B LG SAYAR DESTEKLI

MEK4N K DENEYLER

elik TARIMCI
i dem YILDIZ
Do.Dr. Ay e KA KA

Do.Dr.

A..F.F.
Dner Sermaye i letmesi
Yay nlar No:45

nsz
Bilgisayar destekli mekanik deneyleri, niversitelerin birinci s n fnda okutulan mekanik
ders konular na paralel olarak haz rlanm tr. Mekanik laboratuvar ve bu kitab n iki
temel amac bulunmaktad r. Birincisi, mekanik ile ilgili konulara ili kin grsel
uygulamalar yaparak konular n daha iyi kavranmas n salamaktr. Bu amala,
rencinin,
* gzlem yaparak, e itli lmleri gerekle tirmesini salamas ,
* llen deerleri kullanarak, e itli byklkleri hesaplamas ,
* grafik izimini renmesi ve grafkten, hesap yoluyla do rudan
bulunmas zor olan nicelikleri elde etmesi,
* lmelerde ortaya kan yanlglar belirleyerek, sonulara nas l
bulatn renmesi
hedeflenmitir. Buradaki nemli olgu, llen bykl , hangi duyarlkla ltn
belirterek sunmakt r. Mekanik laboratuvar deneyleri, tamamen bilgisayar destekli
olarak haz rlanmtr. renci, deneyle ilgili lleri bilgisayar yard m ile almakta ve
hesaplar n bir k smn bilgisayarda yapmaktad r. Bu yaklam, laboratuvar n ve kitabn
ikinci amacn oluturmaktadr. renci, bu vesile ile, bilgisayar deney kontrolnde
nasl kullanabileceini de renmektedir. Kullan lan bilgisayar yaz lmlarnn, llerin
alnmasn nasl gerekletirdii, kitab n sonunda yer alan ekte ayr ntl olarak
aklanmtr. Yaz l mlar, ticari olarak retilmi olup, retici firma, kaynaklar k sm nda
ayrca belirtilmi tir.
Deneylerin haz rlanma aamas nda bata Bahad r Boyacolu, Nurcan ztrk, lkay
Trk, Erhan Aksu, Seluk Kevran, Ebru Kavlako lu, Yakup Kalayc , Uur Erkarslan,
Metin Kantar ve Meltem Koo lu olmak zere Ankara niversitesi Fen Fakltesi Fizik
ve Fizik Mhendislii Blm aratrma grevlilerinin tmnden byk destek grdk.
Kitab n dzenlenmesi ve tm ekillerin izilmesi, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi
Tarla Bitkileri Blm'nden Dr. Mustafa Y ldz' n nemli destei ile gerekleti. Tm
emei geenlere te ekkr ederiz. Mekanik laboratuvann n bilgisayar ann
oluturulmas, bilgisayar yazlmlarnn Trke'ye uyarlanmas nda deerli katklarndan
dolay Fizik Blm rencimiz Erden Ertrer'e de ayr ca teekkr ederiz.
Bilgisayar Destekli Mekanik Deneyleri, ilk kez 1997 yl nda baslm ur. rencilerimiz
iin yararl olacan dndmz "Adal l k Katsaysn n Bulunmas " deneyi ilave
edilerek 2001 y lnda ikinci kez bas lmtr. Deneylerdeki baz eksiklikler giderilerek
2004 yl nda yeniden bas lmtr.

Do. Dr. elik TARIMCI

idem YILDIZ (TAEK-ANAEM)
Do. Dr. Aye KAKA
Ankara, 2004

NDEKLER
Sayfa No

1. GIRI
1.1. Laboratuvar al malar Hakknda Genel Bilgiler
1.2. lm Hatalar ve Anlaml Saylar
1.3. Deneysel Sonularn Deerlendirilmesinde Hata Hesab
1.4. Grafik izme ve Grafikten Yararlanma
1.5. Verniye ilkesi ve Kompas

1
5
8
10

2. UZUNLUK LMLERI
Deney 2.1. Milimetre Blmeli Cetvelle Uzunluk lm
Deney 2.2. Kompas ile Uzunluk lm

12
12
13

3. KUVVET MASASI
Deney 3. Vektrlerin Toplanmas

16
16

A. LNEER HAREKET
4. TEK BOYUTTA HAREKET
Deney 4.1. Sabit H zl Hareket
Deney 4.2. vmeli Hareket
Deney 4.3. Serbest D me

20
23
23
26
30

5.

32
32
36

K BOYUTTA HAREKET
Deney 5.1. E ik Dzlemde Hareket
Deney 5.2. E ik Dzlemde Srtnme Katsay snn Hesab

6. YATAY ATI
7. ATWOOD ALETI
8. BAST SARKA
9. EIK DZLEMDE ENERJININ KORUNUMU
10. TME ve MOMENTUM DEIIMI
11. MOMENTUMUN KORUNUMU
Deney 11.1. Esnek arp ma
Deney 11.2. Esnek Olmayan arp ma

40
43
46
51
55
59
60
62

B. DNME DINAMII
12. MERKEZC L KUVVET
13. AISAL HIZ
14. AISAL IVME
Deney 14.1. A sal vme I
Deney 14.2. Asal vme II

66
74
79
82
82
85

15. ENERJININ KORUNUMU

Deney 15.1. Enerjinin Korunumu I
Deney 15.2. Enerjinin Korunumu II

89
89
92

16. SRTNME TORKU

17. AISAL MOMENTUMUN KORUNUMU
Deney 17.1. A sal Momentumun Korunumu I
Deney 17.2. A sal Momentumun Korunumu II

95
99
99
101

18. EYLEMSZLK MOMENT

19. BURULMA SARKACI

104
109

Sayfa No

20. ADALILIK KATSAYISININ BULUNMASI

Deney 20.1. Bir S vnn Adallk Katsaysmn Den Bilya
Yntemiyle llmesi
Deney 20.2. Suyun Dinamik Adallk Katsaysnn llmesi

112
112
115

EK MEKANIK LABORATUVARI BILGISAYAR PROGRAMLARI 117

118
E.1. PT ve SPT Programlarnn altrlmas
118
E.1.1. Programlar n Disketten al trlmas
118
E.1.2. Programlar n Harddiskten al trlmas
118
E.1.3. Programlarn Novell Ortam nda altrlmas
121
E.2. PT Program
139
E.3. SPT Program
KAYNAKLAR

146

1. G R
Fizik laboratuvar al malar n n amac , mekanik derslerinde renece iniz fiziksel
kavramlarla daha yak ndan ve somut olarak tan man zdr. Bu genel ama ierisinde,
birok l ve gzlem arac n kullanma becerisi edinecek, deney sonular n inceleme
ve yorumlama yetene i kazanacaks n z. Bu dzeye ula ma planl ve dzenli al may
gerektirir. Laboratuvar al malar ile kazan lan disiplin, daha sonraki meslek
yaam n-ida da yararl olacaktr.
Bu kitap, yap lacak deneylerin isimlerini, ieriklerini ve nas l yaplacaklarn sizlere
aklamak zere haz rlanmtr. Yapaca nz deneyler ile ilgili gerekli bilgiler her
deneyin banda verilmi tir.

1.1. Laboratuvar al malar Hakk nda Genel Bilgiler

Laboratuvar al malarndan yeterli lde yararlanman z iin, aada zetlenen
alma dzenine titizlikle uyman z gerekir.
1. Btn s n fn ayn deneyi yapaca laboratuvarda ikier veya er ki ilik gruplar
halinde alacaksnz.
2. Alet ve ara kullan mnda mmkn olduu kadar dikkatli, uyan k ve titiz olmak
hepimizin grevidir. Unutmay nz ki, aletlerimizin byk bir k sm d lkelerden
alnmaktadr. Bu nedenle aletlere verilecek herhangi bir zarar n karlanmas ok
zor olduundan, bir aleti veya sistemi i letirken elleriniz kadar, hatta onlardan
daha ok kafan z kullanmalsnz.
3. Laboratuvara gelmeden nce yapaca nz deney hakkndaki temel bilgileri
renmi olmalsnz.
4. Deney sresince laboratuvar sorumlular nn soraca sorular szl olarak
cevapland rmalsnz.
5. Deneyde ald nz verileri analiz edip, sonular yorumlayarak laboratuvar
sorumlularna bir rapor halinde teslim ediniz.

1.2. lm Hatalar ve Anlaml Say lar

Fizikte hibir lm hatas z deildir. Deneylerde bulunan say sal sonular lm
hatalar belirtilmedike hibir anlam ifade etmez.Yani, llen her sonuta, bu sonucun
hata snrlar belirtilmelidir. Laboratuvar al malarnda asl ama; fiziksel sabitlerin
lm ya da llen niceliklerin geni kapsaml istatistiksel analizi yan nda, lm
sonularn n hangi s nrlar iinde gvenilir oldu unun bulunmasid r. Bu amala,
hatalarn hesaplanmas yla ilgili baz pratik bilgilerin verilmesi gerekir. Hatalar,
sistematik ve istatistiksel hatalar olmak zere iki k sma ayrlr.

a. Sistematik Hatalar
Bu tip hatalar sistemin kendisinden gelen sabit hatalard r ve sonucu srekli olarak
ayn ynde etkiler. rnein, sfr ayar tam yap lmam bir voltmetre ya gerek de erin
hep alt nda ya da hep stnde lelim yapar. Ayars z bir saat srekli ileri ya da srekli
geri bir zaman gsterebilir. 1 kilogramdan a r bir kilo hep 5 gr fazla tartmaya yol
ayor olabilir. Bunun gibi aralar kullan larak yap lan ller, hep ayn ynde ya srekli
daha byk ya da daha kk olarak bulunur. Bu tip hatalar;
i) lm sonucunda gerekli dzeltme yap larak,
ii) lm sistemindeki hata giderilerek,
iii)lm yntemi deitirilerek dzeltilebi lir.
b. Istatistiksel Hatalar
Bu tip hatalar, fizikte lm duyarl lnn doal olarak s nrl oluundan, llen
nesne ya da lm sistemindeki karars zlklardan kaynaklanan, nlemi olmayan,
genellikle kk ve ift ynl hatalard r. Tamamen rastlantya bal olduklar iin bu
hatalarn art veya eksi olma ihtimalleri e ittir. llen sonular birbirinden farkl olup,
belirli bir deer evresinde da lm (Gauss) gsterir. Bu tip hatalar n lm sonularna
etkisi, ayn lmiln ok say da tekrarlanmas ve sonularn istatistiksel
deerlendirilmesi ile azalt labilir.
Sistematik ve istatistiksel hatalar aras ndaki fark grmek iin aadaki rnei
inceleyebiliriz. Bir fiziksel bykln lm, ayn koullar altnda be kez tekrar
edilsin. llere yaln zca istatistiksel hatalar etki ediyorsa, be lm de eri gerek
deer etrafnda bir dalm gsterecektir. ekil 1.1a'da grld gibi, bu l
deerlerinin baz lar gerek deerden byk, baz lar da kk olacakt r. Ancak,
istatistiksel hatalara ek olarak sistematik hata da l dzene inde yer al yorsa, ekil
1.1b'de grld gibi, be l deeri yine bir dalm oluturacak (istatistiksel hata),
fakat bu da lm gerek deerden belli bir kayma gsterecektir.

(a)

(b) i

gerek deer
gerek deer
ekil 1.1. Herbir izgi bir l deeri gstermek zere,
(a) yalnzca istatistiksel hata var,
(b) sistematik ve istatistik hatalar n her ikisi de var.
e. Anlaml Saylar
lmlerde do ruluun bir s n r vardr. Bir lme, kullan lan l aletinin veya
uygulanan lme metodunun mkemmel olmamas ya da ly yapan n titiz
davranmamas sebebiyle hibir zaman mutlak olarak do ru yap lamaz. lmede
kullan lan aletin duyarl ln arttrma, lme metodunu geli tirme ve daha dikkatli l
yapma, ancak lme hatalar n azaltr. Bu sebeple bir lme sonucunu, kullan lan l

aletlerinin ve lme metodlar nn imkanlar ile uyu abilecek bir sayyla belirtmek
gerekir.
Bir kurun kalemin uzunlu u cm blmeli bir cetvelle 15.3 cm olarak llm
olsun. Bu sonucun ilk iki rakam nn doruluu kesindir. Yaln z kullan lan cetvel
mm'lere kadar blnm olmad ndan tahmine dayanan son rakam olan 3 phelidir.
Gerekten, ayn lm birka kez tekrarland nda 15.2 cm, 15.4 em, 15.5 cm vb. gibi
son basamaktaki rakamlar n dei ik olduu sonular bulunabilir.
Bir lmenin sonucu, stteki rnekte oldu u gibi, ilk pheli rakama (o rakam da
dahil) kadar verilir. Bu rakamlara "anlaml rakamlar ya da anlaml saylar" denir.
Dolay syla, yukardaki lnn anlaml rakam says tr. Virgl yerinin anlaml
rakamlar zerinde hibir etkisi yoktur. Ayn uzunluk ister 153 mm, isterse 0.153 m
olarak ifade edilsin, daima anlaml rakamdan olu ur. Ancak, ayn kalemin uzunluu
0.1 mm duyarl kl kompasla llrse durum de iir. Bu defa 15.31 cm, 15.33 cm,
15.34 cm vb. gibi sonular okunabilir. Drder anlaml rakam bulunan bu sonularda,
bataki ilk rakam (1, 5 ve 3) do ruluu kesin olarak bilinen rakamlard r. Son
rakamlar (1, 3 ve 4) ise pheli rakamlard r.Yalnz, ayn kompasla yap lan bu lmn
15.336 cm olarak verilmesi yanl olur, nk 0.1 mm duyarl kl kompasla byle bir
lm yaplamaz.
lme yoluyla elde edilen de erlerle hesap yap lrken, anlaml olmayan rakamlar
ortaya kabilir. Anlaml rakamlar kural na gre anlams z olan bu sonu, ilk pheli
rakama kadar yuvarlat larak verilir. Anlaml say lar yuvarlatlrken ilk pheli rakamdan
sonra gelen ilk rakam,
a. 5 ve 5'den bykse, ilk pheli rakam bir artt rlr,
b. 5'den kkse, ilk pheli rakam aynen kalr.
rnein, aadaki say larn anlaml rakamla yaz lmas gerekiyorsa,
1.2446 yerine 1.25,
6.2563 yerine 6.26,
76.254 yerine 76.3,
0.04705 yerine ise 0.0471
yazlmaldr. 7500 says iki anlaml rakamla 7.5x10 3 , anlaml rakamla 7.50x103 ve
drt anlaml rakamla 7.500x10 3 veya 7500 olarak yaz labilir.
I. Anlaml Say larla Toplama ve karma i lemi
Toplama ve karma ilemlerinde sonucun hatas , lmlerdeki hatalar n toplamna
eittir. Hatalar n dndaki saylarla toplama ve karma ilemleri yap larak sonu,
anlaml say lar kuralna gre ilk pheli rakama kadar yuvarlat larak verilir.

RNEK 1.

27008 (4 anlaml )
156 6 (3 anlaml )
10 I (2 anlaml )
286615
Sonu: (2.870.02)x10 3

RNEK 2.
182.60.4 (4 anlaml )
- 36.340.06 (4 anlaml )
146.260.46
Sonu: 146.30.5 (anlaml rakam say s 4)
Toplama veya karma i leminin sonucu, ileme katlan say lar aras nda en kk
ondalk basamaa sahip olanla e olacak ekilde ondal kl yaz l r.
Il. Anlaml Say larla arpma ve Blme i lemi
arpma ve blme i leminin sonucu, en az duyarl kla bilinen saynn anlaml rakam
saysna eit olacak ekilde yaz l r.
RNEK 1. Farkl duyarlktaki sayn n arpmn dnelim.
14.79 x 12.11 x 5.05 = 904.48985
En az duyarl arpan 5.05 anlaml rakamla verildi i iin sonu da anlaml rakamla
905 olarak verilir.
arpma ve blme i lemi sonucunun ba l hatas , terimlerin ba l hatalar toplamna
e ittir. Hatalar d ndaki say larla arpma ve blme i lemleri yap larak sonu, arpma ve
blme i lemlerine giren say lardan anlaml rakam says en az olan kadar verilir. Bu
sonu yuvarlat lm olmal dr.
RNEK 2. Hatalar ile birlikte verilen iki say nn arpmn bulal m.
(12.40.1)x(3.40.1) =?
x= a.b= 12.4 x 3.4~42.16 olarak yaz lr.
(Ax/x) = (Aa/a) + (Ab/b) = (0.1/12.4) + (0.1/3.4) = 8.06x10 -3
Ax=1.58
Sonu yuvarlat larak iki anlaml verileceinden (12.40.1)x(3.40.1)= 42 2 olur.

RNEK 3.
12.8 0.2 - 2
1.6 0.1

x = 12.8/1.6 = 8.0

(Ax/x) = (Aa/a) + (Ab/b) = (0.2/12.8) + (0.1/1.6)

Ax= 0.62

sonu, 8.00.6 olarak bulunur.

1.3. Deney Sonular n n De erlendirilmesinde Hata Hesab

Metre ile llen bir uzunluk ya da kronometre ile llen bir zaman aral tekrar
tekrar birok kez llrse, okunan de erler istatistiksel hatalardan dolay bir dalm
gsterir. Bu tr lmlerin 5Zde eri,
_

x - + x2 +
n

1 x-,
"
+x ) = "
n

(1,1)

olarak tanmlan r. Burada xi, i.inci llen de er, n ise toplam l say sdr. ekil
1.2'de grld gibi, n tane l de eri, ortalama de erin etrafnda bir dalm
gsterecektir.

II III I I

ekil 1.2. Defalarca llen Bir Uzunluk De erinin Ortalama De er Etrafindaki

Dalm
l iin alnacak en iyi deer 5-"( de erid ir. Bu deer zerindeki belirsizlik, standart
sapma ile belirlenir. Standart sapma,
o- -

1
x"-,
n(n -1)

; a, = x, -

(1.2)

bantsyla verilir. Eer standart sapma kkse, lillen de erlerin ortalama de er

evresindeki da lmlar da kk olur. Bu durumda lme yksek duyarl lkla
gereklemitir denilebilir. Sonular,
(1.3)
oeklinde verilir. Bunun anlam , llen de er ancak Fc - o- ile X- -. + o. arasnda yer alabilir.
F( deerindeki hatan n bulunmas n bir rnekle sergileyebiliriz. Bir uzunluk
lmnde, bime i leminin 10 kez tekrar edildi ini ve sonularn izeige 1.1'de
gsterildi i gibi anlaml rakamdan meydana gelen say lar olduunu varsayal m.

izelge 1.1.
N

x (cm)

3.57

3.58

a=x1- -(

0.005

0.015

3.55

3.56

-0.015

-0.005

3.56

3.59

3.55

3.54

3.57

3.58

-0.005

0.025

-0.015

-0.025

0.005

0.015

10

5-( deeri Denklem (1.1)'den 5-(=3.565 cm olarak hesaplan r. Denklem (1.2) kullan larak
standart sapma,
Cr =

Eaz_

10(10 - I)

10(10-1)

(4x0.005 2 + 4x0.015 2 + 2x0.025 2 = 5x10-3 cm

eklindedir ve l sonucu x=3.570.01 cm olarak yaz lr.

ou kez hatalar daha basit hesaplan alarla yetinilerek bulunur. Bu amala standart
sapma yerine a, = x,- x sapmalar n n basit ortalamas kullan lr ve "ortalama sapma" ya
da "mutlak hata" olarak isim lendirilir ve,
= n da l+la21+
ile verilir. -= oran ise

"bat1 hata"

(1.4)

olarak adlarid rlr. izelge 1.1 ve Denklem (1.4)

kullanlarak d- = 0.013 olarak hesaplan r. Bu durumda l sonucu anlaml say larla

x=3.570.01 cm olarak yaz l r. Grld gibi, bu tr hesaplamayla hata biraz daha
byk bulunmaktadr. Ortalama sapma, istatistiksel hatan n bulunmas nda bir yakla k
deer olarak d nlmelidir.
Baz durumlarda hatalar, hata yzdesi olarak verilir. Bu durumda hata yzdesi ba l
hatann yzdesi (=%100 V5-() olarak ifade edildi inden, bir nceki rnek iin hata
yzdesi = %100 =%100

0.013
-%0.3'dir ve dolay syla, x'in llmesinde %0.37
3.565

hata yap lm tr denir. Bir seri lm sonucunda 'n n kk olmas X 'n n hassas
olarak; byk olmas ise Y( 'n n daha az duyarl olarak lldn gsterir. Yani,
ortalama sapma, istatistiksel hatan n bulunmasnda bir l olarak al nabilir. Ortalama
deer (5-c) ve ortalama sapman n (U anlaml olabilmesi iin n say sn n yeteri kadar
byk seilmesi gerekir.
lmlerin ok sayda yinelenmesi olas olmad , sistematik hatan n varl ndan
phe edildi i ya da hassas olmayan l aletlerinin kullan ld durumlarda lm
hatalarnn saptanmas nda en uygun yol, olas en byk hata de erinin al nmasdr.
rnein, en kk blmesi 1 mm olan bir metreyle llen uzunluk iin, olas en byk
hata Ax =0.5 mm olacakt r. Bu durumda llen bir x uzunlu unun gerek deeri x-Ax
ve x+Ax aras nda dei ecektir.
lmler o unlukla dorudan yap lamaz. Baka de erler llr ve belirlenmesi
istenilen fiziksel byklk hesaplan r. Bu durumda, de i ik byklklerin lmnden
gelecek hata paylar n n sonu zerindeki bile ik etkisinin saptanmas gerekir. Bu
durumlarda hatalar n hesabnda kullan lacak yntemleri k saca inceleyelim.

r = f ( x, y, z ) ba nt s yla verilen bir r fiziksel bykl nn, x, y, z

byklklerinin lmyle hesaplanacak oldu unu kabul edelim. x, y, z'nin lmnde
olas en byk hata sras yla Ax, Ay, Az ise, bu de erlerin r'nin de iimine etkisi,
Ar 5_ I f (x+Ax, y, z) - f (x, y, z) I +I f (x, y+Ay, z) - f (x, y, z)I+ I f (x, y, z+Az)-f (x, y, z) I
eklinde olacakt r. Pratik olmayan bu ifade asl nda k smi trevler eklinde yaz labilir.
Yani, Ar = 1 (f / 5x) Ax) I + 1(8f /8y) Ayl + I (f /z) AzI eklindedir.
Yukardaki ifadenin uygulanmas na ilikin baz rnekler inceleyelim.
a. Toplama
r= x + y eklinde ise,
Ar= I Ax I + I Ay I = Ax + Ay bulunur.
Toplamdaki hata, hatalar toplam na e ittir ( KURAL 1).
b. karma
r= x-y eklinde ise
Ar = 1 Ax I + I -Ay I = Ax + Ay bulunur.
Farktaki hata, toplamada oldu u gibi, hatalar toplam na eittir (KURAL 2).
e. arpma
r = x.y eklinde ise,
Ar= I y.AxI + 1 x.Ay1 = y.Ax + x.Ay
ya da eitliin iki tarafn da r = x.y ile blerek,
(Ar / r) = (Ax / x) + (Ay / y) bulunur.
r'deki hata oran , x ve y'deki hata oranlar toplamna eittir (KURAL 3).
d. Blme
r = x / y eklinde ise,
Ar= lAx/y1 + 1(x /y 2)Ayl = (Ax / y)+ r (Ay /y)
her iki taraf r = x / y ye blersek,
Ar / r=Ax / x + Ay / y bulunur..
Blmede r'deki hata oran , x ve y'deki hata oranlar toplamna e ittir (KURAL 4).
e. ste' Fonksiyon

r = x" eklinde ise (n herhangi bir say ),

Ar =n

'Ax, her iki taraf r= xn ye blnrse,

bulunur.
Ar / r =n ( Ax / x)
x'in n'inci kuvveti iin hata oran , x'in hata oran n n n katdr (KURAL 5).

f. Trigonometrik Fonksiyonlar
r = sinx eklinde ise,
Ar= 1 Cosx Ax =Cosx Ax bulunur.
Trigonometrik fonksiyonlarda hata hesab nda belki de en kolay yol, bir trigono netrik
cetvel kullanmak olacakt r. rne in,
x = 30 + I ise,
Ar = 1 Sin(x + Ax)-Sinx 1 ha nts ndan,
1Sin 31-Sin 301
= 10.515-0.5001
= 0.0154.02 bulunur ve sonu, r = 0.50 0.02 olur.

1.4. Grafik izme ve Grafikten Yararlanma

Deney sonular nn grafiklerle verilmesi, pratik ve kolay anla lr oluu nedeniyle
hemen her bilim dal nda yaygn olarak kullan lr. Grafkler her trl bilgiyi herkese
anlalr ekilde vermelidir.
Grafik iziminde a adaki kurallara uyulmal d r;
1. Grafiin ad ve tarihi yaz lmal,
2. Eksenlerin hangi byklklere kar geldii ve birimlerinin ne oldu u belirtilmeli,
3. Her trl yaz ve rakamlar kolayca okunabilir ekilde yerletirilmeli,
4. Grafikte birim uzunluklar yle seilmeli ki, grafik btn ka d kaplamal,
5. Veriler grafik zerinde nokta olarak i aretlendikten sonra etraf ember iine
al nmal ve lm hatalar yla orantl byklkte hata izgisi izilmelidir. Bir
y deeri iin hata Ay ise, hata izgisi 2Ay bykl nde olmal dr.
Bu-blmde yalnzca dorusal grafiklerin incelenmesini vermekle yetinece iz.

Dorusal Grafiklerin Analizi

Btn veriler ve hata byklkleri i aretlendikten sonra, bunlardan geen en
yaklak doru izilir. En yakla k dorunun izim inde;
1. Dorunun st ve alt k sm nda olabildi ince e it sayda veri noktas bulunmal ,
2. Btn veri noktalar dorunun zerine d meli,
3. izilen doru, hata izgilerini kesnelidir.
Btn bu i lemlerde saydam bir cetvelle izim yap lmas yararl olur. rnein,
ekil l.3'de v 2 = v,2 - 2ax eklindeki bir ifadenin v 2 - x grafii verilmi tir. Bu ifade,
v 2 = y, v o2 = b ve -2a=m alnarak,

y=mx + b
eklinde yaz labilir. lmlerinizde (y,; x,), i = I ,2,3,...n, n l say sn gstermek
zere, verilerinizi i aretledikten sonra yap lacak i m ve b sabitlerinin hesaplanmas d r.
Benzer ekilde, Am ve Ab hatalar n n da bilinmesi gerekir. Bildi iniz gibi, m do runun
eimi ve b'de y eksenini orijinden kesti i uzakl kt r. n'nin hesab , izilen doru
zerinde birbirinden uzak iki nokta seilerek, bunlar n rnekte grlece i gibi (1.8;
6.97) ve (7.8; 4.36) koordinatlar ndan,
m= (4.36-6.97) / (7.8-1.8) = -2.61 / 6.0
m = -0.435 m/s2
bulunur ( ekil 1.3'e bak n z).
(H z? mis)2

7 (1 8, 6.97)

..(7.8, 4.66)
(7.8, 4.36)
Uzakl k (m)
ekil 1.3.
Yatay eksen her zaman s frdan gemedi i iin, b'nin hesab biraz deiik olabilir.
ekil l.3'de grld gibi yatay eksen 1.8 m daha orjinden kaymal d r ve eimi
bildiimize gre (m = -0.435 m/s 2), b = 6.97+(1.8x0.435) = 7.75 m 2/s2 bulunur. Bu iki
parametredeki hata byklkleri, en kt izilebilecek do runun ve b'
deerlerinden yararlan larak hesaplanabilir. rnek olarak ald mz grafikte en kt
hata, doru iin,
m' = (4.56-6.73) / (7.8-1.8) =-0.362 m/s 2
2/s2

b'=6.73+(18x02) m

bulunur ve,
Am= I m-m ' I = I 0.435-0.3621 = 0.07 m/s2
2/s2

Ab=1-I7.538=04m
olur.

Grafik analizi sonucu m ve b sabitleri,

m = (-0.44 0.07) m/s2
b = (7.8 0.7) m 2/s2
bulunur. Bu hatalar n gerek hatalar olmay p, olas en byk hata de eri olduu
bilinmelidir.

Deneylerdeki sonu formller her zaman tipik do ru denklemi eklinde deildir.

rnein,
I = kV"
eklinde olabilir. Bu durumda, logaritmik yntem kullan larak y= mx+n eklinde doru
denklemi elde edilebilir. Yukar daki ifadenin her iki tarafnn logaritmas al narak,
logl= logk + n IogV
yaz labilir. Burada logI=y, logk= b ve n=m ve logV = x eklindedir.

1 1.5. Verniye ilkesi ve Kompas

Uzunluk lmlerinde, normal cetvelden daha duyarl lme yap labilmesi iin
verniyeli ve vidal baz l aletleri yap lm t r. Bu l aletlerinin lme ilkesini k saca
a klayal m.
a. Verniye ilkesi
Verniye, bir l aletinin ana cetveli zerindeki en kk blmenin bir kesrini
doru olarak lmek iin kullan lan ek bir lektir. Bu lek, sabit duran ana cetvel
boyunca hareket eder. Verniyeler, verniye le inin n blmesi, ana cetvelin n-1
blmesine kar lk gelecek ekilde yapl r. V, bir verniye blmesinin uzunluu, C ana
cetvelin en kk blmesinin uzunlu u olmak zere, nV=(n-1)C eklindedir.
n-I

C
C
Verniyeden al nan en kk de er C- V = olduundan, V = 1-- C=
`

elde edilir. Buna gre, bir verniye blmesi,

n
n1
-

= 1- kadar ana cetvel blmesi

olacandan, ana cetvelin bir blmesinden 1/n kadar daha k sadr. ekil 1.4'deki ana
cetvel santimetre olarak blmelenmi ve verniye zerindeki 9 cm'lik uzunluk, e it 10
verniye blmesine ayr lm t r. Verniyenin n= 10 blmesi, ana cetvelin n-1 =9
blmesine yani 9 cm'ye e ittir. Verniye zerindeki her blmenin uzunlu u 9/10= 0.9
cm'dir ve ana cetvelin her blmesinden 1-0.9 =- 0.1 cm daha k sad r. Bu verniye
1/10'1uk bir verniyedir ve okunabilecek en kk de er 0.1 cm'dir.

ekil 1.4. Verniye le i (Okunan Deer=6.7 cm)

10

b. Kompas
Kompas bir uzunlu u 0.1 m veya 0.05 mm incelikle lmemizi sa layan ve mm
blmeli bir cetvel ile bu cetvel boyunca kayabilen verniyeden (srgden) olu an bir l
aletidir ( ekil 1.5'e bak n z). rne in, boyunu lmek istedi imiz bir cismi srg ile
cetvelin eneleri aras na koydu umuzda, cismin bir ucu cetvel s f r nda iken, teki ucu
5.2 cm ile 5.3 cm aras nda bir yerde olsun. Bu durumda cismin boyu 5.2 cm'den byk,
5.3 cm'den kktr. O halde, 5.2 cm'den ne kadar byk oldu unu lebilmek iin
verniye blmeleri ile cetvelin mm blmelerinden birisinin ak t yer bulunmal dr.
rnein, verniyenin 4. blmesi cetvel blmelerinden birisi ile ak yorsa, cismin boyu
5.24 cm demektir. O halde, verniyeli kompasla l yaparken, verniyenin hangi blmesi
cetvel blmelerinden biri ile ak yorsa, o kadar 0.1 mm'yi (1/20 mm'lik kompas iin o
kadar 0.05 mm'yi) okunan tam say ya eklemek gerekti ini syleyebiliriz.
iten lmlerde
kullan lan kenarlar

srg

l ubu u

derinlik ler

7 8

verniye

9 10 11

12 13 14

l cetveli

derinlik dlm iin

l yzeyleri

hareketli ene
sabit
\\ lmlerde
d
tan
ene
kullan lan kenarlar

ekil 1.5. Verniyeli (Srgl) Kompas

Kompastan daha duyarl bir l aleti ise mikrometredir. Bu, 1/100 mm duyarl kla
uzunluk lmeye yarayan, vida yap l bir l aletidir.

11

2. UZUNLUK LMLER

Deney 2.1. Milimetre Blmeli Cetvelle Uzunluk lm

Gerekli Aralar
Hacmi hesaplanabilir geometrik bir cisim (silindir, kare, prizma vb.) ve milimetre
blmeli cetvel.
Ama
Milimetre blmeli bir cetvelle bir silindirin uzunlu unun n kez llmesi ve bu
llerden doabilecek hata hesaplar n n yap lmasdr.
Deneysel Bilgi
Birinci blmde a klanan "lm Hatalar ve Anlaml Say lar" ile "Deney
Sonularnn Deerlendirilmesinde Hata Hesab " konular renilmelidir.
Deney
n lmeler ve hata hesab iin l almak zere, sizlere metal bir silindir
verilecektir. Silindirin L boyunu, milimetre blmeli bir cetvel ile e itli yerlerinden
lnz. Bu ly zde artlarda en az 10 kez tekrarlay nz. Her lmnz bir
ncekinden bamsz olmaldr. En iyisi, ayn deney grubunda al anlar n birbirine
sylemeden ayr ayr birka l al p bir yere yazmalar ve daha sonra sonular
birletirmeleridir. L; ile gsterece iniz bu lmlerinizi izelge 2.1'e kaydediniz.
izelge 2.1.
lm Says
1
2
3
4
5
6
7
8
9

12

Li (cm)

ai = L -1..(cm)

10
llerinizin da l m konusunda ne syleyebilirsiniz? Bu deneyde, sistematik ve
istatistiksel hatalar n kaynaklar neler olabilir? A klayn z. l sonular nz
deerlendirmek amac yla, izelge 2.1'i kullanarak; ortalama de eri (L), sapmalar (a,),
ortalama sapma ya da mutlak hatay ( d- ), ba l hatay (7-2/1",) ve standart sapmay (s)
hesaplay p izelge (2.2)'ye kaydediniz. Sonucunuzu mutlak hata ve standart sapmay
kullanarak anlaml rakamlarla veriniz.
izelge.2.2.

r, (cm)

(cm)

(cm)

c"7 L

s(cm)

Deney 2.2. Kompas ile Uzunluk lm

Gerekli Aralar
Hacmi hesaplanabilir geometrik bir cisim (silindir, kare, prizma vb.) ve verniyeli
kompas.
Ama
0.1 mm ya da 0.05 mm duyarlkl verniyeli kompasla bir silindirin boyunun ve
ap nn n kez llmesi ve bu llerden do abilecek hatalar n hesaplanmas dr.
Deneysel Bilgi
Birinci blmde a klanan "Verniye Ilkesi ve Kompas" ile "Deney Sonular nn
Deerlendirilmesinde Hata Hesab " konulan renilmelidir.
Deney
Verniyeli kompasla l almay iyice rendikten sonra, size verilen silindirin L
boyunu ve D ap n deiik yerlerinden kompasla 10'ar kez lnz. lmlerinizi
izelge 2.3'e kaydediniz.
L ve D zerindeki, AL ve AD mutlak hatalar n hesaplayarak, L ve D'yi hatalar ile
birlikte anlaml saylarla yaz nz. mm blmeli cetvelle ve kompasla elde etti iniz AL
mutlak hatalar karlatrnz ve sonular yorumlaynz. Silindirin hacmi (*) ve hacim
zerindeki mutlak hatay (AV) hesaplayarak, V'yi anlaml say larla yaz nz. Hacim
zerindeki hatay oluturan iki terimden hangisi daha byktr? Sonu zerindeki
etkilerini tart n z.

13

izelge 2.3.
lm Says

(cm)

D, (cm)

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Sorular
1. ap D=(1.200.01) cm ve boyu 1,(3.570.01) cm eklinde llen bir silindirin,
V=nD2L/4 hacmi zerindeki mutlak hatay (AV) bulunuz ve sonucu anlaml
saylarla veriniz.
2. Dikdrtgen eklindeki bir levhann boyutlar aadaki gibi llmtr.
a=(13.10.1) mm ve b=(2.750.05) mm
i. Bu ller hangi l aleti ile al nm tr?
ii. Levhann alan n hesaplay nz.
iii. Alan zerindeki mutlak hatay bularak, sonucu anlaml say larla veriniz.
3. Metal bir silindirin boyu farkl l aletleri kullan larak birer kez llm tr. Bu
llerden hangisi 1/20 mm duyarl kl kompasla llmtr? Neden?
Aklayn z.
3.2 cm
3.25 cm
3.220 cm
3.22 cm
4. Yarap r =(2.000.01) cm olan bir silindirin hacmi, V=(43.960.02) cm 3 olarak
veriliyor. Silindirin h yksekliini ve Ah mutlak hatas n hesaplayarak sonucu
anlaml saylarla veriniz.
5. Bir ubu un uzunluu 120 renci tarafndan llm ve aadaki sonular
bulunmutur.
20 renci 12.5 mm, 60 renci 12.0 m ve 40 renci de 11.5 mm lm tr.
l sonularn deerlendirerek, ubu un uzunlu unu anlaml saylarla veriniz.
6. Metal bir krenin ap 10 kez llm ve aadaki deerler elde edilmi tir.
R (cm) : 2.505 2.500 2.510 2.505 2.510 2.505 2.510 2.505 2.505 2.500
a. lmlerin hangi l aletiyle al nm olabileceini sebepleri ile a klaynz.
b. R zerindeki mutlak hatay (AR) hesaplayarak, sonucu anlaml saylarla veriniz.
14

e. Krenin hacmini ve hacim zerindeki mutlak hatay (AV) hesaplayarak, sonucu

anlaml say larla veriniz.

15

I 3. KUVVET MASASI

I Deney 3. Vektrlerin Toplanmas

Gerekli Aralar
Kuvvet masas , 3 adet makara, 3 adet ktle ask s, ktle seti (bir adet 100 gr, adet
50 gr, iki adet 20 gr, adet 10 gr ve bir adet 5 grl k pullardan olu ur), plastik vida,
cetvel, ip, a ler (iletki) ve halka.

ekil 3.1. Kuvvet Masas Dzenei

Ama
ki kuvvetin bilekesini dengeleyen nc bir kuvvet,

Deneysel yntem,

Bileenlerine ay rma yntemi,

Graiiksel yntemle bulunacakt r.

Deneysel Yntem
Kuvvet masas zerinde, konumlar belli a larla belirlenen makaralar zerinden
as lan ktlelerle, iki kuvvet (rne in, FA = 0.5N, 0 ve FB= IN, 120 olsun)
oluturunuz. Halkaya ba lanm olan ktle ask lar asldnda, sistemin bozulmas n
nlemek iin, kuvvet masas nn merkezine plastik bir vida tak nz ve iplerin baland
halkay, bu plastik vidaya geiriniz ( ekil 3.1). Sonra nc bir makaraya as lan
ktlelerin miktar n ve bu makaran n konumunu (ba langca gre yerle im as n )
ayarlayarak bu iki kuvveti dengeleyiniz. Dzene in dengede olabilmesi iin, halkan n
masann ortas na odaklanmas gerekir. Masan n ortasndaki plastik viday, masa yzeyi
ile ayn dzeye gelinceye kadar eviriniz. Art k halka plastik vidaya dayanmayacakt r.
Halkann merkeze odakland n grnz. Eer odaklam yorsa, odaklan ncaya dek
16

makaran n yerini de i tirerek ktle ekleyiniz ve dengeleyen ktle ile a y izelge 3.l'e
kaydediniz (Ktleler yerekimi etkisindedir ve yerekim ivmesi ile arp lnca kuvvet
elde edilir.). Bu kuvvet dengeleyici kuvvettir ve fr ile gsterilir (Bak nz ekil 3.2). Bu
iki kuvvetin toplam olan bileke kuvvet fr,sye e ittir. Dengeleyici FL kuvveti ile
bileke olan fr, kuvvetinin byklkleri ayn , fakat ynleri z ttr. yleyse,

=FR = FA

PB

yazlabilir.
FB

FE
ekil 3.2. Bileke ve Dengeleyici Kuvvetler

Bileenlerine Ayrma Yntemi

Masa zerine koyduunuz aler zerinde kuvvetler x ve y bile enlerine
trigonometri bilgisi kullan larak ayr lr ve toplan r.

= Ax ." + Arj)

ve

= .8,2+ By9

PR = (Ax+ B x ):+(A+ By )9=Rx*.. +145'

bants elde edilir. Burada A x , fr, 'nn x bile eni ve Sc' ise x-ekseni boyunca ynelmi
birim vektrdr (Bak nz ekil 3.3). fr,'nin bile enleri frA ve fr, vektrlerinin
bileenlerinin toplam dr.

17

ekil 3.3. Kuvvetlerin Bile enlerine Ayr lmas

Tam analiz, bileke kuvvetin byklk ve ynnn bulunmas yla tamamlan r.
Bileke kuvvetin bykl ,

1i=(1? +R)Y2
x-ekseni ile yapt a ise,
tan = R/Rx
bants ile verilir. Buldu unuz Rx , R, ve a deerlerini izelge 3. Ve kaydediniz.
Bileke kuvvetin, buldu unuz kuvvetin zt yn boyunca yneldi ini unutmayn z.
izimlerde kolaylk olmas asndan, kuvvet masas nn zerinde yer alan lek deneyin
sonunda verilmi tir.
Grafiksel Yntem
ki kuvvet, bir cetvel ve a ler yard myla, FA vektrnn bana Fg vektrnn
arkas eklenerek izilir. 'n n arkas ndan PR 'nin bana izilen doru FR'yi verir
(Baknz ekil 3.4). 'nin boyu izimden do rudan bulunabilir. Seilen e el yard m yla
gerek kuvvet birimine geilebilir ve a ler kullan larak a da hesaplanabilir.

FA

ekil 3.4. Vektrleri Grafik Yntemiyle Toplanmas

18

izelge 3.1'de yerine yazaca n z P, 'nin, buldu unuz F''nin z t i aretlisi olduu
unutulmamal d r. Hesaplamayla buldu unuz bu P, deneyden buldu unuz f' r, ile
kar lat r n z.
izelge 3.1. Vektrlerin Toplam n n .4 Ayr Yolla Bulunmas
Dengeleyici FE Kuvveti
Yntem

Byklk

Yn

Deneysel
Bileenlerine Ayrma
R, =
Ry =
Grafiksel
Bu deneyi ayn yolla aadaki durumlar iin yineleyiniz.
I. Durum: (FA = 0.5N, 0 ve FH = IN, 0 )
II. Durum: (FA = 0.5N, 0 ve FE-= 1N, 60 )
III. Durum:

(FA X

0.5N, 0 ve

Fft =

1N, 180 )

19

A. L NEER HAREKET
Bir cisim, sabit kabul edilen bir noktaya gre zamanla yer de itiriyorsa, bu cisim
hareket ediyor demektir. Herhangi bir hareketi, kendisini olu turan nedenlere
bakmaks z n, konum ve zaman kavramlar kullanlarak tan mlamak mmkndr.
Mekani in hareketi inceleyen bu blm, "kinematik" olarak bilinir.
Bu blmde, lineer hareketi incelemek zere e itli deneyler haz rlanm tr.
Deneylerde genellikle, hareket eden cismin konumu alg lanmakta ve iki konum aras nda
geen sre llmektedir. llen byklkler yard m yla, h z, ivme vb. nicelikler
hesaplanarak belirlcnmektedir. Konum ve zaman alg lamalar optik kap ve ak ll
makarayla gerekle tirilerek, bilgisayar ortam na aktar lmaktad r. Uygun bir yaz l m
yard m yla, deneyle ilgili ller denetlenerek ihtiya duyulan hesaplamalar yap lmakta
ve gerekli grafikler izilebilmektedir. Lineer hareketi incelemek zere yap lacak olan
tm deneylerde "Precision Timer" bilgisayar yaz l m kullan lmakta ve program "pt"
komutu ile al tr lmaktad r. Her deneyde, deney setinin nas l kurulaca , llerin
alnmas ve deerlendirilmesi iin hangi bilgisayar komutunun ne ekilde kullan laca
ayrnt l olarak verilmi tir. Deneylerde alg layc olarak kullan lan optik kap ve ak ll
makara aada k saca tan mlanm tr.
Optik Kap

Optik kap , ekil A.1'de grld gibi, U biimindeki bir erevenin kollar ndan
birine yerle tirilen noktasal bir k kayna ile dier kol zerine k kayna n n tam
karsna gelecek ekilde yerle tirilen ve k algdayan bir fototransistrden olu ur.

ekil A.1. Optik Kap

Fototransistr, zerine k dtnde belli bir potansiyel retir. Bu duruma "iklim
denir. Ik kayna ile fototransistr aras na bir engel girdi i zaman, k yolu
kesilir ve fototransistrn k gerilimi sfra der. Bu duruma ise "kesilim durumu"
denir. Fototransistr kesilime girdi inde yani, optik kap nn k yoluna bir cisim
girdiinde, optik kap n n bal olduu bilgisayara bir i aret gider. Cisim k yolundan
ayrld nda ise i aret kesilir. Bylece, optik kap nn kesilim sresi alg lanm olur. ki
optik kap kullan larak, hareketli bir cismin bir kap dan geip, ikincisine girdi i sre
durumu"

20

(teleme zaman ) llebilir. Benzer optik kap lar, asansr kap lar n n otomatik olarak
a l p kapanmas nda da kullan lmaktad r.
Akll Makara
Ak ll makara, bir optik kap ve iinde serbeste dnebilen az srtnmeli
makaradan olu an bir arat r. ekil A.2'de grld gibi, makara, makara ubu u, vida
ve optik kap dan olu ur.

T
eki A.2. Ak ll Makaray Oluturan Paralar
Makarann emberi, gbe ine eit aral kl 10 adet parmakla balanmtr. Makara
dndke bu parmaklar periyodik olarak optik kap n n k yolunu keserler. iletim ve
kesilim durumlar ekil A.3'de grlmektedir.

ekil A.3. Akll Makara

Bir bilgisayar balant s yla, makaran n dnme miktar ya da makaran n zerinden geen
bir ipe ba l hareketli bir cismin teleme miktar ve telendi i sre alg lanabilir ( ekil
A.4).

21

ekil A.4. Hareketli Bir Cis nin teleme Miktar

22

I 4. TEK BOYUTTA HAREKET

Deney 4.1. Sabit H zl Hareket

Gerekli Aralar
Hava ray , bas nl hava pompas , k zak, optik kap , bu deney iin zel olarak
haz rlanm it ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama
Herhangi bir m ktlesine F kuvveti etki etti inde, ktle ivmeli hareket yapar.
Kuvvet ile ivme aras ndaki iliki,
F = m.a
bants ile verilir. Burada F, m ktlesine etki eden tm d kuvvetlerin (srtnme
dahil) toplam dr. Eer F=0 yap labilirse yani, ktleye d ardan herhangi bir kuvvet
uygulanmaz ve srtnme de yok edilirse ivme s fr olur. Bunun anlam ;
i. cisim dengededir,
ii. cismin h z sabittir.
Baka bir deyi le, cismin hz ya s frdr (cisim lareketsizdir) ya da s frdan farkl ama
zamanla deimeyen sabit bir de erdedir. Cismin sabit h zla hareketini sa layabilmek
iin, cisme belli bir sre kuvvet uygulanmal d r. Bu kuvvet ekildikten sonra, cisim,
srtnme olmad takdirde kazand en son h z deeri sabit kalacak ekilde hareketine
devam eder. Bu nedenle hava ray kullanlarak srtnme kuvvetinin etkisi en aza
indirilir. Hava ray nn yatay olmas da salanrsa, hava ray zerine yerle tirilen kzak,
uygun lmler alabileceimiz ekilde sabit h zla hareket eder.
Deney
Hava ray, bir basnl hava pompas ile zerinde kzaklarn srtnmesiz olarak
kayabildii raydan olu an bir sistemdir. Rayn altnda yatayl salayan ayar vidalar ,
stnde de hava delikleri vard r (ekil 4.1). Basn(' hava pompas ndan gelen hava, bu
deliklerden karak bir hava yast oluturur ve ray zerinde hareket eden k zakla ray
aras ndaki srtnmeyi en aza indirir.
Uyar
Basnl hava pompas a k olmad zaman, k zaklar hava ray zerinde kesinlikle
hareket ettirilmemelidir.
Eer hava ray tam yatay deilse, ray n yatayl n salamak iin, tuza rayn
ortas na yakn bir yere yerle tirerek serbest b raknz. Rayn alt ndaki ayar vidalar ile

23

kza n saa ya da sola kendili inden ivmelenmesini nleyen yatayl salay n z.

Rayn dengesi tam olarak sa land nda, k zak ray zerinde hareket etmeden kalacakt r.
Hava ray ile yap lacak olan tm deneylerde, deneye ba lamadan nce bu i lemler
yap larak, sistem yatay konuma getirilmeli ve hava ray n n sars lmamas na dikkat
edilmelidir.

ekil 4.1. Sabit H zl Hareket Deney Dzene i

1. Hava raynn yatayl ndan emin olduktan sonra, deney dzene ini ekil 4.1'deki
gibi kurunuz.
2. Bu deneyde yaln zca 1. optik kap kullan lacaktr. Doru optik kap y belirlemek
iin ana menden "Optik Kap! Kontrolu"n seiniz. S ra ile optik kap lar ierisinde
elinizi hareket ettirerek `iletim' durumundaki (kap stndeki LED yanmaz) 1.
optik kapnn `kesilim' durumuna (LED yanar) geip gemedi ini kontrol ediniz.
Bu ekilde doru optik kap y belirleyebilirsiniz ( ekil 4.2).
ilelim

kesilim

ekil 4.2 Optik Kap n n Kesilim ve letim Durumlar

3. Bu deneyde, kzan sabit hzl hareketi incelenecektir. K zan hznn
llmesinde kullan lacak olan zel olarak haz rlanm it, ekil 4.I'de grld
gibi kzan zerine yerle tirilmitir. Bu itin parmaklarnn geni lii en az 0.5 cm
olmaldr. Parmak geni lii 0.5 cm'den dar olduunda, optik kap kesilime
giremedi inden, alg lama yapamaz. Parmak geni lii 3 cm'den fazla olursa,
kzan optik kapdan bir kez gei inde al nan lmler, hareketin sabit h zl
hareket olup olmadn anlamam z iin yeterli olmayacakt r. ekil 4.1'de grlen
d uzakl nn alnmas iin geen sre, ana menden "itle lm" n seilmesiyle
belirlenir. Bu seenekte, optik kap ilk kesilimden ikinci kesilime (Bkz. E.2)
urayncaya kadar geen sre llr. Ana menden "itle kiim" seiniz ve
<ENTER> tuuna bastktan sonra, k za hafife iterek optik kap dan bir kez
gemesini salayn z.
4. Kzak optik kap dan getikten sonra tekrar <ENTER> tu una basarak, lm
24

5.
6.

7.
8.

9.

10.
11.

almay durdurunuz. Bu ekilde her bir d uzakl n n al nmas iin geen sreler
ekranda listelenir. d uzakl n n, bu uzakl n al nmas iin geen srelere oran ,
cismin h z deerlerini olu turur. E er k zak sabit h zla hareket etmi se, llen
sreler her d aral iin yaklak ayn olmal d r.
Cismin, h z-zaman ve konum-zaman graf klerini elde etmek iin tekrar <ENTER>
tuuna basarak Veri Analizi mensnden "Grafikleme" yi seiniz.
Hz-zaman grafini izdirmek iin "Hz-zaman" seeneine giriniz. <ENTER>
tuuna bastktan sonra gelen menden de "zel il (izgisel)"e giriniz. Bu seenekte
bilgisayar sizden d uzakl n metre cinsinden vermenizi isteyecektir. Metre
cinsinden d'nin deerini yazp <ENTER> tuuna basn z (Bu ekilde h z verileri
elde edilir ve h z-zaman grafine geilir). izdirece iniz grafi in zelliklerini
ieren bir men ekranda grlr. Bu deney iin <SPACE BAR> tu unu kullanarak
"Noktalar Birletir" seene ini 'EVET (E) durumuna getiriniz ve <ENTER> tu una
basnz.
Yatay Eksen Ayar mensnden "Otomatik Ayar Eksen Ba langc O "1 seerek,
<ENTER> tuuna bas n z.
Dey eksen iin leklendirme i lemi Dey Eksen Ayar mensnden yine
"Otomatik Ayar Eksen Ba langc o"n seilmesi ile yap lr. Yine <ENTER> tu una
basarak grafi i elde ediniz. Grafii oluturan deerleri izelge halinde grmek iin
<ENTER> tuuna basarak ekranda grlen menden "Veri Tablosunu Gster"i
seiniz. Bu ekilde hz deerlerini ekranda gzlemi olacaksnz.
Konum-zaman grafi ini izdirmek iin <ENTER> tu una basp "Deiik Tur
Grafik"1, bunun altndaki menden de "Konum-Zaman" seiniz. <ENTER> tu una
bastnzda izim ekilleri mensnden "Noktalar Birletr"in, 'E' konumunda olup
olmadn kontrol ediniz. Aksi taktirde <SPACE BAR> tu u yardmyla 'E'
konumuna getiriniz ve tekrar <ENTER> tu una basnz.
7. ve 8. maddelerdeki i lemleri izleyerek yatay ve d ey eksenleri leklendiriniz.
<ENTER> tuuna basarak, grafi i izdiriniz.
Elde ettiiniz hz-zaman ve konum-zaman grafklerini beklentinizle kar latrarak
yorumlaynz.

Sorular
1. Aadaki bant lardan hangisi t=0 an ndaki konumu -2 cm olan ve 4 cm/sn'lik
h zla dzgn dorusal hareket yapan bir cismin konum-zaman ba ntsn
gstermektedir? Nedenleriyle a klaynz.
x= 4-2t
x=4t x= -2+4t2
x= -2+0.25t x= -2+4t
aada
2. Dzgn do rusal hareket yapan bir cismin yol-zaman de erleri
verilmitir:
x (cm)

1.8

2.7

3.6

4.5

5.4

6.3

7.2

8.1

t (sn)

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

8.0

25

a.

Konum-zaman grafi ini milimetrik kada iziniz.

b. Grafikten yararlanarak x=f(t) ba nt s n bulunuz.

Deney 4.2. vmeli Hareket

Gerekli Aralar
Hava ray , k zak, ak ll makara, ip, iki adet ktle ask s , ktleler, bas n!' hava
pompas ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama
Newton'un Il. hareket kanununa gre bir cisme bir kuvvet uyguland nda cisim,
bykl uygulanan kuvvette orant l bir ivme kazan r. Bu bant genel olarak,
= i d-

(4.1)

eklinde yaz lr. Toplam sembol, cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa, kuvvetlerin
vektrel bile kesini belirtir. Cisme uygulanan net kuvvette ivme aras ndaki oran sabittir
ve bu cismin ktlesine eittir.
vmelendirici kuvvet elde etmenin bir yolu, k zaa bal ipin ucuna ekil 4.3'de
grld gibi ktleler asmakt r.

ekil 4.3. vmeli Hareket Deney Dzene i

Bylece, ktlelere etkiyen yerekimi kuvveti, dzenek iin sabit bir src kuvvet
oluturacakt r. Sabit a ivmesine sahip bir cismin hareket denklemi,
x = x0 +

1
at'
2

(4.2)

eklindedir. Burada xo, cismin t=0 anndaki konumudur. Cismin h z ile ivmesi
aras ndaki zamana ba l denklem ise,
v = v + at

eklinde olup, vo cismin kuvvet etkimeden hemen nceki h z yani, ilk hzdr.

26

(4.3)

Deney 4.2.1
1. Hava ray n n yatayl n salayarak, bir ucuna ak ll makaray yerle tiriniz. Ray
zerine k zag koyunuz. K zaa balanan ipin di er ucuna ktle ask s n
balayarak, ktleleri ekleyiniz. K za hava raynn bana doru, ktleler havada
kalacak ekilde ekiniz ( ekil 4.3).
2. Bu deneyde k zan yapt harekete ili kin veriler, ak ll makara kullanlarak elde
edilir. Ak ll makara sistemi ile 0.015 metre uzunlu undaki aral klarn geme
sreleri llr. K za n, bu aral klar geme srelerini lmek amac yla, ana
menden
plum " seiniz.
3. Bilgisayar lme ilemine balamadan nce bas nl hava pompas a lr a lmaz,
kzan ktlelerin etkisiyle kendili inden hareket etmesini engellemek iin nce
kazaa tutup, hava ray nn ba taraf na as l ktle ak ll makaraya yaklancaya
kadar ekiniz. Sonra <ENTER> tu una basarak k zag serbest b raknz. As l
ktleler yere de meden hemen nce <ENTER> tu una tekrar basarak lm
almay durdurunuz.
4. lm alma i lemi tamamland ktan sonra, k zan hareketine ait konum-zaman,
hz-zaman ve ivme-zaman grafklerini izdirmek iin <ENTER> tu una basarak
ekrandaki menden "Grafikleme "yi seiniz.
5. Konum-zaman grafigini elde etmek iin grnen menden "Konum-zaman" seerek
<ENTER> tuuna basnz. Buradan da "zel it (izgisel)" seenein girerek, akll
makarada zaman lm yap lan d araln 0.015 metre olarak girip <ENTER>
tuuna bas nz. izdireceiniz grafiklerin zelliklerini ieren bir men ekranda
grlr. Bu deney iin <SPACE BAR> tuunu kullanarak "Noktalar Birleik"
seeneini 'EVET (E)' durumuna getiriniz ve <ENTER> tu una basnz.
6. Sabit hzl hareket deneyinde izlenen ad mlar tekrarlayp dey ve yatay eksen
leklendirmesini yaparak grafigi izdiriniz. Tekrar <ENTER> tu una bas p,
ekrandaki menden "Veri Tablosu Gosmr"i seerek, hareketin sonucunda elde edilen
konum-zaman de erlerine ait verileri ekranda listeleyiniz.
Burada elde edilen konum deerleri, akll makaradaki d aral mn katlarndan;
zaman deerleri ise bu aralklarn alnmas iin geen srelerin toplanmas yla
aadaki formllerle elde edilir.
t n = Zt, ve x. =
1.1

1=1

7. Hz-zaman grafi ini elde etmek iin yukardaki ilemleri tamamlad ktan sonra
<ENTER> tuuna basarak kan menden "Deiik Tr Grafik"! seiniz. Yeni
menden de "Hz-Zaman"! seerek "Ortalama Doru", "Noktalar Birleik", "Noktah
Zemin" ve "Istatistik"! <SPACE BAR> tuu yardmyla 'E' konumuna getiriniz.
Grafi'gin yatay ve d ey eksenlerini leklendirerek grafigi izdiriniz. Ekranda
grafik zerinde M ile gsterilen de er, grafi in eimidir. Bu deer size fiziksel
olarak neyi ifade eder, niin? <ENTER> tu una bas nz ve zaman verilerine
karlk gelen h z deerlerini ekranda listelemek iin kan menden "Veri Tablosunu
Gster"i seerek tekrar <ENTER> tu una basnz. Buradaki h z deerleri her bir d
aral nn, bu araln alnmas iin geen sreye oran dr.
27

8.

Ivme-zaman grafini grebilmek iin <ENTER> tu una bas p, kar n za gelen

menden - Deiik Tr Grafik" seiniz. kan menden de - ivme-Zaman"t seerek
"Nokta', Zemin", "istatistik" ve "Noktalar Birletir"i <SPACE BAR> tu u yard m yla
'E' konumuna getiriniz. Grafi in yatay ve d ey eksenlerini leklendirerek graf i
izdiriniz. Grafi in dey ekseni kesti i B deerini, h z-zaman grafinde
gzledi iniz M deeri ile kar lat r n z.
9. Grafiklerden elde etti iniz ivme deerini not ediniz.

10. Kzan ktlesi M, as l ktleler ve ask nn toplam ktlesi de m olsun. pteki T

gerilimi m'nin arl ndan daha kktr. nk, M ktlesi ivmelendike, m'de
aa ya do ru ivme kazan r n ktlesi iin,
mg-Tma
eklinde, M ktlesi iin de, srtnme olmad n kabul ederek,
T=Ma
eklinde yaz labilir. Bu iki denklemden T'yi yok edersek, M iin,
g
M=( -1)m

ifadesi bulunur. Buradan, k zan M ktlesini hesaplayarak, gerek ktlesiyle

kar lat rn z.

Deney 4.2.2
1. Deneyin bu k sm nda, ray n dier ucuna da bir makara yerle tirip, kzan bo
ucuna balayacanz ipe ikinci bir ktle ask sn balayarak m 'e edeer
byklkte m 2 ktlesini yerle tiriniz.

ekil 4.4. vmeli Hareket Deney Dzene i

2. Deney 4.2.1'de oldu u gibi, ana menden "itle 010m -e girerek, bilgisayar lm
almaya haz r hale getiriniz.
ekil 4.4'de grld gibi kza, m ktlesi ak ll makaraya yak n bir konumda
havada as l kalacak ekilde, hava ray nn ba langcna getiriniz. Bu durum
salandgnda m2 ktlesi ise yerde olmal d r.
4. Bas nl hava pompas a l p, kzak serbest b rak ldnda, kza n sadece m
ktlesinin etkisinde bir sre hareket etmesini sa lamak iin, m2 ktlesini kzaa
balayan ipi bir miktar bo b rakn z. Bylece kzak, m2 ktlesinin bal olduu
ipteki boluk kadar, sadece m ktlesinin etkisinde belli bir ivmeyle hareket eder.

3.

28

Daha sonra m2 ktlesi de sisteme dahil olur ve cisme etkiyen net kuvvet de i ir.
K zak bu aamadan sonra farkl bir ivme ile hareket eder.
5. Deney 4.2.1'de izlenen ad m lar tekrarlayarak bilgisayar yard m yla, k zan
hareketine ait konum-zaman, h z-zaman ve ivme-zaman grafklerini elde ediniz ve
yorumlayn z.
6. Bu deneyi mi<m 2 ve mi>m2durumlar iin tekrarlay n z.
Sorular
1. Ba lang h z sfr olan ve dzgn h zlanan hareket yapan bir cismin yol ve zaman
deerleri aada verilmi tir.
x (cm)

3.2

7.2

11.3

20.0

24.2

31.3

t (sn)

0.8

1.2

1.5

2.0

2.2

2.5

a. x-t graf ini hata paylar n da i aretleyerek iziniz (Ax=0.2 cm; At=0.1sn).
b. Grafkten yararlanarak cismin t=1.8 sn an ndaki h zn bulunuz.
e. x-t2 grafini izerek yol-zaman ba ntsn bulunuz ve ivmeyi hesaplay nz.
2. Bir boyutta hareket eden bir cismin h z-zaman grafi ekilde verilmi tir. v=f(t)
bantsn ve cismin ivmesini bulunuz.
v(m/sn

50
30

10
0>"

t(sn)

3. Bir boyutta hareket eden bir cismin h z-zaman deerleri aadaki izelgede
verilmitir.
v (cm/sn)

3.6

4.1

4.6

5.1

5.6

6.1

t (sn)

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

29

a. H z-zaman graf ini iziniz ve grafikten yararlanarak v=f(t) ba nts n

bulunuz.
b. Cismin t=3 sn an ndaki ivmesini ve konumunu bulunuz.
4. Bir cismin llen yol-zaman de erleri aada verilmi tir.
x(cm)

0.0

8.0

16.0

24.0

t(sn)

2.0

2.29

2.52

2.715

a. x=f(t) bants x-t3 grafiini izerek elde ediniz.

b. Bulduunuz bantdan yararlanarak h z-zaman ve ivme-zaman ba nt larn
karnz.

i Deney 4.3. Serbest D me

Gerekli Aralar
Bir adet optik kap , bu deney iin zel olarak haz rlanm karton levha ve IBM uyumlu
bilgisayar.
Ama
Havada serbest b raklan bir cisim yere dene kadar, sabit yerekimi ivmesiyle
serbest d me hareketi yapar. Hava srtnmesinin olmad bolukta, ayn noktadan
serbest b rak lan, ekli ve ktlesi farkl iki cisim eit srelerde eit yol alrlar. Serbest
dme hareketi yapan bir cismin, farkl iki konumdaki hz bulunabilir. Bu deneyde
serbest d en bir cisme etki eden yerekimi ivmesinin llmesi amalanm tr. Bu
nedenle ekil 4.5'de grld gibi bir karton ereve haz rlanm tr. Bu ereve,
serbest den cisim olarak kullanlacakt r. erevenin L3 geniliindeki alt kenar
cismin ilk konumunu, L1 geniliindeki st kenar ise ikinci konumunu temsil eder
(L =L3 olarak al nmtr). Bu iki konulu aras ndaki hz deiimi, cisme etkiyen
yerekimi kuvvetinin sonucudur. H zdaki bu dei imden yararlanarak, g yerekimi
ivmesi aadaki bant ile hesaplanabilir.
AV V, V,
L, / T3 - L , / T,
g T
T, +(T, / 2) + (T, / 2)
T
Tl : L i uzunluunun optik kapdan geme sresi
T2: L2 boluunun optik kap dan geme sresi
T3: L3 uzunluunun optik kap dan geme sresi

30

ekil 4.5. Serbest D me Deneyinde D en Cisim Olarak

Kullan lmak zere Haz rlanan Karton Levha
Deney
1. Deney dzene ini ekil 4.6'daki gibi kurunuz. Bu deneyde sadece 1. optik kap
kullanlacaktr. Setiiniz optik kapnn 1. optik kap olduundan emin olunuz ve
lm almaya uygun ekilde masann kenanna yerletiriniz.
2. g yerekimi ivmesini hesaplamak iin ana menden "Dier Zaman lm Tipleri"ni
seerek, <ENTER> tu una basn z. Karnza kacak menden "Dme Zaman "ni,
bunun altndaki menden de "Normal Gsterimi seip, <ENTER> tuuna basarak
bilgisayar lm almaya haz r hale getiriniz.

e. optik kap

ekil 4.6. Serbest D me Deney Dzene i

3. Hazrlanan karton levhay optik kap iinden geecek ekilde brakarak lm
alnz. Dzgn bir serbest d meyi salamak ve lm hatalarn en aza indirmek
iin karton levhay optik kapya yakn bir ykseklikten braknz. Aksi takdirde,
levha bir miktar dnebilir ve hatal lme yol aabilir.
4. l alma ilemi bittikten sonra <ENTER> tu una basnz. Karnza kan Veri
Analizi mensnden "zel Seenekler"i , bunun altndaki menden de "Yerekimi
ivmesi"ni seerek <ENTER> tu una basnz. Bu seenek sizden L uzunluunun
deerini metre cinsinden girmenizi isteyecektir. Haz rlanan karton levha iin
L =L3=0.06 m'dir. Bu deeri girip <ENTER> tuuna basnz. Verilen basman z
istenmediinden, ilgili men karnza ktnda 'HAYIR (H)' seiniz.
5. Elde ettiiniz g yerekimi ivmesini, g'nin gerek de eri ile kar latrarak
yorumlayn z.
31

5. K BOYUTTA HAREKET

Deney 5.1. E ik Dzlemde Hareket

Gerekli Aralar

Optik kap , bilya, eik dzlem (ray), cetvel ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama

E ik dzlem zerinde hareket eden n ktleli bir cisme etki eden kuvvetler, dzleme
dik olan N normal kuvveti ile aa ynl W arl dr ( ekil 5.1). Koordinat sistemini,
x ekseni e ik dzleme paralel, y ekseni e ik dzleme dik olacak ekilde semek
uygundur. Arl n bileenleri +x ynnde mgsin9 ve -y ynnde mgcos0 eklindedir.

ekil 5.1.
Newton'un II. yasas na gre,

= mg sin B = ma,

(5.1)

= N mg cos8 = 0

(5.2)

yaz labilir. Bu eitliklerden,

a, = gsin

(5.3)

N = mgcos0

(5.4)

ve

elde edilir. Cisim eik dzlemin tepesinden serbest b raklrsa, d katetti i yol olmak
zere,

d = a t2
2 x
son hz ise,
32

(5.5)

Yx = .12ax l

(5.6)

olup, cismin ktlesinden bamszdr.

Bu deneyde, e ik dzlemde sabit ivme ile yuvarlanan bir cismin h znn nasl
deitii incelenecektir. Cismin hz, balang noktasndan itibaren katetti i yolun
fonksiyonu olarak llerek, hz ile yol aras ndaki ili ki belirlenecektir.
Deney
1. ekil 5.2'de grld gibi, optik kapy eik dzlem olarak kullan lacak olan
rayn ortas na yerletiriniz. Optik kap y bilgisayarnza balaynz.

ekil 5.2.
2. Bilyann optik kapdan gei uzunluunu belirlemek amac yla, bir cetvel
kullanarak ekil 5.3'de gsterildi i gibi, bilyay yavaa optik kap ya doru
hareket ettiriniz. Bilyan n optik kap y ilk kesilime geirdi i konum ile (LED'in
ilk yand konum) son iletime geirdi i konumu rayn kenarna kurun
kalemle iaretleyiniz. Bu iki i aret aras ndaki mesafeyi lnz ve bunu Ad
olarak kaydediniz. Bu aral n orta noktasn belirleyiniz ve rayn kenarna bu
noktay da kurun kalemle iaretleyiniz.
ray n kenar n kalemle
aretleyiniz

cetvel

ekil 5.3.
3. Bilyann Ad mesafesini ne kadar srede katetti ini belirlemek zere, ana menden
"Geitle lm" seeneine giriniz. Bu seenek, optik kap nn kesilim sresini
lt iin, Ad mesafesinin bu sreye oran , bilyann optik kap dan geerken
sahip olduu hz verecektir. Bu seene in altndaki menden tek bir optik kap
kullanld iin "1 Geit"i, daha sonra "Normal Gsterim"i seerek <ENTER> tu una
basnz. Bilyay, iaretlediiniz orta noktan n 5 cm yukarsnda bir noktaya
yerletiriniz. Bir cetvel kullanarak bilyay bu konumda tutunuz. Optik kap nn
lm almaya haz r olduundan emin olunuz. Bilyay eim boyunca ve optik
kapnn iinden geecek ekilde serbest b raknz. Zaman ve al nan d yolunu
izelge 5.1'e kaydediniz.
33

4. Deneyi kez tekrarlay nz ve lt nz zamanlar n ortalamas n at n z.

Sonucunuzu izelge 5.1'e kaydediniz.
5. Bilyay orta noktadan itibaren 10, 15, 20,...,40 cm'lik konumlara yerle tirerek, 3-4
ad mlar n tekrarlay n z.
Sonular n Deerlendirilmesi

Optik kap n n orta noktas ndan itibaren her bir mesafe iin, Ad'yi ortalama
zamann za blerek bilyan n son hz n hesaplay n z. Yatay eksen zerine uzakl klar
yerle tirerek, h zn al nan yola gre grafini iziniz.
Grafi inizden, eik dzlem zerindeki cismin h z ile ba lang noktas ndan
itibaren katetti i yol aras ndaki matematiksel ifadeyi belirleyebilir misiniz?
H z-yol grafiniz bir eri olduundan ba nty elde edebilmek kolay de ildir.
Eriniz balang noktas ndan geen ve dzgn olarak artan bir e ri ise bunu
matematiksel olarak u ekilde ifade edebiliriz.
(5.7)

v = A.d"

Bu bantnn her iki tarafnn logaritmas al nrsa bir do ru denklemi elde edilir.
(5.8)

log v = n. log d + log A

Buna gre logv nicelii, logd'ye izgisel olarak ba ldr. O halde, logv'yi logd'nin
fonksiyonu olarak izersek, d ey ekseni (logv eksenini) logA de erinde kesen ve e imi
n'ye e it olan bir doru elde edilir. Bu grafkten yararlan larak bulunan A ve n de erleri
Denklem (5.7)'de yerine yaz larak v = f (d) bants bulunur.
imdi logv ve logd deerlerini izelge 5.1'e kaydediniz ve milimetrik ka da
grafi inizi izerek banty bulunuz.
Optik kap iindeki uzakl k; Ad =
izelge 5.1. Veri ve Hesaplamalar
Al nan
Yol (d)

34

Zaman
1

Zaman
2

Zaman
3

Ort.
zaman

Son h z
(v)

logv

logd

Sorular

1. A'n n birimini boyut analizi yaparak bulunuz.

2.

Sabit ivmeyle hareket eden bir cismin x koordinat 3 cm olduu zaman, h z

12 cm/s dir. 2 s sonra x koordinat 5 cm ise, ivmesinin bykl nedir?

3.

L uzunlu unda, srtnmesiz bir e ik dzlemin st ucundan ilk h zs z olarak

harekete ba layan bir cismin, eik dzlemin alt ucuna eri me sresi (t) llyor.
Bu lm, eik dzlemin drt farkl h ykseklii iin tekrarlan yor.

a.

h (n )

10

16

20

t (s)

2.0

1.4

1.1

1.0

logh-logt grafini izerek h=f(t) bant s n karnz.

b. Bulduunuz bagntly boyut analizi yard m yla g yerekimi ivmesini ierecek

biimde yaz nz.
4.

Aadaki ekilde bir cismin x-t grafig'i grlmektedir. v ve a'n n iaretleri u

anlarda nedir? a. ti
b. t2
e. t3

5.

Balang hz s fr olan ve dzgn h zlanan hareket yapan bir cisim iin yol-h z
deerleri kullan larak aadaki grafik izilmi tir.
logv
1. 4

0.65

logx
1.5

a. Grafkten yararlanarak v=f(x) ba ntsn kart n z.

b. Bulduunuz bantly boyut analizi yard myla cismin ivmesini de ierecek
biimde yaz n z.

35

'Deney 5.2. E ik Dzlemde Srtnme Katsay s n n Hesab

Gerekli Aralar

Ak ll makara, masa mengenesi, e ik dzlem, farkl srtnme yzeylerine sahip bir

blok, ktle ask s , ktleler, ip, a ler ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama

Bir cisim, bir baka cismin yzeyi zerinde kayarak hareket ediyorsa, cisimlerin
herbiri di erine kayma yzeyine paralel bir srtnme kuvveti uygular. Herbir cisim
zerine uygulanan srtnme kuvveti, cisimlerin birbirlerine gre hareketine z t
yndedir.
Birbirlerine gre hareketsiz yzeyler aras ndaki srtnme kuvvetine "statik srtnme
kuvvet! (F, )" ad verilir. Hareketi ba latmak iin gerekli kuvvetin en kk de eri, F,'nin
en byk de erine eittir. Hareket ba ladktan sonra yzeyler aras ndaki srtnme
kuvveti giderek azal r. Bylece, hareketi ba latmak iin gerekli kuvvetten daha kk
deere sahip bir kuvvet dzgn dorusal hareketi gerekle tirecektir. Bu durumda
birbirlerine gre hareket halindeki yzeyler aras ndaki kuvvete "kinetik srtnme kuvveti
(Fd" ad verilir.
Maksimum F;nin bykl nn normal kuvvetin byklne (N) oranna, ilgili
yzeylerin "statik srtnme katsay s " denir.
F, < ,u,.N

Kinetik srtnme kuvvetinin normal kuvvetin bykl ne oranna

katsays " ad verilir.

"kinetik srtnme

F, = ik .N

ps ve ,u k boyutsuz sabitler olup genellikle yzey iftleri iin u, >,uk eitsizliini

salarlar.
ekil 5.4'de grld gibi, eim as 8 olan srtnmeli e ik bir dzlem zerinde,
akll makara zerinden m ktlesine ba l M ktleli bir blok a ivmesiyle kaymaktad r.

ekil 5.4. Deney Dzene i

36

Newton ilkelerini kullanarak, e ik dzlem zerindeki hareketin ivmesi a adaki gibi

bulunabilir.
M(sin B ik cos0) m
(5.9)
M+m
Bu deneyde, sabit ivme ile e ik dzlem zerinde kayan blok iin srtnme
katsaysnn hangi niceliklere ba l olduu incelenecektir.
a = g

Deney
1. Dzenei ekil 5.4'deki gibi kurunuz. Ak ll makaray bilgisayar nza balayp
bilgisayarnz' a nz.
2. Ktle asksna 10 gr'l k ktle yerletiriniz ve e ik dzlem a sn 25'olarak
ayarlaynz. Ana menden "tle lm" seip, <ENTER> tu una basnz ve blou
serbest b raknz. Blok masay terketmeden nce tekrar <EN l'ER> tu una basarak
zaman lm ilemini durdurunuz.
3. Grafik izme fonksiyonuna gemek iin "Grafikleme" yi seerek <ENTER> tu una
basnz. Karnza kan menden "Hz - Zaman% bunun altndaki menden "zel it
(izgiselyi seerek <ENTER> tu una bas nz. Bu seenek cismin h z deerlerinin
hesaplanabilmesi iin akll makarann parmak aral n yani, llen herbir zaman
aralnda alnan yolu vermenizi isteyecektir. Bu mesafeyi 0.015 metre olarak
girerek <ENTER> tu una bas nz. Karnza gelen seeneklerden "Noktalar
Birledi.", "Ortalama Doru" ve "Istatistiki <SPACE BAR> tuu ile 'E' setikten
sonra <ENTER> tuuna basnz. Yatay Eksen Ayar mensnden "Otomatik Ayar,
Eksen Ba langc O " seerek tekrar <ENTER> tu una basnz. Dey eksen iinde
ayn ilemi tekrarlayarak grafi izdiriniz. Grafin eimini olan M deerini, ivme
olarak izelge 5.2'ye kaydediniz.
4. Askdaki ktleyi de itirmeksizin e ik dzlemin asn deitirerek (30,35,40),
2-3 admlarn tekrarlaynz.
5. imdi de eik dzlemin asn sabit tutarak (30) ask daki ktleyi de itiriniz
(15, 20, 25, 30 gr) ve yukar daki ilemleri tekrarlayarak, herbir ivme de erini
izelge 5.3'e kaydediniz.
6. Kullandnz bloun farkl bir yzeyi iin deneyi tekrarlay nz. A ve ktle deeri
iin nceki lmlerinizden birini kullanabilirsiniz.
Sonularn Deerlendirilmesi
Denklem (5.9)'da verilen ivme bantsn kullanarak, herbir lm grubunuz iin
kinetik srtnme katsay sn hesaplaynz. Sonular nzdan yararlanarak, tk 'nn
eik dzlemin asna ve askdaki ktleye nas l bal olduunu yorumlay n z. Farkl
srtnme yzeyi iin buldu unuz p, deerini nceki de erinizle karlatrnz.
juk

37

izelge 5.2. Ask daki Ktle Miktar (sabit)

E ik dzlemin
a s

Hareketin
ivmesi

Ik

izelge 5.3. E ik Dzlemin A s (sabit)

Askdaki ktle
miktar

Hareketin
ivmesi

Pk

Blo un farkl bir yzeyi iin

Askdaki ktle
miktar

E ik dzlemin
a s

Hareketin
ivmesi

lik

Sorular

1. Denklem (5.9)'u elde ediniz.

2. a. Eer bir blok, yatayla Ok a s yapan bir dzlemde a aya doru sabit bir h zla

kayyorsa, blok ve dzlem aras ndaki kinetik srtnme katsay s n n

u k = tan k
olduunu gsteriniz.
b. ek=29 olduu zaman kalas ve blok aras ndaki srtnme katsay s ne kadard r?

38

3.

ekilde grld gibi 9 kg'l k blok bir iple bir makaradan geirildikten sonra
yatay dzlemde 5 kg'l k bloa ba lanyor. Srtnme katsay s 0.2 ise ipteki
gerilme nedir?

9 kg

4. 940 kg'l k bir otomobil yatayla 16 'lik a yapan bir yoku a park edilmektedir.
Otomobil zerine etkiyen normal kuvveti ve statik srtnme kuvvetini bulunuz.

39

6. YATAY ATI
Gerekli Aralar
Optik kap , bilya ve eik dzlem (ray), cetvel, ekl, karbon ka d ve IBM
uyumlu bilgisayar.
Ama
Eik at hareketi lineer (izgisel) ivme gsteren deneylere gerekten yeni bir boyut
katar. rne in, yatayla belli bir 8 a s yapacak ekilde, vo ilk h zyla frlat lan bir topun
ivmesi, sabit ve yn a aya doru olan yerekimi ivmesidir. Hz ise, hem ivmeye z t,
hem de ivmeye dik do rultuda iki bileene sahiptir. Topa, ivmeye dik do rultuda
herhangi bir kuvvet etki etmedi inden, hzn bu dorultudaki bileeni daima sabit kal r.
O halde, eik at hareketi, tek ynde sabit ivmeli ve ivmeye dik do rultudaki sabit h zl
iki basit hareketin bile kesinden oluur.
Bu deneyde, yatay olarak at lan bir bilyan n balang hz , eik at hareket
denklemlerinden elde edilen,
y = (tan0)x

g
x2
2vo2 cos 2

(6.1)

bant s (yatay at iin 8=0'd r) yard myla ve optik kap kullan larak bulunacakt r.
Deney
1. ekil 6.1'de grld gibi, bir ray yard m yla eik dzlem oluturunuz. Optik
kapy rayn alt ucuna yerle tirerek bilgisayara balaynz.

ekil 6.1. Deney Dzene i

40

2. nce bilyan n optik kap y gei uzunlu u Ad'yi belirleyiniz. Bunun iin masan n

zerine bir para ka t yerle tiriniz. Bilyay optik kap ya doru itmek iin, ekil
6.2'de grld gibi, bir cetvelin ucunu kullanabilirsiniz. Optik kap n n ilk
kesilime urad konumla (LED yapar), ilk iletime geti i konumu (LED sner)
rayn kenarna iaretleyiniz. Bu i aretler aras ndaki mesafeyi lnz ve bunu Ad
olarak kaydediniz.

cetvel

kalemle
iaretleyiniz

LED sner
kalemle
iaretleyiniz

ekil 6.2. Ad'nin lm

3. Bilyann eik dzlem zerindeki ilk ba lang noktas ndan yuvarlan p masann
kenarndan ayrlarak yere d t nokta kesin olarak, bilyan n, zemine yay lm
dz bir kat paras zerine konmu karbon kad zerine d rlmesiyle
oluturulan iz yard m yla belirlenebilir.
4. Ana menden "Geitle Olam - seerek <ENTER> tu una basnz. Karn za gelen
menden "I Geiti, bunun altndaki seeneklerden de "Normal Gosterimi seerek
<ENTER> tuuna basnz. imdi bilyay eik dzlemin zerinde herhangi bir
ba lang noktas na koyunuz. Ba lang noktas n kurun kalemle i aretleyiniz,
bylelikle topu her seferinde ayn noktadan b rakarak deneyi tekrarlayabilirsiniz.
Bir cetvel kullanarak topu bu konumda tutunuz. Optik kap nn iletimde
olduundan emin olunuz. Bilyay optik kapdan geecek ekilde serbest brak nz.
Zaman izelge 6.1'e kaydediniz.
5. Ayn balang noktas ile deneyi en az be kez tekrarlay nz ve lt nz
zamanlarn ortalamas n al nz. Ad mesafesini ortalama zamana blerek, bilyan n
eik dzlemi terketti i andaki h z olan v o ' hesaplaynz.
6. Bir ekl kullanarak, bilyan n, masan n kenarn terketti i noktan n zemindeki
dey izdm noktasn belirleyiniz. Bu noktan n zeminden olan yksekli ini
lnz ve bu deeri y olarak yaz n z.
7. Rayn hemen altndaki noktadan bilyan n yere brakt ize kadar olan ortalama
mesafeyi lnz. Bu mesafeyi x olarak kaydediniz.
Sonular n Deerlendirilmesi

Topun yatay h z, eik at hareket denklemlerinden elde edilen Denklem (6.1)'de

ltnz x ve y de erleri kullan larak belirlenebilir. Bu yolla vo'l hesaplay n z ve

41

deneysel olarak elde etti iniz deer ile kar lat rm z. Bu iki deeri ve fark yzdesini
belirtiniz.
Optik kap iindeki uzakl k , Ad
D ey Ykseklik, y
Ortalama Yatay Mesafe, x
Yatay H z, vo
FarkYzdesi

izelge 6.1.
lm

Zaman

1
2
3
4
5
Ortalama Zaman
va (ortalama)
Sorular

1. Bir top, 1.2 n yksekliinde yatay bir masan n kenarndan yuvarlanarak d yor.
Yere dme noktasn n, masan n kenarndan yatay uzakl 1.5 'dir. Topun
masay terkettii andaki h z nedir?
2. Bir top, 1.5 m/s'lik yatay h zla, bir merdivenin st ucundan a aya doru
yuvarlan yor. Merdiven basamaklar nn yksekli i ve genilii eit olup, 0.7 m'dir.
Top, ilk olarak hangi basama a arpar?
3. Bir top, bir binan n en st penceresinden at lmaktad r. Topa yatay n altnda 20 Iik
bir a da 8 m/s'lik bir ilk h z verilirse, 3 s sonra yere arpmaktad r. Havan n
srttunesini ihmal ederek,
a. Top, binan n zemininden yatay olarak ne kadar uzakta yere arpar?
b. Topun at ld ykseklik nedir?
e. Topun at ld ykseklikten 10 m aada bir noktaya ulamas iin geen sre
nedir?
4. Bir renci, bir uurumun kenarndan yatay olarak 18 m/s'lik h zla bir ta
frlatyor. Uurum, dz bir plajdan 50 m yksektedir.
a. Ta serbest kald ktan ne kadar zaman sonra plaja arpar?
b. Tan arpma h zn ve yatayla yapt ay bulunuz?

42

7. ATWOOD ALET
Gerekli Aralar
Ak ll makara, ip, iki ktle ask s , masa mengenesi ve IBM uyumlu bilgisayar.

Ama
E it olmayan iki ktle, srtnmesiz bir makaradan geirilerek as l rsa, elde edilen
dzenek "Arwood Aleti" olarak adland r l r. Atwood dzene inde as l iki ktle aras ndaki
a rl k fark, sisteme etki eden net kuvveti belirler. Bu net kuvvet as l ktlelerin her
ikisini de ivmelendirir. Bu sisteme gre Newton'un hareket denklemleri yaz l rsa, ivme,
m2

(7.1)
+ m2)
eklinde elde edilir. vmenin yn, byk ktle iin aa , kk ktle iin ise yukar
dorudur. Bu deneyde, Atwood Aleti kullan larak, kuvvet, ktle ve ivme aras ndaki
ili ki incelenecektir.
a

Deney
1. ekil 7.1'deki dzene i kurunuz. pin uzunlu unu, Atwood aletinde byk ktle
yere demeyecek ekilde ayarlaynz. pi makaradan geirerek her iki ucuna ktle
asklarn balaynz. Ak ll makaray bilgisayarnza balayarak, bilgisayar n z
anz.

ekil 7.1. Atwood Aleti Deney Dzene i

2. Yaklak 50 gr'l k ktleyi ktle ask larndan birine yerletiriniz. Ktle ask syla
birlikte toplam ktleyi m i olarak izelge 7.1'e kaydediniz (Ktle ask larndan

43

3.

4.

5.

6.

7.

8.

herbirinin ktlesi 5 gr'd r). Di er askya da 50 gr'dan biraz fazla bir ktle as n z ve
buradaki toplam ktleyi m2 olarak kaydediniz.
ki ktleden byk olan n, kk olan ktle yere de inceye kadar yukar ya
kaldrnz. Ktle hareketsiz ve optik kap iletim durumunda iken (LED snk), ana
menden "il/e km" seeneine giriniz ve <ENTER> tuuna basn z. Byk
ktleyi serbest b rak nz. Byk ktle aa derken, di er ktle yukar doru
ykselecektir. Byk ktle zemine ula madan hemen nce <ENTER> tu una
basarak lm durdurunuz.
Grafik izdirmek iin "Grafi/deme "yi, daha sonra h z-zaman grafini verecek olan
"Hz - Zaman" seerek <ENTER> tu una bas nz. Karn za gelen seeneklerden
"zel t (zgsetye giriniz. Bu seenekte, llen zaman de erlerinden h zlarn
hesaplanabilmesi iin herbir zaman aral nda ak ll makarann katetti i mesafeyi
yani, optik kap nn ilk kesiliminden ikinci bir kesilimine kadar al nan yolu metre
cinsinden 0.015 olarak girerek <ENTER> tu una bas nz.
Bir sonraki mende grafi in istediiniz zellikleriyle ilgili seenekler yer al r.
Grafkle ilgili istatistiksel verilen gsterecek olan "istatistik" ve "Noktalar Birletir"
seene ini <SPACE BAR> yard myla 'E' konumuna getirerek <ENTER> tu una
basnz. Bu durumda grafinizin st ksmnda aadaki bilgileri greceksiniz.
M. Grafiin eimi
B. y-eksenini kesti i nokta
R. Korelasyon katsays (erinin doruya yaknlnn bir gstergesi)
Grafiin eimini yani, ivmeyi birimi mis olmak zere izelge 7.1'e deneysel ivme
olarak kaydediniz. Grafik i lemini bitirmek iin <ENTER> tu una bas n z.
Karnza kan menden "Ana Menye Dann " seerek ana menye geri
dnebilirsiniz.
m 'den her defas nda 5 gr'lk ktleyi m2'ye aktararak 3-6 ad mlarn 5 kez tekrar
ediniz. Bu i lem toplam ktleyi deitirmeksizin net kuvveti de itirecektir.
Verilerin tmn izelge 7.1'e kaydediniz. Bu lmler iin net kuvveti
hesaplaynz.
Hesapladnz net kuvvetlerden birini dikkate al nz. Bu net kuvvet ayn kalacak
ekilde ktle ask larndaki ktlelere ekleme veya karma yaparak 5 kez lm
alnz. mi ve m2 ktlelerini ve ivmeyi kaydediniz.

Sonularn Deerlendirilmesi
Bu deneyde net kuvvet, (m2-m )g eklinde, ktleler aras ndaki farkla yerekimi
ivmesinin arp m na eittir. Her durum iin toplam ktleyi hesaplayarak izelge 7.1'e
kaydediniz. Newton'un II. kanununu yani, Fnet = ma denklemini kullanarak teorik
ivmeyi hesaplay nz. Deneysel ivme ile teorik ivmeyi kar latrarak, ikisi aras ndaki
yzde farkn hesaplaynz.

44

izelge 7.1.
lm
Says

NI

m2

Deneysel
ivme

Net
Kuvvet

Toplam
Ktle

Teorik
ivme

% Fark

2
3
4
5
6
7
8
9
10
Sorular

1. ekil 7.1'de grlen Atwood dzene i g'yi lmek iinde kullan labilir. As l
ktlelerin de eri birbirine yak nsa, sistemin ivmesi kktr ve g k sa zaman
aralklarn lmeye gerek kalmaks zn bulunabilir. Makarann ktlesinin ve
srtnmenin ok kk olduunu varsayarak, g'nin a adaki ifade ile
hesaplanabilece ini gsteriniz.
m2 + mi
ga

M2 - M I

Bu ifadede a, bloklar n ivmelerinin bykl olup, m2 >m, eklindedir.

2. Nork gezegenine, gezegenin yzeyindeki g serbest d me ivmesinin bykl n
lmek iin gnderildiinizi dnn. m2 = 4.85 kg ve mi = 4.65 kg olan bir
Atwood dzene i kullanp bloklar serbest b raktn zda, 2.5 s'de 0.5 m
gittiklerini gzlyorsunuz. Nork'ta g ne kadard r?
3. Atwood dzeneinde, m 1 =2 kg ve m2=2.6 kg'dr. Eer m2 ktlesi durgun halden
balayarak 2.2 s'de 3 m iniyorsa, yerekimi ivmesinin de eri nedir?
4. Aadaki ekilde grlen 100 kg ktleli bir A blou, durgun halden serbest
braklyor. Eer makaran n ve ipin arl ihmal edilirse, ktlesi 20 kg olan B
blounun 2 s iindeki hzn belirleyiniz.

45

8. BAS T SARKA
Gerekli Aralar

Optik kap , bilya, ip, IBM uyumlu bilgisayar.

Ama

Basit sarka, yerekimi kuvvetinin etkisiyle periyodik sal nm hareketi yapan bir
arat r. Sarka t uzunluundaki hafif bir ipin ucuna as lm ktleden olu ur. Ipin st ucu
ekil 8.1'de grld gibi sabittir. Hareket yerekimi kuvvetinin etkisiyle d ey
dzlemde gerekle ir.

ekil 8.1. Basit Sarka

O noktas sarkac n denge konumudur. Denge konumundan ayr lp braklan cismin
A'dan B'ye gitmesi yar m sahrum, A'dan B'ye ve B'den de tekrar A'ya gitmesi ise tam
salnmdr. Tam bir sal nm iin geen sreye "periyot" denir. Sarkacn denge
konunundan en fazla ayr ld uzakl a genlik, herhangi bir anda denge konumuna olan
uzaklna da "uzatnn" denir.
Ktle zerine etkiyen kuvvetler, ipteki T gerilme kuvveti ve cismin mg a rldr.
Bu iki kuvvetin bile kesi olan mgsine, sarkac n izdii yaya teet olup, daima 0 = 0
noktasna yneltir. Bu nedenle, te etsel kuvvet mgsin0, geri a rc bir kuvvettir.
Teetsel dorultudaki hareket denklemini,
Ft = mgsin0

(8.1)

olarak yazabiliriz. Burada () i areti Ft'nin denge konumuna yneldiini gsterir. Bu

denklemde, m ktleli cismi denge konumuna geri a ran kuvvet yaln zca sin0 ile
orant l olduundan, hareket basit harmonik hareket tan mnn dndadr. Ancak kk
saln mlar iin yani, 0<15 olmas durumunda, sin0 yerine O'n n radyan cinsinden de eri
konulabilir (rnein, 0=5 ise sin0= 0.0872, 5= 0.0873 radyand r). 0= 15 ise sin0 ve
radyan cinsinden O'n n deeri aras ndaki fark sadece %1'dir. O halde, sin00
yaklamnda sarka ktlesinin ember paras zerindeki yrngesi bir doru paras
46

olarak al nabilir. Bylece izgisel yerde itirne (genlik), x= t O yaz labilir. Denklem
(8.1) yeniden dzenlenirse,

c 2 x
dt 2 I x

(8.2)

haline gelir. Bu denklemin zm, x o maksimum genlik olmak zere,

x=x0 cos (ot+)

(8.3)

eklindedir. Burada a sal frekans,

c=

11-g;

(8.4)

ile verilir. Hareketin periyodu ise,

T=

27r

= 2:rc

co

(8.5)

eklindedir. Bu ba ntdan aka grld gibi, kk sal nmlar iin basit sarkac n
periyodu yaln zca ipin boyuna ve yerekimi ivmesine ba l olup, cismin ktlesinden
bamszdr. Genel olarak, herhangi bir genli e sahip (ya da O>15 olduu genlik
durumlarnda) sarkac n periyot ifadesi, sine'run
03 05
sin9
3! 5!
eklindeki alm kullanlarak,
T = 27t.

/(
1
0 9
1+ sin2 - + sin4 +
g
4
2 64
2

(8.6)

eklinde yaz lr. O < 15 iin, periyot genlikten ba msz iken, O > 15 iin periyot
genlie baml dr.
Bu deneyde, sarkac n t boyu ile x genli inin, hareketin periyodu zerine etkisi
incelenecek ve yerekimi ivmesinin de eri belirlenecektir. Ayr ca, basit sarkac n periyot
ifadesi logaritmik yntem kullan larak elde edilecektir.

47

Deney

optik ka
k yolu

ekil 8.2. Deney Dzene i

1. Deney dzene ini ekil 8.2'de grld gibi kurunuz. Sarka bilyas n n, optik
kapnn k yolunu kesecek ekilde yerle tirilmesine dikkat ediniz.
2. pin boyunu 25 cm'ye ayarlay nz.
3. Ana menden "Dier Zaman lm Tipleri"ni seerek <ENTER> tu una basnz.
Daha sonra "Periyot lm" seene ine, bunun altndaki seeneklerden de "Normal
Gsterirn "e girerek tekrar <ENTER> tu una basnz ve bilgisayar lm almaya
hazr hale getiriniz.
4. Bir cetvel yard myla, sarkac denge konumundan 5 cm ayrnz. Ktleyi serbest
braktnzda bilgisayar, tam bir sal nm iin geen sreleri optik kap araclyla
lmeye balayacaktr.
5. Yaklak 30 lm aldktan sonra <ENTER> tu una basarak zamanlamay
durdurunuz. Bu durumda al nan lmler izelge eklinde karn za gelecektir.
izelgenin en altnda yer alan ortalama periyot de erini izelge 8.1'e kaydediniz.
6. <ENTER> tuuna basarak "zel Seenekler"e giriniz. Burada bilgisayar a sal
frekans ya da yerekimi ivmesini hesaplayabilmesi iin, ipin / boyunu metre
cinsinden vermenizi isteyecektir. pin t boyunu girerek tekrar <ENTER> tu una
basnz.
7. Bu durumda bilgisayar co a sal frekans n m yoksa g yerekimi ivmesini mi
hesaplatmak istedi inizi soracaktr. g'yi seip, yerekimi ivmesi de erlerini
hesaplatarak, veri izelgesinin en alt nda yer alan ortalama g de erini izelge 8.1'e
kaydediniz.
8. izelge 8.1'de verilen farkl / boylar iin 3-7 ad mlarn tekrarlaynz.
9. izelge 8.1'de elde etti iniz sonulara dayanarak, sarkac n 1 boyundaki deiim T
periyodunu nas l etkiledi?
10. izelge 8.2'de sarkac n 1 boyu sabit tutularak, x genlikleri de itirilmitir. Bu
verilere gre 4-6 ad mlarn tekrarlayarak, lt nz periyot de erlerini izelge
8.2'ye kaydediniz.
11. izelge 8.2'de elde etti iniz sonulara dayanarak, sarkac n x genliindeki deiim
T periyodunu nas l etkiledi?
12. Basit sarkac n periyot ifadesini bulabilmek iin, izelge 8.1'de elde etti iniz T(sn)
48

deerlerinin, ipin / boyuna gre grafi ini iziniz. Eer grafi iniz bir eri ise, bu
eri iin,
TA/n
eklinde bir denkle n nerebiliriz. Bu denklemin her iki taraf n n logaritmas
al nrsa, bir do ru denklemi elde edilir.
logT=logA+nlog/
Buna gre, logT, logi'ye izgisel olarak ba ldr. O halde, logT-logi grafi
izilirse, logT eksenini kesen de er IogA'ya, grafi in eimi ise n'ye eittir.
13. izelge 8.1'deki / ve T de erlerinin logaritmalar n alarak izelgeyi tamamlay n z
ve bu deerlere gre logT-log/ grafi ini izerek A ve n de erlerini belirleyiniz. Bu
deerleri T=AP bants nda yerine yaz n z.
14. Boyut analizi yaparak, A'y yerekimi ivmesi ve bir baka sabit cinsinden yaz nz.
Yerekimi ivmesinin de erini kullanarak sabitin de erini de hesaplayabilirsiniz.
izelge 8.1.
/ (cm)

x (cm)

25

30

35

40

45

50

T (sn)

g (m/sn2 )

log/

logT

izelge 8.2.
/ (cm)

x (cm)

50

50

50

10

50

12

50

14

50

16

50

18

50

20

T (sn)

49

Sorular
1. Kk genlikte sal nan bir basit sarkac n periyodu (T), uzunlu unun

(t)

fonksiyonu olarak llyor.

a. T=f (1.1/2) erisinin, balang tan geen bir do ru olacan gsteriniz.

b. Sz konusu dorunun eimi 0.2 sn/cm 1/2 oldu una gre, g yerekimi ivmesini
hesaplay n z.
2. Aadaki izelgede 1=100 em uzunlu unda bir basit sarka iin llen genlikperiyot deerleri verilmi tir. Periyodun genli e gre grafi ini iziniz ve elde
etti iniz eriyi yorumlaym z (AT-0.01 sn, AA=1 ).

Genlik A( )

Periyot T(sn)

2.01

10

2.01

15

2.02

20

2.02

30

2.04

45

2.09

60

2.15

3. Kk genlikte sal nan bir basit sarka iin llen T ve / de erlerinden

yararlanilarak a adaki grafik izilmi tir.
logT

logl

a. Tf(/) bantsn bulunuz.

b. Bulduunuz banty, sarka yasas ile birlikte kullanarak, g yerekimi
ivmesini hesaplaynz.

50

I 9. E K DZLEMDE ENERJ N N KORUNUMU

Gerekli Aralar
Optik kap , elik bilya, e ik dzlem olarak kullan lacak ray, milimetrik cetvel ve
IBM uyumlu bilgisayar.

Ama
Eik dzlemin st ksm nda bulunan bir cisim, yerekimi potansiyel enerjisine (Ep)
sahiptir. Cisim, e ik dzlemde aaya doru hareket ederek h zlan r ve kinetik enerji
kazan r. Eer srtnme kkse potansiyel enerji tmyle kinetik enerjiye dn r.
Bununla birlikte, cisim kaymay p yuvarlan yorsa, kinetik enerji, teleme kinetik enerjisi
ve dnme kinetik enerjisi olarak iki trde kendisini gsterir. Enerjinin her iki e idi de
mekanik enerjinin korunup korunmad n belirlemede gznnde tutulmal d r. Bu
deneyde, e ik dzlem zerinde yuvarlanan bir cismin mekanik enerjisinin korunumunu
aratrlacaktr.

Deney
Deney dzene ini ekil 9.1'de gsterildi i gibi kurunuz. Optik kapn n bilgisayara
bal olup olmadn kontrol ettikten sonra bilgisayar alt rnz.
rayn kenar n kalemle
, i aretleyiniz

ekil 9.1.

ekil 9.2.

2.

ekil 9.2'de gsterildi i gibi, bir cetvel kullanarak, bilyay optik kap dan geecek
ekilde hareket ettiriniz ve bilyan n kapdan gei uzunlu u Ad'yi belirleyiniz. Bilya
kapdan geerken, optik kap kesilime urad an (LED'in yand an), bilgisayar
lme balar, bu konumu kurun kalemle rayn yan na i aretleyiniz. Optik kap nn
iletirne geti i anda (LED sner) zaman lm durur; bu konumu da kalemle ray n
kenarna iaretleyiniz. ki iaret aras n kompasla dikkatli bir ekilde lnz, bu
uzunluu M olarak kaydediniz. ki konumun orta noktas n belirleyerek kalemle
iaretleyiniz.

51

Uyar
Ad uzunlu unun dikkatli bir ekilde lhnemesi, deneysel sonularda hataya neden
olabilir. Bu nedenle Ad uzunlu unu mutlaka kompasla lnz.
1 Orta noktadan itibaren 30 cm uzakl a bilya iin bir balama noktas iaretleyiniz. Bu
noktadan masa yzeyine olan yksekli i h i olarak lnz. Ayr ca orta noktan n masa
yzeyine olan yksekli ini de h2 olarak lnz (Bak nz ekil 9.3).

ekil 9.3.
Bu de erleri izelge 9.1'e kaydediniz. Bu iki ykseklik aras ndaki fark, yuvarlanan
bilyann, balama noktas ndan optik kap ya kadar kazanm olduu yerekimi potansiyel
enerjisini belirler. Ykseklik fark n Ah olarak kaydediniz. E ik dzlem boyunca olan
mesafeyi de d olarak al nz.
4. Ana menden "Geitle lm " seerek <ENTER> tu una bas m. Karnza gelen
menden "1 Geit "e, bunun alt ndaki seeneklerden de "Normal Gsterim "e giriniz.
Balama noktas na bilyay yerletiriniz. Bilyay bu konumda bir ubuk veya tahta blok
kullanarak hareketsiz tutunuz. Bilgisayar n bu anda zaman lmedi inden ve yeni bir
zaman lmeye hazr olduundan emin olunuz. Bir ba ka deyi le, optik kap iletim
durumunda (LED snk) olmal dr. Bilyay serbest b rakrsan z, ray boyunca a a
doru yuvarlanarak optik kap dan geecektir. izelge 9.2'ye zaman t olarak
kaydediniz.
5. lmlerinizi 5 defa dikkatlice tekrarlay nz ve herbir lmde elde edilen zaman
izelge 9.2'ye kaydediniz.
6. Eik dzlemi farkl bir a ya ayarlay nz ve 3-5 ad mlarn tekrarlay nz. Bu i lemi
en az 3 farkl a iin tekrarlaynz.
7. Son olarak, topunuzun m ktlesini, D ap n ve rampa kanal nn i genilii W'yi
lnz. Bu deerlerinizi kaydediniz. Topun R yar apn (D/2) kaydediniz.
Sonular n Deerlendirilmesi
1. Herbir lmde elde edilen ortalama zaman hesaplaynz. Bilyann optik kap dan
geerken ki h zn belirlemek iin ortalama olarak buldu unuz zaman kullannz (son
hz=Ad/ t).
2. Herbir lm iin ba langta bilyan n sahip olduu yerekimi potansiyel enerjisini
(Ep) ve son kinetik enerjiyi (EK) hesaplay nz. Bu deerleri kar latrnz.

52

3. Ba lang ve son enerjiler aras ndaki uyu mazl bulman z gerekir. Yuvarlanan
,
bilya iin dnme kinetik enerjisi E, = 1 Ico eklindedir. Burada 1 bilyan n
2
2
eylemsizlik momenti, co ise dnme h z d r. Bir kre iin / = mR 2 eklindedir.
5
Dnme kinetik enerjisini zmek iin v teleme h z, (,) asal h z na v=coR baQ nt s
kullan larak dn melidir. EK'yi hesaplay n z ve enerjinin korunumunu sa lamak iin
Ed 'yi ekleyiniz.
4. Eer sonular n zda bir hata grlyorsa, bilya kendi ekseni etrafnda dnmyor
demektir. ekil 9.4' gznne alarak, etkin yar ap r'nin, bilyan n R yarap na ve
rayn W geniliine r2 = R2 (W2.2
) bantslyla bal olduuna dikkat ediniz.
teleme h z ve a sal hz aras ndaki v=rto bants iin dnme kinetik enerjisini
tekrar hesaplay nz. Buraya kadar, srtnme ile s cakl a dnebilecek ok kk bir
enerji miktar dnda mmkn tm mekanik enerji biimlerini hesaba katm olduk.

ekil 9.4.
Hzlanan Bilyaya Ait Veriler
Ad

izelge 9.1. Ah'nin lm

lm

hi

h2

Ah

...1
el
Cr)

"I'
lin

53

izelge 9.2. Zamanlar ve H zlar

Nicelik

lm 1

lm 2

lm 3

lm 4

lm 5

Tl
t2
t3
.t.

t5
Ort.Zaman
Son Hz
Ep
EK
Ed
Ed EK

Sorular
1. Yaptnz deneyde, enerjinin korunumunu sa lamak iin ne gibi etkenlerden sz
edebiliriz?
2. Ayn deneyi yuvarlanan bir disk ile yapsayd k dnme kinetik enerjisi nas l
deiirdi? Bu deney iin de etkin yar aptan sz etmek mmkn mdr?
3. Eik dzlemin a s deitirildiinde enerjinin korunumu yine salanr m ?
Salanm yorsa nedenini a klaynz.
4. Deneydeki enerji kayb n n sadece srtnmeden kaynakland n syleyebilir
misiniz?
5. Yuvarlanan bilyan n yarap nn deitirilmesinin enerjinin korunumuna etkisi
nedir?
6. 5 kg'lk bir blok, 8 mislik bir ilk hzla ekildeki gibi bir eik dzlemde hareket
etmek zere b rak lyor. Blok ekilde gsterildi i gibi dzlem boyunca 3 m
gittikten sonra duruyor. Dzlem, yatayla 30 lik a yapmaktadr.
a. Kinetik enerjideki de iimi bulunuz.
b. Potansiyel enerjideki de i imi belirleyiniz. Blok zerinde sabit varsay lan
srtnme kuvvetini belirleyiniz.
c. Kinetik srtnme katsay s nedir?

54

10. TME ve MOMENTUM DE M

Gerekli Aralar
Optik kap , makara, ktle ask s ve ktle seti, it, masa mengenesi, k zak, hava ray ,
basnl hava pompas , dk yay sabitli bir yay ve IBM uyumlu bilgisayar.

Deney
Yay Sabitinin Bulunmas

ekil 10.1. Deney Dzene i

1. ekil 10.1'deki dzene i haz rlaynz ve iti hava ray kzana tutturunuz. Yay
ray zerinde yatay olarak destekleyecek ve d mesini engelleyecek bklm
kartondan bir destek zerine yerle tiriniz. K za hava raynn ortasna gelecek
ekilde bir ip ile yaya, yay gerilmeyecek ekilde balaynz. imdi ikinci ipin bir
ucunu k zan dier kenar na, br ucunu da hava raynn sonuna yerletirilmi
makara zerinden geirerek ktle ask sna balaynz.
2. Ktle asks zerine balang olarak 30 gr'l k ktle as nz (ktle ask smn ktlesi
5 gr'dr) ve bas nl hava pompas n altrnz. Kzak, ilk ivmelenmesinin etkisi
ile denge konumundan biraz daha ileriye telenecek ve kararl bir duruma
eriinceye kadar denge konumu etrafnda gidip gelecektir. Durdu unda, kzan
(ya da ktle ask snn) ilk konumuna gre telendi i uzaklk, yayn askdaki
ktlelerin arl k kuvveti etkisinde uzama miktar n verir. izelge 10.1'e ktleyi
ve yayn uzama miktarn kaydediniz.
3. Her defas nda ktle asksna 10 gr ktle ekleyerek lmlerinizi en az 5 kez
tekrarlaynz ve sonularnz izelge 10.1'e kaydediniz.
4. izelge 10.1'de eklenen herbir ktle iin, Newton cinsinden k zaa uygulanan
kuvveti

F= mw g
55

eitliinden hesaplayarak, k zaa uygulanan kuvvetin yay n uzama miktarna gre

grafi ini iziniz. Burada mc itli k zan ktlesi, mw ise as l ktle deeridir.
5. Kuvvet-yay n uzama miktar grafiinin eimini belirleyiniz. Hooke kanun ma gre
F = kx olduundan, bu eim Newton/metre biriminde yay sabitini verir.
Uzaklk -Zaman Grafiinin Elde Edilmesi

6. itli kzan mc ktlesini ve itin zerindeki iki izgi aras ndaki Ad uzakl n
laboratuvarda size verildi i deerleriyle kaydediniz.
7. Ktle asksnn bal olduu ipi sknz. Yayn, kzak zerine hibir kuvvet etki
ettirmeyece i bir konuma kadar k za hareket ettiriniz. K zak bu konumda iken
optik kap y, kzan makara tarafndaki ucundan itibaren 5. it aral nn nne
gelecek ekilde yerle tiriniz (Bu durumda bas nl hava pompas kapal olmaldr).
imdi kza, bulundu u konumdan makara tarafna doru 15 cm kadar uza a
getiriniz.
8. Ana menden "itle lm" seene ine giriniz.
9. Hava pompas n atn zda k za bu konumda tutunuz ve daha sonra k za
serbest b rakarak deste e arpmadan nce yakalay nz. Sonra da lme i lemini
durdurmak iin <ENTER> tu una basn z.
10. Grafik izdirmek iin "Grafikleme "seene ine girerek <ENTER> tu una basnz.
Karnza gelen menden "Konum-Zaman"1, bunun alt ndaki seeneklerden de
"zel it (izgisel)"i seerek <ENTER> tu una bas nz. Bu seenekte lt nz
Ad deerini metre biriminde saysal olarak girerek tekrar <ENTER> tu una
basnz.
11. Grafiin zellikleri ile ilgili menden "Noktalar Birletir"i <SPACE BAR> tu u
ile "E"konumuna getirerek <ENTER> tu una bas nz. Yatay ve D ey Eksen
Ayar menlerinde "Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 0 seiniz ve <ENTER>
tuuna basnz.
12. Grafii izdirdikten sonra, konum-zaman verilerini grmek iin, "Veri Tablosunu
Gster"i seiniz. Verileri izelge I0.2'ye kaydediniz.
13. izelge 1 0.2' deki de erlere gre konum(d ey eksen)-zaman(yatay eksen)
grafi ini iziniz.

ekil 10.2. Konum-Zaman Grafi i

14. Konum-zaman grainizde, yayn uzama miktar ndan zaman eksenine paralel bir
doru iziniz (15 cm'den). K zak, yayn uygulad kuvvetin etkisiyle yay n doal
haline dnd konuma kadar ivmeli, bu konumdan sonra ise kazand son hz
56

deeriyle sabit h zl hareket eder. Dolay s yla, konum-zaman grafi iki ayr
hareketi de ierir. Bu grafin dorusal ksm nn eiminden, kzan yayn doal
durumuna eri tikten sonraki h z olan vf'yi belirleyiniz ve sonucunu kaydediniz.
15. Konum-zaman grafiginde 15 cm'den izdi iniz dorunun alt nda kalan alan
belirleyiniz (Bak n z ekil 10.2). Bu alan n k sabiti ile arp m , yay taraf ndan
kzaa verilen itmeyi verir.
16. Bulduunuz h z ile itli kzan ktlesini arparak k zan momentumundaki
dei imi hesaplayn z.
itli kza n ktlesi, mc =
ite ait M mesafesi =
Son hz, vf=
izelge 10.1. Yay Sabitinin Belirlenmesi
As l Ktle
(kg)

Yayn Uzama
Miktar (m)

Uygulanan
Kuvvet (N)

izelge 10.2. Konum-Zaman De erleri

Uzakl k (m)

Zaman (s)

57

Sorular
1. tme ve momentum aras ndaki ilikiyi gznnde bulundurarak, deneysel olarak
itmenin momentuma e it kmas n nas l aklars n z?
2. k yay sabitini belirlemek iin baka bir yntem nerebilir misiniz?
3. 60 gr ktleli bir top, 2 m ykseklikten d tkten sonra 1.80 m ykse e
sramaktad r. Topun izgisel momentumdaki de ime nedir?
4. 2 kg'l k bir cisme etkiyen F x kuvveti zamanla ekildeki gibi deiir.
a. Kuvvetin itmesini,
b. Balangta durgunsa son h zn ve
c. Balangta x ekseni boyunca -2 m/s'lik h za sahipse son h zn bulunuz.
F(N) t

t (s)
2 3 4

5. ekilde gsterildii gibi ktlesi m olan bir top bir duvardan sekiyor. Geli as 0i,
sekme (yans ma) as Or'ye e it (0; .-40, =0 ) olup, arp madan nceki vi h znn
arpmadan sonraki vf h zndan fazlal nemsizdir ( vi wf = v).
a. Topun momentumndaki Ap deiiklii iin v ve 0 cinsinden bir ifade yaz nz.
b. arpma bir At kadar srerse, duvar n topa uygulad ortalama kuvvet olan
F 'nin
bykl iin bir ifade bulunuz. m = 0.1 kg, 0 = 45 , v = 22 m/s, At = 30 m/s
olduunda,
c. Ap'yi,

d. T' 'yi bulunuz.

58

11. MOMENTUMUN KORUNUMU

Gerekli Aralar
Hava ray , basnl hava pompas , iki adet kzak, iki adet optik kap , iki adet 20 cm
uzunlu unda karton plaka, bir adet arp ma lasti i, bir adet mantar ba lk, bir adet
ineli bal k ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama
Bu deneyde, hava ray zerindeki k zaklar aras ndaki arp malar, Newton'un ikinci
ve nc hareket kanunlar ve momentumun korunumu ilkesi yard myla
incelenecektir.
Yatay bir rayda srtnme kuvvetlerini ortadan kald rmak amac yla oluturulan hava
yast zerinde hareket eden iki k zak, arp ma an nda yalnzca birbirlerine
uygulad klar kuvvetin etkisi alt ndadr. Kzaklarn ktleleri m ve m2, hzlar da i;, ve 1--;2
2 ilk hzlar , ktlelerin arp mas ndan sonra momentumun olsun.ve
korunabilmesi iin yeni de erler alacakt r.
arp ma srasnda etkile en kzaklar birbirlerine kar l kl kuvvet uygular. m ve
m2 'ye etki eden kuvvetler s ras ile P, ve F2 olsun. Newton'un ikinci hareket kanununa
gre,
crv,
crv,

F, = m,
(it

ve P, m2

dt-

(11.1)

eklinde yazabiliriz. Newton'un nc hareket kanunu F, ve F2 etkileme

kuvvetlerinin byklklerinin e it ve z t ynl olduunu syler. Yani,
.P1 =,P.2

(11.2)

yazlabilir. Burada :F", ve F2 yerine yaz lrsa,

m

di;

d-;
m 2

dt

2 dt

=o

(11.3)

sonucu bulunur. Denklem (11.3) dzenlenirse,

d
(m,v, + m,v 2 ) = 0
dt

(11.4)

eklinde elde edilir. m i;, nicelii birinci kzan momentumu olarak tan mlanr ve
/3, ile gsterilir. Di er kzan momentumu ise 152
- ile gsterilir. Denklem (I1.4)'e gre
arpmann her an nda toplam momentumun zamana gre trevi s frdr. Bu nedenle
/3, + P2 toplam momentumunun arp ma ile deimemesi gerekir. Buna gre,
(11.5)
j32 = m ' rn2'2
toplam sabittir ve arp madan sonraki h zlar v; ve v2 de ise bile momentumlar n
toplam sabit kalmaya devam eder. Sonu olarak, esnek arp ma iin momentumun
korunumu aadaki gibi yazd n
59

(11.6)
m - + 111 2:'2
+ mz''2
Esnek arp mada, arp madan sonra ktleler ba ms z bir ekilde hareket ederler.
Esnek arp malardaki kinetik enerjinin korunumu ise,
1
2 -1
miv,
My; = -1 ln,v,' 2 4- -1 M,V; 2
(11.7)
2
2
2
olarak verilir. Esnek arp mada momentum ve enerji korunur.
ki cisim, arp madan sonra birbirine yap arak beraber hareket ederse ya da
arp ma sras nda ekil dei ikliine urarsa, byle arp malara "esnek olmayan
arpma" denir. Esnek olmayan arp malarda kinetik enerji korunmaz. Kaybolan
enerjinin bir k sm i enerjiye dn ebilir ve cisim zerinde bir s cakl k art ya da ekil
dei imi meydana gelebilir. arp ma esnek olmasa da momentum korunur.
arp madan sonra iki cisim birlikte hareket eder. Bu sistem iin momentumun
korunumu,
miVi

+ M2

(11.8)

= ( M I + in2)V

eklinde yaz l r. Burada i;' arp madan sonra her iki ktlenin ortak h zd r. Ktle
merkezinin h z arp madan nce,
M 1

17,
-

M 2 1.32

(11.9)

m + m2
ve arp madan sonra -17 ile gsterilir.
Esnek olmayan arp mada kinetik enerji kayb olacandan kinetik enerji
korunumu,
1

K z-- m
+- m v = (m, + m2 )v' 2 + AK = K so + AK
2 'vi2 2
2
2

(11.10)

eklinde yaz labilir. Burada AK arp ma s rasnda kaybolan kinetik enerjiyi gsterir.
Kinetik enerji zerindeki kay p,
% Kinetik Enerji Kayby

!K K

x100

bants ile verilir.

Deney 11.1. Esnek arp ma

1. Hava rayn yatay konuma getirerek ekil 11.1'deki dzene i kurunuz. 1. ve 2.
optik kap lar deneyerek bilgisayar ba lantlarnn doru yap ldndan emin
olunuz.
K zaklardan birine, arp ma sras nda olu acak enerji kayb n nlemek amac yla
lastikli bal k taknz. Ktlelerin arp madan nceki ve sonraki h zlar n
bulabilmek iin ana menden "arpmalar" seiniz.
3. I ve III blgelerinde bulunan K, ve K2 kzaklarna, yle ilk h zlar veriniz ki, optik
kaplardan tam olarak geerek II blgesinde arp ma gerekle sin. Kzaklar optik
2.

60

kap lardan gemeden <ENTER> tu una basarak bilgisayar lm almaya

hazrlayn z.

ekil 11.1 Esnek arp ma Deney Dzene i

4. K, kzann 1. optik kap dan, K2 kzan n ise 2.optik kapdan geme srelerinden
yararlanarak k zaklarn arp madan nceki k zlarn hesaplamak mmkndr. ki
kzak arptktan sonra yine K i kzann 1. optik kap dan, K2 kzann ise
2.optik kap dan geme srelerinden yararlanarak da, k zaklar n arp madan
sonraki h zlar bulunabilir. Bunun iin kzaklar arp arak ikinci kez optik
kap lardan getikten sonra, <ENTER> tu una basarak lm almay durdurunuz.
Ekranda k zaklarn optik kap lardan geme sreleri listelenir (Bkz. E.2).
5. Kzaklarn arpmadan nceki ve sonraki h zlarn hesaplamak iin bilgisayar
ekran nda beliren menden "zel Seenekler "e giriniz. Bu seenek sizden
kzaklarn zerine yerle tirdiiniz karton plakalar n uzunluunu metre cinsinden
girmenizi isteyecektir. Bu de eri girerek <ENTER> tu una bas n z. Alnan yolun,
bu yolu almak iin geen sreye oran , h z deerlerini verir. Bylece 1. ve 2.
kzan arpmadan nceki ve sonraki h z deerlerini elde edeceksiniz.
6. Elde ettiiniz hz verilerinden yararlanarak arp madan nceki ve sonraki
momentumlan hesaplay nz. Bu deneyi izelge 11.1, izelge 11.2 ve izelge
11.3'deki durumlar iin ayr ayr yaparak bu izelgeleri doldurunuz.
7. Momentum ve kinetik enerji kay plarn hesaplay nz. Momentum ve kinetik
enerjinin korunumu hakk nda ne syleyebilirsiniz?
izelge 11.1.
m =0.2 kg

m2=0.2 kg

yk (m/sn)

vson (m/sn)
P k (kg.m/sn)

Pion (kg.m/sn)
Kuk
Kson

(joule)
(joule)

Momentum kayb
Kinetik enerji kayb

61

izelge 11.2.
m =0.2 kg
vlik

(m/sn)

Vson

(m/sn)

Pilk

m2=0.4 kg

(kg.m/sn)

Pson (kg.m/sn)
Kik (joule)
Ksor, (joule)

% Momentum kayb
% Kinetik enerji kayb

izelge 11.3.
mi =0.2 kg
v k (m/sn)

m2=0.4 kg

vson (mfsn)
Pilk

(kg.m/sn)

Pson (kg.m/sn)
Kk (joule)

Kson (joule)

% Momentum kayb
% Kinetik enerji kayb

'Deney 11.2. Esnek Olmayan arp ma

1. ki kzaa, esnek olmayan arp ma yaptrabilmek iin k zaklardan birine mantar
ulu bal, dierine de i neli bal taknz.
2. Bu deney iin de ana menden "arpmalar"' seiniz ve <ENTER> tu una
basarak lm almay balatnz. Deney 11.1'de oldu u gibi, II blgesinde
arpacak ekilde kzaklara ilk h zlar veriniz. Bu kez arp ma s rasnda kzaklar
birbirine yapacandan, arp madan sonra iki kzak birlikte hareket edecektir.
3. KI kzann I. optik kap dan, K2 kzan n 2. optik kapdan geme srelerinden
yararlanarak k zaklarn arp madan nceki h zlarn hesaplamak mmkndr.
arp madan sonra iki kzak birlikte optik kap dan geer ve bu kap dan kzan
geme sresinden yararlanarak da arp madan sonraki h z deeri bulunabilir. Bu
62

amala arp ma sonunda, birlikte hareket eden iki k zaktan yaln zca biri herhangi
bir optik kap dan tamamen getikten hemen sonra <ENTER> tu una basarak
lm almay durdurunuz. Ekranda k zaklar n optik kap lardan geme sreleri
listelenir.
4. arpmadan nceki ve sonraki h zlar hesaplamak iin bilgisayar ekran nda
grlen menden "zel Seenekler"i seip, karton plakalar n uzunlu unu metre
cinsinden giriniz. Elde etti iniz hz verilerinden yararlanarak izelge 11.4 ve
izelge 11.5'i doldurunuz.
5. Momentum ve kinetik enerji kay plarn hesaplaynz. Esnek olmayan arp mada
momentum ve kinetik enerji korunumu iin ne syleyebilirsiniz?
izelge 11.4. mi=0.2 kg , m2=0.4 kg
Vi

V2

Vkm

PlIk= P1 + P2

Pson

(m/sn)

(m/sn)

(m/sn)

(kg.m/sn)

(kg.m/sn)

Kik=

K +K2
(joule)

K.
(joule)

K.
(joule)

% Momentum kayb
% Kinetik enerji kayb

izelge11.5. mi=0.2 kg , m2=0.2 kg

Vi

V2

Vkm

Pilk= P1 1. P2

Pson

Knk= K1+K2

(m/sn)

(m/sn)

(m/sn)

(kg.m/sn)

(kg.m/sn)

(joule)

% Momentum kayb
% Kinetik enerji kayb

63

Sorular
1. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde hareket eden iki ktlenin h z vektrleri
aa da gsterilmi tir.

a. Toplam momentumu (byklk ve yn olarak) bulunuz.

b. Ktle merkezinin h zn (byklk ve yn olarak) bulunuz.
2. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde iki cismin arp mas ematik olarak a ada
gsterilmi tir (mi=100gr, vi=3 cm/sn; m2=200gr, v2=2cm/sn). arp madan sonra
iki ktle birbirine yap k olarak birlikte hareket ediyorlar.
. n2

a. Yapk ktlenin hangi hzla ve hangi dorultuda hareket edece ini bulunuz.
b. arp ma srasnda oluan kinetik enerji kayb n % cinsinden hesaplay nz ve
arpmann trn belirleyiniz.
3. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde iki cismin arp mas ematik olarak a ada
gsterilmi tir (m =150gr, v i =2 cm/sn; m2=200gr, v2=1.5 cm/sn).

64

a. Toplam momentumu ve ktle merkezinin h zn bulunuz.

b. Bu arp madaki kinetik enerji kayb %20 oldu una gre arp madan sonraki
toplam kinetik enerjiyi hesaplay n z.
4. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde e it ktleli iki cismin arp mas ematik
olarak aada gsterilmi tir. arp man n tamamen esnek oldu unu varsayarak,
arp madan sonra iki ktlenin h z vektrleri aras ndaki a y bulunuz.

65

B. DNME D NAM
Bu blmde, dnme dinami ini incelemek zere iki farkl Dnme Dinamii Deney
Seti kullan larak, 10 adet deney haz rlanm t r. Deneylere balamadan nce bu iki deney
seti tan t larak, kurulmas anlat lacakt r. Her deneyde hangi setin kullan laca
belirtilecek, ancak tan tm birkez daha ayr ca verilmeyecektir.

Dnme Dinamii Deney Seti I

Dnme Dinami i Deney Seti I'de yer alan paralar ekil B.1'de grlmektedir.
Dzenek, temel olarak ayakl seviyesi ayarlanabilir ana tabla zerine bir mil
arac lyla yerletirilen ve serbeste dnebilen kademeli makaral diskten olu maktad r
( ekil B.2).

vida
su dzeci

seviyesi ayarlanabilir
ana tabla

O
opt k kap
k skac

mil

maT<ara
k skac

kademeli makaral
ana disk

elik ubuk

yard mc disk

ekil B.1. Dnme Dzene i Deney Seti I'i Oluturan Paralar

Bu deney seti ile dnme hareketi ile ilgili olarak merkezcil kuvvet, a sal ivme,
enerjinin korunumu ve asal momentumun korunumu gibi deneyler yap labilmektedir.
Kurulmas ve i letilmesi olduka kolay olan deney seti, srtnmesi kk, dner bir ana
diskten olu ur. Dnen sistemin eylemsizlik momenti, ana disk zerine yard mc disk,
elik ubuk veya elik halkan n yerletirilmesiyle de itirilebilir. Dnme Dinami i
Deney Seti I ile yap lan deneylerde lm ve hesaplamalar, ak ll makaran n bal
olduu bir bilgisayar yard myla gerekletirilmektedir.
Dzenein hareketi, Newton'un II. yasas kullanlarak, t=la bant s ile tanmlanr.
Burada T, dnmeyi salayan tork; I, dnen cismin eylemsizlik momenti; o ise dzene in

66

a sal ivmesidir. Deneylerde, deneysel olarak elde edilen eylemsizlik momenti, a sal
ivme vb. gibi de erler, teorik olarak hesaplanan de erlerle kar latr lacakt r.
Hesaplamalarda yard mc olmas a sndan kullan lan aralarla ilgili gerekli
byklkler aada verilmi tir.
Ana Disk

M=991 gr

R=12.7 cm

1=7.50 10-3 kg m2

Yard mc Disk

M=894 gr

R=12.7 cm

1=7.22 10 -3 kg m2

elik Halka

M=701 gr

Rd,=6.4 cm R,,=5.4 cm

1=2.46 10-3 kg m2

elik ubuk

M=690 gr

22.5 cm x 5.1 cm

1=2.98 10-3 kg m2

Kademeli Makara
Yar aplar

r1 =1.50 cm

r2=2.00 cm

r3=2.50 cm

Dnme Dinamii Deney Seti I'in Kurulmas

1. Bir sehpa zerine seviyesi ayarlanabilen ana tablay yerletirerek, su dzeci
yard myla yatayl salanncaya kadar, tablan n ayaklarndaki ayar vidalar yla
oynay n z.
2. Mili, tablan n ortas ndaki delie yerletiriniz. Yard mc disk kullanlacaksa mili,
uzun taraf ste gelecek ekilde yerle tirmeniz gerekir.
3. Mil zerine ana diski yerle tiriniz. Eer yard mc disk kullan lacaksa ana disk,
zerindeki kademeli makara alta gelecek ekilde yerletirilmelidir.
4. Ana tablan n kenarndaki deliklerden birine makara k skacn yerletiriniz.
5. Akll makara ubu unu, makara k skacndaki delie yerletirerek viday sknz
(Ana disk zerindeki kademeli makara altta ise stteki, stte ise alttaki deli i
kullannz) ve makaray ekil B.2'de grld gibi ana diskin kenar na dayayn z.

mi

ak ll
makara

ana disk
ak ll makara
k skac

ana disk

mengene

ffii~111! .r.,

1.1

m, mr---x

as l
ktle
lastik
lastik

mengene

as l
ktle

a ll
makara
ak ll makara
k skac

ekil B.2. Dnme Dinami i Deney Seti I

67

6. Ak ll makaran n ana disk ile iyi temas halinde olmas iin, tablan n aya ile
makara ubu unu paket lasti i ile balayn z. Bylece ana diskin dnme hareketi,
onunla birlikte dnen ak ll makara yard myla alg lanacaktr. Dnme Dinami i
Deney Seti I ile yap lan tm deneylerde "Smart Pulley Timer" yaz l m
kullan lmakta ve program ".spt" komutu ile al t r lmaktad r (Bak n z E.I).

Uyar
Yanl zaman lm almamak iin, ak ll makara, disk harekete ba lad ktan sonra
diskle temas ettirilmelidir.

Dnme Dinami i Deney Seti II

Dnme Dinami i Deney Seti II, hemen hemen srtnmesiz bir ortamda dnme
hareketi deneylerini yapmam z salar. Dnme dzene i, hava yastklar tarafndan
taban dzleminden ve birbirinden yal t lm iki adet diskten olu ur (ekil B.3 ve B.4).
Her diskin kenarnda siyah ve beyaz izgiler vard r. Dnme Dinami i Deney Seti II ile
yap lan deneylerde lmler, hem optik okuyucu, hem de bilgisayar yard m yla
alnabilir. Deney seti zerinde, dnme hareketini belirlemek amac yla yer alan optik
okuyucu, disk dnerken nnden geen siyah izgileri sayarak, dnme frekans n
saniyede geen izgi say s cinsinden tanmlar. Bu bilgi ile dnen disklerin a sal h z
kolayca hesaplanabilir. Deney seti bilgisayara ba land nda ise, lelim yntemi ak ll
makaradakine benzer.
Optik okuyucu, disklerin yan yzeyinde yer alan siyah izgilerden birinin
balangc ndan, ikincisinin balang c na kadar geen sreyi alg layarak, bilgisayara
aktarr. Dnme Dinami i Deney Seti II ile bilgisayar kullan larak yap lan deneylerde,
"Smart Pulley Timer" yazl m kullanlmakta ve program "spt" komutuyla
al trlmaktad r (Baknz )v.1).
ktleleri e it
iki halka

srgl ktle dzenei (haller)

ubuk

alm'inyum
plaka
o o o

burulma
sarkac

Ktleler
Sgr(1)
10 gr (2
20 gr (3)

ktle
eskisi

tork
makaralar

p
tutaca

su

tka (2)

T Ta, T
vidalar
gri (2)
krmz (1)
siyah (4)
ortas delik (1)

68

vidalai.

e24 dzeci

ekil B.3. Dnme Dinami i Deney Seti II'yi Olu turan Paralar

hava
yatakl
makara

diskler
(2 elik,
1 alminyum)

optik
okuyucular

saysal gsterge

ekil B.4. Dnme Dinami i Deney Seti II

Kullanlan aralara ait byklkler:
elik Disk

M=1.6 kg

R=6.25 cm

Alminyum Disk

M=0.6 kg

R=6.25 cm

Halkalar n Yarapiar

R =3.75 cm

R2=6.25 cm

Tork Makaralarn n Yaraplar

r1=2.50 em

r2=1.25 cm

Dnme Dinamii Deney Seti II'nin Kurulmas

Dengesiz bir yk altnda bile diskin sabit bir h z ya da ivmeyle dnebilmesi iin
dzenei masaya zenle yerle tiriniz. Yatayl n, bir su diizeci yard myla ve ayan
vidalarn kullanarak salaynz. Deneyde kullanacanz tm disklerin temiz olmas na
dikkat ediniz. Gerekirse temiz ve yumu ak bir bezle siliniz.
1. Taban diskin zerine di er diskleri s rasna dikkat ederek yerle tiriniz. Alttaki
diskte "This side MUST be DOWN" yazsnn alta gelmesine dikkat ediniz.
2. Kompresr al trarak, disklerin alt nda srtnmeyi azaltan hava yast m
olumasn salaynz.
Uyar
Btn deneyler boyunca, hava kompresr daima temiz, kuru ve bas nc 7-10 PSI
civarnda olmald r. Kirli ve nemli hava mil yataklar n tkayaca iin srtnme
artabilir. Her birimin knda bir filtre bulunmas na ramen, basnl hava sistemi
iindeki kir ve nemi tamamen ortadan kald rmaya yeterli de ildir. Bu nedenle su ve toz
tutucu bir dzenek dnme setine en yak n noktada kompresr kna konmutur.
69

3. ki disk beraber veya birbirinden ba msz olarak dnebilece i gibi, altttaki disk
dururken sadece stteki diskte dnebilmektedir. Bu seim, iki i ne tka
kullan larak yaplabilir (Eer sistemi kullanmak istemiyorsan z, bu tkalar "Valve
Pin Storage" yaz l boluklara yerletirilmelidir). ne tkacn birini "Bottom Disk
Valve" yaz l bolua, dierini "Valve Pin Storage" yaz l bolua yerletirerek,
diske bir dnme hareketi veriniz. ne t kac kaldrdnzda disklerin ikisi de
taban diskin zerine oturacakt r (ekil B.5).
4. Bir ine tkac n "Bottom Disk Valve" boluuna, dier ine tkacn ise stteki
diskin zerindeki vidan n deliine yerletiriniz. Bu durumda diskler z t ynde ve
birbirinden bamsz olarak hareket ederler.
5. stteki diskin zerinden i ne tkac alnd zaman, stteki disk, alttaki disk
zerine oturur ve tek bir cisirn gibi hareket ederler.
6. 9V de adaptrn fi ini optik okuyucu zerine tak nz.
7. ne tkalarnn her ikisini birlikte yerletirerek diskleri yavaa
dndrdnzde gstergenin zerinde yer alan LED'lerin yan p sndn
grebilirsiniz. Her LED, optik okuyucu siyah izgiyi alg ladnda yanar, beyaz
izgiyi alg ladnda sner. Gsterge, saniyede alg lanan siyah izgi say sn sayar.
Alnan lmler her 2.00 saniyede bir yenilenerek gstergede belirir. Ba ka bir
deyile, asal hzn zamana gre deiimi gzlenirken gstergedeki de er, her
2.00 saniyede bir deiir.
8. Gstergenin yannda yer alan anahtar n konumuna gre (alt ya da st) gsterge,
alttaki diske ya da stteki diske ait lm say m/saniye cinsinden gsterir.
Diskleri farkl hzlarda dndrrken anahtar , her diski ayr ayr izlemek zere,
abucak alt ya da st konumuna getirirseniz do ru bir lm alamazsnz.
lmleri do ru okuyabilmek iin, anahtar evirdikten sonra mutlaka iki saniye
bekleyiniz.
tka
gsterge anahtar

st disk
It disk
taban disk t

1111111111111011111111111111111111111111111111111i iiiiiiiiiiii .','

alt disk
tka

"Valve Pin Storage"

konumu

rr

ekil B.S. Dnme Dinami i Deney Seti II

9. Gsterge birim zamanda okuyucudan geen izgi say sn sayar. Hesaplamalarda
aada radyan/s cinsinden verilen bilgileri kullanmal snz.
N = disk etrafndaki siyah izgi says = 200
= radyan/izgi = 2n/N = 0.0314 radyan/izgi

70

Eer S birim zamandaki izgi say s ise, diskin a sal h z (o) aadaki ekilde
hesaplanabilir.
c = cS= 0.0314 S = cS
Alternatif olarak, a sal h z, S'nin 200 izgiye blnmesiyle, devir/s olarak da
hesaplanabilir.
Sabit Tork'un Uygulanmas
Dnme Dinami i Deney Seti 11 ile yap lan deneylerde sisteme sabit bir tork
uygulamak iin s ras yla aadaki admlar takip ediniz.
1. Deney setini ekil B.6'da grld gibi, hava makaras laboratuvardaki
masanzn kenarna gelecek ekilde yerle tiriniz.
2. Yaklak 1.50 m uzunluundaki ipi, ip tutacana balaynz. p tutacan, tork
makaras nn iine yerletirdikten sonra, ipi tork makaras nn entiinden geiriniz.
Tork makaras n diskin zerine yerletirerek, viday sknz.
3. Ktle asksn ipin dier ucuna balaynz ve ktle ekleyiniz. p tam olarak
uzat ldnda, ktle asks hemen hemen yere de melidir.
4. Hava kompresrn al trnz. Ktle ask s hava makaras na ulancaya kadar
diski dndrerek, ipi tork makaras nn etrafna sarnz. Diski serbest b raknz ve
ktlenin dmesine izin veriniz.
5. Asl ktle arac lyla dnen disk zerine etki eden tork, 'c=mgr e itliinden
hesaplanabilir. Burada m as l ktle, g yerekimi ivmesi, r ise tork makaras n n
yarapdr.

11111111111111 111111 111111111111111111111111111111

1111111111111111111111 1111111111 1111111111111111

ekil B.6. Sabit Torkun Uygulanmas

71

Bu eitlik, aa dogru ivmelenen as l bir ktle iin Newton Hareket Kanunlar

yaz larak elde edilebilir. pin gerilmesi ekil B.7'de de grld gibi art k mg'ye eit
deildir.

I = diskin eylemsizlik momenti

MR 2 f2
M = diskin ktlesi
R = diskin yanap
= diskin asal ivmesi
T = ipin gerilme kuvvet'
a = as l cismin ivmesi
mg = as l cismin arl
m = asl cismin ktlesi
g = yerekimi ivmesi

ekil B.7. Tork Diyagram

Bu durumda, as l ktleye Newton'un Hareket Kanunlar uygulan p,
kullan lrsa,

= la ba nts

= Fxl" = rT
ma = mg - T
a=

ve Denklem (B.1)'den T ekilerek, Denklem (B.2)'de yerine yaz lrsa,

la
ma = mg -r
bulunur. Bu denklem, Denklem (B.3) de kullan larak yeniden yaz lrsa, a sal ivme,

mg

(B.4)

I
(mr +-)

eklindedir. Disk zerindeki net torku belirlemek iin a sal ivme Denklem (B.1)'de
yerine yaz lrsa,
T=

Ia -

mgr
2
mr
( I +1)

1
elde edilir. Diskin eylemsizlik momenti / =
2

72

MR 2 oldu una gre,

(B.5)

mgr
,
2mr

(B.6)
1)

MR

bulunur. Bu denklemde, e er dnen diskin ktlesi ve yar ap (M ve R) as l ktlenin

2mr 2
deerinden ve tork makaras nn yarapndan (m ve r) daha bykse,
terimi l' in
MR2
yannda ihmal edilebilir ve,
(B.7)
= mgr
elde edilir.

73

12. MERKEZC L KUVVET

Gerekli Aralar

vida
su dzeci

seviyesi ayarlanabilir
ana tabla

8
mil

makara
k skac

opt k kap
k skac

kademeli makaral
ana disk

makaral ray sistemi

ktle eskisi

Ktleler
5 gr (2)
10 gr (2)
20 gr (2)
50 gr (2)
100 gr (2)

araba

iplik

Ama
Merkezcil Kuvvet Dzene i, dzgn dairesel hareketi incelemek iin kurulan bir
dzenektir. Bu sistemi kullanarak, dzgn dairesel hareketi tan mlayan Fc= mRo2
ntsnm doruluu aratr labilir. Bunun iin, bu bantdaki m, R, Fc deikenleri ba
srayla deitirilip, co'ya etkisi incelenir.
Ray sistemi dnen diskin ap boyunca monte edilmi tir (ekil 12.1). Arabay
diskle beraber dndrmek iin, arabay dnme eksenine do ru ivmelendiren bir
merkezcil kuvvete ihtiya vard r. Bu kuvvet ise, dnen diskin merkezindeki delikten
arabaya tutturulan ask ktleleri ile uygulan r. ekil 12.1'de gsterildii gibi, ktlelerin
asl olduu ipe bir kiska tutturulmu tur. Balamak iin disk elle dndrlr ve dnme
hz arttka kska diskin merkezine do ru ekilmeye balar. Yeterli bir h za
ulaldncla kska merkeze iyice dayan r ve bu durumda istenen merkezcil kuvvet
74

elde edilmi demektir. Srtnme, diskin dn n yavalatr ve araban n dnme h z

yava yava azal r. Sonu olarak, as l ktlelerin olu turduu merkezci( kuvvet, dzgn
dairesel hareketi devam ettirmek iin gerekli olan kuvvete bask n gelir ve araba ieri
doru ekilmeye balar. Asal h z lmek iin ak ll makara kullan lr. Araban n
merkeze doru kaymaya balad nokta, bilgisayarda izdirilen a sal h z-zaman
grafinden kolayca grlebilir ( ekil 12.1). Kk bir srtnme d nda, dnen sisteme
etkiyen net bir tork olmad ndan, a sal momentumun korunumlu kalmas iin sistemin
a sal h z artmak zorundad r. A sal h zdaki bu ani art a sal hz-zaman grafinden
kolayca grlebilir. Sonu olarak, merkezcil kuvvet deneyinde F c= mRo2
nt sndaki m, R ve F, de ikenleri s rayla deitirilerek a sal h z llr ve elde ba
edilen sonulara gre bu bant n n doruluu aratr labilir.

m = araba
ktlesi

ray

merkecil kuvvet = F,

Il

MW~X~~1~~0~ffl

mffi =asll~askik~

m 8g = e

rnek bilgisayar gratii

ekil 12.1. Merkezcil Kuvvet Deneyi

Deney Dzeneinin Kurulmas
1. Deney dzene ini ekil 12.2'de grld gibi kurabilmek iin, seviyesi
ayarlanabilir ana tablay ayakl sehpa zerine yerle tiriniz. Kademeli makaral
diski, makaralar alta gelecek ekilde yerletirerek su dzeci ile yatayl n
salaynz.
2. Ray sistemini diskin zerine yerletiriniz. Bu i lem srasnda, ray sisteminin
altndaki silindir ve ine, ana disk zerindeki kk deli e ve mile denk
gelmelidir.
3. Bir para ipi, araban n tekerlekleri ile ktleleri ekleyece iniz alminyum destek
aras na balaynz ve arabay , tekerlekleri ray sistemine oturacak ekilde
yerletiriniz.

75

e
W Il

Fc = mag

ma = asit ktle+ask ktlesi

ekil 12.2. Deney Dzene i

4. Arabaya baladnz ipin dier ucunu, ray n merkezindeki makara zerinden,
nce ray n, sonra da diskin merkezindeki delikten geiriniz. Bylece ip, sistemin
altnda serbeste as l durumda kalacaktr.
5. pin bota kalan ucuna ktle ask sn, ask zerindeki enti e ipi bir ka kez
dolayarak tutturunuz. Ayn zamanda ipe bir de kska tutturunuz. Bu k ska ipe
olduka sk bir ekilde tutturulmal dr. Bunun iin bir ata kullanabilirsiniz.
6. Arabaya ve ktle ask sna arzu etti iniz kadar ktle ekleyebilirsiniz. Ba lang
olarak arabaya 100 gr, ktle ask sna da 10 gr'l k ktle ekleyiniz. Arabay, rayn
ucundaki deste e demeyecek ekilde rayn ucuna doru ekiniz. Atac , dnen
tablann tam altna gelecek ekilde ayarlaynz. imdi diski elinizle yavaa
dndrmeye balaynz ve araba merkeze do ru ekilmeden yerinde sabit
kalncaya kadar h zlandrnz.
Uyar
Arabay yerinde sabit tutabilmek iin gerekli h z ayarlayncaya kadar dndrme
ilemine devam ediniz ve bu h za ulatnz zaman akll makaray diskle temas
ettirerek lm almaya ba larn z.
Deney
1. Araba zerine istedi iniz kadar ktle ekleyerek, araban n ve eklediiniz ktlenin
toplaman' izelge 12.1'e kaydediniz (Araban n ktlesi 15 gr'd r).
Not Balang olarak arabaya ve ktle ask sna nispeten kk ktleler ekleyiniz. Daha
byk ktleleri ancak deney dzene ine olan deneyiminiz ad ma ekleyebilirsiniz.
2. Merkezcil kuvveti oluturmak iin ne kadar ktle ekleyece inizi belirleyiniz.
Belirlediiniz bu ktle miktar n askya yerletiriniz. Askya eklediiniz ktle ile
asknn ktlesini
toplayarak, toplam ktleyi m a eklinde izelge 12.1'e
kaydediniz.
3. Arabay rayn u noktasna doru, belirlediiniz yarap miktar kadar ekiniz.
Arabay istediiniz konuma getirdikten sonra, atac dnen tablan n miliyle ayn
seviyeye gelecek ekilde ayarlay nz. Araban n merkezi ile dnme ekseni
arasndaki R yarapn lnz ve izelge 12.1'e kaydediniz.
76

4. Ak ll makaran n diskin kenarna dememesine dikkat ediniz. Ana menden "itle

lm" seeneine girerek <ENTER> tuuna bas nz.
5. Arabay zerindeki ktlelerle birlikte, ray n zerindeki deste e demeyecek bir
konumda tutunuz. Diski yava yava hz n art rarak elle dndrmeye balaynz.
Dndtirme ilemini araba serbest b rak lnca merkeze doru kaymayacak hale
gelinceye kadar srdrnz (Bu durumu sa layacak doru hz bulana kadar
pekok dnme yapmak zorunda kalabilirsiniz).
6. Araba R yar apnda sabit kald anda akll makaray diskin kenarna doru
itiniz. Diskin hz srtnmeden dolay azalacak ve araba merkeze do ru hareket
etmeye balayacaktr. Bu durumda ak ll makaray diskin kenarnda bir sre daha
tutmaya devam ediniz ve zaman lmn durdurmak iin <ENTER> tu una
basnz.
Not Diskin hz, as l ktlenin neden oldu u merkezcil kuvvet ile araban n ivmesinin
dengeledii noktaya geldiinde R yarap azalmaya balar. Araba konumundaki
bu deiim, dnen sistemin eylemsizlik momentini azalt r. Kk bir srtnme
dnda sisteme etkiyen bir tork olmad ndan, a sal momentumun korunumlu
kalabilmesi iin dnen sistemin a sal hz anmak zorundad r. A sal hzdaki bu
art, asal hz-zaman grafinde, kuvvetlerin dengelendi i yani, R yanap nn
azalmaya ba lamadan hemen nceki nokta olarak kendini gsterecektir.
7. Bilgisayar zaman de erlerini izelge eklinde verecektir. Grafik izdirmek iin
"Grafikleme "yi, daha sonra da "Hz-Zaman " seiniz. Kulland nz cihaz tipini
tanmlamanz gerektiinde "Dnme Diizene i" seene ine girerek <ENTER>
tuuna basnz. Grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir"i
`E' konumuna getirerek <ENTER> tu una basnz. Karnza gelen menden yatay
eksen ayarn "Otomatik Ayar, De iken Balang" eklinde seerek tekrar
<ENTER> tuuna basnz. Dey eksen ayar iin ayn ilemi tekrarlaynz.
8. Grafi inceleyiniz . Asal hz azalrken meydana gelen ani art a dikkat ediniz.
9. <ENTER> tuuna basarak, veri izelgesini incelemek iin "Veri Tablosunu
Gster% seiniz. izelgeden a sal hzdaki ani art tan hemen nceki hz deerini
belirleyiniz. Bu deeri w a sal hz olarak tan mlarsak, bu deer, merkezci!
kuvvetin arabaya R yar apl dzgn dairesel hareket yapt rd hz deerine kar
gelir. Bu deeri izelge 12.1'e kaydediniz.
10. R yarapn ve m ktlesini sabit tutup, F e 'yi yani, as l ktleyi deitirerek 2-9
admlarn tekrarlaynz. Fc'nin deiimi o'yi nasl etkiledi?
11. R yanapn ve Fc 'yi sabit tutup, m ktlesini de itirerek 1-9 ad mlarn
tekrarlaynz. m ktlesindeki de iim co'yi nas l etkiledi?
12. Fe'yi ve m ktlesini sabit tutup, R yar apm deitirerek 1-9 ad mlarn
tekrarlaynz. R yarapndaki deiim yi nas l etkiledi?

77

izelge 12.1. Veriler

As l Ktle
ma

Araba Ktlesi
m

Yarap

R A sal H z

Sorular

1. 1.5 kg ktleli bir cismin, yar ap 0.4 m olan bir yrngede 4 m/s'lik h zla
dnmesi iin gerekli olan merkezcil kuvvet nedir?
2. 0.25 kg ktleli bir disk, 1 m uzunlu unda bir ipin ucuna balanarak srtnmesiz
yatay bir masada dndrlmektedir. pin dier ucu masan n ortas ndaki bir
delikten geirilip 1 kg'l k ktle as lm ve 0.25 kg'l k ktle masa zerinde
dnerken, 1 kg'l k ktle denge durumunda kalm tr.
a. pteki gerilme nedir?
b. Diske etki eden merkezcil kuvvet nedir?
c. Diskin hz nedir?

78

13. AISAL HIZ

Gerekli Aralar
Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacaktr. Eer deney
dzeneinin kurulmas ile ilgili sorunlarn z varsa (hava kompresrnn nas l
altr laca gibi), mutlaka laboratuvar sorumlular na dannz.
Ama
Bir kat cisim, ekli bozulmayan veya btn parac k iftleri aras ndaki uzakl klar n
sabit olduu cisim olarak tan mlanr.
Bu deneyde, kat bir cismin sabit bir eksen etraf ndaki dnmesini inceleyece iz.
Sabit bir eksen etraf ndaki dnme iin, kat cisim zerindeki her noktan n a sal hz ve
ivmesi ayndr. Yani, a a sal hz ve a a sal ivmesi kat cismin dnme hareketini
belirler. Dnme hareketindeki T=Ia bants, lineer harekette Newton'un II. yasas olan
F=tna bantsnn karl dr.
Deney
1. ekil 13.1'de grld gibi deney dzeneini kurunuz. En ste elik diski
yerletiriniz.

tka
gsterge anahtar
11111111
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

st disk
ft disk
7.taban disk tika

alt disk
tika

Pin Storage"
"Valveonumu
k

ekil 13.1. Deney Dzene i

2. Deney dzeneinin dzgn bir zemin zerinde olup olmad n anlamak iin su
dzecini kullan nz, dzgn deilse yatayl n salaynz.
3. AC adaptr prize tak p, saysal gstergeyi al trnz. "Display (gsterge)"
dmesini "Upper (st)" konumuna getiriniz. Bylece optik okuyucuda
gzlediiniz deer stteki diske ait olacakt r. Hava kompresrn a nz ve hava
basncn yaklak olarak 9-10 PSI'ye ayarlay nz.
4. Alttaki disk iin ine t kacnn "Valve Pin Storage" konumunda olup olmad n
kontrol ediniz. Bu durumda alttaki disk durgun kalacakt r.
79

5. stteki diski hafife dndrnz. Birka dakika iin say sal gstergeyi izleyiniz.
Gzledi iniz deer sabit mi, artma veya azalma var m ? imdi dnme diskinin
a sal h z na bal olarak gstergenin nas l okunduunu grmek iin a adaki
deneyi yap n z ve lmlerin izi izelge 13.1'e kaydediniz.
6. stteki diskin herhangi bir yerine, bir para bant yap t rn z (ekil 13.2).
7. Diski hafife dndrnz ve say sal gsterge zerinde ilk okunan de eri S, olarak
izelge 13.1'e kaydediniz.
8. Band izleyerek D devir say s olmak zere, diskin 30 kez dnmesi iin geen
sreyi, bir kronometre yard myla lerek izelge 13.1'e kaydediniz.

ekil 13.2.
9. Bu zaman aral nn sonunda saysal gsterge zerindeki son de eri S, olarak
izelge 13.1'e yaz n z.
10. Verilerinizden, toplam a y (0) radyan cinsinden hesaplay nz. t zamannda dnen
disk iin 0=270 olacakt r. Buradan, t zaman boyunca diskin ortalama a sal
hzn (oort = 0 / t) belirleyiniz.
11. t zaman boyunca gstergeden ortalama S de erlerini hesaplaynz (Sort=
1
(S,+Ss)).
2
12. Hesaplanan deerleri kullanarak, x sabitini xSort=coor bants yardmyla
belirleyiniz.
13. Deneyi on kez tekrarlay n z. Deneysel olarak buldu unuz c deerlerinin
ortalamas n alarak, teorik de eri (x=0.0314) ile kar latrnz ve sonucu
yorumlayn z.

80

izelge 13.1.
S,

Ss

(izgi/sn)

(izgi/sn)

Oort

Sort

(sn)

(rad)

(rad/sn)

(izgi/sn)

(rad/izgi)

Sorular
1. Teorik olarak c sabitini nas l belirlersiniz? De iik yollardan bu sabiti elde etmeye
aln z
2. Deney boyunca a sal hz nasl olmaldr? Eer bu de erde baz dalgalanmalar
gzlenirse bunu nas l aklarsnz?
3. Bir tekerlek, 3.5 rad/s 2 deerindeki sabit a sal ivme ile dnyor. t=0 an nda
tekerlein asal hz 2 radls ise,
a. 2 s'de tekerlek ne kadarl k a dner?
b. t=2 s sonra a sal h z nedir?
4. Bir tekerlek, a sal yerdeitirmenin zamana ball 0=at2+bt3 olacak ekilde
dnyor. Burada a ve b sabittir. Zaman n fonksiyonu olarak,
a. asal hz,
b. asal ivme eitliklerini elde ediniz.
5. Bir elektrik motoru, bir deirmen tan! 100 devir/dak hzla dndrrken elektrik
aniden kesiliyor. Negatif ivme bykl n sabit ve 2 rad/s 2 alarak,
a. deirmen ne kadar srede durur?
b. Bu srede ta ka radyan dner?

81

14. AISAL VME

Deney 14.1. A sal ivme I
Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullan lacaktr.
Ama
Sabit bir eksen etraf nda, te et dorultuda Ft kuvvetinin etkisiyle dnen m ktleli
kat bir cisim d nelim. Teetsel kuvvet, teetsel at ivmesini olu turur. Ft kuvvetinin
balang ca gre torku, F t ile Ft 'nin uygulama noktas nn dnme eksenine dik uzakl n n
arp m na eittir ( ekil 14.1).
= = ma

ekil 14.1. Tork Geometrisi

Teetsel ivme, a sal ivmeye at = ra eitlii ile bal olduundan,
= (mra )r = (mr 2 )a
olarak yaz labilir. Yani, cisme etkiyen tork, a sal ivme ile orant l dr ve orant sabiti
eylemsizlik momentidir.
- = 1a
1 eylemsizlik momenti dnme eksenine, cismin ktlesine ve geometrik ekline bald r.
Sabit bir eksen etrafnda dnen kat bir cisim zerindeki her noktaya etkiyen kuvvet
ve bu noktalar n izgisel h z ve ivmeleri farkl d r. Ancak, a sal h z ve ivmeleri ayn dr.
Bu nedenle, dnen kat bir cisim, bir btn olarak a sal ivme, a sal h z ve net tork ile
tan mlanr.
Sonu olarak, bir kuvvet, bir cismin dnmesine yol aarsa, cismin a sal ivmesi drt
nicelie bald r.

82

a=

/
/
Bunlar, kuvvetin bykl , kuvvetin yn, kuvvetin cisme uygulanma noktas ve
eylemsizlik momentidir.
Bu deneyde, dnen bir cismin a sal ivmesi ile bu nicelikler aras ndaki iliki
incelenecektir.
Deney
1. ekil 14.2'de grlen dzene i ana disk zerindeki makaralar ste gelecek ekilde
kurunuz ve su dzeci yard myla yatayl n salayntz.
2. Ana disk zerindeki kademeli makaralar n en kn 1-1.5 m uzunlu unda ip
sarnz. pin dier ucuna baka bir makara zerinden ktle ask sn balaynz.
3. Ana disk zerindeki makaraya tork uygulamak amac yla ktle asksna toplam 40
gr ktle ekleyiniz (ktle ask s nn ktlesinin 5 gr olduunu unutmaynz). Ana
diskin ktlesi ve yar ap (M ve R), as l ktlenin deerinden ve makaran n
yarapndan (m ve r) daha byk olduu iin = mgr olarak almak iyi bir
yaklamdr. Bu yaklam yap l rsa, ktle asksna eklediimiz 40 glk ktle,
sisteme 0.4 Newton de erinde sabit bir kuvvetin etki etmesini sa layacaktr.
4. Ana diskle ak ll makaray temas haline getiriniz. Optik kap zerindeki LED
yanyorsa, snmesi iin diski hafife dndrnz.
5. Ana menden "itle lm" seene ine girip <ENTER> tu una basarak
bilgisayar lm almaya haz r hale getiriniz.
6. Ktleyi serbest b raknz ve yere d meden hemen nce <ENTER> tuuna basarak
zaman lmn durdurunuz.

=AM- 11119~111",,

ekil 14.2. Deney Dzene i

7. Bu durumda llen zaman de erleri ekranda listelenecektir. <ENTER> tu una
basarak "Grafikleme "yi, bunun altndaki menden de "Hz-Zaman "I seerek
tekrar <ENTER> tu una bas nz. Karnza gelen seeneklerden kullan lan deney
setini tanmlamak iin "Dnme Dzene i "ne girerek tekrar <ENTER> tu una
83

bas n z. Bu seenekle h z deerleri radyan/saniye cinsinden hesaplanacakt r.

8. Grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir" ve "statistik"i
<SPACE BAR> tu u ile 'E' konumuna getirerek <ENTER> tu una bas nz.
Grafigin zerinde yer alan ve grafi in eimi olan M deeri, rad/s2 cinsinden diskin
asal ivmesine e ittir. A sal ivme deerini izelge 14.1'e kaydediniz.
9. De i ik yar apl di er iki makaray kullanarak 3-8 ad mlarn tekrarlaym z.
10. pi tekrar en kk yar apl makaraya sar n z. Ktle asksna ekleyeceiniz 80,
120, 160, 200 gr deerindeki ktlelerle uygulanan sabit kuvveti de itirerek 4-8
ad mlarn tekrarlay n z.
11. Ana diski ters eviriniz. En kk yar apl makaray kullanarak, ktle ask s na 40
gr'l k ktle ekleyiniz. Ana disk zerine yard mc disk, elik halka ve elik ubuk
ekleyerek 4-8 ad mlarn tekrarlaym z.
izelge 14.1. Veriler
Dnen Cisim

Uygulanan Kuvvet
(N)

Makara Yar ap
(cm)

Ana Disk

0.4

1.50

Ana Disk

0.4

2.00

Ana Disk

0.4

2.50

Ana Disk

0.8

1.50

Ana Disk

1.2

1.50

Ana Disk

1.6

1.50

Ana Disk

2.0

1.50

Ana Disk+Yard mc Disk

0.4

2.00

Ana Disk+elik Halka

0.4

2.00

Ana Disk+elik ubuk

0.4

2.00

A sal ivme
(radls 2 )

Sonularn Deerlendirilmesi
1. 9. admdan elde etti iniz deerlere gre, sabit kuvvet de eri iin a sal ivmenin
makara yar apna gre grafigini iziniz. aR grafi ine gre, a sal ivme ile
makara yar ap arasnda nas l bir iliki vard r?
2. 10. admdan elde etti iniz deerlere gre, sabit makara yar ap iin a sal ivmenin
uygulanan kuvvete gre grafi ini iziniz.
grafi ine gre, a sal ivme ile
kuvvet aras nda nasl bir iliki vard r?
3. 11. ad mda makara yar ap ve kuvvet sabit yani, tork sabit tutulup, yard mc disk,
elik halka ve elik ubuk ile sistemin eylemsizlik momenti de itirilmi tir.
Eylemsizlik momentindeki deiim a sal ivmeyi nas l etkiledi? Ana disk,
yard mc disk, elik ubuk ve elik halkan n ktleleri birbirine olduka yak ndr.
Bu ktleler e it kabul edilip, a sal ivme ve eylemsizlik momenti aras ndaki iliki

84

de gznne al n rsa, a sal ivme deerlerinize bakarak ana disk, yard mc disk,
elik halka ve elik ubu un eylemsizlik momentlerini bykten k e doru
sralayn z. Sonular nz, teorik olarak hesaplanan de erlerle uyu uyor mu?

Deney 14.2. A sal ivme II

Gerekli Aralar
Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacakt r. Dzenein kurulmas
hakknda bir sorununuz varsa (sistemin nas l altr ld ya da hava bas nc nn nas l
ayarland gibi), laboratuvar sorumlular na danm z.
Ama
Bu deneyde a sal ivmenin tork yar ap , ktle ve eylemsizlik momentine nas l
bal olduu incelenecektir. Deneye ba lamadan nce tork ve eylemsizlik momenti
kavramlarn anlamal , sabit bir eksene gre uygulanan kuvvet taraf ndan oluan torkun
nasl hesaplandn bilmelisiniz.
Deney
1. Deney dzene ini ekil 14.3'de gsterildi i gibi kurarak, bilgisayar balantsn
yapnz. Alt diski "This side MUST be DOWN" yaz l k sm alta gelecek ekilde
yerletiriniz. Ost disk olarak elik disk kullan nz ve kk tork makaras n disk
zerine yerle tiriniz (Kk tork makaras nm altna ip tutacan yerletirmeyi
unutmaynz).
2. Ipin uzunluu, ktle ask snn ucu neredeyse yere de ecek kadar olmal dr.
3. Deney dzeneini altrmadan nce, hava bas ncn yaklak 9 PSI'ye
ayarlaynz. Deney dzene i al rken hava bas ncnda bir miktar dme
gzlenebilir. Bu durumda hava bas ncn tekrar ayarlamaya al mamz.
4. Sadece st disk dnece inden, alt diskin ana plaka zerine s kca oturup
oturmadn kontrol ediniz.
5. Asl ktleyi (m), tork makaras nn yarapn (r) ve dnen diskin ktlesini (M)
izelge 14.2'ye kaydediniz (Ktle ask snn ktlesinin 5 gr oldu unu
unutmaynz). As l ktle tarafndan uygulanan kuvvet alt nda dnen diskin
ivmesini hesaplamak iin a adaki admlar takip ediniz.

85

vida

tork makarasi
ip tutacagi

her iki tikaQ "Slorage"

konumunda olmaldr

azd ktle (n)

ekil 14.3. Deney Dzene i

6. Ktle ask s hava makaras na ulancaya kadar diski dndrerek ipi tork
makarasnn etrafna sarnz.
7. Ana menden "itle ()km" seeneine girerek <ENTER> tu una bas nz. Diski
serbest b raknz ve bilgisayar lme i lemini bitirdikten sonra tekrar <ENTER>
tuuna bas nz. kan menden "Grafikleme"yi, bunun altndaki seeneklerden de
"Hz-zaman" her defas nda <ENTER> tuuna basarak seiniz.
8. Karnza gelen seenekler, kulland n z deney dzene ini tan mlamanz iindir.
Bu seeneklerden "Dier Aralar (Asal)" seip <ENTER> tuuna basnz. Bu
seenek sizden optik okuyucudaki alg larcnn ilk kesiliminden ikinci bir
kesilimine yani, diskin kenar nda yer alan ilk siyah izginin ba langcndan ikinci
siyah izginin balangcna uzanan yay gren ay radyan cinsinden isteyecektir.
Bu ay 0.0314 olarak girerek tekrar <ENTER> tu una bas nz.
9. Grafiin zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir", "Ortalama
Doru" ve "Istatistik% <SPACE BAR> tuu yardmyla 'E' konumuna getiriniz ve
<ENTER> tuuna basnz.
10. Yatay ve Dey Eksen Ayar menlerinde "Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 0"1
seerek grafii izdiriniz.
11. ' Grafi in zerinde yer alan M de eri, asal hz-zaman grafiinin eimidir ve rad/s2
sal ivmesine eittir. Bu de eri izelge 14.2'ye kaydediniz. cinsdeharkt
12. 6-11 ad mlarn kez tekrar ediniz.
13. a. Dnen diski ve tork makaras nn yarapn deitirmeksizin, en az farkl m
deeri iin 6-12 admlarn tekrarlaynz.
b. Dnen diski ve as l ktleyi sabit tutup, byk tork makaras n kullanarak
yani, tork makaras nn yarapn deitirerek, 6-12 ad mlarn tekrarlaynz.
e. Tork makaras nn yarapn ve asl ktleyi sabit tutup, dnen diski yani, M'yi
deitirerek, 6-12 ad mlarn tekrarlay nz. Bunu yapmak iin bir valf i nesi
"Bottom Disk Valve" konumuna yerle tirilirse, diskler birlikte dnerler.
M'nin nc bir de eri iin, elik st disk yerine alminyum st diski
yerletiriniz.

86

izelge 14.2.
M
(gr)

m
(gr)

r
(cm)

al
(rad/sn 2)

<12
(radisn2)

a3
(rad/sn 2)

ao (ort)
(rad/sn 2)

al(rad/sn 2)

Sonularn Deerlendirilmesi
1. Her bir lmde elde etti iniz asal ivme deerlerinin ortalamas n alarak
deneysel a sal ivmeyi hesaplaynz ve izelge 14.2'ye kaydediniz. Deney
sonular nza gre, a sal ivme ile M, m ve r aras nda nasl bir iliki vardr?
2. Denklem B.4'te I yerine, I = 1 MR2 alarak teorik a sal ivme deerlerini
2
hesaplayn z ve izelge 14.2'ye kaydediniz.
3. Deneysel ve teorik a sal ivme deerlerini karlatrnz.
4. Uygulanan kuvvetin olu turduu tork deerlerini T=mgr bantsndan
hesapladktan sonra, r=Iot r, bantsndan yararlanarak deneysel eylemsizlik
momenti (ID) de erlerini belirleyiniz ve izelge 14.3'e kaydediniz.
5.
1
Teorik eylemsizlik momenti (IT) de erlerini / = MR 2 bantsndan yararlanarak
2
hesaplaynz ve deneysel eylemsizlik momenti ile kar latrnz.
izelge 14.3.

aD (rad/sn 2)

't (N m)

ID (kg m2)

IT (kg m 2)

Sorular
1. a ve bamsz deikenler r, m ve M aras nda matematiksel bir bant
belirleyebilir misiniz?
2. Eer bir F kuvveti bir cismin dnme ekseninden r kadar uzakl kta uygulan yorsa
tork, T = Fr1 ile hesaplanabilir. Burada r 1, r vektrntin kuvvetin ynne dik
bileenidir ( ekil 14.1). Lineer hareketteki F=ma ba nts , dnme dinami inde
T=Ict bant sna benzetilebilir. Tork kavram ile sonularna arasnda nas l bir

87

iliki kurulabilir? Tart n z.

3. ti = mgr denkleminin geerli oldu u durumlar tart nz.
4. Bir yar arabas 250 m yar apl dairesel bir pistte dnyor. Araba 45 m/s'lik sabit
hzla hareket ederse,
a. araban n a sal h z n ,
b. araban n ivmesinin yn ve bykl n bulunuz.
5. Bir araba durgun halden harekete ba layarak 6 s'de 30 m/slik h za ula yor.
Tekerleklerinin ap 0.4 m oldu una gre a sal ivmeleri nedir?
6. Yarap 8 cm olan bir disk, 1200 devir/dak'l k sabit h z ile kendi ekseni etrafnda
dnyor.
a. Merkezden 3 cm uzaktaki bir noktan n izgisel h zn,
b. Kenardaki bir noktan n merkezci] ivmesini,
c. Kenardaki bir noktan n 2 s'de ne kadar yol ald n bulunuz.

88

15. ENERJ N N KORUNUMU

Deney 15.1. Enerjinin Korunumu I

Gerekli Aralar
Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullan lacaktr.
Ama
h yksekli indeki bir cisim, yerekimi kuvvetinin etkisiyle aaya do ru hareket
ediyorsa, kinetik ve potansiyel enerji toplam korunur. Cisim balangta hareketsizse h
yksekliinde kinetik enerjisi s fr, potansiyel enerjisi mgh'a e ittir. Cisim aaya
doru inerken (h yksekli i azalrken) yerekimi kuvveti bir i yapar ve cismin h z
artacandan, potansiyel enerji kinetik enerjiye dn r. Cisim yere indi i anda ise
potansiyel enerjisi sfr, kinetik enerjisi maksimum deer alr. Dolaysyla,
1
mgh = mv 2
2
yazabiliriz. Sabit bir eksen etraf nda dnen bir cisim d nlrse, cisim zerindeki
herhangi bir noktan n izgisel hz; co a sal hz, R ise dnme eksenine olan uzakl k
olmak zere, v = coR, dnme kinetik enerjisi ise,
1
1
1
E = mv 2 mR 2co2 = /co2
2
2
2
ile verilir. Burada mR2 arp mna "eylemsizlik momenti" denir ve I ile gsterilir. Bu
deneyde, diskin dnmesini salayacak sabit tork uygulamak iin, d en bir ktle
kullan lacakt r. Bu nedenle, kaybolan potansiyel enerji, hem cismin kinetik enerjisine,
hem de diskin dnme kinetik enerjisine dn r ve srtnme yoksa enerjinin korunumu,
mgh mv 2 +1 le>2
2
2
ifadesi ile belirlenebilir.
Deney
1. ekil 15.1'de grlen dzene i kurarak, su dzeci yard myla yatayl n
salaynz.
Kademeli makaran n en k ne yaklak 1-1.5 m uzunlu undaki ipi sarnz. Ipin
dier ucuna ktle ask s n balayn z ve ipin boyutlu, ktleler yere arpmayacak
ekilde ayarlay nz. Ktle ask sna 50 gr de erinde ktle ekleyiniz (ktle ask snn
ktlesinin 5 gr olduunu unutmay nz). Yerden as l ktleye olan h i yksekliini
lerek izelge 15.1'e kaydediniz.
3. Ak ll makaray diskin kenar na temas ettiriniz. Bu durumda, optik kap zerinde
89

yer alan LED' in snk olmas na dikkat ediniz.

4. Ana menden "itle lciim" seene ine girerek <ENTER> tu una bas n z ve
ktleyi serbest b rak nz. Ktle yere indikten sonra tekrar ykselmeye ba lad
anda <ENTER> tu una basarak zaman lmn durdurunuz.
5. Ekranda listelenen zaman de erlerini inceledikten sonra <ENTER> tu una bas n z.
Karnza gelen menden "Grafikleme "yi, bunun altndaki seeneklerden "HzZaman " , kullan lan seti tan mlamak iin ise "Dnme Dzene i "ni her defas nda
<ENTER> tu una basarak seiniz. Grafin zellikleri ile ilgili seeneklerden
"Noktalar Birletirl <SPACE BAR> tu u yardm yla 'E' konumuna getirerek
<ENTER> tuuna bas n z. Yatay ve d ey eksen ayar n "Otomatik Ayar, Eksen
Balangc 0" seerek tekrar <ENTER> tu una bas n z ve grafi i izdiriniz.

h2
ekil 15.1. Deney Dzene i
6. . Grafii inceleyiniz. Hz deerinin maksimum oldu u nokta, dnme ve teleme
kinetik enerjisinin maksimum, potansiyel enerjinin ise minimum oldu u noktaya
karl k gelir.
7. Diskin dnme kinetik enerjisi ve cismin teleme kinetik enerjisini
hesaplayabilmek iin gerekli olan maksimum a sal h z deerini belirleyebilmek
iin <ENTER> tuuna basarak, "Veri Tablosunu Gster" seeneine giriniz.
Diskin radyan/saniye cinsinden maksimum a sal hzn veri tablosundan
belirledikten sonra, COmax olarak izelge 15.1'e kaydediniz
8. Ktleyi tamamen serbest b raknz ve yerden olan yksekli ini h2 olarak izelge
15.1'e kaydediniz.
9. 100 gr, 150 gr ve 200 gr'l k ktleler kullanarak 2-8 ad mlarn tekrarlay nz. Asl
ktle deeri artt ka ipte bir miktar esneme olu abileceinden, her as l ktle
deeri iin h2 yksekliini yeniden lnz.
10. Farkl yarapa sahip di er iki makaray kullanarak 2-8 ad mlarn tekrarlaynz.
90

11. Ana diski ters eviriniz ve ana disk zerine yard mc disk, elik ubuk ve elik
halkay ayr ayr ekleyerek 2-8 ad mlarn tekrarlay n z.

Sonularn Deerlendirilmesi
Herbir lm iin APE = mg(h, h 2 ) , DKE =

deerlerinihesaplay nz.

Enerji korunuyor mu?

Yerekimi potansiyel enerjisinin bir k sm KE = 1 mv 2 ile verilen teleme kinetik
2
enerjisine dn r. Ktlenin izgisel h zn vma, = ruma. eitliinden belirleyerek,
teleme kinetik enerjisini hesaplay n z. Burada r, ipin sar ld makarann yarap dr.
Ktlenin teleme kinetik enerjisi ile diskin dnme kinetik enerjisini toplay n z.
Hesaplamalar n z izelge 15.1'e kaydediniz. Deney sonular nza bakarak, enerji tam
olarak korunuyor mu?
izelge 15.1.Veriler ve Hesaplamalar

Dnen
Cisim

r
(cm)

m
(gr)

AD

1.50

50

AD

1.50

100

AD

1.50

150

AD

1.50

200

AD

2.00

50

AD

2.50

50

AD+ YD

1.50

50

AD + H

1.50

50

AD+

1.50

50

Ili
(cm)

h2
(cm)

Oimax

(rad/s)

AK
(erg)

DKE
(erg)

KE DKE+KE
(erg)
(erg)

91

Deney 15.2. Enerjinin Korunumu Il

Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti Il kullan lacakt r.
Ama
Bu deneyde, dnen disk zerine sabit bir tork uygulamak iin, as l ktle
kullan lacakt r. Bu durumda, as l ktlenin potansiyel enerjisindeki kay p, diskin
kazand dnme kinetik enerjisi ile as l ktlenin kazand teleme kinetik enerjisinin
toplam na e it olacakt r. Deney dzene inde, as l ktle, h zndan dolay I mv 2
2
deerinde teleme kinetik enerjisine, yerekiminden dolay ise mgh deerinde
potansiyel enerjiye sahiptir. Ayn zamanda disk, sabit bir eksen etrafnda dndnden
..
1 2
toplam enerjiye lco deerindeki dnme kinetik enerjisi eklenir. Bylece enerjinin
korunumu denklemi;
/0 2 mv 2
1(02mv2
+
' + mgh =
+
+ mgh,
2
2
2
2
eklinde yaz l r. Burada, i ve s alt indisi iki farkl zamanda al nan lm gsterir.
Deney
1. Deney dzene ini ekil 15.2'deki gibi kurunuz. Dnen diskin eylemsizlik
momentini (1) teorik olarak hesaplay nz. Asl olan ktlenin de erini (m) izelge
15.2'ye not ediniz.
2. Asl ktlenin yerden yksekli i olan ho' lnz. As l ktleyi serbest
brakmadan nce, co ve v s fra eittir ve toplam enerji ktlenin potansiyel enerjisi
.olan mgho'a e ittir. imdi ktleyi serbest b raknz. Bu durumda ktle a a doru
inerken, diski de dndrecektir. Gstergeden okuyaca nz en byk de eri (S) ve
bu deere kar gelen hi yksekliini lnz.
3. Asl ktleyi, her defas nda ayn ho yksekliinden brakarak, deneyi 5 kez tekrar
ediniz.
4. As l ktlenin izgisel h z dnen diskin a sal hzna v = ar ile bal dr. Burada r,
tork makaras nn yarwapdr.
5. Hesaplamalar nz yaparak, sonular izelge 15.2'ye kaydediniz ve yorumlay nz.
6. Deneysel sonular nza bakarak, enerjinin tan olarak korundu unu syleyebilir
misiniz? Neden?
7. Farkl makara yar aplar ve farkl ask ktleleri iin deneyi yapt n zda wi asal
h znda nas l bir deime gzlediniz? Bu sonu beklentinize uygun mu?

92

ekil 15.2. Deney Dzene i

izelge 15.2. m=
ho (cm)

hi (cm)

M=
<ol (rad/sn)

I=
vi (cmisn)

Ei) (erg)

ET(s)

(erg)

Fark

Sorular
1. Eylemsizlik momenti 80 kg m 2 olan bir tekerlek, sabit ve merkezinden geen
eksen etrafnda 600 devir/dak h zla dnyor. Tekerle in dnme kinetik enerjisini
hesaplaynz?
2. Yarap 3.8 em olan bir topun ktle merkezi 38 m/s h zla hareket ediyor. Top,
ktle merkezinden geen ekseni etraf nda 125 rad/s a sal hz ile dnyor. Dnme
kinetik enerjisinin, teleme kinetik enerjisine oran nedir?
3. Ktlesi 1000 kg olan bir araban n 10 kg'l k drt tekeri vard r. Araban n toplam
kinetik enerjisinin ne kadar , tekerleklerin dnmesinden kaynaklan r?
Tekerleklerin eylemsizlik momentinin ayn ktle ve yarapl disklerin eylemsizlik

93

momentine e it olduunu kabul ediniz.

4. Ktlesi m, yarap R olan bir cisim, yatay dzlem zerinde kaymadan v h z ile

yuvarlanmaktad r. Cisim daha sonra h=3v2/4g ile verilen bir yksekli e

t rman yor.
a. Cismin eylemsizlik momentini bulunuz.
b. Cismin ekli hakknda ne syleyebilirsiniz?
5. Kk bir kre, byk bir yar m krenin i yzeyinde, en st noktada hareketsiz
durumdan ba layarak kaymadan yuvarlanmaktad r. Kk krenin yar ap r,
ktlesi m, byk yar krenin yarap ise R'dir. En alt noktada kinetik enerjisi
nedir? Bu enerjinin ne kadarl k ksm dnmeden kaynaklan r?

6. ekildeki yol boyunca, ktlesi m olan bir kre hareketsiz durumdan ba layarak
kaymadan yuvarlan yor. H=60 m, h=20 m oldu una gre, cisim A noktas ndan ne
kadar uzaa der?

94

16. SRTNME TORKU

Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullamlacaktir.
Ama
Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti ile yaplan Enerjinin Korunumu
deneyinde olduu gibi, dnen diske sabit bir tork uygulamak iin d en ktle
kullan lacakt r. Ktle yerekimi kuvvetinin etkisiyle aa doru inerken, bu kuvvet
ktle zerinde bir i yapar. Ktlenin kaybetti i potansiyel enerjinin bir k sm kinetik
enerjiye dn r ve ktle h zlan r, bir ksm ise dnme kinetik enerjisi olarak diske
aktarlr ve diskin asal hz da artar. Hz deeri maksimuma ulatnda yani, cisim en
alt noktaya indi inde, sisteme srtnme kuvveti etki etmiyorsa enerjinin korunumu,
1 2+Ico
1
2
mgh mv
2 m" 2
eklindedir. Ktle en alt noktada iken diske aktar lan dnme kinetik enerjisi etkisiyle
ktle yukar doru ykselmeye ba lar. Bu durumda, yerekimi kuvveti negatif bir i
yapacandan ktlenin h z azal r, dolaysyla diskin dnmesi de yavalar. Sisteme
srtnme kuvveti etki etmiyorsa, yerekimi kuvveti korunumlu bir kuvvet oldu undan
ktle inerken yap lan i, ykselirken tamam yla geri alnabilir. Dolay syla, ktle
balangtaki yksekli ine geri kar. Ancak sisteme srtnme kuvveti etki ediyorsa,
ktle, balangtaki yksekliine geri kamaz. Yani, srtnme kuvveti korunumlu bir
kuvvet olmadndan, bu kuvvetin yapm olduu i geri alnamaz. O halde, srtnme
nedeniyle enerjide bir miktar kay p olacaktr. Kaybolan enerji miktar potansiyel
enerjiler aras ndaki farka e ittir. Bu deneyde, potansiyel enerjiler aras ndaki fark
hesaplanarak, srtnme torkunun de eri belirlenecektir.
Deney
1. ekil 16.1'deki dzene i kurunuz ve su dzeci yard myla yatayln salaynz.
2. Kademeli makaran n en kne yaklak 1-1.5 m uzunlu undaki ipi sarn z. pin
dier ucuna ktle asksn balaynz ve ipin boyunu ktle ask s yere arpmayacak
ekilde ayarlayarak, ktle ask snn yere olan yksekli ini ho olarak izelge 16.1'e
kaydediniz.
Uyan
Makarann konumu, ip diske paralel olacak ekilde ayarlanmal dr. Aksi takdirde, ktle
disk tarafndan geri ekilirken ip kopabilir.
3. Ktle ask sna 100 gr ktle ekleyiniz (Ktle ask snn ktlesinin 5 gr olduunu
unutmaynz).
4. Hareketin balang noktas olarak herhangi bir hi yksekli i belirleyiniz ve bu
95

deeri izelge 16.1'e kaydediniz. Ktleyi h i yksekli inden serbest b rakrsanz,

en alt noktaya yani, h o yksekli ine inecek ve tekrar ykselmeye ba layacakt r.
Ktlenin kt en st noktay dikkatli bir ekilde lerek, bu de eri h2 olarak
izelge 16.1'e kaydediniz.
5. Her defasnda ktleyi ayn Ili yksekli inden serbest brakarak, deneyi kez
tekrar ediniz.
6. 150 gr ve 200 gr'l k ktleler kullanarak 4-5 ad mlarn tekrarlay nz. As l ktle
deeri artt ka ipte bir miktar esneme olu abileceinden, ho yksekli ini, her as l
ktle deeri iin yeniden lnz.
7. Ktle ask s na tekrar 100 gr'l k ktle ekleyiniz. Farkl yaraptaki di er iki
makaray kullanarak 4-5 ad mlarn tekrarlay n z.

ekil 16.1. Deney Dzenei

Sonularn Deerlendirilmesi
1. Her bir durum iin h2 deerlerinin ortalamas n alarak, tek bir h2 de eri
belirleyiniz.
2. Ktlenin h ve h2 yksekliinde sahip olduu potansiyel enerjiler aras ndaki fark
yani, ktlenin kaybetti i potansiyel enerji,
APE = mg(h, 11 2 )
ile verilir. Ktlenin katetti i toplam yol,
d =[(h,

+ (112 4,)]= h, + h2 2h,

eklindedir. Disk dndke sprlen a radyan cinsinden,

d
q= r
ile verilir. Burada r, ipin sar ld makaran n yarapdr. Bu deerleri hesaplayarak
izelge 16.2'ye kaydediniz.
96

3. Srtnme torkunun bykl ise,

f q= APE
eklindedir. Srtnme torkunun de erini bu eitlikten hesaplayarak, izelge
16.2'ye kaydediniz.
4. izelge I6.2'de elde etti iniz sonulara gre, ktle ve yar aptaki de iim,
srtnme torkunu nas l etkiler? Teorik bilgilerinizi de gznne alarak
sonularnz tartma.
izelge 16.1. Veriler
lm

r (cm)

m (gr)

1.50

100

1.50

150

1.50

200

2.00

100

2.50

100

ho

(cm)

111

(cm)

h2

(cm)

h2

(cm)

h2 (cm)

izelge 16.2. Hesaplamalar

lm

h2

(ort)

APE

tf

1
2
3
4
5
Sorular
1. Sabit bir eksen etrafnda dnen bir tekerlek zerine, srtnme ve uygulanan
kuvvetlerin bileimi, 36 Nm'lik sabit bir toplam tork olu turmaktad r. Uygulanan
kuvvet 6 s etkili olmakta ve bu zaman aral nda tekerlein asal hz sfrdan 10
rad/s'ye kmaktad r. Uygulanan kuvvet kald r lnca, tekerlek 60 s sonra
durmaktad r.
a. Tekerlein eylemsizlik momentini,
b. Srtnme kuvvetine ait torkun bykl n bulunuz.
2. Boyu 1.20 m, ktlesi 6.40 kg olan dzgn elik bir ubu un her iki ucuna ktlesi
1.06 kg olan birer top as l dr. ubuk yatay dzlem iinde, tam orta noktas ndan
geen eksen etrafnda dnmektedir. Belli bir anda 39 devir/s a sal hzla dnerken,
dnme milindeki srtnme nedeniyle yavalamakta ve 32 s sonra tamamen
97

durmaktad r. Srtnmeden kaynaklanan yava latc torkun sabit oldu unu kabul
ederek,
a. a sal ivmeyi,
b.

98

srtnmenin olu turdu u torku hesaplay n z.

17. AISAL MOMENTUMUN KORUNUMU

Ama
Dnen bir cisim, dnme kinetik enerjisine ve a sal momentuma sahiptir. A sal
momentum, dnen cismin a sal h z ile eylemsizlik momentinin arp m olan,
L=Ic
ile ifade edilir. A sal momentum, teleme hareketindeki izgisel momentuma kar l k
gelir. Dnen iki cismin arp masnda, teleme hareketinde oldu u gibi, arp madan
nceki a sal momentumlar n toplam , arp madan sonraki a sal momentumlar n
toplam na eit olmal d r.

!Deney 17.1. A sal Momentumun Korunumu I

Gerekli Aralar
Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullan lacak ve a sal momentumun
korunumu, dnen cisimlerden birinin arp madan nceki a sal momentumunun s fr
olduu zel bir durum iin incelenecektir.

Deney

ekil 17.1. Deney Dzenei

1. ekil 17.1'de grlen dzene i kurarak, su dzeci yard myla yatayl n
salayn z.
2. Ana diski, kademeli makaralar alta gelecek ekilde yerle tiriniz.
3. Ana menden "ifte lm" seene ine girerek <ENTER> tu una basnz. Bu
durumda akll makara diskle temas etmemelidir.
4. Yardmc diski, ana diskin hemen zerinde tutunuz ve ana diski elinizle
dndrerek, ayn zamanda ak ll makaray ana diskle temas ettiriniz. Yakla k 2025 lm aldktan sonra, yard mc diski dnmekte olan ana disk zerine b raknz.
5. Yaklak 50 lm ald ktan sonra <ENTER> tu una basarak, zaman lmn
99

durdurunuz.
6. Bu durumda, llen zaman de erleri ekranda listelenecektir. <ENTER> tu una
basarak, kar nza gelen menden "Grafikleme"yi, bunun altndaki seeneklerden
"Hz-Zaman"1, kullan lan deney setini tan mlamak iin ise "Dnme Dzene i"ni
her defas nda <ENTER> tu una basarak seiniz. Grafin zellikleri ile ilgili
seeneklerden "Noktalar Birletir" seeneini <SPACE BAR> tuu yardm yla
`E' konumuna getirerek <ENTER> tu una bas nz. Yatay ve d ey eksen ayar n
"Otomatik Ayar, De iken Balang" seerek, tekrar <ENTER> tu una bas nz.
7. Grafin iki ksmdan olutuuna dikkat ediniz. Yard mc disk, ana diskle
arpt zaman a sal h zda ani bir azalma meydana gelir ve bu azalma grafikte
kopma eklinde kendini gsterir. arp madan nce ve sonraki a sal hz
deerlerini belirlemek iin <ENTER> tu una bastktan sonra, "Veri Tablosunu
Gster" seeneine girerek tekrar <ENTER> tu una bas nz. Tablodan
arp madan hemen nceki a sal hz (o.),) ile arp madan hemen sonraki asal
hz (cos) deerlerini belirleyerek izelge 17.1'e kaydediniz.
8. Yardmc disk yerine, elik halka ve elik ubu u ayr ayr kullanarak 3-7
ad mlarn tekrarlaynz.
Sonularn Deerlendirilmesi
arp madan nceki a sal momentumu (L,) ve arp madan sonraki a sal
momentumu (La) hesaplayarak izelge 17.1'e kaydediniz.
Disk iin eylemsizlik momenti

MR 2
/2
m(A 2 4. B2 )

ubuk iin eylemsizlik momenti . /

12
Burada A ve B dikdrtgen eklindeki ubuun ksa ve uzun kenardr.

Halka iin eylemsizlik momenti : / = MR 2

Her bir durum iin L, ve I, aras ndaki yzde fark n hesaplayarak, a sal
momentumun korunup korunmad n tartnz.
arp madan nce ve sonra dnme kinetik enerjilerini hesaplayarak izelge 17.1'e
kaydediniz ve dnme kinetik enerjisinin korunup korunmad n tartnz.
izelge 17.1.
Den
Cisim

100

Coi

(D s

Li

Ls

% Fark

DKE;

DKES

% Fark

(Deney 17.2. A sal Momentumun Korunumu Il

Gerekli Aralar
Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacakt r.
Deney
1. Deney Dzeneini ekil 17.2'de grld gibi, st disk olarak elik disk
kullanarak kurunuz.
2. Hava bas ncn yaklak 9 PSI'ye ayarlay nz.

tka
gsterge anahtar

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII

st disk
tt disk
taban disk tika

ah disk
tkao

"Valve Pin Storage"

konumu

mll m l

ekil 17.2. Deney Dzene i

Uyar
Deney dzeneinin kurulmas ve zellikle hava bas ncnn ayarlanmas ile ilgili bir
probleminiz varsa, laboratuvar sorumlular na dann z.
3. ne tkalardan birini st diskin merkezindeki deli e, dierini ise "Bottom Disk
Valve" konumuna yerletiriniz. Bu durumda her iki diskte birbirinden ba msz
olarak dner.
4. lm al rken gsterge zerindeki anahtar st disk iin "upper (st)", alt disk iin
"lower (alt)" konumuna getiriniz.
5. Alt diski sabit tutunuz. st disk hareket eder. Birka saniye bekleyiniz ve st disk
iin okuduunuz deeri Sast olarak izelge 17.2'ye kaydediniz (Alt disk sabit
olduundan Sal sfrdr). ne t kacn ekti inizde, st disk alt diskin zerine
der. ki saniye bekleyerek, okuduunuz deeri Ss olarak izelge 17.2'ye
kaydediniz.
st
diski farkl hzlarda dndrerek, deneyi birka kez tekrar ediniz. Ayr ca Sal
6.
deerinin sfr olmad durumlar da deneyiniz. lk olarak her iki diski ayn ynde,
daha sonra z t ynde dndrnz. lm al rken, anahtann uygun konumda olup
olmadna dikkat ediniz. Ayr ca her diskin dnme ynn kaydetti inizden emin
olunuz.
7. stteki elik disk yerine alminyum diski yerle tirerek, ayn lmleri
tekrarlaynz.
101

izelge 17.2. Veriler ve Hesaplamalar

Ist

' alt

Silst

Salt

Sson

Otis t

son

Lst

Lalt

Lso

Sonular n Deerlendirilmesi
1. izelge 17.2'de elde etti iniz verilere dayanarak, her bir diskin eylemsizlik
momentini hesaplay nz (Bunun iin gerekli de erler izelge 17.3'de verilmi tir).
2. Her bir durum iin disklerin ba langtaki a sal h zlarm ((o st ve
hesaplayn z.

(Dalt)

3. Her diskin ba langtaki a sal momentumunu Li=ho, bantsn kullanarak

hesaplaynz.
4. Disklerin son durumdaki toplam a sal momentumlar n Lson=(Iust+Iait)oson
ba nt sn kullanarak hesaplay nz.
5. Deneysel hata s n rlar ierisinde, a sal momentumun korunup korunmad n
tartnz.
6. Deneylerde srtnmenin rol olup olmad n tartnz.
izelge 17.3. Eylemsizlik Momenti Verileri
Ktle

Yar ap

M (kg)

ri, (cm)

rd,, (cm)

elik Disk

1.6

1.25

6.25

Alminyum Disk

0.6

1.25

6.25

Eylemsizlik Momenti
I (kgm2)

Sorular
1. Yarap 2 m olan bir atl karnca, 1=250 kgm2 deerinde eylemsizlik momentine
sahiptir ve 10 devir/dak'l k hzla dnmektedir. 25 kg ktleli bir ocuk, atl
karncan n kenarna k yor. Atl karncann yeni a sal hzn devir/dak cinsinden
hesaplay nz.
2. Bir renci dner bir platform zerinde, her biri 10 kg ktleli iki a rl k
tutmaktad r. rencinin kollar yatay olarak a ldnda, arl klar dnme
ekseninden 1 m uzakl kta bulunmakta ve renci 2rad/s'lik a sal h z ile

102

dnmektedir. rencinin ve dner platformun eylemsizlik momentlerinin toplam

8 kgm2 'dir ve sabit kabul edilmektedir. renci a rl klar dnme ekseninden
yatay olarak 0.25 m uzakl a kadar ekerse,
a. sistemin son a sal hzn ,
b. sistemin mekanik enerjisindeki de iimi hesaplayn z.
3. Asal hz 1 devir/s olan ve srtnmesiz dner bir platform zerinde duran bir
adam, ellerinde birer a rl k olmak zere, kollar n yana am bir ekilde
durmaktad r. Adam bu durumda bulunurken, adam n ve dner platformun toplam
eylemsizlik momenti 6 kgm 2 'dir. Adam elindeki arl klar atarsa, sistemin toplam
eylemsizlik momenti 2 kgm 2 olmaktad r.
a. Platformun a sal h z n ,
b. Kinetik enerjideki artma miktar n bulunuz.
4. ki kasnak, bir kay ile birle tirilerek, ekilde grld gibi bir sistem
oluturulmu tur. B kasnann yarap, A kasnann yarap nn kat dr.

ki kasnan eylemsizlik momentleri aras ndaki IA/IB oran n',

a. iki kasnanda ayn asal momentuma sahip olduu,
b. iki kasnanda dnme kinetik enerjilerinin ayn olduu durum iin
hesaplayn z.

103

I 18. EYLEMS ZL K MOMENT

Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacaktr.

Ama
Bu deneyde, bir cismin eylemsizlik momentinin, cismin geometrisine nas l bal
olduu incelenecektir. Bunun iin, cisme bir tork uygulanarak, ivmesi llecektir.
Cismin eylemsizlik momenti ise i = Ia denkleminden yararlan larak kolayca
bulunabilir.

Deney
A. Eylemsizlik momentinin yar apa bamll

ekil 18.1. Deney Dzene i

1. ekil 18.1'deki deney dzene ini st disk olarak aliiminyum diski ve kk tork
makarasn kullanarak kurunuz. Dzene in bilgisayar balantsm yapnz.
2. Ktle asksna 30 gr ktle ekleyiniz (Ktle ask snn ktlesinin 5 gr olduunu
unutmaynz) ve ipi tork makarasma sarnz.
3. Ana menden "itle lm" seene ine girerek <ENTER> tu una basnz ve
ktleyi serbest b raknz.
4. Bilgisayar lm alma i lemini bitirdikten sonra <ENTER> tu una basnz ve
104

karnza gelen menden "Grafikleme"ye, bunun altndaki seeneklerden de "HzZaman"a her defasnda <ENTER> tuuna basarak giriniz.
5. Karnza gelen seenekler, kulland nz deney dzeneini tan mlamanz iindir.
Bu seeneklerden "Dier Aralar (Azsal)"1 seip <ENTER> tu una basnz. Bu
seenek sizden optik okuyucudaki alg laycn n ilk kesiliminden ikinci bir
kesilimine yani, diskin kenar nda yer alan ilk siyah izginin balangc ndan ikinci
siyah izginin balangcna uzanan yay gren a y radyan cinsinden isteyecektir.
Bu ay 0.0314 olarak girerek tekrar <ENTER> tu una basnz.
6. Grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir", "Ortalama
Doru" ve "statistik"i <SPACE BAR> tuu yardmyla 'E' konumuna getirerek
<ENTER> tuuna basnz. Yatay ve Dey Eksen Ayar menlerinde "Otomatik
Ayar, Eksen Ba langc O" seerek, tekrar <ENTER> tu una basnz ve grafi i
izdiriniz.
7. Ekranda grdnz a sal hz-zaman grafi inin eimi olan M deeri, dnen
cismin asal ivmesini verir.
izelge 18.1. m=30 gr r=1.25 cm
(rad/s2)

ti (N m)

1.1 (deneysel)

8. Bu deeri izelge 18.1'e kaydediniz. Uygulanan torku (r=mgr) hesaplad ktan

sonra, rIc eitliinden, alminyum diskin eylemsizlik momentini deneysel olarak
belirleyiniz ve bu de eri de izelge 18.1'e kaydediniz.

1111111111111'Il ,i1111111111111111111111111111111i11111111111111
111111111111111111 -11111- 11111111111111111111111111111I1
=MEM
MEN

ekil 18.2. Kayan Ktle Sistemi (Halter)

9. ekil 18.2'deki gibi, kayan ktle sistemini (halter) alminyum disk zerine, kk
tork makaras n kullanarak yerle tiriniz. Kayan ktle sistemindeki (halter)
ktleleri, ktle merkezinden 1 cm aral klarla kaydrarak 2-7 ad mlarn
tekrarlaynz. Her bir durum iin lttinz asal ivmeyi izelge 18.2'ye
kaydediniz.
10. Her bir durum iin alminyum disk ile hallerden olu an sistemin toplam
105

eylemsizlik momentini 7. admdaki yntemle hesaplayarak izelge 18.2'ye

kaydediniz.
11. Toplam eylemsizlik momentinden, alminyum diskin eylemsizlik momenti
karlrsa, halterin eylemsizlik momenti bulunabilir. Alminyum disk iin izelge
18.1'de belirlediiniz eylemsizlik momenti de erini kullanarak, her bir durum iin
halterin deneysel eylemsizlik momentini hesaplay nz ve izelge 18.2'ye
kaydediniz.
izelge 18.2. m=30 gr r=1.25 cm
R
(m)

(N

(rad/s2)

m)

!top

(P

m 52)

IH= ITop- lal

(N m s2)

IH
(teorik)

IogR

logi ti

12. Dnme eksenine gre toplam eylemsizlik momentini paralel eksen teoremini
1 ., o

r
2
ubuun
+2(1D 2 ,
2
4
'" 12 eylemsizlik momentini ihmal ediniz. Toplam eylemsizlik momentini her uzakl k
iin ayr ayr hesaplaynz ve deneysel sonularla kar latrarak yorumlay nz.
Kayan ktle; mk= 199.6 gr,
Silindir+ubuk ktlesi; MS 66.5 gr
Silindirin ap; 2Rs=2.525 cm Lk= mk'nn merkezinin eksene dik uzakl
hk= kayan silindirlerin yksekli i
13. Kayan ktlenin eylemsizlik momentini (Iii) ve onlar n dnme ekseninden
uzaldklan (Lk) arasndaki bantly bulunuz. Bunun iin IH ve Lk aras nda
Ark gibi bir bant olduunu kabul ediniz. Sonra her iki taraf nn
logaritmasm alnz. LogIk= LogA+nLogLk olduundan Loglh'n n LogLk'ye
gre grafi i bir doru olacaktr. Grafin eiminden n'yi, y eksenini kesti i
noktadan ise A'y bulunuz.

kullanarak bulunuz

106

Iffkl k 2 ) )

B . elik ubuk ve halkan n eylemsizlik momenti

1. ekil 18.3'de grld gibi, alminyum disk zerine tork makaras ile birlikte
kare eklindeki alminyum plakay da yerletiriniz. Bu plaka zerine, s rasyla,
elik ubuu ve halkay yerle tirerek, 2-6 ve 9-10 ad mlarn tekrarlay nz.
2. Sonularna' izelge 18.3 ve izelge 18.4'e kaydediniz. Her bir cisim iin, teorik
ve deneysel olarak buldu unuz eylemsizlik momentlerini kar latrnz.

111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 1
1111[11111111111 11 - 11111 - 1111111111111111111111111111111

ekil 18.3. Halka ve ubuk in Gerekli Deney Dzene i

izelge 18.3. Musux=635 gr
a

(rad/52 )

(N

T
M)

(N

'top

m S2 )

izelge 18.4. MHALKA=460 gr (r=3.75 cm)

a

(rad/52 )

IUBUK= ITop-Ial
(N m s)

'UBUK

(teorik)

MHALKA=475 gr (r=6.25 cm)

'top

( HALKA= ITo "[al

'HALKA

(N m)

(N m s2 )

(N m s )

(teorik)

107

Sorular
1. Boyu L, ktlesi M olan dzgn kat bir ubuk, bir ucu etrafnda srtnmesiz
dnebilmektedir. ubuk yatay durumda iken serbest b raklrsa, ilk asal ivmesi
ve sa ucunun ilk izgisel ivmesi nedir?

2. Atwood aletinde ktlelerden biri 500 gr, di eri ise 460 gr'dr. Srtnmesiz yatay
yataklar zerine yerle tirilen makaran n yarap 5 cm'dir.

V
Ktleler durgun halden harekete ba ladklarnda, ar ktle 5 s iinde 75 cm
dyor. Makaran n eylemsizlik momenti nedir?

108

1 19. BURULMA SARKACI

Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacakt r.

Ama
Lineer harekette, bir parac k zerine etki eden kuvvet, yerde itirmeyle do ru
orant l ve onunla z t ynde ise, parac k her zaman basit harmonik hareket yapar ve
Hooke yasas na gre,

ile verilir. Basit harmonik hareketi temsil eden bu denklemin zm,

x = A sin(cot + O)
eklindedir. Burada A ve 0, hareketin ba lang koullarna bal sabitlerdir. Ktle x=0

denge konumundan ayrldnda, co = frekans ile sal nr.

Dnme dinami inde, harmonik hareket iin ayn denklemler geerlidir. Ancak
dnme dinamiinde kuvvetin kar tork, ktlenin kar l ise eylemsizlik momenti
olduundan,

(19.1)

= A sin(ot + O)

(19.2)

ve

eklinde tan mlanr. Ktle 0 =O denge konumundan ayr ldnda, co =

k
frekans ile

salnr.

Bu deneyde, sabit bir eksen etraf nda dnen cismin basit harmonik hareketi
incelenecektir.

109

Deney
1. Deney dzene ini ekil 19.1'de grld gibi kurunuz. st disk olarak
alminyum disk ve kk tork makaras n kullan n z.

ekil 19.1. Deney Dzene i

2. Burulma yayn n bir ucunu tork makaras ndaki entie geiriniz ve vida yard myla
diskin zerine yerletiriniz. Dier ucunu ise, hava makaras nn zerinde yer alan
pime geirerek hava kompresrn a nz.
3. Diskin, hem ktle as l iken, hem de as l deilken, kk bir yerdeitirme
vererek dengeye gelmesini sa laynz. Her defas nda (disk denge
konumundayken), diskin konumunu bir para bant yard myla belirleyiniz.
4. ki konum arasndaki asal mesafeyi belirlemek amac yla, konumlar aras ndaki
siyah izgileri sayarak, siyah izgi aral saysn belirleyiniz. Bulduunuz bu
deeri K = 0.0314 rad/iz ile arparak a sal mesafeyi radyan cinsinden izelge
19.1'e kaydediniz.
5. Ktle asksna koyduunuz farkl ktle deerleri iin yukar daki admlar
tekrarlaynz.
6. Disk zerine, herhangi bir konumu belirlemek iin bir para bant yap trnz.
imdi diski hafife dndrerek serbest b raknz. Diskin 20 turluk sal nm
periyodunu bir kronometre yard myla lnflz. lt nz sreyi sal nm saysna
blerek bir sal nm iin geen sreyi belirleyiniz ve izelgeye kaydediniz. Bu
i lemi, disk zerinde tork olu turan as l ktle varken ve yokken tekrarlay nz.
7. 01mlerinizi elik st disk kullanarak tekrarlay nz.
Sonularn Deerlendirilmesi

1. Dnen diskin eylemsizlik momentini teorik olarak hesaplay nz.

2. As l ktle tarafndan oluturulan torku hesaplay n z.
izelge 19.1'deki verilerden yararlanarak r -O grafi ini iziniz. Bu grafi in
3.
eiminden burulma yaynn burulma sabiti olan k deerini hesaplay n z.

110

4. k deerlerine dayanarak diskin sal n m frekans n a = j e itliinden

hesaplay n z.
5. Ayrca diskin sal nm frekans n, ltnz periyot deerini kullanarak
hesaplayp 4. ad mdaki sonular n zla kar latrn z.
6. Tork , sal n m frekans n etkiler mi? Neden?
izelge 19.1.
Dnen
Cisim

Ktle
var
Ktle
yok
Ktle
var
Ktle
yok

T=t /D

IDIsk

'C

to

o=27t/T

(rad)

(tur)

(s)

(s)

(kg m2)

(N m)

(N m)

(s 1 )

(s ')

Al.
Disk

el.
Disk

111

20. A DALILIK KATSAYISININ BULUNMASI

Deney 20.1. Bir S v n n A dal l k Katsay s n n Den Bilya
Yntemiyle llmesi
Gerekli Aralar

Cam silindir, adal l k katsays bulunacak olan s v , younluk ler, kronometre,

mikrometre (ya da kompas), kk bilyalar.
Ama

Bir s v n n adal l k (viskozluk) katsay s n n, limit h zda den bilya yntemi ile
llmesi.
Bal, pekmez, koyu k vaml sv yalar, katran vb. gibi s v larn, ayn koullar
altnda, su, alkol, benzin vb. gibi sv lardan daha yava akt gzlenmektedir. S v n n
hareketi kom u s v tabakalarn n birbiri zerinde kaymas gibi dnlebilir. Birbiri ile
temasta olan farkl hza sahip komu sv tabakalar aras ndaki i srtnmeye adal lk
(viskozluk) denir. Ba ka bir deyile, sv n n aka kar gsterdii i direnmenin bir
lsdr. Gerek bir s v iinde birbirinden ok kk (molekler boyutta) bir Ar
uzakl nda bulunan ve yzey alan A olan paralel iki dzlem tabaka ekil 20.1'de
grlmektedir. Deneyler, bir s v tabakas nn birim yzeyine d en diren kuvvetinin
tabakalar aras ndaki h z dei imi ile orant l olduunu gstermi tir.

Ar

151120~~2312~~=~~.13a~40

F
v=0

ekil 20.1. S v Aknn Birbiri zerinde Kayan Tabakalar Olarak Modellenmesi

Bylece,
F Av
tl
Ar

(20.1)

yaz labilir. Burada l s v nn cinsine bal olup, adal lk katsays olarak adland r l r.
Uluslararas birimlerde birimi N.s/m 2 ya da Pa.s (Paskal. saniye) eklindedir. S v larn
scakl arttka akcl da artar ya da adal ak katsays klr. rnein, bal veya
katran stldnda akc hale gelir. Gazlar iin bu olay n tersi gzlenir; ba ka bir
deyile, gazlar n scakl arttka akclklar azal r.
Sv iinde hareket eden bir cisme s v tarafndan hareketi engelleyici ya da hareket
ynne ters ynde bir diren kuvveti uygulan r. Bu R diren kuvveti cismin h zna,
112

geometrisine ve s vnn akc lna baldr. Bu bamllk, zellikle hz ve cismin

geometrisinin (hareket ynndeki kesit alan nn) karmak bir fonksiyonu eklindedir.
Ancak kresel bir cisin iin, Stokes yasas olarak da bilinen, diren kuvveti;
R= 6rrirv (20.2)
bants ile verilir. ekil 20.1a'da grld gibi, sv iinde kresel bir bilyaya etki
eden kuvvetler;
4 , ,
arl k kuvveti:
mg = nr p g;
3
3
svnn kald rma kuvveti:
K = 4 r pg
ve
3
adallktan kaynaklanan R diren kuvvetidir. Burada; r, bilyan n yarap ; v, limit h z;
p, svnn younluu; p', cismin younluu ve g, yerekimi ivmesidir.

1R

kaldrma
kuvveti

0
!ir

mg

(a)

ekil 20.2.

(b)

(e)

a) Sv iinde kresel bir cisme etki eden kuvvetler

b) Silindirik sv kab
c) S vlar iin younluk ler.

Sv iinde serbest d meye braklan bir bilyann hz ve dolays ile R kuvveti

artar. Kald rma kuvveti ve arlk kuvveti sabit olduundan R kuvvetinin deeri bu iki
kuvveti dengeleyecek bykle ulatnda kuvvetin toplam sfr olur. Bilya,
kendisine etki eden kuvvet s fr olduu zaman, o anda sahip olduu hz olan sabit limit
hzla dmeye devam eder. Bu durumda;
R+Kmg=0

(20.2)

ve
, ,
ri- p g = O
3
olur. Dzenlenecek olursa, adal ak katsays iin;
4
6 n rv + n. pg

113

2 gr 2= ( p ,
p )v
9

(20.3)

elde edilir.
Deney

1. Deneyde kullanacan z bilyan n apn bir mikrometre ya da kompas ile lnz.

2. Adal lk katsays bulunacak s v ekil 20.1b'de grlen cam silindir iine
doldurulmtur. Silindir zerinde birisi stte di eri altta olmak zere iki i aret
izgisi vard r. Bu iki i aret izgisi aras ndaki h yksekliini lnz.
3. Bilyay s v yzeyine yavaa brakn z, limit h za eritiinden emin olunuz ve ilk
iaret izgisini geti i anda kronometreye bas nz. kinci izgiye ula t anda
kronomctreyi durdurunuz. Bylece bilyan n h yksekliini ve t zaman n saniye
cinsinden belirleyiniz.
h

4. Her iki ly v = bant sn kullanarak bilyan n limit hzn hesaplay nz.

t

5. ekil 20.1c'de grlen yo unluk leri kullanarak s vnn younluunu lnz.

Bunun iin, younluk leri sv iine serbeste b rakn z, dengeye geldikten sonra
younluu sv yzeyi ile akt yerden okuyunuz.
6. Deneyde kulland nz bilyalar elik ise; p' = 7800 kg/m 3 , kurun ise; p' = 11300
kg/m3 al n z.
7. Denklem (20.3)'ten yararlanarak deney yapt nz s vnn adal ak katsays n'y
hesaplayn z.

izelge 20.1
ap, 2r
(m)

114

Ykseklik, h
(m)

Sre, t
(s)

Hz,v
(m/s )

Tl
, kg

-s' )

Deney 20.2. Suyun Dinamik Adal l k Katsay s n n llmesi

Gerekli Aralar

Yan alt kenarnda k delii bulunan silindir eklinde cam kap, i yar ap bilinen
ince cam boru, hacim lmek iin lekli cam kap ( ekil 20.3 ) ve kronometre.
Ama

Bir borudan dzgn akan s v nn debisi, Hagen-Poiseuelle (Hagen-Puazy)

bants ile verilir.
Q

f c1 4

128 i L

AP

(20.4)

Burada;
Q : birim zamanda akan s v hacmi olan debi,
L : borunun uzunlu u,
d : borunun i ap ,
rl : adallk katsays ve
AP : borunun iki ucu aras ndaki basn fark
dr.

ekil 20.3. Suyun Adal lk Katsaysnn Hagen-Poiseulle Bants na Gre llmesini

Salayan Dzenek

115

Bu bant , borunun yanap n n drdnc kuvveti ile orant l d r. Borunun

yarap n n sonuca etkin olmas nedeniyle, bu ap olabildi ince duyarl bir ekilde
llmelidir. Q debisi, bir kronometre ve dereceli l kab yard m ile llebilir.
dereceli kapta toplanan su hacmi
llen sre

ve
Q= Ap

pgh

(20.5)

eklindedir.
Bu tr bir dzenekle, su gibi, borularda kal nt b rakmayan temiz s v lar n dinamik
agdal l k katsay lar sanayide yayg n olarak kullan lmaktad r.
i d 4
=

128 QL

(20.6)

Deney
1. ekil 20.3'te grlen dzenekte, ince borunun kn parmakla kapatararak su ile
doldurunuz ve sabit su seviyesini korumak amac yla srekli tama olacak ekilde
su ak saglayn z.
2.

Parman z ekti iniz anda kronometreyi al trarak l kab nda bir miktar su
birikmesini salayn z; 20mL, 30mL vb. gibi belli bir hac ma ula ldnda
kronometreyi durdurunuz. Bu s rada srekli ta ma eklinde su ak n salamaya
zen gsteriniz.

3. Ana kapta tama durumundaki su seviyesini lnz ve Denklem (20.5) olarak

verilen Q debisi ile AP bas n fark n hesaplaynz.
4. Hesaplanan Q ve AP de erlerini Denklem (20.6)'da yerine yazarak dinamik
agdal lk katsay sn hesaplaynz.

116

EK. MEKANIK LABORATUVARI B LG SAYAR

PROGRAMLARI
Bu blm, mekanik laboratuvar erevesinde yap lacak olan deneylerde IBM
uyumlu bilgisayarlar n ve bilgisayar programlar n n nas l kullanilacana ilikin genel
bilgileri iermektedir.
Mekanik laboratuvar nda yap lacak olan deneylerde iki e it bilgisayar program
kullan lmaktadr. Bunlar;
a. Precision Timer (PT)
b. Smart Pulley Timer (SPT)
eklindedir. Bilgisayarlar, bu programlarla birlikte kullan ldnda, deiik zaman
aral klarn len birer hassas kronometre olmaktad r. lmler, optik kap (photogate)
veya akll makara kullan larak yap lmakta ve zamanlar, milisaniyenin onda biri
basamamda duyarl lkla okunabilmektedir. Zaman lmlerinin yan sra, bu bilgisayar
programlar yla, veriler kaydedilebilir, bas labilir, grafik izilebilir ve verilerin
istatistiksel deerlendirmesi yap labilir.
PT ve SPT programlar temel olarak birbirine benzerdir ve o u seenek her iki
programda da ortak olarak yer al r. Ancak, zellikle ak ll makara arac lyla llen
zamanlar deerlendirilirken, PT program optik kap y kesilime uratan makam parmak
saysn 3, SPT program ise 10 olarak kabul eder. Bununla birlikte, veriler analiz
edilirken deneyde kullan lan arac n tanm ile ilgili seenekler de mevcuttur. Bu nedenle,
belli deneylerde her iki program da kullan labilmektedir. Ancak, her iki program n
kendine zg zaman ltim ve veri analizi seenekleri de vard r. rnein, PT
programnda yer alan dnme hareketi ile ilgili seenekler SPT'de de vard r. Ancak, bu
seenekler yaln zca akll makarann asal hzn ya da a sal ivmesini verir. Oysa, SPT
program kullanlarak dnen diskin de a sal hz veya asal ivmesi belirlenebilir. Bu
nedenle, her iki programn belli zelliklerinin de erlendirilmesi a sndan, lineer
hareketle ilgili deneylerde PT, dnme dinami i deneylerinde ise SPT program
kullanlacaktr.

117

E.1. PT ve SPT Programlar n n al t r lmas

letim Sistemleri

Bilgisayar zerinde programlar n al t r lmas , dosya organizasyonu, yan rnlerin

kullan lmas gibi temel i lemlerin yap lmas n salayan ortama "letim Sistemi" denir.
Laboratuvar al malar m z sras nda iki ayr iletim sistemi ile kar laacaz;
a. Dos i letim Sistemi
b. Novell letim Sistemi
Bu iki i letim sistemi ayn temel zerine kurulmu tur. Tek fark, Novell letim
Sistemi"nin ok kullan c l bir sistem olmasd r. Novell'de tek bir harddisk, tek bir
yazc , tek bir CD-ROM birden fazla ki i tarafndan ortaklaa kullan labilir. Kullan c lar
birbirleriyle kullandklar bilgisayar zerinden haberle ebilirler.

I E.1.1. Programlar n Disketten al t r lmas

Bilgisayar ap sistem disketini tak l . Bilgisayar n A:\> konumuna gelmesini
bekleyin. PT program sistem disketinin iinde deilse, PT program nn bulunduu
disketi tak n. PT.COM dosyas = bulunduu dizine gein. Aksi belirtilmediyse CD
MEKANIK \PT komutu bu i lemi yapman z salar. PT yazp <ENTER> tuuna
bastnzda program al maya balar. Tekrar <ENTER> tu una bastnzda ana men
karnza gelir. SPT program n disketten al trmak iin, yukar daki komutlarda PT
yerine SPT yaz lmaldr.

E.1.2. Programlar n Harddiskten al t r lmas

Bilgisayar atn zda karnza C:\> (komut sat r bilgisi) gelir. PT.COM
dosyasnn bulunduu dizine gein. Aksi belirtilmediyse CD MEKANIK \PT komutu bu
ilemi yapman z salar. PT yazp <ENTER> tuuna bast nzda program al maya
balar. Tekrar <ENTER> tu una bastn zda ana men kar n za gelir. SPT program n
harddiskten al trmak iin, yukar daki komutlarda PT yerine SPT yaz lmal dr.

I E.1.3. Programlar n Novell Ortam nda al t r lmas

Novell ortam ok kullan c l bir i letim sistemidir. Bu sayede sistemde bulunan
dosyalar birden fazla kullan c taraf ndan kullan labilir. Her kullan cnn bir "Login
Name" i vardr. Her kullan c kendine tan nan haklar lsnde sistemde i lem yapabilir
118

(Dosya kopyalama, dosya silme, program al t rma vb.). Bu haklar sistemin yetkili
kiisi ve onun yetkili k ld ki iler dzenlen Bu yetkili ki inin ad "ynetici"dir.
Yneticinin sistemde al anlarn yapt ilemleri gzleme ve bu i lemlere mdahale
etme yetkisi vard r. Sisteme girebilmeniz iin size bir Login Name verilecektir.
Novell Ortam nda Sisteme Giri Yapmak
Bilgisayar' at n zda "Insert Your Login Name:" uyars karn za gelir. Sizden
Login Name' iniz istenmektedir. Login Name'inizi yaz p <ENTER> tuuna bast nzda,
eer ifre tan mlachysan z "Insert your password:" uyarsyla sizden ifrenizi sorar.
ifre girilirken yaz lan karakterler ekranda grlmeyecektir. ifrenizi girip <ENTER>
tuuna bast nzda sisteme girmi olursunuz. Eer Login Name'inizi ya da ifrenizi
yanl girerseniz sisteme girememi olursunuz. Tekrar denemek iin "Login" komutunu
kullanabilirsiniz. Bu komutun kullan m iki trldr.
1. Login yazdn zda sizden Login Name'iniz istenir.
2.

Login komutunun ardna Login Name'inizi yazarsan z sizden tekrar Login

Name'inizi istemez.
Eer tan mlachysan z, ifreniz istenir ve ifrenizi yazd nzda sisteme girmi olursunuz.
Novell letim sisteminde ifre tan mlanmas ve deitirilmesi "setpass" komutu ile
yap l r. Bu komutu kullandnzda sizden -e er varsa- eski ifreniz istenir, yoksa
tanmlamak istedi iniz ifre sorulur. ifrenizi yaz p <ENTER> tuuna bastnzda,
ifreyi tekrar girerek do rulaman z istenir. Bundan sonra ifreniz, sisteme her giri
yaptn zda sorulacakt r. ifreniz varsa, sizin ad nza kimse sisteme giremez ve size
tan mlanan haklardan yararlanamaz.
Novell Ortam nda Programlar alt rmak
PT.COM isimli dosyann bulunduu dizin size bildirilecektir. CD komutu ile
CD\DIZN SM yazdnzda bu dizine gemi olursunuz. PT yaz p <ENTER> tuuna
bastnzda program al maya balar. Tekrar <ENTER> tu una bastnzda ana
men karnza gelir. SPT program n altrmak iin, yukar daki komutlarda PT yerine
SPT yazlmaldr.
Novell Ortam nda Sistemden kmak
Bilgisayar al manz bitti inde ve bilgisayar kapatmak istedi inizde iinizin
bittiini sisteme bildirip sistemden kmanz gerekir. Bu i lemi "Logout" komutu
salar. Programdan kn ve Logout yazn. Sistem size giri ve k saatlerinizi
bildirecektir.

119

Uyar
Eer bilgisayar bu i lemleri yapmadan kapat rsan z hatal k yapm olursunuz.
Bu hatan z, sisteme daha sonraki giri lerinizde sa l kl al amaman za yol aabilir.
Ayr ca bu hatan z, ynetici tarafndan tesbit edilecektir.
PROGRAMI ALI TIRMADAN NCE DIKKAT EDILECEK NOKTALAR
1. lk olarak, optik kap n n al p al mad kontrol edilmelidir. Bu i lem s ras nda,
eer birden fazla optik kap kullan lacaksa, kap larn deneyde istenilen s rayla
yerletirilmi olmasna da ayrca dikkat edilmelidir.
2. Deneyin amac na uygun zaman lm seene i nceden belirlenmelidir.
3. Program al tr lmadan nce, deneysel el becerilerinizi artt rmak iin yapacanz
lmler bir ka kez tekrarlanmal dr (rnein, hava ray deneylerinde arp malar
inceliyorsan z, kzaklar birka kez arp trn veya dnme dinami i deneyleri
yapyorsaruz diski bir kez evirin vb.).
Programa Veri Girilmesi
Kimi zaman programa ek veri girilmesi gerekebilir. ("itle lm" seeneinde it
aral nn girilmesi vb.). Bu durumda verileri girerken a adaki komutlar kullanl r.
<-->>

"cursor" saa doru hareket eder.

<<-->

"cursor" sola do ru hareket eder.

<BACKSPACE>

"cursor"un solundaki karakteri siler.

<DELETE>

"cursor"un zerindeki karakteri siler.

<CONTROL><X>

izginin zerindeki tm karakterleri siler.

<CONTROL><Z>

hatal veriyi geri yerine koyar.

<CONTROL><Y>

"cursor"dan ba layarak, izginin sonuna kadar olan karakterleri

siler.

<ESC>

bir nceki menye geilir.

NOT: rne in, <CONTROL><X> kullan lmak istendiinde, nce <CONTROL> tu una,
sonra <X> tu una ayn anda bas l r. Bilgisayara belli karakter say s nda veri girilebilir.
Eer bu karakter say s a lrsa bilgisayar bir "bip" sesi ile kullan cy uyaracakt r.

120

E.2. PT Program
Precision Timer - TEL - Atomic
Copyright 1988 - 1992 Vernier Software
(MS - DOS Version )

SEENEKLER
M - itle lm (*)
G - Geitle lm
P - Aral k lm
K - Klavye ile lm
C - arp malar
T - Di er Zaman lm Tipleri
D - Veri Analizi (*-)
O - Donan m (*)
S - Optik Kap Kontrol (*)
Q - k (*)

PT program altr ldnda yukardaki ana men ekrana gelir. Bu mende ilk 6
seenek, farkl zaman aral klarn len, zaman lm seenekleridir. Di er seenekler
ise verilerin de erlendirilmesi ve sistemle ilgili seeneklerdir. Her bir seene in grevi,
hangi zaman aral n lt ve bu seeneklerin alt nda yer alan di er seenekler ayr
ayr incelenecektir. PT program nda baz seeneklerin yan nda yer alan (*) sembol, o
seenein SPT program nda da bulunduunu gstermektedir. Bu seeneklerin grevi bu
ksmda verilecek, SPT program n ayrntl bir biimde incelerken tekrar
verilmeyecektir.
Seeneklere girebilmek iin;

1. Seeneklerin bandaki saylar girilip <ENTER> tu una baslr.

2. Seenekler boyunca yukar ya doru ilerlemek iin <t> veya <<> tu u, aa
doru ilerlemek iin ise <L> veya <--->> tu u kullanlabilir. Bu ekilde
ilerledikten sonra uygun seene e gelindiinde <ENTER> tuuna bas lr.
3. Bir nceki menye dnmek iin daima <ESC> tu u kullan lr.

121

M - itle lm (1)
Bu seenekte, cismin hareketi, tek bir optik kap veya ak ll makara kullan larak
duyarl olarak incelenebilir. lm, ekilde grld gibi saydam bir bant zerine belli
aral klarla izilen itler ya da ak ll makara parmaklar' kullan larak gerekle tirilir.
"itle lm" seenei ile optik kap nn ilk kesiliminden, ikinci kesilimine kadar geen
sreler llr. llen zaman aral klar , ematik olarak a a da gsterilmi tir.
<-1

IIIII1III

Deneylerde kullan lan itlerde d uzakl en az 0.5 cm olmal d r. Eer serbest

dme deneyinde oldu u gibi it hzl bir ekilde hareket ettirilecekse, d uzakl en az
3 cm olmal dr. Cisim daha yava olarak hareket ettirilecekse (hava ray deneyinde
olduu gibi), d uzakl daha kk seilebilir. T i , it kap dan geerken, d aral
boyunca llen zamand r. Bu zamanlar "Veri Tablosu "na aktarlr. Buna ek olarak,
eer bilgisayara d uzunlu u girilirse, program llen sreleri analiz ederek, h z,
yerdeitirme ve ivme de erlerini hesaplar.
Bu seenekle deney yap lmas gerekti inde, seeneklerden "itle lm" girilerek,
deney balatlr. rnein hava ray deneyinde, kzaa kk bir hz verilir. Kzak optik
kapdan geti inde lm tamamlan r ve <ENTER> tu una basl r. Bu durumda
ekranda llen sreler listelenir. Tekrar <ENTER> tu una bas lrsa, "Veri Analizi"
mens gelir. Bu menden "Grafikleme" seene ine girilerek istenilen grafikler
izilebilir.

G - Geit ile lm
Bu seenek ile, optik kap nn yaln zca kesilim sreleri llr. "Geit ile lm"
seenei kullan lacaksa, <ENTER> tu una bas ldnda aadaki seenekler ekrana
gelir.
A - 1 Geit (*)
B - 2 Geit
C - 3 Geit
D - 4 Geit
E - Dier
Q - Ana Menye Dn
122

Tek geit

ki geit
Tl
Tl

H7

1
Tl
1

Drt geit
Tl
Tl

geit
Tl
T

2I

Tl

3
4

"1 Geit"te sadece birinci optik kap kullan lr (Ana menden "Optik Kap
Kontrol" seene ine girilirse, burada 4 adet optik kap olduu grlr. Birinci geit

demek, buradaki s ralamaya gre ilk optik kap demektir). Di er geitler de benzer
ekilde "Optik Kap Kontrol" seeneindeki sraya gre al r. "2 Geit"te iki adet
optik kap kullan lr, "3 Geit"te ise adet optik kap kullan lr vb. "Dier"
seeneinde ise optik kaplardan herhangi biri kesilimde olabilir. Optik kap larn s ras
nemli deildir. Bu lm seeneklerinin hangi zaman aral klarn lt, yukarda
ematik olarak verilmi tir. lm sonunda her bir optik kap ile llen sreler,
ekranda farkl stunlara yaz lr. Burada, iki optik kap nn hibir zaman ayn anda
kesilimde olmamas na dikkat edilmelidir.
"Geit ile lm" seenei ile lm al nmadan nce aadaki seenekler ekrana
gelir.
N - Normal Gsterim
L - Byk Gsterim
Q - Gsterim Yap lmasn
N

Normal Gsterim

Bu seenee girilirse, Veri Tablosu ekranda, standart bir gsterim eklinde verilir.
L Byk Gsterim
-

Veri Tablosu ekranda, byk say sal gsterimler eklinde verilir.

Q Gsterim yap lmas n
-

lmler ekranda listelenmez. stenirse veriler analiz edilirken "Veri Tablosunu

Gster" seeneine girilerek grlebilir.

<ENTER> tuuna bas larak "Veri Analizi" mens arl r. Bu mende yer alan
"zel Seenekler"e girilerek, d uzunluu ek bir bilgi olarak yaz lr. Bylece, cismin h z
(V = d/t ) hesaplat labilir.
Optik kaplarn sra numaras na gre hz izelgesi, h zn maksimum, minimum ve
ortalama de erleri ile standart sapmas yla birlikte ekranda gzlenir.

123

P - Aral k lm
Aral k ile lmde, birinci optik kap n n kesilime girmesinden, ikinci optik kap n n
kesilime u ramas na kadar geen sre llr. <ENTER> tu una bas ld nda, ekranda
aadaki seenekler grlr.
A - Ara 1 - 2 (*)
B- Ara 1 - 2 ve 2 - 3
C- Ara 1 - 2 ve 2 - 3 ve 3 - 4
Yukar daki seeneklerden herhangi biri ile lm al nmadan nce aadaki seenekler
ekrana gelir. Verilerin ekranda nas l listelenmesi isteniyorsa, o seene e girilir.
N - Normal Gsterim
L - Byk Gsterim
Q - Gsterim Yap lmasn
"Ara 1- 2" seeneinde, birinci optik kap ilk kesilime uradnda lme ba lanr ve
ikinci optik kap kesilime urayncaya kadar zaman lmne devam edilir. Di er
seeneklerde aral k saysna bal olarak ek optik kap lar kullan lr. "Ara 1-2 ve 2-3",
birinci optik kap nn kesiliminden ikinci optik kap nn kesilimine kadar olan sre ile bu
lmlerden bams z olarak, ikinci optik kap nn kesiliminden, nc optik kapnn
kesilimine kadar olan sreyi de ler. "Ara 1-2, 2-3 ve 3-4" ile 3 farkl zaman aral
llr. Bu lm seeneklerinin hangi zaman aral klarn lt, aada ematik
olarak verilmi tir.

T1
Aral -2

2
T2

T1

1
<
-

Ara 1 - 2 ve 2 - 3

2
T1

T2
4

Aral-2ve2-3ve3-4

lm sonular farkl stunlardan olu an bir izelge halinde ekranda gzlenir. Bu

seenekte "zel Seenekler" kullan larak hzlar da hesaplanabilir. Bu durumda optik
kap lar arasndaki uzakl k ek bir bilgi olarak programa girilmelidir. Bu uzakl k veri
tablosundaki zamanlara blnerek h zlar hesaplan r.

124

K - Klavye ile lm

Tm program iinde sadece bu seenekte optik kap ya da ak ll makara

kullan lmaz. Burada klavye, t pk bir kronometre olarak kullan l r. Bu seene e girilip
<ENTER> tu una bas ld nda ekranda a adaki men grlr.
S- Basit Kronometre
M- Klavyeli itle lm
X - Ana Menye Dn

Tl

Tl

Tl

Tl
>

Basit kronometre

Klavyeli itle lm

"Basit Kronometre", tpk bir kronometre gibi al r. lm al nmaya

balanmadan nce, verilerin ekranda nas l gsterileceine ilikin seenekler ekrana gelir
ve keyfi olarak uygun seenee girilir. "Basit Kronometre" seenei ile , <SPACE
BAR> tuuna bas larak zaman balat lp, tekrar bas ld nda durdurulabilir. Ancak bu
lm grubu, kullan cn n refleksine bal olduundan, yeterince duyarl sonular
vermez. Bu seenekle maksimum 512 lm al nabilir. Programdan kmak istenirse,
<ENTER> tu una bas lr. Bu seeneklerin hangi zaman aral klarn lt yukarda
ematik olarak grlmektedir.
"Klavyeli itle ()km" seenei kullan larak lm al nmak istendiinde aadaki
basamaklar izlenmelidir.
Hareketi incelenecek cismin ald yol boyunca, belli aral klarla iaretler konulur.
Cisim, her bir iaretli noktadan geerken, <SPACE BAR> tu una bas lr.
lm tamamland ktan sonra <ENTER> tu una bas larak programdan klr.
Yukardaki ad mlar takip edildiinde, cismin, her bir aral geme sresi bulunmu
olur. Programdan ktktan sonra ekranda "Veri Tablosu" grlr. Veri Tablosundaki
deerler, cismin herbir i aretli aral geti i srelerdir. "Veri Analizi" mensnden
"Grafikleme" seeneine girilir. Burada kullan cdan iaretli noktalar aras ndaki uzaklk
ek bir bilgi olarak istenir. Bu bilgi girildikten sonra, h zn, konumun ve ivmenin zamana
gre grafikleri izilebilir. Bu seenek ile e ik dzlemde yuvarlanan bir topun hareketi,
ray zerine belli aral klarla iaret konularak incelenebilir.
C - arp malar

arp malarda, sadece iki optik kap kullan l r. Bu seenek di erlerinden farkl dr.
Herbir optik kap birbirinden bamsz olarak al r. lmler, ekranda a ada
125

grld gibi, farkl birer stun halinde verilir. Bu seenek, hava ray nda arpma
deneylerinde kullan lr. "arpmalar" seene inin tt zaman aral klar ematik
olarak aadaki gibidir.

arp ma sresi
T1

T1

T1

T1

T2

T2

T2

T2

T2

Tl

Tl

Tl

Tl
e

T2

T2

T2

E) 4)

rnein, iki optik kap kullanlarak yap lan bir arpma deneyinde al nan lmler,
I. Geit
0.5552
0.4332
3.4437
1.0012

2. Geit
0.7872
0.2623
0.0000
0.0000

eklinde ekranda listelenir. Bu rnekte 1. K zak 1. Geit (optik kap ), 2. Kzak 2. Geit
(optik kap) tarafndan izlenir. K zaklarn optik kap lardan her gei inde, kzak zerine
yerletirilen itlerin optik kap y kesilime u ratma sreleri yukar daki izelgede
grld gibi bilgisayar ekrannda belirir. Burada birinci optik kap 4 kez, ikinci optik
kap 2 kez kesilime u ramtr. Bu seenek kullan lrken herbir optik kap boyunca
cisim, istenilen sklkta hareket ettirilebilir (Cisim herbir optik kap dan maksimum 256
kez geebilir. nk bilgisayar en fazla 512 adet lm alabilir). lm al nrken
ekranda bir ey gzlenmez. Ancak lmler tamamland nda <ENTER> tuuna
baslarak ekranda veriler gzlenir.
Bu seenein "zel Seenekler"inde, itin genilii ek bir bilgi olarak verilirse,
h zlar hesaplanabilir. Bu seenek kullan lrken, kzan zerine yerle tirilen itlerin
boyu eit olmaldr.
T - Di er Zaman lm Tipleri

Dier zaman lmleri bu seenekte toptanm tr. Bu lmlerin herbiri zel bir deney
iin kullan lr. Bunlar;
P - Periyot lm (*)
B - Dme Zaman
S - Stroboskop
126

D - akma Sresi (*)

G - Geit ve Aral k ( 2 Geit )
H - Geit ve Aral k ( 3 Geit )
I - Geit ve Aral k ( 4 Geit )
Q - Ana Menye Dn
eklindedir. Bu seeneklerin tmnde, lm al nmaya balamadan nce ekranda
verilerin nas l gsterilmesi istendi ine ilikin aadaki seenekler ekrana gelir ve uygun
gsterim keyfi olarak seilir.
N - Normal Gsterim
L - Byk Gsterim
Q - Gsterim Yap lmas n
Bu seeneklerin lt zaman aral klar aada ematik olarak, topluca verilmi tir.
Periyot lm

D me zaman

T1

t.

Geit ve aral k (2 geit)

Tl T2 T3
<,
>,

Tl T2 T3
< m
1
1

Geit ve aral k (3 geit)

Tl T2 T3 T4 T5
4,
mm
1
3
2I

akma sresi

Stroboskop
}

J
Geit ve aral k (4 geit)
Tl T2 T3 T4 T5 T6 T7

2I

P - Periyot lm (*)

Bu seenekte sadece bir optik kap kullanlr. Optik kap ilk kez kesilime u rad
anda lm balar, nc kez kesilime u rayncaya kadar lm devam eder. Ama
sarkacn periyodunu lmektir. Bu kesimde, "zel Seenekler" ile ekranda iki farkl
seenekten biri seilebilir. Seeneklerin biri ile, rne in sarka deneyi iin, 1/T'den
frekans hesaplanabilir. Programa sarkac n boyu ek bir bilgi olarak girildi inde,
yerekimi ivmesi " T 2 = 47c2 L / formlnden bulunur.
Dier seene e girildiinde, yaya as l bir ktle dzene i ile k yay sabiti m ktle
deeri girilerek hesaplan r.
B - D me Zaman

Bu seenekte, optik kap veya k alglaycs kullan lr. Optik kap ilk kez kesilime
urad nda lme ba lamr. lk lm, optik kap nn kesilimde olduu sre olarak
alnr. kinci lm ise optik kap nn kesilimde olmad sreyi verir. nc lm ise,
optik kapnn ikinci kez kesilime urad zaman aral dr.
127

Bu deney ile bir topun yzeye arp p tekrar d mesi incelenebilir. Bunun iin, optik
kap yzeyden tam bir ap yksekli inde yerle tirilir. Top kapdan geecek ekilde
b raklr. Ti ve T3 zamanlar , topun d meden nceki ve sonraki h zlarna bald r. T2
zaman ise topun yzeye arp p hz n n ynn de itirme (zeminle etkile me) sresidir.
arpma katsay s (Restitution coeffcient) arp madan nceki ve arp madan sonraki
hzlar n oran ile verilir. (T i / T3). Bu seenek, yerekimi ivmesinin bulunmas nda da
kullan labilir.

S - Stroboskop
Bu seenek ile bir optik kap kullanlarak dnen diskin periyodu belirlenir. Burada
optik kapn n ilk kesilime u rad andan, ikinci kesilime urad ana kadar geen sre
llr. stenilirse frekans da (l/periyot) hesaplanabilir.

D - akma Sresi (31

Bunun iin deneyde optik kap veya k alglaycs kullan lr. llen sre,
yalnzca iletim sresidir.

G - Geit ve Aral k ( 2 Geit )

Bu seenekte iki adet optik kap kullan lr. lk lm, birinci optik kap nn kesilim
sresini verir. kinci lm, birinci optik kap iletime getii an balar ve ikinci optik
kap iletime geinceye dek srer. nc lm, ikinci optik kap nn kesilim sresini
verir. Bu seenekte zel olarak, h z ve ivme hesaplanabilir. Bunun iin cismin boyu ek
bir bilgi olarak programa girilmelidir (v=d/t). vme de hzn deiiminden hesaplanr.

H Geit ve Aral k ( 3 Geit )

-

Bu seenekle 3 optik kap kullanlarak toplam 5 zaman lm yap lr. Burada

optik kaplarn srasna dikkat edilmelidir. lk lm birinci optik kapnn, nc lm
ikinci optik kap n n ve be inci lm ise nc optik kap nn kesilim srecine (yani
cismin optik kap lardan geme srelerine) kar lk gelir. kinci lm, birinci optik
kapnn iletime gemesinden ikinci optik kap nn kesilime girmesine, drdnc lm
ise ikinci optik kapnn iletime gemesinden nc optik kap nn kesilime girmesine
kadar geen sreleri (yani cismin optik kap lar aras n geme sreleri) verir. Bu
seenekte "Byk Gsterim" kullanldnda, ekranda yeterli yer olmad ndan, beinci
lm dier l gruplar ndan farkl olarak grlr. Cismin boyu ve optik kap lar
aras ndaki uzakl k, ek bir bilgi olarak programa girildi inde hzlar hesaplanabilir
(v=d/t). vme de h zn deiiminden hesaplanabilir.

I - Geit ve Aral k ( 4 Geit )

Bu seenekte 4 optik kap kullan larak toplam 7 zaman lm yap lr. Burada
optik kap larn srasna dikkat edilmelidir. Birinci, nc, be inci ve yedinci lmler,
srasyla 4 optik kapnn kesilim srelerine kar gelir. kinci, drdnc ve altnc
lmler ise yine s rasyla, cismin optik kap lar aras n geme srelerini verir. Bu
seenekte "Byk Gsterim" kullanldnda, 7 l deerini de tek bir ekran
128

sayfas nda gstermek zor oldu undan, nce ilk 4 de er, sonra farkl bir ekranda di er 3
deer gzlenir. Yine bu seenekte de cismin boyu ek bir bilgi olarak girilerek, h z ve
ivme hesaplanabilir.
D - Veri Analizi ()

T - Veri Tablosu (*)

P - Verilerin Bas m
L - Byk Gsterim
D - Veri Silme (
F - Dosyalama (*)
G - Grafikleme (*)
S - zel Seenekler* (*)
X - Ana Menye Dn (*)
* Konulan seenekler her lm seene inde mevcut deildir
"Veri Analizi" mens, yukarda incelenen zaman lm seenekleri ile lm
al ndktan sonra verilerin de erlendirilmesi amac yla ekrana gelir. E er lmler alnm
ve tekrar ana menye geri dnlm ise, tekrar lm al nmakszn, ana menden de bu
seene e girelebilir. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, her yeni lm
almdnda - eer veriler bir diskete kaydedilmezse - bir nceki l grubunun silinecek
olmasdr. "Veri Analizi" mensndeki seenekler kullan larak aadaki ilemler
yap labilir.
T - Veri Tablosu (*)

Deneyler s rasnda lm al nr alnmaz <ENTER> tuuna baslarak "Veri

Tablosu" ekranda gzlenir. E er Veri Tablosu bir tek ekran sayfas na smayacak kadar
uzunsa, o zaman aadaki komutlar kullan larak di er veriler de gzlenebilir.
<sl.>

Veri tablosunda bulunulan sat rdan daha aa satrlara geilir.

<t>

Veri Tablosunda bulunulan sat rdan daha yukar satrlara geilir.

<Pg Dn>

Ayn anda bulunulan satrdan 16 sat r aaya geilir.

<Pg Up>

Ayn anda bulunuian sat rdan 16 sat r yukarya geilir.

<Home>

Veri Tablosunun en bana geilir.

<End>

Veri Tablosunun en sonuna geilir.

<Esc>

Bir nceki menye geri dnlr.

129

Veri tablosunun sonunda, verilerin ortalamas , standart sapmas , ortalama standart

sapmas , maksimum ve minumum deerleri gibi, verilere ait istatistiksel
deerlendirmeler yer al r.
P - Verilerin Bas m

Eer bilgisayarn z bir yaz cya bal ise, veri tablolar , istatistiksel bilgiler ve
grafikler, kt olarak bas labilir.
L - Byk Gsterim (

Bu seenek kullan ld nda, veriler, s ras yla, ekranda byk say sal gsterimler
eklinde grlr. Her seferinde "Veri Tablosu"nun bir sat r ekranda belirir. Sat r sat r
<,l,> ve <t> tu u kullan larak tm veriler ekranda gzlenebilir. Bu seenek, verilerin
byk renci gruplar na gsterilmesi gerekti inde kullan l r. Seenekten kmak iin
<ENTER> tu una baslr.

0.0317
1.1746
0.0463
5
D - Veri Silme (f)

lm al rken kimi zaman hatal veriler al nm olabilir. Bu durumda eer hangi

verilerin hatal olduu anla labilirse, bu veriler iptal edilebilir. Bunun iin "Veri
Tablosu "na girilir ve hatal olan veri ya da verilerin sat r numaras na bak lr. Silme
i lemi, silinecek veri say sna bal olarak, aadaki komutlar kullan larak yap labilir.
Seim
tek satr
A' dan B'ye tm sat rlar....
ilk satrdan B'ye
B'den sonraki sat rlar

Giri
satr no
A-B
-B
B-

Burada A ve B ile silinecek olan yerinin sat r numaras kastedilmektedir. Dikkat

edilmesi gereken nokta, veriler silindikten sonra, verilerin s rasnn de iecek olmas dr.
Bu nedenle ardarda veri silmeniz gerekti inde her seferinde Veri Tablosuna geri
dnlp, silinmek istenilen yerinin sat r numaras kontrol edilmelidir.
Verilerin silinmesinde, "itle lm" ile "Klavyeli itle kisn"'de baz
s n rlamalar vard r. Veri tablosunun ortas ndan veri silinmesi, bu seeneklerde hatal

130

grafik izilmesine yol aacakt r. Bu nedenle her iki lm e idinde de veri silinirken,
yalnzca veri tablosunun ba ndaki veya sonundaki de erler silinmelidir.
S - zel Seenekler* (*)

Bu seenekle baz deneylerde, elde edilen verilerden yola k larak deneyle ilgili
dier nicelikler hesaplan r (ivme, periyot, arpma katsay s , vb). Bunun iin deneyle
ilgili ek bilginin girilmesi gerekir. rne in, basit sarka deneyinde yerekimi ivmesinin
hesaplanabilmesi iin, sarkac n boyunun verilmesi gerekir.
F - Dosyalama (*)

D- Dizinin ieri i (*)

L- Dosya Ykleme (*)
S- Dosya Kaydetme (*)
C- Dizin Deitirme (*)
M- Yeni Dizin Yaratma
E- Dosya Silme (*)
X- Veri Analiz Mensne Dn (*)
D -Dizinin ierii (*)

Bu seenek bilgisayarda var olan dosyalar listeler. Listeleme <CONTROL><S>

kullanlarak balatl r ve durdurulur. <CONTROL> <C> ile de sistemden klr.
L -Dosya Ykleme (*)

Bu seenekte, kullan cdan yklenmek istenilen dosya ad sorulur. Sadece harddisk

veya diskete kaydedilmi olan dosyalar ar labilir.
S - Dosya Kaydetme (*)

Bu seenekte kullan cdan dosya ad sorulur ve dosya kaydedilir. Ayr ca bir

dizinden di er bir dizine kayt yap labilir. rnein, "A" srcsnde "DPT" dizininde
allyor olsun.
DATA isimli dosyay kaydetme

Giri

disket zerine ve dizine

TEMP isimli bir alt dizine

DATA
TEMP\DATA
\MARCH\DATA

MARCH isimli bir dizine

B srcsndeki bir diskete

B:\DATA

131

C - Dizin De itirme (3-)

Bu seenek, program iinde MS-DOS'da kullan lan "CD" komutu gibi al r ve

dizin deitirmekte kullan l r.
M

Yeni Dizin Yaratma

Bu seenek, program iinde MS-DOS'da kullan lan "MD" komutu gibi al r ve

yeni bir dizin yarat r.
E

Dosya Silme (*)

Bu seenek kullan larak disketten dosya ad silinebilir. Dosya silinirken ok dikkatli

olunmal d r.
G-Grafikleme ()

Bu seenek kullan larak, verilerin e itli grafkleri izilebilir. o u lmde veri

says n n zamana gre grafi izilir. "itle lm" ve "Klavyeli itle lm"
seeneklerinde ise konum-zaman, h z-zaman ve ivme-zaman grafkleri izilebilir. Bu
seeneklerde Veri Tablosu'ndan sonra ekranda a adaki men grlr.
D - Konu n - Zaman (*)
V - H z - Zaman (*)
A - vne Zaman (*)
T - Zaman - S ra (*)
Eer ilk 3 seenek kullan lrsa, deneyde nas l bir sistem kullan ldna ilikin
aadaki seenekler ekrana gelir.
A - Standart it (izgisel) (*)
B
zel it (izgisel) (*)
C - Dnme Hareketi (izgisel) (*)
D - Dnme Hareketi (Dairesel) (*)
E - Dier Aralar (Dairesel) (-)
-

A- "itle lm" seenei ile birlikte, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr.
Ancak bu seenek makara parmak say sn 3 olarak kabul eder ve sonular buna gre
verir.

seenei ile birlikte, hem ak ll makara hem de it ile yap lan

deneylerde kullan lr. Bu seenekte, optik kap n n ilk kesiliminden ikinci kesilimine
B- "itle lm"

132

kadar olan uzakl k belirtilebildi i iin, ak ll makara parmak say s nda bir snrlama
yoktur.
C- Bu seenek, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr ve ak ll makaran n
izgise h z ve ivmesi hesaplanabilir. Bu seene e girildiinde, ak ll makaran n parmak
says ve yarap ek bir bilgi olarak istenir.
D- Bu seenek, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr. Bu seenee girilerek,
ak ll makarann asal hz ve ivmesi hesaplanabilir. Ancak, bu seenek hesaplamalar
ak ll makara parmak saysn 3 kabul ederek yapar.
E- Bu seenekte ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr ve ak ll makaran n a sal
hz ve ivmesi hesaplanabilir. Bu seenekte kulan lan makaran n parmak say s ek bilgi
olarak istenir.
izim ekilleri (*)

izilecek grafin tr ve deneyde nas l bir sistem kullan ldna ilikin bilgiler
girildikten sonra, izilecek grafin zellikleri ile ilgili aadaki seenekler ekrana gelir.
izim ekilleri
H
H
H
H
H
H
H
H

P - Veri Sembol ()
E - Hata Dikd. (*)
G - Noktal Zemin (*)
L - Noktalar Birletir (*)
R - Ortalama Do ru ()
S - Istatistik ()
B - Bar Graf. (-3)
T - Farkl Grafik Ad (*)

Bu programda izilen en basit grafikte, eksenler belli aral klarla gsterilir, izimin
zerinde grafin ad yaz lr ve her bir veri noktas iaretlenir. "izim ekilleri" mens
ile bu durumlarda baz deiiklikler yap labilir. Bunun iin, <SPACE BAR>
kullan larak "H(HAYIR)" veya "E(EVE7)" seenekleri aktif hale getirilebilir. "H"
seilirse karsndaki izim ekli kullan lmam olur. <SPACE BAR> tu u yardmyla
seenek "E" durumuna getirilirse, bu seenek kullan lm olur. rnein, izilen
grafkteki veri noktalar birletirmek istenildi inde, "Noktalar Birletir" seene inde
"H" durumu <SPACE BAR> tu una bas larak "E" durumuna getirilir. <ENTER>
tuuna basldnda ekranda, veri noktalar n n birletirildii bir grafik grlr. Bu
seenekle ilgili rnekler, serbest d me deneyinde, "itle lm" seenei kullanlarak,
aadaki ekilde anlatlmtr.
133

P - Veri Sembol (*)

Eer bu seenek aktif hale getirilirse, her bir veri noktas zel bir ekil ierisine
al n r. Eer ok fazla veri varsa, bu seenek kullan lmamal d r.
E

Hata Dikdrtgenleri (*)

Hata dikdrtgenleri, yatay ve d ey eksenler boyunca izilebilir. Bu seenek

seildi inde, program kullan c dan yatay ve d ey hata de erlerini sorar. Bu durumda
herhangi bir de er veri olarak girilebilir. rne in, dey eksen iin hata dikdrtgenin
uzunlu u "5" olarak girilirse, yatay eksen boyunca, deneysel noktalar n herbirinin 5
birim yukar s ve aa s na hata izgileri izilir. Ayr ca "%" iareti konularak ba l hata
izgileri izilebilir. rnein, bu seenekte d ey eksen iin "10 % " yaz l rsa, hata
dikdrtgeninin uzunlu u bu oranda artt r lm olur.
G

Noktal Zemin (3>)

Bu seenek kullan ldnda, grafi in zemini t pk bir grafik kad nda olduu gibi
noktal bir lekle gzlenir. Bylelikle, graf kte i aretlenen noktalar d nda herhangi bir
noktann yerinin bulunmas kolay olacaktr. _
L

Noktalar Birletir (F)

Bu seenekle veri noktalar birletirilir.

R

Ortalama Do ru (*)

Bu seenek kullan ldnda veri noktalar ndan geen en iyi izim yap labilir.
S

istatistik (11

Bu seenekle deneysel verilerden izilen grafi in eimi, eimin standart sapmas ,

y-eksenini kesen noktas ve korelasyon katsay s hesaplanabilir. Bu sonular ekranda
izilen grafiin st ksm nda yaz l d r. Burada yaz l olan harflerin kar l klar aa da
verilmitir.
M - ortalama do runun eimini verir.
B - ortalama do runun d ey ekseni kesti i deeri verir.
R - ortalama do runun korelasyon katsay sd r (Bu katsay s ile llen deerlerin
gerek de erlere ne derece yak nsad test edilebilir. E er, gerek izimle,
deneysel izim aras ndaki korelasyon katsay s +1 veya -1 ise, veriler gerek
deere uygun demektir.)
+ / - e imin standart sapmas n verir.
B

134

Bar Grafi i (*)

Bu seenekle bar eklinde grafik izilebilir. Eer bu seenek kullan l rsa, "Hata
Dikdrtgenleri" ve "Noktalar Birletir" seenekleri kullan lmamal dr.

Bu seenekte kullan c ya barlar n genilii sorulur. Bu geni lik iin programa

girilen herbir birim, ekran n 1 /1000'lik bir kesimini ierir. Bar geni lii istenildii gibi
ayarlanabilir. Minimum geni lik 2 birim olmal dr. Eer ok say da veri bulunuyorsa, o
zaman barlar birbirinin stne binebilir. Tersine, e er ok az veri noktas varsa, bar
geni lii ok byk olabilir. Dolay syla, bu seenek kullan lrken veri saysna dikkat
edilmelidir.
T

Farkl Grafik Ad (*)

Bu seenek kullan ldnda, izilen grafi in ad istenildi i gibi deitirilebilir.

Konum-zaman, h z-zaman ve ivme-zaman grafikleri izildi inde, grafiin ismi otomatik
olarak ekran zerine yaz l r. stenilirse 70 karakteri gemeyecek ekilde deiik bir
grafik ad yazlabilir.
Eksen ayarlama ()

Grafkler izilirken, grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden sonra, grafi in yatay
ve dey eksenlerinin leklendirilmesi ile ilgili seenekler ekrana gelir.
Yatay Eksen Ayar
A - Otomatik Ayar, Eksen Ba langc '0'
B - Otomatik Ayar, De iken Balang
C - Di er
A Otomatik Ayar, Eksen Ba lang c '0' (*)
-

Bu seenek verilere ba l olarak, yatay eksen s frdan balayacak ekilde tm

deerleri eksen zerine yerle tirir.
B

Otomatik Ayar, De i ken Ba lang (*)

Bu seenek tm noktalar yatay eksen zerine kendisi yerle tirir. Eksen balangcn
verilere bal olarak seer.
C

Dier

(*)

Bu seenekle yatay eksen keyfi olarak ayarlanabilir. Bunun iin verilerin, en byk
ve en kk deerleri ek bilgi olarak verilmitir. Bu deerler girilirken, llen
deerlerin aral na dikkat edilmelidir. Bu aral klara uygun olarak yatay eksenin
balang ve biti deerleri keyfi olarak girilir.
Yukardaki seeneklerden herhangi biri ile yatay eksen istenildi i gibi
leklendirildikten sonra <ENTER> tuuna bas lrsa, ayn seenekler dey eksen ayar
iin karmza gelir.
Dey Eksen Ayar
135

A - Otomatik Ayar, Eksen Ba lang c 'O'

B - Otomatik Ayar, De i ken Ba lang
C - Di er
"De Eksen Ayar " da "Yatay Eksen Ayar " seene i ile benzer ekilde kullan l r.
<ENTER> tuuna bas l rsa, grafik seilen zellikleri ierecek ekilde izilmi olur.
Grafik incelendikten sonra, <ENTER> tu una bas l rsa, ekranda aadaki seenekler
grlr.
D - nceki Grafik (*)
R - Tekrar iz,Ayn lek (*)

S - Tekrar iz,Farkl lek (*)

O - Grafi i Bas (3)
A - De i ik Tr Grafik*
A - Farkl Zaman Stununda iz*
T - Veri Tablosunu Gster* (*)
P - Veri Tablosunu Bas* (*)
V - Diskete Kaydet* (*)
X - Veri Analizi Mensne Dn (*)
* Konulan seenekler her lm seene inde mevcut de ildir
D

nceki Grafik (k)

Bu seenek ile bir nceki grafik ekranda grlebilir.

R Tekrar iz, Ayn lek (
-

Bu seenekle nceden izilen grafik, ayn lekte farkl zelliklerde izilebilir. Bu

seene e girildi inde, grafi in zellikleri ile ilgili seenekler tekrar ekrana gelir.
S Tekrar iz, Farkl lek (1)
-

nceden izilen grafik farkl bir lekte izilebilir. Bu seene e girildiinde yatay
ve dey eksen ayarlar deitirilebilir.
O

Grafi i Bas (

--

Ekranda grlen grafik yaz cdan bas labilir._

136

A - De i ik Tr Grafik* (*)

Bu seenek,"Klavyeli itle lm" ve "itle lm" seenekleri ile kullan l r.

rnein, konum-zaman grafi izdirildikten sonra h z-zaman grafi i de izdirilebilir.
A Farkl Zaman Stununda iz*
-

Eer farkl stunlarda l gruplar varsa, herbir stun iin ayr ayr grafik
izilebilir.
T Veri Tablosunu Gster* (*)
-

Bu seenekte, ekranda, hesaplanm olan grafik de erleri gzlenir (konum, h z vb.).

"Klavyeli itle lm" ve "itle lm'` seeneklerinde kullan lr. _
P

Veri Tablosunu Bas* (*)

Bu seenekte, ekranda, hesaplanm olan grafik de erleri yazcdan bas lr (konum,

hz vb.). "Klavyeli itle lm" ve" itle lm " seeneklerinde kullan lr. _ _

Diskete Kaydet* (*)

Bu seenekle grafik izmek iin hesaplanan de erler disket zerine kaydedilir.

"Klavyeli itle lm" ve "itle lm" seeneklerinde kullan lr. _ _
S - zel Seenekler* (3)

Bu seenek kimi alt seeneklerde ortaya kar ve baz deneylerde, elde edilen
verilerden yola karak deneyle ilgili dier nicelikleri hesaplar (ivme, periyot, arpma
katsays vb.).
F - Donan m

Aadaki seeneklerden olu ur.

S - Sesi A ya da Kapa (*)
O - Seenekleri Kaydet
Z - Kalibrasyon (*)
Q - Ana Menye Dn (*)
S

Sesi A ya da Kapa (3-)

Zaman lm yap lrken, optik kap n n iletim kesilim durumlarnda "bip" sesi
duyulur. Eer, lm al nrken ses kmas istenmezse "HAYIR" seeneine girilir.

137

O - Seenekleri Kaydet

Programda kullan lan kimi ayarlamalar disket zerine kaydedilebilir. Bu programda

kaydedilmi durumda bulunan dosyalar a a daki gibidir.
lm s ras nda ses (A\KAPA)
Grafik tipi ( VGA, EGA, CGA, Veya Hercules )
Kalibrasyon
Bilgisayarn ID numaras
Men renkleri
Grafik renkleri
Dizinlerde kullan lan zel dosyalar
Z

Kalibrasyon (*)

Bilgisayarda kullan lan kronometre istenirse yeniden kalibre edilebilir.

S - Optik Kap Kontrol (*)

Her deneyin ba nda mutlaka ilk olarak optik kap kontrol yap lmal d r. Optik kap
ierisinde elinizi hareket ettirerek, optik kap n n iletim-kesilim durumu incelenir. Bu
kontrol sonucunda optik kap n n al p al mad anla lm olur. Ayr ca deneyde
birden fazla optik kap kullan lyorsa, bunlar n sralamas yaplmaldr. Dolay s yla,
burada birinci optik kap denildiinde, bu seenekte gzlenen ilk geitten bahsedilmi
olur.
Q - k ()

Bu seenee girilirse, kullan cya programdan kmak istenip istenilmedi i sorulur.

k lmak isteniyorsa "Evet" seeneine girilir ve programdan klr.

138

E.3. SPT Program

Smart Pulley Timer - TEL - Ato nic

Copyright 1988 - 1992 Vernier Software
(MS-DOS Version)

SEENEKLER
M - itle lm (*)
p - Ara (*)
G- Kap (f)
H - Harmonik itle lm (*)
D - akma Sresi (*)
I - Ters Ara
F - Serbest D me
K - Basit Kronometre (*)
A - Veri Analizi (-*)
V - Hz Gsterimi
R - Ezamanl izim
S - Kap Kontrol (-*)
O - Donanm
Q - k (*)

SPT program al tr ld zaman, yukar daki ana men ekrana gelir. Burada ilk 8
seenek, farkl zaman aralklarn len zaman lm seenekleridir. Bu seeneklerin
bazlar, PT program nda da vard r. Bu seeneklerin i levleri PT program n ayrntl bir
biimde incelerken verildi i iin, bu blmde tekrar ayr ntya girilmeyecektir. Bu
nedenle PT program nda ortak olarak yer alan seeneklerin yan na (r sembol
konulmutur.

139

M- itle lm (*)

PT program ndaki ile tamam yla zdetir.

P- Ara (3f-)

Bu seenek PT program nda yer alan "Aralk Olm" seeneklerinden "Aralk I 2" ile tamam yla ayn d r.
G- Kap (*)

Bu seenek PT program nda yer alan "Geitle lm" seeneklerinden "I Geit" ile
tamamyla zde tir.
H- Harmonik itle lm (*)

Bu seenek, PT program nda yer alan "Dier Zaman lm Tipleri"

seeneklerinden "Periyot Olm" ile tamam yla zde tir.
D- akma Sresi (f)

Bu seenek, PT program nda yer alan "Dier Zaman lm Tipleri"

seeneklerinden "akma Sresi" ile tamam yla zde tir.
I- Ters Ara

Bu seenek "Kap" seene inin tersidir. Yani, bu seenekle optik kap nn kesilim
deil, iletim sreleri llr.
F- Serbest D me

Bu seenek, serbest d me deneyi iin ME-9207 veya ME-9207A aralar ile

kullan lr. Bu deney dzene i, bir hedef zerine, elik bilyay tutup sonra serbest b rakan
bir mekanizmadan olumutur. elik bilya serbest b rak ldnda, hedef zerine
arpncaya kadar geen sre llr.
K- Basit Kronometre

(*)

Bu seenek, PT program nda yer alan "Klavye ile lm" seeneklerinden "Basit
Kronometre" ile tamam yla zdetir.
A- Veri Analizi ()

SPT programnda "Veri Analizi" mens PT program ndaki gibidir. SPT'de,

PT'den farkl olarak "Grafikleme" seeneinin altnda yer alan, kullan lan aralarn
tanm ile ilgili baz ek seenekler vard r. Bu seenekler ayr nt l olarak incelenecektir.

140

T - Veri Tablosu (3)

P - Verilerin Basm (
L - Byk Gsterim (*)
D - Veri Silme (*)
S - zel Seenekler* (*)
F - Dosyalama (3-)
G - Grafikleme
X - Ana Menye Dn (3:{)
G- Grafikleme
"Veri Analizi" mensnde "Grafikleme" seeneine girilirse, aadaki seenekler

ekrana gelir.
D - Konum - Zaman (*)
V - Hz - Zaman (*)
A - Ivme - Zaman (*)
T - Zaman - S ra (*)
Eer ilk 3 seenek kullan lrsa, deneyde nas l bir sistem kullan ldna ilikin aadaki
seenekler ekrana gelir.
A - Ak ll Makara (izgisel-Ip) (*)
B - Ak ll Makara (izgisel-Makara)
C - zel it (izgisel)
D - Di er (izgisel) (*)
E - Akll Makara (A sal) (*)
F - Dnme Dzene i
G - Dier Aralar (A sal)
A- "itle ()km" seenei ile birlikte, akll makara ile yap lan deneylerde kullan lr.

Ancak bu seenek makara parmak say sn 10 olarak kabul eder ve sonular buna gre
verir. Bu seenekte ak ll makaran n ya da bu makara zerinden bir iple as l ktlenin
izgisel hz veya ivmesi bulunabilir. E er ana menden "Donanm" seeneine girilip,
akll makara parmak say s 3 seilirse, PT program ndaki "Standart it (izgisel)"
seene i ile zde sonular elde edilir.
B- "itle lion" seenei ile birlikte, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr.
Bu seenekle, ak ll makara dzgn bir yzeyde yuvarland nda zaman, izgisel h z ve
ivmesi hesaplanabilir.

141

C- Bu seenek, ME-9377 seri nolu zel it kullan ld nda seilir.

D- Bu seenek, ak ll makara veya it kullan lan deneylerde seilir. Bu seenekte optik
kap n n ilk kesiliminden ikinci kesilimine kadar olan uzakl k ek bir bilgi olarak
verilmelidir. PT program ndaki "zel it (izgisel)" seene i ile zdetir.
E- Bu seenekte ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr ve ak ll makaran n a sal
h z ve ivmesi hesaplanabilir. Bu seenek kulan lan makaran n parmak say s n 10
olarak kabul eder. E er ana menden "Donanm" seene ine girilip, ak ll makara
parmak say s 3 seilirse, PT program ndaki "Dnme Hareketi (Dairesel)" seenei ile
zde sonular elde edilir.
F- Bu seenek Dnme Dinami i Deney Seti I ile yap lan deneylerde kullan l r. Bu
seenek ak ll makara parmak say sn 10 kabul eder ve dnen diskin a sal h z ve
ivmesi hesaplanabilir.
G- Bu seenek Dnme Dinami i Deney Seti II ile yap lan deneylerde kullan lr. Optik
okuyucuyu kesilime uratan, disk zerindeki ilk siyah izginin ba langcndan ikinci
siyah izginin balangcna kadar yay gren a radyan cinsinden verilmelidir. Bu
seenek, Dnme Dinami i Deney Seti I, 3 parmakl ak ll makara ile kullan ld zaman
da seilebilir. Bu durumda da benzer bilgi verilirse, diskin a sal hz ya da ivmesi
bulunabilir.
SPT program nda kullanlan aralar n tan m yap ldktan sonra, grafin zellikleri
ile ilgili seenekler ekrana gelir.
izim ekilleri
H P - Veri Sembol (*)
H E - Hata Dikd. (3)
H G - Noktal Zemin (3:E)
H L - Noktalar Birletir (*)
H R - Ortalama Do ru (*)
H S - Istatistik (3.)
H B - Bar Graf. (*)
H T - Farkl Grafik Ad (*)
Grafik hangi zelliklerde izdirilecekse, uygun seenekler belirlendikten sonra yatay ve
d ey eksenler leklendirilir, grafik izdirilir.
Yatay Eksen Ayar (3)
A - Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 'O'
B - Otomatik Ayar, De i ken Ba lang
C - Di er
142

Dey Eksen Ayar (*)

A - Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 'O'
B - Otomatik Ayar, De iken Ba lang
C - Di er
Grafik izildikten sonra <ENTER> tu una bas ld nda gelen men ve seenekler PT
program ile ayn d r.
D - nceki Graf i Gster (*)
R - Tekrar iz,Ayn lek
S - Tekrar iz,Farkl lek (*)
O - Grafi i Bas 0,"-)
A - Deiik Tr Grafik* (*)
A - Farkl Zaman Stununda iz*
T - Veri Tablosunu Gster* (*)
P - Veri Tablosunu Bas* (*)
V - Diskete Kaydet* (*)
X - Veri Analizi Mensne Dn
(*)
* Konulan seenekler her lm seene inde mevcut de ildir
V- H z Gsterimi

Bu seenekte h zlar, lmle ezamanl olarak listelenmektedir. Bu seene e

girildiinde ilk olarak, kullan lan aracn tanm ile ilgili aadaki seenekler ekrana
gelir.
A - Akll Makara (izgisel-ip) (*)
B - zel it
C - Di er (izgisel) (*)
D - Akll Makara (A sal) (*)
E - Dnme Dzene i
F - Dier Aralar (A sal)
Bu seeneklerin hangi ara kullan ld zaman seilece i, grafikleme seene inin alt
seenekleri olan, kullan lan arac n tanm ile ilgili seeneklerde ayr ntl bir biimde
anlat lm tr. Buna gre uygun seene e girilerek <ENTER> tu una baslr. Bu
durumda, h zlarn ekranda nas l grlmek istendi i ile ilgili olarak a adaki seenekler
ekrana gelir.

143

N - Normal H z Gsterimi
L - Byk H z Gsterimi
Veriler ekranda nas l grlmek isteniyorsa, o seene e girilerek tekrar <ENTER>
tuuna bas l r ve h zlar, lmle e zamanl olarak ekranda listelenir.
R - E zamanl izim

Bu seenekle, hareket eden cismin, h z-zaman ve konum-zaman graf kleri,

hareketle e zamanl olarak izilebilir. Bu seene e girildi inde ncelikle hangi grafi in
izileceine ilikin aadaki seenekler ekrana gelir.
D - Konum - Zaman
V - Hz - Zaman
Hangi grafik izilecekse, o seene e girilerek <ENTER> tu una bas l rsa, "Sprme
(Tarama) Zaman" n belirlemek zere aadaki seenekler grlr. Bu seenek zaman
eksenini, seilen duruma gre ayarlar, yani hareketin seilen zaman aral ndaki ksm
incelen ebi lir.
A - 1 saniye
B - 2 saniye
C - 5 saniye
D - 10 saniye
Bu aral k seildikten sonra, grafik ekrana gelir ve cismin hareketiyle e zamanl olarak
izilmeye balar. Grafik izildikten sonra tekrar <ENTER> tu una bas lrsa, aadaki
seenekler ekrana gelir.
D - nceki Grafik
N - Yeni Grafik
O - Grafi i Bas
C - Deiik Graf.
X - Ana Menilye Dn
D nceki Grafik
-

Bu seenek, izilen grafi tekrar gsterir.

N Yeni Grafik
-

Bu seenee girildiinde bir nceki izimde hangi grafik izildiyse, ayn grafik
hareketle e zamanl olarak yeniden izilebilir.
144

Grafii Bas

Bu seenekle, izilen grafi in yaz c dan (printer) kt s al nabilir. E er,

bilgisayar n za bir yaz c ba l de ilse, bu seene i kullanmay nz.
C

De i ik Graf.

Bu seenekle, izilecek olan grafik de itirilebilir. Konum-zaman ya da H z-zaman

grafiklerinden hangisinin izilece i yeniden sorulur.
O - Donan m

Aadaki seeneklerden olu ur.

Z - Kalibrasyon (*)
R - Ezamanl izim Ayar
S - Sesi A ya da Kapa (*)
P - Akll Makara Tipi
X - Ana menye Dn (*)
R

Ezamanl izim Ayar

Bu seenek, ana mentide yer alan "Ezamanl izim" kullan larak hareketle
ezamanl olarak grafik izdirilece i zaman kullan lr. Bu seenekle nce konum-zaman
grafi inin dey ekseni iin (3-300) aras nda bir deer girilmesini ister. Bu de er
girildikten sonra <ENTER> tu una bas lrsa ayn i lem Hz-zaman grafi i iin de
tekrarlanmal dr.
P

Akll Makara Tipi

Bu seenek kullan lan akll makarann tipini belirlemede kullan lr. Eer 10
parmakl akll makara kullarnhyorsa bu seene e girmeye gerek yoktur. E er, SPT
program 3 parmakl akll makara ile kullan lacaksa, bu seene e girilerek ak ll makara
tipi deitirilmelidir. Bu durum, grafikleme seene inin alt seenekleri olan, kullan lan
arac n tan m ile ilgili seeneklerde ayr ntl olarak anlatlmtr.

145

KAYNAKLAR
BEVINGTON, P.R. 1969. Data Reduction and Error Analysis for the Physical Sciences.
McGraw-Hill Book Co.
HALLIDAY, B. ve RESNICK, R. 1991. Fizi in Temelleri I ( kinci Bask ). eviri:
Yal n, C., Arkada Yay nevi, Ankara
PASCO Scientific, 10101 Foothills Blvd. P.O. Box: 619011, Roseville, CA 956789011, Deney Kullan m K lavuzlar .
PRESTON, D.W. 1986. Experiments in Physics, John Willey and Sons.
SURVEY, R.A. 1995. Fen ve Mhendislik in Fizik I. eviri Editr: olako lu, K.,
Palme Yaync lk, Ankara.
VERNIER Software, Precisition Timer (PT) ve Smart Pulley Timer (SPT), 2920, SW.
89th Str., Portland, OR. 97225.

146