SVI SRPSKI PATRIJARSI

Rastko odan Hristu

POPUT ostalih junih Slovena, i Srbi su pokrtavani u periodu od sedmog do devetog veka. Konstantin Porfirogenit pie da je, najpre, car
Iraklije (610-641) poslao misionare da izvre pokrtavanje Srba, a potom je, u vreme cara Vasilija I i kneza Petra Gojnikovia 879,
zahvaljujui velikom i sistematskom radu irila i Metodija, koji su stvorili slovensko pismo i uveli crkvenu liturgiju na slovenskom jeziku,
izvreno drugo, znatno uspenije pokrtavanje.
Teritorije naseljene Srbima bile su u devetom veku, kako pie Stanoje Stanojevi, "u crkvenom pogledu" podeljene na tri dela: jedan deo,
pretpostavlja se, do Kotora, bio je pod crkvenom vlau Splita, drugi deo pod Ohridskom arhiepiskopijom, a trei pod vlau episkopije sa
seditem u Drau. Episkopije sa sreditima u Drau i Ohridu pripadale su sferi vizantijskog uticaja.
U desetom i jedanaestom veku sredite crkve na prostorima koji su zauzimali Srbi bilo je u Zeti. Dolaskom Nemanjia na elo srpske
drave, stoer crkvenog ivota premeta se u Ras, u manastir Studenicu, koji postaje istinski centar srpske duhovnosti. U to vreme crkva je
bila pod direktnom jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije.
Na teritoriji koju su u ranom srednjem veku naseljavali Srbi, arhiepiskopi, a potom i patrijarsi kao vrhovne crkvene stareine, imali su gotovo
neogranieno pravo da, shodno kanonskim propisima, upravljaju celom srpskom crkvom u granicama Peke patrijarije, da postavljaju i
zbacuju mitropolite i episkope, da nadziru njihov rad i da im sude za prestupe. Pored patrijarha i Sinoda, veliku ulogu u ivotu Srpske crkve
igrali su, kako tvrdi istoriar Vasa ubrilovi, sabori. Oni su se sastojali od predstavnika crkvene hijerarhije, obinog svetenstva i naroda.
Sazivani su kad je trebalo birati patrijarhe, arhiepiskope i episkope i reavati krupnija crkvena pitanja ekonomske, prosvetne ili
organizacione prirode.
Na elu Srpske crkve, od Svetog Save, pa sve do sredine 14. veka, kada je uspostavljena patrijarija, nalazili su se arhiepiskopi. Bilo ih je
ukupno dvanaest. Godine 1346. arhiepiskopija je podignuta na nivo patrijarije, a prvi srpski patrijarh je tada poneo titulu "patrijarha srpskih
i pomorskih zemalja". Sedite Crkve bilo je najpre u manastiru ii, a od 1253. godine, zbog opasnosti od Tatara i Kumana, premeteno je
u Pe. Svi arhiepiskopi na elu nae crkve bili su "iskusni duhovnici i monasi", igumani manastira Hilandara ili Studenice. Posle konanog
pada Srbije pod Turke 1459. haotino stanje zavladalo je i u Srpskoj crkvi, to koristi Ohridska arhiepiskopija da stavi pod svoju nadlenost
veinu eparhija Peke patrijarije. Sultanovim beratom iz 1557. godine dozvoljena je obnova Srpske patrijarije, a fermanom sultana
Mustafe III ponovo je ukinuta 1766. Srpska peka patrijarija i potinjena Carigradskoj. Do obnove Srpske patrijarije dolo je 1920. godine.
Na prostorima severno od Save i Dunava, i to od Velike seobe 1690. pa do propasti Austrougarske monarhije 1918. i uspostavljanja Srpske
patrijarije (1920), Srpskom crkvom se upravljalo sledeim propisima: prvo od 1690. do 1770. Leopoldovim privilegijama iz 1690, 1691,
1695, zatim Deklaratorijem od 1779. do 1868. i Reskriptom od 1868. do nove obnove Srpske patrijarije
1920. godine. Karlovakom mitropolijom upravljali su srpski mitropoliti sve do 1848. godine, kada je na uvenoj Majskoj skuptini Josif
Rajai proglaen za srpskog patrijarha.
Posle obnovljenja patrijarije 1920. godine, prvi patrijarh Dimitrije je najpre nosio titulu - arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije, a potom
zvanje: arhiepiskop peki i karlovaki i mitropolit beogradski. Od 1921. godine patrijarh srpski nosi titulu: arhiepiskop beogradski i patrijarh
srpski. Dananje oslovljavanje uvedeno je krajem 1921. godine i ono glasi: arhiepiskop peki, mitropolit beogradsko-karlovaki i patrijarh
srpski. Osobi sa titulom patrijarha protokolarno se obraa sa Njegova svetost...
Sve znaajne odluke u Srpskoj pravoslavnoj crkvi donosi Sveti arhijerejski sabor, koga ine svi arhijereji (episkopi i mitropoliti), i koji se
sastaje dva puta godinje, na prolenom i jesenjem zasedanju. Osim Sabora, postoji i ue crkveno telo, Sveti arhijerejski sinod, koga ine
etiri arhijereja i patrijarh. Sinod se sastaje ee nego Sabor.
Srpska pravoslavna crkva je samostalna i autokefalna Crkva sa dostojanstvom patrijarije. U diptihu pravoslavnih patrijarija, a prema
normama Vaseljenske patrijarije Srpska pravoslavna crkva se nalazi na estom mestu, posle Ruske, a pre Rumunske crkve.
Rastko Nemanji roen je oko 1173. godine, od oca velikog upana Stefana i majke Ane. Nemanja, vladar svih srpskih zemalja koje se
zovu Dioklitija, Dalmatija, Travunija, krten, u Ribnici, u Duklji, rimokatolikim obredom i potom, kao mladi, krten u pravoslavnom hramu
Svetih apostola Petra i Pavla, kod Novog Pazara, postao je veliki vernik, "iskreno i duboko odan pravoslavlju". Prvi biografi Svetog Save,
Domentijan i Teodosije, piu kako je Rastko, kako glasi mirsko ime Save, na dvoru svoga oca dobio solidno vaspitanje. Stevan
Prvovenani, srednji sin Nemanje, i sam dobro obrazovan, tvrdi da je Rastko svojim "izvrsnim razumom" zadivio roditelje i da se jo u
mladosti stalno i iskreno molio Hristu. U njegovoj lektiri, koja je proirila njegove horizonte, nalazila su se, kako pie istoriar Bogdanovi,
"ne samo jevanelja, apostoli i parimejnici, a pogotovo psaltiri, nego i duhovno tivo prologa i paternika, Lestvica Jovana Sinajskog,
besede ranovizantijskih crkvenih otaca, pre svih - Jovana Zlatousta, kao i crkveno-pravna literatura, koju je sa vizantijske Ekloge preveo
jo Metodije Solunski uoi moravske misije 863. godine".

DEVET MILIONA VERNIKA

DANANJU Srpsku pravoslavnu crkvu, koja ima oko devet miliona vernika, ine etiri mitropolije: Zagrebako-ljubljanska i cele Italije,
Crnogorsko-primorska, Srednje-zapadnoamerika i Dabrobosanska, i 29 eparhija: ika, umadijska, abako-valjevska, Budimska, Nika,
Zvorniko-tuzlanska, Sremska, Banjaluka, Temivarska, Kanadska, Australijsko-novozelandska-novograanika mitropolija, Amerikokanadska-novograanika mitropolija, Istonoamerika, Banatska, Baka, Britansko-skandinavska, Rako-prizrenska, Zahumskohercegovaka, Bihako-petrovaka, Osekopoljska i baranjska, Srednjoevropska, Zapadnoevropska, Timoka, Vranjska,
Zapadnoamerika, Slavonska, Branievska, Mileevska, Dalmatinska.
Protest iz Ohrida
BIOGRAFI Svetoga Save istiu da se Rastko zamonaio 1191, u ruskom manastiru svetog Pantelejmona, da je vrlo brzo preao u grki
manastir Vatoped, poznat po velikoj biblioteci i obrazovanim monasima, i da je, kako tvrdi Domentijan, obilazio monake skitove na Svetoj
gori, "svagda svojim nogama peice hodei", sledeih esnaest godina. Iako vrlo mlad i neiskusan, monah Sava je, kao izaslanik manastira
Vatopeda, bio upuen u Carigrad, gde je od vizantijskog cara i patrijarha dobio tada zaputeni manastir Hilandar. Manastir je ponovo iz
temelja izgraen u junu 1199. godine, i vrlo brzo je postao centar srpske duhovnosti. U momentu kada se Savin otac sveti Simeon upokojio
13. februara 1200. godine u manastiru Hilandar bilo je petnaest monaha. Sedam godina kasnije, pred povratak Svetoga Save u Srbiju, u
vreme kada su Latini ve uveliko formirali svoju dravu, "latinsko carstvo", na tlu Vizantije, koja e trajati sve do 1261. godine, u Hilandaru
je bilo dve stotine monaha.
U februaru 1207. Sava je, zajedno sa oevim motima, preao u Srbiju, u manastir Studenicu, gde je na poloaju studenikog arhimandrita
stekao veliki ugled. Posle enidbe Stefana sa Anom, unukom venecijanskog duda Enrika Dandola, i dobijanja kraljevske krune od pape
Honorije III 1217, Rastkov brat je postao priznati vladar "Srbije, Duklje, Travunije, Dalmacije i Zahumlja". Ali, tek krunisanjem Stefana za
kralja u manastiru ia na Spasovdan 1221. godine, i to od samog arhiepiskopa Save, Srbija je "dobila prvog srpskog kralja koji se od tada
potpisuje kao Stefan Prvovenani".
SAVA 1219. odlazi u Nikeju, privremenu prestonicu Vizantije, da tamo, kako istie Dimitrije Bogdanovi, trai samostalnost Srpske
pravoslavne crkve. Od cara Teodora I Laskarisa (1204-1222) i vaseljenskog patrijarha Manojla I Haritopula Sarantena Sava je dobio
"povelju" o odvajanju srpske crkve od ohridske arhiepiskopije i formiranju, posebne, srpske, autokefalne arhiepiskopije. Manojlo je u Nikeji
1219. rukopoloio Savu za prvog arhiepiskopa crkve koju danas zovemo Srpska pravoslavna crkva. Prema tekstu sveane gramate izdate
tim povodom, Sava se, kako istie Domentijan, ustoliuje za arhiepiskopa "svih srpskih i pomorskih zemalja", kako glasi njegova puna titula.
I drugi Savin biograf Teodosije pie da je Sveti Sava postavljen za arhiepiskopa "sve srpske zemlje". U oba teksta, koji se po svom sadraju
neznatno razlikuju, izriito je naglaeno pravo "uiteljstva, rukopolaganja i upravljanja crkvom". Savi je tada dato pravo, da "budui srpski
arhiepiskopi vie ne putuju na rukopoloenje u patrijarhovu stolicu, nego da se rukopolau kod kue, od svojih vladika, a da od patrijarha
trae samo blagoslov".
Napustivi Svetu goru, Sava je svratio u Solun, koji je tada bio pod vlau Latina, i tu se, u manastiru Filokalu, kome je bio jedan od ktitora,
kako tvrdi Niifor Dui, posavetovao sa svojim starijim prijateljem, mitropolitom Kostadijem, o tome kako urediti srpsku crkvu. Tada je Sava
napravio prvu organizaciju srpske crkve. Pored tri stare episkopije osniva, istie Predrag Puzovi, jo osam novih: iku
- sa seditem u manastiru ia, gde je bilo i sedite Srpske arhiepiskopije; Zetsku - u crkvi sv. arhanela Mihaila na Prevlaci u Boki
Kotorskoj; Humsku - u crkvi sv. Bogorodice u Stonu; Dabarsku - u crkvi sv. Nikole u Banji kod Priboja na Limu; Moraviku - u crkvi sv.
Ahilija u Arilju; Hvostansku - u crkvi Bogorodice Hvostanske (Mala Studenica) u blizini Pei; Budimljansku - u crkvi sv. ora (urevi
stupovi) u Budimlju kod Berana; Topliku - u crkvi sv. Nikole u Kurumliji. Sedita starih episkopija su bila: Rake - u crkvi sv. Petra u Rasu
kod Novog Pazara; Prizrenske - u crkvi sv. Bogorodice u Prizrenu; Lipljanske - u crkvi sv. Bogorodice u Lipljanu, kasnije u manastiru
Graanica. Srpska arhiepiskopija je u vreme prvog srpskog arhiepiskopa imala ukupno 11 eparhija.
U MAJU 1220. godine ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan protestovao je protiv ustolienja srpske arhiepiskopije. Da bi za svaki sluaj
uvrstio svoju poziciju unutar crkvene hijerarhije, Sava je 1229. godine od Nikejskog patrijarha traio i dobio odobrenje da se arhimandrit
srpski bira na saboru srpskom i da ga niko izvan Srbije ne potvruje". Posle ovog Sava se, sasvim spokojan, 1234. povukao sa ela srpske
crkve, a za novog arhiepiskopa postavio svog uenika Arsenija I.
Sava je dobro poznavao liturgijsku i monaku knjievnost, grke tipike i naroito velike himnografske zbornike, oktoih, triod i minej. U svom
Karejskom i Hilandarskom tipiku Sava se bave pitanjima isposnikog i manastirskog ivotom monaha, dok u Krmiji, zborniku dravnih
zakona i crkvenih pravila ili kanona sa tumaenjima uvenih vizantijskih kanonista, ureuje iri drutveni ivot mlade srpske drave. Savino
pismo igumanu Spiridonu je prvo delo "epistolarnog anra stare srpske knjievnosti", Kratko itije svetog Simeona Nemanje, osnivaa
(ktitora) manastira Hilandar, jeste "tipina itijna beleka", dok je itije svetog Simeona pisano kao ktitorsko itije osnivaa Studenice, po
svim pravilima ovoga anra vizantijske knjievnost klasino delo proznog anra u Vizantiji koji se naziva jo i ivotopis svetog -

"hagiografija".
Sava je sa ocem Nemanjom (sv. Simeonom Mirotoivim) i bratom Stefanom podigao mnogobrojne manastire u dolini Lima, Ibra, Toplice i
Morave.
SVETA ZEMLJA
U SVETU zemlju Sava je putovao dva puta. Prvi put 1229. kada je "za potrebe srpskih monaha i poklonila Srba otkupio u Palestini manastir
sv. Georgija u Akoni i manastir sv. Jovana Bogoslova na Sionu", a potom 1234. godine, kada je na molbu bugarskog cara Ivana Asena
traio saglasnost jerusalimskog, aleksandrijskog i antiohijskog patrijarha da bugarska crkva postane patrijarija. Na povratku sa ovog dugog
puta Sveti Sava je umro 14. januara 1235. (ili 1236) godine u Trnovu, ondanjoj bugarskoj prestonici. Sahranjen je, najpre, u crkvi
etrdeset muenika u Trnovu, da bi ve oko 1237. godine njegove moti bile prenete u Mileevu, zadubinu kralja Vladislava. Turci su,
uplaeni rastom kulta Svetog Save, njegove moti spalili u Beogradu, na Vraaru, 1594. godine.
(Nastavie se)
Gresi Danila Prvog
SVETI Sava se povukao sa arhiepiskopskog trona 1233. godine i na crkvenom saboru u manastiru ia za svog naslednika predloio
Arsenija, koji je tada i bio izabran i koji je na elu crkve ostao sve do 1263. godine, kada je zbog bolesti morao da se povue sa crkvenog
trona. O svojoj odluci da napusti aktivno upravljanje crkvom Sava je prethodno obavestio kralja Vladislava.
Drugi po redu arhiepiskop srpske crkve Arsenije I je bio rodom iz sela Dabra, blizu Dunava i grada Slankamena, iz "onostranog Srema",
kako se ovaj kraj nekad nazivao. U biografiji Danila II se samo navodi da je Arsenije jo kao monah uo za Savu, jer se slava o njemu
"raznela bila u to doba po svim srpskim zemljama i van nemanjike drave", pa je reio da ga potrai. Doao je u manastir iu, gde ga je
Sava primio u manastirsko bratstvo i gde se "podvizavao pod neposrednim duhovnim nadzorom Svetoga Save". Prvi srpski arhiepiskop je
uzeo Arsenija "u svoju eliju, da stoji pred njim i da se navikne veem savrenstvu, podvizavajui se dobrim podvigom".
Arsenije je posle mongolsko-tatarskog pustoenja manastira ie u Rugovskoj klisuri, blizu Pei, podigao u treoj deceniji trinaestog veka, i
to kao metoh, crkvu Svetih apostola. Oko 1260. godine crkva je angaovanjem samog Arsenija i oslikana. Njegov biograf arhiepiskop
Danilo II istie da je Arsenije Sremac bio veliki podvinik i neobino darovit ovek.
I ARSENIJE, poput Save, nee ostati na elu Crkve do kraja ivota. U vrenju dunosti njega e spreiti bolest: Kako pie njegov biograf
Danilo "pade ovaj preosveeni u ljutu bolest i poe jako bolovati, i to ne jedanput no tri godine ili vie pre smrti njegove..." Arsenije I Sremac
umro je od kaplje 28. oktobra 1266. godine. Sahranjen je u crkvi Svetih apostola u Pei.
Sedam godina posle smrti arhiepiskop Arsenije je proglaen za sveca. A njegov kult brzo je prenet, kako pie Stanoje Stanojevi, iz Srbije u
Rusiju i u DIV veku, na saboru u Moskvi 1549. Arsenije je kanonizovan za sveca. Do 1724. godine njegove moti poivale su u Pei, a
onda, kao vredne relikvije bile seljene iz jednog manastira u drugi. Godine 1920. moti sv. Arsenija prenete se iz manastira Kosijereva u
manastir drebaonik blizu Danilovgrada u Crnoj Gori, gde se i danas nalaze.
Naslednik Arsenija I, i trei srpski arhiepiskop, bio je Sava II, etvrti sin srpskog kralja Stefana Prvovenanog. Roen je, kako tvrdi istoriar
Slijepevi, "pre 1200. ili 1201. godine" i na krtenju je dobio ime Predislav. O njemu je Danilo II napisao kratku biografiju u kojoj je jasno
ocrtan duhovni lik arhiepiskopa Save II, sinovca Svetoga Save. Poput njegovog strica, ije je ime uzeo, i Sava II je rano postao monah.
Podvizavao se u manastiru Hilandaru, odakle je iao u Svetu zemlju da se pokloni Hristovom grobu i da "vidi sva mesta njegovog
stradanja". Vrativi se iz Jerusalima, Sava II je jedno krae vreme boravio u Hilandaru da bi neto pre izbora za arhiepiskopa srpske crkve
bio episkop u Zahumlju, sa seditem u Stonu. Za arhiepiskopa pekog Sava II je bio izabran jo za ivota svetog Arsenija Sremca, koji se
zbog paralize povukao sa arhiepiskopskog prestola 1267. godine.
Arhiepiskop Sava II upravljao
je srpskom crkvom, po jednima sedam, po drugima osam godina. Danilo II pie da je "iveo u inu rede svoje sedam godina" i da je umro
8. februara 1271, u dubokoj starosti. Za vreme njegove arhiepiskopske uprave srpskom crkvom, njegov brat i kralj Srbije Uro I Nemanji
(1243-1276) pokuao je da osvoji Mavu 1268. godine, ali je bio zarobljen, pa je po ugovoru sa Ugrima ustupio presto svom sinu Dragutinu,
oenjenog Katarinom, erkom ugarskog kralja.
POSLE smrti Save II, za arhiepiskopa srpskog izabran je Danilo I. Na elu crkve ostao je godinu dana, sve do jeseni 1272. godine, kada je
iznenada smenjen. Pre stupanja na arhiepiskopski tron Danilo I je bio iguman u manastiru Hilandar. Vladika umadijski Sava za njega kae
da je "bio dostojan voditelj vere boanstvene, da se brinuo za Hristovu crkvu kao to treba", i da je zbog "nekog sluaja koji mu se dogodio,
bio smenjen sa svetiteljskog prestola". I njegov prvi biograf Danilo II tvrdi da je Danilo "radi nekog dela, bio smenjen sa prestola".
Istoriarima srpske crkve ni danas nije uspelo da rastumae ta se krije pod ovim "sluajem" i "delom". Brojna nagaanja o razlozima
smene Danila I istoriar Stanoje Stanojevi je detaljno ispitivao, ali bez uspeha. I istoriari Jireek i Radoni su, kako pie oko Slijepevi

u svoj knjizi "Istorija Srpske pravoslavne crkve", samo konstatovali da je Danilo I "bio svrgnut, ali da ne znamo zbog ega".
Sin "blagovernih roditelja", Joanikije I, uenik arhiepiskopa Save II, sa kojim je krenuo na veliki put u Svetu zemlju, gde ga je jerusalimski
patrijarh, a na izriitu molbu Save II, uveo u akonski i jeromonaki red. Po povratku iz Svete zemlje Joanikije se nastanio u Hilandar gde
se, kako pie Slijepevi, odlikovao "revnovanjem u podvizavanju, uzdravajui se od svake sujete i telo svoje muae postom i molitvom".
Kada je Sava II bio izabran za humskog episkopa, Joanikije je krenuo sa njim u Srbiju, "jer mu od mnogih vremena sluae u dobrom
razumu i istoti svoje nepokolebive vere".
Nije poznato koliko dugo se Joanikije zadrao u Srbiji, ali se zna da se uz pristanak Save II vratio na Svetu goru. Jedno vreme je bio
ekonom manastira Hilandara, a zatim i iguman. Kao stareina Hilandara Joanikije se "pokazao iskusnim i vetim u svemu", pa je posle
"mnogo vremena" "po Bojem sluaju samovoljno ostavio vlast igumansku, i opet se vratio u srpsku zemlju" gde je bio postavljen za
igumana manastira Studenice. "Blagovoljenjem celoga svetenikog sabora i ljubavlju blagoestivoga kralja Uroa" Joanikije I je, kako pie
oko Slijepevi, bio izabran za arhiepiskopa.
SMENA NA DVORU
JOANIKIJE I je ostao na elu srpske crkve etiri godine. U jesen 1276. kralja Uroa I (1243-1276), zatitnika arhiepiskopa, zbacio je sa
prestola njegov sin, kraljevi Dragutin, pa je Uro bio prinuen da se "povue negde u Zahumlje", gde se zakaluerio i postao monah
Simon". Tada je i Joanikije I napustio arhiepiskopski presto.
Joanikije I je umro 28. maja 1279. u Pilotu gde je i sahranjen. Posle dve godine i devet meseci, kraljica Jelena Anujska je njegove moti i
moti kralja Uroa I prenela u manastir Sopoane.
(Nastavie se)
Svadba kralja Milutina
ZA ESTOG arhiepiskopa SPC izabran je 1279. godine Jevstatije I. Bivi iguman manastira Hilandar i zetski episkop na mestu duhovnog
voe srpske crkve ostao je sve do 1286. Jevstatije je bio "sin nekih bogobojaljivijih roditelja", koji su iveli u Budimljanskoj upi i bili iz reda
vlastele, jer su svom sinu obezbedili domaeg uitelja, koji je umeo mladom Jevstatiju (njegovo svetovno ime nije poznato) da "omili" knjigu.
"Ovaj mladi", pie Danilo II, "nije se brinuo o jelu i piu ili o odei, niti je tuio za svojim roditeljima, jer je imao svu srdanu ljubav i
jednomisleno uzdalje u Gospodu". Mladi ovakvih sklonosti otiao je u manastir sv. arhanela Mihaila na Prevlaci kod Kotora, seditu
Zetske episkopije, gde ga je zamonaio episkop Neofit. Iz manastira je Jevstatije otiao u Svetu zemlju gde je "obiao sveta mesta i
boanstvene pustinje u okolini Jerusalima", a posle na Svetu goru gde je ostao do izbora za zetskog episkopa. Za arhiepiskopa srpske
crkve Jevstatije I je izabran kada je Janjiije I "preao od ovoga ivota na veni blaeni mir" 1279. godine. Kao sposoban rukovodilac crkve,
Jevstatije I je na Saboru u Deevu 1282. prisustvovao dogovoru izmeu kraljeva Dragutina (1276-1316) i Milutina (1282-1321) da Srbijom
vlada mlai brat Milutin.
Jevstatije I je umro u manastiru ia 4. 1. 1286. godine gde je, pre nego to su moti prenete u Pe, bio sahranjen u "mramorni sarkofag".
Jevstatije je kanonizovan za sveca.
O ivotu i radu sedmog poglavara Srpske crkve arhiepiskopa Jakova u istoriografiji nema puno podataka. Zna se da je posle smrti
arhiepiskopa Jevstatija 1286, Jakov nasledio crkveni tron i da je "telo njegovog prethodnika", zbog ratnih opasnosti lino preneo u Pe. U
jednom zapisu se, kako pie Slijepevi, pominje da je arhiepiskop Jakov dobro upravljao crkvom, da je bio je poznat kao "ljubitelj i prilonik
knjiga" i da je podigao nekoliko novih crkava. Vladao je est godina Srpskom crkvom. Umro je 1292. godine. Biograf srpskih arhiepiskopa
Danilo II ne navodi dan i mesec smrti arhiepiskopa Jakova. Iz drugih pouzdanih istorijskih izvora, saznajemo da je arhiepiskop Jakov umro
3. februara 1292. godine.
Na arhiepiskopski tron Jevstatije II je stupio 3. februara 1292. godine i na elu crkve ostao sve do svoje smrti 16. avgusta 1309. godine.
Poslednje dve decenije 13. veka obeleene su naglim usponom i irenjem srpske srednjovekovne drave. Godine 1282. osloboeno je
Skoplje, koje e postati i prestonica Srbije, zatim Ove Polje, Zletovo, Pijenac, Kievo i Debar na jugu. Na severu su 1290. godine osvojeni
Branievo i Vidin. Godine 1299. u Solunu je proslavljena i svadba kralja Milutina i Simonide, kerke vizantijskog cara Andronika II (12821328). Tada su kao miraz srpskom kralju date ve ranije osvojene zemlje severno od Ohrida, tipa i Prilepa. Srbija je u vreme kada je
crkvom upravljao Jevastatije II bila jedna od najmonijih zemalja
Balkana i Evrope.
Biograf Danilo II ne govori puno o dugom vladanju Jevstatija II. On ga naziva "istinitim pastirom Hristovim", koji se "trudio da se iskreno
brine za svetu crkvu", i da je, kako istie Slijepevi, bio revnostan upravitelj crkve.
U vreme Jevstatija II, obnovljen je manastir ia "koji je bio opusteo" i osnovane su graanika, koanska, limska, mavanska, branievska,
beogradska i skopska eparhija.

U prolee 1299. godine Teodor Metohit posetio je dvor kralja Milutina i tom prilikom upoznao je arhiepiskopa Jevstatija koji ga je ljubazno
primio. Metohitu je laskalo, pie Stanoje Stanojevi, to ga je Jevstatije "tretirao kao uenog oveka, i to je pokazivao da ga kao takvoga
neobino ceni."
KRALj Milutin angaovao je arhiepiskopa Jevstatija i za neke poverljive politike misije. Krajem oktobra 1301. godine, tokom Milutinovog
sukoba sa Dubrovnikom, Jevstatije je, "silazio u Primorje i traio od Dubrovana da poalju poslanika na pregovore".
Arhiepiskop Jevstatije II se pominje u nekoliko spisa, a pominje ga i raki episkop Grigorije u jednom dokumentu u kome se kae da je
Jevstatije II, izmeu 1. septembra 1304. i 31. avgusta 1305. godine, bio arhiepiskop. Arhiepiskop Jevstatije II umro je 16. avgusta 1309.
godine, i ubrzo, zbog zasluga, bio je proglaen za sveca.
Arhiepiskop peki Sava III bio je deveti poglavar SPC. Pre toga bio je iguman manastira Hilandar, a potom i episkop prizrenski.
Na arhiepiskopskom prestolu zamenio je Jevstatija II posle njegove smrti 1309. godine. U vreme njegove uprave crkvom, dolo je do
sukoba izmeu kralja Dragutina i Milutina, koji je eleo da presto ostavi sinu Stefanu, to je bilo suprotno dogovoru postignutom u Deevu
1282. Svetenstvo crkve sa arhiepiskopom Savom III na elu posredovalo je u smirivanju strasti. Godine 1313. kada je kraljevi Stefan
krenuo u novi sukob sa kraljem Milutinom, crkva je po drugi put izmirila brau, ali i zavaene oca i sina.
BLAGORODAN I RAZUMAN
KRALJ Milutin se sa Savom III savetovao oko podizanja manastira Banjska ije dovravanje arhiepiskop peki nije doiveo. Prema
navodima u knjizi "Srpski jerarsi", "linost arhiepiskopa Save III je bila naroito znaajna za dalji razvoj crkvene srednjovekovne arhitekture
u Srbiji", jer su u ovom periodu kraljevi Dragutin i Milutin sa svojim velmoama i narodom u sasvim "novom graditeljskom stilu" podigli
Graanicu, Staro Nagoriino, elije, Tavnu, Rau, Tronou, Petkovicu i dozidali Hilandar...
Za Savu III se obino tvrdi, da je dobio vaspitanje i nauk Svete gore, i da je "u ivotu bio blagodaran i razuman". Po svedoenju
arhiepiskopa Nikodima, njegovog naslednika, Sava III je, ispunjavajui amanet Svetog Save, redovno davao pomo Kareji i manastiru
Hilandaru, a to je u svom zavetanju traio i od svih svojih naslednika.
Neimar Visokih Deana
ARHIEPISKOPA Savu III nasledio je Danilov uenik Nikodim, "postrinik manastira Hilandara i ovek vanrednih kvaliteta". Iguman Nikodim
je izabran za arhiepiskopa srpskog, kako istie episkop Sava Vukovi, "na Spasovdan 12. maja 1317. godine" i to posle nekoliko
dramatinih "izbornih sabora". Hilandarski jeromonah Gervasije, kae za Nikodima, da je bio "rodom iz oblasti zapadne strane, zemlje
rake, zvane srpske". Iz napomene biografa arhiepiskopa Nikodima vide se da je on bio episkop samo osam godina "svoga malovremenog
ivota" i da je umro dosta mlad, 12. maja 1324. godine.
Pre izbora za arhiepiskopa srpskoga Nikodim je bio iguman manastira Hilandara. Odlukom "sabora srpske zemlje" upuen je 1313. godine
u jednu delikatnu diplomatsku misiji u Carigrad kako bi razreio spor "izmeu kralja Stefana Uroa i brata mu". U Carigradu je prisustvovao
"uvenom bogosluenju koji su vrili jeruzalemski jerarsi"
Nikodim je, bio prevodilac Tipika sv. Save Osveenoga, odnosno, kako se onda pisalo, on "preloi na na jezik iz pismena grkoga jezika".
U predgovoru Nikodim je neobino otro pisao "protiv lenjosti na molitvu i rad" kaluera. Pored Tipika sauvan je rukopis pisan izmeu 1.
septembra 1318. i 31. avgusta 1319. godine, zatim jedan manji Nikodimov "kratki zapis", i jedna njegova povelja.
NIKODIM je podigao crkvu Sv. Save u mestu Lizici, obnovio manastir iu i starao se o eliji Svetog Save u Kareji. On je naredio da srpski
arhiepiskopi daju ovoj eliji ono to je ranije ve odredio prvi srpski arhiepiskop i da, ako se ne postupi po elji Svetog Save, on lino, "baca
prokletstvo na onoga ko to ne bude inio, kao i na onoga koji se usudi da sakrije, izgubi ili odnese iz riznice arhiepiskopije tipik Svetoga
Save".
U jednoj beleci iz 1319, u kojoj objanjava odluku da prevede Tipik svetoga Save Osveenoga, koga je, inae, potovao Sveti Sava,
Nikodim kae, da samo ispunjava amanet naeg prvog arhiepiskopa koji je napisao da "moli one, koji dou posle mene, da dovre ono to
je, radi moga kratkotrajnog ivota, ostalo neizvreno".
Arhiepiskopu Nikodimu se pripisuje i mirenje kralja Milutina i njegovog sina Stefana. Posle smrti Milutina (1321) u Nerodimlja na
Bogojavljenje 1322. godine, Nikodim je krunisao Stefana za kralja Srbije.
Danilo II (1324-1337) bio je jedanaesti i poslednji arhiepiskop Srpske pravoslavne crkve. Zna se da je roen u vlastelinskoj porodici, da je
rano postao pa na dvoru kralja Milutina i da je, poput Rastka Nemanjia, pobegao u manastir sv. Nikole na Ibru, gde se zamonaio i dobio
ime Danilo. Njegovo svetovno ime nije nam poznato. Poto je proveo godinu i po u eliji arhiepiskopa Jevstatija II, "gde se podvizivao",
Danilo je bio poslat u manastir Hilandar gde se kao monah i iguman istakao u "odbrani ove svetinje od panaca", koji su kao najamnici
doli u sukob sa vizantijskim carem Mihailom ID. Kada je prestala opasnost, a ve umoran od borbi i svetovnih poslova, Danilo se povukao
u isposnicu Save u Kareji, gde se "podvizavao

u usamljenitvu". Godine 1310. Danilo je bio poslat u jednu delikatnu "poverljivu misiju u Debrcu" koju je uspeno obavio. Za episkopa
banjskog je postavljen 1311. godine. Tada je, kako navodi episkop umadijski Sava, "prisustvovao poslednjim asovima kraljice Jelene" i
dirljivim reima "opisao polazak pogrebne povorke iz Brnjaka za Gradac". Kralj Milutin je imao nameru da posle smrti Save III postavi Danila
za arhiepiskopa. Zato ga je pozvao u Srbiju i dao mu 1313. godine upravu nad banjskom episkopijom i mesto uvara kraljevske riznice.
Danilo je tek u treem Milutinovom pokuaju 14. septembra 1324. bio izabran za jedanaestog arhiepiskopa pekog. Na tronu Crkve ostao je
13. godina, sve do 1337. godine.
IVOTNO delo Danila II je "itija kraljeva i arhiepiskopa srpskih", koje je i danas znaajno za srpsku istoriju. Danilo II je napisao biografije
kralja Uroa i njegovih sinova, kralja Milutina i kralja Dragutina, i njihove majke, kraljice Jelene. Bio je, uz to i dobar politiar, diplomata i
saradnik kralja Milutina. Pod njegovim nadzorom graen je manastir Banjska kao grobna crkva kralja Milutina. U Pei je podigao hram
Bogorodice Odigitrije Putevoditeljice, s dva mala hrama u njoj, posveena svetom Jovanu i svetom Arseniju. Arhiepiskop Danilo II je
uestvovao i u gradnji manastira Deani.
Na portretu iz Bogorodiine crkve u Pei Danilo je prikazan u skromnoj odei, sa modelom svojih pekih zadubina. Za Danila II je njegov
biograf rekao da je bio "smerni i krotki i niteljubivi, iskusan i izabrani u zapovestima Bojim". Umro je 19. decembra 1337. godine.
Sahranjen je u svojoj zadubini - crkvi Bogorodice u Pei. Srpska pravoslavna crkva proglasila ga je svetim.
Posle smrti "uenog arhiepiskopa Danila II koji se upokojio 19. februara 1337. godine", na velikom dravnom saboru odranom izmeu 19.
decembra 1337. i 3. januara 1338. za arhiepiskopa nije izabran iguman ili neki drugi monah iz hilandarskog bratstva, kakav je bio obiaj,
ve Joanikije, ef dvorske kancelarije i logotet kralja Duana. O Joanikijevom poreklu nema pouzdanih istorijskih podataka, ali se na osnovu
njegovog aktivnog uea u dvorskoj diplomatiji i radu na dravnim saborima da zakljuiti da se radi o "pouzdanom i veoma uenom
oveku", jer su pred njim kralj Duan i car Jovan Kantakuzin poloili zakletvu prilikom zakljuenja saveza. Joanikije je uestvovao i u
pripremi Duanovog zakonika to se jasno vidi iz samog zaglavlja gde se navodi ime patrijarha kao onog koji je predsedavao saborom, ali i
iz injenice da se od ukupno 201. lana prvih 38 odnosi na Srpsku crkvu.
PRVI PATRIJARH
U VREME arhiepiskopa Joanikija Srbija je bila najjaa drava na Balkanu, a Srpska crkva je posle punih 127 godina autokefalnosti u
statusu arhiepiskopije na Saboru u Skoplju, na Cveti, 9. aprila 1346. godine, uzdignuta u rang patrijarije. Joanikije je ukazom cara Duana
proglaen za prvog srpskog patrijarha sa titulom "patrijarh srpski i primorskih zemalja".
(Nastavie se)
Kruna Duanu Silnom
DUAN Silni je morao da proglasi Srpsku patrijariju jer je, u to vreme, prema nekim istoriarima, samo patrijarh mogao da krunie cara. A
prema tumaenju same crkve proglaenje Srpske patrijarije je uinjeno zato to je "u sastav Duanove drave ula i starija autokefalna
Ohridska arhiepiskopija koja je kanonski bila ravna novoj Srpskoj autokefalnoj arhiepiskopiji, pa je trebalo, uzvienjem ove druge na stepen
patrijarije, izbei mogui sudar dve crkve i spor oko stareinstva".
Sedam dana posle ovog sabora, na kome je arhiepiskopija uzdignuta na nivo patrijarije, a prvi srpski patrijarh dobio titulu patrijarha
"srpskih i pomorskih zemalja", na Vaskrs 1346, krunisan je Duan Silni za prvog srpskog cara sa titulom cara "Srba, Grka i primorskih
strana...", Duanov sin Uro za kralja. Saboru su, osim cara i vlastele iz cele drave, prisustvovali svi arhiepiskopi, mitropoliti, episkopi,
igumani i drugi predstavnici crkve iz Peke i Ohridske arhiepiskopije, visoki crkveni dostojanstvenici iz osvojenih oblasti Carigradske
patrijarije i Svete gore, kao i bugarski, trnovski, patrijarh Simeon sa svojim episkopima i viim svetenstvom.
Tom prilikom je odlueno da neki ugledni episkopi u starim srpskim oblastima, kao to su skopski, prizrenski, zetski i raki, dobiju titulu
mitropolita, a da se skopski mitropolit smatra "prvoprestolnim", poto je "stolovao" u carskoj prestonici. Ohridska arhiepiskopija, koja je
neokrnjena ula u sastav srpske carevine, ostala je i dalje autokefalna, s tim da njen arhiepiskop priznaje prvenstvo asti pekom patrijarhu.
Grke eparhije u novoosvojenim oblastima, koje su ranije pripadale Carigradskoj patrijariji "potpale" su pod jurisdikciju pekog patrijarha.
Sedam godina posle proglaenja srpske patrijarije (1353), car Jovan Kantakuzin, nekada blizak prijatelj i saradnik cara Duana, nagovorio
je carigradskog patrijarha Kalista da baci prokletstvo (anatemu) na srpskog cara, patrijarha, Crkvu i narod zbog toga to je arhiepiskopija
postala patrijarija, i to su Grke episkope zamenili srpskim svetenstvom u onim gradovima koje je Duan osvojio od Vizantije. Duan je
pokuao da se izmiri sa carigradskim patrijarhom, ali u tome "za ivota" nije uspeo. Izmirenje dve crkve je postignuto tek 1375. godine.
Tokom jednog od mnogih boravaka u manastiru ia prvi srpski patrijarh se iznenada razboleo i na putu za Pe umro 3. septembra 1354.
godine. Srpska crkva ga je kanonizovala za svetitelja.
Posle tromesenog oplakivanja prvog srpskog patrijarha car Duan Silni je sazvao "srpski i grki" sabor u Seru i 29. novembra 1354. godine
za drugog srpskog patrijarha izabrao hilandarskog igumana Savu koji je postao Sava IV i koji se, poput njegovog velikog prethodnika,

oslovljavao kao "patrijarh srpski i primorskih zemalja". Pekog patrijarha birali su tada, kako pie Gruji, dravni sabor, sastavljen od
crkvene i svetovne vlastele, i to u sporazumu sa vladarom, a episkope je postavljao Arhijerejski sabor ili Sinod. Izabranom patrijarhu klicalo
se: "mnogaja ljeta"; oslovljavan je sa "tvoja svetost, a nazivan je i preosveenim".
Titula mu je bila: po milosti Bojoj arhiepiskop i patrijarh svih srpskih i pomorskih zemalja, a jedno krae vreme, sve do smrti patrijarha Save
IV, 1375, i patrijarh Srba i Grka. Patrijarh je imao svoga logoteta, kancelara, koji je pisao patrijarijska akta, potpisivao ih i peatio. Srpski
patrijarsi potpisivali su tada, kao i danas, zelenim mastilom. Jo dok je bio na Svetoj gori i dok su na njoj iveli Palama i budui carigradski
patrijarsi Kalist i Fotije, Sava je upoznao uvenog monaha Grigorija Sinaita i pustinjaka Jefrema koji je kasnije postao srpski patrijarh. Sava
IV je bio obrazovani svetenik. Sauvano je jedno jevanelje pisano na pergamentu i ukraeno lepim i izuzetno raskonim minijaturama
koje nosi njegovo ime.
Pomirenje sa Carigradskom patrijarijom pokuao je car Duan. Ali tek posle njegove iznenadne smrti 20. decembra 1355, izazvane
verovatno trovanjem, novi vizantijski car Jovan V poslao je 1364. u Ser kod carice Jelene, tada monahinje Jelisavete, patrijarha Kalista, koji
je i bacio anatemu. Tokom ove misije u Seru patrijarh Kalist je iznenada, "na preac", umro, pa je bio sahranjen od onih istih svetenika
koje je upravo on prokleo.
U mukotrpnom procesu izmirenja koje je trajalo godinama, najpre je postignuto delimino izmirenje (partikularno jedinstvo), koje je
ostvareno 1368. u vreme despota Ugljee Mrnjavevia. Ideja za konano pomirenje potekla je od svetogorskog starca Isaije, rodom iz
Polimlja, koji je 1374. otiao knezu Lazaru, kao najuglednijem srpskom gospodaru toga vremena i traio od njega dozvolu da zapone sa
pregovorima oko pomirenja.
Knez je prihvatio ovaj predlog i poslao Isaiju patrijarhu Savi IV od koga je dobio pristanak dravnog sabora da sprovede izmirenje Grke i
Srpske crkve. Snabdeven darovima, Isaija je, u pratnji biveg prote Svete gore Teofila i jo trojice kaluera, otiao u Carigrad.
Car Jovan Paleolog i patrijarh Filotej primili su visoko izaslanstvo svetogorskih kaluera i posle kratkog savetovanja odluili da skinu
anatemu. O svemu ovome nainjen je akt (tomos) i odreeno je da sa svetogorskim izaslanicima idu u Srbiju carigradski jeromonasi Matej i
Mojsej, koji e sveano objaviti izmirenje Carigradske i Peke patrijarije. Poslanici su poetkom 1375. stigli u Prizren, gde je tada stolovao
patrijarh, i tu na sveanoj liturgiji proglasili izmirenje.
SKIDANJE ANATEME
NIJE poznato da li je inu skidanja anateme prisustvovao i sam patrijarh Sava IV. U opisu ina izmirenja stoji da se u "to vreme predstavi
Sava patrijarh, koji je prebivao na prestolu Svetoga Save dvadeset godina i pet meseci, i skona meseca aprila 29, dan na antipashu, u
trei as dana". Prema Niiforu Duiu patrijarh Sava je, kada su prispeli delegati carigradskog patrijarha, ve "leao u Pei na samrti".
U vreme patrijarha Save IV, srpska vojska je pod zapovednitvom kralja Vukaina 1371. pretrpela na reci Marici veliki poraz. Te iste godine
umro je i "nejaki" Uro (1355-1371). Sava IV je umro 29. aprila 1375. godine. Sahranjen je u crkvi svetog Dimitrija u Pei.
(Nastavie se)
Jadi kneginje Milice
OBIAJ da patrijarha bira dravni sabor i vladar prekren je posle smrti Save IV dogovorom izmeu kneza Lazara i ura Balia,
gospodara Zete i Pei, da patrijarha bira sam sabor arhijereja i igumana. Krajem septembra 1375, sastao se u Pei, crkveni sabor arhijereja
koji je, posle puno prepirki, jer je bilo "mnogo pretendenata i ambicioznih kandidata", kako tvrdi Purkovi, izabrao za pekog patrijarha
jednog pravog isposnika-pustinjaka, uvenog starca Jefrema.
Tako je kao trei po redu peki patrijarh 3. 10. 1375. bio izabran Jefrem. Roen 1311. godine kod Trnova u dananjoj Bugarskoj, pre
ustolienja iveo je kao isposnik u Hilandaru, odakle je preao u jednu isposnicu na vrhu Svete gore u kojoj je vodio "pustinoiteljski ivot".
Posle Turske okupacije Svete gore, Jefrem je preao u Srbiju, u "pustinju u okolinu manastira Deani", a potom je u "peini dralskog
tesnaca" u okolini Pei, proveo oko godinu dana. Jefrem se 1382. godine odrekao "dostojanstva pekog patrijarha" i ponovo povukao u
Duanovu zadubinu, velelepni manastir Svetih arhangela kod Prizrena, gde se "podviavao" devet godina. Na mestu patrijarha zameni ga
je Spiridon.
Posle smrti patrijarha Spiridona, na patrijarijski presto je ponovo, u ona teka vremena nastala posle Kosovskog boja, izabran patrijarh
Jefrem koji je na crkvenom tronu ostao sve do 1392. kada je za patrijarha izabran Danilo. Patrijarh Jefrem se povukao u "svoju
prvosazdanu peteru blizu Srednje gore" u drelu, gde je ostao do smrti 15. juna 1399. Sedam godina posle njegove smrti u Pekoj
patrijariji su otkrivene njegove moti, ali nisu izvaene, nego mu je na grobu patrijarh Sava V, podigao grobnicu.
Patrijarh Jefrem je proglaen za sveca, a episkop Marko mu je napisao itije i slubu.
ZA etvrtog srpskog patrijarha 17. maja 1379. godine izabran je Spiridon. On je prethodno bio melniki mitropolit i na tom poloaju je, kako
istie Gruju, "zagoravao" ivot Carigradskoj patrijariji, izdavanjem "diplome" crkvi u branievskom drelu, davanjem samostalnosti i

manastiru Gornjaku, i proirenjem crkvene jurisdikcije Branievskoj oblasti, ime je ruio "uspostavljenu carigradsku crkvenu vlast u
Podunavlju".
Knez Lazar, koji je inae dobro poznavao mitropolita Spiridona, mislio je da upravo on kao izuzetni pastir SPC sposoban da bude novi
upravnik crkve. Kao patrijarh Spiridon je, po crkvenim izvorima, znaajno uticao na duhovni preporod Srbije u Podunavlju i Posavini u
vreme vladavine kneza Lazara. Sve do Kosovskog boja 1389. godine, patrijarh je bio lini savetnik kneza Lazara.
Spiridon se pominje u jednom spisu iz 1379. u kojem se, kako navodi Slijepevi, istie da je patrijarh "sa celim saborom svete i velike nae
crkve" potvrdio darove kneza Lazara manastiru drelu. Tom prilikom je potvrdio i povelju kneza Lazara crkvi Vavedenje sv. Bogorodice na
Ibru. Zajedno sa knezom Lazarom Spiridon je 2. marta 1382. godine odobrio osnivanje manastira Drene, zadubinu monaha Dorogeja i
njegovog sina Danila. Ovaj manastir je bio kinovitski, jer se u povelji naglaava, da posle smrti Danila, igumana treba da bira samo
manastirsko bratstvo iz svojih redova.
Patrijarh Spiridon
je, kako pie Slijepevi, verovatno bio onaj patrijarh, koga Konstantin Filozof pominje, i koji je kneginji Milici, udovici kneza Lazara, odobrio
da svoju kerku Oliveru poalje u harem sultanu Bajazitu.
Patrijarh Spiridon je umro 11. avgusta 1389. godine. I on je kanonizovan za svetitelja, a moti mu poivaju u crkvi svetog Dimitrija u Pekoj
patrijariji.
Posle Spiridonovog upokojenja, na tronu poglavara srpske crkve godinu dana je ponovo stolovao trei srpski patrijarh Jefrem, a onda je u
prolee 1391, na saboru koji je sazvao knez Stefan Lazarevi, najverovatnije u manastiru ia, za petog po redu patrijarha ustolien Danilo
III.
O Patrijarhu Danilu III sauvano je vrlo malo podataka. Na jednoj povelji, koja potvruje da su uinjeni pokloni ruskom manastiru Sv.
Pantelejmon na Svetoj gori, Danilo se potpisuje kao "Danilo, po milosti bojoj preosveeni patrijarh Srbima i Primoriju". Danilo se pominje i
u povelji despota Stevana Hilandaru, iz 1392. godine, kojom se poklanja jedna crkva sa nekoliko sela na Ibru. Godine 1395. patrijarh Danilo
je potvrdio i darove kneginje Milice, "tada ve monahinje Jevgenije", manastiru Sv. Pantelejmon na Svetoj gori. Za ime ovog srpskog
crkvenog patrijarha vezuje se i prenos motiju kneza Lazara iz crkve Svetog spasa u Pritini u manastir Ravanicu, zadubinu srpskog
kneza. Tom prilikom Lazar je kanonizovan za sveca.
Patrijarh Danilo III bavio se i knjievnou. Napisao je "Pohvalu knezu Lazaru", koja je po oceni knjievnih kritiara "pisana s ukusom i
spada meu najlepe knjievne tvorevine starije srpske knjievnosti". Danila III je napisao i "Slovo o Simeonu Nemanji", "Slovo o Svetom
Savi", "itije i sluba kralju Milutinu", i "Stihove o svetom Simeonu i kralju Milutinu".
Danilo III je upravljao crkvom u tekim vremenima kada je Srbija bila vazalna drava kojom je, do punoletstva sina Stefana, upravljala
udovica kneginja Milica.
O estom srpskom patrijarhu Savi V zna se malo. Zna se da je nasledio Danila III, da je 1400. obavio sahranu patrijarha Jefrema, koji je
posle povlaenja sa crkvenog trona iveo kao pustinjak, da je 1406. njemu u ast podigao grobnicu u Pei gde je i sahranjen i da je, kako je
episkop Marko iz Hvosna opisao u "itiju svetog Jefrema", posle sedam godina, na saboru, odranom 1407. godine, kojim je predsedavao
Sava V, patrijarh Jefrem kanonizovan i proglaen za svetitelja. Iz jedne povelje kneginje Milice, tada ve monahinje Jevgenije, "doznajemo"
da je ona posetila Visoke Deane i da je u svojoj darovnici napisala da je manastir vrlo prikladan za "inoesno prebivanje".
NEPOZNATI DANILO IV
SAVA V se za ivota potpisivao kao "patrijarh Srba i Grka". Umro je 7. oktobra, ali se, kako navodi Slijepevi, ne zna godina smrti. Posle
smrti Save V, na tron srpske pravoslavne crkve ustolien je, i to kao sedmi patrijarh, Danilo IV. O njemu u crkvenoj istoriji nema nikakvih
podataka. Ne zna se ni kada je ni gde je ustolien. Zabeleeno je jedino njegovo ime. Na vlasti je ostao nekih godinu dana kada ga
nasleuje patrijarh Kiril. Neki vieniji istoriari Srpske pravoslavne crkve ak i ne pominju postojanje Danila IV.
Blagoslov iz sedla
OSMI srpski patrijarh bio je savremenik Konstantina Filozofa. Pre nego to je postao patrijarh, Kiril je, prema crkvenim izvorima,
najverovatnije bio hilandarski iguman. Ni o njemu, meutim, nema tanih i pouzdanijih podataka. Zabeleeno je da je "u prisustvu visokog
klera, igumana i vlastele" osvetao crkvu svete trojice, zadubinu Stefana Lazarevia, na Duhove, 15. maja 1418. Konstantin Filosof pie
da je despot Stefan, povodom osveenja manastira Manasije, "prizvao patrijarha, tada je to bio Kiril, sa svim saborom srpskih
prvosvetenika, igumana i ostalih sviju asnih mueva".
U vreme patrijarha Kirila, na Zapadu su odravani crkveni sabori koji su za cilj imali, kako pie Popovi, reformu Rimokatolike crkve "u
glavi i u udovima", kako se onda govorilo. Saboru u Konstanci odranom 1414. godine, gde je osueno uenje Jana Husa, prisustvovao je
srpski despot Stefan Lazarevi. Prema navodima u jednom letopisu Kiril je umro 27. decembra 1418.

Deveti srpski patrijarh bio je Nikon, koji je od 1420. godine, kada ga u jednom tekstu pominje poznati grki knjievnik Andonija Rafail,
stolovao u ii, iz koje se 1428. godine zbog najezde Turaka iselio i preao kod despota ura u Podunavlje. Prema verodostojnoj crkvenoj
istorijskoj grai, patrijarh Nikon je stalno iveo u Beogradu, prestonici Stefana Lazarevia, i bio je "zasluan za procvat crkvene knjievnosti
i umetnikog ivota" svog doba. Vreme Nikonovog upravljanja srpskom crkvom obeleeno je dramatinim "nestankom" Stefana Lazarevia
1427. godine i vetim vladanjem despota ura Brankovia (1427-1456) na ostatku slobodne srpske teritorije.
Patrijarh Nikon je, kako pie oko Slijepevi, "naredio" Konstantnu Filosofu da napie biografiju despota Stefana". A mi, veli Konstantin
Filosof, "primismo zapovest iznad nae snage od sveosveenog patrijarha kir Nikona srpskih i pomorskih zemalja da napiemo ovo itije".
U jednom opirnom zapisu koji Ljubomir Stojanovi datira u vreme oko 1428. godine, pominje se patrijarh Nikon i u njemu se istie da je on
"pomogao rad nekoga Radoslava".
Ne zna se kada je i pod kojim okolnostima patrijarh Nikon "odstupio" sa crkvenog trona. Jeroakon Aresenije pominje 1435. godinu, ali se iz
samog teksta dokumenta ne vidi ni koliko je dugo iveo, ni kada je umro.
O desetom patrijarhu SPC Teofanu, poznatom i kao Teofan Peki, ne zna se gotovo nita. Ne zna se ni kad je doao na patrijarijski tron,
ni koliko dugo je upravljao crkvom, ni kakve je rezultate postigao. Zna se jedino da je bio patrijarh i da se zvao Teofan i da ga je na tronu
crkve nasledio Nikodim II koji je iveo u Smederevu, prestonici ura Brankovia.
Svi srednjovekovni patrijarsi su imali obiaj da lino obilaze svoju patrijariju, slue sveana arhijerejska bogosluenja i itaju narodu
molitve. Na svojim pohodima patrijarsi su jahali na bogato ukraenom konju, u levoj ruci su drali uzde, a desnom su blagosiljali narod, koji
je pred njima padao na kolena. Ispred patrijarha akoni su nosili veliki patrijarijski krst, a za njim ezlo. U obinim prilikama patrijarha su
pratila po dva kavaza (oruane sluge), a kada je iao u pastirske posete narodu imao je veliku oruanu pratnju
na konjima. Narod se odnosio prema patrijarhu sa strahopotovanjem i bojao se njegove kletve - anateme.
Pre nego to je 1445. preuzeo upravu nad crkvom, Nikodim je bio studeniki iguman, zatim ohridski arhiepiskop od 1451. do 1453. godine i,
"raki mitropolit". Kao ohridski arhiepiskop Nikodim II je umesto starog Joakima, pristalice unije, rukopoloio moldavskog mitropolita
Teoktista. A u vreme ura Brankovia Nikodim II se 14. januara, kako navodi Slijepevi, potpisao ovako: "Ja, smireni Nikodim, po milosti
Boijoj patrijarh Srbima i Primoriju i drugim krajevima". Godine 1450. patrijarh Nikodim II naredio je da se isposnici Svetoga Save u Kareji
daje sve ono to je Sava zahtevao. Ovo nareenje "patrijarh je izdao u Pei, a potpisao ga je i peat udario logotet Todor, to ukazuje da je
tada sedite patrijarhovo bilo u Pei iako se on, povremeno, nalazio u ii, zbog ega se ona i naziva "velika crkva patrijarije ie".
NAREDNE 1451. godine, patrijarh Nikodim II se potpisao zelenim mastilom na "estodnevu sv. Jovana Zlatousta", koji je za patrijarha
preveden "od jezika jelinskog na jezik na slovenski", ovako: "Nikodim, Bojom milou patrijarh". Patrijarh je 1452. godine poklonio
manastiru Studenica rukopis "Margarit svetog Jovana Zlatoustog" koja se danas uva u manastiru svete trojice u Pljevljima. Nekoliko
godina pred konani pad Smedereva pod Turke (1459), obe patrijarhove rezidencije, Pe i ia, nalazile su se izvan granica slobodne
Srbije. Posle smrti patrijarha Nikodima II, ili njegovog odlaska za ohridskog arhiepiskopa, kako pie istoriar Radoslav M. Gruji, despot
ura Brankovi je zamolio carigradskog patrijarha Genadija Sholarija da rei "delikatni crkveno-statusni problem" i da odgovori na pitanje:
da li moe da se postavi novi arhiepiskop i patrijarh, a da njegovo sredite stolovanja ne bude u njegovoj dravi?
Sholarije je odgovorio Brankoviu da vladar i sabor episkopa mogu postaviti arhiepiskopa i patrijarha u mestu koje ranije nije bilo njegova
katedra samo ako na toj teritoriji nema drugog episkopa. Tako je poslednji patrijarh u samostalnoj srednjovekovnoj Srbiji, Arsenije II, po svoj
prilici bio mitropolit smederevski, a teritorija njegove patrijarije obuhvatala je krajeve severno od Kruevca i Zapadne Morave.
POGROM OSVAJAA
SRPSKI patrijarh Arsenije II bio je, dakle, sticajem nepovoljnih istorijskih okolnosti, poslednji stareina srpske crkve srednjeg veka koja je
dramatino nestala u vihoru nemilosrdnih turskih pogroma. O samom patrijarhu Arseniju II zna se veoma malo. Izvesno je da je na
patrijarijski presto doao posle patrijarha Nikodima II, ali se ne zna ni dokle je bio patrijarh, ni kako je zavrio svoj ivot. Kako navodi Gruji
u istoriji se pominje da je meu srpskim arhijerejima koji su se u srednjem veku bavili prepisivanjem knjiga bio i izvesni mitropolit
"prvoprestolni" Arsenije koji je na tronu pekih poglavara SPC stolovao od 1457. do 1463. godine. Ako je sve ovo tano onda je Arsenije II
nadiveo despota ura Brankovia Smederevca (1427-1456), njegovog sina Lazara (despota od 1456. do 1458), i konani pad srpske
srednjovekovne drave - despotovine u tursko ropstvo 1459.
Zasluge Rustem-pae
POSLE turskog zauzea Pei, carigradski patrijarsi su srpsku crkvu potinili Ohridskoj arhiepiskopiji. U vreme poslednjih Brankovia,
ohridski arhiepiskop potpisivao se kao "patrijarh srpski, bugarski i severnih strana (vlako-moldavskih)". I arhimandrit Ilarion Ruvarac u
tekstu "O katalozima pekih patrijarha" smatra da je Peka patrijarija, bila potinjena Ohridskoj arhiepiskopiji od propasti drave 1459. do
1557. godine. A Ljubomir Stojanovi u raspravi "Srpska crkva od patrijarha Arsenija II 1462. do Makarija 1557. godine" tvrdi da srpska crkva

u ovom periodu nije bila priznata od Turaka, ali da nije bila ni potinjena Ohridskoj arhiepiskopiji.
Srpska crkva je ostala bez vrhovnog poglavara, ali ne i bez episkopa. U periodu od ukidanja Patrijarije 1463, pa do njene obnove 1557.
kao "oni koji su pridravali presto Svetog Save" pominju se Janiije (1506), arhiepiskop Jovan oko 1508. i 1509. mitropolit Marko oko 1524.
godine i smederevski mitropolit Pavle u periodu 1527-1535. koji je uz pomo uglednih Srba "zaseo na arhiepiskopsku stolicu, otkazao
poslunost Ohridskoj arhiepiskopiji" i time faktiki proglasio samostalnu Srpsku crkvu.
U jednom trenutku Pavlu je, ak, kako pie Gruji, uspelo vetom intrigom, da izdejstvuje da vlasti zbace ohridskog arhiepiskopa Prohora
sa crkvenog prestola i da on zauzme arhiepiskopski tron, postavi svoje episkope i zapone sa temeljnom rekonstrukcijom Crkve. Ova
kratkotrajna obnova srpske crkve nije uspela jer je, kako navodi Puzovi, zbaenom ohridskom arhiepiskopu Prohoru "polo za rukom da se
izbavi iz tamnice, da povrati Ohridsku arhiepiskopiju u svoje ruke i da na mitropolita Pavla i njegove pristalice na saboru odranom u Ohridu
20. 7. 1541. godine baci anatemu.
DA bi smirili naraslo nezadovoljstvo Srba, turske vlasti su 1557. godine dozvolile obnovu Peke patrijarije.
Kljunu ulogu u obnovi Peke patrijarije odigrao je, kako pie Vasa ubrilovi, veliki vezir Mehmed (Muhamed) Sokolovi, Srbin iz sela
Sokolovia kod Viegrada i vaspitanik manastira Mileeve, koji je u poznatom "danku u krvi", kao dete, odveden u Tursku i tamo primio
islam. Sokolovii su bili na najviim poloajima u Turskom carstvu: Mehmed-paa Sokolovi je bio veliki vezir 1565-1579, Ferhat-paa
Sokolovi i Mustafa-paa Sokolovi su bili bosanske pae, rumelijski i budimski beglerbezi. Jedna druga grana velike porodice Sokolovi
upravljala je pravoslavnom crkvom na Balkanu: Makarije 1557-1574, Antim 1572-1575, Gerasim 1575-1586, i Sava Sokolovi 1586. Prema
nekim novijim istraivanjima mnogo vee zasluge za obnavljanje Srpske patrijarije ima Rustem-paa, poreklom Srbin i daleki roak
Mehmeda, koji je u vreme obnove Peke patrijarije 1557. bio veliki vezir i daleko moniji od Sokolovia, bio je trei vezir, kube-vezir.
Zahvaljujui moi bratstva Sokolovia, a sultanovim beratom iz 1557. dozvoljena je obnova Srpske patrijarije. Za prvog srpskog patrijarha
postavljen je Makarije Sokolovi, blizak roak velikog vezira. O samom Makariju se zna dosta. U ranoj mladosti je stupio
u manastir Mileeva, tu se zamonaio i ubrzo postao stareina manastira. Pre izbora ili postavljenja za patrijarha, bio je arhimandrit
manastira Hilandara, gde je, zbog roakih i bratskih veza sa velikim vezirom, bio u privilegovanom poloaju. Prema tradiciji, a carskim
fermanom, on je imao pravo da "moe jahati dobrog konja i nositi topuz", zbog ega je u narodu bio prozvan "topuzli Makarije". U narodu se
prialo da je srpski patrijarh nosio i veu kamilavku od drugih kaluera.
Makarije je, beratom o obnovi Peke patrijarije, dobio od sultana iste povlastice kao i carigradski patrijarh, pa je postao duhovni i svetovni
poglavar svoga naroda - etnarh ili miletbaa. U sastav obnovljene Patrijarije ule su pored srpskih oblasti, koje su i u vreme careva
Duana i Uroa bile njen sastavni deo, i sve druge oblasti u kojima su Srbi iveli pod raznim gospodarima. Tako je obnovljena Patrijarija
pored teritorije u junoj i severnoj Srbiji i Crnoj Gori, obuhvatila jo dve eparhije u dananjoj Bugarskoj (ustendil i Samokov), zatim
podruja Bake, Banata, Baranje, Srema, Slavonije, Bosanske krajine, Bosne, Like, Krbave i Dalmacije. Zbog veliine teritorije crkva je
organizovana u vie od etrdeset eparhija.
Patrijarh Makarije je obnovio stare, poruene hramove i poeo da zida nove crkve i manastire.
Tada su nastali manastiri na Zapadnoj Moravi, pod planinama Ovar i Kablar i crkve po Bosni, Sremu, Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj. Za
vreme patrijarha Makarija obnovljeni su manastiri Banja kod Priboja, Graanica, Studenica, Peka patrijarija, Budisavci na Kosovu.
Makarije je poeo da osniva kole pri manastirima, da organizuje prepisivanje i tampanje knjiga, slikanje ikona i da uvodi crkveno sudstvo.
Patrijarh je uspeo, kako pie protojerej dr Radomir Popovi, da od Srpske patrijarije "naini jednu odlinu, ne samo crkvenu nego i
nacionalnu organizaciju, koja je mnogo doprinela stvaranju i razvijanju ideje o jedinstvu i ujedinjenju srpskog naroda". Zato su patrijarha
"Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana" titulisali "patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih". Obnovljena
Peka patrijarija postojala je u kontinuitetu vie od dve stotine godina od 1557, pa sve do drugog gaenja Patrijarije 1766.
Patrijarh Makarije se 1571. godine odrekao crkvenog trona i mesto patrijarha ustupio svom roaku Antoniju Sokoloviu, hercegovakom
mitropolitu. Umro je 23. oktobra 1574. godine.
BRATANAC - NASLEDNIK
NASLEDNIK srpskog patrijarha Makarija bio je Antonije Sokolovi, bratanac patrijarha Makarija i blizak roak Mustaf-pae, koji je, po
jednom dokumentu iz 1570. bio hercegovaki mitropolit, a potom, u vreme izbora za elnika srpske crkve, i administrator Patrijarije. Na
elu srpske crkve Antonije je bio od jeseni 1571. pa sve do 1575, kada je Gerasim Sokolovi postao peki patrijarh. Antonije je nasledio
patrijariju koja se prostirala od Budima i Arada na severu, do Jadranskog mora na zapadu i Samokova u Bugarskoj na istoku.
Zapis o Kir Jerotiju
U GORNJOJ crkvi manastira sv. Nikole u Banji kod Priboja, podignutoj jo u dvanaestom veku za sedite Dabarske episkopije, a prvi put
obnovljen 1330, od Stefana Deanskog, postoji jedna freska na kojoj je naslikana scena Makarijeve predaje crkvenog prestola nasledniku

Antoniju. Uz njih dvojicu, naslikan je i novobrdski mitropilit Dionisije. Gruji smatra da je Makarije "moda, oseajui se star i slab, doao na
misao da treba iskoristiti povoljne politike prilike i za ivota svoga, i roaka mu velikog vezira Mehmeda, utvrditi teko steenu
autokefalnost obnovljene Peke patrijarije, kako se ne bi desilo da posle njegove smrti ohridski arhiepiskop ili carigradski patrijarh ponovo
prigrabe sebi vlast nad njom".
Patrijarh Antonije je bio slikar i rezbar. Peke i deanske dveri iz 1570. na ikonostasima ovih manastira su njegovo delo. Antonije je platio
izradu okovanog krsta od pozlaenog srebra sa graviranim ukrasima i natpisima. Krst je raen od 1568. do 1569. godine, a bio je namenjen
ukraavanju Velike crkve u Pei.
Nakon smrti Makarija, u septembru 1574. godine, Antonije je faktiki samostalno upravljao crkvom godinu dana.
Patrijarha Antonija nasledio je njegov roak Gerasim Sokolovi, pridvorni monah u Pei i mitropolit hercegovaki, koji je u svom vremenu
postao poznat i po tome to je reorganizovao Peku patrijariju. Iz sauvanih zapisa o njemu vidi se da je bio veliki ljubitelj knjige, jer su po
njegovom nalogu prepisani mineji za Veliku crkvu u Pei i manastir Graanicu. Takoe je, kako istie episkop Sava, naredio da se "o
njegovom troku prepie Panegirik koji je poklonio manastiru Graanica". Dok je jo bio mitropolit, Gerasim je u manastiru "prepodobne
matere Paraskeve" pod planinom Cer za "cenu zlata" prepisao "sveti i boanstveni zakon i poklonio ga samom manastiru".
Sedite Patrijarije u vreme Gerasima bilo je u Pei, gde je bilo stotinak monaha. Sultanu je, "na ime slobode vere", patrijarh morao
godinje da daje po 2.000 dukata, to je bila visoka suma.
Patrijarh Gerasim je za ivota titulisan kao patrijarh "svima Srbima i Bugarima i severnim krajevima i ostalom". Povukao se sa trona 1580.
godine, i svoje mesto ustupio svom roaku, mitropolitu hercegovakom Savatiju. Poslednje pomene o patrijarhu Gerasimu nalazimo kod
popa Cvetka iz sela Korie kod Prizrena, godine 1586, i u "jednom rukopisu Peke patrijarije iz 1587, kada je, kako istie Sava Vukovi,
patrijarh Gerasim verovatno i umro".
esnaesti peki patrijarh bio je Savatije Sokolovi, postrinik Trebinjskog manastira. O Savatiju, bratancu uvenog Makarija, ostao je
sauvan pomen da je "stolovao" izmeu 1585. i 1586. godine, da je prethodno bio hercegovaki mitropolit, da je 1573. godine osnovao
manastir Piva na Sincu, pritoci reke Pive u Crnoj Gori, i da se "zanosio milju da oslobodi Srbe od Turaka". U jednom zapisu o manastiru
Piva kae se za Savatija da "posle bi patrijarh peki i svim Srbima". Zidanje ovog najveeg
manastira od tesanog kamena, podignut u vreme turske okupacije, Savatije je zapoeo kao mitropolit, a zavrio kao patrijarh 1586. Iste
godine Savatije je "naprasno umro".
Posle Savatija, na patrijarijskom tronu u nekih pet godina izmenila su se trojica patrijarha: Nikanor, Jerotije i Filip, o kojima se ne zna
mnogo. Kako navodi Marjanovi, "ne zna se razlog zbog ega je to tako bilo, da li su oni prirodnom smru bili smenjivani ili su bile u pitanju
neke druge okolnosti".
O Grku Jerotiju, koji je na tron Peke patrijarije doao, po Ilarionu Zeremskom, posle Savatija sauvana su samo dva pomena iz 1589. i
1590 godine. Prepisiva jednoga mineja tvrdi, kako istie Slijepevi, da ga je pisao "u dane prosveenoga arhiepiskopa pekog oca i
uitelja Srba i Bugara i mnogih drugih krajeva vladike kir Jerotija". U manastiru Orahovici pisan je 1590. godine tipik, a "tada je pekim
prestolom dobro upravljao patrijarh kir Jerotije". Iz ovog zapisa vidi se jedino da je Jerotije dobro upravljao tronom Svetog Save, i da je
nastavio versku i nacionalnu politiku duhovne obnove srpskog naroda koju je zapoeo Makarije Sokolovi.
Patrijarh Jerotije se potpisivao kao "patrijarh Srba i Bugara". Umro je 17. februara 1591. godine.
U drugoj polovini 16. veka, kada se na crkvenom tronu promenilo nekoliko patrijarha, u Rusiji je nastao njihov "najvei knjievni" poduhvat
"Letopisni licevoj svod", u kome je na ezdeset jednom listu, sa 122 minijature i sa oko 250 malih slika, ispriana dramatina pria o Svetom
Savi. U ovom letopisu se, to je znaajno i za istoriju crkve, takoe nalaze i itija srpskih svetitelja iz epohe srpskih arhiepiskopa.
Za devetnaestog srpskog patrijarha izabran je 15. jula 1591. godine Filip. On se pominje 1592. godine u jednom "zapisu, koji je prepisao u
manastiru Ozrenu, u hramu svetog oca Nikolaja jeroakon Timotej", i to kao onaj koji "odrava srpski presto".
Prema Ilarionu Zeremskom, patrijarh Filip je upravljao Patrijarijom od jula 1591. do poetka leta 1592. godine. Patrijarha Filipa je posle
smrti na tronu srpske crkve nasledio patrijarh peki Jovan.
ODMAZDA TURAKA
U VREME patrijarha Jovana Kantula zapoeli su 1593. godine austro-turski rat i srpski ustanak u Pei, a poetkom 1594. buknuo je
ustanak banatskih Srba pod duhovnim vostvom vrakog episkopa Todora. Tada su ustanici na svojim ratnim zastavama poeli da nose
lik Svetog Save. Ustanak je uguen, a ustanici su se, da bi izbegli pogrom, kolektivno iselili u Erdelj. Episkop Todor je uhvaen i surovo
kanjen "ivim dranjem na meh". U znak odmazde zbog ustanka Srba, Sinan-paa je naredio da se moti Svetog Save donesu iz manastira
Mileeve, gde su leale 350 godina, u Beograd i da se tu, na Vraaru, spale na lomai 1594. Pet godina kasnije, 1579, uveni vojvoda
Grdan, uz pomo hercegovakog mitropolita Visariona, podigao je u Hercegovini ustanak, koji je, takoe, bio surovo uguen.
Novi krstaki rat

O PATRIJARHU Jovanu, okretnom i zanimljivom upravniku srpske crkve, zna se neto vie nego o njegovim neposrednim prethodnicima.
Sudei po njegovom prezimenu Kantul izgleda da je bio vlakog porekla, ali po celini dela koje je ostavio Jovan je bio "proet duhom stare
srpske srednjovekovne drave". Na patrijarijski presto stupio je posle smrti patrijarha Filipa 1592. U tenji za osloboenjem naroda od
Turaka, peki patrijarh i pojedini episkopi pregovarali su sa rimskim papama, koji su u to doba podsticali zapadne vladare da krenu u novi
krstaki rat protiv Turaka. Zato je Jovan Kantul 1598. godine podrao pokret hrianskih zemalja predvoenih panijom, Venecijom,
Austrijom i Vatikanom, sa papom Klimentom VIII na elu, za osloboenje balkanskih hriana od Turaka.
Srpski patrijarh Jovan je pregovarao i sa austrijskim nadvojvodom Ferdinandom u Gracu, a poto nije uspeo da obezbedi pomo, uao je u
savez sa panskim dvorom i savojskim vojvodom Emanuelom I. Turci su, saznavi za sve aktivnosti srpskog patrijarha, uspeli da Jovana na
"prevaru dovuku u Carigrad i da ga tu, surovo, veanjem, ubiju" 14. oktobra 1614. godine. Jedan zapis oko njegove slike sauvan u
Patrijariji u Pei, potvruje, kako istie Marjanovi, da mu se grob nalazi u Carigradu blizu Jerni kapije. Patrijarh Jovan se brinuo o
duhovnom ivotu crkve; naruivao je prepisivanje knjiga koje je potom poklanjao crkvi u Pei i manastiru Hilandaru. Njegovim zalaganjem
obnovljen je patrijarijski kompleks u Pei, a freskama su oslikani hramovi Svete trojice u Pljevljama i crkva manastira Hopova.
Patrijarh Jovan ostao je u narodnom seanju kao "revnosni muenik i stradalnik za pravoslavlje", a u istoriji SPC je zabeleen najvie po
tome to je bio, kako istie Slijepevi, prvi patrijarh posle obnavljanja Peke patrijarije 1557. godine koji je napustio pomirljivu politiku
prema Turskoj i okrenuo se Zapadu.
NAKON likvidacije patrijarha Jovana Kantule, na tron srpske crkve izabran je na saboru u manastiru Graanica, 4. oktobra 1614,
novobrdski mitropolit Pajsije. Patrijarh Pajsije je roen u selu Janjevo na Kosovu 1542. u porodici svetenika Dimitrija. Prva znanja o crkvi je
dobio u svojoj kui i u manastiru Graanica, sreditu novobrdske eparhije, gde je izgleda bio, kako tvrdi Ilarion Ruvarac, uenik patrijarha
Jovana. Za graanikog mitropolita Pajsije je izabran 1612. godine, a dve godine kasnije za patrijarha. Pajsije je bio obrazovan svetenik i
"veliki knjigoljubac koji je imao i svoju linu biblioteku".
Jedno krae vreme srpski patrijarh Pajsije je vodio pregovore sa Rimom, o emu postoje tragovi u vatikanskim arhivama, a zatim se preko
vrakog mitropolita Antonija (1632) i skopskog mitropolita Simeona, koji je 1641. godine "otiao u Moskvu i izradio carsku darovnicu
katedralnoj crkvi Peke patrijarije", okrenuo Rusiji. Patrijarh Pajsije je uz velike napore uspeo da obnovi neke manastire i uspostavi
normalni verski ivot, o emu svedoi barski nadbiskup Marin Bici u svojim izvetajima Rimskoj kuriji o svojim putovanjima po Staroj Srbiji.
U Vatikanskim arhivama se nalazi beleka da je prilikom jedne poseta srpskoj Krajini patrijarh
Pajsije vodio ozbiljne teoloke rasprave sa uglednim katolikim arhiakonom Leonardijem.
Patrijarh Pajsije I Janjevac bio je, sudei po zapisima o "njegovom hodoau", veliki putnik. Pred kraj ivota posetio je najpre Carigrad, a
prvog oktobra 1646. poao je na dug put u Jerusalim i sa koga se u Pe vratio 28. juna 1647. Pajsije se za ivota uspeno suprotstavljao
"planovima Ohridske arhiepiskopije da pod svoju duhovnu vlast" potini Peku patrijariju, ali i "unionistikim planovima Rimske kurije".
Patrijarh Pajsije je, prema nekim istoriarima crkve, umro 3. novembra 1647. ili 1648. godine, a po starim srpskim zapisima, koje je
prouavao Stojanovi, patrijarh je "umro 3. oktobra 1649. godine u 3. asa nou". Na patrijarijskom prestolu Pajsije I Janjevac proveo je 33
godine.
NA SABORU odranom u manastiru Moraa 1648. godine za dvadeset drugog patrijarha i trideset treeg naslednika trona Svetog Save,
izabran je Gavrilo Raji iz Starog Vlaha. Pre izbora Gavrilo je bio smederevski, novopazarski i raki mitropolit. Prilikom preuzimanja trona
pekih patrijarha, Gavrilo je morao da plati godinji "kesim" (porez) u iznosu od 100.000 aki na ruke Mehmed-agi. Odmah po preuzimanju
patrijarije, 1649, Gavrilo je posetio Carigrad, gde je kod turskih vlasti pokuao da olaka teko materijalno stanje srpske crkve. Zbog toga
se, sredinom 1652, sastao u manastiru Sveti ore u Budimlji, kod Berana, sa izaslanikom Rimske kurije Pavlinom Demskinom, i neto
kasnije na Kosovu sa prizrenskim biskupom Franom Sojimiroviem. Razgovori su voeni o uniji, miru meu hrianima i jo nekim drugim
osetljivim politikim pitanjima. Godine 1649. patrijarh je posetio Carigrad kako bi uvrstio svoj poloaj u carevini i predao redovne godinje
dabine.
Patrijarh Gavrilo je bio "veliki knjigoljubac". U manastiru Sretenje na Ovaru pronaao je 1650, kako pie episkop umadijski Sava, "tipik
zapustelog manastira Arilja, uzeo ga i odneo u Pe", a u zamenu manastiru je poklonio osam drugih knjiga.
Gavrilo I Raji putovao je po Evropi i Rusiji, imao bliske veze sa Rimom i brojne razgovore sa papskim misionarima, koji su u vreme
njegovog vladanja srpskom crkvom poseivali nae krajeve. Gavrila je pozvao u misiju moldavski vojvoda Mateja Besarabe da posreduje u
zakljuenju mira izmeu njega i hetmana Bogdana Hmeljnickog.
DOGOVOR U MOSKVI
U Moskvi 1654. godine na jednom skupu, za koji Konstantin Jireek tvrdi da je bio tajni, srpski patrijarh se sastao sa prvacima balkanskih
naroda i dogovarao kako da se oslobode turskog ropstva. U Rusiji je Gavrilo bio lepo primljen od cara Aleksija, pa je ve 1655. godine,
zajedno sa antiohijskim patrijarhom Makarijem, uestvovao na jednom crkvenom saboru u Moskvi. Tokom boravka u Rusiji car Aleksije mu
je nakon "odstupanja" patrijarha Nikona ponudio tron ruske crkve. Gavrilo je ovu ponudu odbio i 1656. se vratio u Pe, gde je na crkvenom

prestolu zateko Maksima, koga je u vreme svog izgnanstva u Rusiji sam predloio za patrijarha kako se, zbog njegovog odsustva,
patrijarija ne bi ugasila. Njegov pokuaj da ponovo doe na tron Svetog Save nije uspeo.
Veliki zbeg Srba
RAKI mitropolit Maksim, Srbin iz Skoplja, postao je, i to na linu preporuku patrijarha Gavrila, a u vreme njegovog dobrovoljnog izgnanstva
u Rusiji, dvadeset trei srpski patrijarh. Znajui za tragini sudbinu svoga prethodnika, patrijarha Gavrila, Maksim se u svom delanju
ograniio samo na duhovnu obnovu srpske crkve pod Turcima. Prekinuo je sve veze sa Rusijom i svoja mnogobrojna putovanja sveo na
prostor vlastite patrijarije.
U Pekom pomeniku Maksim se pominje 1656. godine, kao "Maksim, milou Bojom patrijarh peki". Linim sredstvima patrijarh Maksim
je dogradio utvrenje oko Patrijarije, a naredio je da se 1672. godine oslika mala crkva u patrijarijskom kompleksu. Patrijarh i arhiepiskop
Maksim nastojao je, kako pie Gruji, "da pod svoju vlast podvrgne i sve rimokatolike manastire i kaluere pod turskom vlau, a naroito
u Bosni i Hercegovini".
Kako tvrdi istoriar Rajko Veselinovi, zbog bolesti izazvane "kapljom", 17. marta 1669. godine, i duge oduzetosti koja je usledila, Maksim
se povukao iz aktivne uprave crkvom i rukovoenje Patrijarijom prepustio Arseniju III arnojeviu.
Arsenije je roen na Cetinju 1633. godine, u porodici koja vodi poreklo iz stare vladarske familije Crnojevia. Novija istraivanja govore da
Arsenije, zapravo, potie iz plemena Patrovia. O ranoj mladosti, kolovanju i stupanju u monatvo Arsenija III ne znamo nita. Znamo da
je bio blizak patrijarhu Maksimu, koga naziva "dobrim ocem i uiteljem" i kome je jedno vreme bio pridvorni monah. Godine 1665. izabran je
za igumana manastira Peka patrijarija, a nakon etiri godine postao je "titularni mitropolit peki, odnosno hvostanski", ime je, zapravo,
postao koautor obolelog patrijarha Maksima, o emu, prema episkopu umadijskom Savi, svedoi "natpis na zidu manastira Graanica".
Zbog teke bolesti patrijarha Maksima, Arsenije ve od 1672. godine vri patrijarijske dunosti, ali se u javnosti u ovoj ulozi pojavljuje tek
od 1674, "est punih godina pre smrti patrijarha Maksima". im je poeo da vri patrijarijsku vlast, patrijarh Arsenije je siao u Crnogorsko
primorje, gde se sastao sa barskim nadbiskupom Zmajeviem, svojim daljim roakom koji je preao u katolianstvo, i koji je zabeleio da je
Arsenije tada bio "u dobi od 35 do 40 godina, lepa i dostojanstvena izgleda i u ophoenju vrlo ljubazan".
Kako je od turske vlasti bio zvanino priznati predstavnik Srpske crkve, patrijarh Arsenije je imao pravo i na oruanu pratnju. Kada je bio u
Primorju, Arsenija III je pratila grupa od 30 naoruanih konjanika, to je, po hroniarima onog doba, ostavilo snaan utisak na narod.
Godine 1674. patrijarh Arsenije je posetio Bosnu, a dve godine kasnije, 1676, Branievo i u jednom "zapustelom manastiru" naao jedan
minej, na njemu se potpisao i zadrao ga za sebe. Iste godine obiao je Srem, a potom iu. Na hadiluk u Jerusalim, gde je bio gost
jerusalimskog patrijarha Dositeja Notara, Arsenije je krenuo 22. marta 1883, i o svom putovanju ostavio, kako istie Slijepevi, kratak
"dnevnik u kome nema nieg naroito interesantnog". Zbog turskih pretnji, patrijarh Arsenije je 1689. pobegao u Crnu Goru, gde je, preko
cetinjskog mitropolita Visariona, stupio u vezu sa Mlecima.
Proiguman
manastira Dobrilovine, jeromonah Vasilije, zapisao je 1689. godine da je patrijarh Arsenije III bio na Cetinju, gde mu je dao "pisanije" da
bude ispovednik za Crnu Goru i Primorje". Posle Turskog poraza pod Beom 1683, a na inicijativu pape Inoentija DI, formiran je 1684.
godine savez Austrije, Poljske i Venecije, pod nazivom Sveta liga. Turci su iste godine pretrpeli teak poraz u Mohakoj bici, a banatski Srbi
su se prikljuili "pokretu hriana protiv islama" podizanjem ustanka. Odmah po austrijskom oslobaanju Srbije, a da ne bi izgubio presto,
patrijarh Arsenije III se vratio iz Crne Gore u Pe i otiao u Prizren da se sastane sa Pikolominijem, koji je tada u ime cara Leopolda I
pregovarao s patrijarhom da se srpski narod angauje na austrijskoj strani u borbi protiv Turaka.
Austrijski neuspesi prisilili su Arsenija III da se, poetkom 1690, sa patrijarijskim dragocenostima, sa pet vladika, jedanaest kapetana,
sedam igumana, kaluerima i 40.000 porodica, u velikom zbegu, poznatom kao Velika seoba Srba, skloni pred turskom osvetom. Opustele
krajeve oko Pei, Prizrena i Pritine, tada su naselili Arnauti, a mnoga srpska sela, crkve i manastiri su opljakani i uniteni.
Dospevi u Beograd, patrijarh Arsenije, episkopi i narodni prvaci odrali su juna 1690. sabor i odluili da caru u Be poalju na pregovore
sposobnog jenopoljskog episkopa Isaija akovia. Austrijski car Leopold je primio delegaciju i obavezao se da e primiti izbegle Srbe na
svoju teritoriju; da e im garantovati verske i nacionalne slobode i da e Arsenija III priznati za patrijarha svih Srba, o emu je 21. avgusta
1690. izdao "Privilegije". Nov dokument car je doneo 20. 8. 1691. godine, ime je, shodno tradicionalnim pravoslavnim bogoslubenim
kanonima, potvrena puna crkvena autonomija.
Posle Velike seobe Srba i unitenja skoro svih manastira, patrijarijski tron u Pei je ostao neko vreme prazan. Turski veliki vezir Mustafa
uprili pozivao je patrijarha Arsenija III da se vrati sa narodom "na stara ognjita", ali kako mu to nije polo za rukom, postavio je, 1691.
godine, za patrijarha u Pei Kalinika I koji je sa sobom, kako stoji u jednom zapisu, doveo i dva grka arhijereja. Patrijarh Kalinik I bio je
Grk, a na presto Svetog Save doao je uz pomo svog brata Mavrokordata. U Deanskoj spomenici pie da je novi patrijarh bio "Kalinik ot
Skoplje".

VEZIROVA PONUDA
IM su u Carigradu doznali, i to od jezuita, koji su pratili svaki korak patrijarha Gavrila Rajia u Moskvi, za njegove aktivnosti u Rusiji i
Evropi, odmah su ga, kako pie Marjanovi, pozovali na "divan". Od velikog vezira Gavrilo je bio optuen za veleizdaju jer se u Rusiji alio
na Turke i traio pomo za osloboenje srpskog naroda. Veliki vezir mu je ponudio da pree u islam i da se spase. Patrijarh je odbio ovu
ponudu vezira, pa je nakon surove torture kojoj je bio podvrgnut u zatvoru, 1659. godine obeen u Bursi. Prezviter Pavle sahranio je 18. jula
1659. godine patrijarha Gavrila. Neto kasnije Gavrilo je kanonizovan za sveca, a njegov savremenik i hroniar crkve Lekijen uvrstio je
Gavrila u red svetih muenika postradalih za hriansku veru.
Sultan prodao tron
PATRIJARH Kalinik I je uloio dosta truda da se sredi stanje u Pekoj patrijariji. Bio je, kako istie episkop umadijski Sava, veliki borac za
pravoslavlje i dobar arhijerej, to je, u situaciji u kojoj se naao srpski narod, bilo i najvanije. Nakon smrti patrijarha Arsenija III arnojevia,
srpski episkopat u Austriji priznao je patrijarha Kalinika I za svog duhovnog stareinu, a on je, zauzvrat, 18. maja 1710. godine Kruedolskoj
mitropoliji priznao autonomiju. Kalinik I je dobro upravljao Pekom patrijarijom uspevi da ouva njenu samostalnost u "tekim i smutnim
vremenima za srpski narod". Hirotonisao je nove episkope, a povratnika, vladiku Jefrema Banjanina, postavio za svog "egzarha" u
manastiru Pavlici. Kalinik se uspeno borio protiv katolikih misionara unijata i redovno je plaao sve poreze Turcima.
Patrijarh Kalnik I je umro u Temivaru 16. avgusta 1710. godine. Pet meseci posle njegove smrti, 6. januara 1711. godine, na patrijarijski
tron dolazi Atanasije I. Za vreme Kalinikove uprave Srpskom crkvom "ustalio se primat jedne mitropolije nad drugom, tako da je peki
poglavar smatrao karlovakog svojim egzarhom". A karlovaki mitropoliti "nazivali su se egzarsima trona pekog". Ilarion Ruvarac,
meutim, smatra da je Karlovaka mitropolija postala "samovlasna" jo 1708. godine kada su faktiki "pokidane" sve veze sa Pekom
patrijarijom.
Poto je bio regularno, i to na redovnom crkvenom saboru izabran, Atanasija I priznavali su i karlovaki srpski mitropoliti u Austrougarskoj.
Kao peki patrijarh Atanasije se pominje u jednom zapisu iz 1711. kao svetenik koji se brinuo o obnovi crkve. A u jednom drugom zapisu,
koji nije datiran, "pominje se njegova smrt" 23. aprila 1712. godine.
ZA 38. poglavara Srpske crkve i 27. patrijarha 6. oktobra 1712. godine izabran je Mojsije Rajovi ili Raji, poznat i po nadimku urla. Roen
je u Trgovitu u Starom Rasu, monaki postrig je primio u manastiru Mileevi, a jedno vreme pre izbora za mitropolita rakog 1704, bio je
eklisijar pekog manastira. U vreme njegove pune vlasti dolo je do novog rata Austrije i Mletake republike protiv Turske 1716-1718. Tada
je Turska bila poraena kod Petrovaradina i izgubila je, po Poarevakom miru 1718, Banat, jugoistoni Srem, severnu Srbiju do Zapadne
Morave, a u Bosni oblasti na desnoj obali Une i Save. Od Peke patrijarije su uzete Beogradsko-sremska eparhija i eparhije Valjevska,
Temivarska i Vraka koje su pripojene Karlovakoj mitropoliji.
Kada je preuzeo svu vlast u crkvi, Mojsije je Patrijariju zatekao u tekom materijalnom stanju pa je bio prinuen da trai finansijsku pomo
od karlovakih mitropolita.
Patrijarh Mojsije je putovao u Bosnu 1714. godine, a sledee, 1715, dao je blagoslov za slikanje jedne ikone u manastiru Moraa. Jo kao
raki mitropolit, kako pie Marjanovi, iz straha od turske osvete privremeno je preneo moti svetog Stevana Prvovenanoga iz Studenice u
znatno sigurniji kolainski manastir kod Crne Reke.
Patrijarh peki Mojisije Rajovi je, kako pie episkop Sava, potvrdio izbor Vikentija Popovia 1713.
za karlovakog i Mojsija Petrovia 1821. godine za beogradsko-karlovakog mitropolita.
I za patrijarha i za Srpsku crkvu godina 1718. bila je veoma znaajna: te godine je, kako pie Slijepevi, bogati kaluer manastira Ivera sa
Svete gore, Timotej, uspeo da od sultana kupi peki patrijarijski presto i da ukloni patrijarha Mojsija. Timotej je doao u Pe sa carskim
beratom i poeo da vri jurisdikciju. Na strani patrijarha Mojsija i Srpske crkve bili su svi istoni patrijarsi koji su 21. jula 1718. godine odrali
u Carigradu sabor na kome su prokleli Timoteja.
Patrijarh Mojsije je na kraju nekako uspeo da otkloni ovu opasnost i uz pomo svetenstva iz Karlovake mitropolije nastavio je da upravlja
crkvom sve do 1725. godine, kada se dobrovoljno povukao preputajui vostvo crkvom Arseniju IV. Kao patrijarh Mojsije je bio, kako
svedoe njegovi savremenici, okretan i energian upravnik crkve. Umro je 13. aprila 1725. godine u Beogradu.
Arsenije je roen 1699. godine u Rakoj i jo kao sasvim mali i neobino darovit deak zapoeo je kolovanje u pekom manastiru. Ubrzo
je postao akon, zatim pomonik patrijarha Mojsija i ve 1721. raki mitropolit. Za pekog patrijarha najverovatnije je bio izabran pre 16.
oktobra 1725. godine, jer je toga dana bio u drutvu moskovskog mitropolita Simeona Popovia u manastiru svetog Jovana Rilskog gde se
potpisao kao "poslednji pristavnik patrijarhije Srbske Arsenije".
Patrijarh Arsenije IV je dosta putovao. U oktobru 1725. bio je u manastir svetog Jovana Rilskog, a 1726. posetio je manastir u Gomionici u
Bosni gde se, na jednoj knjizi, potpisao kao "Arsenije Peki". Tu je bio na Lazarevu subotu, a tu je, verovatno, proveo i Vaskrs. U julu iste

godine bio je u manastiru svetog Gavrila Lesnovskog gde se, opet, potpisuje kao patrijarh Srba i Bugara. Krajem aprila 1727. patrijarh je
posetio manastir itomislie, gde se na jednom pentikostaru potpisao kao patrijarh Srba i Bugara i Ilirika. Tada se, kako istiu istoriari, prvi
put u nekoj patrijarijskoj tituli navodi i pojam Ilirika.
ODMAZDA TURAKA
KADA je izbio rat izmeu Austrije i Turske 1737-1739, Arsenije IV akabenta je podigao narod na ustanak i "stao" na stranu Austrije. Posle
propasti ofanzive 1737, i jo jedne izneverene nade Srba da e se osloboditi turskog ropstva, usledio je novi pogrom stanovnitva. Arsenije
IV je u tim smutnim vremenima nekako uspeo da se domogne Pei, odakle je 31. jula 1737. godine otiao preko Rugovske klisure do
Vasojevia, pa u Novi Pazar koji je drala Austrija, gde se formirao veliki zbeg od oko 80.000 porodica.
Sa patrijarhom su u izbeglitvo krenuli Srbi iz okoline Pei, Plava i Gusinja, Novog Pazara, Kolaina, Kua i Pomoravlja. U znak odmazde
Turci su popalili i poruili mnoge manastire i crkve; Bogorodica Ljevika u Prizrenu je pretvorena u damiju, u manastiru Manasiji crkva je
pretvorena u talu za turske konje, zarobljeni "Srbi su kao roblje prodavani na pijacama Evrope i Azije, a vrena je prisilna islamizacija u
Ljumi, Pei, akovici, u Opoljskoj i Gorskoj upi..."
Gavrilo odbio tron
KADA se patrijarh Arsenije IV akabenta u onom drugom, velikom, talasu seobe Srba iselio u Austriju, Grci, fanarioti iz Carigrada, izvrili su
pritisak na tursku portu i nizom perfidnih spletki uspeli da za novog patrijarha u Pei postave 1737. godine Grka, protosinela Velike crkve u
Carigradu Joanikija, poreklom iz poznate carigradske fanariotske porodice Karada. Joanikija nisu birali za patrijarha na saboru srpski
episkopi, kakav je bio obiaj, jer je veina svetenika zajedno sa narodom napustila zemlju, nego je postavljen voljom turske dravne vlasti.
U "spomenici" o njegovom postavljanju stoji da je to uinjeno "po povlasticama koje vaseljenski presto uiva da prihvati i titi autonomne
stolice koje se u ovakvim neprilikama nalaze, i da ih zastupa po mogustvu u nesreama njihovim".
Vasilije Petrovi, mitropolit cetinjski, smatra da je Joanikije Karada, posle prelaska Arsenija IV u Austriju, izaao pred sultana i lano
"optuio patrijarha, da je bio neveran Turcima i da je urovao sa Rusijom, Venecijom i Beom protiv njih". Kada je postavljen za pekog
patrijarha, Joanikije je na mesto srpskih episkopa postavio svetenike Grke. Tokom svoje "nepopularne uprave nad srpskom crkvom"
Joanikije III je posetio manastir Dobrievo, Smederevo i Sarajevo, gde se zatekao, kako istie Sava, na sahrani mitropolita dabrobosanskog
Melentije 5. januara 1841. godine.
U naem narodu lik i delo patrijarha Joanikija III Karade nije ostao u lepom seanju. Svojim estokim otimanjem i globom naroda i crkve
toliko je osiromaio patrijariju da se ona finansijski nije oporavila sve do njenog ukidanja 1766. Kada je naputao Pe, Janiije je opljakao
patrijarijsku riznicu i sa "mnogim dragocenostima" pobegao. Narod ga je stigao u Skoplju i uspeo "da oduzme deo blaga i da ga vrati
nazad u riznicu".
POSLE "neslavne slube" u Pekoj patrijariji, Joanikije Karada je postavljen "za mitropolita halkidonskog, a 26. marta 1761. godine
postao je carigradski patrijarh, i na tom poloaju ostao sve do 21. maja 1763. godine, kada se, kako pie episkop umadijski Sava, povukao
u manastir sv. Georgija Krimskog na Halki, gde je ostao sve do smrti 1793.
Skopski mitropolit srpskog porekla Atanasije Gavrilovi preuzeo je vostvo nad crkvom 1747. godine. O ovom patrijarhu ne znamo mnogo.
Zna se da je sakupljao milostinju da bi popravio teko materijalno stanje u kome se nala crkva neodgovornom politikom Joanikija III
Karade.
Hronike su zabeleile da je poetkom 1749. godine patrijarh Atanasije II "silazio i u crnogorsko primorje da obie narod" i da ga je prilikom
ove posete pratio cetinjski mitropolit Sava Petrovi. Mletakim vlastima se ova patrijarhova poseta nije dopala, pa su "pootrili sanitarne
mere" da bi narod to manje dolazio u dodir sa patrijarhom. Peki patrijarh Atanasije II Gavrilovi je prilikom druge posete Crnoj Gori 1750.
"rukopoloio cetinjskog mitropolita Vasilija Petrovia Njegoa dajui mu titulu "egzarha svetog trona pekog".
Gavrilo II je u periodu od 1741. do 1752. godine, kada je "neoekivano" zbaen sa vlasti, bio dabrobosanski mitropolit. Godine 1752.
Gavrilo je izabran za srpskog
patrijarha i potom, lino od carigradskog sultana Mehmeda III, dobio 6. oktobra 1752. godine "berat, i time potvrdio patrijarijsko
dostojanstvo". Gavrilo II se za ivota potpisivao kao "mitropolit dabrobosanski i vaselinskog patrijaerskoga trona carigradskog egzarh".
Radoslav Gruji patrijarha Gavrila II naziva Sarajevcem, to bi "upuivalo na sarajevskog mitropolita Gavrila Mihia, ili Mikia, kako je u dva
zapisa naglaeno, koji je bio rodom iz Sarajeva pa bi mu to ime odgovaralo". Jedan drugi zapis, kako tvrdi Slijepevi, pominje da je
travniki vezir Ahmetpaa uprili 4. maja 1752. godine smenio Gavrila sa poloaja sarajevskog mitropolita i da ga je nasledio Pajsije
Lazarevi, koga je hirotonisao patrijarh Atanasije II. Zbog ove nesporne istorijske injenice patrijarh Gavrilo II bi "teko mogao biti identian"
sa Gavrilom Mikiem iz Sarajeva.
Posle samo pedeset dana vladanja, a od neke teke bolesti, Gavrilo je 1752. godine umro. Pet dana pred smrt Gavrilo Mihajlovi je svoje

"patrijarijsko pravo predao nikom mitropolitu Gavrilu. Patrijarh Gavril III je, kako pie Marjanovi, pokuao da nagovori Zeane,
Bjelopavlie i druga plemena da ne priznaju crnogorskog mitropolita na Cetinju, ve da im on postavi zasebnog mitropolita. Crnogorci su
odbili ovu ponudu i odgovorili da oni imaju svoga mitropolita i da im drugi ne treba. Gavrilo se pominje kao patrijarh i 1755. godine u jednom
manjem spisu u kome se potpisao kao "arhiepiskop peki i celoga Ilirika".
Poto nije uspeo da ispuni data obeanja i da vrati sve patrijarijske dugove koje su napravili njegovi prethodnici, Gavrilo III je, pod
pritiskom jednog dela klira bio prinuen da "odstupi" sa patrijarijskog trona. Patrijarh se povukao i otiao u Carigrad, gde je iveo od
sultanove pomoi. Godine 1761. na saboru episkopa u Niu, centru "srpskog crkvenog ivota pod Turcima", pod predsedavanjem
ustendilskog mitropolita, doneta je odluka da se umesto tadanjeg patrijarha Kirila II, koji se "svirepo ponaao prema svojoj pastvi", vrati
na tron Gavrilo III. Ovaj poziv Gavrilo III je, iz i danas nejasnih razloga, odbio.
Posle ostavke Gavrila III 1758. godine, i njegovog povlaenja u Carigrad, pa sve do 1763, do patrijarha Vasilja Brkia, u istoriji Srpske
pravoslavne crkve se pominju sledei patrijarsi: Vikentije, Pajsije II, Gavrilo IV i Kirilo.
NAPRASNA SMRT
O TRIDESET treem patrijarhu Vikentiju Stefanoviu zna se da je na peki tron doao 1758. godine, kada je Gavrilo III razreen dunosti, i
da je nekoliko meseci kasnije naprasno, verovatno od trovanja, umro u Carigradu pre nego to je zvanino ustolien za patrijarha.
Vikentije Stefanovi je bio Srbin. Zamonaio se u nekom od frukogorskih manastira. Jedno vreme je bio arhiakon kod karlovakog
mitropolita Vikentija Jovanovia, a potom mitropolitov vizitator i administrator Bake eparhije. Posle pada Beograda "pod tursku vlast,
Vikentije je prvo izabran za arhimandrita, a kasnije za beogradskog mitropolita". Kao mitropolit, posetio je manastir Deane i o svom
darivanju vrednom "11 zlatnika i 11 groa", ostavio pismeni izjavu.
Ferman sultana Mustafe
PATRIJARHA Vikentija Stefanovia, koji je naprasno, pod nedovoljno razjanjenim okolnostima, umro iste godine kada je i postavljen na
tron Svetog Save, nasledio je, mimo odluke Svetog arhijerejskog sabora Peke patrijarije, Pajsije II. O Pajsiju II ne znamo nita. Znamo da
je bio grkog porekla, da je bio uiko-valjevski episkop, da je pratio Vikentija na putu za Carigrad gde je otrovan, i da je posle nepunih
godinu dana provedenih na crkvenom tronu i on iznenada umro. U crkvenoj istoriji upamen je kao "veoma blag ovek".
Posle Pajsija II, trideset peti srpski patrijarh i etrdeset esti "upravitelj crkve" postao je Gavrilo IV. Ima nekih indicija da se "pod ovim
Gavrilom IV kriju i Gavrilo II i III i da je isti svetenik Gavrilo poslednji put, 1758. godine, kada je izabran doao na patrijarijski presto kao
Gavrilo IV". oko Slijepevi pie da je jo Filip svojeruno zabeleio da je 1759. godine za pekog patrijarha rukopoloen u Niu neki
Gavrilo za kojeg u Deanskoj spomenici pie da je bio Grk iz Nia i da je o njemu i njegovom vladanju ostao u "narodi veoma rav glas". U
"Optem listu" tvrdi se da Gavrilo IV "nijednoga od arhijereja na miru ne ostavi nego ih pomou carske vlasti u zatoenje posla. Bio je
mrzilac srpskog roda i nadao se da e iskoreniti srpske arhijereje postavljanjem Grka, kao to je bilo uinjeno i u celoj Bugarskoj." Razloge
za ovakve postupke Gavrila IV Radonji pronalazi u velikim materijalnim obavezama srpskog patrijarha prema sultanu i carigradskom
patrijarhu.
Gavrilo IV se na patrijarijskom tronu nije zadrao ni godinu dana.
Kako istie episkop Sava Vukovi, Kirilo II, Grk iz Halkidona, "jedna sasvim beznaajna linost", na peki tron se, sticajem udnih istorijskih
okolnosti, popeo 1758. ili 1759. godine. U aktu o njegovom postavljenju stoji: "Poto je presveta arhiepiskopija peka od nekoga vremena
ostala i nezastupljena i bez pastira, jer je njen arhipastir Gavrilo podneo ostavku i boravio ovde u Konstantinopolju" postavlja se Kirilo. Kao
patrijarh na elu srpske crkve, Kirilo, kako tvrdi Popovi, nije bio omiljen kod srpskih episkopa, jer je Patrijariju jo vie zaduio. U Niu je
ovim povodom bio odran sastanak Kirila II sa "srpskim episkopima i vienijim nastojateljima". Tom prilikom predloeno je da se "bivi
patrijarh Gavrilo III vrati na stolicu srpskih patrijarha poto je on jedini bio sposoban da spase Patrijariju bede i duga u koji je zapala".
Gavrilo je i ovu ponudu odbio, a srpska crkva je, najvie zbog loeg rukovoenja, nastavila da ekonomski propada. Kirilo se pominje 1759.
godine kao onaj koji je na mesto preminulog sarajevskog mitropolita Pajsija Lazarevia postavio 1759. godine novobrdskog episkopa
Vasilija Brkia.
Poslednji Srbin patrijarh pre drugog ukidanja Peke patrijarije bio je Vasilije Brki iz Sremskih Karlovaca. O njemu se zna da je bio sin
Jovana, uitelja iz Sremskih Karlovaca, da se obrazovao u "latinskoj" koli Emanuela Kozainskog, da je bio veoma mlad kada se
zamonaio i da je jedno vreme bio pridvorni monah i arhiakon patrijarha Arsenija IV akabente. Vasilije Jovanovi je sredinom 1749. bio
"osumnjien od administratora Karlovake mitropolije da je nepravilno rukovao patrijarijskim prihodima", pa je zato morao da se
privremeno skloni u "neki manastir" u Srbiji, a potom u Ptuj i

Herceg Novi. Mitropolit novobrdski i kosovski je postao 1755, a dabrobosanski ukazom koji je 21. aprila 1759. godine proitan u
sarajevskom hramu Sv. arhanela. Za patrijarha Srpske crkve je izabran 1763, kada je jednom vetom intrigom sruio Kirila II sa crkvenog
trona. Vasilije je crkvom upravljao nekoliko godina, sve do aprila 1765, kada je od Grka Kalinika, roaka Kirila II, bio oklevetan za pijunske
aktivnosti, i potom svrgnut sa trona i utamnien na ostrvu Kipar. Uz pomo Francuza oslobodio se zatvora i uspeo da pobegne u junu
Dalmaciju, zatim u Janjevo, pa u Crnu Goru gde je ostao do kraja 1766. godine. Od Katarine II je, za sve to je uinio za crkvu, dobio
dozvolu da se stalno nastani u Rusiji. Umro je 10. februara 1772. u Petrogradu i sahranjen je u Blagovetenskoj crkvi manastira Aleksandra
Nevskog.
Posle odlaska patrijarha Vasilija u Rusiju poslednji peki patrijarh pred njeno drugo ukidanje postao je 1765. godine Grk Kalinik II. U to
doba, kako pie Vasa ubrilovi, Carigradski patrijarh Samuilo radio je svim sredstvima da proiri vlast svoje patrijarije na sve pravoslavne
narode na Balkanu. Peki patrijarh Kalinik i jo pet episkopa Grka u Pekoj patrijariji podneli su predlog da se srpska patrijarija ukine i
pripoji Vaseljenskoj patrijariji u Carigradu. Kao razlog za ukidanje Patrijarije naveli su velike dugove u koje je, pljakom upravo tih istih
Grka patrijarha i episkopa, zapala srpska crkva. Na predlog vaseljenskog patrijarha Samuila Hancerisa, sultan Mustafa III uvaio je ove
molbe i fermanom od 11. septembra 1766. godine ukinuo Peku patrijariju zbog "prezaduenosti". Odmah po ukidanju Peke patrijarije iz
Carigradske patrijarije, kako pie Marjanovi, "dojure izaslanici koji uz pripomo turskih vlasti pokupe sve zlatne i srebrne sasude i druge
stvari kao i sve dragocenosti iz riznice skupljanih od srpskih careva i kraljeva, kao i patrijarha, i odnesu u Carigrad".
Srpski mitropoliti i episkopi ukinute patrijarije, njih ukupno devet traili su, kako pie Popovi, preko crnogorskog vladike Vasilija Petrovia,
zatitu od Ruske crkve i drave. Ali, kako je nisu dobili, povukli su se u Sv. goru i druge izolovane manastire, i tu "pomrli kao izgnanici".
Njihova mesta zauzeli su Grci, fanarioti (po Fanaru, gradskoj etvrti u Carigradu, gde je bila rezidencija vaseljenskog patrijarha i gde su
iveli imuni Grci), koji nisu imali razumevanja za Srbe. Novi grki episkopi su "odmah izbacili iz crkve slovenske knjige i slovensko
bogosluenje i zaveli grke knjige i grko bogosluenje".
STRAAN PERIOD
PO crkvama iznad fresaka sa naslikanim glavama svetaca Grci su brisali slovenske natpise i zamenjivali ih grkim. Slovenske knjige,
spaljivali su i unitavali s namerom da se utre svaki trag slavizmu, i da se pravoslavni Srbi jeliniziraju. A da bi se sasvim zatro i trag
postojanja Patrijarije u Pei nije postavljen episkop, ve je manastir, sa celom starom Hvostanskom eparhijom, potinjen prizrenskom
mitropolitu. Po gotovo istovetnom obrascu godinu dana kasnije prola je i Ohridska arhiepiskopija. I ona je na brutalan nain ukinuta i
podreena Carigradskoj patrijariji. U ovom, "stranom periodu za srpski ivalj", a pod pritiskom turske drave i Srbi Goranci, Maglenci i
vernici izmeu Vodena i Lerina preli su u islam.
Druga seoba Srba
Ukidanjem Peke patrijarije 1766. godine oblast koja je do tada bila pod njenom upravom potpala je pod jurisdikciju carigradske
patrijarije. Od tada na elo eparhije dolaze grki episkopi, to u svom izvetaju bekoj vlasti avgusta meseca 1791. potvruje, i karlovaki
mitropolit Stefan Stratimirovi, kada tvrdi da su kod Srba pod turskom vlau svuda grki episkopi sem u Rasu, gde se nalazi rakoprizrenski Joanikije Gavrilovi.
Posle Velike seobe Srba prvu organizaciju crkve u Austriji izvrio je odbegli patrijarh Arsenije III arnojevi, na osnovu privilegija koje je
dobio od cara Leopolda. Prvi naziv za tamonju crkvu bio je Kruedolska mitropolija, budui da joj je sedite bilo u Kruedolu, da bi potom
bila premetena u Sremske Karlovce. Posle smrti Arsenija III arnojevia, na elo SPC dolazi Isaija akovi.
Posle iznenadne smrti mitropolita Isaije, na tron crkve je izabran Stevan Mokranjac, ali ubrzo i on umire, pa dolazi Sofronije Podgorianin.
Na Treem crkvenom saboru 25. aprila 1713. u Kruedolu za novog mitropolita bira se budimski episkop Vikentije Popovi-Hadilavi. U
njegovo vreme podignuta je mitropolijska rezidencija u Sremskim Karlovcima, a sam mitropolit pomagao je u obnovi frukogorskih
manastira i Peke patrijarije sa kojom je odravao tesne veze.
Posle smrti Vikentija, novi karlovaki mitropolit postaje Mojsije Petrovi, koji e na elu crkve ostati od 1725. do 1730. godine, kada ga
nasleuje Vikentije Jovanovi. U vreme Vikentijevog upravljanja crkvom u Beogradu je 1732. godine odran crkveno-narodni sabor na
kome je od cara Karla VI zatraeno da ne suava postojee privilegije date Srbima, da imanja umrlih ne pripadaju automatski dravi ve
crkvi i da pravoslavni ivalj ne plaa porez biskupima, nego svojoj jerarhiji.
Car je, reavajui sva ova pitanja, izdao Reskript 1734. godine, a narod, nezadovoljan ovakvom odlukom, podigao je 1735. bunu. Da bi
smirio Srbe car Karlo VI je izdao zatitnu diplomu kojom je srpskom narodu privilegije ne samo potvrdio ve i proirio.
Mitropolit Vikentije Jovanovi je znaajan za crkveni ivot jer je 1733. propisao monaka pravila koja vae i danas u Karlovakoj mitropoliji
(a po kojima manastiri mogu biti samo konovije, gde je sve zajedniko, a ne ideoritmije, gde svaki kaluer ima svoje imanje i
izdravanje); to je otvorio prvu latinsku kolu ili gimnaziju u Sremskim Karlovcima i grku kolu u Beogradu; to je doveo iz Rusije

jeromonaha Zaluckog i postavio ga za svog katedralnog propovednika, i to je doveo Emanuila Kozainskog da osnuje Akademiju sa est
razreda iz koje e izai sloj intelektualaca koji e temeljno duhovno preporoditi srpski narod u Austriji. Vikentije Jovanovi je umro 6. juna
1737. godine u Beogradu, gde je i sahranjen u staroj Sabornoj crkvi koju je, inae, on poeo da zida. Njegove kosti je 1749. godine
preneo mitropolit Pavle Nenadovi u manastir Rakovac na Frukoj gori i poloio u kapelu, a 1893. patrijarh Georgije Brankovi je obeleio
mermernom ploom grob ovog, uz Mojsija Petrovia, izuzetno zaslunog i znaajnog reformatora crkvenog ivota u Karlovakoj mitropoliji.
Smru mitropolita Vikentija Jovanovia upranjeni presto zauzeo je Arsenije IV, koji
je, kao predvoditelj druge seoba Srba, doao u Srem i kome je carica Marija Terezija Reskriptom od 1. oktobra 1741. dozvolila da nosi
titulu patrijarha i da bude poglavar nad celim srpskim klirom i narodom. Tako je Karlovaka mitropolija u doba patrijarha Arsenije IV
Jovanovia akabente postala avtokefalna, mada je i dalje formalno smatrana autonomnom, jer njena avtokefalnost nije nikada
naroitom gramatom priznata od arhijerejskog Sinoda Peke patrijarije, pa su se peki patrijarsi i posle Arsenija IV, u svojoj sveanoj
titulaturi nazivali patrijarsima i Hrvatske, obe strane Dunava i celoga Ilirika.
TOKOM vlasti Arsenija IV Jovanovia akabente dolo je do austrijsko-turskog rata (1737-1739), sklapanja Beogradskog mira 1739.
godine i do druge seobe Srba u Austriju pod vostvom samog patrijarha. Tada je iz Srbije zajedno sa mirskim narodom izbeglo i
mnogobrojno svetenstvo predvoeno gotovo svim srpskim episkopima. Na tlu nove domovine, gde su se uz dozvolu austrijskih vlasti
naselili, Srbi su zatekli ve dobro organizovanu crkvenu zajednicu. Arsenije IV se posle sklapanja Beogradskog mira 1739. godine i
formiranja granice na Savi i Dunavu, stalno nastanio u Sremskim Karlovcima. Tu mu je 1741. i potvrena titula patrijarha pekog i
vrhovnog crkvenog stareine svih Srba u monarhiji.
U Sremskim Karlovcima, gde se nalazilo sedite crkve, patrijarh je iveo, kako svedoi Simeon Pievi, koji je lino poznavao Arsenija IV i
koga je redovno poseivao, raskono.
Kod njega je bilo sve kako treba. Imao je dosta posluge, veinom Nemce u bogatim livrejima. Za vreme ruka u patrijarijskom dvoru,
obavezno je, u sveanim prilikama, svirala muzika.
Patrijarh Arsenije IV je umro
7. januara 1748. godine. Sahranjen je 16. januara 1748. u manastiru Kruedol, da bi na elo Karlovake mitropolije doao 27. avgusta
1748. godine Isaija Antonovi.
Isaija je roen u Budimu 1697. godine. Tu je jedno vreme bio parohijski svetenik, a nakon zamonaenja 1731. u manastiru Kovin postao je
arhimandrit pri mitropoliji u Sremskim Karlovcima. Za aradskog episkopa izabran je 1741. godine. Tada je dobio na upravu i vraku
eparhiju. Dok je jo bio arhimandrit mitropolit Mojsije Petrovi je poslao Isaiju u svojstvu svoga zamenika u Varadinski generalat radi
kanonske vizitacije, ali ga vlasti nisu primile, jer je, navodno, bio u dosluhu sa popom Nikolom, koji je bunio graniare.
POTVRDA MARIJE TEREZIJE
NA crkveno-narodnom izbornom saboru odranom 14. jula 1749. godine u Karlovcima za novog mitropolita karlovakog i srpskog
arhiepiskopa izabran je gornjokarlovaki episkop Pavle Nenadovi. Ovaj izbor potvrdila je i carica Marija Terezija 25. aprila 1750. godine.
Nenadovi je roen u Budimu, u donjoj varoi zvanoj Taban 13. januara 1703. kao Petar Nenadovi od majke Jelisavete i oca Nenada
Ilia, po kome se nazvao Nenadovi. U Budimu je zavrio srpsku, nemaku i latinsku kolu da bi ve, iako jako mlad, godine 1721. postao
pisar u budimskom magistratu. Mitropolit Mojsije Petrovi je zamonaio i zaakonio Pavla 30. januara 1726. godine, a za jeromonaha je
rukopoloen 21. novembra 1728. Nenadovi je bio egzarh patrijarha Arsenije IV.
Pismo ruskom caru
STEFAN Stratimirovi je bio karlovaki mitropolit u vreme careva Leopolda II i Franje I, ali i u vreme Prvog i Drugog ustanka Srba, kada je
svojom vetom i pronicljivom politikom pomagao borbi srpskog naroda. Mitropolit Stratimirovi sastavio je odmah po izbijanju srpskog
ustanka 1804. jedan precizan politiki plan o osloboenju srpskog naroda i poslao ga ruskom caru Aleksandru I na uvid.
Stratimirovi je roen 27. decembra 1757. godine u Kulpinu u Bakoj, od oca Jovana i majke Angeline, u poznatoj srpskoj porodici, koja je u
vreme Druge seobe napustila Hercegovinu i od bekog dvora i cara Karla VI dobila mali plemiki posed i time stekla ugarski plemiki status.
Gimnaziju je pohaao u Novom Sadu, Segedinu i Vacu. U zvanju mitropolita ostao je vie od 45 godina, od oktobra 1790. godine do
septembra 1836. godine.
Blisko je saraivao i dopisivao se sa Vukom Karadiem, Dositejom Obradoviem, Miloem Obrenoviem i mnogobrojnim drugim vienim
srpskim intelektualcima. U vreme mitropolita Stefana Stratimirovia dolo je do prave renesanse frukogorskih manastira (kojima je, inae,
obilato materijalno pomagao, smatrajui da su manastiri i kalueri stub Srpske crkve), do tampanja niza znaajnih knjiga, pokretanja
mnogobrojnih uticajnih asopisa i novina, poput Letopisa Matice srpske i do pojave i pune afirmacije nove generacije slikara i ikonopisaca,
knjievnika i pesnika.

Njegovom zaslugom osnovana je prva srpska gimnazija u Sremskim Karlovcima (1791), prva srpska pravoslavna bogoslovija (1794),
uiteljska kola u Sentandreji (kasnije preseljena u Sombor - 1812), ikonopisaka kola u Sremskim Karlovcima (1809). Zauzimao se za
osnivanje srpske tamparije i za ureenje Patrijarijske biblioteke. Osnovao je fond za izdravanje siromanih uenika gimnazije
(Alumnum), a kasnije i konvikt za imuniju decu. Svojim linim sredstvima ovaj mudri mitropolit, koji je znao da uva interese srpskog
naroda, osnovao je i fond novog mitropolijskog dvora.
U politici je mitropolit Stefan Stratimirovi bio politiki konzervativac i otvoreni protivnik Dositejevih i Vukovih reformi jezika. Stratimirovi je
pisao mnogo i ostavio veliki broj vrednih knjievnih i naunih spisa. Stojan Novakovi je napisao da je Stratimirovi bio jedan od
najinteligentnijih i politiki najobrazovanijih savetodavaca i prijatelja ustanika, koji je bio u takvim linim vezama i u Austriji i meu Srbima da
je na ustanak silno mogao uticati i faktiki voditi njihovu spoljnu politiku.
Stratimirovi je uivao visoki ugled u ugarskim plemikim krugovima, to je, po nekim istoriarima, verovatno posledica njegovog pripadanja
visokim masonskim krugovima. Mitropolit Stefan Stratimirovi umro je 4. oktobra 1836. godine.
Na izbornom saboru, prvom posle onog Sedmog temivarskog, iz uvene 1790. godine, kada je izabran Stratimirovi, 11. novembra 1837.
godine za samo nekoliko sati zasedanja izabran je za novog mitropolita baki episkop Stefan Stankovi. Po onome to se o njemu zna,
Stankovi je bio human i neobino
zanimljiv ovek: sam je, sopstvenim sredstvima, kolovao darovite uenike.
Kao mitropolit i ovek, Stankovi je bio na svom mestu. Mada nije spadao u aristokratiju, imao je elegantan nain u optenju s ljudima.
Reprezentacija nae crkve i meu svojima i prema nevernicima nije nikad bila sjajnija no pod njim. Mitropolit Stankovi nije dugo upravljao
crkvom. Umro je 31. jula 1841. godine u Karlovcima.
Posle Stankovieve smrti, za administratora Mitropolije postavljen je pakraki episkop Georgije Hranislav. Iako je bio obrazovan, sklon
pisanju pesama i oda, a uz to jo i dobar organizator crkvenog ivota, nije bio izabran za karlovakog mitropolita, ve je samo upravljao
crkvom do izbora Josifa Rajaia.
Sabor na kome se birao novi srpski mitropolit bio je sazvan za 31. avgust 1842. godine, a Josif Rajai je bio biran izmeu temivarskog
episkopa Pantelejmona ivkovia i budimskog episkopa Platona Atanackovia.
Za mitropolita karlovakog Rajai je bio izabran 9. septembra 1842. godine. Sabor, na kome je Rajai izabran, bio je, kako pie
Slijepevi, poslednji sabor sa feudalnim sjajem.
Plemii su se naticali u raskoi duha, koija, slugu - u prvom redu Petar arnojevi i Jovan Nako, koji je na sabor kao gost doao. Vladike
su svi na svojim hintovima u Karlovce doli, s husarima, jegerima, lakejima, ponajvie na etiri konja.
Posle kraha ozloglaenog Meternihovog apsolutizma, Srbi u Ugarskoj su podigli revoluciju sa eljom da ostvare sva svoja politika, crkvena
i socijalno-ekonomska prava.
Na narodnom zboru u porti Saborne crkve u Novom Sadu, 19. aprila 1848. godine izbili su veliki protesti zbog toga to je ugarska vlada
uvela maarski jezik kao slubeni jezik administracije Srpske pravoslavne crkve i to je naredila svetenicima da moraju da naue
maarski.
Skuptina je donela odluku o izdvajanju srpskih pokrajina u Ugarskoj u zasebnu, autonomnu teritoriju, sa svojom narodnom vlau i srpskim
jezikom u administraciji. Tada je za vojvodu izabran upljikac, a Rajai je postao patrijarh Srpske pravoslavne crkve u Austriji.
Car Franja Josif I potvrdio je 3/15. decembra 1848. godine odluku srpske skuptine, a patentom od 6. novembra 1849. godine, srpsku
Vojvodinu je priznao pod nazivom Vojvodstvo Srbije i tamikog Banata.
TESNO U UNIJI
MITROPOLIT Jovan orevi bio je na elu SPC nepune etiri godine. Njega je na toj dunosti nasledio Vikentije Jovanovi Vidak,
obrazovana linost za ijeg je vremena kolovan znatan broj srpskih studenata u Beu.
U njegovom patrijarijskom dvoru, jedno vreme je kao vaspita boravio Dositej Obradovi.
Posle smrti Stefana Stankovia, za prvu linost Mitropolitije izabran je Josif Rajai, nepokolebljivi borac protiv unije i za prava srpskog
naroda u Habzburkoj monahriji, zbog ega je bio izuzetno potovan i cenjen u drutvu.
Josif Rajai preminuo je 1. decembra 1860. godine, kada na elo Crkve dolazi Samuilo Mairevi.
Sve Varnavine bitke
POSLEDNJI patrijarh i mitropolit karlovaki Lukijan Bogdanovi na elo crkve je doao na pomalo dramatian nain. Izbor novog
mitropolita-patrijarha bio je zakazan za 28. jul 1908. godine. Na samom glasanju za novog mitropolita najvei broj glasova, 40, dobio je
vraki episkop Georgije Zmajevi, dok je episkop pakraki Miron Nikoli dobio 30 glasova. Poto car nije hteo da potvrdi ovaj izbor, odran
je, 19. septembra 1908, drugi izborni krug. Tada je za mitropolita-patrijarha bio izabran baki episkop Mitrofan evi, ali je on obavestio

komesara da se ne moe primiti izbora za patrijarha koji je na njega pao. Posle ove evieve izjave komesar je naredio novi, trei izbor,
koji je odran 22. septembra 1908. godine i na kome je izabran budimski episkop Lukijan Bogdanovi. Car je potvrdio ovu odluku sabora i
Lukijan Bogdanovi je postao, igrom sudbine, poslednji patrijarh srpski i mitropolit karlovaki 25. septembra 1908.
U vreme njegove patrijarijske vlasti prilike u Karlovakoj mitropoliji nisu bile lake. Godine 1907. donet je Aponjijev zakon po kome je
uveden maarski jezik u sve nemaarske kole kako bi se lake nemaari maarizovali. A 11. jula 1912. godine maarska vlada je donela
naredbu kojom se stavlja van snage ceo niz zakonskih propisa koji su regulisali ivot u Karlovakoj mitropoliji, ime je faktiki srpska
narodna autonomija ukinuta.
Pokuaj maarskih vlasti da patrijarhovo sedite premeste u Budimpetu, da odvoje patrijarha od naroda, i time obezglave srpsku crkvu
nije uspeo zahvaljujui estokom protivljenju celokupnog srpskog svetenstva.
Plodna delatnost patrijarha Lukijana Bogdanovia naglo je prekinuta njegovom misterioznom smru 4. 9. 1913. godine. Za vreme leenja u
banji Bad Gastajnu, Lukijan je iznenada nestao prvog septembra. Njegovo telo je pronaeno mesec dana kasnije u reci Ahi.
Poslednji karlovaki mitropolit Lukijan Bogdanovi sahranjen je u Gornjoj crkvi u Sremskim Karlovcima.
Posle Bogdanovieve smrti, dunost administratora Mitropolije preuzeo je, prema lanu 5. ustrojstva Svetog arhijerejskog sabora, od 25.
maja 1911, pakraki episkop Miron Nikoli kao najstariji svetenik po posveenju. Car je 13. oktobra 1913. godine za novog administratora
Mitropolije postavio gornjokarlovakog episkopa Mihaila Grujia, koji je umro 20. februara 1914. godine. Tri dana kasnije, 23. februara
1914, episkop Miron je po drugi put preuzeo rukovoenje Mitropolijom, da bi ga car 13. marta 1914. godine i zvanino postavio za
administratora. Za episkopa Mirona je reeno da je svojim taktom prema dravnim vlastima uspevao da otkloni ili ublai mnoge nevolje
koje su se nadvijale nad crkvom. Na poloaju episkopa ostao je sve do 26. aprila 1919. kada je upravu nad mitropolijom predao dr Georgiju
Letiu, episkopu temivarskom, koji je na mestu administratora ostao sve do osloboenja Vojvodine i njenog pripajanja Srbiji.
Naslednik prvog srpskog patrijarha obnovljene Peke patrijarije bio je Varnava, roen u Pljevljima 29. avgusta 1880, kao Petar Rosi. U
Prizrenu je zavrio bogoslovsko
-uiteljsku kolu 1900, i Duhovnu akademiju
u Petrogradu 1905. godine. Zakaluerio se 30. aprila 1905; 6. maja je postao akon, a 6. juna dobio je prezviterski in i kao svetenik, pri
Srpskom poslanstvu u Carigradu, jedno vreme je upravljao tamonjom srpskom kolom, pisao u jedinom asopisu na srpskom jeziku u
Turskom carstvu Carigradskom glasniku i odravao zvanine veze sa Vaseljenskom patrijarijom. Zatim je bio izabran za episkopa
glavnikog, a 18. marta 1910. za episkopa veleko-debarskog.
Kao episkop Varnava otvoreno se suprotstavljao bugarskoj Egzarhiji. Slom Srbije zatekao ga je, kako pie dr oko Slijepevi, u Bitolju,
odakle je otiao u Solun, a odatle preko Atine, Francuske i Engleske u jednu delikatnu politiku misiji u Rusiju.
Zatim se 1917. godine vraa na Krf, odakle odlazi u Solun i potom, zajedno sa vojskom, u Srbiju.
Varnava je bio energini i poletni upravnik crkve sa uroenim gostoprimstvom steenim u carskoj Rusiji i Carigradu. U bogosluenju je
zaveo savreno blagoljepije. Njegovom inicijativom je na mestu stare Beogradske arhiepiskopije podignuta nova zgrada Patrijarije.
Varnava je inicirao i donoenje novog crkvenog ustava 1932. godine. Odluno se suprotstavio velikim privilegijama Rimokatolike crkve u
ondanjoj Jugoslaviji.
Na vrhuncu drutvene krize izazvane namerom vlade da usvoji Konkordat (ugovor) sa Vatikanom, srpski patrijarh Varnava je iznenada u
noi 23. na 24. jun 1937. godine umro.
Mada je due bolovao, patrijarhova smrt u vreme izglasavanja Konkordata u Narodnoj skuptini toliko je uzburkala javnost da je poelo
otvoreno da se govori da je Varnava otrovan kako bi se u njegovom odsustvu usvojio ugovor sa Vatikanom.
U danu usvajanja Konkordata u Narodnoj skuptini dolo je do velikih demonstracija protiv vlade u Beogradu. Uprava grada zabranila je da
litija proe Knez Mihailovom ulicom, ve je odredila da se ide Vasinom ulicom, Kolarevom, pa preko Terazija ka Slaviji.
Organizatori ove litije hteli su, po svaku cenu, da prou Knez Mihailovom ulicom i to u vremenu od 16 do 20 asova kada je u njoj bilo puno
sveta. Litija je naila na jak otpor andarma.
Nastala je velika guva i galama; povici protiv vlade i Konkordata, kokanje policije i demonstranata i na kraju do tue sa policijom.
Patrijarh Varnava je sahranjen u malom hramu Svetog Save na Vraaru.
PAIN OVEK
POSLE sloma Prvog ustanka, za novog beogradskog mitropolita izabran je Dionisije II, svetenik iz Nia, poznat u narodu i kao pop Dina.
Na mitropolitskoj stolici ostao je samo dve godine.
Krae vreme pre zavladiinjenja u Carigradu, Dionisije II je bio lini prevodilac Hurid-pai. Kada je postao beogradski mitropolit, Dionisije je
postavio Milosava Zdravkovia Resavca za svog pisara. A posle Miloevog pobednikog ulaska u Beograd i okonanja Drugog srpskog
ustanaka, Dionisije je zajedno sa Turcima napustio Srbiju.

U to vreme u Srbiji su bili beogradski i uiko-abaki mitropoliti koji su, kako istie Gruji, nosili naslov arhiepiskopa i mitropolita, iako su
faktiki bili samo episkopi. Dionisije II je umro 1915.
Robija u oba rata
PATRIJARH srpski Gavrilo roen je kao ore Doi 17. maja 1881. godine u selu Vrujci u Donjoj Morai, u ondanjoj Kneevini Crnoj
Gori. Posle zavrene nie gimnazije u Beogradu i Bogoslovsko-uiteljske kole u Prizrenu, zamonaio se 26. februara 1900. u manastiru
Sievo kod Nia. Bogoslovski fakultet zavrio je u Atini, gde je 1909. odbranio i doktorat iz teolokih nauka. Jedno krae vreme je proveo u
Francuskoj i vajcarskoj. Pre izbora za patrijarha bio je glavni sekretar manastira Hilandar, a potom upravnik Srpske kole u Carigradu.
Zatim je postavljen za mitropolita rako-prizrenskog 1911, pa pekog 1915, potom crnogorsko-primorskog 1920, odakle je 2. avgusta 1938.
sveano ustolien na presto Sv. Save u Pei na praznik svetog Ilije.
Dobar deo Prvog svetskog rata patrijarh je proveo u zarobljenitvu u logoru Cegle u Maarskoj. Ve poetkom Drugog svetskog rata
Gavrila Doia uhapsili su Nemci u manastiru Ostrog. Krae vreme bio je u zatvoru u Sarajevu i Beogradu. Potom je bio u kunom pritvoru
u manastirima Rakovica i Vojlovica, i na kraju zajedno sa vladikom ikim Nikolajem Velimiroviem interniran je u zloglasni logor Dahau.
Radom Srpske crkve tokom njegovog utamnienja rukovodio je mitropolit skopski Josif Cvijovi. Po zavretku Drugog svetskog rata i
nevoljnog boravka u izgnanstvu vratio se u zemlju 14. novembra 1946.
U Drugom svetskom ratu estoko je stradala Srpska crkva. Ubijeni su: mitropolit dabrobosanski Petar, episkop banjaluki Platon, episkop
gornjokarlovaki Sava, ekomoravski Gorazd i 515 svetenika, monaha i verouitelja. Godine 1942. moti sv. kneza Lazara i drugih
svetitelja prenete su iz frukogorskih manastira u Beograd kako bi bile sauvane. A po zavretku Drugog svetskog rata Crkvi ne samo da
nije isplaena ratna teta od 3.311.637.509 dinara, ve su nove vlasti oduzele crkvi oko 70.000 hektara zemljita i 1.180 zgrada.
Bogoslovski fakultet je 1952. izbaen sa Beogradskog univerziteta zbog patrijarhovog odbijanja da se razmotri pitanje Makedonske crkve.
Patrijarh srpski Gavrilo uspeo je i u ovim nepovoljnim vremenima za crkvu da povoljno rei finansije SPC, da podigne internat
Bogoslovskog fakulteta u Beogradu i da uz uee svih lanova Svetog arhijerejskog sabora i predstavnika Ruske i Bugarske crkve osveta
temelje hrama Svetog Save. Za vreme Doieve uprave Crkvom formirane su ve 1947. nove eparhije i izabrano est episkopa, a preraen
je i dopunjen Ustav Srpske crkve iz 1931. Patrijarh Gavrilo je umro 7. maja 1950. u Beogradu. Sahranjen je u Sabornoj crkvi u Beogradu
izmeu Miloa i Mihaila Obrenovia.
Patrijarh srpski Vikentije bio je na elu SPC od 1950. do 1958. godine. Roen je 1890. u Bakom Petrovom Selu kao Vitomir Prodanov.
Zavrio je Srpsku pravoslavnu veliku gimnaziju u Novom Sadu 1909, i Srpsku pravoslavnu bogosloviju u Sremskim Karlovcima 1913.
godine. Diplomirao je na beogradskom Filozofskom fakultetu istoriju Srba, optu istoriju i istoriju Vizantije. Bio je po ondanjem optem
miljenju bogoslovski i filozofski veoma obrazovan svetenik. Zamonaio se 1917, a potom je jedno vreme obavljao dunost sekretara Sv.
arhijerejskog sinoda. Vikarni sremsko-karlovaki episkop je postao 1932. godine, a potom zletovsko-strumiki 1939.
Ohridsko-bitoljskom i Sremskom eparhijom upravljao je od 1940. pa sve do izbora za srpskog patrijarha. Po izriitoj elji vladike ikog
Nikolaja Velimirovia, koji je tada iveo u SAD kao emigrant, episkop Vikentije zamenjivao ga je u njegovoj, ikoj eparhiji. Za srpskog
patrijarha Vikentije je izabran 1950.
Tokom svog relativno mirnog voenje srpske crkve patrijarh Vikentije je uspostavio veze sa sestrinskim pravoslavnim crkvama koje su,
zbog promene politikih sistema, dobile potpuno novu drutvenu ulogu, pa je valjalo uspostaviti i nove oblike saradnje. Patrijarh je uspeo da
rei pitanje socijalnog i penzionog osiguranja svetenika, to, u uslovima dominantnog ateistikog dravnog sistema vlasti, nije bilo nimalo
jednostavno.
I patrijarh Vikentije je umro je pod zagonetnim i do danas do kraja nerazjanjenim okolnostima 5. jula 1958, i to neposredno posle redovnog
zasedanja Svetog arhijerejskog sabora na kome nije priznata tzv. Makedonska pravoslavna crkva.
Sahranjen je u grobnici pored mitropolita Mihaila u beogradskoj Sabornoj crkvi. Patrijarh German je roen 1899. u Joanikoj Banji kao
Hranislav ori.
Osnovnu kolu je u pohaao u Velikoj Drenovi i Kruevcu, a devetorazrednu bogosloviju u Beogradu i Sremskim Karlovcima. U Parizu je
jedno krae vreme studirao prava, a Pravoslavni bogoslovski fakultet zavrio je u Beogradu 1924. U in akona rukopoloio ga je episkop
iki Jefrem. Jedno vreme je bio pisar duhovnog suda u aku, profesor veronauke u gimnaziji, i nakon rukopoloenja u prezvitera 1927,
postavljen je, kako pie episkop Sava, za paroha u Miokovcima, a potom i za paroha u Vrnjakoj Banji. U periodu od 1938. pa sve do 12.
juna 1961. kada je izabran za vikarnog episkopa moravikog bio je referent Svetog arhijerejskog sinoda. Zamonaio se 7. jula 1951. u
manastiru Studenica poto je ostao udovac. Za episkopa budimskog izabran je 1952, ali do ustolienja nije dolo jer se, kako se navodi u
Kalendaru SPC, nije mogla dobiti saglasnost tadanjih maarskih graanskih vlasti.
Od 1952. German je bio administrator Budimljansko-polimske i Rako
-prizrenske eparhije. Nakon smrti episkopa Nikolaja 1956. godine ustolien je za episkopa u ikoj eparhiji.

Za patrijarha srpskog German je izabran 13. septembra 1958. Kao naslednik patrijarha Vikentija, German se suoio sa dva velika
problema: dogodio se veliki raskol u Americi kada se episkop Dionisije Milivojevi odvojio sa delom svetenstva i pastve od crkve 1963, i
drugo, stvorena je Makedonska pravoslavna crkva u Skoplju. Germanu, kako svedoi Dejan Medakovi u svojim dnevnicima, nije bilo lako.
Svaki njegov pokret se pratio i sudilo mu se ne ba blagonaklono. Optuivali su ga za kolebljivost, za izbegavanje odlune rei i za
popustljivost prema vlasti, a previali su dramatine okolnosti u kojima je delovao.
...A SRCE BUDNO
PATRIJARH German je na drugi dan obeleavanja 600. godinjice Kosovske bitke polomio kuk, pa je, poto nije mogao da obavlja redovne
crkvene dunosti, penzionisan 1990. Preminuo je 27. avgusta 1991. godine. Sahranjen je u beogradskom hramu svetog Marka. Na
njegovom grobu po izriitoj patrijarhovoj elji stoji zapis: Ja spavam, a srce moje je budno.
KRAJ