A..F.F.

Dner Sermaye
Iletmesi Yaynlar
No: 36

KLASIK
EKTRODNAM1K
(iKiNCI BASKI)

Yazan

JOHN DAVID JACKSON

Fizik Profesr, Kaliforniya niversitesi, Berkeley

eviren
Prof. Dr. Zeki Zekeriya AYDIN
A.C. Fen Fakltesi
ANKARA

A.U.F.F. Dner Sermaye

iletmesi 'Yaynlar
No: 36

KLASK
ELEKTRODNAMK
(KNC BASK)

Yazan
JOHN DAVID JACKSON
Fizik Profesr, Kaliforniya niversitesi, Berkeley

eviren
Prof. Dr. Zeki Zekeriya AYDIN
A.. Fen Fakltesi
ANKARA

Bu eviri, 1962'de yaz lan ve daha sonra geni letlerek

1975'de yeniden bas lan [John David Jackson,
Electrodynamics, John Wiley and Sons, New York (1975)] adl
kitabn ilk yedi blmn kapsamaktad r. Aslnda kitabn
tamam , ikinci bas mda eklenen Giri blmyle birlikte 18
blmden olumakta ve yazarnn da dedii gibi, bir btn
olarak daha ok lisans-st rencilere hitap etmektedir.
Elektromanyetik teori, klasik mekanik ve kuantum mekaniiyle birlikte, lisans ve lisans-st dzeyde gnmz fizik
eitiminin temelini oluturmaktadr. Bu nedenle, tipik bir
fizik lisans program nda, temel fizikten sonra iki yar-yllk
bir elektromanyetizma dersi olmal ; bu derste temel yasalar
ve sonular , bunlarn laboratuvar gereklemeleri, devre
analizi, basit dalga olaylar ve maya nem verilmelidir.
Kullanlacak matematik, vektr hesap, sabit katsayl diferansiyel denklemler, Fourier serileri ve belki de Fourier ya da
Laplace dnmleri, paral diferansiyel denklemler, Legendre
ok-terimlileri ve Bessel fonksiyonlar gibi konular iermelidir.
Trkiye'deki fizik blmlerinin ounda 2. yarlylda bir
elektrik ve manyetizmaya giri dersi okutulmakta, 4. yarly lda
da Berkeley Fizik Program 'nn "Elektrik ve Manyetizma" cildi
ya da benzeri bir ders verilmektedir. Bu iki dersin zerine,
drdnc ylda iki yar -y l halinde bu yedi blmlk temel
elektromanyetik teori anlat labilir. Bu program, uzun y llardan beri. Ankara Fen Fakltesi Fizik Blmnde uygulanm ve
az msanmayacak bir baar elde edilmitir. Kitabn geri kalan
ksmn (zellikle 11. blmden sonras n ) lisans-st s nflarda okutmakta olduumuz iin, akademik hayata haz rlanan
rencileri ngilizce okumaya zorlamak d ncesiyle bu k s mlar evirmekten zellikle ka ndmz belirtmeliyim.
Dndnc s nfa, Berkeley ile bu eviri aras nda yer alan
orta-karar dzeyde bir ders koyup, Jackson' n elektrodinamik
kitabn tmyle lisans-stne kayd rmak dnlebilir. Bu
durumda da programda ok fazla say da elektromanyetizma dersi
bulunduu ileri srlecektir.
Elektromanyetizma'n n Maxwel teorisini sunmay amalayan
bu eviri, geleneksel olarak elektrostatikle ba lar. Gerekli
matematiksel aralar yeri geldike kurulur; zellikle Blm 2
ve 3'de, s nr-deer problemleri enine-boyuna tart l r.
Tretmeye E elektrik alan ve B manyetik indksiyonu cinsinden
ba lanr; makroskobik D ve H nicelikleri ise atom ve molekl

iv

topluluklar zerinden uygun ortalamalar eklinde ortaya

at l rlar. Dielektriklerin tart lmas nda, atomik kutuplan rlk iin basit klasik modeller betimlenir; fakat manyetik
maddeler iin buna giri ilmez. nk manyetik al nganl k iin
klasik modeller olas deildir. Ayrca ilgin bir konu olan
ferromanyetizma olay nn aydnlatlmas neredeyse kendi
tana ayr bir kitap oluturur.
Elektromanyetik olaylara bir rnek olarak, n elektromanyetik teorisi Blm 7'de incelenmektedir. Bu blmde
ayrca dielektriklerin, iletkenlerin ve plazmalar n frekans
datma karakteristikleri birle tirilmi biimde tart lmakta; neden-sonu ili kisi (kozalite) ile Kramers-Kronig da tma
ba ntlar ele al nmakta ve nihayet datc bir ortamda bir
sinyalin hedefine yar ile ilgili klasik Sommerfeld-Brillouin problemi basitletirilmi , fakat geni bir biimde
sunulmaktad r. kinci bas mda eklenen bu kesimler lisans
rencilerine anlat lmayabilir.
Birimler ve boyutlar zerine olan Ek'te, bir birim sistemini kurarken izlenecek mant ksal basamaklar gsterilmektedir.
Yararl olaca sanlan tablolardan birinde denklemlerin ve
sembollerin, di erinde ise verilen bir niceli in Gaussiyen
birimlerden MKS birimlerine evrilmesi yer almaktad r.

IINDEKILER

NSZ
BLM O. GR VE GENEL BAKI

G.1. Bo lukta Maxwell Denklemleri, Alanlar ve Kaynaklar

G.2. Ters Kare Yasas ya da Fotonun Ktlesi

G.3. izgisel stste Gelme

G.4. Makroskopik Ortamlarda Maxwell Denklemleri

10
15

G.5. Farkl Ortamlar n Arakesit Yzeylerinde S nr

Koullar

20

G.6. Elektromanyetizmadaki Soyutlamalar zerine

Baz Uyarmalar

26

Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

30

BLM 1 ELEKTROSTATE GR

33

1.1. Coulomb Yasas

33

1.2. Elektrik Alan

33

1.3. Gauss Yasas

37

1.4. Gauss Yasas nn Diferansiyel ekli

40

1.5. Elektrostati in Bir Baka Denklemi ve Skaler

Potansiyel

40

1.6. Yzeysel Yk ve ift-kutup Da lmlar ,Elektrik Alan ve Potansiyeldeki Sreksizlikler

43

1.7. Poisson ve Laplace Denklemleri

48

1.8. Green Teoremi

50

1.9. Dirichlet ya da Neumann S nr Koullar ile

zmn Teklii

52

1.10. Elektrostatik
Snr-deer
Green Fonksiyonuyle zm

Problemlerinin

1,11. Elektrostatik Potansiyel Enerji ve Enerji

Younluu, Sa
Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

54
57
62

VI

Sayfa

Problemler

63

BLM 2 ELEXTROSTATKTE SINIR-DEER PROBLEMLER

69

2.1. Grnt Ykleri Yntemi

69

2.2. Topraklanm letken Kre Kars nda Noktasal

Yk
2.3. Yal tlm , Ykl Bir letken Kre Karsnda
Noktasal Yk
2.4. Sabit Potansiyeldeki letken Kre Yak nnda
Noktasal Yk
2.5. Grnt Ykleri Yntemiyle Dzgn Elektrik
Alannda letken Kre
2.6. Kre iin Green Fonksiyonu, Potansiyelin
Genel zm
2.7. Yar -kreleri
letken Kre

70
74
76
76
78

Ayr Potansiyelde Tutulan

80

2.8. Dik Fonksiyonlar ve A l mlar

82

2.9. Deikenlerin Ayrlmas , Dik Koordinatlarda

Laplace Denklemi

86

2.10. ki-boyutlu Bir Potansiyel Problemi, Bir

Fourier Serisinin Toplanmas

90

2.11. ki-boyutlu Ke ve Kenarlarda Alanlar ve Yk

Younluklar

94

nerilen Kaynaklar ve Okuma Paralar

99

Problemler

100

BLM 3 ELEKTROSTATKTE SINIR-DEER PROBLEMLER 2

108

3.1. Kresel Koordinatlarda Laplace Denklemi

108

3.2. Legendre Denklemi ve Legendre ok-terimlileri

110

3.3. Eksensel Simetrili S nr-deer Problemleri

117

3.4. Bir Konisel Oyukta ya da Sivri Bir Konisel U

Dolaynda Alanlar n Davran

121

Sayfa
3.5. Bal Legendre Fonksiyonlar ve Y
Kresel Harmonikleri

m (O,o)
126

3.6. Kresel Harmenikler in Toplama Teeremi

130

3.7. Silindirik Koordinatlarda Laplace Denklemi,

Bessel Fonksiyonlar

133

3.8. Silindirik Koordinatlarda S nr-deer Problemleri

140

3.9. Green Fonksiyonlar nn Kresel Koordinatlarda

A l m

143

3.10. Potansiyel Problemlerinin Kresel Green

Fonksiyonu A lmyla zm

147

3.11. Silindirik Koordinatlarda Green Fonksiyonlarnn A lan'

151

3.12. Green Fonksiyonlar in zfonksiyon A l mlar

154

3.13. Kar k Snr Koullar , Dairesel Delii Olan

letken Dzlem

158

Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

166

Problemler

166

BLM 4. OK-KUTUPLAR, MAKROSKOBK ORTAMLARDA

ELEKTMSTATK,DELEKTRKLER

178

4.1. ok-kutup A lm

178

4.2. D Alan inde Bulunan Bir Yk Dal mnn

Enerjisinin ok-kutup A lm

185

4.3. Maddesel Ortamlarda Elektrostatik

187

4.4. Dielektrikli S nr-deer Problemleri

192

4.5. Moleklsel
Al nganl k

Kutuplanrlk ve Elektriksel
199

4.6. Moleklsel Kutuplanrl k in Modeller

203

4.7. Dielektrik Ortamlarda Elektrostatik Enerji

207

Kaynaklar ve nerilen Okuma .Paralar

214

Problemler

214

yin

Sayfa
BLM 5. MANYETOSTATK

221

5.1. Giri ve Tanmlar

221

5.2. Biot ve Savart Yasas

222

5.3. Manyetostatiin Diferansiyel Denklemleri ve

Ampere Yasas

227

5.4. Vektr Potansiyeli

230

5.5. Dairesel Akm Halkas nn Vektr Potansiyeli

ve Manyetik ndksiyonu

232

5.6. Yerleik Bir Akm Da lmnn Manyetik Alanlar , Manyetik Moment

237

5.7. Bir D Manyetik Alan inde Yerle ik Akm

Da l mna Uygulanan Kuvvet, Burulma ve Bu
Da l mn Enerjisi

242

5.8. Makroskobik Denklemler, B ve H zerindeki

Snr Koullar

246

5.9. Manyetostatikte S nr-deer Problemlerini

zme Yntemleri

251

5.10. Dzgn Mknatslanm Kre

256

5.11. Bir D Alan inde Bulunan M knatslanm

Kre, Srekli M knat slar
5.12. Manyetik Perdeleme, Dzgn Bir Alan
Geirgen Maddeden Kresel Kabuk

259

inde
261

5.13. Bir Taraf nda Asimtotik Olarak Dzgn Bir

Teetsel Manyetik Alan Bulunan Yetkin Bir
letker Dzlem zerindeki Dairesel Deliin
Etkisi

265

Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

269

Problemler

269

BLM 6. ZAMANLA DEEN ALANLAR, MAXWELL

DENKLEMLER , KORUNUM YASALAR

276

6.1. Faraday' n ndksiyon Yasas

..........

281

6.2. Manyetik Alandaki Enerji

6.3. Maxwell'in Yerde itirme
Denklemleri

276

Akm ,

Maxwell
286

ix

Sayfa

6.4. Vektr ve Skaler Potansiyeller

289

6.5. Ayar Dnmleri, Lorentz Ayar , Coulomb

Ayar

291

6.6. Dalga Denklemi in Green Fonksiyonlar

294

6.7. Makroskobik Elektromanyetizma Denklemlerinin

Tretilmesi

298

6.8. Poynting Teoremi ve Ykl Parac klarla

Elektromanyetik Alanlardan Olu an Bir Sistem
in Enerjinin ve Momentumun Korunumu

311

6.9. Makroskobik Ortamlar iin Korunum Yasalar

316

6.10. Harmonik Alanlar in Poynting Teoremi, mpe dans ve Admitans' n Alan Tanmlar

318

6.11. Elektromanyetik. Alanlar n ve Kaynaklar n

Dnmeler, Uzaysal Yans malar ve Zaman Ters lenmesi Alt ndaki Dnm zellikleri

323

6.12. Manyetik Tek -kutuplar Sorunu zerine

331

6.13. Dirac Kuantumlama Koulunun Tartlmas

334

Kaynaklar ve nerilen Okuma'Paralar

341

Problemler

343

BLM 7. DZLEM ELEKTROMANYETIK DALGALAR VE

DALGANIN YAYILMASI

354

letken Olmayan Ortamda Dzlem Dalgalar

354

7.2. izgisel ve Dairesel Kutuplanma, Stokes

Parametreleri

360

7.3. Dielektrikler Aras ndaki Dzlemsel Arayzeyde

Elektromanyetik Dalgalarn Yans mas ve
Krlmas

366

7.1.

7.4. Yans mayla Kutuplanma ve Tam Yans ma

371

7.5. Dielektrikler, letkenlerin ve Plazmalarn

Frekans Datma zellikleri

374

yonosferde ve Manyetosferde Basitletirilmi

Yaylma Modeli

383

7.6.

7.7. letken ya da Kaypl Bir Ortamda Dalgalar

387

Sayfa
7.8. Tek-boyutta Dalgalar n stste Binmesi, Grup
Hz

391

7.9. Datmall Bir Ortamda lerlerken Bir Atman n

Genilemesinin Bir rnekle Anlat lmas

395

7.10. D ve E Aras ndaki Balantda Neden-Sonu

ilikisi, Kramers-Kronig Bant lar

400

7.11. Bir Sinyalin Da tc Ortamda

Sonra Hedefine Ulamas

409

lerledikten

Kaynaklar ve nerilen Okuma Paralar

427

Problemler

429

BRMLER VE BOYUTLAR ZERNE EK

440

BBLYOGRAFYA

453

VEKTR FORMLLER

458

VEKTREL HESABA ILI KIN TEOREMLER

459

VEKTREL LEMLERIN AIK BMLERi

460

GR VE GENEL BAKI
Kehribar ve mknats ta eski Yunanl lardan beri bilindii
halde, elektrodinamik, nicel olarak bir yzy ldan daha ksa bir
sre ierisinde geli tirilmitir. Cavendish'in gze arpan
elektrostatik deneyleri 1771 ile 1773 y llar arasnda yaplmtr. Coulomb gsteri li aratrmalarn 1785'de yay nlamaa
balamtr. Bu, elektrik ve manyetizmada evrensel nitelikli
nicel aratrmalarn balangcn gsterir. Elli y l sonra,
Faraday, zamanla deien akmlarn ve manyetik alanlar n etkilerini inceliyordu. Maxwell, elektromanyetik alan n dinamik
kuram zerine olan o nl makalesini 1864'de yay nlamt .
Elektrik ile manyetizmay ve anlamamzn geliim
yks, kukusuz ki bir yzy ldan birka isim vermenin tesinde,
ok daha uzun ve daha zengindir. Okuyucu, bu byleyici tarihin
ayrntlar iin, Whittaker'in * gvenilir ciltlerine bakmal dr.
Optik olaylar na nem veren daha k sa bir yk ise, Born ve
Wolf'un balangcnda yer al r.
Bu kitap kendi kendine yeterlidir; geri vektr hesab na ve
trevli denklemlere dayanan bir matematiksel temel ister, fakat
elektrodinamik konusu, elektrostatikteki temellerinden balanarak geli tirilmektedir. Bununla beraber okuyucular n ou bu
konuyla ilk kez karlamyorlar. Dolay siyle bu giri in amac ,
Coulomb yasas ve dier temellerin tart lmasna sahne haz rlamak deil, klasik elektromanyetizmay zet biiminde gzden
geirmektir. Bu arada, kuvvet iin ters kare yasas nn bugnk
doruluk derecesi (fotonun ktlesi), stste gelme ilkesinin
geerlilik limitleri, ykn ve enerji farklar nn kesikli
olu larnn etkileri gibi sorular tart lacakt r. Farkl
ortamlar arasndaki yzeylerde ve iletkenlerde makroskobik
alanlar iin s nr koullar gibi. "peynir ekmek" cinsinden
konulara da deinilecektir. Ama, klasik elektromanyetizmay
yerli yerine oturtmak, geerlilik blgesini gstermek ve kapsad idealletirmelerin baz larn aydnlatmaktr. Tartma
sresince, kitapta daha sonra karlan baz sonular ve klasik
olmayan baz dnceler kullanlacakt r. Kukusuz elektromanyetizmaya ilk kez balayan bir okuyucu kan tlamalarn tmn
izleyemiyecek, ya da onlar n nemini anl yamyacaktr. Bununla
beraber, dierleri iin bu giri , kitabn 5. Blmnden sonraki
ksmlarna bir s rama tahtas rol oynayacak ve ayrca bir
deneysel bilim olarak konunun nas l ayakta durduunu anmsatacaktr kansndayz.
* Koyu harflerle yaz lan soyadlar , Bibliyografya'da tam olarak verilen
kitaplar gstermek iin kullan lmaktad r.

G.1- Bolukta Maxwell Denklemleri, Alanlar ve Kaynaklar

Elektromanyetik olaylar yneten denklemler Maxwell denklemleridir; bunlar bo luktaki kaynaklar iin
...4. --4,
V . E = 4115)
.4, -ir

---.

-, x -->
V
E +

- t

---F3 = o

4n 'JT' 7 x
c
(G.1)

at

. B = O

eklindedirler. Yk yo unluu ve akm younluu iin sreklilik

denklemi dediimiz
+ v . J.... 0

(G.2)

at
bants Maxwell denklemlerinde kapal olarak bulunmaktad r.
(G.l)'deki ilk denklemin zamana gre trevi ile ikinci denklemin
raksamas n birletirince bu bant ortaya kar..Ykl parac k hareketinin ele al n nda temel olan bir denklem de,
elektromanyetik alanlar n varl halinde, noktasal bir q
ykne etkiyen kuvveti veren
-)
-P
1
-,
F = q (E +
v x B)
(G.3)
eklindeki Lorentz kuvvetidir.
Bu denklemler Gauss birimleri cinsinden yaz lm tr; bu
kitapta kullan lan elektromanyetik birim sistemi budur (Birimler
ve boyutlar, kitab n sonundaki Ek'te tart lmaktadr). Maxwell
denklemleri, sz edilen Ek'teki izelge 2'de eitli birim
sistemleri cinsinden de sergilenmektedir. Bu denklemler, ve 1.r
alanlar ile p ve jr kaynaklarndan baka, bir de c parametresi
kapsamaktadr. Bu nicelik h z boyutunda olup, n bo luktaki
hzdr. Ik hz nn tm elektromanyetik ve reltivistik olaylar iin temel bir nemi vardr. Ek'te tart ld gibi, son
yllarda iki farkl atomik gei cinsinden ayr ayr tanmlanan
uzunluk ve zaman birimlerimize dayal olarak, bu parametre

c = 299,792.456,2 1,2 metre/saniye*

deneysel deerine sahiptir. Bu sonu, son derece kararl bir
helyum-neon laseri kullan larak (metann 3,39imr,'lik izgisinde
kararl kl nm ) hem frekans n hem de dalgaboyunun lld
bir deneyden elde edilir. Bu noktada una iaret edelim ki,
burada metrenin bugnk tanm yerine, c'yi ve saniyeyi kullanan
bir tanm konmu gibi bir kesinlik vard r. Baka bir kant
(Kesim2411.2 (c)'ye bak nz), ok alak frekanslardan en az ndan
t110
Hz ilik ok yksek frekanslara (4:GaV'lik fotonlara)
kadar, byk bir dorulukla, n boluktaki hznn frekanstag bamsz olduunu gsterir. Pek ok pratik ara iin, c 3x
10 m/sn ya da daha kesin olan c = 2,998 x 10 m/sn yaklak
deeri alnabilir.
.4>
.4
(G.1)'deki E ve B elektrik ve manyetik alanlar , ilk olarak
(G.3) kuvvet denklemi arac l yla ortaya at lmtr. Coulomb'un
deneylerinde, yerleik yk dalmlar arasnda etkiyen kuvvet
ler gzlenmi ti. Burada birim yk ba na den kuvvet olarak E
elektrik alan n ortaya atmak yararldr (1.2 Kesimine bak.).
BenZer ekilde, Ampere'in deneylerinde ise, ak m tayan halkalar aras ndaki karlkl kuvvetler incelenmi ti (5.2 Kesimine
bak.). Birim hacminde -N hzl N tane yk taycs bulunan A
kesit alanl bir iletkenden geen ak m NAg' olarak saptamakla,
(G.3)'teki byklke, birim akm bana den kuvvet
olarak tanmlanabileceini grrz. lr ile B balangta sadece
yk ve akm dalmlar tarafndan oluturulan kuvvetlerin
yerine konan yararl yardmclar gibi gzkt halde, onlar n
baka nemli zellikleri de vard r. Birinci olarak, alanlar n
ortaya atlmasyle, kavramsal a dan kaynaklar, elektromanyetik
alanlar gren teet cisimlerinden ayr lmlardr. ki kaynak
dalmnn E ve B alanlar uzayn verilen bir noktas nda ayn
iseler, kaynak dalmlar ne kadar farkl olursa olsun, bu
noktadaki bir test ykne ya test akmna etkiyen kuvvet
ayn olacakt r. Bu, (G.3)'teki E ve B alanlarna, kaynaklar ndan
bams z olarak, kendi haklar olan anlam verir. kinci olarak,
elektromanyetik alanlar, kaynaklar n bulunmad uzay blgelerinde de var olabilirler. Enerji, momentum ve a sal momentum
tarlar ve bylece yklerden ve ak mlardan tmyle bamsz
olarak bir varla sahiptirler. Gerekten de, ykl parac kla,
rn etkilemesini uzaktan-etki eklinde anlatmay yeleyen ve
dolaysiyla alanlara a ka bavurmay kaldrmaa al an yineli
giriimler var olmas na karn, elektromanyetik alan kavram ,
hem klasik hem de kuantum mekaniksel olarak, fiziin en verimli
dncelerinden biridir.
. Evenson et al., Phys.Rev. Letters

2,2,

1346 (1972).

Al lm alanlar olarak E ve B klasik bir kavramd r.Gerek

ve sanal fotonlar cinsinden yap lan kuantum mekaniksel anlat mn klasik limiti (byk kuantum say lar limiti) gibi d nlebilir. Makroskobik olaylar blgesinde ve hatta baz atomik
olaylarda, elektromanyetik alan n kesikli foton grnm ou
kez nemsenmiyebilir, ya da en az ndan trplenebilir. rne in,
100 wat'l k k amplnden 1 metre tede, elektrik alan nn
kare ortalamas kk (kHaca k.o.k.) 0,5 volt/cm dolay ndadr
ve saniyede8 cm2 ye 10 kadar grnr foton gelir. Benzer
ekilde, 10 Hz'de 100 wat gcnde izotropik bir FM anteni,
100 km'lik bir uzakl kta ancak 5 mikrovolt/cmWk bir kir k.
elektrik alan oluturur; fakat bu gene de 10 foton/cm x
s'lik bir ak ya g ya da bu uzakl ktaki 1 dalgaboyu kpnn (27
m ) hacminde 10 dolaynda foton bulunmas na kar gelir.
Al ld gibi, aygt, fotonlara tek tek duyarl olmayacak;
yaynlanan ya da sourulan birok fotonun toplu etkisi, makroskobik olarak gzlenebilen srekli bir yan t olarak grnecektir.
Elektromanyetik alanlar n klasik anlat mnn ne zaman
uygun olacana nsel olarak nasl karar verilecektir? Bazen
biraz karmakl k gerekir; fakat genellikle u yeterli bir
lttr: i e karan foton say snn byk alnmas yannda,
ayrca bir tek fotonun ta d momentum da maddesel sistemin
momentumuna gre kk ise, o zaman maddesel sistemin yan t ,
elektromanyetik alanlar n klasik anlat myla yeterince geptanabilir. rnein, FM antenimiz taraf nda] yaynlanan 10 Hz'lik
herbir foton, antene sadece 2,2 x 10 newton-saniye'lik bir
itme verir. Klasik ilem kukusuz yeterlidir. In serbest
elektron taraf ndan sa lmas , alak frekanslarda klasik Thomson formlyle (Kesim 14.7) verilir; fakat gelen fotonuntd/c
momentumu mc'ye gre nemli hale gelince Compton etkisi yasalar yrrle girer. Fotoelektrik olay maddesel sistem iin
klasik olmayan bir olgudur; nk metal iindeki yar -serbest
elektronlar kendi enerjilerini sourulan fotonlar n enerjilerine eit miktarda deitirirler; fakat fotoelektrik ak m, elektronlar iin kuantum mekaniksel biimde, elektromanyetik alanlarn klasik anlat m kullanlarak hesaplanabilir.
Dier taraftan elektromanyetik alanlarn kuantumlu nitelii,
atomlarn ya da herhangi bir sistemin kendili inden nm
yaynlamas nda (ki burada balangta hi foton yoktur, sonunda
ise sadece az say da foton vardr) hesaba kat lmaldr. Ortalama davran , temelde enerji ve momentumun korunumu nedeniyle,
hl klasik terimlerle anlat labilir. Bir ekici potansiyelin
yrngeleri zerinde basamak basamak daha itekilere atlayan
ykl bir parac n klasik anlat m (Kesim 17.2) buna bir
rnektir. Yksek parack kuantum saylarnda parack hareketinin klasik anlat m yeterlidir, enerji ve momentumdaki de i-

meler nm tepkimesinden klasik olarak hesaplanabilir; nk

ard ardna yaynlanan fotonlarn enerjileri, dolanan parac n kinetik ya da potansiyel enerjisine gre kktr.
(G.1)'deki kaynaklar
yk younluu j?(Zt) ve
elektrik akm younluu 3( X. .,t)'dir. Klasik elektromanyetizmada
kaynaklar t'in srekli dalmlar olarak dnlr; gene de
zaman zaman noktasal yaklakla uratacamz yerleik dalmlardan sz edeceiz. Bu noktasal yklerin byklkleri
tmyle keyfi kabul edilir; fakat gerekte kesikli de erlere
snrlanm olduu bilinir. Temel yk birimi, elektron zerindeki ykn bykl dr:
. 4,803250(21) x 10 -10 esb
= 1,6021917(70) x 1619 coulomb
Burada son iki ondal k basamandaki hatalar parantez iinde
gsterilmi tir. Proton zerindeki ve u anda bilinen tm paracklar ya da parac k sistemleri zerindeki ykler, bu temel
birimin tam katlardrlar. Katl ln kesinlikle tam 26ay
olduu konusundaki deneysel doruluk olaanstdr (10 'de
l'den daha Ykn Lorentz de imezlii sorusunu da i leyen
bu deneyler, Kesim 11.9'da tartlMaktadr.
Makroskobik uygulamalar n ounda, elektrik ykn kesikli
saymak - gerekli deildir. rnein, 150 voltluk gerilim alt nR
1 mikrofaradlk bir s ann bir plkas nda toplam olarak 10
tane temel yk vardr. Birka bin elektronun fazlal ya
azl hissedilmez. 1 mikroamperlik ak m, saniyede 6,2 x 10
temel yke kar gelir. Kukusuz ykn kesikli oluunun i e
kart baz duyarl makroskobik ya da nerdeyse makroskobik
deneyler vard r. Millikan' n nl ya dam34as deneyi bunlardan
biridir. Onun damlalar tipik olarak 10 cm yar apnda idi
ve zerlerinde birka tane, bilemediniz yirmi-otuz tane temel
yk vard .
(G.1) Maxwell denklemlerinde kaynak terimlerinin grn nde bir simetri eksiklii vardr. ilk iki denklem kaynakl dr ;
kalan ikisi ise kaynaks z. Bu, manyetik yklerin ve ak mlarn
deneysel olarak bulunmadklarn yans tr. Kesim 6.12'de gsterilecei gibi gerekte parac klar hem elektrik hem manyetik
yke sahip olabilirler. Eer do adaki tm parac klarn manyetik yk bl elektrik yk oranlar ayn olsayd , alanlar ve
kaynaklar uygun ekilde yeniden tan mlanarak (G.1)'deki olaan
Maxwell denklemleri ortaya kard . Bu anlamda, manyetik yk
ve akmlarn var olmad n sylemek, bir bakma bir anlama

.19

sorunudur. Bu kitabn ou yerinde, Maxwell denklemlerinde

sadece elektrik yklerinin ve akmlarnn rol oynadklar
varsaylacaktr; bununla beraber farkl manyetik yk bl
elektrik yk oran na sahip bir parac n, rnein bir manyetik
tek-kutubun varl nn getirecei baz sonular Blm 6'da
anlatlacaktr.
G.2

Ters Kare Yasas ya da Fotonun Ktlesi

Elektrostatik kuvvet yasas nn uzakl a olan bal l ,

nicel olarak Cavendish ve Coulomb taraf ndan ters kare yasas
biiminde saptanmt . Bu, Gauss yasas ve raksama teoremi
yardmiyle (Kesim 1.3 ve 1.4'e bak.) (G.l)'deki Maxwell denk lemlerinin ilkine yol am t . lk deneyler ancak yzde birka lk bir kesinli e sahiptiler ve stelik bir laboratuvar boyu
leindeydiler. Y llar sonra daha byk kesinlikte ve farkl
leklerde deneyler yap ld . Ters kare yasas zerine yap lm
olan snamalar , aadaki iki yoldan biri iinde aktarmak
art k al kanlk haline gelmi tir:
2*5
(a) Kuvvetin 1/r
eklinde deitiini varsaynz ve
iin bir deer ya da bir limit veriniz.
(b) Elektrostatik potansiyelin r -1 e 14r "Yukawa" yap s na
sahip olduunu varsaynz ve /44 veya /Z' iin bir deer
ya da bir limit veriniz. m fotonun varsay lan ktlesi
olmak zere,,4= m y c/t olduundan, ters kare yasas nn doruluk derecesi bazen m iin bir st limit cinsinden ifade edilebilir. Laboratuvar deneyleri ou kez , ve belki de, ya da m x
j.k ya da m y 'y verirler. yiverl;jomanytikdelrs
Cavendish* taraf ndan 1772 I de emerkezli krelerle yaplan ilk
deney, iin Ili 40,02'lik bir st limit vermi ti. Cavendish:in aygt Sek.G.1 17de grlmektedir. A a yukar 100 yl sonra,
Maxwell CaMbrigelgelde+ buna ok benzeyen bir deney yapt ve
11E1 4: 5 x 10 'lik bir st limit ortaya koydu. Gauss yasas na
dayanan dier iki nemli laboratuvar deneyi, t1E1 G 2 x 10
veren Plimpton ve Lawton'un deneyi ile son.y llarda yaplm
olan Williams, Faller ve Hill'in deneyidir 5 . Son deneydeki
aygtn ematik bir izimi, ek.G.2'de y96r almaktadr. Statik
bir deney olmamakla birlikte (V = 4 x 10 Hz), temel d nce
hemen hemen Cavendish'inkiyle ayn dr. Cavendish, ykl d
x H.,Cavendisk, Electrical Researches, editr: I. C.Maxwell, Cambridge University Press (1879), sayfa 104-113.
+ Ayni kitap,

bak. not 19.

t S.J.Plimpton and W.E Lawton, Phys.Rev. 50, 1066 (1936).

J.E.Faller and H.A.Hill, Phys.Rev. Letters 26, 721 (1971).

kreyi elektriksel olarak i kreyle demeye getirip tekrar

ayrdktan sonra, i kre zerinde yk aram ; hi bulamam t .
Williams, Faller ve Hill ise,d kre kabuuna topraa gre +
10 kV luk bir dalgal gerilim uygulayarak, e me r zli ik
kre kabuu aras nda bir gerilim fark aradlar. 10 Volttan
daha kk bir gerilim fark n lebilecek bir duyarl la
sahip olmalar na karn, hibir gerilim fark gzleyemediler.
Bu bo sonu, Proca denklemleri . (Ksim 12.9) arac lyla
yorumlandnda, = (2,7 + 3,1) x 10 'l k bir limit verir.
Uydularla hem yeryz zerinde hem de yeryz d nda yerin
manyetik alan llerek, E. iin ya da edeer olarak m r foton
ktlesi iin en iyi limitlerin bulunmas salanr. Bu giriin
sonundaki listede yer alan Kobzarev ve Okun ile Goldhaber ve
Nieto'nun gzden geirme nitelikli uzun yaz larnda, hem jeofiziksel hem de laboratuvar gzlemleri tart lmaktadr. Yerin
manyetik alann n yzeydeki lmleri en iyi de eri (bak: Problem 12.14) verir:
m <4 x 10 -48 gr
yada
)471 >101 cm
-28
Karlatrma iin, elektron ktlesinin m = 9,1 x 10
gr.
olduunu syleyelim. Wliams, Faller ve e Hill'in laboratuvar
deneyi, m r < 1,6 x 10 gr 'l k bir limit koymaktadr; bu ise
jeomanyetik limitten sadece 4 gibi bir arpan kadar daha ktdr.
Yer kresi ile iyon kresi aras nda kalan rezonans oyuu
(cavity) iinde ok alak frekans kiplerinin var olduuna
(Kesim 8.9'da tart lan Schumann rezonanslar ) dikkat edilerek,
foton ktlesi zerine kolayl kp kaba bir limit konabilir2.
ift Einstein bants hV= m yc , foton ktlesinin mv<hNI/C
gibi bir eitsizlik salamas v gerektiini akla getirir; burada
En alzl
herhangi bir elektromanyetik rezonans frekans dr.
Schumann rezonans iin V t". 8 Hz 'dir. Buradan m y < 6 x 10
gr. hesaplarz; ki bu, en iyi limitin sadece bir mertebe zerinde olan ok kk bir de erdir. Bu kan t kaba bir geerlilie sahip olmakla beraber, daha dikkatli bir inceleme (Kesim
12.9'a ve orada yerilen kaynaklara bak.) gsterir ki, bu limit
yaklak (R/H) 11 :.:10 kez daha byktr; burada yerin yar ap
olarak R '6400 km ve iyon kreinin yerden ykseklii olarak

ekil G.1 Elektrostati in ters kare yasas n kurarken Cavendish'in

kulland ayg t. stte, Cavendish'in kendi iziminin tam
kopyas ; altta ise bir teknik ressam taraf ndan izilmi i.
kUre 12,1 in ap ndad r; ileri bo mukavva yar kUreler
ise biraz daha bykedir. "Onlar daha yetkin elektriksel
iletkenler yapmak iin", hem i kfire hem de yar kUreler
kalay k tlarlyle kaplanm t r ( ekiller, Campridge Oniversity Press'in izniyle bas lmt r).

Crystal
and
o en

Comparator and
buffe amp
Phase shifter reference
shifts ineany 360
per hour

H gh Q coil
water cooled

Oscilloscope

Photo
source

Fiber
\optics
Ali electronics
insde are battery
powered

Low
pass
biter

Voltage to
frequency
Photo
source
Fiber//
opticS
Copper
icosahedrons

Calibration
capacitor

Aluminum
icosahedrons

Calibration
signal

Scaler 50
sec. counting
cycle

Fourier analyze
for signal with
3.-hour period

Photo
dinde

ekil G.2 Williams, Faller ve Hill'in "Cavendish" deneyinin ematik

bir izimi. E merkezli yirmiyzller iletken kabuklard r. 5
ve 4 kabuklar aras na 10 kV doruklu 4 MHz:lik bir gerilim
uygulan r. 4 kabu u ile yak n ndaki 2 ve 3 kabuklar yakla k
1,5 metre ap nda olup 1 kabuunu tam ilerine al rlar. 1 ve
2 kabuklar aras ndaki gerilim fark (eer versa), 1 kabu un
da saatin 8 izgisinde gsterilen indksiyon makaras nda kendisini gsterir. Ykseltici ve optik sistemler, gerilim
haberini d dnyaya karmak iin gereklidir. Bunlar, Cavendish'in ayg t ndaki mente eli yar kreleri otomatik olarak
aan ve i krede yk olup olmad n saptayan mrver z
toplar n yakla t ran ip sistemine e de erdirler (Bu ekil
yazarlar n izni ile bas lmt r).

10

*
H2..!60 kmidir. Bu hafifletici arpa karn, Schumann rezonanslarnn varl ile konan 10 gr'llk limit gene de
olduka iyi bir deerdir.
9
Laboratuvar denemeleri ve jeofiziksel testler, 1 ile 10
cm mertebesindeki uzunluk leklerinde, ters kare yasas nn
ar derecede kesin olduunu gstermektedir. Daha kk
uzakl klarda, ek varsay mlar gerektiren daha dolayl ca kantlara bavurmallyz.. rnein, alfa parac klarnn ince levhalar
taraf ndan saaimas deneyi gibi... Alfa parac klarn ve
ekirdei statik olarak etkileen klasik noktasal ykler gibi
ele alarak ve elektronlarn yk bulutunu nemsemiyerek, bu
deneyin Rutherford taraf ndan yaplan tarihsel zmlemesi,
Coulomb kuvvet yasas nn geerliliini 10-11 cm mertebesindeki
uzakl klara kadar indirmi tir. Bu varsay mlarn tm s nanabilir ve kukusuz s nanmtr da; fakat ancak kuantum mekani inin
st ste gelme ilkesinin (a aya baknz) ve dier (akla
yakn) varsaylmlar n geerlili i erevesinde... Daha da kk
uzakl klarda, greli kuantum mekani i gereklidir; ayr ca hem
sorular hem de yan tlar buland racak olan kuvvetli etkile meler i e kar r. Gene de ktle merkezi enerjileri 5 GeV t ye
kadar kan pozitif ve negatif elektronlarla yap lan esnek
sa lma deneyleri gstermektedir ki, kuantum elektrodinami i
(ktlesiz folpnlarla etkileen noktasal elektronlar n greli
teorisi) 10 cm mertebesindeki uzakl klara kadar geerliktedir. Sonu olarak, klasik uzakl k blgesinin tamam nda ve
kuantum blgesinin derinliklerine kadar, foton ktlesinin
s fr al nabileceini (ters kare kuvvet yasas nn geerli
olduunu) syleyebiliriz. Uzunluk leinin en az ndan 24
byklk mertebesi zerinde, ters kare yasas nn geerli
olduu bilinmektedir.
G.3- izgisel stste Gelme
Boluktaki Maxwell denklemleri E ve B alanlar na gre
izgiseldir. Bu izgisellikten s k s k yararlanmaktay z.
rnein bir tek mikrodalga balant snda yzlerce farkl
telefon konumas yapabilmemizi bu zelli e borluyuz. Bylesine sk yararlanlan bu izgisellik zelli i artk gerek
saylmaktadr. Kukusuz izgisel olmayan etkilerin ortaya
x(- Temel nokta udur: H/R'nin nemsenmedi i a amada, ELF yay lmas , temel TEM
kipinde bir paralel plakal iletim hatt ndakiyle ayn d r. Bu yay lma, birim
boya d en statik sa a ve indktanstaki de i meler d nda, sonlu foton
ktlesinden etkilenmez. Foton ktlesinin a k etkileri (H/R) mertebesinde
ortaya kar.

kt durumlar vard r. Bunlar manyetik maddelerde, iddetli

laser nlarna yant veren kristallerde, hatta telefon
konumalarn mikrodalga demetine ykleyen ve geri alan aralarda grnr. Fakat biz burada boluktaki alanlarla, ya da
atom ve ekirdeklerin iindeki alanlarla ilgilenece iz.
izgisel stste gelme d ncesini destekleyen ne gibi
kantlarmz var? Makroskobik dzeyde her e it deney, izgisel
stste gelme ilkesini Tb ,1 dorulukla desteklemektedir: Yk
ve akm kmeleri, izgisel stste gelmeyle hesaplanabilen
elektrik ve manyetik alanlar do urmakta, transformatrler
beklendii gibi i lemekte, iletim hatlar nda durakl dalgalar
gzlenmektedir - okuyucu bunlardan uzun bir liste yapabilir.
Optikte, yar k sistemleri k rnm desenleri gsterir; beyaz
k bir prizma ile k rlarak gkkuann renklerine ayrlr
vebu renkler sonra tekrar beyaz k iine toplanr. izgisel
stste gelme ilkesi, makroskobik ve hatta atomik dzeyde
grlmemi derecede geerlidir.
izgisel stste gelme ilkesinden sapmalar, yasalara uygun
olarak, atomalt blgede grnmee balar. Ykl paracklar
birbirlerine iyice yaklanca, elektrik alan iddetleri ok
byk hale gelir. Ykl bir parac s nrl bir yk dalm
olarak dnrsek, ykn yerle me blgesi kldke elektromanyetik enerjisi byr. Noktasal parac klarn sonsuz z -enerjilerinden kurtulmak iin, bir cins, doymann varolduunu, yani
alan iddetlerinin bir st s nrnn bulunduunu ortaya atmak
doald r. Bu cinsten klasik izgisel olmayan kuramlar eskiden
inceienmi tir. yi bilinen bir rnek Born ve Infeld'in kuram dr. Boluk

4
=

(G.4)

ile belirlenen elektrik ve manyetik geirgenliklerdir; burada

b bir maksimum alan iddetidir. (G.4) denklemi, gerekte daha
nce Born taraf ndan tek bana nerilen basitle tirilmi bir
ekildir. Ama genel dnceyi anlatmak bakmndan yeterlidir.
Alanlarn ksa uzakl klarda dzeltildi i a ktr; tm elektromanyetik enerjiler sonludur. Fakat byle kuramlar izgisel
olmayn ortaya k biimindeki keyfilik nedeniyle glk
iindedirler; ayrca kuantum kuramna geiteki nemli sorunlardan da kurtulamazlar. stelik bu cinsten klasik izgisel
olmaya ilikin hibir kant yoktur. ok elektronlu atomlar n
M.Born ve L.Infeld, Proc.Roy.Soc. A144, 425 (1934). Yal n bir tart ma iin,
M.Born, Atomic Physics Blackie, London, Ek VI'ya bak n z.

12

kuantum mekanii, ekirdek ile elektronlar aras ndaki ve

elektronlar n kendi aralar ndaki ikili potansiyellerin (ya da
ince etkiler iin gecikmi greli etkilemelerin) izgisel
biimde stste getirilmesiyle olu turulan etkilemeleri
alarak normal kuantum kuram ile byk bir doOrulukbetimlenir. Atomlardaki elektron yrngelerinde 10 - 10 volt/cm
basamanda alan iddetleri yyd r; oysa bir ar ekirdein
kenarndaki elektrik alan 10 volt/cm basamandadr. Helyum
gibi hafif atomlarda elektromanyetik etkile melerin izgisel
biimde stste getirilmesiyle hesaplanan enerji dzeyi farklar , milyonda bire varan kesinliklerle deney ile uyumaktadr.
Ve ar ekirdeklerin Coulomb enerjileri, elektromanyetik
etkilerin islisel olarak stste binmesiyle uygunluk iindedir.
Kukusuz 10 volt/cm'den daha byk alan iddetleri iin
izgisel olmayan etkilerin ortaya kabilmesi olas dr. Byle
etkiler ar ar ekirdeklerde (Z > 110), bunlar n atomik
eneri dzeylerinde ve ekirdeksel Coulomb enerjisinde aranabilir. Fakat u-anda, k sa uzakl klarda boluk alanlar nn
klasik anlamda izgisel olmayan herhangi bir davran zerine
hibir kan t yoktur.

ekil G.3- In k taraf ndan sa lmas . Foton-foton salmas srecinin ematik diyagram .

Born-Infeld tipi izgisel olmay n, a r a r elementlerdeki atomik enerji

dzeylerine yapabilece i etki u al mada incelenmi tir: J.Rafelski, W.Greiner and L.P.Fulcher, Nuovo Cimento 13B, 135 (1973).

13

Elektromanyetik alanlar kuantum mekaniksel izgisel olmay

zelliine sahiptirler; nk kesinsizlik ilkesi, ekil G.3'te
ematik olarak gsterildi i gibi, iki foton taraf ndan bir
elektron-pozitron iftinin birdenbire yarat lmas na ve sonra
bu iftin iki farkl foton yay n ile yokolmas na izin verir.
i-k - x'( ii k
Bu srece n k taraf ndan sa lmas denir. e I
ve eik2.x- i<:4 2 t gibi gelen iki dzlemsel dalga, izgisel stste gelme ilkesi uyarnca beklendii gibi, sadece birbirleriyle
tutarl biimde toplanmazlar; ayr ca etkile irler ve (kk
bir olas l kla) dalga vektrleri k, ve k, olan farkl iki
dzlemsel dalgaya dn rler. Kuantum elektrodinamiinin bu
cizgisel olmay zellii, en azndan yava deien alanlar
iin, boluun elektrik ve manyetik geirgenlik tensrleri
cinsinden ifade edilebilir:
D. =2:E. E

ik k

)1/4,kikHk

Bi =

Burada

k
[2(E2 - B2 ) gi k + 7BiBk

^' i k

+...

4 7
4511m c
(G.5)

ik =

e45
(S ik +

[2(B2 - E2 )S ik +

4 7.
45nm c
c

olup, e ve m elektronun yk ve ktlesidir. Bu sonular ilk

olarak Euler ve Kockel taraf ndan 1935'de elde edildiler. **
el olmayan bu etkilerin, klasik limitte (h -4.0) s fra izg
gittikleri grlr. (G.4)deki klasik Born-Infeld ifadesiyle
yap lan kar latrma gsterir ki, kk izgisel olmay lar
iin,

4 5W
2

e2
tc

e
r2

0,51

o
deerindeki kuantum mekaniksel alan

e
r2

o
iddeti, Born-Infeld'in

ekil G.3'deki fotonlardan ikisi, statik bir gekirdeksel Coulomb alan yle
ikinci mertebeden etkile meyi gsteren sanal fotonlar oldu unda, bu srece
Delbrck sa lmas denir. J.M.Jauch and F. Rohrlich, The Theory of Photons
and Electrons, Addison-Wesley, Reading, Mass. (1955) kitab nda 15.8 Kesimine bak n z.
** H.Euler and B.Kockel, Naturviss. 23, 246 (1935).

14

2
b parametresine benzeyen bir rol oynamaktadr. Burada r = e /
2
2 = 1,8 x
mc
x 10 -13 cm klasik elektron yar apdr; e/r,
10 18 volt/cm ise byle bir klasik elektronun yzeyindeki
elektrik alandr. Bu noktada u a klamalar da yapalm: (a)
(G.5)'deki Eik ve
. alan iddetleri bk'ya yakla rken ya da
k'
alanlar uzay veya zarna gre ar h zl deiirken (t/cm
kritik uzakl k ve " /mc kritik zaman leine var rken) g9erliliklerini yitiren yakla trmalardr. (b) bk ile e/2r o 'nin
saysal olarak akmas dndrc olmakla beraber, ) 'nn
iinde Planck sabiti bulunduundan, bu ak ma herhalde pek
ciddiye al nmamal dr.
P = (D - E)/47x kutuplanmas ile benzetirerek, (G.5)'deki
alanlara bal terimlere boluk kutuplanmas etkileri deriz.
In k taraf ndan salmasna ya da Delbrck sa lmas na
ek olarak, boluk kutuplanmas da atomik enerji dzeylerinde
ok kk kaymalara neden olur. Burada bask n katk , ekil
G.3'dekine benzeyen fakat drt yerine sadece iki fotonu kapsayan sanal bir elektron-pozitron iftinden gelmektedir. Fotonlar
gerel ise, bu sre fotonun ktlesine katk da bulunur ve
s fr olmas gerekir. Bununla beraber, ekirdek ile yrngesinde dolanan elektron aras ndaki elektromanyetik etkilemede ya
da uygulanan her d alanda olduu gibi, eer fotonlar sanal
ise, yarat lan ya da yokedilen sanal elektron-pozitron ifti
zaman zaman gzlenebilen etkilere yol aar. lk etki, ekirdein gzlenen yknde etkile mesiz haldeki deerine gre bir
azalmann olmas dr. plak ykn bu ekilde yeniden llenmesi (renormalization), basit elektrostatik terimleri cinsinden
anlalabilir. Oluan iftin elektronu ekirdein pozitif yk
taraf ndan ekilirken, pozitronu da itilir. Boluun bu kutuplanma etkisi, ekirdek yknn perdelenmesine ve byklke
ncekinden daha az grnmesine yol aar. Ykl parac klar her
zaman iin bu sanal elektron-pozitron iftleri bulutuyla
sarl olduklarndan, gzlenen ykleri, yeniden llenmi
ykleri olarak" yorumlanmal dr. Ykn yeniden llenmesi
gzlenemez; fakat bo luk kutuplanmas nn gzlenen etkileri de
vardr. rnein boluk kutuplanmas nn :/2mc basamanda ya da
daha kk uzaklklarda oluturduu yk younluu, iki yk
aras ndaki elektrostatik potansiyel enerjinin salt olarak
Coulomb potansiyel enerjisinden daha byk olmasna yol aar.
Bu ise atomik enerji dzeylerinde, artan balanma ynnde, ok
kk kaymalara neden olur. Eklenen en dijk mertebeli potansiyeloqd ile orantldr; burada ok= e /43c = 1/137 ve qd ,
d olan douran yktr. Dolay siyle bu eklenen terim d
alana gre izgiseldir ve Maxwell denklemlerinde kk bir
izgisel dzeltmeye yol aar. Bu terim u anlamda izgisel
deildir: Etkinin iddeti, ince yap sabiti kere d alana
bal dr ve bu nedenle eklenen potansiyelde ykn nc

15

kuvveti grnr. ekil G.3'deki fotonlardan nn d alan n

nc kuvvetine kar gelmesi halindeki gibi, daha yksek
mertebeli etkiler ise, art k tamamiyle izgisel olmayan bo luk
kutuplanmas etkileri verirler.
Elektronik
atomlardaki bo luk kutuplanmas etkileri,
toplam masal dzeltmelerin kk bir k smdr; fakat gene
de gzlenebilirler. Myonik atomlarda ise, atomik yrngeler,
potansiyelin dzeltildi i blgenin daha ok i k s mlarnda
yer aldklarndan, bu etkiler olduka byktr. Bu durumda
boluk kutuplanmas etkileri kendi ba larna nemlidirler.
Bo luktaki alanlar n izgisel biimde stste gelmeleri
hakknda sonu olarak unlar syleyebiliriz: Klasik boyutlar
blgesinde ve eri ilebilen alan iddetlerinde, izgisel stste
gelme ilkesinin geerlili i zerine yhla kan t vardr ve
kart hibir kan t yoktur. Atomik ve atomalt blgede, nedenleri ykl parac klarla elektromanyetik alan aras ndaki
iftleminde yatan, kuantum mekaniksel izgisel olmayan kk
etkiler grlr. Bunlar ykl parac klar aras ndaki etkilemeleri deitirirler ve fiziksel paracklar olmasa bile, elektromanyetik alanlar aras nda etkilemelere yol aarlar.
G.4- Makroskopik Ortamlarda Maxwell Denklemleri
imdiyedek boluktaki elektromanyetik alanlar ve kaynaklar ele ald k. elektrik ve manyeitik alanlar nn salad
(G.l) Maxwell denklemleri, tm j ve J kaynaklar belirtilmek
kouluyla, uzayn her yerinde alanlar veren deklemler olarak
dnlebilir. Ancak az sayda belirli kaynak iin, alanlarn
saptanmas kolay zlebilen bir problemdir; fakat makroskobik
madde ynlar iin denklemlerin zm hemen hemen olanaks zdr. Burada iki grnm vard r. Biri udur: Her atom ve ekir dekte kesikli kaynaklar n, yani ykl parac klarn says
gzmz korkutacak kadar byktr. Di er grnm ise rahatlatc dr: Makroskobik gzlemler iin, alanlar n ayrntl
davran lar , yani atomik uzakl klar leinde alanlar n
iddetli uzaysal deiimleri nemli deildir. nemli olan, bir
alann ya da kaynan bir tek atom ya da molekl hacmine
oranla byk bir hacim zerinden al nan ortalamas dr. Bu
ekilde ortalamas al nm niceliklere makroskobik alanlar ve
makroskobik kaynaklar diyoruz. Kesim 6.7'de makroskobik Maxwell
denklemlerinin
V . D = 47t ?
-4,

-3.
x H

J
(G.6)

16

x E +

= 0

- -
. B = 0

eklinde olduu ayrntl biimde gsterilmektedir; burada E

ve D, (G.l)'deki mikroskob lc ya a boluk Maxwell denklemlerinin ortalamalar alnm E ve Ed>,1 1eridir. Genellikle elektrik
yereitirme ve zanyetik alan denen iki yeni alan niteli i IT
ve H (bu durumda B'ye manyetik indksiyon denir), u bileenlere sahiptir :
V -bacq3
+ ...)
1)
= Eot.+ 47 (P0( - 4... ..,
oc

(3

(G.7)

dxfk
I-

H x = Boc - 4'n (M oc + ...)

_#

P,M,Cet nicelikleri ve daha yksek mertebeden benzer nicelikler,

uygulanan alanlarn varl halinde, maddesel ortamn makroskobik olarak ortalamalar al nm elektrik ift-kutup, manyetik
ift-kutup, elektrik drt-kutup ve daha yksek moment yo unluk larn gstermektedir. Benzer ekilde, yk ve ak m younluklar
ve J, ortamdaki "serbest" yk ve ak m younluklarnn makroskobik ortalamalar dr. Bal ykler ve ak mlar denklemlerde
M ve Q'N yoluyla grnmektedir.
->
>
(G.6)'daki makroskobik Maxwell denklemleri, E, B, D ve H
gibi drt alann bileenlerini kapsayan sekiz denklemli bir
cmledir. Homojen olan .zon drt denklem, E ve Aalanlar n
skaler potansiyeli ve A vektr potansiyeli cinsinden ifad
zlebilir; fakat tretilmi olan D
ederek, ekilsel
ve A> alanlar El> ve '1' cinsinden bilinmedike, homojen olmayan
ilk drt denklem zlemez. (G.7) 1 de kapal biimde grlen bu
-

D = D
rl

L. E,B 3
E E, B1

ilikilerine biletirici bantlar

ortamlar iin

(G.8)

denir. Ayrca iletken

-->

J = J . E,B

( G. 8 ' )

eklindeki genelletirilmi Ohm yasas da szkonusudur. Keli

parantezler, bu ili kilerin yzdeyz basit olmad klarn ,

17

gemi e bal olabileceklerini (histeresis), izgisel olmayabileceklerini ve bu gibi zellikleri vurgulamak amaciyle kullanlmtr.
Maddelerin ounda, (G.7) 1 deki elektrik drt-kutup terimi
ile daha yksek mertebeli terimler tmden nemsizdir. Yaln zca
elektrik ve manyetik kutuplanmalar, yani ve Ar, nemlidir. Bu
biletirici bantlarn bu durumda basit olaca anlam na
da
ye
gelmez. D alanlarn yokluunda s frdan farkl P
sahip ferroelektrik ve ferromanyetik maddelerden tutun da,
ok daha olaan saylan dielektrik,diyaman~ ve paramanyetik
maddelere kadar, zellikle kristal katlarda, maddenin elektrik
ve manyetik zellikleri korkun bir eitlilie sahiptir.Bu
zelliklerin incelenmesi, kat hal fiziinin yetki alanlar ndan
biridir. Bu kitapta biz sadece baz daha temel zelliklere ok
ksa ve yzeysel olarak de ineceiz. Yn maddenin elektromanyetik zelliklerini daha sistemli ve geni biimde ilemek
istiyorsan z, Kittel gibi kat hal kitaplar na bavurmanz
gerekir.
Ferroelektrik ve ferromanyetiklerin dndaki maddelerde,
yeterince zayf alanlar iin, uygulanan d elektrik ya da
manyetik alan, kendi bykl yle orant l bir elektrik ya da
manyetik kutuplanmaya yol aar. Bu durumda ortam n d alana
verdii yant izgiseldir deriz ve D ile H'nin kartezyen
bileenlerini
Da

t<tz

Ha =1.

(1

(G.9)

B
-10(13

AA'

eklinde yazarz. * 00 ve,u'oc0 tensrlerine s rasyla elektriksel geirgenlik ya da dielektrik tensr ve ters manyetik
geirgenlik tensr denir. Bunlar ortamn izgisel yantn
zetlerler; hem maddenin molekler ve kristal yapsna, hem de
younluk ve s cakl k gibi yn zelliklerine baldrlar.
Basit maddeler iin izgisel yant oukez uzayca izotroptur.
Bu durumda ve/1; cp tensrleri ksven olup, her birinin
eleman da ettir; dolaysiyle
ve H = p' yaz labilir.
Genelde doru olmas isteniyorsa, (G.9) denklemlerini,
alan niceliklerinin uzay ve zamana gre Fourier4pn m2leri
iim yaz lm olarak dnmeliyiz. Bunun nedeni, D ile BT- (ya
da H ile B) aras ndaki temel izgisel ili kinin yerel olmayabii fakat bu, temel manyetik
* fademize gre B,,A $1 go H.t= yazmam z gerekirdi;
alan olarak Pnin ve tretilmi nicelik olarak Bnin do al rollerini de i tirir. Bu geleneksel kullan ma 5. Blmde dnece iz.

18
lecei gere idir. Bylece
D (,1> t) =2fd3x'
o( '

dt'

( - 1 ,t') E r3(
eq;

,',t - t') (G.10)

yaz labilir; burada E,( 1 ,t'),

= 0, t' = 0 noktas dolaynda yerellemi olabilir; fakat bu noktadan belli bir uzan ma
kadar s frdan farkl dr.
f(1,(,)) = .1- d3x 5dt f(>,t)e-i17:)7-4- iWt
araclyle Dk(m)), E0 (k,(4) ve .to(7,W) Fourier dnmleri
tanmlanrsa, (G.9) bant lar , Fourier dnmleri cinsinden
(G.11)
De( (k ' (.0) =I, E ( .L5J) E (,t..3)
0
c<(
eklinde yaz labilir. H,((k,w)'y da benzer bir denklemle B(3(k,w)
cinsinden yazabiliriz. Oyleyse geirgenlik tensrleri
genelde frekans ve dalga vektrnn fonksiyonlar dr. Grnr
k ya da daha uzun dalgaboylu elektromanyetik nm iin,
uzayca yerel olmay oukez nemsenmeyebilir. Bu durumda
E, 3 ve>.1 3 sadece frekans n fonksiyonlar olur. Blm 7'de bu
durum tart lmaktadr; maddenin yksek frekans zellikleri
basitletirilmi biimde i lenmekte ve neden-sonu ili kisi
(causality) ' nin sonular ara tr lmaktad r. letkenler ve
ar iletkenler iin uzak mesafe etkileri nemli olabilmektedir. rnein bir iletkende elektron arp malarna ili kin
ortalama serbest yol deri derinliine gre byk hale geldi inde, Ohm yasasnn uzayca yerel ekli art k elveri li deildir.
Bu durumda dalga vektrne olan bal l k da i in iine girer.
Katlara ilikin birok zelli in anlalmas nda, dalga vektr
ve frekansa bal dielektrik sabiti kavram yararldr. Baz
rneksel kaynaklar, bu blmn sonunda nerilen okuma paralarnda verilmektedir.

Geirgenliklerin ayisal deerlerine de deinelim. Dk

frekanslarda (V G 10 Hz) btn ykler, eylemsizlikleri ne
olursa olsun, uygulanan alanlara yan t verirler. Bu frekanslarda kat lar tipik olarak ,0( .7z-.. 2 ile 20 aras nda dielektrik
sabitlerine sahiptirler; daha byk deerlileri de oktur.
Srekli molekler ift-kutup momentine sahip sistemlerin ok
daha byk ve s cakl a duyarl dielektrik sabitleri vard r.
rnein dam tk su, 0 'de E= 88 ve 100C'de E= 56 gibi byk
bir durgun dielektrik sabitine sahiptir. Optik frekanslarda
ise alanlara sadece elektronlar nemli lde yan t verebilir . Bu halde dielektrik sabitleri , ~1,7 ile 10 aras nda
ler.
deiir; birok kat iin ...< 2-3'tr. Su, grnr k
blgesinde, s caklktan olduka bamsz olarak O'dan 100 C'ye
kadar E= 1,77-1,80 deerine sahiptir.

19

Maddelerin uygulanan manyetik alana yan t veri biimleri,

tek tek atomlar n ya da molekllerin zelliklerine ve ayr ca
bunlarn etkilemelerine bal dr.Dliyamanyetik maddeler, net
asal momentumlar sfr olan atom ya da molekllerden oluur.
Bu durumda uygulanan d manyetik alana yan t veri , dolanan
atomik akmlarn yaratlmas eklinde olur ki, bu ak mlar,
uygulanan alana z t, ok kk bir makroskobik m knatslanma
dourur.)u4 'nn (G.9)'daki tan m ve (G.7) uyar nca, p',,,( > 1
demektir. Bilinen en iyi diyamanyetik madde olan Bizmut
-1) = 1,8 x 10 deerine sahiptir. yleyse diyamanyetizma ok
kk bir etkidir. Eer maddenin temel atomik birimi iftlenmemi elektronlardan tr net bir a sal momentuma sahipse,
madde paramanyetiktir. Tek elektronun manyetik momenti uygulanan alana paralel ynelir. Dolay siyla
ft',< ,(5.1 1 dir. Tipik
deerler oda s caklnda (1 - 211) = 10-2- 10 aral ndadr; fakat ssal uyarlmalarn geliigzellii artt rma
etkisi nedeniyle, bu de erler yksek s cakl klarda daha da
klrler.
Ferromanyetik maddeler paramanyetiktirler, fakat atomlar
aras ndaki etkilemeler nedeniyle, iyicene farkl davran
gsterirler. Curie s cakl nn (Demir iin 1040 K, Nikel iin
630K) alt nda, ferromanyetik maddeler kendili inden mknatslanma gsterirler; yani blge olarak adlandracamz mikroskobik adan byk say lan bir hacim iindeki tm manyetik
momentler bir yne dizilirler. D alann uygulanmas , bu
blgelerin dei mesine ve farkl blgelerdeki momentlerin
beraberce ayni yne gelmelerine neden olur. Bylece tm madde
y n mknat slanma doygunluuna eri ir. D alan n kald rlmas , momentlerin olduka byk bir kesripi hala ayni ynde
dizili brak r; bylece B = Lin M > 10 Gauss kadar byk
olabilen bir srekli m knahslanma ortaya kar.
Okuyucu, maddelerin dielektrik ve manyetik zelliklerine
ili kin veriler iin, baz temel fizik elkitaplarna* bavurabilir; oralardan ok daha zel ve ayr nt l derlemeler yapabilir
Zayf alanlara izgisel yan t veren maddeler, yeterince
yksek alan iddetlerinde, Elektronik ya da iyonik titreicile rin byk genliklere srlmesiyle, art k izgisel olmayan
davran gstermee balarlar. Bu durumlarda (G.9) izgisel
bantlar , rnein
,(2) E E
(G.12)
D =
25.
.< E(3 +
Ag cp.
a
k

Handbook of Chemistry and Physics, editr: R.C.Veast, Chemical Rubber Publis-

hing House, Cleveland, Ohio.

American Institude of Physics Handbook, editr: D.E.Gray, McGraw Hill, New York,

nc bask (1972), 5d ve 5f kesimleri.

20

eklinde dzeltilirler. Durgun alanlar iin, bunun sonular

heyecan yaratc olmaktan uzakt r; fakat zamanla deien
alanlar halinde durum bakadr. W ve U), gibi iki frekansa
sahip byk genlikli bir dalga, ortamm iinoae, ilk (J.), ve (.+0 2 ' den
baka, O, 2w 2u) , W 4.(kg ,co i -Gi2 frekansl dalgalar dogurur.
Kbik ve data
me r tebeden izgisel olmayan terimler,
daha da zengin frekans spektrumlar dourabilirler. Laserlerin
gelitirilmesiyle, bu cinsten izgisel olmayan davran , hem
izgisel olmayan optik ad alt nda bir aratrma alan , hem de
bir laboratuvar arac haline gelmi9_ 0 bulunmaktadr. Gnmzde
laserler, elektrik alan doru u 10 hatt 10 11 volt/cm'ye
varan k atmalar yaratma gcndedirler. Hidrojen atomunda
yrngedei elektr?n taraf ndan hissedilen durgun elektrik
alan e/a 5 x 10 volt/cm'dir. Bylece grlr ki, gnmzn
laser alanlara, zerinde al lan rnei gerekten bozarak,
atomik titreicileri izgisel olmayan davran biimlerine
srkleme gcne sahiptirler! Bu uzmanl k alanyla ilgili
eserler, blmn sonundaki kaynaklar listesinde verilmektedir.
Bu kitapta esas olarak izgisel olaylarla yetinilmi tir.
G.5

Farkl Ortamlarn Arakesit Yzeylerinde S nr Koullar

(G.6) Maxwell denklemleri, yresel olarak her (X ,t) uzayzaman noktas nda uygulanan diferansiyel denklemlerdir. Bunlar,
raksama teoremi ve Stokes teoremi arac lyle, integral
ekle sokulabilir. V uzayda sonlu bir hacim, S bu hacmi s nrlayan kapal yzey (ya da yzeyler), da bu yzey zerinde bir
yzey alan eleman ve it kapal hacimden da doru ynelmi
da yzey eleman na dik bir birim vektr olsun. Bu durumda,
(G.6) denklemlerinin birincisine ve sonuncusuna raksama
teoreminiuygulayarak a adaki integral bantlarn elde
ederiz:
3
D . n da = 4 Ti 1 4d x
-4 ->
B . n da = O

JJ
V

Birinci bant Gauss yasas nn ta kendisidir:

yzeyden
da doru olan toplam ak s , ierde bulunan yk ile orant l dr. kinci bant ise bunun manyetik benzeridir: Masnyetik
ykler var olmad ndan, kapal bir yzeyden geen net B ak s
sfrdr.
Benzer ekilde, C uzayda kapal bir i^ri, S' bu kapal
eri taraf ndan s nrlanan a k bir yzey, clt bu eri zerinde
bir izgi eleman , da ise S' zerinde bir yzey eleman ve

21

nihayet n' eri boyunca integral alma ile ilgili sa-el kuralnca belirlenen ynde da'ya dik bir birim vektr olsun. Bu
kez (G.6)'n n ortas ndaki iki denkleme Stokes teoremini uygulayarak aadaki integral bant lara ular z:
1

E . d2, = -

.?iD
t

. n' da

. n' da
S, -at

(G.15) denklemi, manyetik alanlarla ilgili Ampere-Maxwell

yasas ve (G.16) ise Faraday' n elektromanyetik indksiyon
yasas dr.
Maxwell denklemlerinin al kn olduumuz bu integral
ekilleri, birbirlerine biti ik farkl ortamlarn arakesit
yzeyi zerinde bir yzeysel yk ya da ak m younluu olsun
veya olmas n, bu arakesitin her iki yan ndaki dik ve teetsel
alan bileenleri arasnda bant lar karmada kullan labilir.
Uygun geometrik dzen ekil G.4'de grlmektedir. Sonsuzkk
bir silindir, farkl elektromanyetik zelliklere sahip iki
ortam aras ndaki s nr yzeyi zerine, iki yana basacak ekilde
oturtulmu tur. Benzer ekilde, snsuzkk C dikdrtgeninin
uzun kenarlar s nrn farkl yanlarndadr ve gerdii dzlemin
normali, arakesit yzeyine te et olacak ekilde ynelmi tir.
nce (G.13) ve (G.14) integral ifadelerini silindirin hacmine
uygular z. ok bas k silindir limitinde, yan yzey, (G.13) ve
(G.14) denklemlerinin sol yan ndaki integrallere katk da
bulunmaz. Sadece st ve alt daireler katk verir. Arakesit
yzeyine paralel aldm z bu dairelerin alanlar Aa ise,
(G.13) bant s nn solundaki integral
->
D . n da . (D
S

- D) . n da

deerine e ittir. (G.14) iin de benzer bir durum szkonusudur.

f>yk younluu, cr- gibi idealize bir yzeysel yk younluu
douracak ekilde, arakesit yzeyi zerinde tekil (singular)
ise, (G.13)'n sandaki integral
3
4TS ? d x = 47c cr Aa
deerini verir. yleyse D ve B alanlar nn s nr yzeyinin iki
tarafndaki dik bleenleri birbirlerine

22

ekil G.4- Farkl iki ortam aras ndaki snr yzeyinin

(kaln izgi) ematik bir izimi. S nr
blgesinin, Cr ve K gibi idealize yzeysel
yk ve akm younluklar tadklar varsaylmaktadr V hacmi, yars bir ortamda
yars da dier ortamda bulunan kk bir
silindirdir; n normali, 1 ortam ndan 2
ortamna dorudur. Dikdrtgensel C erisinin
yars 1 ortamnda dier yars 2 ortamndad r ve dzlemi arakesit yzeyine dik,
dolaysiyle t normali arakesit yzeyine
teet olacak ekilde ynelmi tir.

( -10'

) . n = 41-r
-

. n = 0

(G.17)
(G.18)

eklinde bal drlar. Szle ifade etmek gerekirse, s nr

yzeyinin her noktas nda B'nin dik bile eni sreklidir;
dik bileeninin sreksizli i ise 47t kere o noktadaki yzeysel
yk younluuna eittir diyebiliriz.
Benzer ekilde, E ve H'nin te etsel bileenlerindeki
sreksizlikleri saptamak iin, sonsuzkk Stokes halkas ndan

23

yararlanlabilir.Bekil G.4'deki C dikdrtgeninin k sa kenarlar

nemsenmeyecek kadar. kk ve ayr ca uzun kenarlarnn herbiri
yzeye paralel ve At uzunluunda ise, o zaman (G.16) I nn sol
yanndaki integral
=

x ri) .

2 -

) At

dir. (G.15)'in sol yan iin de benzer bir bant vardr.

(G.16)'nn sa yan sfrdr; nk yzey zerinde ".2 / .-bt'nin
sonlu olmasna karn, ksa kenarlarn uzunluu sfra giderken
dikdrtgenin alan s fr olmaktadr. Bununla beraber, tam
s nr yzeyi zerinde akan 1--Z gibi idealize bir yzeysel ak m
younluu varsa, (G.15)'in sa yan sfr olmaz. Bu gibi
durumlarda (G.15)'in sandaki integral

sj,

4Tc
[

J+

-a t

t da " K. t

At

deerine sahiptir. ntegraldeki ikinci terim; biraz nce "? -11%at

iin verdiimiz nedenle sfr olmaktad r. Dolaysiyle E ve H
alanlarnn s nr yzeyinin iki taraf ndaki teetsel bileenleri birbirlerine aadaki gibi bal drlar:
n x (E 2 - El ) = 0
n x (H

- "a. ) =

(G.19)

(G.20)

(G.20) denkleminde, yzeysel K). ak mnn her noktada sadece

yzeye paralel bileenlere sahip olduu anlalr. Demek ki
arakesit_yzeyini geerken ''nin teetsel bileeni sreklidir;
oysa ki filnin teetsel bileeninde bir sreksizlik vard r ve
bu sreksizlik, bilyklke LIT/c kere yzeysel ak m younluuna
eit olup, ynce K xrilye parareldir.
(G.17)-(G.20) sreksizlik bantlar , Maxwell denklemlerini farkl blgelerde zdkten sonra, tm uzayda alanlar elde
etmek iin, bu zmleri birbirlerine ba lamada ok yararl dr.
Yukarda verilen sreksizlik bantlar , iki ortam
ayran arakesit yzeyinin zamanca sabit olmas halinde geerlidir. Baz uygulamalarda, hareketli bir s nr yzeyi iin

24

\_.......
\
\

\
\
\---...

\
\

\
\

ekil G.5- ki ortam arasndaki hareketli s nr. Silindirsel hacim ve dikdrtgensel halka ekil
G.4'deki gibi olup, her ikisi de laboratuvara gre durgundur. Resikli izgiler, grlen
andan ok az nceki ve ok az sonraki
arakesit yzeylerini temsil etmektedir.

sreksizlikleri bilmek yararl olabilir* v = ch zyle hareket

eden s nr yzeyine ili kin sonular, biraz zen gstermek
kouluyle, temelde nceki gibi elde edilebilir. ki ortam
arasndaki hareketli s n r yzeyi, Gauss silindiri ve Stokes
halkasiyle birlikte, ekil G.5'de grlmektedir. Silindir ve
halka, laboratuvara gre sabittir. S n r yzeyi onlar "ii
h zyle sprp geer. Bu durumda, ff ve salayaca
(G.17) ve (G.18) sreksizlik ba ntlarnn tretilmesine
giriirsek, daha nce (G.13) ve (G.14)'den ba layarak yapt klarmzn deimeyip ayni kald n grrz, yeter ki cr' y ,
hareketli yzey zerinde laboratuvardan gzlenen yzeysel yk
younluu olarak yorumlayal m. Dolay siyle D ve B nin salad
(G.17) ve (G.18) sreksizlik bantlar , hareketli bir arakesit yzeyi iin de deimeksizin geerliktedir.
'

Bununla beraber, E ve 11'nin sa lad (G.19) ve (G.20)

sreksizlik bantlar deiir. nk (G.15) ve (G.16) denk lemlerinin sa yanlar nda yer alan ve zamana gre trev ieren
* P.D.Noerdlinger, Am.J.Physics 39, 191(1971).

25

terimler art k s fr olmamaktadr. Arakesit yzeyinin durgun C

halkas n sprp gemesi bir katk verir. Bu katknn deerini
saptamak iin, eklen C'nin aynisi olan, fakat arakesit yzeyiyle birlikte ii h z yle hareket eden ve ekil G.5'deki C ile
bir an iin ak an a k yzey zerinden, D/c'nin zamana gre
trevinin yzey integralini ele alal m. Bu integral yledir:

1C

dt

(x(t), t) . t da

ntegralin hareketli bir yzey zerinden al ndn vurgulamak

iin x koordinat nn zamana gre olan kapal bal ln da
gsterdik. Dikdrtgensel C halkas nn ksa kenarlar sfra
yaklatrlarak a k yzeyin alan s fr limitine gtrldnde, I integrali s fr olur. (zel grelilik as ndan, -ii.
zyle hareketli bir eylemsizlik erevesinde oturan bir h
gzlemci arakesit yzeyini durgun olarak grr ve arakesit
zerinde tekil olmayan Lorentz-dn m alanlar gzler).
Bununla beraber, I integrali, (G.15)Ide yer alan integrale dik
trevi aarak balanabilir:

o
=

ait

j c

dt

,>
(x (t), t) .

. t da +

da
da

Bir vektr zdelii kullanarak ikinci terim daha uygun hale

dntrlr ve aranan integral u ekle gelir:

f 1c

-z> t

- t* da = U'x(Ox 3)

da

Sadaki ilk terim Stokes teoremi arac l yle kapal bir izgi
integraline dntrlebilir; ikinci terim ise j) yk younluu
cinsinden yaz labilir. Bylece (G.15) denklemini ekil G.5'deki
C halkas na uygulayarak u bantya ulal r:

H- x i5> .dQ= c41

tda

(G.19) ve (G.20) ncesindeki basamaklardan geerek, bu ba ntdan

26

x [17
2

-?
1- - (-3 x ( .".
1
2

= 4"
C

v) .

sreksizlik forml elde edilir; buradaki tm nicelikler

laboratuvar sisteminde de erlendirilmi tir. Birka vektrel
ilemin yan s ra (G.17)'nin kullanlmas bizi
-4
-4
.4 -4
t . n x (H 2 - H ) + n .(3(D - D )1 =
1
2

4u -",
K . t
c

(G.21)

lsoant s na gtrr. Tmyle benzer i lemler sonucunda, E (ve

B)'nin teetsel bileenlerinin sreksizlikleri olarak, (G.16)1dan

( 1-3'2 )

. o

(G.22)

bants bulunur. (G.21) ve (G.22) denklemleri,

(G.19)
ve
(G.20)'nin iki ortamn hareketli arakesit yzeyi haline genelletirilmi biimleridir.
Basit bir durum olarak her iki ortamda .f*, z E ve -H'
-3-1. ise
(ya da bir ortam bu zellikte ve di er ortam, iinde tm
alanlarn s fr olduu yetkin bir iletken ise), yzeysel
akml bant byk lde basitle ir. (G.22) denklemi,
yaklatrma yapmaks z n

(E2

te = -

x ( B* '>2 - Bi )

(G.23)

-p
-4
biiminde yaz labilir. (G.21) denkleminde H -* B ve D -4 E
dei tirmelerini yapt ktan sonra (G.23) kullanl rsa

x (g.2 Bi ) = c

(G.24)

bulunur. Ortamlar aras ndaki ar eqt yzeyinin hareketi,

(G.20)'ye sadece bir arpan, yani v /c basama nda bir dzeltme, getirir.
G.6- Elektromanyetizmadaki Soyutlamalar zerine Baz
Uyarmalar
nceki kesimde yzeysel yk ve ak m dal m dncesini

27

kullandk. Bunlar fiziksel dnyada bulunmayan matematiksel

soyutlamalardr. Elektromanyetizman n her blmnde ortaya
kan baka soyutlamalar da vard r. rnein, elektrostatikte
cisimleri, ounlukla "toprak" dediimiz sfr potansiyele
gre sabit bir potansiyelde tuttuumuzu syleriz. Bu soyutlamalarn gerek dnyayla olan ba lants , deneyimli kiiler iin
apak olsa bile, san r z ki biraz tart maa deerdir.
nce bir iletken cismi, bir referans deerine gre sabit
bir elektrostatik potansiyelde tutma sorununu ele alal m.
Buradaki kapal dnce, evrenin, yk ve alanlar n istenen
biimleni ini nemli lde bozmamas dr. Bir cismi sabit
potansiyelde tutabilmek iin, cisimden ok uzaktaki ("sonsuzdaki") bir yk kaynana uzanan bir iletken yola (hi olmazsa
zaman zaman) gerek vard r; yle ki cismin yak nna baka ykl
ya da yksz cisimler getirildiinde, potansiyelin hep o
istenen deerde durmas iin, yk kaynandan cisme ya da
cisimden yk kaynana yk akabilsin. Daha karmak olanaklar
bulunmakla birlikte, iletken yol olarak genellikle metal
teller kullan lmaktad r. Sezgilerimiz ince tellerin kal n
tellere gre daha az bozucu olacaklar n sylerler. Bunun
nedeni yle a klanr: "Belirli potansiyelde tutulan bir
telin herhangi bir paras zerinde bulunan elektrik miktar
telin ap kltldke azalacandan; byke boyutlu cisimler zerindeki elektrik da l m , bu cisimler ile yer ya da bir
elektriksel ara veya bir elektrOmetre aras nda elektriksel
balantlar kurmak iin kullan lahFok ince metalik tellerden
duyulur biimde etkilenmeyecektir". nce telin hemen yak nndaki elektrik alan kukusuz ok byktr. Bununla beraber,
"byke boyutlu cisimler"in boyutlar basamandaki uzakl klarda bu etkiler kk yap labilir. Maxwell'in szlerine
nemli bir tarihsel kant, 200 yl nce Henry Cavendish tarafndan yaplm olan almadr. Babas nn evindeki ah rda
yapt deneylerde, yk kaynaklar olarak Leyden ieleri ve
iletkenler olarak ince teller kullanan Cavendish, sabit potansiyelde tuttuu tavana as l cisimler (silindirler, diskler
vb...) zerindeki yk miktarlar n lm ve bunlar ayn
potansiyelde tutulan bir kre ( ekil G.l i deki ayni kre)
zerindeki ykle karla trm t r. Bu yolla lt s a
deerleri yzde basamana kadar dorudur. rnein, bir krenin
sasnn ayni yarapl ince bir dairesel diskin s asna
oran olarak 1,57 deerini bulmutur; ki bunun teorik deeri
zaten n/2'dir!
- J.C.Maxwell, A Treatise on Electricity and %gnetism, Dover, New York,
bask (1891i'shin 1954 tekrari, Cilt I, sayfa 96.

28

Gitgide ince teller kullanman n bir pratik s nr vardr.

Birim boydaki yk ancak logaritmik olarak azal r (Bu azalma
tn(d/a) 'n n tersi biimindedir; burada a telin ortalama yar ap ,
d ise telin bir iletken yzeyden olan tipik uzakldr).
Sistemin tedirgin oluunu belirli bir dzeyin alt na indirmek
iin, potansiyelleri koruyacak ba ka yollara, rnein aral
ykl parack demetlerinin kullan ld karlatrma yntemlerine bavurmak gerekir.
Bir iletken cismin topraklanm olduu sylendiinde,
potansiyelin genel s fr olarak hizmet gren uzak bir yk
deposuna ok ince bir tel ile ba lanm olduu anlal r.
Sabit potansiyellerde tutulan cisimler, benzer ekilde, batarya
gibi bir gerilim kaynann bir ucuna baldrlar; bataryan n
dier ucu ise "toprak" ile birle tirilmitir. Bu durumda,
balangta elektriklenmi olan cisimler, elektrik da lmlar
deiecek fakat potansiyelleri sabit kalacak biimde birbirlerine gre hareket ettiklerinde, bitmeyen bir kaynak olarak
dnlen yk deposundan szkonusu cisimlere ya da tersine
uygun miktarda yk akacakt r. Bir iletkeni topraklama d ncesi,
zamann etken olmad elektrostatikte iyi-tan ml bir kavramdr; fakat titre en alanlar iin, sonlu yay lma h z bu kavram
bulandrr. Baka bir deyi le, ikdktans ve s a etkileri
nemli lde iin iine girebilir. bu durumda "iyi bir topraklama" salamak iin byk bir zen gerekir.
Makroskobik elektromanyetizmada bir ba ka soyutlama,
yzeysel yk younluu ya da yzeysel akm younluu dncesidir. Buradaki fiziksel gerek, ykn ya da ak mn yzeyin
biti ik komuluuna s nrlanm olmas dr. Eer bu blgenin
kal nl ilgilenilen uzunluk leine gre kkse, gerek
durumu, sonsuzkk kal nl k soyutlamas yla yaklatrmaya
uratr ve yzeysel dalmdan szederiz. ki farkl limitin
ayrdedilmesi gerekir. Bir limitte "yzey" da lm , makroskobik olarak kk, fakat mikroskobik olarak byk saylan
yzeye yak n bir blgeye s nrlanr. Zamanla deien alanlarn,
ok iyi, fakat mkemmel olmayan bir iletken iine i lemesi
buna bir rnektir (Kesim 8.1). Orada alanlar n, deri derinlii
denen $ kalnl na s nrland ve yeterince yksek frekanslarla yeterince iyi iletkenlikler iin
S 'nn makroskobik
anlamda ok kk olabilece i gsterilmektedir. Bu durumda,
,., gibi etkin bir yzeysel ak m younluu elde atmak iin, 5`'
alM' younluunun yzeye dik dorultu zerinden integralini
almak uygundur.
Dier limit gerekten mikroskdbiktir ve maddelerin atomik
yapsndaki kuantum mekaniksel etkilerle kurulur. rnek olarak,
elektrostatikte iletken bir cismin fazlal k yklerinin dallmn ele al n z. Bilindii gibi bu yk tamamiyle iletkenin

29

yzeyi zerinde yer al r. Bu durumda Tyzeysel yk younluundan szederiz. letkenin iinde elektrik alan yoktur; fakat
(G.17) uyarnca yzeyin hemen dnda elektrik alannn bir
dik bileeni vardr. Mikroskobik anlamda yk tamamen yzeyde
deildir ve alan sreksiz biimde deimez. Basit bir inceleme,
gei blgesinin birka atomik ap geni liinde olduunu
gsterir. Metaldeki iyonlar n olduka hareketsiz bulunduklar
ve 1 angstromluk ya da daha az bir boyuta s nrlandklar
dnlebilir; daha hafif olan elektronlar ise daha fazla
ekil
serbesttirler. Modelsel hesaplamalar n sonular* ,
G.6'da grlmektedir. Bunlar ok elektronlu problemin kuantum
mekaniksel zmnden ortaya karlar; bu problemde iletkenin
iyonlar , x < 0 iin srekli bir sabit yk younluu ile
yaklakl a urat l r. Elektron yoyunluu (r = 5) kabaca
bakra ve daha ar alkoli metallere uygundur. Fazlal k elektronik ykn, iyonik da l mn nyzeyiunde 2 angstromluk bir
blgeye s nrland grlr. Elektrik alan bu blge boyunca
dzgn bir ekilde artarak iletkenin "dndauki 4110' deerine
ular. 10- cm nin nemsenmedi i makroskobik durumlarda, yk
younluunu ve elektrik alan n davrann y(x) = 0- 8(x) ve
E x) = 4n0-0(x) ile soyutlayabiliriz; birincisi gerek yzey(
sel younlua, ikincisi ise alan n basamak fonksiyonu biimindeki s rayna kar gelir.
Gryoruz ki klasik elektromanyetizmann teorik olarak
incelenmesi, eitli soyutlamalar ierir; bunlar n baz lar
teknik, baz lar ise fizikseldir. Kitab n ilk blmlerinde
tart lan elektrostatik konusu, elektromanyetizman n dier
konularnda da yapld gibi, byk-boyuttaki elektriksel
olaylarn deneysel bilimi olarak geli tirilmi tir. Bu makroskobik yasalar n (hatta boluktaki ykler ve ak mlar iin geerli
olanlarn) mikroskobik blgeye geni letilmesi, ounlukla
dorulanmam uzatmalardr. unu vurgulamak gerekir: Geri
baktm zda gryoruz ki, kaynaklar kuantum mekaniksel
olarak ele almak ko uluyle, klasik elektromanyetizma yasalar nn birok ynleri atomik blgeye de uygulan r. Elektromanyetik
niceliklerin ok sayda molekl ieren hacimler zerinden
ortalamalar , h zl dalgalanmalar ylesine yumu at p dzletirir ki uygulanan durgun alanlar madde iinde durgun ortalama
yantlar dourur; fazlal k yk, makroskobik anlamda bir iletkenin yzeyi zerinde yer al r. Demek ki Coulomb ve Ampre'in
makroskobik gzlemleri ve bizim bunlardan kardnz matematiksel sovutlamalar, a r ekingen bir fizikinin tasarlayabileceinden ok daha geni bir uygulanabilirli e sahiptir.
Havann nemli bir elektrik ya da manyetik geirgenliinin
olmamas sorunlar kukusuz basitletirmektedir!
* N.I.Lang and W.Kohn, Phys. Rey. 131, 4555 (1970); B3, 1215(1971; V.E.Kenner,
R.E.Allen and W.M.Saslow, Phys. Letters 38A 255 (1972).

30

1, 0
0,8

x)/4n er

0,
0,4
0,2

?<Ak

O
0

-0,2

-8 2 4 6
X (10 cm )

ekil G.6- Bir iletkenin yzeyindeki fazlal k ykn ve

elektrik alan nn dik bileeninin da l m .
Kat nn iyonlar x <, o blgesine s n rland r lm ve iinde elektronlar n hareket etti i
sabit srekli bir yk da l m olarak yakla t rmaya urat lmt r. Fazlal k ykler, "yzey"in angstromluk blgesine s kmt r.

KAYNAKLAR VE NERILEN OKUMA PARALARI

Elektrik ve manyetizmann tarihi, byk lde bilimin kendi

tarihidir. Bununla ilgili olarak, ilk cildi 1900'e kadarki
dnemi kapsayan,
Whittaker'in iki ciltlik eserine
daha ba langta deinmi ; optie nem veren daha k sa bir
yknn ise
Born ve Wolf'un kitab nda blunablece ini telirtmi tik.
lk deneylerin tart lmas na yer veren bir baka okunakl
eser udur:

31

N.Feather, Electricity and Matter, University Press,

Edinburgh (1968).
Coulomb yasasnn ters kare niteli ine, ya da modern deyi le,
fotonun ktlesine ili kin deneysel s namalar a adaki makale lerde bir daha gzden geirilmi tir:
I.Yu.Kobzarev and L.B.Okun, Uspekhi Fiz.Nauk, 95, 131
(1968)
ngilizce evirisi: Sov.Phys.Uspekhi 11, 338
(1968)] ve
A.S.Goldhaber and M.M.Nieto, Rev.Mod.Phys. 43,277 (1971).
Makroskobik Maxwell denklemleri ve bunlar n mikroskobik denklemlerden tretilmeleri zerine nerilen okuma paralar 6.
Blmn sonunda verilmektedir. Dielektriklerin, ferromanyetik lerin ve manyetik maddelerin temel fizii, rnein aadaki
kitaplar n yans ra, birok kat hal fizii kitabnda bulunabilir:
Beam,
Kittel,
Wert and Thomson,
Wooten.
Bunlarn birincisi elektrik mhendisleri iin olup, yar ilet kenler gibi uygulamal konulara nem verir. Son kitap daha ok
optik zellikler zerinedir.
Metallerin yzey impedans n (anormal deri etkisini) i lerken
uzaysal yerel olmay a duyulan gereksinme, u kitaplar n
eitli yerlerinde tart lmaktadr:
A.B. Pippard, Advances in Electronics and Electron Physics,
Cilt VI, editr: L.Marton, Academic, New York (1954),
sayfa
1-45; Reports on Progress in Physics, Cilt XXIII, sayfa
176-266 (1960); The Dynamics of Conduction Electrons,
Gordon and Breach, New New York (1965).
Dalga vektrii ve frekansa bal dielektrik sabiti .(r,<",)) kavram u kitaplarda geli tirilmi tir:
Kittel, Advanced Topic D.
D.Pines, Elementary Excitations in Solids, W.A. Benjamin,
New York (1963), Blm 3 ve 4.
F.Stern, Solid State Physics, Cilt 15, editrler: F.Seitz
and. D.Turnbull, Academic, New York, sayfa 299-408.
izgisel olmayan optik h zla geli en bir alan olup, bu konuda
kitaplar yaz lmada balanm tr. Fakat imdilik yaz larn ou
daha arat rma dergilerinde ve yaz okulu raporlar ndadr.
Giri anlam nda bilgiler
J.A.Giordmaine, Physics Today 22 (1) 38 (1969),
N.Bloembergen, Am.J.Phys. 35 989 (1967),
G.C.Baldwin, Introduction to Nonlinear Optics, Plenum, New
York (1969).
da yer al r; daha ileri dzeyde tart malar ise u eserlerde

32

bulunur:
S.A.Akhmanov and R.V.Khokhlov, Usp.Fiz.Nauk. 88, 439
(1966); 95, 231 (1968),
ngilizce evirisi: Sov.Phys.
Uspekhi 9, 210 (1966); 11, 394 (1968) J ,
N.Bloembergen, Nnlinear. Optics, W.A.Benjamin, New York
(1965),
Quantum Optics, Proc.Int.School of Physics "Enrico Fermi",
Varenna, Course XLII, 1967, editr: R.J.Glauber, Academic,
New York (1969), J.Ducuing, Y.R.Shen ve J.A.Giordmaine
tarafndan yaz lm makaleler,
P.S.Pershan, Progress in Optics, Cilt V, editr: E.Wolf,
Nord-Holland, Amsterdam (1966), sayfa 83-144.

33

ELEKTROSTATE GR

Elektrodinami in tart lmasna, zamandan bams z yk ve

alan da lmlarn kapsayan olaylarla, yani elektrostatik
konusu ile balyoruz. Bu ksm okuyucularn ou iin bir
tekrar niteliindedir. Bu blmde fazla birey yapmayp,
ilerdeki tart malarda gerekli olan kavram ve tan mlar ortaya
koyacak ve baz temel matematiksel aralar vereceiz. Daha
sonraki blmlerde matematiksel teknikleri geli tireceiz ve
uygulayaca z.
Fiziin u yanna deinilmelidir. Tarihsel adan elektaztatik byk-boyuttaki (makroskobik) olaylar n bilimi olarak
gelitirilmitir. Giri 'in sonunda da belirtildii gibi,
noktasal yk ya da bir noktadaki elektriksel alan gibi soyutlamalar, byk-boyuttaki olaylar n anlatlmasna yarayan matematiksel yaplar olarak grlmeli ve bunlar n kk-boyuttaki
(mikroskobik) dzeyde anlamlar n yitirebilecekleri unutulmamaldr.
1.1- Coulomb Yasas

Elektroatatiin tm, birbirlerine gre duran iki ykl

cisim aras ndaki kuvvetin nicel ifadesini veren Coulomb yasasndan kmaktadr. Coulomb, yapt deneyler sonucunda, hava
ierisinde kendi boyutlar na gre birbirlerinden ok uzakta
bulunan ykl iki kk cisim aras ndaki kuvvetin,
(1)her bir ykn byklyle doru orantl olduunu,
(2)aradaki uzakl n karesiyle ters orant l olarak
deitiini,
(3)ykleri birletiren izgi boyunca yneldi ini ve
(4) cisimler z t olarak yklyseler ekici, ayni ykle
yklyseler itici
olduunu gstermi tir. Gene deneysel olarak gsterilmi tir ki,
ykl bir kk cisim zerine dolaynda bulunan dier ykl
kk cisimlerin uygulad klar toplam kuvvet, her ift aras ndaki Coulomb kuvvetlerinin vektrel toplamna eittir.Kesin
olarak sylemek gerekirse, Coulomb'un sonular , boluktaki ya
da geirgenlii (susceptibility) nemsenmeyen ortamlardaki
yklere uygulanr. Dielektriksel ortamlardaki yklerin ele
alnn 4. blme b rakyoruz.
1.2- Elektrik Alan

llen nicelik kuvvet olmakla birlikte, kuvvetten bir

basamak tede bulunan bir kavram; ykl cisimler toplulu unun

34

elektrik alan kavram n tanmlamak yararl dr.

imdilik
elektrik alann , verilen bir noktada birim yk bana etkiyen
kuvvet olarak ,,tan mlayabiliriz. Yerin fonksiyonu olan bir
vektrdr ve E ile gsterilir. Bununla birlikte, elektrik
alannn tanmnda dikkatli olunmal dr. Bunun zorunlu olarak
bir balmumu yuvarla zerine yerletirilen birim ykn szkonusu noktaya getirilmesiyle llen kuvvet olmas gerekmez.
Nedeni a ktr. Bir birim yk ylesine byk olabilir ki,
orada bulunmas ykl cisimler topluluunun alann nemli
lde deitirebilir. Bu nedenle bir limit sreci kullan lmal dr, yani kk bir s nama cismine etkiyen kuvvetin bu
s nama cismi zerindeki yke oran , iyice kk ykler iin
llmelidir* . Deneysel olarak, s nama yk gitgide kltldke, bu oran ve kuvvetin yn sabitle mee yz tutacakt r.
Bykln ve ynn bu limit deerleri, elektrik alan nn
szkonusu noktadaki bykl n ve ynn tan mlar. Elektriksel
alann tanmn simgelerle yle yazabiliriz:
F = qE

Burada F kuvveti, Eelektriksel alan ve q yk gstermektedir.

Bu eitlikte q yknn bir noktaya s ktrld , kuvvet ve
alann da bu noktada deerlendirildii varsaylmaktadr.
Coulomb yasas da benzer ekilde yazlabilir. it noktas na
s k t rlm q noktasal yk zerine -2' noktas na sk t rlm baka bir
noktasal yk taraf n an uygulanan kuvvet F
olmak zere, Cou'lomb yasas

d;

x2 )
2 )-?
13
I - x21
(i

_ iC

(1.2)

eklinde simgelenir. q ve q2 'nin pozitif ve negatif deerler

alabilen cebirsel nicelikler olduuna dikkat ediniz. k orant
katsays ise kullan lan birim sistemine bal dr.
x 1 noktas ndaki q noktasal yknn x noktas nda dourduu
elektrik alan , ekil 1.1 de gsterildi i gibi, dorudan
doruya elde edilebilir:

* Elektrik yknn kesikli niteli i (G.1 kesimine bak n z), bu matematiksel limitin fiziksel a dan olanaks zl n gsterir. Bu, bilyk-boyuttaki elektrostatikte yap lan bir mateffiatiksel soyutlama rne idir!

35

E(x) = kg

(1.3)

13
I

k sabiti seilen yk birimi taraf ndan belirlenir, Elektrostatik birimler (esbrde birim yk, bir santimetre tesine konan
kendine eit yke 1 dyne'lik kuvvet uygulayan yk olarak
seilir. Buna gre CGS birimleriyle birlikte, k = l'dir ve yk
birimine "stat - coulomb" den. MKSA sisteminde k = (4'n ; D ) -1
o( = 8,854 x l0 farad/metre) bo uzayn elekt-olup,bradE
riksel geirgenliidir. Biz esb'i kullanaca z.

ekil 1.1
ok sayda yk taraf ndan oluturulan kuvvetlerin deneysel
olarak gzlenen izgisel st-ste gelme ilkesi, -;'( noktalar nda
bulunan q.(i = 1,2,..,n) noktasal ykler sisteminin X' noktas nda olutujfduu elektrik alannn

E(x)

(;

qi

;?.)

X X.

(1.4)

eklinde vektrel bir toplam olarak yaz labileceini sylemektedir. Eer ykler ok kk ve p(X`') yk yo unluuyle anlatlabilecek kadar ok sayda iseler [3?' noktas ndaki bx'hy'daz'
kk hacmi iinde Ag yk varsa,Ag x'Ay'z' yaz labilir], bu durumda stteki toplam yerine bir integral gelir:
=

9(3

(x

x)

I;

-; 1 1 3

d3x,

*. Birimler, Ek'de ayr nt l olarak tart lmaktad r.

(1.5)

36

Burada d 3 x' = dx' dy' dz', x' noktas nda -boyutlu bir hacim
elemandr.
Bu noktada Dirac delta fonksiyonunu tan mlamak yararldr.
Bir boyutta 8(x - a) eklinde yaz lar delta fonksiyonu, matematiksel adan drst bir fonksiyon olmayp aadaki zelliklere sahiptir:
(1)x # a iin S(x - a) = O'd r.
(2) ntegrasyon blgesi x= a'y kaps yorsa SS(x - a) dx =
l'dir, kapsamyorsa bu integral s frdr.
Delta fonksiyonuna, gl olmamakla birlikte, sezgisel bir
anlam verilebilir. an erisi gibi doruklu bir e rinin, alt ndaki alan sabit tutmak kouluyla, doruu ykseltilirken
genilii gitgide azaltlrsa limit durumda delta fonksiyonuna
var lr. Delta fonksiyonlarna ve kullan mlarna kapsaml ve
gl bir matematiksel yaklam, Schwartz' n da lmlar teorisidir *.
Yukar daki tan mlardan aka grlecei gibi, keyfi bir
f(x) fonksiyonu iin
(3)Sf(x) 6(x - a) dx = f(a) d r.
Delta fonksiyonunun iyi-davran l fakat ok keskin doruklu
bir fonksiyon olduu dnlrse, f(x) fonksiyonu ile delta
fonksiyonunun trevinin integrali kolayca kurulabilir. Buna
degin tanm udur:
(4)Sf(x) < ' (x - a) dx =-f' (a)
Burada s i areti argmana gre trevlendirmeyi gstermektedir.
Delta fonksiyonunun argman , bams z x deikeninin bir
f(x) fonksiyonu ise, bu delta fonksiyonu u kurala gre dn trlebilir:
(5)

S(f(x))=
df

dx

(xj )1

f(x)'in sadece basit s frlara sahip olduu ve bu sfrlarn

(yani f(x) = 0 denkleminin kklerinin) x = x i noktalarnda
,* Dirac delta fonksiyonuna de gin yararl ve gl bilgiler Ilghthill'in
kitab nda verilmektedir. Ayr ca Dennery ve Krzywicki'nin 111.13 kesimine
de bak n z. (Metinde ya da dipnotlarda koyu harflerle sadece yazar ad
belirtilerek verilen kaynaklar Bibliyografya k sm nda bulunmaktad r.)

37

bulunduu varsay lmaktad r.

Birden fazla boyut halinde, basite her boyuta de gin
delta fonksiyonlar nn arpmn al rz. rnein boyutta,
dik koordinatlarla al tm zda

(6)S(X'-

= 8(x

x )5(x2

X 2 )8(X3 - X3 ),

x = X noktas nn dnda her yerde s fr olan bir fonksiyondur

ve u koullar Salar:
--, .(7) s ()->,73 x. 1, eer AV hacmi x=X noktas n kaps yorsa,
-4 --.,
JJ
0,eer AV hacmi x=X noktas n kapsamyorsa,
,(W
Uzayn boyutu ne ise, delta fonksiyonunun da buna uygun hacmin
tersine eit bir boyuta sahip oldu una dikkat ediniz.

Noktasal yklerin kesikli bir cmlesi, delta fonksiyonlar

kullanlarak bir yk younluu ile betimlenebilir. rnein

S)(>."'() =

),

q 5(>R7 - Xi

(1.6)

=1
->
x. noktalarna yerlemi n tane' q. noktasal yknn bir
1_

dal
mn gstermektedir. (1.6)' daki bu yk yo unluunu
(1.5) ifadesinde yerine koyduktan sonra, delta fonksiyonunun
zelliklerini kullanarak integrali al rsan z, (1.4)'deki
kesikli toplam elde edersiniz.
1.3- Gauss Yasas
(1.5) integrali, elektrik alan n hesaplamak iin en uyun
ekil deildir. Baz durumlarda ok daha yararl olan ve
ayrca "E"(5?) iin bir diferensiyel denkleme yol aan ba ka bir
integral sonu Gauss yasas 'dir. Gauss yasas n elde etmek
iin, ekil 1.2'de gsterildii gibi, nce noktasal bir q yk
ve kapal bir S yzeyi alal m. q yknden yzey zerindeki bir
noktaya olan uzakl k r, bu noktada yzeye dik d a doru
ynelmi birim vektr n ve yzey eleman da olsun. q yknn
yzey zerindeki noktada olu turduu E elektrik alan n ile Q
as yapyorsa, bu durumda E'nin yzeye dik bile eni arp
yzey eleman u olur:
E. 1.1> d a

q cos 9
r2

da

(1.7)

38

q,S'nin iinde :

q,S'nin d nda :

q
ekil 1.2- Gauss yasas . Elektrik alannn yzeye dik
bileeni, kapal S yzeyi zerinden integre
edilir. Yk S'nin iinde (d nda) ise, q
yknden yzeyi gren toplam kat a 47C
(sfr)'dir. q yknden yzeyin iini gren
kat a pozitif al nrken, yzeyin dn
gren kat a negatif al nmal dr

39

E vektr q ykn yzey 91eman na birletiren izgi boyunca

yneldiinden cos ) da = r d.D'_dr; burada dIL, q yknden day gren kat a elemandr. Buna gre
;". . -ida= q dS1

(1.8)

yaz labilir. imdi E'nin yzeye dik bileenini tm yzey

zerinden integre edersek, kolayca unu buluruz:

er q, S e nin iinde ise,

E . n da = 0q, e
O, eer q, S e nin dnda ise.

(1.9)

Bu sonu, bir tek noktasal yk iin Gauss yasas ldr. Bir

kesikli ykler cmlesi iin bu yasan n

7.rda = 4-rt.
Zq

(1.10)

eklinde olaca aktr; burada E tm ykler taraf ndan

oluturulan alan olmakla birlikte, toplamda sadece S yzeyi
iindeki ykler yer almaktad r. Srekli bir J7(7) yk yo unluu
iin Gauss yasas , V,S tarafndan kapat lan hacim olmak zere,
u ekle gelir:
3
E . n da = 41-t S j)(') d x

(1.11)

v
(1.11) denklemi, elektrostati in temel denklemlerinden
biridir. Bu denklemin,
(1) ykler aras ndaki kuvvet iin ters kare yasas na,
(2) kuvvetin merkezcil niteli ine,
(3) farkl yklerin etkilerinin izgisel olarak st-ste
gelmesine bal olduuna dikkat ediniz. yleyse yk yo unluu
yerine madde younluunu koymak ko uluyla, Gauss yasas 'nn
Newtoniyen ktle-ekim alanlar iin de geerli olduu aktr.
Bununla ilgili olarak u ilgin noktay da belirtelim.
Cavendish ve Coulomb'un deneylerinden bile daha nce, Priestley,
Franklin'in bir gzlemine yani yklerin bir metal barda n
iinde deil de dnda yerleecei olgusuna dayanarak Newton 1 un evrensel ktle-ekim yasas ile bir benzetmeden esinJenmi
ve elektrostatik kuvvetin, uzakl n karesinin tersiyle de imesi gerektiini dnm t. Ters-kare yasas nn bugnk durumu
G.2 kesiminde tart lm tr.

40

1.4- Gauss Yasasnn Diferensiyel ekli

Gauss yasas , elektrostatiin integral formlasyonu olarak

dnlebilir. Iraksama teoremini kullanarak bir diferensiyel
ekil (yani bir diferensiyel denklem) de elde edebiliriz.
Iraksama teoremi der ki, S kapal yzeyi tarafndan s nrlanan
bir V hacmierisinde iyi-davran l herhangi bilr7) vektr
alan iin, A'nn raksamas nn hacim integrali ile A nn da
doru ynelmi dik bileeninin yzey integrali aras nda

. n da =

d3 x

eklinde bir bant vardr. Bu denklem gerekte raksamann

tanm olarak kullan labilir (bak. Stratton, sayfa 4). Bu
teoremi Gauss yasaslin n (1.11)'de verilen integral ekline
uygulayabiliriz. Bylece (1.11) denklemini
4Ty) d 3 x = 0

(1.12)

V
eklinde yazma olana doar. S kapal yzeyini ve dolay siyle
V hacmini istedi imiz gibi seebileceimizden, (1.12)'deki
integralin iini s fra eitleyebiliriz:
V . E = 4Try

(1.13)

Bylece elektrostatiin Gauss yasas tnn diferensiyel eklini

elde etmi oluruz. Bu denklemin kendisi elektrostatikteki
problemleri zmek iin kullan labilir. Bununla birlikte,
bazen yerin skaler fonksiyonlariyle u ramak vektr fonksiyonlariyle uramaktan daha basitttir; gerekliyse sonunda gene
vektrel niceliklere geilebilir. Gelen kesimde bunu i leyeceiz.

1.5

Elektrostatiin Bir Baka Denklemi ve Skaler Potansiyel

(1.13) denklemi tek bana E(x) elektrik alannn

bileenini de tam olarak belirtmee yeterli deildir. Belki de
baz okuyucular bilirler; uzayn her yerinde raksamas ve

41

dnl+ verilirse, ancak o zaman bir vektr alan hemen hemen*

tamolrkbei lr.Buned E'ilnyer
fonksiyonu olarak veren bir denklem ar yoruz. Byle bir denklem, yani
-,,
(1.14)
V x E = 0
denklemi dorudan doruya (1. 5)'deki genelle tirilmi Coulomb
yasas ndan kar. Hat rlarsan z, bu genelletirilmi yasa

E(x)

(
1 ;t

3
d x'

eklinde idi. ntegralin iindeki vektr arpan , 1/ 13.(1 X 1 1

skalerinin x deikenine gre al nm gradyeninin eksilisidir:

(;t ; )

1t

13 =

)?, 1 )

kapsayp integrasyon deikenini kapsamaGradyen operatr

dndan, integral i aretinin d na al nabilir. Buna gre
alan ifadesi u ekilde yaz labilir:
- ()7) = - 77'

f;'(')
U(

d 3 x'

(1.15)

Yerin iyi-davran l her skaler fonkslyonunun gradyeninin

dnl daima s f r olduundan (her N}' iin V x V1/ = 0), (1.15)
ifadesi derhal (1.14) denklemine yol aar.
Dikkat ederseniz V x E = 0 bants , ykler aras ndaki
kuvvetin merkezcil niteliine ve kuvvetin sadece bal uzakl n Fonksiyonu oluuna bal olup ters-kare yasas na bal
deildir.
Bir vektr olan elektrik alan , (1.15) denkleminde gradyen
operatr yarmd miyle bir skalerden tremektedir. Yerin bir
tek fonksiyonuyle uramak fonksiyonuyle uramaktan daha
kolay olduundan, dikkatimizi skaler fonksiyona toplayp ona
bir isim vermek yararl dr. Bu nedenle
* Bu belirleme, Laplace denklemini gerekleyen bir skaler fonksiyonun gradyeni kadar farkedebilir. zmn tekli ini tart an 1.9 Kesimine bak n z.
Dnl = Rotasyonel.

42

(1.16)

E = - Cp

denklemi ile 011>( - skaler potansiyelini tan mlar z. Bu skaler

potansiyel (1.15) denklemine gre yk yo unluu cinsinden
1/() =

P x
(

')

d3x1

(1.17)

ix eklinde verilir; burada integrasyon evrendeki tm ykler

zerinden alnmaktad r ve (1.17)'nin sana bir sabit
eklenebilecek kadar keyfidir.
ekil 1.3'de grld gibi, "El'() elektrik alan iinde
bir q deneme ykn bir (A) noktas ndan dier bir (B) noktas na
gtrmekle yap lan ie bakarak, skaler potansiyele fiziksel
bir anlam verilebilir. Herhangi bir noktada yk zerine etkiyen
kuvvet
F = qB
dir; bylece yk Adam B'ye hareket ettirmekle yap lan i

W - SBA

-gSB
A

. al.

(1.18)

olur. Alann etkisine kar yk zerine yap lan i i hesapladim z iin eksi i aretini kulland k. (1.16) tanm yardmiyle,
bu i i
W = q SA '913 . d/ = q
SA d3 = q(9313 - 5A )

(1.19)

eklinde de yazabiliriz. Buna gre 4 , elektrostatik alan

iinde q deneme yknn potansiyel enerjisi olarak yorumlanabilir.

ekil 1.3

43

(1.18) ve (1.19)'dan grlebilecei gibi, elektrik alan nn

iki nokta aras ndaki izgi integrali yoldan bams z olup, bu
iki nokta arasndaki potansiyel farknn eksilisine eittir:

(1.20)

Bu sonu sphesiz (1.16) tan mndan dorudan doruya kar.

yol kapal ise bu izgi integrali s frdr:

E.e=o

(1.21)

Bunu da dorudan doruya Couloffib yasasndan elde etmek olas dr.

Bu sonuca Stokes teoremi'ninuygulanmas , bizi derhal V x E = 0
denklemine geri gtrr. Stokes teoremi: Z(7(') iyi-davran l
bir vektr alan , S keyfi bir ak yzey ve C de S'yi s nrlayan kapal eri olmak zere,
A . d2,=

(D x A) . n da

d r; burada 4, , C'nin izgi eleman', n ise S'ye dik birim

vektrdr, C yolunun dolan m yn, -ri'ye paralel tutulan vidann
ilerleme yndr.
1.6- Yzeysel Yk ve ift kutup Da lmlar , Elektrik
Alan ve Potansiyeldeki Sreksizlikler
Elektrostatikteki en genel problemlerden biri, verilen bir
yzeysel yk da lmnn oluturduu elektriksel alan n ya da
potansiyelin bulunmas dr. (1.11) Gauss yasas , ksmi sonucu
dorudan doruya yazmam za izin verir. Bir S yzeyi 0( -X)
yzeysel yk yo unluuna (santimetre kare bana statcoulomb
cinsinden llr) sahip ise, ekil 1.4'de grld gibi,
yzeyin 1. yznden 2. yzne ynelen dik birim vektr -ii ve
yzeyin her iki tarafndaki elektrik alanlar E ve E olmak
2
zere, Gauss yasas bize derhal
-
(E - E ) . n = 4rtcr
(1.22)
2
olduunu syler. Bu, baka alan kaynaklar yoksj, ve 0-"nn
geometrisi ile biimi zellikle basit de ilse E ve ;'yi
belirtmee yetmez. (1.22)'nin tm olarak syledi i suaur:
Yzeysel yk younluu o- olan bir yzeyi 7-1' dorultusunda
geerken elektrik alannn yzeye dik bileeninde 4'ner kadar
bir sreksizlik vardr.

44

1. yz

ekil 1.4- Bir yk yzeyini geerken elektrik alan nn

dik bileenindeki sreksizlik.

ekil 1.5- Bir ift-kutup tabakas nn oluturulmasnda

ierilen limite gitme sreci.

45

Kapal bir yol boyunca E'nin izgi integrali iin (1.21)

denklemini kullanarak, elektriksel alann teet bileeninin
snr yzeyini geerken srekli olduu gsterilebilir. Bunun
iin gereken tek ey, karlkl uzun kenarlar yzeyin birer
tarafnda bulunan ve dier iki kenar nemsenmeyecek kadar
kk olan bir dikdrtgensel yol almakt r.
Tam yzey zerinde olmamak kouluyle, uzayn herhangi bir
noktas ndaki potansiyeli dolay siyle trev alarak alan )
bulmak icin, (1.17)'de ?d x yerine Orda koymak yeterlidir:
0 -t)
(

6(>-ts )

S ix

da'

(1.23)

Yzeysel ya da hacimsel yk da lmlar iin potansiyel her

yerde, yk da l4mnn iinde bile, sreklidir. Bu gerek,
(1.23)'den ya da E'nin s nrl olmasndan (yzeysel yk dal mn geerken sreksiz olsa da) gsterilebilir. Derhal grlecei gibi, noktasal ya da izgisel ykler ile ift-kutup
tabakalar iin potansiyel srekli deildir.
lgileneceimiz bir baka problem ise, bir S yzeyi zerindeki bir ift-kutup tabakas da lmnn oluturduu potansiyeldir. ekil 1.5'de gsterildii gibi, yzeysel yk younluu
IIITZ) olan bir S yzeyinin iyice yak nna eit ve z t yk
younluklu baka bir S' yzeyi getirilerek bir ift-kutup
tabakasnn oluturulduu dnlebilir. ift-kutup da lmnn
1)(3) ile gsterilen iddetini tanmlamak iin, S' yzeyi S'ye
sonsuz kk derecede yaklatr lrken crM yzeysel yk
younluu sonsuza gtrlr, yle ki 47 -(?) ile S ve S' aras ndaki yerel d(X) uzakl nn arpm D(X>) limitine yaklasn:
lim Cr(x) d(X.) = D(1)
d( )->o

(1.24)

Tabakann ift-kutup momenti S yzeyine dik olup, ekSi ykten

artya doru ynelmektedir.
Bir ift-kutup tabakas na ait potansiyeli bulmak iin,
nce bir tek ift-kutup ele al r, sonra bunlar n bir yzey
younluunu st-ste getiririz. Ya da ayni sonucu, (1.23)'deki
yzey younluu ifadesinden hemen nce szle betimlenen matematiksel limit alma ilemini yaparak da elde edebiliriz. Birinci
yol belki daha basittir, fakat ikincisi bize vektr hesapta
beceri kazandrr. Bu nedenle limit srecini izleyece iz.
ekil l.6'da grld gibi, S'den S 'ye ynelen ve S yzeyine

46

dik olan birim vektr n olmak zere, bu iki yakn yzeye ait
potansiyel
^(x) = f
S

da'

Cr(>7' )
x - x'`

-,

Cr(x' )

da"

S' 1)--(' - 3'c'+-rid

-> ->
dir. Kk d'ler iin lx - x' + -nd L' ifadesini aabiliriz.
-.
-.., 1-1
l a 1 . r;'c' olmak zere, ->x+a
genel ifadesini ele alal m.
Bunun iin
1

+
1

\,(x 2 + a2 +
-4

a . x

(1

+ ...)

x2
1

+ a . V( x x) +

yazabiliriz. Bu, phesiz ki boyutta Taylor serisine a n= ta kendisidir. Bu a lm uygulayp (1.24) limitini de
al ncapotansiyelin a adaki ekle geldiini grrz:
=-> -> -->
(x')n.V' (
Jl

(1.25)

) da'
1>c - 7'

(1.25) denklemi basit bir geometrik yoruma sahiptir. Bunun

iin
n . V' (

) da , .

- >7' \

cos
)-<>

da'

\ 2 ---

dSi

olduuna dikkat edelim. Burada dik, ekil 1.7'de gsterildii

gibi, gzlem noktas ndan da' yzey elemann gren kat a
elemandr. O bir dar a ise, yani gzlem noktas ift-kutup
tabakas nn "i" yzn gryorsa, dn!nn art iarete sahip
olacana dikkat ediniz. Bylece potansiyel

= - S> D()7' ) an.

(1.26)

eklinde yaz labilir. Sabit bir D yzeysel ift-kutup momenti

47

ekil 1.6- ift-kutup tabakas nn geometrisi.

younluu iin potansiyel, bu moment ile gzlem noktas ndan
yzeyi gren (yzeyin ekli ne olursa olsun) kat ann
arpm na eittir.

ekil 1.7- da' yzey eleman zerindeki D ift-kutup

tabakasnn P(gzlem) noktas nda oluturduu potansiyel, D ile P noktasndan da' y
gren dn, kat a elemannn arpm=
eksi iaretlisidir.
Bir ift-kutup tabakas n geerken potansiyelde bir sreksizlik vard r. Bu durum, gzlem noktas n ift tabakaya sonsuz
kk derecede yakla tirarak grlebilir. Bu durumda, gzlem
noktas nn tam alt nda olan kk bir disk ile geri kalan
para olmak zere, ift tabakan n iki paradan olu tuu dnlebilir. Disk ylesine kk al nabilir ki, yeterince dz
olduu ve sabit bir D yzeysel ift-kutup momenti da l mna
sahip bulunduu kabul edilebilir. diskin potansiyeliyle geri
kalan ksmnn potansiyelinin st-ste getirilmesiyle toplam

48

potansiyelin elde edilebilecei bellidir. Sadece diskin potansiyeli, i yzden d yze geerken 4rt D'lik bir sreksizli e
sahiptir; nk (1.26)'dan a ka grlecei gibi, potansiyel
i yzde -2TrD, d yzde ise +27D'dir. Diskin kar ld bir
boluu bulunan geri kalan paran n kendi bana potansiyeli,
bo ksmdan geerken sreklidir. Sonu olarak yzeyi geerken
potansiyeldeki atlama
252 - 251 = 4rD

(1.27)

kadardr. Bu sonu, bir yzeysel yk dalmn geerken

elektrik alandaki sreksizlii gsteren (1.22) denklemin.in
benzeridir. (1.27) denklemi "fiziksel a dan" ift-kutup
tabakas nn "iinde" meydana gelen bir potansiyel d mesi
olarak yorumlanabilir ve iki yzeysel yk tabakas aras ndaki
alan ile limit al nmadan nceki aral n arpm olarak hes aplanabilir.
1.7- Poisson ve Laplace Denklemleri
1.4 ve 1.5 Kesimlerinde, elektrostatik alan n davrannn
aadaki iki diferansiyel denklemle betimlenebilece i gsterilmitir:
= 4Tt
->
VxE= 0

(1.13)
(1.14)

kinci denklem zde olarak, E, bir skaler fonksiyonun (yani

skaler potansiyelinin) gradyenidir der:
E = - V2.3

(1.16)

(1.13) ve (1.16) denklemleri, bir tek 6(;) fonksiyonunu ieren

bir ksmi diferansiyel denklem iine toplanabilir:
2
V 23 = - 4105>

(1.28)

Bu e itlie Poisson denklemi denir. Yk younluu olmayan uzay

blgelerinde, skaler potansiyel Laplace denklemini sa lar:
172.3-_ 0

(1.29)

49

Skaler potansiyelin bir zmne, yani (1.17) ifadesine zaten

daha nceden sahibiz:
75(5t)

=S P(xl)
ix

d3 x'

(1.17)

x'l

Bunun gerekten de (1.28) Poisson denklemini sa lad n

dorulamak iin, her iki tarafa Laplasiyen operatrn uygular z:
2
1
V 13 = 17

p(?, )

IX' - ,?'1

S --).
d3 x'= px')V2 (

IX' - X 1 1

3
)d x'

(1.30)

,
2
- -.
-,4
..
imdi V (1/x - xl)'nun deerini hesaplamally z. Koordinat
b9 langcn X' g ye telemek uygun (ve olas )dr; bylece
V (1/rryi ele al r z, 2 burada r, c'in bykldr. Dorudan
.
hesap ile r 0 iin V (l/r) = 0 olduunu buluruz:
,2, 1 ,
v k
r

(r

dr -

'

1 )_

dr

(1) = 0

Fakat r2 = 0 da ifade tan mlanmamtr. Bununla beraber, r # 0

iin V (1/r) e nin s fr olmas , (1.30) bant s nn aadaki
ekilde yaz labileceini ifade eder:

v2

=Cx

c
)

S v2 ( 1 ) d3x

C sabitini geli tirmek iin a adaki limit srecini kullan rlz:

C = lim 42
ck.4o

3
) d x
\)fr

+ a

yi-davran l (r 2 + a 2 ) -1/2 fonksiyonunun Laplasiyeni udur:

02

) r + a

Bylece,

dr2

3a

(T

2
a

5/2

50

C - lim
a40

-3a

oo

2
r dr

1. dS1
o

00

2
2
(r + a ) 5/2

2
x dx

= -121T
(x

+ 1)

5/2

4 -rt

bulunur. C'nin bu deeri gsterir ki, (1.17)'nin Laplasiyeni

gerekten de (1.28) Poisson denklemini sa lar.
1/runin Laplasiyeninin singler nitelii, ekilsel olarak
Drac delta fonksiyonu cinsinden gsterilebilir. r 0 iin
V2 (l/r) = 0 olduundan ve bunun hacim integrali -47kverdi inden
Ni (1/r) = - 41x5(x) veya daha genel olarak

v2

->"7'

) = - 4 -rr S(7- 7'(')

(1.31)

ekilsel denklemini yazabiliriz.

1.8 - Green Teoremi

Elektrostatik problemlerinde, belli bir blgeye s km

kesikli ya da srekli yk da lmlar dnda hibir s nr
yzeyi bulunmasayd , o zaman (1.17) genel zm her problem
iin en uygun ve doru zm olurdu. Poisson ya da Laplace
denklemine gerek kalmazd . Aslnda elektrostati in -en ok
deilse bile-birok probleminde, ilerinde yk bulunan ya da
bulunmayan ve s nr yzeylerinde s nr koullar verilen
sonlu uzay blgeleri vard r. Bu s nr koullar , ilgili blgenin dna (belki de sonsuza) konan uygun bir yk da lmiyle
benzetirilebilir; fakat gene de basit haller (yani hayali
ykler metodu) dnda, (1.17) zm potansiyel hesaplamada
uygun bir ara olmaktan kar.
Snr koullarn ele almak iin baz yeni matematiksel
aralar, yani George Green'e (1824) ait zdeslikler ya da
teoremler geli tirmek gereklidir. Bunlar raksama teoreminin
basit uygulamalar olarak ortaya karlar.
_N, 3
V . A d x =f) -A* . -1-7 d a
V
S
eklinde ifade edilen raksama teoremi, kapal bir S yzeyi
tarafndan s nrlanan bir V hacmi iinde tan ml olan iyi-dav-

51

keyfi
ranl her A vektr alan na uygulanabilir. 0 ve
skaler fonksiyonlar olmak zere, --A" y A' = 4.1Pbiiminde alalm.
Bu vektr alan iin

4. (4k)

(1.32)

= 95v2"1'+ ?93, .

ve
(1.33)

..8r1

dir, burada '- / -bn, S yzeyindeki dik trevdir (V hacminin

iinden d arya doru. ynelmi tir). (1.32) ve (1.33) ifadeleri
raksama teoreminde yerlerine konduklar nda, birinci Green
zdelii ortaya kar:
5(0V
V

-4
3
+ V0 . V.,k) d x =;

"") da
-bn

(1.34)

(1.34) zdeliini 0 ve 11Iyi yerdeitirerek tekrardan yazar

ve sonra bunu (1.34) den karrsak, V0. -Niterimleri birbirlerini yok ederler ve bylece ikinci Green zdeli i ya da Green
teoremini elde ederiz:

an

jr(4' 1, V2)S) d3x

-

0 ] da

(1.35)

Volarak 1/R = 1/\ - ">-?>1 zel eklini seersek, potansiyelin

salad Poisson differansiyel denklemini bir integral denklem
haline evirebiliriz; burada X'gzlem noktas , x' ise entegrasyon deikenidir. Bunun iin Ofonksiyonu olarak 6 skaler
potansiyelini almak ve V 20 = - 4TTs ba nt s n yete-cektir. (1.31)'den biliyoruz ki V (1/R) = -4,1:5() dr.
Bylece (1.35) u ekle gelir:
j[414()-('''
V

) +

LiTc
R

)] d 3x'

(2__,
[sr "'n"R'

Eer 7noktas V hacminin iinde bulunuyorsa,

-2) SQ()-(' )

()

d 3x , 4.
4t

3IT"

da' (1.36)

52

ifadesini elde ederiz. E er -). 'noktas S yzeyinin d nda yer

alyorsa, (1.36) denkleminin sol taraf s frdr* . [Dikkat
ederseniz, (1,36)'daki yzey integralini,
( .gl>tan')
deerindeki bir yzeysel yk younluu ile D = -(1/41-4deerindeki bir ift-kutup tabakas nn potansiyeli olarak yorumlayabiliriz. Bu durumda, elektriksel alan n ve potansiyelin
yzeydeki sreksizlikleri (1.22 ve 1.27 ba ntlar ), V hacminin dndaki alan ve potansiyeli s fr olarak verirler .
(1.36) sonucu hakk nda iki noktaya dikkat ekilebilir. lk
olarak, eer S yzeyi sonsuza gider ve elektrik alan S zerinde R-1 'den daha h zl derse, yzey integrali s fr olur ve
(1.36) ifadesi (1.17) deki mehur sonuca indirgenmi olur.
kinci olarak da unu diyebiliriz: ierisinde yk bulunmayan
bir hacim iin, hacmin her yerinde potansiyel (yani Laplace
denkleminin bir zm), sadece hacmi s nrlayan yzey zerindeki potansiyel ve dik trevi cinsinden (1.36)'daki gibi ifade
edilir. Olduka hayret uyand ran bu sonu, bir s nr-deer
problemi iin bir zm olmayp sadece bir integral ifadedir;
nk hem 5,in hem de -4/- n'nin keyfi._ olarak belirtilii
(Cauchy s nr koullar ), problem iin yaplm fazla bir
belirtmedir. Bu nokta, bundan sonraki kesimlerde ayr tl
biimde tart lacaktr; orada uygun s nr koullar iin
zmleri veren teknikler, (1.35) Green teoremi kullan larak
geli tirilecektir.

(1~

1.9- Dirichlet ya da Neumann Snr Koullar ile zmn

Teklii

Soru udur: S nr blgesinin iinde tek ve iyi-davran l

(yani fiziksel olarak akla yatk n) bir zmn varolmas iin
Poisson (ya da Laplace) denklemi hangi uygun s nr koullarn
salamaldr? Fiziksel kazanlarmzn gtrd inanca gre,
kapal bir yzey zerinde potansiyelin belirtilmesi (rnein
farkl potansiyellerde tutulan iletkenler sistemi), tek olan
bir potansiyel problemi tanmlar. Buna Dirichlet problemi ya
da Dirichlet snr koullar denir. Ayni ekilde diyebiliriz
ki yzey zerinde (verilen bir yzeysel yk younluuna kar
gelen) elektriksel alan n (ya da potansiyelin dik trevinin)
belirtilmesi, gene tek olan bir problem tan mlar. Dik trevin
belirtilmesi, Neumann snr koulu olarak bilinir. Fiziksel
1/
`fonksiyonu V hacmi iinde iyidavran l olmad iin, okuyucu,
(1.36)' n n geersiz bir yolla elde edildi inden yak nabilir. Fakat nceki
kesimde sz edilen limiti lemini, kullanarak, ya da bu yak nd r c 7
noktas n etraf na izilen kk bir kre ile d arda b rakarak bu prz
giderilebilir. Sonu gene (1.36)'d r.

53

koullarmz yardmiyle ulat mz bu sonular , imdi (1.34)

deki birinci Green zde lii yardmiyle ispatl yacaz.
Kapal S sn r yzeyi zerindeki Dirichlet ya da Neumann
snr koullar bulunan bir V hacmi ierisinde (1.28) Poisson
denkleminin ziimlerinin tekli ini gstermek istiyoruz. Tersine,
ayni snr koullarn salayan 4 ve^2 gibi iki zmn
bulunduunu varsayal m.
U = tyi> (1.37)
2
1
2
diyelim. Bu durumda V hacminin iinde V U:1:0;S zerinde ise
Dirichlet snr koulu iin U = 0, Neumann koulu iin - U/an =
O'dr. 4 =14,4yfflarak, (1.34) birinci Green zdeliinden unu
buluruz:

(UV2U + 7(7U . -'3b) d 3 x =U -<11

-bn
V

da

(1.38)

U'nun yukarda belirtilen zellikleriyle bu bant (her iki

tip s nr koulu iin de)
1.1 2 d3 x = 0

V
ekline indirgenir; ki bu 4t3 = O'olduunu ifade eder. Sonu
olarak V hacmi iinde U sabittir. Dirichlet s nr koulu iin
kdir; yani zm
S zerinde U = O'dr; yle ki V iinde
tektir. Benzer olarak Neumann s nr koulu in de, keyfi olan
nemsiz bir eklenen sabit d nda, gene zm tektir.
(1.38) l in sa tarafndan a ka anlalaca gibi, kark
s nr koullar (yani S yzeyinin bir k smnda Dirichlet,
kalan ksmnda Neumann ko ullar ) ta yan bir problemin zm
de tektir.
Su noktaya i aret etmek gerekir. Kapal bir snr zerinde
hem hem de -4/..an keyfi olarak belirtilirse (Cauchy s nr
koullar ), bu durumda Poisson denkleminin zm yoktur;
nk Dirichlet ve Neumann koullar iin ayr ayr tek zmler vardr ve bunlar genel olarak uyarl olmayacaklard r. Bu
ve -dtbn nin
durum (1.36) ile dorulanabilir. Sa tarafa
keyfi deerleri konduunda, gsterilebilir ki 4 .)(5) ve VOP(5t)'in
deerleri, 5t yzeye yaklatrlnca, bata varsaylan s nr
deerleriyle genel olarak uyumlu kmayacakt r. Ak bir yzey
zerine konan Cauchy s nr koullar tek bir elektrostatik
problem tanmlar m sorusu ise burada yap labilecekten daha
ok tartma ister. Bu sorular hakknda ayr ntl tartma
iin, okuyucuya, Mbre ve Feshbach' n kitab (kesim 6.2, sayfa

4,i _

54

692-706) ya da Sommerfeld'in "Partial Differential Equations

in Physics" kitab (blm II) sal k verilebilir. Sonu olarak
diyebiliriz ki, elektrostatik problemleri, sadece kapal bir
.s nr yzeyi ( phesiz yzeyin bir k sm , ya da tm sonsuzda
olabilir) zerindeki Dirichlet ya da Neumannn s nr koullar
taraf ndan belirtilir.
1.10- Elektrostatik Snr-deer Probleminin Green Fonksiyonuyle zm
Gerek Dirichlet gerekse Neumann s nr koullar iin
Poisson ya da Laplace denkleminin sonlu bir V hacmi ierisindeki
zm, (1.35) Green teoremi ve "Green fonksiyonlar " yardmiyle elde edilebilir.
(1.36) sonucunu - zm de il - elde ederken,I, fonksiyonunu 1/1)7' - olarak semi tik; bu, bir noktasal birim ykn
potansiyelidir ve a adaki denklemi salar:
(1.31)

1/IX - ;2. 1fonksiyonu, (1.31) denklemini salayan ve Green fonksiyonlar denen X> ve 3?' deikenlerine bal fonksiyonlar s nfndan sadece bir fonksiyondur. Genel olarak Green fonksiyonlar
V'

-.4
G( x , x ' ) = -

- ;r1 )

(1.39)

eklinde tanmlanr; burada

F(X4, -;(>')

(1.40)

- x'
dir, F fonksiyonu ise V hacminin iinde Laplace denklemini
salamaktadr:
V'

-
F(x , x') = O

(1.41)

iin veya ?4 n iin szkonusu s nr koullarn salayan

bir problemle kar lanca, (1.36) sonucunu ele alarak bir
k yolu bulabiliriz. Fakat daha nce vurguland gibi,
yzey integralinde hem hem de "W"an gzkt iin, bu,
s nr koullarndan uygun olan n salayan bir zm deildir.
Olsa olsa 56 iin bir integral ba ntdr. Gene de genelleti-

55

, X!'') aracl yla buna

rilmi Green fonksiyonu kavram ve
eklenen serbestiyle, szkonusu Green teoreminin kullan labilme
olana ortaya kar. 'Vi= G(? , 7:?') al p, F(3? , iki
yzey integralinden birini ya da di erini yok edecek ekilde
seeriz; bylece sadece Dirichlet ya da Neumann s nr kovlunu
ieren bir sonu elde ederiz. uras ku kusuzdur ki, G(x,'),
snr koullarnn tam yaps zerine ayr ntl biimde bal
olsayd , bu yntem hi de genellie sahip olmazd . Fakat hemen
greceiz ku buna gerek yoktur ve G(3?,7') fonksiyonu S zerinde
olduka basit sinir ko ullar salar.

(1.35) Green teoreminde 0 = (/) ve

= G(t,5n) koyup G'nin
(1.39)'da belirtilen zelliklerini kullan nca, (1.36) nn
genelletirilmi biimini elde etmek i ten bile deildir:
1)( i) =5?(:7' )c(jt,2.)d3x + rrt
[G()7,k"') - 4)(7' )
V
S

d(1. 42 )

G'nin (1.40) tanmnda bulunan serbesti nedeniyle, yzey integrali, yaln zca seilen tipteki s nr kouluna bal hale getirilebilir. Bylece Dirichlet s nr koullar iin unu isteriz:
GD (x,x') = 0

S zerindeki -;r' ler iin

(1.43)

Bu durumda (1.42)'deki yzey integralinde ilk terim s fr olur

ve zm
)G (3t,)7')d3x ,
1:,

(1)( 3n

qs

SZ'')

(3Gn
.
D da'
d n

(1.44)

V
S
eklinde ortaya kar.
Neumann s nr koullar iin daha dikkatli olmaly z.
Bunun iin G( >,X1.') zerindeki s nr koulunun apak seimi
-

GN ()7>7' )

= 0 , S zerindeki x' ler iin

an'

gibi grnr; nk bu, arzuland gibi, (1.42)'deki yzey

integralinin ikinci terimini s fr yapar. Fakat Gauss teoreminin (1.39)'a uygulanmas gsterir ki
".G

da'

- 47t

56

dir Sonu olarak, GN zerine konulabilecek en basit s nr

koulu
--?)G

N ()c ' )7' )

4 )x
S

in

-,
;S zerindeki x' ler iin

(1.45)

dir; burada S, s nr yzeyinin tm alandr. Buna gre

zm

qs(R'.) =1, + j-

1>(;?')G N ( ).-

d3x'

71-Fic o n

GN da' (1.46)

<4>

eklindedir; burada
potansiyelin tm yzey zerinden
S lagelen Neumann problemi, "d sal
ortalama deeridir. Al
problem" denendir: bu problemde V hacmi, biri kapal ve sonlu
olan, dieri ise sonsuzda bulunan iki yzey taraf ndan snrlanmaktad r. Bu durumda S yzey alan sonsuzdur; dolaysiyle
(1.45) snr koulu trde (homojen) hale gelir ve <CW)rtalama
deeri s fr olur.
una dikkat edelim: Green fonksiyonlar , Dirichlet ya da
Neumann s nr deerlerinin ayrntl yaplarna bal olmayan
(1.43) ya da (1.45) gibi basit s nr koullar salarlar.
Byle olsa bile, ounlukla G(',3?')'y saptamak, S yzeyinin
biimine ball nedeniyle, (eer temelli olanaks z deilse)
olduka kar ktr. 2. ve 3. Blmlerde byle problemlerle
karla acaz.
G(;) = G(
' ) matematiksel simetri zelli i, (1.43)
Dirichlet s nr koulunu salayan Green fonksiyonlar iin,
Green teoremi yard myle = G(it,Y) ve '4, = G(5?',7) alarak
kantlanabilir; burada 7' integrasyon deikenidir. Green
fonksiyonu, deikenlerinden birinin fonksiyonu olarak, bir
birim noktasal ykn potansiyeli olduundan, sadece simetri
bile, kaynak ve gzlem noktalar nn fiziksel olarak deitirilebilineceklerini gsterir. Neumann s nr koulu iin simetri
kendiliinden grlmemektedir; fakat ayr bir gereksinim
olarak koulabilir.
Son ve nemli bir uyar olarak F(X',b'nn fiziksel anlamna
dikkat ekelim. F, Laplace denkleminin V iindeki bir zmdr
ve dolaysiyle V hacminin dndaki ykler sisteminin potansiyelini gsterir. F'yi yle bir d yk da l mnn potansiyeli
olarak dnebiliriz ki, bu potansiyel ile kaynak noktas ndaki noktasal ykn potansiyeli birletirildiinde S yzeyi

57

zerinde potansiyeli (ya da yzeye dik trevini) s fr yapan

trde s nr koullar salansn. Noktasal ykn yzey zerindeki 5' noktasnda oluturduu potansiyel kaynak noktasnn
konumuna bal olduundan, d yk dalmnn F(7,31(>') potansiyeli rc'' "parametreusine bal olmaldr. Bu adan bak ldnda, Blm 2'de tart lacak olan grnt yntemi, (1.43) ya da
(1.45) s nr koullarn salayan uygun F(X", -;') fonksiyonunu
saptaman n fiziksel e deeridir. letkenli Dirichlet problemi
halinde, F(52.,!''), -;<!' kaynak noktas nda bir noktasal ykn
varl nedeniyle, iletkenler zerinde olu an yzeysel yk
da lmnn potansiyeli olarak yorumlanabilir.
1.11- Elektrostatik Potansiyel Enerji ve Enerji Yo unluu,
Sa
Kesim 1.5'de, bir noktasal cismin yk ile skaler potansiyelin arpmnn potansiyel enerji olarak yorumlanabilecei
gsterilmi ti. Daha kesin sylemek gerekirse, sonsuzda s fr
olan S skaler potansiyeliyle anlat lan elektrik alanlar nn
bulunduu bir blgede, bir q. noktasal yk sonsuzdan bir x.
noktas na getirilirse, yk 'zerine yap lan i (dolaysiyla
potansiyel enerjisi)
W. = qi

(1.47)

potansiyeli, x. konumlar na yerlemi

eklinde verilir.
(n-1) tane q. yk (j = 1,2,... n-1) 3 tarafndan oluturulmu
gibi dnlebilir. Buna gre
n -1
qj
+(i. ) =
I
->
I
j -..:1 I x.
- x i1
.-

(1.48)

dr; yle ki qi yknn potansiyel enerjisi

n -1
W. = q.

(1.49)
7. - ;7.1

ekline gelir. Aralar nda etkiyen tm kuvvetler nedeniyle, tm

yklerin toplam potansiyel enerjisi, en kolay ekilde, her
yk ard arda ekliyerek bulunur:

58

(1.50)

w=

i ve j zerinden s nrlanmam toplamlar al p 2'ye blerek ok

daha simetrik bir ifade bulunur:

ZX

qi qj

(1.51)

xi

i = j terimlerinin (sonsuz "z-enerji" terimleri) ift toplamda atiand bilinmelidir.

Srekli bir yk dalm iin ya da, genel olarak, (1.6)
daki Dirac delta fonksiyonlar n kullanarak potansiyel enerji
u ekli al r:

d3 x d3 x'

w=

(1.52)

Buradaki integrallerden biri (1.17) skaler potansiyelinin ta

kendisidir; bundan yararlanarak (1.52)` ye e deer baka bir
ifade daha yaz labilir:

w =

("(')d3x

(1.53)

2
(1.51), (1.52) ve (1.53) denklemleri, elektrostatik potansiyel
enerjiyi yklerin konumlar cinsinden anlat rlar ve dolaysiyla
ykler arasndaki etkilemeleri Coulomb kuvvetleri yoluyla
vurgularlar. ok verimli bir baka yaklam, elektrik alan na
nem vermek ve enerjiyi, ykleri saran elektrik alan nda depo
edilmi olarak yorumlamaktr. Enerjinin bu biimdeki ifadesini
elde etmek iin, (1.53)'den yk younluunu yoketmek amaciyle
Poisson denklemini kullanir z:
472 d3x
w = 1
8TC J
Paral integral al m u sonuca yol aar:

59

1 5( -412. d3x =

B it

1 51-12 d 3x
8n
- i

(1.54)

Burada integral tm uzay zerinden al nmaktadr. (1.54) denkleminde yiiklere olan a k ballk kalkm ; enerji, elektrik
alannn karesinin tm uzay zerinden integrali haline gelmi tir. Artk burada integrant ,w enerji younluu olarak saptamak
doaldr:

w =

1- 12

(1.55)

8Tf
Bu enerji ifadesi sezgisel olarak akla yak ndr; nk yksek
alan blgelerinde daha ok enerji olmal dr.
(1.55)' de artc bir nokta vard r. Enerji younluu
pozitif belirlidir. Sonu olarak, bunun hacim integralinin
negatif olmamas gerekir. Bu ise (1.51)'den edindi imiz ters
i aretli iki ykn potansiyel enerjisinin negatif olaca
izlenimiyle eli ir gibi grnmektedir. Grn teki bu elikinin nedeni udur: (1.54) ve (1.55),'enerji younluuna z-enerji katklarn kapsamakta, oysa (1.51) I deki ift toplam bu
katk lar kapsamamaktad r. Bunu bir rnekle anlatmak iin,

ekil 1.8

60
=>.
x ve x 2 'ye yerlemi q ve q 2 deerli iki
ek.1.8'deki gibi, .1
noktasal yk gznne alal m. x konumlu P noktas ndaki elektrik alan
- -
- -.
q (x - x )
-->
q2
(x
- x2 )
+
E I x - ; 3
x2 r
rx - -4
1
tr; yle ki (1.55) enerji yo unluu
- -, - -
2
2
q q 2 (x-x ).(x-x 2 )
q
q2
w +
+
13

-N
-N
\4
14 -N It3 x, - '''',
8-Rix-x
87X1 > ;:
4Nix-x
x2

(1.56)

eklinde ortaya kar. lk iki terimin z-enerji katk lar

olduklar a ktr. Etkileme potansiyel enerjisi iin, onu tm
uzay zerinden integre edelim:
- -
-, -
(x - x ) ' (x - -x 2 )
.S.
q
c12
(1.57)
W
...
a3 X
- - i3 i --N - 13
etki
41X
x-x l 1 x - x21
ntegral deikenini
unu buluruz:
-

cl

cl2

- -
-
x i eklinde deitirerek
(x - xI )/x - 2

.x

1 S* 53 .( -f1 +71. )

Wetki.
"

d 3?

(1.58)

-71 1 3

.4.
Burada n, (x l - 2) ynnde bir birim vektrdr. (I+ n)/}f+
. V (1/rf+ aere ini kullanarak, boyutsuz integralin 47c
deerine sahip olduu kolayca gsterilebilir; bylece etkile me
enerjisi beklenen deerine indirgenmi olur.
Ykl cisimler aras nda etkiyen kuvvetler, kk sanal
yerdeitirmeler alt nda sistemin toplam elektrostatik enerji sindeki deime hesaplanarak elde edilebilir. Bunun rnekleri
problemlerde tart lmaktadr. Bu ama iin enerji o ekilde
yazlmaldr ki, sistemin ekillenimindeki bir de ime sonucunda dei en ve sabit kalan arpanlar a ka grnsn.
Basit bir rnekleme olarak, Cr(X) yzeysel yk yo unluuna
sahip bir iletkenin yzeyi zerinde birim alan ba na kuvveti
hesaplayal m. Yzeyin iyice yak nnda enerji younluu udur:
-

w =

1 1 E12 = 211.er
-

8Tr

(1.59)

61

imdi iletken yzeyin Aa alan eleman nn da doru kk bir

Ax yerdeitirmesi yapt n tasarlayal m; elektrostatik
enerji, w enerji younluu ile darlanan AxAa hacminin arp m
kadar azalacaktr:

dw = - 2ro-2 da Ax

(1.60)

Bu, iletkenin yzeyinde birim alan ba na 2Tta'2 =w'ya eit da

doru bir kuvvetin varolduunu gsterir. Bu sonu, do al
biimde, yzeysel yk younluuyle elektrik alan n arpp,
elektrik alan yerine, onu oluturan yzeysel yk yo unluu
cinsinden deeri konarak tretilir.
Bo uzayda her biri V. potansiyelinde bulunan ve toplam
ykleri Q.(i = n iletkenli bir sistem iin,
elektrostatik potansiyel enerji, sadece potansiyeller ve s a
katsay lar denen baz geometrik nicelikler cinsinden ifade
edilebilir. Potansiyelin yk yo unluuna olan izgisel ball , iletkenlerin verilen bir yerle imi iin, i'yinci iletkenin
potansiyelinin
V. =

p,

. Q.

L3

(i= 1,2,...,n)

eklinde yaz labileceini ierir; burada p. .'ler iletkenlerin

geometrisine bal dr. i'yinci iletken krindeki yk tm
potansiyeller cinsinden elde etmek iin, bu n denklem tersine
evrilebilir:
Qi
j=

C. . V.
13

(i= 1,2,...,n)

(1.61)

Cii katsaylarna s a denir; i j iin C i 'ler ise indksiyon

katsaylar adn alrlar. Dolaysiyle bir iletkenin s as ,
kendisi birim potansiyelde ve tm di er iletkenler sfr
potansiyelde tutulurken, zerinde bulundurduu toplam yktr.
Bazen bir iletkenler sisteminin s as da tanmlanabilir.
rnein, baka toprakl iletkenlerin varl nda, eit ve
kart ykler tayan iki iletkenin s as , biri zerindeki
ykn aradaki potansiyel fark na oran olarak tanmlanr. Bu
say C.. katsaylar cinsinden ifade etmek iin, (1.61)
denklemlal kullanlabilir.
letkenler sistemi iin (1.53) potansiyel enerjisi

62

1 n
w = 2
1=1

1
Qivi = 2

CiiViVi

(1.62)

= j=

eklindedir. Enerjinin V. potansiyelleri ve C. 'ler, ya da Q.

ykleri ve p. 'ler cinsinden ifadesi, s Jlarn yaklak
deerlerini elM etmek iin deiim yntemlerinin uygulanmas na
izin verir. C..'lerin st ve alt snrlarn veren dei im
ilkelerinin vaVblduklar gsteriIehilir(Problem 1.17 ve 1.18'e
bak.). Bu ilkeler, iletkenlerin olduka kark yerle imleri
iin s alarn bilinen hata s nrlar iinde kestirmee
yararlar. Yksek hzl hesaplama teknikleri, eitli parametreler kapsayan, zenle haz rlanm deneme fonksiyonlar kullanmaya izin verir. Bununla beraber, una i aret edilmelidir ki,
alt snrda Dirichlet s nr koullarn salayan bir Green
fonksiyonuna olan gereksinim hatay kestirmeyi zorlatrr.
Salarn hesaplanmas iin bu teknik zerine daha fazla
inceleme, bu ve gelecek blmlerin sonundaki problemlere
brak lmaktad r.
KAYNAKLAR VE NERLEN OKUMA PARALAR'

Delta fonksiyonlar konusu, matematiksel ynden basit, fakat

tam olarak u yazarlarn kitaplarnda ilenmektedir:
Lighthill,
Dennery ve Kryzwicki.
Farkl tiplerde ksml trevli denklemleri ve her tip iin
uygun s nr koullarn tart an eserler unlard r:
Morse ve Feshbach, Blm 6,
Sommerfeld,
Blm II,

Partial Differential Equations in Physics,

Courant ve Hilbert, Cilt II, Blm III, IV, V ve VI.

Green fonksiyonlar nn genel teorisi ayr nt l olarak u
kitaplarda i lenmektedir:
Friedman, Blm 3,
Morse ve Feshbach, Blm 7.
Elektrostatiin genel teorisi, eski kitaplar n ounda
geni lde tart lmaktad r. Baz modas gemi gsterimleri
olsa da, tannm lar unlard r:
Maxwell, Cilt 1, Blm II ve IV,
Jeans, Blm II, VI, VII,

63

Kellogg.
Birok yeni kitap iinden, Stratton'unki (III. Blm ile II.
Blmn baz ksmlar ) genel teorinin i lenmesi ynnden
nerilebilir.
Elektromanyetik problemlere uygulanan dei im yntemleriyle
ilgilenen okuyucular u kitaplara bavurabilirler:
Cairo ve Kahan,
Collin, Blm 4.
Gl matematiksel teknikler iin Polya ve Szeg'nn eseri
salk verilebilir.
PROBLEMLER

1.1- Gauss teoremini (ve gerekliyse 1.21 denklemini)

kullanarak unlar kantlayn z:
(o) Bir iletken zerine konan her fazlal k yk, tamamiyle
iletkenin yzeyine yay lmal dr (Bir iletken, tanm gerei,
uygulanan elektrik alanlar nn etkisi alt nda serbeste hareket
eden yklere sahiptir).
(b) ii bo kapal bir iletken kabuk, i blgeyi d ardaki
yklerin alanlarna kar perdeler; fakat d blgeyi iaiy
konacak yklerin alanlar na kar perdeleyemez.
(e) Bir iletkenin yzeyindeki elektrik alan yzeye dik
olup, 47urdeerine sahiptir; burada er, yzeyin birim alan na
den yk younluudur.
1.2- -boyutta Dirac delta fonksiyonu
2
2
2
-3/2
D(o(;x,y,z) = (211:')
ot 3 exp
(x + y + z )
o(2
eklindeki Gauss fonksiyonunun 0( -40 limiti olarak al nabilir.
U dik dorultudaki uzunluk elemanlar du/U, dv/V, dw/W
sabit, v =. sabit, w = sabit yzeyleriyle belirlenen genel bir
dik koordinat sistemi d nnz. stteki Gauss fonksiyonunun
limitini i in iine katarak gsteriniz ki;
= 8(u - u') 8(v - v') S(w - w') . UVW
dir.o<->) yaparken, e zerindeki noktalar -aras uzakl k iin
sadece sonsuzkk uzunluk eleman nn kullanlmas gerektiine
dikkat ediniz.
1.3- Dirac delta fonksiyonunu uygun koordinatlarda kullanarak, aadaki yk dalmlarn , -boyutluy(t) yk younluklar olarak ifade ediniz:

64

(a) Kresel koordinatlarda, R yar apl kresel bir kabuk

zerine dzgn ekilde dat lm bir Q yk.
(b) Silindirik koordinatlarda, R yar apl silindirik bir
yzey zerine birim uzunluk bana 7. deerinde dzgn dat lm yk.
(c) Silindirik koordinatlarda, kal nl nemsenmeyen R
yarapl dairesel bir disk zerine dzgn olarak da t lm
bir Q yk.
(d) Kresel koordinatlarda, (c) kkndaki ayni dalm.
1.4- a yarapl ykl krenin her biri toplam O, ykn
sahip olup; biri iletkendir, birinin hacimsel yk yo unluu
dzgiindr, ncsnn ise r n (n > -3) ile deien kresel
simetrik bir yk younluu vardr. Gauss yasas n kullanarak,
her krenin hem iindeki hem de d ndaki elektrik alanlarn
bulunuz. lk iki kre iin, yarlap n fonksiyonu olarak alanlarn davrann iziniz. Ayni izimi n = -2 ve +2 halinde
nc kre iin yap /11z.
1.5- Yksz Hidrojen atomunun zaman-ortalamal potansiyeli

=q

-em
(1 +

c<r
2

eklinde verilmektedir; burada q elektronik ykn bykl

ve oc = a /2 olup, a Bohr yar apdr. Bu potansiyeli verecek
yk da liMn (sgkli ve kesikli) bulunuz ve sonucunuzu
fiziksel olarak yorumlay n z.
1.6- Basit bir s a, birbirlerine yak n yal t lm iki
iletkenden olu an bir dzenektir. letkenler zerine eit ve
kar t ykler konduunda, aralarnda belirli bir potansiyel
fark var olacakt r. Bir iletken zerindeki ykn potansiyel
farkna oran, salt deer olarak, s a adn al r (elektrostatik birimlerde, santimetre -cinsinden llr). Gauss yasas n
kullanarak aadaki s alar hesaplayn z:
(a) Kk bir d uzakl yle ayr lm , alanlar A olan
geni dzlemsel iki paralel iletken levha.
(b) Yaraplar a ve b (b>a) olan e-merkezli iki iletken
kre.
(c) a ve b (b>a) yar aplarna gre ok byk L uzunlu unda
olan e -eksenli iki iletken silindir.

(d) iletkeni 1 mm apl silindirik tel olan, aras hava

dolu bir e-eksenli kablonun s as 0,5 mikromikrofarad/cm ve
0,05 mikromikrofarad/cm olduunda, d iletkenin i yarap
nedir?

65

1.7- a ve a 2 yarapl iki .uzun silindirik iletken,

yarlaplaral gre byk olan bir d uzakl nda paralel durmaktadrlar. Birim uzunluk bana den s ann yaklak olarak
C

(4 ln d

) -1

eklinde verildiini gsteriniz; burada a iki yar apn geometrik ortalamas dr.
Aralar ndaki uzakl k 0,5 cm, 1,5 cm ve 5,0 cm olacak
ekilde 0,1 )pf/cm s al iki-telli bir iletim hatt yapmak
iin, yaklak olarak kaar milimetre apl tellere gerek
vardr?
1.8- (a) Problem 1.6 I daki sa geometrisi iin toplam
elektrostatik enerjiyi hesaplayn z ve bunu ayr ca iletkenler
zerindeki eit ve kart Q ve -Q ykleri ile aralar ndaki
potansiyel fark cinsinden ifade ediniz.
(b) Elektrostatik alan n enerji younluunu, her hal iin,
uygun izgisel koordinat n fonksiyonu olarak iziniz.
1.9- Paralel dzlemsel s ann (Problem 1.6a) ve paralel
silindirik s ann (Problem 1.7) iletkenleri aras ndaki ekici
kuvveti,
(a)her iletkendeki ykn sabit tutulmasa;
(b)iletkenler arasndaki potansiyel fark = sabit tutulmas halinde hesaplaynz.
1.10- u ortalama deer teoremini kan tlaynz: Yksz
uzayda, herhangi bir noktadaki elektrostatik potansiyelin
deeri, bu noktay merkez kabul eden herhangi bir kre yzeyi
zerinde potansiyelin ortalamas na eittir.
1.11- Ykl bir erisel iletkenin yzeyinde, elektrik
alannn yzeye dik bileeninin
1

E
R

eklinde verileceini kan tlamak iin Gauss yasas n kullannz; burada R ve R2 yzeyin ana erilik yarlaplar dr.
1.12- Green'in karlkllk teoremini kantlaynz: Bir V
hacmi iindekijp hacimsel yk yo unluu ile bu hacmi s nrlayan
S iletken yzeyi zerindeki a' yzeysel yk yo unluu tarafndan
oluturulan potansiyel<P, ba ka bir 9. ve or, yk dalm
tarafndan oluturulan potansiyel ise,

66

d3 x +S4' da --594d 3 x +.5ydjda

V
dr.

S
S
V
1.13- Topraklanm , sonsuz geni likte iki paralel iletken
dzlem aras nda d uzakl vardr. Dzlemler aras na noktasal
bir q yk yerle tirilmitir. Green'in kar l kl lk teoremini
kullanarak kan tlaynz ki, dzlemlerden biri zerinde beliren
toplam yk, (-q) kere noktasal ykn dier dzleme olan dik
uzaklk kesridir (Yardm: Ayni yzeyli elektrostatik karlatrma problemi olarak, yk younluklar ve potansiyelleri
bilinen ve basit olan bir problem seiniz).
1.14- inde yk bulunmayan bir V hacmi d nnz, yle ki
bu hacmi s nrlayan kapal S yzeyi, her biri V. potansiyelinde
tutulan birok ayr S. (iletken) yzeylerinden olu mu bulunsun.
^M'), V iinde ve zerinde iyi-davran l bir fonksiyon
olmakveherS.yzeyinde V. de erine eit bulunmak koulu yle

w uji,l_ 1 11 1.N2 d3 x

sn
eklinde enerjiye benzer bir nicelik tan mlaynz ve aadaki
teoremi kantlayn z:
^4/fonksiyonu V iinde Laplace denklemini salyor ve S.
yzeyleri zerinde belirli V. deerlerini al yorsa, ancak ve
ancak bu durumda, tan m uyarnca negatif olmayan 1A7[24,1 durakl
ve bir salt minimumdur.
1.15- Thomson teoremini
kan tlaynz. Belirli sayda
iletken yzeyin yerleri sabitle tirilmi ve her bir yzey
zerine belirli bir toplam yk konmu ise; bu yzeylerce
snrlanm olan blgedeki elektrostatik enerji < ykler, her
yzey bir e-potansiyel olacak ekilde yerletirlmek kouluyle, bir salt minimumdur.
1.16- Aadaki teoremi kantlaynz: Her birinin zerinde
belirli bir toplam yk bulunan belirli say da iletken yzeyin
yerleri sabitletirilmi ise, bu yzeylerce s nrlanm olan
blgeye yksz yal tk bir iletkenin getirilmesi elektrostatik
enerjiyi azalt r.
1.17- Problem 1.14'deki iletkenler yerle imini gznne
al n z; sadece burada bir iletken birim potansiyelde, tm geri
kalanlar s fr potansiyelde tutulsunlar.
(o) Birim potansiyelli iletkenin s asnn

67

eklinde verileceini gsteriniz; burada 4(7) potansiyel iin

zmdr.
(b) Problem 1,14'deki teoremi kullanarak gsteriniz ki,
gerek C s as , her zaman iin

47i

1NI2 d3x

niceliinden kk ya da ona eittir; burada 1, , iletkenler

zerindeki s nr koullarn salayan herhangi bir deneme
fonksiyonudur. Bu, s a iin bir st s nr veren bir deiim
ilkesidir.
1.18- Problem 1.17'deki iletkenler yerleiminde, S dndaki tm iletkenlerin s fr potansiyelde tutulduunu valtsaynz.
(a)V . hacmiiindeheryerdeveS.yzeylerinin her biri
zerinde f(x) potansiyelinin
:$(;t) =

o ()-?' ) G(3?,)-?' ) d3x'

St
eklinde yaz labileceini gsteriniz; burada 17(R/P1 ), S zerindeki yzeysel yk younluudur; G(X,:k. ') ise, s fr potnsiyelde
tutulan tmyzeylerin varl nda (fakat S yok) bir noktasal
ykn Green fonksiyonu potansiyelidir. Ayr ca elektrostatik
enerjinin
W

da'

c()G(?:.;?') or(')

eklinde olduunu gsteriniz; burada integraller sadece

yzeyi zerindendir.

(b) 0"(7), S zerinde tanmlanm keyfi, fakat integre

edilebilir bir foriksiyon olmak zere,
da f's da' or(3.(!) G( >, X
)44r(X'''')
c- {trl =

cr(2)

da 1 2

dei im ifadesinin, ()"nin 0 - 'den olan kk deiimleri iin

durakl olduunu gsteriniz. iThomson teoremini kullanarak, C -iter]
'n n tersinin, S iletkeninin gerek s as iin bir alt
snr oluturduunu antlayn z.

68

1.19- Problem 1.6 (c)'deki silindirik s a iin, N(f) =

(b-F)/(b-a) gibi basit bir deneme fonksiyonu alarak, Problem
1.17 (b)'deki deiimsel st s nra bir deer biiniz. b/a =
1,5, 2 ve 3 iin bu dei imsel sonu ile kesin sonucu kar lat r n z. Sonular n z n davrann ,'y 'in fonksiyonel ekli
cinsinden anlatn z. Daha iyi bir deneme fonksiyonu Collin'in
kitabnda, sayfa 151-152'de i lenmektedir.
1.20- letkenler sisteminin verilen bir yerleimi iin
s ay kestirmede, ou kez bilinen s alarla kar latrma
yararl olur. n tane iletkenin iki yerle imini ele alnz;
sfr potansiyelde tutulan (n - 1) iletken her iki yerle imde
ayni, fakat s as n bilmek istediimiz bir iletken farkl
olsun. zel olarak, bir yerle imdeki iletken kapal bir Sl
er yerle imdeki iletken ise tamamiyle S 'inyzein,d
iinde yer alan bir S' l yzeyine sahip bulunsun.
(a) Problem 1.14'deki teoremi ve Problem 1.17'deki de i im
ilkesini kullanarak kantlaynz ki, S' yzeyli iletkenin C'
s as , S"y kapatan S yzeyli iletkenin C s as ndan kk
ya da ona eittir.
(b) a kenarl iletken bir kiibn s as iin st ve alt
limitleri saptay n z. Iimitlerinizi ve ayr ca ortalamalarn ,
Cs.2 0,665a saysal deeriyle karlatrnz.

69

2
ELEKTROSTATKTE SINIR-DEER PROBLEMLERI: 1

Birok elektrostatik probleminde, zerlerinde ya potansi yelin ya da yzeysel yk younluunun belirtildii s nr

yzeyleri yer al r. Green fonksiyonlar yntemini kullanarak,
bu tr problemlerin biimsel zmlerini 1.10 kesiminde vermi tik. Uygulamaya elveri li durumlarda (ya da uygulamaya elveri li durumlara yaplan soyut yaklatrmalarda) doru Green
fonksiyonunun bulunmas kimi kez kolay kimi kez zordur. Bu
nedenle elektrostatikteki s nr-deer problemleri iin eitli
yaklamlar geli tirilmitir; bunlardan baz larnn Green
fonksiyonlar yntemiyle olan ili kileri yok denecek kadar
azdr. Bu blmde bu zel tekniklerden u ikisini inceleyeceiz:
(1) Grnt ykleri yntemi. 2) Dik fonksiyonlar cinsinden
alm. Birincisi Green fonksiyonlarnn kullanmyla s k
skya ilgilidir; ikincisi ise dorudan doruya diferansiyel
denklem zmee dayal bir yaklam olup, Green fonksiyonu
kurma yntemine iyice uzakt r. ki boyutlu problemlerin incelenmesinde, konform donm de kapsayan, karmal (complex)
deiken tekniklerinin kullan m atlanm tr. Bu konu nemlidir;
fakat yer darl ve dier kitaplarda kendi ilerinde tutarl
tartmalarn bulunmas , bu atlamaya neden olmu tur. ilgilenen
okuyucu, bu konuda blmn sonundaki kaynaklara bavurabilir.
2.1- Grnt Ykleri Yntemi

Grnt ykleri yntemi, bir ya da daha fazla noktasal yk

ile, rnein topraklanm ya da sabit potansiyelde tutulan
iletkenler gibi, s nr yzeyleri kapsayan problemlerde kullanlr. Uygun koullar alt nda, problemin geometrisinden esinlenerek, ilgilenilen blgenin d na uygun yerlere uygun byklkte
az sayda yk yerletirerek verilen s nr koullarnn aynsn
oluturmak olasdr. te bu yklere grnt ykleri ve s nr
yzeyli gerek problem yerine, s nrlarn kaldrlarak grnt
ykleriyle geni letilmi blgenin konmas na grnt ykleri
yntemi denir. Grnt ykleri ilgilenilen hacmin d nda yer
almaldr; nk onlar n potansiyelleri Laplace denkleminin hacim iindeki zmleri olmal dr. "zel integral" (yani Poisson
denkleminin zm) ise hacmin iindeki gerek yklerin potan siyellerinin toplam ile verilir.
Basit bir rnek, ekil 2.1'de grld gibi, s fr potansiyelli sonsuz geni likteki bir iletken dzlemin nnde duran

70

14,-- =
-I

-q

ekil 2.1- Grnt ykleri yntemiyle zm. Gerek

Potansiyel problemi solda, edeer grnt
problemi ise sadadr.
bir noktasal yktr. Bu gerek problemin e deerinin, ilk yk
ile iletkenin yerinde dnlen geometrik dzlemin arkas ndaki
ayna-grnts noktas na konan e it ve kar t ykl problem
olduu akt r.
2.2- Topraklanm letken Kre Karsnda Nktasal Yk
Grnt ykleri yntemini a klamak iin, ekil 2.2' de
resimlenen a yar apl topraklanm bir iletken krenin kars na merkezden y uzakl na konmu noktasal q yk problemini
ele alal m. 01 = a) = 0 olacak ekilde 141)(5n potansiyelini
aryoruz. Simetri nedeniyle q' grnt yknn (sadece bir tek
grnt yknn gerekli olduunu varsayyoruz) ba lang tan q
ykne uzanan n zerinde olaca a kt r. q yknn kre

ekil 2.2- a yarapl iletken kre karsnda q yk

ve q' grnt yk.

71

dnda bulunduunu varsayarsak, y' grnt yeri kre iinde

olacakt r. q ve q' yklerince olu turulan potansiyel

4).()-n

(2.1)
- yI
Ix "

eklindedir. q' ve I71'y o ekilde semee alaca z ki, bu

potansiyel 11= a'da s fr olsun. x ynndeki birim vektr
ve y ynndeki birim vektr ri' olmak zere,
(.;t) =

q'

q
-

(2.2)

-y'Fi'l

yazabiliriz. Birinci terimde x'i, ikinci terimde y''y mutlak

deer iaretinin d arsna kardktan sonra, potansiyelimiz
x = a'da u duruma gelir:
qi

(2.3)

= o) =
a

Y' I

Y'

(2.3) bantsnn biiminden grlecei gibi,

y
a

y'

a
Y'

seimi, "i9;:ilr' nn her deeri iin)(x = a) = 0 yapacakt r. Dolaysiyle grnt yknn bykl ve yeri
q'

a
Y

2
(2.4)

eklinde olmal dr. q yk kreye yaklatrldka, grnt

yknn mutlak deerce bydne ve merkezden da doru
uzaklatna dikkat ediniz. q kre yzeyinin hemen dnda
ise, grnt yk buna eit ve kart iaretli olup yzeyin
hemen iindedir.
Grnt ykn hesaplad mza gre, artk topraklanm
iletken kre dnda duran q yk biimindeki esas problemimize
dnebilir ve e itli etkileri ele alabiliriz. Kre yzeyi
zerinde beliren gerek yk younluu, yzey zerinde ib'nin
yzeye dik trevinden hesaplanabilir:

72

(a)

cr =
4T

x=a

4na2

2
(I - a 2 )
Y
(2.5)
2
3/2
cos.6)
(1 + a2 -2
Y
Y
2.
' -

Burada S', x ile y aras ndaki adr. bu yk younlu u, -q/4na2

ekil 2.3'de y/a'n n iki deeri iin nn fonksiyo-cinsde,
nu olarak izilmi tir. Bu yk da l mnn, zellikle y/a = 2
iin, q noktasal ykne yak n yerlerde birikmesi do aldr.
Dorudan doruya integre ederek kolayca gsterilebilir ki,
kre zerinde olu an toplam yk, grnt yknn bykl ne

2
41(a 0'

-q

C)
C)

11A

ekil 2.3- a yarapl topraklanm kre yzeyi zerinde, kre merkezinden y uzakl nda bulunan
noktasal bir q yknn varl nedeniyle
oluan o' yzeyselyk younluu. Bu younluk,
'asal konumunun fonksiyonu olarak y = 2a
ve 4a iin -q/4 -rta cinsinden izilmitir.

e ittir; Gauss yasas na gre de zaten bu byle olmal dr.

q ykne etkiyen kuvvet e itli yollardan hesapianabilir.

73

En kolay yol, q ykyle q' grnt yk a2ralndaki kuvveti

yazmakt r. Aralarndaki uzakl k y-y' = y(1 -a /y )'dir. Dolay siyle Coulomb yasas na gre, bu ekici kuvvet
2
(2.6)
FI =
(!.
)3
(1
2
y
a2
Y
dir. Bu kuvvet, byk aral klar iin ters kp yasas dr; fakat
kreye yakn durumlarda, kre yzeyinden olan uzakl n kare siyle ters orant ldr.
Kuvveti elde etmenin bir ba ka yolu ise kre yzeyi zerine
etkiyen toplam kuvveti hesaplamakt r. Her da yzey eleman
zerine etkiyen kuvvet, ekil 2.4'de gsterildi i gibi,211:
o'Zda'd r; burada 0- younluu (2.5) ile verilmektedir. Fakat
simetriden a ka grlecei gibi, sadece kre merkezinden q
ykn uzanan yarap vektrne paralel bileen toplam kuvvete
katkda bulunur. Bylece kre zerine etkiyen toplam kuvvet
(ki bu q'ya etkiyen kuvvete e it ve karttr) u integralle
verilir:
2

dF 2nCT da

..

ekil 2.4

q2
8na

( a )2(l

y2

,
)z

cos (Y

d.Q. (2.7)

2a
(1+ a 2 coss6)3
Y
Y

ntegrasyon hemen (2.6) sonucuna yol aar.

Tm tartma, kre dndaki noktasal q yk varsaym na
dayandrld . Gerekte sonular m z olduu gibi kre iindeki
q yk haline de uygulayabiliriz. Gerekli tek de iiklik
(2.5)'deki yzeysel yk younluunda ortaya kar; letkenden
da doru olan dik trev bu kez ieriye do ru olup bir iaret

74

deiiklii getirir. Okuyucu bu durumda y4a olduunu gznnde

tutarak tm formllerin aynilerini kopya edebilir. Yzeysel
ykn asal da l mlar ekil 2.3'dekilere benzer; olu an
toplam yzeysel yk y'den ba ms z, fakat bu kez -q'ya e ittir.
2.3- Yaltlm , Ykl Bir letken Kre Karsnda Noktasal
Yk
nceki kesimde topraklanm bir kre kars nda noktasal q
yk problemini ele alm ve kre zerinde bir yzeysel yk
younluu olutuunu grmtk. Bu ykn toplam q' = -aq/y
idi ve tm kuvvetlerin etkisi alt nda dengede olacak biimde
yzey zerine da lmt .
Eer zerinde toplam Q. yk bulunduran yalt lm bir
iletken kre karsnda noktasal q yk problemini ele al rsak,
potansiyeli izgisel stste gelme ilkesi yard miyle bulabiliriz. lemsel anlamda, zerinde yzeyine da lm q' yk
bulunan topraklanm iletken kre ile ba larz. Sonra topraklama telini kesip, kre zerine (Gt - q') tutar nda yk ekleriz.
Bu, kre zerindeki toplam yk Q' ya karr. Potansiyelini
bulmak iin una dikkat etmemiz yeter: q noktasal ykyle
ilgili elektrostatik kuvvetler q' yk taraf ndan dengelendik lerinden, eklenen (Q
q') yk yzey zerine dzgn olarak
dalacakt r. Dolaysiyle eklenen bu (Q
q') yknn potansiyeli, en az ndan kre d ndaki noktalar iin, merkeze konan
ayni byklkl noktasal bir ykn potansiyeliyle ayni olacaktr.
-

Aradm z potansiyel, (2.1)'deki potansiyel ile merkezdeki

noktasal (Q - q') yknn potansiyelinin stste getirilmiidir:

(!p(Z)

aq

1 5t

ylx

G,

3><

(2.8)

q ykne etkiyen kuvvet dorudan Coulomb yasas ndan yazlabilir.

q'ya uzanan yar ap vektr ynnde olup, aadaki gibidir:
F

q [Q
2
Y

qa 3 (2y2 _ a2 )
Y

2 2
-a )

y(

(2.9)

Bu kuvvet, y a limitinde, ykl iki kk cisim iin her

zamanki Coulomb yasas na indirgenir. Fakat kreye yak n q iin,
kre yzeyinde olu an yk dalm nedeniyle, kuvvetin ekli
deiir. Bu kuvvet, e itli Oiq oranlar iin, ekil 2.5'de

75

2 2
uzakl n fonksiyonu olarak grlmektedir. Kuvvet, q /y
itmeye,
negatif
erler
ifade edilmi tir; pozitif de
birimiyle

FY 2. A

92
4
3

01 9=

O
-1

-2.
-3

-4
-5
ekil 2.5 Toplam Q yk ta yan a yarapl yaltlm
iletken bir krenin noktasal bir q ykn
uygulad kuvvet. Pozitif deerler itmeyi,
nertg deerler ekmeyi ifade etmektedir.
Fy /q nicelii, Q/q =-1, 0,1,2,3 iin y/a
nn fonksiyonu olarak izilmitir. Q nun
deeri ne olursa olsun, oluan yzey yk
nedeniyle, kuvvet, ksa uzaklklarda daima
ekicidir.
deerler ekmeye kar gelir. Kre
ya gre kart ykl ya
da yksz ise, kuvvet tm uzakl klarda ekicidir. Bununla
beraber, G yk q ile ayni i aretli olsa bile, ok yak n
uzakl klarda kuvvet ekici hale gelir. O, >>q limitinde, s fr
kuvvet noktas (yarars z denge noktas ) kreye ok yak nd r;
yani y 52 a (1 + --,:flic /Q)'dad r. q yknn kreden -be
yarap tede o lmas halinde, kuvvetin asimtotik de erine
eriti ine dikkat ediniz.

76

Bu rnek, ayr ayr yklerin karlkl itmesi nedeniyle,

yzey zerindeki fazlal k ykn neden yzeyi b rakp gitmediini a klayan genel bir zelli i ortaya koyar. Bir yk eleman
yzey zerinden ayr lmaa kalkr kalkmaz, grnt kuvveti
onu geri ekmee ba lar. Yeterli i yapl rsa, kukusuz yk
yzeyden sonsuza tanabilir. Bir metalin i fonksiyonu da,
daha ok bir elektronu yzeyden ay rmak iin ekici grnt
kuvvetine kar yaplan itir.
2.4- Sabit Potansiyeldeki letken Kre Yaknnda Noktasal
Yk
Kolayca tart labilen bir baka problem, sabit bir V
potansiyelinde tutulan iletken bir krenin yak nnda bulunan
noktasal yk problemidir. Potansiyel ykl kreninkiyle aynidir;
tek fark, merkezdeki (Q-q') yk yerine (Va) gibi bir ykn
gelmesidir. Bu, (2.8)' den grlebilir; nk 13h= a'da ilk
iki terim birbirlerini yokedecek ve son terim gerekti i gibi V
ye eit olacakt r. Buna gre, potansiyel udur:

4)()- ) _

aq

ylx

Va
a

(2.10)

.-",[
2 Y

Sabit potansiyeldeki krenin q yk zerine uygulad kuvvet

ise
F .
Y

qay 3
2
2 2
(y -a )

2 .11

dir. Va/q ve Wernun birbirlerine kar gelen deerleri iin,

bu kuvvet, ekil 2.5'de grpen ykl krenin kuvvetine ok
benzemektedir; sadece (Vaq/y ) asimtotik deerine yaklam ok
daha yalvatr. Va >>q iin, karars z denge noktas ayniy:2
a(1 +-7-sA77,) konumuna sahiptir.
2.5- Grnt Ykleri Yntemiyle Dzgn Elektrik Alan nda
iletken Kre
Grnt ykleri yntemine son rnek olarak, dzgn bir E
elektrik alan iine konan a yarapl iletken bir kreyi elee
alacaz. Dzgn elektrik alan , sonsuzda varsaylan uygun
byklkl art ve eksi i aretli iki yk taraf ndan olu turulmu gibi dnl ebilir. rnein, ekil 2.6a'da grld gibi,
z = TR konumlarna yerlemi Q gibi iki yk varsa, o zaman
ba lang noktas dolaynda R'ye gre ok kk boyutlu bir

77

.
2
2Q/R deerli yaklak olarak
blgede, z eksenine paralel E
sabit bir elektrik alan vardr. Q/R2 sabit kalmak ko uluyla R
ve Q-!Poolimitinde bu yakla kl k kalkar.
Eer a yarapl iletken bir kre ba lang noktas na
yerletirlirse, d blgedeki potansiyel, .TR'deki Giykleriyle z =7.a /Rideki .74a/R grnt yklerinin olu turduu potansiyellerin toplam olacakt r:

1/2
2 2
(r +R -2rRcose)

2 2
1/2
(T +R +2rRcosO)

(2.12)

aQ

aQ
2 a
2
1/2
R(r + R 1- 2a2 r cos8)
R(r +
2
R

a4
R

2a r

cose)

1/2

Buradac.5 , gzlem noktas nn kresel koordinatlar cinsinden

ifade edilmi tir. lk iki erimde, R, varsay m olarak r' den
ok byktr. Dolay siyle R 'yi arpan olarak darya kardktan sonra karekkleri serir aabiliriz. Benzer ekilde,
nc ve drdnc terimlerde r 'yi d ar karp, karekkleri
seriye aar z.Sonu u olur:
2Q
2
R

(4) =

r cose +
R

a3
cose;1+
2
r

(2.13)

limitinde s fr olurlar.
Burada at lm olan erimler
Anlan limitte 2a/R uygulanan dzgn alan haline gelir;
bylece potansiyel aadaki gibi elde edilmi olur:
3
= -E0 (r

a
r

(2.14)

) cose
2

Kukusuz ilk terim (-E z) dzgn E alan nn potansiyelidir;

(2.12)'deki ilk iki terim yerine drudan bu yaz labilirdi.
kinci terim, olu an yzeysel yk younluunun, ya da zde
olarak grnt 2 yklerini9 potansiyelidir. Grnt yklerinin D
= (Qa/R) x (2a /R) = E a iddetinde bir ift-kutup olu turduuna dikkat ediniz. 018an yzeysel yk younluu
Or =

4Tc

8>
r

r = a

E cose
o

(2.15)

78

(a)

ekil 2.6- Dzgn elektrik alannda iletken kre

probleininin grnt ykleri yntemiyle
zm.
dir. Bu yk younluunun yzey integralinin s fr etti ini
belirtelim; buna gre topraklanm bir kre ile yal tlm bir
kre aras nda fark yoktur.
2.6- Kre in Green Fonksiyonu, Potansiyelin Genel zm
nceki kesimlerde, bir noktasal ykn varl halinde
iletken kre problemi grnt ykleri yntemiyle tart ld .
1.10 kesiminde deinildii gibi, bir birim yk ile homojen
s n r koullarn salamak zere seilen grntnn (ya da
grntlerinin) potansiyeli, Dirichlet ya da Neumann s nr
koullar na uygun Green fonksiyonunun (1.43 ya da 1.45) ta
kendisidir. G(7,3?')'de deikeni birim ykn P' konumunu
gsterir; 5(' dei keni ise potansiyelin hesapland P noktas dr. Bu koordinatlar ve kre ekil 2.7'de grlmektedir. a
yar apl kre zerinde Dirichlet s nr koulu iin birim yk
ve grntsnn potansiyeli, q = 1 olmak zere (2.4) bantsiyle birlikte (2.1) ile verilir. Dei kenleri uygun ekle
dn trerek Green fonksiyonunu elde ederiz:
a
(2.16)
1
G (;? 5( , ) =
2
a
x'
x'\ x
x'
.4.

79

ekil 2.7
Kresel Koordinatlar cinsinden bunu yle yazabiliriz:

G ()7,

=
2

(x fx' -2xx' cos6)

1/2

2 ,2
(x 2x

(2.17)
4a2_ 2 xx'cos02

a
Burada S', x ile x' aras ndaki adr. G'nin x ve x' de ikenlerine gre simetrik olduu (2.17) eklinden a ka grlmektedir;
ki bu, ister 3.." deikeni isterse deikeni kre yzeyi
zerine getirilsin G = 0 olacak demektir.
Poisson denkleminin (1.44) zm iin sadece G'ye de il,
ayr ca)G/n 1 ye de gerek duyar z. ri'nn ilgilendi imiz hacimden
d arya doru, yani ^2'' boyunca ieriye ba langca doru
uzanan yzeye dik birim vektr oldu unu anmsayarak unu
yazar z:

i)G
n'

x'=a

2
2
(x - a )
2 2
a(x +a -2axcos

r 3/2

(2.18)

Dikkat edilirse, bu, temelde (2.5) yzeysel yk yo unluudur.1

80

Bylece yzeyi zerinde potansiyelin belirtildi i krenin

dnda Laplace denkleminin zm, (1.44)'e gre, yledir:

oi()7)

1
41X

a(x2 - a2 )
(x2fa2
2a xcos'/0 3/2

dft.

(2.19)

Burada d2, (a,e',(1)') noktas ndaki kat a eleman ve

cos' = cos8 cos8' + sin8 sin9 1 cos(-*')
1)
dr. Krenin i blgesindeki potansiyel problemi iin yzeye
dik trev d a dorudur, yle Ji "iWpn' nn i areti (248)'n
tersidir. Bu ise (2.19)'da (x - a ) arpan yerine (a -x )
koymaa denktir. Yk da lml problem halinde, (2.19) potansiyeline, (1.44)'deki ilgili integrali (2.17) Green fonksiyonu
ile eklemeliyiz.

2.7- Yar-kreleri Ayr Potansiyellerde Tutulan

Kre

letken

Yzeyi zerinde potansiyel de erleri verilmi bir krenin

dndaki potansiyelin (2.19) zmne rnek olmak zere,
kk bir yal tkan kuak ile ayrlm iki yar kreden oluan a
yar apl iletken kreyi ele alal m. Yarkreler ayr potansiyellerde tutulmaktadr. Potansiyelleri V olarak almak yeter;
nk tm yzeyi sabit potansiyelde tutulan bir kreye ili kin
zm eklenerek keyfi potansiyelleri ieren problem zmlenebilir. ekil 2.8' de grld gibi, yal tkan kuak z = 0
dzleminde yerlemi olup, st (alt) yarkre +V(-V) potansiyelindedir.

ekil 2.8

81

(2.19)' dan

4-,(.,9,0p) zm a adaki integralle verilir:

2 2
r
2 a(x-a)
1(x,e,(1)) = -,-11\1 . 2.11.dcb' j!).d(cos8') -,L d(cose')
[i
(a+x-2axcos) 3/2
kinci integralle u~ bir de iken dei tirme ile
(8L41t-9 1 ,
+ x) stteki ifade u biime sokulabilir:
,51 0 )
5 (x,,

Va(x 2 -a 2 )
41T

!n _a4,

4:

(2.20)

d(cos9') [, (a2+x2 - 2ax coss6) -3/2

(2.21)
-(a2 + x2 + 2axcosW 3/21

cos nn (8',0') ve (8,) a larna olan karmak ball

nedeniyle (2.21) denklemi genel olarak kapal biimde integre
edilemez.
zel bir hal olarak, art z ekseni zerindeki potansiyeli
hesaplayal m. Bu durumda 8 = 0 olduundan, cos) = cos8' 'dr.
ntegral basittir ve potansiyelin

s( z) =

2 2
(z -a )

(2.22)

z z 2+a2
olduu hemen gsterilebilir. z = a' da umduumuz gibi < 5 =
ye2
klarda ise asimtotik olarak:t3Va /2z indrge;bykuzal
biiminde davranr.
(2.21) * deki integraller iin kapal ifadeler yoksa, payday
kuvvet sersie ap terim terim integre ederiz. Her bir
paydadan (o +x )yi arpan olarak kararak, unu elde ederiz:

(x,e, ))

2 2

Va(x-a)
2

2 3/2
41C(x +a )

Sz c19( '

d(cose')[(1-20Ccos) -3/2

(1 + 20(co) -3/2 1 (2.23)

2

Burada o( = ax/(a + x )'dir. Kklerin a lmnda c<cos'6 'n n

sadece tek kuvvetlerinin kalaca n gzleriz:
(1-2a<cos) -3/2 -(1 + 210(cos) -3/2 1 = 6cosX+35o(2"cos 3

(2.24)
imdi cosY'n n tek kuvvetlerini di 'd(cose') zerinden integre
etmek gerekir:

82
2n
1
d4 f
o d ( cose ) cos't = ncos8
O
21t

J dq'
o

fo d(cos9 1 ) cos3 = IT4 cos9 (3 - cos 29)

(2.25)

(2.24) ve (2.25) sonular (2.23)'te yerine kondu unda, potansiyel

4), (xe,) =

iva

2x

(x

(x

-a

2 2
(x +a ) 5 2 c8

[l

35
24

2 2
a x

2 2 2 (3 cos 9)+..]
(a +x )
(2.26

eklini al r. Problemdeki simetrinin gerektirdii gibi, cos9

nn sadece tek kuvvetlerinin yer alflna dikkat ediniz. E er
alm parametresi xla deil de (o /x ) ise, stteki seri u
biimi al r:
3Va
-

2x

Ecos9

7a

12x

3
3
5
(- cos 9 - 7cos9) +

22 2

(2.27)
x/a'n n byk deerleri iin, bu a lm hzla yaknsar ve bu
nedenle potansiyel iin yararl bir temsildir. x/a = 5 iin
bile, serideki ikinci terim ancak yzde 2 basamandadr.
Kolayca dorulanabilecei gibi, cos9 = 1 iin (2.27) ifadesi,
eksen zerindeki (2.22) potansiyelinin a l myle uyuur.
(2.27)'deki a sal arpanlar zel biimde gruplarken Legendre
okterimlilerinin tanmlarn gznne aldk. Gerekten de
oradaki iki arpan P (cos9) ve P,(cos9)'dr ve potansiyelin
a lm tek mertebell Legendre
kterimlileri cinsinden bir

a lmdr. Bunu 3.3 kesiminde sistemli bir biimde kuraca z.

2.8 Dik Fonksiyonlar ve Almlar

-

Potansiyelproblemlerinin (ya da herhangi bir matematiksel

fizik probleminin) zmlerini dik fonksiyonlar cinsinden
a lmlarla temsil etmek, gl bir teknik olup, geni bir
problem s n fnda kullanlabilir. Seilen zel dik fonksiyonlar
cmlesi, problemde kapsanan tam ya da yakla k simetrilere
bal dr. Dik fonksiyonlarn ve onlar cinsinden a lmlarn
genel zelliklerini hat rlamak iin, bir '5. deikeninin (a,b)
aral n ve bu aral kta kareleri integre edilebilen birbirlerine dik U ( ), n = 1,2,... gibi bir gerel ya da karmal

83

fonksiyonlar cmlesini ele alal m. U () fonksiyonlar zerindeki diklik koulu yle ifade
Sab Un (`?)Urn (f) d = O,

(2.28)

n = m ise integral s fr deildir. Bu integral bire e it olacak

ekilde fonksiyonlar n boylandr ldn (normalize edildiini)
varsayal m. Bu durumda fonksiyonlara birim boylu dik fonksiyonlar denir ve u banty salarlar:

,b

)au-n

(y)

n,

(2.29)

(a,b) aral nda karesi integre edilebilen keyfi bir f( >.q)

fonksiyonu, birim boylu dik U (;?) fonksiyonlar nn serisine
a labilir. Serideki terim say s sonlu ise (diyelim ki N);
yani
N
(2.30)
anun (I.)
n=1
ise, o zaman f( 1F) fonksiyonunun , "en iyi" temsilini verecek
olan "en iyi" a katsay lar seimi nedir? diye sorabiliriz.
n
"En iyi"yi,
anUn (5?)

MN

(2.31)

n=1
ortalama hata karesinin en aza indirilmesi olarak tan mlarsak,
katsay larn aadaki gibi verileceini gstermek kolayd r:
b
an =
a

U * ( f
n

(2.32)

Bunun iin (2.29) diklik bants kullanlmtr. Bu, birim

boylu dik fonksiyonlara a lmdaki katsaylar iin standart
sonutur. (2.30) serisindeki terim say s N bydke , sezgisel olarak f('g)'nin seri temsilinin de daha iyiye gidece ini
umar z. Birim boylu dik fonksiyonlar cmlesi tam olmak kouluyle, bu sezgimiz dorudur. N>N1 I iin MN ortalama hata karesini,
istenildii kadar kk her Pozitif nicelikten daha kk
yapabilecek sonlu bir N says varsa, Un (N?) cmlesi tamdr
deriz).Bu duruffida, a 'le? (2.32). ile verilmek zere,
n

84

a U

n n

n=1

(2.33)

(f) = f (!)

seri temsili, fe'frye ortalama anlaMda yak nsamaktadr denir.

Fizikiler genellikle verilen bir fonksiyonlar cmlesinin
tamln kantlama iini, bu g ii, matematikilere brakrlar. Matematiksel fizikte normal olarak ortaya kan tm
fonksiyonlar cmlelerinin tam olduklar kan tlanmtr.
a katsay larnn (2.32) a k eklini kullanarak, (2.33)
serisini tekrar
f() =

n(' )Un

(2.34)

n=
biiminde yazabiliriz. Bu, (a,b) aral nda her f(l'') fonksiyonunu temsil etti inden, U *(`T')U (15) ikili terimlerinin toplam nn sadece - ' 'nin kom?uluuRda var olmas gerektii a ktr.
Gerekten de,
(2.35)

'T' -1 )
Un ('')Un (') = 8(
n=

olmaldr. Buna tamlk ya da kapatma bants denir. (2.29)

diklik koulunun benzeridir; sadece srekli de ikeniyle
kesikli n indisinin rolleri de itirilmi tir.
En tannm dik fonksiyonlar sins ve kosinsler olup,
onlar cinsinden bir alm Fourier serisi adn al r. x'in
aral (-a/2, a/2) ise, birim boylu dik fonksiyonlar unlardr:

.21rmx
sen (
) ,

cos(

271mx

Burada m bir tam say dr; m = 0 iin kosins fonksiyonu

dr. (2.33)'e edeer olan seri, al ld gibi,
f(x) =

A
m
2 m=1[A

biiminde yaz lr; burada

cos( 27(mx

)4-Bmsin( Znmx )]

lAr. "

(2.36)

85
2 a/2
f(x) cos ( 2"x ) dx
m = a
2
(a/2 f(x) sin ( 21[mx ) dx
B =
m
a /a/2
A

(2.37)

dir.
Eer dik fonksiyonlar taraf ndan gerilen aralk birden
fazla boyuta sahipse, (2.28)-(2.33) formllerinin genelle tirilmeleri kolayd r. Uzayn iki-boyutlu olduunu ve '1deikenideikeninin ise (c,d) aral nda
nin (a,b) aral nda,
uzandn varsayalm. Her bir boyuttaki birim boylu dik
fonksiyonlar Un (r ve Vm (1 ) olsunlar. Bu durumda keyfi bir
f(,f, /k) fonksiyonunun ac l m
(2.38)

anmUn ( r Vifi Cyk)

olup, anm katsay lar yle verilmektedir:

dld

anm =

(2.39)

a
(a,b) aral sonsuz olursa, U (r dik fonksiyonlar cmlesi,
saylabilir bir cmle olmaktan kp fonksiyonlar n bir sreklilii haline gelebilir. Bu durumda (2.29)'daki Kronecker
deltas , bir Dirac delta fonksiyonu haline gelir. Buna nemli
bir rnek Fourier integralleridir. (-a/2, a/2) aralndaki
U

m (x) =

i(2gmx/a)

(2.40)

Nfa

karmal stel fonksiyonlar n dik cmlesi ile ba layal m; burada

m = O, +1, +2, ...'dir. Bir f(x) fonksiyonunun ac lm
1

f(x) =

A
-oo

Ya

(23.(mx/a)

(2.41)

eklinde olup, Am katsaylar a adaki gibi verilir:

f
A

Cal

(a/2

-i(211mx'/a)

(x') dx'

'a/2

imdi aral sonsuz (a+0,0) yapalm; ayni zamanda

2nm
a

-+k

(2.42)

86

S dm =

Am

2T

(2.43)

dk

A(k)

dntrmelerini gznne alal m. (2.41)'e ede er olarak

ortaya kan a l m Fourier integralidir:
1
ikx
(2.44)
f(x) =
A(k) e
dk
V12-N S*
-oo
Burada
+oo
1
S'
-ikx
(2.45)
e
f(x) dc
A(k) =
-00
dir. Diklik koulu
1

21-

e i(k-k')x dk = 8(k-k')

(2.46)

_ 00

taml k bant s ise

+co
1

k(x-x')

(2.47)
dk = #5(x-x')
27
dr. Bu son integraller, delta fonksiyonunun elveri li temsilleri olarak hizmet grrler. ((2.44)-(2.47)'de x ve k srekli
deikenlerinin tam bir e deerlie sahip olduklar na dikkatinizi ekmek isteriz.
e

2.9- Deikenlerin Ayrlmas , Dik Koordinatiarda Laplace

Denklemi
Matematiksel fizi in paral diferansiyel denklemleri,
ou kez deikenlerin ayrlmas adn alan bir yntemle uygun
biimde zlr. Bu i lemde ou kez dik fonksiyonlar cmleleri
oluturulur. -boyutlu Laplasiyen operatrn iinde bulunduran denklemlerin tam onbir ayr koordinat sisteminde ayr labildii bilinmektedir (Morse ve Fesbach, sayfa 509. 655'e bak.).
Biz bunlardan sadece n-dik, kresel ve silindirik- ayr nt l olarak tart aca z ve en basiti olan dik koordinatlarla
ba layaca z.
Dik koordinatlarda Laplace denklemi yledir:

87

RkD
--)y2

-)x

(2.48)

= O

Bu paral diferansiyel denklemin bir zm, herbiri ayni

biimde olan tane adi diferansiyel denklem cinsinden bulunabilir; yeter ki potansiyeli, herbiri bir tek koordinata bal
fonksiyonun arpm ile temsil edebilece imizi varsayal m:
(2.49)

DI(x,y,z) = X(x)Y(y)Z(z)

Bunu (2.48)'de yerine koyduktan sonra sonucu (2.49)' a blnce

d2 X

1
X(x)

dx

1
Y(y)

d2 Y

d2 Z

dy

Z(z)

dz

- O

(2.50)

denklemine var l r. Artk paral trevler tam trev haline

gelmitir; nk her terim sadece bir tek de ikenin bir
fonksiyonunu ierir. (2.50) bants bams z koordinatlarn
her keyfi deeri iin geerli olacaksa, terimin herbiri
ayr ayr sabit olmal dr:
2
1 d X
2
X dx

Burada

2
= o(

d2 y

dy

d2 Z

dz

(2.51)

o<

2
(3

=o

2
2
dir.oe, ve (3 'y keyfi olarak pozitif seersek, (2.51)'deki
adi diferansiyel denklemin zmleri exp(ti0(x), exp(1...i(3y) ve
exp(V0(2 4(32z) olur. Bylece (2.49) potansiyeli, bunlar n
arpmndan kurulabilir:
(t)

tio(x i4y t \(,)(z k (3 2 ' z

= e
e
e

(2.52)

Bu a amada oc ve (3 tmyle keyfidir. Sonu olarak (2.52),

izgisel stste gelme arac l ile, Laplace denkleminin ok

88

geni bir zm s n fn temsil eder.

o(ve (3 'y saptamak iin potansiyel zerine zel s nr
koullar koymak gerekir. rnek olarak, ekil 2.9'daki gibi
yerletirilmi (x,y,z) dorultularnda (a,b,c) boyutlu bir
dikdrtgensel kutu d nelim. Kutunun z = c yz bir V(x,y)
potansiyelinde, geri kalan tm yzleri ise s fr potansiyelinde
tutulsun. Kutunun iinde her yerde potansiyelin bulunmas
isteniyor. x = 0, y = 0, z = 0 iin ?= 0 koulundan ba layarak
X,YZ'nigerks bimln
X = sin o(x
Y = sin (3y
Z = sinh (

(2.53)

Ve<2 4_

(3 2 z)
'

olduunu grmek kolaydr. x = a ve y = b'de Q = 0 olmas iin

ekil 2.9- Be yznn sfr potansiyelinde tutul

altnc (z =-.c) yznn ise verilen bir 4>
V(x,y) potansiyeline sahip olduu ii bo ,
dikdrtgensel kutu.
o<a = nn ve (3b = mT( olmas gerekir.
r-r
n

a
mi

(2.54)

89

n2
=7(

m2
2
b-

tanmlar ile, biri d nda tm s nr koullarn salayan419nm

potansiyelini
pl

bnm

sin(o( x) sin(P5y)sinh(Y
m
nmz)
n

(2.55)

eklinde yazabiliriz. Aranan potansiyeli, bu CI) 'ler cinsinden

balangta keyfi katsaylarla seriye aabilinz (katsay lar
son s nr koulunu gerekleyecek ekilde seilecektir):
00
(2.56)
AnmsinXnx) sin ( rly) sinh(Lz)
5(x,y,z) =
n,m=
Geriye sadece z = c'deki = V(x,y) s nr koulu kalmtr:
00

V(x,y) =
n,m=

A sin(IXx) sin(N y) sinh( n m c)

nm

(2.57)

Bu, V(x,y) fonksiyonu iin bir ift Fourier serisinden ba ka

birey deildir. Sonu olarak A katsay lar aadaki gibi
nm
verilir.
4
Anm
a dx
dy V(x,y) sin(o( -1 x) sin(py)
ab sinh( nmc) Jo
o
(2.58)

Sib

Dikdrtgensel kutu alt yz zerinde de s frdan farkl

potansiyellere sahipse, kutu iindeki potansiyel zm,
herbiri bir yz iin olan, (2.56) ve (2.58)' e edeer alt
zmn izgisel olarak stste bindirilmesiyle elde edilebilir.
Poisson denkleminin zm problemi, yani ierisinde bir yk
younluu bulunan ve yzeyi zerinde s nr koullar verilmi
olan kutunun iindeki potansiyel, (1.43) ve (1.44)'e gre
uygun Green fonksiyonunun kurulmas n gerektirir. Bu konunun
tartlmas , kresel ve silindirik koordinatlarda Laplace
denkleminin i lenmesinden sonraya ertelenecektir.
imdilik
sadece (2.56) ve (2.58) zmnn, (1.44) Green fonksiyonu
zmndeki yzey integraline edeer olduuna dikkatinizi
ekmek yetecektir.

90

2.10- ki-boyutlu Bir Potansiyel Problemi,

Serisinin Toplanmas

Bir Fourier

imdi dik koordinatlardaki iki-boyutlu Laplace denkleminin

dei kenlerin ayrlmas arac l yle zlmesini k saca ele
alaca z. Eer potansiyel koordinatlarn birinden, diyelim ki
z'den bams z varsaylabilirse, byle problemlere iki-boyutlu
problem deriz. Bu ou kez sadece bir yaklat rmadr; fakat
uzun ve dzgn bir iletim telinde olduu gibi, byk bir
kesinlikle geerli olabilir. Potansiyel z"den ba ms z ise,
nceki kesimin temel zmleri
+isxx 4 e<Y
e
e
-

arpmlarna indirgenir; burada o< herhangi bir gerel ya da

karmal sabittir. Potansiyel zprine s n r koullarn n konmas ,
hangi o( deerlerinin izinli olduunu ve farkl zmlerin
stste bindirilme biimini belirleyecektir.
Deikenlerin ayrlmas tekniini a klamak ve ayr ca
karmal deikenlerin kullan miyle olan ili kiyi kurmak iin ele
al nabilecek basit bir problem, ekil 2.10'da gsterilmektedir.
0x ,.a, y > 0 blgesindeki potansiyel istenmektedir; yle ki
x=0 ve x=a d4=0,x ne olursa olsun y = O'da 0!1-= V ve byk y
ler iin 1>-=0 s nr koullar salans n. Temel zmlerin
gzden geirilmesi gsterir ki,c< gereldir ve tm y'ler iin
x = 0 ve x = a'da ve ayrca y -4 aolimitinde jtansiyelin s fr
olmas iin uygun izgisel kar mlar e.= (-r sin(o(x)' lerden
kurulmald r; burada 01= nn/a'd r. Bylece drt s nr yzeyinden zerindeki s nr koullarn salayan zmlerin
izgisel.karm udur:
<30

Cb(x,y) =
n=

A exp(-nny/a) sin(mx/a)
n

(2.59)

gereksiniminden A,katsaylar saptay = 0,0<x <:a. iin

nr. Kesim 2.8'de tart ld gibi, Fourier katsay lar
A = 2
n a

soa )(x,o) sin(nnx/a) dx

01(x,o) = V olmak zere,

An

4V

.nn

n tek ise.
n ift ise.

(2.60)

91

bulunur. Dolaysyle )(x,y) potansiyeli

15(x y) =

4V

exp(-n7CY/a)sin(n tx/a) (2.61)

tek n
olarak saptanm olur. y'nin kk de erleri iin serideki
a/lx iin sadece ilk
birok terimi almak gerekir; fakat y
birka terim nemlidir. Potansiyel h zla ilk terimle verilen

ekil 2.10- ki-boyutlu potansiyel problemi.

92

asimtotik deerine yaklar:

(2.62)

exp(-iy/a) sin(Rx/a)

Bununla ilgili olarak una i aret edelim ki, bu genel davran ,

serideki ilk terim s f rdan farkl olmak kouluyle,
sabit olsun ya da olmas n, bu tr s nr-deer problemlerinin
tmnn belirgin bir zelli idir. (2.60)'daki A katsay s
problemden probleme farkl olacaktr; fakatk(x,o) 1 111 karmakl ne olursa olsun, asimtotik zmn x'e gre olan yumu ak
davran y ..)!,a dan sonra art k iyice kurulmu olur. Bu durum,
ele ald m z rnek iin ekil 2.11'de nicel olarak grlmektedir; orada ekil 2.10'daki y/a = 0,1 ve 0,5 de erli iki kesikli
izgi boyunca potansiyel izilmitir. Srekli eriler tam
potansiyeli, noktal eriler ise ilk terimi (2.62 . yi) gstermektedir. Snra yakn durumda (y/a = 0,1) eriler birbirlerinden ok ayr lrlar; fakat y/a = 0,5 iin asimtotik davran
artk ok iyi bir yakla trmadr.
Birok Fourier serisi kapal bir ifade verecek ekilde
toplanabilir. (2.61)'deki seri bunlardan biridir. sinG =
San(ele ) olduunu gzleyerek, (2.61) in

CD (x ,y) =

>

San

e (in-R/a) . (x+iy)

tek n

eklinde yaz labileceini

demektir.

anlar z; burada San sanal k s m

Z= e (ilt/a)(x iy)

(2.63)

tanmyle, bunu esinlendirici bir biiffie sokabiliriz:

41(x,y) =

Zn

>

4V San
IT

tek n

Bu noktada belki u ifadeyi anmsayabiliriz: *

44-

teki yol,

dt

n=1

Bunun integrali derhal

Z
n=o

oldu unu gzlemektir.

1-Z

(r/n) = - 4(1 - Z) verir.

93

ekil 2.11- y/a = 0,1 ve 0,5 deerlerinde ( ekil 2.10

daki kesikli izgiler boyunca) x/a n n
fonksiyonu olarak potansiyeller. Srekli
eriler tam zmdr; kesikli eriler ise
(2.61) deki seri zmn ilk terimidir.

.en (1 + Z) = Z Buna gre

-1/4

tek n

1
2

olduunu ve potansiyelin

,2
2

3 ,3

41( 1 + Z
1 - Z )

94

(x,y) =

2V

It Sann(

(2.64)

Z )

1-

eklinde yaz labilecei aktr. Bir logaritman n sanal k sm ,

argmannn fazna eit olduundan, nce
1

- z

(1+Z) (1-z* )

11 - z

1 -IZI+ 2i San Z

12

Il - z 1 2

ifadesine bakal m. Buna gre logaritman zn argmannn faz

r
tan 12 San Z/(1 - IZI 2 ) 'dir. Artk Z' nin(2.63) 4 deki ak
ifadesini de yerine koyarak, potansiyelin a adaki hale
geleceini anlar z:
(x y) -

2,,V
r1

tan

. roc
sn a

(2.65)

sinh ty
a
Tanjant erisinin dal , 0 ve 71Z/2 aras nda uzanan a ya kar
gelir. (2.61)'deki sonsuz seri (2.65)'deki kapal ifadeye
dnm tr. Snr koullarnn salandn ve (2.62) asimto tik ifadesinin basit bir biimde ortaya kt n okuyucunun
kendisi dorulayabilir.
Z 'si (2.63) ile verilen (2.64) potansiyeli, aka bir
karmal deikenin fonksiyonlarna bal dr. Bu balant dorudan doruya u olgunun bir sonucudur: Bir analitik fonksiyonun
gerel ya da sanal k sm , Cauchy-Riemann denklemlerinin bir
sonucu olarak, iki-boyutta Laplace denklemini salar. Blmn
banda da deinildii gibi, karmal deikenler tekni ini
nemsiz olduu iin deil de yer azl nedeniyle ve baka
kaynaklarda bu konuda tmyle yeterli tartmalar bulunduu
iin atlyoruz. Bu kaynaklarn baz lar blmn sonunda s ra lanmtr. Fourier serilerinin toplanmas yntemleri, rnekle riyle birlikte, Collin'de (EK A.6) anlat lmaktad r.
2.11- iki-boyutlu Ke ve Kenarlarda Alanlar ve Ykik
Younluklar
Birok uygulamal durumda, iletken yzeylerin birle im
yerlerini, hi olmazsa kk lekte, iki dzlemin arakesiti
olarak dnebiliriz. ekil 2.9 1 daki kutunun kenarlar buna
bir rnektir; bir ba ka rnek ise ekil 2.10 1 daki x = 0, y = 0
ve x = a, y = 0 keleridir. Dolaysiyle bu keskin "k enlerin
ya da kenarlarn dolaynda potansiyelin, alanlar n ve yzeysel

95

yk younluklar nn davran larn bilmek yararl dr. Bu

"k e"lerin son derecede keskin olduklar n , dolaysiyle
kelere iyice yaklaabildiimizi ve alanlar n davrann ,
tmden grnmn ayr nt larna inmeksizin sadece "kennin
zellikleriyle fonksiyonel biimde belirtebilece imizi varsayaca z.
iki-boyuttaki genel durum ekil 2.12'de grlmektedir. ki
iletken dzlem bir (3 a slyle kesi mektedir. Dzlemlerin bir
V potansiyelinde tutulduunu varsayal m. Potansiyel problemini
tek olarak belirleyen br iletkenler ve belki de ykler,
ba langtan uzakta eklin dndad rlar. Alanlar n ve br
niceliklerin sadece ba lang dolayndaki fonksiyonel davran yle ilgilendi imizden, "uzak"taki davran elden geldiince
belirtmemee al aca z.
ekil 2.12'nin geometrisi, dik koordinatlar yerine kutupsal
koordinatlarn kullanmn akla getirir. ( .1,
kutupsal koordinatlar cinsinden iki-boyuttaki Laplace denklemi

1a

J'

. 5:,

( ? I'D ) +

., s,>

P2

--24) = 0

(2.66)

cf,a

eklindedir. Deikenlerin ayr lmas yaklamn kullanarak

4)yerine
liD(5),>) = R(?) 44)

ekil 2.12-

(3 asyle kesien iki iletken dzlemin

iki boyutta bir ke oluturmas .

96

2
koyar z. Bu bizi, f /4ile arptktan sonra,
d2111

d?

dQ

(2.67)

dcl>

denklemine gtrr. Birinci terim sadecejp'nun ve ikinci terim

sadece clh'nin fonksiyonu olduundan, her biri sabit olmal dr:
j)
R

(?

cip

dR

v2_

d 5,

d
d4). 2

v2

(2.68)

Bu denklemlerin zmleri s rasiyle yledir:

-V
R (?) = a.? + bp
'9)4) = A cos(v<P) + B sin(V4>)

(2.69)

V= 0 zel hali iin ise zmler unlardr:

R (S)) = a o
1)(V')

en?
(2.70)

Ao + B04)

izgisel stste bindirme arac lyle potansiyeli kurarken

kullanacamz yap talar ite bunlardr.
u anki amac mz d nda bulunmakla birlikte, tm g5deerlerinin izinli olmas halinde Laplace denkleMinin iki boyuttaki genel zmne deinelim. rnein
a ve f>= b silindirik
yzeyleri zerinde l 'nin fonksiyonu olarak potansiyel verilir
ve ara blgedeki potansiyel dalm sorulur; ya da iteki
silindir olmaks zn ayni problemin zm istenir. l zerinde
snrlama yoksa, potansiyelin tek-de erli kmas iin, v, ya
pozitif tam say , ya negatif tam say , ya da s fr olmaldr.
stelik y = 0 iin, (2.70)'deki B sabitinin ayni nedenle
s fr olmas gerekir.Dolaysiyle geneP zm

s..

(1.)(

p,

00

= ao+ boknp +

7. an ?nsincr+.0(t+

bn ?-nsin(nOt%)

n=

(2.71)
biimindedir. Eer zm blgesi (kukusuz ki iinde yk
yoktur) balangc kapsyorsa, tm bn'ler sfrdr. Balang
kapsanmyorsa, b n 'ler s frdan farkl olabilir. zellikle

97

logaritmik terim, iyi bilindi i gibi, eksen zerinde birim

uzunluktaki yk younluu = -b /2 olan bir eizgisel yke
0
edeerdir.
ekil 2.12'deki durum iin
as 0 < C < (3 blgesine
s nrlanm t r. S nr koullar ,
= 0 ve
= (3 olduunda tm
.>..0 deerleri iin 4> = V biimindedir. Bu koullar, (2.70) 'de
b = B = 0 ve (2.69) da b = O, A = 0 olmas n gerektirir.
2telil?, y sin(V(3) = 0 yapan

v=

mrt

m = 1, 2, .
'

deerlerine s nrlar ve bylece genel zm u ekle gelir:

00

1 (?,0) = V +

am

(mYr/3)

sin(mn/(3)

(2.72)

n=1
Daha saptanmam olan a katsaylar , f = 0 kesinden uzaktaki
potansiyele (uzak sinir ko ullarna) bal d rlar. (2.72)' deki
seri .1)1T/P 'nin pozitif kuvvetlerini ierdi inden, yeterince
kk p ' lar iin sadece serideki ilk terim nemli olacakt r.
Bylece g = 0 yaknnda potansiyel yaklak olarak yledir:
1) (?,(D) "=-.* V + ai ?.71/1 sin(7rk(3)

( 2 . 73 )

Elektrik alan nn bileenleri ise unlard r:

Es,(9)

u
-

E (p 9 )

'g al
5:1

p'(IT

.3

) -1

.
sn(1)
(2. 74)

1Tl o(r/ P )-1 cos(tgVp)

P )

= 0 ve =(3'daki yzeysel yk younluklar e it ve yaklak

olarak

cr(g)

E (9,0)

(2.75)

=
4 ,s

$>")-1

e- Burada uzak s n r ko ullar hakk nda gerekli bir varsay m yapaca z; bun lar
a katsay s n n s f r olmad ko ullard r. Normal olarak bu bir sorun
de ildir; fakat zel simetriler a
katsay s n ve hatta a v.s." yi s f r
yapabilirler. Bu al lmam rnelder ayr olarak incelenmelidir.

98

dir. Hem alann bileenlqr hem de yzeysel yk younluu, 9=0

ra-1

dolaynda, uzakl kla m u

gb
gibi degr.9'ya olan bal lk,
baz zel haller iin, ekil 2.13'de grlmektedir. ok derin
bir k e (kk /3) iin, s> 'nun kuvveti ok byk olur. Byle
bir kede pek yk toplanmaz. (3.-- -R(duz bir yzey) iin, a ka
sezilecei gibi, alan nicelikleri p 'dan bamsz hale gelir.
P> .K olduunda, art k iki-boyutlu ke bir s rt haline dnr
ve gerek alan gerekse yzeysel yk yo unluu ? --,0` da tekil
(singular) hale gelir. (3= 27z.

1/5

In,==7, 1

I II I= I=

ekil 2.13- Aklklar (3=1T/4,

31x/2 ve 2)t olan
"ke" ya da srtlarda yzeysel yk younluunun (ve elektrik alannn) 9 uzaklyla deiimi.
1/2
(ince bir levhann srt ) iin tekillik jf
gibidir. Gene de
bu integre edilebilir; s rttan sonlu bir uzakl a kadar da lm olan yk sonludur; fakat iletken levhalar n (ya da, gerekte, (3>Tt olan her ekillenimin) s rtlarnda alan iddetleri ok
byk hale gelir.
Yukardaki iki-boyutlu elektrostatik incelemeler, zamanla
deien alanlar ierilse bile, birok -boyutlu duruma uygun
der. Bir kbn bir kesinden uzaktaki kenar gibi sonlu
uzunluklu keskin bir s rt szkonusu ise, s rta yeterince yak n
yerlerde, potansiyelin s rt boyunca dei mesi nemsenmeyebilir.
(2.75)'deki a katsays srt boyunca olan uzakl kla deiebildii halde, iki-boyutlu inceleme uygundur. Daha da te, bu
elektrostatik tartmalar zamanla deien alanlar iin bile
geerlidir. Buradaki zellik, zamana gre deiim ile bir
baka uzunluun, yani dalgaboyunun i e kar mas dr. Srttan
te doru dalgaboyuna ve di er ilgili uzakl klara gre kk
uzaklklarla ilgilenmek kouluyle, alanlar n davran elektrostatik ya da manyetostatik davran a indirgenir. rnein,
ince bir iletken levhadaki bir delikten mikrodalgalar n krnmnda, alanlar 9 O iin .P-1/2 gibi tekildirler;~ ,. deliin s nrndan olan uzakl ktr. Bu olgu, k rnm probleminin

99

her tam zmnde hesaba kat lmal dr.

Paratonerlerin etkinli inin nedeni, keskin srtlarn
yaknndaki alanlarn tekil davrandr. Burada tart lan
idealize durumda, alan iddeti 9 -4 0 ile s nrs z bir ekilde
byr; fakat s rt yuvarlaklatrlms kal nlkl ince bir
levha iin yzeydeki alan iddetinin d 11 ile orantl olaca
kartlabilir. Yeterince kk d iin, bu alan ok byk
olabilir. Salt bo lukta byle alanlar olas dr; fakat havada
alan iddetleri belirli bir deeri aarsa elektriksel kme ve
boalma ortaya kacaktr. (Bu belirli deer, elektrodun tam
ekline, dier elektrodlara yak nlna v.s. baldr; fakat
havada normal koullar alt nda 2,5 x 10 volt/cm:den daha
byk, bazen drt kat kadardr). Yer ile bulutlar aras nda
byk potansiyel farklarnn olutuu frtnal havalarda,
topraklanm bir keskin iletken s rt, ya da daha iyisi, iletken
bir sivri u (bak.Kesim 3.4), nce kendi dolay nda bir elektriksel kmeye sahip olacak ve sonra havada kl boalmann
izledii zikzakl iletken yolun bir ucunu olu turacaktr.
NERILEN KAYNAKLAR VE OKUMA PARALARI
Grnt ykleri yntemi ve ilgili kart nokta teknii bir
ok kitapta ilenmektedir. Daha iyi ya da daha ayr ntl
tart malar u kitaplardadr:
Jeans, Blm VIII,
Maxwell, Cilt I, Blm XI,
Smythe, Blm IV ve V.
Ykl iletken bir ince kresel tas n i ve d yzeylerindeki yk dalmn elde etmek iin 1847'de Lord Kelvin tarafndan kart noktalar tekniinin klasik kullan m u kitaplarda tart lmaktadr:
Kelvin, sayfa 186,
Jeans, sayfa 250-251.
ok sayda diyagram ieren, her trden rnek iin gerek bir
ansiklopedik kaynak
Durand' n kitabdr, zellikle Blm III ve IV. Sayfa
107-114'de kart noktalar i lenmektedir.
ki-boyutlu potansiyel problemlerinin zmnde karmal de ikenler ve konform tasvir a adaki kitaplarda tart lmaktadr:
Durand, Blm X,
Jeans, Blm VIII, Kesimler 306-337,

100

Maxwell, Cilt I, Blm XII,

Morse ve Feshbach, sayfa 443-453, 1215-1252,
Smythe, Blm IV, Kesimler 4.09-4.31,
Thomson, Blm 3.
Konform tasvir zerine yararl kk bir matematik kitab
ise udur:
Bieberbach.
Ayrca bu konuya ayr lm birok mhendislik kitab vardr:
Gibbs,
Rothe, 011endorff ve Polhausen.
Fourier serileri, integralleri ve dik a lmlarn matematiksel
teorisi zerine temel ve a k tartmalar uralarda bulunabilir:
Churchill,
Hildebrand, Blm 5.
Fourier serileri ve integrallerinin biraz modas gemi ekilde,
fakat bol rnek ve problemli olarak ilenii u kitapta yer
alr.
Byerly.
PROBLEMLER
2.1 Noktasal bir q yk, s fr potansiyelde tutulan
sonsuz genilikteki dzlemsel iletkenden d uzakl na getiril mitir. Grnt ykleri yntemini kullanarak,
-

a)iletken zerinde oluan yzeysel yk younluunu bulunuz

ve grafiini iziniz.
b) q yk ile grnts aras ndaki kuvvet iin Coulomb
yasas n kullanarak, iletken ile yk aras ndaki kuvveti bulunuz.
e) 2n(r2'yi tm iletken dzlem zerinden integre ederek,
dzleme etkiyen toplam kuvveti elde ediniz.
d) q ykn ilk yerinden sonsuza gtrmek iin gerekli i i
hesaplaynz.
e) q yk ile grnts aras ndaki potansiyel enerjiyi
yaz n z. Yantnz d) ile karlatrnz ve tart nz.
t) Bir elektron ba langta dzlemden bir angstrm uzakta
iken d) yantn elektron Volt cinsinden bulunuz.
2.2 yar ap a olan topraklanm ii bo bir iletken
krenin ierisinde noktasal bir q yk problemini, grnt
-

101

ykleri yntemini kullanarak tart n z.

a) Krenin ierisindeki potansiyeli,
b) Oluan yzeysel yk younluunu,
c) q zerine etkiyen kuvvetin byklk ve ynn bulunuz.
Kre sabit bir potansiyelde tutulursa, zmde herhangi bir
deiiklik olur mu? Krenin i ve d yzeylerinde toplam Q
yk bulunursa ne diyebiliriz?
2.3- z = 0 dzlemi zerinde (ve sonsuzda) Dirichlet s nr
koullar ile, z > 0 yar -uzayndaki potansiyel problemini ele
alnz.
a) Uygun G('',7') Green fonksiyonunu yaz n z.
b) z= 0 dzlemi zerindeki potansiyel, dzlem zerinde
merkezi balangta bulunan a yar apl dairenin iinde C = V
ve dnda
0 olarak verilmi olsun. (p,41),z) silindirik
koordinatlaryle belirtilen P noktas ndaki potansiyel iin bir
integral ifade bulunuz.
c) Dairenin ekseni boyunca (S) = 0) potansiyelin

F =

v(
+. z2

biiminde verildi ini gsteriniz.

2
2
d) Byk uzakl klarda (f+ z )> a ), potansiyelin,(,+z 2 ) -1
labileceini ve bata gelen terimlerin
inkuvetsr a
2
Va

2.

3a

( ?fz2 ) 3/2
[. 1

4(522:1-z2 )

2 24. 4
sopa
a)
+
+ 8(?2+z2 ) 2.

olacan gsteriniz. (c) ve (d) sonularnn ortak geerlilik

blgesinde birbirleriyle uyutuklarn dorulaynz.
2.4- izgisel yk younluklar ve
olan birbirlerinden R uzakl kl , sonsuz uzunlukta iki paralel dorusal yk
iki-boyutlu bir potansiyel problemi tanmlamaktadr.

a) Sabit V potansiyel yzeyinin dairesel bir silindir

(daire, enine boyutlarda) olduunu dorudan potansiyeli kurarak
gsteriniz ve silindir ekseninin koordinatlar n ve silindirin
yarapn R,9kve V cinsinden bulunuz.
b) stteki sonular kullanarak, birbirlerinden d > ab
uzakl nda paralel duran a ve b yar apl iki dik-dairesel
silindirik iletkenin birim uzunluk bana C s asnn

102

C=

2 2 2

2cosh-l ( d

-a-b)
2ab

olduunu gsteriniz.
c) Bu sann, uygun limitlerde Problem l.7'deki yan t ile
uyutuunu dorulayn z ve a/d ve b/d"nin kuvvetlerine gre
s frdan farkl bir sonraki dzeltmeyi saptay n z.
d) Bu s a hesabn , i-ie gemi iki silindir iin (d<
{b ap yineleyiniz. Sonucu e-eksenli (d = O) silindirler iin
-

kontrol ediniz.

2.5 a yarapl , yal t lm , kresel bir iletken kabuk

dzgn bir E elektrik alan iindedir. bu kre alana dik bir
dzlem ile yar kreye kesilirse, yar krelerin ayr lmas n
nlemek iin gereken kuvveti
-

a) kresel kabuk yksz iken,

b) zerinde Q toplam yk varken hesaplay n z.

2.6 Geni paralel plakal bir kondansatr, iki dzlemsel

iletken levhadan yap lm olup, levhalar ndan biri i yzeyinde
a yarapl kk bir yar-kresel kntlya sahiptir. C knt11 iletken s fr potansiyelinde tutulmakta; dier iletken ise
levhalar aras nda kntdan uzaklarda elektrik alan E o
olacak ekilde bir potansiyelde bulunmaktad r.
-

a) Dzlem zerinde ve knt zerinde herhangi bir noktada

yzeysel yk younluklarn hesaplayn z ve uzakl n (ya da
ann) bir fonksiyonu olarak davranlarn iziniz.
2
b) knt zerindeki toplam ykn 3E o a /4 byklne
sahip olduunu gsteriniz.
c) Dier iletkeni ayr bir potansiyelde tutacak yerde,
yar-kresel kntnn tam karsna merkezinden d uzakl na
noktasal bir q yk yerle tirilirse, knt zerinde olu an
ykn
q' =

d2 -a2

el/(

+d a

21

olacan gsteriniz.

2.7 Yk younluu 2 olan bir izgisel yk, sonsuzda

potansiyel sfr olacak ekilde sabit bir gerilimde tutulan b
yarapl iletken bir silindirin eksenine paralel olarak
eksenden R kadar uzakl a konmutur.
-

103

a) Grnt yk (leri)'nin konumunu ve bykln bulunuz.

b) Herhangi bir noktadaki potansiyeli, silindirden uzaktaki asimtotik biimiyle beraber bulunuz (ba langc silindir
ekseninde ve balangtan izgisel yke doru olan yn x-ekseni alarak kurulan kutupsal koordinatlar kullann z).
c) Oluan yzeysel yk younluunu bulunuz ve bunu, z/2n6
birimiyle, R/b = 2 ve 4 iin, a nn fonksiyonu olarak
iziniz.
d) Yk zerindeki kuvveti bulunuz.
2.8- b yarapl bir silindirin yzeyi zerinde belirtilmi potansiyele sahip iki-boyutlu potansiyel problemi iin
(2.71) seri ziiffiyle balayarak, katsaylar gelitiriniz,
sonra onlar seride yerine koyup toplayarak silindir iindeki
potansiyeli Poisson integrali biiminde elde ediniz

p?

2
1(

? '9)

94 o)(1 (b' (/)')

b2 +

2)

d 9S'

- 2bscos(y6' - O)

Silindir yzeyi ile sonsuzdan geen yzey taraf ndan s nrlanan

blge iinde potansiyelin bulunmas istenirse, ne gibi bir
deitirme gerekir?

2.9 - a) i yarap b olan ii bo uzun bir iletken

silindirin iki yar s her iki taraftan uzunlamas na kk
aralklarla ayr lm olup, Vi ve V2 gibi ayr potansiyellerde
tutulmaktad r. ierideki potansiyel n
V +V
1 2

cD(

6') =

V -V
1 2
tan

-1

2b,

cos rp )

b 2-5)2

biiminde verildiini gsteriniz; burada 96, aralklardan geen

dzleme dik bir dzlemden llmektedir.
b) Silindirin her bir yar s zerindeki yzeysel yk
younluunu hesaplayin z.
2.10- Bir nceki iki-boyutlu problemin bir baka ekli, b
yarapl , ii bo , uzun bir iletken silindirin uzunlamas na

104

e it drt paraya ayr lmas dr. Ard ardna gelen paralar

sras yle +V, -V, +V, -V potansiyellerinden tutulmaktad r.
a) Problemi (2.71) seri zm arac l yle znz ve
silindir iindeki potansiyelin

( Q ) 4n+2

4(94)

n=

sin 4n+2 gS1

2n +

eklinde olduunu gsteriniz.

b) Seriyi toplay n z ve aadaki sonucu elde ediniz

2TxV

4)(94)

_2 2
tan - (250,
b sin4 )
b4 - s;)4

c) Alan izgilerini ve e-potansiyelleri kabaca iziniz.

2.11 a) Grnt ykleri yntemini kullanarak, b yar apl

silindirin d blgesindeki problem iin iki-boyutlu Dirichlet
Green fonksiyonunun
-

c(?,(; 4,,(1),)

2
9, 9 2 -2b Q p'cos(1) - t,')

b [?2+s'z -2??'cos( ,g6 -

In

)]

(Q-ip) (f> ta -b2 )+b2 I -;541 1 2

b2

eklinde olduunu gsteriniz; burada jive pdzlemdeki koordinat vektrleridir.

105

15) Bu Green fonksiyonunu kullanarak problem 1.7'nin

sonucunu dorulayn z.
c) blgedeki problem iin, e er varsa , ne gibi deiiklikler gerekir?
2.12- a) Problem 2.11'deki Green fonksiyonunu ve (1.44)
zmn kullanarak, bir emberin iindeki Dirichlet problemi
iin Poisson integrali biimindeki zm (problem 2.8) elde
ediniz.
b) Cauchy teoremini kullanarak Poisson integral zmn
bulunuz. Cauchy teoremi udur : F(z) fonksiyonu kapal bir C
erisiyle s nrlanan R blgesinde analitik ise,
1

F(z')dz'
z'-z

2n i

F(z)
o

eer z, R'nin iinde ise,

eer z, R'nin d nda ise,

Yardm : ember iindeki noktada hesaplanan zm integraline,

sfr olan (grnt noktasyla ilgili) bir integral
liriz.
2.13- i bo bir kp x = 0, y,= 0, z = 0 ve x = a, y = a,
z = a dzlemleriyle tan mlanan alt iletken yze sahiptir. z =
0 ve z = a yzleri sabit bir V potansiyelinde tutulmakta olup,
kalan drt yz ise s fr potansiyeldedir.
a) Kpn iindeki herhangi bir noktada Cb(x,y,z) potansiyelini bulunuz.
b) Kpn merkezindeki potansiyeli, saysal olarak, virglden sonra nc basamaa dein hesaplayn z. Bylesine bir
kesinlik iin serinin ka terimini almak gerekir? Say sal
sonucunuzu, kpn yzleri zerindeki potansiyelin ortalama
deeriyle kar latrn z. Problem 2.16'ya bak nz.
c). z = a yzndeki yzeysel yk younluunu bulunuz.

0 < 11'(3 blgesi, ekilde grl2.14 ki-boyutlu

d gibi, s fr potansiyelde tutulan= 0,9= a veb= 'daki
iletken yzeylerle s nrlanmtr. Byk 9 'lardaki potansiyel,
belirli ekillenime sahip baz ykler ve/veya sabit potansiyelli iletkenler taraf ndan saptanr.
a) Sonlu S> 'lar iin s nr koullarn salayan OD( ,OP)
potansiyelinin bir zmn yaznz.
b) Sadece sfrdan farkl en dk, terimleri tutarak,
elektrik alan nn E s, ve E, bileenlern ve ayrca s nr
-

106

yzeyi zerindeki alt p, o

luklar n hesaplaynz.

) cr( 9, (3)

ve CF(a,oi ) yzeysel yk youn-

=o

'//777//////// /////////////

Problem 2.14
c) (3=1T (yani dzlemsel bir iletken ve zerinde a yar apl bir yar -silindir) al n z. b)'deki en dk mertebeli terimlerin, yar -silindirden uzaklarda, dzleme dik dzgn bir
elektrik alan vereceini gsteriniz. Yar -silindirin zerindeki ve komuluundaki yk younluunu kabataslak iziniz.
Dzlemden uzaktaki sabit elektrik alan iddeti iin gsteriniz
ki, yar -silindir zerindeki toplam yk (gerekte z -do rultu sunda birim uzunlua den yk), yar -silindirin yokluu
halinde, 2a geni likli bir eritin zerinde bulunabilecek
ykn iki kat dr. Dzleme yakn blgelerden fazlal k bir
ksm ykn ekileceini, yle ki a'ya gre daha geni bir
erit zerindeki toplam ykn, yar -silindir orada bulunsun ya
da bulunmas n, ayn olacan gsteriniz.
2.15- Problem 2.14'deki iki-boyutlu kama biimli blgeyi
bu kez (3 = 2'R olarak dnnz. Bu durum, pozitif x-ekseni
zerinde x = adam sonsuza uzanan yar -sonsuz ince bir iletken
levha ile bunun ucuna tutturulmu a yarapl iletken bir
silindire kar gelir.
a) En d k mertebeli zm kullanarak, silindir zerindeki ve levhan n st ve alt ndaki yzeysel yk younluklarn
kabaca iziniz.
b) Silindirin zerindeki toplam yk hesaplayn z ve
bunu, silindirden uzaktaki yk younluunun ayn olduunu
varsayarak, levhann silindire yakn ksm zerindeki toplam
yk noksanl (yani a = sonlu ve a = 0 iin bulunan ykler
aras ndaki toplam fark) ile kar ilatrnz.

107

2.16- Kapal bir hacim, dzgn bir okyzlnn n tane

iletken yz ile s n rlanmaktad r (n = 4, 6, 8, 12, 20).
Yzeylerin herbiri ayr bir V.(i = 1, 2, ..., n) potansiyelindedir. Yapabileceiniz en basit yoldan kan tlaynz ki, okyzlnn merkezindeki potansiyel, n yz zerindeki potansiyellerin
ortalamas na e ittir. Bu problem, 2.13 Probleminin (b) kkna
dayanr ve Problem 1.10'un sonucuyla ilgin bir benzerlie
sahiptir.

108

3
ELEKTROSTATIKTE SINIR-DEER PROBLEMLERI : II

Bu blmde s nr-deer problemlerinin tart lmas srdrlecektir. nce kresel ve silindirik geometriler ele al nacak
ve Laplace denkleminin zmleri, birim boylu uygun dik fonksiyonlar cinsinden seriye a l mlarla temsil edilecektir. Laplace
denkleminden deikenleri ayrarak bulunan eitli adi diferansiyel denklemlerin zmleri sadece ana izgileriyle verilecek;
buna karlk ayr fonksiyonlar n zellikleri yeterince zetlenecektir.
eitli geometrilerde Poisson denklemini zmee giritiimizde, Green fonksiyonlar nn dik fonksiyonlar cinsinden kurulmas problemi doal olarak ortaya kacakt r. Green fonksiyonlarnn ak rnekleri elde edilecek ve zel problemlere
uygulanacakt r. Ayrca potansiyel problemlerine de iik yaklam yollarnn edeerlilii tart lacaktr.
3.1 Kresel Koordinatlarda Laplace Denklemi
Laplace denklemi, ekil 3.l'de gsterilen (r, e, 4) kresel
koordinatlar cinsinden aadaki gibi yaz labilir:
1

(rt)

1
r2sin13

-be

(sin8 ..?4')+
- 9

71 ,
- 0
r`sifie )(1) a

(3.1)
Potansiyel iin tek deikenli fonksiyonlar n arpm eklinde
bir yap varsaylarak

40

U(r)

P(e)

Q (I))

(3.2)

yaz labilir. Bu yap (3.1)'de yerine konduunda, u denkleme

varlr:
2
UQ
UP
d20
PQ d U
d ( sine dP ) +
- O
2 .
de
r sne
r2siri2 9 dOg'
de
dr 2

109

ekil 3.1
.

Bu denklem i

. 2

s n
2

e/UPQ ile arparsak,

unu elde ederiz:

2 2 [1 d U
1 d2Q - 0
1
1 d
dP
r sine
+
(sine
j +
U dr a
de
Q d4)2r2 sin e P de
(3.3)
Bu aamada denklemin Obal l son terime s nrlanmts.
Dolay siyle o terim bir sabit olmal dr. Bu sabite (-m )
diyelim:
2
d Q

- m

(3.4)

Q d 02

Bu denklemin zm
Q = e

iml)

(3 .5)

eklindedir. Eer 0 ile 2naras ndaki tm deerleri alabiliyorsa, Q'nun tek de erli olmas iin, m bir tam say olmaldr.
Benzer dncelerle P(19) ve U(r) iin de ayr denklemler
buluruz:
1

sine

de

(sine

dP ) +
de

.e+ 1)

m. 2 2 1P = 0 (3.6)
s n e

110

2
d U
2
dr

Q(4-1)
r

U = O

(3.7)

Burada t(9..+1) baka bir gerel sabittir.

Insal denklem, biiminden de anla laca gibi, r nin
(kuvvet serisini deil de) bir tek kuvvetini salayacakt r.
zm
U = Art+i
+ Br

(3.8)

olarak bulunur; fakat Ldaha saptanmam t r.

3.2- Legendre Denklemi ve Legendre ok -Terimlileri
P(9)'nn salad denklem, 9'n n kendisi yerine x = cos9
cinsinden ifade edilir. Bu durumda u biimi al r:
d

(1

2
x )

dP

dx

:Q,(Q.+1)

dx

m2
1 x

P = 0

(3.9)

Bu denklem genelletirilmi Legendre denklemi adn al r;

czmlei bal Legendre fonksiyonlardr. (3.9) 1 u ele almadan
nce, m = 0'11 adi Legendre diferansiyel denkleminin kuvvet
serisiyle zmn kabaca inceleyelim:
d

(1

x2 )

dx

dP
dx

+Q( t+ 1)P = O

(3.10)

Kuzey ve gney kutup ile birlikte, tm cos9 de erlerinin,

ilgilendiimiz blgede olduunu varsayalm. Bu durumda fiziksel
bir potansiyeli gstermesi iin, arzulanan zm, x L 1
aral nda tek deerli, sonlu ve srekli olmal dr. zmn
,.

Vo

a. x

P (x) =

(3.11)

j=o
biiminde bir kuvvet serisiyle temsil edilece ini varsayaca z;
burada 0C, saptanacak olan bir parametredir. Bunu (3.10)' da
yerine koyduumuzda u seri elde edilir:

111

oo

[(c< +j ) (c< +j+1 )- Q..+1 ).1 a . .x.(44 =

J

) (0(+3-1)a x +i

j
J=0

(3.12)
Bu al mda x'in her bir kuvvetinin katsay s ayr ayr s fr
olmal dr. Buna gre, j = 0 ve 1 iin
a

ise

0C(c< - 1) = O

ise

c((o(-+ 1) = 0

(3.13)

sonucunu buluruz; te yandan genel bir j deeri iin

a j.

(0:+j) (cK+j+1) - t(Z+ J)

= [
(0(4 j+1) (0(4j *
-

a.

(3.14)

2)

bants vardr. Biraz dnnce, (3.13)'deki iki ba nt nn

edeer olduklar anla l r; dolaysiyle her ikisini deil de,
ya a ya da a katsaysn s frdan farkl semek yeterlidir.
IlkiRi seersek, o<= 0 ya da o(= 1 olacakt r. Kuvvet serisi,
(3.14)'den grlecei gibi, ya x'in sadece ift kuvvetlerini
(o(= 0), ya da x'in sadece tek kuvvetlerini (o<= 1) ierecektir.
Gerek o( = 0 serisi, gerekse oC = 1 serisi iin a adaki
zellikleri kan tlamak olas dr:
2
a)i'nin deeri ne olursa olsun, seri, x ( 1 iin yaknsaktr.
b) Sonlu sayda terime sahip olmad ka, seri, x = l'de
raksakt r. x < 1 iin olduu kadar x =l'de de sonlu bir
zm istedi imize gre, serinin belli bir terimde kesilmesi
gerekir.o( ve j pozitif tam say ya da s fr olduundan, ancak
sfr ya da pozitif tam say ise, (3.14) yineleme bant s
bir yerde kesilecektir. Bu durumda bile iki seriden ancak
biri x = l'de yak nsak olur. Eer Q ift (tek) ise, sadece
oC= 0 (aC= 1) serisi belli bir terimde kesilecektir. * Her bir
3( rne in .e= 0 ise, o(= 1 serisi a. =/j + 1 ekline (4 = 0,2,4,+...) genel
bir katsay ya sahiptir. Dolay siy1e sec)ria (x +
x +--- x + ...) yap s n
dad r. Bu ise, x = +1'de raksayan O (x) o= -- --2n1 + x/1 5 - x) fonksiyonunun
o
2.
kuvvet serisine a lm eklidir. Her .tde er iin, iyi-davran l olan ok
terimli zmn yan nda, logaritmal benzer bir Q (x) fonksiyonu vard r.
Magnus ve Oberhettinger, sayfa 59 ya da Magnus, Oberhettinger ve Soni, sayfa
151'e bak n z. Whitt4ker ve Watson, XV'inci blmnde bunu analitik fonksiyonlar kullanarak i lemektedir.

112

durumda ok-terimlimizin en yksek kuvvetli terimi x JL olacakj)

ekilde 1, ift (tek) iin x bunxkvetizlyc bu
(x) 'e kadar inilecektir. Bu ok-terimliler, x = +1 'de bire
eit olacak ekilde boyland rlr ve Z'yinci mertebeden Legendre ok-terimlileri, PL(x) adn al rlar. lk birka Legendre
ok-terimlileri unlardr:
P o (x) = 1
P (x) = x
2
P 2 (x) = 1 (3x - 1)
2
3
P 3 (x) = (5x -3x)
2
4
2
P (x) =
i
(35x - 30x + 3)
4
8

(3.15)

(3.11) ve (3.14) kuvvet serisi zmlerini i leyerek, Legendre

ok-terimlerinin Rodrigues forml denen bir toplu gsterimini
elde etmek olas dr:
2
ildx 2- (x -1)

d 2-

P(x) =

(3.16)

Bunu baka yollardan daha gzel bir ekilde elde edebilece imiz
gibi, dorudan doruya (3.10) diferansiyel denklemini -e- kez
integre ederek de bulabiliriz .
Legendre ok-terimlileri -1 4x 41 aral nda tam bir dik
fonksiyonlar cmlesi olu turur:Diklik zelliini kantlamak
iin, dorudan (3.10) diferansiyel denklemine ba vurabiliriz.
nce PQ (x) iin diferansiyel denklemi yaz p, bunu P ,(x) ile
arpar z ve aral k zerinden integre ederiz:
1
(x)

c1-

[(1 x2 )
-

dx

--"-IP-91+ (f+1)1:> (x)

dx

-2

lk terimin paral integralini alarak

r
-

+ .Ukfl p,e ,(x)p2 (x)] dx = 0

(3.18)

dx dx
elde ederiz. imdi -e ve t y deitirerek (3.18)'i bir kez
daha yazdktan sonra, bunu (3.18)'den karrsak elde edilecek

113

olan sonu diklik bants dr:

i( e+

1) - t'

(e'

+ 1)11 Pp,(x)P

(3.19)

(x) dx = 0

iin integral
Q' iin integral s fr olmal dr. Q=
sonludur. Deerini saptamak iin Legendre ok-terimlilerinin
ak gsterimini, rne in Rodrigues formln kullanmak gerekir.
Bu durumda integral a k olarak
(.

ri

l fy x)] 2dx =

d'er, (x2 -1)

dx

2e
2
2 (1)

d (x22dx
dx'

eklindedir. -e-kez paral integrasyon uygulan rsa

(-1)

N =

2 22 (!) 2

2
2
. d
(x -1)
2e
dx

2
.Q
sonucuna var l r. (x -1)
verir; bylece
jr1

(2)!

N .
2

(x

-1)'edx

nin 2k-kez trevi (2Z)! sabitini

2
(1 - x )11 dx

2 (k!) 2

bulunur. Kalan integral kaba kuvvetle al nabilir; fakat tme

varm yolu daha ekonomiktir. ntegral alt ndaki ifadeyi
2 Q
2
(1-x ) = (1 - x ) (1 - x2 ) .e-1 = (1

2 )Q

x d(1-x 2 e
)
2k. dx

eklinde yazal m. Bylece

N = (

2-1

2 k,

) N
+
Q-1

(2-1) 1

2 2 (1)

ir1 x

d [(1

bulunur. Son terime paral integrasyon uygulan rsa,

2
)

2k

N
2

2 -e 1
x ) j

114

yada
1)N

(2 2,+ 1) N =

(3.20)

C-1

den bams z
sonucuna var l r. Bu bant , (22. + 1)Ne nin
olduunu gsterir. 12.= 0 iin, P (x) = 1 ve dolay siyle N = 2
dir. Bylece N = 2/(2Q+ 1)'dir? Bunu gre diklik ko ulu
1

(x)P (x)dx =

2
on

2Q+ 1

(3.21)

biiminde yaz labilir ve Kesim 2.8'deki anlamda birim boylu

dik fonksiyonlar unlardr:

+ 1 P(x)

U (x) =

(3.22)

2
Legendre ok -terimlileri dik fonksiyonlar n bir tam cmlesini oluturduklar ndan, herhangi bir f(x) fonksiyonu -1
x
aral nda bunlar cinsinden a labilir. Bu Legendre seris
temsili yledir:
4.0

f(x) =

Aft (x)

(3.23)

Burada

A- 2 Q. + 1
2

ff(x) P n (x)dx
Z
-1

-
ekil 3.2

(3.24)

115

dir. rnek olarak,

alal m:

ekil 3.2'de gsterilen fonksiyonu ele

f(x),= +1

x > O

iin

_-1

x < O

iin.

Bu durumda

.o
Jo ip (x) dx - ) Pay (x) d>1

2 + 1 [ f

A e _-

dir. -etek (ift) iin pe (x) tek (ift) oldu undan, sadece tek
Q. katsay lar s frdan farkl d r. Dolaysiyle tek ler iin

ri
(22+ 1) )o P (x) dx

A2

(3.25)

bulunur. Rodrigues forml arac lyle bu integral al nabilir

ve u sonuca ula lr:
1

A = ( -

) (i-l) 2

(2e+1) (-2)!!

(3.26)

2( + 1 )!
2

Burada (2n + 1)!! "=, (2n + 1)(2n -1) ...5.3.1'dir. Bylece

a adaki f(x) serisi bulunur:
f(x) =

P (x)
1

P (x) +
3

11
16

P
5

(x) - ...

(3.27)

Farkl mertebeden Legendre ok-terimlileri aras nda e itli

yineleme (recurrence)bant lar vardr; bunlar integralleri
almada, dk mertebeli ok-terimlilerden yksek mertebelileri
tretmede, v.s. de yararl d r. RodriguEs formlnden gsterilebilir ki
dP
E+1

dx

dP
(2 + 1) P = O
dx

(3.28)

d r. Bu sonu, (3.10) diferansiyel denklemiyle birletirilince,

e itli yineleme formllerine yol aar. Bunlardan birka n
yazal m:

116

( .e+ 1)p, +1 _ (2e+ 1) xPe +

dP
2 +1

dx

dP2,

Pt_ = O

( 2 + 1)132, = 0

(3.29)

dx

(x2 -1)--11.P
dx

Qx P +2 P

2-1

= O

Bu yineleme formllerinin kullanl n a klamak iin, aa daki integrali ele alal m:

L
I =
x P (x)P
(x) dx
(3.30)
lt
-1
(3.29)'daki yineleme formllerinin ilkinden xpri, iin bir ifade
buluruz. Bylece (3.30)
I -

J. P (x) (Q+1)PZ+1 (x) +JaP-1 (x)

4+1 -1 Q'

dx

haline gelir. Bu kez (3.21) diklik integrali kullan larak, Q'=

. 1 olmadka stteki integralin s fr olaca ; ve bu deer-

ler iin ise

x P (x) P (x)dx
Z
'
-1

2(+1)

,t=

(224-1)(2Q+3)
(3.31)
2Q

(2Q-1)(2+1)
olduu gsterilebilir. ve
nn rolleri deitirildiinde
de gerekten ayn sonu bulunur. Benzer olarak kolayca gsterilebilir ki
r2(e+1)(2+2)

x P (x)P (x)dx=l (2+1)(2Q+3)(2C+5)

1 ,e
2(2e+ 22-

1)

(2e -1)(2+1)(2&3)

dir; burada Z'

varsaylmtr.

=.+2

,Q; = t

(3.32)

117

3.3- Eksensel Simetrili S nr-deer Problemleri

Kresel koordinatlarda Laplace denkleminin zmnden
grlecei gibi, eksensel simetriye sahip bir problem iin
(3.5) ifadesinde m = 0- 1 dr. Buna gre byle bir problemin
zm yledir:
(r-,E)) =

+ B r-(2+ ) j pe (cose)

(3.33)

.k,e, ve B katsaylar s nr koullar yard miyle saptanabilir.

a yarapl kre yzeyi zerinde potansiyelin V(8) olarak
belirtildiini varsayal m ve krenin iindeki potansiyeli
bulmak istiyelim. Ba lang noktas nda yk yoksa, potansiyel
orada sonlu olmal dr. Bu nedenle tm e ler iin B = 0 demektir. A2. katsay larn bulmak iin, (3.33) ifadesini kre
yzeyi zerinde deerlendiririz:
oo
Q
V(D) = :E: Ai a P,Q(cosO)
2,0

(3.34)

Bu tam (3.23) trnde bir Legendre serisidir; dolaysiyle A

katsaylar unlardr:
c

22.4-

2a

v(9)P,,(cos8) sin9 de

(3.35)

rne in V(0) Kesim 2.7'deki eit ve kar t potansiyelde tutulan

iki yar -kreli duruma kar gelen fonksiyon ise, yani
O

V(9) =

G <

4t-44 <

T2
TC

ise; bu durumda katsay lar (3.27) dekilerle orant ldr.

Dolaysiyle kre iindeki potansiyel yledir:
(r,9) = V

3 r

7 r 3
11(r)5p
Pi (cos 19)--8-(--)
a P3( "s e) + -TL -a- 5 ( cos 9) (3.36)

118

e
Kre dndaV potansiyeli bulmak iin tek yaplacak i (r/a)
yerine (a/r)'" +1 koymakt r. kan potansiyelin (2.27) ile ayn
olduu grlr; sadece dei ik yoldan elde edilmi tir.
Snr koullarnca saptanan katsaylar ile birlikte
(3.33) serisi, potansiyel iin tek olan bir a l mdr. Bunun
teklii bize yle bir yntem salar: Snrl bir blgedeki,
yani simetri ekseni zerindeki potansiyel bilinirse, bundan
potansiyel problemlerinin zmleri elde edilebilir. Simetri
ekseni zerinde (3.33) u hale gelir:
Olp(z = r) =

,r ( i + )]
t

=o -

(3.37)

Bu pozitif z'lerde geerlidir. Negatif z' ler iin her terim

(-1) 51 ile arplmal dr. imdi li[0(z) potansiyelini, herhangi bir
yolla, simetri ekseni zerindeki keyfi bir z noktas nda bulduunuzu varsayn z. Eer bu potansiyel fonksiyonu, bilinen
katsay larla, (3.37) biiminde z(n = )r , nin kuvvet serisine
a labilirse, o zaman her r I2- ve r K kuvvetini pe(cose) ile
arparak uzayn herhangi bir noktas ndaki potansiyel zm
elde edilir.
Okuyucunun belki can s k lacak ama biz yine e it ve
kart potansiyeldeki yar -kreler problemine dnelim. ki
ayr yoldan [(2.27) ve (3.36) problemin seri zmn zaten
elde etmi tik.
imdi syledi imiz yntem nc yolu olu turmaktadr. Eksen
zerindeki bir nokta iin
2

415(z

r) = V

r
r jr

- a
2

-Fa

.
kapal ifadesini (2.22)J bulmutuk. Bu, a 2 /r 2 'nn
kuvvetlerine
alabilir:
1

(2 j ---7)r( j -

= r)

) 2'

xfr
(3.37) a lmyla kar lat r ldnda, sadece tek deerlerinin (e= 2j- ) i e kar t grlr. Dolay siyle kre dndaki tm noktalarda geerli olan zm

119

4)(r,8) =

(2j-

(-1)3'

1."(3-

a 2j
() P

2j-1

(cos0)

j=

d r. Bu da, daha nce elde etti imiz (2.27) ve (3.36) ile ayn
zmdr.
x' 'deki birim noktasal yk taraf ndan x 'de oluturulan
potansiyelin a l m da nemli bir a lmdr:

0.0

P (cosS)
Q

L+1

L=0

r>

(3.38)

Burada r< (r ), \-:"? ve 1 7:?lnn daha kk (daha byk) olan dr; ) ise -5-(4'ile x aras ndaki a;aiiir( ekil 3.3'e bak nz). Bu
'y
al m kan tlayabilmek iin nce eksenleri dndrerek
z-ekseni zerine getirelim. Bu durumda potansiyel Laplace
denklemini sa lar, eksensel simetriye sahiptir ve x =
noktas d nda, (3.33)'e gre seriye a labilir:

1
-

2
A r + B r (L+1) ) P (cos8)
k
z
.

x noktas z-ekseni zerinde ise, sa-taraf (3.37)'ye indirgenir; sol-taraf ise u hale gelir:

T'<1

(r +ri -2rr'cos)j) 1/2

Ir - r'l

Bunu seriye aarak, eksen zerindeki 7<ger iin

0.

1
(

r>

` =o

r>

) Z

120

ekil 3.3

z=r P

X
ekil 3.4- z-ekseni evresine yerle tirilmi , merkezi
z = b'de bulunan ve toplam yk q olan a
yarapl yk emberi.
ifadesini buluruz. Art k eksen dndaki noktalar iin, (3.33)
ve (3.37) , ye gre, her terimi sadece
(cos) ile arpmak
gerekir. Bylece (3.38) genel sonucu kan tlanm olur.
Bir baka rnek, ekil 3.4'deki gibi yerle tirilmi (z-ek!e

121

senini eksen kabul eden ve merkezi z = b'de bulunan) a yar ap11 bir dairesel yzk zerine dzgn biimde da lm toplam q
yknn olu turaca potansiyeldir. Simetri ekseni zerinde
al nan bir P noktas ndaki potansiyel, q bl AP uzakl dr
(yine z = r yaz yoruz):
CD(z = r)
(r

+ c

- 2rc cosi)

1/2

2
Burada c = a2 + b 2 ve o< = tan -1(a/b) , dir. AP uzakl nn
tersi, (3.38) kullanlarak seriye a labilir. Bylece r > c
iin
oo

(I)(z = r

ce

=q

P (cosoO

Q1-1

bulunur. r <:c iin ise ifade yledir:

(z = T) = q

P (coso0

Art k bu serinin her elemann P (cos e) ile arparak uzay n

herhangi bir noktas ndaki potansiyel elde edilir:
oo

r'2

(r,e) = q

Pt(coso PL (cos0)
=o r 2+1

Burada r< (r5 ), r ve c'nin daha kk (daha byk) olan dr.

3.4- Bir Konisel Oyukta ya da Sivri Bir Konisel U Dolay nda Alanlarn Davran
ok daha karma k snr-deer problemlerine dnmeden nce,
eksensel simetrili, fakat e n n sadece s nrl bir blgesinde
tanml bir problemi ele alal m. Bu, Kesim 2.11 1 de tart lan
durumun -boyutlu benzeridir. 0 4 e L. , 0 4 o 4. 2K ile
snrl asal blgenin, ekil 3.5 7de grld gibi, iletken
bir koni yzeyi ile oluturulduunu varsayal m. Bu blge,
r3 <T1V2 iin, bir 1
- ,1tkenin iine a lm derin bir konisel
oyuk olarak dnlebilir; (3 > TV2 iin ise, uzay blgesi,

122

sivri ulu bir iletken koniyi sarmaktad r.

Legendre diferansiyel denkleminin Kesim 3.2'deki i leni i
burada deiiklik gerektirir. Eksensel simetri varsaym
nedeniyle (3.10) yine uygulanabilir; fakat imdi x = cos9 n n
cos34 xz: 1 blgesinde sonlu ve tek-de erli zmler aramaktay z:Ayrica 9 = iletken yzeyi sabit potansiyelde bulunduundan (bu sabiti s fr alabiliriz), cos9 cinsinden olan
zm, bu s nr koulunu salamak icin O da s fr olmal d r.
x = l'de dzgn davran istediimizden, (3.11) ile yap ld
gibi, x = 0 yerine x = l'de seri a l m na ba vurmak yararl dr.
Bu nedenle
- x)

2
deikenini tan mlayp, (3.10) Legendre denklemini bunun
cinsinden a adaki hale getiririz:
d

I-

ay L

T (1

dP 1

+ V(V+ 1)P = 0

(3.39)

Karkla yol amamak iin turada 2 yerine N konmutur.

(3.2)udeki U(r)/r nsal zmlerine kar gelen zmler r v
1)- dir.
ve r

ekil 3.5

123

kuvvet serisi zmn (3.39)'da yerine koyduktan sonra, Irnin

en dk kuvvetinin katsay sn s fra eitlediimizde oc= 0
olmas gerektiini grrz. Serideki ardak katsaylar aras ndaki yineleme bants ise
a.

3+1

(j-V)(j+9+1)

a.

(3.40)

(j + 1) 2

Ir.

dir.
0 (yani cos9 = 1) , de zm bire boyland rmak amaciyle
a = 1 seersek,
o

p
V

( -y ) +1 )

1!1!

( -V) (V+1 ) (Y+1 ) (N) +2 ) 2

(3.41)

2! 2!

seri temsilini elde ederiz. nce unu gzleriz: Eer Y s fr

ya da pozitif bir tam say ise, seri belirli bir terimde
kesilir. Okuyucu, 'Y = Q, = iin (3.41) serisinin
kesinlikle (3.15) Legendre ok -terimlileri oldu unu dorulayabilir. y 'nn tam say ya eit olmamas halinde, (3.41) bir
genellemeyi gsterir; ve birinci tr ve v'ync mertebeden
Legendre ok- terimlisi ad n al r. (3.41) serisi 2F (a,b;c;z)
hipergeometrik fonksiyonuna bir rnek olup, seri a lm
yledir:

ab z
a(a+ )b(b+1) z
= 1 + +
2 F (a.b.c.z)
" '
2!
c 1!
c(c + 1)

(3.41) ile karla tr ld nda, Legendre fonksiyonunun

Pv (x) = 2 Fg (-V, U + 1; 1;

1-x)

(3.42)

2
biiminde yaz labilecei grlr. Burada tekrar al tm z x
= cos8 dei kenine dndk. Hipergeometrik fonksiyonlarn
zellikleri ok iyi bilinmektedir. (Bak: Morse ve Feshbach,
Blm 5; Dennery ve Krzywicki. Kesim IV.16 18; Whittaker ve
Watson, Blm XIV). 1),> (x) Legendre fonksiyonu x = l'de ve Ix1
1 iin dzgn; fakat Y bir tam say olmad ka, x = -1'de
tekil (singular)'dir. N!'nn deerine bal olarak, lx I < 1
-

124

blgesinde belirli sayda s fra sahiptir. Pj(x) ok-terimlisi

lx1 41 iin tane s fra sahip olduuna gre, gerel v'ler
iin, y bydke s fr saysnn da artmas n bekleriz.
stelik aralk zerinde s frlar aa-yukar dzgn biimde
dalm lardr. zel olarak, y bydke ilk s fr x = l'e
doru yaklar.
ekil 3.5' deki Laplace s nr-deer probleminin temel
zm
,
Ar P V (cos9)
dr; potansiyelin ba lang noktas nda sonlu olmas iin V>0
olmal dr. Potansiyelin tm r'ler iin 9 = da s fr olmas
gereinden,
Py (cos(3) = 0

(3.43)

koulunu buluruz. Bu, -9 zerine konulan bir zde er kouludur.

Py 'nn s frlariyle ilgili olarak az nce sylediklerimizden
anlalaca gibi, (3.43) sonsuz say da V= -Vk (k = 1,2,...)
zmne sahiptir; bunlar artan byklk s ras nda dizeriz.
V= yi iin x = cosp, p> (x)'in ilk s frdr. V= V iin x =
co43, P-N5(x)'in ikinci s frdr. v.s...0 L 94.Glgesinde
eksensel simetrili potansiyel iin tam zm udur :
oo

Akr.

(r,9) =

Pv (cos9)
k

k=

(3.44)

Kesim 2.11'in ruhuna uygun olarak, byk r 'lerde konulan

s nr koullarn salayan tm zmle deil de, potansiyel ve
alanlarn r = 0 dolayndaki genel davran lariyle ilgilenmekteyiz. Bu nedenle potansiyelin r = 0 yak nndaki davrann
yaklak olarak (3.44)qin ilk terimiyle gsterebiliriz:
(r,e))

(cos9)

(3.45)

Burada V, (3.43)'n en kk kkdr. Elektrik alan bileenleri ve konisel iletken zerindeki yzeysel yk yo unluu yledir:
E

--

V ArV-i
P (cose)

n Rk(cos 0) fonksiyonlar n n cos/3 x < 1 aral ndaki diklikleri, P L (cose)

iin izlenen yoldan gsterilebilir-bak. (3.17)-(3.19). Taml klar da gsterilebilir.

125

E =

r
Gir) =

2,8

_Ar

sin9 P' (cose)

1A
) -
41-c E 811913 4 r r

(3.46)

(cos(3)

Burada Py zerindeki s, argmana gre trevi gsterir. Alanlar

ve yk younluu, r -40 olurken r") 1 gibi dei irler.

90

180

f3
ekil 3.6- Py (cos(3)'nn ilk sfr iin, (3 'nn (derece
cinsinden) fonksiyonu olardk y mertete
parametresi. o < O< 90 blgesi bir konisel
oyua kar gelir; 90 4
4 180 ise bir
konisel ucu gsterir. r = o dolay nda
alanlar ve yzeysel yk yo unluu rV-- ile
orantldr. Kesikli eriler, (3.48a) ve
(3.48b) yaklak ifadeleridir.

126
Pv (cos(3)'nn ilk s fr iin v mertebesi, ekil 3.6'da
nn fonksiyonu olarak izilmi tir. (3 1 iin -J 1 olduu
aktr. Bu blgede y iin yaklak bir ifade, byk -v 'ler ve
8 <1 iin geerli olap Bessel fonksiyonuna yakla trma yard miyle elde edilebilir: )

P (cos0) = J ((2V+ 1) sin

v
o

(3.47)

J (x)'in ilk s fr x = 2,405'dedir. Bu bize a adaki -s)11 y

o
verir:
2 405

(3.48a)

9c-2

2
gibi deitiklerinden, (3- 0 halinde
1E1 ve o'nicelikler r
konisel bir oyuun dibinde ok kk alanlar ve ok az yk
vardr. P= 1V2 iin konisel iletken bir dzlem haline gelir.
> 7t/2
Bu durumda V= 1 olup, beklendi i gibi, cr oc 1' dir.
iin geometri art k bir konisel ucun geometrisidir. Bu halde
v<1 olup, alanmz r = 0 , da tekildir. (3-3.7t iin ise N> olduka
yava bir biimde sf ra gider. (It -(0 'n n kk olmas halinde
bir yaklakl k udur:

[294-1 (

(3.48b)

Tr -

Buna gre Ot -(3) c.-=10 iin V .-20,2 ve (T - (3) m 1 iin > =

0,1' dir. Her durumda, dar bir konisel u iin, uca yak n
yerlerdeki alanlar r -114"e gibi deiirler; burada . 1 , dir.
U nokta dolaynda ok byk alanlar vard r. Bu tr ular n
paratonerlerdeki yarar Kesim 2.11'de tart lmaktadr.
Bu genel trden potansiyel problemleri zerine geni bir
tartma R.N.Hall, J.Appl.Phys. 20, 925(1949) makalesinde
verilmektedir. Orada (3.43) denkleminin ok sayda -.1>k kk
iin p'n n fonksiyonu olarak grafikler vard r.

3.5- Bal Legendre Fonksiyonlar ve Y. (0,0)

xm
Harmonikleri

Kresel

imdiye dek (3.33) biiminde zmlere sahip eksensel

simetrili potansiyel problemleriyle u ratk. 8' nn deiim
blgesi Kesim 3.4' deki gibi s nrlanmad ka, bu zmler
sadece adi Legendre ok-terimlilerini ierirler. Bununla
beraber, genel potansiyel problemi 96 de iimlerin sahiptir;
* Bessel fonksiyonlar Kesim 3.7 de tart lacaktr.

127
dolaysiyle (3,5) ve (3.9)' da m O'd r. Bu durumda P(cosO)
nn genelle tirilmesine, yani (3.9)'un keyfi R, ve m ieren
zmlerine gereksinim duyar z. Temelde adi Legendre fonksiyonx L 1
lar iin izlenen yntemle gsterilebilir ki, -1
parametresi
aralnda sonlu zmlere sahip olmak iin
sfr ya da pozitif tr tam say olmaldr ve m tam says
sadece -4 -(-2- 1),... O, 1), R, deerlerini alabilir.
Bu zelliklere sahip zme, ba l Legendre fonksiyonu 41 (x)
ad verilir ve pozitif m iin u formlle tan mlanr: *
P1;(x) = (-1) m (1 -

x2)m/2

dm

(3.49)

m yx)

dx
P(x) iin Rodrigues forml kullan lrsa, hem pozitif hem de
negatif m iin geerli bir tanm elde edilir:
pm(x)

(-1)m

(1

x 2 ) m/2

c 2+rn

(x

2
- 1)

(3.50)

dxFl-m

2 t!

2
(3.9) diferansiyel denklemi sadece m 'ye bal ve m bir tam
m
say olduundan, Pj (x) ve P (x) birbirleriyle orantl dr.
Bunun

ppx) = (-1)m (2- m ) ! pm(x)

(24m)!

(3.51)

eklinde olduu gsterilebilir.

Sabit m iin P ri(x) fonksiyonlar , R indisine gre -1Z.x41
aral nda dik bir cmle olutururlar. Legendre fonksiyonlar
iin izlenen yoldan diklik bant s elde edilebilir:

f-1i PmA.o

(x)PmE (x)d x =

2
2f41

8 2: Q

(3.52)

Laplace denkleminin zm, r,8 ve (1), deikenlerinin her

birine tek tek bal fonksiyonun arp m olarak yaz lmt .
Oradaki asal arpanlar bir araya getirip, birim kre zerinde birim boylu dik fonksiyonlar kurmak yararl d r. Biz bu i
n vereceiz. Qm(<,6) = eimWfonksiylarehmoniklrad
Po

iin faz seimi, Magnus ve Oberhettinger ile E.0 Condon ve

Theory of Atomic Spectra, Cambridge University Press (1953) kitab ndaki seimdir. A k ifadeler ve yineleme formlleri iin Magnus ve Oberhettinger, sayfa 54'e bak n z.

128

fonksiyonlar , m indisine gre, 0 ..a1,444 21t aral nda tam bir

dik fonksiyonlar cmlesi olu tururlar. 13M2,(cos8) fonksiyonlar
da, her m deeri iin 2 indisine gre -1 cose L 1 aral nda
benzer bir cmle meydana getirirler. Dolay siyle . 91111
arpm ,
ve m indislerinin her ikisine gre, birim kre
turacakt r. (3.52) yzeirndtambikcleou
boyland rma koulundan kar labilecei gibi, Y(e ,0) ile
gsterilen ve uygun ekilde bire boyland r lm m fonksiyonlar unlardr:

,e

_ vi 2)2+1

(e

im

Ge-m)!

47v

Pm (cos9) eimel)

(3.53)

(k+m)!

(3.51) den grlebilecei gibi,

(3.54)

Y e _m (e, ci5) = (-1)my;m (e4)

dir. Boylandrma ve diklik koullar
2/td4,57sine deY2m,(C,4)Y2m(e,

4>) = S , g m'nt

(3.55)

biiminde olup; taml k bant s ise, (2.35)'e edeer olarak

2
XQm (9',0')Yul (935) = 45(')5(cose-cos9') (3.56)
L=0 111._
00

eklindedir. A adaki tabloda, birka kk 2 deeri ve m 0

iin Y 2m (E4,4) , lerin ak biimleri grlmektedir. Negatif m
ler iin ise (3.54) kullan labilir.
Ykm (O ' 0) Kresel Harmonikleri
Q. 0

11

10

sin9 e 341
3 K

%.18
cos

129

Y
2=

_ 1
4

22

2Y
Y

21

2'n

. 2
24)
&in 9 e

\ir 15 t sng cos8 ei +

3
2

k - COS

20

35
Y 33

= 14

32

30

2
sin 3e

4TC
.
105 sn2
2icl

8 cos8 e
27i

= 3
Y 31

9-

2
sin8 (5 cos 9 - 1) e i
( 52 cos3

- 32 cos8)

m = 0 iin una dikkatinizi ekelim;

2e4.1
P (cose)
4'g

YL0 (0,4) =

(3.57)

Keyfi bir g(e, 4o) fonksiyonu, kresel harmonikler cinsinden

seriye alabilir:
Q

o.

g(04) =

im

it m

(e 4))

(3.58)

Buradaki a l m katsay lar unlardr:

ALm =

dn. Y;bil (04) g(0,4)

Gelecek kesimde ilgilenece imiz konu, bu a lmn A = O'daki

biimidir. Bunun iin, (3.57) tan m ile,

,?( 6,4>) 18 =0

Afi

(3.59)
0

130

buluruz; burada
A

io

j- dil, P(cose) g (e,4>)

(3.60)

41x

dir. Serideki m 0 , 11 tm terimler 8 = 0 da s fr olmaktadr.

Snr-deer probleminin kresel koordinatlardaki en genel
zm, kresel harmonikler ve r'nin kuvvetleri cinsinden
yaz labilir:
00
[ N omr 4 13,emr -(4-1)
CD(r,e,9S)
(3.61)
Y2m ( 8 ,4))
m=-R.

y-

Bu, ku kusuz (3.33)'n genelle tirilmi idir. Eer potansiyelimiz bir kresel yzey zerinde belirtilmi se, (3.61) i bu
yzey zerinde deerlendirip,(3.58)'i kullanarak katsay lar
saptayabiliriz.
3.6- Kresel Harmonikler in Toplama Teoremi
imdi de kresel harmonikler iin toplama teoremi ad n
alan olduka ilgin ve kullan l bir matematiksel sonuca
deineceiz. ekil 3.7'de grld gibi, kresel koordinatlar
s rasiyle (r,8,4) ve (r',8',4Y) olan 3? ve
yer vektrleri
aras ndaki a y olsun. Toplama teoremi,
as yla ilgili
Vyinci mertebeden bir Legendre ok-terimLisini (8,0) ve (e',41>')
adlarna bal kresel harmoniklerin arpmlar cinsinden
ifade eder:

ekil 3.7

131

2
4TC

P (cosX) =

Y;m (9',4') Y,em (0,4')

2L+1

(3.62)

m= .Q
-

Burada cos = cos9 cos8' + sin9 sinG' cos(0'7 P)'dr. Bu teoremi

kantlamak iin X!'' vektrn sabit gibi d nelim. Bu durumda
Pz(cosV ok-terimlisi, a lar parametreler olmak
zere, sadece 9, q) a larnn bir fonksiyonu olur ve (3.58)
serisine a labilir:
P (cos) =

>

A o, m

Yi , m (9,4)

(3.63)

=L 'li terimlerin
Bunu (3.62) ile karla t rnca, sadece
varolduklar anla l r. Bunun byle olduunu grmek iin, eer
koordinat eksenleri vektr z-ekseniyle ak acak biimde
seilirse, rn n bildiimiz kutupsal a halinde geleceine ve
P.e(cosn n
7"2 P2(cos) +

(i+

)P (cos)) = 0

(3.64)

r2
de9klemini salayacana dikkat ediniz; burada
7 bu yeni eksenlere gre Laplasiyendif. idi eksenler ekil
3.7'de grlen duruma dndrlrse, V' = V oldu u ve r'nin
de deimedii anlal r. * Sonu olarak pe(cos)f) gene (3.64)
biiminde bir denklem sa lar; yani Q 'yinci mertebeden bir
kresel harmoniktir. Bu da onun sadece mertebeli YLm 'lerin
bir izgisel kar m olduu anlam na gelir:
P (cos) =

Am (8'

,(k )

yzm (eAd)

(3.65)

m=-
A (9',0') katsay lar ise yle verilir:
m
A

(8' 0') =

f 4m (9,(P) P2 (cosX)

dS1

(3.66)

imdi de bu katsayy geli tirelim. Bu katsay , (3.60) uyarnca

V4TV(Ze+ 1.)'Y*0 ,,, (9,0) fonksiyonunun Ytm ,(X,P )'lar cinsinden
"- -

2
2
2

* Dnmeler alt nda V'

V degi mezli inin en kolay ka n t udur: V nl> =
V . r''1, [3, ir operatr skaler arp m olup, tm skaler arp mlar dnmeler

alt nda de i mez kalmaktad rlar.

132

seriye a l mndaki m' = 0 l terimin katsay s olarak dnlebilir; burada Y t ,Of,pPlar, (3.64) n nl eksenine gre
yazlm harmonikl&dir. Bylece (3.59) ba ntsndan yararlanp, sadece bir tek j2, deerinin var olmas nedeniyle, (3.66)
katsays n
Am ( 8 ',g5 ') =

(3.67)

47" .
22t

olarak buluruz. (X,(3)'nn fonksiyonlar olan (e4 ) alar =O

(8',01 ) a larna giderler. Bylece (3.62) tWama
teoremi kantlanm olur. Kimi kez bu teorem Ytm yerine P t (cose)

Pf2 (cos) = Pt (cos8) PQ(cos49')

(i- m )!" P mo (cos(9)(cos9')cos[m4-(1,'
(t+m)!

+ 2
m=1

(3.68)

lerin kareleri iin bir

Eer as s fra gtrlrse, Y
em ,
"toplam kural " elde edilir:

2.
lYtm (9,0k))

2.Q.+ 1

(3.69)

m=-2
->
x' 'deki birim ykn x de olu turduu potansiyelin (3.38)
al m n en genel biimine sokmak iin toplama teoremi kullan labilir. (3.62) , deki PL(cos) a l mn (3.38) de yerine
koyarak
00

1
= 4n
.e=o m=_:e 2e+

K
r<
r2+1 Ym (19

)Y2m (9, ,P(3.70)

->
ifadesini elde ederiz. Bu potansiyel ifadesinde x ve x' koordi
natlar na olan bal lk tam anlamiyle ayr arpanlar biiminde dir. Bu durum yk younluklar v.b. zerinden al nan integrallerde byk kolayl klar salar; nk bu gibi integrallerde
lerden biri integral deikeni ve di eri ise gzlem noktas nn
koordinat d r. Buna karl k denecek cret, bir tek terim
yerine bir ift toplamla u ramakt r.

133

3.7- Silindirik Koordinatlarda Laplace Denklemi, BF'ssel

Fonksiyonlar
ekil 3.8'de grlen (9,(,z) silindirik koordinatlar nda
Laplace denklemi u biimi al r:

-5,2

-301b

--"b ?

s>2

*-24?

c1,2

"- z2

(3.71)

Deikenlerinin ayrlmas iin yerine

= R(?

Q(4)Z(z)

(3.72)

ekil 3.8
konur. Bu, olaan biimde aadaki adi diferansiyel denkle me yol aar:
2

d Z

dz

2
- k Z= O

(3.73)

d2Q

2
N1 Q = 0

(3.74)

d4i
1
dR + (k 2
R
2 ) R = 0
d2
j,
f2
df
2

(3.75)

134

lk iki denklemin zmleri basittir:

Z(z) = e

kz
(3.76)

Q(4)) =

Tm 4) blgesi girilebilir iken potansiyel in tek deerli olmas

iin, v bir tam say olmal dr. Fakat z-dorultusunda bir
s nr-koulu koymadka, k parametresi keyfidir. imdilik
nn gerel ve pozitif oldu unu varsayaca z.
Insal denklem x = ky de iken deitirmesiyle standart
bir biime sokulabilir:
2
d R

dR

dx

dx

+ (1x

)R. O

(3.77)

Bu Bessel denklemi olup, zmlerine V'ync mertebeden Bessel

fonksiyonlar ad verilir. Bessel denklemi iin
op
ax j
3

R(x) = x(
j=o

(3.78)

biiminde bir kuvvet serisi zm varsay lrsa, o zaman

c.

(3.79)

ve j = 1,2,3,... iin
a 2j =

4j(j+0a
0

2j-2

(3.80)

olduu bulunur. xj 'nn tm tek kuvvetleri s fr olan katsay lara sahiptir. (3.80) yineleme forml kendi zerinde kullan la
kullan la
a2i =

(-1)3('(0(

22j .

1.)

,!]-( 3 +.<-1_1)

elde edilir. a
a

katsays iin al lagelen seim

o
-1 .
=u'cno,_ 1)]
dir. Buna gre, bulunan iki zm

(3.81)

135

Jv(x) = ("')

J (x) =
-v

"
>3=0 3!Pj+V+1)
(-1)7

( x ) 2j

(-l)j
2

)
j=0 iu-ki_v+

(3.82)

x 2j
)
2

(3.83)

dir. Bu zmlere, V>ync mertebeden birinci tr Bessel fonksiyonlar denir. Bu seriler x'in tm sonlu deerleri iin
yaknsaktrlar. Eer y bir tam say deilse, bu iki J tv (x)
zm, ikinci mertebeden olan Bessel diferansiyel denkleminin
izgisel bams z bir zm iftini olu tururlar. Bununla
beraber, y bir tam say ise, bu zmlerin izgisel baml
olduklar ok iyi bilinmektedir. Gerekten de Y = m gibi bir
tam say iin, yukardaki seri gsteriminden grlece i zere,
J

-m (x) = (-1) m Jm (x)

(3.84)

dir. Sonu olarak, y bir tam say olduunda, izgisel bams z

bir zm daha bulmak gerekir. Bu nedenle, y bir tam say
olmasa bile, Jtv (x) ifti yerine Jv (x) ve N v(x) fonksiyonlar n
almak al kanl k haline gelmi tir. Buradaki Nv(x) fonksiyonuna
Neumann fonksiyonu (ya da ikinci tr Bessel fonksiyonu) denir:
cosVn- J..v(x)
N ( x) = J,,(x)
V
sin v -rk

(3.85)

Tam say olmayan Y 'ler iin, N v (x) in Jv (x)'den izgisel

bams z olduu aktr. -Y -Aptam say limitinde, N v (x)Iin
JV (x)iden gene de izgisel bamsz olduu gsterilebilir.
Umulduu gibi, N v (x) fonksiyonu logx ierir. Seri temsili
kaynak kitaplarnda verilmektedir.
Hankel fonksiyonlar denen nc tr Bessel fonksiyonlar
J v (x) ve N (x)'in izgisel kar mlar olarak tanmlanrlar:
H V( i) (x) = Jv (x) + iN (x)
V
(
2)
H
(x) = J (x) - iN (x)
V
v
v

(3.86)

Hankel fonksiyonlar da, t pk Jv (x) ve N v (x) gibi, Bessel

denklemi iin temel bir zm cmlesi olu tururlar.

136

Jy , Ny, H y1) , H (v2 ) fonksiyonlar nn tm a adaki yineleme

formllerini salarlar:
(

V-1

(x) + .0,v +1 (x) = -X

(x)

i=

(3.87)

v(x)

dDijx)

(3.88)

dx

Burada 1.2. v (x) v'nc merteteden silindir fonksiyonlar nn

herhangi biridir. Bunlar do rudan doruya (3.82) seri temsilinden dorulanabilir.
Kaynak olur dncesiyle, eitli trden Bessel fonksiyonlarnn limit biimlerini, deikenlerinin kk ve byk
deerleri iin vereceiz. Sadece bask n terimleri aka
yazaca z:

x <<.1 ,

( x ).V

JVx)
(

(3.89)

PV+1) 2

, -9= 0

7t [141(2) +

N (x)
v

(3.90)

1-7 (v)

y# O

Bu formllerde NPnn gerel oldu u ve negatif olmad varsay lmaktad r.

x 1 ,

J
v

cos (x

VTc

TC

4 )
(3.91)

N (x) -3.1
x
V

sin (x

TC

Kk x davran ndan byk x asimtotik biimine gei x") v

blgesinde olur.
(3.91) , deki asimtotik biimlerden aka anla laca gibi,
her Bessel fonksiyonu sonsuz say da kke sahiptir. Biz daha
ok Jv (x)iin kkleriyle ilgileneceiz:
J (x
) = O
y vn

n = 1,2,3,...

(3.92)

137

'nn ilk birka tam say

x vn J,(x)'in n'yinci kkdr.

' . r
.
deger i i n, ilk u kk unlardr:
V= 0 , x

on

= 2,405 , 5,520 , 8,654 ,

V= 1 , x in = 3,832
V= 2 '

7,016 , 10,173 ,

2n = 5,136 , 8,417 , 11,620 ,

Yksek kkler iin

xvn

nn+ (V
2

asimtotik forml, en az ndan basamak dzeyinde, yeterince

kesindir. Kklerle ilgili tablolar, Jahnke, Einde ve Lsch
(sayfa 194) ile Abramowitz ve Stegun (sayfa 409)'da verilmektedir.
Laplace denkleminin nsal ksmnn zmn Bessel
fonksiyonlar cinsinden bulduumuza gre, art k Bessel fonksiyonlarnn hangi anlamda dik ve tam bir fonksiyonlar cmlesi
oluturduklarn sorabiliriz. Sadece birinci tr Bessel fonksiyonlarn ele alaca z ve sabit VO, n 1,2, ... iin
Jy (x v ?/a) fonksiyonlar nn 0 L.; s- L. a aral nda bir dik
cmle oluturduklarn gstereceiz. Gsterime Jy (xy n 9/a) tarafndan salanan diferansiyel denklemle ba layaca z:

1 d

P cip

2
x
a
v vn t)
vn
+ (
2

dj. (x

d y>

2
V2 ) jv (xvn
a = O

(3.93)
Bu denklemi fj.,> (x vn , 9/a)
edersek
o dj (x
v Vna
(a
(x
)o Jy Vn'a'd? Y
d?

ile arpp O'dan a' ya dek integre

2
2
a x n V
f)J (x ' )d?= 0
d ? So ( V2 - -01-1 14)jV xvn'a v vna
a
J

bantsn elde ederiz. (9J,,J,', )'nn Q= 0 (

0 iin) ve
j>= a'da s fr olduunu kulland m zda, paraliintegrasyon
bizi u sonuca gtrr:

138

dJ (x

V Vn'a

So

d?

dJv (x -)
vna d? + S a (
d?
o

(x f-)J (x P
2 -Z)?,1
2
v vn'a V Vna )d?= 0
a
f

imdi ayni ifadeyi n ve n' y deitirerek yaz p taraf tarafa

karrsak diklik koulunu elde ederiz:
2
2
(x
- x
)
Vn
Vn

r a PJ (x
o

) dp = 0

- ) J (x
v Vn
v vn' a

(3.94)

(3.87) ve (3.88) yineleme formlleri ve diferansiyel denklem

arac l yle boyland rma integrali

a
J
V(x Vn

5) )
a

2
v (x vn

) d? =

v+1

(x

Vn

2 (d nn'

(3.95)

olarak bulunabilir. Bessel fonksiyonlar cmlesinin tam oldu unu varsayarak, p'nun keyfi bir fonksiyonunu 0 < Q 4 a aral nda bir Fourier-Bessel serisine aabiliriz:
00
J>
(3.96)
f(5>) = >-- A J (x
Vn V Vn a
n=
Burada
A

Vn

2
2 2
a J

V4-1

(x )
Vn

Sao ?f(5>) Jv (xyn

Ja:-) dp

(3.97)

ekl ndedir. (3.96) y treti imiz

snrlamas n iermekdeerleri iin geerli olduu
tedir. Gerekte bunun tm
kan tlanabilir.
(3.96) ve (3.97) a l m , bildiimiz Fourier-Bessel serisi
olup, zellikle 9= a da s fr olan fonksiyonlara (rnein,
bir silindir zerinde Dirichlet s nr koullarna) uygundur
(gelen kesime bakn z). Fakat dikkat edilecei gibi,4' Jy (yvn
)/a) fonksiyonlar cinsinden baka bir seri a lm da olasf- A
d r; burada y vn , [dJ)(x)3/dx = 0 denkleminin n'yinci kkdr.
Nedeni ise ffiur: Fonksiyonlar n dikliini kan tlarken tm
istenen, sadece . 0 ve 5-- a u noktalarnda ?J,,(9 ?)(d/d5)J (W?) niceli inin s fr olmas dr. Bu gereksinim ya 9l=x 1
vna

139

yada
/a ile karlanr; burada Jv (xv ) = 0 ve
J,,(yyn ) = O'dr. ' nr J),(Yv 4/a) cmlesi cinsinden olan a lm,
zellikle, p= ada s fl?. eimli fonksiyonlar iin yararl dr
(Problem 3.10'a bakn z).
Fourier-Bessel serisi, Bessel fonksiyonlar n ieren
al mlardan sadece biridir. Di er olanaklardan baz lar ise
NL..;Fann serisi Cn=o a nJ vn (z) , Kapteyn serisi
a J,((v+ n)z) ve Schlmilch serisi > a J (nx)] dir.
ma
n v
BII=Reri%rin zellikleri zerine ayr ntl fgrt
iin, okuyucuya, Watson'un XVI-XIX. Blmleri sal k verilebilir. Gezegenlerin Kepler hareketi ve h zl hareket eden yklerin mas
tartmalar nda Kapteyn serisi ortaya kar (Problem 14.7 ve
14.8'e bakn z).
Bessel fonksiyonlar nn zelliklerini brakmadan nce una
dikkat edilmeLlidir. Eer Laple denkleminin ayrlmas nda,
(3.73) deki k ayrma sabiti -k olarak al nm olsayd , Z(z)
zm sinkz ya da cos kz olur ve R( .5) ) denklemi de

d2 R

1
5)

dR
d?

2
(k +

v2 ) R = 0

(3.98)

9 2-

d5
biimine girerdi. ks = x diyerek, bu denklem

d2 R

dR

dx

dx

(1 +

)2
'N

) R= 0

(3.99)

haline getirilir. Bu denklemin zmleri dzeltilmi Possel

fonksiyonlar adn al r. Bunlarn saf sanal argmanl Bessel
fonksiyonlar olduklar akt r. izgisel bams z zmlerin
al lagelmi seimleri I v (x) ve K (x) olarak gsterilir.
v
Bunlar
(3.100)

I (x) = i v J (ix)
v
v
K v (x) =

4V+i.
R
---

(1) (ix)
V

(3.101)

biiminde tanmlan rlar ve gerel x ve V iin gerel fonksiyon lardr. Bunlar n kk ve byk x de erleri iin davran
biimleri, gerel y > O varsay m altnda yledir:

1,

I (x) -->

r(v+ 1)

( x
2

(3.102)

140

gn(-;,-) + 0,5772

(x)

v= 0

(3.102)

(3.103)

V
2

x 1,V

I (x)--).

K (x)

+ O (--L-)

e x

+ 0()1

(3.104)

3.8- Silindirik Koordinatlarda S nr-deer Problemleri

Silindirik koordinatlarda Laplace denkleminin zm 4).
R(P)Q(4)Z(z) dir; buradaki ayr ayr arpanlar nceki kesimde
verilmi lerdir. imdi ekil 3.9' da grlen zel s nr-deer
problemini ele alal m. Silindirin yar ap a ve ykseklii L
olup, st ve alt yzleri z = L ve z = 0' da bulunmaktad r.
Silindirin yan ve alt yzleri zerinde potansiyel s frdr;
st yz ise 4>= V(p,O) gibi bir potansiyele sahiptir. Silindir
iindeki herhangi bir noktada potansiyeli bulmak istiyoruz.
('nin tek deerli olmas ve z = O'da s fr etmesi iin
= A sin m4i+ B cos m4

(3.105)

Z(z) = sinh kz
olmal dr; burada y= m bir tam say , k ise saptanacak olan
bir sabittir.
Insal arpan
R ()) = CJm (k5)) + D Nm (k?)

(3.106)

biimindedir. Potansiyel p= O'da sonlu ise, D = O'd r. Potansiyelin f>. a'da s fr olma gereksinimi, k'y sadece aadaki
zel deerlere s n rlar:
x
mn
k
=
(3.107)
n = 1 2 3,
mn
a
Burada x

(x )
mn - O' n kkleridir.
mu m
Bu koullarn tmn birletirince, zmn genel biimini

141

ekil 3.9

=> >

00 00

4)(?,+,Z)

Jm (kmn f)Sinh(k rnn Z){A ronSinrn4 -1- Bmncos41

m=o n=-1

(3.108)

eklinde buluruz. z = L'de potansiyel V(?,4i) olarak verilmi ti.

Dolay siyle

V(1),0) =

sinh(k
m,n

mn

9)
L)J (k
m mn

mn

sinr4 + B cos my6]

mn

g5 ,

yazabiliriz. Bu,
ye gre bir Fourier serisi, p'ya gre ise
bir Fourier-Bessel serisidir. Katsay lar, (2.37) ve (3.97) ._
den,
2 cosech(k
mn -

22

L)

mn

Tta Jm+ (k a)
mn

/,

d0

s:

dp ? v(?,(pJm (kmn? )sin mck

(3.109)

2cosech(k
B

mn

2 2
Tta J

mn

L)

102/ dy5 Sao d? ?V(?,9S)3m (knin?)cos

nts6

m+ (k
mna)

olarak bulunur; sadece seride m = o iin - B yazmal y z.

2 "
(3.108) a lmnn zel biimi, potansiyelin keyfi f iin

142

z = O'da ve keyfi z iin ?= a'da s fr olma gereksiniminden

ortaya kmt . Bu alm, farkl s nr koullarnda farkl
biimler alacakt r. Potansiyelin st ve alt yzeylerde s fra
ve yan yzeyde V( , ,z) , ye eit olmas rnei, Problem 3.8
olarak okuyucuya braklmaktad r.
(3.108)'deki Fourier-Bessel serisi, p'nun O 4 ? G a gibi
sonlu bir aral iin uygundur. a-5 oo yap l rsa, bu seri bir
integrale dnr; tpk bir trigonometrik Fourier serisinden
bir Fourier integraline geildi i gibi. rnein, yk olmayan
uzayda potansiyel z > 0 iin sonlu ve oo iin s fr ise,
z>. 0 blgesinde zmn genel biimi
oo oo
q(?4,z) = ZSodk e kzJil(lk?) [Am (k) sinmt. + B (k)cos mcpi
(3.110)
olmal dr. Eer potansiyel tm z = 0 dzleminde V( ?,ct) olarak
verilmi se, katsaylar aadaki bant yardmiyle saptanabilirler:
oo
V(?,(P) =
m=o

coo
j dkJ (k?)
o
m

m (k)

sin rrig + B (k) cos msf>1

m

O'ye gre deiim tam bir Fourier serisidir. Bu nedenle A m (k)

ve B (k) katsay lar ayr ayr u integral bant larla
1

V(?,(1))

r oo
cs oi: m(1) d4, = )0Jm ck
m

Am (k' )
Bm(k')

dk'
(3.111)

Birinci trden olan bu nsal integral denklemler, Hankel

dnfimlerini ierdiklerinden, kolayl kla zlebilirler. Bu
amala
oo
1
(3.112)
x J (kx)J (klx) dx =
g(k ' - k)
m
m
k
integral bantsndan yararlan labilir. (3.111) denkleminin
her iki yan n fJ (k?) ile arpp pzerinden integre ettikten
sonra (3.112) ' yi m kullanrsak, katsaylar , z = 0 dzleminin
tm alan zerinden al nan aadaki integrallerle saptam
oluruz:

143

zn
ds f cicf> V( ?,q))J m (k?)
o
0

(k)

jr

Bm (k)
m

sin mc1)

(3.113)

cos m l)

Al ld gibi, (3.110) serisinde m = 0 iin 2- B o (k) kullanmalyz.

3.9 Green Fonksiyonlar nn Kresel Koordinatlarda A lm

-

Potansiyelin s nr deerleri yannda yk dalmlarn da

ieren problemleri (yani Poisson denkleminin zmlerini) ele
almak iin, uygun s nr koullarn salayan G(x) Green
fonksiyonunu saptamak gerekir. Bu snr koullar , daha ok
ayrlabilen koordinat sistemlerinin yzeyleri zerinde, rne in
kresel ya da silindirik s nrlarda belirtilirler. Bu durumda
Green fonksiyonunu, szkonusu koordinatlara uygun fonksiyonlarn arpmlarnn bir serisi olarak ifade etmek yararl dr. Bu
alm tipini nce kresel koordinatlarda anlatacaz.
Sonsuzdaki yzeyler d nda s nr yzeyi iermeyen hallerde
Green fonksiyonunun a lm daha nce (3.70) biiminde zaten
elde edilmi ti:
2'

= 4'n

)-X'--3(1

ro+1

.0 vol. ,~t 22+1

imdi de r = a'da bir kresel s nra sahip "d blge" problemine uygun Green fonksiyonu iin benzer bir a lm elde etmek
istediimizi varsayal m. Sonucu, (2.16)'daki grnt biimli
Green fonksiyonundan hemen bulab liriz. (2.16) , daki her iki
terim iin (3.70) a lmn kullanarak
r
)

= 4'11

2
a x+1
r 2+1 a rr

3f
tm

(3.114)
ifadesini elde ederiz. (3.114)'n yapsn aka grmek ve
snr koullar n saladn dorulamak iin, nsal arpanlar r G;r.' ve r > r' iin ayr ayr yazal m:

144

a22+1

rQ

a2 ) 12+1
rr'

rl 2.+1

r e+1

t+1

' r

r'
(3.11 5)

a22+1
, r ). r'

r
r

Hereyden nce una dikkat edelim: Ya r ya da r' anya e it

olunca, nsal arpan sfr olur. Ayni ekilde, r ya da
o, olurken, nsal arpan gene s fr olur. r ve r''ye gre
simetriktir. Sabit bir r' de eri iin r nin fonksiyonu olarak
bakldnda, nsal arpan, Laplace denkleminin (3.7) nsal
ksmnn
ve r (t+1) zmlerinin bir izgisel kar mdr.
Fakat bunun t < r' ve r > r' iin farkl bir izgisel kar m
olduunu itiraf edelim. Nedeni a ada akla kavuacaktr;
ama imdiden u kadarn syleyelim ki bu, Green fonksiyonumuzun delta fonksiyonlu Poisson denkleminin bir zm olmasiyle
ilgilidir.
Bir Green fonksiyonunun ayr labilen koordinatlardaki a lmnn genel yapsn grdkten sonra, imdi ilk ilkelerden
balayarak bu gibi a lmlarn sistemli bir biimde kurulu larna geebiliriz. Bir potansiyel problemi iin Green fonksiyonu
V

-4,

(3.116)

G(x,x') =-41"(0(x - x')

denklemini salar ; burada S snr yzeyi zerindeki x ya da

x' iin
= 0 s nr koullar szkonusudur. Kresel
s nr yzeyleri halinde, (3.114) genel biimine sahip bir
alm istiyoruz . Bu nedenle kresel koordinatlarda delta
fonksiyonunun
) = 12 S(r-r'

)8(cos8 - cose' )

biimindeki yaz mndan yararlanrH ; asal ksmn gstermek

iin de (3.56) tamlk bant sn kullanrz. Bylece S-fonksiyonunu yle buluruz:
x

(x x x ) 'e J(x.;In
8(7- 7') . S(x -x') S( x
-xt) S(x33 -x') fonksiyonunu
'
1' 2' 3
i.

22
Jacobiyeniyle ba l olan ( 1;1 , 2 ,I) 3koordinatlar cinsinden ifade
dx
una dikkat ederiz. Bu
e li in
.?.k>--PY oldu
etmek iin, anlaml yc
8(' -'') (''-...') 8N- -r ), dr. Problem
durumda S(7L7') .

2 2
3 3
J(x.,.)1
.

1.2'ye bak n z.

145

o. 2

8(

) = 1 S (r-r')

>

r2

Y2m (9 , ,(1) , )Y011 (9,4)

(3.117)

o m=-

Green fonksiyonunu ise, X''in fonksiyonu gibi d nerek

00

(3.118)

Aem (rW,014')Y2m (8,)

.e=o m=-

biiminde seriye aabiliriz. (3.117) ve (3.118)' i (3.116) da

yerine koyduumuzda u sonulara ularz:
(3.119)

Azni (r r',8',4)') = gfl (r,r')Y;ni (9 1 ,4>')

1

d2

r dr

, )
2
g(i21) g(r,r

[rg.e (r,r')]

S (r-r')
(3.120)

Insal Green fonksiyonunun r

r' iin (3.7) deki homojen
nsal denklemi salad grlmektedir. Dolay siyle nsal
Green fonksiyonu
Ar + Br
g (r r') =
'

'r .e+

B'r

-(Q+1)

r r'

iin

r > r'

iin

biiminde yaz labilir. A, B, A', B' katsay lar r' n fonksiyonlar olup; sinir koullar , (3.120)' deki 8(r-r')' nn
getirdii koul ve g2 (r,r')'nn r ve r'ye gre olan simetrisi
ile saptanacaklardr. imdi s nr yzeylerinin r = a ve r = b
deki e-merkezli kreler olduklar n varsayal m. Yzey zerindeki x'ler iin G( -2',.)'nn s fr olmas , g Q (r,r')'nn r = a
ve r = b iin s fr olmas n gerektirir. Bu nedenle g ,e (r,r 1 )
a

A rP

g (r,r') =

2e+1
, r < r'
)
(3.121)

1
r-1

r )
b2 Q +1

r>r

'

haline gelir. r ve r' ye gre olan simetriklik, A(r') ve

146

13'(r') katsay lar n yle bir ekle snrlar ki g_e(r,r')

a2k+1
g (r r') = C(re
<
t '

)(

re+1
>

r9"4-1
<

t
_.. )
b22+1

(3.122)

biiminde yaz labilsin; burada rz (r5 ), r ve r' nn daha kk

(daha byk) olan dr. C sabitini saptamak iin (3.120)'deki
delta fonksiyonunun etkisini i e katmal y z. (3.120)' nin her
iki yan n r ile arpp r = r' dam r = r'+, 7 a kadar
(burada C ok kktr) integre edersek
d
dr

d r
lrgL(r,r')]3'r ,_ E = - r'

rg .e (r,r

(3.123)
bants n elde ederiz. Buna gre, ekil 3.10'da gsterildi i
gibi, rg fonksiyonunun eimi r = r' de bir sreksizli e
sahiptir.
r = r' +E iin r> = r ve r,4 = r' dr. Dolay siyle
k4F [rg.e (r,r') 1' r'+E = C(r'

a2e+1

r'

[d (1
Q.+1 ) dr 'rt

Q+1

r
--27t7i- r=r'
b '

_q) 2Q+1 [_i.. (+1)( I. 2 2+1

:-..:--c
F' l
dir. Benzer olarak
d

dr

[rg (r
Q

'

i+1+(.)2L+1
r'-E = C
r'

fr2Q+1
'b'

dir. Bu trevleri (3.123) de yerlerine koyarak C'yi buluruz:

C-

4 -f

(2e + 1)[i - (b) 22

(3.124)

(3.124), (3.122), (3.119) ve (3.118) denklemlerinin birle tirilmesi, r = a ve r = b ile s nrl kresel bir kabuk iin
Green fonksiyonunun a l mn verir:

147

roi(r,e)

r'

ekil 3.10- Insal Green fonksiyonunun eimindeki

sreksizlik.
G (3t, ) = 4Tt

(01 0 , )) (e ) /e.
(r.
yPm '
=o m=- (2Q+1) [1- (q;) - -' 1] -

1
a 22+1 )
T(2-1-1 ( T.52 +1

T2
1,1 2+1

(3.125)
a-4.0,b-00zel hali iin daha nceki (3.70) a lmn yeniden
buluruz; b-*00 zel hali ise bize (3.114) almn verir. b
yarapl bir kresel yzeyin "i' blge"sindeki potansiyel
problemi iin, sadece a ---> 0 yapmam z yetecektir. Tek kre
halindeki al m ok kolay bir biimde grnt zmnden elde
edilebilmekle birlikte, kresel bir kabuk iin (3.125) genel
sonucunu grnt ykleri yntemiyle elde etmek olduka zordur;
nk bu durum sonsuz say da grnt yk ierir.
3.10- Potansiyel Prohlemlerinin Kresel Green Fonksiyonu
Almiyle zm
Snr yzeyi zerinde potansiyelin de erleri verilmek
kouluyla Poisson denkleminin genel zm udur (bak: Kesim
1.10):

), ( -.()

)d 3x'

47r 5(1
S (>-

' ) ""n' da'

(3.126)

rnekle anlatmak amac yle, b yar apli bir krenin iindeki

potansiyeli ele alal m. nce (3.126)'daki yzey integralinin,
Kesim 3.5'deki ynteme, yani (3.61) ve (3.58) denklemlerine
edeer olduunu gsterece iz. (3.125) , de a = 0 koyduktan
sonra yzeye dik trevini al p, sonucu r' = b'de deerlendirirsek unu buluruz:

148

"bn' -

4Tc

I r'=b =

r
x
-5
)
Y
2m (e'
b2 2,m

'4 ') Y-

(9 ' 4))

(3.127)
Bylece, yzey zerinde potansiyel Gb. V(0',93') eklinde
verilmek kouluyla, Laplace denkleminin r = b kresi iindeki
zm, (3.126) uyarnca yledir:

cl:>(7) = ZSv(+31,t-k )y km (e'

' )dft

(t)

Q.
y sem (94) (3.128)

e,rn

Dier taraftan, burada szkonusu olan b yar apl krenin ii

iin (3.61) zmnde 2 B= 0 olup, A katsay lar (3.58) ile
verilmektedir. Bylece '3.128) ile -(9.61) zmlerinin ayni
biime sahip olduklar gsterilmi olur. Kre iin, Poisson
integrali adn alan (2.19) biiminde nc bir zm tipi
daha vardr. Bu zm de Green fonksiyonu a lm zmne
edeerdir. Bunu anlamak iin, her ikisinin de (3.126) genel
ifadesinden ve grnt Green fonksiyonundan tretildi ini
anmsamak yeter. (2.19) integral zm ile (3.61) seri zm
arasndaki edeerliliin ak gsterimi ise problemlere
braklacaktr.
Art k dikkatimizi hacim ierisinde yk dalmlar bulunan
problemlere evirebiliriz; bu durumda (3.126) ' daki hacim
integrali ie karacakt r. Snr yzeyleri zerinde potansiye lin s fr olduu problemleri ele almak yetecektir. nk
gerektiinde Laplace denkleminin bir zmn izgisel olarak
ekliyerek genel durumu elde edebiliriz. lk rnek olarak, b
yarapl , ii bo , topraklanm bir kre ve bunun iinde
toplam yk Q olan a yar apl e-merkezli bir yk halkas
problemini ele alal m. Yk halkas , ekil 3.11'de grld
gibi, x-y dzlemine yerletirilmi olsun. Halkan n yk younluu, a ve yarapa gre delta fonksiyonlar yardmiyle
j>(;) =

Q,
21ca'

8(r' - a) 8(cos8')

(3.129)

biiminde yaz labilir. Green fonksiyonu zerinden al nan hacim

integralinde, eksensel simetri nedeniyle, (3.125) , in sadece
m= 0'11 terimleri arta kal rlar. te yandan (3.57) kullan lr
ve (3.125) de a -+.0 yaplaca anmsanrsa,
=S?()7 1 ) G(),-X1)d3x,

149

ekil

3.11-

OD

P 2 (0)
)2=0

b yarapl topraklanm iletken kre

iinde toplam yk Q olan a yarapl
yk halkas .
e
r<

r 1-1

P,e (cos(9)

22,+1

(3.130)

bulunur; bu kez r<(r > ), r ve a'nn daha kk (daha byk)

olan dr. P 2n+ z(0) = 0 ve P2n(0) = (-1) n (2n-1)!!/2 n n!olduu
kullan larak, i.130) ifadesi
^(x) =

(-1) n (2n-1)!! r2n

<
n
2
n!
n=o

r2n+1
>

2n
r .7.
2i1.>-1.: 3: P 2n (cos8)
b
(3.131)

biiminde yaz labilir. b-4 oc limitinde (3.130) ya da (3.131)

ifadesinin, Kesim 3.3'n sonunda bo uzaydaki bir yk halkas
iin karlan ifadeye indirgendii grlecektir. Bu sonucu ve
kre ile ilgili grnt yntemini kullanarak dayukardakiifadeyi
elde etmek olas dr.
Yk younluklar iin vereceimiz ikinci rnek ekil 3.12
de grlmektedir: ii bo , topraklanm bir iletken kre ve bu
krenin kuzey ile gney kutuplar aras nda z-ekseni boyunca
dzgn dalm ve toplam Q olan izgisel yk. Bu yk da lm
da, gene delta fonksiyonlar nn yard miyle hacimsel yk younluu olarak
(3.132)
- Q
1 , L&cos9' - 1) + 6(cose' + 1)]
2b
2Txr'L

150

biiminde yaz labilir. Cose'ya gre yaz lm olan iki delta

fonksiyonu, izgisel ykn x-y dzlemi spindeki ve alt ndaki
yarlarna kar gelir. Paydadaki 2'nr' arpan ise, yk
da lmnn Q/2b deerli sabit bir izgisel younlua sahip
olmas n garantiler. Bu younluk ile (3.126) 'dan unu elde
ederiz:

izgisel
yojunluk Q /2b

ekil 3.12- b yarapl , topraklanm iletken bir kre

kabuu iinde, uzunluu 2b ve toplam Q
olan dzgn izgisel yk.
6

re )

0i5(3n= 2b i=0 [P2 (1)+P2 (-1)] P (cos8) fr<2 ( 2+1

r
o

dr'

(3.133)
Buradaki integral 0.0 r'L'..r ve rL.ri Z. b aral klarna ayrl

mal dr. Bu durumda ---So

= (

1
r 2+1

22+1

2(Q+1)

cr

22+1 ) .4) x"-- dr' + r

[ 1 -

f (
r+1

'

b22+

) dr'

(3.134)

151

2= 0 iin belirsizdir. Hospital

sonucunu buluruz. Bu sonu
kuraln uygulayarak, sadece .e= O iin, stteki integralin
deerini aadaki gibi elde ederiz:
fb = lin]

-e->o

d
d2
d

Cl

(1--1
b

()

= lim
2-o

d
,e2n(r/b) = 241(.
1).-)
- dQ e

dQ

(3.135)

(3.133)'deki integrali Q= 0 iin dorudan doruyaalarak da

bu sonucu dorulayabilirsiniz. Pt(-1) = (-1)' olgusu kullan larak, (3.133) potansiyeli u biime sokulabilir:

=1

4j+1
2j(2j+ )

{1_,(r.)21_
23 (cos0)
b
(3.136)

= O iin logaritman n varl , potansiyelin z-ekseni boyunca

raksayacan anmsatr. Bu durum (3.136) serisinde kendini
gsterir; nk tam r = b olmad srece, bu seri cos = 1
iin gerekten raksar.
Topraklanm krenin zerindeki yzeysel yk younluu,
(3.136)'nn trevi al narak elde edilir:

cr ( 9 ) = 1
41T

I
ir=b

00

2
4Trb

[ 1 +

4j+

j= 2j+

19)
P 23.(cos
(3.137)

lk terim, kre zerinde olu an toplam ykn -Q olduunu

gsterir; di er terimlerin kre yzeyi zerinden al nan integralleri s fr verirler.
3.11- Silindirik Koordinatlarda Green Fonksiyonlar nn
Alm
Birim noktasal ykn oluturduu potansiyelin silindirik
koordinatlardaki a l m , Green fonksiyonu a l mlar na bir
baka yararl rnektir. lk basamaklar yeterince genel biimde
vereceiz ki, bu yntem, silindirik s nr yzeyli potansiyel
problemleri iin Green fonksiyonlar n bulmaya kolayl kla
uyarlanabilsin. Ba lama noktas , Green fonksiyonunun salad
denklemdir:

152

V2

-> -
x G(x

.
o(5)-5), )

8(4-4) ) Sczz'

(3.138)

Burada delta fonksiyonu silindirik koordinatlarda ifade edilmi tir. c ve z delta fonksiyonlar , birim boylu dik fonksiyonlar cinsinden yle yaz labilir:
+ 00

00

cS(z-z') = 1

e ik(z-z') =
jC dk cos[k(z-z1
dk
Tc
o
- OD

Z
e m ( -1 ' )

(3.139)

m=-oo

Green fonksiyonunu da benzer biimde aabiliriz:

_2Tt12 >

dk e im( " i) cos[k(z-z1 gm (p,91 )

m=- 00 o

(3.140)
Bunlar n (3.138)'de yerlerine konmas , g ( ? 5 nsal Green
m 'J
fonksiyonu iin bir denkleme yol aar:
1 d

dg
(

2
2 m
47c
(k + -5-)2- ) gm = - -T-0(
s

?' ) ( 3.141)

Bu denklem, f> .7 1 iin, I (kp) ve K (k?) dzeltilmi Bessel

fonksiyonlarnn salad m(3.98) defficleminin ta kendisidir.
imdi '4(k?)I ve Km ' nin f) <:?' iin doru s nr koullarn
M
gerekleyen bir izgsel kar m ; 1P2 (k.p) ise
j) ;.?' iin
uygun s nr koullarn gerekleyen bir izgisel ba ms z
karm olsun. Green fonksiyonunun p ve ye gre olan
simetrisi
'

gm (9,5>') = 1-k (kf.>( )1(kp,5 )

(3.142)

olmas n gerektirir. (3.141)'deki delta fonksiyonu, eimde

dgm

dgm

dQ

d.?

477

(3.143)

P'

gibi bir sreksizlie yol aar; bunun yard miyle '4!;1112 arpm-

153

nn boylandr lmas saptanr; burada I, i areti deerlendirmenin 5)=

'da yapldn belirtir.(3.142)'den
dgm

d 5) 14.

= k(15]:45 '11)2 1.K) = kwEtli,elp21

ds)

(3.144)

olduu aktr; burada s i aretleri argmana gre trevi

ifade eder; WN,I r4/2-1 ise n4,1 ve `t.'2 'nin Wronskiyenidir. (3.141)
denklemi, Sturm-Liouville t pinden bir denklemdir:
d

dx

dy
[p x
dx

+ g(x)y = 0

(3.145)

Byle bir denklemin izgisel bams z iki zmnn Wronskiyeninin [l/p(x)j ile orant l olduu bilinmektedir. Bylece y_
nn tm deerleri iin (3.143)' n salanma olana gvence
altna al nm olur. Aka grld gibi, 1. 1 1,1)2 arpmn
ylesine boyland rmallyz ki Wronskiyen
W N(x) , ^4,5(x)] =

4"

(3.146)

deerine sahip olsun.

Hi bir s n r yzeyi yoksa, g (9,9')'nn Q= O'da sonlu ve
p- on'da s fr olmas gerekir. buna gre V(kp)=AI (k?) ve
..4"2 (k9)=K (kg) olmal dr. A sabiti (3.146-Wronskiyeninden
saptanacAtr. Wronskiyen x' in tm de erleri iin 1/x ile
orantl olduundan, onu nerede de erlendireceimiz nemli
deildir. kk x'ler iin (3.102) ve (3.103) (ya da byk x
ler iin (3.104)) asimtotik ifadelerini kullanarak
w [Im (x), Km (x)l

(3.147)

bantsn buluruz; buna gre A = 4W demektir. Bylece

1/1 - 5"?'r nin al m u hale gelir:
2
I

j -)?-)7'

M=- 00

eini44')cos[k(z_z,)]i~.(k f )K (k s,)
< m >

(3.148)
Bu ifade tmyle gerel fonksiyonlar cinsinden de yaz labilir:

154

o.
C dk cos [k(z-z1 1 I (k? )K (k? )
7 o < o
>

oo
cos [m(cp4')] I m (k? )K m (k?> )-} (3.149)
m=

Bu al mdan birok yararl matematiksel sonu elde edilebilir.

x'-o yaparsak, sadece m = o terimi arta kal r ve u integral
gsterim elde edilmi olur:
2
T(

_ f coskz K (k?) dk
o
o

(3.150)

2-4-z2'

2
2
2
>2
(3.150)' de f yerine R ..--- p +5>i cos4-(p) koyarsak, sol
taraf z' = 0'11 171 -1 ters uzakl haline gelir; bu ise z'
= o'll (3.149)' un ta kendisidir. Bundan sonra (3.149) ve
(3.150)'nin sa yanlar kar latr lsa (ki bunlar zinin her
deeri iin geerli olmal dr), u bant bulunur:
k (k\in 2 2
o
4-7 -2m cos(-b')
= Io (k?( )K0 (k?. ) + 2

cos[m(4-4')] Im (kf< )Km (k? > )

m=
(3.151)
Bu son bantda k -->o limitini alabiliriz; bylece (iki-boyutlu) kutupsal koordinatlarda Green fonksiyonu iin bir a lm
elde ederiz:
o.

.en(

42

) = br (4-5-) +
+,?' 2 -2 Qcos (

')

>

) cos [m(6 -

(t,

m=3_ m ( -f>

(3.152)
Poisson denkleminin iki-boyutlu Green fonksiyonu, (3.148)' e
yol aan basamaklardan gee gee sistemli bir biimim kurularak,
(3.152) gsterimi dorulanabilir.

3.12

Green Fonksiyonlar iin zfonksiyon Almlar

Green fonksiyonlar nn al mlarn elde etmenin bir

baka tekni i, ilgili problemin zfonksiyonlar n kullanmakt r.
Bu yaklam, 3.9 ve 3.11 kesimlerindeki yntemlerle st
kapal bir biimde ili kilidir.

155

zfonksiyonlarla ne demek istedi imizi belirtmek iin

v2A()-('')

[f b-n + 'xiNV( -t) = 0

(3.153)

biimindeki eliptik bir diferansiyel denklemi ele alal m. Eer

zmleri ilgilenilen V hacminin S yzeyi zerinde belirli
snr koullarn gereklemek zorundaysalar, o zaman (3.153)
denklemi, X>n n baz belirli deerleri dnda, genel olarak
iyi-davranl (rnein sonlu ve snrl ) zmlere sahip
olmayacakt
nn k, ile gsterilen bu belirli de erlerine
zdeerler (ya da karak6ristik deerler) ve nip(3. ) zmlerine
zfonksiyonlar denir. * zdeer diferansiyel der&lemi
2
-*
V'lin (x ) +

+ 21ril 4n (R) = 0

(3.154)

biiminde yaz l r. Legendre ya da Bessel fonksiyonlar nn

dikliini kantlarken kullan lanlara benzeyen yntemlerle,
zfonksiyonlar n dik olduklar gsterilebilir:

'rn Cin

( 34<) d3 x = Smn

(3.155)

V
Burada fonksiyonlarn bire boyland rldklar varsaylmtr.
il zdeerler spektrumu ya kesikli bir cmle, ya srekli, ya
da ikisi birden olabilir. zfonksiyonlar n tmnn tam bir
cmle oluturduklarn varsayaca z.
imdi
.4. -
2
r
-4 4
(3.156)
G(x,x 1 ) + [f. (x) +AG(x ,x') = - 4nd(x-x')
x

denklemi iin Green fonksiyonunu bulmay arzulad mz varsayal m; burada 2. , genel olarak (3.154)' n `X zde erlerinden
biri deildir. Bundan baka Green fonksiyonllnun, (3.154)' n
zfonksiyonlariyle ayni s nr koullarn gereklediini
varsayal m. Bu durumda Green fonksiyonu zfonksiyonlar n
serisine alabilir:
G(3'cfr ,;t') =

(3.157)
n

Dalga denklemini bilen okuyucu, (3.153) n, potansiyel iindeki bir paraci n Schrdinger denklemine esde er oldu unu anlayacakt r.

156

Bu al mn ~fonksiyonunca salanan diferansiyel denklemde

yerine konmas u sonuca yol aar:
Tam (X''') (Al-k)

(3.158)

1 (X') =

Son bantnn her iki yann "") ile arpp V hacmi zerinden integre edersek, (3.155) cWklik ko ulu sol yan bir tek
terime indirger; bylece a n 'yi buluruz:
a (x) = 41-C
n

(3.159)
*- n -

Sonu olarak Green fonksiyonunun zfonksiyon a l m

n (x1)-4)()

) = 4TC

(3.160)

n
biiminde elde edilmi olur. Srekli spektrum halinde toplam
yerine bir integral gelecektir.
Yukardaki dnceleri Poisson denklemine zelle tirmek
iin (3.156) da f( !:) = 0 ve 'A=.0 koyar z. lk ve basit bir
rnek olmak zere, (3.154) denklemini, tm uzaydaki dalga
denklemi olarak alal m:
(72

k2 ) 1)

= O

(3.161)

k zdeerleri srekli olup, zfonksiyonlar unlard r:

1

ik.x

(21c)

(3.162)

3/2 e

Bu zfonksiyonlar delta fonksiyonu boylandrmas na sahiptirler:

-,)K

k'

d3..

(3.163)

Bu durumda, (3.160) uyar nca, sonsuz uzay Green fonksiyonu

1
I x -x' 1

3 e ik.(x-x')

1
d k
2r2 J

(3.164)
k2

157

.( 'nn -boyutlu Fourier

a l mna sahiptir. Bu ifade, 1/1 integral gsteriminin ta kendisidir.

kinci rnek olarak, x = 0, y = 0, z = 0, x = a, y = b ve

z = c dzlemleriyle tan ml dikdrtgensel bir kutu ierisindeki
Dirichlet problemi iin Green fonksiyonunu ele al nz. Bu kez
a lm,
(V

+ k

min

11.) mn (x "
y z)

(3.165)

= 0

dalga denkleminin zfonksiyonlar cinsinden yap lmal dr;

burada alt s n r yzeyinde de s f r olan zfonksiyonlar
unlard r:

4 211.1n (x ,y, z ) =
ve
2
2
k
Ibm = (

Rnx

sn

sin(nnz)
c

(3.166)

2.2
a

sin

m
b2

n
c

2
2

Dolay siyle Green fonksiyonunun a lm yledir:

oo

GGc,X'') = 32
Wabc kin,n=

sin(P-125-)sin(-1-222!')sin(12-7)sinql)
. a
a

,Q2

m2

n2 ,
2
c

sin(nnz
) sin ( nuz' )

(3.167)

(3.167) a lmn 3.9 ve 3.11 kesimlerinde elde edilen

a l mlarn tipine, yani kresel koordinatlarda (3.125)' e ve
silindirik koordinatlarda (3.148)' e balamak iin, dikdrtgensel kutu halinde benzer a l m yazarz. Eer x ve y koordinatlarn szkonusu hallerde tem ya da (0,z) yerine sayar ve
zel olarak i leme sokulacak koordinat z olarak seersek,
Green fonksiyonunu yle elde ederiz:

G(x,x') = 16 u
ab

oo
L,m=1

Qnx

)sin(-mnv=)sin(21!Y-1)

158

sinh(K

m z<

LI

) sinh(K Qm (c-z > ))

Lm

(3.168)

sinh(Kc)

2
2
1/2
Burada K m = 7[( a + m /b)
'dir. (3.167) ve (3.168)
birbirlerine eit olacaksa, (3.167)' deki n toplam , (3.168)
deki z' ye gre olan tek-boyutlu Green fonksiyonunun (O,c)
aral zerinde Fourier serisi gsterimi olmaldr:
sinh(Kim z< ) sinh(Kkm( c-z 5. ))
K

sinh(K

mc)

00
2 y:
c n=

sin(

nxz'
)
c

K2 +(nn , 2

m c

ntrz,
sin i --
c

--

(3.169)
(3.169)'un doru Fourier gsterimi olmas nn gereklenmesi,
okuyucu iin bir al t rma olarak braklmaktadr.
Bu yntemle ilgili dier rneklemeler, Blm sonundaki
problemlerde bulunacakt r.
3.13- Kark Snr Koullar , Dairesel Delii Olan letken
Dzlem
Bu blmde u ana dek tart lan potansiyel problemlerinde,
tm s nr yzeyi zerindeki tek tip (genellikle de Dirichlet)
snr koullar szkonusu edildi. Bununla beraber, Laplace ya
da Poisson denkleminin zmlerinin tekliini kantlarken
(Kesim 1.9) deinildii gibi, s nrn bir paras zerinde
potansiyelin kendisinin ve geri kalan paras zerinde potansiyelin yzeye dik trevinin belirtildi i kark s nr koullar
da iyi tanmlanm ve tek olan s nr-deer porblemlerine yol
aar. Ders kitaplar nda teklik kan tlamalar yapl rken kark
snr koullar olanana deinmek, fakat sonraki tart mada
byle problemleri bir kenara birakmak eilimi vardr. Greceimiz gibi, bunun nedeni, kar k s nr koullarn ele almann
normal koullara gre ok daha zor olmas dr.
Kark sinir koullar halinde karlalan glkleri
anlatmak iin, zerinde a yar apl dairesel bir delik alm ,
iyice ince, sonsuz geni likte, topraklanm iletken bir dzlem
ve delikten uzaklarda dzleme dik, sabit byklkl, fakat
dzlemin her iki yannda farkl iki deere sahip elektrik
alan bulunan problemi ele alal m. Problemin geometrisi ekil
3.13'de izilmi tir. Dzlem z = O' da, deliin merkezi ise
koordinat ba langcndad r. Sfrdan farkl olan asimtotik

159
Z

elektrik alan bile enleri, z >O iin E =-E ve z ( 0 iin

E =E ' dir.Protlem uydurukmu gibi go/'LneLdlir; fakat E = O
yza dd- E = 0 halinde, dalga klavuzlarnn duvarlarndaki kk
delikleiden yaylan ma problemlerine pekla uygulanabilir;
buradaki "kk" deyimi dalgaboyuna gre olan kkl anlat makta ve bylece elektrostatik d nceler kullanlabilmektedir
(Kesim 9.5'e bak nz).
Elektrik alan delikten uzaklarda belirtilmi olduuna
gre, potansiyeli
{E z
o

z > O iin

+ ^(i)

(3.170)
E Z + 4)(1)

z 40 iin

biiminde yazar z. Delik olmasayd , )(1) s fr olurdu. letken

levhann st yzeyi -E /47I'lik ve alt yzeyi ise E /4n 'lik
di(izsfn birer yzeysel1).i.k younluuna sahip olurdu. Buna gre
potansiyeli, deli in dolayndaki yzeysel ykn yeniden
dzenlenmesinden ortaya kmaktad lenebd_lir. Bu yk younluu
z = 0 dzleminde yer ald ndan, 1 1 potansiyeli
^( )(x,y,z) _SCY

(1) , x',y')dx'dy'
2 2
(x-x')+(y-y') +z

160

x,(1) 'in z'ye gre ift oldubiiminde temsil edilebilir. Bu, ti

(1) z'ye gre ift, E (1)
unu gsterir; dolaysiyle E ( ) ve E
( 1)
toplam elektrik
ise tektir. Dikkat ederseniz,X Ex( 1) veY E
Y
alannn x ve y bile enleridir; oysa ki (3.170)'den dolay
(1) toplam z bile eni deildir. Buna gre, z'nin tek fonksiE
yonu olsa bile, P' 1) , z = Oda s f r olmaz. stelik orada
sreksizdir. Elektfik alannn toplam z-bileeni z = 0 dzlemini delik blgesinden geerken srekli olmak zorunda bulunduundan,
-E + E

(1)
( )1
= -E + E
z,+
z-0
z=u

bant s zorunludur. E ( ) , z'nin tek fonksiyonu olduuna

gre, stteki bant el&trik alan nn yzeye dik bile enini,
(x,y) delik iinde bulunmak (yani 0 < P < a olmak) kouluyla,
E

bil
z I

z=o+

= -E

(1) I
lz=o

1
2

,,
k r..

- E )

olarak belirler. letken yzey zerindeki noktalar

( yani
a L ?<;,.) iin, elektrik alan bilinmemektedir; fakat potansiyel varsay m o(lafak s frdr. Bu ise (3.170)'den iletken
yzey zerinde (i) 1 = 0 olduunu ifade eder. Delik iinde
potansiyeli bilmediimize dikkat ediniz. Bu nedenle aadaki
kark snr koullu elektrostatik s nr-deer problemi ile
kar-karya bulunmaktay z:
?,(].)

z=o+

(E -E)
o

0<Q<d iin
(3.171)

15 (1 tz=o = o

a < P < oo

iin

Problemin geometrisindeki eksensel simetri nedeniyle, .5(1)

potansiyeli silindirik koordinatlar cinsinden [(3.110)'dan
oo
) ek(z1 J
(1)
(3.172)
(5>z) = fo A(k)
0 (1q)dk
biiminde yaz labilir. A(k)'nn s nr koullar yard miyle
nas l saptanacan grmee giri meden nce, A(k) ve onun k=0'
daki trevlerini potansiyelin asimtotik davran na balayal m.

161

Byk f'larda Jo (k?)'nun hzl titre imleri, ya da byk (zi

le rde e -k z 'nin h zl d , (3.172) integraline nemli katk larn k = 0 dolay ndaki blgeden geleceini gsterir. yleyse
(1) ' .
n asimtotik davran , A(k)'nn kk k'lardaki davran na bald r. A(k)'n n k = 0 dolay nda bir Taylor serisine
alabileceini varsayal m:
k
kL d A
e! -2-(o)
A(k) =
)
Bu seri (3.172)'de yerine koyuldu unda, ( potansiyeli
1(1)

d A

(9,z) =

(0)Be (?,z)

(3.173)

haline gelir; burada

e-k z jo(k?)
1
e! Socc dk k2

Biz (?,z) =

(3.174)

dr. (3.174) integralinin

B - 1

.e!

-klzi J (k?)
scP
dk e
o
o

d
)
dizi

olarak yaz labilecei akt r. Problem 3.14(c)'deki ilgili

sonucu kullanarak da 13'yi.
B

t =---1

di zi

1
.

(3.175)

2
4)2 + z

biiminde buluruz. Bunun da

Be =

P ((cos81)
r2+1

(3.176)

sonucunu vermesine okuyucu amamald r; burada cos8 = z/r ve

2
2' 'dir. Buna gre (3.173) asimtotik a l m , (3.33)
r9 + z
kresel harmonik a l m yaps ndadr:
oo

1(1) _

e=0

dA
dk 2

PL(Icos91)
(3.177)

(0)
r2+1

162

Gelecek blmde tart laca gibi r-1, in kuvvetleri cinsinden

olan bu a lma ok-kutup a l m denir. e = 0 katsay s olan
A(0) toplam yktr. L = 1 katsays dA(o)/dk ise z-dorultusundaki ift kutup momentidir. v.s. ...A(k) fonksiyonu bilinince,
potansiyelin asimtotik davran n betimleyen bu nicelikler,
potansiyelin kendisini a k olarak kurmaks z n gelitirilebilir.
Artk kark snr-deer problemini tart maa haz rz.
.4(1) iin varsaylan (3.172) ifadesi kullan larak, (3.171)
s nr koullar , A(k) , nn gerekledii birinci tr bir integral
denklem ifti haline gelir:
-

fdk kA(k) J (k9) = 1 (E - E ) O <9<a iin

o
2
1
0
(3.178)
00

fodk A(k) Jo (k?) = 0

iin

Birisi bams z deikenin deiim blgesinin bir paras ,

dieri de geri kalan paras zerinde geerli olan bu tip
integral denklem iftlerine dal integral denklemler denir. Bu
tr denklemlerin genelteorisi karmak olduu gibi, ok fazla
gelitirilmi de deildir. Sadece bir as r kadar nce H.Weber
bununla yak ndan ilgili bir problemi, yani ykl bir dairesel
diskin potansiyeli problemini Bessel fonksiyonlarn ieren
baz sreksiz integraller arac l yle zmt. Biz Weber'in
formllerinin genelle tirilmi ine ba vuraca z. Aadaki dal
integral denklemlerini ele alal m:
o.
n
o dy yg(y) J n (xy) = x
r

04x<1

iin
(3.179)

JO dy g(y) Jn (yx) = 0

1 L x < ao iin

J (at)Jy (bt)t nn integrali iin Sonine ve Schafheitlin'in

fO'rmlnn incelenmesi
bak. Watson, sayfa 398 ya da Magnus
ve Oterhettinger, sayfa 35, Denklem (S ) ve (S 3 )
, g(y)
zmnn

* Yeni say labilecek u kitap, I.N.Sneddon, Mixed Boundary Value Problems in

Potential Theory, NorthHolland, Amsterdam and Wiley nterscience, New
York (1966), bu konuya ayr lm t r. Ayr ca Tranter, sayfa 50 ve Blm VIII
e bak n z.

163

g(y) =

1"(n+l)

1"( n+

n+1

2-

2 )

n n+ )

(y) =

n+3/2 (Y)
1/2
(2y)

n+ -23 )

(3.18 0 )

olduunu gsterir. Bu ba nt da J (y), n' yinci mertebeden

bak.).
kresel Bessel fonksiyonudur (Kesim
(3.178)'deki denklem iftimiz iin n = O, x = f/a, y = ka
dr. Buna gre A(k),
A(k) =

(E -E )a
o
It

(E0-E1 )
.5
(ka) =

It

nka
k2

a coska k

....
(3.181)

dr. A(k) ifadesi kk k'lar iin

A(k)

(E -E )a
o

2
(ka) 3

[ ka

10

3 t

_
.
biimini al r. Bu, qp(1) ile
ilgili toplam ykn s fr olduunu
ve (3.177) asimtotik potansiyelinde ilk terimin Q = 1 katks
olduunu ifade eder:
(E -E )a
0 1
3 x

(zi
r

(3.182)

Bu terim uzakl kla r gibi azalmakta olup,

(E-E)a
P = +

0 1

(z

O)

(3.183)

3-rc

gibi bir etkin elektrik ift kutup momentine sahiptir. Gzlem

noktas nn dzlemin alt nda ya da stnde bulunmas na bal
olarak bu etkin ift-kutup momentinin iaret deitirmesi,
gerek ift-kutup momentinin z'ye gre tek, oysaki (3.182) , nin
ift olmas nn bir sonucudur. Dzlemsel bir iletken levhada
bulunan kk bir deli in, delikten uzaklarda, yzeye dik bir
ift-kutba edeer olmas dncesi, dalga k lavuzlar nn ve
oyuklar n duvarlarndaki bu tr deliklerin sonular n tartrken nemlidir. ekil 9.4'de resimlendi i gibi, alan izgileri daha kk sabit alanl tarafta sona ermek zere delikten
ieri s zarlar ve bunun sonucunda ift-kutup benzeri alan or-

164

taya kar. Bu resme (3.182) ve (3.183) ile say sal anlam

verilmi tir.
Delik yaknndaki P-) ek potansiyeli, tam ifade olan

p.)( 9,z

(E -E )
o 1

00

a2

dk j (ka) e kiz1 J0 (k?)(3.184)

ifadesinden hesaplanmal dr. Baz zel hallerle yetineceiz.

Eksen zerindeki (f= 0) ek potansiyel udur:
(1)

(E -E )a
(0,z) =

1 _

tan-1

Izi

z1
a iin bu ifade r = IzI 'li (3.182) ifadesine iner;
oysaki Izi -,0 iirj ilk terim yeterlidir. Deli in bulunduu
dzlemde (z=0) 01) 1 potansiyeli 0 4: 4 4 a iin a adaki
gibidir (p)a iin kukusuz s frdrri.

cp.) (9,0) = (E o - E )

a - p

Delikteki teetsel elektrik alan bir nsal aland r:

=
teg. (P,O)
)

(Eo-E )

(3.185)

\a2_92

Delik iindeki elektrik alan n dik beileseni ise, (3.171)'deki

ilk denklemden, dzlemin stndeki ve alt ndaki dzgn alanla-

rn ortalamas dr:
Ez (?,0) =

(Eo + El )

(3.186)

Dikkat ederseniz, elektrik alan nn bykl deliin kenarnda

bir kare kk tekilliine (singularity) sahiptir; bu durum
Kesim 2.11deki dncelerle uyum halindedir. Deli in yak nlar nda iletken dzlemin st ve alt yzleri zerindeki yzeysel
yk younluklar tamamiyle alakalem hesaplanabilir. Bu a k
*- Burada kar la lan trden integraller iin uralara bak n z: Watson, Blm
13; Gradshteyn and Ryzhik; Magnus, Oberhettinger and Soni ya da Bateman

Mianuscript Project.

165

hesap problemlere b rak lmtr.

(3.170)'deki tam potansiyelin dairesel delik yak nndaki
e -potansiyel izgileri E = 0 durumu iin, ekil 3.14' de
grlmektedir. Deliin ikilii yar ap tesinde artk potansiyelin varl neredeyse hissedilememektedir.

2,0

1, 0
.

014

,.

o
0,01

ekil 3.14- zerinde dairesel bir delik bulunan iletken

dzlemin bir taraf nda delikten uzaklarda
dzleme dik bir E elektrik alan vardr;
dier tarafta is8 asimtotik hibir alan
yoktur (E = 0). ekilde bu durumun e-potansiyel izgileri grlmektedir. Say lar,
4 potansiyelinin aE cinsinden deerleri dir. Dalm, deli!in merkezinden geen
dey noktal izgi etrafnda dnme simetrisine sahiptir.

Klasik bir problem olan ykl iletken disk, Sneddon tarafndan ayr ntl olarak tart lmaktad r. Laplace denklemini
eliptik kordinatlarda de i kenlerine ay rarak, disk ya da
delik iin kar k s nr koullar ndan kurtulabiliriz. Bu halde
disk (ya da delik), stten bas k bir elipsoid yzeyinin limit
biimi olarak al nabilir. Bu yakla m iin rnein Smythe,
sayfa 124, 171 ya da Jeans, sayfa 244'e bak n z.

166

KAYNAKLAR VE b'fiERLEN OKUMA PARALARI

Matematiksel fizikteki zel fonksiyonlar, adi diferansiyel
denklemlerin zm, hipergeometrik fonksiyonlar ve Sturm -Liou ville kuram gibi konular birok kitapta yer almaktadr. Henz
sevdii kitabi saptayamam olan okuyucular iin baz olanaklar
unlardr:
Arfken; Dennery and Kryzwicki;
Morse and Feshbach; Whittaker and Watson.
yi seilmi rnekleri ve problemleri ieren daha basit
bir inceleme
Hildebrand, Blm 4,5 ve 6'da bulunabilir.
Legendre ok -terimlileri ile kresel harmoniklerin kuram
ve uygulamas zerine bol rnek ve problemli, fakat modas
gemi bir kaynak udur: Byerly.
Kresel fonksiyonlar n saf matematiksel zellikleri iin
en yararl tek ciltlik kaynaklardan biri
Magnus and Oberhettinger ve bunun imdi Soni ile birlikte
dzeltilmi biimidir.
Daha ayrntl matematiksel zellikler iin
bakn z:

uralara

Watson : Bessel fonksiyonlar iin,

Bateman Manuscript Project kitaplar ; zel fonksiyonlarn
her tr iin.
Silindirik, kresel ve di er koordinatlarda elektrostatik
problemleri u yaptlarda geni biimde tartlmaktadr:
Durand, Blm XI ; Jeans, Blm VIII;
Smythe, Blm V ; Stratton, Blm III.
PROBLEMLER
3.1- E-merkezli iki krenin yar aplar a ve b'dir
(b>a) ve her ikisi de ayni yatay dzlemle iki yar kreye ayrlmtr. krenin st yars ve d krenin alt yar s sabit
V potansiyelinde tutulmaktadr. Dier yarkreler ise sfr potansiyeldedirler.
a4 r4 b blgesindeki potansiyeli Legendre ok-terimlilerinin -Eir serisi olarak bulunuz. Hi olmazsa
i= 4Be kadar

167

olan terimleri al niz. zmnz, b->op ve a -> 0 hallerinde

bilinen sonularla kontrol ediniz.
3.2- R yarapl bir kresel yzey, Q/47tR 2 younluuyle
dzgn olarak datlm bir yzeysel yke sahiptir; sadece
kuzey kutupta 8 =o(konisiyle tan mlanan kresel kapak zerinde
yk yoktur.
a) Kresel yzey iindeki potansiyelin
o.
=

L=0 22+1 [ P2+1 (coso()

e-

P2, (cos

(coscg)
R

biiminde ifade edilebilece ini gsteriniz; burada L= 0 iin

Kre dndaki potansiyel nedir?
PL-1 (coso() =
b) Koordinat balangcndaki elektrik alannn bykln
ve ynn bulunuz.
c) (i) Yksz kresel kapak ok kk hale geldi inde,
potansiyelin (a) ve elektrik alan nn (b) limit biimlerini
tart nz. (ii) Ayni tartmay , bu kez yksz kapan byt lerek ykl blgenin gney kutupta ok kk bir kapak haline
gelmesi durumunda yap n z.
3.3- R yarapl , ince ve yass iletken bir dairesel disk,
merkezi balangta olacak ekilde x-y dzlemine yerle tirilmi
olup, sabit bir V potansiyelinde tutulmaktad r. Disk merkezinden disk zerindeki bir noktaya olan uzakl k p olmak zere,
sabit potansiyelli bir disk zerindeki yk younluunun
(R-2-jp2Y"' /2 ile orant ll olduu verildiine gre,
(a) r > R iin potansiyelin aadaki gibi olduunu gsteriniz:
(22)
(- )
cp r,e,959 = 2V R
22 p 29.(cos8)
r
. =o 22+1
b) r < R iin potansiyeli bulunuz.
c) Diskin s as nedir?
3.4- yarap a olan ii bo bir iletken krenin yzeyi,
ortak arakesit izgisi z-ekseni olan ve b a s na gre dzgn
biimde da lm dzlemlerle ift sayda eit paraya blnmtr (Paralar, bir elmann dilimleri zerindeki kabuk, ya da
ardarda gelen meridyenler.aras ndaki yeryz paras gibidir).
Bu paralar srasiyle sabit +V potansiyellerinde tutulmaktad r.
a) 2n paral genel hal iin, krenin iindeki potansiyelin

168

bir seri gsterimini kurunuz ve hangi a l m katsaylarnn

sfrdan farkl olduunu tam olarak saptamak amaciyle serinin
yeterince ok sayda katsaysn hesaplaynz. S fr olmayan
terimler iin, katsay lar , cos9 zerinden bir integralle
gsteriniz.
b) n = 1 (iki yarkre) zel hali iin, potansiyeli, Q = 3
.2= 3' e kadar ak olarak
l terimlerin tm ile birlikte
saptaynz. Bunun, bir koordinat dnmyle Kesim 3.31 deki
(3.36) sonucuna indirgenebileceini dorulayinz.
3.5- yarap a olan ii bo bir kre, yzeyi zerinde
V(8,0) olarak belirtilen bir potansiyele sahiptir. Kre
iindeki potansiyel iin a adaki iki zm biiminin edeer
olduunu kantlaynz.

4>.

a)

r2)
0->) - '
4"Tc

V(01, 451 )

2
3/2
(r +a -2arcosX)

dSl

Burada cos)= cose cos8' + sin8 sin9' cos(6-q;') dr.

b)

(.;t) =

.Z; ALA)

Y .em (9,0)

Burada A.em = ScifY Y;n1 (e' ,0' ) V(9' ,95 1 ) dr.

3.6- (1 ve -q noktasal ykleri z-ekseni zerine s rasiyle z
= +a ve z = -a noktalar na yerletirilmi lerdir.
a) Elektrostatik potansiyeli, r)a ve r<a iin, kresel
harmoniklerin ve r'nin kuvvetlerinin bir a lm olarak bulunuz.
b) qa arpmn sabit
limitini
p/2) tutarak, a
al n z ve r # 0 iin potansiyeli bulunuz. Bu, tan m olarak
z-ekseni boyunca bir ift-kutup ve onun potansiyelidir.
c) imdi (b).deki ift-kutbun, merkezi ba langta bulunan
b yarapl , topraklanm kresel bir kabukla sar ldn
varsaynz. stste gelme ilkesi yard miyle, kresel kabuun
iinde her yerde potansiyeli bulunuz.
3.7- ekilde grld gibi, b yar apl , topraklanm
iletken bir kresel kabuun iine, (q, -2q,q) gibi noktasal
yk, -2q yk merkezde olacak ekilde, bir doru boyunca a
aral klariyle yerletirilmitir.
a) Topaklanm kre yokken, bu ykn potansiyelini
yaz n z. qa = Q sonlu kalmak kouluyle, a--->0 olurken potansi-

169
yelin limit biimini bulunuz. Bu son yan tnz kresel koordinatlarda yaz nz.
b) b yar apl topraklanm krenin varl , r < b'deki
potansiyeli de i tirir. Ek potansiyel, r = b i yzeyinde

Problem 3.7
oluan yzeysel yk younluu, ya, da r 1 b'ye yerle tirilen
grnt ykleri taraf ndan yarat lm gibi dnlebilir.
Snr koullarn salamak iin stste gelme ilkesini kullan nz ve kre iindeki heryerde r < a ve r > a iin potansiyeli
bulunuz. a a 0 limitinde
2)
r

P2 (cos(9)
'

b5

olduunu gsteriniz.
3.8- b yarapl , ii bo bir dairesel silindirin ekseni
z-ekseniyle akmakta olup, ular z = 0 ve z = L'dir. U
yzeylerinde potansiyel s frdr; yan yzey zerinde ise
potansiyel V(0,z) olarak verilmektedir. Silindirik koordinatlarda dei kenlerin ayrlmas n uygun ekilde kullanarak,
silindir iindeki heryerde potansiyel iin bir seri zm
bulunuz.
3.9- Problem 3.8 deki silindirin yan yzeyi iki e it
yar-silindirden yap lm olup, biri V, di eri ise -V potansiyelindedir; yle ki:

170

-Tc/2 <

< Tc/ 2

iin

3)-(/2

iin

V(g5,z

Z/2

<0

a) Silindir iindeki potansiyeli tulunuz.

b) L >> b varsayarak, z = L/2'deki potansiyeli 9 ve (;;'nin
fonksiyonu olarak ele al nz ve bunu iki-boyutlu 2.9 Problemi
ile karla trnz.
3.10- Keyfi bir f(x) fonksiyonunun 04C, x

aralnda

00
f(x) = >
n=

A J (y )
n v vn a

dzeltilmi Fourier-Bessel serisine a labileceini gsteriniz;

burada y
dJ (x),/ax = O' n n'yinci kkdr; A katsay lar
V
n
ise yle verilmektedir:
c
2
A =
f(x) x J y (y
) dx
n
vn a
2
2
o
a (1-V Yyn2 ) Jy
(YVn)
3.11- Sonsuz geni likte, ince, iletken bir dzlemsel
levha, a yarapl bir delie sahiptir. Ayni malzemeden yap lm biraz daha kk yar apl ince bir yass disk bu delie
Yerletirilmi olup, ok dar bir yal tkan halka ile levhadan
ayrlm bulunmaktadr. Disk sabit bir V potansiyelinde tutulmakta, sonsuz levha ise s fr potansiyelinde durmaktad r.
a) Uygun silindirik koordinatlar kullanarak, dzlemin
yukarsndaki noktalarda potansiyel iin Bessel fonksiyonlarn
ieren bir integral ifade bulunuz.
b) Disk merkezinin yukarsndaki bir z dik uzakl nda
potansiyelin a adaki gibi verileceini gsteriniz:

CD:) (z ) =

z
V a2+z2

c) Diskin kenarnn yukars ndaki bir z dik uzakl nda

potansiyelin

171

kz
.wa

4:1a (z)

olduunu gsteriniz; burada k = 2a/(z 2 + 4a2 ) 1 / 2 , K(k) ise

birinci trden tam eliptik integraldir.
3.12- Problem 3.1' deki potansiyeli, kitapta elde edilen
uygun Green fonksiyonu yard miyle znz ve bu yolla bulunan
yantn diferansiyel denklemden elde edilen direkt zmle
uyutuunu dorulayn z.
2 2
3.13- Toplam Q olan 2d uzunluklu bir izgisel yk, (d -z )
ile deien bir izgisel yk younluuna sahiptir; burada z,
orta noktadan olan uzakl ktr. I yarap b olan (b > d)
topraklanm iletken bir kresel kabuk, merkezi izgisel ykn
orta noktas na gelecek ekilde, bu yk da lmn sarmaktadr.
a) Kresel kabuun iindeki heryerde potansiyeli, Legendre
ok-terimlileri cinsinden bir a l m olarak bulunuz.
b) Kabuk zerinde oluan yzeysel yk younluunu hesaplayn z.
b limitinde tart n z.

c) stteki yan tlarn z d

3.14- a) Bessel diferansiyel denkleminden hareketle,

(3.112) denklemini, ya da buna edeer olan

s (?_ ?, ) _

00
(k?') dk
k Jm(kto)
) Jm

bants n gerekleyiniz.
b) Aadaki a lm elde ediniz:

=
m=-oo o

dk elm(-0') J ni (k ) J m (k ,) e -k(z > -z< )

?

c) Uygun limit sreleriyle a adaki a l mlar kan tlayn z:

jr e-k!z l Jo(k?) dk
Jp

+ z 2i
0.0

Jo ( k /924.9' 2 -2??' cos9;)

imcp
=-co e

Jm (k?) Jm (k?' )

172

e ikycos0

.m

imcp

JTI (k?)

d) Sonuncu bantdan Bessel fonksiyonu iin bir integral

gsterim elde ediniz:
Jm(x) =

1 .m 521L
2111

ixcoset, - imcb

cick

Bunu standart integral gsterimlerle kar la trn z.

3.15- z = 0 ve z = L dzlemleri arasndaki s nrs z uzay
iin kurulan Dirichlet Green fonksiyonu, s fr potansiyelinde
tutulan paralel iletken dzlemler aras ndaki noktasal yk ya
da yk dal m problemini tart maya elveri lidir.
a) Silindirik koordinatlar kullanarak gsteriniz ki, bu
Green fonksiyonunun bir ekli udur:
A

GG-<?' ) = L

> >00

eM"P-W./Sin(1)Sin(I)Im(N)Km(N)

n=1
b) Bu Green fonksiyonunun bir ba ka eklinin de aadaki
olduunu gsteriniz:
co

jdk eim(4)-4') Jm (k?)Jm (k?') sinh(kz < )sinh [k( L-z >
o
M=0a
sinh(kL)

3.16- Problem 3.11' in geometrisini yle deitiriniz.

inde bir disk bulunan dzlemin L kadar uzana sfr potansiyelinde tutulan paralel bir iletken dzlem koyunuz. Yeni
eklediimiz bu topraklanm dzlemi z = o ' da, disk merkezi
z-ekseni zerinde olan diskli dzlemi ise z = L'de al nz.
a) Dzlemler aras ndaki potansiyelin, (z,p,) silindirik
koordinatlar nda
I d)03 CM Joa)
/
5(z,y, ) = V )'

sinh(z/a)
sinh(L/a)

biiminde yaz labileceini gsteriniz.

b) z,y,L belirli kalmak zere,

oo limitinde (a) kkn-

173

daki zmn beklenen sonuca indirgenece ini gsteriniz.

Sonucunuzun, a-1 'in kuvvetleri cinsinden yap lan bir a l mda
en dk mertebeli yant olduunu dnerek, a'n n p ve L'ye
gre byk (fakat sonsuz de il) olmas halinde, bu en d k
mertebeli ifadeye yap lacak dzeltmeleri ele al n z.Glkler
var m dr? Dzeltmeler iin a k bir kestirmede (tahminde)
bulunabilir misiniz?
c) (L-z), a ve p belirli kalmak zere, L--). co limitini ele
al n z ve bu limitte Problem 3.11'deki sonular n bulunacan
gsteriniz. 1,7>a (fakat L-). oo deil) halinde, dzeltmeler iin
ne diyebilirsiniz?
3.17- Sfr potansiyellerinde tutulan sonsuz geni likte
paralel iki iletken dzlem aras nda bir noktasal q yk dnnz. Bir silindirik koordinat sisteminde, dzlemleri z = 0 ve
z = L'ye yerletiriniz; yk ise z ekseni zerinde z = z'da
(04.;z < L) olsun. Problem 1.12 'deki Green'in karliL lk
o.
teorem ni kullann z; oradaki kar latrma probleminiz de
3.16 problemi olsun.
a) z = L iletkeninde, merkezi z-ekseni zerinde bulunan a
yarapl dairesel blgede olu an yk miktar nn
QL (a) =

y(z

o'

O)

ile verildiini gsteriniz; burada5(z ,0), Problem 3.16'daki

potansiyelin z = z , 5) = O'da deerlendirilmi eklidir. st
levha zerinde ()A an toplam yk bulunuz. Bunu, yntem ve
yan t bakmndan, Problem 1.13'deki zm ile kar latrn z.
b) st levha zerinde olu an yk younluunun
Q. (?)

-9
=__

21T o

co
dk

sinh(kz )
o
sinh(kL)

k J (ki>)
o

biiminde yaz labileceini gsteriniz. Bu integral, Ko (ntrp/L)

dzeltilmi Bessel fonksiyonlar n ieren bir sonsuz seri
olarak ifade edilebilir [rne in, Gtadshteynand Ryzhik, sayfa
728, forml 6.666'ya bakn z]; bu4se o4.4an yk younluunun,
byk nsal uzakl klarda, (9) -1' e I P I- eklinde azalacan
gsterir.
3.18- a) Problem 3.15'in sonular ndan ya da ilk ilkelerden
yararlanarak gsteriniz ki, s fr potansiyelinde tutulan
sonsuz geni likte iki paralel iletken dzlem aras ndaki noktasal bir q yknn potansiyeli

174

15(z,9)

nnz

4q
=

sin(
=3:

.
) s n i nnz, K
o L
L

biiminde yaz labilir; burada dzlemler z = o ve z = L'de; yk

ise z-ekseni zerinde z = z noktas ndad r.
o
(?) yzeysel
b) Alt ve st levhalarda olu an (Q) ve
iin sonu udur:
yk younluklar n hesaplayn z.

r1.,(P)

crL(?) = -91
2
L

(l)nnsin(
n=

12:j
.D4
o ) K (
L
o L

nnz

00

Bu ifadenin, Problem 3.17(b) 'deki ifadeyle olan ilgisini

tart n z.
c) stteki yan ttan, z = L levhas nda olu an toplam QL
nz. Fourier serisini toplayarak, ya da ba kayknhesapl
bir karlat rma yoluyla, yan tn z , Problem 1.13 'deki
bilinen ifadeyle kontrol ediniz [C.Y.Fong and C.Kittel, Am.J.
Phys. 35, 1091 (1967)
3.19- o) L-40p limitinde Problem 3.15 (b)'nin Green fonksiyonunu kullanarak, topraklanm iletken bir dzlemin d kadar
yukarsna paralel biimde yerletirilmi R yarapl ince ve
yass bir dairesel iletken diskin s asnn
2
00
.5:5),3-0 (kf)(T(p)d? -1
-2kd
C-1 =
dk (1- e
)
o
2

5R0 per(?)

ile verildiini gsteriniz; burada

younluudur.

cr(9)

disk zerindeki yk

b) T(?) = sabit yaklakl ile birlikte stteki ifadeyi,

-1
C
iin bir deiim ilkesi ya da kararl l k ilkesi olarak
kullann z. d<<R olduunda, C 1 iin doru limit deeri elde
edeceinizi ak olarak gsteriniz. Yaln z braklm disk
(dR)iin C l 'in yaklak bir deerini saptaynz ve bununla
tam sonu olan C 1 = (1W/2)R 1 aras ndaki oran gelitiriniz.
c) Cr(p) iin daha iyi bir deneme ifadesi olarak, bir sabit
2
ile (R
'nin bir izgisel kar mn al n z; burada
2 2 -1/2
(R -.5:> )
yaln z braklm disk iin doru ifadedir.
-1/2

b) kk iin aadaki integraller yararl olabilir:

175

00

so

c.

dt r J (t)/t

- 4

dt

(t)/t = 1
-2-

Problem 3.20
3.20- ekilde de grld gibi, iki-boyutlu bir potansiyel
problemi, kutupsal koordinatlarda = 0, 0 = (3 ve 4 = a
yzeyleriyle tan mlanmaktadr.
Kutupsal koordinatlarda dei kenlerin ayrlmas n kullanarak, Green fonksiyonunun a adaki gibi yaz labileceini
gsteriniz:

G(5), 0 ;?',.01) =
M=1

p"M

1)
(nm IVa 3>
ii-1 ?"/P
<
a2mc113 Sin( 4.)Sin(1
->
Y>

3.21- z = 0, z = L, p= a yzeyleriyle tan mlanan topraklanm bir silindirik kutu iine, (9',0 1 ,z 1 ) noktas na bir
birim noktasal yk yerle tirilmi tir. Kutu iindeki potansiyelin a adaki eitli biimlerde ifade edilebileceini gsteriniz:

176

0,

co

) =

im( q6-

> >
m=-oon=
x

(' ) J ( xmn? )J ( xmn?' )

ma
ma

xL
2
mn
(x
)sinh(
mn m+1 mn

sinh

mn

x
z

sinh

4)(U,

(L 7 z,)
J

00
00
;
eim(gb- ) sin( "z )sin("z ) Im ( n/L)
m=-con=1
L
L
(nna/L)

nn?
, ,nixa,,
mLmL
----/I. k----> 1, -

mn

,nna,
I (
m
m L

n \----/

ntr s>
L >)

[
X p
eim(04')sin(k7m)sin(knz')Jm( mn )J111()
co
L
L

8
Lal m=eo K=1 n=
.."

,kT ,2 2
L jm+1 (xmn )

Son almn (ondaki fazlal k toplam ile) dier iki a l ma

olan bal ln tartn z.
3.22- Problem 3.21 'deki silindirik iletken kutunun tm
kenarlar s f r potansiyelinde, sadece st yzn zerinde
p= b <:a ile tanmlanan bir disk V potansiyelinde olsun.
a) Green fonksiyonunun Problem 3.21'de elde edilen ayr
biimini kullanarak, silindirin i blgesindeki potansiyel
iin ifade bulunuz.
b) b = L/4 = a/2 alarak, her seri iin,
p= 0, z = L/2
deki potansiyel ile diskin potansiyeli aras ndaki oran say sal
olarak hesaplayn z. En az ndan virglden sonra iki basama
kesin bir say elde etmee aln z. Bir' seri di erlerinden
daha yava yaknsar m ? Neden?
(Jahnke, Dinde ve Lsch' n kitabnda J ve JI ve I
WTOK 0 ve (2/"5)K 'in izelgeleri vard r. e tli i 'zel8eler iin
Watson'a da bain z).
3.23- zerinde a yar apl dairesel bir delik bulunan
iletken dzlem problemi Kesim 3.13'de tart lm t . imdi

177

oradaki yzeysel yk yo unluklarn ele al n z.

9

o) Dzlemin st ve alt yzlerindeki yk yo unluklar nn,

iin
E
o
+ Acr(9)
C1-4 (9) =
E

Cr (S)) =

41T

+ AT( ?)

olduklar n gsteriniz; burada

(E -E )
o
4n2

- sin

N/5?_a2

dur. Byk p 'ler iin A.5(p) nas l davranr? 45 (1) cinsinden

tanmlanan Acil>) , 4<a iin s f r mdr? Aklayn z.
b) Dorudan integral alarak
-1

lim
R+ co
olduunu gsteriniz. Bunu yorumlay n z.

= O
47

178

4
OK-KUTUPLAR, MAKROSKOBK ORTAMLARDA ELEKTROSTATK
DELEKTRKLER
Bu blmde nce yerle ik (lokalize = sonlu blgeye s nrl )
yk dalmlar ve bunlarn ok-kutup a lmlar incelenecektir.
Al m kresel harmonikler cinsinden yapmakla birlikte, ilk
birka ok-kutup iin dik koordinatlarla olan ili ki de kurulacaktr. Daha sonra bir ok-kuthun bir d alan iindeki enerjisi
tartlacaktr. Bunun ardndan elektrostatiin makroskobik
denklemleri basit olarak tretilecek; daha zenli bir tretim
Blm 6'ya ertelenecektir. Sonra dielektrikler ve uygun s nr
koullar betimlenerek, dielektriklerin varl halinde birka
tipik snr-deer problemi zlecektir. Atomsal kutuplanma
yatknl (polarizability) ve al nganl k (susceptibility) ile
ilgili ana zellikleri betimlemek iin basit klasik modeller
kullan lacakt r. Son olarak da dielektriklerin varl halinde
elektrostatik enerji ve kuvvetler sorunu tart lacaktr.
4.1

ok kutup Alm
-

Yerleik bir yk da lm , sadece belirli bir ba lang

dolayndaki R yaraplm kiire iinde s frdan farkl olan 9(5P)
yk younluu ile betimlenir. Kre dndaki potansiyel, kresel
harmonikler cinsinden bir a lm olarak yaz labilir:

p(X) =
=O

47c
2L+1

Y
gj m

2m (O ' (;d)
r

2+1

(4.1)

Sabit katsaylar, daha sonra uygun d sn diye bu zel biimde

seilmilerdir. (4.1) denklemine ok-kutup a lm denir; Z= 0
terimi tek-kutup terimi ad n al r; Z= 1 terimleri ift-kutup
terimleridir, v.s.... Bu isimlendirmelerin nedeni a ada
ak hale gelecektir.
zlecek problem, d iz. sabitlerini j?(;2'') yk yo unluunun
zellikleri cinsinden sZtamaktad r. zm, potansiyel iin
R yar apl kre, sadece uzay ykl ve yksz iki blgeye ay rmak iin
kullan lan keyfi bir kavramsal arat r. E er yk yo unlu u uzakl k ,ile
uzakl n her kuvvetinden daha h zl olarak d yorsa, bu durumda ok-kutup
a l m yeterince. byk uzakl klarda geerlidir.

179

1.?(32')

s'' ,

d3x'

1)t-;?'1

biiminde yaz lm ola (1.17) integralinden kolayca elde edilir;

yeter ki burada 1/1-;'(''' yerine (3.70) a lm kullanls n. u
anda yk dalmnn dndaki potansiyel ile ilgilendiimizden,
r = r' ve r = r dir. Bylece potansiyel iin

te,9)
4)(7)

= 4rt

2k+ UYI-n(91,4>' )r' e .g()1 1 ) d3x'l

(4.2)
YDre+1

a lmn buluruz. Buna gre, (4.1)'deki katsay lar yledir:

x'

4Ern (9',96' ) r "Q" 52( ;- ' ) d 3

qtrn

(4.3)

Bu katsay lara ok-kutup momentleri denir. Bunlar n fiziksel

anlamn grmek iin, ilk birkan dik koordinatlar cinsinden
ak biimde yazal m:
q oo =

? ( x.-4; ) d3 x'

Ni 4 -rr

41T.

(4 .4)

3 .1
S ( x l - iY') j>(>7') d 3x' = 81T

q =

-ip )
Y
(4.5)

q22 =

c1

z' f(x') d 3x'

15 5'
.
2
3,_
(x'-ly') J9(x )d x - 17
--7r
12 -Q22)
21T(Q11-2/C2

3
21 = z (x - y ) y(xl)d x' =

-1(223 ) (4.6)

_ 1 i5 j2 ,2
t3z -r ) f(x ) d 3x , =
4Tz
2 4 r Q33

q 20 -

180

0'11 momentler verilmi tir; nk (3.54)e gre,

Sadece m
0 '11 momentler m > 0'11
gerel bir ykyounluu iin m
momentlere
(4. 7)

= (-1) m q*
.8.111

ile bal drlar. (4.4)-(4.6) denklemlerinde q toplam yk ya da

tek-kutup momenti olup, 1.-;)' ise elektrik ift-kutup momentidir:
(

(4.8)

) d3 x'

Q13izsiz drt-kutup momenti tensrdr:

(4 .9)

(3x 1 . x' . - r' 2 5. . )QC'

xi)d3 x'
3
13
J

+ 1 tane),
Gryoruz ki 'yinci ok-kutup katsay lar
bunlarn dik koordinatlardaki kar l klarnn izgisel kar mlardr.P(in dik koordinatlardaki a lm yledir:
(13( -

p.x

q +
rr 3

1
2

Qij

x.x.
1 3
r5

(4.10)

1/ 34(--X1 'nn dorudan doruya Taylor serisine a lmasiyle

bulunan bu ifadenin geli tirilmesi, okuyucuya bir al trma
olarak brak lmaktadr. (4.10)'daki a l mn drt-kutuptan
sonraki terimlerini yazmak a r biimde zor ve s kc dr.
Verilen bir ok-kutbun elektrik alan bile enleri, en kolay
ekilde kresel koordinatlar cinsinden ifade edilebilir. (4.1)
de belirli (2,m) deerli bir terimin eksi gradyeni a adaki
bileenlere sahiptir:
E r

E
G

Ybi (8,0)

4n(t+1)

2Q+1

4n
2e+1

q. '2m /-9--1- 2

cl em

1
r 01-2

y (9 p
Lm

(4.11)

181

4 .n

E =

q,

2+1

1
Z+2

im

si

Y (9 0)
'

CY .Cm / e ve Yi /sin0 , di er Y 2.m 'lerin izgisel kar mlar

olarak yaz labilir; fakat bunu yapman n zel bir yarar yoktur,
dolaysiyle bu i e giri meyeceiz. Bir vektrel ok-kutup alan
yazmann zel bir yolu, Blm 16'da tart lan vektr kresel
harmoniklerdir.
z-ekseni boyunca ynelmi bir 77 ift-kutbu iin (4.11)'deki
alanlar bilinen aadaki biime indirgenirler:
2p cos8

r
E

psin8
-

(4.12)

=O
Bu ift-kutup alanlar , (4.12) bile enlerini biraraya getirerek,
ya da dorudan doruya (4.10)'daki ift-kutup terimine gradyen
ilemcisini uygulayarak vektr biimine sokulabilir. x noktasndaki bir p ift-kutbunun .;t. noktas nda oluturdlu alan
olarak sonu udur:
= 3r-7(i5" .

-p

(4.13)

- 3 c) \3
-
Burada n , x 'dan x'e uzanan bir birim vektrdr.
o
Bu noktada iki nemli uyar szkonusudur. Birisi, (4.8)
trndeki Kartezyen ok-kutup momentleriyle (4.3) kresel
ok-kutup momentleri arasndaki bantyla ilgilidir. Kartezyen
momentler sayca (.2+1).(+2)/2 olup, (22+1) tane olan kresel
bileenlerden > 1 halinde daha okturlar. Ama burada bir
eli ki yoktur. Bu fark, sz konusu iki tr ok-kutup momentinin
dnmeler alt ndaki ayr dnm zelliklerinden kaynaklanmaktadr-Problem 4.3'e bak nz. Dikkat ederseniz, z= 2 iin (4.9)'da
izsiz bir Kartezyen drt-kutup momenti tan mlayarak bu fark
aa vurmutuk.

182

kinci uyar , (4.1) a l m ndaki ok-kutup momenti katsay larnn genelde ba lang noktas nn seimine bal olmalar
)'da
konusundad r. arp c bir rnek olarak, x = (r , 9
bulunan noktasal bir e ykn gznne al n12. Bu 4, 8I-Rutup
momentleri
x (00 ,4,0 )
q 2m . e roe Y2111
lar olan (4.1) trnde bir ok-kutup a l mna sahiptir. Bu
ok-kutup momentleri genel olarak tm L,m de erleri iin s f rdan farkl d rlar. Sadece -e= 0 kutbu, q = noktasal
ykn konumundan bams zdr. Sras yla ye 5.'(' 'de bulunan +e
ve -e gibi iki noktasal yk iin ok -kutu Dmomenheri unlardr:

q = e

re

$m Lm (o 4o )

rf

Bu kez sistemin L= 0 momenti s frdr; L= 1 momentleri ise

qlo

q 11 =

1-3-1

-TIT- e (zo - z )

e [ (x

- x ) - i(y -y )1

dir. Bu momentler sadece iki ykn ba l konumuna bal olup,

balangc n konumundan bamszdrlar; fakat kalan tm yksek
momentler balang konumuna da bal drlar. Bu basit rnekler
genel teoremin zel halleridir (bak.Problem 4.4): Her yk
da l mnn sfrdan farkl en dk ok-kutup momentinin q o
erleri koordinat halangcnn seiminden bamszdr; fak de
daha yksek tm ok-kutup momentleri genelde balang konumuna
baldr.
ok-kutuplar n genel formlasyonunu brakmadan nce, hem
elektrik ve manyetik ift-kutuplar n aras ndaki temel fark
aydnlatmada (bak. Kesim 5.6), hem de ba ka konularda yararl
olan bir sonucu gzden geirelim. Bunun iin uzayda bir E(x)
elektrik alan douran yerleik bir
..1?(5n yk da lm. ele
alalm. imdi R yar apl kresel bir hacim zerinden bu E'nin
integralini hesaplamay istiyelim. Problemi genel olarak incelemee ba layaca z; fakat sonra ekil 4.1'de grlen iki a r
zel hale ineceiz; yle ki birinde kre tm yk kapsayacak,
dierinde ise tm yk krenin d nda bulunacak. Koordinat
balangc n krenin merkezinde seelim. Elektrik alan nn

183

ekil 4.1- Yk younluu ile ierisinde elektrik alan nn hacim integralini hesaplayacamz
krenin birbirlerine gre durumlar n gsteren iki ar farkl ekillenim.

- jr -

r<R

(4.14)

Pc13 x

r<R

biimindeki hacim integrali, krenin yzeyi zerinden al nan

bir integrale dntrlebilir:
E(x)

d3x = -

R2d,,,,b () n

(4.15)

r<R
Burada n, d a doru ynelmi yzeye dik birim vektrdr (ri
->
x/R). Potansiyel yerine (1.17) ifadesini koyarak

r<R

d3x = - R2j-d 3x.

jr dil n

(4.16)

r=R

.
bants na ular z. Asal integrali yapmak iin, nce n'nn
(e4) kresel a lar cinsinden
n = s ng cos + j sing sin + k cos8
biiminde yaz labileceini gzleriz. ri'nin farkl bileenlerinin

184

sadece Z= l'li Y t 'lerin izgisel kar mlar olduu aktr.

(4.16) Denkleminde lb.38) ya da (3.70) a l m yerine konacak
olursa, Y o 'lerin dikli i, i= 1 terimi dnda, serinin geri
kalan tm"fierimlerini yok edecektir. Bylece

S
r.7.R

an. n''

t>7-)7''

<

2
r
>

4.

(4.16')

dlln cos

ifadesini bulaca z; burada cos = cos8 cos9' + sin9 sin8 1

cos(1-(ffi'dr.
Asal integral 4nri'/3 verecektir; burada
gre (4.16) integrali una e ittir:
E(x) d 3x =

4RR

r<R

= -7'/r' dr. Buna

r<
d3x ' n ' 5)(x )
2
r

(4.17)

Burada, r' ve R'nin hangisinin daha byk olduuna bal olarak,

(r ,r ) = (r', R) ya da (R, r')'dr.
< ' >
ekil 4.1a'da grld gibi, R yarapl kre yk younluunu tmyle iine alyorsa, o zaman (4.17)'de r = r' ve r > =
R'dir. Bu durumda elektrik alan nn kre zerinden hacim integrali
S. -4 -) 3
Litc
(4.18)
E(x)d x =
3
r<R
,

olur; burada P., yk da l mnn kre merkezine gre (4.8)

elektrik ift-kutup momentidir. Dikkat ederseniz bu hacim
integrali, kresel integrasyon blgesinin boyutundan bams z dr, yeter ki tm yk ierde olsun.
Dier taraftan, ekil 4.1b'de grld gibi, tm yk
ilgilenilen krenin d nda ise, (4.17)'de r = R ve r > =
dr. Bu durumda u ifadeye sahip oluruz:
d3 x r<R

47TR

d3x'

111 ?(7(')
2
r'

(1.5)'deki Coulomb yasas ndan, bu integralin, kre merkezindeki

elektrik
elektrik alan nn eksilisine eit olaca anlalr. Bylece
hacim integrali
--<)) d 3x -

r<R

-
41x
R3 E(0)
3

(4.19)

185

dr. Baka bir deyi le, elektrik alan n n, iinde yk bulunmayan

bir kresel hacim zerinden hesaplanan ortalama de eri, kre
merkezindeki alan deerine e ittir.
(4.18) sonucu, bir ift-kutbun elektrik alan nn (yani 4.13
ifadesinin) dzeltilmesi gerekti ini sezinletir. (4.18) ile
tutarl olmak iin ift-kutup alan
->
E(x) P?-)-"c \ 3

4 .4
4n 44
p (x -x o )
3

(4.20)

biiminde yaz lmal d r. Eklenen delta fonksiyonu ift -kuttun

konumu d ndaki noktalarda alana katk da bulunmaz. Delta
fonksiyonunun rol, gerekli olan (4.18) hacim integralini
vermektir; kukusw ilk terimin hacim integralinin s fr olacat (aasal)
integrasyondan) varsaylmaldr, yoksa 3t
'daki tekillik
belirsiz bir sonuca yol aar. (4.20) denkleginde ve bunun
manyetik ift-kutup kar t olan (5.64)'de ift -kutuplar sanki
soyutlanm noktasal ift -kutuplar gibidir ve gerekte sonlu
olan yk ve ak m da lmlar hakkndaki bilgiyi delta fonksiyonu
terimleri tamaktadr.

= x

4.2- D Alan inde Bulunan Bir Yk Dalmnn Enerjisinin

ok-kutup Alm
JX5!) ile betimlenen yerle ik bir yk dal m bir d 1(32')
potansiyeli iine konduunda, sistemin elektrostatik enerjisi
W = 3)(7) , (>7) d 3 x

(4.21)

olur. j>(7)'in s frdan farkl olduu blgede 14? potansiyeli

yava dei iyorsa, uygun olarak seilmi bir ba lang dolaynda
Taylor serisine a labilir:

( -)4c. =
)

(o). 40)

ii

?2(I>

J. -axi)x i

(o)

.. (4.22)

Elektrik alannn E - tanm kullan larak son iki terim

yeniden yaz labilir. Bylece (4.22) u ekle gelir:

.4(0) -

x x
,.
13

i 3

-"d E
3 (0) +
1

186

D alan iin V . E = 0 olduundan, son terimden

1

. E(0)

6
yi kararak sonuta aadaki alm elde ederiz:

1D(X")=4)(0)

R)E.
.. pc 3i (0) +..(4.23)

E(0) -

Bunu (4.21)'de yerine koyduktan sonra, toplam yk ile (4.8)'deki ift-kutup momenti ve (4.9)fdaki drt-kutup momenti tan mlar kullanlrsa, sistemin enerjisi

-->

4(0) p . E(0)

E.

ij

xi

(0) +

(4.24)

eklini al r. Bu al m, eitli ok -kutuplarn bir d alanla

olan karakteristik etkileme biimlerini gsterir-yk potansiyel ile, ift-kutup elektrik alan ile, drt-kutup alan gradye ni ile v.s. etkile mektedir.
ekirdek fizi inde drt-kutup etkile mesine zel bir ilgi
duyulur. Atom ekirdekleri elektrik drt-kutup momentlerine
sahip olabilirler; bu drt-kutup momentlerinin byklkleri ve
iaretleri, hem ekirdeklerin biimlerini, hem de ntronlar ve
protonlar aras ndaki kuvvetlerin niteli ini yans tr. Bir
ekirdein enerji dzeyleri ya da durumlar , toplam a sal
momentum kuantum says (J), bunun z-ekseni zerindeki izd m
(M) ve genel olarak o( indisiyle gstereceimiz dier kuantum
saylar ile betimlenir. Verilen bir ekirdek durumu, bu (J,MM)
kuantum saylarna bal) olan pxv Uh gibi kuantum mekaniksel bir yk younluuna sahiptir ve bu yk yo unluunun
z-ekseni etraf nda silindirik bir simetrisi vardir. Dolaysiyle
s frdan farkl drt-kutup momenti sadece (4.6)'daki q 70 , ya
da (4.9)'daki Q3 itrNI P
J JM4((X> ) yk younluklu bir gkirdek
* Problemin kuantumlu yanlar konusunda basit bir tart ma iin Blatt and
Weiskopf, sayfa 23'e bak n z.
f rdan farkl , fakat Q 'den ba ms z de ildir; Q
ve Q
**Gerekte Q
22 s

33
1
Q dr.
=
Q 22
2 33

187

durumunun drt-kutup momenti (1/e)Q 33 'n deeri olarak tan mla= (burada e proton ykdr):
(4.25)
1- S (3z 2 - r2)
QJM0(- e
J-Moc6n d 3 x
2
Buna gre 2 1.mo< 'nn boyutu (uzunluk) 'dir. Tmyle kapal
elektron kablar na sahip atom ekirdekleri gibi ayr cal kl
durumlar d ndaki ekirdekler, dolaylar nda alan gradyenlerine
sahip elektrik alanlar nn etkisine urarlar. Bunun sonucunda,
(4.24) uyar nca, ekirdeklerin enerjisi drt-kutup etkile mesinden bir katk alacakt r. Ayn J fakat ayr M deerli durumlar ayr Qjmix momentlerine sahip bulunacaklar ve dolaysiyle M
deerine gr
e
katmerlilik (dejenerelik), "d "
elektrik alanyla (yani kristal rg, ya da molekl alan yla)
drt-kuttun etkilemesi sonucunda kaldrlm olacaktr. Radyofrekans tekniiyle bu kk enerji farklar nn llmes
ekirdeklerin drt-kutup momentlerinin saptanmas n salar.
-4
p ve p gibi iki ift-kutup aras ndaki etkileme enerjisi,
2
(4.203- ift-kutup alan kullanlarak dorudan doruya (4.24) _1
den elde edilebilir. Buna gre kar lkl potansiyel enerji
yledir:
-4
-4
-4, -4 -4 -4.
P . p2 - 3(n . p )(n . p2 )
W
=
(4.26)
12
)
- )1 1 3
2
-

>

Burada n,(x -x,) ynnde bir birim vektrdr ve x

x varsaylmaktad r: Ciftkutup-iftkutup etkile mesi, 2ft-kuuplar n
ynlenmelerine bal olarak, ekici ya da iticidir. ok-kutuplarn ynelmeleri ve aralar ndaki uzakl k sabit tutularak
birbirlerine gre konumlar (yani .71) zerinden ortalama al nrsa, etkileme deeri s fr kar. Momentler birbirlerine para lelseler, merkezlerini birle tiren doruya aa yukar paralel
olmalar durumunda ekme, dik olmalar durumunda ise itme
kendini gsterir. Kar t-paralel momentler iin durum tam
tersinedir. Potansiyel enerjinin u de erleri, byklke
eittir.
Maddesel Ortamlarda Elektrostatik
Blm 1,2 ve 3'de, yk ve iletkenlerin varl halindeki
elektrostatik potansiyelleri ve alanlar ortal kta hibir
maddesel ortam yokken ele alm t k. Bu nedenle de mikroskopik
alanlarla makroskopik alanlar aras nda hibir ayrm yapmam* Bir ekirde in Q ile gsterilen "drt-kutup momenti", Q jm 'n n M = J durumundaki de eri olarak tan mlan r. Blatt and Weiskopf'a bakfil z.

188

tk. Olsa olsa iletkenleri, soyut bir biimde yzeysel yk

younluklar na sahip olarak ele almakla makroskopik anlat ma
arlk vermitik. Hava yeterince seyrek olduundan, dielektrik
zelliklerinin nemsenmemesi byk bir yanlgya yol amaz;
imdiye dek elde etti imiz sonular havada da geerlidir.
Fakat elektrostatik, daha ok elektriksel yan tlarnn hesaba
kat lmas gereken maddesel ortamlardaki yk ve alanlarla ilgilidir. Makroskobik olaylara ili kin Maxwell denklemlerini elde
etmek iin, makroskobik olarak kk, fakat mikroskobik olarak
byk blgeler zerinden ortalama almaya olan gereksinime
Giri' blmnde deinmitik. Bunu, zaman dei imli Maxwell
denklemlerini tarttktan sonra, dikkatli bir biimde Blm
6'da yapacaz. imdilik okuyucuya, yalnzca kutuplanmayla
ilgili.temel tart mann ana izgilerini hat rlatacaz; bunu
yaparken, ortalama alma i leminin ve makroskobik niceliklerin
ortaya at lmalarnn g olan ve bazen de incelik isteyen
yanlarn stnkr geeceiz.
lk gzlemimiz udur: V x
= 0 homojen denkleminin
ortalamas al ndnda, ortalamaEmakra
kyani makroskobik) E elektrik
alannn da ayn
-4. --Ip
VxE= 0

(4.27)

denklemini salad grlr. Bu, elektrik alan nn elektrostatikte gene bir l'5(5n potansiyelinden treyece ini ifade eder.
ok sayda atomdan ya da moleklden olu an bir ortama bir
elektrik alan uygulanacak olursa, her bir molekle bal
bulunan ykler uygulanan alana yan t vererek kk hareketler
yapacaklardr. Moleklsel yk yo unluu deiecektir. Her bir
molekln ok-kutup momentleri, d alann yokluundaki deerlerinden farkl olacakt r. Basit maddelerde, uygulanan alan
yokken tm ok-kutup momentleri, ya da hi olmazsa bunlar n
birok molekl zerinden al nm ortalamalar sfrdr. Uygulanan alan ile ortaya kan Baat moleklsel ok-kutup, ift -ku tuptur. Buna gre, ortam iinde
(4.28)
ile verilen bir P elektrik kutupla mas (yani birim hacim
bana den ift-kutup momenti) olu acaktr; burada N., x
noktas dolayndaki birim hacimde bulunan i yinci tr molakllerin ortalama says , p, ise ortamda bulunan i 'yinci tr
molekln ift-kutup momenti olup; ortalama, dolay ndaki
kk bir hacim zerinden al nmaktad r. Molelller net bir e.

189

ykne sahipseler ve ayr ca makroskobik nitelikte fazlal k, yani

serbest ykler de varsa, makroskobik dzeydeki yk yo unluu
(4.29)

_9(rt.) =1. Ni<ei>+ ?serbest

biiminde olacakt r. Ortalama moleklsel yk genellikle s frdr. Bu durumda yk younluu, fazlalk yklerden, yani serbest
yklerden (uygun biimde ortalamalar al nm ) olumaktadr.
imdi ortama makroskobik a dan bakalm. Bu durumda potansiyeli ya da alan , 7' deiken olmak zere, her bir x' dolay nda
yer alan makroskobik derecede kk AV hacim elemanlarndan
gelen katklarn izgisel olarak stste bindirilmesiyle ku4abiliriz. AWnin yk p(x)AV olup, AVenin ift-kutup momenti P(7 1 )
AV'dir. Daha yksek mertebeden makroskobik ok-kutup momenti
younluklar yoksa, AV deki momentlerin oluturduu A<D(')
potansiyelinin, 3t noktas AV'nin dnda kalmak kouluyla,
yaklaks z olarak

AV +

P(x' ) .
ix - x'

Lv

(4.30)

biiminde verilecei (4.10)'dan grlT. AV 'yi (makroskobik

dzeyde) sonsuz kk olarak dnp d x' ye eit alr ve tm
uzay zerinden integre ederek potansiyeli buluruz:

( 4c. ) 4d3x'[ 1:)(;)

1 )
I k'>->--(1

(4.31)

kinci terim, (1.25)'deki ift-kutup tabakas potansiyeline

benzemektedir; daha dorusu onun hacimsel ift-kutup dalmna
genelletirilmiidir. Paral integrasyonla bu potansiyel

(b(>-

) .S-

c13x 1

?(7 ,

)-

(4.32)

haline dntrlr. Bu, tam olarak (9 - V.P) yk dalmnca

gluturulan potansiyelin al lagelen ifadesidir. Dolay siyle,
E = --fAolmak zere, ilk Maxwell denklemi u ekle girer:

190

V . E = 41t5> - D .

(4.33)

--
Etkin yk younluunda P'nin raksamasnn ortaya k nitel
biimde anla labilir. Eer kutuplanma dzgn deilse, ekil
4.2'de ematik olarak grld gibi, herhangi bir kk hacim
ierisinde net bir yk artmas ya da azalmas olabilir.
-N
a
D = E + 4d

(4.34)

eklinde elektrik yerde itirme diyeceimiz bir D vektr

tanmlayarak, (4.33) bant s n al lm biime getirebiliriz:
V . D =

4T

(4.35)

(4.27) ve (4.35) denklemleri, Blm l'deki (1.13) ve (1.14)'n

makroskobik kar l klardr.

ekil 4.2- Kutuplanma yk younluunun ortaya k .

Wituplanmann uzaysal deiimi nedeniyle,
verilen kk bir hacimden girene gre daha
ok molekl yk kabilir. Yalnzca snrn
yaknndaki molekller gsterilmitir.
Giri blmnde tart ld gibi, elektrostatik potansj;yel
ya da alanlar iin bir zm elde etmeden nce, -D ve E'yi
birbirine balayan bir bant gereklidir. Bu blmn geri
kalan kesimlerinde, sistemin uygulanan alana izgisel olarak
yant verdiini varsayaca z. Bu, ferroelektrikli i tart ma
dna karr; fakat alan iddetleri ar byk olmamak
kouluyla, bunun tesinde gerek bir s nrlama deildir. Durumu
daha da basitle irmek iin, ortamn izotropik olduunu varsayal m. Buna gre, P kutuplanmas , dorultudan bams z bir orant
katsays ile Vye paraleldir:

191

-4

P = ")( E
e

(4.36)

e katsaysna orZamn elektrik al nganl denir. Bu durumda

D yerdeitirmesi E ile orant ldr:

-4
-4
D = E E

(4.37)

Burada
= 1 + 41T):e

(4.38)

olup, dielektrik sabiti ya da ba l elektrik geirgenlii adn

alr.
Dielektrik ortam yaln zca izotropik olmayp ayn zamanda
dzgn ise, bu durumda E yerden ba ms zdr. Dolaysyla (4.35)
raksama denklemi
-> ->
V . E = 4Tc( 9 )

(4.39)

biiminde yaz labilir. Byle ortamlardaki tm problemler,

nceki blmlerde inceledi imiz problemlere indirgenirler,
yeter ki verilen ykler taraf ndan oluturulan elektrik alanlar
1/E arpan kadar azalt lsn. Bu azalma, atomlar n kutuplanmas
cinsinden anlalabilir; nk atomlarn kutuplanmas , verilen
ykn alanna kar duran alanlar dourur. Hemen ortaya kan
bir sonu udur: Bir kondansatrn plkalar arasndaki boluk
EFAlitli bir dielektrikle doldurulursa,bu kondansatrn s as
Earpan ile artar (bu dediimiz, kukusuz, ky alanlar
nemsenmedii lde dorudur).
Elektrik alanlar nn bulunduu uzayn tm bu dzgn ortam
ile dolu deilse, ya da daha genel olarak, yan tlar izgisel
de olmayabilen yz yze deiik ortamlar szkorwsu ise, bu
durumda ortamlarn arakesit yzeylerinde D ve E zerindeki
snr koullar problemini ele almamz gerekir. Bu snr koullar G.5 kesiminde Maxwell denklemlerinden tretilmi ti. Sonular yleydi: Ar,akesit yzeyinin her iki yan nda -1'5'nin dik
bileenleri ve E'nin te et bileenleri, hem durgun hem de
zamanla deien alanlar iin,

(D2

-Di )

= 47r(r
(4.40)

(E 2

) x

21 = O

192

snr koullarn salarlar; burada Fin , 1 blgesinden 2 blge-

sine ynelmi yzeye dik birim vektr ve cr s nr yzeyi zerindeki (kutuplanma ykn kapsamayan) makroskobik yzeysel yk
younluudur.
4.4- Dielektrikli S nr-deer Problemleri

Elektrostatikteki s nr-deer problemlerinin zm iin

daha nceki blmlerde geli tirilmi olan yntemler, dielektrik leri kapsayan durumlara kolayl kla geni letilebilir. Bu kesimde
dielektriksel ortamlara uygulanan teknikleri a klayc nitelikte birka rnek ele alaca z.
Dielektrikli grnt yntemini a klamak iin, arakesit
yzeyi dzlemsel olmak zere, uzayn bir yarsnn sabitli
ve dier yar s nn 2 sabitli dielektrik maddeyle dolu i olduunu
ve birinci ortamda arakesit yzeyinden d uzakl nda noktasal
bir q yk bulunduunu varsayalm. ekil 4.3'de grld gibi,
arakesit yzeyi z = 0 dzlemi olarak al nabilir. imdi
Li V . E =
2

z > O

-->
V . E = O

z < O

VxE= 0

her yerde

(4.41)

denklemlerine, z = O'da

lim
z-0+

z
E
x
E

2 Ez
= lim
z

E
E

(4.42)

snr koullarn salayan uygun zmler bulmal yz. Her yerde

"".XE:= 0 olduundan,
alan al lm biimiyle bir( potansiye linden tretilebilir. Grnt ykleri yntemini kullanma giri iminde, ekil 4.4'deki simetrik A' noktas na bir q' grnt
yk koymak doald r. Bu durumda, z >O blgesi iin, (p,ck,z)
silindirik koordinatlar yla belirtilen P noktas ndaki potansiyel

193

1
El

q +
R

, z > O

qi
2

(4.43)

>2. + (d-z) 2 , R2 = ifa + (d+z) 2 'dir.

olacakt r; burada R =
Buraya kadarki i lem, 2 dielektrii yerine iletken ortam
al nmas problemindeki ilem ile tmyle ayn d r. Fakat
imdi
z<0 iin potansiyeli belirtmeliyiz. z < 0 blgesinde hi yk
bulunmad ndan, bu potansiyel, Laplace denkleminin bu blgede
tekilliksiz bir zm olmal dr. En basit varsay m udur:
z<0 1 daki ~sWel gerek q yknn A konumuna yerletirildii
X

ekil 4.3

P
R

re-- d -----> <---.

d
ekil 4.4
d nlen q" grnt yknn potansiyeline e deerdir:
z < 0
R
te yandan

(4.44)

194

"bz

z (R

l z=o

d
J;22 3/2
(
)

2 L=o

ve

=
(JS)

z=o

( R )
2

-P

z=o

2 2 3/2
(p
)

olduundan, (4.42) s nr koullar u gereksinimlere yol aar:

q qi = q.

(q

q') =

E 2.

q"

Bu bantlar zlerek q' ve q" grnt ykleri bulunur:

q

'

(4.45)

q" = (
E .4 E
2
1

) q

E ves2,2 : . durumlar iin kuvvet izgileri (daha dorusu

izgileri) nitel olarak ekil 4.5'de grlmektedir.
Kutuplanma yk younluu -V.P ile verilir. Her bir dielekt rik ierisindejr= ")t E'dir; dolaysiyle q noktasal yk d nda
-c7.1,;" = - ")1( .E=O'd re Bununla beraber, z, z = O'dan geerken,
yzey zeride 3c bir sreksiz atlamaya sahiptir: 4k = (1/47z)
'( E -E9 ). Bu, z = 0 dzlemi zerinde bir kutuplama yzeysel
yk younluu var olduunu gsterir:

Cr

kut.

= - ( E)2

P )
n21

(4.46)

Burada 21' l'inci dielektriten 2'nci dielektrie ynelmi

olan yzeye dik birim vektr; P. ise ilyinci dielektri in z = 0
yzeyindeki kutuplanmad r.
E. -1

zi*rc

zn

195

ekil 4.5- Yar-sonsuz E dielektrik madde blokuna

2
yakn olarak E dielektrii iine yerlemi
noktasal ykn ielektriksel yerde itirme (D)
izgileri.

olduundan, kutuplanma yk younluunun

o-kut.

E2

27,c

E (E 4_ E )
2

d
(92.*d2) 3/2

(4.47)

olduunu gstermek basit bir sorundur. .>> E limitinde, E 2

i ok fazla bir iletken daviranr; iindeki dielktr
elektrik alan ok kk duruma gelir ve (4.47)'deki yzeysel
yk younluu, bir iletken yzeye uygun deere yaklar.
Dielektrikleri kapsayan elektrostatik problemleriyle ilgili
ikinci rneimiz, ba langta dzgn olan bir elektrik alan
iine yerletirilen a yar apl ve E, sabitli bir dielektrik
kredir. Elektrik alan kreden ok uzaklarda, ekil 4.6'da
grld gibi, z ekseni boyunca ynelmi olup E byklne
sahiptir. Krenin ne iinde ne de d nda hi bir. serbest yk
bulunmamaktad r. Bu nedenle problemimiz, Laplace denklemini, r
= a'daki zel s nr koullarn gerekleyecek biimde zmektir.

196

Problemdeki geometrinin eksensel simetrisi nedeniyle, zm

a adaki biimde alabiliriz:

Eo

ekil 4.6
KRDE:

Di

r t P (cos9
9,

(4.48)

e4

DIARDA:

Ad s - r".._ [Bp r e + Cr-(2+1) ] P2(cos9) (4.49)

i=o

<-

Sonsuzdaki snr koulundan 4--Ez

o = -Ero cos8), s frdan
farkl tek BE 'nin B = -E olacan buluruz . Dier katsay lar
ise r = a'daki sn rl koul%r yard myla saptanrlar:

-a e I

1 .t.i

TEETSEL E:

1 -.Ad 1
r=a

a --a

a
ir=a
(4.50)

s -41 )

DK D

-br

-'4d l
r=a

""r.

r=a

(4.48) ve (4.49) serileri (4.50)'de yerlerine konduklar nda,

Legendre ok-terimlilerinden olu an sfra eit iki seri elde
edilir. Bunlar tm e de erleri iin s fr olacaklar na gre,
her Legendre ok-terimlisinin katsay s ayr ayr s fr olmal dr. Bu, ilk s nr koulu iin u bant lara yol aar:
di
A = - E0 +

197

C2

(4.51)

1 iin
a U+1
kinci s nr koulu ise unlar verir:
Ag -

. A l = -E o 2
a
(4.52)
Ct
1 iin
.A =- (2+1)
'
22
a +1
l'ler
(4.51) ve (4.52)'deki ikinci denklemler, ancak tm Q
iin Az = C = 0 olduunda birlikte salanabilirler. Geri kalan
katsay lar, uygulanan E o elektrik alan cinsinden yle verilirler:
3
) E
=
(
E
2 +E.
o
(4.53)
3
1
C =
) a E

Dolaysiyle potansiyel

J. =

) Eor cos9
(4.54)

kl

= -E o r cos9

a3
E- 1 ) E
(
2
E+ 2 r

cos9

biiminde bulunmu olur.

->,
ekil 4.7- Dzgn bir E alan iinde bulunan dielektrik
kre. Solda 9cutuplanman n kendisi, sada ise
kutuplanma yiikleri ve bunlar n oluturduu
kar koyucu elektrik alan grlmektedir.

198

Kre iindeki potansiyel, uygulanan alana paralel ve

3

E. l
+ 2

(4.55)

Kiyklk1 sabit bir elektrik alan betimler; E.:>1 ise Ei <E0'

Kre dndaki potansiyel ise, uygulanan E alan ile
dr.

alana paralel olarak ba langta bulunan

E -4. 12

) a 3 E0

(4.56)

momentli bir elektriksel ift-kutbun alannn toplamna edeer

bir alan verir. Bu ift-kutup momenti, P kutuplanmas nn hacim
integrali olarak yorumlanabilir. Kutuplanma udur:
->
P

- 1 -4

Lin

)E-

-1

4"R E+ 2

-4)E
o

(4.57)

Bu kutuplanma krenin hacmi boyunca sabittir ve hacim integrali

de gerekten (4.56)'dr. (4.46) uyar nca, yzeysel kutuplanma
yk younluu 0-kut =

kut

4R E 2

) E cos9
o

(4.58)

Bunun, uygulanan alana kar t ynde bir i alan dourduu ve

bylece ekil 4.7'de izildii gibi, kre iindeki alan (4.55)
deerine indirdii dnlebilir.
ekil 4.8'de grld gibi, z eksenine paralel dzgn bir
E0 alannn etkisine urayan E sabitli dielektrik ortam
.. d alm a yarapl
ne
kresel oyuk problemi de, tmyle
ayn ekilde dielektrik krede izlenen yoldan zlebilir.
Gerekten de, (4.50) snr koullarnn incelenmesi, oyuk ile
ilgili sonularn, E. ,-.,,, (1/E) yerde itirmesiyle dielektrik kre
sonular ndan elde edilebileceini gsterir. Buna gre, rne in
oyuk iindeki alan, dzgn E 'a paralel ve
o
E.l

E0

(4.59)

199

byklndedir; E>1 ise E. ;>. E 'd r. Benzer biimde, d taki

alanda uygulanan alan ile 15u alana ters olarak ynelmi ve
balangta bulunan
P=(

-1
+1

3
)a E

(4.60)

momentli bir ift-kutkun alan nn toplamdr.

ekil 4.8- Dzgn bir d alann etkisinde bulunan bir

dielektrik iinde kresel oyuk.

4.5- Moleklsel Kutuplanrlk ve Elektriksel Alnganlk

Bu kesimle gelecek kesimde, moleklsel zelliklerle makroskobik olarak tanmlanan elektriksel al nganlk (X) parametresi
aras ndaki ilikiyi inceliyeceiz. Gerek bir inceleme kesinlikle kuantum mekaniksel dnceler gerektirdi i halde, buradaki
tart mamz moleklsel zelliklerin basit klasik modelleri
cinsinden yapacaz. Neyse ki dielektriklerin basit zellikleri
klasik zmlemeye uygundur.
Molekllerin ayrntl zelliklerinin al nganl a nasl
bal olduklarn incelemeden nce, ortamdaki molekller zerine
etkiyen alanlarla uygulanan alan aras nda bir ayrm yapmal y z.
Alnganlk E bants aracl yla tanmlanr; burada
makroskobik elektrik alandr. Molekl aral klarnn byk
olduu youn olmayan ortamlarda, makroskobik alan ile herhangi
bir molekle ya da bir molekl kmesine etkiyen alan aras nda

200

ok az fark vard r. Fakat molekllerin birbirlerine ok yak n

olduu youn ortamlarda, kom u molekllerin kutuplanmas ,
ortalama makroskobik E alan na ek olarak, verilen herhangi bir
molekl zerinde bir de E. alan ,4ourur; bylece molekl
tizerirldekitoplarnalah E.olur.F.i alan iki terimin
fark olarak yaz labilir: 1
-a
-
(4.61)
- E
E. = E

yakn
p
Burada
verilen molekle yak n molekllerin gerek
EakIn' .
katks dr; E i se P kutuplanmas yla anlat lan bir ortalama
srekli yaklajikl kta ie kar an molekllerden gelen katk dr.
Burada yapt m z, szkonusu moleklle yak n molekllerin zel
atomik ekillenimini ve konumlarn bilmee zen gstermemiz
gerektiini sylemektir. Bylece makroskobik olarak kk fakat
mikroskobik olarak byk V hacmi iinde, yak ndaki moleklsel
katklarn dzletirilmi makroskobik e deerini (E ) karlyoP
ruz ve bunun yerine kesin biimde geli tirilen katk y(-E; ak n)
koyuvoruz. Aradaki fark, ek E i alandr.
ierisinde bir yk dal m bulunan R yarapl kresel
hacim iindeki elektrik alan nn integrali (4.18) bantsn
vermiti; i te o sonucu E yi hesaplamada kullanabiliriz. V
hacmi olarak ok say da molekl kapsayan R yarapl bir kre
seilirse, ierdeki toplam ift-kutup momenti
-
41(R
P = 3

olur, yeter ki V yi ok kk seerek hacmin her yerinde

sabit alabilelim. Bu durumda, (4.18)'e gre, kre iindeki
ortalama elektrik alan (E-> olarak arzulanan da tam budur).
P
E

E = 3
P 4nR 3

d3x

r<R

41T

(4.62)

dir. Bylece i alan aa daki gibi yazabiliriz:

E. =

41-t

yakn

(4.63)

201

Yakn molekllerin olu turduu alan saptamak ok daha

zordur. Lorentz,_basit bir kbik rgiideki atomlar iin, her
rg kesinde kEalan nn s fr olduunu gstermi tir
(sayfa 138). Bununna riit , aada grleb lecei gibi, problemin simetrisine dayan r. ekil 4.9'daki gibi, ift-kutuplar n
kre iinde kbik bir dzen olu turduklarn ve tmnn ayn
yne ynelmi sabit byklkl momentlere sahip olduklar n
varsayal m. ift-kutuplarn konumlar , (ia, ja, ka) bileenlerine sahip olan x k koordinatlar yla verilir; burada a rg
aral dr; i,j,k;-A n her biri ise art ve eksi tam say deerlerini al r. TUm ift-kutuplar n ba lang noktas nda oluturduklar alan, (4.13)'e gre yle verilir:

-E-

/'

i,j,k

jk - )(
jk
jk
5
xijk

(4.64)

Alann x bileeni u biimde yaz labilir:

.2
.2
.2
2
3(1 pi + ijp2 + ikp3 ) - (1 +
+ k )pg
E

(4.65)
3 .2
.2
2 5/2
a (1 +
+ k )

ekil 4.9- alann hesaplan-basit bir kbik rgiide

yakn molekllerden gelen katk .

202

ndisler art ve eksi de erleri e it lde aldklarndan,

(ijp2 + ikp3 ) ifadesini ieren arpaz terimler s fr olurlar.
Aa daki toplam n birbirlerine e it olduklar da simetriden
grlr:
.2

.2

.2
.2
2 5/2 =
(1 +
+ k )

i,j,k

.2
.2
2 5/2
i,j,k (i2 +
+ k )

k
i,j,k

(.1

2 5/2
.2 + k )

Sonu olarak

i,j,k

+ j

2
+ k )1P
= 0

(4.66)

2 + k 2)5/2

dr. y ve z bileenlerinin s fr olduklar da ayni ekilde

gsterilebilir. Bylece basit bir kbik rg iin E yak n = 0
ise, tmyle geliigzel durumlar iin de E k u olmas
akla yakndr. Buna gre, kristal yap sz (VloW) maddelerin
yakn molekllerden ileri gelen bir i alana sahip olmamalar
beklenir. Basit kbik yap d ndaki rgler iin, E
alan nn bileenleri, rgnn simetri zelliklerini yanXffifi
bileenlerine baldr.
izsiz bir S ezp tensr arac l yla
0 al nmas iyi
Bununla beraber, birok madde iin E yakn
i leyen bir varsaymdr.
P kutuplanma vektr, (4.28)'de

r>= N <i: mol>

, molekllerin ortalama
olarak tanmlanm t ; burada < -fi
ift-kutup momentidir. Bu ift-kuup momenti yakla k olarak
molekl zerine etkiyen elektrik alan yla orant l dr. Elektrik
alanna olan bu ball gstermek iin, ortalama moleklsel
ift-kutup momenti bl molekl zerindeki uygulanan alan
olarak, moleklsel kutuplanrlk ( ) diyeceimiz bir oran
tanmlarz. Buna gre, (4.63)'deki i alana da hesaba katarak
unu yazabiliriz:

< Pmol > = b'Mol

'

(E Ei )

(4.67)

203
Uygulanan alana molekllerin verdi i yant belirten
genelde elektrik alan nn fonksiyonu olmakla birlikte, geni
bir alan iddeti blgesi iin sabittir. (4.67) denklemi (4.28)
ve (4.63) ile birle tirildiinde,

= N )mo 1 ( +

-.13)

(4.68)

bantsna yol aar; E ak in 0 varsaylmtr. E cinsinden zdkten sonra, W-n maddenin elektriksel al nganl n
tanmlayan P kullanrsak, alnganl k (makroskobik parametre) ve moleklsel kutuplan rl k (mikroskobik parametre) aras ndaki banty buluruz:
N 4o1

')( e =

(4.69)

N mol

E= 1+ 4Tt'X biiminde verilen dielektrik sabiti `jmol cinsinden

ya da mofeklsel kutuplanrl k dielektrik sabt cinsinden
ifade edilebilir:
3

E - 1

= 4RN

2 )

(4.70)

Bu bantya Clausius Mossotti denklemi denir; nk Mossotti

(1850'de) ve Clausius (1879'da) bamsz olarak, verilen herhangi bir madde iin ( E - 1)/(E+ 2) ifadesinin maddenin younluuyla orantl olmas gerektiini bulmu lardr. * Bu bant ,
en iyi biimiyle, gazlar gibi seyrek maddeler iinde geerlikte
olmaktadr. Sv lar ve kat lar iin, (4.70) ancak yaklak
olarak geerlidir, zellikle dielektrik sabiti byk ise. Daha
ok ayr ntyla ilgilenen okuyucuya Bttcher, Dellwe ve Frhlichl
in kitaplar sal k verilebilir.
-

4.6

Moleklsel Kutuplanrlk in Modeller

Atomlar ya da molekller- kmesinin kutuplanmas iki ekilde

ortaya kabilir:
o) Uygulanan alan yk younluklarn deitirir ve bylece
her moleklde bir ift-kutup momenti oluturulmu olur;
2
09tik frekanslarda E. n 'd r; burada n k r lma indisidir. (4.70)'de .yerine
n konarak bulunan denkleme kimi kez Lorentz -Lorenz denklemi (1880) denir.

204

b) Uygulanan alan, molekllerin ba langta geli igiizel

ynelmi olan srekli ift-kutup momentlerini kendine paralel
duruma getirmee al r.
Oluturulan momentleri kestirebilmek iin, basit bir modeli,
harmonik olarak bal ykler (elektronlar ve iyonlar) modelini
ele alaca z. Her bir e yk
2 -
F = - mc0 x
o

(4.71)

gibi bir geri -arc kuvvetin etkisiyle bal dr; burada m

ykn ktlesi, co ise denge konumu dolay ndaki titre imin
frekansd r. Bu 4, bir E elektrik alan nn etkisi alt nda,
denge konumundan
2 --,
mc x = e E
ile verilen bir 7 uzanm kadar ayr l r. Bunun sonucunda
oluan ift-kutup momenti udur:

Pmol

.4.
= ex =

,-..
E

(4.72)

mc.0
o

2
2
Buna gre kutuplan rl k `6= e /mu> 'dir. Eer her bir moleklde
ktleleri m., titre im frekanslar (4)3, olan e ykler cmlesi
i
varsa, molel.ilsel kutuplan rl k

\mol

2
e.
3
2
j m.W.
J
.

(4.73)

dir.
byklk basama zerine bilgi edinmek iin, iki
ayr kestiride bulunabiliriz.
hacim boyutuna sahip olmas
nedeniyle, bykl, moleklsel boitlar 3 basamanda ya da
daha az olmal dr; yani y
^- 10- cm olmal dr. Ikinci
kestiri iin, atomlardaki elektronlar n balanma frekanslar nn
k frekanslar basamanda olduuna dikkat edelim. Ifi
tipik bir dalgaboyunu 3000 angstrm olarak al rsak, 6 x 19
1
2
sn buluruz. Buna -gre )'ya gelen elektronik katk s ^-, ( e mw)
-24
J
'
N, 6 x 10 cm 'tr; bu da moleklsel hacis keA risiyle
uyumludur. Gazlar ilin, normal ko ullarda, cm 'deki molekl
say s4 N = 2,7 x 10 'dur; yleyse gazlar n alnganl klar
l0
basamanda olmal d r. Bu, dielektrik sabitlerinin l'deR

205

ancak binde birka kadar ayr ld n ifade eder. Deneysel

olarak dielektrik sabitlerinin tipik de erleri, hava iin
1;00054, amonyak buhar' iin 1,0072, metil alkol iin 1,0057,
hely-99 000068'dis. Kat ya da s v dielektrikler iin N
' - 10 molekl/cm 'dr. Bunun sonucu olarak al nganl k 1
basamanda (10 1 arpanl k yanlg payl ) olabilir; gzlenen
de zaten budur. x'
Molekllerin s sal hareketiyle (4.73) sonucunun de iebilme
olana incelenmeyi gerektirir. Faz uzay nda (p,g uzay ) parac klarn olas lk dal m , istatistik mekanikte, Hamiltoniyenin
bir f(H) fonksiyonu ile verilir. Klasik sistemler iin
f(H) = e -H/kT

(4.74)

Boltzmann arpan dr. Uygulanan alan z ynnde olmak zere,

harmonik olarak bal yk problemi iin Hamiltoniyen udur:
H =

,2
m
2,2
p + -T- (.00 x - eEz

(4.75)

2m
Burada
bu kez ykl parac n momentumudur. ift-kutup
momentinin z dorultusundaki ortalama deeri

.f

.> = Sd p d 3 x(ez) f(H)

c 3 r 3
joi p)d x f(H)
2
dir. -
x ' = x - eEk/mw koordinat dei imi yapl rsa,
o
2
2 2
,2
e E
H = 1
o
(>71)2
2
2
2m P
2mw
o

(4.76)

(4.77)

2
f 3 ( 3
e
) d pid x'(ez' +
E2 ) f(H)
mWb
(4.78)
mol \,>
d3pfd 3 x 1 f(H)
haline gelir. H Hamiltoniyeni z' ye gre ift oldu undan, ilk
integral s fr verir. Bylece f(H)'nin yaps ndan bams z
olarak,
e itli maddelerin dielektrik sabitleri izelgeleri iin Handbook of Chemistry
and Physics, Chemical Rubber Publishing Co., ya da American Institute of
Physics Handbook, ed. D.E.Gray, 3 rd edition, MC Grow Hill, New York, (1972)'
ye bak n z.

206

e
<Pmol?

2 E
rnw
o

elde ederiz; bu ise ssal hareket dikkate al nmadan (4.72)'de

bulunmu olan sonutur.
kinci tr kutuplan rl k, olaan durumda geli igzel ynelmi olan srekli ift-kutup momentlerinin daha ok belirli bir
yne ynlendirilmesiyle oluturulur. Bu ynelme kutuplanmas ,
HC1 ve H O gibi "kutuplu" maddelerde nemlidir ve ilk olarak
2
Debye taraf ndan (1912) tart lmtr. Tm molekllerin uzayda
herhangi bir ynde ynelebilen srekli birer p ift-kutup
momentine sahip olduklar varsaylr. Alan yo&en, ssal
hareketler moleklleri geli igzel ynlere yneltir; bylece
net bir ift-kutup momenti olmaz. Fakat uygulanan alan ile
birlikte, en dk enerji durumuna kar gelecek biimde,
ift -kutuplar n alan boyunca s ralanma eilimleri ortaya kar.
Sonuta ortalama bir ift-kutup momenti olacakt r. Bunu hesaplamak iin, molekl Hamiltoniyeninin
H=H

-p

.E

(4.79)

olduuna dikkat etmek gerekir; burada H , yalnzca molekln

"i" koordinatlar nn fonksiyonudur. (4.7) Boltzmann arpan n
kullanarak, ortalama ift-kutup momentini
p E cose

< P mol

f d.flpocos0p Eexp(
cose

S d5l exp(

kT

kT

)
(4.80)

biiminde yazabiliriz; burada E, z ynnde seilmi , ilgisiz

deikenlerin tm zerinden integral al nm ve 1-3 'in sadece
alana paralel bileeninin s frdan farkl olLuna dikkat
edilmitir. Alak s cakl klar d nda, genel olarak (p E/kT)
bire gre ok kktr. Bu nedenle sl arpanlar Rer
iye
aabiliriz ve u sonucu elde ederiz:
2
Po
< Prnol

3 kT

(4.81)

207

Ynelme kutuplanmas , beklendii gibi, s cakl n tersiyle

orantl dr; nk uygulanan alan s sal hareketlerin kar
koymas n yenici bir etki yapmaldr.
Genel olarak her iki tr kutuplanma, yani hem olu turulan
elektronsal ve iyonsal kutuplanma hem de ynelme kutuplanmas
birlikte vardr ve moleklsel kutuplanman n genelyaps yledir:
2
Po
(4.82)
\( + 1
mol
i
3
kT
Bu, (a + b/T) biiminde bir s cakla bal lk gsterir; dolay siyle ekil 4.10'da grld gibi, kutuplanman n iki tr
deneysel olarak ayr labilir. HC1 ve H2 0 gibi "kutuplu" rnolekller iin, gzlenen srekli ift-kutup momentleri, moleklsel

kutuplu

kutuplu olmayan

ekil 4.10- Kutuplu ve kutupsuz maddeler iin, molekl selkutuplanma yatknlnn scaklkla
deiTgl.
1"-l 'e gre izilmitir.
knol'
-toyutlarla uyumlu olarak, elektron yk arp 10 -8 cm Icasaman dadr.
4.7- Dielektrik Ortamlarda Elektrostatik Enerji
Bo uzaydaki ykler sisteminin enerjisini Kesim 1.1'de
tartm t k. Orada bir "(x) yk younluu ile bir ,[1*3t potansi-

208

yeline degin enerji iin elde edilen

w=11

,(,n 5 G-n

d3 x

(4.83)

2
sonucu, genel olarak dielektrik ortamlar n makroskobik anlat mnda olduu gibi al namaz. (4.83)'n nas l elde edildii
anmsanrsa,.bunun nedeni akl a kavuur. Elemanter ykleri
para para sonsuzdan al p bylece varl k kazanan elektrik
alannn etkisine kar yerlerine getirerek son yk durumunu
oluturduumuzu dnmtk. Bylece yap lan toplam i (4.83)'e
ulam t . Dielektrik ortamda yaln zca gerek (makroskobik)
yk yerine getirirken i yaplmaz; ayr ca ortamda belirli bir
kutuplanma durumu olu turmak iin de i yapl r. (4.83)'de 9 ve
makroskobik deikenlerse, (4.83)'n dielektrik zerine
yaplanla birlikte, toplam i i gsterdii kesinlikle hi de
ak deildir.
Dielektriklerin anlat mnda genel olmak iin, dielektriin
uygulanan alana verecei yant n izgisel olmas , dzgn olmas
v.b. gibi varsay mlarn hibirini balangta yapmayaca z.
imdi tm uzayda bulunan makroskobik J) yk yo unluunda bir
cins &p. dei imi nedeniyle enerjide ortaya kan kk bir SW
deiimini gznne alal m. Bu deiimi oluturmak iin yap lan
i
=

gjO() (D('-t) d3x

(4.84)

dir; burada(D('() banda varolan p(x)yk yo unluunun potansi yelidir. D= 47x? oldu undan, Sy deiimini yerdeitirme
alanndaki S5. dei imne balayabiliriz:

V.

-->

(SD)

(4.85)

Bu durumda SW enerji deiimi u biime sokulabilir:

3
E . D d x

(4.86)

4TC
Burada E= =40 bant sn kulland k ve j)(x) 'in yerle ik bir
yk dalm olduunu varsayd k. Artk toplam elektrostatik

209

r'r =

enerjiyi, en azndan biimsel olarak, -5'nin bir

0 ilk
deerinden bir D son deerine getirilmesi durumunda a adaki
gibi yazabiliriz:
1

s' d3x (D

s -1-5

(4.87)

4'N
Ortam izgisel ise,

E . SD =

(4.88)

2
olur ve toplam elektrostatik enerji
1
S -> -> 3
E .Ddx
(4.89)
87x
Jo.
haline gelir. -E.. = j%)ve V . D = 4Ttp ba ntlar kullanlarak,
ya da (4.84) 1 e geri dnp p ve(inin izgisel bigiirdebqffl :olduklar varsaylarak, bu son ifade (4.83)'e dntrlebilir.
Bylece ancak davran izgisel ise, (4.83) 1 n makroskobik
dzeyde geerli olduu grlr. br hallerde, bir son durumun
enerjisi (4.87)'den hesaplanmal dr ve bu, akla yak n olarak,
sistemin gemiine bal olabilir (histerezis etkileri).

W=

Olduka ilgin bir problem vard r; bu da, kaynaklar sabit

tutulan bir elektrik alan iine izgisel yan tl bir dielektrik
cismin sokulmas durumunda enerjide ortaya kan deimedir.
Yerin fonksiyonu olabilen E, dielektrik katsay l bir ortamda,
ba langta belirli bir jp(5t) yk dalmnn dourduu bir --h"
elektrik alannn varoldudnu d nnz. Balangtaki elektros2
tatik enerji udur:
W

3
S ->
E .
x
od
o
D
87c

Burada D = E 'dr. Sonra, kaynaklarn konumlar sabit tutulao

rak, alan n 2)o.cine
V hacimli bir dielektrik cisim sokulur ve
alan
al E 'dan E'ye deiir. Szkonusu cismin varl , Z(1. ) gibi
bir dielektrik katsay ile anlat labilir; yle ki, bu katsay
V 'in iinde E ve V 'in d nda E deerine sahip olsun.
"o
Matematiksel gklerden ka nmak iin, V hacminin kenarlarnda Sc>t'in S den E a ok h zl , fakat sekli olarak dtn
tasarlayabiliriz. Bil kez enerji

210

W -

j.

3
E.Ddx

-4
-4
deerine sahiptir; burada D = E E'dir. Enerjideki fark yle
yaz labilir:
W=

o .

8 -rc
1

8 .1x

o ) d3x

)d3x +
8/C

Scg + E o ). ( 7 - o ) d3x (4.90)

Aadaki kant araclyla ikinci integralin s fr olduu

gsterilebilir. V x (E + E o ) = 0 olduundan,
o =
yazabiliriz. Buna gre ikinci integral u ekle girer:
1

I =

8 T(

4.D ) d3x
o

Bu ise, paral integrasyon yardmyla

-4
3
V.(D -D ) d x =O
o

=
8/C

olur; nk dielektrik cismin sokulmas yla R(5!), kaynak yk

younluunun deitirilmedii varsayld ndan, 57., (D . o )= o
'dr. Sonu olarak, enerji deiimi
W=

1
81T

(E .D

3
-D.E )dx
o

(4.91)

dir. ntegrasyon tm uzay zerinden grnmektedir, fakat gerekte yaln zca cismin V hacmi zerindendir; nk V d nda =
oE'dir. Dolays yla

211

w _

8'n f7

(E - E.o)

-> -> 3
E. E d x
o

(4.92)

yazabiliriz. Dielektrij cismi saran ortam bo uzay ise,=

l'dir. Bu durumda, P kutuplanmas nn tanm kullan la?ak,
(4.92) bant s
W = -

-> -> 3
v P . E0 d x

(4.93)

biiminde ifade edilebilir; burada P dielektri in kutuplanmas dr. Buna gre, sabit kaynakl bir E o alan iine konan bir
dielektriin enerji younluu
W=-

P . E

(4.94)

ile verilir. Bu sonu, bir d alan iinde bulunan bir yk

younluunun (4.24) enerji ifadesindeki ift-kutup terimine
benzerdir. (4.94) ifadesi, srekli bir ift-kutbun de il de,
bir d alan iinde bulunan kutuplanabilir bir dielektri in
enerji younluunu gsterdii iin 1 arpan n kapsamaktadr.
(4.88)'de grnen de ayn 1 'dir.

2
(4.92) ve (4.93) denklemleri,
Es > .E. olmak ko uluyla, bir
dielektrik cismin artan E alan blgesfile doru hareket etme
eiliminde olacan gstecf'.ir. Etkiyen kuvveti hesaplamak iin,
cismin yapt kk bir genelle tirilmi yerdeitirmesi
dnelim. Bu durumda enerjide SW gibi bir deiim olacakt r.
ykler sabit tutulduuna gre, hi bir d enerji kayna
yoktur ve alan enerjisindeki deiim, cismin potansiyel enerjisinde bir deiim olarak yorumlanabilir. Bu, cisim zerine
etkiyen bir kuvvetin var oldu u anlam na gelir:
F = (

w )
-.V>

(4.95)
Q

Burada alan kaynaklarnn sabit tutulduklar n gstermek iin

paral treve Q alt indisi konmutur.
Dielektriklerin hareketini ieren uygulamal durumlarda,
elektrik alanlar , ou kez batarya gibi bir d kaynaa balanarak sabit potansiyellerde tutulan belirli ekillenimlere
sahip elektrotlar yard m yla oluturulur. Dielektrik da lm

212

deitike, potansiyelleri sabit tutmak iin ya bataryadan

elektrotlara ya da elektrotlardan bataryaya yk akacakt r. Bu,
d kaynaktan enerji salandn gsterir. Bu yolla salanan
enerjiyi, alanlarn sabit kaynaklar iin yukarda bulUnan
enerji deiimi ile karlatrmak ilgintir. Bunu yaparken
yaln zca izgisel ortamlar konu edeceiz; dolays yla (4.83)
geerli demektir. Ba tan varolan ekillenimde kk deiimleri
ele _almak yeterlidir. (4.83)'den aka anlalaca gibi,
yk younluu ve potansiyeldeki gf(5t) ve 64,0- deiimlerinin
enerjide yarataca deiim

f S + (1)gp)d3x

- (4.96)

dir. (4.84) ile karlatrlarak grlr ki, dielektrik

zellikler deimiyorsa, (4.96)'daki iki terim birbirine
eittir. Bununla birlikte, eer dielektrik zellikler deiiyorsa, yani

.(;?) --().?) t SEcin

(4.97)

ise, (4.96)'daki iki katk nn ille de ayn olmalar gerekmez.

Gerekte, kaynaklar sabit tutulan (Sq=0) bir elektrik alan
iine bir dielektrik cisim sokmakla yarat lan deiimi daha
yeni hesaplad k. (4.96)'daki katklarn eit olmas , SW = 0
demek olur; oysaki (4.91) ya da (4.92) genel olarak s fr
deildir. Bu farkn nedeni, kutuplanma yklerinin varl dr.
Dielektrik zelliklerin (4.97) ile anlat lan deiimi, kutuplanma yk younluunda bir deiim olarak dnlebilir. Bu
durumda, eer (4.96) hem serbest hem de kutuplanma yk yo unluklar zerinden bir integral (yani mikroskobik bir denklem)
olarak yorumlanrsa, iki katk her zaman iin e ittir. Bununla
birlikte, ou kez makroskobik niceliklerle uramak daha
uygun olur. Bu durumda ancak dielektrik zellikler de imiyorsa, eitlik vard r.
Sabit potansiyelli elektrotlarn varl halinde, herhangi
bir yolla (rnein dielektrik cisimleri hareket ettirerek,
alnganlklarn deitirerek, v.b.) dielektrik zelliklerin
deitirilmesi i leminin iki basamakta yap ld dnlebilir.
lk basamakta elektrotlar bataryalardan ayr l r ve bylece
zerlerindeki ykler sabit tutulur (Sq = 0). Dielektrik zelliklerdeki (4.97) deiimi ile enerjide

213

SW

5. .p sck

3
d x

(4.98)

2
potansiyelde olu an
kadarl k bir dei im olur; burada SC
deimedir. Bunun (4.92) sonucuna yol t gsterilebilir.
kinci basamakta bataryalar yine elektrotlara ba lanarak
potansiyellerin ilk deerlere kmas salanr. Bu durumda
bataryalardan Sq2 yk akarak potansiyelde SOk =dei imi
oluur. Dolays yla ikinci basamaktaki enerji dei ik
W2 - 2

3
y,SC.2 -F Syz) d x = -2

SW

(4.99)

dir; nk iki katk birbirine eittir. kinci basamakta, d

kaynaklarn enerjiyi kar t anlamda ve ilk basamaktakinin iki
kat kadar dei tirdiini bulmu oluruz. Sonuta net dei me

SW

= -

ZSi si d3x

(4.100)

dir. Simgelerle

Swv = 8wQ

(4.101)

yazabiliriz; buradaki alt indisler, o niceli in sabit tutulduunu gsterir. li bir dielektrik daha yksek alan iddetli bir blge iine hareket ederse, enerji azalaca yerde
artar. Bu kez genelletirilmi bir d'V yerdeitirmesi halinde,
etkiyen mekanik kuvvet udur:
F

+( "

)V

(4.102)

Sadece elektrotlar zerinde 8,1) = --54$

oldu unu bilmek gerekir;
2
serbest yklerin bulunaca tek yer elektrotlard r.

nk

214

KAYNAKLAR VE

NERILEN

OKUMA PARALARI

Makroskobik elektrostatik denklemlerinin atom kmeleri

zerinden ortalama alarak tretilmesi, bu kitabn 6' nc
blmnde ve aadaki kitaplarda verilmektedir:
Rosenfeld, Blm II,
Mason end Weaver, Blm I, Ks m III
Van Vleck, Blm 1.
Rosenfeld, dielektriklerin klasik elektron kuram n da ilemektedir. Van Vleck'in kitab elektrik ve manyetik geirgenliklere
ayr lmtr. Elektriksel kutuplanma olaylar zerine zel
al malar unlardr:
Bttcher; Debye ; Frhlich.
Blm 2 ve 3'de elektrostatik zerine verdiimiz tm
kaynaklarda dielektrikli s nr-deer problemleri de tart lmaktadr.
Dielektrik ortamlar n varl halinde kuvvetleri ve enerjiyi ok ksa iledik. Sv ve kat dielektrikler zerindeki
kuvvetleri, elektrik gerilim tensrn, elektrostrik n ve
termodinamik etkileri, ok daha ayr ntl olarak, u kitaplarda
bulabiliriz:
Abraham and Becher, Cilt 1, Blm V,
Durand, Blm.VI ve VIII,
Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media,
Maxwell, Cilt 1, Blm V,
Panofsky and Phillips, Blm 6,
Stratton, Blm II.

PROBLEMLER

(a) ve (b) Aada grlen yk dalmlarnn c2

ok-utpmenlrihsapy
n z. Tm -C deerleri in
geerli olan s frdan farkl momentlerin ifadelerini elde
etmee al nz; fakat her dalm iin s frdan farkl en az
ilk iki momenti bulunuz.
4.1

215

Problem 4.1
c) (b)'deki yk da lmnca oluturulan potansiyelin
ok-kutup a lmn yaz nz. Yaln zca a lmdaki en dk
mertebeli terimi al -koyarak x-y dzlemindeki potansiyeli,
a'dan byk- uzakI klar iin, ba langtan olan uzakln
fonksiyonu olarak iziniz.
,d) (b) dal mnn x-y dzlemindeki tam potansiyelini
dorudan Coulomb yasas ndan hesaplayn z. Bunu uzakln
fonksiyonu olarak iziniz ve ()' de bulduunuz sonula
kar la trnz.
Byk uzakl klardaki davran daha ak biimde grmek
iin, (c) ve (d) klarnda asimtotik k smlar ayrn z.
4.2 ii momentli bir naktasal_ ift-kutup 3t noktas nda
bulunmaktad r. Dirac delta fonksiyonunun trevinfh zelliklerinden yararlanarak gsteriniz - ki, bir d alan iindeki_ bu
ift-kutbun 1>potansiyelinin ya da enerjisinin hesaplanmas nda,
bu ift-kutup,
-

yetk. () = - r]fr .

70 )

eklinde etkin bir yk younluu ile temsil edilebilir.

4.3 Potansiyelin (4.1)deki ok-kutup a lmnda 4a]yinci
terim, (2.e 1) tane g
ok-kutup - momentiyle belirtilir.-em
Dier yandan,
-

Q (12e)
oy3X

?() X e< y( z

d3x

216

eklindeki Kartezyen ok-kutup- momentleri say ca ( 2 4- 1)

(4- 2)/2dir; burada o<,(3,?j"negatif olmayan tam say lardr ve
+p
snrlamas n salarlar. Bylece .e > 1 iin, r'ye
ball r -1 olan potansiyel terimini betimlemede daha ok
Kartezyen ok- kutup momenti gerekiyor gibi grnmektedir.
ql 'ler dnmeler alt nda Vyinci merteteden kresel tensrler gk dntkleri halde, Kartezyen ok-kutup momentlerinin
mertebeli kresel tensrlere kar geldiini gsteriniz; bunda Pnin ift ya da tek olmasna gre Q.
. 0 ya da l'dir. Farkl tensrel bileenlerin saysniri?
Kartezyen tensrlerin toplam say sna eit olduunu kontrol
ediniz. (4.1) a lmnda neden yaln zca qtm llere gerek vard r?
4.4- (a) Aadaki teoremi kantlaynz:

Keyfi bir '() yk da l m iin, s fr olmayan ilk ok-kutup momentinin (22+1) bile eninin deerleri koordinat eksenlerinin balangcndan bamszdr; fakat daha yksek mertebeli
tm momentlerin deerleri genel olarak balangcn seimine
baldr (Sabit E iin, farkl q deerleri eksenlerin yneliim
mine kukusuz ki baldr).
b) Bir yk dal m , bir koordinat sistemine gre q,
j ,... ve bir baka koordinat sistemine gre ise
ok-kutup momentlerine saahip olsun; burada ikinci
sstomin eksenleri birincininkilere paralel, fakat balangc
birinci sisteme gre R = (X,Y,Z) noktasnda bulunmaktad r. Her
iki koordinat sistemindeki tek-kutup, ift-kutup ve drt-kutup
momentleri aras nda olan ilgiyi a ka saptaynz.
e) q 0 ise, p' = 0 olacak
biimde R bulunabilir mi? q
0
-
0 olacak biimde
,ID,Yadaellaz nclarl P )ise,(Y ii=
bir bulunabilir mi?
4.5- Yerleik birp(x,y,z) yk younluu, <' (x,y,z) potansiyeliyle betimlenen bir d elektrostatik alan iine konuyor.
D potansiyel, yk younluunun s frdan farkl olduu uzay
blgesinde yava deimektedir.
a) lk ilkelerden hareketle, bu yk dalm zerine
etkiyen toplam kuvveti, ok-kutup momentleri arp elektrik
alannn trevleri cinsinden bir a lm olarak hesaplaynz;
al mn ilk terimiyle yetininiz. Bu kuvvetin

ci--->(o) ( o ) j1-,Q . - (o)

(o)
jk

k ('')]o

-I-

biiminde olduunu gsteriniz. Bunu, w enerjisinin (4.24)'deki

217

al m yla kar lat rn z. (4:24)'n bir say olduuna dikkat

ediniz-3t'in fonksiyonu deildir ve trevi al namaz! F ile olan
ilgisi nedir?
b) stteki hesabi toplam kuvvet momenti iin yineleyiniz.
Basit olmas iin, kuvvet momentinin yaln zca bir tek Kartezyen
bile enini, rnein N 'i, geli tiriniz. Bu bileenin aadaki
gibi olduunu gsteriAiz:
N = [-Ix-E")(0) I

1.

!)(3 (ZQ .E. 0)\

23 (3

( Q .E.(o)
"x2
33

+..

4.6- Drt-kutup momenti Q olan bir ekirdek, silindirik

simetrik bir elektrik alan iinde olup, bu alan, ekirdein
bulunduu yerde z-ekseni boyunca CE /-bz) gradyenine sahiptir.
z
o
a) Drt-kutup etkileme enerjisinin

aE
e
4
z )o
olduunu gsteriniz.
W = -

b) Q = 2 x 10-24 cm2 ve W/h = 10 MHz oldu u bilinirse

(kurada h Planck sabitidir),

(E/...bzt)0 gradyenini e/4> birimi

cinsinden hesaplay nz; burada a = 2/me2 = 0,529 x 10 8 cm

o
hidrojende Bohr yar apdr.
e) ekirdek yk da l mlar , yar-byk ekseni a ve yarkk ekseni b olan bir elipsoid hacmi boyunca sabit bir yk
younluu ile yaklakl a urat l r. Toplam yk Ze ?pn
byle bir ekirdein drt-kutup momWini 2hesaplay n z. Eu (Z
9 lik bir drt-kutup
= 63) ekirdeinin Q = 2.5 x 10
cm lik bir ortalama
momentine ve R = (a + b)/2 = 7 x 10
yarapa sahip olduu bilindiine gre, yar aptaki (a-b)/R
fark kesrini saptay nz.
4.7- Yerleik bir yk da l m uyounlua sahiptir:

r2

2
e -r sin G

647i
a) Bu yk younluunun oluturduu potansiyelin ok-kutup
a lmn yapn z ve s frdan farkl ok-kutup momentlerinin
tmn saptay n z. Byk uzakl klardaki potansiyeli, Legendre
ok -terimIilerinin sonlu bir a lm olarak yaz nz.

218

b) Potansiyeli, uzay n herhangi bir noktas nda ak olarak

saptaynz ve balang dolaynda potansiyelin

<(;()

2
120 p2(cosG)

olduunu gsteriniz.
2
-24
cm drt-kutup
c) Eer balang noktas nda Q = 10
momentli bir ekirdek varsa, stteki 9(3'<!) younluunda ykbiriminin elektrgn y ik ve uzunluk W.riminin hidrojendeki Bohr
yarap a = /me = 0,529 x 10 cm oldu unu
varsayatak
etkileme enerjisinin bykln saptaynz. Yantn z ,
Planck sabiti h'ye blmek suretiyle frekans olarak ifade
ediniz.
Bu problemdeki yk yo unluu, hidrojendeki 2p dzeyinin
m = 1 durumlarndaki yk younluudur; oysa ki drt-kutup
etkilemesi, molekllerde kar lalan ile ayn basamaktad r.
4,8- ve d yaraplar s rasiyle a ve b olan E,dielektrik sabitli ok uzun bir dairesel kesitli silindirik kabuk,
ekseni alana dik olacak ekilde, balangta dzgn olan bir E
elektrik alan iine. konmutur. Silindirin iindeki ve d ndaki ortam birim dielektrik sabitlidir.
a) U etkileri nemsemeksizin, her blgedeki potansiyel
ve elektrik alanlarn saptaynz.
b) b = 2a tipik hali iin kuvvet izgilerini iziniz.
c) Dzgn bir alan iinde dolu bir silindir haline ve:
dzgn bir dielektrik iinde bir silindirik bo luk haline
uyacak ekilde zmnzn limit biimlerini tart nz.
4.9- Dielektrik sabiti olan ve bo lukta bulunan-a yarapl bir dielektrik krenin merkezinden d uzakl na (d > a)
noktasal bir q yk konmu tur.

a) Uzayn her yerinde potansiyeli, kresel koordinatlar

cinsinden bir a lm olarak bulunuz.
b) Krenin merkezi yaknnda elektrik alan nn Kartezyen
bileenlerini hesaplay n z.
c) Sonucunuzun, E
c, limitinde iletken kreninkiyle ayni
olduunu dorulaynz.
4.10- yarap a ve di yarap b olan e-merkezli iki
iletken kre s rasyla Q yklerini tamaktadrlar. Kreler

219

aras ndaki bo uzayn yars , ekilde grld gibi, E sabitli

yarkresel bir dielektrik kabakla doldurulmutur.

Problem 4.10
a) Kreler aras nda her yerde elektrik alan n bulunuz.
b) kre zerindeki yzeysel yk da l mn hesaplaynz.
e) Dielektri in r = a yzeyinde olu an kutuplanma yk
younluunu hesaplayn z.
4.11- Aadaki veriler, dielektrik sabitinin bas nla
deimesi zerine olup, Smithsonian Physical Tables, 9.
bask , sayfa 424'den al nm tr:
292K de hava
Basn (atm.)

E.

20

1,0108

Bas ncn fonksiyonu

40

1,0218

olarak havann, bal

60

1,0333

yoUnlul; AIP Handbook,

80

1,0439

3. bask , 1972, sayfa

100

1,0548

de verilmektedir.

303K'de pentan
Basn (atm)

Younluk (gr/cm3 )

0,613

1,82

0,701

1,96

.
4-165

220

4x10

8x10 3
3
12x10

0,796

2,12

0,865

2,24

0,907

2,33

Dielektrik sabiti ile yo unluk aras ndaki Clausius-Mossotti

bant sn , hava ve pentan iin izelgedeki aral klarda
s naynz. Tam olarak m eerliktedir? Yaklak olarak m ?
Yaklak olaraksa, younlua gre kesirsel dei imleri ve
1)'i tart n z. Pentan iin, Clausius-Mossotti bants
ile daha kaba olan [(t- 1) oC younluk bant sn kar latrn z.

4.12 Su bahar kutuplu bir gaz olup, dielektrik sabiti

s cakl a bal dr. Bu bal l n deneysel verileri a adaki
izelgede grlmektedir. Su bahar nn ideal gaz yasas na
uyduunu varsayarak, moleklsel kutuplanmay , scakln
tersinin bir fonksiyonu olarak hesaplayn z ve grafiini
iziniz. Erinin eiminden, H2 0 moleklnn srekli ift-kutup
momenti iin bir deer karn z (ift-kutup momentini esb.
(yani statcoul x cm) cinsinden ifade ediniz).
-

1) x 10 5

T (N)

Basn - (cm Hg)

393

56,49

400,2

423

60,93

371,7

453

65,34

348,8

483

69,75

328,7

4.13 a ve b yar apl , e-eksenli, uzun iki silindirsel

iletken yzey, bir sv dielektrik iine dey biimde dald rlmtr. Elektrotlar aras na bir V potansiyel fark uygulandnda aradaki s v h kadar ykselmise, s vnn al nganl nn
-

, = (b2

ce

a2

)pgh ,er ( b/a

V

olduunu gsteriniz; burada ,p s vnn younluu ve g yerekimi

ivmesi olup, havan n al nganl nemsenmemektedir.

221

5
MANYEfOSTATK
5.1- Giri ve Tanmlar
Bundan nceki blmlerde elektrostati in eitli yanlar
(yani durgun yklerin alanlar ve etkilemeleri, s nr yzeyleri) incelendi. imdi ise kararl -durumlar n yaratt manyetik
olaylar ele alacaz. Tarihsel adan, manyetik olaylar da en
azndan elektriksel olaylar kadar uzun sreden beri bilinmekte
ve zerinde al lmaktadr. Mknats talar eski alarda
biliniyordu; gemici pusulas ok eski bir bulutur; Gilbert'in
yerkresini dev bir m knats gibi dnerek yerkresi zerine
yapt aratrmalar 1600'den ncelere rastlar. Elektrostati in
tersine, manyetik alanlar n temel yasalar , insanolunun
manyetik maddelerle olan ilk ili kisinin hemen ard ndan kma
mtr. Bunun eitli nedenleri vard r; fakat bunlarn bad manyetostatikle elektrostatik aras ndaki u kkl farktan kaynaklanr: Serbest manyetik ykler yoktur. Bu, manyetik olaylarn
elektriksel olaylardan ok farkl olduunu ve uzun bir sre
ikisi aras nda bir balant kurulamadn gsterir. Manyetik
incelemelerde temel nicelik, manyetik ift-kutuptur. Manyetik
maddelerin varl halinde, manyetik ift-kutup belirli bir
yne ynelmee alr. Bu yn, tanm olarak g' ile gsterilen
manyetik-ak younluunun yndr (kimi kez B 'ye manyetik
indksiyon da denir);,bu tanmda sz geen ift-kutup yeterince kk ve zayf olmal dr ki varolan alan bozmas n. Manyetik-ak younluunun.4,bykl, manyetik ift-kutup zerine
uygulanan mekaniksel N burulmas (torque) ile tanmlanabilir:
--

-.

N )1.1 x B

(5.1)

Burada ja ift-kutbun uygun bir birim sisteminde tanmlanm

manyetik momentidir.
Daha iin ba saylan B manyetik-ak younluu tanmnda
bile, elektrik alan halindekinden ok daha karma k bir duruma
sahibiz. Akmlarla manyetik alanlar aras ndaki iliki kuruluncaya dek, manyetik olaylar daha nicel bir biimde ayd nlatlamad . Akm, hareket halindeki yklere kar gelir ve birim
zamanda birim yzeyden geen art ykn birimleri ciwinden
llen, yklerin hareket ynnde tan mlanm bir J akm
younluu ile anlat lr. Akm younluu,elektrostatik birimler,

222

de santimetre kare-saniye bana statcoulomb cinsinden llr

ve kimi kez santimetre kare ba na statamper adn al rken,
MKSA birimlerinde metre kare-saniye ba na coulomb ya da metre
kare bana amper cinsinden llr. Ak m younluu kk
kesitli tellere s n rlanrsa, ou kez bunu kesitin alan
zerinden integre ederiz ve tel boyunca akan bu kadar statamper
ya da amperlik bir ak mdan szederiz.
Ykn korunumu, uzayn herhangi bir noktas ndaki yk
younluunun bunun kom uluundaki ak m younluuna bir
lilik denklemiyle bal olmas n gerektirir:
+ V . J = O

(5.2)

Bunun anlatt fiziksel gerek udur: Kk bir hacim iindeki

ykte zaman ile ortaya kan bir azalma, toplam yk miktar
korunacana gre, bu kk hacmin yzeyinden d arya bir
yk ak mna kar gelmelidir. Kararl -durum manyetik olaylar ,
uzayn hibir yerinde net yk younluunda hibir dei me
olmamakla nitelendirilir. Buna gre, manyetostatikte
-4 -4
V . J . O

(5.3)

demektir. Art k akm ile manyetik-ak younluu aras ndaki

deneysel balant y tartmaya ve manyetostatiin temel yasalarn kurmaa geebiliriz.

5.2

Biot ve Savart Yasas

1819'da Oersted, elektrik akm tayan tellerin, yaknlarna yerletirilen srekli manyetik ift-kutuplarda sapmalar
dourduklar n gzledi. Demek ki akmlar, manyetik-ak younluu kaynaklar idiler. lk nce Biot ve Savart (1820) ve daha
sonra ok daha ince ve yetkin deneylerle Ampbre (1820-1825), B
manyetik indksiyonunu ak mlara balayan temel deneysel yasalar kurdular ve iki ak m aras ndaki kuvvet yasas n yazdlar.
Amprelin kard biimde olmasa da, temel bant yledir:
ekil 5.141eg~gibL akm tayan ince bir telin uzunluk
eleman dk (akmn ak ynnde ynelmi ) ve uzunluk eleman ndan P gzlem noktas na uzanan koordinat vektr x ise, P
noktas ndaki elemanter
ak younluu, byklk ve ynce,
dB = k

(di x x)
11

(5.4)

223

ile verilir. (5.4) bants nn, elektrostati in Coulomb

yasas gibi, bir ters kare yasas olduuna dikkat edilmelidir.
Bununla birlikte, vektr niteli i ok farkl dr.

dB

P
ekil 5.1- <il. akm elemannn oluturduu elementer
dB manyetik indksiyonu.
(5.4) ile ilgili bir uyar yapmann tam yeridir. (5.4)/,
bir noktasal yk taraf ndan oluturulan (1.3) elektrik alan nn
manyetik edeeri gibi dnmek ve i c:TQ 'yi q 'nun benzeri
olarak grmek eilimi vard r. Kesin sylemek gerekirse, bu
yanl tr. (5.4) denklemi, bir ak m halkas ya da devresinin
manyetik indksiyonunu gsteren srekli bir toplam n bir
eleman olarak ancak bir anlama sahiptir. (5.3) sreklilik
denkleminin yaln z bana i diakm eleman iin gersklenmedii de aktr-akm hibir yerden gelmemekte ve dt yolunu
aldktan sonra yokolmamaktad r! Bu glkten kurtulman n
grnr bir yolu, jk mn gerekte hareket halindeki yk oldu unu dnmek ve dQ yerine q:C7' koymakt r; burada q yk, v ise
bunun h zn gstermektedir. Hareket halindeki byle bir yk
iin ak younluu, (5.4) ile uyum iinde,
-->
B = kg

VXX

(5.5)

) 73
biiminde olabilir. Fakat bu ifade zamana baldr ve stelik
ancak k hzna gre kk hzl ve ivmesi nemsenmeyen
ykler iin geerlidir. Bu blmde kararl -durum manyetik
alanlarn inceleyeceimize gre, (5.4)'e bal kalacaz ve
fiziksel sonular elde etmek iin onu devreler zerinden integ-

224

m)
re edeceiz.
olarak
(5.4) ve (5.5)'deki k sabiti, Ek'te
ayrntl
tart ld gibi, kullanlan birim sistemine bal dr. Eer
akm esb, fakat ak younluu emb cinsinden llrse, bu
sabit k = 1/c'dir; buradaki c, deneysel ol,lbak n boluktacm/sn). Bu birim
ki h zna e it bulunur (c = 2,998 x 10
sistemine Gaussiyen sistem denir. Denklemlerimize n
hznn sokulmas bu aamada biraz yapmac k grnmektedir;
fakat elektromanyetizmay zel reltivite a sndan ele alnca
bu doal hale gelir. Blm 11'de ayr ntl biimde tart ld
gibi, E ve B'yi Fo<13 alan-iddeti tensrnn farkl elemanlar
olarak ele almak gerekir. Bir gzlem erevesinde durgun bir
yk o erevede yalnzca bir elektrostatik alana sahiptir;
baka bir hareketli erevede ise, al lagelen kullanmda k =
l/c olmak zere, (5.5)'deki manyetik ak younluu ile ilgilidir.
Relativistikincelemelerde (5.5)'deki v/c oran doal biimde
ortaya kar. k = l/c seiminin u yarar da vardr: Bu seimle
yk ve akm ylesine tutarl bir birim sisteminde llr ki,
artk (5.2) sreklilik denklemi c arpanlar iermeyen basit
bir yapya sahiptir. Burada Gaussiyen sistemi benimseyeceiz.
Akm tayan e itli ekillenimdeki tellerin dourduu
manyetik ak younluunu saptamak iin, (5.4)'deki temel
manyetik ak elemanlarn integrasyon yoluyla izgisel olarak
stste getirebiliriz. rne in, bu yolla, ekil 5.2'deki gibi
akm tayan uzun bir dorusal telin B manyetik indksiyonunun, teli ve gzlem noktas n iine alan dzleme dik olduu
grlebilir; bylece manyetik indksiyon izgileri tel etraf nda e-merkezli emberler olutururlar. B'nin bykl
+00

R
c

2
d
2
2 3/2 =
( (R + )
cR

(5.6)

ile verilir; burada R, gzlem noktas ndan tele olan dik uzakl kt r. Bu, ilk kez Biot ve Savart taraf ndan bulunan deneysel
Burada a k bir tutars zl k vard r. Ak mlar, her eyden nce, hareket halindeki yklerdir. (5.5) ifadesi ancak yakla k olarak geerli iken, integre
edilmi (5.4) nas l tam sonular verebilir? Yan t udur: (5.5) ancak bir
tek yke uygulan r. ok parac kl bir sistem, yk birimi s f ra ve yk
say s sonsuza gtrlerek kararl bir ak m do4racak biimde hareket
ederse; o zaman ivme etkileriyle birlikte tam reltiv'istik alanlar n toplam ,ak m zerinden (5.4)' integre ederek bulunan alana e it bir manyetostatik alan verir. Olduka byk bir incelik ta yan bu sonu, baz zel durumlar iin Problem 14.12 ve 14.13'de tart lmaktad r.

225

sonutur ve Biot-svart yasas olarak bilinir. Dikkat ederseniz

indksiyonunun bykl, uzun bir dzgn izgisel yk
younluunun elektrik alan nda olduu gibi, uzakl kla R-1
eklinde dei mektedir. Bu benzerlik, alanlar n vektr nitelikleri farkl:_, olsa da, baz durumlarda elektrostatik ve manyetostatik problemleri aras nda kar gelmeler olabileceini gstermektedir. Gelecek kesimlerde bu tr durumlarla birok kez
kQrla acaz,
Ampere'in deneyleri dorudan doruya akmlarla manyetik
indksiyon aras ndaki bantnn saptanmas yerine, ak m
tayan bir telin dier bir akn] teline uygulad kuvvetin
bulunmasyla ilgiliydi. Bir ak m elemannn bir manyetik
indksiyon dourduunu daha nce i lediimze gre, verilen
bir B indksiyonunun iinde bulunan bir d Qi akm eleman nca
,

ekil 5.2
duyulan kuvveti kuvvet yasas olarak yazabiliriz. Szkonusu
elemansal kuvvet udur:

-
-4
(dt x B)

dF =

(5. 7)

c
elemandaki akm (esb cinsinden llm ), B ak younluu
(&lb cinsinden) ve c k hzdr. B d alan 2 akmn
tayan, 2 Nolu kapal akm halkas tarafndan oluturuluyorsa,
bu durumda akmn tayan 1 Nolu kapal akm halkas nn
duyduu kuvve3t, (5.4) ve (5.7)'den

226

F =
12

2
2
C

d21 x (d.22 x x 12 )
( 5 .8 )

.~. 1 3
x 12 1

olarak bulunur. izgi integralleri szkonusu iki halka boyunca

alnmaktadr ;
ise ekil 5.3'de grld gibi d1.2 izgi
elemanndan e -52
giden uzakl k vektrdr. Bu, akm tayan
halkalar aras ndaki kuvvet hakk nda Ampre'in yapt gzlemlerin matematiksel ifadesidir. ntegralin iiyle oynayarak,
(5.8) eitlii, hemve d 2 'ye gre simetrik hem de nc
Newton yasas n aka salayan bir biime sokulabilir. Bu
amala
d/ x

2 x x 12 )

(d2 . d22 )

21 3

x 12
lx12i

"

3 + d.e 2 (

d2 * x12
3)
x]_2\
(5.9)

olduunu gzleyiniz. kinci terim d zerinden al nan integ ralde bir tam diferansiyel olu turur.l Sonu olarak, integralin
al nd yollar kapal olmak ya da sonsuza uzanmak ko uluyla,
bu terim (5.8)'e hi bir katk vermez. Bylece akm halkalar
aras ndaki Ampere kuvvet yasas , 1 2 zerine olan zorunlu
vektrel bal lk dnda, integrasyondaki simetriyi gsteren
-*
F
12

2
2
c

re (Al .

oo

d/2 )
1
x123
1

(5.10)

haline gelir.
ve 2 akmlarn tayan ve birbirlerinden d uzakl nda
patalel olarak duran iki uzun do rusal telden her biri, birim
uzunluk bana
2
2
F =
(5.11)
2
c d
byklk1 ve dier tele doru dik olarak ynelmi bir kuvvet
duyar. Ak mlar ayni ynde ise bu kuvvet ekici, kar t ynde
ise iticidir. Ak m tayan teller aras nda varolan kuvvetler,
manyetik ak younluunun, srekli manyetik ift-kutuplardan

227

ekil 5.3- ki Ampere akm halkas .

bams z olarak tan mlanmas nda kullan labilirler. Daha sonra
greceiz ki (5.1) burulma ifadesi ve (5.7) kuvvet sonucu
birbirlerine st kapal biimde bal drlar.
Bir J (x) akm younluu bir B(x) d manyetik ak younluu iinde ise, temel kuvvet yasas , bu ak m dalmna etkiyen
toplam kuvvetin

S 55

x 1"-E3'

(5.12)

d3x

olduunu syler. Benzer ekilde toplam burulma da udur:

-

4,

N =

- -
3
x x (J x B) d x

(5.13)

Bu genel sonular, Kesim 5.7'de yerle ik ak m dalmlarna

uygulanacakt r.
5.3- Manyetostatiin Diferansiyel Denklemleri ve Ampere
Yasas
Manyetk indksiyonu veren (5.4)'deki temel yasa genel
olarak bir J(3h ak m younluu iin aadaki gibi yaz labilir:
.4B(x ) =

->
J(x') x

(7'.(>

15> - - 13

d3x'

(5.14)

x- Gerekte (5.11), uluslararas ak m standard n n (burada /c'nin) temelidir.

Ek'e bak n z.

228

bu ifadesi, yk younluu cinsinden yaz lan

=S

?(?,

d 3 x'

(5.15)

x _ >(
ki bu E ifadesi
elveri li deilolarak olaylar
iin en yararl

elektrik alannn manyetik benzeridir. Nas l

baz durumlarda diferansiyel denklemler kadar
se, ayn ekilde (5.14) ifadesi de, ilke
tmyle anlatsa bile, gene de manyetostatik
yap deildir.

(5.14)'e e deer olan diferansiyel denklemleri elde etmek

iin (1.15)'in hemen zerindeki ba nty kullanr z. Bylece
(5.14)'

x S

3
d x'

J(x' )

(5.16)

>7 - >c' I

biimine dn trrz. (5.16)'dan hemen B'nin

s fr olduu anlal r:

raksamas nn

-4.
V . B = 0

(5.17)

Bu manyetostatiin ilk denklemidir ve elektrostatikteki V x E =O

bant s na kar gelir. Elektrostatikle olan paralellii
srdrerek, imdi de B nin dnln hesaplayal m:

-4-

V x B =

VxVx

J(x')
->-c> -

d 3 x'

(5.18)

2 -4Herhangi bir A vektr alan iin V x (V x A) = V(V.A) - V A

zde lii kullan larak, (5.18) ifadesi

V x B = 1

J(x').V (

3
)d x'
x -x''

- 2
J(x ')V (

1
->

3
) d x'

x-x'
(5.19)

biimine dn trlebilir. Daha sonra

T

tl

- xi
= (

)6

ve

2
V (

1
-

) - -41r(>-(5 -

229

ekil 5.4
eitlikleri kullanlarak (5.19)'daki integraller
-*
V x B = -

-8

-1--4 .-+ --'

-V J(x1).7'(

d3x' +

1;(> -

cLi.r ::T(,-?)

(5.20)

eklinde yaz labilir. lk integrale paral integrasyon uygulanarak

v x

D =

47x

V:5c ) d 3 x'

I )'< Tc>

(5.21)

sonucuna var lr. Fakat kararl -durum manyetik olaylar iin

O kJr; bylece
V x B = 47t J

(5.22)

bantsn elde ederiz,. Bu manyetostatiin ikinci denklemi

olup, elektrostatikteki V . E = 4119'ya kar gelir.
Elektrostatikteki (1.11) Gauss yasas V . E = 4Ry denkleminin integral eklidir. (5.22)'nin integral edeerine ise
Ampere yasas denir. Bu yasa, ekil 5.4'de grld gibi,
kapal bir C erisi taraf ndan s nrlanan ak bir S yzeyi
zerinde (5.22)'nin dik bile eninin yzey integraline Stokes
teoremi uygulanarak elde edilir. Bu yolla
x B . n da =

47r
c

J . n da

(5.23)

S
e itlii

B. (.4 C

4'R )c

J . n da

(5.24)

230

haline dntrlr. Akm younluunun yzey integrali kapal C

erisi iinden geen toplam I ak m olduundan, Ampere yasas
(5.25)

biiminde yazlabilir. Son derece simetrik durumlarda elektrik

alannn hesabi iin Gauss yasas kullanlabildii gibi, ayni
ekilde manyetostatikte de benzer simetrik durumlarda Ampere
yasas kullanlr.
5.4- Vektr Potansiyel

Manyetostatiin temel diferansiyel yasalar unlard r:

V x B _

47

(5.26)
--
V . B = 0

Sorunumuz bunlar n nasl zleceidir. lgilendiimiz blgede

akm younluu s frsa, V x B = 0 denklemi, vektr olan B
manyetik indksiyonunu bir manyetik skaler potansiyelin gradyeni olarak ifade etmemize izin verir: B =
Bu durumda
(5.26) ki 'nin salad bir Laplace denklemine indirgenir ve
bylece elektrostatik problemlerinde kulland mz tm yntemler olduu gibi burada da kullan labilir. Bu snfa giren
pekok problem vard r; fakat bunlar n tart lmasn bu blmde
daha sonralara brakaca z. Bunun nedeni, buradaki s nr
koullarnn elektrostatikte kar lalanlardan farkl olmalar
ve problemlerin o unlukla ykler ve ak mlar bulunduran bo
uzaya gre deiik manyetik zelliklere sahip makroskobik
ortamlar iermeleridir.
zm iine girimenin genel yolu (5.26)'daki ikinci
denklemden balamaktr. Her yerde V . 13. = 0 olduuna gre; B,
vektr potansiyel diyeceimiz /.() gibi bir vektr alan nn
dnl olmal dr:

Ak.

B(x) = v x A(X)

(5.27)

Gerekte B'yi (5.16)'da zaten bu biimde yazm tk. (5.16)'ya

gre, A'nn genel ifadesinin

231

A(x) = C1 I

-->"' -4
d 3x' + '71)(x)

(5.28)

1 X- X

olduu akt r; burada '1/keyfi bir skaler fonksiyondur. Eklenen

gradyen, verilen bir j-3'' manyetik indksiyonu iin, vektr
potansiyelin
(5.29)
bants uyarnca serbeste dn trlebi2,_eceini gsterir.
Bu dnme ayar (gauge) dniim denir. A zerinde bu tr
dnmler olas dr; nk (5.27) yaln zca 'n n dnln
belirtir. Ayar dnmleri zerindeki bu serbesti, . Ay
istediimiz herhangi bir elveri li fonksiyonel biimde sememize izin verir.
(5.27)'yi (5.26)'n n ilk denkleminde yerine koyarak
V x (V x A) = 41.[.J
c

ya da

(5.30)
- V2--=

4"

denklemini elde ederiz. imdi de (5.29)'daki serbest en

yararlanarak, i imize geldi'4 iin raksamas sfr olan Ay
(5'7".7= 0 ayar n ) seeriz. Bu seim alt nda, vektr potansiyelin her bir dik bile eni Poisson denklemini salar:
C7 A =

4-n

(5.31)

Elektrostatikteki tart malarmzdan biliyoruz ki, s nrs z

uzayda A'n n zm Nk= sabit olmak zere (5.28)'dir:

"A' ( ? ) =

J(x')

1 7-7 , I

3
d x'

(5.32)

Bu seime Coulomb seimi denir; bu ad n verili nedeni ancak Kesim 6.5'de

a kl a kavu acakt r.

232

'4)= sabit koulunu yle anlayabiliriz: V . A = 0 ayar seimi,

(5.28)'den O denklemini verir; nk (5.28)'in ilk
terimi V'. J = 0 nedeniyle raksamas zdr. V 2 1, = 0 denklemi
tm uzayda geerliyse, sonsuzda hibir kayna n bulunmamas
kouluyla,'{) enok sabit olabilir.
5.5- Dairesel Akm Halkasnn Vektr Potansiyeli ve
Manyetik ndksiyonu
Verilen ak m dal mlarndan manyetik alanlar hesaplamaya
bir rnek olmak zere, ekil 5.5'de grld gibi, x-y dzleminde bulunan, ba langc merkez kabul eden ve bir akm
tayan a yar apl dairesel akm halkas problemini ele
alal m. Ak m younluu 3`yaln zca 9S dorultusunda bir bileene
sahiptir:
o - 8(cos0')

Srr - a)

(5.33)

aJ

Buradaki delta fonksiyonlar akm a yarlaoll halkaya s nrlarlar. Vektrel akm younluu
J = -

+ Jo coscr J

(5.34)

biiminde yaz labilir. Problemin geometrisi silindirik simetriye sahip olduundan, hesap kolayl iin gzlem noktas n x-z
dzleminde (4> = 0) seebiliriz. (5.32)'deki integrasyonu b'
= 0 etraf nda simetrik olcWundan, ak mn x-bileeni integrale
katk da bulunmaz. Bylece A'n n yalnzca y-bileeni kal r; bu
da A,'dir. Dolays yla
A_
9) =
ca
T(r'

cos(t.' S,(cose' ) S(r'-a)

r' 2 dr' dSt

(5.35)

x - x'

,
2
2
dr; burada x-xl = Er + r -2rr' (cos9 cose' + sine sin9'
, co0 1 3 1/2 ' dir.

(5.35)'i nce olduu gibi hesaplayal m. Delta fonksiyonlar

zerinden al nan integrasyonlar bize hemen u sonucu verir:

A i (r,O) =

5271.
O

cosP
(a

+ r

- lar sine co4')

1/2

(5.36)

233

ekil 5.5
tam eliptik integraller K ve E cinsinden ifade

Bu integral,
edilebilir:

2
(2 - k )K(k) -- 2E(k)

4 a

A (r,e) =
a

+ r 2 + 2ar sin8

(5.37)

Burada eliptik integrallerin argman

k

4 ar sine
2
+ r + 2ar sin9

dr. Manyetik indksiyonun

B =
r
B

9 =

1
r sine
- 1

(sin9A )

(r A i )
(i)

(5.38)

234

bileenleri de eliptik integraller cinsinden ifade edilebilir.

Fakat sonularn zel bir ayd nlatc yan yoktur (bununla
beraber, hesaplamalarda yararl dr).
a >> r, a r ya da 8 l'e kr gelen kk k 2 'ler
iin, (5.37)'deki k eli parantez ( k /16)'ya indirgenir. Bu
durumda vektr potansiyel yaklak olarak

ina2

A (r e) =

0 '

(a

r sin8
2
3/2
+ r + lar sine)

(5.39)

haline gelir. Bundan treyen alanlar da unlardr:

nal
r

cose

(2a 2 + 2r 2 + ar sin8)
2
2
5/2
(a + r + lar sine)
(5.40)

ina
c

2
sin8

2
2
(2ar - r + arsine)
2
2
5/2
(a + r + 2arsine)

Bunlar, eksen yaknndaki (e 1), halkann merkezi yak nndaki (r << a) ve halkadan uzaktaki (r >> a) blgelere kolayl kla
zelletirilebilirler.
zellikle ilgin olan alanlar, halkadan uzaktaki alanlardr:
B = 2(
r
B = (
e

ina2

cos8

na2 )
c

sin8
r

(5.41)

(4.12)'deki elektrostatik ift-kutup alanlariyle kar lat r ldklarnda, dairesel bir ak m halkas ndan uzaktaki manyetik
alanlar n ift-kutup niteliinde olduklar grlr. Elektrostatik ile benzerlik kurarak, ak m halkas n n manyetik ift-kutbunu
m

= nia2
c

(5.42)

235

biiminde tan mlarz. Gelecek kesimde grece imiz gibi, bu

ifade aadaki genel sonucun bir zel halidir: Yerle ik akm
dal mlar byk uzakl klarda ift-kutup alanlar verirler;
dzlemsel bir ak m halkas nn manyetik momenti, halkan n yzey
alan ile /c'nin arp mdr.
Her ne kadar eliptik fonksiyonlar cinsinden problemin bir
tam zmn elde ettiysek de, manyetostatik ve elektrostatik
problemlerin aras ndaki benzerlikleri ve ayr l klar belirtmek
iin imdi kresel harmoniklere a lmn kullanln anlataca z. Bu amala (5.35)'e geri dnp 13-1 \ -1 yerine (3.70)
kresel a l mn koyalm:
Y (9,0)
9
A - c41d
Re
1 )8(r'-a)e
'Ll11
Sr'
-dL5(co8
a
Q,m
4.1-1

r4

r g+1

(1 ,(e' .) dr' (5.43)

.y*
'
Zm
e 'nn varl , toplama yaln zca m = +1'in katk da bulunacan syler. Dolaysiyla
Ao

en2.Ia

Y
Re
=1

(e o)

A+ 1

[Y;1 (8' = lt/2,5' )e i(1) ]

(5.44)
dr; burada r4 (r ), a ve r'den kk (byk) oland r. Keli
parantez iindeki nicelik Q'ye ba l bir saydr:

1 .

22+1

p (0) _

1 ift iin
( _ ) n+nn+ 1)
2 ,(5.45)
nn+ )

1'(2)

41x2(2+1)

2n+ iin
Buna gre Ao yle yaz labilir:

A _

rx ta

n=o

(-1)n(2n-1)!!
2 n (n + 1)!

r,2 n+1
n+2 R211+ (cose) (5.46)
r2

Burada (2n- )!! = (2n-1)(2n-3) ... 5.3.1 olup, toplamdaki n =O

nsal
katsays tanm olarak birdir. (5.38)'den

236

bileenini geli tirmek iin

dx

[Il - x2 Pa2 (x)

=,Q( +

(5.47)

1) P (x )

bant sna gerek duyar z. Bylece unu buluruz:

00

2nia
cr

n=o

n
2n+1
(-1) (n+ )!!
r2n+2
2 n n!

2n+1

(cos9) (5.48)

Benzer ekilde 'nin 9 bileeni udur:

(

8 -

2
Taa >
c

n =o

n
(-1) (2n+1)!!

2n+2) 1
r n
a3 a
p
(cose)
2n+1

2n (n+1)!
1 a 2n
3 (
r)
r

(5.49)

st s ra r < a, alt s ra ise r > a iin geerlidir. r a

iyin, serinin yaln zca n = 0 terimi nemlidir. Bu durumda,
P (cose) = -sin8 oldu undan, (5.48) ve (5.49) ifadeleri (5.41) 1 e
1. .
ndrgenir. r << a iin de baskn terim gene n = 0 d r. Bu
halde alanlar, basit yollarla da bulunabilecek bir sonuca,
yani z ynnde 2wi/ac'lik bir manyetik indksiyona e deerdir.
Bu problem ile buna kar gelen silindirik simetrili
elektrostatik problem aras nda belirtgen bir ay rma dikkatinizi ekelim. Manyetik problemde adi Legendre ok-terimlilerinden
baka, bal Legendre ok-terimlileri de ortaya kar. Bu, yk
ve elektrostatik potansiyelin skaler zelliklerine kar l k,
akm ve vektr potansiyelin vektr niteliine sahip olmalar ndan kaynaklanmaktad r.
Dzlemsel halka problemini zmee giri menin bir baka
yolu silindirik koordinatlar cinsinden bir a lm kullanmakt r.
1 -1 'in bir temsili olarak (3.70) yerine, (3.148) ya da
(3.149)'daki silindirik a l m ya da Problem 3.14(b)'deki
ifadeyi alabiliriz. Bu yntemin dairesel halkaya uygulan
problemlere brak lacakt r.

237

5.6- Yerleik Bir Akm Dalmnn Manyetik Alanlar ,

Manyetik Moment

imdi gzlemcinin ilgilendii uzakl k leine gre "kk"

saylan bir uzay blgesinde yerlemi genel bir akm dalmnn zelliklerini inceleyece iz. Bu problemin elektrostatik
ok-kutup al myle benzerlik iinde tam olarak tretilmesi,
vektrel kresel harmonikler kullanlarak yaplabilir.. Bu
harmonikler, ok-kutup maslyla ilgili olarak Blm 16'da
verilmektedir. Burada yaln zca en dk basamakl yaklaklkla
yetineceiz. Bu amala (5.32)'deki payday , ekil 5.6'daki
taslakta grld gibi yerleik akm dal mnn iinde uygun
bir ba langca gre liilen x'nn kuvvetleri cinsinden seriye
aarz:
(5.50)

ekil 5.6- Yerleik ,T(17') akm younluu, -incoordinatl

P noktas nda bir manyetik indksiyona yol
aar.

Buna gre vektr potansiyelin herhangi bir bile eni u alma

sahip olacaktr:
A. (x) =

x
1 Sj.( -<'>')d x' +
clx 1
cjXr

dx' +
(5.51)

J'nin yerleik ve raksamas z bir akm dal m olmas gerei,

(5.51) a lmnn basitletirilmesine ve dntrlmesine izin
x Bu tek yol de ildir. Skaler potansiyeller kullan labilir. J.B.Bronzan,
Am.J.Phys. 39, 1357 (1971).

238

verir. f('') ve g(X"') aadaki seilecekleri gibi, X 'nn

iyi-davran l fonksiyonlar olsunlar. Bu durumda,
J (37')
yerleik ve s fr raksamal olmak zere

(f

+ g

(5.52)

4;f) d3x' = 0

yaz labilir. Bu banty dorulamak iin, ikinci terime paral integrasyon uygulamak ve kan f V' . (gJ) terimini amak
yeterlidir. f = 1 ve g=x! alnd nda, (5.52) bants bize
1 (x

1 )d x' = 0
3

sonucunu verecektir. yleyse (5.51)'de, elektrostatik a l mdaki tek-kutup terimine kar gelen ilk terim yok demektir. f =
x! ve g = x' al nacak olursa, (5.52) bant s
3
(x!1 J.3 + x J.)d x' = 0
3I
haline gelir. Bu sonucu kullanarak, (5.51)'in ikinci terimindeki integrali
x .5x,,j,(13 x'
J

2c. 5. xl. J. d 3 x'

J
J 1

= - z
1
= - 2

5(x J. - x J.) d 3 x'

. x.3
.1_
j1
J
->
ijk xj(x' x J)
j,k

3
d x'

-);
- -2-xXS( xxJ) d 3 x'}
biiminde yazabiliriz. Al lageldii gibi, buradaki

5,>(.(5t) =

(5.53)

2c
ifadesini manyetik moment younluu ya da mknatslanma ve
bunun
m -

1
2c

S - -> _>
x' x J(x') d 3 x'

(5.54)

239

integralini de manyetik moment olarak tan mlarz. Buna gre,

(5.51)'deki ikinci terimden gelen vektr potansiyel manyetik
ift-kutup potansiyelidir:
=M

XX

(5.55)

113
'
Yerleik bir kararl akm da lm tarafndan olu turulan
A'nn al mnda s fr olmayan en dk basamakl terim budur.
Dorudan doruya (5.55)'in dnl al narak B manyetik indksiyonu hesaplanabilir:

B(x)

= 3-ri(n . m) -m

)n3

(5.56)

Burada n, x ynnde bir birim vektrdr. (5.56) manyetik

indksiyonu, tam olarak (4.13)'deki elektriksel ift-kutup
alannn yaps na sahiptir. Bu ifade, nceki kesimde dairesel
halka iin bulunan sonucun genelletirilmiidir. Her yerleik
akm dalmnn ok uzaklarda oluturduu manyetik alan,
momenti (5.54) ile verilen bir manyetik ift-kutbun alan dr.
Akm da l m herhangi ekilli dzlemsel bir halkaya
snrl olduunda, manyetik moment basit bir biimde ifade
edilebilir. zerinden akm geen bu dzlemsel kapal devrenin izgi eleman d.Q olmak zere (5.54)
m=

2c

x x d

haline gelir. ekil 5.7'deki gibi bir dzlemsel halka iih,

manyetik moment halka dzlemine diktir. d2_ 'nin iki ucu ile
balang noktas tarafndan tanmlanan gensel alan eleman
da olmak zere, 1 I 3tx
I. da olduundan, halka integrali
2- ,
halkann toplam alann verir. Buna gre manyetik moment,
devrenin biimi ne olursa olsun,
=

-(Alan)

(5.57)

byklne sahiptir.
Akm da lm -%;>i h zlariyle hareket eden M. ktleli ve q.
ykl parac klardan olu uyorsa, manyetik moment, bu parac k-1
n yrngesel asal momentumu cinsinden yaz labilir. Ak m lar
younluu

240

ekil 5.7

8,

q..
v x

x.)

dir; barada -;'<'. , i'yinci parac n konumunu gstermektedir.

Bu durumda (5.4) manyetik momenti
-4m =

z.

2c

-).
--.
q.(x. x v. )

halini al r. (x , x v. ) vektrel arpm , i'yinci

paracn
biimindeki
yrngesel
asal
momentumuyla

orant l dr. Bylece manyetik moment

q
11 =

i 2M:c

L.

(5.58)

haline gelir. Hareketli parac klarn tm ayn yk bl ktle

oranna sahipseler (q./M. = e/M), manyetik moment toplam
yrngesel a sal momen4umi L
yaz labilir:
m =

e
2Mc

L. =
-4

e L
2Mc

(5.59)

Asal momentum ile manyetik moment aras nda varolan ve atomik

lekteki yrngesel harekette bile geerliliini koruyan nl

241

klasik bant budur. Fakat bu klasik bant elektronlar n ve

dier temel parac klarn i momentleri iin geerli de ildir.
Elektronun i momenti, T:" yerine spin a sal momentumu S 'yi
koyarak (5.59)'dan bulunan deerin iki kat ndan biraz daha
byktr. Bu nedenle elektron 2 x (1,00116) deerinde bir g
arpanna sahiptir deriz. Manyetik momentin klasik de erinden
ayr lmas , burada inceliyemiyece imiz relativistik ve kuantum
mekaniksel etkilerden kaynaklanmaktadr.
Yerle ik akm da l mn n alanlar konusunu brakmadan
nce, B manyetik indksiyonunun kresel hacim integralini ele
alal m. Kesim 4.1'in sonunda tart lan elektrostatik halde
olduu gibi, iki ilgin limit vard r; birinde R yarapl kre
akmn tmn iine al r, dierinde ise ak m tmyle kresel
hacmin dndad r. B'nin hacim integrali
3
dxAd x
(5.60)
r<12 B(x)d3x=j-r<R ->
dir. A'n n dnlnn hacim integrali alnarak bir yzey integraline geilebilir ve bylece

Bd 3 x=R 2 j- d0.rix A

bulunur; burada

yzeyden d a doru dik birim vektrdr. -A>

n s ras yerin(5.32)'koydutansriegyonla
deitirilirse, stteki ifade
-?;

R S' 3 -4 ->)
xSdf =
d x' J(x

r<R

an a
-

biiminde yaz labilir. A sal integral, elektrostatik durumda

ortaya kann ayns dr. Dolay s yla (4.16')'y kullanarak, B
'nin kresel bir hacim zerinden al nan integralini
"
jr<R

2
3
41t Ir R r
->
->
3
B d x =
(
) x' x J(x) d x'
2
3c
r'r
>

(5.61)

biiminde buluruz; burada r4 (r > ), r' ve R'nin daha kk (daha

byk) olan dr. Eer tm ak m dalm kre iinde bulunuyorsa, r< = r' ve r = R'dir. Bu durumda
-fr<R B d-" x =

(5.62)
3

242

dir; burada m (5.54) ile tan mlanan toplam manyetik momenttir.

Akmn tm kre d nda yerlemi ise, (5.14) yard myla
,

jrr<RB d 3 x =

4uR
3

3 -4'
B(0)

(5.63)

bulunur. (5.62) ve (5.63) sonular , elektrostatik karl klar

olan (4.18) ve (4.19) ile kar la t r labilir. (5.62) ile
(4.18) aras ndaki ayr m, alanlar n kaynaklar ndaki ayrma,
yani birinin yklerden dierinin ise dolanan ak mlardan ileri
gelmesine balanabilir. (5.56)'daki manyetik ift-kutup alan na
(5.62)'deki bilgiyi de katmak istersek, o zaman (5.56) ya bir
delta fonksiyonu katks eklememiz gerekir:

3n(n .

B(x) =

1- 13

-r71

(5.64)

-r7'1 S(>7)
3

Bu delta fonksiyonlu terim, atomik s durumlar nn ar-ince

yap ifadesinde i e kar r (gelecek kesime bak n z).
5.7- Bir D Manyetik Alan inde Yerleik Akm Daglmna
Uygulanan Kuvvet, Burulma ve Bu Dalmn Enerjisi
Yerleik bir ak m da l m bir1:11(X> ) d manyetik indksiyonu iine konduunda, Ampere yasalar na gre bu da lma kuvvetler ve burulmalar etkiyecektir. Toplam kuvvet ve burulmaya
degin genel ifadeler (5.12) ve (5.13) ile verilmektedir. E er
d manyetik indksiyon ak m blgesi boyunca ok yava deiiyorsa, kuvvet ve burulmadaki bask n terimleri bulmak iin bir
Taylor serisine a lmdan yararlanlabilir. 11. 'nin bir bile eni,
uygun bir ba lang dolaynda
Bk () = Bk (0) +

"N(0) +

(5.65)

biiminde seriye a labilir. Bu durumda (5.12)'deki kuvvetin

i'yinci bileeni

F. =

> kk
3k

(0)5J.(;?.')d3x' +
J

4-

*1

k (0)d3x'

(5.66)

243

haline gelir. Burada E.. tmyle kart -simetrik birim tensr dr (1 = i,j = 2, k =9 - ve bunlarn her devirsel permtasyonu
iin E k = 1, dier permtasyonlar iin Z. = -1 ve iki ya
da indisin
.
eit olmas halinde E. 4, 1-'1) dr). Kararli
l
rdr; dolaysyla
akmlar iin J'nin hacim integraliif
kuvvete en dk basamakl katk (5.66)Zdaki ikinci terimden
gelir. (5.53)'n zerindeki sonu (X'--..,VB k (0) yerdeitirmesi
ile) burada da kullanlabilir ve
Fi =

x 7) i Bk (x)
3k

(5.67)

bulunur. 8,(x4 )Tin trevi alndktan sonra x yerine s fr

konacaktr. -Bunu vektrel olarak
-4 -4
F = (m x V) x -4
B = V(m . B) - m(4 . B)

(5.68)

biiminde yazabiliriz. Genelde V . B = 0 olduundan, bir B d

manyetik aln iindeki yerleik akm da lmna etkiyen en
dk basamakl kuvvet
'>
= 7r(r-i . 73)

(5.69)

dir. Bu sonu, zamanla deien dQ...alanlar iin bile geerlidir. Kararl-durtz alanlar iin
x
= O'dr. Bu durumda
kuvveti
V)B biiminde de yazabiliriz.
Dzgn olmayan bir manyetik alan iine konan kk bir
akm dalm , da lmn m manyetik momentiyle orant l olan
ve (5.69) ile verilen bir kuvvetin etkisine urar. Bu sonucun
basit bir uygulama yeri, dzgn olmayan manyetik alanda spiral
izen ykl bir parac a etkiyen zaman-ortalamal kuvvettir.
Iyi bilindii gibi, ykl bir parac k, dzgn bir manyetik
alan iinde, alana dik a larda bir ember zerinde hareket
eder; alana paralel olarak da sabit h zla telenir ve dolay syla helis biiminde bir yol izler. Dairesel hareket, zaman
ortalamas nda, dairesel bir ak m halkas na edeerdir; bylece
(5.57) ile verilen bir manyetik momente sahip olacakt r. Alan
dzgn deil de kk bir gradyente sahipse (gradyen kk
olduundan, parac m z helis zerindeki bir turu boyunca
nemli lde farkl alan iddetleri duymaz), o zaman parac n hareketi, e deer manyetik momente etkiyen kuvvet cinsinden tart labilir. Momentin ve kuvvetin i aretleri dnld-

244

nde grlr ki, ykl parac klar, ykleri ne olursa olsun,

yksek ak younluklu blgeler tarafndan geri evrilmee
allr. Kesim 12.6'da bir ba ka adan tart lan "manyetik
yans tclar" n temeli i te budur.
Yerleik akm dalmna etkiyen burulmay bulmak iin,
ayn ekilde (5.65) ifadesini (5.13)'de yerine koyar z. Burada
al mdaki s frnc terim katk da bulunur. Yaln zca bu en
nemli terimi al koyarak unu elde ederiz:

c j 7. x [,3-* x };( o )] d 3 x

(5.70)

l vektrel arp m aarak, (5.70) burulmas n

1

73)5-( 1 . 7'7)BId3x .

haline getiririz. .Birinci integral, (5.66)'daki integralle

ayn yapya sahiptir. Dolay syla deerini hemen yazabiliriz.
kinci integral ise, f=g=r' al narak (5.52)'den grlebilece i
gibi, yerleik bir kararl -durum akm da l m iin sfrdr.
Dolaysyla burulmadaki en nemli terim
---> (0)
N = m x B

(5.71)

dir. Bu, bir ift-kutup zerine etkiyen burulma iin al lm

ifadedir ve hatrlanacak olursa, manyetik indksiyonun byklk
ve ynn tanmlama yollar ndan biri olarak Kesim 5.l'de
tartlmtr.
Bir d manyetik alan iine konan srekli bir manyetik
momentin (ya da ift -kutbun) potansiyel enerjisi, ya (5.69)
kuvvetinden ya da (5.71) burulmas ndan elde edilebilir. E er
kuvveti bir U potansiyel enerjisinin eksili gradyeni olarak
yorumlarsak, U yu
U = - m . B

(5.72)

eklinde buluruz. Dzgn alandaki n ' manyetik momentine etkiyen

(5.71) burulmas , -B"ve lir aras ndaki a A olmak zere, U'nun
9'ya gre trevinin eksilisi olarak yorumlanabilir. ift-kutbun
potansiyel enerjisiyle ilgili olan bu nl sonu, ift-kutbun,
kendisini, en d k potansiyel enerji durumu olan alana paralel
hale getirmee altn gsterir.

245

Bu arada (5.72)'nin, d manyetik alandaki manyetik momentin toplam enerjisi olmadn syleyelim. gift-kutbunu alan
iindeki son durumuna getirirken, g'yi do uran J akmn sabit
tutmak iin i yaplmaldr. Son durum bir kararl -durum bile
olsa, ba langta ilgili alanlar n zamana bal olduu bir
gei sresi vard r. Bu konu, imdiki incelemelerimizin d na
kmaktadr. Bu nedenle manyetik alanlarn enerjisiyle ilgili
tart malar , Faraday' n indksiyon yasas n iledikten sonra,
taa Kesim 6.2'ye brakacaz.
(5.72) enerji ifadesi, atomsal enerji dzeyleri zerindeki
manyetik etkilerin incelenmesinde, rne in Zeeman olay nda ya
da ince ve ar-ince yap iin kullanlabilir. nce yap ,
elektronun i manyetik momenti Ft nin kendi durgun erevesinden grlen bir manyetik alan iinde bulunmas nedeniyle
enerjisinde ortaya kan ayr lmalardan ileri gelmektedir
denilebilir. nce yap , Thomas presesyonuyla incelikli bir
biimde kar m olarak Kesim 11'de k saca tart lmaktadr.
Ar-inceyap etkilemesi ise, elektron tarafndan oluturulan
manyetik alan ile ekirde in j-LN manyetik momentinin etkile mesidir. Etkile me Hamiltoniyen , m = Jk ve B = elektronun
ekirdek konumunda (X". = 0) deerlendirilmi manyetik alan
olmak zere (5.72)'dir. Bu alan iki ksma sahiptir. Biri
(5.64) ift-kutup alan dr; br ise elektron yknn yrngesel hareketiyle oluturulan manyetik alandr. Son sylenen,
reltivistik olmadan bir biimde (5.5) ile verilir ve B yrngesel (0)= eli/mcr olarak ifade edilebilir; burada
elektronun ekirdek dolay ndaki yrngesel a sal momentumudur.
Bunlara gre, ar-ince yap Hamiltoniyeni u biimdedir:

r,

A- .Y.

g'yt
N 6(x) +
e-..)'
3 J1

43
3 le'/`N
r

--',
e )(x.P N)
2
r

e --->
L.ik"
mc
N

(5.73)
Bu Hamiltoniyenin e itli atomik (ve ekirdeksel spin) durumlarndaki beklenen deerleri, ar-ince enerji yarlmalarn
verecektir. Kresel simetrili s durumlar iin, (5.73)'deki
ikinci terimin beklenen deeri s frdr. Ar-ince yap
enerjisi yalnzca ilk terimden gelir:
_

83
3

(0) 12 4,,,,g
e

(5.74)

0 iin ar-ince yap enerjisi tmyle (5.73)'n ikinci

246

0 iin dalga fonksiyonlar ba lanteriminden gelir; nk

g noktasnda s frdr. Bu ifadeler Fermi'ye aittir; Fermi
bunlar Dirac denkleminden elde etmi tir (1930). (5.73)'
'n n elektron spininin
uygularken, e yknn eksi oldu u ve
kart ynnde yneldii hat rlanmaldir. Hidrojen atomundaki
1S durumunun birli ve l durumlar arasnda grlen (5.74)
enerji fark , astrofizikteki nl 21 cm izgisinin kaynadr.

f.;.'

5.8- Makroskobik Denklemler,

Koullar

ir

ve IT zerindeki Snr

imdiye dek, Giri teki ve Blm 4'deki anlam yla, mikroskobik denklemler olarak, kararl -durum manntik alanlarnn
salad (5.26) temel yasalar yla uratk. J akm younluunun, konumun tmyle bilinen bir fonksiyonu oldu unu varsayd k.
Makroskobik problemlerde bu ou kez doru deildir. Maddedeki
atomlar, etkin atomsal ak mlar oluturan elektronlara sahiptir;
bu akm younluu hzl biimde dalgalanan bir niceliktir.
Ancak bunun makroskobik bir hacim zerinden ortalamas bilinir
ya da elverilidir. stelik atomsal elektronlar, klasik ak m
younluu cinsinden anlat lamayan i manyetik momentlere
sahiptir. Bu momentler, atomsal boyut le inde olduka ok
deien ift-kutup alanlar olu tururlar.
Maddesel ortamlardaki manyetik alanlar n makroskobik
anlat mn elde etmek iin mikroskobik denklemlerin ortalamala rnn al nmas i lemi ayrntl bir biimde Blm 6'da tart lmaktadr. Burada, Blm 4'de yapt m z gibi, yalnzca
temel tretmenin ana izgilerini vereceiz. lk basamak,
V . 1-3^
0 denkleminin ortalamas nn, makroskobik manyetik
mikro =
indksiyon iin gene ayni
-4 -4
(5.75)
V.B.0
-4
denklemine yol at n gzlemektir. Dolaysyla dnl B'yi
veren bir -A5 M vektr potansiyeli kavram imdi de kullanlabilir. Her birinin molekler manyetik momenti m. olmak . zere,
birim hacimde bulunan ok say daki molekl ya d2- atom,

mx =

--4
N.<
m.

(5.76)

gibi bir ortalama makroskobik mknatslanmaya ya da manyetik

moment younluuna yol aar; burada N i birim hacimde bulunan
i'yinci trden molekllerin ortalama says ve (> ise
noktas dolayndaki kk hacimde bulunan i 'yinci trden

247

molekln ortalama manyetik momentidir. Bu m knat slanmaya ek

olarak, ortamdaki serbest yklerin ak ndan ileri gelen
makroskobik bir 3- ?() akm younluunun da varloduunu kabul
edelim. Bu durumda, noktas ndaki kk bir AV hacmince
oluturulan vektr potansiyel
J(x')Au +

M(x') x (x - -X') AV

c .X -

biiminde olacakt r. Bu, (4.30) ifadesinin manyetik benzeridir.

kinci terim bir ift-kutbun (5.55) ile verilen vektr. potansiyelidir. AV'yi makroskobik anlamda sonsuzkk d x' haline
getirerek, x noktas ndaki toplam vektr potansiyeli, tm uzay
zerinden bir integral olarak yazabiliriz:

1,: (;t) = 1 j-

5>(7' )

c'171( -1 ) x ()-(

3
d x'

- ;?. 1 3

(5.77)

Mknatslanma terimi yeniden a adaki gibi yaz labilir:

d

3x , =S-1-v7 (.;;., )

x'

Buna uygulanan bir paral integrasyon gradyen operatrn

mknat slanma zerine evirir ve ayr ca bir yzey integrali
verir. M(5t') iyi-davran l ve yerle ik ise, bu yzey integrali
s fr eder. Bylece (5.77) vektr potansiyeli

A(x) =

1J(X')

x -N1.(-?')] d 3 x'

(5.78)

x - k'(
biimini al r. Buradan m knat slanmann

(x)
= cV x M(x)
v

(5.79)

gibi bir etkin .kim younluu katk sna yol at grlr.

Mikroskobik anlamdaki V x B mikro = 4nJmikro/c denkleminin
makroskobik ede eri, (5.78)'den kar labilir. (5.26) denklem-

248

leri (5.32) zmne sahil oldu una gre, (5.78)'e bakarak

Jm 'nin akm roln oynayaca sonucumakroskobik denklemde
na var rz. Buna gre edeer makroskobik denklem yledir:
->
x B =

47T

J + ,trV x M

(5.80)

V x M terimini B ile birletirerek, manyetik alan olarak

adland racam z yeni bir H makroskobik alan tanmlan r:
->
H = B - 4rM

(5.81)

Bu durumda (5.26) yerine geen makroskobik denklemler unlardr:

->
4 Tv
J
x H -

-5
. B = 0

(5.82)

Makrosk2'bik bir alan olarak H'nin ortaya at l , elektrostatikte D'nin ortaya at l na tmyle benzemektedir. (5.82)
makroskobik denklemlerinin elektrostatik kar lklar unlardr:
-> -4
. D = 411?
(5.83)
-4
x E = 0
Temel alanlar n E ve B olduklar n vurgulayal m. Bunlar (5.82)
ve (5.83) 1 delsi homojen denklemleri salarlar. Tretilmi
ilanlar olan D ve H ise, atomsal yklerin ve akmlarn p ve
J'ye olan katk lar n ortalama anlam nda hesaba katmak iin
kolayl k olsun diye tanmlanmtr.
Makroskobik manyetostati in anlat mn tamamlamak iin, H
ve
arasnda bulunmas gereken birle tirici banty da
sylemeliyiz. Giri blmnde tart ld gibi, izotropik
diyamanyetik ve paramanyetik maddeler iin

->
B = J4H

(5.84)

basit izgisel bants geerliktedir; buradaportam n sabit

bir karakteristiidir ve manyetik geirgenlik ad n al r.

249

Tipik olarak,fr birden ancak 10 5 'te birka kadar ayr lr (paramanyetik maddeler iin )t.. > 1 ve diyamanyetik maddeler iin
/.4<:1 1 dir). Ferromanyetik maddeler iin (5.84), izgisel
olmayan
-> -> ->
B = F(H)
(5.85)
fonksiyonel bantslyla yerdeitirmelidir. ekil 5.8'de
taslak olarak izilmi bulunan histeresiz olay gsterir ki,
B,H'nin tek-deerli

.4.
-4
ekil 5.8- Ferromanyetik bir maddede B'yi H'nin fonksiyonu olarak veren histeresiz erisi.
bir fonksiyonu deildir. Gerekte, F(H) fonksiyonu maddenin
hazrlan yksne baldr. Artmasal geirgenlik diyebileceimiz
B
Elinin paralel olmalar varsaym altnda,
H'ye gre Ireviolarak tan mlanr. Yksek geirgenlikli
maddeler iin )4(H), 10' kadar yksek olabilir. Bir ok i lenmemi ferromanyetik madde, ok kk alanlar iin -13 ve H aras nda
(5.84) izgisel bai.nt sna sahiptir. lk geirgenliin tipik
deerleri 10'dan 10 'e kadar uzan r.
Ferromanyetik maddelerde "1-3 ve H aras ndaki karmak bant , manyetik s nr-deer problemlerinin zmlenmesini, do al
olarak benzer elektrostatik problemlerinkinden ok daha g
hale getirir. Fakat geirgenli in ok byk deerleri, ou
kez s nr koullar zerinde basitletirici varsay mlara izin

250

verir.
ki ortamn arakesit yzeyi zerinde 1'3 > ve H'nin salad
snr koullar Kesim G.S'de tretilmektedir. Orada gsterildii gibi, s nr yzeyinin her iki yan ndaki 72.4. 'nin dik bileenleri ve H'nin teet bileenleri
4.
-4>
(B2 - B ) -4.
n =O
.4.
4.
n x (H - H ) = 4 -rc
2

(5.86)
K

(5.87)

uyarnca birbirlerine baldrlar; burada -n4i,1 blgesinden 2

blgesine uzanan dik birim vektr; K ise idealize yzeysel
ak m younluudur. (5.84) biiminde izgisel ba nt lar salayan ortamlar iin s nr koullar
-4.
-N.
-4'
-4.
B2 . n = Bi . n B2 x n = JA2
1

ya da
H2

ri =

J'A*1

H.

B x n

, H2 xn=H xn

(5.88)

(5.89)

halinde de iade edilebilir. )-(,ise, ekil 5.9'da grld gibi, H2 'nin dik bileeni 1 H 'in dik bile eninden ok daha
byktr. 94 /1A2 ).-, limitinde, 1 Yr'in dorultusundan bamsz
olarak (sadece fr'in arakesit yZeyine tanr tamna paralel
olmas hali dnda), 1f2 manyetik alan snr yzeyine diktir.

ekil 5.9

251

Bylece ok yksek geirgenlikli bir maddenin yzeyindeki H

zerine konan s nr ko ulu, bir iletkenin yzeyindeki elektrik
alanna konan koulla ayndr. Dolay syla manyetik alan iin
elektrostatik potansiyel teorisini kullanabiliriz. Yksek
geirgenlikli maddenin yzeyleri yakla k olarak "e-potansiyel
yzeyler"dir ve H izgileri bu e -potansiyel yzeylere diktirler. Bu benzerlik, birok m knats modeli iziminde kullan labilir. Alann tipi kararlatrld ktan sonra, kutup yzleri
e-potansiyel yzeyler olarak biimlendirilir.
5.9- Manyetostatikte Snr-deer Problemlerin zme
Yntemleri
Manyetostatiin temel denklemleri, B ve H aras nda baz
birletirici bant larla birlikte
-4 -4.
V . B = O ,

-* x H =

4n -4.
J
c

(5.90)

biimindedir. Uygulamada ortaya kabilen eitli durumlar,

manyetostatikteki s nr-deer problemlerinin zm konusunda
dei ik teknikler gerektirir. Bunlar gzden geirmek' harcanan
zamana deecektir.
A. Genellikle Uygulanabilen Vektr Potansiyel Yntemi
(5.90)'daki ilk denklem nedeniyle,

73 = x -A4
olacak ekilde her.. zaman iin bir A(x) vektr potansiyeli
biiminde a k bir birle tirici
bulabiliriz. Eer H =
bant ya sahipsek, o zaman (5.90)'daki ikinci denklem

1.ul

x -17 [-'> x

4-Tr

olarak yaz labilir. Ak m dal m basit olsa bile, H ile B

birbirlerine basite bal olmadka, genel olarak bu ok
izgisel
karmak bir diferansiyel denklemdir. B =
ortamlar iin, bu denklem
x

1
/-

-
V x A) =

41T
c

(5.91)

haline gelir.1,.. sonlu bir uzay blgesi zerinde sabit ise, bu

blgede (5.91)

252

(5.92)
biiminde yaz labilir. Bu da, Coulomb ayar seimi (V .A = 0)
ile, )14,7 biiminde dzeltilmi akm younluklu (5.31) haline
gelir. Bu durum, dzgn ve izotrop olan dielektrik ortamlardaki
tretmeye iyicene paraleldir; orada da Poisson denklemindeki
etkin yk younluu YlE idi.
Farkl izgisel ortamlardaki (5.92) zmleri, s nr yzeyini
geerken (5.88) ya da (5.89) s nr koulllar ile uyumaldr.

B.J = 0 Hali: Manyetik Skaler Potansiyel

Akm younluu sonlujzir uzay blgesinde s fr ise, (5.90)'
daki ikinci denklem V x H = 0 haline gelir. Bu durumda, t pk
elektrostatikteki
H = -Vlm

(5.93)

olacak biimde_..birti)m manyetik skaler potansiyeli bulabiliriz.

Bu kez B = 731111 birletirici bant s yardmyla, 4
B = 0
denklemi
.

-
V . B [-V<Fom = O
biiminde yaz labilir. Bu da, ortam izgisel olmadka, gene
ok karmak bir diferansiyel denklemdir. Ortam izgiselse,
denklem
-

v . (4,4 ) = 0

(5.94)

haline gelir. Eer ,M hi olmazsa blge blge sabit ise, her

blgede manyetik skaler potansiyel Laplace denklemini sa lar:

v 2,4, =

Farkl blgelerdeki zmler, (5.89) snr koullaryla birbirlerine baldrlar. Son deindiimiz >Ainn blge blge sabit
olmas halinde, Vz ik = 0 olmak zere, yazabilece imize
de dikkat ediniz. u skaler potansiyel halinde, (5.88) s nr
koullar uygundur.

253

Manyetik skaler potansiyel kavram , kapal akm halkalar

iin verimli bir biimde kullan labilir. Gsterilebilir kit m ,
halkann s nrn gzlem noktas na birletiren koninin ayrd g
kat a yla orant ldr. Problem 5.1'e bak n z. Byle bir
potansiyelin ok-deerli olduu apa ktr.
C. Sert FOrromknatslar (Aryerilmi ve J = 0)
Uygulamada en ok rastlanan durum "sert" ferrom knatslara
degindir. "Sert" ferrom knats deyince, orta iddetteki
alanlar iin uygulanan alandan a a-yukar bams z bir
mknatslanmaya sahip maddeyi anl yoruz. Byle maddeler, sanki
belirli sabit bir M( -t) mknatslanmasna sahipmi ler gibi
ileme sokulabilirler.
o) Skaler Potansiyel
J = 0 olduundan,(f. manyetik skaler potansiyeli kullan labilir. (5.90)'daki ilk denklem
V . B . V .(H + 41TM) = O
eklinde yaz l r. Bu da, (5.93) kullan larak, manyetostatik
Poisson denklemi haline getirilir:
V

m = -41%

(5.95)

Burada etkin manyetik yk yo unluu

=

5.96)

dir. Snr yzeyleri yoksa,(^M potansiyel zm udur:

= jr

d
d3x'

(5.97)

- 7( 1

M iyi-davran l ve yerle ik ise, bu zm paral integrasyon la

(l'm (x) =

).

) d 3 x'

haline getirilebilir. Bu ifadede de

254

1 ) -

kullanlarak, aadaki sonuca ula lr:

.c1).m

()
- )

->

M(x 1 )
I X -

3
d x'

(5.98)

Bu arada, m knat slanma blgesinden uzaklarda potansiyelin

-4

-git 1

-->

m(x.) d x'

-> ->
m . x

3
kla urat labileceini gzleyelim; burada m=j M d ileyak x
toplam manyetik momenttir. Bu, elektrostatikteki (4.10)
almndan grlebilecei gibi, bir ift-kuttun skaler potansiyelidir. Dolays yla herhangi bir yerle ik m knatslanma
dalm , asimtotik olarak bu da lmn toplam manyetik momentiyle verilen iddette bir ift-kutup alan na sahiptir.
Fiziksel m knatslanma dal mlar matematiksel a dan
iyi-davran l olduklar ve sreksizliklere sahip bulunmadklar halde, baz kez gerei soyutlamak ve -11) (Sn'i sanki sreksizmi gibi i leme sokmak yararl olur. Bylece, eer "sert" bir
ferromknats V hacmine ve S yzeyine sahipse, -4(5-Wi V iinde
belirtir ve S yzeyi zerinde birden bire s fra dtn
varsayarz. (5.96)'daki f ifadesine, tabanlar yzeyin iki
yannda bulunan bir Gauss s lindiri zerinden raksama teoreminin uygulanmas ,
M

-4
= n . M

(5.99)

deerinde bir etkin manyetik yzeysel yk yo unluunun var olduunu gsterir; burada li d a doru ynelmi birim dik vektrdr. Bylece (5,97)'deki potansiyeli

(I) M

V' . M(x')

)V

)1' - '

-*
n' . M (x')

dx' +

I -

da'

(5.100)

biiminde yazabiliriz. nemli bir zel hal, V hacmi boyunca

dzgn mknatslanma halidir. Bu durumda ilk terim s frdr;

255

yaln zca IT'm zerinden al nan yzey integrali katkda bulunur.

(5.98)'in byk bir genellik iinde uygulanabilir oldu una
dikkati ekmek nemlidir. Bu bant sreksiz M da lrniar
limitinde bile uygulanabilir; nk Ni'deki sreksizlikleri
tart makk iin (5.97)'yi (5.98)'e dntrdkten sonra bir
limit sreci tan mlayabiliriz. OWnin yzey integralini (5.98)
ile hi bir zaman birletirmeyinIZ!
b) Vektr Potansiyel
-*
4 .4
4 -4
V . B = 0 denklemini otomatik olarak sa lamak iin B = VXA
yazma yolunu seersek, o zaman (5.90)'daki ikinci denklemi
de
-4 -4 -4
VxH=Vx (B -4M) = 0
olarak yazar z. Bu yaz , Coulomb ayarnda Pi iin a adaki
Poisson denklemine yol aar:
4 TC

V A

(5.101)

Burada J' (5 97) ile verilen etkin manyetik ak m younluuM

.
dur. Snr yzeyleri yoksay ldnda, bu denklemin zm,
esasen (5.78)'de gsterilmi olduu gibi,

A(x) =

V' x M(x')

d x'

(5.102)

dir. Bunun bir ba ka yaz l biimi, (5.77)'nin m knatslanma

teriminde grlmektedir.
Mknatslanma dal m sreksiz ise, (5.102)'ye bir yzey
integrali eklemek gerekir. (5.77)'den ba layarak gsterilebilir
ki, V hacmini s nrlayan S yzeyi zerinde sreksiz bir biimde
s fra den M iin (5.102)'nin genelle tirilmi i

;: ' ( 7 ) =

-7-

-" x 71' 7) ( )-(> . )

1 ).c - x 1

d x' +

-i(>7.) x- ' da'

>-?. - -x'''

(5.103)

S
V
.....>
dir. c(M x n)'nin etkin yzeysel ak m olduunu anlamak iin,

256

-->
teetsel H taraf ndan salanan (5.87) s nr koulunu --13> ve M
cinsinden yazmak gerekir. -114 hacim boyunca sabit ise, gene
yaln zca yzey integrali arta kal r.
5.10- Dzgn Mknatslanm Kre
Manyetostatiksel bir s nr-deer probleminin zmnde
kullan lan deiik yntemleri rnekle anlatmak iin, basit bir
problem olarak, ekil 5.10'da grld biimde, geirgen

olmayan bir ortama yerle tirilmiQ, z-eksenine paralel, M

byklnde sabit ve srekli bir ff mknat slanmas na sahip R
yaroapl kre problemini ele alal m.
En basit zm yntemi, bir nceki kesimin C(a) k sm nda
anlat lan skaler potansiyel yntemidir; burada manyetik potansiyeli kresel koordinatlarda yazmak uygundur ve %(8),,gibi
bir yzeysel manyetik yk yo unluu szkonusudur. M = M E ve
ol
Or =n.M=M cos9 olmak zere, (5.100) potansiyel zm
M
o

(r,e) = M a2
o

dS.11.

cs91

dr. Ters uzakl k iin (3.38) ya da (3.70) a l m kullan lnca

yaln zca L= i terimi arta kal r. Dolays yla potansiyel
(r,9) =

3 Moa2

r<
2
r

cos9

(5.104)

>

olarak bulunur; burada (r , r > ) s ras yla r ve a'n n daha

kk ve daha byk olan d r. Kre iinde r < = r ve r >= a

257

d r. . Bu durumda t = (41r/3)M r cose = (4/c/3)M z dir. DolayM

s yla kre iindeki manyetik a?an ve manyetik iAksiyon
47t
-N.
M, B. =
3

H. =
I

8Tc.
3

(5.105)
-1

...N.

olarak bulunur. Dikkat ederseniz B. M 'ye paralel, -f-r. ise

= r diF. Bu
kart-paraleldir. Kre d nda r a ve r
>
durumda potansiyel

(1) =

1,4 a3
3 o

411

cos9

(5.106)

dir. Bu,
m =

4rta

(5.107)

3
momentli bir ift -kutbun potansiyelidir. Dzgn m knatslanmal
krenin alanlar , yalnzca asimtotik blgede ift-kutup nitelii gstermezler; ayr ca kreye yakn blgelerde de bu zelli e
sahiptirler. Bu zel geometri iin (yalnzca bunun iin) daha
yksek basamakl ok-kutuplar i e karmazlar.
-4.
--4
B ve H izgileri ekil 5.11'de grlmektedir. B izgileri
srekli kapal erilerdir; fakat H izgileri yzey zerinden
kp yzey zerinde sonlanrlar, nk yzeyde etkin bir Q M
yzeysel yk younluu vard r.
(5.100) yerine (5.98) .ide kullan labilir; ksaca buna da
deinmeliyiz. Kre iinde M = M 0E3 olmak zere, (5.98)

115M (T' 9) = -M o

"z

2
fa
o r'

dr'

(5.108)

d..0..1
-)-sc> -

.e.

0
haline gelir. Ters uzakl n almnda bu kez yaln zca
terimi arta kal r ve integral yaln zca r'nin fonksiyonudur
artk. r/ z = cos9 koyarak, potansiyel
a
(t(r ' 9) = -4-KM

cos9

"" r

2
r' dr'

r
>
biimine getirilir. Sonuta r' zerinden al nan integral
dorudan (5.104) 'deki (D m ifadesine yol aar.

258

Bir baka zm yolu, vektr potansiyel ve (5.103) arac lllylad r. Kre iinde M dzgn olduundan, hacimsel 3NNLL ak m
younluu s frd r; fakat bir yzeysel akm dal m vard r. /4-1
= M
olarak verildiinden,
o3
M x n' = M

= M

o
o

Sind' E,
sine'(~sin4 1 S i + cos4, '

dir. Problemdeki 4 simetrisi nedeniyle, Kesim 5.5'de yapt m z

gibi, gzlem noktas n x-z dzleminde (0 = 0) seebeliriz. Bu
durumda

ekil 5.11- Dzgn,olarak miknat slanms bir kre

iin, B izgileri ve 711'izgileri. B izgileri kapal erilerdir; fakat H izgileri,
kre zerinde etkin bir yzeysel orm manyetik "yknn" bulunmas nedeniy, kre
yzeyi zerinden kp kre yzeyi zerinde
sonlanrlar.

259

0'

integralinde -M x n'nin yaln zca y-bile eni arta kal r;

bylece vektr potansiyelin 0-bile eni
A. (X>) = M a2
o
Y

S dil!

sine' cos0'

1-
x - x'

olarak ele geer; burada

Asal arpan
sin9' cos (P' -

18 Tr

(5.109)

'nn koordinatlar (a,19',GS')'dr.

Gery

1,1

(5.110)

biiminde yaz labilir.

-1 yerine (3.70) a lan]. kondu unda, yaln zca L= 1, m = 1 terimi kalacak ve sonuta
A9,)

c.n _

47c
3

M a (
o

r.<
) san@
2
r

bulunacakt r; burada r4 (r ) ), r
ve a'nn daha kk (daha byk) olandr. Yaln zca (p-bile enli
-R. iin, B manyetik indksiyonunun bile enleri (5.38) ile
verilir. Bunun yard myla (5.111) denklemi, daha nce bulunduu
gibi, ierde dzgn B, d arda ise ift-kutup alan verir.
5.11- Bir D Alan inde Bulunan Mknatslanm Kre,
Srekli M knatslar
Kesim 5.10'da dzgn mknat sl bir krenin alanlar n
tarttk. Alan denklemlerinin izgisel olmalar nedeniyle,
bunun zerine tm uzay kaplayacak biimde dzgn bir B =
manyetik indksiyonu da koyabiliriz. Bu durumda, bir d o alan
iinde dzgn m knatsl bir kre problemiyle kar karyay z
demektir. Kre iindeki manyetik indksiyon ve manyetik alan,
(5.105) yard myla, bu kez a adaki gibi bulunur:

= BO +

(5.112)
H. = B

4tc
M
3

imdi de krenin srekli olarak m knat sl bir cisim

olmayp, f- geirgenlikli bir paramanyetik ya da diyamanyetik

260

maddeden yap lm olduunu dnelim. Bu durumda T4 m knat slan lanmas d alan n uygulannn bir sonucudur. -M'nin bykln bulmak iin (5.84)' kullan r z:
j-kH.

B.

(5.113)

Bylece unu yazar z:

-4

11.
3

M = /- (B o

41T

M)

(5.114)

ekil 5.12
Bu bize
M _

f-t- 1

) B
/4+ 2

(5.115)

gibi bir m knatslanma verir. Dikkat ederseniz bu sonu,

dzgn bir elektrik alan iinde bulunan bir dielektrik krenin
P kutuplanmas na (4.57 bant s ) tam olarak benzemektedir.
Son paragrafta tart lanlar ferromanyetik bir madde iin
geerli deildir. (5.115) denklemine gre, d alan s f r
olduunda mknat slanma da s fr olur. Oysa srekli m knat slar n varl bu sonula eli mektedir. izgisel olmayan (5.85)

261

bants ve histerezis olay , srekli mknat slarn oluumuna

yok ederek fr.
ve 1
izin verir. (5.112) denklemlerini,
1
aras nda bir bant verecek biimde zebiliriz:
-
B. + 2H. = 3B
1

(5.116)

Histerezis erisi de B. ve 1.7?. aras nda bir baka bant

verir; bylece her d Illan iS zel deerler bulunabilir.
(5.116) denklemi, ekil 5.12 de grld gibi, histerezis
diyagram zerinde, y7eksenini 3B 'da kesen -2 eimli bir
doruya kar gelir. Ornein, d alann, ferromanyetik kre
doyma durumuna gelinceye dek artt rldn ve sonra s fra
dek azaltldn varsaynz. Bu durumda i B ve H ekil
5.12'de P ile i aretlenen noktan n koordinatlar olarak verilecektir. Bylece m knatslanma (5.112)'den gro = 0 koyarak
bulunabilir.
B. ve EH. aras ndaki (5.116) bants kreye zgdr.
Baskalgeometk-1er iin baka bantlar vard r. Elipsoit
problemi tam olarak zlebilir ve gsterilebilir ki (5.116)
dorularnn eimleri, yass bir disk iin s frdan ine gibi
uzun bir cisim iin -co'a dek uzanr. Bylece kresel ya da
kutuplardan bast rlm elipsoitsel ekillere gre, bir ubuk
geometrisiyle ok daha byk bir i manyetik indksiyon elde
edilebilir.
5.12- Manyetik Perdeleme, Dzgn Bir Alan inde Geirgen
Maddeden Kresel Kabuk
Balangta bo uzayn bir blgesinde belirli bir r3).
manyetik indksiyonu bulunduunu varsayal m. imdi bu blgeyle
geirgen bir cisim yerletirilsin. Manyetik indksiyon izgilerinin ekli deiecektir. Kesim 5.8'in sonunda ok yksek
geirgenlikli ortamlara ili kin uyarlardan, alan izgilerinin
cismin yzeyine dik olmaa al acaklarn bekleriz. letkenlerle olan benzerli i daha da ileri gtrerek diyebiliriz ki,
eer cismin ii bo ise, oyuktaki alan, /4-00 limitinde s fra
gidecek biimde, d alandan daha kk olacakt r. Alanda
ortaya kan byle bir azalma, geirgen madde taraf ndan
salanan manyetik perdelemenin sonucudur denir. Deneysel
amalar ya da elektronik ayg tlarn gvenli al mas asndan
ou kez hemen hemen alans z blgeler gerektii ya da arzuland iin, uygulamada bunun byk nemi vard r.
Manyetik perdeleme olay na bir rnek olmak zere, ekil
5.13'de grld gibi, /4 geirgenlikli maddeden yap lm ve
ve nceden dzgn olan sabit bir g'0 manyetik alanna konmu i

262

yarap a ve d yarap b olan bir kresel kabuk dnelim.

Uzay n her yerinde, fakat zellikle de oyuk iinde (r < a) f- t
ve H alanlarn l-kInn fonksiyonu olarak bulmak istiyoruz.
Ortada akm falan bulunmad iin, ri alan bir skaler potansiyelden treyebilir:
= -4m . stelik, T3 =p,T-sf olduundan,'7. -1.3.b=
O denklemi e itli blgelerde
g> = 0 haline gelir. Buna
gre <lam potansiyeli her yerde Laplace denklemini gerekler.
Bylece problem, r = a ve r = b'de (5.89) s nr koullar n
salayacak ekilde, ayr blgelerde uygun zmler bulmaya
indirgenmi olur.
Byk uzakl klarda dzgn "it= B = ..E alan vermesi gerekeo
siyle, potansiyel, r > b iin
= -B r cos9 +
o

0<

=o

r e+1

P (cos9)

(5.117)

biiminde olmal dr. I blgelerdeki potansiyelin ise

olmas gerekir:

yle

Bo

ekil 5.13
a < r b

xt

_+.1 )

P o (cosG)
'`"
(5.118)

r <:a

CI>tvi =

5 r 2 P o (cos8-)
'"
t=e

r = a ve r = b'deki s n r koullar na gre, H

ve B r srek-

263

li olmal dr. Bu koullar (Dm potansiyeli cinsinden u duruma

gelirler:

SD m
30

(b+ ) =

-djPm

(b) '

24m

(o ) =
+

-20Pm
(a)
^G
5.119)

Cpm
(b ) =)-A

Zi

(b )

-(1)m
(a+ ) =

( a_ )

b_ gsterimi r
b limitine r j b den yaklaldn ifade
eder; a_'de benzer anlamdad r. Tm A a lar iin geerli olan
_ +
bu dort koul, (5.117) ve (5.118)'deki bilinmeyen sabit katsay lar belirtmek iin yeterlidir. 2 # 1 olan tm katsay lar
s fr kar. 2= 1 katsay lar ise aadaki ayn anl drt
denklemi sadlarlar:

= b3Bo

201( +1,4b3 pn

3
= -b B

3
OC b (31

o
(5.120)

a3 +

- a3 S . O

.ta 3 (:31 - 2/4'51 - a 381 = O

o( ve

Si
=

zmleri unlard r:
(2 1) ()L1-1)

3
a
3(p-1) 2

( t? - a3)B

(5.121)

81

9,u
=

3
a
3u -1) 2

Kresel kabuun d ndaki potansiyel, dzgn bir B

art
B 'a paralel duran o< ift-kutup momentli bir (5.415 ift-kutup
o

264

alanna kar gelir. Oyuk iinde ise, -8 byklnde B 'a

paralel dzgn bir manyetik alan vard r. 5u
1 iin, c(3_
ift-kutup momenti ve
i alan u duruma gelir:
3
e< -...=>b B

o
(5.122)

3
2 ju (1

a
b

)
3

ekil 5.14- Yksek geirgenlikli maddesel katu un perdeleme etkisi.

alann,u ile orant l old u grilmektedir. Sonu olarak,
yksek geirgenlikli Qu 10 - 10 ) maddeden yap lm bir
perde, ince kabuklu bile olsa, iindeki alanda byk bir
azalmaya yol aar. ekil 5.14, B izgilerinin davran n
gstermektedir. izgiler, eer olanak varsa, geirgen ortam n
ierisinden gemee al rlar.

265

5.13- Bir Tarafnda Asimtotik Olarak Dzgn Bir Teetsel

Manyetik Alan Bulunan Yetkin Bir iletken Dzlem
zerindeki Dairesel Deliin Etkisi
Anmsayacak olursanz Kesim 3.13'de tart tmz elektrostatik problem, asimtotik uzakl klarda dzgn olan dik bir
elektrik alan iine yerletirilmi dairesel delikli bir
iletken dzlemden olu maktayd . Bu problemin manyetik kar t
ise, asimtotik olarak dzgn bir te etsel manyetik alan
ierecektir. Bu iki rnek, dalga klavuzlar nda ve rezonans
oyuklarnda bulunan kk deliklerin incelenmesinde yararl dr
(Kesim 9.5'e bak nz).
Manyetik s nr-deer probleminin zmn ana izgileriyle
vermeden nce, yetkin (mkemmel) bir iletken ile ne demek
istediimizi tartmal yz. Durgun manyetik alanlar, ne kadar
yetkin olursa olsun, tm iletkenlerin iine girerler. letkenler kukusuz ilerinde ak m ak olmad srece, iletkenlikleri nedeniyle deil de yaln zca manyetik zellikleri nedeniyle
alanlar deitirirler. Zamanla deien alanlar halinde, bu
ou kez baka trldr. Kesim 7.7 ve 8.1'de gsterildii
gibi, iletken ve iletken olmayan ortam aras ndaki arayzeyde,
zamana harmonik olarak baml alanlar, yalnzca g .(c2 /2ww5) 1/2
basamanda bir uzakl a kadar iletkenin iine girebilirler;
burada to frekans ve Tiletkenliktir, Dolay s yla,

ekil 5.15
sf r olmayan her Wiin,Cr-4 oo limitinde deri derinli i 8 -4, 0
olur. Buna gre, titre en elektrik ve manyetik alanlar yetkin
bir iletkenin iinde ya ayamazlar. Yetkin iletkenli manyetos-

266

tatik problemleri, harmonik deiim gsteren alanlarn U3

limiti olarak (aw-3pookculuyla) tanmlarz. Buna gre, manyetik alan, iletkenin d nda ve taa yzeyine kadar var olabilir;
fakat ierde var olamaz. (5.86) ve (5.87) s nr koullar ,
yzeyde
Tr= 0 ve n x H = Llcgc olduunu gsterir. Bu s nr
koullar , elektrostatikte bir iletkenin yzeyindeki= 0
ve
.
= ilto- snr koullarnn manyetostatik karfflkardr; buradaki son bantda
yzeysel yk younluu olup,
iletkenlik deildir!
imdi ele alacamz "sonsuz" genilikteki yetkin iletken
dzlemin zerinde a yar apl bir delik dnelim. ekil
5.15'de grld gibi, dzlemsel iletkenimiz z = Oda bulunsun
ve deliin merkezi koordinat balangc seilsin. Kolayl k
olsun diye, dzlemi saran ortam n dzgn, izotropik ve izgisel
olduunu, ayrca z >O st yar uzaynn delikten uzak blgelerinde y ynnde dzgn bir teetsel H manyetik alan var
olduunu ve delikten uzak z < 0 blgelerinde ise manyetik alan
bulunmad n varsayalm. Dier durumlar, izgisel st st
gelme ile elde edilebilir. z = 0 dzlemi d nda akm falan
bulunmadna gre, H = bantsn kullanabiliriz;
buradaki<I>, manyetik skaler potansiyeli, uygun kar k .s nr
koullar alt nda Laplace denklemini salamaktad r. Buna gre
Kesim 3.13'deki zmle tam bir paralellik kurabiliriz.
ciM potansiyeli yle yaz lr:
z 7 O iin

4,1,4 (3'n =

(5.123)
z < 0 iin

C1(ii ek potansiyelinin dzlemin alt nda eksi iaret4 olma

ek alanlarn simetri zelliklerinin bir sonucudur. H' 11, ve H' '
(11 eb skaYer
z ye .gre tek, H (1) ve4)(1) ise ifttir. Bu durum,
potansiyelini b e lirten etkin manyetik yk younluu gibi,
etkin akmn da yalnzca z = 0 yzeyi zerinde bulunmas
gereini gznnde tutarak (5.14)'den karlabilir.
Ek potansiyel silindirsel koordinatlarda (3.110)'dan
s(1) (x) =

o dk A(k) e

kizi
J (k?) sin4

(5.124)

olarak yazlabilir. letken zerindeki delik silindirsel

simetriye sahip olduu ve asimtotik potansiyel y = psin0 ile
deitii iin yalnzca m = 1 terimi ie karmtr.
dik ve H'nin teetsel bileenlerince gereklenen s nr koulla-

267

rndan, tm <Dm potansiyelinin gerekleyecei s nr koullar

a)

04?<a iin

z = 0 geilirken cbm srekli

b)

a < ?< co iin

z = 0 da

= 0

olarak bulunur. Bu gereksinimler a adaki dal integral

denklemlere yol aarlar:

o.
,6 dk A(k) J (kf) = H0 fY2 ,
(

0 4 4< a

iin
(5.125)

Go
jr- dk kA(k) J (k?) = 0

a < ?< eo iin

Bunlar, (3.178) ya da (3.179)'daki elektrostatik cmleden

farkl olmakla birlikte onlarla s k s kya ilgilidir. Burada
gerekli ift

jo dy g(y) J n (yx) = xn

, O x <1 iin
(5.126)

,c0
jo dy yg(y) Jn (yx) = 0

, 1 < x < 00 iin

olup, zm udur:
g(y) = 2fln + 1)

Fr(n+

r(n+1)

(y)

(2)1/2

r(n+ 4)

jn+1/2 (Y) (5 ' 127)

(5.125)'de g = 2 A(k)/H a2 , n = 1 , x = ?/a ve y = ka'd r.

o
Dolay syla
A(k) =

21-1 a

2
(5.128)

(ka)

dr. Bylece ek potansiyel a adaki gibi bulunmu olur:

2H0a2 jr
it

..

dk J (ka) e
o

-kizi

(k?) sin4 (5.129)

268

Kesim 3.13'dekilerde benzer yntemlerle gsterilebilir ki,

ek potansiyel, delikten uzaklarda
2H a
o

15(1)()..._,

3
Y
3
r

3Ts.

(5.130)

asimtotik yaps na sahiptir. Bu ifade, y ynne (yani

ynne) ynelmi bir ift-kutbun potansiyelidir. (5.125)'dek o
iaretler nedeniyle, dairesel delik, byk uzakl klarda
m = +

2a

3
H

31x.

0 iin

(5.131)

momentli bir manyetik ift-kutba edeerdir; burada H, deli in

yokluunda, dzlemin z = 0 taraf zerindeki teetseY manyetik
alandr. Bu manyetik alan izgilerinin nas l bklerek ift-kutup alanna yol at klar ekil 9.4'de nitel biimde grlmektedir. Deliin kendi iinde (z = 0, 04 5, 4 o) manyetik alan n
teetsel ve dik bile enleri yledir.
H

te .

2
2/1

H z (?o) =

(5,132)

sin
2'

(IS

Kesim 3.13'deki elektrostatik kartyla bu problemin karlatrlmas benzerlikler ve ayr lklar gsterir. Kabaca
sylemek gerekirse, alanlar n teetsel ve dik bileenlerinin
rolleri deimitir. Etkin ift kutuplar asimtotik alanlar n
dorultusundad r; fakat (5.131) manyetik momenti, ayni alan
iddetleri iin (3.138) elektrostatik momentinden 2 arpan
kadar daha byktr. Herhangi ekilli delikler iin elektrostatik haldeki uzak alan gene dzleme dik bir ift-kutbun alandr; oysa ki manyetik hal dzlem iinde etkin bir ift-kutba
sahiptir, fakat bu kez manyetik ift-kutbun yn hem alan
ynne hem de deliin yneli ine (delik, izotropik olmayan bir
manyetik geirgenli e sahip) baldr.

269

KAYNAKLAR VE NERILEN OKUMA PARALARI

Geni direnli ortamdaki kararl -akm problemleri, ak m

younluu yerine yerdeitirmeyi ve iletkenlik yerine dielektrik sabitini almak kouluyla, elektrostatik potansiyel problemlerine benzemektedir. Fakat s nr koullar genel olarak
deiiktir. Kararl akm u kitaplarda i lenmektedir:
Jeans, Blm IX ve X,
Smythe, Blm VI.
Belirli akm dal mlarna ili kin manyetik alanlar ve
manyetostatikteki s nr-deer problemleri, eitli rneklerle
Durand, Blm XIV ve XV
Smythe, Blm VII ve XII
de tart lmaktadr. Manyetik zelliklerin atomik teorisi
doru olarak kuantum mekanii blgesine d er. Yar-klasik
tartmalar a adaki kitaplarda verilir:
Abraham ve Becker, Cilt II, Kesimler 29-34.
Durand, sayfa 551-573 ve Blm XVII,
Landau ve Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media,
Rosenfeld, Blm IV.
Konunun kristalografik yanlarna_ ve ferromanyetik blgeleri
iine alacak biimde daha ayr nt l olarak i leni i,
Bates,
Brailsford,
Kittel,
Ziman, Blm 10'da bulunabilir.
Hem alamlarn manyetik zellikleri ve di er pratik
bilgiler, hem de teori konusunda ansiklopedik bir kaynak
udur:
R.M.Bozorth, Ferromagnetism,Van Nostrand, New York (1951).

PROBLEMLER

5.1- )7' deki d' akm eleman taraf ndan x koordinatl P

noktas nda oluturulan manyetik indksiyon iin

270

dB =

-4

c d2' x

tx - x')
1 - >-(> ' ( 3

diferansiyel ifadesiyle ba layp ak olarak gsteriniz ki,

akm tayan kapal bir halkann P de oluturaca manyetik
indksiyon
c

P noktas ndan halkann gerdii yzeyi gren

dr; burada
kat adr. Bu,<P, = -1')/c gibi bir manyetik skaler potansiyele kar gelir. Kat ann iaretiyle ilgili anla ma yledir:
P noktas halkann gerdii yzeyin "i" taraf n gryorsa,l
artdr; yani yzeye dik "ri> birim vektr ak mn ak yn
bakmndan sa-el kural yla tanmlanyorsa, n,P noktas ndan
teye ynelmek ko uluylaJaart dr; bunun tersi olduunda ise
eksidir. Bu anlama, elektriksel ift-kutup tabakas iin
Kesim l.6'da benimsediimiz anlamayla ayndr.
5.2- a) akm tayan, birim uzunlukta N sar ml bir
selenoit iin, eksen zerindeki manyetik-ak younluunun
limitinde
B

2nN
z

(cos9

cos9 2 )

olarak verildi ini gsteriniz; buradaki a lar ekil zerinde

tanmlanmlardr.

....Al..

MI=

Iffillas

**

...

MINs me.

STxramten,m2=~=6
ekil 5.2
b) Boyu L olan a yar apl uzun bir selenoit iin, eksen
yaknndaki ve selenoitin merkezi yak nndaki manyetik indksiyonun dah9 9k eksene paralel olduunu;fakat z L, f> a
iin ve a /L basamanda doru olan

271

B ='.."

2
96TN ( a z 9 )
L4

deerinde kk bir yarapsal bileene sahip bulunduunu

gsteriniz. z koordinat eksenin merkez noktas ndan llmekte
olup, selenoitin ular z = + L/2'dir.
c) Uzun bir selenoitin u blgesinde eksen yak nnda
manyetik indksiyonun

2nN

Bp

/TV

(--L)
a

bileenlerine sahip olduunu gsteriniz.

5.3 a yar apl silindirsel bir iletkenin iinde, ekseni
silindir ekseninden d uzakl nda bulunan b yarapl paralel
bir silindirsel delik vard r (d + b 4 a). Silindirin geri
kalan metal k sm nda dzgn da lm ve eksene paralel bir
akm younluu bulunmaktad r. Amper yasas n ve izgisel st
ste gelme ilkesini kullanarak, delik iindeki manyetik -ak
younluunun bykln ve ynn bulunuz.
-

5.4 akm tayan a yar apl dairesel bir ak m halkas

merkezi balangca gelecek biimde x-y dzlemine yerle tirilmitir.
-

a) Vektr potansiyelin s fr olmayan tek bile eninin

0 (f'

z) =

4 a r
o dk coskz I (k l ) ) K (kp> )
c

olduunu gsteriniz; burada ,

p
(daha byk) olandr.

), a ve

'nun daha kk

t>)Ao iin bir baka ifadenin

A (f z) =
0 '

2n a

( L.
dk e klzi
o

(ka)J (k?)

olduunu gsteriniz.
c) stteki ifadeleri kullanarak, manyetik indksiyonun
bile enleri integral ifadeler yaz n z. Gerekli integralleri alarak, B'nin bileenlerini z-ekseni zerinde a k olarak
geli tiriniz.

272

5.5- i akm tayan a yar apl dairesel bir tel halka,

merkezi koordinat ba langcna gelecek ve dzlemine dik birim
vektr 8 43 kresel alarna sahip olacak bir biimde
yerletiri?mi?tir. Ortal kta B = B (1113y) ve B = B o (1 + (2x)
gibi bir d manyetik alan vaiAr. Y
a) Hibir yaklatrma yapmaks zn, halka zerine etkiyen
kuvveti hesaplayn z. Sonucunuzu (5.69)'daki yakla k sonu
ile karlatrn z. Yorum yapnz.
b) En dk basamakl kuvvet momentini hesaplaynz. Daha
yksek basamakl katklar hakk nda bireyler karabilir
misiniz? Bu katklar dairesel halka iin s fr mdr? Baka
ekilli halkalar iin ne diyebilirsiniz?
5.6- Sras yla ve i' akmlarn tayan a ve b yarapl
(b G, a) emerkezli iki dairesel halkan n dzlemleri arasnda
bir o( as vardr. Halkalardan biri zerine etkiyen kuvvet
momentinin, halkalar kapsayan iki dzlemin arakesit izgisi
etrafnda olduunu ve
2
;.)
2.. 2
1"(n
(n+ )
(b) 2n P
(coso0
=
2n+
2
a
ac
n=o
(2n+1)
r(n+2)R2

byklne sahip bulunduunu gsteriniz; burada P'i(cosoc) bir

bal Legendre ok-terimlisidir. oC'n n bir dar a olmas ve
akmlarn ayn (kart) ynde bulunmas durumunda, kuvvet
momentinin anlam n belirtiniz.
5.7- a yarapl bir kre dzgn bira - yzeysel yk da lm tamaktadr. Bu kre bir ap etrafnda sabit bir (A) a sal
h zyla dndrlyor. Vektr potansiyeli ve manyetik-ak
younluunu hem krenin iinde hem de krenin d nda bulunuz.
5.8- Greli geirgenli i p, i yar ap a ve d yarap
b olan ii bo , uzun bir dik dairesel etli silindir, balangta dzgn manyetik-ak younluklu bir blgeye alana dik
olarak yerl4tirilmi tir. Uzayn tm noktalandaki ak younluunu bulunuz ve silindir ekseni zerindekip'9,in bykl nn
f 'in byklne oran nn logaritmas n , a /b = 0,5 ve 0,1
.o.
n, logjog nn fonksiyonu olarak iziniz. U etkileri nemsemeyiniz.
5.9- z <0 yar -uzayn dolduran p geirgenlikli yar -sonsuz bir madde blouna biti ik birim geirgenlikli ortamda bir
J00 akm dalm bulunmaktad r.

273

a) z > 0 blgesindeki manyetik indksiyonun, ,u geirgenlikli ortam

)11+11 ) Jx (x,Y, z),

1. ) Jy (x,y,-z), -Cu - ) J (x,y,-z)

,u +11
z

bileenli bir J grnt ak m younluu ile deitirerek

hesaplanabileceini gsteriniz.
b) z
0 blgesindeki manyetik indksiyonun ise, birim
geirgenlikli ortamda dnlen ( 2,11 ) 3akm da l mnca olui+1
turulabileceini gsteriniz.
5.10 akm tayan a yar apl dairesel bir tel halka,
yar-uzay kaplayan geirgenlikli bloktan merkezi d uzakl nda bulunacak ekilde bo luk iine yerle tirilmi tir. Halkaya
etkiyen kuvveti, a adaki durumlarda tulunuz:
-

a) Halka dzlemi, blokun yzne paralel olsun.

b) Halka dzlemi, blokun yzne dik olsun.
c) d a durumunda, (a) ve (b)deki yan tlarn= limit
deerlerini saptaynz. Bu limit deerleri basit ve kestirme
bir yolla elde edebilir misiniz?
5.11 Manyetik anlamda "sert" bir madde, L uzunluunda a
yarapl bir dik dairesel silindir biimindedir. Bu silindir,
hacmi boyunca dzgn olan eksenine paralel bir kal c M
o
mknatslanmasna sahiptir.
-

a) Silindirin ekseni zerindeki tm noktalarda (hem ierde

hem de d arda) H manyetik alan n ve B manyetik indksiyonunu
belirtiniz.
b) Eksen zerindeki B/41TM ve 1/4nM oranlarn L/a = 5
o
iin z'nin fonksiyonu olarak iziniz.
5.12 a) S yzeyi ile s nrlanan bir V hacmi ierisindeki.
M m knatslanmann, J = ctv x Ivb gibi hacimsel bir ak m
da l m ile c(M x n) gibi yzeysel bir ak m dal m na edeer
olduunu biliyoruz. Bu gerein alt nda (5.12) kuvvet
denkleminden yola karak, makroskobik iletim ak mlarnn
yokluu halinde, cicim zerine etkiyen toplam manyetik kuvvetin
-

;-

-T3N. d3x

f ( I- vt.-,-)fv

da

274

biiminde yaz labileceini gsteriniz; burada B uygulanan d

manyetik indksiyonudur (szkonusu cisminkini k45samamaktod r).
Kuvvet bu kez etkin P1:0 ve a. yk younluklar cinsinden ifade
edilmitir. Mknat slnma dalm sreksiz deilse, yzey
sonsuzda olabilir ve kuvvet salt hacim integraliyle verilir.
b) Merkezi koordinat ba langcnda bulunan R yarapl bir
kre, G ,O kresel alaryla belirtilen bir ynde dzgn
olarak Mikriatsldr. Ortal kta Problem 5.5'deki gibi bir d
manyetik alan vard r. (a) 'daki ifadeyi kullanarak, kreye
etkiyen kuvvetin bile enlerini gelitiriniz.
5.13- Yalnzca yerleik bir kal c mknatslanma dalmnca oluturulan manyetik alan dnnz.
a) ntegralin tm uzay zerinden al nmas kouluyla

5-> -4. 3 B.Hdx=0

olduunu gsteriniz.
b) Bir d alan iinde bulunan bir ift -kuttun (5.72)'deki
potansiyel enerjisinden, srekli olan bir kal c mknatslanma
dal m iin manyetostatik enerjinin, bir ek sabit d nda,
W -

3
3
1 S' M.Hdx
H.Hdx=---

8TC
biiminde yazlabileceini gsteriniz. Yaz lmayan ek sabit,
da lm oluturan eitli mknatslanm cisimlerin yneli
ya da konumundan bams zdr.
5.14- Genel olarak gsteriniz ki, boylamas na dzgn bir M
mknatslanmas na sahip bulunan dzgn A kesitli do rusal uzun
bir ubuk, dz olan ucu sonsuz geirgenlikli dz bir yzeye
kar konduunda, yaklak
2
F 2TcA M
kuvvetiyle yzeye yapr. Tart man z , Kesim l.11'deki
elektrostatik dncelere balaynz.
5.15- L uzunluunda a yarapl bir dik dairesel silindir,
boylamas na dzgn bir M m knat slanmas na sahiptir.
a) Silindirin dz ucu, sonsuz geirgenlikli dzlemsel bir
yzeye kar yerletirildiinde

275

F = 8ta L M

K(ki )

2 [ K(k) - E(k)
k

E(ki )) 1
k

kuvvetiyle yap acan gsteriniz; burada k ve k , yledir:

2a

k =

k =

42 .4_ L2

4a + L

b) L a iin kuvvetin limit biimini bulunuz.

5.16-(a) tizerinde dairesel bir delik ve
bir
tarafnda
asimtotik olarak dzgn bir teetsel i41:3 manyetik alan bulunan
Kesim 5.13'deki yetkin il (et)ken dzlem iin, dzlemin H 'l
tarafnda ek teetsel H 1 manyetik alan n hesaplayRz.
?;>a iin, bu ek alan n bileenlerinin
H (1) x

2H a 3
o
7r

xy
4\,/ 2

P9
H( )

2H a
o

2
-a

a2

- sin-1(2-)

-a
olduunu gsteriniz.
b) Dzlemin her iki yz zerinde deliin komuluundaki
yzeysel akm ak izgilerini kabataslak iziniz.

276

6
ZAMANLA DEDI EN ALANLAR, MAXWELL DENKLEMLFR ,
KORUNUM YASALAR

nceki blmlerde elektrik ve manyetizmadaki kararl -durum

problemleriyle uramtk. Her ikisinde de benzer matematiksel
teknikler kullan lm , fakat elektriksel olaylarla manyetik
olaylar bams z olarak ilenmiti. Manyetik alanlar douran
akmlarn, hareketli ykler olmalar nedeniyle, temelde elektriksel nitelik ta malar gerei aralarndaki tek balanty
oluturuyordu. Zamanla deien problemleri gznne ald mzda, elektriksel olaylarla manyetik olaylar n hemen hemen
bams z olma niteli i ortadan kalkar. Zamanla de ien manyetik
alanlar elektrik alanlar na, zamanla deien elektrik alanlar
da manyetik alanlara yol aarlar. Bu durumda elektrik ya da
manyetik alandan ok, elektromanyetik alanlar deyimini kullanmamz doru olur. Elektrik ve manyetik alanlar aras ndaki balln tam anlam ve temelde ayn olmalar , ancak zel grelilik
erevesi iinde a k hale gelir (Blm 11). imdilik temel
olaylar incelemekle ve elektromanyetik alanlar n davrann
betimleyen Maxwell denklemleri cmlesini karmakla kendimizi
doyurmaa alaca z. Bunun ard ndan vektr ve skaler potansiyeller, ayar dnmleri ve dalga denklemi iin Green fonksiyonlar tartlacaktr. Bunu izleyen kesimde, elektromanyetizmann makroskobik denklemleri titiz bir ekilde tretilecektir.
Daha sonra enerji ve momentum iin korunum yasalar ile elektromanyetik niceliklerin dn m zellikleri i lenecek; ilgin
bir konu olan manyetik tek-kutuplara da yer verilecektir.
Ele ald m z konular derinliine ileyebilmek iin,
kendi ilerinde ilgin olduklar halde, baka yerlerde incelenebilecek konular atlayacaz. Bunlardan baz lar yle
s ralanabilir: Yar-kararl alanlar, devre kuram , indktans
hesaplar , girdap akmlar ve indksiyon stmas gibi...
Saydmz bu konularn hibiri, bu blm ile daha nceki
blmlerde gelitirilen kavramlar n tesinde baka yeni kavram
gerektirmemektedir. ilgilenen okuyucu, bunlara ili kin kaynaklar blm sonunda bulacakt r.
6.1 - Faraday' n ndksiyon Yasas

Zamana bal elektrik ve manyetik alanlar birbirine

balayan ilk nicel gzlemler, Faraday tarafndan (1831) zamanla

277

deien manyetik alanlarn iine yerle tirilmi devrelerdeki

akmlar n davrann incelemek zere haz rlanm deneylerde
yapld . Faraday' n gzledii uydu: (a) Bir devrenin yaknnda
bulunan devreden geen kararl akm al r ya da kesilirse,
(b) kararl akm tayan yak ndaki devre birinci devreye gre
hareket ettirilirse, (c) bir srekli m knats devrenin iine
hzla sokulur ya da karlrsa, bu devrede geici bir ak m
oluur. Yak ndaki akm deimedike, ya da greli bir hareket
olmadka hibir ak m olumaz. Faraday bu geici ak m , devrenin iinden geen manyetik ak deiimine yordu. Dei en ak
devre boyunca bir elektrik alan oluturur; bu elektrik alan nn izgi integraline elektromotor kuvvet denir. Elektromotor
kuvvet, Ohm yasas uyarnca, bir yk ak mna yol aar.
imdi Faraday' n gzlemlerini nicel matematiksel terimlerle
ifade edelim. C erisi, ekil 6.1'deki gibi, normali "ri olan
bir S ak yzeyinin s nrlar olsun. Devrenin yaknndaki
manyetik indksiyona B diyelim. Devrenin iinden geen manyetik
ak
F=S -5.. -N. B.nda
(6.1)

S
biiminde tanmlanr. Devre boyuncaki elektromotor kuvvet ise
=

E . dQ.

(6.2)

dir; burada E', C devresinin d(2. eleman zerindeki elektrik

alandr. Faraday' n gzlemleri aadaki matematiksel yasa
iine toplanr:
= -k

dF
dt

(6.3)

Devre boyunca olu an elektromotor kuvvet, devre iinden geen

manyetik aknn zamanla deime h z ile orant l d r. Eksi
iareti Lenz yasas yla belirtilir. Lenz yasas , oluan akmn
(ve buna e lik eden manyetik ak nn) devre iinden geen ak
deiimine kar koymaa al an ynde olacan syler.
k orant sabiti ise elektrik ve manyetik alan nicelikleri
iin seilen birimlere bal d r. Bu sabit, ilk bak ta sanlabilecei gibi, deneyden saptanacak ba ms z ampirik bir sabit
deildir. Hemen grece imiz gibi, Amp'e're yasas ndaki birim ve
boyutlar seildikten sonra, Faraday yasas nn Galile deimezlii varsaymndan k'nn bykl ve boyutlar kar. Gauss

278

ekil 6.1

birimlerinde k = c i 'dir; burada c k hzdr.

zel grelilik gelitirilmeden nce (gelitirildikten
sonra da, k hzna gre kk h zlarla ural rken), ou
kez ak olarak belirtilmedii halde, tm fizikiler taraf ndan
fiziksel yasalar n Galile dnmleri altnda deimez kald klar biliniyordu. Bu u demektir: Uzay ve zaman koordinatlar
x' = x + vt, t' = t biimindeki Galile dn mlerlyle bal
olmak zere, birbirlerine gre sabit bir h zyla hareket
eden iki gzlemci iin fiziksel olaylar ayn dr. zel olarak
Faraday' n gzlemlerini ele alalm. Beklenen ve deneysel
olarak da dorulanan udur: ster zerinden ak m geirilen
birinci devre durmaktayken ikinci devre hareket ettirilsin,
isterse ikinci devre dururken birincisi ayn greli biimde
hareket ettirilsin; her iki halde de ikinci devrede ayn akm
oluur.
imdi hareketli bir devre iin Faraday yasas n ele alal m
ve G.alile deimezliinin sonularn grelim. (6.3) bantsn E' ve B'nin integralleri cinsinden yazarak unu buluruz:
.

= -k d
dt

S .n
B

da

(6.4)

Olu an elektromotor kuvvet ak nn toplam zaman treviyle orant l dr. Ya manyetik indksiyonu ya da devrenin eklini veya
ynelimini veya konumunu deitirecek ak deitirilebilir.

279

(6.4) biimiyle, Faraday yasas nn ok byk bir genellemesine

sahip olduumuzu bilelim. C devresi ille de bir elektrik
devresi olmak zorunda de ildir; pekl uzayda herhangi bir
kapal geometrik eri olarak dnlebilir. Bu durumda (6.4),
alanlarn kendileri aras nda bir bant haline gelir. Bununla
beraber, una nemle dikkat edilmelidir ki E' elektrik alan ,
dl'nin durgun olduu koordinat sistemi ya da ortamda dQ zerindeki elektrik alan dr; nk gerek bir devre varsa, onun
zerinde akma yol aan alan budur.
Eer C devresi, ekil 6.2'de grld gibi, belirli bir
ynde bir v h z .ile hareket ediyorsa, (6.4)'deki toplam zaman
trevinde bu hareket hesaba kat lmaldr. Devre iinden geen
ak iki nedenle deiebilir: (a) Ak bir noktada zamanla
deitii iin, ya da (b) devrenin telenmesiyle s nrn
yerleimi deitii iin. Kolayca gsterilebilir ki, hareketli
devre iinden geen aknn toplam zaman trevi sonuta udur:

ekil 6.2

da gibi bir ek terim de vard r;

* Genel bir vektr alan iin, .f('7 ~
bu terim, hareketli devre taraf ndan sprlen vektr alan kaynaklar n n
katk s n verir. Genel sonucu en kolay biimde d/dt = -at'at + v V ak ml
trevini kullanarak karabiliriz. Buna gre
+
dt

6t

- + -T x ( -B4V x

. -> )

-"\/

-(3)

at

olur; trevlendirmede "7 sabit bir vektr olarak i leme

sokulmaktad r. kinci terimde Stokes teoreminin kullan lmas (6.5)'i verir.

280

J aB

B . n da dt

-4

.n da +

--4

(B x v) . dQ.

(6.5)

Bunun sonucunda (6.4) denklemi a adaki biimde yaz labilir:

jr[Er' - k(x .-1)] .

d = -ki "b
.g
t rida

(6.6)

C
S
Bu, hareketli C devresine uygulanm olan Faraday yasas nn
edeer bir ifadesidir. Fakat bunu ba ka trl de yorumlayabiliriz. C devresi ile S yzeyinin bir an iin loboratuvarda
belirli bir uzay konumunda bulundu unu dnebiliriz. (6.4)
Faraday yasas n bu sabit devreye uygulayarak unu buluruz:

aB

dQ.= -k

. n da

at

(6.7)

S
-4
Bu kez E laboratuvardaki elektrik alandr. Galile deimezlii
varsaym , (6.6) ve (6.7)'nin sol yanlarnn eit olmas
gerektiini ,yler. Buna gre devrenin hareketli koordinat
sistemindeki E' elektrik alan
-4
E'=E+k(v x B)

(6.8)

-4
dir. k sabitini saptamak iin E' 'nn anlamna dikkatlice
bakmam z yeterlidir. Hareketli devredeki durgun,bir ykl
parack (rnein iletim elektronlarndan biri) qE' gibi bir
kuvvet duyacakt r. Bu yk, laboratuvardan bak ldnda
gibi bir akm temsil eder. (5-7) ya da (5.12)!.
ci<S(;"() - x
deki manyetik) kuvvet yasasndan aka anlalaca gibi, bu
akmn (6.8) ile uyu an bir kuvvet duymas iin k sabitinin
c 1'e e it olmas gerekir.
Demek ki yk ve akm iin yapt mz birim seimi sonucunda, Galile deimezlii, buradaki k sabitinin (5.4)'deki
manyetik alan tanmnda grnen sabite e it olmas n gerektirir. Dolaysyla (6.4)'deki Faraday yasas
)

ir

E . j

d
dt

-4 -4 da
B . n
S

(6.9)

281

biiminde yazlr; burada E', dt 'nin durgun koordinat erevesinde d zerindeki elektrik alandr. Sadaki zaman trevi,
(6.5) 1 deki toplam zaman trevidir. Bu arada laboratuvara gre
hzyla hareket eden koordinat sisteminde E' elektrik
bir
alannn
(6.10)
E' = E + 1 (v x B)
c

olduunu da bir yan rn olarak bulmu olduk. Bir Galile

dnm ele aldmz iin, (6.10) sonucu ancak ve ancak k
hzna gre kk h zlar iin geerli bir yaklatrmadr.
(Reltivistik ifadeler Kesim 11.10'da tretilmektedir). Bununla
beraber Faraday yasasnda hibir yaklatrma yoktur. Galile
dnm yalnzca (6.3)'deki k sabitini gelitirmek iin
kullanlmtr ve bu i iin tam olarak uygundur.
(6.9) Faraday yasas Stokes teoreminin yard myla diferansiyel biime sokulabilir, yeter ki devremiz seilen bir gzlem
erevesinde sabit tutulsun (E ve B'yi ayn erevede tan mlam olmak iin buna gerek var). Elektromotor kuvvet integralinin bu yolla bir yzey integraline dn trlmesi sonucunda
1
c

I (7 x E +

"a t

) . -1-7

da =

bantsna varlr. C devresi ve bunun s nrlad yzey

keyfi olduundan, uzayn her noktas nda integrant s fr olmaldr. Bylece Faraday yasas nn diferansiyel biimine ula lr:
-- -->
VxE+

B = o

(6.1 1 )

Dikkat eder4eniz, bu bant , elektrostatik alanlar iin

varolan 4x E = 0 ifadesinin zamana bal genellemesidir.
6.2- Manyetik Alandaki Enerji

Blm 5'de kararl -durum manyetik alanlar n tartrken,

alan enerjisi ve enerji younluu sorularndan kanmtk.
Nedeni de uydu: Akmlarn ve bunlarla ilgili manyetik alanlarn bir kararl -durum ekillenimini kurarken, bu ak m ve
alanlarn s frdan son deerlerine getirildii bir balang
gei sresi vardr. Bu tr zamana bal alanlar, akn kaynak-

282

larnn i yapmas na neden olan elektromotor kuvvetler olutururlar. Alan enerjisi tan m olarak bu alan kurmak iin yap lan
toplam i olduuna gre, bu gei sresindeki katk lar ele
almal yz.
Bir an iin sabit bir akm tayan bir tek devreye
sahip olduumuzu varsayal m. Devre iinden geen ak deiiyorsa, evresi boyunca bir 1!:-, elektromotor kuvveti indklenir.
Akm sabit tutmak iin, ak m kaynaklar i yapmal dr. Yap lacak iin dei im h zn saptamak iin, 47 hz na sahip bir
parac a bir rkuvvetinin uygulanmas yla enerjisindeki zamanla
dei im dE/dt = v. F olduunu hat rlayal m. Yk q ve srklenme hz ir olan her bir iletim elektronu zerine ak dei imi
nedeniyle ortaya kan _,ek .' alan nn etkisi, birim zamanda
elektron bana ci 5" . E' kadar bir enerji deiimine neden
olacakt r. Bu deiimleri devredeki tm iletim elektronlar
zerinden toplarsak, ak m sabit tutmak iin kaynaklar n
dW
dt

dF
dt

h zyla i yapmalar gerektiini buluruz: buradaki eksi i areti

Lenz yasas ndan gelmektedir. Bu, devredeki dirensel kayplara
(ki bunlar manyetik enerji iinde kapsanmayacak kay plardr)
eklenen ayr bir terimdir. Bylece bir akm tayan devre
iindeki ak deiimi SF ise, kaynaklar taraf ndan yaplan i
udur:
1

Sw -

i &E

imdi ak mlarn ve alanlarn genel bir kararl -durum

da lm n olutururken yaplan i problemini ele alal m.
Oluturma srecinin, istenilen her doruluk derecesinde V.J= 0
olacak biimde, sonsuz kk bir h zla gerekletirildiini
dnebiliriz. imdi akm da l mm z , elemansal ak m halkalarndan oluan bir ebekeye paralayal m; bunlardan tipik bir
tanesi, ekil 6.3'de grld gibi, C kapal erisini izleyen
kesitli elemanve n normaline sahip S yzeyi ile gerilmi
sal akm tpdr.

ndklenen elektromotor kuvvetine kar yaplan i in

artmas n , halkadan geen manyetik alan de iimi cinsinden
ifade edebiliriz:

A(sw)

JLVy
c

n .

SB da

283

Buradaki yeni A, yaln zca bir tek elemansal devreyi gznne

ald m z iin gelmektedir.
vektr potansiyeli cinsinden
yazdm zda,

ekil 6.3- Elemansal akm halkalarna ayrlm olan

akm younluu dalm .

A (8W) =

s (r x A) . n da

ifadesine varr z. Bu da Stokes teoremi yard myla

h (b w) =

SA

ct'e
:7.

ye paralel olduundan
biiminde yaz labilir. 3 dZ eleman
.J.6,13-(1).. tam olarak 5N x'e e ittir. Tm bu tr elemansal ak m
halkalar zerinden al nacak toplam n bir hacim integrali
olduu a kt r. Bylece vektr potansiyelindeki SA(x) deiimi
nedeniyle d kaynaklar taraf ndan yaplan i in toplam artmas
udur:

sw

S A . J d3x

(6.12)

284

J ve 8A,yerne manyetik alanlar ieren bir ifade elde

etmek iin, 7 x H = 4KJ/c Ampere yasas kullan labilir. Bylece

bw =

t:4
3
47c SsA . (V x H) d x

(6.13)

olur. imdi de

. (1;> x -Q) =

. (; x -P>) -

. ( x -C)

vektr zdelii kullanlarak, (6.13)

sw =

47x

[-"?.

. (11>x -7k)]

d3x

(6.14)

haline dnstrlebilir. Alan da lmnn _,yerleik olduu

varsay l rsa, ikinci integral s f r olur. B'nin cinsinden
tanm yard m yla da enerji artmas

SW

1
j

H.bB

d 3x

(6.15)

olarak yaz labilir. Bu bant , (4.86)'daki elektrostatik

denklemin manyetik e deeridir. Buradaki biimiyle, ferromanyetik maddeleri de kapsayacak ekilde, tm manyetik ortamlara
uygulanabilir. Ortam n para-veya diyamanyetik oldu unu varsayarsak (ki bu durumda H ve B aras nda izgisel bir ba nt
vardr, o zaman
H . SB =

---s

b(H . B)

dir. imdi alanlar s frdan son deerlerine getirirsek,

toplam manyetik enerji

87c

(6.16)

285

olacakt r. Bu ifade, (4.89)'un manyetik benzeridir.

Elektrostatik enerjiyi yk younluu ve potansiyel nsinden ifade eden (4.83) ba nt snn manyetik edeeri, J ve A
aras nda izgisel bir balant varsaylarak, (6.13)'den elde
edilebilir. Bylece manyetik enerjiyi

W - 2c
1

5 5".

-1 3
A d x

(6.17)

olarak buluruz.
Akm kaynaklar sabit tutulan bir manyetik alan iine
geirgenlii,u olan bir cisim koyduumuzda manyetik enerjide
ortaya kacak deime problemi, Kesim 4.7'deki4 elektrostatik
tart maya benzeyen bir biimde i lenebilir. E'nin rol
D'nin rol ise g taraf ndan oynanr. lk ortamn geirgenli i
po ve varolan manyetik indksiyon B 'dr. Cisim yerine konduktan sonra, alanlar - B ve -112dir. &risini, yani sabit alan
kaynaklar iin enerjideki deimenin

87r Sv

tr .Ho - .17 .

d3x

(6.18)

olduunu dorulamay bir al trma olarak okuyucuya brakyo ruz; buradaki integral cismin hacmi zerindendir. Bu ifade
deiik biimlerde yaz labilir:
1
W = 8Tc

-* -N. 3
1
i ( P - po )H . H
od x =

Gl_ _ 1 )13' .d 3 x

po

(6.19)
yap 'in ikisi de yerin fonksiyonlar olabilir; fakat alan
n bams z olduklar varsaylmaktad r.
iddetiride
Cisim bo uzayda (p. = 1) ise, enerjideki deime, mknatslanma cinsinden yle) ifade edilebilir:

21.1

1 S
3
W - 2 v M B o dx

(6.20)

286

(6.20)'nin, i areti d nda, (4.93) elektrostatik sonucuna

kar geldiine dikkat edilmelidir. W enerjisi, geirgen
cismin alan iine sokulmas yla meydana gelen toplam enerji
deiiminden (indklenen elektromotor kuvvetlere kar kaynaklar taraf ndan yaplan ii de kapsayan) olutuu iin, bu
iaret dei iklii ortaya kmaktadr. Bu bak mdan sabit
akml manyetik problem, alanlar belirleyen sabit potansiyelli
yzeylere sahip elektrostatik probleme benzemektedir. Kesim
4.7'nin sonundakine edeer bir zmlemeyle gsterebiliriz
ki, kk bir yerdeitirme halinde indklenen elektromotor
kuvvete kar yaplan i , cismin potansiyel enerjisindeki
dei imin iki kat kadar olup ters i aretlidir. Dolaysyla
cisim zerine etkiyen kuvveti bulmak iin, genelletirilmi
bir l'yerdeitirmesi dnrz ve W'nun bu yerdeitirmeye
gre art trevini hesaplar z:

(6.21)

, alt indisi, kaynak ak mlarnn sabit olduunu belirtmektedir.

(6.20) bants ile d alan iindeki kal c bir manyetik
momentin (5.72) potansiyel enerjisi aras ndaki fark ve B
aras nda varsaydm z izgisel bantdan kaynaklanan 1 arpan dnda) undan ileri gelmektedir: (6.20) ifadesi, szkonusu
ekillenmeyi (configuration) do urmak iin gerekli olan toplam
enerjidir; (5.72) ise manyetik momenti yaratmak ve onun kal cln korumak iin yap lan i olmayp, sadece kal c manyetik
momenti alan iine yerle tirmede yap lan itir.
6.3- Maxwell'in Yerdeitirme Akmra, Maxwell Denklemleri
Elektrik ve manyetizman n imdiye dek tart tm z . temel
yasalar diferansiyel biimde u drt denklemle zetlenebilir:
Coulomb yasas
Ampere yasas
Faraday yasas :

V . D = 4w9
Linj-

;;

1
V x E +
e

at

_o

-4. -4.
Serbest manyetik tek -kutuplarn yokluu : V . B = 0

(6.22)

287

Bu denklemler makroskobik biimde ve Gauss birimlerinde yaz lm lard r. Faraday yasas dnda, geri kalan hepsinin kararl durum gzlemlerinden tretildiklerini hat rlayalm. Bunun
sonucu olarak, mant ksal adan bu statik denklemlerin zamana
bal alanlar iin de eskisi gibi geerli olacaklar n beklemenin ncel hibir nedeni yoktur. Gerekte de, (6.22) cmlesindeki denklemler, bu yap laryla aralarnda tutars zdrlar.
(6.22) denklemlerindeki tutars zl grmek ve onlar
dzelterek tutarl bir sistem haline sokmak iin, Faraday' n
gzlemleriyle kam lanm olan Maxwell'in dehas na gerek
vard . Yaplan dzeltme, o zamanlarda bilinmeyen, fakat ardndan deneysel olarak tm ayrntlaryla dorulanan yeni fiziksel
olaylar iermekteydi. 1865'deki bu gz al c katkdan tr,
dzeltilmi denklemler cmlesine sadece Maxwell denklemleri
denmektedir.
Eksik denklem Ampere yasas dr. Bu yasa, V . J = 0 olan
raksamas
kararl akm olaylar iin tretilmiti.
zerine konan bu gereksinim, her iki yan n raksamas al narak
grlebilecei gibi, Ampere yasas nn kendi iinde kapsanmaktadr:
-4
41t
V . J = V .
c

(6.23)

=0

V . J = 0 ta nts kararl -durum problemleri iin geerli

olup; tam bant , yk ve akm iin sreklilik denklemi denen
.4.
. J

"bt

(6.24)

-o

eitli iyle verilir. Maxwell'in grd , (6.22)'deki Coulomb

yasas nn kullan lmas yla sreklilik denkleminin s fr raksamal bir biime dn trlebilece i idi. Bylece
. J +

(J

4 -N

)_o

(6.25)

oluyordu. Bunda14. sonra Maxwell, zamana bal alanlar iin

re yasas ndaki J'yi genelle tirilmi i olan
J -4 J +

1
4Tc

-a D

'bt

Amio-

(6.26)

288

ile yer deitirdi. Bylece Ampere yasas

x

-,j+

1
c

- D

(2.27)

biimine geldi. Kararl -durum olaylar iin, gene deneylerle

biimine
dorulanm olan ayn yasa idi, fakat imdi zamana bal
alanlar iin (6.24) sreklilik denklemiyle de matematiksel
olarak tutarl yd . Maxwell (6.26)'daki eklenen terime yerdeitirme akimi dedi. Ampere yasas na yaplan bu gerekli ekleme,
h zl biimde deien alanlar iin ok nemlidir. Bunsuz
elektromanyetik ma olamaz ve bu kitabn geri kalan byk
bir ksm yaz lamazd ! In bir elektromanyetik dalga olay
oluu ve tm frekanslarda elektromanyetik dalgalarn elde
edilebilecei Maxwell' in ngryd. Bu ~ditlimfizikilerin
dikkatini ekmi ve yirminci yzyln son ksm boyunca elektromanyetizmada ok fazla teorik ve deneysel ara trmaya yol
amtr.
Maxwell cktklemleri olarak bilinen drtl
V x H - 4 Tt J +

'bt

(6.28)
-

v x

denklem sistemi, tm klasik elektromanyetik olaylar n temelini

oluturur. Lorentz kuvveti ve Newton'un ikinci hareket yasas
ile birletirildiinde, bu denklemler, etkile en parac klarn
ve elektromanyetik alanlar n klasik dinamii zerine tam bir
anlatm salar (Kesim 6.8 ile Blm 10, 12 ve 17'ye bak nz).
Maxwell denklemlerinin geerlilik blgesi, farkl ortamlar
ayran arayzeylerde alanlar n dik ve teet bileenleri iin
snr koullar ile ilgili sorunlar olarak Giri blmnde
tart lmaktadr. E ve ll'yi T5b ve it'ye balayan biletirici
bantlara Giri te deinilmi ve bunlar statik olaylar iin
Blm 4 ve 5'de ilenmiti. Daha fazlas bu blmn gelecek
kesimlerinde ve Blm 7'de sylenecektir.
(6.28) Maxwell denklemlerinin yaz mnda kullan lan birimler,
daha nceki blmlerde kullan lan birimlerdir; yani Gauss
birimleridir. Kitabmzn Ek'indeki Tablo 2'de, di er birimleri
(MKSA ve benzerleri gibi) daha iyi bilen okuyucular iin, ana
denklemler eitli birim sistemlerinde s ralanmaktadr Tablo
3 her denklemi Gauss birimlerinden MKSA birimlerine evirmeye

289

yararken, Tablo 4 ise her deikenin verilen miktarlar iin

karlk gelen evirmeleri iermektedir.
6.4- Vektr ve Skaler Potansiyeller
Maxwell denklemleri, elektrik ve manyetik alanlar n eitli
bileenleri aras nda birinci dereceden iftlenimli bir paral
diferansiyel denklemler cfimlesidir. Bu halleriyle bu denklemler
ancak basit durumlarda zlebilirler. Fakat ou kez potansiyeller tanmlamak ve bylece Maxwell denklemlerinin baz lar
zde olarak salanrken, daha az say da ikinci dereceden
denklemler elde etmek i leri kolaylatrr. Bu potansiyel
kavramlarna hem elektrostatikten hem de manyetostatikten
zaten al kn z; oralarda I skaler patansiyelini ve A vektr
potansiyelini kullanm tk.
V . B = 0 gene geerli oldu una gre, B'yi bir vektr
potansiyel cinsinden tanmlayabiliriz:
(6.29)

B =VxA

Bu durumda (6.28)'deki dier homojen denklem, yani Faraday

yasas ,
V x (E
E +

1
c

A)

at

(6.30)

biiminde yaz labilir. Bu ise, (6.30)'da parantez iinde

bulunan ve dnl s fr olan nicelii bir skaler fonksiyonun,
yani bir OPskaler potansiyelinin gradyeni olarak yazabilece imizi syler:
E +

1
c

- '74)

Ya da:

(6.31)
:;;:h
1
'r c

-at
'<j A

B ve E'nin A ve (I) potansiyelleri cinsinden (6.29) ve (6.31)

uyarnca verilen tan mlar , iki homojen Maxwell denklemini
zde olarak salamaktadr. A ve 'nin dinamik davran lar ,
(6.28)'in homojen olmayan dier iki denklemince belirtilecektir.
Bu aamada incelemelerimizi Maxwell denklemlerinin mikroskobik biimine s nrlamak elveri lidir. Bu durumda, (6.28)'deki
homojen olmayan denklemler potansiyeller cinsinden

290

-b

1
c
2 -4
V A-

"

(6.32)

( V . A) =
2-4

2
A

4 cit j

(6.33)

olarak yaz labilirler. Bylece drt Maxwell denklemini iki

denkleme indirgedik. Fakat bunlar da gene iftlenimli denklemlerdir. Potansiyellerin tan mnda yer alau4 keyfiliken yararlanarak bu iftlenimden kurtulabiliriz. B alan A cinsinden
(6.29) arac lyla tanmlandna gre, vektr potansiyelde,
kendisine A gibi bir skaler fonksiyonun gradyeni eklenebilecek
kadar bir keyfilik vard r. Yani
A

(6.34)

= A + 7 \

dnm altnda B deimez kal r. (6.31) elektrik alannn da

deimez kalmas iin, ayni anda skaler Potansiyel de
(6.35)
biiminde dnmelidir. (6.34) ve (6.35)'in ierdii sertestlik,
(A4) potansiyeller cmlesini

B. A +

""aot

= 0

(6.36)

olacak biimde seebileceimizi syler. te bu, (6.32) ve

(6.33) denklemlerini iftlenimli olmaktan kurtar r ve geriye
birisi
taraf ndan deeri de taraf ndan salanan homojen
olmayan iki dalga denklemi kal r:

45

v 24_

1
c2

1
c

-)
2
-

dt 2

41, A

47rf

Lin

- - J
c

(6.37)

(6.38)

(6.37) ve (6.38) denklemleri, (6.36) ile birlikte, her bak mdan

Maxwell denklemlerine e deer olan bir denklemler cmlesi
oluturur.

291

6.5- Ayar Dnfimleri, Lorentz Ayar , Coulomb Ayar

(6.34) ve (6.35) dn mne ayar dnm veaaanlarn bu
tr dnmler altndaki deimezliine ayar deimezlii
denir. 've
aras ndaki (6.36) bant s ise Lorentz koulu
adn al r. Lorentz koulunu salayan potansiyellerin her
zaman bulunabileceini grmek iin, (6.32) ve (6.33) denklemlerini salayan It4Ipotansiyellerinin (6.36)'y salamad klarn
varsayal m. imdi bir ayar dnmyle potansiyellerin
geelim ve bu ',d5 ( 'lerin Lorentz koulunu salamalarn
isteyelim:

4,5

--->

v.

-4

A' +

-4

= O = V . A +

-at

015

-at

v2A

;A
c

22
(6.39)

Bu demektir ki
V

2A

2A
-

c2

(,"
v.

A +

a5

'4'

--]
"-at

(6.40)

denklemini gerekleyen bir A ayar fonksiyonu bulabildikten

sonra, yeni 2,
potansiyellerimiz Lorentz ko ulunu ve
dolaysyla da (6.37) ve (6.38) dalga denklemlerini salayacaklardr.

015.

(6.36) Lorentz koulunu salayan potansiyeller iin bile

bir keyfilik vard r. Ba langtaki A vefk'ler Lorentz ko ulunu
salamak zere, s nrl ayar dnm denen
A

+ VA

(6.41)

dnmnn Lorentz koulunu koruduu aktr; buradaki

foksiyonu
2
VA

c2

2/\ - 0

ayar

(6.42)

denklemini salamaktad r. Bu s nrl s nf iindeki tm potansiyellerin Lorentz ayarna ilikin olduklar sylenir. Lorentz
ayar olduka s k kullanl r; nk A ve 'nin salad
denklemleri ayn yapya indirger (6.37 ve 6.38); ayr ca seilen
koordinat sisteminden bams z bir kavram olup, doal olarak
zel grelili e ok uygun d er (bak: Kesim 11.9).

292

Potansiyeller iin bir ba ka yararl ayar, Coulomb ayar ,

ma ayar ya da enine ayar denen ayardr. Bu ayarda
(6.43)

. A = O

dr. (6.32)'den grld gibi, bu ayarda skaler potansiyel

2,1
V cp=

(6.44)

Poisson denklemini sa lar ve zm

(6.45)
x

x'

dir. Yani skaler potansiyel, jp(X'',t) yk younluuna ilikin

anlk Coulomb potansiyelidir. "Coulomb aayar " ad da zaten
buradan gelmektedir.
Vektr potansiyel ise, homojen olmayan

4-rc

2 -U2

J +

1Q
c

"4:)
at

(6.46)

dalga denklemini salar. Potansiyeli kapsayan "ak m" terimi,

ilke olarak, (6.45)'den hesaplanabilir. Gradyen ilemcisini
kapsadndan dnlsz bir terimdir; yani dnl (curl)'
s f rd r. Dolays yla akm younluunun dnlsz k smn
yokedebilecei akla gelir. Ak m younluu (genelde her vektr
alan )
J = J

+ J

(6.47)

gibi iki terimin toplam olarak yaz labilir; burada J b 'ye boyuna ya da dnlsz akm denir ve V x 5:= O'dr,
ise enine ya
da selenoidsel ak m adn alr ve
3 O'd r.e imdi

"\-ix (V>

(6.48)

vektr zde liinden ba layp V2 (1/13? - 3,P ) = -4t S( -

293

bants kullan larak ' J. b ve Je: nin a k olarak J'den a adaki gibi kurulabilecekleri gsterilebilir:
1

J b

-s -
-->f V' J

41r

(6.49)

d3x'

I )-(). -

. 1 VxVx
4Tc

J
fx - x'

d 3 x'

(6.50)

Sreklilik denklemi ve (6.45) yard myla

at

_ 4Tz 5*.

(6.51)

olduu grlr. Dolaysyla -nn salad dalga denklemindeki

kayna , tmyle (6.50) enine ak m cinsinden ifade edebiliriz:
V 2-5'
A

2-4
A

1
c

at 2

4Tc

-4'
e

(6.52)

"Enine ayar" ad kukusuz buradan 'gelmektedir. "I ma ayar "

ad ise u gerekten kaynaklan r: Anlk Coulomb potansiyeli
yaln z yak n alanlara katkda bulunmakta, enine ma alanlar
tek bana vektr potansiyel taraf ndan verilmektedir. Bu ayar
zellikle kuantum elektrodinami inde yararl dr. Fotonlar n
kuantum mekaniksel anlat m , yaln zca vektr potansiyelin
kuantumlanmas n gerektirir.
Coulomb ya da enine ayar ou kez kaynaklar n bulunmad
durumlarda kullanlr. Bu halde 4). O'd r ve -A4. homojen dalga
denklemini salar. Alanlar
E -

at
(6.53)

B =VxA
ile verilir.
Son olarak Coulomb ayar nn bir zelliine deinelim.
Elektromanyetik olaylar n sonlu h zla yay ldklar bilinmektedir. Ama (6.45), Skaler potansiyelin uzay n her yerine bir
anda "vard n " gstermektedir. Dier yandan, vektr potansiyel (6.52) dalga denklemini sa lamakta ve dolays yla sonlu c

294

h z ile yay lmaktad r. ilk bak ta, hi mi hi fiziksel

olmayan bu davran stan nas l kurtulacam z anlamak bir
bilmece gibi grnr. Fakat ilk uyar olarak, potansiyellerle
deil de, alanlarla ilgilendi imiz sylenebilir. Baka bir
gzlem ise, (6.50) enine akmn tm uzay zerinden bir integral
kapsamas dr.*
6.6- Dalga Denklemi in Green Fonksiyonlar
(6.37), (6.38) ve (6.52) dalga denklemlerinin tm ayn
temel yapya sahiptir:
72y

') 2 4) 2

1
c

4tf(5,t)

(6.54)

-)t

Burada f(t,t) bilinen bir kaynak da lmdr. c arpan ,

burada datmas z olduu varsaylan ortamda yay lma hzdr.
(6.54) denklemini zmek iin, elektrostatikte yap ld
gibi, bir Green fonksiyonu bulmak yararl dr. Bunun iin,
s nr yzeylerinin bulunmad basit durumu ele alacaz ve
frekansa gre bir Fourier dnm ile ak zaman ball n
ortadan kald raca z. imdi
ve f'nin aadaki Fourier
integral gsterimlerine sahip olduklar n varsayal m:
00
1
(
Lp ;
-iwt
Y(>7.,t) ,co) e
dw
2R j (..:
(6.55)

f(g',t) -

co

f(
2-K -00

>,0)) e -iwt dtx>

Bunlarn ters dn mleri de yledir:

oo
kl?(t) eiWt dt
9(L(4.)) =
oo

(6.56)

f(32,(0) = 5 f(x t) eiWt dt

-00
'
(6.55) gsterimleri (6.54)'de yerlerine konulduklar nda,
Fourier dnm kk07,co)'n n, her bir Gu deeri iin homojen
olmayan Helmholtz dalga denklemini salad grlr:
* Coulomb ayar nda neden- sonu ili kisi zerine ayr nt l bir tart ma iin
0.1.Brill and B Goodman, Am.J.Phys.35, 8 32 (1967)'ye bak n z.

295

(V

2
+ k ) 4) (7,W) = -4n f(R',(o)

(6.57)

Burada k =e0/c, Wfrekans yla ilgili dalga saysdr. Bu yap da, datmas zl k s nrlamas gereksizdir. Neden ve sonu
ili kisi (causality) baz snrlamalar yklemekle birlikte,
ncel olarak k vecu aras ndaki her trl bal la izin vard r
(bak. Kesim 7.10).
(6.57) denklemi Poisson denklemine benzeyen paral eliptik
bir diferansiyel denklem olup, k = 0 iin Poisson denklemine
indirgenir. (6.57) iin uygun olan G(5) Green fonksiyonu,
homojen olmayan
(V2 + k2 )G C't
k

= -4n8(;? -

(6.58)

denklemini gerkler. S nr yzeyleri yoksa, bu Green fonksiyonu yaln zca R = 5>(4:' 'ye bal olabilir; gerekte kresel
simetrik olmal , yani yaln zca R = 1 -RI'ye bal bulunmal dr.
Laplasiyen ilemcinin kresel koordinatlardaki yap sndan
(3.1'e bak n z), Gk (R)'nin
1

d2

dR

2
r 4,
2 (RG k ) + k G k = -41i0(R)
-

(6.59)

denklemini salayaca a kt r. R = 0 d ndaki her yerde,

RGk (R)fonksiyonu
2
ddR

2
(RG k ) + k (RG ) = 0
k

homojen denklemini salar ve zm udur:

-ikR
RG (R) = A eikR + B e
k
Bundan baka, (6.59)'daki delta fonksiyonu yaln zca R -4. Oda
etkilidir. kR 4G 1 olduundan, denklemimiz bu limitte Poisson
denklemine indirgenir. Dolay syla elektrostatikten biliriz
ki, doru baylandrma (normalization) udur:
lim
G (R) =
kR -ao k

1
R

Buna gre, Green fonksiyonu iin genel zm

(6.60)

296

G (R) = A G ( +) (R) + BG ( -) (R)

k
k
k

(6,61)

olup, A + B = 1 ve
G (+)
- (R) =
k

+ ikR
e-

(6.62)

dir. Zaman ball iin (6.55)'deki anlamay benimsediimize

gre, (6.61)'deki ilk terim, balangtan yaylan bir raksayan
kresel dalgay , ikinci terim ise bir yak nsayan kresel dalgay gsterir.
(6.61)'deki A ve B'nin seimi, fiziksel problemi belirlemeye yarayan zamansal s nr koullarna bal dr. Eer kaynak
belirli bir t = 0 anna kadar etkisiz olup o andan itibaren
ilemee balarsa, uygun Green fonksiyonunun, kayna n almaya balamas ndan sonra kaynaktan da doru yaylan dalgalara
kargelen (6.61)'deki ilk terim olduu sezilir. Byle bir
anlatm kesinlikle doru ve elveri lidir; fakat tek ya da
zorunlu deildir. Snr zamanlarnda dalga genliinin uygun
biimde belirtilmesiyle, kaynan eylemini betimlemek iin,
(6.61)'deki ilk terimi de il de, ikinci terimi kullanmak
olanakldr.
( +)
(k -) ile ilgili farkl zaman davranlarn anlamak
G
ve G
.
k
n,
2
(v c

1
2

.-. 1t2 ) G () (X",t;;t',t') =

S(t - t')

(6.63)

denklemini salayan zamana bal Green fonksiyonlarn kurmamz

gerekir. (6.56)'nn kullanlmas , (6.57) iin kaynak teriminin
- 41t5(>- - 3ti)eit'xU
olduunu gsterir. Dolays yla zmler G () (R) e itt ' 'dr.(6.55)
k
den zamana bal Green fonksiyonlar
G () (R:) -

100 tikR
e
21x s
_o R

-iwZ

dw

(6.64)

olarak bulunur; burada Z = t - t', (6.63)'de grlen ba l

zamandr. Demek ki sonsuz-uzay Green fonksiyonu, yaln zca

297

kaynak ve gzlem noktas aras ndaki bal R uzakl ve ba l

'C zamann n bir fonksiyonudur. Datmas z bir ortam iin (ki
byle bir ortamda k =to/c'dir), (6.64)'deki integral bir delta
fonksiyonudur. Sonu olarak, Green fonksiyonlar
G () (R;I) = R1

cS(Z1

(6.65)

R )

biimindedir; ya da daha ak olarak dyledir:

s(ti_[b _;.

G () (it,t;-;c" 't') =
-

1; -c >1)
-

(6.66)

G (+) fonksiyonu gecikmi Green fonksiyonu ad n alr; nk

dalga olay ile ilgili nedensel davran sergiler. Delta
fonksiyonunun ii unu gsterir: t annda "X"noktas nda gzlenen
bir etki, daha nce, yani t' = t - R/c gecikmi zamannda
gzlem noktas nn R kadar uzanda bulunan bir kayna n eylemiyle oluturulmaktad r. R/c zaman fark , dalga olayn(' ) bir
noktadan dierine yaylma zamandr. Benzer biimde, G 'ye
ise ilerlemi Green Fonksiyonu denir.
Homojen olmayan (6.54) dalga denkleminin zel zmleri
unlardr:

Lli ) (t)

f(i,t , ) d3x. dt'

Verilen fiziksel problemi iyice belirlemek iin, bu zmlerin

herhangi birine homojen denklemin zmleri eklenebilir. Bu
amala, zaman ve uzay iinde yerelle mi bir f(3?',t) kaynak
da lmn ele alal m. Bu da lm t' = 0 dolay ndaki sonlu bir
zaman aral nda s frdan farkl olsun. ki limit durum dnlebilir. Birincisinde, t-> - oo an nda homojen dalga denklemini
salayan bir y. (53(',t) dalgas nn bulunduu varsaylr. Bu
dalga zaman ve uza ierisinde yay lr; sonra kaynak al maya
balar ve kendi dalgalarn yaratr. Bu durum iin tm zamanlardaki tam zmn
Y(;c,t) = y ()1,t) +51G (+) (5-<> ,t;)-(> ',t')f(x', -t)d 3 x'dti(6.67)
olduu a kt r. ntegral iinde G (+) 'nn yer almas , kaynan
i leme e balamas ndan ok nceki zamanlarda integralden

298

katk gelmeyece ini gvence, alt na al r. Yaln zca saptanm

olan yi dalgas vard r. Ikinci limit durum ise udur: ok
sonraki zamanlarda (t-+ 00), dalga, homojen denklemin bilinen
bir zm olan
ile verilir. Bu kez tm zamanlar iin
tam zm udur: 4/di

4, (t,t ) =

k.1)d (Xl,t) +SSG (-) ()ttp-cl>", t' )f(>".t' ,t` ) d 3x' dt'

(6.68)
Burada da ilerlemi Green fonksiyonu, kaynan kapanmas ndan
sonra kaynaktan a k biimde hi bir i aret kmayacan
guvence alt na alr (bu tur tm i aretler varsay m olarak y d
iinde kapsan r).
Altm z fiziksel durumlar, v. = 0 olmak zere, (6.67)
ile betimlenir. Kimi kez (6.66) Gree2 fonksiyonunu a k biimiyle yerine koyarak bunu yle yazabiliriz:

-5)(

(6.69)

dx'

Le, keli parantezi, t' zaman nn t' = t - 1;?-. x 3 1/c gecikm4 ,amannda deerlendirilece ini ifade eder.
Sonlu zamanlarda ilk-deer ya da son-deer problemi, bir,
iki ve boyutta geni biimde incelenmitir. Bununla ilgili
olarak, okuyucuya Morse and Feshbach, sayfa 843-847 ve ayr ca
Hadamard' n daha matematiksel olan incelemesi sal k verilebilir.
6.7- Makroskobik Elektromanyetizma Denklemlerinin

Tretilmesi
tart lmas ,

nceki blmlerde elektromanyetizman n

makroskobik Maxwell denklemleri dedi imiz
.'")'

V . B = O

^4

D. D = 47 .s,

V x H-

V x E +

"bt
1

= 0

"d75'
tt

(6.70)

denklemlere dayandrlmt . Burada E ve B makroskobik elektrik

ve manyetik alan nj4elikleridir; -L' ve H ise maddesel,ortam n P
kutuplanmas ve M mknat slanmas arac l yla E ve B'ye

299

-4
D - E + 4TeP,

-4 -.
-
H . p - 411M

(6.71)

eklinde bal olan tretilmi alanlardr. Benzer biimde,

?ve ,7de s ras yla makroskobik (serbest) yk yo unluu ve
akm younluudur. Bu denklemler iyi tan nmakta ve tmden
benimsenmekte ise de, gene de onlar mikroskobik dzeyden
balayarak salam bir biimde tretmeliyiz. Bu a imdiki
kesimde kapatacaz. Atomlar kuantum mekaniksel olarak betimlendii halde, tretmemiz klasik erevede kalacakt r. Grnrdeki bu yetersizlik iin gerekemiz var: Kuantum mekaniksel
tartma, klasik tartma ile s k sk ya paraleldir, yle ki
aada verilen formllerde klasik nicelikleri kuantum mekaniksel beklenen deerlerle deitirmek yeter. Okuyucunun kendisi,
blm sonunda an lan kaynaklardan statistik mekani e dayal
tretmeleri inceleyebilir.
Elektronlardan
ekirdeklerden olumu bir mikroskobik
dnya dnelim. 10
cm'ye oranla byk boyutlarda, elektronlar gibi ekirdekler de noktasal sistemler olarak ele al nabilir. Bu noktasal ykler iin elektromanyetik olaylar yneten
denklemlerin mikroskobik Maxwell denklemleri olduunu varsayalm:

v
V").

. b = O,

.e

V x +

-a t - O
(6.72)

= 4Tz rk,

v-> x b

-4.
-4Burada e ve b mikroskobik elektrik ve manyetik alanlar, rk, ve j
ise mikroskobik yk ve ak m younlukl,rdr4 Yklerin tm Tl
ve 3'de kapsand ndan, kar gelen d v 3 h5 alanlar yoktur.
Durgun bir makroskobik madde miktar 10 tane elektron ve
ekirdek demektir ve bunlar n tm, sl kaynama, sfr
noktas dolaynda titreim ya da yrngesel hareket nedenleriyle durmaks zn hareket halindedirler. Bu yklerin do urduu
mikroskobik elektromanyetik alanlar, uzay ve zam,gnda a r
hzl bir biimde deiirler. Yerel deiimler 10 cm ya da
daha kk uzakl k hasamanda orta1 kar; zamanca deiimler
ise ekirdek titre,Wleri iin 10 sn'den elektronik yrnge
hareketi iin 10 -' sn'ye kadar uzanan periyotlarla olur.
Makroskobik bime dzenekleri, uzay ve zamanda genel olarak
bunlardan ok daha byk aral klar zerinden ortalama al rlar.
Dolaysyla tm mikroskobik dalgalanmalar ortalamalan r ve
makroskobik Maxwell denklemlerinde grnd gibi, geriye
olduka dz ve yava deien makroskobik nicelikler kal r.

300

Ne tr ortalama alman n uygun olaca sorusu dikkatlice

incelenmelidir. lk bak ta hem uzay hem de zaman zerinden
ortalamalarn gerektii san labilir. Fakat bu doru deildir.
Yaln zca yerel ortalama gereklidir. (Bu arada, zamanca ortalamann yalnz bana kesinlikle yeterli olamayacan vurgulayalm. Bunu anlamak iin, iyonlar , iyi-tan mlanm ve ayr lm
olan rg keleri dolay nda kk s fr-noktas titreimleri
yapan bir iyonik kristal dnnz). Elektromanyetik olaylar n
makroskobik anlat mna uygun blgenin s nrn izmek iin,
grnr n yans ma ve kr lmas nn srekli dielektrik
sabitli Maxwell denklemleriyle yeterli biimde anlat labildiini, oysaki X- nlar krnmnn maddenin atomlu nitel gi_
ni aka ortaya koyduunu gzleyelim. Dolay s yla makroskobik
-6
2 9
blge iin mutlak alt s nr olarak L = 10
cm = 10
o
uzunluunu almak akla yakndr. Bu dalgaboylu a ilikin
- 17
titreim periyodu L /c ^-4-*
3 x0
1
sn' dir. Normal maddede
o
3
18
3
L = 10
cm 'lk bir hacim iinde hl'a 10 6 basamanda
o
ekirdek ve elektron vardr. Bylece L L '11 bir makroskobik blgede ylesine ok ekirdek ve elektrri bulunmaktad r ki,
dalgalanmalar, uzaysal bir ortalama ile tamamiyle silinir. te
yandan, L ile ilgili zaman lei gerekten de atom ve molekl
hareketleri blgesinde bulunduundan, zamana gre ortalama
almak uygun olmayabilir. Bununla beraber, uzaysal ortalamadan
sonra ortamn mikroskobik zaman dalgalanmalar konusunda bir
kant yoktur. Bu byledir, nk zel bir dzenleme ve makroskobik uzakl klar zerinden bir s ralama kurulmad ka, mikroskobik alanlar n zamanca deiimleri, L basamandaki uzakl klar zerinde ilikisizdir. Arta kalanlar, Uygulanan d
frekanslarda srlen titre icilere karlk gelen frekans
bileenleridir.
Bir F(it,t) fonksiyonunun bir f(') snama fonksiyonuna gre
yerel ortalamas
<,F(>7,t);> =

d 3 x'f()7')F(,.1'-

(6.73)

biiminde tanmlanr; burada f(",t), gerel, x = O' n belli bir

komuluk s f rdan farkl ve tm uzay zerinden bire boylandr lmt r. Gerekli olmamakla birlikte, f(3t)'i hi eksi
olmayan bir fonksiyon olarak dnmek en basitidir. Ortalamalanm fiziksel zelliklerin ynsel karakteristiklerini korumak
iin, f(3nei uzayda e -ynl yapar z. te size iki rnek:

301

r < R
r > R

f(x) = (1

2 -3/2
)

2 2
-r /R

lk rnek, yani R yar apl kresel ortalama alma hacmi,

literatrde ok kullanlmaktadr. Kavramsal basitlik nedeniyle
stnle sahip olmakla birlikte, r = R'deki sert sreksizlik
bu stnl zayflatmaktadr. Bu durum, ortalama alma hacmine
bir tek molekln ya da molekller grubunun girmesi ya da
kmas yla, ortalamas alnan nicelikler zerinde kk-lekli
ini-klara yol aar. rnein Gaussiyen biimlislzgn bir
s nama fonksiyonu, atomik boyutlara oranla buyuk -boyutlu
olmak kouluyla, bu tr glkleri giderir. Bereket versin ki,
f(x) s nama fonksiyonunun tm ayr ntlaryla belirtilmesi
gerekmemekte, sadece srekli ve dzgn olmas yetmektedir;
zira bu iki zellik, ekil 6.4'de kabataslak gsterildi i
gibi, atomik boyutlu uzakl klar zerinde f()'in h zla yaknsayan bir Talor serisi a lmna izin verir. Bu nemli bir
zelliktir.
Maxwell denklemlerinde uzay ve zaman trevleri yer ald ndan, bu i lemleri, (6.73) uyarnca al nan ortalamalara gre
yapmal y z. A k olarak
*'

<F(X',t)>I-d3x`f()-t' )

,t) < "bx

t )> = <

(6.74)
?:
t

bantlarna sahibiz. Dolaysyla uzay ve zamana gre trevlendirme ilemleri ortalama alma i lemiyle s ra deitirebilmektedir.
Art k (6.72)'deki mikroskotik Maxwell denklemlerinin
ortalamalar n alabiliriz. Makroskobik elektrik ve manyetik

* Burada G.Russakoff, Am.J.Physics 38, 1188 (1970'de geli tirilen yolu

izliyoruz.

302

alan dedi imiz P've B nicelikleri, mikroskobik e ve b alanlar nn ortalamalar olarak tanmlanrlar:
E(x,t) =

( 4.
-4,t
x

).>
(6.75)

Bu halde (6.72)'deki iki homojen denklemin ortalamalar , kar

gelen
- .

b>= O >V . B = O

(6.76)
1
"' l;'
')
1
x E + --c
= 0
)>c
i>t
makroskobik denklemlerini verir. (6.72)'deki homojen olmayan
denklemler ise,
-4.
x e +

V . E . 4
v

,;

X r

"-

<A( x , t ) `,
-4

4-rt

(6.77)
j(X,L) \>

haline ortalamalanr. Bunlar n (6.70)'deki homojen olmayan

makroskobik denklem iftiyle kaulla t r lmas , daha nceden
bilindii gibi, tretilmi 5 ve H alanlar nn, <rk> ve Z,t>'
den ortamn makroskobik zellikleri olarak tan nabilen baz
katk lar n kar lmas yla tan mlandn gsterir. Dolays yla
imdi i imiz <rk. ve <1> yyi incelemektir.
ekirdeklerle elektronlardan olu an molekllerden ve
ayr ca herhangi bir zel molekl dolay nda yerlememi "serbest"
yklerden yap lm bir ortam dnelim. Mikroskobik yk younluu

ript =

(6.78)

"c''i (t

3
eklinde yaz labilir; burada ;?., noktasal (4,, yknn konumudur.
Bal ykleri serbestlerden ay rdetmek iin; nLiyi
'n( = llsertest

(6.79)

4- ll bal

olarak paralayal m ve
Ilserbest =

j(serbest)
qi 8 (
j

303

1bal

1,11 (X5,t)
(molekller)

ekil 6.4- Uzaysal ortalama alma i leminde

f(k) s nama fonksiyonunun ematik
Hem plato blgesinin L genilii
f'nin sfra dt blgenin AL
moleklsel a boyutuna oranla ok

yazal m; burada

n'

kullanlan
diyagram .
ve hem de
genilii,
byktr.

n'yinci molekln yk younluudur:

(6.80)

q.5(' - -"X)
j(n)

Herhangi bir anda ortalama al nd ndan, bu denklemlerde ve

daha sonrakilerde a k zaman bal l n kaldraca z. n'yinci
molekln yk younluunun ortalamas n alarak i e balayaca z
ve sonra tm molekllerin katk larn toplayacaz. n'yinci
molekldeki yklerin koordinatlar n , o molekldeki durgun bir
balangca gre ifade etmek uygundur.Molekldeki bu sabit
noktan
n (genellikle ktle merkezi olarak seilir) koordinatla .4>
r x (t); molekldeki j'yinci ykn koordinatlar ise, ekil
6.5'ale gsterildii gibi, bu balangca gre 7t. (t) olsun.
n'yinci molekln yk younluunun ortalamas udu2:

4111.1 (3t, t)'=

=

d3x 1

f(3')Tin (2. -

q .Sd '
Trn---> 3

) &S"? -

- >-?in -

304

=
j(n)

q. f(X'3

-;

(6.81)

jn )

x jn atomik boyutlar basama nda olduundan, toplamdaki

ler, f(X)'in olduka ok de i ti i blgeler zerinde(x - x-.4. )
den ok az ayr lan argmanlara sahiptirler. Bu nedenle her
terimi (X'- X ) dolay nda bir Taylor serisine amak uygundur.
n
Bu

j(n) qj

.4. -4. ,
-4. -> 4.4.
1
f(x-x n ) - x Cf(x-x n ) + -2jn

( X" .

2
)
jn (3 .\ ..,
oxo(ox

.-.4.
x )0(
jn

c'( '
- --,

f( x-x) + ...
n

ifadesini verir. Dikkat edilirse, molekldeki ykler zerinden

al nan bu eitli toplamlar, tam moleklsel ok-kutup momentle
ridir:
Moleklsel yk

qn =

(6.82)

qj
j(n)

Moleklsel ift-kutup momenti

Moleklsel drt-kutup momenti : (Q' )

=
n <(3

(6.83)

q (
3 3no< P/3
)

(6.84)
Bu ok-kutup momentleri cinsinden n'yinci molekln ortalama
yk younluu udur:

n >t, t > =fn (3t- n) n

( )-t-St )+
n 6

(Q: n)f
cX,3

(6.85)
Bu denklemi (6.73)'deki yerel ortalama alma tan mnn direkt
bir sonucu olarak grme e al rsak, ilk terim X' =deki
noktasal bir yk younluunun ortalamas , ikinci terim x =

305

xhdeki noktasal bir ift-kutup younluunun ortalamas v.s.

olarak dnlebilir.
Ak olarak
<11 n (1,t)>= <crl i;(:42;-7 . (sP116(Xt.11>+
oc(3

-3>c<,("bx

.8.(,- -)--c.'n )>

...

)
'1-11 o<13
(6.86)

ekil 6.5- n'yinci molekln koordinatlar . O' balangc moleklde sahiptir (genellikle ktle
merkezinde seilir) j'yinci yk 0"ye gre
x. koordinatna sahiptir; molekl ise
sa&t eksenlere (laboratuvara) gre it
koordinatndadr.

306

dir. Bylece, ortalama alma srecinin sonucu szkonusu olduka,

molekl, molekldeki sabit bir noktaya yerle mi noktasal
ok -kutuplarin bir topluluu olarak grebilece imizi bulmu
oluruz. Kukusuz moleklsel yk da lmnn yaylndaki
ayrnt lar mikroskobik dzeyde nemlidir; fakat makroskobik
olaylar iin bu da l mn etkisi ok -kutuplar n bir toplamyla
temsil edilir.
(6.79)'daki toplam mikroskobik yk yo unluu, serbest ve
bal yklerden olu maktadr. Tm molekller zerinden (farkl
trlerden de olabilirler) toplayp serbest yklerle birle tirerek, ortalama mikroskobik yk yo unluunu

?(t,t) -

xo(--bx

o<R
(6.87)

olarak buluruz; burada s ,

5, (R4,t) =

g.6(X1'-7.) +

;:>

j(serbest)
(molekller)
(6.88)
eklindeki makroskobik yk younluu, P ise
P x,t) =

(6.89)

?S('-?-)-(* )>
n
n

olekller)

r.

da makroskobik

eklindeki makroskobik kutuplanmad r; Q'cz(.3

drt-kutup younluudur:

o:f3

(Q' n )r3 #5 6"-X.'n )

(34(,t) =

(molekller)

(6.87)'yi (6.77) 1 nin ilk denkleminde yerine koyarak

buluruz:

-ax

(6.90)

[E

4-R po<

axt3

= 4-n?

unu

(6.91)

Bu ifade, (6.70)'e gre, makroskobik yerde itirme vektr

bileenleri cinsinden

307

D = E + 4113 - 41T
x

dc<

(6.92)

biiminde tan mlandn syler. lk iki terim, iyi bilinen

(6.71) sonucudur. nc ve daha yksek terimler de ilke
olarak vard rlar; fakat hemen hemen her zaman ihmal edilebilirler.
Tartmay tamamlamak iin
',>'y da ele almal y z. Yeni
hi birey kapsamasa da, vektr nitelii ve hzlar n ie
karmas nedeniyle, biraz nce ,rk.iin yapt m z tretmeye
oranla bu ok daha karma ktr. Ayrnt lar bu tr i lerden
holanan okuyuculara bir problem olarak b rakp, yaln zca
sonular vereceiz. Mikroskobik akm younluu ile balayal m:
-, e -*
lb ( x
J J

(6.93)
.(t))
J
J
Burada ir. = c1)1. ./dt, j'yinci ykn h zdr. Bu toplam da gene
serbest i.ikleri zerinden ve molekller zerinden olmak zere
ikiye ayr l r. n'yinci molekln ak m younluu, (6.81)'deki
gibi ortalamalanabilir ve
j(x,t)

>

3n(x,t)>=

q(v. + v ) f()7n
j(n) 3 3n

n -

jn )

(6.94)

bulunur.
Burada j'yinci ykn h zn , molekln cy balangc-,
nn v = dx /dt h z ile i balluz v. 'nin toplam olarak
yazmakla grelAiz hareketi katullenmi olduk. Bu noktadan sonra
Taylor serisine a lmlar ve eitli vektrel i lemler yapmak
gerekir. Akmn bir paras ,
m =
n

q'
j(n)

(x. x v. )
3n
3n

2c

(6.95)

molekler manyetik momentini kapsar. Ortalama mikroskobik ak m

younluunun bir bileeni iin varlan sonu udur:

(t,t)>= c<
J (

t) +

..-[D c ()R",t)-Ec< ()7,t)j

308

(7)
np

- (1.5)

3?..);

molekller )

.( ( n )c,((3 ( r-1 ),is

(Q' n )xf3 ( n )c<j g()t-n> + * - *

(6.96)

(molekller)

Bu epeyce korkutucu denklemde imdiye dek tanmlanmam nicelikler, makroskobik ak n younluu

q
S(
J J
(serbest)
3
ve makroskobik mknatslanma
J(x,t) =

q n8(2'-;)
n
(molekller)

(6.97)

7r41'11.5(

M(x,t) =

(6.98)

(molekller)
dir. Eer serbest "ykler" ayr ca i manyetik momentlere de
sahipseler, bunlar da M'nin tan mnda kapsanabilirler. (6.96)'
daki son terimler elektrik moleklsel momentler ve moleklsel
h zlar ierirler ve zel haller d nda (aaya bakn z)
kolay ekilde yorumlanamazlar.
4j>yi (6.77)'nin kinci denkleminde yerine koyarak, (6.70)
sisteminde tretilmi H manyetik alan niceliiniieren makroskobik Ampere-Maxwell denklemini buluruz; burada ile ortam n
zellikleri cinsinden
1

4T (g . - H)(5( = Mo(

(F>- n x -2-1 ) S(>-7 -

n )>

molekller)
c

(()
n 5(3
(molekller)

8(5?-X n
(6.99)

309

olarak verilir. (6.99)'un sa yanndaki ilk terim, bilinen

(6.71) sonucudur. Dier terimler genel olarak a r derecede
kktrler; nk hem v moleklsel h zlar , gazlardaki tipik
s sal h zlar ya da katilardaki rg titre im hzlar olarak
kktrler; hem de h zlarn dalgalanmalar nedeniyle makroskobik ortalamada s fra gitme eilimindedirler. Ancak ortam
btn olarak hareketteyse ku byle de ildir. Basit olmas
iin, ortamn bir btn olarak -'7' hzyla telendiini varsayalm. Molekiillerin dier hareketlerini ihmal ederek, tm n'ler
iin ii' = */* yazabiliriz. Bu durumda, birka kk i lemden
sonra:1(6.99)
-
v
(6.100)
B - H 41T M + (D - E) x
c
haline gelir; burada D, (6.92) ile verilir. Bu, hareketteki
bir ortam iin, elektriksel P kutuplanmas nn (ve Qtqa drt-kutup younluunun) etkin mknatslanma iine kat ldn gsterir. (6.100) denklemi, hareketli ortamlar n Minkowski elektrodinamiindeki denklemlerin birinin gresiz limitidir (bak.
Pauli, sayfa 105).
Okuyucu, greli dzeltmelerin tart lmas ve ortalama
almann istatistik mekaniksel tretimi iin de Groot'un kitabina bakabilir. Mant k ve tutarl lk as ndan bir zayf nokta
drt-kutup momentinin (6.84)
vardr. Moleklsel ((X ) c,,
saparak
tanmnda, Blm 4'deki n an'lamamzdan (denkl.4.9)
(Q; )0, (4 'nn izini s frdan farkl brakt k. Blm 4'de izsiz
drPi-kutup momenti tensrnn be bams z bileenini, = 2
iin (2Q+ 1) kresel harmonie balad mza dikkati ekmitik; yleyse makroskobik Maxwell denklernlerine neden alt
bileenin kat ldn aklamak zorunday z. (4.9) arac l yla
izsiz bir VD )
moleklsel drt-kutup momenti tan mlarsak,
-n .(p

Qn )cq3 = (Qn

.1 1)

)2 S
<4.(X4'.
op
3 3n

(6.101)

yazabiliriz. e uygun bir yk birimi, rne in bir proton yk

olmak ze re, moleklsel yk da lmn n ortalama yk yar ap
karesi r 'yi
n
e r

2
q (x
)2
j
jn

310

biiminde tan mlayarak, (6.101) e itliini

((:).'. n )t4(3 = (Qn ).< + e r2n Se<p

olarak yazabiliriz. Bylece (6.90) makroskobik drt-kutup

younluu

Q'ocr3= Qc 3

e r2 (S'
n oq3
(molekller)

6
1 :

haline gelir; burada a cco ,(Q ),<(3 cinsinden ayn (6.90)'daki

gibi tan mlanmaktad r. Net sonu udur: (6.87)'deki ortalama
younluu
makroskobik yk younluunda izsiz Q 0<ra drt-kutup
Q
younluunun yerine geer ve J> yk yo unluu bir ek
terim kadar artm olur:

>i)serbest+

--

qn.8(5t.(molekller)

+ 1 2<

e r2 c9
n
(molekller)

(6.102)

G,x tensrnn izi yk younluu ile sergilenir, nk ok-kutup al m cinsinden bu bir 0 katksd r. Gerekten de,
statik limitin tesine gitti imizde, moleklsel yk ve ortalama
yarap karesi terimleri beraberce Q = 0 moleklsel ok-kutup
al m ndaki ilk iki terimi gsterirler. Bunlar, Fo9rier
dnm dalga says uzaynda, yk yap arpannn k 'nin
kuvvetleri cinsinden olan a lmnda ilk ili terime kar
gelirler. Bir pc-n yk younluu iin F(k ) yap arpan
tanmndan bu durum grlebilir:

311

F(k2 ) -Id3 x f>6.t) <ei."" )> =

o paras

= jd3x f)( t)

sinkr

kr
ti

Dd 3 x -

61

k2

r2 f d3 x +

k 4-> -iV kar gelii gznne al nnca, yap arpan a l m

ile (6.102) aras ndaki genel e deerlilik kurulmu olur.
ilgin yaptnda Robinson, mikroskobik denklemler ile
makroskobik denklemler aras ndaki ilgiyi bizimkine benzer
biimde tart maktadr. Bununla beraber, o, kendisince (dalga
says spektrumunun) "ucunu kesme" diye adland rd f()-- )
s nama fonksiyonuyla yap lan (6.73) yerel ortalama alma ile
eitli trden topluluklar zerinden istatistik mekaniksel
ortalama alma aras nda bir ayrm yapmaktadr. Robinson,
istatistiksel ortalama almayla ilgili hibir dncede bulunmadan nce, her bir makroskobik problemde ilgili uzunluklarn
kendine zg bir alt limiti oldu unu ve bunun kullanlacak
olan s nama fonksiyonunun boyutunu belirlediini varsaymaktad r.
6.8- Poynting Teoremi ve Ykl Paracklarla Elektromanyetik Alanlardan Oluan Bir' Sistem in Enerjinin ve
Mdmentumun Korunumu
Enerjinin ve momentumun korunumu yasalar nn biimleri,
elektromanyetik alan iin karlmas gereken nemli sonular dand r.. Daha ok Poynting teoremi olarak bilinen (1884) enezji nin korunumu yasas ile balayal m. Bir tek q yk iin, E v2
d elektromanyetik alanlar taraf ndan yaplan i h z ci .E
burada v ykn h zdr. Manyetik kuvvet h za dik oldudir;
undan, manyetik alan i yapmaz. Srekli yk ve ak m dal m
halinde, sonlu bir V hacmi ierisinde alanlar n i yapma hz
(yani g)
-4. -4. 3
J .Ed x
(6.103)
V
dir. Bu g, elektromanyetik enerjinin mekanik ya da s
enerjisine dnmn gsterir; dolays yla bu g, V hacmi
iindeki elektromanyetik alan n enerjisinde ortaya kacak
uygun h zl bir azalma ile dengelenmelidir. Bu korunum yasas n
ak olarak sergilemek iin, Maxwell denklemlerini kullanarak 5.
ka terimler cinsinden yazacaz. Bu amala J (6.103)'ba
yerine Ampere-Maxwell yasas ndan deerini koyal m:

312

J .Ed3 x=
4n

-4.
cE . (VxH) -

V
.Bu a amada
-
-1>
V . (E x H) = H . (V x E) - E . (V x H)

"bt

d3 x (6.104)

vektr zdeliini kulland ktan sonra Faraday yasas yardmyla

(6.104)'n sa yann

ir[c . (

. -1
v

Llt

11)

+ H _.6t

d 3x
(6.105)

haline getirebiliriz. Daha ileri gitmek iin iki varsay m

yapaca z. nce ie kar an ortam n, elektrik ve manyetik
zellikleri a s ndan izgisel olduunu varsayacaz. Bylece
(6.105)'deki zaman trevi, (4.89) ve (6.16) denklemleri uyar nca, elektrostatik ve manyetik enerji younluklarnn zaman
trevleri olarak yorumlanabilecektir. imdi de ikinci varsaymm z yapaca z; yani (4.89) ve (6.16)'n n toplamnn, zamanla
deien alanlar iin bile, toplam elektromanyetik enerjiyi
gsterdiini syleyeceiz. Buna gre, toplam enerji younluu
u

8n

-3.
(E .

-.3.
D + B . H)

(6.106)

ile gsterilirse, (6.105) bant s

jr. J . - rd3x .f[)u

"b t
v
V

Vc

. (E x H)

3
dx

(6.107)

eklinde yaz labilir. V hacmi keyfi olduundan, bunu bir

diferansiyel sreklilik denklemi ya da korunum yasas biimine
sokabiliriz:
bu +V.S= -J. E

(6.108)

Enerji ak n temsil eden S vektrne Poynting vektr denir

ve
=

c
4 E x H

(6.109)

eklinde verilir ve (enerji/yzey x zaman) boyutuna sahiptir.

313

Korunum yasas nda 'nin yaln zca raksamas , yer aldndan,

Poynting vektr olduka keyfidir; ona daima herhangi bir
vektr alann dnl eklenebilir. Bununla birlikte byle bir
ek terimin fiziksel sonular yoktur. Dolaysyla (6.109) zel
seimi yelenmektedir.
(6.107) integralinin ya da (6.108) diferansiyel ifadesinin
fiziksel anlam udur: Belirli bir hacim iindeki elektromanyetik enerjinin zamanla deime h z art bu hacmin s n r yzeylerinden birim zamanda d arya akan enerji, hacim iindeki
kaynaklar zerine alanlar taraf ndan yaplan toplam i in
eksilisine eittir. Bu, enerji korunumunun ifadesidir. Ferromanyetik maddelerdeki histeresiz gibi kay pl etkiler szkonusu
ise, (6.108)'deki basit yasa art k geerli deildir; onun,
histeresiz g kaybn veren terimlerle tamamlanmas gerekir.
imdiyedek hep elektromanyetik alanlar n enerjisi zerinde
duruldu. Alanlar . .arafndan hacim birimi bana birim zamanda
yap lan i (yani J.E), elektromanyetik enerjinin mekanik ya da
s enerjisine dnmesidir. Madde en sonunda ykl parac klardan (elektronlar ve atom ekirdekleri) olu tuuna gre, bu
dnm hzn , birim hacimdeki ykl parac klarn enerjisinin
artma hz olarak dnebiliriz. 0 zaman mikroskobik (E,B)
alanlar iin.Poynting teoremini, parac klardan ve alanlardan
olumu birleik sistemin enerjisinin korunumu ifadesi olarak
yorumlayabiliriz. V hacmi iindeki parac klarn toplam enerjisini
Emek. ile gsterir ve hacmin d na hi bir parac k
kmadgn
varsayarsak,
dE
mek.

--> - 3
J .Ed x

dt

(6.110)

yazabiliriz. Bylece Poynting teoremi,

enerjinin korunumunu
dE
dt

d
dt

birleik sistem iin

. S da

(Emek + Ealan ) =

biiminde ifade eder; burada V iindeki toplam alan enerjisi

aadaki gibidir:
E

1
alan -

u d3x =

BIT

_U:.2
v th

+ b2

d3x
)

(6.112)

izgisel momentumun korunumu da benzer biimde ele al nabilir. Ykl bir parac k zerine etkiyen toplam elektromanye-

314

tik kuvvet udur:

v

F = q(E +

(6.113)

x B)

V hacmi iindeki tm paracklarn momentumlarnn toplamn

P
ile gsterirsek, ikinci Newton yasas ndan
mek
dP

mek

- x B)

(6.114)

d'x

dt
yazabiliriz; i lemlerde kolayl k olsun diye, paracklar
zerinden alnan toplam , yk ve ak m younluklar zerinden
integrale evirdik. Poynting teoremini tretirken yapt m z
gibi, (6.114)'den ? ve J'yi yok etmek iin Maxwell denklemlerini kullanrz:

.p=

4T[c

4- -1>
V
E

'

J =

-1
c
47 (V x B

1
c

(6.115)

at

Bunlarn (6.114)'de yerlerine konmas yla integralin ii

4 a 1 [4 44 1 4 E 4
-3* 1
4 4
pE+JxB= E(V.E)+ F-Bx -Bx VxB)
4rt
'bt
haline gelir. Sonra da

B x _at =

-4

(E x B) + E x `-b

yazp, k eli paranteze B(V . B) = 0 terimini ekleyerek

buluruz:
-4
? E +

1 - -4

1 {~1.

- - -

unu

-5 J x B = -4T- E(V.E) + B(V.B) - Ex(C7xE)-Bx(VxB)

1
4Ttc
at

x -13)

Art k (6.114)', yani mekanik momentumun deime h zn yazabiliriz:

315

mek

d
dt

dt
-4

-4

1
41ic (

-4.

= 4n il(v.E) -

d3 x

-4. -4.
-4.
-4.
3
E x (VxE) + B(V.B) - Bx(Vx13)] d x (6.116)

Soldaki hacim integralini, V hacmi iindeki toplam elektromanyetik momentum,Palan' olarak tanyabiliriz:
P

3
(E x B)d x

a lan = thic

(6.117)

ntegralin ii, elektromanyetik momentum olarak yorumlanabilir.2

unluu, orant katsays c Dikatedrszbumonty
olmak zere, S enerji ak s younluu ile orant ldr.
(6.118)
ifadesinin hacim integralinin elektromanyetik momentum olarak
tannmas n tamamlamak ve (6.116)'y momentumun korunumu
yasas olarak kurmak iin, sadaki hacim integralini, momentum
ak diyebileceimiz bir niceliin dik bileeninin bir yzey
integrali haline evirmeliyiz. Kartezyen koordinatlar xe,( a:=
1, 2, 3) ile gsterilsin. (6.116)'daki integrant n elektrik
paras nn 0(= 1 bileeni a k olarak
[ ..E.(`-U'' -E'> )--EX(..\xE)>)] = E

'E2 ?El
'bE2 'bE3
E + + ) - E-,( - )
?x
?x

2
3
+ E 3( x

(E E ) + "?1 --- (E E
>c (E2 ) + ')< 2
2
*)< 3
3)

"x

(E2
2

)
1

E2
2

E2 )
3

dir. Bu ifade ociync bileenin

- "E' x=Z:-.a--(E E (23
2
x (3
o<
(3

o< f3

(6.119)

316

olarak yazlabileceini ve ikinci mertebeden bir tensrn sa

yana gre raksamas biiminde olduunu syler. Dolaysyla
Ta< (3 Maxwell gerilim tensrn
T
e< (3

E
LTt L

+ B B - 1 (E' .
' (3 7

(6.120)

S1"3

eklinde tanmlayp, (6.116) denklemini bileenli olarak

d -
dt (Pmek

Pal an) Ix

biiminde yazabiliriz.
teoremini uygulay p

jr
pv

3
T.< d x

imdi de hacim integraline

I 7).
3

To<f3 n p

dt ""mek Palan'

(6.121)
raksama

(6.122)

bantsn buluruz; burada

birim vektr, S kapal yzeyine
dik ve d a dorudur. Eer (6.122) bants momentumun korunumunu anlat yorsa, o zaman "..T.,<(3 n (3 ak olarak S zerindeki
birim yzeyden V hacmine giren momentum ak nn ocbileenidir.
Baka bir deyi le, '1',,, (3n13 , S yzeyinden geirilen ve V iindeki paracklarn ve alanlarn bileik sistemine etkiyen kuvvetin birim yzeye d en paras dr. Dolays yla elektromanyetik
alanlarn iinde bulunan cisimlere etkiyen kuvvetleri hesaplamak iin (6.122) denklemi kullan labilir. Bu amala cisimleri
bir S sn r yzeyiyle kapatmak ve (6.122)'nin sa yan uyarnca
elektromanyetik kuvveti toplamak gerekir.
Paracklardan ve alanlardan oluan birleik sistemin
asal momentumunun korunumu da, enerji ve izgisel momentumda
izlenen yoldan tretilebilir. Bu, renciye bir problem olarak
braklmtr (bak: Problem 6.11).
6.9- Makroskobik Ortamlar in Korunan Yasalar
Bir nceki kesimde Poynting teoremi makroskobik Maxwell
denklemleri kullan larak tretilmi ; fakat momentumun korunumu
ve Maxwell gerilim tensr yaln zca mikroskobik denklemler
iin tart lmt . Elektromagnetik ve mekanik diye ele ald m z eyler bir dereceye kadar keyfi oldu undan, youn madde
halinde,
halie
nd u elektromagnetik enerji younluunu, -S4' enerji ak g momentum ak n ve Tacis gerilim tensrn tanmlarken
byk bir titizlik gsterilmelidir. Bu sorun, birok ara tr-

317

cy y llarca uratrm tr. Tarihsel ykler Pauli ve de

Groot'da bulunabilir. Burada biz birka gzlemle yetineceiz.
Enerjiye olduu kadar, momentumun korunumuna da makroskobik
Maxwell denklemlerini drste uygularsan z, daha ok Minkowski'nin(1908) ad yla an lan sonular (aslnda bunlarn baz lar
daha nce bakalarnca nerilmi ti) elde edersiniz. Bu sonular, daha nce u ve S iin bulduumuz (6.106) ve (6.109)
ifadeleriyle momentum younluu ve gerilim tensr iin kan
->
1
4nc (D x B)

->
g =

=
47z

((3

(6.123)

ED +HB c<
c4

(...131-1-3'.11)(50( j

(6.124)

ifadeleridir. Ortam n izgisel olduu varsaylr; fakat izotropik olmas gerekmez. zotropik olmayan ortamlar iin gerilim
tensrnn simetrik olmad na dikkat ediniz. Bu simetri
eksikli i birok fizikiyi rahats z etmi tir; (6.124) ifadesini, simetrik yap lm bir ifadeyle deitirenlerin banda
Hertz ve Abraham gelmektedir. Deneysel testler dnld
kadar kolay gerekle tirilemez. Brevik* Tec p'nn e itli biimlerini ayr nt l olarak tart makta ve simetrik olmayan Minkowski ifadesinin yelenmesi sonucuna varmaktadr.
g n
iin elde edilmi olan (6.123)Minkowski ifadesi, genellikle elektromanyetik momentum younluu olarak kabul edilemez
gibi grlmektedir. Tm aratrc lar
-g> = 1
4Trc

-> --'
(E x H =

1
2

(6.125)

tanmnda birlemektedirler. Bu sonu, madde ve alanlardan

olu an sistemin istatistik mekanik erevesi iinde ele al nndan kmaktad r; byle bir sistemde elektromanyetik nicelik-

ler, birleik sistem iin olan nicelikler ile ayn T denge

scaklnda ve? younluunda fakat s fr alanl madde sistemi
nicelikleri aras ndaki fark olarak tanmlanr.
Bu tanm
uyarnca, momentum ve enerji. akw yo unluklar (6.125) ve
(6.109) ile verilir. Oysa ki D =E ve l = olan izgisel ve
izotropik bir ortam iin i enerjinin elektromanyetik paras **
* I. Brevik, Dankse Videns. Sels. Mat.-fys.Medd. 37, No. 11 and No. 13 (1970)
** Bak: de Groot, Kesim 13 ya da Landau and Lifshitz, Electrodynamics of
Continuous Media, Kesim 10, 15, 30, 34.

318

u _ 181t kE2 [E + T(.)

+ 82 L,,A+

(6.126)

-6T ?

elektromanyetik gerilim tensr ise

1 fEE E + ',AH H - lc
T
=
p
2-aan
ocf3
p

2
(E-9(.0-) )+H (m-p(?12-)T)]r.

- 5;. T

(6.127)
dir. Bu ifadeler, ancak E. ve p'nn s cakl k ve younluktan
bams z olduu durumda (ki bu fiziksel olmayan bir durumdur)
u ve To(13 1 nn Minkowski ifadelerine indirgenirler.
Elektromanyetik alanlar iinde yo un madde bulunmas
halinde, enerji ve momentum dengesi konusunun ok karma k
olduu a ktr. Daha fazla tart ma iin, okuyucuya Landau ve
lifshitz'i ve Stratton'un 2. Blmn sal k veririz.
6.10- Harmonik Alanlar in Poynting Teoremi, mpedans ve
Admitans' n Alan Tanmlar*
Birok uygulamada, hatta sistemin boyutunun rne in bir
rezonans anteni iin bo uzay dalgaboyu basamanda olduu
durumlarda bile, iki-ulu izgisel bir ebekenin direnci ve
reaktans gibi blok devre kavramlar ortaya kar. Dolaysyla
alan karvramlarna dayanan genel bir tan ma sahip olmak yararl dr. Harmonik zaman de iimli alanlar iin Poynting teoremin
ele alarak buna ulaabiliriz. Tm alan ve kaynaklarn e-1154
gibi bir zaman bal lna sahip olduklar n varsayal m; bu
durumda
-. * ()eiwt]

t > = Re E''(x) e-i1A7t11 =[7_>,..+,

E(x) e

(6.128)
yazar z. E(x) alan genelde karmal oltl,p, yere gre deien bir
bykle ve faza sahiptir. :P',t) . E(',t) gibi arp m ifadeleri iin unu yazabiliriz:

1
.
J(x,t).b(x,t)
=

J(x) e

iW t

'P iWt
+ 4J*(x)e

1:4

. E(x)e

iW t 4*

+E (5)e iW t]

* Su kesimin i leni i Fano, Chu and Adler 'in Kesim 8.2 ve 8 .3'ndekine paraleldir. Okuyucu, sz edilen bu kitapta blok devre ve alan kavramlar aras ndaki ili ki indktrlerdeki rastgele kapasitans rnekleri, v.s. zerine
daha fazla bilgi bulabilir. Adlar, Chu ve Fano'nun ilk iki blmne de
bak n z.

319

1
=-2- Re [:7* (>1). -E(>t) +

(6.129)

E's. (,-?) e-21.1'1-1

Buna gre, arpmlarn zaman ortalamas olarak, bir karmal

nicelik ile dierinin karmal e leniinin gerel ksmnn
yars n alabiliriz.
Harmonik alanlar iin Maxwell denklemleri
-4
-4 -V . B = O
VxE-i B = 0
c
-4 -.
V . D = 4-rcf,

-4.
. <4.)
VxH+

D =

4-rt

(6.130)

haline gelir; burada tm nicelikler, (6.128)'in sa yan

uyarnca, X''in karmal fonksiyonlar dr. (6.103)yerine
3
.Ed x

2 V

hacim integralini ele al r z; bunun gerel ksm , V hacmi

iindeki alanlar tarafndan yap lan iin zaman-ortalamal
h zn verir. (6.103)den (6.107)'ye kadar olan paralel
basamaklardan geerek unu buluruz:

2r d 3x = c (
8-K)V

1 5
2

c
3.T

_. 4

jr[-V

d3x

v x -H* -i

EX 1 ) -

(E.

-4D
9K
- B . 1'111 d3x
(6.131)

imdi karmal Poynting vektrn

S =

-4*
(E x H )

(6.132)

ve harmonik elektrik ve manyetik enerji younluklarn

we = 167c

wm =

16Tt

0--3'

(6.133)

olarak tanmlayal m. Bylece (6.131) bants

. 7d 3 x + 2iu..j(w
e
V

wm )d 3x +5

Fida = 0 (6.134)

320

biiminde yaz labilir. Bu (6.107)'rin harmonik alanlar halindeki

benzeridir. Karmal bir denklemdir; gerel k sm zaman-ortalama11 nicelikler iin enerjinin korunumunu verir. Sanal k sm ise
reaktif ya da depolanm enerji ile onun de iimli ak n
birbirine balar. Kayps z dielektrikli ve mkemmel iletkenli
sistemlerde olduu gibi, w ve w enerji younluklar gerel
hacim integrallerine sahipseler, ( rg.134)'n gerel k sm

Re(Y . E) d3x +I- Re( . -r->1.) da = 0

S

dr ve unu gsterir: V iindeki kaynaklar zerine alanlar

taraf ndan yaplan iin kararl -durum zaman-ortalamal h z , S
s nr yzeyinden V hacmi iine giren ortalama g ak na
(Re S 'nin dik bileeninden hesaplanacak) e ittir. Bu, u enerji
younluunun bir kararl ksm ve bir de harmonik olarak
dalgalanan k sm bulunmas halinde, Poynting teoreminin daha
nceki biiminden (yani 6.107'den) hesaplanabilecek olan
bantnn ta kendisidir. Sistemin bileenlerindeki kay plar
nedeniyle, (6.134)'deki ikinci terim bu kayb hesaba katacak
bir gerel ksma sahiptir.
(6.134)'deki karmal Poynting teoremi, genel, iki-girili,
izgisel va pasif bir elektromanyetik sistemin giri impedans n tanmlamak iin kullan labilir. ekil 6.6'da grld
gibi, S s nr yzeyiyle evrilmi V hacmi iinde bulunan ve
yalnzca giri ular d ar kan sistemi d nelim. Karmal
harmonik giri ak m ve gerilimi I i ve Vi ise, karmal g
*
giri i
1 I- V 'dir. Bunu Poynting vektr cinsinden yazabilmek
2
2. 2
iin,
(6.134) bantsn S'nin dndaki tm uzaya uygular z. Bylece unu buluruz:
1

I. V. =

n da

(6.135)

Burada -r' birim vektr, ekil 6.6'da grld gibi, da

doruynelmitirvegiri. gak nnS.yzeyine (alt
ekildeki e-eksenli kablonun kesiti)

321

V4,

ekil 6.6- Keyfi, iki-girili, izgisel, pasif elektroManyetik sistemlerin ematik diyagramlar .
S yzeyi sistemi tm olarak sarmaktad r;
yalnzca giri ular dar kmaktadr.
Bu ularda harmonik giri akm ve gerilimi
LiveWolup, giri impedans Z ise Vi =
ZIi olarak tanmlanmaktadr. stteki diyagram iinin kayplarnn nemsenmedii dk
frekanslara uygulanr; e-eksenli giri
kablosuna sahip alttaki diyagram ise nn
direnmelerinin tartlmasna izin verir.
s nrland varsay lm tr. imdi de (6.134) bants S
kapal yzeyiyle evrili V hacmi iin ele al nrsa, (6.135)'in
sa yan , V hacmi iindeki alanlar zerinden olan integraller
cinsinden yaz labilir:

322

3
1 I.
* 'P 3
J E d x + 2iwl(w -w)d x +
I V . - 1 1-->
2 e m

da

s -S.

(6.136)
Buradaki yzey integrali, S. giri yzeyi dndaki S yzeyini
geerek V hacminden d arl akan gc gsterir. (S-S.) yzeyi
sonsuza gtrldnde, bu integral gereldir ve kaan nm
gsterir (bak: Blm 9). D k frekanslarda bu nemsenmeyecek
kadar azdr. 0 zaman S. ile S aras nda bir ayrm yapmak
gerekmez ve ekil 6.6'daki st diyagram i imizi grr.
Giri impedans Z = R - iX (elektrik mhendisleri,tunu Z=
R + jX olarak okuyun!), V. = Z . tanmyla (6.136)'dan bulunur.
Gerel ve sanal ksmlarlyl ir:
R =

1 ,fRe539 . "E"'d 3x +
V
It r

X -

1
. 12
I

4(kRe
V

S-S.

n da + 40J mj^(wm-wd
V
(6.137)

J. - c13 x
m _w e ) d3x 4mi- J
V

(6.138)

(6.137) ve (6.138)'i yazarken, S'den d ar geen g aknn

gerel olduunu varsayd k. Bylece (6.137)'deki ikinci terim,
yksek frekanslarda nem kazanan " nm direnci" dir. D k
frekanslarda, tek nemli kay p kaynann Ohmik kay plar
olduu sistemlerde, bu ifadeler
R

1
,
ii 1.. v cr- Ei a3 x

(6.139)

4(.02 jIt.
v (wm

(6.140)

3
we ) d x

ekline basitleirler. Burada or' gerel iletkenliktir; (6.133)

wm ve w. e enerji younluklar da temelde tm hacim zerinde
gereldr. Aka grld gibi, diren, devredeki Ohmik s
kayb dncesinden beklenen deerdir. Benzer olarak, reaktans
da akla yak n bir biime sahiptir. Byk bir indktans halinde
olduu gibi, eer depolanan manyetik enerji basknsa, reaktans
pozitif olur v.s... Indktanslar (X = WL) ve kapasitanslar (X
= -1/WC) iin dk frekans reaktans nn farkl frekans bal-

323

lklar , bir yandan L'nin ak m ve gerilim cinsinden olan tanmna (V = L dI/dt) ve di er yandan C'nin yk ve gerilim
cinsinden olan tan mna (V = Q/C kklerini uzat r. Karmal Y
admitans nn iletirlii ve al nrl iin (6.139) ve (6.140)
ifadelerine edeer sonularn tretilmesi gibi baz basit
rneklerin ileni i, blm sonundaki problemlere braklmtr.
6.11- Elektromanyetik Alanlarn ve Kaynaklarn Dnmeler,
Uzaysal Yansmalar ve Zaman Terslenmesi Altndaki
Dnm zellikleri

Birbirleriyle ili kili fiziksel niceliklerin belirli

trden koordinat dnmleri alt nda uyumlu dnm zelliklerine sahip olmalar gerei ylesine benimsenmi tir ki, bantlar biimine getirilebilen bu tr gereksinimlerin ve s nrlamalarn nemi kimi kez unutulmaktad r. Bu nedenle elektromanyetik niceliklerin, dnmeler, uzaysal yans malar ve zaman terslenmesi altndaki dnm zelliklerini a k ak tartmak
yararl olacakt r. Bu kavramlar grnm-bilimsel yoldan kurulan
bantlar snrlamada hemen uygulama alan bulurlar; burada
da manyetik tek-kutup probleminin tart laca gelecek kesimde
kullanlacaklard r.
Okuyucunun, uzay ve zaman koordinatlar nn dnmlerini
ve bunlarn genel korunum yasalar yla olan ilikilerini klasik
mekanikten bildii vasaylmaktad r (rnein Goldstein'e bakn z).Burada yalnzca belli bal sonular n bir zeti verilecektir.
Dnmeler

boyutta bir dnme, bir noktan n koordinatlar zerine

yaplm , koordinatlar n karelerinin toplamn deimez brakan
izgisel bir dnmdr. Bu tr bir dn me dik dnm ad
verilir. Dnm x'0( koordinatlar , ilk x o< koordinatlar
cinsinden
x'
oc = Z aexpx

(6.141)

4 2
-. 2
biiminde yaz lr. (x ') = (x ) olmas koulu, a" gerel
dnm katsaylarn birbirlerine dik olmaya s nrlar:
aix (3 aoos = >(3r

(6.142)

Ters dnm (a-1)c(3 = a 'dr ve (o) matrisinin determinant o(

(

324

nn karesi bire eittir. det (a) = +1 deeri, ilk durumdan

sonsuz kk basamaklar n ard-arda uygulanmas yla elde edilebilen bir has dnmeye kar gelir; oysa ki det(a) = -1 de eri,
has olmayan bir dnmeyi, yani bir yans ma arta bir dnmeyi
belirler.
Fiziksel nicelikler, dnmeler alt ndaki dnm biimlerine
gre, e itli mertebelerden dnmesel tensrler olarak s nflandrlrlar. t koordinatlar , x. h zlar , P'. momentumlar
(6.141) temel' dn m yasas uyarnca dnen bileenlere
sahiptirler
ve birir
ve v
zi mertebeden tensrler, ya da vektrlerdir. x . x, ya da
1. . p, gibi iki vektrn skaler arp m
dnmeler a1't nda degmezair; dolays yla bunlar s frnc
mertebeden tensrler, ya da skalerlerdir.
B' = :aa. y a s B ys
ocp
y,s oc

(6.143)

uyarnca dnen niceliklerin kmelerine ikinci mertebeden

tensrler, ya da genel olarak tensrler denir. Maxwell'in
gerilim tensr bu trden bir nicelikler kmesidir. Daha
yksek mertebeden tensr dn mleri de benzer biimde tan mlanr.
Elektromanyetik alanlar ve dier fiziksel nicelikleri ele
ald m zda, koordinatlarn ve belki de dier kinetik deiken lerin bir ya da daha fazla fonksiyonuyla urar z. 0 zaman
dnmenin "etken" ya da "edilgen" grnmn seme durumu
ortaya kar. Biz "etken" grnm benimseyece iz-bu grnmde
koordinat eksenleri sabit varsay lr ve fiziksel sistemin bir
dnmeye urad dnlr. Buna gre, rne in, balangta x
1
ve x 2 koordinatl ykl iki paracktan oluan bir sistem, bir
dnme altnda ylesine dn r ki artk paracklar n koordinatlar , ekil 6.7'de grld gibi ve -Xl 'dr. Her bir
koordinat vektrnn bile enleri (6.14) uyar nca dnr;
fakat elektrostatik potansiyel de imez kalr; nk potansiyel
yalnzca iki nokta2 aras ndaki R = 1 -X!' -7(1'2 j uzakl nn bir
fonksiyonudur ve R vektrlerin skaler l arpmlarnn toplam
olup dnmeler alt nda deimezdir. Demek ki elektrostatik
potansiyel, dnmeler alt nda skaler iin bir rnek oluturmaktadr. Genel olarak,topluca x. ile gsterilen eitli koordi natlarn (hz ve momentum gibi koordinatlar bile buna eklenebilir) fonksiyonu olan bir .15 fiziksel niceli i, sistemin ti -=2;
gibi bir dnmesi sonucunda deimez kalyorsa, yani
(6.144)
ise,

nicelii dnmeler alt nda bir skaler fonksiyondur.

325

0
ekil 6.7

ki ykl bir sistemin "etken" dnmesi.

Benzer olarak, eer Vu

o(.= 1,2,3) gibi tane fiziksel
nicelikten oluan bir crde, sistemin bir dnmesi alt nda

v' (x' ) =

a V (.)

tw;

(6.145)

uyarnca dnyorsa, o zaman V bir vektrn bileenlerini

olu turur. Daha yksek mertebeli tensrler de benzer biimde
tanmlanrlar.
Diferansiyel vektr i lemcileri, dnmeler alt nda belirli
dnm zelliklerine sahiptirler. rnein, bir skalerin
gradyeni (Vi) bir vektr gibi ve bir vektri raksamas ( -N7)
bir skaler gibi dnr. Laplasiyen ilemi V de, bir fonksiyon
ya da fonksiyonlar cmlesine uyguland nda, onlarn dnmesel
dnm zelliklerini deitirmez anlam nda bir skaler i lemcidir.
ki vektrn
A =BxC

(6.146)

326

vektrel arp mna zel bir dikkat harcanmal dr. Bu vektrel

yazm bileenler cinsinden u demektir:
A =
Burada ofs= 1, (3. 2, '6" = 3 ve devirsel permtasyonlari iin
E oay = = + 1, dier permtasyonlar iin E.,,,"= -1 1 dir; iki ya
da daha fazla indis ayn ise o eleman s frdr. Sa yanda iki
vektrn bulunmas nedeniyle, vektrel arpm, izsiz kart -si metrik ikinci merteteden bir tensrn baz niteliklerine
sahiptir. Byle bir tensrn yaln zca bamsz bileeni
bulunduundan, onu bir vektr gibi grrz. nk imdlyedek
nitelikli bir cmlenin dnmeler alt nda (6.141) uyar nca
dntn grdk. Gerekte (6.146) vektrel arp m iin
dnm kural udur:
(6.147)
A' = det(a) 7.:_a B
o<
A(3
'
imdiyedek ele ald mz tek tr dnme olan has dnmeler iin
det(a)=+l 'dir; dolay s yla (6.147) dnm, (6.141)'deki
temel koordinat dnmyle uyum halindedir. Has dnmeler
alt nda, vektrel arp m bir vektr gibi dnr.
Uzaysal Yans ma ya da Terslenme

Bir dzleme gre yans ma, tm noktalar n koordinat vektrlerinin dzleme paralel bile enlerini deitirmeden brakp
dik bile enlerinin i aretlerini deitirmeye kar gelmektedir.
yleyse x-y dzlemine gre yansma iin x. = (x. y. =
vekt1(x.1 ' y. -z.)'dir. Uzaysal terslenme ise, her kojditat
'
nn tum bileenlerinin ba langca gre yans tlmas demektir:
x terslenme ya da yans ma bir kesikli

1
donm olup, ki koordinattan daha fazlas iin, genel olarak
has dnmelerle olu turulamaz; det(a) = -1 haline kar gelir
ve yal n terslenme i lemi, a 0 = -6 olmak zere (6.141) ile
verilir. Buradan vektrlerin uzaysal terslenmeler alt nda
iaret deitirdikleri, oysa ki (6.147) uyar nca davranan
vektrel arp mlarn i aret deitirmedikleri ortaya kar.
Bylece, genel dnmeler alt nda, vektrlerin iki trn birbirinden ay rdetmek zorunday z:
Kutupsal vektrler (ya

warnca ffirwenve
.4.

A,

V V = -V

gibi davranan niceliklerdir.

da sadece vektrler): (6.145)

-

3ti altnda

327

Eksensel vektrler ya da Szdevektrler:

dnen ve
= - alt nda

(6.147) uyar nca

->

A -->A 1 = A

gibi davranan niceliklerdir. Dnmeler alt ndaki skalerler iin

de benzer ayrmlar yaplmal dr. Uzaysal terslenmeler alt nda
i aret deitirmeyen niceliklere skaler ve i aret deitirenlere szdeskaler diyeceiz. ,b ve -Cinin de kutupsal
vektrler olmak zere, x C) ) l skaler arp m bir
szdeskaler nicelik rne idir (Bu arada al lm gsterimin
tehlikeli bir yan n gryoruz. Bir vektr biiminde yazmak,
bize onun kutupsal vektr m, yoksa eksensel vektr m olduunu
syleyemiyor). Daha yksek mertebeli tensrler kutupsal ya da
eksensel vektrlerin bile enlerinin arp mlarn alarak kurulurlarsa, uzaysal terslenme alt ndaki dnm zellikleri
hemen karlabilir. N'yinci mertebeden bir tensr uzaysal
terslenme alt nda (-1) arpan yla dnyorsa, wia gerek
tensr ya da sadece tensr diyeceiz; yok eer (-1) 1 arpanyla dnyorsa, ona N'yinci mertebeden bir szdetensr
adn vereceiz.
Zaman Terslenmesi

Fiziin temel yasalar , en az ndan klasik dzeyde, zamann

ynne gre deimezdir. Bu, denklemlerin t'ye gre ift
olduu anlamna gelmez; fakat t = -t zaman terslenmesi
dnn altnda ili kili fiziksel niceliklerin uyumlu biimde
dnerek szkonusu denklemin biimini koruduunu syler.
Dolaysyla U(X>) d potansiyeli iinde hareket eden P momentumlu ve 3tkonumlu bir parac k iin Newton'un
d13
dt

_ V- 11(3t)

hareket denklemi, zaman terslenmesi alt nda, x

= x
ve
kouluyla, deimezdir. Momentumdaki i aret deiiklii, momentumun v = d/dt h zna olan ball nedeniyle
kolayca sezilmektedir. Newton yasalar nn zaman terslenmesi
alt ndaki deimezlii bizi u sonuca gtrr: Bir parac klar
sistemi verilen bir ilk ekillenimden eitli kuvvetlerin
etkisiyle belirli bir son ekillenime geliiyorsa; sistemin
olas bir hareket durumu da, zamanca terslenmi son ekilleni min (tm konumlar ayni, fakat h zlar ters evrilmi ) tersine
evrilmi yol zerinden zamanca terslenmi ilk ekillenime
gelimesidir.

328

e itli mekaniksel niceliklerin, dnmeler, uzaysal terslenmeler ve zaman terslenmesi alt ndaki dn m zellikleri Tablo
6.1'in ilk k sm nda zetlenmektedir.

e itli Fiziksel Niceliklerin Dnmeler, Uzaysal Terslemyeler ve Zaman

Terslenmesi Alt ndaki Dn m zellikleri n
Uzaysal,Tersnnft
(TensNn mertebesi) lenme (isim)

Fiziksel Nicelik

Zaman Terslenmesi

I. Mekaniksel
Koordinat

Tek(vektr)

ift

Hz

Tek(Vektr)

Tek

Momentum

Tek(vektr)

Tek

ift(szdevektr)

Tek

Tek(vektr)

ift

ift(szdevektr)

ift

ift(skaler)

ift

ift(skaler)

ift

A sal Momentum

L=x x p

Kuvvet
Kuvvet Momenti
Kinetik Enerji

=x x
p 2 /2m

Potansiyel Enerji U(7)

Il. Elektromanyetik
Yk yo unlu u
Ak m yo unlu u

ift(Skaler)

ift

Tek(vektr)

Tek

Tek(vektr)

ift

Elektrik alan
Kutuplanma
Yerde i tirme

D,

Manyetik indksiyon
M knat slanma
Manyetik alan
Poynting vektr

H Jr
S= (W)

ift(szdevektr)

Tek

Tek(vektr)

Tek

Tap

ift(tensr)

ift

Maxwell gerilim
tensr

a) x ve tsnin fonksiyonlar olan nicelikler iin uzay terslenmesi ya da

zaman

terslenmesi alt nda iftlik ya da teklikten ne demek istendi i konusunda ok

a k olmak gerekir. rne in, manyetik indksiyon yledir ki uzay terslenmesi
alt nda ES(7,t)---l3). (t).-+(-3,t) iken, zaman terslenmesi alt nda -I3('",t)
T

(;;,t)=-E3()7,-t)idir.

329

Elektromanyetik Nicelikler

Mekanik yasalar gibi, elektromanyetik olaylar yneten

denklemlerin biimlerinin de dnmeler, uzaysal yans malar ve
zaman terslenmesi alt nda deimez kaldklar gerektir (yani
bilinen tm deneysel olgularla uyumludur). Bu, deiik elektromanyetik niceliklerin stteki i lemler altnda iyi-tanml
dnm zelliklerine sahip olduklar n ifade eder. Elektrik
yknn Galile ve Lorentz dnmleri alt nda deimez kald
ve dnmeler alt nda bir skaler olduu deneysel bir gerektir.
Ykn uzaysal yans malar ve stelik zaman terslenmesi alt nda
da bir skaler olduunu varsaymak doal, yararl ve yerindedir.
Burada sorun udur: Kuvvet gibi fiziksel olarak llebilen
nicelikler yk ve alann arpmn ierirler. Dolaysyla E
gibi, B gibi alanlara yklenen dn m zellikleri yk iin
seilen anlamaya bal dr.
Bu dnm altnda da yk gerek bir skaler say lrsa,
f yk younluu da bir gerek skalerdir. Elektrik alan birim
yke den kuvvet oldu una gre, E'nin zamansal terslenme
altnda bile bir kutupsal vektr olduunu grrz. Bu, V . E =
47T9 Maxwell denkleminden de kar; nk her iki yan ayni
biimde dnmelidir.
Faraday yasas n temsil eden
- -
1
"i}3 - 0
V x E +
c
-at
Maxwell denkleminin ilk terimi, dnmeler ve uzaysal yans ma
altnda bir szdevektr gibi dnr ve zaman terslenmesi
altnda ifttir. Dolaysyla biim deimezliini korumak
iin, B manyetik indksiyonunun zaman terslenmesi altnda tek
bir szdevektr olmas gerekir.
-4

V x B -

-6E
'at

4 -rt

biimindeki Ampere-Maxwell denkleminin sol yan nn ise, zaman

terslenmesi alt nda tek olan bir kutupsal vektr gibi dnecei grlebilir. Bu, yk arp hz cinsinden olan tanmndan da
beklendii gibi, J akln younluunun zamansal terslenme alt nda
tek bir kutupsal vektr olduunu gsterir.
Mikroskobik alanlar n ve kaynaklarn, dnmeler, uzaysal
terslenme ve zaman terslenmesi alt nda iyi-tanml dnm
zelliklerine sahip olduklar n grdk. Kesim 6.7'de makroskobik Maxwell denklemlerinin tretilmesi ve P',g'v.s'.'nin tan mlar dikkate al nrsa, Mr'nin nn de ayni biimde dn tk-

330

A,

leri
yle) anla lr. Elektromanyetik niceliklerin
e itli dnm zellikleri Tablo 6.1'in ikinci k smnda
zetlenmektedir.
Tablo 6.1'de s ralanan simetri zellikleri hakk ndaki
kantlar n yararn rneklerle anlatmak amac yla, dzgn,
sabit bir d g manyetik alan1 4. iinde bulunan izotropik,
izgisel ve kay s z bir ortamn P kutuplanmas n belirleyen
yerel bir birletirici bantnn ol bilimsel yap sn ele
alalm. Bu bant , varsaym olarak, E elektrik alan na gre
birinci derecedendir; fakat g ' n kuvvetleri cinsinden ikinci
dereceye kadar bir a lma ge?eksinim duyarz. P kutupsal bir
vektr ve zaman terslenmesi alt nda ift olduundan, skaler
katsaylarla arp4lacak olan e itli terimler ayn biimde
dnmelidirler. B 'a gre s frnc dereceden yalnzca E
vardr. B 'a gre c's fr nc dereceden olupta E'yi izgisel
olarak i&en olas terimler unlardr:
-->
E x B

x B

2->
E

o '

-at 2

o'

..

Bunlarn tm hem dnmeler hem de uzaysal yans malarca izinlidirler; fakat ancak ierisinde tek zaman trevini bulunduran
terimler zaman terslenmesi alt nda uygun biimde dnrler.
Bo 'a gre ikinci dereceden olan terimler iin olanaklar unlard r:
->
->
) -t E
(B . B )E
. Bo)Bo '
o
--- t
o
o
o
Burada yaln zca 'nin s f r ya da ift zaman trevli terimleri
tm gezeksinimleri salarlar. Dolaysyla kutuplanma iin,
sabit B manyetik alan na gre ikinci mertebeye kadar do ru
o
olan en genel yerel (uzayda) ifade

E +

"at

x B +
o

1-3->o o )E +

B-- o ) o +
(6.148)

d r; burada )c 'ler gerel katsay lardr ve 'a gre izgisel

olan terimleri iin tek zaman trevleri, g 9n s frnc ve
lkinci kuvvetleri iin ift zaman trevlerP gelmek kouluyla
E'nin daha yksek zaman trevleri de ifadede yer alabilirler.
Dk frekanslarda hemen hemen tm maddesel sistemlerin yant
elektriksel kuvvetler yoluylad r. Buna bakarak daha gereki
ifade udur:

331

->
P ---- )<0E-> +.);

E -4
x Bo +
-at

,2 4
E B-4)B-4(6.149)
-> ->
)

+
"X'
(---1
(B
.B
o o
2 o o
3

Burada B 'n n her kuvveti iin yaln zca en dk mertebeli

zaman td.evini aka yazdk. Optik frekanslarda bu denklem,
sabit bir manyetik alandaki izotropik ortama dalgalar n
jirotropik davran nn anla lmasna izin verir.
Bir baka rnek, Hall olay , problemlere biraklmtr.
Hem bu, hem de termogalvanomanyetik etkiler ve kat larda
manyetik yapnn varl Landau ve Lifshitz'de tart lmaktadr.
6.12- Manyetik Tek-kutuplar Sorunu zerine
imdiyedek (1975) manyetik yklerin ya da tek-kutuplar n
varl konusunda hi bir deneysel kan t bulunamamtr; fakat
daha ok Dirac' n erken ve olaanst parlak kuramsal dncenedeniyle, ne zaman yksek enerji fizi inde yeni bir
enerji blgesi alsa, ya da ay talar gibi yeni bir madde
kayna ele gese, tek-kutuplarn aranmas yeniden alevlenir.
Aada kaba izgileriyle verilen Dirac' n dncesine gre,
evrende bir manyetik tek-kutbun varl , elektrik yknn
kesikli niteliine bir aklama getirebilir. Ykn kuantumlu
oluu fiziksel dnyan n en derin gizlerinden biri oldu u iin,
Dirac' n dncesi byk bir ekicili e sahiptir. Kuramsal
dncelerin tarihi ve 1968'e dek yap lan deneysel aramalar
Amaldi'nin bir derleme makalesinde anlat lmaktadr.t Daha
sonraki al malara degin baz kaynaklar da blmn sonunda
yer almaktadr.
Dirac' n savn incelemee gemeden nce, baz n bilgiler
rin verilmesi gerekir. Ortaya kan bir soru, parac klarn
hem elektrik hem de manyetik yk ta yabileceklerini sylemeye
elektrik younolanak olup olmaddr. Bir an iin, J,
P ve 5; yk ve manyetik
luklarna ek olarak, f' ve 3' gibi manyetik
akm younluklarnn var oldgiunu kabul edelim. Bu durumda
Maxwell denklemleri yle olurdu:
Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media kitab n n 34.
sayfas na ve 337. sayfas ndaki Problem 3te bak n z.
*w P.A.M.Dirac, Proc.Roy.Soc. A133, 60 (1931); Phys.Rev. 74, 817 (1948).
E.Amaldi, "On the Dirac Magnetic Poles", Old and New Problems in Elementary
Particles kitab nda, editr: G.Puppi, Academic Press, New York (1968).
P.G.H.Sandars, Contemporary Physics 7, 419 (1966) ve R.H.Corrigan, Nuovo
Cimento 33, 633 (1965) 1 deki daha k saca derleme makalelere de bak n z.

332

-,,y.

v.

.....
D = 4n iPe

Vx

-N
H =

"?,-1 ,
-6 t

a13`

_N,. ...4..
V . B = 411% , -V x E =

-bt

-rt 5

e
(6.150)

41t -->
J
+ c
m

Manyetik younluklarn, elektrik younluklar gibi, ayni biimde

bir sreklilik denklemini gerekledikleri varsay lr. Bu
denklemlere bakarak, manyetik yk ve ak mn varl , bizi
gzlenebilir elektromanyetik sonulara gtrebilir san r z.
Bununlar beraber, a adaki dalite dnmlerini ele alal m:
E = E' cos' + H' sin

-4.

-4.

, D = D' cos' + B' sin

(6.151)

H = -E sin + H' cos' , B = -D' s i n '

+ B' cos
4

Gerel bir Ir ac s iin, byle bir dn m, E x H, (E.D+ B. H)

ikinci derece ifadelerini ve Maxwell'in T ad gerilim tensr
bileenlerini deimez brakr. Eer kaynaklar da ayni biimde,
yani
--)
?" cos V + ?'
J = Je cos' + J' sin -f
ge
e
,
e
(6.152)
P =
im

9' cos +

sin "', Jm = -J' sinir + J'cosir

e

gibi dnrlerse, birka cebirsel i lemden sonra grlr ki

(6.150)'deki genelletirilmi Maxwell denklemleri de imez
kal r; yani sl kaynaklarla yaz lan sl alan (E', B',
denklemleri (6.150) denklemieriyle ayn drlar.
Elektrodinamik denklemlerinin dalite dn mleri alt ndaki
deimezlii, bir parac n elektrik yk tay p manyetik
yk tamadn sylemenin bir anla ma i i olduunu gsterir.
Tek anlaml soru, tm parac klarn ayn manyetik yk bl
elektrik yk oranna sahip olup olmadklardr. Eer ayn
szkonusu orana sahipseler, p = 0, ,7 = 0 olacak biimde bir
IT as seip bir dalite dnm yapabiliriz. Bylece bildiimiz Maxwell denklemlerine sahip oluruz.
Bir anlama yap p elektronun elektrik ve manyetik yklerini
q = -e, q = 0 olarak seersek, o zaman bilindii gibi proton
m
i q (elektron) +
iin
n q =+e ( imdiki hata s nr --(
e
el e
qe (proton)1
20
10- kadardr) ve lq (nkleon)1 < 2 x 10 -24 e olur.
m

333

Protonun ya da ntronun manyetik yk zerine konan bu

ar kk limit, dorudan doruya yerkresi yzeyindeki
ortalama manyetik alan n 1 gauss'tan daha byk olmamas ndan
kar. Varlan sonu, ok byk bir kesiklikle udur: Allm
maddenin parac klar yaln zca elektrik yk tarlar; ya da
edeer olarak, Onlarn tm ayn manyetik bl elektrik yk
oranna sahiptirler. Di er karars z parac klar iin manyetik
yk sorusu tam yantlanmamtr; fakat imdilik olumlu kan t
da yoktur.
j, ve J 'nin donmeler, uzaysal yans malar ve zaman terslenmesi Wlt ndki dnm zellikleri nemlidir. Al kn olduumuz
forml-asyonda ve ".Bnin
.
bilinen davranlar yardmyla,
(6.150)'deki ikinci sradan u sonulara varrz:
bir_zdeskaler younluk olup, zaman terslenmesi alt nda
tektir ve J bir szdevektr younluk olup, zaman terslenmesi
altnda iffitir. .5) 'nin hem uzay yans mas hem de zaman terslenmesi alt ndaki msimetrileri pininkilere zt olduundan,
elektrik ve manyetik ykl bir parac n varl , uzay yans mas ile zaman terslenmesinin fizik yasalar iin artk geerli
simetriler olamayacaklar sonucunu gerekli klar. Kukusuz, bu
simetri ilkelerinin temel parac klar fizii alannda tam
olarak yrmedikleri bilinmektedir; fakat bu simetri bozulmalarnn ar lde kk ve herhangi bir biimde zayf etkilemelerle ili kili olduklar grlmektedir. Gelecek ilerlemeler
elektromanyetik, zayf ve belki de kuvvetli etkile meleri
birbirine balayabilir ve manyetik yk ta yan parac klardan
uzay yans mas ve zaman terslenmesi simetrilerinin bozulumu
iin bir ara olarak yararlan labilir. Tek-kutuplarn kantlar
varolmad srece, bu dediklerimiz speklsyondan teye
geemez.
Manyetik tek-kutuplarn varl hakkndaki olumsuz kan tlara karn, gene de biz Dirac' n ustaca nerisine dnelim.
Dirac, bir manyetik tek-kutbun varl halinde bir elektronun
kuantum mekaniini ele alarak, tutarl l k iin
ge
tc

n
2

n = 0,

1,

2, .

(6.153)

kuantumlama koulunun gerekli olduunu gsterdi; burada e

elektronik yk, t Planck sabiti bl 2 .7r ve g tek-kutbun manyetik ykdr. Dolaysyla bir tek-kuttun varlndan, elektrik
yknn kesikli niteli i ortaya kar. e'nin bykl belirlenemez; ancak manyetik g yk cinsinden bilinir. 2 Bu d?ce
tersine evrilebilir. Bylece ince yap sabitinin e - 13 ,
olarak bilinen deeri yard myla, manyetik "ince yap" satifi

334

2
g

tc

tc

)=

e2

137

olan g ykl manyetik tek-kutuplar n varl anlalm olur.

Bu tr tek kutuplar Dirac tek-kutuplar olarak bilinir. Bunlarn balanma sabitleri ok byk oldu undan, d.c. manyetik
alanlaryla maddeden sklmeleri ve sonra da bulunmalar ilke
olarak ok basittir. rne in, greli bir Dirac tek-kutbunun
madde iinden geerken yitirdi i enerji, Z = 137 n/2'li bir
greli ar ekirdein yitirdii enerjiyle yakla k olarak
aynd r. Tek-kutup, eer durdurulursa, byle bir ekirdekten
ayrdedilebilir; nk yolunun sonunda iyonlanmada bir art
gstermeyecektir (Problem 13.8'e bak nz).
6.13- Dirac kuantumlama Koulunun Tartlmas
Dirac' n (6.153) kuantumlama ko ulu, yar-klasik dncelerle aklanabilir. nce, e ykl ve m ktleli bir parac n
byk vurma parametrelerinde, 9 manyetik ykl durgun bir
manyetik tek-kuttun alan tarafndan sapt rlmas n ele alalm.
Yeterince byk vurma parametrelerinde, ykl paracn
hareket durumundaki de imeyi, parac n sapmad n varsayp
kuvvetin itmesini (impuls) hesaplayarak belirtebiliriz. in
geometrisi ekil 6.8'de grlmektedir. Parac k z-eksenine
paralel olarak b vurma parametresi ve v h zyla gslmekte ve
zerine tek-kuttun nsal olarak ynelmi = manyetik
alan (6.113) Lorentz kuvveti uyar nca etkimektedir. Paracn
sapmadn varsayd m z yaklaklkta, arpma sresince
etkiyen tek kuvvet, bir y-bileenidir:
F .
Y

ev B .
c
x

eg

vb

(6.154)

2
2 2)3/2
(b + v t

Bu kuvvet tarafndan geirilen itme

25p

= egvb
Y

dt

2 2 3/2
b2 + v t )

2eg

(6.155)

cb

dir. itme y dorultusunda olduundan, parack ekil 6.8

dzleminden d arya, yani enlem ynnde sapt rlr. arpmayla parac n asal momentumunun dei ecei aktr; kuvvetin
merkezcil olmamas altnda bu sonuta alacak bir yan
yoktur. Bununla beraber a sal momentumdaki deimenin bykl biraz artcdr. Balangta z bileeni yoktu,
fakat sonuta vard r.

335

0
ekil 6.8- Bir manyetik tek-kutbu byk bir vurma
parametresiyle geen ykl parack
L 'deki deime udur:
z
2eg
AL = b Ap
z
y

(6.156)

Paracn asal momentumunun z-bileenindeki deime, b

vurma parametresinden ve ykl parac n v h zndan bamszdr. Yaln zca eg arp mna ve k hz na bal olup, durgun
bir tek-kutbu geen ykl bir parac k iin, ne kadar uzaktan
geerse gesin, evrensel bir de erdir. A sal momentumdaki her
trl dei menin 'rl' n tam katlaryla olmas gerektiini varsayarsak, Dirac' n (6.153) kuantumlama kouluna ular z. *
Bir manyetik tek-kutbu geerken ykl bir parac n
asal momentumunda ortaya kan (6.156) deiiminin kendine
zg evrensel niteliini anlayabilmek iin, noktasal bir
manyetik tek-kutbun varl halinde, bir noktasal elektrik
yknn alanlarnda kapsanan a sal momentumu ele alalm. g
tek-kutbu 3-<> = R de ve e yk x = R 'de ise, tm uzaydaki
magnetik ve elektrik alanlar unlardr: e
(x - R e )
B = g
E = e
(6.157)
x rx
\3

* Bu d nce esas olarak A.S.Goldhaber'a aittir: Phys.Rev.140, B1407 (1965).

336

-4.
.
L
a sal momentumu x x g'n n hacim integraliyle verilir; bu em
- (6.118)'deki elektromanyetik momentum yo unluudur.
raa a
Bylece
-L

:em

1
4Ttc

1 ;^' x

(6.158)

d3x

dir. Alanlarn toplam momentumunun ( 'nin hacim integrali)

s fr olduu fiziksel bakmdan akla yak ndr ve matematiksel
olarak dorulanabilir. Bunun anlam , L balangc n seiminden
bams z demektir. Bu durumda, ekilem6.9'da grld gibi,
manyetik ve elektrik ykler z-ekseni zerine gelecek ve ba langca gre simetrik olacak biimde koordinatlar semek uygun
olur. ntegrasyon iin silindirik koordinatlar n yelenmesiyle,
a sal momentum a k olarak
1_,

= ega
em

+o.

21T
dz

2Ttc -o.

Qdi

dcp

e3 - pz(cos(Pe'l-sinfe)
2
2 13/2
2
2 2
[(?2 + z + a ) -4a z

haline gelir; burada iki yk aras ndaki uzakl k 2a'd r.

zerinden al nan integrasyonla x ve y bileenleri s fr olur
ve sonuta u kal r:
L

-4. ega
= e
em
3 c

p3 dp

+ to

dz

2
_(y + z 2 + a)- 4a 2 z 2 ]3/2

337

Boyutsuz olan s = p/a, t = z/a de ikenlerinin ortaya atlmas yla da, bu ifade

em

( eg ) 3
c

3
sds

dt j

o 1.(s 2

t2

1) 2 _ 4.L2] 3/2

haline gelir. Buna gre, elektromanyetik a sal momentum,

manyetik ve elektrik yklerin aras ndaki uzakl ktan bams zdr. Bykl de bir saf say arp eg/c'dir. Buradaki ift
integral bilinen yollarla al nabilir; dieri l'dir. Dolaysyla
alan asal momentumu

Lem

e
c

->
e3

(6.159)

dr. Elektrik yknden manyetik yke uzanan izgi boyunca

ynelmi tir ve yklerin arp m (Gauss birimleri cinsinden)
bl k hzna eit bykle sahiptir. imdi ekil 6.8'deki
arpma olayn ve sistemin (yani paracn ve elektromanyetik alan n) toplam asal momentumunu dnrsek, toplam
asal momentumun korunduunu grrz. Parac n asal
momentumundaki (6.156) deiimi',
(6.159) elektromanyetik
asal momentumunda
ynnn ters evrilmesiyle meydana
gelen deiim ile tam olarak dengelenir. Klasik ve
kuantum
mekaniksel sa lma probleminin sistemli bir biimde tart lmas , elektromanyetik asal momentumla birlikte, Goldhaber
tarafndan verilmektedir (bak: sayfa 255'deki dip not).
Thwion'un (6.159) sonucu, Saha
ve bams z olarak
Wilson
taraf ndan, Dirac' n (6.153) koulunu yar-klasik
yollarla tretmek iin kullan ld . Yaln zca alann .4asal
momentumu dnldnde n yerine n/2 elde etmek iin, L 'nin
yarm tam sayl kuantumlamas n varsaymak gerekir; dr.' ise
Bu sonu ilk olarak J.J.Thomson taraf ndan, Elements of the Mathematical
Theory of Electricity and Magnetims, Cambridge University Press, kitab n n nc (1904) ve daha sonraki bask lar n n 284'nc kesiminde verilmi tir. Kesim 284'deki d nce yolu bizimkinin tam tersidir. Thomson,
a sal momentumun korunumundan, Lorentz kuvvetinin e(7 x B)/c manyetik
k sm n karmaktad r.
M.N.Saha, Ind.J.Phys. 10, 141 (1936); Phys.Rev. 75, 1968 (1949).
H.A.Wilson, Phys. Rey. 75, 309 (1949).

338

elektromanyetik alan iin pek arzulanmayan bir varsay mdr.

Son olarak, Dirac' n (6.153)'e yol aan ilk dncesinin
(1931) basitletirilmi bir tart mas n verelim. Bir manyetik
tek-kuttun varl nda bir elektronun kuantum mekani ini tart rken, elektromanyetik etkile melerin formalizmini olabildiince az deitirmek ve rnein etkileme Hamiltoniyenini
H

etk

ecT2

e
MC

- -4.
p . A

standart biiminde tutmak arzulanr. burada 15ve A, d kaynaklarn skaler ve vektr potansiyelleridir. Bu dedi imizi bir
manyetik yke uygulayabilmek iin, u kurnazl yapmak gerekir. g manyetik yk, ekil 6.10'da grld gibi, u uca
eklenmi bir ift-kutuplar zincirinin, ya da s kca sar lm
bir selenoidin bir ucu olarak dnlr; dier ucu sonsuza
uzanm t r. Artk tek-kutup ve ona bal iplii (ift-kutuplar
zincirine ya da selenoide iplik ad n takyoruz) az ok doal
olarak al lm elektromanyetik etkile meler erevesi iinde
i leme sokulabilir; rne in art k B = V x 7?' v.s. kullanabilir.
(5 .55)'den grlecei gibi, -"X'' noktas ndaki bir dr."1 manyetik
ift-kutup elemannn dourduu elemansal dA vektr potansiyeli
udur:

ekil 6.10- Birinde bir ift-kutuplar zincirinin ve

dierinde s kca sarlm bir selenoidin
ucu olarak g manyetik yknn iki gsterimi. Her ikisinin niplik"leri sonsuza
uzanmaktadr

339

4 -4

(6.160)

(J- (x) = -dm x V(

-

yleyse L izgisi boyunca yerle mi bir ift-kutuplar ya da

selenoid ipliinin vektr potansiyeli
L

())

= -g

x
L

1
-

(6.161)

olur. pliin dndaki tm noktalar iin bu vektr potansiyeli, ipliin ucundan d a doru nsal olarak uzanan bir
dnle (rotasyonele) sahiptir; uzakln tersiyle deiir ve
d a doru integre edilmi aks 4-Rg'dir. Btn bunlar bir g
tek-kutbunun alan iin beklenen zelliklerdir. pliin
kendi zerinde vektr potansiyeli s frdr. Bu tekil davran
selenoidin iinde youn bir alan na edeerdir ve kutbun
d a doru olan ak n kald rmak iin iplik boyunca aknn
bir dn katksn (-ling) iin iine sokar. imdiyedek yaln zca uzun bir ince selenoidi betimledik. Kendi ba na tek-kuttun
alann gstermek iin,
B

V'
tek-kutup = xA- B

yazalm; burada B' yalnzca iplik zerinde (selenoid iinde)

vardr. Bu noktadan sonra Dirac' n dncesi yleydi: Elektronun uzun ince selenoid ile deil de, bir manyetik tek-kutmp
ile olan etkilemesini betimlemek iin, elektronun tekil A.
alann hibir zaman "grmemesi" salanmal dr. yleyse
elektronun dalga fonksiyonu iplik boyunca s fr olmal dr.
Dirac' n bu keyfi varsaym eletirilere urad ; fakat bunlar n
tart lmas bizi ok telere gtrr ve s nrl amacm z iin
can al c da deildir. Dirac' n daha sonraki al mas (1948)
ipliklerin gzlenememezli i sorununu ayr ntl biimde i lemektedir.
Bir tek-kutup ve onun L iplii iin uygun vektr potansiyel
olarak (6.161)'deki ;(R) ifadesi benimsenirse, geriye yalnzca
ipliin yerleimindeki keyfilik sorunu kal r. Ak olarak,
fiziksel gzlenirler ipli in nerede bulunduuna bal olmamaldrlar. imdi gstereceiz ki deiik iplik konumlar nn
seimi, vektr potansiyel iin deiik ayar seimlerine e deerdir. Gerekten de, Schrdinger denkleminin ayar deimezlii
ve dalga fonksiyonunun tek-de erlilik gereksinimleri, Dirac' n
(6.153) kuantumlama kouluna yol aar. ekil 6.11'de grld
gibi, L ve L' gibi dei ik iki iplik d nelim. Bunlara ait

340

ekil 6.11- L ve L' gibi de iik iki dpliin verdii

tek-kutup vektr potansiyelleri il6n kat
asnn gradyenini ieren bir ayar donu um kadar birbirlerinden farkeder; bu II, P
gzlem noktas ndan C = L' - L konturinun
gerdii S yzeyini gren kat adr.
iki vektr potansiyelin fark , S alan evresindeki kapal C =
L' - L yolu boyunca al nan (6.161) integrali ile verilir.
Bunu, 205'inci sayfadaki Problem 5.1'e gre,
->

.4,

--D ->

L' (x) = A L (x) + gVS2(x)

(6.162)

olarak hesaplayabiliriz; burada

c ,7 gzlem noktas ndan C
kapal erisini gren kat a dr. = )C. ,
(Wt,) biimindeki ayar dn mleriyle kar latr ldnda grlr ki, ipli i L den g ye deitirmek ..)<= gfic
mne edeerdir.
fonksiylubradn

45-4 , =

45-(l c)

Kuantum mekaniinde elektromanyetik potansiyellerin ayar nda yaplan bir deitirmenin, dalga fonksiyonunu
,ikeiec
uyar nca dntrmek kouluyla, Schrdinger denkleminin biimini deimez brakt ok iyi bilinmektedir* ; burada e parac Bunun gsterilmesi ok kolayd r. rne in H.A.Kramers, Quantum Mechanics,
North-Holland, Amsterdam (1957); Dover bask s (1964), Kesim 62'ye bak n z.

341

n yk ve )( ayar fonksiyonudur. Buna gre, ipli in konumunda

L den L'ye olan bir deimeye, elektronun dalga fonksiyonunun
faz nda bir dzeltme e lik etmelidir:

(6.163)

e ceg c r.

Elektron S yzeyini geerken il birdenbire 411:kadar deitiinden,dalga fonksiyonunun ok deerli olmamas iin
eg
Tc

= 2nn ,

n = 0, T 1, T 2, .

bantsnn salanmas gerekir. te bu Dirac' n (6.153)

kuantumlama kouludur. Gsterdi imiz gibi, tek-kutup ipli inin
yerleiminden bams z, ayar dei mezlii ve dalga fonksiyonunun tek deerli olmas gibi genel gereksinimlerden kmaktad r.
Manyetik tek-kutuplar iin verdi imiz bu tartma, yalnzca
en temel kavramlar iine almtr. Kukusuz kuantumlama
koulunun deitirilmesi, manyetik tek-kutuplar ve elektrik
yklerini ieren bir kuantum elektrodinamii kurma giriimleri
ve sorunun baka yanlar zerine ok geni bir yaz n vardr.
ilgilenen okuyucu, konuyu Amaldi'nin makalesinden ve blm
sonundaki kaynaklardan srdrebilir.

KAYNAKLAR VE NER LEN OKUMA PARALARI

Faraday' n indksiyon yasas n , Faraday diskleri ve e kutuplu jeneratrler gibi hareketli devrelere uygulamak olduka
ok zen ister. Bu konuda pek ok tartma vard r. te size
bir tek dergiden bir rnekleme:
W.V.Houston, Am.J.Phys. 7, 373 (1939),
D.R.Corson, Am.J.Phys. 24, 126 (1956),
D.L.Webster, Am.J.Phys. 31, 590 (1963),
E.M.Pugh, Am.J.Phys.32, 879 (1964),
Elektromanyetik alanlar n enerji ve momentum korunum
yasalar hemen hemen her ders kitabnda tartlmaktadr. Akm
tayan devreler zerine etkiyen yar -kararl akmlarn ve

342

kuvvetlerin enerjisi, bizimkinden farkl olarak,

Panofsky and Phillips, Blm 10
da iyi bir biimde "i lenmektedir. Maxwell gerilim tensr,
s v ve kat lardaki kuvvetler ele al narak, ayrntl biimde
u kitaplarda tart lmaktad r:
Stratton, Blm II,
Landau and Lifshitz, Electrodynamics of Continuous Media,
Kesim 15, 16, 34.
Korunum yasalar , yar-kararl devre kuram , indktans
hesaplar ve kuvvetler gibi genel konular
Abraham and Becker, Cilt I, Blm VIII ve IX'da
ve birok mhendislik ders kitabnda duru bir biimde i lenmektedir.
Burada atlanm olan girdap ak mlarnn ve indksiyon
s tmas nn rnekleriyle birlikte tart ld yer
Smythe, Blm XX'dir.
Daha nce deinildii gibi, blok devre kavramlar ile
alanlar n kullanld anlatm arasndaki iliki
Adler, Chu and Fano,
Fano, Chu and Adler
de verilmektedir. Rezonans oyuklar nn devre elemanlar olarak
betimlenmesi u klasik makalede incelenmektedir:
W.W.Hansen, J.Appl.Phys. 9, 654 (1938).
Makroskobik elektromanyetizma denklemlerinin tretili i
ile elektrik ve manyetik sistemlerin termodinami ini
Robinson
okuyan dnmee yneltecek biimde tart maktad r.
Makroskobik Maxwell denklemlerinin istatistik mekanik
as ndan tretilmesi, Hollandal fizikiler iin uzun sre
aratrma konusu olmu tur. Onlar n sonular iki kapsaml
kitapta yer almaktad r:
de Groot,
de Groot and Suttorp.
Elektromanyetik alanlar n enerjisi, momentumu ve Maxwell
gerilim tensr, bir bakma stteki yazarlarla ve Brevik ile
(bak: sayfa 240, dip not) uyumaz bir biimde
Penfield and Haus
taraf ndan i lenmektedir.
Madde iindeki makroskobik alan denklemlerinin ve dielekt-

343

rik sabitlerinin ayrntl kuantum mekaniksel inceleni ini

aratrmak isteyen okuyucu iin a a daki makaleler nerilmektedir:
S.L.Adler, Phys.Rev. 126,413 (1962),
B.D.Josephson, Phys.Rev. 152, 21 (1966),
G.D.Mahan, Phys.Rev. 153, 938 (1967).
Elektromanyetik alanlar n yans ma ve dnme alt ndaki
simetri zellikleri u kitapta tart lmaktadr:
Argence and Kahan.
Manyetik tek-kutuplar konusu geni bir yaz na sahiptir.
Dirac' n temel makaleleri yan nda, Amaldi'nin derleme yaz s yla Carrigan ve Goldhaber' n makalelerini zaten sylemi tik.
Tek-kutuplarn parac k fiziiyle olan ilikisi
J.Schwinger, Science 165, 757 (1969)
da tart lmaktadr. Yaplan baz deneysel aramalar ise
yaz larda anlat lmaktad r.

Hart et al., Phys.Rev. 184, 1393 (1969),

Fleischer, Price and Woods, Phys.Rev. 184, 1398 (1969),
Alvarez et al., Science 167, 701 (1970).
Bu blmdeki matematiksel konular dalga denklemi dolay nda
toplanmaktadr. Bir, iki, ve daha ok boyutta ilk de er
problemi u kitaplarda tart lmaktad r (ikincisinde daha
fazla ayrnt vard r):
Morse and Feshbach, sayfa 843-847,
Hadamard.

PROBLEMLER

6.1- o) Bo uzayda ak m tayan elemanlardan olu an bir

sistem iin, manyetik alandaki toplam enerjinin

W =

f d3 x s d3x,

2
2c2

olduunu gsteriniz; burada

( ) . 34- ( ' )
akm younluudur.

344

b) Akm seki1lenimi , '

devreden oluuyorsa, enerjinin
1
2

W=

.2

T_ L i i i
1=1

akmlarn tayan n

Z 7M
1=1 j>1 1.3 1

biiminde ifade edilebileceini gsteriniz. z-indktanslar

(L)vekarlkl ~tanslar(W13 )iin integral ifadeleri
sergileyiniz.
6.2- ki telli bir iletim hatt , d aral kl , a ve b yar apl (d > a + b) geirgenliksiz paralel bir ift telden
olumaktad r. Akm, bir telden gidip dierinden geri gelmektedir ve her bir telin kesiti boyunca dzgn olarak da lm tr.
Birim uzunluk ba na z-indktans n
2

2
c L . 1 + 2in (

ab )

olduunu gsteriniz.

6.3 Bir devre, a yarapl uzun ince iletken bir kabuk

ile iteki eksen zerinde b yar apl paralel bir dn
telinden olumaktad r. Telin kesiti zerinde ak mn dzgn
olarak daldn varsayarak, birim uzunluk ba na z -indktans hesaplaynz. teki iletken ii. bo ince bir tp ise,
z -indktans nedir?
-

6,4 ,u geirgenlikli homojen bir ortamda, e eksenli

dairesel iki halkann karl kl indktans nn
-

M12 =

419i
c 2 k5b

f'(,

2
k

- k)K(k) -

E(k).1

olduunu gsteriniz; burada

k

4ab
(o + b)

+ d

dir. a, b halkalar "' yaraplar , d merkezleri aras ndaki

uzakl k ve K ile E tam eliptik integrallerdir.
d .< a,b ve a = b olduunda, limit deeri bulunuz.

345

6.5 Bir iletim hatt , keyfi fakat sabit kesitli iki

paralel mkemmel iletkenden olumaktad r. Akm bir iletkenden
gidip dierinden dnmektedir.

Birim uzunluk ba na indktans (L) ile birim uzunluk bana

sa (C)'nn arpmnn

c
iletkenleri saran ortam n
olduunu gsteriniz; burada >: ve
geirgenlii ve dielektrik sabitidir, c ise bolukta n
hzdr (Mkemmel iletkenlere yakn manyetik alanlar hakknda
Kesim 5.13'n balangcnda yaplan tart maya bak nz).
6.6- Uzaydaki ynelimleri sabit, fakat birbirlerine gre
olan uzakl deiebilen iki ak m halkas (sayfa 172, ekil
5.3'deki gibi) dnnz. Her bir halkann o hakaya gre
sabit olan balanglar 0 ve 0 2'; her halkann dlai ve4, d22
nn kendi balanglarna gre koordinatlar x veelmanr
2 Nolu halkadan 1 Nolu halkaya ynelmi
x 2.,
olsun
Balanglarn

bagl koordinat na da diyelim.

o) Halkalar aras ndaki kuvveti veren (5.10) ifadesinden
hareket ederek, bu kuvvetin

F'12 =II'Q'M
2 R 12()
biiminde yaz labileceini gsteriniz; burada M12 halkalarn
karlkl indktans dr:

M 12 () =

1
2

4i ' 12
x

->
+R

Ve halkalarn yneliminin R ile de imedii varsay lmaktadr.

b) Gsteriniz ki R'nin fonksiyonu olarak d nlen kar-

346

lkl indktans Laplace denkleminin bir zmdr:

y 2 1,4

(-})

= 0

R 12

Bu sonucun nemi uradadr: Laplace denkleminin zmleri tek

olduundan, R'nin zel bir deeri iin bir zm bulundu u
takdirde, byle zmlerin zelliklerinden yararlan labilir.
6.7.a yar apl iki zde dairesel halka, kendi dzlemlerine dik ortak bir eksen zerine R uzakl nda yerle tirilmi lerdir
3 -4
-4
A2 ifadesiyle Problem 5.4(b)'deki
a) W 12 = (1/c))d x J
A, sonucundan yararlanarak gsteriniz ki, halkalar n kar l kl
iNdktans udur:
M

12

4n a
22
c

oo

dk e

-kR

J2 (ka)

b) R > 2a iin M 12 'nin a adaki a l ma sahip olduunu

gsteriniz:

M =
12

2tt a
c

c) Laplace denkleminin zm iin Kesim 3.3'deki yntemleri kullanarak, ayni dzlemde yer alan ve merkezleri aras nda
R ) 2a uzakl bulunan a yar apl iki zde dairesel halkan n
kar l kl indktans nn
iL2 a
12

9,a,5

375 a,7

olduunu gsteriniz.
d) Ortak eksen zerinde yer alan ve ayni dzlemde bulunan
halkalar aras ndaki kuvvetleri hesaplaynz; yantlarn z ,
Problem 5.10'un yan tlarna balayn z.
6.8- 3(x,t) m kroskobik akm
j( x, t)

ci

&.;c4 - ;(4. (t))

J

347

biiminde yaz labilir; burada q, noktasal yk ;?:,(t) noktas nda

bulunmaktadr ve
cl >.(t)/cit! h zna sahiptir Yk younluunda olduu gibi,
ak da, "serbest" (iletim) elektron
katks ile bal (molekler) akm katks na paralanabilir.
Kesim 6.7'deki ortalama alma i lemlerini izleyerek ve h zlarn
gresiz toplanmas n varsayarak, <T(3t)5 ortalama ak mn ele
al n z.
a) Ortalama akmn, (6.92), (6,97) ve (6.98) tan mlaryla
birlikte, (6.96) biiminde yaz labileceini gsteriniz.
b) molekl hzlar nemsenmeyen, fakat bir btn olarak
hareket halinde bulunan (yani tm n'ler iin n = -Ni) bir ortam
iin
-4
-4 ->
->
B - H = 4WM + (D - E ) x
c
olduunu gsteriniz. Bu ifade, hareketli bir 1: kutuplanmas nn
etkin bir m knat slanma younl
dourduunu syler. [a) iin
yol gsterme: (dilr/dt),
/dt) gibi nicelikleri d n nz ve neye benzeiklerini grdnz. Ayrca
df(,--<'-)- n(t))
dt

->
= -vn . Vf(x - x n (t))

olduuna dikkat ediniz

6.9- Dielektrik sabiti E. olan a yar apl bir dielektrik
kre balangca yerletirilmitir. x ynnde dzgn bir d E
elektrik alan vardr. Kre z ekseni etraf nda asal hzyla
dnmektedir.
5
3 (E - ) E .
(4, ) q.,-) . xz
=
5
+ 2
olmak zere, H = 44 1 gibi bir manyetik alann var olacan
gsteriniz; burada r > , r ve a'nn byk olan dr. Hareket
gresizdir.
D alandaki dielektrik kre iin Kesim 4.4'n sonular n
kullanabilirsiniz.
6.10 Dielektrik sabiti E ve geirgenlii,p olan dzgn ve
izotropik bir ortamda, kaynaklar n ve elektromanyetik alanlarn
makroskobik bir sistemi iin enerji ve izgisel momentumun
korunumunu tart nz. Enerji younluu, Poynting vektr,
alan -momentum younluu ve Maxwell gerilim tensrnn Minkowski

348

ifadeleriyle verildiklerini dzgn bir hesaplamayla gsteriniz:

u =

S -

(EE

2
+ pH )

- 4
(E x H)

c
4 Tt

NE (>,x
47(c
T

tht [

ij

EE E

i 3

. H. 3

- o. . (EE 2 + juH2

z.

13

yerin fonksiyonlar olunca, ne gibi deiiklikler

ortaya kar?

E ve la

6.11 Bir nceki problemde ko ulan varsay mlar alt nda,

asal momentumun korunumunu tart n z. Korunum yasas nn
diferansiyel ve integral biimlerinin

"?t

mek

alan ) +

-4

. M = 0

ve
dt

mek

-4 .<-->
alan )d3 x + n . M da . O
S

olduklarn gsteriniz; burada alan n asal momentum younluu

-4 -4
->
= x x g =
-4x x ( E x H )
Alan
41Tc
dir ve asal momentumun ak u tensrle betimlenir:
M =Txx
Not: Burada M. . ve T. iin diyadik gsterimini kulland k.
ki ynl ok olddQa a bir anlama gtrr. rne in 5' .
j'yinci bileeni Zn.M. . olan bir vektrdr. kinci mertebeden
=
olan M nc mer2elge.641 bir tensr gibi yaz labilir: M
ijk

349

- T. x. . Fakat j ve k indislerine gre antisimetriktir;

T.
k
blece yaln z bams z elemana sahiptir. i indisini de
kat nca, M. dokuz bileenli olur ve ikinci mertebeden bir
szdetensiSlarak yaz labilir.
6.12- Bir enine dzlem dalga, bo luktan dik olarak mkemmel
sourucu bir dz ekrana d mektedir.
a) izgisel momentumun korunumu yasas ndan gsteriniz ki,
ekran zerine uygulanan bas n ( n m bas nc ), dalgada hacim
birimi tana den alan enerjisine e ittir.
b) Gneten gelen elektromanyet )( enerji ak s yeryzeyinin
yaknlarnda yaklak 0,14 2wat/cm 'dir. Gezegenleraras bir
gr/cm yzeysel ktle younluklu bir
"yelkenli ara" 10
yelkene sahip olsa ve di er arl klar nemsenm9seydi, gnein
nm bas nc nedeniyle maksimum ivmesi cm/sn cinsinden ne
olurdu? Bu ivme, gne "rzgar "na (parac k yaym ) ait
ivmeyle nas l kar latrl r?
6.13- ki-giri li, izgisel bir pasif ebekenin Y = G - iB
admitans iin, Kesim 6.10'da karmal Poynting teoremi arac l
ile alan nicelikleri cinsinden verilen tan m gznne al n z.
a) (6.134)'n karmal eleniini dnerek, nm kaybn
da kapsayan genel hal iin G iletirli ine ve B al nrl na
degin genel ifadeler elde ediniz.
b) Dk frekanslar iin (6.139) ve (6.140)'a edeer
ifadelerin
1

G =

1
I

jr

_,2

r EJ

3
d x

BIVi l`

3
we ) d x

olduklarn gsteriniz.
6.14- Bir paralel plakal kondansatr, a ve b kenarl
mkemmel iletken iki dikdrtgensel dz levhadan olu maktad r
ve levhalar aras d uzakl a ve b'ye gre kktr. Ak m, b
uzunluklu komu kenarlar boyunca dzgn olarak verilir ve
al n r. Kondansatrn bu ucunda tan mlanan giri akm ve
gerilimi ile, Kesim 6.10'daki alan kavramlarn kullanarak
giri impedans n ya da admitans n hesaplaynz.

350

a) Kondansatrdeki elektrik ve manyetik alanlar , saak

alanlar n nemsemeksizin, frekans n ikinci kuvvetine kadar
doru olarak hesaplay nz.
b) Gsteriniz ki (6.140) reaktans , frekans n kuvvetleri
cinsinden uygun bir dere2eye kadar, C = ab/43-td s as ile ona
seri bal L = 4rcad/3tc indktans ndan oluan bir blok devre
iin elde edilenle ayn dr; burada c k h zdr.
6.15
a yarapl bir ideal dairesel paralel plakal
kondansatrde plkalar aras uzakl k d a'dr ve ekilde
grld gibi eksensel tellerle bir ak m kaynana baldr.
Teldeki ak m T(t) = J coswt'dir.
o
-

a) Plkalar aras ndaki elektrik ve manyetik alanlar ,

frekans n (ya da dalga say s nn) ikinci kuvvetine kadar,
saak alanlar nn etkisini nemsemeksizin, hesaplayn z.
b) (6.140)'daki X reaktans nn tanmnda i e kars na we
ve wm 'nin hacim integrallerini, 'nn ikinci kuvvetine kadar
n z. Bir plaka zerindeki toplam yk Q. olmak zere, hesaply
= iQ
cu ile tan mlanan . giri akm cinsinden bu enerjii
i
lerin
ii I2d
Iiii 2d
-

3
w dx
- e

5 w d3x

U a2

8c

(1 +

cf,a

12c

olduklar n gsteriniz.
2
9) Ayr ca gsteriniz ki edeer seri devre C = a /4d, L =
d/2c 'ye sahiptir ve sistemin rezonans frekans iin bir
kestirme LO ez 2F1 c/aidr. J (x)lin ilk kk ile kar lar.
o
t rn z.
6.16 Bir iletken ya da yar -iletken iinde bir d elektrik alan yard myla bir ak m oluturulur ve d ardan bir enine
-

351

manyetik alan uygulan rsa, uygulanan d elektrik (ak mn

ynnde) ve manyetik alanlar n her ikisine de dik ynde bir
elektrik alan bileeni ortaya kar; bylece iletkenin kenarlar aras nda bir gerilim fark oluur. Bu olay Hall etkisi
olarak bilinir.
a) Elektromanyetik alanlar n dnmeler ve uzaysal yans malar
altndaki zelliklerini kullanarak ve s fr manyetik alan
iddeti dolay nda Taylor serisi a lmlarn varsayarak gsteriniz ki, izotropik bir ortam iin Ohm yasas nn genelletirilmesi (manyetik alana gre ikinci dereceye kadar do ru)
E =

, 2 ->
+ R(H x J) + pH J +

-3. -.1

. J)11

biiminde olmal dr; b rada J, manyetik alann yokluu halindeki direnliliktir; R'ye ise H211 katsay s denir.
b) Zaman terslenmesi deimezlii gereksinimleri hakk nda
ne denebilir?
6.17- a) ift-kutup momenti bir ekirdek manyetonuna
(41/29,c) eit olan bir manyetik ift-kutbun orta dzlemi
zerinde 0,5 angstrm tede bulunan en kk manyetik ykl
bir Dirac tek-kuttuna etkiyen kuvveti dyne cinsinden hesaplaynz.
b) Hesapladnz bu kuvveti atomik kuvvetlerle, rne in
ayn uzakl kta duran ykler aras ndaki elektrostatik kuvvetle,
spin-yrnge kuvvetiyle ve a r-ince etkilemeyle karlatrnz. Manyetik tek -kutuplar n manyetik momentli ekirdeklere
balanmas sorusu konusunda d ncelerinizi syleyiniz. Tekkutbun ktlesin en az ndan bir proton ktlesi kadar varsay nz.
Kaynak: D.Sivers, Phys.Rev. D2, 2048 (1970).
6.18- Bir manyetik tek-kutup ve ona ta l L ipliinin
vektr potansiyeli iin Dirac ifadesini gznne al n z:
A(X) =

->

dq.! x (x - x')

Belirli olsun diye, tek-kutbun balangta bulunduunu ve

ipliin negatif z ekseni boyunca yerle tiini varsaynz.
-
a) A'y ak olarak hesaplaynz ve kresel koordinatlarda

352

Ar = 0
A, =

ve

Ag = O
g(1 - cos8)

(g/r) tan

r sine

9
2

bileenlerine sahip olduunu gsteriniz.

b) B = V x A'nn, belki de e =Tt dnda, bir noktasal
ykn Coulomb-tipi alan olduunu dorulaynz.
c) Hesapladgnz B'yi kullanarak, ekilde grlen Rsine
yarapl dairesel halka iinden geen toplam manyetik ak nn
deerini bulunuz. O < T/2 ve e ). TV2 hallerini ayr ayr ele
aliAlz; fakat hep yukar ya doru olan ak y hesaplayn z.
d) Halka dolaynda ft4, 'den, halka iinden geen toplam
manyetik aky saptaynz. (c)'de bulunan sonula kar latr nz ve 0 < e
-11V2 iin eit olduklarn , fakat n/2 <
<:-K iin aralar nda sabit bir fark bulunduunu gsteriniz. Bu
fark yorumlaynz.

6.19- Coulomb ayar nn kullanlmas na karn, neden ve

sonu ilikisi (causality)'nin ve sonlu yay lma h znn hl
ayakta durduunu gsteren bir rnek, t = O'da parlayp snen
bir ift-kutup kaynayla salanr. Etkin yk ve ak m younluk lar

b(x)(y) 5 1 (z),St

353

Jz (;t,t) = S(,)5( y )5(z) b(t)

dir; burada s i areti, argmana gre trevi gsterir. Bu
ift-kutup birim iddettedir ve negatif z ynne do rudur.
a) Anl k (6.45) Coulomb potansiyelinin
(1)(X,t) = -8(t)

z3
r

olduunu gsteriniz.

b) J

e enine akm nn

J (x,t) =
e

- ()

;(5(t)

4nr

33

ri(e- . n)

4nr

oldOunu gsteriniz; delta fonksiyonunun nndeki 2/3 arpan ,

z/r 'n gradyenini (4.20) denklemine gre i leme sokmaktan
gelmektedir.
c) Elektrik ve manyetik alanlar n neden-sonu ili kisine
sahip olduklarn gsteriniz ve elektrik alan bileenlerini
aadaki gibi bulunuz:
E (2' t) =
x '
Ey

-g'(r-et) + r3
(r-ct) - ---8(r-ct)
sine cose cos0
2
r

cos yerine sinO yazmak kouluyla E

E (3.t t) = 2 Esin2 e (r-ct) + (3cos 20-1). 61(r-et)

gibidir ve

8(r-c t) )
2
r

Yol gsterme: (b)'deki yant enine akm ak biimde sergilemekle birlikte, (c) kknda vektr potansiyeli ve alanlar
hesaplamak iin (6.69) denklemi ve daha az a k olan
-5. .

Je (x ' ) = - 8' (t) Le; 5(3-'<') +

-*

1
4n V "";z

( r )

i
5' e

ve
kullan labilir. Bir ba ka yntem ise,
zamana gre Fourier dn m lerini, (6.62) Green fonksiyonu ve Blm 16'dan bu Green fonksiyonunun kresel
dalga
a l m n kullanmakt r.
i
ifadesi
fadesi

354

7
DZLEM ELEKTROMANYETIK DALGALAR VE DALGANIN YAYILMASI
Bu blm, s nrsz ya da yar -sonsuz ortamlardaki dzlem
dalgalar ile ilgilidir. nce iletken olmayan ortamlardaki
dzlem elektromanyetik dalgalar n temel zellikleri -enine
nitelikleri, izgisel ve dairesel kutuplanma durumlar -i lenecektir. Daha sonra dzlemsel bir ara-yzeyde yans ma ve kr lma
iin Fresnel formlleri tretilecek ve uygulanacakt r. Bunun
ard ndan dielektriklerin, iletkenlerin ve plazmalar n yksekfrekansta datma (dispersion) zellikleri zetlenecektir.
Sv suyun kr lma indisi ve sourma katsays , 20 basamakl
bir frekans aral nda panoramik bir biimde sergilenerek
doann zenginli i gsterilecektir. Daha sonra iyonosferde
yaylmann basitletirilmi bir tart mas verilecek; bunu da
bir iletken ya da yitirimli ortamdaki dalgalar izleyecektir.
Bunun ardndan faz h z ve grup h z kavramlar ile datc
bir ortamda ilerlerken bir atman n (pulse) ya da dalga paketinin dalmas ilenecektir. nemli bir konu olan neden-sonu
ilikisi ve bir ortam n datc zellikleriyle ilgili sonular olduka ayrnt l bir biimde tart lacak, Kramers-Kronig
da tma bantlar verilecek ve bunlardan e itli toplam
kurallar tretilecektir. lk kez Sommerfeld ve Brillouin
(1914) taraf ndan tart lm olan, fakat ancak son y llarda
deneyle s nanan bir klasik problem, bir da t c ortamda bir
sinyalin ok telere varmas problemi ile bu blm son bulacaktr.
7.1- letken Olmayan Ortamda Dzlem Dalgalar
Elektromagnetik alan n salad Maxwell denklemlerinin
temel zellii, bir noktadan di erine enerji tanmas n
gsteren ilerleyen dalga zmlerine sahip olu udur. En basit
ve en temel elektromanyetik dalgalar enine dzlem dalgalard r.
Yere gre sabit geirgenlik ve al nganl kla betimlenen iletken
olmayan basit ortamlarda bu tr zmlerin nas l elde edilebileceklerini grmekle i e balayal m. Kaynaklarn yokluu
halinde, sonsuz geni likteki ortamda Maxwell denklemleri
yledir:

355

-4 -4
1 2 13
V x E + c.?)-t

-4 -4

V . E = 0

V . B = 0

911E

c "bt

= O
(7. 1)
- O

Burada ortam ,u ve E. parametreleriyle karakterize edilmekte ve

bunlarn imdilik frekanstan bams z olduklar varsaylmaktadr. Sadaki iki denklemi birle tirip raksamalar n s fr
olduklarn kullanarak, kolayca E ve B'nin her kartezyen
bileeninin u dalga denklemini saladn buluruz:

2
V u

122
v

(7.2)

at

Burada

V=

(7.3)

\IPE
ortamn karakteristii olan h z boyutunda bir sabittir. (7.2)
dalga denklemi nl dzlem dalga zmlerine sahiptir:
-4 -4
ik.x -iwt

u = e

( 7.4)

Buradaki CA> frekans ve k dalga vektrnn by.kl aras nda

k = (k) = vi
rE"
E.

(.4)

(7.5)

bant s vard r. Yaln zca bir ynde, diyelim ki x-ynnde,

ilerleyen dalgalar ele al rsak, temel zm udur:

u(x,t) = A e ikx - iwt + B e -ikx - iwt

(7.6)

Bu zm, (7.5) kullanlarak

u k(x' t) - A e ik(x-vt) + B e-ik(x +vt)
biiminde yaz labilir. v h z k'n n fonksiyonu deilse (yani
da tmas z bir ortam, , ,E. frekanstan bams z), (2,44) ve
(2.45) Fourier integral teoreminden biliriz ki izgisel stste
gelme yoluyla uk (x,t)'lerden a adaki biimde bir genel zm
kurabiliriz:

356
u(x,t) = f(x -vt) + g(x + vt)

(7.7)

Burada f(z) ve g(z) keyfi fonksiyonlard r. Bunun (7.2) dalga

denkleminin bir zm olduunu dorudan doruya gereklemek
kolayd r. (7.7) denklemi, v'ye e it yaylma hzlaryla saa ve
sola doru ilerleyen dalgalar gsterir; v'ye dalgan n faz
hz denir.
Eer ortam datc ise, yani )JE arp m , frekans n bir
fonksiyonu ise, stteki tart mann baz ksm.larnn deitirilmesi gerekir. (7.1)'deki denklemleri birle tirmeden nce
tk 'ya gre Fourier integral a lm yaparak, Helmholtz dalga
denklemine var l r:

2
2
V u + )u, W2
c

u = O

(7.8)

k hl (7.5) ile verilmektedir. Bu, her frekans bile eni iin

dzlem dalga zmlerinin (7.4) eklinde olduklar n syler.
Ancak dalgay x ve t'nin fonksiyonu olarak yeniden kurdu umuzda, datma baz dzeltmeler dourur. (7.7) denklemi artk
geerli deildir. Dalga yay ldka biimini deitirir (7.8,
7.9 ve 7.11 kesimlerine bak nz).
(7.4) ve (7.5) temel dzlem dalgas , (7.8) skaler dalga
denklemini salar. Fakat biz hl elektromanyetik alanlar n
vektr niteliini ve Maxwell denklemlerini sa lamalar gerektiini gz nnde tutmal yz. Karmal niceliklerin gerel k smlarn alarak fiziksel elektrik ve manyetik alanlarn elde
edildiklerini anla ma olarak benimsersek, dzlem dalga alanlarnn
(3-*,t)
73.(3t,t)

i(4t
x
iwt

= .33 e

(7.9)

biiminde olduklar n varsayabiliriz; burada 1- ,'B ve n uzay

ve zamana gre sabit vektrlerdir. E ve B'nin her bileeni,
2
2
n=jus CA)2
k
c

olmak kouluyla, (7.8) dala denklemini sa lar. (7.5)'i yeniden

bulmak iin, 7i vektrn n . n = 1 olarak varsaymak gerekir.
Dalga denklemi salandna gre, geriye yaln zca (7.1) denklemlerini geerli b rakan vektrel zelliklerin saptanmas
kal r. (7.1)'deki =aksama denklemleri

357

X
ekil 7.1- Yay lma vektr it ve iki dik kutuplanma
vektr E1 ve ;.

-*
n

= 0

ve

n .

(7.10)

olmas n gerektirir. Buna gre E ve -11 1 nin her ikisi de yaylma

dorultusu 7-7 ye dik demektir. Byle bir dalgaya enine dalga
denir. Dnl denklemleri bir s nrlama daha getirir:

g. =

(7.11)

->
n gerel ise, (7.11) bants i! vet-SS 'nin ayn faza sahip
olacaklarn syler. Bu durumda, ekil 7.1'de grld gibi,
("g.l E2' n) olarak gstereceimiz kar lkl dik bir gerel
birim vektorler cmlesi tan mlamak yararl dr. Bu birim vektr ler cinsinden E ve c33 alan iddetleri yle yaz labilir:

siEo
Ya da;
..z:
-1,k_- -= E E'
2 o

= FT?: E

--.,
' .:b = -E rii

(7.12)

(7.12')

i Eroo

- -

358

karmal'da olabilen sabitlerdir. (7.9) ve

Burada E ve
(7.12) yp da (7.12') ile tanmlanan dalga, T-t ynnde ilerleyen
enine bir dalgad r. Bu dalga, karmal Poynting vektr
S = 12 4
-K

Ex H

nin gerel ksmyla verilen zaman ortalamal bir enerji aksn

betimler. Enerji ak (birim zamanda birim yzeyden geen
enerji) udur:
(7.13)
Zaman ortalamal enerji younluu ise
-*
u = 1 EE . E +

-*

B .

167Z
olup, bu da bize
u=

8T

1E

(7.14)

sonucunu verir. (7.13)'n byklnn (7.14)'e oran , (7.3).

den beklendi i gibi, enerjinin ak h z nn v = cAW olduunu
gsterir.
(7.11)'in altndaki tart mada
gerel bir
vektr olduunu varsayd k. Bu, dzlem dalga iin en
olas zm vermez. 7-i'nin karmal olduunu ve i
=
olarak yaz ldn varsayal m. Bu durumda (7.9)'dak
arpan u hale gelir:
.
.
.
e kn . x - wt = e -knI.x e knR . x - cot

birim
genel
+
stei

in

Dalga baz ynlerde stel olarak artmaya ya da azalmaya sahip

olur. Byle bir dalgaya homojen olmayan dzlem dalga denir.

359

Sabit genlik ve sabit faz yzeyleri hl dzlemlerdir; fakat

artk birbirlerine paralel de ildirler. (7.10) ve (7.11)
bant lar hl vard r. 7-*. . n = 1 gereksinimi gerel ve sanal
ksimlara sahiptir:
2
nR

2
I

. 1
(7.15)

-4>
nR . n, = 0

Bu koullardan ikincisi 1:0 ve ri'nin birbirlerine dik olduklarn gsterir. Koordinat eksenldri o ekilde seilebilir ki TiR
x-yndev olsun.7'yi
n = e coshO + le

s nhO

(7.16)

biiminde yazarsak (7.15)'deki ilk denklem genel olarak sa lanabilir; burada 8 gerel bir sabit, 74' ve e ise x ve y ynlerinde gerel birim vektrlerdir ve r2 ile kartrlmas n!).
vektr
Bu durumda
.1! = 0 koulunu jalayan en genel
udur:
=

sinhe - e 2 cosi-1+3)A + e 3 A'

(7.17)

Burada A ve A' karmal sabitlerdir. 8 0 iin '%!.. genel olarak 7-4i

ynnde bileene sahiptir. Kolayca dorulanaca gibi, IO = 0
iin tekrar (7.12) ve (7.12') zmleri bulunur.
Blmn sonraki k smlarnda tam i yans ma ve bir iletken
ortamda k rlma konular tart l rken homojen olmayan dzlem
dalgalarla ilgili basit rneklerle kar laacaz. iletken
ortamda krlma halinde homojen olmama niteliinin karmal n
birim vektrnden deil de, karmal dalga saysndan ileri
geldiini imdiden belirtelim. Homojen olmayan dzlem dalgalar,
dalgalar iin s nr deer problemlerinin incelenmesinde ga el
bir temel olu tururlar ve zellikle iki boyuttaki k rnmn
zmnde yararl drlar. ilgilenen okuyucu, konuyu rnekleriyle
birlikte geni biimde i leyen Clemmow'un kitab na bavurabilir.

n karmal is, birim bykl e sahip olmad na dikkat ediniz; yani n..n = 1
olmas rOl = 1 olaca n sylemez!

360

7.2- izgisel ve Dairesel Kutuplanma, Stokes Parametreleri

(7.9) ve (7.12) dzlem dalgas , elektrik alan vektr
daima -ir dorultusunda olan bir dalgad r. Byle bir dalgaya,
Ei kutupfanma vektr olmak zere, izgisel olarak,kutuplanm tr denir. (7.12') ile betimlenen dalgan n ise E2 kutuplanma
vektr dorultusunda izgisel olarak kutupland i ve birincisinden izgisel olarak bams z olduu a ktr. Dolaysyla bu
iki dalga, yani
E

E. E e

k . x - iwt

. 4

= E E e k 'x - ikt
2
2 2
k x E.
3
k

(7.18)

j=

-k

= kn ynnde yaylan en genel homojen dzlem dalgay vermek

zere birletirilebilir:
k
E(x,t) = (E E + . 2 E 2 ) ei
i

Uot

(7.19)

E ve E genlikleri, farkl kutuplu dalgalar arasnda bir faz

fark olana verebilecek karmal say lardr.
El ve E, ayni faza sahipseler, (7.19) izgisel kutuplu bir
dalgay gsterir; kutuplanma vektr Eiile (9 = tan 1 (E2 /E )
kadarl k bir a yapar ve genli inin bykl E = [E2i +
dir (bak: ekil 7.2).
E ve E farkl fazlara sahipseler, (7.19) eliptik olarak
kutupiudur. 2Bu nun ne demek olduunu anlamak iin, en basit hal
olan dairesel kutuplanmay ele alalm. Bu durumda E ve E 2
e sahiptir, fakat aralar nda 90 'lik fdk farkaynibkl
vardr. E ortak gerel genlik olmak zere, (7.19) dalgas u
ekle gir8r:
E(x,t) = E (-!' +
o

iwt

(7.20)

361

Ekswleri yle seelim ki dalga pozitif z ynnde yay ls n,

ve. E 2 de srasyla x ve y ynlerine gelsin. Bu durumda, (7.20)'
nin gerel ksmn alarak elde edilen gerek elektrik alan n
bileenleri unlardr:
E (">2,t) = E cos(kz -cot)
x
o

(7.21)

E ( t) = E sin(kz -Lot)
o
Y
Uzayda sabit bir noktada (7.21) alanlar yledir ki, elektrik
vektr hiyklke sabittir, fakat ekil 7.3'de grld
gibi 3 O0 frekans yla bir daireyi sprr. st i aret iin ( +
ig9 ), gzlemci zerine gelen dalgaya yzn dnd nde elektitik
vektrnn dnmesi saatinkinin ters ynndedir. Optikte bu
dalgaya sola dairesel kutuplu denir. Bununla beraber, modern
fizik terminolojisinde byle bir dalgaya pozitif helisiteye
sahiptir deriz. Son tanmlama ok daha uygun gibi grnmektedir, nk byle bir dalga z-ekseni zerinde a sal momentumun
pozitif izdmne sahiptir (bak. Problem 7.21). Alt i aret
iin ( i;), dalgaya doru bakldnda dnmesi saat
ynndedir; dalga saa dairesel kutupludur (optik); negatif
helisiteye sahiptir.
(7.20)'deki dairesel kutuplu iki dalga, genel bir kutuplanma durumunu betimlemek iin ok uygun bir temel alanlar cmlesi
olutururlar.

ekil 7.2- izgisel kutuplu bir dalgann elektrik alan .

362

-4.
.
tut
'Pr(3t,t) = E0(-g + 15-4>2 ) e k x
ekil 7.3 Dairesel kutuplu bir dalgann elektrik alan .
.`4,

imdi a adaki karmal dik birim vektrleri tan mlayal m:

1

t =

(E +

E
2

(7.22)

u zelliklere sahiptirler:
E, .

= O

= O

(7.23)

Bu durumda, (7.19) 1 a edeer, genel bir temsil udur:

=

) e

if? x - icat

(7.24)

Burada E ve E karmal genliklerdir. E ve E farkl byklklere, fat ,aYn faza sahipseler, (7J-4) ifadesi, elipsin ana
eksenleri E ve E dorultularnda olmak zere eliptik kutuplu
2 .

bir dalgay goster r. Yar -byk eksenin yar -kk eksene

oran 1(1 + r)/(1 - r)I'dir; burada r = E /E + 1 dr. Eer genlikler_ aras nda bir faz fark bulunuyorsa, o zaman kolayca gsterilebilir ki, E vektr taraf ndan izilen elips ( X/2) as

363

kadar dnm eksenlere sahiptir. ekil 7.4 eliptik

n n genel halini ve uzayda verilen bir noktada hem E hem de B
tarafndan izilen elipsleri gstermektedir.
r = 1 iin tekrar izgisel kutuplu bir dalga buluruz.
Bir dzlem elektromanyetik dalga bilinen (E ,E 2 ) veya (E+ ,
E ) katsayllarlyla ya (7.19) ya da (7.24) eklinde yaz labilirse, o zaman onun kutuplanma durumunu biliriz. Uygulamada ters
problem ortaya kar. Dalgann (7.9) biiminde olduu verildiinde, demet zerindeki gzlemlerden kutuplanma durumunu tm
ayrntlaryla nas l belirtebiliriz? 1852'de G.G.Stokes tarafndan nerilmi olan drt Stokes parametresi bunun iin
yararl bir aratr. Bu parametreler alan iddetlerine gre
ikinci derecedendir ve yaln zca bir izgisel kutuplayc ve
bir eyrek-dalga plkas ya da edeerleri ile birlikte iddet
lmleri arac lyla belirtilebilirler. Bunlar n lm
dalgann kutuplanma durumunu tam olarak belirtit.

ekil 7.4- Eliptik kutuplu bir dalga iin elektrik

alan ve manyetik indksiyon.
Bizi Stokes parametrelerine gtrebilecek gzlem
z-ynnde yaylan bir dalga ien
. E

.E,

.E,

udur:

(7.25)

skaler arp mlar , s ras yla x dorultusunda izgisel kutuplu,

y dorultusunda izgisel kutuplu, pozitif helisiteli ve negatif
helisiteli nm genlikleridir. Dairesel kutuplanma iin,
(7.23) ile tutarl olarak, uygun kutuplanma vektrnn karma'
eleniinin kullanlmas gerektiine dikkat ediniz. Bu genliklerin kareleri, her bir tr kutuplanma iin bir iddet ls
verir. Faz ile ilgili bilgi de gereklidir ve bu vektrel

364

arpmlardan elde edilir. Stokes parametrelerinin tan m n ,

hem izgisel kutuplanma ve dairesel kutuplanma bazlar na gre
(7.25) 1 deki izdrlm genlikler cinsinden, hem de bileenlerin genlikleri ve bal fazlar cinsinden a k olarak vereceiz. kinci ama iin (7.19) ve (7.24)'deki skaler katsay larn
herbirini byklk kere bir faz arpan olarak tanmlayal m:
E = a e

iS
'

E2 = a2 e

io

(7.26)
i 6e
E_ = a_
_,,.
izgisel kutu planma baz (E E ) cinsinden Stokes parametrele1' 2
ri yledir: *
E

= a e
+
+

is5

+
I 2'

so - l '

= a+

+ a2
2

_ a2
s = 1'1 .

-1 2

a2
2

2a1a2 cos(62 - 05.1 )

s2 = 2Re [(i*I :) * (e.2

53 = 2Im

= 2a1 a2sin(52 -k)

B nun yerine dairesel kutuplanma baz

tanmlar yle olur:
s o =^

E.

(7.27)

. -11 2 +

12 =

(E.+' E_)

kullanl rsa,

+ a2
= 2a
+ a- cos(c5' -

.
s = 2Re [.(*
+

s 2 = 2Im [(-C .

.E)

s3 = g4E
+

12 = a+
2

= 2a+a sin(,8

(7.28)

-S+ )

a2

(7.27) ve (7.28) ifadeleri, iki baza gre Stokes parametrelerinin rollerinin yeniden dzenleniini gstermektedir. s o paraStokes parametreleri iin gsterim ne yaz k ki tek tr de ildir. Stokes'un
kendisi (A,B,C,D) kullanm t r; di er harflendirmeler (I,Q,U,V) ve (I,M,C,
5)'dir. Bizim gsterimimiz ise Born ve Woff'unkidir.

365

metresi her iki halde de dalgan n bal iddetini bier. s

parametresi izgisel x kutuplanmas nn izgisel y kutuplanmas l
na olan stnln belirtirken, s 2 ve s 3 ise izgisel bazda
faza ilikin bilgiler verir. (7.28)'den gryoruz ki, s 3
l iddetindeki parmetsiozfvnegatihlsrnba
fark yorumuna sahiptir; ~iki.' bazda s ve s fazlarla ilgilidir. Yaln zca a
a ve (5 -J gibi nicel ge bal oldukla2
2
1' Stokes
rndan, bu drt
parametresi
ba ms z deildir. u
banty salarlar:
2
2
2
s = s + s 22 + s 3
(7.29)
o
Stokes parametrelerinin llmesi ve bylece bir dzlem
dalgann kutuplanma durumunun saptanmas iin gerekli ilemsel
basamaklar n tart lmas bizi ok uzaklara gtrr. Ayr ntlar
iin okuyucuya Stone'un 13.13 Kesimini sal k veririz. Deinmekle yetineceimiz nemli bir problem de hemn hemen tek-renkli
nmdr. Inm demetleri, haz r amalar iin yeterince
tek-renkli olsalar bile, gerekte sonlu dalga katarlar nn
stste gelmesinden olu maktadrlar. Dolay syla Fourier teoremi arac lyla bir frekans blgesini kapsarlar ve tamam yla
tek renkli deildirler. Bunu d nmenin bir yolu, (7.26)'daki
a. genliklerinin ve 8 fazlarnn zamanla ok yava deitiini
sklemektir; buradaki i"ok yava " deyii w frekans na gredir.
Bu durumda gzlenebilir Stokes parametreleri olduka uzun bir
zaman aral zerinden ortalamalar haline gelir ve rnein
s

= 2<a a 2 cos(S 2

gibi yazlabilir; buradaki parantezler makroskobik zaman

ortalamas n gsterir. Bu ortalama alma ileminin bir sonucu
udur: Hemen hemen tek-renkli bir demet iin Stokes parametreleri, (7.29) eitlii yerine
2
so

+ s22 + s 23

eitsizliini salarlar. "Doal 'k", byk bir dorulukla

tek-renkli say lsa bile, s = s2 = = 0 parametrelerine
sahiptir. Hemen hemen tek-rerikli k ve -ksmi koherens hakk nda fazla tartma Born ve Wolf`un 10. blmnde bulunabilir.
Kutuplanma durumunu belirtmek iin Stokes parametrelerinin
kullanlmas na ilikin astrofiziksel bir rnek, yenge y ldz

366

kmesindeki atarca (pulsar) 'dan gelen optik ve radyo-frekans

nmn incelemektir. Optik k ok az mikarda bir izgisel
kutuplanma gsterir, * oysa ki L 2,5 x 10 sn- 'deki rad
yaym yksek derecede bir izgisel kutuplanmaya sahiptir.
Hi bir frekansta dairesel kutuplanma iin kan t yoktur. Bu
tr bilgiler kukusuz bu byleyici cisimlerden gelen nm
mekanizmas nn ayd nlatlmas na yard m edecektir.
7.3- Dielektrikler Aras ndaki Dzlemsel Arayzeyde Elektromanyetik Dalgalarn Yansmas ve Krlmas
Farkl dielektriksel zelliklere sahip iki ortam aras ndaki
dzlemsel arayzeyde n yans mas ve krlmas al lm
bir olayd r. Bu olayn eitli yanlar iki s nfa ayrl r:
1) Kinematik zellikler :
a) Yansma as geli as na eittir.
: san i
n'
b) Snell yasas
= ,turada i ve r geli ve
kr lma alarMi rve n' nise geli ortam ve ikinci
ortamn k rlma indisleridir.
2) Dinamik zellikler :
a) Yans yan ve kr lan nmn iddetleri.
b) Faz deimeleri ve kutuplanma.
Kinematik zellikler dorudan doruya olayn dalga nitelii
ve salanmas gereken s nr koullarndan kar. Fakat dalgalarn ya da s nr koullarnn ayrntl niteliine bal deildirler. te yandan dinamik zellikler tamam yla elektromanyetik
alanlarn ve s nr koullarnn zel niteliine baldrlar.
Probleme uygun koordinat sistemi ve semboller ekil 7.5'de
grlmektedir. z = 0 dzleminin alt ndaki ve stndeki ortamlar n geirgenlikleri ve dielektrik sabitleri s ras yla?, ve
E: 'dr. (7.5) arac lyla ck/ui olarak tanmlanan krlma
indisleri n =j717?ve n' =)Wir''.dr. Dalga says k ve frekans
wolan bir dzlem dalga, E. ortam ndan arakesite dmektedir.
Kr lan ve yans yan dalgalar s ras yla k' ve k" dalga vektrlerine sahiptir; l ise?, 'lu ortamdan,u', E''l ortama ynelmi birim dik vektrdr.
(7.18)'e gre, gelen, k rlan ve yans yan dalga yledir:

E.J.Wampler, J.D.Scargle and J.S.Miller, Astrophys. J.Lett. 157 LI (1969).

x* D.A.Graham, A.G.Lyne and F.G.Smith, Nature 225, 526 (7 February 1970); D.B.
Campbell, C.Heiles and J.M.Rankin, Nature 225, 527 (7 February 1970).
k

367

ekil 7.5- Gelen k dalgas farkl ortamlar aras ndaki

dzlemsel arayzeye arpar ve yansyan k"
dalgas ile krlan k' dalgas na yol aar.
;

E = E0 e

GELEN :

ik x

i Wt

(7.30)

k x E

B=

k
KIRILAN :
-4
E'= E' ik'
e . x - itAt
o

.4

=it
\r- ?., ,
-I

( 7. 31)

k' x E
k'

YANSIYAN :
E" = E"
o
B" = (ju

k" x - it)t
(7.32)
k" x E"
k

Dalga say lar aadaki bykiklere sahiptir:

1 71= 17.

= k = (.4.>
(7.33)

I =k'=

c4)

z = 0 dzlemi zerinde tm noktalarda her zaman sa lanmas

368

gereken s nr koullarnn varl , tm alanlar n uzaysal (ve

zamansal) deiiminin z = O'da ayni olmas gerektiini syler.
Sonu olarak, faz arpanlar nn tmnn, snr koullarnn
niteliinden bams z olarak, z = O'da e it olmalar gerekir:

. l Z=0 =

. -)) Z=0

. -;'() Z= 0

(7.34)

(7.34) denklemi yans ma ve krlmann kinematik yaralarn hep

kapsar. Derhal dalga vektrnn de bir dzlemde bulunmas
gerektiini grrz. stelik, ekil 7.5'deki gsterimde
k sini = k' sin r = k" sin r'

(7.35)

dir. k"= k olduundan, i = r' buluruz; yani geli as yansma

asna eittir. Ayrca (7.35) bants Snell yasas n da
verir:
sin i
sin r

k'
k

n'

(7.36)

Dipamik zellikler ise s nr kosull,Fnd kapsanmaktad r:

D ve B'nin dik bileenleri sreklidir; E ve H'nin te et bileenleri sreklidir <7.30)-(7.32) alanlar cinsinden z = O'daki
bu s nr koullar unlardr:

-4.
... Z. ( "E*o + --.'o1 ) - f.; E 'o

kEit!'"
x
x o
o +
._

. -ri. = 0

-,.
k ' x 7P._':o

. -4,n= 0
(7.37)

(Eo + E"o - E')

o x n =
1
-
(k x E o + k" x E"o ) - )u 1 (k 'x E' )
o

-
x n = 0

Bu s nr koullarn uygularken iki ayr durumu gznne

almak yararl dr. Bunlardan birim de gelen dalga, kutuplanma
vektr geli dzlemine (i.C. ve 5- ile tanmlanan dzlem) dik
olacak ekilde izgisel kutupludur; dierinde kutuplanma

369

vektr geli dzlemine paraleldir. Keyfi eliptik kutuplu

genel hali elde etmek iin, Kesim 7.2'deki yntemler izlenerek,
bu iki sonucun uygun bir izgisel kar mn almak yeterlidir.
ekil 7.6'da grld gibi, nce geli dzlemine dik
elektrik alan n gznne alal m. Tm elektrik alanlar , ka t
dzleminden ieriye doru ynelmi lerdir. vektrlerinin
ynelimi ise, dalga vektrlerinin ynnde pozitif bir enerji
ak olacak biimde seilmektedir. Elektrik alanlar nn tm
yzeye paralel olduundan, (7.37) deki ilk s nr koulu
hibir ey vermez. (7.37)'deki nc ve drdnc denklemler
unlar verirler:

ekil 7.6- Geli dzlemine dik kutuplanma durumunda

yansma ve krlma.

ekil 7.7- Geli dzlemine paralel kutuplanma durumunda

yansma ve krlma.

370

E + E" - E' =0
0
0
0
(7.38)
(E

E")cosi o
,

E'

cosr = 0

kinci denklem, Snell yasas yla birlikte ncnn verdi i

bant y bir kez daha verir. K r lan ve yans yan dalgalarn
ba l genlikleri (7.38)'den bulunabilir:
E GEL DUZLEMINE DK DURUMDA :
E'
o
E

2n cosi
n cosi +:1-12--

n ,2

n2sin2 i .

n ,2

n2 sin2 i '

n ,2

n2 sin2 i

(7.39)
E"
o
E

n cosi -)u

P'

n cosi +

Bu ifadelerdeki kare kkler n' cosr'dir; fakat onu geli as

cinsinden yazmak iin Snell yasas kullan lmtr. Optik
frekanslar iin genelliklep/p' . 1 konabilir. (7.39) denklemi
ile a ada karacam z (7.41) ve (7.42) denklemleri, daha
ok gerel n ve n' ,1 optik kesiminde kullan l r; fakat bunlar
asl nda karmal dielektrik sabitleri iinde geerlidir.
Eer elektrik alan geli dzlemihz paralel .44se, ekil
7.7'de grld gibi, s nr koullar D'nin dik, E ve {'nin
teetsel bileenlerini kapsarlar [(7.37) 1 de birinci, nc ve
drdnc denklemlerj. Teetsel E ve -1-7 1 nin sreklilii
cosi (E - E") - cosr E' = 0
0
0
0
(7.40)

(E E)
ti o o

xp

E' = O
o

olmas n gerektirir. Dik D'nin sreklilii art Snell yasas

yeniden stteki ikinci denklemi verir. Dolay s yla kr lan ve
yansyan alanlar n ba l genlikleri yledir:

371
GELI DZLEM NE PARALEL DURUMDA :
E'
o
E

2nn' cosi

P n' 2 cosi + nin'

ll'

E"
o

P n ' 2 cosi - njn'

ftl

n , 2 cosi + n \in'

. 2.
sn
(7.41)

P'

- n

- n
-

n2

sin
2 '
sin i

/1-I'
Dalgann arakesit yzeyine dik olarak gelmesi halinde (i = O),
(7.39) ve (7.41)'in her ikisi de u ekle indirgenir:
E'
o
E

2n
n' + n

ffl + 1
.ff.

E"
o
E

---/'-L-''

,u'E

(7.42)
1

e' 1

n' - n
n' + n

En sadaki sonular
= > iin geerlidir. Yans yan dalga
iin stteki ortak ifadede geli dzlemine paralel kutuplanmann i areti al nm t r. Buna gre, eer n':>n ise, yans yan
dalga iin bir faz terslenmesi var demektir.
7.4- Yansmayla Kutuplanma ve Tam Yansma
Yans ma ve k r lmayla ilgili dinamik bant larn iki yn
deinmee deer niteliktedir. Birincisi, geli dzlemine
paralel kutuplanmada yans yan dalgay sfr yapan Brewster
as denen bir geli asnn bulunmas dr. Basit olsun diye
)1.1 1 = )u alarak,
i = tan 1 ( n )
B

(7.43)

Brewster asna e it bir geli as nda (7.41)'deki yans yan

dalga genli inin s fr olduunu buluruz. Tipik olan (n'/n) =
1,5 oran iin i tk, 56 'dir. Kark kutuplu bir dzlem dalga
Brewster .a slyta dzlemsel bir arayzey zerine d erse,
yans yan dalga, kutuplanma vektr geli dzlemine dik olacak

372

ekilde, tamamiyle dzlemsel kutuplu olur. Dzlem-kutuplu k

demetlerinin elde edilmesinde bu davran tan yararlanlabilir;
fakat baz dielektrik ortamlarn izotropik olmayan zelliklerini kullanan dier yollar kadar verimli deildir. Kutuplanmam
dalga Brewster a sndan baka alarda yans tlsa bile,
yans yan dalgann.baskn olarak geli dzlemine dik kutuplanma
eilimi vard r.Seerek yaln zca bir kutuplanma dorultusunu
geiren koyu gzlklerin baars bu geree dayanr. Radyo
frekanslar blgesinde, al c antenler, yzeyden yans yan
dalgalar (ve ayr ca iyonosferden yans yanlar ) dorudan
gnderilen dalgadan ayklayacak ekilde uygun olarak yneltilirler.
kinci olaya tam i yansma denir. szc, gelen ve
yans yan dalgalarn, kr lan dalgan nkinden daha byk krlma
indisli bir ortamda olduklar n syler (n>n 1 ). (7.36) Snell
yasas na gre, n>n' ise, r>i dir. Dolaysyla i = i iken r =
o
It/2 olur; burada
i

o = sin 1 ( n )

(7.44)

dir. i = i a snda gelen dalgalar iin, krlan dalga yzeye

paralel ol2rak yaylr. Arayzeyin dier tarafna enerji ak
yoktur.'Bylece bu geli asnda tam yansma olmal dr. i>i
ise ne olur? Bunu yan tlamak iin nce i>i iin sinr > 1
olduuna dikkat edelim. Bu, r'nin saf sanakosinsl karmal
bir a olduunu syler:
cosr = i [( sana ) 2
sin o

(7.45)

Bu karmal niceliklerin anlam , krlan dalgann yaylma arpann ele aldmz zaman akl k kazanr:
4.
,
ek' . x = e iki(x sinr + zcosr) = e
e

o ) 2 -1 1/2 z.
ik'(sini/sini o )x

(7.46)

Buradan da, i >i iin krlan dalgann yalnzca arayzeye

paralel olarak yayld ve arayzeyden ierlerde stel olarak
snd grlr. Bu snme, i i hali dnda, s nrn birka
o
dalgaboyu ierisinde olur.
Yzeyin br yannda alanlar varolsa bile, yzeyin br
yanna enerji ak yoktur. Dolaysyla i>i o iin tam i

373

yans ma olur. Yzeyin hemen ierisinde Poynting vektrnn

zaman-ortalamal dik bileeni, yani
- .1 .4.
S . n

Re [n . (E' x H' )

(7.47)

hesaplanarak, enerji ak snn olmay dorulanabilir.

c
.4.
H' = (k' xE' ) kullan rsak,
S . n =

2
Re

1-'o 1 2

(7.48)

81141'
buluruz. Fakat n . k' = k' cosr saf sanaldr; yleyse -":!. . n =0
dr.
cosr'nin (7.45)'deki saf sanal deeri arp n', (7.39) ve
(7.41) Fresnel formllerinde gzken kare kk yerine konacak
olan uygun niceliktir. imdi ufak bir kontrol E"/E oranlar nn
mutlak deerce bir olduunu gsterir; fizikse? olarak tam i
yansma da zaten bunu gerektirir. Bununla beraber, yans yan
dalga bir faz deimesine urar; bu faz deime iki tr geli
iin farkldr ve geli as ile (nin') ye baldr. Bu faz
deimeleri bir tr kutuplanmay dierine evirmede kullan labilir. Fresnel'in rhombus'u byle bir aygttr; eit genliklerle geli dzleminde ve ona dik olarak izgisel kutuplu k,
bu aygtla her biri 45 'lik bir ba l faz deiimi ieren
ardarda iki i yans ma ile dairesel kutuplu a evrilir
(bak. Born ve Wolf, sayfa 50).
iddet kayb olmaks zn k gnderilmesini gerektiren
birok uygulamada tam yans ma olayndan yararlanlr. ekirdek
ve parac k fiziinde, iyonlayc paracn gemesi nedeniyle
sintilasyon kristalinden yay nlanan fotooalt c tpe
(ki burada ele gelir bir elektrik sinyaline evrilir) tamada
plastik " k borular " kullanlr. Yer darl ya da manyetik
alanlarn ilemeyi bozmas nedeniyle fotooaltc tp sintilasyon kristalinden biraz uzaa konmal dr. Ik borusu szkonusu nmn dalgaboyuna gre ok daha byk kesitli ise,
dzlemsel arayzey iin yapt m z inceleme yaklak olarak
geerlidir. Bununla beraber, dielektrik borunun kesitsel
boyutlar bir dalgaboyu basamanda olduunda, torunun kesin
geometrisi hesatkatlmal dr. Bu durumda yay lma, bir dielektrik dalga klavuzundaki yay lmadr (bak. Kesim 8.10).

374

7.5- Dielektrikler, letkenlerin ve Plazmalarn Frekans

Datma zellikleri

Kesim 7.l'de geirgenlik ve al nganln frekanstan bams z olduklar varsaylmtr. Frekansa gre da tmann olmay ,
(7.7) genel zmnn gsterdi i gibi, dalga katarlarnn
bozulmadan yay lmas sonucuna yol ayordu. Gerekte tm
ortamlar bir miktar datma gsterirler. Yalnzca s nrl bir
frekans blgesi zerinde ya da bo lukta yaylma hz frekansa
gre sabit olarak i leme sokulabilir. Kukusuz nceki kesimlerin bir tek frekans bile enini ieren tm sonular , datmann
varl halinde de geerlidir. Yaln zca)u ve Vun deerlerinin,
gznne al nan frekansa uygun deerler olarak yorumlanmas
gerekir. Bununla beraber, bir frekans blgesinin stste
gelmesi szkonusu olduu yerde, e ve)uinn frekansa ballnn bir sonucu olarak yeni etkiler ortaya kar. Bu sonular n
bazlarn incelemek iin, hi olmazsa basit bir da tma
modeli ge],i tirmemiz gerekir.
o) (4)) iin Basit Model :

Datma fiziinin hemen hemen tm, Kesim 4.6'da betimlenen

klasik modelin zamanla deien alanlara geni letilmesiyle
anlatlabilir. Basit olsun diye, uygulanan elektrik alan ile
yerel alan aras ndaki fark ihmal edeceiz. Bu yzden modelimiz
yalnzca olduka dk younluklu maddeler iin uygun olacakt r. stenirse, (4.69)'un kullan lmasyla bu eksiklik giderilebilir. Geirgenlik bire eit alnacakt r. (4.71) harmonik
kuvvetiyle bal bulunan ve zerine -Er(2',t) elektrik alan
etkiyen bir elektronun hareket denklemi
m[;-('+

t,)2 )o

(7.49)

dir; burada \I fenomenolojik snm kuvvetinin lsn gsterir.

(7.49) 'da manyetik kuvvet etkileri ihmal edilmektedir. Bir
baka yaklatrma olarak, titre im genliinin yeterince kk
olduunu ve dolay syla elektrik alann elektronun ortalama
konumunda deerlendirebileceimizi varsay yoruz. Eer alan
zamana gre G3 'frekans yla e- LW'h biiminde harmonik olarak
deiirse, bir elektronun verece i ift-kutup momenti udur:
P =

.4.

ex =

2
2
((.0o -LO

.
-1 -4.
- 3.4))
E

(7.50)

Birim hacimde N molekl ve bir moleklde Z elektron bulunduunu

ve tm iin bir tek balanma frekans yerine, her moleklde fj

375

elektronun W. frekans yla balandn ve snm sabitinin

1 + 47(7e.e'
olduunu varyarsak, o zaman dielektrik sabiti
2

\--- f .( c02 .._ 12 _ j.<43?)

.i= 3 3
3
3
ile verilir; buradaki f. titreici iddetleri
J

E( W) = 1 +

= Z

4ttNe
m

,.

(7.51)

(7.52)

J
toplam kuraln salarlar. f.,
in uygun kuantum
ve Win
mekaniksel tanmlaryla, (7.51) i?adesi, 3dielektrik sabitine
atomik katknn doru bir anlatmn verir.
b) Anormal Datma ve Rezonans Sounnas
snm sabitleri, genel olarak (0. balanma ya da rezonans
frekatislar yannda kiiktrler. Bu neaekle E(W) prok frekans
iin yaklak olarak gereldir. ((.d - W ) -1 arpan ,
W<CO. iin pozitif ve (0 >, (4. iin (.1gatiftir. Bylece, en
kQ Winin alt ndaki dk frkanslarda, (7.51)'deki toplam n
tm terimleri pozitif i aretle katk da bulunur ve EM birden
byktr. Ardarda W. deerleri geildike, toplamda gitgide
negatif terimler holiar ve sonunda tm toplam negatif olur;
artk EM birden kktr. Kukusuz her (4). nin komuluunda,
olduka iddetli bir davran vardr. CO= 2j. 1 deki terim iin
(7.51)'deki paydan n gerel k sm s fr oilr ve terim hem
byktr, hem de saf sanald r. Ardarda gelen iki rezonans
frekans dolaynda E(w)'nn gerel ve sanal k smlarnn genel
izgileri ekil 7.8'de grlmektedir. Normal da tma ReEM
'nn(Wya gre ykselmesiyle ilgilidir; anormal da tmada
ise bunun tersi szkonusudur. Normal da tma, bir rezonans
frekansnn komuluu dnda her yerde ortaya kmaktad r. Ve
yalnzca anormal datmann var olduu yerlerde Z'un sanal
ksm byktr. . 'un pozitif sanal k sm elektromanyetik
dalgadan ortama enerji yitirildiini gsterdiinden, Im 'un
byk olduu blgelere rezonans sourmas blgeleri denir. *
Bir dzlem dalgan n zayflamas , en kestirme biimde k
dalga saysnn gerel ve sanal ks mlar cinsinden ifade
edilir. Dalga say s
* ImIE.40 ise, ortam taraf ndan dalgaya enerji verilir; maser ya da laser'de
oldu u gibi, dalgada byme ortaya kar. M.Borenstein and W_E.Lamb, Phys.
Rev. AS, 1293 (1972) makalesine bak n z.

376

ReC

<A>

ekil 7.8- ki rezonans dolaynda dielektrik sabiti

E..(.13)'nn gerel ve sanal k smlar .
Anormal datma blgesi de, sourmann
olduu frekans araldr.
k= (3+ i

(7.53)

eklinde yaz l rsa, o zaman cc parametresi zay flama sabiti ya

da sourma katsays olarak an l r. Dalgan n iddeti e <z
r. (7.5) denklemi, (ot,(a) ve (Re E, Im) aras ndaolarkz
aadaki ili kiyi verir:

P2

o< 2

(A)

((=
Eer o

Rez

(7.54)

2
GO Ime

c2

ise, ki bu durum so urma ok iddetli olmad ka ya

377

da Re L. negatif olmad ka ortaya kar, o zaman zay flama

sabiti o< yakla k olarak
o< z

Im e(w)

(7.55)

Re (40)
eklinde yaz labilir; burada (3=JRjEHWYc dir. Bylece dalgatoyu bana iddetteki kesirsel azalma bl 2W, ImE/ReE, oran yla
verilir.
c) Alak Frekans Davran , Elektriksel letkenlik
En alak rezonans frekans nn s fr ya da s frdan farkl
oluuna bal olarak,w->o limitinde ortam n yant nitel bir
farkl lk gsterir. Yal tkanlar iin, en alak rezonans frekans s frdan farkl dr. Bu halde (7.51)'in fri= o limitine kar
gelmek zere, c.) = o'da molekler kutuplanma yatk nl (4.73)
ile verilir. Dielektriklerin statik limitteki temel yanlar
Kesim 4.6'da tart lmtr.
Eer molekl bana den elektronlarn bir f kesri W =
O frekans na sahip olma anlam nda "serbest" ise), dielektrik
sabiti ck = Oda tekildir. Serbest elektronlar n katks ayr
olarak gsterilirse, (7.51) ifadesi
2
4wNe f

(W ) = ;3, + i

mto(

)10

( 7.56)

-1(0)

haline gelir; burada L tm di er ift-kutuplarn katksdr.

Tekil davran anlayagilmek iin, Maxwell-Ampere denklemi

4 t J +

x H =

dt

yi yoklamak, ayrca ortamn J = G E Ohm yasas na uyduunu ve

"normal" bir E dielektrik sabitine sahip oldu unu varsaymak
gerekir. Harmon?k zaman bal l ile, stteki denklem

x H = 1. c
-

(Eo + 4

-rv

) E

(7.57)

haline gelir. Di er taraftan, Ohm yasas n a k olarak denkleme

378

sokmayp ortamn tm zelliklerini dielektrik sabitine ykleseydik, (7.57)'nin sa yanndaki parantezin iinde bulunan
nicelii E(W) olarak tan yabilirdik. Buna gre, (7.56) ile
karlatrarak, iletkenlik iin bir ifade buluruz:
f Ne
o
-

m(

ro -

(7.58)

iw )

Bu ifade, foN ortam n birim hacmindeki serbest elektron say s

olmak zere, temelde elektriksel iletkenlik iin Drude modeli
(1900)'dir.
snm sabiti, iletkenlikle ilgi deneyse
verilerden saptaRabilir. Bak r iin N = 8 x 10
atom/cm
olup, normal s cakl klarda alak frekans iletkenli i 10- .=5 x
1
10 17 sn l 'dir. Bu, snm sabiti iin X0/f
3 x 10 13 sn
deerini verir. Buradan da, f
1 olduu NParsay larak, mikro,
11
dalga blgesinin olduka tesndeki
frekanslara dek (Q) L. 10
sn ) metallerin iletkenliklerinin temelde gerel (yani ak m
ile alan ayn fazda) ve frekanstan bams z olduklar grlr.
Daha yksek frekanslarda (k z ltesi ile daha tesinde) iletkenlik karmald r ve frekansa gre dei imi (7.58) basit sonu,cuyla nitel olarak betimlendi i gibidir. Gerekte elektriksel
iletkenlik, Pauli ilkesinin nemli rol oynad kuantum
mekaniksel bir problemdir. Serbest elektronlar asl nda ayr k
atomlar n valans elektronlar olup, atomlar bir kat oluturmak
zere bir araya getirildiklerinde, bu elektronlar yara-serbest
hale gelirler ve pek fazla engellenmeden (enerjileri belirli
aral klar ya da bantlar iinde yer almak ko uluyla) rg
(lattice) boyunca hareket ederler. Snm etkileri, elektronlar
ile rg titreimleri, rg eksiklikleri ve safs zl klar
aras nda hat r say l r miktarda momentum aktar mlar ieren
arpmalardan kaynaklanr.
Yukardaki incelemeler, dielektriklerle iletkenler aras ndaki ayrmn, hi olmazsa 03= O'dan telerde, yapay bir ay rm
olduunu gsterir. Eer ortam serbest elektronlara sahipse,
alak frekanslarda bir iletkendir; tersi oldu unda bir
A.H.Wilson, Iheory of
(1953) ya da W.R.Beam,
kitab na bak n z.

Metals, 2'nci
Electronics of

bask ,' Cambridge University Press

Solids, McGraw-Hill, New York (1965)

379

yal tkandr.* Fakat s f rdan uzak frekanslarda (7.51)'deki

(u.3) 'ya gelen "iletkenlik" katk s , dierleri gibi yaln zca
bir rezonans genli i olarak grnr. Ortam n dat c zellikleri, frekansa bal bir iletkenlik ve bir dielektrik sabiti
kadar bir karmal dielektrik sabitine de yklenebilir.
d) Yksek Frekans Limiti, Plazma Frekans
En yksek rezonans frekans nn ok zerindeki frekanslarda
(7.51) dielektrik sabiti basit bir biim al r:
2
p
( 7 .59 )
a
1
E(W)
2
u
Burada
2
U> P

41.(NZe

(7.60)

dir. Yalnzca birim hacimdeki elektronlar n toplam saysna

(yani NZ'ye) bal olan (0 frekans na, ortam n plazma frekans
denir. Bu limitte dalga sRys yle verilir:
ck = /U)

2 -

2
(4.)P

(7.61)

2
2 2
(7.61) kimi kez 'co = (43 1, + c k biiminde ifade edilir ve
da tma bants ya daw = W(k) denklemi ad n al r. Dielekt rik ortamlarda, (7.59) yaln zca L02 tgiin uygun der. Bu
durumda dielektrik sabiti, birden kk olmakla birlikte, bire.
yakndr ve ekil 7.8'de grlen e rinin en yksek frekans
ksmndaki gibi frekans ile biraz artar. Dalga say s gereldir
ve kesim frekans Lo olan bir dalga k lavuzunda bir kip iin
olduu gibi dalga sJ2ys frekans ile de i ir (Bak. ekil 8.4).
yonosfer gibi ya da laboratuvardaki seyrek bir elektronik
plazma gibi belirli durumlarda elektronlar serbesttir ve snm
nemsenmez. Bu durumda (7.59) ifadesi,co<u>,,, 'yi de iine alan
geni bir frekans blgesinde geerlidir. Plazma frekans ndan
* Kat lar n kuantum mekaniksel bant yap s cinsinden sylersek, iletken
dedi imiz, k smen dolu bir bantta baz elektronlara sahiptir; oysaki yal tkan, Pauli ilkesinin izin verdi i lde tam dolu bantlara sahiptir. Bir
"serbest" elektron, yan nda ona geebilece i enerji-koruyan kuantum durumlar na sahip olmal d r. K smen dolu bir bantta byle durumlar vard r;
fakat dolu bir bant tan m olarak byle durumlara sahip de ildir.

380

daha d k frekanslar iin (7.61) dalga say s saf sanald r.

Bir plazma zerine den byle dalgalar yans tl r ve ierdeki
alanlar yzeyden ba layarak uzakl kla stel olarak zayflarlar.
t3= O'da zayflama katsay s
2L)

c< plazma

(7.62)

12 .
119
leinde, plazma younlu r 10
dir .
16
10 elektron/ cm basamanda olup,co = 6 x 10 ile 6 x 10
sn 1 aras ndadr; buna gre durgun yaPda alak frekans alarlar
cm
iin tipik zay flama uzakl klar (ch.;-1 ) 0,2 ile 2 x 10
basama ndadr. Alanlar n bir plazma iinden uzaklatrlmas ,
kontrollu termo-nkleer olaylarda bilinen bir etkidir ve s cak
plazmann hapsedilmesi giri imlerinde bundan yararlan lr
(bak. Kesim 10.5).
Metallerin optik ve daha yksek frekanslardaki yans tcl na, temelde seyrek plazmadaki ayni davran yol aar. Bir
metalin dielektrik sabiti, (7.56) ile verilir. Bu ifade,
yksek frekanslarda (CO o ) yaklak olarak
E(G.N)

(W)

2
CO,
(4)2

2 *
biimini al r; burada c = 4nie /m , ksmen balanma etkilerini
ieimek zere kendileriEe etkin bir m * ktlesi verilmi iletim
elektronlar nn plazma frekans dr. u. !,,Z,u> iin metal zerine
den n davran , (7.59) ile anlaPlan plazman nkiyle
yaklak olarak ayndr. Ik metalin iine yaln zca ok ksa
bir derinli e kadar i ler; yani hemen hemen tmyle yans tl r.
Fakat frekans ((.0) > 0 olduu blgeye ykseltildi inde, metal
birdenbire geirir ve yans trl iddetli bir biimde
deiir. Bu, tipik olarak mortesinde ortaya kar ve metallerin mortesi geirgenlii deyimine yol aar. Szkonusu
kritik frekans n saptanmas , iletik elektronlar nn younluu
ya da etkin ktlesi hakknda bilgiler verir. *
e) Frekansn Fonksiyonu Olarak Sv Suyun Krlma ndisi
ve Sourma Katsays
Gerek bir ortam n krlma indisinin gerel k sm ve
sourma katsays tm frekans blgesi zerinde nas l davranr?
k

Hem bunlar, hem de optik ve mortesi blgede metallerin di er dielektrik

zellikleri hakk ndaki tart malar iin, D.Pines, Elementary Excitations
in Solids, W.A Benjamin, New York (1963) kitab n n 4. blmne bak n z.

381

Bunu gsteren bir rnek olmak zere, her yerde bulunan bir
maddeyi, suyu ele alal m. Amac m z, zel ayrnt lar tartmaktan ok, geni bir gr vermek ve mmkn olan say s z deimeleri belirtmektir. Bu nedenle, ekil 7.9'da frekansa gre 20
ve sourmaya gre 11 basamakl bir log-log grafi i zerinde,
normal koullardaki s v su iin n(w) = ReCii-E7 ve 0<(w) =
2<A7Wc'nin kaba niteliklerini toplu olarak gryoruz. Grafiin st k sm , n (W)'lln ilgin, fakat pek artc olmayan
davrann gsteriyor. ok dk frekanslarda n(W) = 9'dur su molekllerinin kal c ift-kutup mowtlerinin ksmi ynelimlerinden kaynaklanan bir de er. 10
Hz zerinde, eri,
olduka dzgn bir biimde k z ltesi iindeki yapya dmektedir. Kesikli dey izgilerle belirtilen grnr blgede, n(w)
ok kk bir deiimle 1.34 kadardr. Mortesinde ise ok
daha fazla yap vardr. 6 x 10 15 Hz (hV c'-' 25 eV) zerinde
krlma indisinin gerel k sm hakknda hibir veri yoktur.
ekilde bire doru olan asimtotik yaklam (7.59)'a gre
izilmitir.
Sourma katsays o( 'nn davran ok daha iddetlidir.
10 8 Hz 'in altndaki frekanslarda, sourma katsays ar
derecede kktr. Veriler gvenilir gibi grnmemektedir (iki
ayr veri cmlesi vard r); belki de bunun nedeni rnein
safl lndaki deimelerdir. Frekans 1011 Hz'e doru artarken,
sourma katsays da hzla (s v suda2 100 mikronluk bir zay flama uzaklna kar gelen) o( -.= 10 cm-1 deerine ykselir.
Bu, suyun bilinen mikrodalga so urmas dr. II. Dnya Sava
boyunca srm olan radarlarda daha iyi ay rma gc elde etmek
iin daha ksa dalgaboylar na gitme eilimi, ite bu olayla
(nemli havada) sona ermi tir.
Molekln titreimsel kipleri ve belki de komu ortamlarn
alan iindeki molekln sal nmlar ile ilgili fflan so urma
bantlar , k zltesi blgede, sourmann o< = 10 cm 1 doruk
deerini eri mesine nedBp olur. Daha sonra sourma katsays ,
4 x 10 Hz ile 8 x 10 Hz aras ndaki dar fr9kansblgesinde
i
gibi bir
ivedilikle 7 basamak azalHak o< 4 3 x 10 cm
deere deri2- Sonra 2 x 10 Hz'de tekrar 8 basamaktan daha
fazla ykselir. te bu, grnr blge dediimiz aralkta
dramatik bir sourma penceresidir. Suyun buradaki a r saydaml , atomlar n ve molekllerin temel enerji dzeyi yap sndan
kaynaklanmaktad r. Okuyucu, suyla s rls klam olan gezegenimiz
zerindeki biyolojik evrimin temel sorusu, yani neden hayvanlarn gzleri krmzdan mora kadar olan spektrumu grr ve
imen neden yeildir sorusu konusunda dnceye dalabilir.
Tabiat Ana elbette penceresinden warlanmaktad r! Mortesi
blgesinin br yan nda V 2:5 x 10 Hz (21 eV)'de, so urma
oC o:!1,1 x 10 cm-1 lik bir doruk deerine sahiptir. Bu doruk,

382

1o2

10 _

lo4

lo6

108

oo

3 on

0 16

10 14

lo"

lo"

102'

., 5
,
^C

grnr
(4000-7000

los

106

1010

1012

A)--->i
lo

1014

10'2

1020

105
10'

10

0)>.
u)

lo-'

Deniz
suyu,/
Oksijende
K
k ys

,cn

j2,

lo-2

/
I km

/1m

1 eV

10 2

1o4

1 cm

106

l
1 meV
,
l
10 12
10 10

los

Frekans

1 keV

1 eV

IA

o"

W"

1 MeV
I

1018

lo2

lO

rz

(Hz)

ekil 7.9- izgisel frekansn fonksiyonu olarak sv

suyun krlma indisi (stte) ve sourma
katsays (altta). Apsiste ayr ca enerji
lei (oklar) ve dalgaboyu le i (dey
izgiler) grlmektedir. Frekans spektrumunun
grnr blgesi, kesikli iki dey izgiyle
belirtilmitir. Deniz suyu iin sourma
katsays , solda kesikli kegensel izgiyle
gsterilmektedir. Her iki dorultuda da
leklerin logaritmik olduuna dikkat ediniz.

383

tam olarak molekldeki tm elektronlarn toplu uyar mna kar

gelen Ni.) plazmon enerjisindedir. Zayflama katsays , bykliik
basamaPolarak (7.62) ile verilir. Daha yksek frekanslarda,
ta fotoelektrik olay ve sonra Compton sa lmas ve dier
yksek enerji sreleri ba layncaya kadar, veri yoktur. 0
blgede sourmay ekirdek fizikileri ayr ntl olarak incelemi lerdir. Oradaki davran , maddenin su olmas gereinden
deil de, temelde atomik zelliklerden ve younluktan kaynaklanr.
ekil 7.9'daki grafi in alak frekans ucunda deniz suyunun
sourma katpysn gsterdik. Alak frekanslarda deniz suyu
QH.^z: 4 x 10 sn 1 h4,4 mhos/metre) lik bir elektriksel iletkenlie 2sahMtir. 10 Hz'in alt nda c<'y (7.57)'den oL
ile
t
(8~ ) 1 olarak buluruz. Demek ki sourma katsays r,-'0
orantldr ve alak frekanslarda ok kk hale gelir. 2 ekilde
grlen izgi cK(cm 1 ) = 8,4 x 10
V (Hz'dir. 10 Hz'ye
10 metredir. Buna
deniz suyundaki zayflama uzakl
gre, yzeyden 50 metre derinde hl yzeydeki iddetin yzde
l'i arta kalacak demektir. Eer dnya okyanuslar na dalm
byk bir denizalt filonuz olsayd ve su altndayken onlara
bir yer ssnden zel haberler yollamak isteseydiniz, a r
derecede alak frekans ileti imleri kullanma durumunda kal rdn z. Yer ile iyonosfer aras ndaki bo luun 8 Hz'den birka yz.
Hz'ye kadar olan blgede belirgin rezonanslara sahip oluu
(9.9'a bak n z), azalan zayflamann yapt gibi, bu alak
fr9kans spektrumu blgesini zellikle ekici hale getirir. 5 x
10 - km basamandaki dalgaboylar halinde, ok byk antenlere
gerek duyulur (gene de bir dalgaboyuna gre kk!). Bu do rultuda daha fazla bilgi ve speklsyona gnlk bas nda bile
zaman zaman rastlanmaktad r. *
7.6- yonosferde ve Manyetosferde Aasitlestirilmi Yaylma
Modeli
yonosferde elektromanyetik dalgalar n yaylmas , s fr nc
yaklakl kta (7.59) dielektrik sabitiyle betimlenir; fakat
yerin manyetik alannn varl bu davran nemli lde
deitirir. Laboratuvarda haz rlanan birok plazmada da durgun
bir d manyetik alan n etkisi vardr, D manyetik alann
etkisini bir rnekle anlatmak iin, basit bir problem olarak,
dzgn,durgun ve iddetli bir manyetik alan ve i3-). ynne
paralel olarak yay lan enine dalgalarn szkonusuP olduu
dzgn younluklu seyrek bir elektronik plazmay ele alal m.
* New York Times, 14 Ekim 1969, sayfa 49, stun 1; 19 A ustos 1973, sayfa 8,
sutun 1.

384

(Keyfi yay lma ynne sahip daha genel bir rnek, Problem
10.7'de ierilmektedir). Elektronik hareketin genli i kk
ise ve arpmalar nemsenmiyorsa, hareket denklemi yakla k
olarak
mx - e
x
c o

= -e e

iwt

(7.63)

dir; burada enine dalgan n B alannn etkisi, durgun B yan nda

nemsiz say l p gznne al nmamtr ve elektronik) yk -e
olarak yazlm tr. Enine dalgalar dairesel kutuplu olarak
almak yararl dr. Buna gre
E = (

(7.64)

dik al ndndan, (7.63).1.

yazar z. B 'in dorultusu g ve
deki vektd2e1 arpm yaln zca g ve dorultular nda bileenlere sahiptir ve enine bile eher ftlenimsizdir. (7.63)'n
kararl -durum zm udur:
->
E

X=

(7.65)

B)
bir ykl paracn bir manyetik alan iindeki
Burada (4>
B'
presesyon frekans dr:
eB

(7.66)

MC

(7.65)'in frekans ba l l , Larmor teoremine bavurarak anlalabilir; (7.63)'n OJ, frekans yla presesyon yapan bir koordinat sistemine (burada durgun manyetik alan kald r lr) dn trlmesi, momentumun deime h zna (L.) L0 B ) etkin frekans yla
dnen bir elektriksel alan n yol atn gsterir; T- i areti,
dairesel kutuplanman n trne bal dr.
(7.65) titreim genlii her elektron iin bir ift-kutup
momenti verir ve plazma iin
2
G)

E - 1
-1-

(Ai(W.T.CLIB)

(7.67)

385

dielektrik sabitine yol aar. st i aret pozitif helisiteli

(optikte sola dairesel kutuplu) dalgay4 kar gelir; alt
i aret ise negatif helisite iindir. B manyetik alan na
kar t paralel yay lma halinde, i aretler deitirir. Bu,
durgun bir manyetik alan ierecek ekilde (7.59)'un geni letilmiidir. Yaln zca durgun alan dorultusunda yay lan dalgalara
uygun dtiinden, buradaki tart ma tm olarak genel de ildir.
Fakat bu basit rnekte bile temel bir zelli i, yani saa ve
sola dairesel kutuplu dalgalar n farkl olarak yayldklarn
gryoruz., yonosfer ift-krc dr. Durgun F-3> alanna paralel
dorultunun dndaki corultularda yayA i9:.n kolayca
gsterilebilir ki, eer c+JR basamandaki terimler c) ve WwB 'ye
gre nemsenmezlerse, dielektrik sabiti gene (7.67) ile verilir. Fakat (7.66) presesyon frekans , bu kez yaln zca B 'in
yay lma dorultusuna paralel bile enine ait olarak yorumfinacaktr. Bu, (7.67)'dekiWB 'nin aya bal olduunu syler-yani
ortanyalnzca ift-k rc deil, ayr ca anizotroptur da (bak.
Problem 10.7).
iyonosfe
i in, serbest3 elektronlar n tipik rgaksimum
yo unluc u 10 -10 elektron/cm olup, buna to n=6 x 10 - 6 x
10 sn basamanda bir plazma frekans kar gelir. Yerin

ekil 7.10- yonosfer modeli (dzgn bir durgun manyetik

alan iinde seyrek elektronik plazma) iin
frekans n fonksiyonlar olarak dielektrik
sabitleri. E t (w) manyetik alana paralel
olarak yaylan saa ve sola dairesel kutuplu
dalgalara uygun der. 4318 jirasyon frekans ,
(.4.) ise plazma frekans dr. ki eri cmlesi
jAwkr, = 2,0 ve 0,5 de erlerine kar gelir
P -15

386

manyetik alan iin 0,3 gauss gibi bir temsill deer al rsak,
presesyon frekans n fid B !..= 6 x 10 sn 1 olarak buluruz.
ekil 7.10
Ej 'yi, (4.) / 0.) orannn iki deeri iin,
frekans n fonksiyonu olarak 5s - ermektedir. Her iki rnekte,
E, ve E 'den birinin pozitif trnn negatif olduu geni
frekans aral klar vardr. Byle frekanslarda bir dairesel
kutuplanma durumu plazma iinde yay lmaz. Sonu olarak, plazma
zerine gelen bu kutuplanmaya sahip bir dalga tmden yans t lacakt r. Dier kutuplanma durumu k smen geirilecektir. Bylece
izgisel kutuplu bir dalga bir plazma zerine d tnde,
yans yan dalga, genel olarak ana ekseni gelen dalgan n kutuplanma dorultusundan dnm biimde eliptik kutuplu olacakt r.
yonosferden yans yan radyo dalgalar nn davran , bu
dnceler cinsinden aklanabilir; fakat yksekli e ve zamana
gre dei en younluklara ve bal konumlara sahip eitli
plazma tabakalar nn varl , problemi, basit rneimizden
epeyce daha kark yapar. Dey olarak yukar ya doru gnderilen nm atmalar nn yans mas n inceliyerek, e itli yksekliklerdeki elektron younluklar anla labilir. Birim hacimdeki
serbest elektronlarn n says , ekil 7.11'de grld gibi,
verilen bir iyonosfer tabakas nda' ykseklikle yava yava
artar, bir maksimuma ula r ve sonra yksekli in daha da
artmas yla birden bire d er. Verilen 41) frekansl bir atma
(puls), n 'daki dei me nedeniyle, yaris maks z n tabakann
iine girer. Bununla beraber, n yeterince bydnde Lt> (1-11 )
..tcu olur. O zaman (7.67) diel&trik sabitleri s fra iner ve
atma yans t l r. Yans mann meydana geldii gerek n younluu, (7.67)'nin sa yannn karekkleriyle verilir. l gnderilen sinyal ile yans yan sinyalin al n aras ndaki zaman
aral gzlenerek o younlua kar gelen h ykseklii
bulunabilinto frekans deitirilerek ve zaman aal klarndaki deimeleri incelenerek, elektron younluu yksekliin
fonksiyonu olarak saptanabilir. W frekans ar yksek ise,
krlma indisi s fr olmaz ve ok az bir yans ma meydana
gelir. Daha zerinde yans malarn yokolduu frekans, verilen
bir tabakadaki maksimum elektron younluunu belirtir. WKB
yaklatrma yntemini kullanarak yaplan daha nicel bir inceleme, Problem 7.9'da kabataslak verilmektedir.

etuinn alak frekanslardaki davran , " slklamaudenen

zel bir manyetosferik yay lma olayndan sorumludur. w 0
olurken, E (co), E 2-7-Wp/(41.1.)E3 gibi art sonsuza gider. Yay lma
olmasna olur, ama buyaylmada (7.5) dalga says

387

n o ma x
Ilm AM, 11

noth i)

114
ekil 7.11- Bir iyonosfer tabakas nda yksekliin
fonksiyonu olarak elektron younluu
( ematik olarak).
dir. Bu, yksek derecede datc bir ortama kar gelir.
Enerji tanmas (7.86) grup h zyla (bak. Kesim 7.8) olup, bu
grup h z
v (W) = 2v (w) :== 2c
g
P

(>13<""

0.) P

dir. Farkl frekanstaki nm atmalar farkl h zlarla yol

al rlar: Frekans azald ka h z da der. Bir yarkredeki bir
imek geni bir nm spektrumu dourur; bunun bir ksm , az
ok yerin manyetik alan nn ift-kutup alan izgileri boyunca
yaklak olarak (7.67) ile betimlendi i biimde yay l r. Daha
yksek frekans bileenleri kar t noktaya daha nces , alak
frekans bileenleri ise daha sonra ula rlar. Bu, 10 Hz ve
daha alaklarda slklamalara yol aar; byle adland rl r,
nk bir duyma al c s nca alglanan sinyal,yksek duyma
frekanslar ndan balayp duyulan blge iinden geerek h zla
azalan sl k gibi bir sestir. Yukarda <41 ve COB iin verilen
deerler ve 10 km basamandaki uzakl kA)r halinde, sl klamalar iin zaman leinin saniyeler olaca n okuyucu dorulayabilir. Isl klamalar zerine daha fazla tart ma, blm sonunda
nerilen okuma paralar nda ve problemlerde bulunabilir.
7.7- letken ya da Kaypl Bir Ortamda Dalgalar
Kesim 7.5'de grdk ki, ister yal tkan isterse iletken
olsun, bir maddesel ortam n dielektrik sabiti genel olarak

388

karmaldr. Yaltkan halinde birok ama iin E'un sanal k sm

nemsenmeyebilir, fakat iletkenler iin bu doru olmaktan ok
uzaktr. letken ortamlarda dalgalar n davran , esaslarn
Kesim 7.5(a) ve (c)Ide vermi olmam za karn, burada da ayr
olarak ele alacak kadar byk bir pratik neme sahiptir.
letken ortam n karmal dielektrik sabitini biimsel olarak
gerel "dielektrik sabiti" ve gerel "iletkenlik" diyebileceimiz iki ksma ayrmak alkanl k haline gelmitir. Bu
ayrma yalnzca dielektrik sabitinin gerel ve sanal k s mlarn ak bir biimde sergilemek iin elveri li bir yol gibi
grnebilir; ama aslnda daha sezgisel bir temele sahiptir.
Bu ekilde tanmlanan iletkenlik genel olarak frekanstan
bams zdr; daha nce tart ld gibi, hi olmazsa mikrodalga ve daha alak frekanslarda bu byledir.
letken iindeki alanlar uzay ve zamana gre ek.x - iwt
gibi deiirse, k dalga says , (7.56), (7.57) ve (7.5) uyarnca
k

= )11

47tor

u.)2

(7.68)

Lo
c2

karmal ifadesiyle verilir. lk terim yerdeitirme akm

katks na, ikincisi ise iletim ak m katks na kar gelir. k
'y bulmak iin karekk alnrken, (- = 0 halindeki al lm
sonular verecek dal seilir. Bu durumda, 0', ,t ve E: un gerel
olduklar varsaylarak

p+

bulunur; burada

4-"r )

P
i p
oc

ck
cc

C.> E,

- 1/2

(7.69)
2

dir. Bir zayf iletken iin (47c(r/coz << 1) yaklak olarak

k

. 2

4.. zt rjr
E s'

(7.70)

buluruz; bu ifade (07WE)'un birinci basama nda dorudur. Bu

389

limitte Re k >> Im k olup, dielektrik sabiti ve iletkenli in

frekansla dei imi szkonusu deilse, dalgann zay flamas
(Imk) frekanstan bams zd r. Dier taraftan, iyi bir iletken
iin (4Ttr/wE>>1) e ittirler:
127Tc.)

k -(1i)

(7.71)

Burada (wE/0- ) 'ya gre yaln zca en dk basamakl terimler

al konulmutur.
.->
Exp( k.x - iwt) olarak yaylan dalgalar snml enine
dalgalard r. Alanlar
E = E e - 7 n.x
o

i0n.x - . wt
(7.72)

d.
n.x
1(311.x - wt
e
= o e 7

-4
olarak yaz labilir; burada n, k ynnde bir birim vektrdr. E
iin varolan raksama denklemi, E .n = 0 olduunu gsterirken,
o
Faraday yasas
H

o< -4 -
2 )n xEo

( r3 + i

(7.73)

verir. Bu bant , H ve E'nin bir iletken iinde farkl fazlarda olduklar n gsterir. k'n n bykl ve faz
=

iki

5A2
c [1_

Vju

( 47cr) 2

1/4

o.

(7.74)
= tan

-1

c<

2(3 -

1
2

tan

4Ttac,.> )

olarak tan mlannca, (7.73)' a adaki biimde yazabiliriz:

o -

(.0
( 4"
) 2 ] 1/4 ei95

x
--)

(7.75)'in yorumu udur: H zamanca E'den

( 7.75 )
faz a s kadar

390

geridedir ve

-I-1'01
I 0

E
P

[1 + (

4iro-

1/4
(7.76)

C)

gibi bir bal genlie sahiptir. Gryoruz ki, ok iyi iletkenlerde manyetik alan elektrik alana gre ok byktr ve neredeyse 45 'lik bir faz gecikmesine sahiptir. Alan enerjisi
hemen hemen tamamiyle manyetik niteliktedir.
(7.72)'de verilen dalgalar uzakl kla stel bir snm
gsterirler. Buna gre, bir iletkene giren bir elektromanyetik
dalga,
2
oc

(7.77)
2.1x1u. (A, (r

kadarl k bir uzakl kta ilk genliinin 1/e = 0,369'una iner; en

son ifade, iyi iletkenler iin yap lm bir yaklatrmadrt
Suzakl na deri derinlii ya da ieri girme derinlii denir.
Bakr gibi bir iletken iin, 60 devir/sn'lik frekanslarda
(1,0,85 cm ve 100 Mc/sn de 8=0.71 x 10 -3cm'dir .
Dalgalarn
bylesine h zl zayflamas , yksek frekans 'devrelerinde
akmn yaln zca iletkenlerin yzeylerinde akt n gsterir.
Bunun basit bir sonucu udur: Ak iletkenlerin i ksmndan
uzaklatrld iin, devre elemanlar nn yksek frekans
indktans alak frekans indktans ndan biraz kktr.
letken ortamlar aras ndaki arayzeylerde yans ma ve
kr lma problemi, ayr nt lar asndan olduka karmaktr ve
burada i lenmeyecektir. Bu konuyla ilgilenen okuyucu Stratton'
un kitabna (sayfa 500 ve sonras ) bavurabilir. Biz yaln zca
krlan dalgan n, Kesim 7.3'n gsterimiyle,

ki.x

= e i (k'sinr) x + i(k'cosr)z

biiminde bir uzaysal de i ime sahip olduunu gzleyelim;

buruda x dorultusu yzeye paralel, z dorultusu ise buna
diktir. Snell yasas n kullanarak, bunu

e=

e i(k sini)x +ilk 12 - k2 sin2 i z

(7.77) deri derinlii, MKSA birimlerinde

8. (2

/ptour) 1/2 olarak ortaya kar.

391

2
(7.68 ile verileklinde yazabiliriz. Kay pl bir ortamda k'
mi ) karmaldr ve dolaysyla z'nin katsay s karmaldr. Dalga
z dorultusunda zayf4amaktad r.2 (7.71) 1 in geerli olduu iyi
bir iletken iin jk' j ;>> k 'dir ve stel ifade yakla k
olarak
e

ik'. x

e -z/6

e i[(ksini)x + z/6

(7.78)

ile verilir. (7.78) denklemi, Kesim 7.1'in sonunda k saca

deinilen homojen olmayan bir dzlem dalgay gsterir; yle ki
bu dalgann sabit genlik yzeyleri iletkenin yzeyine paralel
ve sabit faz yzeyleri bundan ok az e ilmi olarak yzeye
(kS sini) gibi bir a dadr. Bu problem Kesim 8.1'de daha ayrntl olarak tekrar incelenmektedir.
7.8- Tek-boyutta Dalgalar n stste Binmesi, Grup Hz

Daha nceki kesimlerde, Maxwell denklemlerinin dzlem

dalga zmleri bulundu ve onlar n zellikleri tart ld .
Ancak orada yalnzca belirli bir frekansa ve dalga saysna
sahip tek-renkli dalgalar ilendi. Gerek durumlarda byle
idealize zmler ortaya kmaz. Fazlas yla tek-renkli bir
k kaynanda ya da ok iyi ayarl bir radyo verici veya
alcsnda bile, (kk de olsa) sonlu bir frekans ya da
dalgatoyu da lm ile uralr. Bu dalma, bir atmann
sonlu sreli olmasndan, kaynaktaki doal geni lemeden ya da
baka bir nedenden kaynaklanabilir. Temel denklemler izgisel
olduundan, deiik frekansl zmleri uygun biimde izgisel
olarak st-ste bindirmek ilke bak mndan basit bir i tir.
Bununla birlikte, genel olarak ortaya kan birok yeni zellik
vardr.
1. Eer ortam datc ise (yani dielektrik sabiti alanlarn frekans nn fonksiyonu ise), faz h z dalgann her
bir frekans bileeni iin ayn deildir. Sonu olarak
dalgann farkl bileenleri deiik h zlarla ilerler ve
birbirlerine gre faz de itirmeye ynelirler.
2. Datc bir ortamda enerjinin ak hz faz h z ndan
byk lde ayr labilir, ya da kesin anlam n bile
yitirebilir.
3. Kaypl bir ortamda bir k atmas , kaypsal etkiler
frekans n duyarl bir fonksiyonuysa bozularak, de ilse
bozulmadan ilerlerken zayflayacaktr.
Bu datc ve kaypsal etkilerin esaslar , Fourier serileri ve integralleri dncesinde kapal biimde yer almaktad r

392

(Kesim 2.8). Basit olsun diye, yaln zca bir boyutta skaler
dalgalar ele alal m. u(x,t) skaler genlii, elektromanyetik
alann bileenlerinden biri olarak d nlebilir. (7.2) dalga
denkleminin temel zm, (7.6)'da sergilenmi ti. Elektromanyetik dalga iin w frekans ile k dalga says aras ndaki bant
(7.5) ile verilir. Bir izgisel st-ste bindirme olu tururken,
ya wyl ya da k'y bams z dei ken olarak alabiliriz. nce k
'y bamsz dei ken almann ok daha elverili olduunu
bulaca z. Datma olanana yer vermesi iin, w'y k'nn
genel bir fonksiyonu olarak d neceiz:
(7.79)

tA)= W(k)

Datc zellikler dalgan n sola doru mu yoksa saa doru mu

ilerlediine bal olmayacana gre,u3,k 'n n bir ift fonksiyonu olmal dr:LO(-k) .L0(k). Pek ok dalgaboyu iin tk , k'nn
dzgn deien bir fonksiyonudur. Fakat, Kesim 7.5'de grd mz gibi, belirli frekanslarda "anormal da tma" blgeleri
vard r; oralarda dalgaboylar nn dar bir aral nda hzl
biimde deiir. (7.79) genel biimiyle, bundan sonraki tart mam z, hem elektromanyetik dalgalara, hem ses dalgalar na, hem
de Broglie'nin madde dalgalar na v.s. , ye ayni ekilde uygulanabilir. k vet4(k)'n n gerel olduklarn varsayaca z ve bylece
kaypsal etkileri d arlam olaca z.
(7.6) temel zmlerinden
0c.
ikx - i(.0(k)t
+ A(k)e
dk

u(x,t) =

(7.80)

27t
biiminde bir genel zm kurabiliriz. (2.44) ve (2.45)'deki
Fourier integral gsterimiyle uyu sun diye 1/r27-"rc arpan
eklenmi tir. A(k) genli i, farkl dalgalarn izgisel olarak
stste gelme zelliklerini betimler ve t = O'da deerlendirilen u(x,t) uzaysal genli inin dnmyle verilir: *
*

Bundan sonraki tart ma, ilk-de er problemini birazc k hafife al r. Asl nda
ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem iin yaln zca u(x,0)'1 belirtmekle kalmamal y z, ayr ca "b(x,0)/?t'yi de belirtmeliyiz. Bu savsama, bu
kesimin geri kalan k sm nda sorun yaratmaz. Gelecek kesimde bu a m z
kapataca z.

393

A(k) =

,
21-

+oo
u(x0)e
,

- ikx

dk

(7.81)

ik x
Eer u(x,0) tm x'ler iin e o harmonik dalgas yla gsterimlenirse, (2.46) diklik ba nt s A(k) = Nr7i 5(k-k ) sonucunu
verir; bu da istendii gibi, ilerleyen tek-renkli br u(x,t) =
eikox-iw(k o )t dalgas na kar gelir. Bununla beraber t =
O'da u(x,0), ekil 7.12'de grld gibi, Ax uzunluunda
sonlu bir dalga trenini gsterirse, o zaman A(k) genli i bir
delta fonksiyonu olmay p bir k dalga say s dolaynda yerle mi Ak geni likli bir doruk18 fonksiyondur; bu k u(x,0)
dalgasnd ki en ba at dalga say s d r. Ax ve Ak, x"ve k' nin
lu(x, ve ik(k)12 iddetleri cinsinden tan mlanm ortalama
deerlerinden sapmalar n karelerinin karekkleri olarak tan mlanrlarsa, buradan
Ax Ak> 1/2

(7.82)

genel sonucunu karmak olas dr. Okuyucu, ar h zla kesilmeyen akla yakn atmalar ya da dalga paketleri iin Ax arp
Akinn (7.82).deki alt limit deeri dolay na d tn kolayca
dorulayabilir. Bu demektir ki, yaln zca birka dalgaboyu
ieren ksa bir dalga treni, tek-renkli dalgalarn dalga says na gre ok geni bir da lma sahiptir ve tersine, uzun bir
sinssel dalga treni ise neredeyse,tek renklidir. (7.82) ba nts , zaman ve frekansa gre olan da l mlara da ayn ekilde
uygulanabilir.
Bunu izleyen soru, bir atman n ya da sonlu dalga treninin
zaman iindeki davran d r. ekil 7.12'de t = O'da grlen
atma, zaman ile birlikte harekete balar. Bu atman n iinde

u 0)

A (k)

ekil 7.12- Sonlu geni likte bir harmonik dalga treni

ve onun dalga saysna gre Fourier spektrumu.

394

yer alan farkl frekans ya da dalga-say s bileenleri, farkl

faz hzlaryla hareket ederler. Sonuta, ilk uyumun yitirilmesi
ve atmann biimce bozulmas ynnde bir eilim vardr. Hi
olmazsa, atman n, bileen dalgalar n ortalama faz h zndan
olduka farkl bir hzla yay lacan umarz. ok datml
bir ortam ya da ok yayg n dalga say lar na sahip iyice keskin
bir atma biimindeki genel hali i lemek gerekten zordur.
Fakat dalga-says spektrumu ar geni olmayan bir atman n,
ya da frekans n dalga says na zayf biimde bal olduu bir
ortam iinde bulunan bir atmann yay lmas , aadaki yaklak
yolla incelenebilir. t anndaki dalga (7.80) ile verilir. A(k)
da l m bir k deeri dolay nda olduka keskin bir doruk ise,
o zaman W(k) Frekans k'nn bu deeri dolaynda seriye a labilir:
W(k) =Go

dW (k

dk

(7.83)

k )+
o

Ve integral al nabilir. Bylece

eiEk (~dk)
o
o o

A(k) e i[x - (dw/dk) odk

fi7
(7.84)
bulunur. (7.81) ve onun tersinden grlecei gibi, (7.84)'deki
integral,x'= x - (dWdk) t olmak zere, tam tamna u(x',0)'
o
dr:
u(x - (duVdk) f,0) e i.k o (d (A>/dk) o
o

u(x,t)

(7.85)

Bu, bir faz arpan dnda, atman n, grup hz denen

v =

dw
dk

(7.86)

gibi bir h zla ekilce deimeden ilerlediini gsterir.

Dalgann byklyle (ya da salt karesiyle) oranl bir enerji
younluu dnlrse, bu yaklat rmada enerji tanmas nn
grup hzyla olduu aktr; nk atman n ilerledii hz
budur.
Ik dalgalar iin u ve k arasndaki bant

395

(.13(k) -

ck

(7.87)

n(k)
ile verilir; burada c n bo luktaki h z , n(k) ise k'n n
fonksiyonu olarak ifade edilen k rlma indisidir. Faz h z

v =
p

W(k)

(7.88)
n(k)

olup, n(k)'nn birden kk ya da byk oluuna gre c den

byk ya da kktr. Optik dalgaboylar nn ou iin hemen
hemen tm maddelerde n(k) birden byktr. (7.86) grup h z
udur:
(7.89)

v -

In(W) +W(dnidw)]

Bu denklemde n'yi k'dan daha ok w'nn bir fonksiyonu olarak

dnmek daha elveri lidir. Normal datma iin (dn/d,w)>O'd r
ve ayr ca n > 1 'di,r; bu durumda .enerji aknn hz , grup
hzndan daha azdr ve ayr ca c'den de azd r. Bununla beraber,
ekil 7.8'den anlalabilecei gibi, anormal datma blgelerinde dn/dw byk ve negatif hale- gelebilir.' 0 zaman grup
h z , ounlukla c'den daha byk hale geerek, faz h zndan
byk lde ayrilabilir. * Bir anormal datma blgesi dolay nda, frekans n fonksiyonu olarak grup ve faz h zlarnn davran ekil 7.13'de grlmektedir.
7.9 Datmal Bir Ortamda ilerlerken Bir Atman n Genilemesinin Bir rnekle Anlatlmas

nceki kesimde sunulan d nceleri bir rnekle anlatmak

ve grup h z kavram nn geerliliini gstermek amac yla,
frekans n dalga saysna ball ile ilgili zel bir model
ele alacaz ve bu model ortamda bir atmann ilerlemesini
yaklatrmalar yapmaks zn hesaplayacaz. zel modeli
zel grelilikle ilgili d ncelerimizin O nendi i korkusuna kap lmaya
neden yoktur; grup h z burada tam anlam yla yararl bir kavram de ildir.
dn/d1O'n n byk bir de eri, k'n n fonksiyonu olarak Wn n h zl bir
de iimine e de erdir. Sonu olarak, (7.83)'den sonra yap lan yakla t rmalar art k geerli de ildir. Atman n davran , daha byk bir lde
i e kar r.

396

n (w)

ekil 7.13- Bir anormal da tma blgesinde, W frekansnn fonksiyonu olarak n(w) krlma
indisi; to'nn fonksiyonu olarak v faz
P
hz ve vg grup hz .
belirtmeden nce, ilk-deer problemini, (7.80) ve (7.81)'de
yap landan ok daha ayr nt l olarak ifade etmek gerekir.
Orada iaret edildii gibi, dalga denklemi iin ilk-de er
probleminin uygun biimde belirlenmesi, hem fonksiyonun hem
de zaman trevinin u(x,0) ve "bu(x,0)/ -at ilk deerlerini
gerektirir. u(x,t)'yi elde etmek iin (7.80)'in gerel
ksmn alma konusunda anla rsak, yani

u(x,t) = 1
2

("

+ oo

A(k)eikx- iW(k)t

d, 4_

karmal elenik
(7.90)

yazarsak, o zaman A(k)'nn ilk deerler cinsinden a adaki

gibi verildiini gstermek kolayd r:
+1:10
eikx
5A(k) = 1 f
[1.1(x,0) +
W(k
)11-"Ir
t
Atmann ilk biimi olarak

.25u

"at

(x,0)] dx (7.91)

397

u(x,0) = e

-x2/2L2

cosk x
o

(7.92)

eklinde Gaussiyen kenarl bir titre im alaca z. Basit

olsun diye,
-

(7.93)

(x O) =

at
kabul edeceiz. Bu u demektir: t = O'dan hemen nceki
zamanlarda dalga ikiatmadan olu mutur; her ikisi de ba langca doru ilerlemektedir; yle ki t = Oda (7.92) ile
verilen biime kaynarlar. Ak olarak daha sonraki zamanlarda, her atman n balangcn br yannda yeniden ortaya
kacan bekleriz. Bunun sonucu olarak, (7.92)'deki ilk
da l mn, biri sola br ise saa hareket eden iki zde
pakete ayrlaca umulabilir. (7.92) ve (7.93) ile betimlenen atma iin A(k) Fourier genli i udur:
A(k) =

1
2M.

2
2
+ -ikx -x /2L
e
e
coskx dx
00

2
2
2
2
L [ -(L /2) (k-k )
-4L /2)(k k ) ] (7.94)
o
+e
o
e
2

A(-k) = A(k) simetrisi, aada grlecei gibi, balangtan

uzaklaan iki atmann varl nn yans mas dr.
Dalgann daha sonraki zamanlarda alaca biimi hesaplamak iin, (.0= CU(k) 1 y1 belirtmemiz gerekir. Tam hesaba izin
veren temel da tc etkileri gsteren bir model olarak,
(1J(k)ly
2,2
CO(k) = 1)(1 +

(7.95)

biiminde varsayal m; burada ),) sabit bir frekanst r; a ise

da tc etkilerin nemli hale geldii tipik bir dalgaboyu
olan sabit bir uzunluktur. (7.95) denklemi, seyrek plazma
iin (7.59) ya da (7.61) ile verilen datma denklemine bir
yaklat rmadr. (7.92) atmas k = k, dalga say l modle
edilmi bir dalga olduundan, bir ribeki blmn yaklak

398

tart malar , iki atmann

v =

dLO
dk

(k ) =Va k
o
o

(7.96)

grup h z yla hareket edeceini ve atmann uzaysal bak mdan

ar dar olmas kouluyla temelde biimini Si tirmeyeceini
gsterir.
Zamann fonksiyonu olarak dalgann tam davran , A(k)
iin (7.94) ifadesi al narak, (7.90)'dan bulunur:

u(x,t) =

2
2
/2)(k+k0) 2]
Re S+e e-(L /2)(k-k o ) .1_ e
2,12n
-co
ikx-ivt[1+(a2k2 /2)3 dk
e
(7.97)
lL

slerde yaklaka kareler oluturarak bu integraller al nabilir. Sonu udur:

2
2
(x-Va k t)
0
2
2

exp

2L

u(x,t) = 2 R

(1+

Y.

(1 +

. 2
la yt
L

la vt
)
L2

exp [ikox-

1/2
2
a k 2
-i V(1 +

)14-(k

)
o -k o
(7.98)

(7.98) denklemi z t ynlerde ilerleyen iki atmay gsterir.

Her bir atman n doruk genlii (7.96) faz h z yla ilerler;
modlasyon zarf ise biimce Gaussiyen kal r. Bununla beraber, Gaussiyenin geni lii sabit olmayp zamanla artar.
Zarfn geni lii
2

L( t) =

L 2 + ( a Vt ) 2:11/2
L

(7.99)

399

dir. Demek ki zarf ne kadar keskinse, (verilen gemi bir

zaman iin) atma zerindeki da tci etkiler de o kadar
byktr. Biim deimesinin az olmas lt L >> a'd r.
Kukusuzdur ki uzun zamanlarda Gaussiyenin geni lii zamanla
izgisel olarak artar:
L(t)-->

a2'Ot

(7.100)

L
Fakat bu asimetrik biime eri me zaman , (L/a) oranna bal dr. Atmann ha9gi h zla geni liyecei ls, (7.99) Baki
L(t) ile v t =ya k t 'nin kar latrlmas ndan bulunur.
ekil 7.149de, doru genli inin konum (v t) izgisi ile v t
L(t) konumlarnn izgileri iki ayr rgekte verilmekted2;
bunlar zamann fonksiyonu olarak atman n dalmas n gstermektedir. Soldaki atma k -1 dalgaboyuna gre ok dar de ildir
ve ok hzl bir ekil& dalmamaktadr. Bununla birlikte
sadaki atma ba langta ylesine dard r ki ok hzl bir
ekilde da lr ve ksa bir zaman sonra neredeyse atma
olmaktan kar.
Her ne kadar yukar daki sonular (7.92)'deki zel atma
seimi ve (7.95) datma bant s iin tretilmi lerse de,
kapsamlar ok daha genel bir niteliktedir. Bir atman n
ortalama hz nn, v = dcd/dk = u' grup h z olduunu Kesim
7.8'de grm tk. d4langta yerel geni lii Ax olan bir
atmann iinde doal olarak Ak "J (1/Ax ) kadar bir dalga
say s dalm bulunmas gerektiine diljat edilerek atman n
da lmas anla labilir. Bunun anlam udur: Grup hz , atma
ierisindeki eitli k deerleri iin geli tirildiinde,
iinde
AV

"J (A)"

Ak

(A ,
N

Ax

(7.101)

basamanda bir dalmaya sahip demektir. Bu da, bir t

annda konumda Av t kadarl k bir da lma bulunduunu gsterir. Karelerin t8plam nn kare-kkn alaraktan konumdaki
belirsizlikleri bir araya getirirsek, t an ndakiAx(t) geniliini elde ederiz:

A x( t)
Ax

\[(A x o ) 2

w "t ) 2
o

(7.102)

= L koyduumuzda, (7.102)'nin (7.99) ile tam olarak

400

ko LG

`3k V
ekil 7.14- Bir dalga paketinin ilerlerken biimini
deitirmesi. Birok dalgaboyu ieren
(k L 1) geni paket olduka az bozulu?ken, dar paket (k L 4:1) hzla geni
ler.
uyutuuna dikkat edelim
A..x(t) iin kar lan (7.102)
ifadesi u genel sonucu gsterir. E er w" # 0 ise, dar bir
atma, geni dalga say s spektrumu nedeniyle h zla da l r
ve tersi de dorudur. Bu d ncelerin tm; hemen dalga
mekaniine aktar labilir. Bunlar, Heisenberg'in kesinsizlik
ilkesini olutururlar. Dalga mekani inde frekans, Planck
sabitine blnm enerji, dalga say s ise Planck sabitine
blnm momentumdur.
Hem dat c hem de yitirici bir ortamda dalga paketleri
problemi, olduka karma ktr. Bu problemin e itli yanlar
analitik olarak tart labilir; fakat analitik ifadeler
fiziksel olarak kolayca yorumlanamaz. Dalga paketleri,
ilerlerken epeyce zayflarlar ve biimce bozulurlar. Okuyucu
bu problemlerin (say sal rnekleri de ieren) bir tart mas
iin Stratton'un 301-309'uncu sayfalarna bakabilir.
7.10- rve E Arasndaki Balantda Neden-Sonu ilikisi,
Kramers-Kronig Bantlar
a) Zamana Yerel Olmama
E(W)'nin frekansa bal olmas nn dier bir sonucu
yerdei tirme vektr ile E( - ,t) elektrik alan

401

aras nda zamanca yerel olmayan bir ba nt nn bulunmas dr.

Eer co frekansl tek-renkli bileenler
(7.103)

= (w) -E(>-?,10)

biiminde birbirlerine bal ysalar, zamana bal l Fourier

integrallerinden yararlanarak kurabiliriz. Yer koordinat n
bir parametre gibi dnerek, zaman ve frekansa gre Fourier
integrallerini
+o.

\171 "

D(x (4)) e-itut d o

(7.104)

ve
-1)(;?,(43)

/-57

+co

DD(x,t')
( x,t')

e i(k)ti dt'

oo

olarak yapabiliriz. E iin de benzer bantlar vardr.

Birincide D( -524)) yerine (7.103)'n konmas

+ oo
-4

D(x,t) =

E (x,03) e

du

21T
ifadesini verir. imdi de bu integralde E(x,0..)'nn Fourier
temsilini yerine koyarsak unu buluruz:
+430
.
00
liot 5
E(x,t 1 )
D(x,t) dt'
dt.0 ^(W) e
211 I. pe
- CO
ntegrasyon s ras nn dei tirilebilecei varsymyla, son
ifade

_,,

-1-00

D(x,t) = E(x ,t)

G(2) E(x,t

(7.105)

dZ

-o
biiminde yaz labilir; burada G(%), 47ri( =
e
Fourier dnmdr:
+co

G(Z) =211z

(7.105) denklemi

Ti

(w)

e-j-(43 '4

2(w)

l'in

(7.106)

ve E aras nda yerel olmayan bir balant

402

verir; orada t an ndaki D t'den baka anlardaki elektrik

alanna bal dr. * Eer E(w) tm uu'lar iin w 'dan ba ms z ise, (7.106) ifadesi G(%) oC S(Z) verir ve ayn anl balant elde edilir; fakat (w) w ile dei irse, G(1:), Z'nun
sfrdan farkl baz deerleri iin s fr deildir.

b) G(Z) iin Basit Model, Snrlamalar

(7.105) ve (7.106) taraf ndan belirtilen balantnn
karakterini aklamak iin, (7.51)ideki k rlma indisinin
tek-rezonansl halini ele alal m:
2
2 52
,(W) - 1 = W p (U - (o -

(7.107)

Bu E(w) modeli iin G(2;) al nganlk ekirde i (susceptibility

kernel) udur:
2
P
2'R

+co

iwZ

(7.108)
j_)(

-co

Bu integrali evre integrasyonuyla geli tirebiliriz. ntegralin ii, alt yar to dzleminde
2
2
(7.109)
N) burada: N)lo .=(43o
=
4
2
01
1 2
da kutuplara sahiptir.
< 0 iin, integralin deerini etkilemeksizin, evreyi st
yar -dzlemde kapatabiliriz. Bu kapal evrenin iinde
integrant dzgn olduundan, integral s frdr. '> 0 iin
ise evre alt yar -dzlemde kapat l r ve integral, iki
(7.103) ve (7.105) denklemleri, Fourier integrallerindeki katlama teoremine bir rnek olarak tan nabilir: E er A(t), B(t), C(t) ve a(w), b(co),
c(.0) (7.104) ters Fourier formlleriyle iftler halinde birbirlerine
ba l iki fonksiyon cmlesi ve
c(w) = a(w)b(w)
ise, bu durumda integrallenebilirlik ile ilgili uygun s n rlamalar alt nda,
+00

C(t) -

rir l
t

dr.

A(t') B(t - t') dt'

eo

403

kutuptaki rezidler kere -21i olarak bulunur. Dolay s yla

(7.108) ekirdei
2
G(Z) =w
P

AZ/2

sinvz
o

8(Z)

(7.110)

olur; burada 9(Z) basamak fonksiyonudur [ Z < 0 iin A(Z) =

0; 'Z > 0 iin 8(Z) = (7.51)'deki dielektrik sabiti iin
G(Z) ekirdei ise, (7.110) trndeki terimlerin izgisel
olarak st-ste getirilmesinden ba ka birey deildir. G(Z)
ekirdei ortamn belirtici frekans yla .sal nmadadr ve
zamanla elektronik salnclarn snm sabitiyle snmektedir.
Bylece D ve E arasndaki bantnn zamanca yerel olmamas ,
basamandaki zamanlara s nrlanmtr. , spekVal
igilerin frekans ndaki geni lik olup tipik olarak 10 10 sn 1 dO.erlerig sahip bulundu undan, e-zamanll ktan
ayr lma 10' - 10 sn basamandadr. Mikrodalga blgesi
zerindeki frekanslar iin, elektrik alan sal nmlarnn
birok dn, verilen bir anda, D yerdeitirmesine G(Z)
airlkl bir ortalama katk verir.
(7.105) denklemi zamanca yerel deildir, fakat uzayca
yereldir. Eer uygulanan alanlar n uzaysal deiimleri
atomik ya da molekler kutuplanman n yarat lmasnda kapsanan
boyutlara gre daha byk bir lee sahipse, bu yaklatrma
geerlidir. Son sylenen lek, ba l ykler iin atomik
boyutlar basamandadr ya da daha kktr; bylece sadece
w , nn fonksiyonu olan bir dielektrik sabiti kavram nn,
ancak grnr blgenin ok tesindeki frekanslar iin geerli
olabilecei beklenir. Bununla beraber, iletkenler iin
makroskobik ortalama serbest yollara sahip serbest yklerin
varl , basit bir E(W) ya da c/(w) varsay mn ok daha
dk frekanslarda kertir. Bak r gibi iyi bir iletken
iin, snm sabitinin (bdflarp ma frekansna kar gelen)
oda s cakl nda 4') .--, 3x10 sn 1basamanda oldulnu grmtk. Sv helyum s cakl klarnda snm sabiti 10' kere oda
scakl deeri olabilir. Hidrojendeki Bohr h zn (c/137)
metallerdeki tipik elektron h zlar olarak al rsak, s v
helyum scakklarndaki ortalama serbest yollar L N [c/
(137Y)]^.'l0 cm basamanda buluruz. te yandan, al lm
deri Serinlii (denk.7.77) ok daha kk olabilir; rnein
mikrodalga frekanslarnda 10-5 ya da 10-5 cm kadardr. Byle
durumlarda, Ohm yasas yerel olmayan bir ifadeyle deitirilmelidir. iletkenlik, Tc> dalga say sna ve Q) frekans na bal
bir tensrel nicelik haline gelir. Standart davrantan
bununla ilgili olan sapmalar, topluca anormal deri etkisi
olarak bilinir. Bunlar metallerdeki Fermi yzeylerinin

404

haritas n karmada kullan labilir. * Buna benzeyen yerel

olmayan etkiler superiletkenleVe de ortaya kar; bunlarda
elektromanyetik zellikler 10 cm basamanda koherent bir
uzunluu ie kar trrlar, * Bylece (77.105)'in s nrlar na
ve genelletirilmesinin verimli oldu u alanlara ksaca
iaret ettikten sonra, (7.105)'in fiziksel ieri inin tartlmasna dnyoruz.
c) Neden-sonu ilikisi ve E(Q)'nn Analitiklik Blgesi
(7.110) ekirdeinin en ak ve temel zellii, 't <: 0
iin s fr olmas dr. Bu, fiziksel olaylardaki neden-sonu
ili kisi ile uyumlu olarak, t an ndaki yerdeitirme vektrn saptarken sadece bu andan nceki elektrik alan de erlerinin ie kar t n ifade eder. Dolay s yla (7.105) denklemi
,,o0
=

G(Z) E.(>-?,t

d''L

eklinde,.yaz labilir. Gerekte bu, tek-dze izotropik bir

ortamda D ile E aras nda yaz labilecek uzaysal a dan yerel,
izgisel ve neden-sonu ili kisine sahip en genel ba nt dr.
W)'nn her zel modeli iin geerlili i vardr. Dielektrik
sabiti, (7.106) yardmyla, G(2) cinsinden
(

00
E(W) = 1 + ,o G(Z)

(7.112)

eklinde ifade edilebilir. Bu bant eitli ilgin sonulara sahiptir. D, E'nin ve dolay syla (7.111)'deki G(Z)'nun
gerelliini kullanarak, (7.112)'den karfnal wiin

(-0) = &*( 0

(7.113)

bantsn karabiliriz. stelik, e er (7.112) ifadesi

karmal W dzleminde E(W)'n n bir temsili olarak dnlrse,
G( 1-45) tm Wlar iin sonlu olmak ko uluyla, E(03)'nn st
yar-dzlemde wInn analitik bir fonksiyonu olduu grlr.
A.B.Pippard, Reports on Progress in Physics 33, 176 (1960) ve ayni
yazar n low-Temperature Physics, Les Houches 1961, editors C.de Witt,
Dreyfus and P.G. de Gennes, Gordon and Breach, New York (1962)'deki
"Iletim Elektronlar n n Dinami i" adl makalesi. Bu son makale, ayni
bas mevi taraf ndan ayr kopya olarak kar lm t r.
** rne in, biraz nce an lan Low-Temperature Physics kitab nda M.Tinkham=
n "A r letkenlik" adl makalesine bak n z.

405

EMLnn gerel eksen zerinde de analitik olmas n salamak

amacyla, gerel eksen zerinde "fiziksel olarak akla yakn"
grnen bir koulu, yaniZ-4, 00 iin G(Z)-0 koulunu yard ma
armal yz. Bu, dielektrikler iin dorudur; fakat iletkenler iin doru deildir; nk iletkenlerde Z.->cm, iin G(Z)
-,..41T5 olur ve E(w), (4)-- 0' da bir basit kutta sahiptir (w - O
iin . .->i4'nCr/w'd r). 0 halde L = Oda mmkn bir kutup
dnda, I. ve ! aras ndaki (7.111) nedensellik bants nn
direkt bir sonucu olarak, E(w) dielektrik sabiti Imw 0
iin ck lya gre analitiktir. Kukusuz bu zellikler, kesim
7.5(a) ve 7.5(c)'de tart lan modeller iin dorulanabilir.
E(-0) - l'in byk cu'lardaki davran , GM'nun kk
zamanlardaki davranna balanabilir. (7.112)'deki G'nin
bir Taylor a lm aadaki asimtotik seriye yol aar:
iG(o)

(4.)) - 1

G'(o)
LU 2

Burada G'nin ve trevlerinin deikeni Z = 0 1"dr. G(16) = 0,

fakat G(0+ ) 0 almak fiziksel deildir. Bylece s9fideki
ilk terim yoktur ve E(W) - 1 yksek frekanslarda (45 - gibi
azal r; bu da titre ici model iin (7.59) 'da bulunan n
aynsdr. Asimtotik seri, gerekten de byk gerel w'lar
iin E(0.3) - l'in gerel ve sanal ksmlarnn
Re

O 1
2 ),

im t(( ) = O (

(7.114)

(4'
eklinde davrand klarn gsterir. Bu asimtotik yap lar,
sadece G(Z)lnn 2= 0+ dolaynda bir Taylor serisine a labilmesi olanana dayan r.
d) Kramers-Kronig Bantlar
E(W)in n st yar IL) dzleminde analitik olmas , gerel
eksen zerinde E(w)'n n gerel ve sanal ksmlarn birbirine
balamak iin Cauchy teoreminin kullan lmas na izin verir.
st yar u) dzlemindeki kapal bir C erisi iinde bulunan
her z noktas iin, Cauchy teoremi

E(z) = 1 +

[E(v

2ni

)-1]
-

dtd

bants verir. Burada C kapal erisi, gerel (x) ekseni ile

st yar dzlemde sonsuzdaki bir byk yar -emberden olu a-

406

cak biimde seilir. Yeni tart lm olan asimtotik a l mdan ya da Kesim 7.5(d)'deki zel sonulardan E,- l'in sonsuzda yeterince h zl olarak s fra indi ini grrz, yle ki
integrale o byk yar -emberden hi bir katk gelmez.
Dolaysyla Cauchy integrali
E(z) = 1 +

f+-co-

2Tu

(7.115)
LLY - Z

eklinde yaz labilir; burada z st yar -dzlemdeki herhangi

bir noktadr ve integral gerel eksen boyunca al nmaktadr.
Karmal frekans gerel eksene yukardan yakla tr ldnda,
(7.115) 'de z = (A) + iz yaz l r:

+ ,0
[E(.0. )-i]

E(w) = 1 +

2n J00

duS

(7.116)

-W

(A3'

gerel tk iin paydada iE 'un bulunu u, gerel eksen boyunca

olan evreye Qf = (.1) noktas nn altnda sonsuz kk bir
yar-embersel sapma verildi ini hat rlatmaya yarar. Payda
biimsel olarak
1

= P(

-G) -iE

) + iIt(5( tu' -L4 )

(7.117)

eklinde yaz labilir; burada P ana k sm ifade eder. Delta

fonksiyonu ise, (d =W'daki kutbun etraf nda yar ya kadar
pozitif anlamda dolanarak kk yar -emberden gelecek
katky toplamaya yarar. (7.117)'nin kullan lmas ve basit
bir dzenleme, (7.116) ba nts n
,

(w) = 1 +

E(w )

P
- 00

haline dn trr.
unlard r:

(.4.51

dr.d

LO

Bu denklemin gerel ve sanal ks mlar

+00

ReE(w) = 1 + 1

.
I m E(u) ' )

c103'

tul - w
m(W) = -

TC

{ReE(w' ) - 11
- Ci

(7.119)

407

Bu bantlara, ya da hemen aadaki yaz lanlara, KramersKronig bantlar ya da datma bantlar denir. Bunlar
ilk defa birbirlerinden habersiz olarak H.A.Kramers (1927)
ve R.de L.Kronig (1926) taraf ndan tretilmilerdir. (7.113)
ile verilen simetri zelli i, ReE(W)lnn 1.4 'ya gre ift,
mE(W) 'nn ise tek olduunu gsterir. Dolay syla (7.119)'daki
integraller, sadece pozitif frekanslar tarayacak ekle dntrlebilir:
00
.
ReE(w) = 1 + 2 P j k)limE(11)')
2
2
W
o cd

dw'
(7.120)

oo

m(W) -

20.)

IReE(& ) - 11

(A.)

2
- (J

dw'

(7.119) ve (7.120) denklemlerini yazarken, st kapal olarak

E(W)'nn W = O'da dzgn oldu unu varsayd k. letkenler iin
[o= O'da var olan basit kutup, daha karmaka bir ekilde
ayr olarak gsterilebilir.
Kramers-Kronig bant lar , kutuplanma ile elektrik
alan aras ndaki (7.111) nedensellik balant s vars ymna
bireyler daha ekliyerek ortaya kan ok genel bir geerlilie sahiptir. Sourma lmlerinden ImE(W) zerine elde
edinilen deneysel bilgi, (7.120)'deki ilk denklemden ReE(W)
nn hesaplanmas na izin verir. ekil 7.8'de grlen sourma
ile anormal datma aras ndaki ilgi bu bantlar n iinde
kapsanmaktadr. W = (0 'da ok dar bir sourma izgisinin ya da
bant nn bulunmas n , yaklak bir biimde

imEcv

(co. _ o )

K
24)
o

...

olarak ifade edebiliriz; burada K bir sgbittir; noktalar ise

ImE(w) 'ya dier (yava ve dzgn deien) katk lar gstermektedir. Bu durumda (7.120)'deki ilk denklem, tam UJ= (.0 'da
deil de bunun yaknlarnda Rea(W) 'nn davran iin
Re (.)

2
Wo

(7.121)

-w

ifadesini verir., E terimi ReE'un yava deien k smn

temsil eder ve ImE(w) 'ya daha uzak katk lardan oluur.

408

(7.121) yaklatrmas , sonlu geni likteki izgiler iin ekil

7.8'de grld gibi, bir sourma izgisinin komuluunda
ReE'un h zl dei imini ortaya serer. mE iin ok daha
gereki bir belirleme,ReE iin ekil 7.8'deki davran la
tamamiyle uyum iinde olan bir ifadeye yol aar. Bunun
gsterilmesini blm sonundaki problemlere b rakyoruz.
Bir srecin datc ve sourucu zelliklerini birbirine
balayan (7.119) ya da (7.120) genel trndeki ba ntlar,
fiziin tm dallarnda ar derecede yararl drlar. Bu
bantlarn yaygn biimde kullan lmalar , fiziksel temelleri salam olan az say da varsaymdan tretilmelerine dayan r.
Parack fizii ve kat hal fiziindeki uygulamalar na degin
kaynaklar blmn sonunda verilmektedir. (7.120)'den elde
edilebilen iki toplama kural na deinerek bu kesimi bitireceiz. Dielektrik sabitinin yksek frekanslarda (7.59) ile
verildii, Kesim 7.5(d)'de zel bir model erevesi iinde
gsterilmi ti. (7.59)'un yap s , (c) ksmnn sonunda gsterildii gibi, gerekte ok geneldir. Dolay syla plazma
frekans , (7.59) arac yla
2
.
= m k 2
WP lu-,0 to [1 - E(w)1
eklinde tanmlanabilir. mE(Oi) 'nn yksek frekanslardaki
d (7.1144 ile verilmek kouluyla, birinci Kramers-Kronig
banhsi,
iin aadaki toplama kuralna yol aar:
P
oo
2
2

Im(w)
d o3
(7.122)
GJP = C
O

Bu bant titreici (oscillator) iddetleri iin toplama

kural olarak da bilinir. (7.51) dielektrik sabiti iin
(7.52)'ye edeer olduu gsterilebilir; fakat ok daha
genel olduu kukusuzdur.
kinci toplama kural (Lo)'nn gerel k sm zerinden
alnan integralle ilgilidir ve (7.120)Ideki ikin
- ntdan
0(1/(4;4')
kar. Tm U.1 1 > N'ler iin 0:2e(,o) - 13 _
olduunu varsayarak, U.> >N iin
2
tm (W) =

7T C)

+ SN0 ..ReE( (o'

olduu kolayca gsterilebilir.

) - 1 j diV

O(

ur)

letkenleri d arlayarak ve

409

0 olgusu u bir yana brakarak,

G(0+ )
fiziksel olmayan
im((.0) 'n n yksek frekanslarda G) gibi davrand (e)
ksmnda gsterilmi ti. Dolaysyla dalgal parantez iindeki
ifade s fr olmal dr. Bylece ikinci toplama kural na
ularz:

W2
S N ReE(t0) du).--- 1 +
N o

(7.123)

Bu, N-a oo iin ReE(w) 'n n tm frekanslar zerinden ortalama

deerinin bire eit olduunu ifade eder. iletkenler iin,
(7.122) plazma frekans toplama kural hl geerlidir;
fakat ikinci toplama kural (taze9 ar yaknsaklk bants adn da alr) sa yanda -2n Cr(o)/N gibi bir ek terime
sahiptir (bak. Problem 7.19). Bu optiksel toplama kurallar
ve baka birou Altarelli ve arkadalarnca tart lmaktadr.
7.11- Bir Sinyalin Datc Ortamda lerledikten Sonra
Hedefine Ulamas

Baz datma etkileri nceki kesimlerde incelendi.

Geriye bir nemli zellik kald ; o da ok iyi tanml bir
balangca sahip bir dalga teriminin ok uzak bir noktaya
gerekten ulamasdr. Bu sinyal nas l kurulur? Eer faz
h z ya da grup hz , nemli frekans bileenleri iin n
boluktaki h zndan daha bykse, sinyal neden-sonu ili kisi
ve reltivitece izin verilenden daha hzl yaylr m ?
Sinyalin ulama zaman belirsizlik iermeyen bir tan ma
elverir mi? Bu sorular, 1914'de Annalen der Physics dergisinde bas lan makalelerinde Sommerfeld ve Brillouin taraf ndan
doruluuna gvenilir biimde incelendi * Bu zgn makaleler
ve Brillouin'un bunu izleyen al malar , Birillouin tarafndan yaz lan Dalga yaylmas ve Grup Hz adl kitabn ingilizce evirisinde yer almaktad r. Sommerfeld'in Optik kitabnn III. blmnde daha k sa bir anlat m verilmektedir.
Konunun tam olarak tart lmas hem uzun hem de teknik
adan karmaktr. Biz sadece nitel yanlar n ve ana noktalarn ileyeceiz. Okuyucu, verilen kaynaklardan daha fazla
ayrnt elde edebilir.
M.Altarelli, D.I.Dexter, H.M.Nussenzveig and D.Y.Smith, Phys. Rev.
4502 (1972).
*, A.Sommerfeld, Ann.Phys.
(1914).

44, 177

B6,

(1914); L.Brillouin, Ann.Phys.44, 203

410

Kesin olmas iin, bir dzlem dalga treninin, x > o

blgesini dolduran n(W) k rlma indisli yar -sonsuz tekdze
bir ortama boluktan dik olarak dtn varsayal m. (7.42)
Fresnel denklemleriyle Problem 7.12'den, x >o iin dalgan n
elektrik alannn genlii
+ 00

u( x,t )

L-0

2
0

A(W)e

ik(w)x -ict dw

(7.124)

1 + n(w)

eklinde verilir; burada

A (W ) =

+o
1
u. (o t) e 14't dt
21-r -f_ e 1

(7.125)

ortamn hemen d nda, x = 0 'de, deerlendirilen u i (x,t)

gelen elektrik alan nn Fourier dnmdr. Dalga say s
k(W)
k(W ) =

n(w )

(7.126)

olup, genellikle karmald r ve pozitif sanal k sm , yaylma

sresince enerjinin sourulmas na kar gelir. Birok ortam
yeterince geirgendir;' yle ki pek ok ama iin dalga
says gerel gibi al nabilir, fakat daima birazc k snm
vardr. Bu arada, (7.124)'de dalga saysnn deil de
frekans n bams z deiken olarak kullanldn gzleyelim.
nceki 7.8 ve 7.9 kesimlerinde kazan lan al kanln deitirilmesi, bu kez uzayn sabit bir noktas nda dalgann
zamanla geli imine nem verdiimizdendir.
o) A(4'nn Genel zellikleri
Yay lmann genel zelliklerini tart mak iin, karmal
Gwnnfonksiyonu olarak A(W) hakknda bireyler bilmeliyiz.
Gelen dalgann t = O'da x = O'a ulaan iyi-tanml bir
n-kenara sahip oldu unu varsaynz. Bu durumda
t <o iin

u. (o ' t) = o

(7.127)

olduu dorudur. Fiziksel a dan akla yak n baz matematiksel

koullarla birlikte, bu koul, w dzleminin st yarsnda
A(W)'nn analitik olmas iin gerek ve yeterdir. w dzleminin
st yarsnda E(w)ln n analitikliini (7.112) temsili yard myla nas l kantladysak, bunu da tmyle ona benzer biimde

411

kan tlar z. A(G13), alt yar w-dzleminde, u.(o,t)'nin kesin

biimiyle belirtilen singlaritelere sahiptir. ooH. co daki
davran , u.(o,t)'nin ok k sa zamanlardaki deime biimiyle
ynetilir. 15rnein
t -->o iin

u.(o t) -4.,

m
at
m!
(7.128)

ise, o zaman
A(W) --> a( i

->oo iin

) m+1

dir.
b) Karmal Dzleminde n(Wnn Genel zellikleri
Yay lman n belirtgen zellikleri a ka n(w) k rlma
indisine bal dr ve ayr ntl sonular belirli bir modeli
gerektirir. Bununla birlikte, n(W)'nn-analitiklik blgesi
ve i<k>1-4 oo 'daki davran gibi-genel zelliklelpiden baz
nitelikler kartlabilir. Basit olsun diye, n (w) iin
Kesim 7.5'de anlat lan bir tek rezonans frepnsl klasik
modeli tart al m. Dielektrik sabiti (.0) = n (w) u yapdadr:
(i

n (W) = 1 +

2
Lilo -

(7.129)
-

o) ve til l>
snm sabiti (
Burada Lo rezonans frekans ,
ise ortam n (7.60) plazya frekans dr. n((il)in nsinglarite
yaps , tJ3 dzleminde n (,0)'n n kutuplarnn ve s frlarnn
yerleriyle belirtilir. n (w)'nn s frlar
Lila =Lil -

2 , Wb =

2
2 ( kx rada G 2 = Gio + Wp -

4,

2
ile verilir. n (w)Tn n kutuplar ise
Le) =
c

2
2
2
(k) - -W - i/ ( burada (.0 = G - )
2
o
d - 2
4
2

de yer almaktad r. Bylece kr lma indisi u ekilde yaz labilir:

412

Dra

ekil 7.15- Krlma indisi n(W) iin (7.129)'daki

basit tek-rezonans modelinin singlari telerini tanmlayan dal kesimleri.
Saydam ortamlar iin dal kesimleri,
gerel eksene burada grlenden daha
yakn (fakat hra altta) yer al rlar.
n(10)'nn daha gereki modelleri, tm
alt yar W-dzleminde bulunan ok daha
karmak kesim yaplarna sahiptirler.
arplar, A(W) , daki singlaritelerin
olas yerlerini gstermektedir.
(tki -) (1,03n(w) =

b ) V/2

(7.130)

(W- Wc ) (03-(..0 )
d
Karekklerin dallar yle tan mlanr ki Iwi-4 co iin n(w)
-4+1 olsun. Dal kesimleri ekil 7.15'de gsterilmi tir.
Kr lma indisinin ve de k(W) dalga sa snn, st yar
W-dzleminde analitik olduu grlmektedir.
(7.129) incelenirse, k r lma indisinin yksek frekanslarda, yani 1w1->oo iin,

e Dal kesimleri, gerel eksen zerinde Re n(w) > o olacak biimde seilir.
Hem n(w) hem de E(w)'n n (7.12)'deki Kramers-Kronig ba nt lar n sa lad na dikkat ediniz.

413

n(W)

P
2(d

(7.131)

gibi davrand grlr. Bu sonu, (7.59) ile ilgili olarak

tartld gibi, modelin gsterdiinden ok daha genel bir
geerlilie sahiptir.
c) Madde iinde In Yaylma Hz in st Snr
Ortamn ayrntl zellikleri ne olursa olsun, bir
sinyalin n boluktaki h z ndan daha h zl yaylamayacan kantlamak art k kolayd r. (7.124) genli ini biimsel
olarak evre integraliyle geli tiririz.1w1-4o0 iin n(w)--> 1
olduundan, (7.124)'deki stel fonksiyonun deikeni byk
W'lar iin iw(x - ct)/c haline gelir ve evre, x > ct iin
st yar dzlemde ve x <;ct iin alt yar dzlemde kapat labilir. n(t>) ve AM st yar 4J-dzleminde analitik oldu undan, (7.124)'deki tm integrant orada analitiktir ve Cauchy
teoremi integralin s fr olduunu gsterir. Bylece Imw >0
iin AM ve n(W) analitik ve M- 00 iin n(w) 1 olmak
'kouluyla
(x - ct) >0 iin

u(x,t) = 0

(7.132)

olduunu kantlam olduk. zel n(w) modeli hi ie karma_

d . (7.132) denklemi, (7.127) ile birlikte, ortam ne olursa
olsun, hibir sinyalin c'den daha byk bir h zla yaylmadn ortaya koymaktadr.
d) Duraan Faz Yntemi:

Nedensellik kantnn tesine gitmek iin, e itli

t > x/c zamanlar nda (7.124) genliini kestirebilme yoluna
sahip olmak gerekir. Sommerfeld ve Brillouin, etli rejimlerde (7.124)' geli tirmek iin en keskin ini yntemini
kullandlar. Biz yaln zca nitel bir anlay kazanmak iin,
ok kesin ve tam olmayan duraan faz yntemini kullanacaz.
Daha nce an lan kitapta Brillouin bu iki yakla m karlatrmaktadr.
Duraan faz yntemi,
I = S. F(W)e i4(w) dw

(7.133)

* zgn olarak P.Debye taraf ndan geli tirilen bu yntemin tart lmas
iin, Jeffreys and Jeffreys, Kesim 17.04 ya da Born adn Woff, Ek III'e
bak n z.

414

genel trndeki integralleri yaklak olarak hesaplama

problemine seslenir; burada F(W), w ile olduka yava deien
bir fonksiyondur; 4(W) ise genel olarak byk ve h zla
deien bir fazd r. F(w) ve 4(6o)'nn ikisi de, integrRsyon
sresince sabit tutulan parametrelere bal olabilir. ell'nin
integrasyon blgesinin o unluu zerindeki h zl titre imleri, integrant n neredeyse s fra ortaland n ifade eder.
Bu yoketmeler, ancak p o) "duraan" olduunda, yani 4(W) bir
ekstremuma sahip olduunda ortaya kmaz. Dolaysyla integralin deerini kestirebilmek iin, 4(w)in n s fr treve
sahip olduu yerleri bulmak ve integrali bu naktalarn
komuluunda yakla k olarak deerlendirerek bu katk lar
toplamak yetecektir.
Diyelim ki 4( .4), (2)-- Ca.) 'de s fr olan bir ilk treve
sahip olsun. Bu noktann komluunda 4(w) bir Taylor serisine alabilir:
ck(w) =

1
2
+ 4" (W- U) +
2
s

(7.134)

Buradaki s alt indisi, gerek 4'nin gerekse ikinci trevinin

(4= (.4,'de
deerlendirildiini gstermek iin kullan lmaks
tadr. F(w) yava deitiinden, entegrale bu duraan faz
noktas ndan gelen katk yaklak olarak
I

F(<43) e

(ks

e (i/24s"(03 - w ) 2 d w

kadardr. Kalan integralin bir Fresnel integrali oldu u

anla lacakt r (Magnus and Oberhettinger, sayfa 96'ya bak.).
Sonu udur:
I

Mi

cps

1/2

F(to ) e

4(A))

(7.135)

L4.)
1.4>= <A> de (4/.) = 0 ile tan mlanr. integrasyon
blgesin& birderi fazla duraan faz noktas varsa, integrali,
(7.135) tr terimlerin toplam yla yaklak olarak ifade
edebiliriz.

Burada

(7.135) duraan faz yaklakl , 4(w) gerel olmak

kouluyla, en keskin ini ynteminin baat terimiyle uyuur.
Bununla birlikte, 4(w) karmal ise, dura an faz yntemi
hatal sonular verebilir. imdiki problemde 4 faz , genelde

415

karmal olan n(W) k r lma indisini ierir. Gene de sinyalin

ilerlemesi konusunda nitel bir anlay kazanmak iin duraan
faz yntemini kullanaca z. Brillouin'in daha zenli incelemeleri, bir bakma kavalyece olan yakla mm za sonradan bir
dorulama salar.
e) Nitel Tartma
(7.124) genlii, faz
OW) = k(CO)x

(7.136)

(At

olan (7.133) yaps nda bir ifade olarak d nlebilir;

burada k(W), (7.126) ile verilmektedir. -b4t?w= 0 ile tan mlanan duraan faz noktalar
ct > x iin

cdk =
dw

ct

(7.137)

koulunu salarlar. ekil 7.16, (7.129)'daki Y= 0'11 basit

tek-rezonans modeli iin, (7.137)'nin sol yan n frekans n
fonksiyonu olarak gstermektedir. (7.137)'nin sol yani c/v
dir; burada vg , wfrekans ndaki grup h zdr. ) = 0 halindeg
grup h z , saf sanal olduu Wo<:(A)<:u>11 +4aral d ndaki tm Gi'lar iin c'den kkt- . 0 iin ise, ekil
7.13'de grld gibi, bu blgedeki davran ok daha
karmakt r; fakat burada bu karma kl gzard edeceiz.
ekil 7.16'da ayr ca ck/w= c/v de grlmektedir.
P
t an nda genlie katk da bulunan frekans blgesi, grafik
olarak (ct/x) ;>. 1 ordinatl yatay izgiyle ekil 7.16'daki
dolu erinin kesi imini bularak saptan r. t = x/c'den hemen
sonraki zamanlar iin, duraan faz noktas nn (4)-.3> oo 'da
olaca grlr. Byk GJ 'larda n(Go)in n davran iin
(7.131) yaklakl n al rsak, duraan faz noktas nn
(7.138)

(ve kukusuz bunun eksilisi) ile verildi ini buluruz. Bylece

(7.135) duraan faz yaklakl (7.124) genliini yle
verir:
u(x , t )

Tri/2 t -t o (m/2)-(1/4) e -2i\ii-1":-o

t +i(IT/2)(m+1/2)
)

()

+k.el.

(7.139)

416

dk
d t

n(o)
-----------

ct

-z:---z-s ---

---, --ck
zr.ntwL
40.

Q:
o p

W
s

It <A>

ekil 7.16- Krlma indisi iin (7.129)'daki rasit

tek-rezonans modeli halinde, cdk/dLo =
c/v ve n(w) = ck/G = c/v fonksiyonlar nng frekansa ballklaF . Rezonanstan
uzaklardaki davran fiziksel olarak
akla yakndr; fakat GO <03: / (4) 2 + U) 2.
nda yle deildir (tuf ekiYarl
7.15'de U) ile (4) arasndaki aral ktr.
2
Duraan faz noktalar , ct/x yatay izgi siyle cdk/dtu erisinin arakesitince
verilir. izilmi olan fonksiyonlar o'ya
gre ift olduklar ndan, her W= W
duraan faz noktas iin bir de GO= s
-to 'de duraan faz noktas vardr.
Burada

2
(A> x
P
2c

2
(4) t

p o
2

(7.140)

dir. (7.139) genli ini yazarken, byk Lo'larda A(W) iin

417

(7,128)'deki zel davran kullanmtk. (7.139) hakkndaki

ayrntl eletiriyi, daha doru bir sonucun tretildi i
gelecek kesime brakyoruz. imdilik balang genliinin
ok kk olduuna ve sadece ortamn toptan zelliklerine
(t0 p) ve katedilen uzakl a (x = ct ) bal (genellikle ok
o
yksek) bir frekansla titre tigne iaret etmekle yetineceiz. Sinyalin bu paras na birinci haberci ya da Sommerfeld
habercisi denir; en erken ulaan para budur.
Daha sonraki zamanlarda, ekil 7.16'daki yatay ct/x
izgisi ykseldike, duraan faz noktas dk frekanslara,
yani genliin doru anlat m iin n(w)'n n ayrnt l davranna ve kutuplar ile dal kesimlerinin yerleimlerine gerek
duyulan blgeye kayar. Bununla birlikte, genel olarak genlik
ok kk kalmaa devam eder. Ancak geen zaman
= ki(0)x -

n(0)x

(7.141)

deerine ulatnda nitel bir deime olur. Bu zaman,

ikinci habercinin ya da Brillouin habercisinin varn
belirtir. Bu nitel deiimin nedeni ekil 7.16'dan grlebilir. dk/d .k erisinin dk frekans blgesindeki paras
ilk defa t = t 'de kesilir ve wf.-- 0 bir duraan faz noktas
haline gelir. > unun kendisi bile, genlii daha nceki zamanlardakinden olduka uzun bir periyotla titre tirerek, nitel
bir deimeye yol aabilir. Bununla birlikte, en nemlisi,
k(Q)'nn ikinci trevinin tu= O'da s fr olmas dr! Bu, 0" =
0 demektir. (7.135)'deki dura an faz sonucu, byle durumlarda
sonsuz verir. Kukusuz genlik sonsuz deildir; fakat t c- t
de ncekinden ok daha byk ve epeyce uzun periyotlu oldu
sylenebilir. kinci haberci iin yaklak bir sonu elde
etmek iin bile, (7.134)'deki ikinci derece a lmnn
tesine gitmek gerekir. A ada bunu ksaca inceleyeceiz.
kinci habercinin ulamasndan sonra, basit modelimizde,
iki duraan faz noktas var olur; bylece genlik daha karmak bir duruma girer. ok daha nemlisi, (7.124) integralinin davrann A(W)'nn stlenmee balamas dr. Art k
duraan faz ynteminin kullan lmas uygun olmaktan kmaa
balar. Sinyal ulamtr; genlik a ada gsterildii gibi,
zamanca sanki uygun faz hz ile ilerleyen balang dalgaindisinin daha zenli modelleri iin, bir dura an faz noktas nda
d k/dw 'nin s f r olu u W ida meydana gelebilir. Byle durumlar ele
almak niyetiyle tart ma biraz de i tirilebilir; fakat burada bununla
can m z s kmayaca z. Prob.7.17'de okuyucuya bu f rsat verilmektedir.

418

sym gibi davranr

Bit sinyalin iletlemesinin nitel yanlar artk aktr.
Dalgann ok kk bir paras bolukta k hzyla ilerler.
Birinci ya da Sommerfeld habercisi denen bu ba lang sinyali
ok kktr ve ok h zl titreir. Daha sonraki bir (7.141)
t annda, (A)= 0 bir duraan faz noktas durumuna gelince,
birdenbire bir deime olur. Daha byk genlikli ve daha
uzun periyotlu ikinci ya da Brillouin habercisi hedefe
ular. Daha sonraki zamanlarda, n(w)'n n ve gelen dalgann
ayrntlarna bal olarak, sinyal beklenen kararl - durum
davranna gelip yerleir. uras akt r ki, sinyalin tam
kurulmas karmak bir sorundur; ortamn datc zelliklerinin ayr ntsna bak lmaks z n nedensellik ve reltiviteye
uyulur ve ayr ca sinyalin yar belirsiz olmayan bir tan mla
verilemez. Genel yaklam, baskn frekans bileeninin grup
h zn , sinyal hz ve enerjinin tanma h z olarak almaktr. Birok durumda bu yeterlidir; fakat yeterince duyarl
dedektrlerle sinyal h z , ortamdan bams z olarak, bo luktaki k h z na yaklatrlabilir.
f) Birinci Haberci
lk anlarda genlik iin (7.139)'dan daha doru bir ifade,
Sommerfeld'i izleyerek elde edilebilir. Grdk ki t = t
dan hemen sonraki zamanlarda genlik, (7.124)'deki integran 2
n byk frekanslardaki davran yla saptan r. Dolaysyla t
(7.124)'deki integrasyon yolunu, st yar w dzleminde byk
R yarapl yar-embere bkmek akla yak nd r. Bu evre
zerinde A((.0) ve n(W) iin (7.128) ve (7.131) davran lar
kullanlarak, (7.124) genlii yaklak biimde
al m
.

dw e -i [(t - t o )(A)+ 1rw] (7.142)

m+1
21"ci
(.4)
olarak yazlabilir; burada integrasyon evresi, R yar apl
tam ember dolaynda pozitif anlamda (saatin tersi ynnde)
al nmaktadr. evreyi tam embere geni leterek eklenen
fazlal k parann, (t - t ) 0 olmak ko uluyla, yeterince
byk R'ler iin s fra g8dercesine kk olduu grlr. w
= -i(t - t )03 dei ken deitirmesi (7.142)'yi
o

a
21(i

(t t )m

dw

ew

['f( t

t ) / wn

haline dntrr. m bir tam say ise, bu integralin bir

419

Bessel fonksiyonunun integral temsiline oranl olduu anlalr. zel yap udur:
1 ( z ) mj
J (z) =
m
21x1 2

2
dw ew-(z /4w)
wm+1

(7.143)

Burada evre, ba lang noktas dolayndadr. Bylece (7.142)

genlii
t - t
u(x,t)

(,
) mi ` J

[2j,(t - t

(7.144)

olarak bulunur. (7.144)'deki Bessel fonksiyonu yerine (3.91)

deki asimtotik biimi konacak olursa, bu ifadenin dura an
faz yntemi evevesinde bulunan (7.139) yakla kl ile
uyutuu grlr. (7.144) denklemi t = t 'a de in bir anlat m
verir. Duraan faz yntemi ise t = t Pin ok yak nlarnda
ker, nk duraan faz noktas sonsuza kayar ve art k
(7.133)'den sonraki basamaklar geerli de ildir.
Birinci habercinin davran n ayrntl biimde incelemeden nce, (7.144)'n neden yaklak olduunu syliyelim.
Okuyucunun Cauchy teoremine olan inanc , hi bir yaklat rma
yap lmadn dndrecek kadar ok olabilir. TUM yapt m z, entegrasyon evresini bozmak ve integrant bu evreye
uygun bir limitte ele almakt r. Fakat burada bir eksiklik
yatmaktad r. (7.142)'deki stel arpan, st yar dzlemde
byk (t - t ) ya da byk R yar ap iin ok byk hale
gelir. Bu ise, A(co) ve n(to) 1 daki ba at olmayan terimlerin
atlamyx2k kadar byk katk vermesi anlamna gelir. rnein
(7.128)'deki u.(0,t)'nin a l mnda yer alan bir sonraki,
M + 1
terim t
gibi davranabilir. Bu da, A(4))'ya (1/w)m +
gibi deien bir katk verebilir ve m yerine m + 1 konmu
(7.144) tr bir terime yol aar. Bylece a ka anlalr
ki, (7.144) ifadesi, genliimizi, sadece gelen dalgada
ierilen ba at periyoda gre kk olan (t - t ) zamanlar
o
iin betimler.
Daha nce de i aret edildii gibi, birinci haberci
kktr ve yaln zca ortamn toptan zelliklerine ve katedilen uzakl a bal olan ama gelen dalgann frekans na hi mi
hi bal olmayan bir frekansla ok h zl olarak titre ir.
Haberci titre imlerinin bu frekans , Bessel fonksiyonunun
kare-kkl deikeni nedeniyle, zamanla azal r. Yerel W..(t)
frekans Bessel fonksiyonunun ardarda gelen s frlar arac n-

420

daki bir yarm periyot cinsinden tanmlanrsa z_ balang

deeri W, (0) olmak zere, tdT (t19 \[17(t - t o Y olarak
bulunur.'Genlik, m = 1 iin (t - ta ) '" gibi giderek, zamanla
ok yava bir ekilde byr. (7.140) ile verilen 1.; frekans
parametresi, ortam n plazma frekans na baldr. Her atomdaki
tm elektronlar n katkda bulunduklar varsaylrsa, plazma
frekans nn karesi

"

2 - 4nNZe
m
P

olur, burada Z atom 9.umaras ve N ise birim hacimdeki atomlarn saysdr. gr/cm olarak p younluu, Z atom numaras ve
A atom arl cinsinden
(43 = 4,38
P

v(-gt x 1016 sn-1

yada
tt0 = 28,8
P

vf Z?
A

eV

dur. Baz tipik deerler unlardr:

Hava (normal koullarda), W
P
Grafit,

Su

(J)
P

(ntd
P

,1 x 1015sn-1

3'

9 x 1016

-1

sn

0,73 eV)

(nt4) 2:25,0 eV)

P

21,0 ev)
P =3 , 3 x lol6sn ei=u0=
P
. tipik bir deer ve 1 mm.lik bir uzaklk
1016 sn 1il k
(&rnen n 2000 klgaboyuna kar gelen) iin, -"parametresi lr c-.!.1,7 x 10 sn 1 basamandadr. Bu, 10-9 cm'lik
bir dalgaboyuna, yani atomlar n izgisel boyutunun onda
birine kar gelir. Buradaki tretmemiz ortam n srekli
anlatmna dayandndan, (7.144)'de ierilen hzl titre imlerin saysal bak mdan gvenilir olmalar beklenemez. Zaman
ilerledike, frekans karekk biiminde azal r. Frekanstaki
bu azalmayla birlikte, hi olmazsa bizim rne imizde, uras

421

da aktr ki gelen dalgann periyodunun byke bir kesri

gemeden nce haberci pek ok kez titre ir; sadece yeter ki
gelen dalgaboyu optik blgede ya da daha uzun olsun.
g) kinci Haberci

Geen zaman (7.141)'deki t 'in komuluundayken, ikinci

haberci yani Brillouin habercisi ortaya kar. ekil 7.16'dan
grlecei gibi, bu zaman, duraan faz ynteminde integrale
baat katknn (4).= 0 dolayndan geldii zamandr. * w = 0 hem
6"'n hem de 0 1 'nn s fr olduu bir nokta olduundan,
(7.135) 1 deki basit sonu yetersizdir. Durumu dzeltmek iin
(7.136)'daki 0(w)'y
L = 0 dolaynda cj terimine kadar
seriye aar z:
(pw) =W(t - t) +

(7.145)

x ( d3/. ) oc03
6
doi"

(7.129)'daki basit k rlma modeli iin, k(W)'nn nc

trevi udur:

3
d k

) - 3 P 4
3 o
dw
cn(0)W
o
Dolays yla (7.124) genli i yaklak olarak
u(x,t). =

2A(0)

1 + n(0)

.f

Da
e

3
3
if.4(t -t) + i(x/6)(d k/dw ) o W3 d ui

eklinde verilir. Bu, bir deiken deitirme yard myla,

/3
3z

4A(0)

u(x t)r.--
'
1 + n(0)
x(

3
d k

)
L duf o

jo

cos

3
2

3
,v
v ciV
z 3 -

(7.146)

*' n zerinde de bir dura an faz noktas vard r; fakat bu blgeden

gelen katk , to = O'dan gelenden ok ok kktr ve al nmayacakt r.

422

biiminde yazlabilir; burada

2f7tt - t ) 3/2
z =

(7.147)
,, d 3k,1/2
ix
d 3

dir; integranttaki art (eksi) i aret t 4 t (t > t ) iin

al nmal dr. (7.146)'daki integral, ilk kez iG.B.Airy1 (1838)
tarafndan kostik dzlemin (gk kua ile ilgili) komuluundaki k iddeti almalarnda ele al nmtr ve Airy
integrali adn al r. Bu integral, 1/3'nc basamaktan
Bessel fonksiyonlar cinsinden aadaki gibi ifade edilebilir:
oo

jr. cos

v3
3

V)

dv

_,
1

Ki/3 (z)
(7.148)

v3

T; [J1/3 (z) + J -1/3 (z)]

kinci habercinin. t = t 'den nceki zamanlar iin ((t - t)
art yor) bozunan stel niteli e ve pozitif (t = t ) iin ise
titreken nitelie sahip olduu, (7.148)'deki BesjSel fonksiyonlarnn zelliklerinden grlebilir. * Genlik, t = t 'in
komuluunda ekil 7.17'de izilmitir. Davran , hareketin
bir klasik dnm noktas nda kuantum mekaniksel dalga fonksiyonunun davran gibidir. Gerekte, i in fizii farkl olsa
bile matemati i esasta ayn dr.

(7.146) ve (7.143) zel sonular A(0)

O'a ba l d r. E er A(0) = 0 ise,
ifadeler ayr nt bak m ndan de i ir, fakat nitel olarak ayn kal rlar.
zellikle, A'(0) 0 ise, (7.146)'daki A(0) yerine iA'(0) gelir, (3z/xku
arpan 1/3 kuvveti yerine 2/3 kuvvetine ykselir ve integral
1
fo

sin

.., v)]

K 2/3 (z)

dv =

3 [,1 2/3 (z)

-

J 2/3 (z)1

ile yerde i tirir. Bu genli in t = t 'in her iki yan ndaki davran ,
ekil 7.17'de grlenin davran na benzemektedir.

423

ekil 7.17- kinci ya da Brillouin habercisinin zamann fonksiyonu olarak yaklak davran .
Genlik (7.146) ile verilir ekil 7.16'da
w >iti32
'deki duraan faz noktasndan
gelece olaR savsanm katk , burada gsterilen Airy integral davran zerine
bir yksek frekans dalgalanmas olarak
binecektir.

t > t de genliin ilk s frnn .konumundanr3 ikinci

habercinin lbalama frekans 4)1/ (0) T((9 x km) -11 olarak
kestirilebilir. Wo =
= 1016 sn-1 ve x = 1 mm olmakiziizere 1
P
10 sn
modeli
kullanarak (A> (0)
tek-rezonansl basit
buluruz. Bu deer ar derecede kabadr ve ayr ca seilen
modele ve parametrelere ba ldr; fakat gene de ikinci
habercinin birinciden ok daha d k frekansta olduunu
anlat r. Birinci ve ikinci haberci/9in frekans nn uzakl a
olan bal l sras yla x ve x gibi olduundan, nitel
fark ortamda katedilen byk uzakl klarda iyicene byr.

:=4

h) Kararl-durum Sinyali
Habercilerin var ndan sonra, genlik en sonunda dorudan
doruya gelen dalgayla ili kili bir kararl-duruma yerleir.

424

Bunun nas l olutuunu anlamak iin, ekil 7.15'de gsterilen

singlarite yaps n ele alal m ve (7.124)'deki integrasyon
yolunun biimini ylesine bozal m ki ANWnn singlariteleri
( ekil 7.15'deki arp lar) ve n(0:) 1 nn dal kesimleri sarmalanm olsun. (7.124) integralinin ii bir em[ 14(f -to)]
arpan ierir. Bylece n(lA)'n n dal kesimleri dolay ndaki
evre integrallerinden gelen katk lar ilerinde
e

-(/2)(t - t o)

gibi bir arpan bulundururlar. Eer A05jrnn tm singlariteleri gerel eksene n(Lu)'n n kesimlerinden daha yak nsalar
(gelen bir ya da daha ok tek-renkli dalgaya kar gelmek
zere), A(W) 'nn singlariteleri integralde n(cu)'n nkilere
gre daha baskn karlar. Bu durumda genlik, sadece A(cU)'n n
singlaritelerini saran bir evre integraliyle do ru olarak
verilecektir.
rnein
u.(0,t) = 8(t) e-Et sin((3

-vt)

(7.149)

biiminde bir gelen dalga dnelim; burada (3(

basamak
fonksiyonudur, (3 ve 'V sabitlerdir. E ise sonsuzkktr. Bu
gelen dalgann (7.125) Fourier dnm yledir:
e

A(W) =
,

Trc

V + iE

LA,5+

-i(3
(7.150)

V + iE

to. +V - it'da basit kutuplar vardr. Bu iki kutbun (7.124)

integraline katk s
i[k(V)x -Vt +
u(x,t) -

- (7r/2)]
+ k.el.

(7.151)

1 + n(V)
genliini verir. Bu, ortam n yzeyinde krnm arac lyla
genlii azaltlan ve sonra v = V/k(V) faz hzyla ilerleyen
V frekansl gelen bir tek renkli dalgaya kar gelir. Sourma
olursa, genlik, n(V)inn karmal niteli i.uyarnca, ilerledike sner.

425

i) Haberciler zerinde Deneysel Gzlemler

(7.144) birinci haberci ve (7.146) ikinci haberci iin
yaklak sonular ve ayr ca as l sinyalin yar , bir sinsel
gelen dalga ve ok az snml basit tek-rezonansl (w)
modeli gibi tipik durumlar iin kesin say sal hesaplarla
gereklenmi tir. * ok nceki zamanlarda ba lang sinyali,
Sommerfeld'in (7.144)'deki Bessel fonksiyonu yakla kl yla
doru olarak verilir. Genlik ok kk ve yksek frekansl dr. (7.141)'deki t zaman na gelindiinde, Brillouin habercisi (7.146) yapslndadr; fakat beklendi i gibi, zerine
yksek frekans dalgalanmalar binmi durumdadr. Gelen
dalga, yani x = O'daki dalga biimine benzeyen bir ey, t =
x/v ile verilen bir zamanda belirmee balar; burada v
gelgn frekansla ilgili grup h zdr; ve biraz sonra tmylg
grlr. hale gelir.
Daha ilginci, Pleshko ve Pal6cz taraf ndan ommerfeld ve
Brillouin hatercilerinin deneysel gzlemidir. Boylamas na
mknat slanm bir ferromanyetik maddeyle dolu e -eksensel
bir iletim hatt , kendi TEM kipi iin, ekil 7.16'da grlenle hemen hemen ayni bir datma karakteristiine sahiptir;
bunun iin, S mknatslanmann yokluu halindeki dielektrik
sabiti olmak Szere, "bo luk" hz c nin c' = chnr 'ye
kaymas koulu gerekir. Rezonans ve plazma frekansla& 2 i
manyetik alan H. ve doyma m knatslanmas M cinsinden 63 =
s
o
)2
(1.1. 1 41TM ) H. ve (d
(4nM /1-1 :)(4, olarak verilir; burada
s

s o
p
^jiromanyetik orandr. Dolay syla uygulanan manyetik alan
deiimi, sistemin datma zelliklerini deitirmek iin
kullanlabilir.
- -

R.N.Cahn, zel yaz ma.

** P.Pleshko and I.Palocz, Phys-Rev.letters 22, 1201 (1969); IBM Ara t rma
Blm raporu RC 2 438 (27 May s 1969).

426

100 Gauss
(b)

20 Gauss
(a)

200 Gauss
(c)

ekil 7.18- Datc ortamlarda Sommerfeld ve Brillouin

habprcileri zerine deneysel sonular.
Datma zellikleri ekil 7.16'dakine benzeyen lltayla dolu bir eeksensel iletim
hattna, ok ksa ykselme zamanl bir siniis
sinyali uygulanmaktadr w ve tO frekanslar
uygulanan alana baldr? (a) P Birinci ve
ikinci haberciler grlr, fakat sins
sinyali kesilmi durumda. (b) ikinci haberci
tam var ( eki1.17 ile karlatr), esas sinyal hl kesik. (c) ilerleyen sinyal tarafndan izlenen ikinci habPrci (P.Pleshko 've' I.
Palocz'un izniyle haslmtr).

427

Kullan lan malzeme, aliminyum katlm utriyum (yttrium)

lltadr. Bir deney serisinde, 0,625 GHz.lik v/2n frekansl
(7.149 gsteriminde) ve yaklak 1 nsn. lik ykselme zamanl
bir sins dalga treni gsterilmi tir. Uygulanan farkl
manyetik alan iin sonular ekil 7.18'de grlmektedir. 20
gauss'ta v frekans w ile Vwz+wg: aras nda yeralmakta ve
dolaysyla esas siny21 ilerl4ememektedir. Fakat Sommerfeld
ve Brillouin habercileri ekil 18a'da rnr durumdad r. 100
gauss'ta esas sinyal hl ilerleyememektedir; ko ullar yledir
ki.birinci haberci grlt iinde kaybolmakla birlikte ikincisi temiz biimde grlr ve ekil 7.17'deki dalga biimine
benzemektedir. Varis zamanlar hata s nrlar iinde t
zaman ile uyumaktadr.w ==.1.01, olduu 200 gauss'ta uygulanan
V frekans w ' n alt ndadr. ekil 7.18c'de Brillouin habercisi ve hemerionu izler biimde ilerleyen esas sinyal grlmektedir.
Da tmal ortamda bir sinyalin ilerlemesi ile ilgili
Sommerfeld-Brillouin i leminin temelini aratrmak iin pek
az neden vardr. Bununla birlikte, yaklak zm yntemlerinin (duraan faz ya da en keskin ini ) fiziin ve matematiin
esaslarn koruduunu gsteren deneysel delili grmek doyurucudur. Bu teoriyi, al lmam datma karakteristiklerine
sahip ( ekil 7.10) n sl klar" n Yarna uygulamay problemlere brakyoruz.

KAYNAKLAR VE NERILEN OKUMA PARALAR

Born ve Wolf'un kitabnda tm optik konular , bir elektromanyetik olay olarak yetkili bir biimde i lenmektedir. lk
blm, dier konular aras nda, dzlem dalgalar , kutuplanmay
ve yans ma ve k rlmay kapsar. Hem orada hem de Stone'un
kitabnda Stokes parametreleri de yer almaktad r.
Stratton, Blm IX'da dielektriklerin ve iletkenlerin
yzeylerine gelen dzlem dalgalar n tam bir tart mas n
vermektedir.
izotropik ve izotropik olmayan ortamlarda elektromanyetik
dalgalar iyi i leyen bir baka eser, Landau ve Lifshitz'in
Electtrodynamics of Continuous Media (Blm X ve XI) adl
kitabdr.
Dz]em dalgalar ve zellikleri konusunda ok daha basit

428

Adler, Chu ve
olmakla birlikte a k ve tam bir yakla ma,
Fano'nun 7. ve 8. blmlerinde rastlanmaktad r.
Pratik nemi nedeniyle, iyonosferde dalgalar n yay lmas
zerine ok geni bir kaynaka vard r. Bunun fiziksel ve
matematiksel yanlar aadaki kitaplarda yer almaktad r:
Budden. Radio Waves in the Ionosphere (iyonosferde Radyo
Dalgalar );
Budden, Lectures on Magnetoionic Theory (Manyetoiyonik
Teori zerine Dersler);
Wait.
zel bir konu olan " slklar" ayrnt l biimde R.A.Helliwell, Whistlers and Related Ionospheric Phenomena, Stanford
University Press (1965) kitab nda tart lmaktad r.
In madde ile etkile mesi konusuna degin fiziksel
temeller a adaki yar-popler makalede bulunabilir: V.F.
Weisskopf, Scientific American 219, 3,60 (September 1968).
Dat c ortamlarda dalgalarn yaylmas ,
Brillouin
taraf ndan yazlan kitapta ayr nt l biimde tart lmaktadr.
Kaypl maddelerde atmalar n ekil dei iklii ve zayflamas ise Stratton'da 301-309'uncu sayfalarda yer almaktad r.
Kramers-Kronig da tma bant lar ve onlarn genelletirilmeleri, fiziin birok dal nda uygulama alan bulur.
Yksek enerji fizi indeki rnekler u kitapta bulunabilir:
S.Gasiorowicz, Elementary Particle Physics, Wiley, New
York (1965);
G.Kller, Elementary Particle Physics, Addison-Wesley,
Reading, Massachusetts (1964);
G.R.Screaton, editr, Dispersion Relations (Scottish
Universities' Summer School (1960), Oliver and Boyd, Edinburgh
and London (1961).
Da tma bant larnn kathal fizi indeki baz kullan mlar aadaki makalede tart lmaktad r: F.Stern, Solid
State Physics, Vol.15'de Editrler: F.Seitz and D.Turnbull,
Academic, New York (1963), sayfa 299-408.

429

PROBLFIALER

7.1 Aada verilen Stokes parametreleri cmlelerinin

herbiri iin elektrik alan nn genliini, bir ortak faz
arpan dnda, hem izgisel hem de dairesel kutuplanma
bazlarnda karnz ve elipslerden birinin eksen uzunluklar
ile ynetimini gsteren ekil 7.4'e benzer incelikli bir
izim yapnz.
a) so = 3, s ='-1,
b) s

= 25, s = 0,

s2 = 2,

s3 . -2

s2 = 24, s 3 = 7

7.2 Bir dzlem dalga, ekildeki gibi tabakal bir arayzeye dmektedir. Bu geirgenliksiz ortam n krlma indisleri
ni, n
2' n3 dr. Ara tabakan n kalnl d, dier ortamlar ise
yar-sonsuzdur.
a) Geme ve yans ma katsaylarn (geen ve yans yan
Poynting aksnn gelen akya oranlar ) hesaplay nz ve n =
1, n2 = 2,. n3 = 3; n i = 3, n2 = 2, n3 = 1 ve n = 2, n 2 . 4,
n 3 =.1 iin bunlar n davran n frekans n foriksiyonu olarak
znz.

d
b) n ortam bir optik sistemin paras (yani bir mercek),
.
n 3 ortam ise havad r (n = 1) Yzey zerine yle bir optik
3
.
tabaka (n ortam ) s vamak
istiyoruz ki, bir <.,3 o frekans nda
2
yans yan dalga olmas n. Hangi d kalnl ve n2 krlma
indisi gereklidir?
7.3- Krlma indisi n olan izotropik, geirgenliksiz ve
kaypsz ayni dielektrik maddeden yap lm iki yar-sonsuz
dzlemsel kal n dilim, d kal nlkl bir hava aral ile (n =
1) ayr lm olarak paralel durmaktad rlar. w frekansl bir
dzlem elektromanyetik dalga dilimlerin birinden i geli

430

asyla aralk zerine dmektedir. Geli dzlemine hem

paralel hemde dik izgisel kutuplanma iin
a) kinci dilime geen gcn gelen gce oran ile yans yan
gcn gelene oran n hesaplayn z.
b) Tam i yans maya ait kritik adan daha byk i'ler
iin geen gcn gelen gce oran n , aral ktaki dalgaboyu
cinsinden llen d' nin bir fonksiyonu olarak kabataslak
iziniz.
7.4- Bo uzayda tk frekansl dzlem kutuplu bir elektromanyetik dalga, iletkenlii Cr ve dielektrik sabiti E olan geirgenliksiz bir ortam n dz yzeyine dik olarak dyor.
a) Keyfi cr ve E. iin, yans yan dalgann gelen dalgaya
gre genliini ve faz n hesaplay n z.
b) ok kt ve ok iyi iletken halindeki limit durumlar
tartn z ve gsteriniz ki iyi bir iletken iin yans ma
katsays (yans yan iddetin gelene oran ) yaklak olarak
R

- 2

dr; burada S deri derinliidir.

.4 .4
ik.x - iwt
elektromanyetik
Dzlem kutuplu E = E.e
dalgas , D kal nlna sahip miiiemmel iletken ( 0- >> E) yass
bir dzgn tabaka zerine dik olarak d yor. Uzayda ve
iletken tabakada p.= E = 1 olduunu kabul ederek, gelen
dalgann yans masn ve gemesini tart nz.

7.5

al /9 steriniz ki yans yan ve geen dalgalarn genlikleri,

(W/Cr)

'ye gre ilk basamakta doru olarak,

E

-(1-e

-n

E.

2 e

E.
dir; burada

+ (1 + e-2 )

(1 -

(1 - e

) + (1 + e

431

ws
2C14:0- (1 - i) =
=

ve

8=

(1

(1

- i)

i)D/ 6

c/y/21Tuy girme derinli idir.

b) Sfr kal nl k ve sonsuz kal nl k iin, uygun limit

sonularn elde edeceinizi dorulaynz.
c) gsteriniz ki, ok kk kal nl kl tabakalar bir yana
braklacak olursa, geme katsays
2 -2D/S
8(Re) e

T =

1 - 2e 2D/8 cos(2D/8)+e -4D/S

-2
dr. Re ?S = 10
alarak, logT'yi (D/S)'n n fonksiyonu olarak
kabataslak iziniz. "ok kk kal nl " tanmlaynz.
7.6- F -ekans f.JJ olan bir dzlem dalga, karmal k rlma
indisli (n (0,) = .( .u)) yar -sonsuz bir madde dilimi zerine
boluktan dik olarak dyor.
a) Gsteriniz ki yans yan gcn gelen gce oran
1 - n(W) 12

R -

1 + n(tki)
dir ve ortamda geen gcn gelen gce oran udur:

T =

4Ren(W)

11(.0) ]

r.

---*

>

b) Re l tAXE . D - B . H )/87T - yi (x,y,z)'nin fonksiyonu

olarak geli tiriniz. Gsteriniz ki birim hacimdeki bu enerji
dei imi h z , geen bal T gcn a klar.
2
c) 0 gerel olmak zere n = 1 + i(41Ter/w) '11 bir iletken
iin (a) ve (b)ldeki sonular co cr limitinde yaz n z.
Yan tnz , mmkn olduunca 8
cinsinden ifade ediniz.
1
.
-Re (J . E)'y hesaplay n z ve (b)'nin sonucuyla kar lat2
rn z. Her ikisi de Poynting teoreminin karmal yap Sna girer
mi?

432

7.7- yi iletkenlerde elektriksel kargaalarn (disturbances) zamana bal l , (7.58)'deki frekansa-bal iletkenlik
ile dzenlenir. Ohm yasas n , sreklilik denklemini ve Coulomb
yasas nn diferansiyel biimini kullanarak bir iletkendeki
boyuna elektrik alanlar n gznne al n z.
a) Yk younluunun zamanca Fourier dnmnn
4rt 5(10) - i tu.] ,t,w) = 0

denklemini gerekledi ini gsteriniz.

?
b) Cr =6: 2V4li ve 'L bir snm zaman olmak zere, or- ((o) =
0r/(1iwz) tansilini kullanarak gsteriniz ki, u z>>1 yako
lakl
nda, herhangi bir ba lang kargaas pl.k>zma frekan asyla titreecek ve 91= 1/22 bozunma sabitli bir genlikle
bozunacakt r. (a) kknda Cr.44!..! a'<o) 7.. ero kullanrsanz titreim
bulamayacan za ve ;1= 4.ncr gibi (yanl ) bir bozunma sabiti
ile ar derecede hzl bir snm greceinize dikkat ediniz.
EW.M.Saslow and G.Wilkinson, Am.J.Phys. 39, 1244 (1971)1.
7.8- Biemli bir iyonosfer modeli, (7.59)'daki dielektrik
sabitiyle anlat lan bir ortamd r. Dnyay , aniden h yksekliinde balayan_ ve sonsuza dek uzanan byle bir ortam ile
dnnz. Hem geli dzlemine dik (yatay bir antenden) hem
de geli dzlemi iinde kutuplu (d ey bir antenden) dalgalar
iin
a) Yans ma ve krlmaya ait Fresnel formllerinden yararlanarak gsteriniz ki U.>>63 iin yans mann tam olmad bir
geli alar blgesi vd r; fakat bunlardan daha byk
alarda yere doru gerisin geriye tam yans ma szkonusudur.
b) Akamn erken saatlerinde radyosunu 21 metrelik dalgaboyuna ayarlayan bir amatr, 1000 km'den daha uzaklardaki
istasyonlardan sinyal ald n , fakat daha yaknlardan alamadn gryor. yonosferin 300 km'lik etkin yksekli indeki
F tabakas ndan sinyallerin yans dn varsayarak elektro?.
younluunu hesaplay nz. F tabakas nn gndzleri ^-#2 x 10
cm 3 ve geceleri --, (2 - 4) x 10 5 cm 3 olarak bilinen maksimum
ve minimum younluklar ile karlat rn z.
7.9- Yer atmosferinde ya da iyonosferde radyo dalgalar nn
yaylmas ile ilgili basit bir model, z = Oda dz bir yeryzeyi ve z).o iin = E.(z)'li dzgn olmayan bir ortamdan
olumaktadr. Alanlarn y'den bams z olduu ve z arpa
e i(kz-iut) 'nin fonksiyonlar olarak yaz labilecekleri varsay m
altnda Maxwell denklemlerini ele al nz.

433

a) z > 0 iin yay lmay yneten dalga denkleminin

d 2F
2
dz

2
+ q (z)F = 0

olduunu gsteriniz; burada yatay kutuplanma iin F = E ve

q

- (? Z(z)-k2 ; dey kutuplanma iin F =

c
/..2
3 (de )2 - k2 dl
.
1 d2E
r.
(z) + 2E
2
2 dz
dz
4
c

V.V:Ez

ve q 2(z)=

b) Dielektrik sabitinin ekil 7.11'de gsterilene benzeyen

bir elektron younluunca ynetilen bir bi (z) plazma frekans
ile (7.59) biiminde verildi ini varsayarRk, iyonosfere d ey
olarak ynelmi dalgalarn yay lmas n i lemek iin WKB
yaklatrmas n kullannz. Kesim 7.6'daki nitel tart malarn
geerli olduunu dorulayn z; ayr ntdaki ayrlmalar sadece
Lo...p
iindir.
,max

c) Ustteki WKB sonular n ve Kesim 7.8'den bir atman n

yaylmas kavramlar n kullanarak, iyonosfer iin etkin bir
h'(w) ykseklii tanmlaynz; bu, amala bask n (AJ frekansl
bir atman n gidip geri yans mas iin geen T zaman n hesaplamak gerekir. h' a cT/2. [WKB yaklatrmas birok kuantum
mekanii kitabnda tart lmaktad r.]
7.10
Dzlem dalgalar homojen, geirgenliksiz, fakat
izotrop olmayan bir dielektrik iinde yay l rlar. Dielektrik,
-

bir 4 . tensryle belirtilir; fakat koordinat eksenleri

olarak -2sal eksenler seilirse, yerde itirmenin bu eksenler
boyuncaki bileenleri, elektrik alan bile enlerine D. =
j rra4riE.E.(i_=1,2M
eklirdebal o1ur;burada
..
-nn zdeerleridir.
a) Frekans (Jove dalga vektr k olan dzlem dalgalarn
2
x ()-(" x

+
c

-15). = O

denklemini saladn gsteriniz.

-

b) Gene gsteriniz ki, verilen bir k = kn dalga vektr

iin farkl v = cu/k faz h zlarna sahip iki ayr yaylma
kipi vard r ve bunlar

434

Fresnel denklemini salarlar; burada vi = c// 'ye bir asal

h zdenirven.ise i'yinci asal eksen boyunca ri'nin b lee1
nidir.
c) D ve D bu iki yaylma kipiyle ilgili yerdei tirmeler
a
olmak ze re, Da . Db = 0 olduunu gsteriniz.
7.11 Bir boyutta yakla k olarak tek-renkli bir dzlem
ik x
dalga paketi u(x,o) = f(x)e o
anl k yaps na sahiptir;
huruda f(x) modlasyon zarf dr. A adaki her f(x) yaps
iin paketin A(k12 dalga-say s spektrumunu hesaplay n z;
lu(x,o1 2 ve IA(k)1 2 'yi iziniz; ortalamadan sapmalar n kare
ortalamas kklerini, yani Ax ve Ak' y (1u(x,o)1 2 ve IA(k)1 2
iddetleri cinsinden tan mlanm ) ak alarak gelitiriniz ve
(7.82) eitsizliini s nayn z.
a) f(x) = N e -4K1/2
c) f(x) =[N(1 O
d)

(x1x1)

b) f(x) = N e

Ix1 <1

22
txx /4

iin

Ix( > iin

1x I <._a iin

f (x )=

1x I >a iin

7.12 Homojen, izotropik ve geirgenliksiz bir dielektrik,

sourma srelerini betimiemek iin genelde karmal olan bir
n(W) k r lma indisiyle karakterize edilir.
-

a) Tek-boyutta dzlem dalgalar iin genel zmn

u(x,t) =

+cio
-iwt
jrdwe

A(0.e

i(Vc)n( )x

+BO'A>

) e-i(Vc)n()X-1

V2 -oo

biiminde yaz labileceini gsteriniz; burada u(x,t), - rya da

1.'nin bir bileenidir.
b) Gsteriniz ki, u(x,t) gerelse, n(-w) = n* (W)'dr.
c) Eer u(o,t) ve 'bu(o,t)/?x, u ve trevinin x = O'daki
s nr deerleri ise, A(W) ve B(W) katsay larnn aadaki
gibi verileceklerini gsteriniz:

435

+00

1
vt
=
i dt eit" [u(o,t) T2 \F2 -r _ 00
-

7.13

ic
tun(W)

. .

(o,t)]

-bx

D ve E aras nda yerel olmayan (zamanca)

-->
,
D( x,t) = E(x,t ) +

-)

d'ZG( IZ )E(x, t-2)

balant sn gznne al n z; burada G(Z), (7.107)'deki

tek-rezonans modeline uygundur.
a) ngetral iindeld elektrik alann 'Z 'ya gre Taylor
serisine
aarak, D ve E aras ndaki yerel olmayan bu balant y ,
->
E'nin zamana gre trevlerini ieren anl k bir bant2.ya
dntrnz. G(Z) zerinden integralleri hi olmazsa lEtt2
'ye kadar a k olarak geli tiriniz.
->
b) D(x,w) = E(W)E'(;?,(u) eklimilekifrekans-temsili bant s n bir uzay-zaman bant s olan.
D(X,t)

= (i " t )E(x,t)
-

haline dntrerek, (a) kk nda bulunan seriyi tekrar elde

edebileceinizi gsteriniz; .(c0) 1 daki w deikeni yerine
burada 03 41/t) konmu tur.
-

7.14 Pozitif W'lar iin E(113)'nin sanal k sm aadaki

gibi verildiine gre, (7.120) Kramers-Kronig ba nts ndan
.(.0)'n n gerel ksmn hesaplayn z:
-

a) Im =

( (A)

) - ( (A) - t42 )] ,

tJ02 (.0 1

Y co

b) Im =

2
(Co

2 2
- L0 ) +

2 2

Her iki durumda ImE(to) ile buldu unuz ReE(u.)'n n davran larn cu'nn fonksiyonu olarak iziniz. Sonularn z ek.7.8'deki
erilerle kar lat rarak, benzerliklerin ve farkl l klarn
nedenlerini aklaynz.
(7.120)'deki Kramers-Kronig ba nt larnn, durgun
7.15
elektriksel iletkenli i Or olan bir ortama geni letilmesini
tart n z. (7.120)'deki birinci denklemin de imediini,
fakat ikinci denklemin
-

436

00 ,
ImE(w) =

LiTccs-

2w P jr
o

IReE(V )
w

,2

2
- w

ekline geldiini gsteriniz. [ipucu: Imeu

4nai y analitik olarak d nnz].

11

dw'
iin

E(40) -

7.16- a) (7.113) bantsn ve Imeu >O iin E(w)'n n

analitikliini kullanarak, gerel pozitif frekanslar iin ImE
olmak kouluyla, pozitif sanal eksen zerinde E(00)'n n
gerel olduunu ve w-*i_00'a giderken ba lang tan bire doru
gitgide azald n kantlaynz.
b) Sonlu gerel w'lar iin IffiVun yaln zca w. O'da s fr
olduu varsaym altnda, E(W) 1 nn st yar ) dzleminde
sfrlar bulunmad n gsteriniz.
c) 1/E(w) iin bir Kramers-Kronig ba nts yaznz ve
(7.122)'ye benzeyen, fakat Im[I/E(w)] zerinden bir integral
olan bir toplama kural karn z.
d) (C0) iin (7.107)'deki tek-rezonans modeli ile ImE(w)
ve ImI[l/E(u.)] ' y saptayn z ve (7.122) ile (c)'deki toplama
kurallarnn salandklarn ak olarak dorulaynz.
7.17 (7.67) denklemi, dzgn bir manyetik alan iinde
bulunan plazmadaki alan izgileri boyunca yay lan dalgalar
iin krlma indisinin karesine ait bir ifadedir. Bunu manye tosferdeki yay lma iin bir model gibi kullanarak, bir slk
sinyalinin yar sn (gerekte Brillouin habercisini ve Kesim
7.11'in sonras n ) ele al n z.
a) wit".;?:, 1 olduunu varsayarak, pozitif helisite dalgas
iin cdkidkrnn olduka dikkatli bir izimini yap nz; burada
k --con(u))/c dir. cdk/dw'n n sanal olduu aral belirtiniz,
fakat oraya izmee kalkmayn z!
b)LO /e% 1 olmak kouluyla, 0 4U.> <U),13 aralnda cdk/dw
1/4'de ortaya kacan gsteriniz;
'nn miRmumUriun W/W-B
s fra yakn ve Wfl 'ye yakn w 'larda cdk/deu iin yaklak
ifadeler bulunuz. c) Durakl faz yntemi ve Prob.7.12 (a) zmnn genel
yaps aracl yla gsteriniz ki bir sl n yar , zamann
fonksiyonu olarak ykselen ve den bir frekansla alg lanr.
d) (Seimli) Brillouin habercisindeki sinyalin yap sn
ele al nz. Bunun, modle edilmi bir dalgayapsndan olutuunu, zarf nn Brillouin taraf ndan bulunan Airy integrali ve
yksek frekans nn W = U->,/4 olduunu gsteriniz. Bu, sonra
(c) k smnn iki freanslYla vuru yapan bir sinyale geli ir.

437

7.18 Ze ykl bir parac k, E( 4. ,w1) gibi bir dielektrik

(ya da zde olarak, W(ET,w) = (iw/41T) 11 - E(CT,w)] gibi bir
iletkenlik) fonksiyonuyla anlat lan bir ortamda sabit
hz yla hareket etmektedir. Hareketli parac k taraf ndan
birim zamanda yitirilen enerjiyi dielektrik fonksiyonu E( -4,w)
cinsinden hesaplamak istiyoruz ve u yaklakl varsayyoruz: Elektrik alan pota2siyelin negati,fgradyenidir ve
ak m Ohm yasas na uyar, yani J(q,w) =Y(1 . ,(Ji)E( 4 ,0J) 1 dr.
-

a) Uygun boyland rma alt nda, paracn yk younluunun

Fourier dnmnn aadaki gibi olduunu gsteriniz:

9, ( 8. .Lu.1) =

Ze

g (a) -

(21'0~
b) Gsteriniz ki elektrostatik
bileenleri yledir:

potansiyelin

Fourier

q)(.8T,(4) - 4';t

L_(C7,w)
c)dW/dt
d3 x'den balayarak gsteriniz ki birim
zamandaki enerji yitirimi
dW

dt

2 2
Z e

.n 2

d q
2

J q

oo
S ,
1 .1 Stu - Ci..7)
clt O Im [
o
E(CT ,w)

biiminde yaz labilir. Bu, ImEl(ai,10)3-1 'in enerji yitirimiyle

ili kili olduunu ve ince levhalardaki karakteristik enerji
yitirimlerini inceliyerek kat lar iin E(C41,c0) hakknda bilgi
salandn gsterir .
7.19 Bolukta bir elektromanyetik alan da lmnn
a sal momentumu
-

L =

3 -5
dxx x (E x B)

4tt c

eklinde verilir.
a) Gemite sonlu bir zaman aral nda retilen (ve
dolaysyla uzay n solu bir blgesinde yerle ik) alanlar
iin, manyetik alan A vektr potansiyeli cinsinden ifade
ederek, acsal momentumun

438

3
=

4n1

c S d3x x +

E(xx "i7 ) A

j=

eklinde yaz labileceini gsteriniz. lk terim bazen fotonuu

"spin"i, ikincisi ise a sal momentum operatr L = -i(XxV)
'in varl nedeniyle "yrngesel" a sal momeffilmu olarak
tannr.
b) Vektr potansiyelin nm ayarnda dzlem dalgalar
cinsinden aclmn ele al nz:
.4.

dik 3

A(x,t) =

4 wt
4 e .x()->)a (k)

JJ

9, (2n)
-4

kutuplanma vektrleri, kolayl k iin E.-15.75( +

eklindeki pozitif ve.4. negatif helisite ,yektrleri llark
seilir; burada
ve E9 , pozitif normali k'nn ynnde olan
x-y dzlemindeki derel aik vektrlerdir.
. .
Gsteriniz ki L'n n lk (spin) teriminin zaman ortalamas
1

spin
spn =

2nc

3
C dk
(2w) 3

(11 2 _

eklinde yaz labilir. Bu ifadeden "sipin" a >al momentum

deyimi dorulanabilir mi? Alann enerjisini A'nn dzlem
dalga all m cinsinden hesaplaynz ve karlatrnz.
7.20- z ynnde hareket eden dairesel kutuplu bir dzlem
dalga x ve y dorultularnda sonlu bir uzan ma sahiptir.
Genlik modlasyonunun yava deitiini (dalga birok dalgaboyu geni liindedir) varsayarak, elektrik ve manyetik alanlar n
yaklak olarak
E(x,y,z,t)

E (x
o '

)+ 1
k x

ikz

- y

-T-i,6-71 E

ile verildiini gsteriniz; burada -e' e2 ve 3 s ras yla x,y

ve z dorultular ndaki birim vektrlerdir.

439

7.21- Prob.7.20'deki dairesel kutuplu dalga iin, a sal

momentumun yaylma dorultusuna paralel zaman-ortalamal
bileenini hesaplaynz. Gsteriniz ki asal momentumun bu
bileeni bl dalgann enerjisi
L

- +

dir. Bu sonucu., nmn kuantumlar (fotonlar) cinsinden

yorumlaynz. Silindirik simetrik, sonlu bir dzlem dalga
iin asal momentumun enine bile enlerinin s fr olduunu
gsteriniz.

440

BRMLER VE 130YUTLAR ZEKIVE EK

Elektrik ve manyetizmada birimler ve boyutlar sorunu, ok
sayda fiziki ve mhendisi y llarca dndrmtr. Bu,
uzunluk (santimetre ya da metre), ktle (gram ya da kilogram)
ve zaman (ortalama gne saniyesi) temel mekanik birimleri
konusundaki evrensel anlamaya z t bir durumdur. Bunu yle
aklayabiliriz; Mekanik birimleri, "salt" standartlar fikri
yeni bir kavramken (1800'den hemen nce) tan mlanm ve ilah
saylan bir grup bilim adam (Borda, Laplace ve di erleri)
taraf ndan profesyonel ve ticari dnyaya benimsettirilmi tir.
Oysa ki elektromanyetik birimler sorunu ortaya ktnda,
konunun pekok uzman vard (ve hl var). Bu Ek'in amac ,
konuya dil uzatmadan, ortal fazla kz trmayp olabildiince ok k tutmaktr.
1. Birimler ve Boyutlar, Temel Birimler ve Tretilmi
Birimler
Temel birimlerin say s ve bir fiziksel niceliin bu
birimler cinsinden boyutlar konusundaki keyfilik, Abraham,
Planck,'Bridgman, Birge ve dierleri taraf ndan vurgulanm tr. Birimlerle bylesine ilgilenen okuyucu, Birge taraf ndan
kaleme al nan mkemmel makaleler serisini tanrsa iyi eder.
Hangi alanda olursa olsun, bir birim sisteminin arzulanan
zellikleri, kullan llk ve aklktr. rnein,relativistik
kuantumlu alanlar teorisi ile temel paracklar teorisinde
alan teorik fizikiler, Planck' n eylem kuantumu ve n
boluktaki h z gibi evrensel sabitleri boyutsuz olacak ekilde
ve birim byklkte semeyi kullan l bulurlar. Bylece
ortaya kan birim sistemi (ki buna "do al" birimler denir)
sadece bir temel birime sahiptir; bu da al ld gibi uzunluk
olarak seilir. Tm nicelikler, ister uzunluk, ister zaman,
ister kuvvet, isterse enerji v.s. olsun, art k bu bir birim
cinsinden ifade edilir ve onun boyutunun kuvvetleri olan
boyutlara sahiptirler. Byle bir sistem, temel birimler olarak
metre, kilogram ve saniyeyi ieren bir sisteme gre, ne daha
ok uyduruktune de daha az temeldir. Bu sadece bir kullan llk iidir*
w P.W.Bridgman, Dimensional Analysis, Yale Univ. Press (1931).
k%

R.T.Birge, Am.Phys.Teacher ( imdi Am.J.Phys), 2, 41 (1934); 3, 102, 171

(1935).

*** Kuantumlu alanlar teorisinde, ba lanma sabitinin kuvvetleri, boyut zmlemesi yaparken di er temel birimlerin roln oynar.

441

Bamsz nicelikler olarak dnlen temel birimler ya da

standartlar ile teori ve deney boyunca hem byklk hem de
boyut bakmndan temel birimler cinsinden tanmlanan tretilmi
birimler ya da standartlar hakk nda birka sz sylemek gerekir. Gelenee gre, ktle (m), uzunluk (1) ve zaman (t) temel
olarak al nmal dr. Fakat elektriksel nicelikler iin zorlay c
gelenekler yoktur. rne in akm birimini ele al n z. "Uluslararas " amper (uzun bir sre iin benimsenen pratik ak m birimi), bir standart gm voltametrede elektroliz ile birim
zamanda toplanan gmn ktlesi cinsinden tanmlanr. Byle
bir ak m birimi, ktle, uzunluk ve zaman birimlerinden ba msz
temel bir birim olarak dnlr; nk birim olarak hizmet
gren akm miktar elektrolizde yinelenebilir bir deneyden
bulunur.
te yandan, u anda benimsenen akm standart "salt" amper
yle bir akim miktar olarak tanmlanr ki; bolukta kesit
alanlar ihmal edilen 1 metre aral kl sonsuz uzun iki paralel
telin herbirinden geti inde, teller aras nda birim uzunluk
bana 2x 10 -7 newton/metre'lik bir enine kuvvet doursun.
Buna gre, "salt" amper tretilmi bir biriffidir; nk a adaki (E.4) denklemiyle iki tel aras ndaki mekanik kuvvet cinsinden tanmlanmaktadr. * Bu tanmla "salt" amper", em akm
birimi olan abamper'in tam onda biri kadard r. 1948'den beri
tm uluslarca benimsenmi olan elektromanyetik standartlar
sistemi, metre, kilogram, saniye Ve yukarda tan mlanan "salt"
amper ile diren, voltaj v.s. iin dier tretilmi birimlere
dayandrlmtr. Bu arzulanan bir durum olarak grnmektedir.
1894'de mhendis ve bilim adamlar ndan oluan uluslararas bir
komisyonun nerileri dorultusunda haz rlanan bir Kongre
Kararyla, bams z akm, voltaj ve diren temel birimleri
bams z deney (gm voltametre, Clark standart hcresi,
saptanm civa stunu) cinsinden tan mlandnda ortaya km
olan glklere yol amaz.)
-7 bykl yle
* (E.4)'deki k orant katsay s , MKSA sisteminde k 2 = 10
verilir. "Sal2t" amper'in boyutlara, bykl nden ayr olarak, k2'ye verilen boyutlara ba l d r. Elektromanyetik birimlerin al lm MKSA sisteminde, elektrik ak m (I) isteksel biimde drancii bir boyut olarak seilir. Sonuta yk It boyutlar na sahiptir ve k 2 'nin boyutlar m 11 -2 t -2 1
1/2 11/2 -1
t
boyutlar na
dir. k boyutsuz olarak al n rsa, o zaman ak m m
2
sahip olur. Ak m gibi bir drdnc boyut mu ortaya atmal , yoksa elektromanyetik nicelikler temel mekaniksel boyutun (bazen kesirli) kuvvetleriyle verilen boyutlara m sahip olmal sorusu, tamamiyle znel bir sorun
olup, hibir temel nemi yoktur.
K.* rne in F.A.Laws, Electrical Measurements, McGraw-Hill New York (1917),
sayfa 705-706'ya bak n z.

442

Deneylerde ileri srlen incelik d ndaki sistematik hata

nedeniyle, ksa sre sonra Kongre Karar yla Ohm yasas geerliliini yitirmiti!
u andaki Uluslararas Sistem (SI, Systeme International),
Paris'te tutulan standart kilogram cinsinden tan mlanan ktleye,
86

Kr atomunda belirli bir atomik geiin boluktaki dalgaboyunun belirli bir miktar olarak metre cinsinden uzunlu a ve
133

Cs'daki bir ince-yap geiinin periyodunun belirli bir tam

say kat olarak saniye cinsinden zamana sahiptir. Kararl
lazerlerle llen k hzndaki (asl nda ayni spektral
izginin hem frekans hem de dalgaboyunun lmndeki) ar
yksek kesinlik nedeniyle, ok yak nda metre tanmnn, zaman
133
birimi (
Cs) ve boluktaki k hz iin saptanm bir
deer cinsinden verilmesi olas dr (c'nin en son deeri iin
Giri Blmne bak nz). *
2. Elektromanyetik Birimler ve Denklemler
Elektromanyetizman n birimlerini ve boyutlarn tart rken
hareket noktanz, bams z temel boyutlar olarak geleneksel
uzunluk (1), ktle (m) ve zaman (t) seimini almak olacakt r.
Akm da, herkese benimsenen ykn zamanla de iim hz (I =
dg/dt) biiminde tanmlayaca z. Buna gre, ykn akma orannn boyutu, zaman boyutu demektir. ** Bu durumda, yk ve ak m
younluklar iin sreklilik denklemi u biimi al r :
--> -->
. J +

. O

(E.1)

at
Sorunlar basitletirmek iin, yk ve ak mlarn varl n bir
yana brakp ilkin bo uzaydaki elektromanyetik olaylar ele
alacaz.
* Standartlar tan mlamak iin kuantum olaylar n n kullan lmas konusunda bir
tart ma iin, Quantum Metroloji zerine yaz lan u makaleye bak n z: B.W.
Petley, Encyclopaedic Dictionary of Physics (editr: J.Thewlis), Ek Cilt 4
iinde, sayfa 354, Pergamon, Okford (1971).
** zel reltivite a s ndan, ak ma yk bl uzunluk boyutlar n vermek ok
daha do al olabilir. Bu durumda j'w ak m yo unlu u ile j yk yo unlu u ayni
boyutlara sahiptir ve bir "do al" drtl-vektr olu turabilirler. Dzeltilmi Grauss sisteminde yap lan seim budur (Tablo 4'deki dipnota bak m ).

443

Elektrostatii yneten temel fizik yasas , aralarnda r

uzakl bulunan q ve q' gibi iki naktasal yk aras ndaki
kuvveti ifade eden Coulomb yasas olup, sembollerle yle
yazlr:
F1 = k1 clql
r

(E.2)

k ' bir orant katsaysdr; bu katsaynn bykl ve boyutlar , ya yk biriminin bykl ve boyutlar bamsz olarak
belirtilmi se denklem taraf ndan saptanr; ya da yk birimini
tanmlamak iin keyfi olarak seilir. Bu erwie 2 iinde imdilik saptadmz ey, (kiqq 1 ) arpmnn (mlit ) boyutlar na
sahip olduudur.
E elektrik alan , birim yk bana den kuvvet olarak
tanmlanan tretilmi bir niceliktir, ok daha genel bir
tanm, yle olabilir: Elektrik alan saysal olarak birim yk
bana den kuvvet ile orantldr; evrensel bir sabit olan
orant katsays ylesine boyutlara sahip olabilir ki, elektrik
alan birim yk balina d en kuvvetten boyuta farkl olsun.
Bununla berlikte, E'nin tan mndaki bu fazlal k serbestiyle
birey kazanlmad ; nk .E.1> tanmlanacak olan ilk tretilmi
alan niceliidir. Ancak baka alan nicelikleri tan mladmzda, elektrik alan na gre bu alanlar n boyutlarn ve bykln ayarlamak iin tan mlara boyutlu orant katsaylar
sokmak yararl olabilir. Sonu olarak, genelli i nemli lde
kaybetmeksizin, noktasal bir q yknn elektrik alan birim
yk bana den kuvvet biiminde (E.2)'den tan mlanabilir:
E = k1 2

(E.3)

Yazarn bildii tm birim sistemlerinde elektrik alan iin bu

tanm kullanl r.
Ampere'in gzlemleri, kararl -durum manyetik olaylar nda
etkilemeyi belirtmek ve manyetik indksiyonu tan mlamak iin
bir temel oluturur. Ampere gre, aralar nda d uzakl bulunan,
I ve I' akmlar tayan, sonsuz uzunluktaki iki paralel tel
arasndaki birim uzunluk bana etkiyen kuvvet
dF 2
dl

- 2 k2

(E.4)

444

dir. k , (E.2)'deki kl 'e benzeyen bir orant katsays dr.

ilerde
'yi belirtirken kolayl k olsun diye, (E.4) denklemine
2
boyutsuz bir 2 arpan sokulmutur. (E.l) denkleminde akm ve
yk boyutlarnn seimi nedeniyle, k g inin boyutlar kl 'e gre
saptanacakt r. (E.2) ve (E.4)'den 'kolayca bulunacag gibi,
k1 /k
.2 oran , hz karesi boyutuna (1 2t-L) sahiptir. stelik,
blnen yk ve ak mlar iin (E.2) ve (E.4)'deki iki mekanik
kuvvetin byklkleri karla t r larak, bo uzayda k11 /k2 'nin
bykl de bulunabilir. Say sal deer, boluktai k
hz nn karesine ok yak ndr. Dolaysyla bunu sembollerle
yle yazabiliriz:
k1

_ c

(E.5)

k2
Burada c, byklk ve boyutuyla n hzdr.
B manyetik indksiyonu, say ca birim ak m bana den kuvvetle orantl olarak Ampere kuvvet yasas ndan tretilir ve
buradaki o< orant katsay s , kolaylk olsun diye seilmi belirli boyutlara sahip olabilir. Dolay syla I akm tayan
uzun dorusal bir tel iin d uzakl ndaki B manyetik indksiyonu .aadaki bykle (ve boyutlara) sahiptir:
B = 2k o<
2
d

(E.6)

Elektriksel alan n manyetik indksiyona oran nn boyutlar

(E.l), (E.3), (E.5) ve (E.6)'dan bulunabilir. Sonuta (E/B)
oran (1/t04) boyutlarna sahip kar.
Elektromanyetik birimlerin ve boeyutlar n belirtilmesinde
nc ve son bant , elektrik ve manyetik olaylar birbirine
balayan Faraday' n indksiyon yasas dr. Gzlemlerden karlm olan bu yasa, bir devre boyunca indklenen elektromotor
kuvvet, devre iinden geen manyetik ak mn deiim, hzyla
orantldr der ve aadaki diferansiyel biime girer:
V x E +k

. 0

(E.7)

Burada k 3 bir orant katsay sdr. E'nin boyutlar B'ninkilere

gre saptandndan, sadece (E.7)'deki her iki terim ayni

445
boyutlara sahip olsun diyerek, k,'n boyutlar daha nce
durumda,
tanmlaan nicelikler cinsinden ifade edilebilir.
k3, oC 'in boyutlarna sahip olur. Gerekte k3, c< 'e eittir.
Bu, 6.1 kesiminde Galile deimezlii yardmyla kurulmutu.
Fakat bu eitlii kan tlaman n en kolay yolu, tm Maxwell
denklemlerini burada tanmland gibi alanlar cinsinden
yazmakt r:
!!.,

-.,
E = Lin k if
k2
4 n k o< J +
2

x B

V x E +k

(E.8)
k

= O

- E-"'

V . B = 0
Kaynaks z blgeler iin iki rotasyonelli denklem, bir dalga
denklemi iine toplanabilir:
2 -4'
V B -k

k o<
2

2 --->
B

= 0

(E.9)

(E.9)'da betimlenen dalgalar n yay lma h z , orada grnen sabitlerin bileimine baldr. Bu h z n h z olarak bilindiine gre,
k

(E.10)

k k o<
3 2
yazabiliriz. (E.5) 1 i (E.10) ile birle tirerek, hem byklke
hem de boyuta geerlikte olan
k

3 = o<

eitliini buluruz.

(E.11)

446

eitli Elektrananyetik Birim Sistemleri

eitli elektromanyetik birim sistemleri, yukardaki e itli

sabitler iin byklk ve boyut seimleriyle birbirlerinden
ayrlrlar. (E.5) ve (E.11) bantlar nedeniyle, keyfi
olarak seilebilecek sadece iki sabit (rne in k ve k3 )
vard r. Bununla birlikte, ok bilinen birim sistemleri i n
drt sabiti de (k, k 7 , o< , k 3 ) tablolamak kullan l olur.
Bunlar Tablo l'de verilmektedir. Dikkat edilirse, em birimleri
ile MKSA birimleri, boyutlar dnda ok benzerdirler; sadece
mekanik ve elektromanyetik birimlerinde 10'un e itli kuvvetleri kadar birbirlerinden ayrlrlar. Gaussiyen ve Heaviside Lorentz sistemleri sadece 4fl
arpan kadar farkl drlar.
Sadece Gaussiyen (ve Heaviside -Lorentz) sistemlerinde k 3
i gibi, k 3 hzn ters boyutlarship.(E7)'dengrlc
boyutuna sahip olunca, E ve
ayni boyutlara sahip olur.
stelik k 3 = c
olduundan,.4 (E.7) denklemi bo uzaydaki
elektromanyetik dalgalar iin E ve 'nin byklke de eit
olduunu gsterir.
u ana kadar sadece bo uzaydaki elektromanyetik
tartld . Dolays yla sadece iki temel alan, yani E ve B
ortaya kt . Daha 'fr ve g makroskobik alanlar n tanmlamak
ii duruyor Maddesel bir ortam n ortalamalanm elektromanyetik zellikleri bir P makroskobik kutuplanmas ve bir M makroskobik m knatslanmas ile anlat lrsa, 15' ve H tanmlarnn
genel biimi yle olur:
D=E E+
o
'Fii> = 1

B -

(E.12)
M

sa
orant katsaylardr. D ve P'yi ya da H
Burda E o , o
ve M'yi fRr
kli boyutlarda almak hibir ey kazand rmaz. Dolaysyla 9k ve )1/4' birer saf say olarak seilir (rasyonel sistemlerde== 1, rawnel olmayan sistemlerde 'X= 2 t = 11-n ).
Fakat ve g'boyuta E'den, H ve M ise -g'den farkl olsun mu
olmas n m eklinde bir seim vardr. Bu seim, kolayl k ve
basitlik dncesiyle, daha ok makroskobik Mawwell denklemle rine olduka basit ve temiz bir yap vermek iin yap lr.
Farkl sistemler iin yaplan seimleri tablo haline dkmeden
nce izgisel ve izotropik ortamlar iin birle tirici bant larn daima aadaki gibi yaz ldna iaret edelim:

447

D = SE
(E.13)
B =
yleyse (E.12)'deki E vel4. sabitleri, E ve"'nn boluk deerleridir. Bir maddeninbail elektrik geirgenlii (ounlukla dielektrik sabiti adn alr) boyutsuz ( ) oran , bal
manyetik geirgenlii (ounlukla manyetik gersirenlik denir)
ise ("") oran olarak tanmlanr.
Tablo 2, Tablo l'de
verilen be birim sisteminde so ve
-4>
7t6 deerlerini, D ve H'nin
tan m denklemlerini, Maxwell denklemlerinin makroskobik yap larn ve Lorentz kuvvet denklemini
sergilemektedir. Yk ve ak m iin olan sreklilik denklemi,
her birim sisteminde (E.1) biimiyle verilir; bunu, her hal
iin tabloda verilen ilk iki Maxwell denkleminden dorulayabilirsiniz,:) Beilzer olarak, tm sistemlerde Ohm yasas nn
ifadesi J =crE'dir; burada er iletkenliktir.
4. Gausiyen Birimler ile MKSA Birimleri Arasndaki
Denklemlerin ve Miktarlarn evrilmesi

Gnmzde enok kullanlan iki elektromanyetik birim

sistemi, Gaussiyen ve rasyonel MKSA sistemleridir. MKSA sistemi,
pratikte, byk-boyutlu olaylarda, zellikle mhendislik
uygulamalarnda ok yararl ve elverilidir. Gaussiyen sistem
ise, tek-tek ykl parac klarn elektrodinami ini ieren
mikroskobik problemler iin daha uygun der. Bu kitapta
mikroskopik reltivistik problemler nemli olduundan, kitap
boyunca Gauss birimlerinin kullan lmas ok daha uygun bulunmutur. Dalga klavuzlar ve kovuklar zerine olan Blm 8'de,
mhendislerin gnln almak dncesiyle, her ana forml o
ekilde yazd k ki, szkonusu denklemde k eli parantez iindeki
arpan atmakla zde MKSA denklemi elde edilsin (Ku kusuz tm
semboller MKSA deikenleri olarak yorumlanmak kouluyla).
Tablo 3 ve 4, bir sistemden di erine evirmeler yapma gibi
genel bir kullanm iin tasarlanmtr. Tablo 3, semboller ve
denklemler iin bir evirme emas niteliindedir; okuyucu bu
emayla herhangi bir denklemi Gauss sisteminden MKSA sistemine
ve tersine evirebilir. MKSA sisteminden Gaussiyen sisteme
o. Baz lar dzeltilmi bir Gauss birim sistemi kullan rlar; orada ak m
I = (1/c) (dq/dt) biiminde tan mlan r. Bu halde tablodaki :"J' ak m yo unlu u
cJ ile yer de i tirmelidir; sreklilik denklemi ise
J + (1/c) (J/t).0
olur. Tablo 4'n alt ndaki dipnota da bak n z.

Tablo 1
eitli Birim Sistemleri iin Elektromanyetik Sabitlerin Byklk ve Boyutlar
Boyutlar saysal deerlerden sonra verilmektedir. c sembol boluktaki k hzn gsteriyor
(c = 2,998 x 1010 cm/sn = 2,998 x 108 m/sn). lk drt birim sisteminde, temel uzunluk, ktle ve
zaman birimleri (l,m,t) olarak santimetre, gram ve saniye kullan lr. MKSA sistemi ise, metre,
kilogram ve saniye ile birlikte drdnc bir boyut olarak ak m (I) amper birimiyle kullan r.
k

Sistem

Elektrostatik
(esu)

-2

2 2-2
c (1 t )

Elektromanyetik
(emu)

2 -2
(t 1 )

-2

2 -2
(t 1 )

Heaviside-Lorentz

41i

4neo

_ 10 -7 c 2 (ml 3 t-4 I

Gaussiyen

Rasyonel MKSA

k2

4Rc
-2

15

4rt

10

-7

c(lt

2 -2
(t 1 )

(mlt-2 I-2 )

-1

c(lt 2 )

-1

(tl

-1

c -1 (tl-1 )

Tablo 2

1-71 nin Tanmlar , Makroskobik Maxwell

) 01
eitli Birim Sistemlerinde E'
o
o'
Deklemleri ve Lorentz Kuvvet Denklemi
Gerekli olduunda niceliklerin boyutlar parantez ilerinde verilmi tir. c
sembol, (1t -1 ) boyutlaryla n boluktaki h z n gstermektedir.

Sistem

E.

Elektrostatik
(esu)
Elektromanyetik
(emu)

c-2

D=E+47rP -

(t'l--2)

H= c'13-4 rM

(t2 1-2 )
Gaussiyen

D, H

1
D = E+4rP
c'
H=B-4 rM
D= E+47rP

Birim Yk
Ba na
Lorentz
Kuvveti

Makroskobik Maxwell Denklemleri

V D=4rp

aD
Vx11=47rJ+

as
VxE+ o

v B=0

E+vxB

V D= 4 rp

aD
V xii= 4 rJ+

aB
VxE+ =O

V B=0

E+vxB

V - D = 4 rp

VxH=31J+ 1 --3c
c at

VxE+1'2 13 = O

V - B=0

E-11 )(B
c

V D= p

1
aD
Vx H=- (J+ )
c
at

1 aB
Vx E+- =O

V B=0

E+IxB

V D= p

ap
VxH=J+

.a_
v cs+ ----o

V.B=0

E+vxB

at

at

at

at

c at

H=B-4rM
Heaviside
Lorentz
Rasyonel
MKSA

D=E+P

c at

H=B-M
10'
47re

(P I'm- '1-3)

47rx10 -7
-2 r') (mit

D= eoE+P

H= B -M
go

at

at

450

Tablo 3
Sembol ve Formller iin evirme Tablosu
Ktle, uzunluk, zaman, kuvvet ve di er zel olarak elektromanyetik olmayan nicelikler iin semboller de imez kalrlar.
Gaussiyen deikenlerle yaz lm herhangi bir denklemi MKSA
nicelikleriyle yaz lm hale evirmek iin, denklemin her iki
yannda yer alan sembollerin a adaki "Gaussiyen" stununda
listelenmi olanlarn hemen sandaki "MKSA" sembolleriyle
deitiriniz. Ters dnm de izinlidir. Uzunluk ve zaman
seffibolleri deimez kaldndan, birbirinden boyuta sadece
uzunluun ve/veya zamann ssyle ayr lan nicelikler, mmkn
olduu taktirde bir araya toplanm lardr.
Nicelik

Gaussiyen

n hz
Elektrik alan
(potansiyel, voltaj)
Yerdei tirme

M,V)

Yk younluu (yk,
akm yo ., akm,
kutuplanma)

pg,3

Manyetik ndksiyon

-r

Manyetik Alan

. A.
H

Mknatslanma

-
M

letkenlik

Q'

Dielektrik sabiti

E...

Manyetik geirgenlik

/k

Diren (impedans)

R(Z)

MKSA
) -1/2

(jlt

\4710>4,V)

--.7;; D
1

,I,5)fq,,7,1.,14;)
F-TIE-

Vi-Z
\ir-

--'.
B
-->
,1 H

v i,

4n M
C74nE
E/E

M0
LATE0R(Z)

ndktans

411 E0 L

S a

C/ 4nEb

451
Tablo 4
Bir Fiziksel Niceliin Verilen bir Miktar iin
evirme Tablosu
Tablo yle dzenlenmi tir ki, bir fiziksel niceli in u
kadar MKSA ya da Gaussiyen birimi olarak verilen bir miktar ,
di er sistemde e deer say da birim olarak ifade edilebilsin.
Dolay s yla her s radaki nicelik, farkl birimlerle ifade
edilmi ayni miktarlar gstermektedir. Btn 3 arpanlar
(sler d nda), hassa al malarda (2,99792456) ile yerde i tirmelidir ( k h z n n say sa51 deeri). rnein yerde i tirme
(D) ile ilgili s rada, (2 x 10 ) niceli i, gerekte (2,99792 x
47C x 10 5 ) dir. Herhangi bir birim konusunda bir isim zerinde
anlama varsa, ya da ok kullan llyorsa, o isim verilmi tir.
Aksi takdirde, sadece birok Gaussiyen veya MKSA ya da SI
birimlerinin arp mlar biiminde yaz lm t r.
Fiziksel Nicelik

sembol

Gaussiyen

Rasyonel MKSA
2

Uzunluk

1 metre (m)

Ktle

1 kilogram (kg)10 3

Zaman

1 saniye (sn)

Frekans

1 hertz (Hz)

hertz (Hz)

Kuvvet

1 newton

10 5

dyne

1 joule

10

10

santimetre (cm)
gram (gm)
saniye (sn)

W 1.

Enerji

1 watt

10

Yk

1 coulomb

3x10 9

statcoulomb

1 coul m 3

3x10 3
3x10 9

statcoul cm -3

3x10 5
-4

-x10
31
300
3x10 5

statamp cm

Yk yo unluu

erg

erg sn

-1

Ak m

Ak m younluu

1 amper (amp)
-2
1 amp m

Elektrik alan

1 volt m-1

Potansiyel

,V

1 volt

Kutuplanma

1 coul m-2

Yer de i tirme

1 coul m2

12nx10 5 statvolt cm -1
(statcoul cm -2 )

letkenlik

cr

1 mho m -1

Diren

1 ohm

sn -1
9x10 9
1
-ii
-I
79-x10
sn cm

S a

1 farad

,19

QS,F

1 weber

1 tesla

10

Manyetik ak
Manyetik indksiyon

011

statamper
2

statvolt cm -1
statvolt
dipol
momenti cm -3

cm
2
gauss cm Vtya
maxwell
gauss

Manyetik alan,

1 amper dn

41x10 -3 oersted

M knat slanma

1 amper m-1

10 -3

'E indktans

1 henry

1
-11
-x10
9

manyetik
moment cm -3

e GauS iyen birimlerde indktans birimi hakk nda hkm sren bir

452

tek ynl evirmeler iin daha basit emalar vard r. Ba ka

genel emalar da mevcuttur. Fakat Tablo 3'deki reete, tm
mekaniksel nicelikleri de imez tutarak, ek kabuller yapmaks z n, eletromanyetik ve mekanik 11vvetlerin 2 (yani, ince yap
sabiti e / Fc ve plazma frekans 4> = 4Tcn e /m) birlikte ele
alnmalaryla ortaya kan niceliderin dorudan evrilmelerine
olanak sa lar. Tablo 4 ise birimlere de gin bir evirme tablosudur; bundan yararlanarak herhangi bir fiziksel niceli in
verilen miktar n , MKSA birimli ya da cgs-Gaussiyen birimli
belirli bir sayyla ifade edebilirsiniz.

kar kl k vard r. Bu, baz yazarlar n bir dzeltilmi Gaussiyen

sistem kullanmalar ndan kaynaklan r; bu sistemde ak m elektromanyetik birimlerle llr, yle ki yk ve ak m aras ndaki
ba l l k Im = (1/c) (dq/dt)'dir. ndktans, indklenen V =
2
L(dI/dt) voltaj , ya da U =
LI enerjisi arac l yla tan mland ndan; Kesim 2'deki ak n Gaussiyen indktans
birimimizin byklk ve boyuta (t 1 - ) elektrostatik indktans
birimine e it oldu unu syler. Elektromanyetik I ak m , bizim
I Gaussiyen ak m na I = (1/c)I ba nt s yla ba lid r. ndktans n enerji tan m ndanm gryoruz ki, elektrylanyetik L indktans bizim Gaussiyen L indktans na L = c L ile ba fLd r. Buna
gre L uzunluk boyutundad r. Dzeltmlmi Gauss sistemi, genellikle Wlektromanyetik indktans birimini kullan r; ak m iin de
yle ... Bu durumda voltaj ba nt s V = (L /c) (dI /dt) biimindedir. ndktans birimleri aras ndaki say sal baint yledir:
1 henry =

x 10

-11

Gaussiyen (es) birim = 10 9 emu.

453

BBLYOGRAFYA
- Abraham, M., and R. Becker, Ulectricit and Magnetism,
Blackie, London, (1937), Theorie der 1'ktrizi-tt, Cilt I
in sekizinci Alman bask sndan eviri.
, Theorie der Elektrizitt, Cilt II, Elektronentheorie, Tuebner, Leipzif (1933).
- Abramowitz, M., and I. A.Stegun, eds., Handbook of Mathematical Functions, U.S. National Bureau of Standards, (1964),
Dover, New York (1965).
- Adler, R.B., L.J.Chu, and R.M. Fano,Electromagnetic Energy,
Transmission and Radiation, Wiley, New York (1960).
- Arfken, G., Mathematical Methods for Physicists,
Academic, New York (1970).

2.bask ,

- Argence, E., and T. Kahan, Theory of Waveguides and Cavity

Resonators, Blackie, London (1967).
- Bateman Manuscript Project, Higher Transcendental Functions,
3 cilt, ed.by A. Erdelyi McGraw-Hill, New York (1953).
,

, Tables of Integral Transforms,

Erdelyi, McGraw-Hill, New York, (1954).

2 cilt, ed.by A.

- Bates, L.F., Modern Magnetism, 4.bask , Cambridge University Press (1961).

- Beam, W.R., Electronics of Solids, McGraw-Hill, New York
(1965).
- Bieberbach, L.,
(1964).

Conformal Mapping,

- Blatt, J.M., and V.F. Weisskopf,

Physics, Wiley, New York (1952).

Chelsea, New York

Theoretical Nuclear

- Born, M., and E. Wolf, Principles of Optics,

Pergamon, New York (1970).

4.bask ,

- Bttcher, C.J.F., Theory of Electric Polarization, Elsevier,

New York (1952).
- Brailsford, F., Physical Principles of Magnetism, Van Nostrand, London (1966).
- Brillouin, F., Wave Propagation and Group Velocity, Academic, New York (1960).
- Budden, K.G., Lectures on Magnetoionic Theory, Gordon and
Breach, New York (1964).
, Radio Waves in the Ionosphere, Cambridge University
Press (1961).

454

- Byerly, W.E., Fourier Series and Spherical Barmonics, Ginn,

Boston (1983); Dover bask s da var.
- Cairo, L., and T. Kahan, Variational Techniques in Electromagnetism, Blackie, London (1965).
- Churchill, R.V., Fourier Series and Boundary Value Problems,
2. bask , McGraw-Hill, New York (1963).
- Clemmow, P.C., The Plane Wave Spectrum Representation of
Electromagnetic Fields, Pergamon, Oxford (1966).
- Collin, R.E., Field Theory of Gided Waves, McGraw-Hill,
New York (1966).
- Courant, R., and D. Hilbert, Methods of Mathematical
Physics, 2.cilt., Wiley-Interscience, New York (1962).
- Debye, P., Polar Molecules, Dover, New York (1945).
- Dennery, P., and A. Krzywicki, Mathematics for Physicists,
Harper and Row, New York (1967).
- Durand, E., Electrostatique et magnetostatique, Masson,
Paris (1953).
- Fano, R.M.,L.J.Chu, and R.B. Adler, Eledtromagnetic Fields,
Energy, and Forces, Wiley, New York (1960).
- Feynman, R.P.,R.B.Leighton, and M.Sands, The Feynman
Lectures on Physics, 3 cilt, Addison-Wesley, Reading,
Mass. (1963).
- Friedman, B., Principles and Techniques of Applied Mathematics, Wiley, New York (1956).
- Frhlich, H., Theory of Dielectrics, Oxford University
Press (1949).
- Galejs, J., Terrestrial Propagation of Long Electromagnetic
Waves, Pergamon, Oxford (1972).
- Gibbs, W.J., Conformal Transformations in Electrical Engineering, Chapman and Hall, London (1958).
- Goldstein, H., Classical Mechanics, Addison-Wesley, Reading,
Mass. (1950).
- Gradshteyn, I.S., and I.M. Ryzhik, Tables of integrals,
Series, and Products, 4.bask , Yu.V.Geronimus ve M.Yu.Tseytlin taraf ndan haz rlanm , A.Jeffrey taraf ndan evirisi
bas lm , Academic, New York (1965).
- deGroot, S.R., The Maxwell Equations, Studies in Statistical Mechanics, Vol. IV, North-Holland, Amsterdam (1969).

455

- deGroot, S.R., and L.G. Suttorp, Founda,tions of Electrodynamics, North-Holland, Amsterdam (1972).
- Hadamard, J., Lectures on Cauchy's Problem, Yaie University
Press (1923); Dover bas m (1952).
- Hildebrand, F.B., Advanced Calculus for Applications,
Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J.(1962).
- Jahnke-Emde-Lsch, Tables of Higher Functions, 6.bask F.
Lsch taraf ndan gzden geirilmi , Teubner, Stuttgart and
McGraw-Hi11, New York (1960).
- Jeans, J.H., Mathematical Theory of Electricity and Magnetism, 5.bask , Cambridge University Press (1948).
- Jeffreys, H., and B.S.Jeffreys, Methods of Mathematical
Physics, 3.bask , Cambridge University Press (1956).
- Kelvin, Lord (Sir W. Thomson), Reprints of Papers on
Electrostatics and Magnetism 2.bask , Macmillan, London
(1884).
- Kellogg, 0. D., Foundations of Potential Theory, SpringerVerlag, Berlin (1929); ayrca Ungar, New York tekrar
bas m .
- Kittel, C., Introduction to Solid State Physics,
Wiley, New York (1971).

4.bask ,

- Landau, L. D., and E. M. Lifshitz, The Classical Theory of

Fiels, 3. gzden geirilmi ngilizce bas m , evirmen: M.
Hamermesh, Pergamon, Oxford and Addison-Wesley, Reading,
Mass. (1971).
, Electrodynamics of COntinuous Media, Addison-Wesley,

Reading, Mass. (1960).

Introduction to Fourier Analysis and
Generalised Functions, Cambridge University Press (1958).

- Lighthill, M.J.,

- Lorentz, H. A., Theory of Electrons, 2.bask , (1915), Dover,

New York (1952).
- Magnus, W., and F. Oberhettinger, Special Functions of Mathematical Physics, Chelsea, New York (1949).
Formulas and
Theorems for the Special Functions of Mathematical Physics,

- Magnus, W., F. Oberhettinger, and R.P. Soni,

Springer-Verlag, New York (1966).

- Mason, M., and W. Weaver, The Electromagnetic Field,

University of Chicago Press (1929); Dover tekrar bas m .

456

3.
- Maxwell, J.C., Treatise on Electricity and Magnetism,
bask (1891), 2 cilt, tekrar bas m: Dover, New York (1954).
- Morse, P.M., and H. Feshbach, Methods of Theoretical Physics, 2 Ks m, McGraw-Hill, New York (1953).
- Panofsky, W.K.H., and M. Philips, Classical Electricity
and Magnetism. 2. bask , Addison-Wesley, Reading, Mass.
(1962).
- Pauli, V., Theory of Relativity, Pergaman, New York (1958),
Encyklopedia der mathematischen Wissenschafter, cilt V 19,
Tuebner, Leipzig (1921)'deki bir makaleden eviri, yazar
taraf ndan eklenmi notlarla (1956).
- Penfield, P., and H. A. Haus,
Media, M.I.T. Press (1967).

Electrodynamics of Moving

- Polya, G., and G.Szeg, Isoperimetric Inequalities in

Mathematical Physics, Annals of Mathematics Series No. 27,
Princeton University Press (1951).
- Robinson, F.N.H., Macroscopic Electromagnetism,
Oxford (1973).

Pergamon,

- Rosenfeld, L., Theory of Electrons, North -Holland, Amsterdam (1951).

- Rothe, R.,F. 011endorff, and K. Polhausen,

Theory of

Functions as Applied ta Engineering Preblems,

Technology

Press, Cambridge, Mass. (1933).

- Smythe, W.R., Static and Dynamic Electricity,
McGraw-Hill, New York (1969).

3.bask ,

- Sommerfeld, A., Partial Differential Equations, Academic,

New York (1949).
- Stone, J.M., Radiation and Optics, McGraw-Hill, New York
(1963).
- Stratton, J.A.,
York (1941).

Electromagnetic Theory,

McGraw-Hill, New

- Thomson, J.J., Recent Researches in Electricity and Magnetism, Clarendon Press, Oxford (1893).
- Titchmarsh, E.C., Introduction to the Theory of, Fourier
Integrals, 2. bask , Oxford University Press (1948).
- Tranter, C.J., Integral Transforms in Mathematical Physics,
2.bask , Methuen, London (1956).

457

- Van Vleck, J.H., Theory of Electric and Magnetic Susceptibilities, Oxford University Press (1932).
- Wait, J.R., Electromagnetic Waves in Stratified Media,
Pergamon, Oxford (1962).
- Watson, G.N., Theory of Reqsel Functions, 2.bask , Cambridge University Press (1952).
- Wert, C.A., and R.M.Thomson, Physics of Solids, 2.bask ,
McGraw-Hill, New York (1970).
- Whittaker, E.T., A History of the Theories of Aether and
Electricity, 2 cilt, Nelson, London, cilt I, The Classieal
Theories (1910, gzden geirilmi ve geni letilmi ekli
1951), cilt 2, The Modern Theories 1900-1926 (1953); tekrar
bas m: Harper Torchbooks, New York (1960).
- Whittaker, E.T., and G.N.Watson, A Course in Modern Analysis,
4.bask , Cambridge University Press (1950).
- Wooten, F., Optical Properties of Solids, Academic, New
York (1972).
- Ziman, J.M., Principles of the Theory of Solids, Cambridge
University Press (1964).

458

VEKTR FORMLLERT

8t.(g x - > )

(8"\-?))

ax(Cx -. )

(a. - )( 104 . -a,)-( -c't. -ch(' - )

=O,
.4 CP x Cx) ) = o
</x( 5- 7xa)= "'( - )- V2.a
+4,-\7 -C
=

(a)d,)c..';jk)

tl c(kKC ) = IVxa+k-L-S,xa
+( k-).)."-'4)a ax(1)(g) -+. 1- x( 7 xa)
""(a.g) =
(axg? ) =
= a(7.g)-g(D.:3i)+(g."$') -c+,
belirli bir ba lang ca gre bir noktan n koordinat ,
r = IXI bunun bykl ve ri = X/r nsal birim
vektr olmak zere, unlar yazabiliriz:

" - -ic =3

Ca ) -1-" =

k7x3C=c).
Cr

(a-n')-\

"k:1x;:i=o

459

VEKTREL HESABA ILI KIN TEOREMLER

A a da 4),Il ve iyi davran l skaler ve vektr fonksiyonlar, V -boyutlu bir hacim, d 3 x bunun hacim elemani, S ise V yi s n rlayan iki-boyutlu kapal yzey
olup, yzey eleman da ve da'ya dik d a ynelik birim
vektr n dir.

a,

<p>, =

7. da

sp. q d3x

Sp x

d3x

(Iraksama teoremi)

x da

Sv (d) V24' + "45 . ;<-P)d3x = S cl) % :S, t}, da

Sv ((P V24' 14) D24)) d3 x =(OY c*"." da

(Birinci Green zde li i)

(Green teoremi)

A a da S bir a k yzey, C bu yzeyi_ evreleyen s n r

izgisi ve d/ ise C zerindeki izgi eleman d r. S ye
dik olan Ii birim vektr, C boyunca al nan izgi integralinde kullan lan sa - el kural ile tan mlan r.

S (,;?,

da

x 4' (A

= -A. ct

(11

(Stokes teoremi)