ELK YAPILARIN

TASARIM VE BOYUTLAMA
ESASLARI

Prof. Dr. Nesrin YARDIMCI

08
09
10

Aralk
Aralk
Aralk

2009,
2009,
2009,

MO-Bakrky
MO-Kadky
MO-Harbiye

1. YAPISAL TASARIM
1.1 Gvenlik

Tayc sistemlerin tasarm ve hesabnda, elemanlarnn iletmede kaldklar srede

yeterli dayanm, rijitlik ve toklua sahip olmalar ve ar ykleme veya dayanm
azalmas olaslna kar yeterli bir gvenliklerinin bulunmas salanmaldr.

elik bir yapnn gvensizlii veya gmesi,

Birleimlerden, temelde veya montaj aamasnda oluan problemlerden veya
Sehim, yorulma, byk yer deitirmeler, stabilite, burkulma, yerel burkulma,
yanal burkulma problemlerinden oluabilir.
Bu nedenle,
Hesap hipotezleri yapda gerekletirilen birleimlere, ya da birleimler hesaptaki
varsaymlara uymaldr.
Yapnn btnnn ve elemanlarn stabilitesi salanm olmaldr.
Montaj aamasnda stabilite problemi olumamaldr.
kinci dereceden yap elemanlarnda ve donanmda herhangibir aksaklk olmamas
iin gereken her nlem alnmaldr.
Gerektiinde Derzler ya da belirli bir serbestlik
salayan birleimler dzenlenmeli;
Elastik ekil deitirmelere uygun
elemanlar kullanlmaldr.

Yapsal elik,
homogen ve izotrop olduu ve retimi srekli denetim
altnda tutulabilen endstriyel bir rndr.
Bu nedenle,
hesaplarda kullanlan gvenlik katsaylar kktr.
Elastisite modl byk olup
Snek bir malzemedir.
retimde ve yapmn her aamasnda aklk vardr ve
kontrol kolaydr.

1.2 Ekonomik yap

Bir yapnn ekonomik olup olmad, kapsaml bir maliyet analizi ve
evresel etki deerlendirmesiyle birlikte ele alnmaldr.
elik yaplarda,
Yapm sresi ksadr, hemen iletmeye alabilir
Yapnn arl ve dolaysyla temel maliyeti azdr.
Eleman boyutlarnn kk olmas fazla yer kazandrr
Tekrar kullanma ve geri dnm mmkndr.
Ekonomik bir elik yap ina edebilmek iin,
Ekip almas gerekletirmek ve
piyasadaki elik malzemeler hakknda yeterli bilgiye sahip olmak gerekir.
Boyutlandrma aamasnda ayn kesitleri kullanmann,fabrikasyon ve
montaj aamasna ve dolaysyla maliyete olumlu etkisi vardr.
ilik ve malzeme fiyatlar hakknda bilgi edinilmesi nemlidir.
Malzemelerin korunma amal boya ve kaplamalar iin ynetmeliklere ve
hesaplara uymak;
ulam olanaklarna uyan malzeme kullanmak ve
periyodik bakma uygun malzeme semek
ekonomik adan olumlu katk salar.

1.3 Estetik
Yapnn estetiinde yerel zevkler ve evreye uyum etkili olmaktadr.

elik yaplar estetik ve yaratcla ak olduundan

tasarm zellik gsteren yaplarda
stnlk salar.

1.4 evre ve srdrlebilirlik

%100 geri dnmldr, atk malzeme brakmaz
Hurdadan retim yaplabildii iin doal kaynaklar tketmez.
antiye alan kk ve temiz olup
ulam aamasnda evreyi kirletmez.
Yapmnda kuru yntemler kullanldndan
inaatn hi bir aamasnda evreye zarar vermez.
Srdrlebilirlik toplam yaam dngs kapsamnda
deerlendirildiinde,
malzemenin geri dnm ve yeniden kullanlabilmesi;
mekanlarn deiebilir ve genileyebilir olmas;
hafiflik; ince kesitler;
yaplarn krlmadan sklebilmesi ve yeniden kurulabilmesi
hedeflenen nemli ltlerin banda gelmektedir.

2. ELK YAPILAR
Tek katl yaplar

stteki balantlar mafsall olan kolonlar

ereveler

ok katl yaplar

2.1 Tasarm admlar

Yklerin belirlenmesi
Analiz
elik yap elemanlarnn boyutlandrlmas
Birleim ve Ekler
Stabilite balantlar

2.2 Tasarm yntemleri

Yapsal gvenlik: Dayanmda azalma Ykte artm

2.2.1 Gvenlik Gerilmeleriyle Tasarm (ASD)

Gerilme deerleri elastik blgede. gvenlik katsays kullanlr. F gvenlik
gerilmesi, f iletme ykleri altnda hesaplanan gerilmesi ise,

Fy

F
f F = ..veya..F = cr

Ykn (Q/Q) orannda artt, dayanmn (Rn/Rn) orannda azald

dnlrse
Rn
1 + Q/Q
=
=

Rn-R=Q+Q
Q 1 R n /R n
(Q/Q) %40 (Rn / Rn) %15 ise, = 1 + 0.4 = 1.4 = 1.65
1 0.15

0.85

2.2.2 Snr Durumlara Gre Tasarm (LSD)

Snr durumlar
Tama snr durumu (ultimate limit state)
Denge (eguilibrium), akma (yield), kopma (rupture), byk ekil
deitirmeler (large deformations), mekanizma (mecanism), burkulma
(buckling), yerel burkulmalar (local buckling), arplma (warping),
yorulma (fatigue), devrilme (overturning), maksimum snek dayanm
yani plastik dayanm (plastic strength) ve kaymadr (sliding).

Kullanma snr durumu (serviceability limit state)

Sehim (deflection), titreim (vibration), kalc ekil deitirmeler
(permanent deformation) ve atlaklar (cracks) gibi yerleim ile ilgili
durumlar ierir.

Temel yaklam, kabul edilebilir bir gvenlik dzeyi iin gme olaslnn
yeterli lde az olmasdr.

Tama Gc Tasarm (Ultimate Strength Design),

Plastik Tasarm (Plastic Design),
Ksmi Katsaylarla Tasarm (Partial Factor Design-PFD)
Yk ve Dayanm Katsaylaryla Tasarm (Load and Resistance Factor
Design-LRFD)

Yk ve Dayanm Katsaylaryla Tasarm

(LRFD)
Tasarm dayanm en azndan artrlm yklere eit olmaldr.
Yapsal gvenlik:

.R n i .Q i

Qi : letme yk i : Yk katsays Rn: Nominal dayanm

: Gvenlik katsays (>1)
: Dayanm katsays (<1)
Genelde = / 1.5

LRFD :

.Rn i .Q i
i =1

ASD :

N
Rn
Qi
i =1

3. ELK YAPI ELEMANLARININ

BOYUTLANDIRILMASI
3.1 ekme ubuklar

Dayanm=Minimum (kopma dayanm veya akma dayanm)

Kopma dayanm
Pt = An Ft
An = A-(Delik kayplar)
Ft = Fu /
=2
Ft = 0.50 Fu
Fu : Kopma dayanm
Akma dayanm
Pt = A Ft
A = Toplam alan
Ft = Fy /
=1.67
Ft = 0.60 Fy
Fy : Akma gerilmesi

artmal yerletirilen bulonlarda kopma izgisi

An=Ad1t+ (s2 /4g)t

d1: Delik ap t: Kalnlk

snin byk deerleri iin : ABE,
snin kk deerleri iin : ABCD
ABCD iin net alan :
An=A2d1t+(s2 /4g)t

Net alan,
ABCD, EFG, ABFG,
EFCD, ABFCD
kopma izgilerinden kk
olanndan elde edilir.

3.2 Basn ubuklar

 deal bir kolon iin Euler kritik yk ve kritik gerilmesi

deal kolon: ki ucu mafsall, homojen, dorusal, malzeme
elastik, eksenel ykl.
Pe=2EI /L2
Fe= Pe/A=2E /(L/i)2
Uygulamadaki bir kolon iin Euler kritik yk ve kritik
gerilmesi
Pe=2EI /(KL)2
Fe=Pe/A=2E /(KL/i)2
K: Kolon ularndaki mesnet koullarndan
Gvenli Euler basn yk ve gerilmesi
Pa=Pe/
Fa=Pe/
: Gvenlik katsays

TS 648e gre
Fe=2E /(KL/r)2 Fy/2
p=KL/r=(22E/Fy)
=KL/r (max)
p
p

Fcr=Fe =2E /(KL/r)2

Fcr=(1-(1/2)(/p)2)Fy
fc=P/A Pa/A =Fcr/

20
20< < p
p

=1.67
=1.51+1.2(/p)-0.2 (/p)3
=2.5

3.3 Eilme ubuklar

Basn bal veya gvdenin yerel burkulmas

= Elemann (genilik / kalnlk) oran
p = kompakt eleman snf iin snr deer
r = kompakt olmayan eleman snf iin snr deer
p
: Kompakt eleman
p< r
: Kompakt olmayan eleman
> r
: Narin eleman

Maksimum eilme gerilmesi : fb = M/W Fb=Fy /

=1.67

Maksimum kayma gerilmesi : fv= V.S /(I.b) Fv

Maksimum sehim : f flim
Eilme gerilmesi+Kesme kuvveti:
fb = Mc/I

fv= V/Aw

f= fb2 + 3fv2

0.75 Fy (H)
0.80 Fy (HZ)

Yanal burkulma
Basn balnn yanal burkulmasn nlemek iin kiri yanal
dorultuda tutulu olmal.

 2 Fy ( Lb / ry ) 2
3(10) 7 Cb
Lb / ry
Fb =
Fy 0.60 Fy
7
9.10 Cb
Fy
3
3(10) 7 Cb
(10) 7 Cb
Lb / ry
Fb =
0.60 Fy
2
Fy
( Lb / ry )

Her iki durumda da

84.10 4.Cb
Fb =
0.60 Fy
Lb .d / A f

M1
C b = 1.75 + 1.05
M2

olmal.

M
+ 0.3 1

M2

2.3

3.4 Eilmeli basn ubuklar

f c / Fc p 0.15
f c / Fc f 0.15

f by
fc
f bx
+
+
1 .0
Fc Fbx Fby

1 2E
Fe=
2.5 (K .L / i )
'

C my f by
fc
C mx f bx
+
+
1.0
ve
Fc
fc

fc
1
Fbx 1 ' Fby
F ey
F ' ex

f by
fc
f bx
+
+
1.0
0.60 Fy Fbx Fby
Yanal hareketi serbest ereve kolonlar: Cm=0.85
Yanal hareketi tutulu ereve kolonlar
Yalnz u momentleri var: Cm=0.6-0.4(M1 / M2) 0.4
Eilme dzleminde eksene dik yk var
U dnmeler nlenmi:
Cm=0.85
U dnmeler nlenmemi: Cm=1.0

3.5 Kafes kiriler

Aklarda gergiler

My
Mx
+
1.00
M ex M ey

= 1.67

M ex = Wx .Fy
M ey = W y .Fy

Aklarn yerleimi

4. YATAY YKLERN TAINMASI VE

KARARLILIK

aprazlar
ereveler

Stabilite aprazlar (Kararllk balantlar),

Yap elemanlarnn dzlemlerine dik gelen yanal etkileri almak;
Elemanlarn hesaplarna temel olan balang konumlarn
korumalarn salamak;
Montaj sresince devrilmeyi nlemek ve
Elemanlarn basn balklarnn yanal burkulma boylarn
azaltmak amacyla dzenlenen sistemlerdir.

Merkezi aprazlar

D merkez aprazlar

4.1 Tek katl yaplarda stabilite aprazlar

Birinci grup

kinci grup

nc grup

4.1.1 atlarda kararllk balar

Dey dzlemde
aty hesap dzleminde tutmak.
Alt balk ubuklarnn
dzlem d burkulma boyunu azaltmak.

at dzleminde
Yatay etkileri yan duvarlara iletmek.
st balk ubuklarnn dzlem d
burkulma boyunu ksaltmak.
Devrilmeyi nlemek.

4.1.2 Kalkan duvar

4.1.3 Kren yollarnn stabilitesi

4.1.4 Boyuna
dorultuda
stabilite balar

4.1.5 Yan duvar tekili

Kargir tr duvar

rt tr duvar

4.2 ok katl yaplarda stabilite aprazlar

4.2.1 Rijit ereveli sistemler
(10-15) kat. Kat says arttka yatay yer eitirmeler artar, kesitler byr.

4.2.2 Dey perdeli sistemler

BA veya elik perde. 14 kata kadar. En az bir dey perde.

4.2.3 ekirdekli sistemler

BA veya elik ekirdek. 40 kata kadar. Dey yk kolonlarlar yatay yk ekirdek
tar. Burulma olumamal. Deme plann kenetlenmesi nemli.

4.2.4 ereveli tp sistemler

Kolonlar sk, sandk almas yapan tpler oluturulur. (a) 80 kat, (b) 90 kat, (c) 110 kat

4.2.5 Kafes tp sistemler

Kat says 50den fazla. kolonlu 100 kata, i kolonsuz 140 kata kadar.

4.2.6 Demeler
Kompozit deme

Yatay aprazlar

KAYNAKLAR

F. Hart, W. Henn, H. Sontag, 1978. Multi-storey Buildings in Steel, Editor of English

Edition: G. Bernard Godfrey, Granada Publishing, London.
Arda, T.S., 1978. elik at ve Binalarda Rzgar Kart Dzenleri ve Stabilite Balar,
Sakarya Devlet Mhendislik-Mimarlk Akademisi Yaynlar No.3, stanbul.
Odaba,Y., 1983. Endstri Yaplar ve Hal Konstrksiyonlar, I. elik Yaplar
Semineri, Cilt I, T naat Fakltesi.
Odaba,Y., 1985. elik Endstri Yaplar , II. elik Yaplar Semineri, Cilt II, T
naat Fakltesi.
Martin L.H., Purkiss J. A., 1992. Structural Design of Steelwork, Edward Arnold,
Hodder&Stoughton, London.
Salmon Charles G., Johnson John E., 2009. Steel Structures, Harper&Row,
Publishers, New York.
Galambos T.V., Lin F. J., Johnston B. G., 1996. Basic Steel Design with LRFD,
Prentice-Hall Inc., NJ.
Spiegel L., Limbrunner G.F., 2002. Applied Structural Steel Design , Prentice Hall,
3rd Edition.
Lam D., Ang T-H., Chiev S-P., 2006. Structural Steelwork, Elsevier, 3rd Edition.
Mc Cormac
J., 2008. Structural Steel Design, Prentice Hall, 4th Edition.
Deren H., Uzgider E., Pirolu F., 2005. elik Yaplar, alayan Kitapevi, Beyolustanbul.
Coosje van Bruggen, 2005. Frank O. Gehry: Guggenheim Museum Bilbao,The
Solomon Foundation, New York.
Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik-DBYBHY-2007

Teekkr
Arcelor Mittal
Corus
Galva elik
Tabosan
Trk Yapsal elik Dernei