Jedan od najpoznatijih ljudi svoga vremena i svakako jedan od

ljudi koji su ostavili neizbrisiv trag meu drevne zidine Staroga

grada Ulcinja, van svake sumnje jeste Sabataj Cevi. ovjek koji
je obiljeio jedan dio svjetske kulturne batine koji je svojom
pojavom i svojim uenjem dao veliki doprinos, istoriji ne samo
kod nas, ve slobodno se moe rei i u u svjetskim razmjerama.
Ovaj ovjek natprosjene inteligencije i irokog obrazovanja
proglasivi sebe novim Mesijom, ostavio je dubok trag koji i
dan danas budi interesovanje ne samo naunika i teologa, ve i
obinih ljudi, koji pokuavaju da istrae sve segmente njegovog
djelovanja u Otomanskoj imperiji. Naravno, njegov uticaj se irio
veoma brzo i van granica Otomanske imperije i njegovo ime se
pominjalo sa respektom i potovanjem u svim sinagogama
tadanjeg razvijenog svijeta. Danas mi, koji ivimo tu pored kule
Balica, gdje je on proveo deset zadnjih godina svoga ivota
esto ga pominjemo mnogim stranim i domaim gostima,
pokuavajui da damo pravu dimenziju njegovog bivstvovanja,
ne samo tu kod nas.
Roen je u Izmiru 1626. godine u jednom od glavnih gradova
Otomanske imperije. U tom gradu je ivjela velika skupina
Jevreja i u jednoj od najpoznatijih porodica roen je ovjek koji
e se u etrdesetoj godini usuditi da u jednoj tako monoj
islamskoj zemlji sebe proglasi novim Mesijom. Sabataj Cevi je
jo kao mladi bio rado vien i potovan, rado su ga sluali i
naunici i obini ljudi i svi su se slagali da je on predodreen da
bude voa. On je u svom obrazovanju itao sve stare svete
knjige Jevreja i u svim tim knjigama se pominjao dolazak novog
Mesije. Ovom titulom su se zvali mnogi prije njega kao, Bar
Koba, Juda Galile, Juda Makabe, a jedini koji ju je s pravom nosio
je bio Isus Hrist. U velikoj populaciji Jevreja u Izmiru Sabataj Cevi
je traio slobodu, bio je teolog slobode i shvatio je da je ova
neto najvee to ovjek moe imati u vjeri.
U svojim predikama, o Talmudu posebno, svetoj knjizi Jevreja
toliko je bio sugestivan, da su svi mislili da je on ovjek iz
budunosti, osoba koji e tek doi i odvesti Jevrejski narod do
svoje nekadanje domovine. Bio je roen da bude voa. U

etrdesetoj godini ivota, podstaknut svojim genijem i nekim

neobinim unutranjim osjeajem proglaava sebe novim
Mesijom i to svim narodima, itavom svijetu u Otomanskoj
imperiji. Bojom milou objavljuje itavom svijetu da se
reinkarnira duh Mesije u njemu. Otada mnogi vjeruju u njegovo
mesijanstvo, i nastaje itav jedan pokret koji e kulminirati
1666. godine i u ostalim djelovima svijeta. Prihvata ga ak i
uveni Natan Gazati iz Gaze izjavivi da je on ovjek koga
oekuju nakon 15 vjekova, i mnogi Jevreji koji su u velikim
grupama dolazili iz raznih krajeva tadanjeg svijeta, oekujui
po starim knjigama da e ih novi Mesija odvesti u Izrael i
Palestinu.

Zato ba 1666. godina.

U mnogim jevrejskim svetim knjigama srednjeg vijeka kae se a
i stari astrolozi su tvrdili da e se novi Mesija pojaviti upravo
1666. godine. U stvarnosti po astrologiji Jevreja broj 1666. je
broj divlje ivotinje Apokalipse, 666 plus jos 1000 godina
vladavine Satane. I tako, na osnovu otkrovenja Jovanovog,
izraunali su da e dan svjetskog prevrata i obrauna biti
upravo 1666. godina. Tada e zapoeti 1000 godina carovanja
Isusa Hrista na zemlji i mrtvi e ustati iz svojih grobova i
zajedno sa ivima izai pred sud. Poslije toga e nastati mir,
pravda i blagostanje, carstvo Boje i raj na zemlji. Nije to bilo
samo pusto sujevjerje, ljudi su uvijek pokuavali da dokue
budunost, bar onu neposrednu koja ih se ticala. Sve to se
deavalo u vrijeme Sabataja Cevija imalo je vjersku povezanost
i sve se objanjavalo vjerskim pojmovima. Spas i spasilac, dakle
novi Mesija, Jevrejima je bio neophodan zato to su vjekovima
trpjeli poniavanja i ugnjetavanje svuda u svijetu, svako
pokoljenje je ivjelo u ubijeenju da ono pati vie od predanjih i
to se generacijama ponavljalo. U Istanbulu, i u drugim velikim
gradovima Otomanske imperije, u to vrijeme bilo je i egzodua
Jevreja koji su dolazili iz istonih zemalja. Zbog toga je dolazilo
do masovnih protesta, posebno u Izmiru. 1666. godine desilo se
i jedno pomraenje Mjeseca, koje je vrlo tano bilo predvieno

skoro dva vijeka prije od jevrejskih, persijskih i arapskih

astrologa. Mnogi su tada to i protumaili kao propast
Otomanske imperije. Ideja o spasiocu je bila obostrana. Jevreji
su spasioca nazivali Mesijom, dok muslimani Mehdi. Bilo je i
ranije pokuaja da se mladi ljudi proglase sa minareta
Bajazitove damije kao Mehdi, govorili su da je u njima duh
Mehdija, ali su ti pokuaji krvavo gueni od strane janicara i
Porte. Veliki Vezir Kipril, albanskog porijekla u stvarnosti je u to
vrijeme i vladao Otomanskom imperijom zato to je Sultan
Mehmet 4. nakon ubistva oca imao samo 9 godina. Nakon
njegovog dolaska iz Erdene u Istanbul, u svojim dvorima poziva
i jednog naunika po imenu Abdiu, koji je napisao istoriju tog
vremena i od koga i znamo mnogo o Sabataju Ceviju. Naravno i
sam Sultan je pisao neke zapise i to je najvjerodostojnija pria i
istorija ove linosti koji je zadnjih deset godina proveo kao
Dizdar grada Ulcinja na treem spratu impozantne kule Balia.

Kazna i prokletstvo Sabataja Cevija

Proglasivi se Mesijem Cevi je dao nadu masama, nadu ka
osloboenju od ropstva, nadu o vjerskim slobodama. Stare
svete knjige su im to obeavale, naravno sada sa novim
Mesijom. Veliku pomo Cevi je imao i u Natanu Gazatiju iz
Gaze, koji je potvrdio njegovo mesijanstvo a nakon toga se u
svim sinagogama u Italiji, Engleskoj i Njemakoj propovijedalo o
Sabataju Ceviju kao novom Mesiji. Iz Izmira se pokret poeo
veoma brzo iriti i ubrzo zahvata i Istanbul. Uvidjevi opasnost
Kiprili odlui da zaustavi tu euforiju pogotovo nakon to se
Sabataj Cevi jednim pismom obraa i Sultanu Mehmetu 4. u
kome trai da se odrekne Kurana i Muhameda i da se okrene
Talmudu i jevrejskoj vjeri i njemu kao novom Mesiji. Kiprili je
tada naredio da proklinju i zatvore Sabataja Cevija. Meutim to
nije mnogo uzbuivalo sledbenike Sabataja Cevija jer su po
predanju vjerovali da e on izaci iz zatvora jaui na lavici i da
e se zajedno uputiti prema Izraelu i Palestini gdje e obnoviti
svoju dravu, razorenoj jo u Starom vijeku od Rimljana i time

dokazati svoje mesijanstvo. U stvarnosti, Cevi je imao malih

ansi da se spasi iz tamnice bez obzira to su njegovi sledbenici
vjerovali u njegovu proroansku i boansku mo.

Kako je Mesija postao musliman

Nekoliko redova iz Svjetske hronike hroniara Abdije pokazuje
nam kako je Sabataj Cevi prihvatio muslimansku vjeru. Po
naredbi, Sultana Sabataj Cevija skidaju golog i on pokriva
zastien genitalije rukama i izazva smijeh Sultana. Vidjevi da je
obrezivan po jevrejskim obiajima, Sultan upita muftiju za
miljenje o samo proklomovanom Mesiji. Muftija, koji je mrzio
Sijite i Mistike, koji je ve bio kaznio jednog filozofa po imenu
Karabasa, kao i mnoge pjesnike proglasi Sabataja crnijim od
samog avola. Sultan odlui da stavi Sabatajja na probu rekavi
mu da e prihvatiti njegovo mesijanstvo ukoliko ga strijele,
kojim e ga gaati, se vrate natrag ne povrijedivi ga. Da bi
izbjegao sigurnu smrt, Sabataj Cevi klekne pred Sultanom
molei ga za ivot jer je on samo jedan rabin i da ga moli i u ime
sina koji e se ove noi roditi. Zaista nakon nekoliko sati jedna
od ena se u haremu porodila i tada Sultan pokaza milost i
potedi ivot Sabataju Ceviju. Sultan tada ree Ceviju da on
promjeni svoju vjeru, jer kad se ve usudio da od svjetskog
vladara zatrai da promjeni vjeru, to sada on zahtjeva od njega.
I tako Sabataj Cevi dobi novo ime Mehmet Efendija i samom
sebi stavljajui turban, odlazi u izgnanstvo u daleki Ulcinj.

ivot i smrt Sabataja Cevija u Ulcinju

Sultan pokloni ivot samo proklamovanom mesiji ali njegovi
sledbenici nisu prestajali da se okupljaju ne mogavi da vjeruju
da on nije mesija. Da bi izbjegli dalja okupljanja i nemire veziri
savjetuju Sultana da internise Sabataja Cevija u najudaljeniji
grad Otomanske imperije Ulcinj u njegovoj tvravi. Bez obzira
to on biva interniran Sultan Ceviju daje titulu Dizdara odnosno
uvara tvrave i on sa svojom pratnjom dolazi u antiki grad

Ulcinj, gdje e zadnjih deset godina svoga ivota provesti na

treem spratu kule Balia. U toj kuli je i umro najpoznatiji princ
iz porodice Balia er Bala i danas se ta kula po njemu i
naziva kula Balia. U toj kuli koja se danas ponosno uzdie na
najviem dijelu Starog grada, Sabataj Cevi nalazi svoj mir,
reformie Talmud i ita drugu teoloku literaturu koju je
posjedovao. Govorio je est jezika i bio je ovjek natprosjene
inteligencije i visokog obrazovanja. Kau da je samo dva puta
izlazio iz grada, jednom je iao u posjeti Benediktinskom
manastiru Rotaci u blizini Bara, dok je drugi put iao do starog
grada Svaa. Napisao je i nekoliko pisama iz Ulcinja posebno je
potrebno naglasiti ono upueno jednoj od tri ena koje je imao,
Sari Elahun, koju je ostavio u Izmiru. U nekoliko drugih
fragmenata pominje ulcinjske Albance, govori o stranim
zemljotresima koji su zadesili ovaj grad i govori o trideset
djevojaka koje su skoile sa zidina Starog grada da ne bi pale u
ropstvo. Isto tako opisuje i jednu posebnu vrstu trave koja raste
na zidinama grada. Bio je ovjek govora zato je i malo pisao.

Davidova zvijezda u kuli Balia

Danas se na treem spratu kule Balia nalazi na bijelom
mermeru ugravirana Davidova zvijezda koja potvruje tezu da
je on duboko u dui ostao Jevrej. Na tom mjestu vidno je i
mjesto gdje se nalazila njegova biblioteka sa zapisima i
knjigama Helevije, Josefa Efraima, Isak ben Solomina, Ezre
Maimonita i drugih. Isto tako bilo je tu i prvo izdanje doktrine
Kabalista Zohal iz godine 1559. od on Bolice i er Bizantina
kao i Pir Didakua iz Raguze. 1676. god. U 50-oj godine Sabataj
Cevi umire. Njegova smrt je imala velikog odjeka u svijetu,
posebno kod Jevreja, meu kojima je bilo i mnogo onih koji su
ga i dale smatrali svetim. Njegova smrt je po predanju bila
dosta misteriozna. Po jednoj legendi, kau da je umro u
momentu kada je vidio da je jedno dijete palo sa jednog

smokvinog drveta na zemlji, vidjevi da se dijete ne pomjera.

Legenda kae da je dijete nakon toga ustalo potpuno
nepovreeno. Po drugima, kau da se ve bio pripremio za smrt
zamolivi Julija Ambrozijana, ovjeka koji je bio majstor za
prepariranje ljudi i ivotinja, da to uradi sa njegovim tijelom.
Mogue je da se to i desilo, u svakom sluaju sahranjen je u
blizini jedne damije van gradskih zidina u jednom posebnom
turbetu, iako je kau njegova elja bila da ga sahrane na
jednom uzvienju sa kojeg bi mogli vidjeti more oni koji bi
dolazili posjetiti njegov grob. Mogue da ga nisu posluali.

Misteriozno turbe
Turbe u kojem se nalazi njegov grob se sa posebnim
fanatizmom i danas uva i ono se nalazi u jednom privatnom
posjedu. uvari tog turbeta misteriozno uvaju njegovo ime i
nikad vam nee priznati da se radi o njemu. U svakom sluaju
treba potovati tradiciju te porodice, ali je na nama da i dalje
radimo na istraivanju njegovog misterioznog ivota, posebno
njegovog dijela, meu drevnim zidinama Starog grada Ulcinja.
Na njegovom grobu nema nikakvog natpisa, tu je drveni
sarkofag i ova porodica se sa velikim respektom i potovanjem
odnosi prema njemu tvrdei da se radi o jednom njihovom
dalekom pretku. U svakom sluaju Sabataj Cevi je bio velika
figura svoga vremena, ovjek koji je samog sebe uspio da
proglasi novim Mesijom i to je najvanije ogromne mase su u
to vjerovale. Bez obzira na prihvatanje muslimanske vjere on i
dalje ostaje opasan za Otomansku imperiju sve do svoje smrti.
Zbog toga se internira u Ulcinj. Ubijeeni smo, da bi i danas
ogromne mase turista iz itavog svijeta dolazile na hodoae
na njegov grob, kada bi se naravno sa stopostotnom sigurnou
utvrdilo da se zapravo o njegovom grobu i radi. Biti u blizini
njegovog groba jeste neopisiv osjeaj. On je jedna udnovata
istorijska metafora i jedan motiv da se o njemu mogu napisati
mnogi redovi, on je misterija i istorija istovremeno, zaista
neopisivo uzbudljiv dogaaj Nama ostaje da i dalje radimo na

rasvijetljavanju njegovog misterioznog ivota i njegovog djela i

da stranim i naim gostima govorimo o ovoj slavnoj figuri koja je
obiljeila jednu itavu epohu. On je posebno interesantan za
nas, jer je njegovo ime neraskidivo vezano i i za na grad i on
van svake sumnje ini jedan veliki dio nae slavne i impozantne
kulturne batine.

SABATAJ CEVI I MESIJANSKI POKRET

Vekovne patnje Jevreja i stalno iekivanje mesije pripremili su
tlo i omoguili da se u Turskoj pojavi ovek koji je sebe smatrao
mesijom i koji je mnoge Jevreje u mnogim zemljama nadahnuo
verovanjem u skoro izbavljenje. Sredinom XVII veka u turskom
gradu Smirni neki mladi, po imenu Sabataj Cevi, koji se
potpuno odao izuavanju kabale Iaka Lurije, izazvao je prilino
komeanje objavivi kako je njemu sueno da izbavi jevrejski
narod iz galuta. Oko njega se okupio krug mladih ljudi, koji su
pod njegovim rukovodstvom prouavali kabalu, postili sa njim,
oslobaali se poroka" ronjenjem u moru i pevali mistine
pesme, sve u nadi da e tako ubrzati dolazak mesije. Rabini
Smirne, plaei se posledica ovakvog pokreta, izoptili su
Sabataja Cevija. On je tada napustio Smirnu i obiao mnoge
zemlje, ukljuujui i Palestinu i Egipat, i svugde irio poruku o
svojoj boanskoj misiji". a vreme svojih putovanja oenio se
Sarom, devojkom koja je izbegla iz Poljske u trenutku kada je u
jednom kozakom pogromu poklano na hiljade Jevreja. Dok je
bio u Palestini, Sabataju Ceviju je priao jedan veoma vatren
kabalist, rabin Natan iz Gaze, koji je poeo propovedati da je
Sabataj Cevi zaista dugo oekivani mesija. Rabin Natan je slao
arke poruke jevrejskim optinama u svim zemljama, pozivajui
ih da budu spremne za izbavljenje iz dijaspore (geula). U
jevrejskim masama su ova bodrenja izazvala veliko uzbuenje i
kada se posle sedamnaest godina lutanja Sabataj Cevi vratio u
Smirnu (1665), doekalo ga je ogromno mnotvo naroda i
pozdravilo uzvikom iveo na kralj mesija!". Ulice su bile pune
ljudi koji su sluali govore oduevljenih proroka", koji su

objavljivali da e mesija uskoro stii u Carigrad, svrgnuti sultana

i osloboditi Erec Jisrael. Godine 1666. Sabataj Cevi je u pratnji
nekolicine sledbenika otiao u Carigrad, ali je tamo bio uhapen
i zatvoren u jednu od galipoljskih tvrava.
Vesti o hapenju mesije" brzo su se pronele po svetu, iroke
mase Jevreja u Italiji, Engleskoj, Nemakoj i Poljskoj verovale su
u njegovo mesijanstvo, ali je bilo i skeptika; svi su, meutim,
slali delegacije u Carigrad, jedni da trae od sultana njegovo
osloboenje i da ga pozdrave, a drugi da utvrde da li je on
stvarno mesija. Meu delegacijama bila je i jedna iz Poljske, gde
su se upravo vrili strani pokolji. Sabataj Cevi je sve koji su mu
dolazili teio i govorio im da ne treba vie da poste na Tia
Beav, jer je doao mesija koji e obnoviti sveti hram; obeao im
je da e ih uskoro izbaviti i osvetiti se njihovim neprijateljima za
pretrpljene patnje. Meu onima koji su doli da sa njim govore
bio je i Nehemija Koen, kabalistiki rabin iz Poljske, koji je
utvrdio da Sabataj Cevi nije mesija i da mu ne treba verovati, pa
je obavestio vlasti o tome ta se dogaa u galipoljskoj tvravi.
Sultan je naredio da dovedu pred njega Sabataja Cevija. U
strahu od pogubljenja, im je doao pred turskog vladara,
Sabataj Cevi je izjavio da je spreman da primi islamsku veru.
ivot mu je bio poteen. Dobio je tursko ime i postao sluga u
jednoj od carskih palata u Jedrenu.
Mada se mesija" sam povukao, mnogi Jevreji su i dalje verovali
u njega i mislili da je ovo naputanje vere samo privremeno i
Sabataju Ceviju bilo potrebno, kako bi mogao izbaviti i ostali
svet. Njegov prorok" Natan iz Gaze obilazio je gradove Turske i
Italije, drao govore verskim skupovima i dokazivao na osnovu
kabale da je Sabataj Cevi pravi mesija uprkos svemu to se
dogodilo. Turske vlasti su ubrzo primetile da je Jedrene postalo
mesto hodoaa za sledbenike Sabataja Cevija, pa su ga
prognali u jedan mali albanski grad1 gde je iveo usamljen i
umro u svojoj pedesetoj godini (1675).
Posle smrti Sabataja Cevija, njegov pokret u Turskoj primio je
karakter verske sekte, iji su lanovi verovali da je njihov vo

otiao u nebo, a ponovo e sii na zemlju da oslobodi jevrejski

narod od njegovih patnji. lanovi sekte, veinom koncentrisani
u Solunu, smatrali su da je on jo i vie nego mesija, za njih je
on bio polubog. Kada je kasnije turska vlada zabranila sektu, svi
su oni sledili primer svog mesije i postali muslimani. Ostataka
ove polujevrejske i polumuslimanske sekte jo ima u Solunu gde
ih zovu donme".
a izvesno je vreme, dakle, jevrejski svet bio ustalasan ovim
mesijanskim pokretom koji je pobudio nade u osloboenje od
patnji u dijaspori. Neverstvo i izdaja Sabataja Cevija doneli su
masama teko razoaranje. Posledica propasti ovog pokreta bila
je due razdoblje duhovnog mrtvila, kako kod sefardskih, tako i
kod akenaskih Jevreja, koje je trajalo sve do velikog preporoda
jevrejske kulture u moderno doba.

Ima ve 20 godina kako istraujem i muim se udesnom istorijom

Sabataja Cevija. Napisao sam nekoliko osvrta o njemu i spominjao ga u
mojim knjigama. Otiao sam u grad Ulcinj i vidio svojim oima turbe, koje,
po predanjima, pripada motima Sabataja Cevija. Tri su glavne teze gdje je
mogao biti sahranjen ovaj ovjek fantazmagorinog ivota i paradoksalne
sudbine. Istoriari su napisali da je moda sahranjen u Ulcinju, drugi misle
da je sahranjen u jednoj tekiji koja je bila pored Careve damije u Beratu i,
jo jedna teza, bez istorijskog osnova, da je moda sahranjen u selu Ftera
na Jonskom primorju. Teza da je sahranjen u Ulcinju ima mogunosti da se
najvie priblii istini. Turbe u Ulcinju postoji i danas. Jedna analiza
radioaktivnim karbonom C14 mogla bi potvrditi da drvena struktura groba
pripada XVII stoljeu, dok lobanja umrlog dananjim antropolokim
metodama i pomou kompjutera mogla bi rekonstruisati lik dok je bio iv i
taj izgled mogao bi se uporediti i saznati ima li slinosti ili ne sa mnotvom
gravura Cevija koje jasno uvaju njegov identitet.
Koliko ja znam turbe u Beratu ne postoji, jer je porueno u pomami sistema
1967. godine.
Ali, to se najtanije zna o Sabataju Ceviju?
Ime Sabataj vezuje se za hebrejski Sabat, naziv za subotu, ili za Svetu
subotu, jednim od tabua i glavnih rituala Jevreja do danas. ovjek se zvao
imenom svetog dana. Njegovi roditelji bili su Jevreji koji nijesu nikada izdali
doktrinu Talmuda.

Sabataj se rodio u gradu Izmiru 1626. godine. Izmir je tada bio jak jevrejski
centar.
Cevi je posjedovao jaku intelektualnu obdarenost. On je stekao svestrana
znanja. Vaspitavao se mistinom filozofijom Kabale. U istoriji je zapamen
kao jedan od najveih kabalista svih vremena. Jedan njegov savremenik,
isto tako Jevrejin, Nathan iz Gaze, poznavao je izbliza Cevija i uvidio je
neto posebno i neponovljivo kod njega. Nathan je takoe bio veliki
kabalista. Po jednom starom proroanstvu, naslijeenom vijekovima kod
kabalista, u septembru 1666. godine pojavie se u svijetu Mesija. Ovaj
Mesija nee biti Hrist koji e po drugi put doi na Zemlju, jer kabalisti
nijesu prihvatali Hrista i Bibliju, ve e to biti jedan Jevrejin koji e
potovati samo Talmud. Veom brzo Cevi se uvjerio da je istorijska sudbina
odredila da je upravo on taj Mesija. Ovo ubjeenje je postalo punovano i
neotuivo. Cevi je stvorio jedno tajno drutvo pomou apokaliptinih spisa
Nathana iz Gaze, ali i svojim zapisima uspjeva da stvori kod naroda Izmira
ideju da je Mesija koga vijekovima oekuju Jevreji zapravo Sabataj Cevi. U
septembru 1666. godine nasred jedne uzbudljive ceremonije u obliku
nekakve narodne, nezaustavljive ekstaze, Sabataj Cevi se proglasio
Mesijom, obukao se kao prorok i poeo se kretati kroz narod kao
oboavano stvorenje odreeno od Boga. Popularnost je bila izvanredna i
Cevi je stvorio jednu novu vjeru koja se vezivala za njegovo mesijanstvo.
Ova vjera, nazvana sabatajizam, bio je mesijanski i antinomijski pokret
unutar ravni talmudistikog hebraizma. Ova vjera iz XVII stoljea proirila
se i u XVIII pa do XX stoljea u Maloj Aziji, u Istonoj Evropi, na Balkanu i u
itavoj jevrejskoj dijaspori. Cevi je putovao u Egipat, Palestinu, Geku i
pogotovo Albaniju.
Na vrhuncu svoje slave, Cevi je otiao u Istambul i napisao pismo sultanu
Osmanskog carstva traei od njega da se odrekne islamske vjere i da
primi sabatajizam. Pokret Cevija traio je drutvenu slobodu za Jevreje i
stvorio je opasnu opoziciju za Imperiju. Sultanov postupak je bio straan,
njegov vezir Albanac, uprili (Qyprilliu) uhapsio je Cevija i izveo ga pred
delatom da mu isjee glavu ili je pak mogao da mu pokloni ivot ako bi
preao u islam. Ceviju je ivot bio mio, odrekao se uloge mesije, postao je
musliman i promjenio ime u Mehmet Efendija. Sultan je prognao Cevija u
ulcinjsku tvravu gdje je ivio mnogo godina kao dizdar tvrave. Velika
veina Cevijevih pristalica razoarala se u svog Mesiju. Drugi dio mislio je
da taj njegov gest dio pravog muenitva Mesije. Nakon smrti Cevija,
njegova vjera je doivjela veliki razvoj. Od sabatajizma rodile su se tri nove
vjerske sekte:

Sekta nazvana Donme, osnovana je 1683. godine u Solunu, a njene

pristalice su i slubeno preli u islamsku vjeru, ali su krijui se primjenjivali
jevrejske obrede. Dakle, ova sekta je bila tipino kripto-jevrejska.
Sekta frankista, koja je nastala 1756. godine u Poljskoj i na njenom elu je
bio Jakob Frank (1726-1791). Frankisti su bili nekadanji jevreji, ali su
primili rimokatoliku vjeru. Dakle, isto tako kripto-jevreji.
Hasidistiki pokret ili pijetistiki jevrejski pokret. Hasidizam dolazi od
jevrejske rijei hasid to znai vjerovanje u Boga. Njegov osniva bio je
poljski Jevrejin Izrael Ben Eliezer (1700-1760), koga su njegove pristalice
nazvale Baal en Tov (akronim Besht) to znai Majstor dobrih imena.
Hasidizam se rairio veoma brzo u Rusiji, Bjelorusiji, Ukrajini, Maarskoj,
Rumuniji i dr.
U 19. vijeku postojalo je 100 zajednica hasidista. Ovaj mistini pravac su
prihvatilei nii i siromani slojevi, a protiv hasidista su bili tradicionalisti
Talmuda. Kampanju protiv njih vodio je Elia Ben Salomon (1720-1797) iz
Vilne u Litvaniji. Konflikt je bio estok. Ali, kako je vrijeme prolazilo
hasidizam je izgubio svoj revolucionarni mah. Zato Mirea Eliade u
njegovoj knjizi Svjetske vjere kae:Hasidizam je nestao zbog voa sekte
koji su se degenerisali i poruili primjer moralne istote. Danas postoji
nekoliko grupa hasidista u Njujorku u SAD. Oni su napisali puno knjiga iz
kojih uimo nekoliko osnovnih pravila artikuliranih od Cevija.
Mi ne poznajemo dobro mesijanska gledita Cevija. Ali, hasidisti su
naslijedili glavne ideje od njega. Po njima, Bog je jedan i sveprihvatljivi,
nalazi se u svakoj stvari i kod svakog ovjeka. ovjek mora otkriti Boga
unutar sebe. Bog se mora potovati ne samo po hramovima ve bilo gdje,
ak i dok jedemo, dok pijemo, dok spavamo kao i tokom seksualnih
odnosa. Bog je izvor radosti, zato hasidisti pjevaju i igraju, a njihove igre
slie na kolo Sema, iz sekte Delaludina Rumija iz Irana, grupe dervia
koji igraju. Ovaj poseban nain panteizma zbliava Cevijevu doktrinu sa
albanskim bekteizmom. Postoji mogunost da su bekteisti konvertirali
Cevija u njihovu vjeru. Najvei i najpoznatiji jevrejski intelektualac XX
stoljea Martin Buber (1878-1965) htio je obnoviti hasidizam. Ja sam
proitao nekoliko njegovih knjiga koje se naslanjaju na dijalogiku filozofiju,
dijaloga Ja-Ti ili ovjek-Bog.
Istoriari sekti pokazuju da sabatajizam kao vjerska doktrina, ne samo da
je rodio hasidizam ve se sam naslanjao na jedan asketsko-vjerski pravac
na prostorima nastanjenim Jevrejima jo u II stoljeu prije nove ere. To je
bila takozvana jevrejska sekta kuietista koji su za razliku od hasidista iz
XVIII stoljea praktikovali ekstremni hasidizam. Oni su bili ljudi koji su se

suprotstavili helenskom i rimskom osvajanju i isticali su se u slavnim

borbama Jude Makabeua koja se prikazuje u jednoj knjizi Svete Biblije.
Od ovog vjerskog substrakta podran je jo jedan mistini pravac koji se
pojavio u Njemakoj u 15. stoljeu, a koji se u doktrinskom pogledu
naslanja na Kabalu i pogotovo na kabalistiku kolu osnovanu od rabina
Elezara Vormsa. Glavne ideje i pogledi hasidista, kabalista se
podrazumijevaju, a glavne ideje Sabataja Cevija moraju se traiti i
istraivati u knjizi Sefar ha hasidim (Knjiga oboavatelja).
Sigurno je da je Cevi mnogo pisao, ali su njegove knjige sauvane
fragmentarno do dananjih dana. Najvei Cevijev biograf, uenjak
Gershom Sholem (Gerom olem), kae da su od Cevija ostali fragmenti
koji prikazuju njegov veoma intenzivni rad.
Mislim na knjigu G. Sholema objavljenu 1957. godine, gdje se nalazi jedan
veoma interesantan podatak koji kae da su jevrejski hodoasnici iz Soluna
dolazili i klanjali se u Ulcinju na grobu Sabataja Cevija do poetka XX
stoljea. Njegovi sljedbenici su bili brojni u Jemenu i Londonu. Ali,
najvirtualniji centri Cevijevog kulta bili su Venecija i Solun. Ovi su centri
poznati kao kripto-jevrejske zajednice.
U avgustu 1676. godine poznato je da je jevrejska zajednica u Beratu u
Albaniji napisala pismo Ceviju koje odgovara jednom njihovom zahtjevu za
jednu Knjigu jevrejskih molitvi. Pismo napisano od Cevija kao odgovor
pripada tano ovoj godini i moe se datirati priblino prije datuma od 17.
septembra 1676. godine kada i umire. Upravo su beratski Jevreji ti koji su
izgradili tekiju posveenu Ceviju u dvoritu Careve damije u Beratu.
Imam u vidu jo nekoliko drugih knjiga o Ceviju, knjige S. Ash, objavljene
1874., S. Shvarc, objavljene 1994., H. Norris, objavljene 1993. i F. Redd
objavljene 1996. godine. Ove knjige su oivjele istorijsko interesovanje za
Cevija. One prihvataju tezu da je Cevi umro i da je sahranjen u Ulcinju. Ovu
tezu prihvaam i ja, suprotstavljajui se netanim nagaanjima arheologa
Myzafera Korkutija koji bez ikakve istorijske osnove, polazei na pogrean
nain od jednog ili dva toponima navodno jevrejskog porijekla u Fteru, u
suprotnosti sa itavom prihvatljivom istorijskom tradicijom, istraivao je da
bi naao apokrifni grob Cevija upravo u Fteri. Ruenje tekije u Beratu 1967.
godine je veliki gubitak jer je nestalo nekoliko injenica koje je trebala
imati ova tekija a koje su mogle objelodaniti mnogo toga o kultu Cevija u
Albaniji i u samom Beratu kao virtuelnom albanskom centru sabatajizma,
to je veoma vana injenica za svjetsku istoriju hebraizma. Na sreu,
turbe u Ulcinju se uva netaknuto.

Podaci koje sam dao o Ceviju su sada ve poznati javnosti. Hou da dodam
nekoliko novih injenica od posebnog zanaja.
Jedan pisac albanskog porijekla, Zyhdi Berisha (Zuvdija Hodi prim.
prevodioca), roen 1944. godine u Gusinju u Crnoj Gori, koji danas ivi u
Podgorici, objavio je roman Davidova Zvijezda (Ylli i Davidit), koji je
veoma prihvaen i preveden na nekoliko svjetskih jezika. Glavni lik tog
romana je Sabataj Cevi. Tu se prikazuje kako je veliki vezir, Albanac uprili
(Qyprilliu) zarobio Cevija i zatvorio ga u Dardanelski zatvor. Cevijeve
pristalice su vjerovale da je njihov Mesija besmrtan, da se on moe izgubiti
devet mjeseci i da e se vratiti jaui lavicu, drei u rukama uzde zmije sa
sedam glava, u drutvu jevrejske brae sa one strane rijeke Sabation. Ali,
desilo se sasvim drugaije.
Cevijev susret sa Velikim Sultanom uva se zapisan u jednoj osmanskoj
hronici koja se zove Abdijeva hronika. Sultan je naredio da svuku Cevija
potpuno golog. Postavio je strijelce ispred njega i rekao mu je da ako je
prorok, strijele ga nee ubiti.
Tim svlaenjem Ceviju se svuklo i njegovo mesijansko vjerovanje i priznao
je drhtei da nije nita drugo osim jedan obini rabin. Imao je na grudima
tetovau sa Davidovom zvijezdom. Nju su strijele ciljale.
Da bi spasao ivot pristao je da se preokrene u muslimana. Sultan ga je
zatim internirao u Ulcinj. ivio je u kuli Balia gdje se i danas nalazi jedan
slijepi prozor sa Davidovom zvijezdom isklesanom u kamenu. Tokom ivota
kao dizdar ulcinjske tvrave on se potpuno osamio. Ali, njegova
fantastina znanja natjerala su ga da se interesuje za albanski Ulcinj. On je
posjeivao benediktinski manastir Ratac blizu Bara i obilazio grad as
(Sva) sa mnogo crkava poruenih od Mongola u 13. vijeku. Pisao je pisma.
Tugovao je, pogotovo za jednom, od svoje tri ene, koju je ostavio u Izmiru,
za Saru Elah, za koju se smatralo da je bila prava ljepotica. Oboavao je
stihove jevrejskog pjesnika Juda Halebia:
Gdje nai krila orlovska
Da odvedu moje smrvljeno srce,
Daleko, daleko,
Na pusta brda moje enje,
Da ponizno poljubim svetu zemlju,
I go i bos da dan i no
Lutam ruevinama ljubavi

Sauvana su neka Cevijeva pisma upuena njegovim prijateljima, koja su

objavljena u zagrebakom asopisu Gideon 1924. godine. Iz jednog od
tih pisama saznajemo da je straan zemljotres razorio Ulcinj. On pie o 400
alirskih pirata, o 400 albanskih pirata i 300 pirata crnaca koji su se veoma
esto meusobno borili.
On govori i o legendi o 30 albanskih monahinja koje su skoile sa zidina
Ulcinjske tvrave u provaliju da ne bi pale u ruke Turcima. Pie o ulcinjskim
Albankama koje nijesu pokrivale lice niti su kratile kosu, o njihovim
kostimima okienim rimskim, makedonskim, vizantijskim, venecijanskim
noviima, ak i zlatnicima germanskih zemalja. Cevi je, pored maternjeg,
govorio jo est jezika. Kae se da su se tokom njegove posjete crkvama
Svaa uli podzemni glasovi na ilirskom, grkom, latinskom, slovenskom,
mongolskom i turskom jeziku. Cevi biljei: svi su isto govorili. Pod
njegovim nadzorom, crkva svete Marije iz 15. stoljea u Ulcinju pretvorena
je u damiju. Iako je postao musliman Cevi je tajno postio za praznik Jon
Kipura i slavio je Svetu Subotu.
Postoji nekoliko kasnijih podataka koji kau da je Cevijevo tijelo poslije
smrti balsamovano. Nakon njegove smrti, u kuli Balia, pronaene su
knjige Helavija, Jozef Ben Efraimia, Isaka Ben Salomia, Majmona kao i prvo
izdanje kabalistikog djela Zohar iz 1559. godine. Ovim podacima iz
knjige Davidova zvijezda ne treba u potpunosti vjerovati jer mogu biti dio
pieve fantazije. U Telavivskom muzeju u Izraelu uva se jedno originalno
Cevijevo pismo upueno njegovim sunarodnicima u Beratu u Albaniji.
Tridesetih godina XX stoljea ameriki ambasador u Tirani, Berntajn,
interesovao se o vezama Sabataja Cevija sa Albanijom i ostavio nam je
jednu podrobnu studiju o tome. On posebno istie potovanje koje su
dervii Beratske tekije imali o Cevijevoj figuri.

Poznati prozaista sa Kosova Mehmet Kraja, moj prijatelj, napisao je jednu

prelijepu i vieznaajnu priu o Sabataju Ceviju. Ali, trenutno me najvie
interesuju istorijski podaci.

** *
Istorija Jevreja u Albaniji je mnogo studirana, ali su u zadnje vrijeme ta
nastojanja u porastu od nekoliko jevrejskih naunika kako bi da ispiu
jednu enciklopedijsku istoriju o hebraizmu u Albaniji. Objavljivanjem knjige
Harveja Sarnera trasiran je put o ovom pitanju. Najranije svjedoanstvo
govori o jednoj rimskoj galiji sa Jevrejskim robovima iz Palestine u 1.
stoljeu poslije Hrista, koja je zbog morske oluje udarila na obalu Ilirije na

Valonskom primorju. Jevrejski robovi domogli su se kopna i preivjeli u

Albaniji. Ime Ilirije spominje ekspir u svoja dva djela, kao i imena
potonulih brodova.
Jevrejska enciklopedija kada govori o Albaniji, prvi talas Jevreja vezuje za
Rim i naziva te Jevreje rimljanima. Jevrejski istoriar Flav Jozef govori o
nekim selima u Albaniji sa jevrejskom populacijom, ak i sa jevrejskim
nazivima kao na primjer: Palasa Palestina, ili Orikum Jeriko. Arheolozi su
pronali jednu sinagogu u Dardaniji koja pripada 2. stoljeu poslije Hrista.
Jedna druga sinagoga je otkrivena u Sarandi, gdje je i jedan mozaik sa
figurom jevrejskog svjenjaka sa sedam svijea. Drugi talas Jevreja dolazi
iz Soluna u 15. stoljeu, slijedi jo jedna grupa iz Maarske. Istoriar Jozef
Jakoel, govori o Jevrejima koji su doli u Albaniju iz Sjeverne Grke. U
srednjem vijeku Jevreji su bili u Valoni, Elbasanu, Beratu i u Drau. Neka
dokumenta od 24. marta 1281. godine svjedoe o venecijanskom trgovcu
Nikoli Martini, koji je trgovao sa dvojicom Jevreja iz Draa koji su se zvali
Leon i Karotalis. Godine 1366. jedan Jevrejin iz Draa prodavao je so
jednom trgovcu iz Raguze. Milan uflaj spominje da je u drakom notarstvu
bilo i jevrejskih notara, ak su pisali dokumenta i na jevrejskom jeziku. U
XV vijeku mnogo Jevreja emigrira iz panije u Evropu. Tokom divlje panske
inkvizicije sultan je pozvao Jevreje da ive u njegovom carstvu, nazvavi
Jevreje rtvama katolike reperkusije, kao to su bili i muslimani.
Jevreji iz panije poznati su kao Sefardi donijeli su sa sobom jezik ladino,
jedna alternirana forma koja se i danas govori kod turskih Jevreja. panski
Jevreji su se u poetku nastanili u Valoni gdje su izgradili jednu sinagogu i
svoja groblja. Na kraju XVI stoljea Jevreji su otili iz Valone iz nepoznatih
razloga da bi se vratili ponovo sredinom XIX stoljea. Sefardijski Jevreji su
u Albaniji nali starije jevrejske kolonije kada su ili tragovima svog
porijekla do antikih kola Palestine. Meu njima je bilo asimilacije, ali i
zavade zbog pretenzija Sefarda na kulturnu superiornost u odnosu na
starije Jevreje. Tako su u Solunu Sefardi asimilovali preanje Jevreje. Ali u
Janini i u nekim drugim gradovima Albanije desilo se da su stariji Jevreji
asimilirali i Sefarde. Tako se desilo da Sefardi u Albaniji polako nestanu.
Istoriar Jakoel kae da mi ne znamo gdje odoe Sefardi Albanije, znamo
da su pobjegli, ali gdje, nema podataka. Oni su bili u Albaniji. Njihova
tradicija uva se u nekim albanskim muslimanskim selima gdje mjetani
kau da su nekada bili Jevreji, ak su i do danas sauvali jevrejska imena.
Tokom tursko-mletakograta 1675. godine mnogo Jevreja je otilo iz Valone
i mnogo drugih je nastanjeno u Beratu. Moe se rei da su Jevreji Berata
pripadali grupi Sefarda. Tokom 1778. pa do 1822. godine Jevreji su
proganjani ne samo od sultana ve i od Ali Pae Tepelene. Tokom grke
revolucije Jevreji su se uporeivali sa Muslimanima i bili su okrivljeni kao
vjerni Osmanskom carstvu.

***
Trei talas Jevreja u Albaniji desio se 1850. godine. Oni su doli iz albanskih
gradova Janine i Preveze i nastanili se u Valoni. Prvi u jevrejskoj zajednici u
Valoni je bio doktor Solomon Menahem Jamtov. Jevreji proganjani od Grka
doli su u Albaniju sa porodicama. Ali jevrejske kolonije spominju se tokom
vjekova. 58. godine poslije Hrista u Drau je postojala kolonija Jevreja
hriana i njima je propovijedao apostol Palj (Paolo). Jedan drugi apostol,
poznat pod imenom Apolon, bio je isto tako Jevrejin hrianin i suparnik sa
Paljom (Paolom). Pal (Paolo) je propovjedao u Korintu i u Solunu, gdje su
hrianska jezgra bili Jevreji. Istoriari jasno svjedoe da je apostol Palja
(Paolo) zimovao u Nikopoju, dakle u Prevezi, u ameriji, to i on sam
spominje u svojim spismima. Time se objanjava zato su neke sinagoge u
Albaniji bile vie hrianske nego talmudske. Ja sam otkrio da mozaik u
Antigoneu sa portretom mukarca i natpisom Aparkeas pripada jednoj
gnostikoj sekti Jevreja osnovanoj od Baziida u prvim stoljeima poslije
Hrista.

U XVII stoljeu, misionari Vatikana svjedoe da su se u predjelima iznad

Zadrime u Ljeu, sauvali neki posebni jevrejski rituali, pisanja na
etvorougaonom hljebu podijeljenom linijama i nekoliko ritualistikih i
magijskih formula koje se veu za Jevreje. Pjeter Bogdani iako citira
jevrejske uenjake Kabale, opet stigmatizuje hebraizam, pribliavajui ga
islamizmu. Jo udniji je sluaj Frang Bardhija koji u jednom svom
izvjetaju opisuje predanje, koje proistie iz Danijelove Knjige u Svetoj
Bibliji, o istoriji trojice momaka Jevreja to ih je car Babilonije bacio u
penicu od bronze, ali oni nijesu izgorjeli zbog pobonosti. Bardhi kae da
se tijela ove trojice Jevreja nalaze balsamovana i sakrivena u Albaniji. Sa
druge strane u blizini Podgorice, isto tako u predjelima nastanjenim
Albancima u Crnoj Gori, naena je jedna kupa nacrtana biblijskim scenama
meu kojima i ona trojice Jevreja u uarenoj penici, ali i trojice jevrejskih
proroka: Mojsije, Abraham i Jon. U Matu u Albaniji, u blizini kopeta se
nalazi jedno brdo sa grobljem koje se i danas zove groblje judejaca
(varret e xhullenjve orig.). Duleji su se zvali Jevreji, ili Judeji porijeklom
iz Jude. Dananja nauna istraivanja pokazuju da se u XIII stoljeu prije
Hrista, filistinski jevrejski narod iselio iz June Ilirije za Palestinu i ime
Palestine je jedan toponim Filistinaca. Ovi podaci nijesu harmonizovani u
jednoji sinkretikoj studiji. Ali oni mogu pojasniti neke posebne okolnosti
povezanosti ivotne sredine Sabataja Cevija sa Albancima. U Kuli Balia u
Ulcinju gdje je ivio i umro Cevi postoji i oltar sa dvije Davidove zvijezde,
gdje se Cevi molio. Ovi simboli se uvaju i dan danas. U jednoj od

monumentalnih kua u ulcinjskoj tvravi postoji i jedan amblematini

kamen sa heraldikim figurama gdje su prikazana dva velika lava i dva
manja sa jelenskim rogovima gdje je zapisan i natpis na latinskom nemo
profeta aceptus est in patria sua. Ovaj natpis je citat iz Biblije i znai niko
nije prorok u svojoj domovini . Taj citat se vie vezuje za Hrista kao
Jevrejina koji se suprotstavio jevrejskom talmudizmu. Vjerujem da je ovaj
latinski citat uzet iz Biblije nazvanoj Vulgata, crkvenog oca ilirskog
porijekla Euseb Jeronima, nije sluajan u venecijanskom Ulcinju prije
njegove okupacije od Turaka. Vjerujem da je Cevi vidio svojim oima
heraldiki znak i biblijski natpis.
Djelatnost Cevija u Ulcinju vrijedi da se i dalje prouava. On je vjerovatno
bio praen. Identifikacija njegovog groba trai obavezno i podizanje jednog
spomenika ili memorijala za njega, da bi se privukla panja itavog
svjetskog turizma. Povezanost Cevija sa Ulcinjom i Beratom govori o
prednostima intimnosti Cevija sa Albancima, kao i sa Jevrejima iz albanskih
krajeva. Ulcinj i Berat imaju pravo da imaju simbole sjeanja na Cevija. Ovi
simboli obogauju albansku i balkansku istoriju.
Od posebnog znaaja je binom Cevi Albanija.
Zato Albanci 17. stoljea doekae tako masovno i toliko toplo Cevija?
Dvostruki su razlozi: prvo sabatajizam je bio opozicioni mistini pravac
protiv osmanske vlasti. To se poklopilo sa samom albanskom pobunom.
Nemojmo zaboraviti da su se Albanci u XVII stoljeu estoko pobunili protiv
osmanske vladavine. Poznata je borba voena od Pjetra Bogdanija.
Zapravo, veoma je interesantno da u glavnom djelu Bogdanija eta
proroka ima mnogo saznanja o Kabali, o mistinim jevrejskim knjigama i
citiraju se nekolicina od najveih jevrejskih uenjaka.
Da li je ovo sluajnost?
Da li je ovo odjek istorijske snage vremena sabatajizma i pobuna protiv
Osmanlija?
Drugo, Albanci su prihvatili i irili u XVII stoljeu bekteizam koja je bio
devijantna i heretika sekta prema sunitima i ortodoksnim islamom. Toliko
je ovo istinito da se veoma lako moe uoiti koliko je mnogo centralnih
ideja panteizma i teozofikog Boga toliko istih kod sabatajaca i kod
bekteizma. Cevi pripada Jevrejima sefirotima. Ovi se imenuju od
hebraizma kao sefirot koji propovjedaju Kabalu po jednoj posebnoj
doktrini. Ova doktrina kae da je Bog sveprisutan, skriven i nevidljiv.
Svakodnevna djelovanja tokom ivota ine da prikazivanje Boga bude
vidljivo, i to prema deset stupnjeva: 1. Keter Boija kruna, 2. Hokma

umnost Boga, 3. Binar inteligentnost Boga, 4. Heseh Boija ljubav, 5.

Gebura Boija snaga, 6. Tiferet Boija milost, 7. Necah svevremenost
Boga, 8. Hod Boji hir, 9. Jezot osnova svih Bojih snaga, 10. Malku
esencija Boga. Sve ove ideje se poklapaju sa teorijom bekteizma o
pretapanju kod Boga. Mnoge ideje Naima Fraerija o bektaizmu su vrlo
bliske sa jevrejskim panteizmom i sa doktrinom velikog jevrejskog filozofa
Baruha Spinoze. Ove take podudaranja su vrlo plodne i vidne izmeu
raznih civilizacija i vjera.

***

Sabataj Cevi je meu rijetkima u istoriji koji ostvaruju numeroloki program

proroanstva prikazivanjem Mesije. Proglaenje Mesijom Cevjia 1666.
godine je suprotstavljanje fatalnom i neobjanjivom broju 666 koji se nalazi
na elu zvijeri Apokalipse. Zna se da je knjiga Apokalipse napisana od
svetog Jovana (Gjoni) kada je on bio prognan na ostrvu Patmos i slui kao
jedna od najenigmatinijih knjiga Svete Biblije. Poto je Cevijev ivot imao
nepopravljivi moralni i vjerski gubitak u narednim vjekovima on je nazvan
lanim Mesijom. Ovako se prikazuje Cevi u svim jevrejskim
enciklopedijama objavljenim do danas. Cevi kao Napoleon u jednoj morskoj
sredini, ne na Svetoj Jeleni ve u Ulcinju.
Za nas Albance je srea to je u naoj istoriji ula udna i gotovo
nevjerovatna linost Sabataja Cevija. To dobija jo vie na znaaju zbog
unikatne injenice da su Albanci jedini narod, u Evropi, ali i u svijetu, koji
nijesu nikada bili antisemititi, kada se zna da je antisemitizam veoma iv i
veoma divalj i danas na poetku 21. stoljea. Vrijedi napisati itavu knjigu
o Sabataju Ceviju i Albancima koja ne bi bila bez interesa ne samo
istorijskog ve i kulturolokog i vjerskog. Amen!

Post Scriptum

Ameriki naunik Harvey Sarner u jednoj knjizi koju je napisao o istoriji

Jevreja u Albaniji spominje jednu jevrejsku linost, amerikog ambasadora
u 30-tim godinama u Albaniji, Hermana Berntajna. Taj ambasador je
studirao, po prvi put, istorijske okolnosti malih jevrejskih zajednica kroz
vjekove u Albaniji. Upravo se Berntajn posebno interesovao o velikoj figuri

Sabataja Cevija. Berntajn misli da je Cevi umro u gradu Beratu 1676.

godine i da je njegov grob bio na obali rijeke Osum i da je kod tog groba
izgraena bekteijska tekija gdje su vrena hodoaa od strane
pripadnika svih vjera. Poslije 1967. godine ova tekija je poruena i tako je
izgubljen jedini identifikacioni trag. Iznosim ovdje svjedoenje Berntajna
da bih bio otvoreniji za diskusiju o tezama moga rada. Svakako svi podaci,
isprepleteni istorijskom logikom, vode ka identifikaciji groba Sabataja
Cevija u Ulcinju