T.C.

ANKARANVERSTES
SOSYALBLMLERENSTTS
ARKEOLOJ(KLASKARKEOLOJ)
ANABLMDALI

DOKMEONIIIALTINDAROMAMPARATORLUKDNEMNDE
MERMERKULLANIMI
MPARATORLUKYNETMNDEKANADOLUMERMER
OCAKLARININLETMESTRATEJSVEORGANZASYONU

DoktoraTezi

TulgaAlbustanlolu

Ankara2006

T.C.
ANKARANVERSTES
SOSYALBLMLERENSTTS
ARKEOLOJ(KLASKARKEOLOJ)
ANABLMDALI

DOKMEONIIIALTINDAROMAMPARATORLUKDNEMNDE
MERMERKULLANIMI
MPARATORLUKYNETMNDEKANADOLUMERMER
OCAKLARININLETMESTRATEJSVEORGANZASYONU

DoktoraTezi

TulgaAlbustanlolu

TezDanman
Prof.Dr.Cokunzgnel

Ankara2006
ii

T.C.
ANKARANVERSTES
SOSYALBLMLERENSTTS
ARKEOLOJ(KLASKARKEOLOJ)
ANABLMDALI

DOKMEONIIIALTINDAROMAMPARATORLUKDNEMNDE
MERMERKULLANIMI
MPARATORLUKYNETMNDEKANADOLUMERMER
OCAKLARININLETMESTRATEJSVEORGANZASYONU

DoktoraTezi

TezDanman:

TezJrisiyeleri
AdveSoyad

mzas

...

TezSnavTarihi
iii

NDEKLER

ZETABSTRACT
NSZ

LEVHALAR

vii

KISALTMALAR

xiii

BLMI
Giri

MermerretimTeknolojisi

BloklarnTanmasvehracatmkanlar

MermerinYapsalzellikleriveKullanmAlanlar

AnadoludaRomaEyaletYnetimiveMermerOcaklarnnOrganizasyonu

11

mparatorlukMerkezindeMermerYnetimiveAnadoluMermerann
Geliimi
17
OcakOrganizasyonununBelirlenmesindeYaztlarnRol

27

BLMII
MermerTanmOluumuveYapsalzellikler i

37

SedimanterMermerler(TortulMermerler )

40

MagmatikMermerler

41

MetamorfikMermerler

41

BLMIII
mparator lukOcaklarnnretimPotansiyeli

48

BLMIV
OcakOrganizasyonuveYaztlar

60

iv

BLMV
YaztlarnncelemeveDeer lendir meYntemiYaztlarn
Deer lendirilmesindeAnalkeler

73

..200500AnadoludaSiyasalGelimeler

75

RomaHukukununTarihselGeliimiveUygulamaAlan

80

RomaHukukununTemelYapsalzellikleri

83

AnadoludaRomaEyaletdaresi

89

AnadoludaSosyalveKltrelYaamEkonomik
DurumveMermerMimarisi

92

BLMVI
YaztTipler iveOcakletmeOrganizasyonu

104

I.TipYaztlar:MteahhitlikMessesesiYer leikBirr etimBiimi

104

II.TipYaztlar:MermerOcaklarnnReorganizasyonu

114

Locus

118

Bracchium

127

YaztlardaTarihUnsuru

133

Recensitum

138

RMA

141

VFR

145

eitlisimKsaltmalarveyamzalar

146

IIII.TipYaztlar:YenibirletmeRejimiveOcakOrganizasyonu

150

Caesura

150

Reprobatum

160

CommveCom

160

Officina

161

BLMVII
DokimeionOcakOrganizasyonuKapsamnda
KabalemeveSanatAtlyeleri

165

BLMVIII
Romamparator lukYnetimindekiAnadolu
YaztlMermerOcaklar

185

Dokimeion(scehisar)

185

DokimeionOcakYaztlar

197

Prokonnesos(MarmaraAdas)

268

ProkonnesosOcakYaztlar

280

Teos(Sack/Seferihisar)

293

TeosOcakYaztlar

302

BLMIX
Sonu

308

BLMX
zetSummar y

335

BLMXI
Referanslar

345

Levhalar

373

vi

AlbustanloluTulga,DokimeionIAltndaRomamparator lukDneminde
MermerKullanm:mparator lukYnetimindekiAnadoluMermer
OcaklarnnletmeStratejisiveOrganizasyonu,DoktoraTezi,Danman:
Prof.Dr.Cokunzgnel,416s.
ZET
RomadaAugustuslabalayanimparator lukidaresinceoluturulanuzunsreli
sulh ve huzur dnemi (pax romana ) ekonomik, sosyal ve kltrel kazanmlar
eldeedilmesindenemlibiretkenolmutur:(..31.S.68)AugustusveIulio
Claudiuslar dneminde zor lu sava yllarnn izleri silinir ken, Flaviuslar ve
Antoninler dneminde (68192) ekonomik r efahla bir likte Roma ve Anadolu
kltr lerinin karlkl etkileimleriyle yeni bir yaam, kltr ve sanat
anlaynngelitiigrlyor.Roma imparator lukidar esininI.yzylboyunca
mer mer ocaklarnn mteahhit eliyle iletilmesi yolunu tercih etmi olduu
anlalyor. I.yzyln sonlarna doru imparator luk ocaklarnn mteahhit
araclyla iletilmesi gelenei zamanla ter k ediler ek, idarenin r etimdeki
kontrol ve inisiyatifinin artt grlyor. Yaztlar sayesinde bir tan retim
tarihi,hangiocaktanretildiir etimvekontr olilemlerininkimlertarafndan
ger ekletirildii, ocaklarn organizasyonu ve ileyiler iyle ilgili bilgiler elde
edilebilmektedir. Baz ocaklarda yaztlara hi rastlanmazken bazlarnda ise
sistematikbir ekildeyaztretilmiolmasn belir libir kanedenebalayarak
durumu aklamak her ne kadar yeter li olamamaktadr. Snr l saydaki baz
yaztlar ise kriptik kodlar veya monogr amlar eklindedir. Ocaklar n
mteahhitler yannda ve onlar la birlikte, dor udan imparator luk ynetimince
iletilmeye balanmasyla, yaztlarn biim ve ieriinde byk deiiklikler
meydana gelmitir. Ocaklarn retim teknolojisinde, jeolojik artlardan
kaynaklanan bir takm kk far kllklar bulunsa da, genelde tm
imparator luk

ocaklarnda

organizasyonun

ayn

biimde

ekillendii

imparator luk ynetimince retim, denetim ve sevkyatn btn mer mer

ocaklariinbenzerbirer eveiindedzenlenmiolduuanlalyor.
Anahtar Szckler: Roma Mermeri, Mer mer Ocaklar, Dokimeion, Ocak
Yaztlar,MermerOrganizasyonu.

vii

Albustanlolu Tulga, The Marble Usage in the Light of Docimium in the

RomanEmpireTheOperationStrategyandOrganizationofAnatolianMarble
Quar riesunderRomanImperialRule,Ph.D.Thesis,Advisor:Prof.Dr.Cokun
zgnel,416p.

ABSTRACT
AftertheestablishmentofRomanpeace(PaxRomana)Thepossibilitiesarised
torecovertheeconomicalandculturalactivitiesofGreeceandAnatolia.Inthe
period of Augustus and Iulio Claudians (31 B.C.68 A.D.) a gradual recover y
was realisedaftera longtimeofgr eatdistr ess.Theexistenceofquar rymar ks
which were carved or painted on the quary blocs are the major evidence in
resolvingthesystemoforganization.Thesemar kshaddifferentfunctions.The
more abbreviated mar ks pertained to some internal accounting or control
system.Othermar ksshowingthecontractorsname,akindofserialnumber,a
consular dateandsomeotherinfor mationwhichvariedaccordingtothequar r y
or the period. The system was in complete pr actice before the end of the fir st
century A.D. The term nationalization indicates state owner ship of the major
sour ces of supply which meant taking them under the imperial control.
Docimiumhasthemostextensiveepigraphicaldocumentationofalltheimperial
quar ries.Asthemarble,beinganewmaterial,spreadallovertheEmpireby
theRomansystemtheneedforskilledcr aftsmanaroseinthear easwher ewas
no previous tradition of skilled marble working. This problem solved with the
availability of the specialized wokmen at some quar ries. In many case, as
inscriptionsreveal,therewasatightcontroloverthelargepartoftheoutputof
both monolithic blocs and carved ar chitectural pieces and sar cophagi, to
eliminatetheunsatisfactorywor kmanship.
KeyWords:RomanMarble,MarbleQuar ries,Docimium,Quar ryInscriptions,
MarbleOrganization.

viii

NSZ
Mermerin bir cins hammadde olarak ele alnp Arkeoloji bilimi kapsamnda
incelenmesi ilgi ekici bir gelime olmutur. Zira, arkeolojik adan nemli olan
husus gz nne alnan herhangi bir objenin retildii malzemenin cins ve
niteliinden daha ok rnn tarihsel sre iindeki yeri ve nemidir. rnn
tarihsel kapsamda tad karakteristik zellikler ncelikle ele alnarak, inceleme
amacna uygun birtakm sonulara ulalmaya allrken mermer konusunun daha
farklbirekildeelealndgrlyor.nceleriamatrcebiryaklamlaaratrlan
mermerocaklar ve mermerle ilgilieitlikonular,zellikleson yzyl iinde bilim
adamlartarafndanartanbirilgiylesistematikbirekildeincelenmeyebalanmtr.

Mermer, gerek hava artlarna kar dayanakl olmas gerekse bir yap malzemesi
olarakyksekyktamakapasitesinedeniyle,herzamanncelikletercihedilenbir
ta tr olmu, sanatsal yaklam ve estetiin ar bast her alanda, rakipsiz bir
malzeme olma zelliini korumutur. lk bakta biraz abartl grnse de, mermer
kullanmalannnyaygnlvekullanmbiimitoplumlarngelimilikdzeyininbir
gstergesi olarak kabul edilebilir. Gerekten, sanatsal yorum ve estetii mermer
kadar bnyesinde tayabilen ve arpc bir ekilde gz nne serebilen bir baka
malzeme daha yoktur. Bu nedenle zenginliin artt, kltrel birikimin geliip
yaamn renklendii tm toplumlarda mermer lahit retiminden, antsal yaplarn
inasna kadar uzanan her alanda deimez bir malzeme olmutur. zellikle antik
alarda mermer kullanmyla kltrel birikim ve zenginliin birebir lde
balantlolduusylenebilir.

BualmaileRomamparatorlukdnemiAnadoluMermerOcaklarnniletmeve
retim stratejisi ile ocak organizasyonu, Dokimeion ocaklar esas alnmak suretiyle
incelenmeye allmtr. Burada retim stratejisinin zaman iindeki deiimi ve
bunaparalelolarak,ocakorganizasyonununnaslekillendiiaratrlmolup,bir

zorunluluk bulunmad srece mermer retim teknolojisi, gibi teknik konularla

yaztlarnbirblmincelemekapsamdndabraklmtr.

retim stratejisiyle hangi rnn hangi sreler iinde nasl ve ne miktarda

retileceiocakorganizasyonuiledebustratejiyigerekletirebilecekuzmanlama
ile yetki ve sorumluluk dalmn kapsayan bir yaplanma biimi belirtilmek
istenmitir. Prensip olarak retim stratejisi dorudan doruya tketim ve talep ile
ilgilidir. Bu anlamda ocak ynetiminin talep edilen rnn cins ve miktarndan
bamsz olarak tutarl bir iletme stratejisi belirlemesine olanak yoktur. Aksine bir
davran halinde ya retim fazlas mermer ynlar oluacak veya retimdeki
yetersizlik nedeniyle talepler, cins, miktar ve kalite itibariyle zamannda
karlanamayacaktr.Buradaoptimumzmzaman iindezevklerdekideiim ve
yeni imar alanlarnn almas gibi nedenlerle talep miktarnda meydana gelecek
gelimelerecevap verecek birretimstratejisi ilebustratejiyiuygulamayakoyacak
birocakorganizasyonununkurulmasylasalanabilecektir.

Zengin mermer yataklarna sahip olan Anadoluda mermer retimi ve ocak

organizasyonukonusununaratrlmasnnayrcalklbiryeriolduunapheyoktur.
Bylece mermer oca gibi kk apl bir iletme erevesinde bile olsa Roma
mparatorluk ynetiminin deien artlara nasl uyum salad, zamann deer
yarglarna ve ihtiyalarna cevap vermedeki baars da somut olarak
deerlendirilmiolacaktr.

I.yzyln sonlarndan itibaren mermer retim alanndaki gelimeleri belgeleyen

yaztlardananlaldnagrebalangtaretim,ocakiletmehakkn imparatorluk
idaresinden alan mteahhitlerce gerekletirilirken daha sonra imparatorluk
ynetimininmteahhitleryannda,dorudanretimfaaliyetlerinekatldgrlyor.
Bu durumda lkemiz ynnden yabancs olmadmz Kamu ktisadi Teebbsleri
yanndazelTeebbsnyeraldKarmaEkonomiDzenininyaklakikibinyl
araylaayntopraklardagereklemiolduusylenebilir.

ii

Anadolu ve Yunanistann Romaya baml hale gelmesi gibi siyasal kazanmlar

sonucunda, gerek Romada gerekse eyaletlerde sosyal ve kltrel yaamda kkl
deiimler meydana gelmitir. Bu gelimenin en nemli nedeni, Roma ile
imparatorlua yeni balanan lkeler arasnda bata ehircilik ve sanat olmak zere
eitli dallarda birikimli ve yetimi kiilerin karlkl yer deitirmi olmasdr.
rnein Romada ithal edilen mermeri ileyecek ustalarn bulunmamas nedeniyle,
imar faaliyetlerinde Anadolu ve Yunanistan kkenli mermer ustalarnn yer ald
grlyor.

Buanlamdatoplumlarda meydanagelendeiimin nitelikvekapsamnn belirtmesi

bakmndan Augustusun Tuladan Bir ehir Buldum, Mermerden Bir ehir

Brakyorum (Urbem Latericium Invenit, Marmoream Reliquit) sz yeni yaam

biimine hakim olan zenginlik ve estetik anlaynn bir ifadesi olarak kabul
edilebilir. Romann yeni batan inas denilebilecek apta yrtlen bu imar
faaliyetleri ile mermer tketiminde byk bir artn meydana geldii anlalyor.
Ocaklarndamermertalebindeortayakanbubykartkarlayabilecekekilde
yenidenorganizeolduklarnapheyoktur.

Ocaksahalarndatamveyayarilenmidurumdaeitlimimarielemanlarla,lahitve
heykel gibi sanatsal rnlerin bulunmu olmas ocaklarn iinde veya yakn
evresindeeitlikalitedeilemeyapansanatatlyeleribulunduunugstermektedir.
Sz konusu rnlerdeki teknik ve estetik anlay seviyesine bakarak ileme
atlyelerindenbazlarnnatlyekavramnaarakbirokulkimliikazanmolduu
sylenebilir. Gerekten de kendilerini Dokimeionlu olarak isimlendiren iki gezgin
heykelustasnn varlDokimeiondaokulstatsnde birheykeltralkatlyesinin
bulunduunun kant olarak kabul edilebilir. Aratrmann ilgili blmlerinde ocak
organizasyonu kapsamnda yer alan heykeltralk ve sanat atlyelerinin yerleri ve
retim standartlar konusunda ileri srlen eitli grlerden yararlanlarak bir
sonucaulalmayaallmtr.

iii

Strateji ve Organizasyon gibi kavramlarn l tart gibi fiziksel byklklerle

aklanamayacana phe yoktur. rnein herhangi bir ocan byklnden
hareketle ocan retim kapasitesi hakknda bir tahminde bulunulabilirse de ocan
boyutlarndan yararlanlarak retim teknolojisi veya ocak organizasyonunu
belirlemek mmkn deildir. Bu nedenle epigrafik kaynaklarn dnda kalan
verilerin konunun aklanmas ve deerlendirilmesinde ya hi yarar olmamtr ya
da ok snrl kalmtr. Dier yandan epigrafik kaynaklarn ocaklar arasnda
homojen bir dalm gstermemesi, antik ocaklarn byk ounluunda yazt
bulunmamasveyaokazsaydayazteldeedilmiolmasdakonununincelenmesini
gletirmi ve ou yerde kapsaml ve kesin sonulara ulamay imkansz hale
getirmitir. Epigrafik kaynak zenginlii bakmndan Dokimeion ocaklarnn
ayrcalkl ve nemli bir yeri vardr. Bu nedenle Dokimeion ocaklar, incelemenin
odaknoktasnoluturmutur.

Yaztlardan sonra gelen ikinci nemli kaynak ise ocak evresinde ve dkm
sahalarnda bulunmu olan skarta malzemedir. Ham durumda veya eitli ileme
kademelerinde bulunan butalarn skartayaayrlma nedenleri esas itibariyle tata
atlak veya boluk bulunmas gibi malzemedeki yapsal yetersizlikler ile ileme
hatalar, zevk ve tercihlerdeki deiimler, sipariin sonradan iptal edilmesi veya
rnnseriretimfazlasolarakeldekalmaseklindesralanabilir.Bufaktrlerden
her birinin belli bir dneme ait toplam skarta malzeme miktar iindeki greceli
arl ile bunun zaman iinde deiimini tutarl bir ekilde belirlemeye imkan
olmadndan sz konusu skartaya ayrlma nedenlerinin, toplam skarta miktar
iindeki paylarnn zamanla deimedii kabul edilmitir. Bylece belli bir
dnemdeki skartaya ayrlan para miktar toplam retim miktarnn belirleyici
unsurukonumunagelmiveatkmalzememiktarndakidnemleritibariyledeiim,
retimmiktarndakideiiminbirlsolarakkabuledilmitir.Ancak,buradasz
konusuolanmiktarlarelbettemutlakdeerlerdeil,grecelideerlerdir.

iv

Bu almada atk malzeme deerlendirilmesinde gz nne alnan kstaslar yle

sralanabilir:Zamanzamankesintiyeuramolsada,genellikleocaklarnyaklak
iki bin yldr farkl iletmeciler tarafndan deiik biimlerde iletilmi olmas
nedeniyle herhangi bir para hakknda sadece iinde yer ald atk malzeme
kombinasyonunabakarakkesinyarglaravarmakyanltcsonulardourabilecektir.
Bir mermer bloun, uzun yllar, bir rt tabakas altnda kalmas halinde zerinde
hemen hibir ypranma grlmemesine karlk, parann dorudan atmosferik
artlaramaruzkalmashalindebozulmahzlanmaktadr.Bunedenletanatmosferik
artlardan korunma biimi ve karld yer, dikkate alnmadan, sadece renkteki
matlamaya veya kristal yapsndaki bozulmaya bakarak, ta tarihlendirmeye
almakoukereyanltcsonularverecektir.

Dokimeion (scehisar) merkez olmak zere, yaklak otuz kilometre yarapl bir
ember iinde kalan alandaki yaplarda antik dnemlere ait irili ufakl eitli
rnlerin bulunduu grlyor. Stun, stun tamburu, kaide gibi eitli mimari
elemanlarla yar ilenmi haldeki bloklarn ve lahit kapa gibi paralarn eitli
amalarla kullanlm olmas, ocaklardaki skarta malzemenin deiik zamanlarda
kire yapmnda da kullanlm olabileceini akla getirmektedir. Bu durumda
ocaklarda elde edilen ilenmi malzeme trlerine bakarak, bunlarn toplam retim
iindeki paylar hakknda gvenilir sonular karmaya da imkan olmad
anlalyor.

Gnmzde ocaklar zel sektr tarafndan iletilmektedir. Kr zel sektrn temel

amacdr. Bu nedenle ocakta incelemede bulunmak amacyla, iletmeciden iletme
projesi dnda bir alma yapmasn istemek mmkn deildir. Zira iletmeci
tarafndan yrtlen almalar bir kurtarma kazs deil, bir retim faaliyetidir.
Ancak, bu retim almalarna paralel olarak bir ksm arkeolojik verinin tahrip
olduuna phe yoktur. Burada, iletmecinin ve alanlarn sorumluluk duygusu
iinde ve iyi niyetle davranmasn beklemekten baka yaplacak bir ey yoktur.
Nitekim iletmecilerin olumlu tutum ve davranlar sayesinde scehisarda ve
MarmaraAdasndaakhavamzelerininkurulmuolduugrlyor.

Ocak sahalarnda, sistemli bir aratrma yapmak iin, zorunlu olarak mekanik gce
ihtiyaduyulmas ve iin maliportresinin byk olmas nedeniyleocaklardakiisel
giriimlerimle elde edebildiim kazanmlarn ok snrl kaldn itiraf etmek
zorundaym. Konunun zelliinden kaynaklanan bu glklere ramen mermer
oca, organizasyon, retim, tketim, mimari gibi ok deiik alanlarda yaplm
olan aratrmalardan yararlanlarak, konu btnleyici bir anlayla ele alnmak
suretiyle tutarl bir sonuca ulalmaya allm yorum ve deerlendirmeler
arasndaki eliki ve farkllklarn giderilmesi amacyla gerektiinde deiik
tekniklerden yararlanma yolunagidilmitir.rneineitlikayatrlerinin mermer
olarak kabul edilmesi nedeniyle aslnda teknik dzeyde bir konu olmasna ramen
mermerin belirlenmesi zorunlu hale gelmi organizasyonda grev alan kiilerin
hukuki statlerini belirlemek ve bu konudaki karmaalar nlemek amacyla Roma
hukukunun tarihsel geliimi ve uygulanma yntemi de zorunlu olarak aratrma
kapsamna alnmtr. Bu yaps itibariyle, aratrmann, Roma dnemi Anadolu
mermer ocaklar konusuna ilgi duyanlar iin btnleyici bir kaynak olacan mit
ediyorum.

Bu almada destek ve yardmlarn esirgemeyen sayn hocam Prof.Dr. Cokun

zgnele,mermerkonusunuaratrmamiinbenitevikedensaynhocamProf.Dr.
CevdetBayburtluoluna,fikirlerivekonuyaolanilgisiileherzamanyanmdaolan
Do.Dr.KutalmGrkayateekkrborbilirim.

vi

LEVHALAR

LevhaI

Perge,EphesosveSardespavonazettocinsistunlar

LevhaII

Ostia Liman Plan, R. Meiggs, Roman Ostia , Oxford

1973,

LevhaIII

Roma Mermer Ocaklar, Dolci E., 1989, Il marmo

nella civilita romana: La produzione e il commercio,

Carrara Sodini J.P., 2002, Marble and Stoneworking
in Byzantium, SeventhFifteenth Centuries,, The

Economic History of Byzantium: From the Seventh

through the Fifteenth Century, Ed.Angeliki E. Laiou,
Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Washington,s.132133

LevhaIV

DokimeionSikkeleri,DrewBearT., 2002,

Afyonkarahisar,CiltI,RomaDneminde
Afyonkarahisar,Kocatepeniversitesi,
Afyonkarahisar,s.107)

LevhaV

scehisarda bulunmu olan yar bitirilmi lahit

kapaklarn gsteren plan. Fant J.C.,1985 Four
Unfinished Sarcophagus Lids in the Quarries at
Docimium andthe imperialquarrysystem inPhrygia,

AJA89,s. 657
LevhaVI

scehisarda bulunmu olan yar bitirilmi lahit kapak

fotoraflar,

Fant J.C.,1985 Four Unfinished

SarcophagusLidsintheQuarriesatDocimiumandthe
imperial quarry system in Phrygia, AJA 89, Plate 73,

74ve75

vii

LevhaVII

Dakyal Esirlere ait Fotoraflar. Waelkens M., 1985b

From a Phrygian Quarry: the Provenance of the

Statue of the Dacian Prisoners in Trajan Forum at
Rome. AJA 89, Plate71ve72
LevhaVIII

ConstantineKemeri

LevhaIX

Afyonkarahisar Mzesi scehisardan getirilen yar

bitirilmiheykeller.

LevhaX

Yardmseveroban LetoveocukHeykelcii,
ClevelandMuseumofArtCollection,No:1965.241,
S.270280(Dokimeion) AlmanyazelKoleksiyonu,
Yk:29,5cm,WeberKunsthandel GmbH(Dokimeion)

LevhaXI

ParthiazaferiansnaPaletinetepesineS.20ylnda
dikilenbronztripodutayan pavonazettovenero

anticocinsmermerlerkullanlarakyaplmheykel
grubu.PaolucciF.,2003,RomadiMarmoIcolari
dellImpero,Archeologia Viva,AnnoXXII.No.97,
s.2627

LevhaXII

AfyonkarahisarveevresiJeolojikHaritas.Harita
GenelMdrl1:100.000lekliAfyonkarahisarve
evresiJeolojiHaritas,Ankara1964,Kompilasyonu
DerleyenHamitN.Pamir

LevhaXIII

Caesura veyaOfficina yaait?Stel RomaMilli

MzesindebulunanII.yzylaaittaoperasyonunu
gsterenrlyef,PaolucciF.,2003,RomadiMarmoI
colaridellImpero, Archeologia Viva,AnnoII.No.97,
s.47

viii

LevhaXIV

Dokimeionveevresi(TarihselCorafya),Drew Bear
T., 2002, Afyonkarahisar,CiltI,RomaDneminde
Afyonkarahisar,Kocatepeniversitesi,
Afyonkarahisar,s.111

LevhaXV

BazilikaIulia,BazilikaAemeliaveMarsUltor
Tapna

LevhaXVI

AfyonkarahisarMzesi,scehisardangetirilmibloklar

LevhaXVII

scehisardan getirilen bloklar iin Afyonkarahisar

Mzesitarafndanoluturulansergilemealan.(2000)

LevhaXVIII

scehisar Afyonkarahisar devlet karayolu, scehisar

lesindeki Ocaklardan getirilen bloklarn sergileme
alan.(2004)(scehisarAkHavaMzesi)

LevhaXIX

scehisar lesindeki Ocaklardan getirilen bloklarn

sergilemealan(scehisarAkHavaMzesi)

LevhaXX

AkHavaMzesindesergilenenYaztlBloklar

LevhaXXI

scehisar Ak Hava Mzesi Park ve Kprs. Ak

HavaMzesiParkndasergilenenbloklar.

LevhaXXII

scehisarmermerocaklar(GenelGrnm)
Demireller Oca ve gnderilmeyi bekleyen gnmz
bloklar. Demireller Mermer Oca (Ocak ykseklii
7580m.)

LevhaXXIII

scehisarOcaklarndaBlokKesimi

ix

LevhaXXIV

Antik Bacakale Oca. (Alimolu Oca) Bacakale

Oca Girii ve Ocaklardan karlan Roma dnemi
malzemesi (Stunlar). Roma dneminde youn olarak
kullanlanBacakaleOcakblgesi

LevhaXXV

BacakaleOcaGenelgrnmveblokkarma

LevhaXXVI

BacakaleOca.Gnmzdemermerkarlmaktaolan
blge. Bacakale Oca antik paralarn depoland
blge.

LevhaXXVII

BacakaleOca PavanezettoCinsiBloklar

LevhaXXVIII

Bacakale Oca Genel Grnm. Antik paralarn

depolandblge.

LevhaXIX

Antikdnemkarmaizlerininbulunduuocakblgesi.
Bacakale Ocann yukardan grnts. Ocaa ismini
verendoalbacalar.

LevhaXXX

BacakaleOcanngenelgrnts.Bacakaleninterk
edilmi blok karma blgesi. Civarda bulunan antik
bloklar.Modernbloklarndepolanmayeri.

LevhaXXXI

Prokonnesos Plan, The Quarry Inscriptions of

Prokonnesos, . Herrmann, N. Herz and R. Newman
(ed.)iinde, ASMOSIA5,InterdisciplinaryStudieson
Ancient Stone Proceedings of the Fifth International
ConferenceoftheAssociationfortheStudyofMarble
and Other Stones in Antiquity, Museum of Fine Arts,
Boston, June 1998, s. 1 Teos Plan, Fant J.C., 1989b
Poikiloilithoi:theanomalouseconomicsoftheRoman
imperial marble quarry at Teos, in The Greek
x

RenaissanceintheRomanempire.PapersfromtheXth
BritishMuseumClassicalCollequium(BICSSuppl.55,
)London.Plate70Fig.3

LevhaXXXII

Konsl Listesi: mparatorluk ailesine ait, Fant, J.C.,

1989a,CavumAntrumPhrygiae.TheOrganizationand

OperationsoftheRomanImperialMarbleQuarriesin
Phrygia ,BAR,S482,Oxford,s.262264
LevhaXXXIII

Konsl simleri: zel kiilere ait, Fant, J.C., 1989a,

Cavum Antrum Phrygiae. The Organization and

OperationsoftheRomanImperialMarbleQuarriesin
Phrygia ,BAR,S482,Oxford,s.265268
LevhaXXXIV

TeosKaragl

LevhaXXXV

KaraglOcakAlanveTeosMermeri

LevhaXXXVI

TeosKaraglOcaksahasyaknndabraklmbloklar
I

LevhaXXXVII

TeosKaraglOcaksahasyaknndabraklmbloklar
II

LevhaXXXVIII

TeosKaraglyaztlBloklarI

LevhaXXXIX

TeosKaraglyaztlBloklarII

LevhaXXXX

TeosKaraglyaztlBloklarIII

LevhaXXXXI

TeosKaraglyaztlBloklarII

xi

LevhaXXXXII

AntikMermerCinsleriI,PaolucciF.,2003,Romadi
MarmoIcolaridellImpero,ArcheologiaViva,Anno

XXII.No.97,s.3233
LevhaXXXXIII

AntikMermerCinsleriII, Paolucci F.,2003,Romadi

MarmoIcolaridellImpero,ArcheologiaViva,Anno

XXII.No.97,s.32 33
LevhaXXXI

AntikMermerCinsleriIII,CoarelliF,1997, Roma ,
Milano.s.365

xii

KISALTMALAR

AA

ArchologischerAnzeiger

ABull

TheArtBulletin

AJ A

AmericanJournalofArchaeology

AM

MitteilungendesDeutschenArchologischenInstituts.
AthenischeAbteilung

AMM

AnadoluMedeniyetleriMzesiYll

AnnArbor

UniversityofMichiganAnnArbor

AnnIst

AnnalidellIstitutodiCorrispondenzaArcheologica

AnatAnt

AnatoliaAntica

AnatSt

AnatolianStudies

Ar kTop

ArkeometriSonularToplants

ASMOSIA

AssociationfortheStudyof MarbleandOtherStonesIn
Antiquity

BAR

BritishArcheologicalReports

BCH

BulletindeCorrespondanceHellenique

BEFAR

BibliotquedesEcolesFranaisesdAthensetRoma

BSA

AnnualoftheBritishSchoolatAthens

BSR

PapersoftheBritishSchoolatRome

CIL

CorpusInscriptionumLatinarum

DissPontAcc

DissertazionidellaPontificiaAccademiaRomanadi
Archeologia

DdA

DialoghidiArcheologia

ECD

EgeniversitesiCorafyaDergisi

EpigAnat

EpigrafiaAnatolica

GEFD

GaziniversitesiEitimFakltesiDergisi

IJ NA

InternationalJournalofNauticaArcheologyandUnderwater
Exploration

TVY

stanbulTeknikniversitesiVakfYaynlar

J DAI

Jahrbuch desDeutschenArchologischenInsititut

J RA

JournaloftheRomanArchaeology

xiii

J HS

JournalofHellenicStudies

J RS

JournalofRomanStudies

MEFR

MlangesdelEcoleFranaisedeRome

MEFRA

MlangesdelEcoleFranaisedeRome.Antiquity

MemAmAcc

MemoirsoftheAmericanAcademyinRome

PBA

ProceedingsoftheBritishAcademy

SmithRep

SmithsonianReport

StudMisc

StudiMiscellanei

RendPontAcc

RendicontidellaPontificiaAccademiaRomanadi
Archeologicia

TAD

TrkArkeolojiDergisi

ZPE

ZeitsSchriftFrPapyrolgieundEpigraphik

xiv

BLMI
Giri

Mermerr etimTeknolojisi

Mermerretimi ve ilenmesi emekyoun birzellie sahiptir.Gelimi makine ve

aletlerinkullanldgnmzdebile,retimbuyapsnkorumayadevametmitir.
zellikle antik dnemlerde insan gc ve emek unsurunun daima birinci planda
kaldnapheyoktur.

Mermer retimindeki ilk basamak ihtiyaca uygun niteliklere sahip olan tan
bulunmasdr.Bundansonrakarlacakbloun boyutlarylaanakayadankoparlma
biimi belirlenecek ve retim en az emek ve en az fire verecek ekilde
gerekletirilmeye allacaktr. Bloklar ana kayadan genellikle katmanlar veya
basamaklar oluturularak koparlmtr.(Levha XXII, Resim 35) Bu yntem
sayesinde iilik hatalarendk seviyedekalrkenanakayadansklen bloklarn
nakliyesi de bir lde kolaylamtr. Bloklarn ana kayadan koparlmasnda iki
metot kullanlmtr: Birinci metot, tata sl gerilmeler yaratlarak tan
atlatlmasdr.Buteknikletazerindebirdoruboyuncaateyaklp,tayeterince
stldktan sonra bu blgeye souk su dklerek ta belirlenen hat boyunca
atlatlmtr. Msrda bu tekniin biraz daha deiik bir ekilde uyguland
anlalyor Blok zerinde ate yaklmas yerine ta zerine belirlenen hat boyunca
kzgntulalarkonularakta stlmtr.Ancak stmatekniinin mermerin yapsn
bozmas yannda byk miktarda zayiata sebep olmas nedeniyle zorunlu haller
dndaokfazlauygulanmamtr.kincimetotkesici,deliciveparalaycaletler
yardmyla, mermerin ana kayayla balantsnn kesilmesidir. Bloun evresinde
alantraneleryerinegreancakbiraletinalmasnaimkanverecekkadar(2030
cm) dar olabildii gibi, iine bir insann sabilecei kadar (5060 cm) de
olabiliyordu. Bloun ana kayayla balantsnn kesilmesinde krc ve paralayc
aletler yannda kesici hzarlar da kullanlmtr. Hzarn kesme etkinliini artrmak
amacylakesmearalnasulukumdklmtr.Gnmzdedekesicieliktel ile
birlikte kumlama ilemi ayn ekilde devam etmektedir. Dey dorultuda evreyle

balantskesilenbloktabandankamalarvastasylakopartlmtr.Kamayuvalarnn
derinliivesklblounanakayayabalanbiimineveblounboyutlarnagre
farkllklar gsterse de, genellikle kullanlan kama saysnda zaman iinde bir art
olduu grlyor. Demir kamalar yannda tahta kamalara su emdirilerek, tahtann
genlemesi yoluyla tan atlatlarak koparlmas tekniinin de zaman zaman
kullanlmolduuanlalyor.1

Ocaklarda, mermerin ana kayadan koparlmas ve ilenmesi dnlenin aksine

standart bir uygulama eklinde yrtlmemitir. Bu durum gemite olduu gibi
gnmzde de byledir. Tan sertlii, krlganl yapdaki homojenlik veya
tabakalama gibi zellikler tan karlmasnda olduu kadar, ilenmesinde de her
zamandzenleyicifaktrlerolmutur.Ancakdahadanemlisikarmaeklinekarar
verecek olan ocak ustasnn yeteneidir. Bnyesinde atlaklar olumadan, homojen
yapdabirblounbtnolarakkarlmassonderecenemlidir.Yekparekarlma
olana varken bir bloun paralanmas en azndan kaynak israf demektir.
karlacak bloun boyutlarnn belirlenmesi bu nedenle kritik bir nem
tamaktadr.Eeryapdatabakalamavarsaveblokboyutlarkkse,oklukama
yerine tek bir kama kullanlmas uygun olabilir. Bu konuda ocak ustasnn
(mhendisinin)tutarlvedorubirkararvermesihalindehemskmeiikolaylaacak
hem de temiz bir yzey elde edilecektir. Ana kayadan koparlan mermer blok
bnyedemikroskobikdzeydeatlamalarolabileceiiinyuvarlanarakveyaatlarak
deil, konumuna en uygun bir tama metoduyla depo veya ileme sahasna
tanmtr. Dokimeion mermer ocaklarnda tama iinin son derece zenli bir
ekilde yrtlm olduu anlalyor. Genellikle blok karld yerde kaba
ilemeye tabi tutularak, fazlalklar atlm ve nakliye ii byk lde
kolaylatrlmtr.

BloklarnTanmasvehracatmkanlar

Tamaileminebalamadannceocandepolamaalannauzakl,blokbykl
ve geometrik yaps, kullanm yeri gibi faktrler gz nne alnarak mermerin
1

Ocaktanbloklarnkarlmalarileilgiliolarak:O,Bingl., ArkeolojikMimarideTa,Ankara,2004,
s.2632

tamaya uygun hale getirilmesi gerekecektir. Ocak sahasnda yeterince geni bir
alann bulunmas halinde genellikle ayr bir depolama sahasna ihtiya
duyulmamtr.Ancak,ocaktayeterlibyklktebiralannbulunmamasveyaocak
sahasnn eimli olmas ve zellikle ykleme yerinin ocak ve depolama sahasna
uzak olmas durumunda tama iin gerekli ilemlerin ocak iinde tamamlanmas
zorunlu hale gelmitir.2 Burada nemli olan, en az emekle tama ileminin
gerekletirilmesidir. Bunun iin yaplacak ilk i, bloun kullanm llerine
getirilerek gereksiz malzemenin tanmasn nlemektir.3 Bu amala bir stun veya
lahde kabaca bir form verilerek ta ilenmitir. Malzemelerde srekliliin kesintiye
uradke,kenarveublmlerdeigerilmeleryounlaacandan,malzemenin
statikveyadinamikbirykaltndakalmashalindebublgelerdekrlmalar,atlama
ve dalmalar meydana gelecei gz nne alnarak tama boyutlarna indirilen
bloklarda keskin keler dzeltilip, yumuatlmtr. Prokonnesosda bulunan
monoblok stunlarn her iki ucunda yer alan 1.52 cm yksekliindeki emberlerin
tama srasnda gvdenin zarar grmesini nlemek amacyla braklm olduu
anlalyor.4

Mermerinocaktandepolamaveya yklemesahasnatanmasndakullanlanulam
yollariinstandartbirmodelingelitirilmiolduunusylemekgtr.Zirayollarn
yaps, tanacak bloklarn boyut ve arlna, kullanlan tama aracna, blgenin
iklim artlarna, topran yapsna, arazinin eimine ve blgede kazanlm olan
tecrbeyebalolarakdeiimgstermitir.Genellikleulamyollarzerindekirt
tabakaskalnlnn2030cmdenazolmadanlalyor.rtyapmndaevrede
uygunmalzemebulunmamashalindemermerocaartkrmatalarkullanlmtr.

Didyma ve Pentelik ocaklarnda bu tarzda ina edilmi yollara rastlanlmtr.

Engebeli arazide kk ukurlar doldurulmu, tepecikler dzeltilmitir.
Yksekliklerin fazla, ukurlarn derin ve geni olmas durumunda yollar, tepe

WurchKozelj, M.,MethodsofTransportingBlocsinAntiquity,Clasical Marble:Geochemistry,

Technology,Trade.(NATOASISeriesVol:1)Dordrecht/London/Boston,1988, s.55.
3
Ward Perkins, J.B., QuarriyinginAntiquity:Technology,TraditionandSocialChange.
ProdBrittAcad 5,1971,s.137158.
4
O.Bingl,2004,s.3637AsgariN.veDrewBearT.,TheQuarryinscriptionsofProkonnesos,
Asmosia V,1996,s.8.No:16

eteklerinde kavisler izip vadiler boyunca uzanmtr.Ulamda kullanlan aracn

kzak olmas halinde yolun kenarlar kzan kaymasn nleyici durdurucularla
tehizedilmitir.5 Penteliktaocanda yaplanaratrmalardatalarnaakotlara
tanmasnda kontrol salayc ahap direk yuvalarnn bulunmas bu varsaym
desteklemektedir. 6 Kzak hz yol kenarna aklm tahta direklere ip dolamak
suretiylekontroledilmiolmaldr.7

Bloklarn uzak mesafelere tanmasnda kullanlan kara tatlar iinde en gelimi

model tekerlekli arabalardr. Bloun byklne ve arlna gre bir ok model
gelitirilmitir. .. 333332 tarihli Eleusis Kaytlarnda stun tamburlarnn
tanmasnda

kullanlan

arabalardan

bahsedilirken,

bu

arabalarn

tetrakukloiamaxai olarakadlandrldgrlyor.8 Bloklartayc aseninstne

veya altna balanmak suretiyle tanmtr. Boyutlarn ok byk olmas halinde

bizzat, bloun kendisinin bir araba asesi gibi kullanlm olduu anlalyor.
Nitekim 7 m uzunluundaki bir aritrav blou bu ekilde tanabilmitir.9 Kk
bloklarnisedahaokikiveyadrttekerlekliarabalarlatandanlalyor.

Deniz yoluyla tamada, ykn greceli olarak kk,tama uzaklnn ksa veya
suyun sakin olmas halinde tama sal ile yaplmtr. Ykn ar ve tama
mesafesinin byk olduu durumlarda byk hacimli kayk veya gemilerden
yararlanlmtr.Didymadaelegeenbiryaztta amfiprumnous teriminin,ktaraf
yuvarlatlm gemiler iin kullanlm olduu anlalyor . Bu gemiler nden ve
arkadan rhtma yanamak suretiyle ykleme ve boaltma yapabilme imknna
sahipti.10

Adam, J.P., RomanBuilding,Materials&Techniques,London,1994,s.27.

Orlandos, A.K., LesMatriauxdeConstructionII ,Paris,1968,s.92.
7
DetaybilgiiinbknO.Bingl,2004,s.3843Martin, R., ManueldArchitectureGrecqueI,Paris,
1965s.165.
8
Orlandos, A.K., LesMatriauxdeConstruction I,Paris,1966, s. 92.
9
O.Bingl,2004,s.4747Adam. J.P, 1994,s .29. Vitruvius,MimarlkzerineOnKitap,
(ev.SunaGven),Ankara,1990, X.2
10
O.Bingl,2004,s.51
6

Bloklarn ykleme ve boaltlmasnda kullanlm olan en basit kaldrma makinesi

maniveladr.Kaldracnzellikledeniznakliyesinde,rhtmndenizseviyesinegre
dahayksekkalddurumlardasondereceyararlolduunapheyoktur.
Bu sayede byk arlklarn kaldrlmas mmkn olmutur.11 ok eitli
konstrksiyonlarnkullanldbusistemlerdetekbiranataycdirekvebiraskdan
oluan T eklindeki sistem yannda l, drtl payandal sistemlerin de
gelitirilmi olduu grlyor.12 En ok kullanlanlar tetrakwlos ve dikwlos ad
verilentiplerdir.13

Dokimeionun limanlara uzak olmas ve karayolu ulamndaki glkler nedeniyle

mermer kullanm yerine tam veya yar ilenmi ekilde gnderilmitir. Orta
AnadoludanRomayasevkyatnyapldveanadepolarnbulunduuyerSynnada
(uhut)idi.Dokimeiondaretilmiolanmermerinburadasonkontrolnyaplarak
ihracata uygun grlenlerin zerine bir numara ilenmitir. Bu numara, mermerin
ihracata uygun kalitede olduunu belirlemesi yannda blou tanmlamaya yarayan
karakteristik bir unsur olmu ayrca envanter kaytlar asndan da bir veri
oluturmutur.

Dokimeion ocaklarnn ..V.yzyldan balayarak iletildii dnlyorsa da

genelliklebtntaocaklarndaolduugibi,buradadailetmefaaliyetlerininsrekli
olduunu sylemek mmkn deildir. Ancak Anadoluda Roma egemenlii
dneminde,ocaklarnkesintisizbirekildeiletilmiolduusylenebilir.

RomaimparatorlukidaresininI.yzylboyuncamermerocaklarnnmteahhiteliyle
iletilmesi yolunu tercih etmi olduu anlalyor. Bu iletme biiminde tan,
ynetimce kabul edilmesi aamasna gelinceye kadar,ocaktaki btn faaliyetlerden
mteahhit sorumludur. Ancak, mteahhidin byk yetkilerle donatld
zannedilmemelidir. karlacak tan cins ve boyutundan tan ilenme biimine
varncaya kadar tala ilgili btn unsurlar daima idare tarafndan saptanp kontrol
11

Adam.J.P,1994,s.29.
Kozelj, T.,ExtractionofBlocsinAntiquity:SpecialMethodsofAnalysis,ClasicalMarble:
Geochemistry,Technology,Trade.Herz.N.,M.Wealkens(ed.)iinde,NATOASISeriesVol:153
Dordrecht/London/Boston,1988,s.31 39.
13
O.Bingl,2004,s.8490
12

edilmitir.Okadarki,mteahhidinteslimedeceitanfiyatnbilebelirleyemedii
anlalyor.Hernekadarbukonudakesinbirayrmbulunmasadatankabulveya
retedilmesigibitangeleceikonusundakesinkararvermeyetkisinesahipolanbir
yneticinin,dorudandeilsebiledolaylyoldanfiyatbelirlediinedepheyoktur.
..I. yzyln sonlarna doru imparatorluk ocaklarnn mteahhit araclyla
iletilmesigeleneiterkedilerek,idareninretimdekikontrolveinisiyatifininartt
grlyor. Bu gelimenin ilgin yan, yzyla varan bir iletme deneyimine
dayanarak ocak iletme biiminin zaman iinde yava yava ekillenmi olmasdr.
Bu yeni gelitirilen organizasyon modelleri sayesinde retimde hedeflenen byk
artlara ulalm olduu anlalyor. Ancak, bloklar zerindeki yaztlardan
yararlanlarak, ocak organizasyonu ve i ak konusunda olduka detayl bilgiler
elde edilmi olmasna ramen, ocakta alan iilerin says, alma sreleri gibi
teknik konularda somut veriler elde edilememitir. Dier yandan ocak alannn
bykl, birim alana den ii says, retim miktar gibi konularda tamamen
varsaymlara dayanan verilerden hareket edildiinde varlacak sonularn da ar
zorlama nedeniylegvenilirolamayacana phe yoktur.Dier yandanocaklardan
ounun antik dnemlerden gnmze kadar uzanan bir sre iinde eitli
tekniklerle iletilmi olmas nedeniyle, gemile olan balar her gn biraz daha
kopmakta ve gemie k tutabilecek verilere ulamak imkansz hale gelmektedir.
Bu bakmdan J.C.Fantn Dokimeionda yapm olduu incelemeler ve yaztlarn
zm byk deer tamaktadr. Bu incelemede sz konusu almalardan byk
ldeyararlanlmtr.

Bir malzeme olarak mermerin arkeoloji bilimi erevesinde ele alnp incelenmesi
7080 yldan daha eskiye gitmemektedir. Ancak konuya gittike artan bir ilgiyle
yaklald ve arkeolojik adan henz yeni bir alan olmasna ramen bal bana
bir ilgi oda haline geldiini sylemek mmkndr. Bugn bu konudaki bilgiler
snrl olup, arkeolojik anlamda yeterli lde arazi almas yaplmam olmas
nedeniylegvenilir vekesinsonulareldeedilememitir.yleki,kimizaman ayn
verilerden hareket edilmesine ramen ok farkl sonulara ulalabildii grlyor.
rneinzaman iinde aletlerde meydanagelendeiiklikler,takarmateknii ve
ayn bir aletin kullanlma biimindeki farkllklar nedeniyle deiik sonulara

ulalabilmektedir.14 rnein ta ilemede kullanlan bir kalem iziyle, tan ana

kayadankopartlmassrasndakullanlanbirmurizininayrtedilmesizannedildii
kadarkolaydeildir.

Ta iilii ve ta ileme sanatnn ..VII.yzyln sonlarndan itibaren ncelikle

heykeltralk alannda ve ssleme amacyla mimaride yer almaya balad
grlyor.15 Arkaik dnemde Kta Yunanistandaki ta ileme yntemlerinin
Msrdan alnm olduu genellikle kabul edilmektedir.16 Msrda ta ocaklarnn
yaklak olarak ..3000 yllarna kadar uzand gz nne alnacak olursa, bu
durumu doal karlamak gerekecektir. Ancak daha sonralar Yunanistanda ta
ileme tekniklerinin srekli bir gelime gstererek, bakr ve bronz aletler yerine
demir aletlerin kullanlmaya balanmasyla Msr ta iiliinin ok daha ilerisine
getii anlalyor. Bu gelime ya Yunanistanda ya da Anadoluda filizlenmi
olmaldr. Genellikle sz konusu gelimelerin Anadolu kkenli olduu tahmin
ediliyor. Hititler, antsal mimari rnekleriyle sslenen gelimi uygarlklarn ve bu
arada ta ileme tekniklerini de dorudan veya dolayl yoldan Yunanistana iletmi
olmaldr. Ta ileme sanatnn kayna neresi olursa olsun, sonu itibariyle
..VI.yzylda btnyle mermerden oluan yaplarn ina edilmeye baland ve
zellikle onia Blgesinde mermer mimarisinin antsal bir karakter kazand
grlyor.

BudnemdeAnadoludaEphesosyaknlarndakiBelevi,LatmosadMeandrumdaki
Herakleia, Prokonnesos ve Doryleion gibi ocaklar artan mermer ihtiyacn
karlamak zere faaliyete gemitir.17 Yukar Porsuk ovasnda bulunan bir stelin
Dokimeion cinsi mermerden yapldnn anlalmasndan sonra, ocaklarn
..V.yzyln sonlarna doru iletilmeye balanm olduu tahmin ediliyorsa da,
elde yeterli kant olmad iin bu sav bir varsaym olmaktan ileri gitmemitir.
14

Adam. J.P,1994,s.23.
Dworakowska, A.,1975,QuarriesinAncientGreece,Wroklaw,s.8688.
16
WardPerkins.J.B,1971,s 137158.
17
O.Bingl,2004,s.2225 Dworakowska.A,1975,s.88Alzinger,W.,Ritzzeichungeninden
Marmorbrchenvon Ephesos,jh 48,19661967s.6172. Martin. R, 1966,s.142.ve13940
Vitruvius, 1990, X,2,15.Monna,D.,ve Pensabene,P., MarmidellAsiaMinore,Roma,1977,s.131
137 Walker, S.,TheMarbleQuarriesofProconnesos:IsotopicEvidencefortheAgeofthe
QuarriesandLenossarcophagiCarvedatRome,StMiscRo 26,Rome,1985, s.5768.
15

Dokimeion ocaklarnn corafi konumu, limanlara olan uzakl ve kara

tamaclndaki zorluklar nedeniyle ilk zamanlarda ocaklarda geni kapsaml bir
retim yaplmam olduu dnlmekteydi. Ancak zamanla retim tekniklerindeki
gelimeler ile yeni ulam olanaklar ve iyi bir organizasyon sayesinde byk
miktarlarda retim ve sat gerekletirilmitir.18 Bu gelimede yredeki yksek
iilikkalitesinindebyketkisiolduunapheyoktur.19

MermerinYapsalzellikleriveKullanmAlanlar

Antik dnemlerden 19.yzyln sonlarna kadar mermer kalite itibariyle tane

bykl, renk, k geirme yetenei ve yapdaki homojenlik dikkate alnarak
snflandrlmaya allmtr. Ancak bu tip grnr zelliklere dayanarak yaplan
deerlendirme ve snflandrmalarn baarl olduunu sylemeye imkan yoktur.
19.yzyl sonlarndan itibaren mermer kalitesinin belirlenmesi ve snflandrlmasn
bilimseltemelleredayandrmakamacyla,eitlitekniklerkullanlmayabalanmtr.
Eskiye kyasla daha bilimsel bir yaklam olmasna karn, tane bykl ve renk
gibi zelliklerin belirleyici unsurlar olarak kabul edilmesi nedeniyle bu yeni
tekniklerledetatminedicisonulareldeedilememitir.Deerlendirmelerdekikarmaa
zelliklehomojenyapdakibeyazvegrimsibeyazmermerdedahaarpcolmutur.20
Sadece rengin ayrc bir zellik olarak kabul edilmesi halinde bile mermerin tanm
ve snflandrlmasnda glklerle karlald grlyor. Nitekim, S.Walker ve
ekibi tarafndan yaplan izotopik analizler sonucunda21 daha nce optik
deerlendirmeleryoluylaulalansonularnoununhatalolduuanlalmtr.

18

Walker.S.,1985,s.117.
1923ylndannceAnadoludakitaustalarnnhemenhementmnnSinoptangelmesi
nedeniyletaustalargenellikle Sinoplular olaraktannmlardr.Yinetaiiliigeleneiniuzun
yllardrsrdrenKayseri/ArnasveBayburtundabukapsamdadeerlendirilmesigerekecektir.Bu
ustalardanbirblmnnmbadeleileAnadoludanayrlmakyerineMarmaraAdasna
(Prokonnesos)yerlemelerisonucunda, buralarntaustasyetitirenbirokulvasfnkazanmolduu
anlalyor.Asgari, N.,RomanandEarlyByzantineMarbleQuarriesofProconnesus, Proceedings
oftheXthInternationalCongressofClassicalArchaeology ,Ankara,1978, s.467480.
20
Pritchett,K.W.H.,veHerz, N.,MarbleinAtticEpigraphy, AJA 57,1953,s. 7183
21
Coleman, M.,ve Walker, S., StableIsotopeIdentificationofGreekandTurkishMarbles.
Archaeometry21,1979,s.107112.retimocannbelirlenmesindeenetkiliyolizotopikanalizler
olmaktadr. Bir rnde sadece ileme biimi ve mermer cinsine bakarak orijini tayin etmek hatal
sonulara yol aabiliyor. rnein bu metotla Halikarnassos Mausoleumdaki mermerlerden bir
ounun Dokimeiondan getirilmi olduu anlalmtr. Yine British Museumdaki ..II..yzyla
tarihlenen ve Pentelik ocandan gelmi olduu dnlen lahitlerin izotopik analizler sonucu
19

N.Herztarafndangelitirilenkararlizotoporanlarteknii22 sayesinde,bualanda
devrimsaylabilecekgelimelerkaydedilmitir.Buteknik,mermerioluturan CaCO3
Dokimeion orjinli olduklar anlalmtr. Eer Halikarnassosa mermerlerin Dokimeiondan
getirildii gznnealnacakolursa ..IV.yzyliindeDokimeionunoknemlibirmermeroca
olduu sylenebilir. Bu anlamda mermer buradan nemli sahil ehirlerine ulatrlm olmaldr.
zellikle Pamphyliaya Sagalassos yolu kullanlarak gelmi olma olasl byktr. (French, D.,
Roman Roads and Milestones of Asia Minor, BIA monograph 9, BAR series 392, 1988, s. 534.)
Mathews,K.,veWalker,S.,RecentWorkinStableIsotopeAnalysisofWhiteMarbleattheBritish
Museum Fant J.C. (ed.) iinde, Ancient Marble Quarrying and Trade: Papers from a Colloquium
Held at the Annual Meeting of the Archaeological Institute of America, San AntonioTexas, 1986,
BAR(1988).,s.121Young, S.,PamphylianArchitecturalDecorationintheSecondCenturyAD:
PurelyDerivativeoranIndependentTradiation?, AdaylaVI,2003,s.174
22
Herz, N., ve Wenner D., Tracing the Origins of Marble. Archaeology 34, 1981, s. 1421,
Herhangi bir elementin kimliini belirleyen ana yap eleman atomdur. Atom ise Proton, ntron ve
elektron denilen atomik paracklarn birlemesiyle oluur. Proton atom ekirdeinin ana eleman
olup, ktlesi bir atomik ktle birimidir. ekirdekte bulunan proton says o atomun atom numaras
olup, belirli bir elementi tanmlar. Elektrik yk + 1 birimdir. Elektron ktlesi ihmal edilebilecek
kadar kktr. Atomun ktlesi hesaplanrken elektron ktlesi dikkate alnmaz. Elektrik yk 1
birimdir. Yksz bir atom elektriksel yk asndanntrdurumdadr, yani atomda proton saysna
eit sayda elektron vardr. Elektronun herhangi bir nedenle atomdan kopmas veya atoma bir veya
birka elektron girmesi sonucunda atomun elektriksel dengesi bozulur ve pozitif veya negatif ykl
atomhaline gelir. Ykl atoma iyon ad verilir. Ancakatomun iyon haline dnmesi, temsil ettii
elementte herhangi bir deiik yaratmaz. yon yine belirli elementin atomu olmaya devam eder.
Ntronlarda protonlar gibi atom ekirdeinde bulunur. ekirdekte en az proton says kadar ntron
bulunur.Elektrikselyksfrolupktlesiprotonktlesineeittir.Buda1atomikktlebirimidir.Bu
durumdaherhangibirelementinatomikktlesi,atomnumarasnnyaniekirdektekiprotonsaysnn
ikikatdr.Gerektenekirdekteenazprotonsayskadarntronbulunacanave bunlarnktleleri
de biratomikktlebirimineeitolduunagreatomikktleveyaatomarlprotonsaysnniki
katolmaldr.rneinkalsiyumelementininatomnumaras,yaniekirdektekiprotonsays20olup,
atom arl 40 atomik ktle birimine eittir. Ancak baz elementlerin ekirdeindeki ntron
saysnn, proton saysndan daha fazla olduu grlyor. Herhangi bir elementin atom numaras
(proton says) ayn, fakat atom arl farkl olan, yani proton saysndan fazla ntron ieren
atomuna, o elementin izotopu denir. rnein karbon elementinin atom numaras 6 olduuna gre,
atom ekirdeinde 6 proton ve 6 tane ntron olmas gerekir. Dolaysyla karbon elementinin atom
arl 12 atomik ktle birimine (a.k.b.) eit olmaldr. Ancak baz karbon atomlar ekirdeinde 6
deil,7tanentronbulunduugrlyor.Budurumdakarbonelementiizotopununktlesi12deil,
13 a.k.b.olacaktr. Ayn ekilde atom numaras 8 olan oksijen elementinin atom arl 16 olmas
gerekirken,bazoksijenatomlarnda8ntronyerine,10ntronbulunmasnedeniyleatomarl18
a.k.b olan oksijen atomu oksijen elementinin izotopudur. Kararl izotopik oranlar teknii belirli bir
corafiblgede,CaCO3 oluumuiindebulunankarbonveoksijenizotoplarnnoransalmiktarlarnn
sabit kalaca esasna dayanmaktadr. Ancak bu hesaplamalar yaplrken, karbon ve oksijen
elementleri iin belirtilmi olan atomik ktlelerin, her bir elementin normal atomu ile izotopunun
doadaki dalm miktarlarna gre hesaplanm arlkl ortalama deeri olduu gzden uzak
tutulmamaldr.zotoplarndoaldalmiindekigreceliarlklarbazkabuledilerek,rnekolarak
bir mermer ocayla ilgili olarak aadaki ekilde bir izotopik analiz yapld farz edilebilir:
Mermerin stlmas sonucunda CaCO3 iindeki CO2 ayracak ve geride CaO snmemi kire
kalacaktr. CaO,CO2 ve CaCO3 molekllerinin molekl arllar ve bu moleklleri oluturan
elementlerinktleleritoplamaeitolacaktr:
Ca 40x1=40
CaO 40+16=56
C12x1=12
CO2 12+32=44
O16x3=48
100 a.k.b
100
BudurumdaCaOintoplamktleiindekioransalarl: CaO/CaCO3=56/100=%56bulunacaktr.
Veyamolekliindekioksijeninoransalarl:toplamoksijenmiktar/moleklktlesi=48/100=
%48 bulunacaktr. Byle bir durumda, btn artlarn sabit kald, sadece oluumdaki oksijen

moleklndekikarbon(C)veoksijen(O)elementleriizotoplarnnmolekliindeki
greceli arlklarnn kararll prensibine dayanmaktadr. Bylece, birbirinden
farkl iki blge ocandan retilmi olmalarna ramen dier aratrma metotlaryla
aralarnda herhangi bir ayrm tespit edilemeyen mermer trlerinin belirlenmesi bu
sayedemmknolmutur.

Btnbugelimelereramen,izotopikanalizlervediereitlifizikselvekimyasal
tekniklerle bugn ok daha isabetli sonular elde edilebilmise de halen mermeri
belirlemede ve snflandrmada tek bana yeterli olan bir tekniin varlndan sz
edilemez. Aslnda mermerin tanmnda da kesin bir fikir birliine ulalabilmi
deildir: Ticari anlamda, parlatlabilen ve cila tutma kapasitesine sahip btn ta
trleri mermer olarak nitelendirilirken mermerin bilimsel tanmnn daha farkl
olduugrlyor:Mermerkalkerlerinveyadolomitikkalkerlerinyksek scaklkve

basn altnda deiiklie uramas (metamorfizma) sonucunda meydana gelen bir

kaya trdr. Bu prosesler (ilemler) sayesinde kalkerler yeniden billurlar, yeni
bir yap kazanr ve iine grena, mskovit ve ofit gibi baz mineralleri de alarak
oluur.23
Bilimsel tanm esas alnacak olursa mermeri oluturan ana yap malzemesi
ynnden, kalsiyum ve bir lde magnezyum dndaki dier metal ve ametal
bileiklerini ieren bre ve tflerin oluum prosesi ynnden ise sedimantasyon
gibi,bakalamdndakalaneitliproseslersonucuoluanonix,gre,diyabazgibi
kayalarnmermerkapsamnagirmesineimkanyoktur.

Hakiki mermer, yap hammaddesi kalsiyum karbonat olan bir kaya tr eklinde
tanmlanmaktadr. Kalsiyum karbonatn doadaki oluum biimine ise kalker ad
verilir.Kalkerdoadasafolarakbulunmaz.indeokeitlimineralleryeralabilir.
Bu nedenle ou kere kalker, ierdii minerallerin cinsine gre killi kalker, silisli
kalker, dolomitik kalker gibi isimler almtr. rnein kalker, bnyesindeki

izotopunun % 10 orannda artt kabul edilecek olursa, oluum iindeki oksijen varlnda aada
gsterildiiekildebirdeiimmeydanagelecektir.Oksijenizotopikktlesi:0.90x16+0.10x18=
14.4+1.8=16.23x16.2=48.6
23
Sayar,M.,veErguvanl,K., TrkiyeMermerlerivenaatTalar,stanbul,1962,s.13.

10

magnezyum karbonat miktarnn %10nu amas halinde kalkerli dolomit adyla

bilinen bir baka ta tr oluacaktr. Kalker genellikle amorf, yani kristalize
olmayan bir yapya sahiptir. Ancak, kristalli bir yap kazanmas halinde farkl iki
kristal sistemine gre ya kalsit (romboedrik sistem) ya da aragonit (ortorombik

sistem)sistemdekristalleebilir.
Oluum biimi ve formasyonu neolursaolsun,kalker basn vescaklnetkisiyle
deiimeurayabilir.Kalkerdemeydanagelenbuyapdeiikliisonucundaoluan
yeni ktle mermerdir. Bu anlamda mermer bir bakalam cinsi (metomorfik) ktle
olup, mermer oluumunu salayan prosesler ynna da metamorfoz (bakalam)
tepkimeler denilir. Kalker ana yapsnn bakalama uramas sonucunda meydana
gelen oluumu, dier yaplanmalardan ayrmak amacyla bu cins mermere hakiki
mermerdenmektedir.Dokimeion,Prokonnesos,TeosveAphrodisasmermerleribu
yaplanmabiiminernekolarakgsterilebilir.

Gnmzdemermerkullanmndaeskiyekyaslabirldeazalmaolduunaphe
yoktur. Teknolojik gelimeler sonucu bulunan yeni yapay malzemeler zellikle
mutfak, banyo gibi slak zeminlerde mermerin yerini almaya balamtr. Gerek
estetik gerekse salamlk ynnden stn dzeye ulam olan yapay malzemeler
deme ve kaplama eleman olarak da byk lde kullanlmaktadr. Ancak
sanatsal yaklamn ar bast alanlarda ve zellikle heykel sanatnda mermere
rakip olacak dzeyde bir malzeme henz retilmemitir. lk bakta biraz abartl
grnse de aslnda insanolunun mermer kullanma slubuyla ulat uygarlk
seviyesi arasnda dorusal bir balant olduu sylenebilir. Bugne kadar elde
edilmiolanverilertoplumlarnrefahseviyelerivekltrelzenginlikleriilemermer
kullanm arasnda birebir lde bir yaknlk olduunu gstermektedir.
nsanolununuzunyaamyksbusavnsomutverileriyledoludur.

AnadoludaRomaEyaletYnetimiveMermerOcaklarnnOrganizasyonu

Anadoluda Roma egemenliinin kurulmasndan sonra imparatorluk merkezi ile

Anadolu veYunanistangibieyaletlerarasnda yeni birkltrve yaam biiminden

11

kaynaklanan bir gelime izgisinin izlenmi olduu grlyor. Bu yeni yaam

biimini Mermer a olarak deerlendirmek yanl olmayacaktr. Artan mermer
ihtiyacn karlamak amacyla eski ocaklar geniletilip, yeniden organize edilirken
bir yandan da yeni ocaklarn almas yoluna gidilmitir. Portre, heykel ve lahit
retimimermertketimininartmasndanemliroloynamtr.24

Roma imparatorluunun o dnemdeki byklk ve gcn daha iyi anlayabilmek

iin,ayntopraklardabugn yaklakotuzdevletin yeraldngznnegetirmek
yeterli olacaktr. Kuzey Afrikadan, ngiltereye Atlantik kylarndan Kzldenize
kadaruzanangenibiralandaaltmmilyoninsannyaadbudevimparatorluun
nfusu o dnemdeki dnya nfusunun 1/5i kadardr. Geni topraklar ve yksek
nfusimparatorluungcnnvezenginliininbirlsolarakdeerlendirilebilir.
Nitekim ..225 .S.25 yllarn kapsayan zaman diliminde imparatorluk nfusu
drt milyondan, altm milyona ykselerek on be misli bir art gstermitir.
mparatorluun gelirlerindeki art ise ok daha arpcdr ayn dnemde
imparatorluun gelirlerindeki art ayn para birimine gre 100 misline ulamtr.
Yeni lkelerin ele geirilmesi, yeni gelir kaynaklarnn elde edilmesi yoluyla
imparatorluun her geen gn glenip zenginlemesi Suetonius tarafndan ilk
imparatorAugustusaizafen Altnoltaylabalktutmaeklindeifadeedilmitir.25

Balangta taral olarak nitelenen ve kmsenen eyaletlerin sanat ve kltr

deerleriyleyaambiimleri,zamanlakarlkletkileiminbirsonucuolarakgerek
Romada, gerekse eyaletlerde yeni bir yaam biiminin ve sanat anlaynn

24

Ersal, Y., MimarlkveSanattaAnadoluMermerleri,zmir,1966,s.813.

Hopkins, K.,TaxesandTradeintheRomanEmpire(200B.C.A.D.400),JRS70,1980,s.101
125. ve http://www.stanford.edu/group/sshi/empires/hopkins.pdf Suetonius, Divius Augustus 28.3,
http://www.gmu.edu/departments/fld/CLASSICS/suet.aug.html#28 (De reddenda re p. bis cogitavit:
25

primumpostoppressumstatimAntonium,memorobjectumsibiabeosaepius,quasiperipsumstaret
ne redderetur ac rursus taedio diuturnae valitudinis, cum etiam magistratibus ac senatu domum
accitis rationarium imperii tradidit. Sed reputans et se privatum non sine periculo fore et illam
plurium arbitrio temere committi, in retinenda perseveravit, dubium eventu meliore an voluntate.
Quamvoluntatem,cumpraeseidentidemferret,quodametiamedictohisverbistestatusest:"Itamihi
salvamacsospitemremp.sistereinsuasedeliceatatqueeiusreifructumpercipere,quempeto,ut
optimistatusauctordicaretmoriensutferammecumspem,mansurainvestigiosuofundamentarei
p. quae iecero." Fecitque ipse se compotem voti nisus omni modo, ne quem novi status paeniteret.
Urbemnequepromaiestateimperiiornatametinundationibusincendiisqueobnoxiamexcoluitadeo,
ut iure sit gloriatus marmoream se relinquere, quam latericiam accepisset. Tutam uero, quantum
providerihumanarationepotuit,etiaminposterumpraestitit.

12

domasnasebepolmuveRomannmermeritanmasdabuyollagereklemitir.
Grek ve Anadolulu mermer ustalar sayesinde, Romada eitli heykel atlyeleri
kurulurken, bata Roma olmak zere imparatorluk genelinde bol miktarda mermer
kullanlarak ok deiik tipte yaplar ina edilmitir. mparatorluun bu dnemde
ulam olduu g ve zenginliin bir gstergesi olarak sadece Romann ..I.
yzylsonundakinfusunugznnealmakyeterliolacaktr.Romannbutarihteki
nfusu bir milyondur, bu dnyann en byk ehri olarak kabul edilen Londrann
19.yzyldakinfusunaeittir.26

Anadoludaki mermer retimi ile imparatorluk merkezindeki mermer tketimi

arasndadorusalbirbantolduugrlyor.AslndaAnadolumermerocaklarnn
zellikleortavebatAnadolublgelerindekiocaklarnfaaliyetlerindezamanzaman
duraksamalarolsabile,hemenherdnemdeiletildiklerisylenebilir.Ancakocaklar,
Anadolu dna taan bir retim potansiyelini ilk defa imparatorluk dneminde
kazanmtr.Biryandanyenimermersahalarimparatorlukmlkiyetinegeirilirken,
dier yandan iletmelerde kkl reformlar gerekletirilerek, ocaklar Romann
ihtiyacnkarlayacakretimseviyelerinekarlmtr.SonuolarakI.yzyln son
eyreiileIII.yzylnsoneyreiarasndakiikiyzyllkzamandilimiiindeorta
ve bat Anadolu mermer ocaklarnn retim potansiyelinin byk lde Romann
ihtiyacna gre ekillendii sylenebilir. Ancak imparatorluun o gne gelinceye
kadar allagelmi klasik yap malzemelerini terk ederek mermer kullanmaya
balamasbirdenbireolmam,zamanalmtr.BubakmdanAugustusunRomadan
bahsederkenUrbemLatericiumInvenit,MarmoreamReliquit,(TuladanBirehir
Buldum, Mermerden Bir ehir Brakyorum) sz yeni yaam biimine hakim olan
zenginlik ve estetik anlaynn bir ifadesi olarak kabul edilebilir.27 Augustusun
Romay imparatorluun bykl ve unvanna yakmayacak lde bakmsz,
snkvedonanmszbulduuveehrinonarmvegzelletirilmesinikendisine

26
27

Hopkins.K,1980,s.101125.
Suetonius,DiviusAugustus ,28.3

13

amaedindiianlalyor.28 BununlaberaberRomadamermerkullanmnnilkdefa
Augustus dneminde deil, daha nce Iulius Caesar tarafndan Luna (Carrara )
ocaklarnn almasyla balad sylenebilir. Caesardan bir yzyl ncesinde
mermer denilince sadece Pentelik mermeri akla gelirken gerek yksek kalitesi,
gerekse bolluu yanndaulam imkanlarnnPentelik mermeriylekyaslanmayacak
derecede olmas nedeniyle, zamanla Luna mermeri ncelikle tercih edilen bir
malzemeniteliikazanmtr.

HernekadarCaesar,LunamermerocaklarnatrarakPentelikyanndanemlibir
alternatif kaynak yaratmsa da, Romaya bol miktarda Luna mermeri geldiini
grm olmas phelidir. nl mimar Mamura nn evinin btn duvarlarn
mermerlekaplatmolmasdamermerbolluunugstermektendahaok,szkonusu
mimarn tamahkarlnn bir iareti olarak kabul edilerek, bu davran nedeniyle
byk lde eletirilmitir. Burada ilgin olan nokta Caesar dneminde
gerekletirilenIulian Forumu, Venus Genetrix Kilisesi, Curia Iulia ve Saepta gibi
projelerde,talyadamermeriiliihenzyeterincebilinmediiiinYunanistanve
Anadolu kkenli ta ustalarnn alm olmasdr.29 Augustusun geni kapsaml
yap projelerinde de yeterli sayda yetimi yerel mermer ustasnn bulunmamas
nedeniyle aslnda Luna mermerine yabanc olmalarna ramen doulu gezici ta
ustalarn altrmak zorunlu hale gelmitir. Augustus Forumunun bir yerde
AtinayavebirldePergamonaaitzelliklertamasnbunedenledoalkabul
etmekgerekecektir.30

Ara Pacisin Yunan mimari slubuna has karakteristik zellikler tamas yannda
Parthenonfrizleriniandranyapsalunsurlarasahipolmasnedeniyledouluustalara
kolaylksalamasbakmndanbuyapdaPentelikmermerikullanlmasgerekirken,
Luna mermerikullanlmtr.Zira, yaptlararasndabenzerliklerbulunsadasonuta
Romann Atinann modeliolmayacaanlalm vePentelik mermerinin Atinay
28

Zanker,P., ThePowerofImagesinTheAgeogAugustus,AnnArborn.,1988,s.4565. Gros,P.,

HermodorosetVitruve,MEFRA vol85, 1973, s.137vd Kellum,B.,TheCityAdorned:
ProgrammaticDisplayattheAedesConcordiaeAugustae,Raaflaub K.veToherM., (ed.)iinde
BetweenPepublicandEmpire:InterpretationsofAugustusandhisPrincipate,Berkeley,1994,
s.276279.
29
Coarelli,F.,PublicBuildingatRome,PBSR vol45,1977,s.123.Gros,P., 1973,137vd.
30
Ward Perkins,J.B.,ve Boethius, A., ,EtruscanandRomanArchitecture,Hardmondsworth,1970.

14

yaratmas gibi, Luna mermeri de Romann yeni batan inasnda temel yap
malzemesiolmutur.31

Strabonun Augustus dnemi sonlar veya Tiberius dnemi balarndaki imar

faaliyetleriyle ilgili olarak, Dokimeion ocaklarndan bahsederken ocaklarda

balangta kk boyutlu paralar retilmitir. Fakat imdi Romadaki refah ve

zenginliinartnaparalelolarakbykboyutluyekparestunlarkarlmaktadr
demesinden Augustus ncesinde de Romaya mermer getirilmeye baland
anlalyor. Strabonnun bahsettii kk boyutlu paralar mermer masa kaidesi,
masatablasgibieveyalareklindeolmaldr.Ancakbunlarlailgilikesinbulgular
eldeedilememitir.32

Augustusun balatm olduu imar faaliyetlerine paralel olarak bata Dokimeion

oca olmak zere, ocaklarn yeniden organizasyonu sayesinde retimin artmasyla
byk miktarlarda Anadolu mermeri Romaya gnderilmitir. Strabon tarafndan
belirtildii gibi byk olaslkla Cumhuriyet Dnemi kastedilerek, balangta
Romaya sadece kk paralarn ithal edilmi olmas, yalnz ocaklarn durumunu
deil,Romadakirefahvezenginlikseviyesinibelirtmesibakmndandasonderece
ilgi ekicidir. Gerekten bu dnemde Romadaki refah seviyesinin yetersizlii
yannda, uzun ve zahmetli bir karayolu ve deniz ulam nedeniyle mermer ithalat
son derece snrl kalmtr. Ancak tan ocaktan karlmasndan nakliyesine
varncayakadar,btnaamalarnmerkezibirplanlamayladzenlenmesindensonra
renkli Anadolu mermerleri Roma iin kullanlabilir bir malzeme olma zelliini
kazanabilmitir.
.. 13 ylndaki yangndan sonra Augustus tarafndan yeni batan imar edilen

Aemilia Bazilikas, renkli Phrygia mermerinin (pavonazetto) kullanlm olduu ilk

nemliyapdr.

31

Fant, J.C., AugustusandthecityofMarble,ArchomatriauxMarbresetautresroches,

AsmosiaIV,Bordeaux,1995,s.277280.
32
Fant. J.C., 1995,s.278.

15

Plinius33 bu yapy basilicam Pauli Columnis e Phrygibus mirabitem yani

(Aemilius) Paulus bazilikas Phrygia kaynakl stunlaryla takdire deerdir,
eklindetanmlamtr.Ancakszkonusuyapdapavonazettomermerindenretilmi
stunlarn bulunmadnn34, stunlarn pavonazetto tandan deil Lucullan ve

Carsytian mermerinden yaplm olduunun35 anlalmasndansonra Pliniusun sz

konusuifadesi36 dzeltilerekanlamlhalegetirilmitir:Bununiinmetindekienin

eteklindeokunmas yeterliolmutur.Metin bylece Stunlar vePhrygiallar

eklinde okunup, Stunlar ve Phrygiallar birbirlerinden ayrlmtr. Ancak burada
sz edilen Phrygiallar szcnn, heykellerde temsil edilen esirlerin kkenini
deil, sadece retildikleri malzemeyi tanmlad gzden kamamaldr. Dakyal
Esirler olarak bilinen bu heykellerden onsekiz tanesi pavonazetto, iki tanesi de
Numidian(gialloantico)mermerindenyaplmtr.
Romada byk bir talep yaratm olmasna ramen Teosun africano ad verilen
mermerinin somut unsurlardan daha ok epigrafik kaynaklarda yer alm olmas
ilgin bir durumdur. Pliniusun belirttiine gre sz konusu bu mermer oca
Lucullus tarafndan kefedilerek ilk mermer yine Romaya onun tarafndan
gtrlmtr.37 Scaurus tiyatrosunda kullanlan Teos (africano) mermerinden
yaplm 11 metrelik stunlardan bir ksmnn Lucullus tarafndan evine tanmas
nedeniyle kazand bu kt hrete izafen Teos (africano) mermerine de marmor

lucullumadverilmitir.

33

Plinius,NaturalHistory,(36.102).
http://www.ukans.edu/history/index/europe/ancient_rome/E/Roman/Texts/Pliny_the_Elder/home.htm:

necut circummaximum aCaesaredictatoreexstructumlongitudinestadiorumtrium,latitudineunius,

sedcumaedificiisiugerumquaternum,adsedem,intermagnaoperadicamus:nonintermagnifica
basilicamPauli columnisePhrygibusmirabilemforumquediviAugustiettemplumPacisVespasiani
Imp.Aug.,pulcherrimaoperum,quaeumquamvidit orbis?nonettectum diribitori abAgrippafacti,
cumtheatrumantetexeritRomaeValeriusOstiensisarchitectusludisLibonis?
34

Ward Perkins,J.B.,ve Boethius, A.,1970,s.128,192vd.

Blake,M.E., AncientRomanConstructioninItalyfromthePrehistoricPeriodtoAugustus
Washington,1947,s.59.Gnoli, R., MarmoraRomana ,Roma,1988,s.144.
36
Bauer, H., BasilicaAemilia,M.Hofter(ed)iinde., KaiserAugustusunddieverloreneRepublik,
Berlin&Leipzig,1988,s.210.
37
Fant, J.C.,1995,s.279
35

16

Genelde ister bloklar halinde ham olarak, isterse ilenmi veya yar ilenmi
durumda ihra edilsin, Anadolu mermerinin Romadaki fiyat dier mermer
fiyatlarnagreherzamanyksekolmutur.38 BataDokimeionveTeosmermerleri
olmak zere mermer kalitesinin yksek oluu, fiyatlardaki yksekliin esas nedeni
olsada,ikincibirnedendeulammasraflarnnbykldr.Dnleninaksine
zorlu bir karayolu ve uzun bir denizyolu ulamnn gerektirdii masraflar
karlamak ve ulamdaki riskleri stlenerek mermer ticareti yapmak o dnemin
artlarnda zel iletmelerin kolaylkla stlenebilecekleri bir organizasyon deildi.
Bu nedenle WardPerkins tarafndan belirtildii gibi, ancak mermer ticaretinin
imparatorluk idaresince ele alnp dzenlenmesinden sonra Romada mermer
tketimindebykbirartmeydanagelmitir.39

AugustusveTiberius birokoca imparatorluk mlkiyetinegeirmi ve buralarda

uygulamaya konulan bir anlamda modern iletme teknolojisiyle retimin byk
lde artmas salanmtr.40 IulioCladiuslar dneminde retimin dt, sadece
Romann ihtiyacn karlayacak seviyelere geriledii grlyor. Flaviuslar
dneminde ocaklar yeniden organize edilerek retim ve ticaret kontrol altna
alnmtr. retimdeki arta paralel olarak, talar zerinde yaztlarn grlmeye
balamasdabudnemerastlar.

mparator luk Mer kezinde Mer mer Ynetimi ve Anadolu Mermer a nn

Geliimi

Ocak iletmelerinin ve mermer ticaretinin imparatorluk idaresince ele alnp

dzenlenmeye baland tarihten itibaren Romada mermer organizasyonunu
yrtmekle grevli merkezi otoriteye bal ayr bir tekilatn kurulduu tahmin
ediliyor. Grev kapsam ve yetki snrlar kesin olarak bilinmemekle beraber, bu
kuruluungerekretimgereksetketiminynlendirilmesindenemlibirroloynad

38

Karlatrmalmermerfiyatlariin:
www.imperiumromanum.com/wirtschaft/wert/preisedikt_luxus_03.htm
39
WardPerkins,J.B.,Dalmatiaandthemarbletrade,DisputationesSalonitanae ,Split,1975,s.39.
WardPerkins,J.B.,RomanGirlandSarcophagifromthequarriesofproconnesus(Marmara),
ReportoftheSminthsonianInstitutionfor1957,1958,s.459.
40
WardPerkins,J.B.,NicomediaandtheMarbletrade, PBSR48,1980,s.25.

17

sylenebilir.41 Orijinal ad bilinmeyen sz konusu bu kurulu, bugn literatrde

Mermer

Brosu

(ratio

marmorummarble

bureau)

adyla

42

tannmaktadr. Hirschfeld bu organizasyonu tabularius a rationibus marmorum43

eklindetanmlamtr.Aslndaburadabirkuruluunyaptiegretanmlandn
gryoruz.GerektendeTabulariiszcnnsaym,dkmgibimuhasebeilerini
yrtmekle grevli bir kiiyi belirttii gz nne alnacak olursa, sz konusu
bronunmermerleilgiliileridzenleyenbirtekilatolmasgerektiisylenebilir.

Nitekim,birokyerde,bukuruluabalolduudnleneitlialtbirimlerleilgili
bilgilere rastlanlmaktadr. rnein ratio urbica adnn baz yaztlarda yer ald
grlyor.naatfaaliyetleriniyrtmeklegrevliolduusanlanbukuruluungrev
veyetkisnrlarbellideildir.DokimeionocaklarndanRomayayaplansevkyatta
talararetimleilgilibilgilerinyazlmasnormalbirilemiken,ikiblokzerindebu
bilgilereilaveolarakRomadaulaacaadresinratiourbica eklindeayrcaverilmi
olduu grlyor. Bu adres blm Dokimeion ocanda deil, son kontrol ve
gnderimmerkezikonumundakiSynnadadayazlmolmaldr.44

Bloklarabuekildeadresyazlmasbirkuralolmamasnavesadeceikiblokzerinde
bu tarz bir yazta rastlanm olsa bile, Romada ratio urbica adndaki kurulula
imparatorluunAnadoludakiidaremerkeziarasndabirirtibatnbulunduunaphe
yoktur. Ratio urbica ile Synnada arasndaki bu balantnn ileyi mekanizmas
bilinmemesine ramen, bu yaztlardan hareketle zerinde bu ekilde ak bir adres
bulunmayanbloklarndaRomadahangikurulutarafndankontroledilip,tketimin
ynlendirilmi olduunu tahmin etmek zannedildii kadar speklatif bir yaklam
olmayacaktr. Carystian kaynakl bir blok zerindeki yaztta ise ratio urbica

41

Dodge,H.,AncientMarbleStudies:recentresearch, JRA 4,1991,s.2854.

Christol,M.,ve DrewBear, T.,1987,s.105ocaklardarastlanlanR ninratiomarmorum
olabileceinibelirtmektedir.
43
Hirschfeld, O., DieKaiserlichenVerwaltungbeamtenbisaufDiocletian,Berlin, 1975,(IV.Ed.),
s.177.
44
Fant, J.C., CavumAntrumPhrygiae.TheOrganizationandOperationsoftheRomanImperial
MarbleQuarriesinPhrygia ,BAR.S482,Oxford,1989,s.25154.
42

18

benzeriolduutahminedilenbirdierkuruluunratiodomusAugustiadnn yer
aldgrlyor.45
Szkonusubuyazt

EXMNCAESARISNRDASVBCVRCCEREALISPR
SVBSESERGIOLONGO(centurione)LEGXXIIPRIMIGPROB
CRESCENTELIBNVIIII
eklindeolup,buradabirincisatrnilkblm,

EXM(ETALLIS)N(OVIS)CAESARISN(OSTRI)R(ATIONI)D(OMUS)
A(UGUSTI)
eklindeyorumlanmtr.

Duboiskonuyadahafarklbirekildeyaklaarak,Romadastatiomarmorumadnda
bir merkezi kurulula, ona bal olduu tahmin edilen iki ayr kurulutan
bahsetmektedir. Bu kurululardan ratio marmorum, Romadaki kamu binalarnn
inas ve bakmyla ilgilenirken Domus Augusti ayn ii imparatorluk saraylar
kapsamndayapmaktadr.Uygulamayadnkbazipularvermekleberaber,yeterli
ve gvenilir kantlara dayanmayan btn bu varsaymlarn gerei ne lde
yansttn sylemeye imkan olmad gzden uzak tutulmamaldr. Bu nedenle
Mermer Brosunun merkezi otorite sfatyla, dzenleyici mahiyette bir ok ii
yrtt kabul edilse bile, mermer konusunun mutlak olarak bronun koyduu
kurallar iinde cereyan ettiini sylemeye imkan yoktur. Gerekten de ekonominin
ana motoru durumundaki arztalepfiyat formlasyonu zaman zaman arl azalsa
daticarifaaliyetlerdeherzamanetkinliini srdrmolmaldr.

Fiyat faktrnn Romada mermer tketimini dzenlemekte iki trl etkisi

olduundan bahsedilebilir: Bunlardan birincisi toplam tketime olan etkisi, ikincisi

45

Fant, J.C., TheInscribedEconomy:productionanddistributionintheRomanEmpireinthelight

ofinstrumentumdomesticum.W.V.Harris.,(ed.)iinde,AnnArbor,Michigan. JRASupplementary
Series6,1993, s.145.Hirschfeld.O,1905,s.177.n.3DuboisCh., tudesurladministrationet
exploitationdescarriresdemarbre,porphyre,granit etc.Danslemonderomain ,Paris,1908,No.
278Pensabene,P., Amministrazionedeimarmiesistemadistributivonelmundoromano,Borghini
G.,(ed.)iinde MarmiAntichi,Roma,1989 s.4354.ven.6

19

de tketimin toplum katmanlar arasndaki dalma olan etkisidir. Fiyatla talep

arasndakibantherhangibiraklamaygerektirmeyecekldeherzamanveher
yerde geerliliini korumu olan bir ekonomik kuraldr. Burada incelenen konu
ynnden nemli olan fiyatn ikinci tr etkisidir. Nitekim fiyatn yksek olmas
halinde, mermer sadece varlkl kiiler tarafndan tketilebilen bir malzeme
konumunagelmi46 vebuyzdenhemenherdnemdemermertketimitoplumdabir
prestij ve ayrcalk sembol olmutur. Varlkl kiilerin, daha dorusu asiller ve
aristokratlardan oluan elit tabakann bu imkndan sonuna kadar yararlanm
olduuna phe yoktur. rnein bu kiilerin ant mezar grnmndeki ihtiaml
lahitleregmlmesibirgelenekhalinegelmivelahitfiyatnekadaryksekolursa
olsun, en azndan ailenin geride kalanlarnn ayrcalklarnn korunmas hatrna bu
masraf gze almak gerekmitir. Villalarda kaplama, deme ve heykel gibi
ayrntlarda renkli mermer kullanmak, mermer stunlardan oluan mekanlar
oluturmak bal bana bir ayrcalk sembol haline gelmitir. Saysz rnekler
iinde Formiaeli bir asil olan Mamurra nn villasnn tm duvarlarn mermerle
kaplatmas bu alanda bir ilk giriim olmas bakmndan ayr bir nem
tamaktadr.47 Simmithus (chemtou) ocaklarnda retilmi olan 11.5 m boyundaki

Numidian mermer stunlarndan bir blmnn Scaurus tarafndan villasna

tamasn dnemin filozoflarndan Cicero bir insann ycelik ve asaleti sahip

olduu gzel bir evden kaynaklanmaz, lks bir villa kiinin sahip olduu ycelie
kk bir hediye olmaktan te bir anlam tamaz.48 diyerek ar bir ekilde
eletirmitir

Ancakyukardadeinilenrneklerebakarakmermertutkusununsadecekiiselbazda
kalddnlmemelidir.Nitekimolaynkamusalalanayansmasnnboyutlarok
daha kapsaml ve byk olmutur. ..50 yllarnda Caesar ve Pompey arasnda
gsterili kamu binalar, tapnaklar ina ettirme rekabeti nedeniyle byk apta bir
46

oknadirbulunankrmzveyeilporfirinbirimdeeri250denariusikenPhrygian200denarius,
Numidian200denarius,Lucullanise150denariusolarakfiyatlanmtr.Laufer,S.,Diokletians
Preisedikt,Berlin,1971Erim,K.,veReynolds,J.,ThecopyofDiocletiansEdictonMaximum
pricesfromAphrodisasinCaria,withanoteonmarblesbyMBallance., JRS60,1970,s.120141.
Crawford,M.,veReynolds,J.,TheAezanicopyofthePricesEdict, ZPE34,1979,s.163210.
47
Fant. J.C, 1993,s.146.
48

cavendumautemest,praesertimcumsiipseaedifices,neextramodumsumptuetmagnificentia
prodeas Cicero(deoff.I138),Fant J.C.,1993,s.147

20

ina projesi balam ve bu projeleri gerekletirmek amacyla Caesar Roma

yaknndakiLuna(Carrara )mermerocanatrmakzorundakalmtr.Buanlamda
Lunavebenzeriocaklarnkentingereksiminikarlamaktandahaokkiilerinveya
imparatorlarn prestijlerini korumak amacyla alm olduu sylenebilir. Luna
mermerininilkdefa..36tarihindeRomaForumununyenilenmesinde,dahasonra
da Iulium Forumunun inasnda kullanld bilinmektedir. Ancak tm bu
faaliyetlereramenCaesarnbirmermerbolluuiindeyaamolduuphelidir.49

Caesarn ldrlmesinden sonra, bedeninin yakld yere bir sunak ve olaslkla

zerindeheykelininyerald6mboyundamonoblokbirstundikilmitir.Romaya
ithal edilen ilk ta cinsi olmas yannda50 ..46 ylnda Caesarn bu mermerin
retilmiolduulkeyi(Simmithus)elegeirmiolduunuvurgulamakamacylasz
konusubustun Numidianmermerindenyaplmtr.51 BenzerbiryaklamAugustus
Forumunda Mars Ultor Tapnanda52, Paletine Tepesindeki Apollon
Tapnanda53 veAemiliaBazilikasnnyenilenmesifaaliyetlerindegrlmektedir.
Dakyal Esirleri temsil eden heykellerde Phrygia mermerinin kullanlmasnn da
benzerbiranlamvardr.54

Romann her geen gn art gsteren mermer ihtiyacn karlamak amacyla bu

alanda srekli bir aba gsterildii anlalyor. Augustus dneminde Simmithusun
(Tunus) bir koloni haline gelmesi, Phrygia ve zellikle Dokimeion mermer
ocaklarnn geniletilip yeniden dzenlenmesi, Msrda Augusteum adyla anlacak
olan ocaklarn iletilmeye balanmas bu kapsam iinde deerlendirilebilir. Ancak

49

Borghini,G(ed.).,(1989), MarmiAntichi,s.248.
Rakop,F.,NumidischeKnigsarcitekturinNordafrika,H.G.HornveC.B.Rger(ed.)iinde Die
Numider.ReiterundKnigenrdlichderSahara, RheinischesLandesmuseumBonn,1979,s.120
WardPerkins,J.B.,Tripolitaniaandthemarbletrade, JRS41,1951,s.96.
51
Taylor,L.R., ThedivinityoftheRomanEmperor ,NewHaven,1931,s.84 Gesche,H.,Die
VergttungCaesars ,Kallmnz,1968,s.66.Kolendo,J.,Lecolonatafrique,Paris,1976,s.10.
Brougton,T.R.S., TheRomanizationofAfricaProconsularis,Baltimore,1929,s.48.
52
Ganzert,J.,veV,Kockel.,AugustusforumundMarsUltorTempelM.Hofter(ed.)iinde, Kaiser
AugustusunddieverloreneRepublik.EineAusstellungimMartin,GropiusBau7Juni 14.August
1988,Berlin&Leipzig,1988,s.166
53
Carettoni,G.,DieBautendesAugustusaufdemPalatin,M.Hofter(ed.)iinde, KaiserAugustus
unddieverloreneRepublik.EineAusstellungimMartinGropiusBau7Juni 14.August1988,
Berlin&Leipzig,1988,s.26366.
54
Cohon,R.,AnunpublishedfragmentoffurniturefromAugustanRome,Boreas12,1989,s.1059
50

21

bugn Romada az miktarda Augusteum mermer rneklerine rastlanyor olmas,

mermerithalatnnksamrlveazmiktardaolduueklindeyorumlanmaktadr.55
Claudius dneminde Tiberium veya granito bianco e nero, adyla bilinen ve Wadi
Barud ocaklarnda retilen mermer ithal edilmeye balanmtr. Ancak mermer,
yapsnda yeralanhornblentvekuvarskristalleri nedeniyle ilemegl yannda
ocaklarn kk kapasiteli ve zor ulalr durumda olmalar yznden ocaklar terk
edilerek Wadi Baruda 20 km uzaklktaki yeni bir ocaa ynenilmitir. Mons

ClaudianusisimlibuyeniocaktanretilengranitodelForo,granitininRomadatam
bir baar kazand sylenebilir. Ocaklarn byk bir potansiyele sahip olmas
yannda ve zellikle boylar 1215 metreye varan stun retme imkann salamas
nedeniyleocaklarnRomaiinvazgeilmezbirkaynakhalinegeldiianlalyor.56

Trajan Forumu ve 15 metre yksekliindeki monoblok stunlaryla Kutsal Trajan

Tapna (Temple of Deified Trajan) bu tan kullanld en gze arpan rnekler
olarak sralanabilir. Mons Claudianus granitinden sadece Romada deil, Akdeniz
evresindekibtnimparatorlukeyaletlerindebykmiktarlardakullanlmolduu
yolundaki yanl kannn aksine daha sonra, granito del Foro nun kullanld
yegane yerin Roma olduu anlalmtr. Byle bir yanl kannn yerlemesinin
sebebi bu mermere ok benzeyen ikinci kalite bir ta cinsinin granito del Foro
adyla Sardunya, Elbe ve Bergama yaknndaki Kozak ocaklarndan retilmi
olmasdr.PergamonveEphesostabykmiktarlardakullanlmolanbuta,Kozak
ocaklarnda retilmi olmasna ramen yanllkla Msr Graniti olarak
tanmlanmtr.57
Daha nce belirtildii gibi Augustusun Romay en nemli ehir, Pro Maiestate

Imperii Ornato, yapma giriimi nedeniyle ncelikle kamu binalar ile balayan
mermer tketimi hzla yaylarak villalar ve konutlar kapsar hale gelmitir. Ancak
55

Fant, J.C., TheInscribedEconomy:productionanddistributionintheRomanEmpireinthelightof

instrumentumdomesticum. W.V.Harris(ed).,iinde,AnnArbor,Michigan. JRASupplementary
Series6,1993, s. 150
56
Peacock,D.P.S.,TheRomanquarriesatMonsClaudianus,HerzN.veWaelkensM(ed).,iinde,
ClassicalMarble:geochemistry,technology,trade,Dordrechts,1988,s.97101.Bingen,J.,
QuatrimecampagnedefouilleauMonsClaudianus, BIFAO90,1990,s.6581.
57
FantJ.C., 1993,s.15145

22

iinilginyan,RomadakiarmermertketimmeraknnRomaehrininsnrlarn
ap,evreyeyaylmamolmasdr.58 rnein..25ylnagelindiindebirmermer
datm merkezi konumundakiOstiada bile,deil ithalrenkli mermer, beyazLuna
mermeri bile yoktur. Mermer Roma dnda, sadece tecrbe mahiyetinde
kullanlmaktadr.59 79ylnagelindiindemermertketimiyleilgilibutablonunbir
lde deimi olduu grlyor. Artk mermer Vesuvius ehirlerinde kamu
binalar iin rakipsiz bir malzeme olma zelliini kazanmtr.60 Ancak mermer
henz Roma dndaki zel mlkiyet yaplar iin sz konusu deildir. Sadece
zenginlere ait villalarda, baz odalar ve salonlar mermer ile denebilmitir. Bu
dnemde en yaygn ve revata olan mermer kullanm biimi ise yerli talardan
yaplansiyahbeyazmozaiklerdir.61
C.Moss tarafndan62 Pompeideki bir mermer atlyesinde elde edilen bulgular 70li
yllarda bile Roma dnda mermer kullanmnn kk boyutlarda kaldn
gstermektedir. Atlye bazndaki retimin baz kk eya retiminden ileri
gitmedii grlyor. Ancak II.yzyln balarndan itibaren durumun byk lde
deitii ve Numidian, Phrygian ve Lucullan cinsi mermer tketiminin kamu
binalarndan,zelvillainasnakadaryayld,hattamermerinortatalyadakida
kasabalarnakadarulatanlalyor.

Bu hzl gelimede Flaviuslar dneminde ocaklarn yeni batan organize olmasnn

veretimdeki artnbykpayolduunapheyoktur.Buhzltketimfuryasnda,
stynetimkademelerininkatklarndagzardetmemekgerekir.mparatorluun
mermer tketimini her eyden nce bir prestij konusu haline getirmi olmas,
toplumunstbasamanoluturanasiller snfyla(nobilites)zenginortasnfnda
bu modaya uymas sonucunda mermer tketiminin ekonomik snrlar zorlayan bir
gelime gsterdii sylenebilir. Kuzey Afrikadaki imparatorluk eyaletlerinde ise
Romadakibolluunaksineyerli Numidianmermerininbilenadirolarakkullanld

58

Whittaker,C.R.,TradeandthearistocracyintheRomanempire,Opus4,1985,s.58.
Pavolini,C.,Ostia ,RomaBari,1983,s.170
60
Neuberg,N., LarchitetetturadellefontaneedeininfeinellItaliaantica ,Napoli,1965,s.96117.
61
Donderer,M.,ReviewofMorricone1967, ArchClass34,1982,s.231.Matini,M.L., Mosaici
antichiinItalia.RegioneprimaRoma:Reg.XPalatium,Roma,1967.
62
MossC.E.,1988, Romanmarbletables,Princeton.s.229238
59

23

grlyor.63 KartacadakiForumiletiyatrokompleksindekistunlarla,ElDjendeki
amfitiyatrodaki yekpareNumidianstunlarhari,64 bu mermerekaroveya mozaik
dememalzemesiolarakbileokazrastlanmaktadr.
Phrygia mermerininkullanmalan isedahagenitir.Dahaokdeme vekaplama
malzemesi olarak kullanlm olduu yolundaki genel dncenin aksine, bu
mermerin byk lde stun ve eitli mimari elemanlarn retiminde kullanlm
olduugrlyor.EphesosdakiVedius veLimanHamamlar,Celsus Ktphanesi,
Artemis Tapna yaknndaki Hestiatorion, Sardesdeki Gymnasion, Sidede Via

Colonnate(stunluyol)Phrygianmermerininkullanlmolduuyaplardr.65 (Levha
I ) Bunun yansra Hierapolis Skene Fronsu gibi daha byk lekte ve normal
standartlarn dnda baz bloklarn da Phrygian mermerinden retilmi olduu
bilinmektedir.66 Pergamondaki Serapis Tapnann (Kzl Avlu) deme talar
yine Phrygian mermeridir. Eik ta olarak kullanlan ve boyu 7 m civarnda olan
Prokonnesian mermerindenretilmi blok yaklak39tonarlndadr.Ocaklarda
retilen bloklarn boyutlar genelde 12 metre civarnda olduu dnlecek olursa
bu bloun bykl daha net olarak anlalabilir. Yapdaki stunlar Carystian
mermeri, kzl Aswan graniti ile yakndaki Kozak da ocaklarndan gelen siyah
beyaz granitten retilmitir. Her ne kadar Dodge bu siyahbeyaz mermerin Mons
Claudianus graniti olduunu belirtmi olsa da, bu talarn Kozak Da rn
olduunapheyoktur.67

Ocaklar ile i ie gemi bir yerleim yeri konumundaki Aphrodisiasda yerel

talarnokazmiktarlardakullanlmasnakarndardangetirilenmermerinehirde
ana yap malzemesi olma zelliini kazanmas ilgin bir durum yaratmaktadr.
Ocaklarda son derece gzel talar retilirken, II.yzylda yaplm baz yaplarda

Lucullan,Carsytian,Iassos,ChiosrossoanticoveLaconiadanmorveyeilporfirve
Dokimeiondan pavonazetto gibi tamamen ithal mermer kullanlmtr. Aphrodisas
63

Gnoli.R,1988,s.27.
Dodge,H., BuildingmaterialsandtechniquesintheeasternMediterraneanfromtheHellenistic
periodtotheendofthe4thcenturyAD.,Newcastle,1984,s.362.
65
Fant.J.C,1989a,s.257.veFant,J.C.,TheImperialmarbleyardatPortus,WaelkensM.,.HerzN.,
MoensL.,(ed)iinde, Ancientstones:quarrying,tradeandprovenance ,ActaArchaeologica
Lovaniensia.Monographia4,1992,s.11520
66
Fant.J.C, 1993, s.154.
67
ibid, s. 155.
64

24

AnadoludaChiosmermerininkullanldyeganeyerleimyeridir.68 LucullanTeos
mermerlerininyerelkullanmnndaokdarsnrlariindekald,bugnTeostabu
mermere ait herhangi bir ize rastlanmamasdan aka grlmektedir. Teosta da
aynenAphrodisiasbenzeribirdurumolduuanlalyor.
Byle bir durumun ancak blge ocaklarnn imparatorluk idaresince bir monopol
eklinde ynetilerek, retilen tm mermerin, ticari veya siyasi bir yaklamla
pazarlanmas veyadatlmas sonucuoluabileceitahminediliyor.69 Sonuolarak
eyalet rn talarn bu ilgin kullanm biimini ticari bir yaklamdan ok, bata
imparatorluk prestiji olmak zere yeni bir mimari tarznn ve yeni bir yaam
biiminin yerletirilmesi amacyla uygulanan politik giriimler eklinde
deerlendirmek daha doruolacaktr. rnein Hierapolis Skene Fronsu gibi byk
lekte ve standart d bloklar imparatorluk idaresinin eyaletlerde kurmak istedii
yeni sosyal yap ve yaam biiminin yerletirilmesi yolundaki uygulamaya rnek
olarakgsterilebilir.Butipkamusalyaplardagzearpanenbelirginzellik,ticari
amalarn geri plana itilerek zengin yaam biiminin gzle grnr hale gelmi
olmasdr. Ancak ekillenen yeni yap ve yaam biiminin sadece imparatorluk
idaresinceynlendirildiisanlmamaldr.Yreseldeeryarglarnndabuoluumda
etkinbirpayasahipolduunapheyoktur.Buyaplanmannimparatorluuneyalet
halkna bir hediyesi eklinde deerlendirilmesi durumunda bile, hangi tip bir
uygulamann kendileri iin daha iyi ve yararl olaca, yani imparatorluktan
beklenilenyardmnmahiyeti(paraveyamal)vekapsam(kastun,kablok,cret
gibi)bykldeyerelyneticilertarafndanbelirlenmitir.Bukarlklanlayve
uyum sayesinde imparatorluun eyaletlerde rahat bir ynetim sergiledii
sylenebilir.Smyrnailerigelenleritarafndanimparatorlukidaresinesunulandileke
mahiyetindeki yazt byle bir uygulamann kant olarak deerlendirilebilir.70
Polemonun123ylndaHadriannAnadoluyayaptziyaretesnasndaonarefakat
68

Dodge.H,1984,s.396.
Fant,J.C.,Poikiloilithoi:theanomalouseconomicsoftheRomanimperialmarblequarryat
Teos,inTheGreekRenaissanceintheRomanempire. PapersfromtheXthBritishMuseumClassical
Collequium,BICSSuppl.55,London,1989b,s.20618.
70
IGRIV1431=I.Smyrnano.697,FantJ.C.,1993,s.155,not:70Thebenefactionwhichwe
obtainedfromthelordCaesarHadrianthroughtheagencyofAntoniusPolemo:asecondsenatorial
decreebywhichweweregrantedasecondtitleofNeokoros(templeguardianoftheimperialcult)
sacredGames,immunityfromtaxation,panegyristsofthegods,singersofhymns,1.5million
(denarii)and72columnsofSynnadianmarble,20ofNumidianand6ofporphyryfortheanointing
room
69

25

ettiianlalyor.71 Builikide,Polemonunsadeceehrinilerigelensekinbiryesi
olarakdeil,imparatorluunelisisfatylahareketetmiolmasdikkatekicidir.

mparatorlarla,ehirlerarasndakibutarzilikileryaimparatorluutemsiledenbir
eli, bir imparatorluk eyalet grevlisi, ya da yerel ynetim mensubu st dzey bir
yerel ynetici araclyla yrtlmtr.72 Aslnda bu ilikilerde imparator
tarafndan salanan tek ynl bir yardm ve onurlandrma sz konusu olmasna
karn, zaman zaman imparatorun bu bonkrce jestine yerel yneticiler veya ehrin
ilerigelenleribazkkkarlklarvermilerdir.73Aslndabylebirgrevegetirilen
kiininRomayayaknl,butrbirseimdenemlibiretkenolmaldr.Buekilde
ehrinelittabakasnaaitbirkii,Polemorneindegrldgibiimparatorunelisi
olarak saygn bir konum kazanrken, imparatorun byk ve eriilmez gc de bu
sayede bir kere daha teyit edilmi olmaktadr. zel giriim ile kamu arasndaki bu
ilikiye bir rnek oluturms asndan Asya Eyaleti Kentleri Valisi Herodes
Atticusun Hadrianla olan dostluunu kullanarak imparatordan Alexandria Troas
halknn ektii su skntsn gidermek amacyla aquadkt inas iin para yardm
istediivealdbilinmektedir.74

Polemo tarafndan Smyrna adna imparatora yaplan bavuruda, dorudan para

istemek yerine mermer stun gibi bir eit yap malzemesinin niin n plana
karlm olduu sorusu akla gelebilir. Ancak burada nemli olan noktann salt
maddi kazan elde etmek deil, imparatorluk st ynetimiyle yakn iliki iine
girmek vegnndeer yarglarnagreprestijsaladna inanlandeerli mermer
stunlar gz alc bir ekilde kullanmak olduu unutulmamaldr. Smyrna ehrinin
szkonusububavurusundaolduugibigenikapsamltaleplerin,yerelynetimin
st kademeleri tarafndan dorudan imparatorluk merkezine yapld sansasyonel
bir yan bulunmayan daha mtevaz taleplerin ise sradan yerel yneticilerle Roma
eyalet valilii arasnda zmlenme yoluna gidildii anlalyor. Flaviuslar dnemi
sonrasnda ise kapsam ve bykl ne olursa olsun, btn yap faaliyetleri iin

71

Bowersock,G.W., GreeksophistsintheRomanempire,Oxford,1969,s.120.
Millar,F.,TheemperorintheRomanworld,London,1977,s.410.
73
Bowersock.G.W,1969,s.47.
74
O.Bingl,2004,s.154156
72

26

Roma eyalet ynetiminden izin alnmas genel bir uygulama haline gelmitir.
Bylece bir yerde imparatorluk idaresinin onay alnmak suretiyle, ina
faaliyetlerine kar oluabilecek muhalefet nlenirken, dier taraftan da kamu
btesindenharcamayetkisialnmtr.75

mparatorlukynetimiyleehirlerarasndakurulanbuilikiveyaknlklarnmermer
ocaklarna kadar uzanan bir nemi olduu, ocak ynetimlerince ehir isimlerinin
kullanlmasndan anlalmaktadr. rnein Dokimeion ocandaki baz officina lar
(atlyekuruluu)Neicaiens(is)76
,Prusa(ensis)77,Ephes(ia)78 gibidneminbaznl
ehirlerinin isimlerini almtr. Baz yazarlarca ocaklarda, bu tarzda ehir isimleri
kullanlm olmasn kenti temsilen bir yetkilinin ocaa gelerek, imparatorluk
ynetimince kendilerine hediye edilmesi ngrlen talarn retimine bizzat
katlmas nedenine balanmsa da ocak faaliyetlerinin amatrce yrtlemeyecei
dikkate alnacak olursa, bu gr paylamaya imkan olmad anlalacaktr. Bu
tarzdabirocakehir yaknlamasnn imparatorun yakn ilgi ve iltifatnasahipolan
bir ehirle iliki kurmak suretiyle prestij kazanmak arzusundan kaynaklandna
pheyoktur.

OcakOrganizasyonununBelir lenmesindeYaztlarnRol

Ocak faaliyetleriyle ilgili olarak gemie k tutan en nemli kaynak phesiz

yaztlardr.Busayedetanretimtarihi, hangiocaktanretildiiretim vekontrol
ilemlerinin kimler tarafndan gerekletirildii, ocaklarn organizasyonu ve ileyi
biimiyle ilgili bilgiler elde edilebilmektedir. Ancak detayl bilgileri ieren bu tr
kapsaml yaztlarn bulunmas idealize edilmi bir ocak iletmesi iin sz konusu
olabilir.Nitekimouocaktahibiryaztarastlanmazken,eldeedilensnrlsaydaki
yaztlardadabubilgilerinsistemlibirekildeilenmemiolduugrlyor.Ayrca
yaztlarnbiimveieriindeynetimotoritesininzayflamas,ocakmlkiyetininel
deitirmesi,ynetimbiimindedeiikliklerolmas,retiminartmasveyaazalmas
75

MacMullen,R.,Romanimperialbuildingintheprovinces,HSCP64,1959,s.207235.
Christol,M.,veDrewBear,T.,InscriptionsdeDokimeion, AnatAntI,1987,no:6364
77
Fant.J.C,1989a,no:177.
78
Christol.M.,veDrewBear,T.,DocumentslatinsdePhrygie, Tyche1,1986,s.3987.,no:24
no32Fant.J.C,1989a,no:157.Christol.M,ve DrewBear.T,1987,s.88.No:31.
76

27

gibi eitli nedenlerden kaynaklanan nemli deiikliklerin meydana geldii

grlyor.

Dier yandan bazocaklarda yaztlara hirastlanmazken bazlarnda sistematik bir

ekilde yazt retilmi olmasn belirli birka nedene balayarakdurumuaklamak
hernekadaryeterlideilsede,baztemelhareketnoktalarnnbulunabileceinede
phe yoktur. rnein bugne kadar elde edilen veriler nda, ocan mlkiyet
durumuyla yaztlar arasnda bir bantnn bulunduu sylenebilir: rnein zel
mlkiyet,kapsamnda iletilenocaklarnokbykbir blmnde yaztlara hemen
hemen hi yer verilmemitir. Bu durum, iletmecinin kendinden baka hi kimseye
kar sorumlu olmamasyla aklanabilir. Mal sahibi olup ou kere iletmeci
sfatylahareketedenkiininocakiindebirneviotokontroldzenikurmuolmas
nedeniyle ta zerine ilenecek bilgiye ihtiya duymad sylenebilir. Snrl
saydaki baz yaztlar ise kriptik kodlar veya monogramlar eklindedir. Bu kriptik
kodlarn ocak dnda kimseyi ilgilendirmemesi nedeniyle, ocak iinde kendi
anlaylarna gre rahata kullanlm olduu anlalyor. Bu yaztlarn ounun
bugndeokunmasveyorumlanmasmmknolmamtr.Yaztlarnprensipolarak
imparatorluk mlkiyetinde bulunan veya iletmenin imparatorluk idaresi tarafndan
ynetilipkontroledildiiocaklardayeraldsylenebilir.
YaztszretimyapanocaklarLuna ,Prokonnesos,DokimeionBeyaz,Thasos,Msr

Graniti, Troad Graniti79

eklinde belirtilebilir. Ancak sistematik yazt uygulayan
79

Ponti, G.,MarmorTroadenseGraniteQuarriesinTheTroad.APreminarySurvey,StudiaTroica
V,1995,s.291320.BlgedahancelerieitliaratrmaclartarafndanziyaretedilmisedeGianni
Pontinin 1993 ylnda geni kadrolu bir ekiple yapt incelemeler ve deerlendirmeler bunlarn
iindeenkapsamlolandr.Kocaali,KayackveKestanbol(Uluky)kylericivarndayarilenmi
durumda byk miktarlarda stun bulunduu tespit edilmitir. Ocaklarda eitli boyutlarda granit
bloklar varsa da, stun imalatnn esas retim konusu olduu anlalmaktadr. Stun boyutlar ve
ocaklardakiretimteknolojisibuocaklarnbykihtimalleRomaimparatorlukdnemindeiletilmi
olduunugstermektedir.Ancakyarilenmidurumdakibloklarzerindehibiryaztbulunmamas
nedeniyleiletmedzeniveocaklardakiorganizasyonhakkndaherhangibirfikiredinmekmmkn
olmamtr. Blgede yaklak 40 Romaaya (Bir Roma aya 0, 296 m) boyunda 20 adet yekpare
stun tespit edilmitir. Ayrca, yedi tanesi Kocaali yaknnda , bir tanesi de Kestanbol yresindeki
ocakta olmak zere byk boyutlu stunlar vardr. Alexandria Troas limannda 40 Roma aya
boyutunda stunlar bulunmas, antik yerleim yerinin, rnlerin depoland ve ihracatnn yapld
bir merkez konumunda olduunu gstermektedir. Byk boyutlu 20den fazla stunun ocak
alanlarnda deilde ykleme liman civarnda bulunmas zm zor bir problem yaratmtr.
Stunlarnterkedilmenedeninitalardakiyapsalbozukluklarileaklamakmmkndeildir.Zira,
baz stunlarn sonradan eitlinedenlerle kalm olmaihtimalihari, stunlarda gzearpan hibir

28

imparatorluk ocaklarna Chian, Lucullan, Phrygian, Numidian, Seyrian, Parian,

bozukluk olmad grlmektedir. Esasen talarda yapsal bir hata bulunmu olsayd, talarn
sevkyatahazrhalegelecekldeilenmemiolmasgerekirdi.Ayrcabtnstunlarnstandart40
Roma aya boyutunda olmad ve bu nedenle sevkyatlarndan vazgeildii dnlebilirse de,
zelliklekullanmyerindebirmiktardzeltmepay brakldgznnealnacakolursastunlarn
bu haliyle Dokimeion, Prokonnesos ve Carystus gibi ocaklarda retilen stunlarla ayn standard
salad sonucuna varlacaktr. (Prokonnesos iin Dodge, H., Ancient Marble Studies: Recent
Research, JRA IV, 1991, s. 2850 Asgari, N., Roman and Early Byzantine Marble Quarries of
Proconnesus, Proceedings of the Xth InternationalCongress of Classical Archaeology, Ankarazmir
1978,s.467480.veAsgari,N.,TheStagesofWorkmanshipoftheCorinthianCapitalinProconnesus
and its Export Form, 1988 Dokimeioniin Rder 1971,Waelkens 1982a ve Fant1989a) Maliyeti
ok yksek olan bu kadar byk bir miktarn elde kalm olmasnn en tutarl aklamas, sipariin
iptaledilmesiolabilir.Anidenortayakanbirkriznedeniylelimandadepolanmolanstunlar daha
sonralar yeniden deerlendirilmek zere liman blgesinde terkedilmi olmaldr. Granit yataklar
douda r Dandan balayarak bat ynnde yer almtr. Deniz seviyesinden 520 metre
yksekliesahipolanrDamasifidoudaEzineveAyvackkasabalarnnarasndan,batdaEge
kylarna kadar uzanmaktadr. Kuzeyde Kocaali kyne doru arazi ykselirken, gneyde Assos
(Behramkale) hinterlandn oluturan da silsilesine ular. r Dann oluturduu bu byk
granitdaktlesivaktiylebirlimankentiolanAlexandriaTroasn7kmgneydousundayerald
bilinen antik Neandria (r) kentinin bulunduu blgedir. Roma ina sektrnn nemli
merkezlerinden birisidir. Scalpellini tarafndan bu granitin dier granitlerden kolaylkla ayrlmasn
salayan erguvanigri feldispat damarlara izafen granito violetto ad verilmitir. Daha sonralar
Raniero Gnoli tarafndan granito della Troade eklinde isimlendirilmitir. (Gnoli, R., Marmora
Romana, Roma,1971, s.126.) Petrografik analizi iin (Lazzarini, L., I graniti deimonumenti italiani
ediloroproblemidideterioramento, BollettinodArte41, 1987, Supplemento:157172.)
r Da granit retiminin arkaik dnemde Neandria ehrinin ihtiyacn karlamak amacyla
balatldtahminedilmektedir.(Borghini.G.,(ed).,(1989),MarmiantichiMatereialidellacultura
artistica I, Rome, s.236.) Helenistik dneme gelindiinde Alexandria Troas yerleiminin
kurulmasndan sonra retim byk lde artmtr. Bugn bir sahil ky olan Dalyann
hinterlandndayeralanbuantikkenttebykmiktardastunbulunmasdabylebirgelimeninkant
olarak deerlendirilmektedir. II.yzyl iinde Troad granitinin btn Akdeniz yresinde yer alan
eyaletleresevkedilmiolduu(Dodge,H.,AncientMarbleStudies:RecentResearch,JRAIV,1988,
s.2850. ve 1991, s.34 WardPerkins 1980, s.49 Lazzarini 1987, s.162) fakat sevkyatn nemli bir
ksmnn Romaya yaplm olduu grlmektedir. Tiburdaki Hadrian Piazza dOro ve Ostiadaki
Forum inas ile balayan Troad granit talebi II.yzyl boyunca artarak devam etmitir. (Lazzarini
1987,s.159Dodge1991,s.84)Ocaklarnimparatorlukmlkiyetindeolduukesinolarakbilinmekle
birlikte, ne bloklar ne de stunlar zerinde herhangi bir yazta rastlanlmam olmas nedeniyle,
ocaklarndorudandoruyaimparatorlukidaresinemiyoksamteahhitlereliylemiiletilmiolduu
belli deildir. Ancak, genel olarak rnlerin dalm biimi ile eitli literatr kaynaklar gz nne
alndndaTiberiustarafndan17ylndasadecebuocaklardadeil,btnocaklarzerindedenetim
ve ynetim mekanizmasnn kurulmasyla II.yzyl boyunca hemen hemen nemli beyaz ve renkli
mermer ocaklaryla deerli granit ocaklarnn tmnn imparatorluk mermer idaresi, Ratio
Marmorum, tarafndan kontrol edildii veya iletilmi olduu sylenebilir. (Borghini 1989, s. 43
45..WardPerkins 1951 ve 1980 Dodge 1991). 414 ve 416 yllarna ait Theodosius
kanunnamelerindeki iki kararname ile Kk Asyann vergiden muaf tutulduu ve Dokimeion,
ProkonnesosveTroadocaklarndakimteahhitlerinborlarnnsilinerekilerinesonverilmiolduu
veocaklarndorudandoruyaidaresinceiletilmiolduuanlalyor.(Fant1989,s.11Gnoli1971,
s. 127 Borghini 1989,s.237)Esasen bu dnemde yzyl ncesinenazaran, ekonomideki daralmaya
paralel olarak mermer talebinde de byk bir azalma sz konusudur. Troadda byk miktarda
terkedilmibloklarnbulunmuolmasdadahancedeinildiigibiancakszkonusubuekonomik
kriz ile aklanabilir. Ancak, retim miktar zaman iinde bir azalma gstermi olsa da, Troad
granitlerinin zellikle dou Akdenizdeki dalm ile Dokimeion ve Prokonnesos rnlerinin sat
arasndatambirparalellikolduugrlyor.Anadolununbu nemlitaretimmerkezininsat
ve datm arasnda mevcut bu uyumun I.yzyldan balad sylenebilir. (WardPerkins 1980,
s.49.Dodge 1991, s. 43) Bununla beraber, Troad ocaklar hakknda daha detayl incelemeler
yaplmadan,neocaklarnkontrolveynetimdzeni,nedekullanmalanlarhakkndadahakapsaml
varsaymlarnilerisrlmesineimkanyoktur.

29

Alabastro Cotogninog,olmasna bakara80 bunun genel bir kural eklinde

anlalmamas gerekir. Nitekim imparatorluk ocaklarnn tamamnda yaztlara yer
verilmedii gibi, sistematik bir ekilde yazt kullanlan ocaklarda bile 200 metre
araylailetilenocaklardanherbirindefarklsistemleruygulanmolduugrlyor.
rneinDokimeionocaimparatorlukocaklariindesistemliyaztretenbirocak
olarak yer almasna ramen, pavonazetto renkli mermer bloklarnda yazta yer
verilirken, lahit ve heykel retiminde kullanlan yksek kaliteli beyaz mermerde
hibir yazta rastlanmamtr. Bu durumda yaztlarn sadece renkli mermerlerde
kullanld,beyazmermerlerdebulunmadsylenebilirsedemarmorumphrygium
(pavonazetto), Luculleum (africano), Numidicum (giallo antico), Chium (porta

santa), Carystium81 (cipollino) gibi renkli mermerler arasnda beyaz Parium

(parian)82 mermerinin yer almas nedeniyle bu hipotezin de geerliliinden
bahsedilemeyecektir. Beyaz Parian mermerinin olaanst yksek kalitesi gz
nne alnarak, bir bakma yksek kaliteli ve deerli mermerlerde yaztlara yer
verildii sylenecek olursa, bu durumda yksek kaliteli Dokimeion beyaz
mermerininbusistemiindeyeralmamanedeniniaklamakzorlaacaktr.Hereye
ramen eksik yanlar bulunsa da, bu konuda bugne kadar kaliteli ve deerli

80

Christol. M,veDrewBear.T,1987,s.99.
Andreoli,A.,Berti, F.,Lazzarini,L.Pierobon,BenoitR.,(2002),NewContributionsonMarmor
Iassense, ASMOSIA VI, s.1318 (Lazzarini L(ed)., iinde) Antik assos yerleimi (Kyklack)
Mandayla Koyunun tabannda vaktiyle bir kstakla karaya balanan ince uzun kk bir adack
zerindedir.kiyanndadenizulamnkolaylatranderinvekorunaklikikoyyeralmaktadr.Antik
ocaklar kyn kuzey dousunda Karaolan Deresi yaknndadr. Bugn grlen ocan dnda
blgede daha fazla ocak olduu dnlyor. Zira rdndeki mer Cami gibi bir ok yapda
kullanlmolanhomojenkrmzrenklimermerdenyaplmbykboyutlustunlarnszkonusubu
ocaktanretilmi olmasnaimkan yoktur. Iassos mermer ocaklarnn Roma imparatorluk dnemi
sonlaryla Bizans dnemi balarnda byk lde iletilmi olduklar anlalyor. Yre mermeri
Akdenizhavzasndayounekildekullanlmolup,OrtaadaRnesansilebirlikteeskiyaplardaki
mermerin bir kez daha gzden geirilmesi suretiyle geni bir corafyada yaygn bir kullanm alan
bulmutur. Mermer ok ince kristalli olup, bnyesindeki hematit nedeniyle krmz renktedir.
RomallartarafndanMarmorIassenseveyaMarmorCariumeklindeadlandrlanmermer Cippolino
RossoveAfricanoneadyladatannmtr.(Gnoli, R.,MarmoraRomana ,Roma,1988.)Kzlrengin
mermeriindekidalmnagretipmermerayrmyaplabilir.MarmoIassenseVenato:damarlar
kzlrenkliolup,enbolbulunantipdir.Byk boyutlustungibimimarielemanlarnretimindeen
ok kullanlan mermer cinsisidir. Marmo Iassense Brecciato: Birinci tip mermere nazaran daha az
bulunmaktadr. Krmz benekli olup, daha ziyade kk boyutlu stun merdiven kenarlklar gibi
mimari elemanlarn retiminde kullanlmtr. Marmor Iassense Rosso Uniforme: Hematit bnyede
homejen olarak daldndan, kzl renkli bir grnme sahiptir. Bu yaps itibariyle Marmor
Taenarium (RossoAntico)mermerinin biralternatifi olarak deerlendirilebilir.Ennadir bulunan tr
olupdahaziyadeheykelyapmndakullanlmtr.
82
Hirchfeld.O,1905,s.162vd.
81

30

mermerler ile yaztlarn rtt yolundaki grten daha tutarl bir yaklam
yoktur.

Prokonnesos ocaklarnda N.Asgari tarafndan snrl sayda Latince yaztlar

bulunmusadabunlarnsistematikbiruygulamaylailgisiolmayanmnferitrnekler
olabilecei tahmin edilmektedir.83 Ayn ekilde Luna (carrara) mermerinde snrl
sayda epigrafik unsurun varl da beyaz mermerin yaztsz olmas eklindeki fiili
durumunudeitirmeyeyeterlideildir.84

mparatorluk ocaklarnda herhangi bir epigrafik unsurun yer almad Augustus

Vespasiandneminitakiben,FlaviuslarDnemindenitibarenyaztlarnsistematikbir
ekilde kullanlmaya baland grlyor. Byle bir gelimenin en nemli nedeni
ocaklarn yeniden organize olmaya balamasdr. Dokimeion ocanda 96 ylna
tarihlenen bir yaztta ocaklarn imparatorluk kontrol altnda mteahhitlerce
iletilmekteolduuanlalyor.Budnemeaityaztlarsonderecebasitbiryapdadr.
Bu yaztlar ana karakteristikleri itibariyle Mteahhit ad, retim tarihi ve tan bir
bakmakimliidurumundakibirnumaradanolumaktadr.Ancakbutemelyapnn
dnda sadece mteahhit adnn veya sadece bir numarann yer ald daha basit
yaztrneklerinederastlanlmtr.

Ocaklarnmteahhityanndaveonlarlabirlikte,dorudanimparatorlukynetimince
iletilmeye balanmasyla, yaztlarn biiminde ve ieriinde byk deiiklikler
meydana gelmitir. Mteahhit eliyle iletme sisteminde tan karlmasndan,
imparatorluk idaresine teslimine kadar uzanan btn operasyonlardan tek bana
mteahhit sorumlu iken, imparatorluk idaresinin retim faaliyetlerine dorudan
katlmasyla, sorumlu kii saysnda art olmu, tan karlmas, ilenmesi ve
kontrol farkl kiiler tarafndan gerekletirilmitir. Aadaki rneklerden
grlecei gibi idare tarafndan fiilen yrtlen iletme sisteminde yaztlarda yer
alanszcksaysndaaadakirneklerdengrleceigibieskiyekyaslabelirgin
birartmeydanagelmitir.

83
84

Fant.J.C,1989a,s.12.
Dolci,E., Carraracaveantiche,Carrara,1980,s.93.

31

1153ylnatarihlenenolaslklabirParian(Portus)mermeri.85

n(umero)clxv
Praes(ente)etRufo,cos
exr(atione)Aur(elli)Geor(gi)
2156ylnatarihlenenBacakale/Dokimeionmermeri.86

L(oco)vb(racchio)secu(ndo)
SilvanoetAu
gurinocosexoff(icina)
Asiaticiexcaes(ura)
Zosim(i)
3141ylnatarihlenen Chemtou(Simmithus)mermeri.87

Imp(eratoris)AntoniniAug(usti)Piid(omini)
N(ostri)of(ficina)Cert()
Stlogaetseverocos
SubcuraAgathaeL(iberti)
Buyaztlardaki

b(raccio)szctankarldocakblgesini
l(oco)szctankimliiniveocaktatankarldyeri
caes(ura) ve off(icina) szckleri de imparatorluk iletmesinde tan karlmas ve
ilenmesindensorumlukiiyadakurulular,

tanmlamaktadr.Ocaklarnretimteknolojisinde,jeolojikartlardankaynaklananbir
takm kk farkllklar bulunsa da genelde tm imparatorluk ocaklarndaki
organizasyonun ayn biimde ekillendii ve imparatorluk ynetimince retim
denetim ve sevkyatn btn mermer ocaklar iin benzer bir ereve iinde
dzenlenmi olduu anlalyor. Ancak imparatorluun maden ocaklarnda, mermer
85

BacciniLeotardi,P., Nuovetestimonianzesulcommerciodeimarmiinetimperiale,Roma,1989,
s.62.no.95.
86
Fant.J.C,1989a,no.122.
87
Dubois.Ch,1908,no.94.BirbakayazttananlaldnagrebuyazttaadgeenAgathias (veya
Agathas)npro(curator)m(armorum) olduuanlalyor.

32

retimindeolduugibi,caesura veyaofficina gibiorganlarn bulunmasnpheyle

karlamak gerekecektir. Bu sebeple P.Pensabenenin88 Vipasca meden ocaklarn
rnek alarak, buradaki artlarn mermer ocaklarnda da uyguland yolundaki
grne katlmak mmkn deildir. rnein sz konusu maden ocanda geerli
olan retimin pars dimidia to procurator ve pars possesoris to contractor
eklindeki paylam biimini bir mermer ocanda uygulamaya olanak yoktur.
stelikbylebirpaylambiimininbirmermerocandauygulanmasnnpratikbir
yarar da olmayacaktr. Zira, maden filizinin arlk, veya hacim olarak blnp
paylalmas mmkn olduu halde ayn ii bir mermer ocanda benzer ekilde
yapmayaalmaksadece yeni sorunlarndomasna nedenolabilir. Aslnda maden
vemermerocaklarnniletmeartlararasndabenzerliklerdendahaok,farkllklar
bulunduuna phe yokur. Eer mermer ocaklarnn iletme stratejisiyle, maden
ocaklarnn iletme stratejisi arasnda bir yaknlk bulunmu olsayd, bugn
Anadoluda bol miktarda pavonazetto, Kuzey Afrikada Msr graniti ve Numidian
mermerinin yer almas gerekirdi. Bugn elde edilen veriler gerek durumun byle
olmadngstermektedir.

Bir yerde tan cins ve kalitesi dnda, tketici iin yaztlarda yer alan bilgilerin
hibir deeri yoktur. Tan ocan hangi blgesinden kimler tarafndan karld
veyakimlertarafndanilenmiolduutketiciyiilgilendirmeyecektir.Aynekilde
ocan retim kapasitesi, kontrol dzeni veya alacakbor ilikileri de tketiciyi
ilgilendirenkonulardeildir.Sonuolarak,yaztlarnsadeceyerelocakynetimiyle,
Roma mermer brosu iin bir anlam ve nemi olduu sylenebilir. Bu nedenle
Romayaihraedilmeyenveyerelkullanmaayrlanbeyazmermerbloklarzerinde
yazt bulunmamasn bir bakma doal kabul etmek gerekecektir.89 zerlerinde
herhangibiryaztbulunmasadabeyazDokimeionmermerininAnadoludaheykelve
lahitretimindebolmiktarlardakullanlm olduunapheyoktur.90

88

Pensabene.P,1989,s.46.
Fant,J.C.,FourUnfinishedSarcophagusLidsintheQuarriesatDocimiumandtheimperial
quarrysysteminPhrygia, AJA89,1985,s.665672.
90
Waelkens,M.,ve Hall,A.,TwoDokimeionSculptorsinIconium, AnatSt 32,1982,s.15155.
Fant.J.C,1985, s.655662.Fant.J.C,1989a,s.206218.
89

33

Dokimeion beyaz mermerinin inaat malzemesi olarak byk miktarda kullanld

en nemli yap kompleksi Hierapolisdeki tiyatro binasdr. Tiyatro kompleksinin

Scanae Frons larnda yer alan eitli mimari elemanlarn fabrikasyon eklinde
byk miktarlarda ncelikle imparatorluun ihtiyalarn karlamak zere retilip
sata sunulmu olduu anlalyor. Burada uzun ve zahmetli bir karayolu ve yine
uzunbirdenizyoluulamnntadrisklernedeniyle,talarnancakzerlerindeki
yaztlar yoluyla izlenebildii unutulmamaldr. rnein Camarina 91, Puntascifo92
,

Giardini Naxos93 batklarndaki talarn belirlenmesi bu sayede mmkn olmutur.

Ayrca renkli talarn ncelikle, kamu binalarnn inasna ve bakmna ayrlmas
nedeniyle retim merkezlerinin monopol olarak ynetilmesi yoluna gidilmi ve bu
talarn Roma dnda kalan yerlere, ocaklardan dorudan doruya gnderilmesine
izinverilmemitir.Bunedenlerenklitalareyaletlerdegeneldenadirbulunandeerli
birmalzemeolmakonumunukorumuveimparatorlukidaresincekendilerinerenkli
mermerayrlmasbykbironurlandrmavesilesiolarakdeerlendirilmitir.

I.yzylnortalarndan,III.yzylnortalarnakadargeenikiyzyllkdnemiinde
retim ve tketimin tamamen imparatorluk Mermer Brosu tarafndan
ynlendirildii ve ynetildii anlalyor. naatlarda mermer arlkl yap
teknolojisi esas alnm ve standart hale getirilerek birok mimari unsur ocaklarda
fabrikasyon olarak retilmitir. Birbirine rakip durumdaki iki byk lahit retim
merkeziden Prokonnesos ile Dokimeiondaretimin vepazarpaylarnn sonderece
incelikleayrlpplanlanmasdabusayedemmknolmutur.94

Prokonnesos zengin mermer yataklar ve ak deniz limanlaryla byk bir doal

zenginlie sahipken,Dokimeion bu imkanlarasahipdeildir.Prokonnesosta iilik
asgari dzeyde tutulmak suretiyle fiyatn minimum seviyede kalmas salanmtr.
Dokimeion atlyelerinde ise youn bir iilikgirdisiylencelerigirlanddahasonra
91

Fant.J.C,1993,s.159.
Pensabene,P.,AcargoofmarbleshipwreckatPuntaScifonearCrotone, INJA 7,1978, s.105118
93
Fant.J.C,1993,s.159.
94
Dokimeion ocaklarnn limanlara uzun ve zahmetli bir karayolu ile ulalmas ve karayolu
tamaclnnokpahalolmasnedeniyle,DokimeionrnlerininRomadaProkonnesosrnleriyle
rekabet edebilmesi ancak Dokimeion rnlerinin gerek malzeme kalitesi, gerekse yksek iilik
standartna sahip olmas sayesinde mmkn olmutur. Dokimeion rnleri Romada maln yksek
fiyatn ikinci planda tutan, kalite ve gsteri arayan zengin elit tabakaya pazarlanmak suretiyle,
Prokonnesosrnleriylerekabetedebilmitir. Fant.J.C,1993, s.162.
92

34

dastunlutip lahit(sidemara)retimiyle zengin biralcktlesi hedeflenmitir.Bu

merkezi planlama sayesinde optimum retim artlar salanm ve bu iki nemli
retimmerkeziarasndakipazarpaylarenekonomikekildepaylatrlmtr.
Talarzerindeyeralanyaztlarnocakii(internaltext)veocakd(externaltext)
eklinde iki blme ayrld sylenebilir. Parosta bulunan Dokimeion kaynakl
bloklar zerinde ocak ii ve ocak d yaztlarn ayn tarihi tad grlyor.95
Dokimeionda ilenen ocak ii yaztlara ek olarak ocak d yaztlarn son kontrol
noktas konumunda olan Synnadada ilendii ve tan kimliini belirleyen sevk
numarasnn(shippingnumber)dabumerkezdeverildiianlalyor.Msrkaynakl
talar iinde Romada nemli bir yere sahip olan Mons Claudianus granitiyle,
meneke renkli imparatorluk porfirinde (imperial poryphr ) ne ocak ii, ne de ocak
dyaztlarbulunmaktadr.Budurumunretimdeolduugibi,ulamdadaidarenin
konuya el koymasndan kaynakland eklinde aklanmaktadr. Gerekten de
boylar15metreyeulaanMonsClaudianusstunlarnntanmasiinimparatorluk
gemileri,(ploiademosia),Syneye(Aswan)gnderilmitir.96

Ocakiiyaztlar,okksaltlmbirbakmakriptikkodlarbiimindeformleedilmi
harf ve rakamlardan oluan metinlerdir. yle ki bu formlasyonlar ocakta grevli
kiilerindndaki insanlarnokuyupanlamalarokg,genellikledeolanakszdr.
Yaztlardayeralanbazkriptikkodlaraadaverilmitir.

HEcxcviii
formlasyonu ismi Hermle balayan bir kontrolrn, rnein Herannius gibi bir
kiiadveyakontroliaretiolabilir.DoalolarakbutipbirformlasyonPortusdaki
imparatorlukgrevlisiiinhibiranlamtamayacaktr.

VFR
114ve115yllararasndasadeceDokimeionyaztlarndakullanlmtr.97

95

BacciniLeotardi,P.,MarmidicavarinvenutiadOstiaeconsiderazionisulcommerciodeimarmi
inetromana ,Roma,1979,no3537.
96
97

Fant,J.C,1993,s.159.
Christol.M,ve DrewBear.T,1987,s.104.

35

RMAveRAA
Ayn tip bir formlasyon olup olmad belli deildir. 105 ve 109 yllarnda98
Phrygianocaklarndakullanlmtr.99 RMAnnPortustabulunanalabasterbir blok
zerindeyeraldgrlmtr.100

RACLPvePRON
SadeceMonsClaudianusretimibloklardakullanlmtr.101

INRAT
SadeceProkonnesosretimibloklardakullanlmtr.102

CIA
Anlam belirlenememitir. Dokimeion103
, Carystus104

ve Lucullan (Teos)105
ocaklarndaortakolarakkullanlmtr.

Ocak d yaztlar ise, rnn ulaaca noktadaki imparatorluk grevlilerince

anlalacak bigileri iermektedir.Bunlarretimtarihi,retimdensorumlukii,tan
kimlii eklindeki ana unsurlarndan olumaktadr. Bu nedenle Romaya
gnderilecektalar(bloklar)zerineocakiiyaztlar(textler)aynenkorunmuveya
bunlar silinerek Portusdaki yetkililerce anlalabilir yeni bir metin yazlmtr.
Dokimeionbukonudaiyibirrnekoluturmaktadr.

98

Christol.M,ve DrewBear.T,1987,s.104.
Fant.J.C,1989a,s.52.
100
BacciniLeotardi.P,1979,no.8990.
101
Peacock,D.P.S,1988,s.99.
102
Asgari,N.,ThestagesofworkmanshipoftheCorinthiancapitalinProconnesusanditsexport
form,HerzN.,WaelkensM(ed).,iinde,ClassicalMarble:geochemistry,technology,trade,
Dordrechts,1988,s.125
103
Dubois.Ch,1908,no.199.
104
BacciniLeotardi.P,1989,no.150.
105
Dubois.Ch.,1908,no.479.
99

36

BLMII
MermerTanmOluumuveYapsalzellikler i
Gnlk yaamda en ok karlalan bir malzeme olmasna ramen, zerinde
anlamayavarlanbirmermertanmhenzyaplamamtr.Ticaribiryaklamlaiyi
cila tutan ve parlatlabilen gzel grnme sahip btn talar mermer kabul
edilmektedir.Bunedenlekonuburadaanahatlarylabelirlenmekleyetinilecektir.

AlpHimalayadalarkuazerinde yer alanTrkiyetoplam5,2 milyar m(13,9

milyar ton) muhtemel mermer rezervine sahiptir. Dnya mermer rezervlerinin
yaklak %40nn lkemizde bulunduu tahmin edilmektedir. lkemizde 80den
fazla deiik yapda ve 120nin zerinde deiik renk ve desende mermer rezervi
bulunmaktadr. Bu mermerler genellikle dnya pazarlarnda stn kalitesiyle ilgi
eken mermer tipleridir. lkemizde mermer yataklar genellikle Paleozoik yal
masiflerin bulunduu alanlarda yer alr.106 Bu alanlar genellikle lkenin bat
yarsnda yer almakla birlikte douda da baz yerlerde bulunmaktadr. Menderes
masifi, Istranca masifi, Mentee masifi, Kazda masifi, Krehir masifi, Ilgaz
kristalinmasifiveBitlismasifibualanlardanenbelirginolanlardr.107

Mermer ksaca amorf veya kristalize kalkerin basn altnda, ergime scaklna
yakn bir scaklktapiip, incekristalli bir yapkazanm haliolaraktanmlanabilir.
Genellikle yap sert ve krlgandr. yi cila tutar. St beyaz veya ierdii madensel
bileiklere bal olarak eitli renklerde olabilir. Genellikle kolay ilenir ve k

106

lkemizde nemli potansiyele sahip olan blgeler Marmara, Bat Anadolu, Gney Anadolu ve
Orta ve Kuzey Anadolu Blgeleridir. zellikle zmir, Uak, Afyonkarahisar, Mula, Krklareli,
Balkesir, Bursa, Krehir, ankr, orum, Kastamonu, Nide, Kayseri, Artvin, Bitlis, Erzincan,
Sivas,Tokat,Denizli,Ktahya,Eskiehir,Diyarbakr,Elaz,anakkale,Konya,BilecikveManisa
illerinde zengin yataklar bulunmaktadr. llere gre Mermer Ocaklar Oran u ekildedir.
(%):Balkesir 27,00, Afyonkarahisar 23,60, Bilecik 11,14, Denizli 7,58, Bursa 6,92, Mula 6,40,
Eskiehir 4,03, Uak 2,37, Krklareli 1,90, Krehir 1,18. Verilere gre lkemizde en fazla mermer
oca Balkesir (%27,00) ilinde bulunmaktadr. Bunu %23,60 ile Afyonkarahisar ve %11,14 ile
Bilecikilleriizlemektedir.Trkiyeninuluslararaspiyasalardaentannmmermereitleriarasnda
Spren, Elaz Vine, Akehir Siyah, Manyas Beyaz, Bilecik Bej, Kaplan Postu, Denizli Traverten,
Ege Bordo, Milas Leylk, Gemlik Diyabaz veAfyonkarahisar ekeri saylabilir etin T., Trkiye
MermerPotansiyeli,retimivehracatGEFD23,2003a,s.246247.
107
Ketin, ., TrkiyeJeolojisineGenelBirBak . TVY32,1984, s.13. Soykan, F.,veMutluer, M.,
Trkiye'deMadencilikveMadenYataklarnnCorafiDal, ECD 8, 1996, s.49.

37

geirmezelliinesahiptir.108 Ancak,saylanbuzelliklerlemermerinbelirlendiini
sylemeye imkn yoktur. Gerekten de bu zellikleri tayan onlarca farkl kaya
trndenbahsedilebilir.Bunedenlebilimselanlamdahenzbirsonucavarlamayan
bu konu zerinde adna mermer denilen kaya trn oluturan ana yap
elemanlaryla,mermeradaltndakullanlanbellibalkayatrlerianakarakteristik
zelliklerierevesindeelealnmtr.

Kalker: kalkerin ana yap eleman kalsiyum elementinin bir bileii olan kalsiyum
karbonattr(CaCO3).Kalsiyumaktifbirelementtir,doadaserbestolarakbulunmaz.
Parlak bir alevle yanarak kalsiyum oksit haline (snmemi kire) dnr.
[2Ca+ O22CaO] Kalsiyum oksidin su ile tepkimeye girmesi sonucunda snm
kire [CaO+ H2OCa(OH)2] kalsiyum hidroksit oluur. Kalsiyum oksidin
karbondioksitle tepkimesi sonucunda ise kalsiyum karbonat, yani kalker meydana
gelir[CaO+ CO2CaCO3].
Kalsiyumkarbonatsafsudaznmez.Ancakseyreltikkarbondioksiteriyiiieren
sularda znerek yeni bir bileii kalsiyum bikarbonat oluturur. Bu tersinir bir
reaksiyon olup, kalsiyum bikarbonat ayrp yeniden kalsiyum karbonat halinde
kelir [Ca(HCO3)2 CO2+ H2O+ CaCO3]. Sarkt ve dikitler ile traverten kalkerler
buekildemeydanagelmitir.Kalkerin(kalsiyumkarbonat,CaCO3)arlkolarak%
56s kalsiyum oksit (CaO), %44 ise karbondioksittir (CO2). Kalker stldnda
bnyesindeki karbondioksit ayrarak uar ve geride snmemi kire kalr
[CaCO3CO2+ CaO]. Kalkerin ortalama younluu 2.3 gr/cm3 sertlii 3
Rockweldir.neyleizilebilir.Basndayanmyapnnkompaktolupolmamasna
gre2502000kg/cm2 arasndadeiir.Bnyesinekolaycasualdiinyktama
kapasitesibykldeazalr.Bunedenleyaplardatemeltaolarakkullanlamaz.

Kalkerdoadasafolarakbulunmaz.indeokdeiikyapdabileiklerbulunabilir.
Kalker bu durumda bnyesindeki malzemelere bal olarak rnein killi kalker,
silisli kalker (kumlu kalker) eklinde isimlendirilir. Bnyede kalsiyum karbonat
(CaCO3), yannda magnezyum karbonat (MgCO3) da bulunabilir. Magnezyum
108

Doanay, H., EkonomikCorafya1:DoalKaynaklar(4.Bask), Erzurum,2002,s.272.

38

karbonat miktar %10un altnda ise bu takdirde kalker, dolomitik kalker, %1090
arasndaisekalkerlidolomitadnalr.109

Kalker genelde amorf (kristalize olmayan) bir yapya sahiptir. Ancak Kristalli bir
yapkazanmashalinde,kristallemeuikifarklsistemdemeydanagelirve,

1 RomboedriksistemkristallikalkereKalsit
2 OrtorombiksistemkristallikalkareAragonit
adverilir.

Kalkerbiriorganik,dieriinorganikyaplanmaolmakzere,ikiekildeoluur:

a. Organikoluum:Bnyesindekalsiyum ieren mikroskobik canllarn

birikimiyle oluur. Bu yolla oluan kalkerlere organik veya zoojen
kalker ad verilir. Genellikle ana yapy oluturan organizma gz
nne alnarak kalker, Fzilinli Kalker, Polipiye Kalker eklinde
isimlendirilir. Son derece yumuak olan ve tebeir adyla
isimlendirilen kalker Foraminifer Kalker olarak literatrde yer
almtr.
b. norganik Oluum: Bnyesinde erimi halde kalsiyum bileikleri
bulunan sularn oluturduu kalker byle bir yapya sahiptir. Su
iindekikalsiyumkarbonatnkelmesiikiekildeolabilir.
b.1Eersuscaklykseksebutakdirdemeydanagelenkalkerkaba
yaplolup,nispeten yumuaktr.Bnye amorf bir yapyasahipolup,
kristaloluumuyoktur.BucinskalkerTravertenadylabilinmektedir.
b.2 Kalsiyumun kelmesini salayan sulardaki scaklk yksek
deilse, bu takdirde kelme hz dk olup kelme scak sulu
oluumagreokdahauzunzamanalr.

109

Sayar. M,veErguvanl.K,s.1920.Bilgin,M.,veakr,E.,MermerAratrmas, stanbul,

1998,s.5.

39

Bu cins kalker kristalize bir yapya sahiptir ve sert bir formasyon

gsterir. ok iyi cila tutar, ilenmesi zordur. Kristal yapl bu
formasyon Albatr olarak bilinmektedir. Yukarda belirtildii gibi
Albatrlar kristal sistemine gre Kalsit ve Aragonit eklinde iki ana
kristaloluumbiimigsterirkenkristallerinbyklnegrede
ayrsnfaayrlmaktadr.Kalker
b.2.1. Kristalize yapnn kompakt, homejen ve ince taneli olmas
halindeLitografyaKalker
b.2.2. Kristallerin balk yumurtas gibi kk yuvarlak tanecikli
yapdaolmashalindeOolitliKalker
b.2.3.KristallerinbezelyeiriliindeolmashalindePizolitliKalker
adnalr.

Oluum biimi ve formasyonu neolursaolsun,kalker basn vescaklnetkisiyle

deiime (bakalama) urayabilir. Kalkerde bu ekilde meydana gelen yap
deiiklii sonucunda oluan yeni ktleye mermer ad verilir. Bu anlamda mermer
bir bakalam cinsi (metamorfik) bir ktle olup, mermer oluunu salayan bu
proseslerynnadametamorfoz(bakalam)tepkimelerdenilir.

Kalker ana yapsnn bakalama uramas sonucunda meydana gelen oluumu,

dier yaplanmalardan ayrmak amacyla bu cins mermere hakiki mermer ad
verilir.110 Dokimeion, Prokonnesos, Teos ve Aphrodisas mermerleri bu tipe rnek
olarakgsterilebilir.111
Oluum proseslerinin esas alnmas halinde ise, mermer adyla tanmlanan eitli
kayatrlerininkategoriyeayrldgrlyor:

ISedimanterMermerler (TortulMer mer ler):

aDetritik Mermer (Klasik Sedimanter Mermer): eitli kayalarn paralanp
birikmesivebirimentolumaddeylebirlemesiyleoluur.(Konglomera,Arduvaz)

110
111

Doanay.H,2002, s.273. Arkan, M., MermerveMermercilik.Ankara,1968.

Sayar. M,veErguvanl,K,1962,s.113. Bilgin.M,veakr.E,1998,s.6.

40

bOrganikveKimyasalSedimanterMermer:Mikroskobikcanllarnbirikmesiveya
bikarbonatlmadensularnnkelmesiyleoluur.Suyunsoukolmashalindeoniks
(sumermeri,albatr)mermeri,scakolmashalindetravertenlermeydanagelir.

IIMamatikMermerler
Sedimantermermerlerekyasladahadayanklolmalarveiyicilatutmalarnakarn
ilenmeleri zordur. Mamatik oluumun yer kabuundaki bulunu yerine gre bu
kayalarblmdeelealnmaktadr.
aDerinlikTalar:Granitler,Siyenitler,Diyoritler,SerpantinlerveKalsitlerbugrubu
oluturankayalardr.
bYzeyTalar:Kuvars,Liparit,Bazalt,MelafirveDiyabazbugrubuoluturur.
c Damar Talar: Volkan baca aznda oluan kayalardr. Porfir, Aplit bu gruba
girmektedir.

IIIMetamorfikMermerler
eitli yapdaki kayalarn basn ve scaklk altnda bakalama uramas sonucu
oluankayalardr.
aBilimsel mermer tanmna uygun ana yap eleman kalker olan hakiki mermer
oluumlar.
b Volkanik (magmatik) ve Sedimanter (tortul) kayalarn yeni bir kristalli yap
kazanmalarsuretiyleoluan,gnays,kuvarsit,fillit,amfibolitgibikristalizeistler.

Sonu itibariyle mermerin kalkerlerin veya dolomatik kalkerlerin basn ve

scakln etkisiyle deiiklie uramas (metamorfizma) neticesinde meydana
geldii sylenebilir. Bu, mermerin en ok kabul gren tanmdr. Sz konusu bu
prosesler sonucunda kalkerler yeniden billurlaarak yeni bir yap kazanr ve iinde
bir takm yeni mineraller (grena, mskovit, ojit) oluur. Ancak bilimsel tanm esas
alnacak olursa kalsiyum dnda kalan yapsal elemanlardan oluan, breler, tfler
v.s. gibi kayalarla oluum ekli itibariyle de kelme gibi metamorfizma prosesi
dnda kalan proseslerle oluan rnein oniks ve albatr gibi kayalar mermer
kapsamna girmeyecektir. Fakat mermerin bilimsellik adna bu lde dar kalplar
iine alnarak tanmlanmasnn pratik hibir yarar yoktur. Bu nedenle mermerin

41

yukarda verilen ana oluum ekli esas alnmak suretiyle bilimsel ve ticari
yaklamlar birlikte gz nne alnarak, aada verilen kaya trleri itibariyle
tanmlanmasdahadoruolacaktr.

KumtaGre: aplar 0.22 mm arasndaki kum taneciklerinin doal bir imento

(yani birletirici madde) ile yapp kaynamalar sonucunda oluan kaya trdr.
Kum taneciklerinin 0.2 mmden daha kk olmas halinde meydana gelen yap
kumta deil, kuvarsit olarak bilinmektedir. imento maddesi, silis, kalker,
dolamitik, kil, marn, demir oksit, cips gibi eitli metal veya ametal bileikleri
olabilir. imentonun silisyum bazl olmas halinde, oluan kum tan dier
yaplanmalardan ayrmak amacyla buna hakiki kumta ad verilir. Yurdumuzda
kalker bazl imentosu olan, yeilimsi renkli Greler, kaplama veya masif yap
malzemesiolarakkullanlmaktadr.112

Konglemera: Tane byklkleri2 mm.yigeen kuvars,kalker, mermergibi eitli

kayalarn silisli, kalkerli, killi, demirli v.s. gibi doal bir imento maddesiyle
kaynapbirlemesisonucuoluantortulktlelereKonglomeraadverilir.Butanma
grekumtannaslndabircinskktanelikonglemeraolduusylenebilir.Tortul
ktleyi oluturan teneciklerle, imento maddesinin ayn cinsten olmalar halinde
meydana gelen oluuma Monojenik Konglomera aksi halde Polijenik Konglomera
adverilir.Kaplamamalzemesiolarakkullanlmalarhalindetanecikveimentonun
ayn sertlikte olmas ve taneciklerin aralarnda boluklar kalmayacak ekilde
birlemiolmalargerekir.113

Konglomeray oluturan taneciklerin yuvarlak bir yapda olmas halinde meydana

gelen oluuma Puding, taneciklerin keli yapda olmas halinde meydana gelen
oluuma ise Bre ad verilir. Bu durumda Puding ve Bre ayrmnn, tortul ktleyi
oluturan taneciklerin ekil yaplar dikkate alnarak yaplan bir ayrm olduu
sylenebilir. Ancak Bre adnn yukarda belirtildii gibi sadece tortul ktleli
oluumlar iin deil, tektonik hareketler sonucu meydana gelen oluumlar da
kapsayacak ekilde kullanlmakta olduu gzden uzak tutulmamaldr. Nitekim
112
113

Sayar. M,ve Erguvanl. K,1962,s.5963.

ibid,s.6365.

42

mermer veya kristalize kalkerin tektonik hareketlerle krlp paralanmas sonucu

meydana gelen atlaklarn madensel bir imentoyla dolmas yoluyla oluan ktleye
detektonikbreveyaBreimsimermerdenilmektedir.Busert,dayanklokiyicila
tutangzelgrnmlbirtatrdr.

Tortulktleoluumuylahibirilgisibulunmayan,yaninetaneciklerinnedeimento
maddesinin,tortulktle bazl maddelerdenolumad birdier Bretipi volkanik
brelerdir Volkanik brete konglomeray oluturan taneciklerle, imento maddesi
volkanik formasyona sahiptir. Anglomera adyla bilinen volkanik brelerde
genellikle yapsal boluklar bulunmasna ramen dayankll, iyi cila tutmas ve
gzelgrnmesahipolmasnedeniyleokarananbirkayatrdr.zellikleyeil
renkliolanlarbykmiktarlardakullanlmaktadr.

Serpantin: Magnezyum Silikat bazl kayalarn bnyelerine su almalar sonucunda

(hidrotasyon) oluan kayalardr. Grnleri ylan derisini andrd iin, yunanca
ylananlamnagelenserpaszcndentretilmibirismesahiptir.Hidrotasyonile
bnyede meydana gelen deiimlere ilave olarak kaya hacminde meydana gelen
artnedeniyle,anayapdakiparalanmalarveatlamalarlaortayakanboluklarn
imentolu maddelerle doldurulmasyla oluan talara olikalsit (damarl serpantin
veyaserpantinbrei)denir.Sertveyounbiryapsvardrveokiyicilatutar.114

Granit: Mamatik orijinli bir kaya olup, ok iyi cila tutar. Sert ve dayankldr.
Kaplama ve deme malzemesi olarak kullanlr. Graniti oluturan ana yap
elemanlarylesralanabilir.

Feldspatlar granit iinde en byk miktarlarda bulunan mineral

grubunu oluturur. Taa rengini veren ana unsurdur. Beyazgri,
krmzmsgriveyayeilrenkliolabilir.
Kuvars kristalize bir formasyona sahiptir. Genellikle temiz ve
saydam olup, cams bir parlakl vardr. Mavi, sar, mor, duman

114

Sayar. M,ve Erguvanl. K,1962,s.8081.

43

rengi, stl kahve renginde olabilir. Mika ve Feldspatlar iine

gmlmhaldebulunur.
Mika, granit iinde miktar itibariyle en az bulunan mineraldir. ok
eitli renk ve yapda olabilirse de, granit iinde en ok rastlanan
cinsleri biyolit (siyah mika), hornblent ( koyu yeil, siyah) olup,
nadirendeMskovit(beyazmika)yapsndaolanlardr.115

Trakit: Volkaniktipbirkayaolupbileiminde%63oranndasilisvardr.Anayap
bileiminde feldspat, hornblent (siyah mika) ve tridimit (kuvars) bulunan mikrolitli
(mikroskobik kristalli) bir hamur formasyonudur. lkemizdeki volkanik kayalar
iinde en bol bulunan kayatr. Sert ve dayankl olup, parltl bir grnm
vardr.116

Andezit: Trakit gibi volkanik bir kayatr. Bileimindeki feldspat, hornblent, biyolit
ve ojit mineralleri mikrolitik veya tamamen amorf cams bir hamur oluturur.
Bnyeyioluturanminerallerincinsvemiktarlarnabalolarakgri,akveyakoyu
yeil, pembemsi, ak siyah gibi ok deiik renklerde olabilir. Bnyesindeki silis
miktartoplamarln%60noluturur.Sertvedayankldr.yicilatutar.

Dasit : Andezit yapsnda bir kayatr. Andezitten farkl olarak bnyesinde

potasyum,sodyumvekalsiyumbazndafeldspatlarbulunur.Yapnn%66ssilistir.
Silis, ounlukla mikroskobik formasyonda yer yer de gzle grlebilecek
byklktekuvarskristallerieklindebulunur.117

Bazalt: Volkanik bir kayatr. Yar saydam, mikrolitik veya amorf (cams) bir
formasyonu vardr. Genellikle siyah renklidir. Kompakt ve homojen bir yapya
sahiptir.Tansiyahrengive2.80gibiyksekyounluubnyesindekimanyezitten
kaynaklanmaktadr. Magnezyum ve demir bileikleri ieren mineraller abuk
deiimeurayarakyapnnserpantinednmesinesebepolurlar.Scakverutubetli
blgelerdeayrmahzdahayksekolup,bozulmaneticesindelateritdenilenkrmz
115

Sayar. M,ve Erguvanl.K,1962, s.8590.

ibid,s.99103.
117
ibid,s.104105.
116

44

renkli killi topraklar meydana gelir. Basnca direnci 11003500 kg/cm2 gibi ok
yksek deerlere ulaabilir. Bu yzden estetik ve salamln zellikle arand
yerlerdeenfazlatercihedilenbirkayatrdr.118

Lav: Volkankraterlerindenergimihaldekp,souyupkatlaanformasyonlaralav
adverilmektedir.Magmatikyapdakifarkllklarnedeniylelavdeyimiilebelirlibir
tacinsikarakterizeedilmez.Anabileenlerinegreandezit,bazaltlavgibiisimler
alr. Genellikle crufumsu boluklu bir yaps vardr. Doku cams, akkan
grnml,sngerselveyamikrolitikbirformasyondaolabilir.

TfAglomeraVolkanikBre: Volkanlardanpskrenmikroskobiktaneciklerin,yani
volkan kllerinin deniz ve gl tabannda veya karada toprak zerinde tabakalar
halinde birikip basn ve scaklk etkisiyle sertlemesiyle volkanik tfler meydana
gelir. Daha iri taneciklerin birikip, imentolu bir maddeyle birleip, tektonik
hareketlersonucundasertlemesiyledeAglomeraoluur.Tflergzenekliyapdadr,
hafiftir, aglomerelar ise tflere nazaran daha youn bir yapya sahiptir. Tf ve
Aglomeralarnkolayilenebilmelerinedeniylecami,antgibiyaplardabykapta
kullanlr. AntKabir bu kaya trnn kullanld bir yapdr. Aglomera
oluumunda imento malzemesinin lav olmas halinde, ortaya kan oluuma
volkanikbreadverilir.119

Diyabaz: Balcabileenlerilabradonitvepiroksenmineralleriolandiyabazoksert
ve ilenmesi g bir kayatr. Yeilin eitli tonlarnda renkleri vardr. D etkilere
dayanklolmasveokiyicilatutmasnedeniyleheykelyapmndavedkaplama
malzemesiolarakkullanlr.

Onix: Oniksinbirdieradsumermeridir.120 Kalsiyumvemagnezyumbikarbonatl

soukmadensularnnuzunsreleriindeyoumassonucuoluturduubirkaya

118

Sayar. M,ve Erguvanl. K,1962,s.118119.

ibid, s.124125.
120
olak, M.,ve Lazzarini, L.,QuarriesandCharacteriationofaHithertoUnknownAlabasterand
MarbleFromThyatira(Akhisar,Turkey),ASMOSIAVI,2002,s.3540(LazzariniL.,ed.iinde):Su
mermeri veya onix adyla bilinen kalsitalabaster zellikle Akdeniz evresinde, Neolitik adan
itibaren kullanlan deerli bir ta trdr. I.yzyldan itibaren bata orta Nil vadisi olmak zere
119

45

trdr.Kompakt,kristalliveyarsaydambiryapsvardr.erdiimetaloksitlerin
cinsinebalolarakokdeiikrenkvedesendeolabilir.okiyicilatutarvekolay
ilenebilir.

Yukardakarakteristikzellikleriverilmiolaneitlikayalarnmermeradaltnda
ilemgrddikkatealnacakolursa hangikayacinsinin hangi basknzellikleri
nedeniylemermertanmiinegirdiinibelirtmeyeimkanolmadgrlecektir.Bu
karmak tabloya ramen, belirli bir kalp iinde skp kalmadan, genelde kabul
gren esaslar reddetmeksizin konuya ticari uygulamaya paralel bir anlayla
imparatorluk ynetiminde eitli ocaklarda retilmi olduu anlalyor. Bu ocaklarn en
nemlilerinden birisi de Thyatiran (Akhisar) gneyinde, Harmandal kyndeki ocaktr. Ocakta
bulunan blok ve stunlar burann Plinius ve Strabon tarafndan iaret edildii gibi Galatia retim
blgesikapsamndaelealnpiletildiinigstermektedir.Onixgzelbirgrnmesahipolmasve
kolay ilenebilme zellii nedeniyle ncelikle Msr, daha sonra da Yunan ve Roma dnyasnda
mimarielemanlarnretimindevesslemeelemanolarakbykldekullanlmtr.Bugnbirok
kaya, kalsit bazl olup olmadna baklmakszn Onix olarak isimlendirilmesine karlk, k
geirgenliiokyksekolankalsitbazlkayanbuzelliidikkatealnarakdiertalardankolaylkla
ayrlabilmektedir.rnein alabstrofiorito,alabastrodipalombara,alabastroapecorella ,traverten
yapsndaolupbiranlamda yalancOnixiken alabastromarino,alabastroegiziano(GnoliR.,1988,
MarmoraRomana ,Roma)alabstrotartugatokalsityapsndagerekkristalinonyxtir.Bugnonyx
adylapazarlananbutanocaktakalmolanblokveyarilenmimimarielemanlarla,atkmalzeme
dkm sahasnn bykl ile antik ocaktaki Roma ocak teknolojisini yanstan kademeli retim
alannn boyutlarndananlalyor. nce kristalli beyaz mermerin sadece yre ihtiyacn karlayacak
lde az miktarda retilmesine karlk alabaster cinsi mermerin Roma imparatorluk dneminde
ihracataynelikolarakbykmiktarlardaretilmiolduuanlalyorBruno,M.,Alabastroquarries
nearHierapolis(Turkey),ASMOSIAVI,2002,s.1924.(LazzariniL.,ed.iinde),Romaimparatorluk
dneminde Anadoluda iletilen bir dier ocak Hierapolis (Pamukkale) yaknndaki onix renkli
mermer ocaklardr. (Gnoli, R., Marmora Romana , Roma, 1988.) Yaplan incelemeler sonunda
blgede iki antik alabaster oca bulunduu tespit edilmitir. Waelkens tarafndan belirtildii gibi
(Waelkens, M., Moens, L., De Paepe, P., Survey in the White Marble Quarries of Anatolia, IV
Aratrma Sonular Toplants, Ankara , 1987, s.113126.) daha kk boyutlu olan ocak antik
Hierapolis yerleimi yaknnda yer alrken byk ocak Glemezli ky yaknndadr. Kk ocak
antik ehrin nekropolnn kuzeybatsnda 300400 metre ykseklikteki dalarn eteklerinde
bulunmaktadr.Ocakalanlarndakazmaizlerihalenkolaylklagzlenebilmektedir.Ancak,tataeitli
ynlerde boluklar bulunmas nedeniyle kompak bir ktle elde etme imkan bulunmadndan, bu
ocakta retimin ok snrl kald anlalyor. Atk dkm sahasnn kk boyutu da bu yargy
desteklemektedir. Glemezli ky yaknnda yer alan byk ocakta drt retim alan olduu
grlmektedir. Birbirini takip eden ekilde sralanan ocak alanlar ok geni olup ykseklileri
farkldr. Ocak alanlarnn boyutlarndan, burada byk apta retim yaplm olduu anlalyor.
Ocaklarnderinlikleri410metre,ykseklikleri10metre,uzunluklarda3040metrearasndadr.Bu
ocakta boluk ve atlaklar bulunmamams nedeniyle byk boyutlu bloklarn retilmesi mmkn
olmutur.Ocaklargnmzdedeiletilmesinekarlkretilenbloklardzbeyazrenkteolup,renkli
onix tann kullanm amacna uygun bir yapda deildir. Bu yzden retimin ok snrl kald
anlalyor.RenkliListati,diPalombara,Fioritomermerleriantikdnemdetkenmiolupbugndz
beyaz,fildiiveyabuzrenginiandrmasnedeniylebiaaccionedenilenbeyazalabasterretilmektedir.
Strabon tarafndan, Romaya byk miktarlarda mermerin gelmesiyle o gne kadar byk deer
verilen ve yksek fiyatlara satlan beyaz mermer fiyatnda byk bir d yaanmasna Glemezli
kaynaklrenklimermerlerListatoveFioritoalabasterlerisebepolmutur.NitekimStrabon,Romaya
ithal edilen renkli mermerler Braccia di Sciro, CaristianEubea, LuculleanTeos, SynnadicPhrygia
eklindebelirtirkenrenkliGlemezlialabasterlerideHierapolistaolarakisimlendirilmitir.

46

yaklalmashalindemermericilatutan,parlatlabilenbirkayaeklindetanmlamak
yeterliolacaktr. Ancakbilimselyaklamnokdahafarklunsurlarierdiihususu
dagzdenuzaktutulmamaldr.121

121

Bilgin.M,veakr. E,1998,s.67.

47

BLMIII
mparator lukOcaklarnnretimPotansiyeli

lk defa 16.yzylda Flavio Biondo tarafndan Portusdaki Trajan Liman

yaknlarnda byk miktarda mermer bloklarn bulunduu belirlenmi olup daha
sonra bu durum konuyla ilgilenen aratrmaclar tarafndan da dorulanmtr.122
Akdeniz evresinde yer alan imparatorluk ocaklar ile zel mlkiyet kapsamndaki
ocaklardan Romaya yaplan ihracatta Portusun ana ithalat merkezi olduu ve
burada imparatorluk ynetiminin mermer konusuyla ilgili ilemlerinin yrtld
merkezibirbronunMermerBrosunun(ratiomarmorum)bulunduunadahance
deinilmiti.123

Mermer stun ve bloklarn byk ounluu Ostiada Isola Sacra da ve zellikle

bugnkadFiumicinoolanTrajanlimannTiberrmanabirletirenFossaTraiani
kanalnn iinde ve kenarlarnda bulunmutur. (Levha II) Kanal iinde bulunan
talarn Romada ana depo durumundaki Emporiuma nakli iin gemilere veya
mavnalara yklenmesi esnasnda i kazalar sonucu kanala dklerek birikmi
olduu tahmin ediliyor124. Bu ta rneklerinin hemen btn mermer retim
merkezlerinikapsamasnedeniyleRomayaithaledilenmermerlerincinsvemiktar
itibariyle nispeten gvenilir bir kesitini oluturduu sylenebilir. Kanaldan elde
edilen paralarn byk blm, gerek tarih gerekse seri numaralar itibariyle
birbirine ok yakn gruplardan oluan sevkyat partileri halindedir. Her ne kadar
zamanlakanalnevlerindebulunanbirtakmtalarndakayarakkanalayuvarland
kabul edilse bile, bunlarn toplam mermer varlnn 1/3den fazla olmad tahmin
ediliyor.125

122

Fant. J.C, 1992, s.115118.Henzen, G., Ricerche topografiche sula citt di Porto, Annali
dellIstituto XX, 1843, s.180. De Rossi, G.B., Sulle cave antiche Bulletino dellArcheologia
Christiana,1868,s.17Bruzza,L.,Iscrizionideimarmigrezzi,AnnalidellIstituto42,1870,s.106
204
123
124
125

tabulariiportuensesarationibusmarmorum (CILXIV31)Fant.J.C,1992,s.115118.
corpustreiec[tus]marmorariorum:CILX.542
Fant.J.C,1992,s.115118.

48

Talarn ilenme durumlarna bakarak, liman evresinin sadece bir depolama alan
olmad, burada kapsaml bir ta ileme atlyesinin de bulunduu anlalyor.
rnein stunlardan ounun kullanm amacna uygun tarzda ilenmi durumda
olduu grlyor. Ocaklardan yar ilenmi bir halde gelen stunlara burada son
ekli verilip,gereklitamiratlar yaplmolmaldr.zelliklestunlardakiatlaklarn
derinlemesini nlemek amacyla kurun kaplamal kancalar yardmyla veya
dorudandoruyakurun kullanlmaksuretiylemermerinonarmyolunagidilmitir.
Bir ok stun zerinde bu tip bir onarm amacyla alm kanallar bulunmaktadr.
Stunlar, gerek retimdeki glkler gerekse boyutlardaki byklk nedeniyle
homojenyapdamermerbulmaktakarlalanglklergznnealnarakkaplama
veyadememalzemesieklindekullanlacakolanbloklaranazaranherzamandaha
kymetli bir yap eleman olarak kabul edilmitir. Buna, ulam srasnda stunlarn
bloklara nazaran, daha fazla krlma riskine maruz kalmalar da eklenecek olursa
Portusa kadar ulaan stunlardan maksimum ekilde yararlanmak amacyla btn
imkanlarsonunakadarkullanlmolmaldr.

Buradadaocaklardaolduugibionarlamayacakekildekrlmveyaatlamolan
stunlarn kk boyutlarda kesilerek bir baka ekilde deerlendirilmeleri yoluna
gidilmitir. rnein Ephesus Gymnasionuna yrede ileri gelen varlkl bir kii
tarafndanhediyeedilmiolduuanlalanyaklak0.6mboyundakitamburlarnbu
yolla retilmi olduu sylenebilir.126 zellikle africano cinsi stunlarn yeniden
kazanlmas amacyla ok daha pahal ve zaman alc onarm yollarna
bavurulmutur. Africano mermerinin ok fazla aranan bir mermer tr olmas
nedeniyle budurumudoalkarlamakgerekecektir.Ancak ne yazkkiokkymet
verilenvearananbumermerkaynannII.yzylnortalarnadoruhzlatkendii
grlyor. Gerek Teosocanda, gerekse Portusta skartaya ayrlm ok miktarda

africano mermeri bulunmutur. Bunlar genellikle bnyedeki kuvars ve demir oksit

nedeniyle hem gzelliinden hem de salamlndan ok ey kaybetmi hetorejen
yapdatalardr.Kuvarsnsertliinedeniyletanilenmesihemenhemenolanaksz
hale gelmi ve mermer ve kuvars gibi farkl iki yapdaki malzemenin temas
yzeylerinde kesme gerilmesine kar dayanmn az olmas nedeniyle skartaya
126

Fant.J.C,1992,s.115118.

49

ayrlmlardr. Genellikle imparatorluk mermer ocaklarnda mermer kalitesinin

dmesiyle birlikte retim sona erdirilirken, africano mermerinde sz konusu yap
bozukluunaramen Teosocaklarndadahauzunsreretimedevamedilmiolduu
anlalyor.

Dier yandan Parosta kalite yetersizlii nedeniyle skartaya ayrlm olduu

anlalan bloklarn aslnda kabul edilebilir dzeyde kaliteye sahip olduklarnn
gzlenmesi nedeniyle Paros Mermer Brosunun genellikle ocaklardaki kalite
anlaynn stnde bir standartta alm olduu sylenebilir. 1989 yl itibariyle
Portus ve Ostiada elde edilen veriler nda eitli mermer cinslerinin toplam
tketimiindekipaylarTablo1deverilmitir.127 (LevhaIII)
Tablo1

MermerCinsi

Ta
(adet)

AFRCANO
ALABASTER
bianco
bigio
CIPOLLINO
Fiordipesco
GIALLOANTICO
marmogreco
ncerto
LUNENSE
DokimeionBeyaz
Onyx
PARIAN
PAVONAZETTO
Pentelic
PROCONNESIAN
PORTASANTA
Scyros
Serpentina
Thasos

49
5
6
6
50
1
15
2
1
1
5
4
24
11
2
4
14
2
1
1

Toplam

204

127

Miktar ToplamMermerVarl
indekiPay(%)
24.2
2.5
3.4
3.0
24.5
0.5
7.5
1.0
0.5
0.5
2.5
2.0
11.8
5.4
1.0
2.0
6.9
1.0
0.5
0.5
100

Fant. J.C,1992,s.117.

50

Tablodayeralantoplam204adettanyaklakyarsnnkanaldankarlmolduu
tahmin ediliyor. Dolaysyla bu talarn yeterli bir kalite dzeyine sahip olduu
sylenebilir. Geri kalan yar ise herhangi bir nedenle skartaya ayrlm talardan
meydana gelmitir. Ancak 1992 yl verilerine gre Tablo 2 dzenlenirken kalite
farkllndan kaynaklanan bu ayrm dikkate alnmamtr. Ayrca Pentelikon ve
Skyros ocaklarnda, imparatorluk ocaklarna zg yaztlar bulunmasna ramen,
mlkiyet durumlar hakknda kesin bir sonuca varlamam olduundan, bu ocaklar
dazelmlkiyetkapsamndadeerlendirilmitir.
Tablo2128

MermerCinsi

Para
Says

AFRICANO(AF)
biancobiancoincerto(BI)
Bigio(B)
CIPOLLINO(CIP)
GIALLOANTICO(GA)
GRANITOBIGIO(GB)
GRANITOROSSO(GR)
TmGranitler(TG)
Grecostatuaro(GS)
Hymettan(H)
Incerco(I)
LUNENSE(LUN)
PARIAN(PAR)
PAVONAZETTO(PAV)
Pentelik(PEN)
PORTASANTA(PORT)
BrecciadiSeltlebasi(Sycros)(BS)

59
8
5
139
18
3
1
4
7
1
21
3
5
9
3
30
2

Toplam
Mermer
Varl
indekiPay(%)
18.6
2.4
1.4
44.0
5.5
1.0
0.3
13
22
0.3
64
1.0
1.6
2.8
1.0
9.2
1.0

TOPLAM

318

100

YksekkaliteliParos mermeri(Parian) ile, irikristalli ikincikaliteParian mermeri

birlikte ele alnm, beyaz renkli Dokimeion mermeri ise ayr bir kalem halinde
Dokimeion Beyaz olarak tabloda yer almtr. Tablodan mparatorluk ocaklarnda
retilen

128

Fant.J.C,1992,s.118.

51

renkli mermerlerden africano, cipollino, gialloantico, pavonazetto ve portasanta

mermerlerinin toplam ithalat iindeki paylarnn % 63.5 olduu grlyor. Bu
miktaraParianbeyazmermeriylePentelikveSycrosbeyazmermerlerideeklenecek
olursaimparatorlukocaklarndanyaplanithalatntoplamithalatiindekipay%80i
aacaktr.

Tablo2a(MermerCinsleriDalm)
140
120
100
80
Series1

60
40
20
0
AF

BI

CIP

GA

GB

GR

TG

GS

LUN

PAR PAV PEN PORT BS

Roma Emporium depo sahasnda bulunan mermerlerin cinslerine gre dalmn

gsterenTablo2ileTablo1arasndabykbirbenzerlikvardr.Szkonusubuiki
dalmdakienbykfarkllkcipollinoveafricanomermerindemeydanagelmitir.

Cipollinonun toplam tketim iindeki pay % 24.5tan % 44e karken, africano

mermerininpay%24.2den%18.6yadmtr.Budurumuncipollinonundaha
ok Romada tercih edilmesine karlk, africano mermerinin Roma dn da
kapsayangenibirkullanmalannasahipolmasndankaynaklandsylenebilir.

Emporiumdeposahasndabulunmuolantakombinasyonuiindeyeralanstunlar
gz nne alnarak, retimin imparatorluk ocaklaryla zel mlkiyet ocaklar
arasndaki dalm Tablo 3 de verilmi olup, zel mlkiyet ocak paylar Tablo
3ada,imparatorlukocaklarnnpaylardaTablo3bdegrafikolarakgsterilmitir.

52

Tablo3

MermerCinsi

zelMlkiyet
Ocaklar(%)

mparatorlukOcaklar(%)

RenkliMermerStun
GranitveRenkliMermer
Stun
Beyaz+Granit+RenkliStun

40
37

60
63

82

18

Tablo3a
zelMlkiy etOcaklar(%)

100
80
60
zelMlkiyetOcaklar(%)

40
20
0
RenkliMermer

GranitveRenkli Beyaz+Granit+Renkli
Mermer

Tablo3b
mparatorlukOcaklar(%)
80
60
40
mparatorlukOcaklar(%)
20
0
RenkliMermer

GranitveRenkli
Mermer

Beyaz+Granit+Renkli

53

Renkli mermer stun retiminde imparatorluk ocaklar paynn % 60 olmas, renkli

mermer ocaklarnn byk ounluunun imparatorluk mlkiyetinde olduunu
gstermektedir. Granit ocaklarnn tmnn imparatorluk mlkiyetinde olmas
nedeniyle granit ve renkli mermer stunlarn birlikte ele alnmas halinde,
imparatorlukretimindeyaklak%3lkbirartmeydanagelmitir.Ancakbeyaz
mermer stunlarn da mukayeseye dahil edilmesi halinde toplam stun retiminde
zel mlkiyet ocaklarnn % 82 gibi byk bir arla sahip olduu grlyor.
BuradaLunamermerininAugustussonrasndaRomannyapfaaliyetlerindebyk
lde kullanlm olduu bilinmesine ramen, toplam mermer tketimi iindeki
paynn binde belerde kalmasn tutarl bir ekilde aklamaya imkan yoktur. Bir
dier ilgin nokta da elde edilen bulgular iinde hibir granit stuna rastlanmam
olmasdr. Ayn ekilde, II.yzyln ortalarndan balayarak byk miktarlarda

Prokonnesian mermerinin ithal edildii bilinmesine ramen Portus ve Ostiada

toplam mermer varl iindeki pay % 2ler mertebesinde kalrken, Roma
Emporiumda bu mermere hi rastlanlmam olmasn bugne kadar elde edilen
verilerle aklamaya imkan yoktur. Ocaklarn retim kapasiteleriyle, bulgular
arasndaki bu tutarszlklarn Portus dnda baka depo sahalar ve ileme
atlyelerininbulunmashalindekonununilerideaklakavumasbeklenebilir.
RomayaithaledilenmermermiktarTablo4de129 diertablolardaolduugibiyine
hacimveyaarlkdeil,parasaysesasalnmaksuretiyleeldeedilenyeniveriler
nda dzenlenmitir. Ocak retim paylar arasndaki farkn daha kolay
gzlenebilmesi iin Tablo 4deki saysal deerler %2 oran bir snr deer kabul
edilerek ocak paylar ayr iki tablo (4a ve 4b) halinde gsterilmitir. 1989 yl
itibariylehazrlanmolanTablo1ile19982000yllaritibariylehazrlananTablo4
arasnda byk bir fark olmad grlyor. Tketimde en byk pay sahibi olan

africano/Teosvecipollino/Euboeamermerlerinintoplamtketimiindekipaylarnda
hemen hemen hibir deime olmamtr. Tablo 1de renkli ve beyaz eklinde ayr
ayr gsterilmi olan Dokimeion mermerinin de toplam tketim iindeki paynn %
7.9oranndasabitkaldgrlyor.(%5.4+2.5)
129

Pensabene,P.,Leviedelmarmo,Roma.,1994,s.423PensabeneP(ed.).,(1998),MarmiAntichi
II,(StMisc 31) Bruno, M., Su un blocco di brecchia dorata dal canale di Fiumicino 1998,
PensabeneP(ed.).,iinde,s.6776

54

Tablo4

MermerOca

MermerCinsi

Teos
Teos
Euboea
Chios
Dokimeion
Numidia
Msr
Scyros
Paros
Pentelikon
Prokonnesos
Thasos
Carrara
zelOcaklar
zelOcaklar
zelOcaklar
Teselya
Elba
Siena
Chalkis
zelOcaklar
zelOcaklar

Africano(AFR)
BigioAfricanato(BAFR)
Cipollino(CP)
Portasanta(PORT)
Pavonazetto(PAV)
Gialloantico(GA)
Alabastrolistato(AL)
BrecciadiSettebasi(BS)
Parian(PAR)
Pentelik(PEN)
Prokonnesian(PRO)
Thasos(THS)
Lunense(LUN)
Serpentino(SER)
Bigio(B)
TroadGranite(TG)
VerdeAntico(VA)
Granite(G)
Brecciadorata(BD)
FiordiPesco(FP)
AlabastroPecorella(AP)
Alabastrolistato(AL)

Toplam Tketim indeki

Pay(%)
23,7
9,5
23,6
4,7
7,9
5,0
3,2
0,6
11,0
1,9
3,2
1,9
0,9
0,3
0,9
0,6
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,6

Tablo1veTablo4arasndakiennemlifarkimparatorlukocaklaryla,zelmlkiyet
ocaklarnntoplamtketimiindekipaylarndameydanagelmitir.Tablo1dezel
mlkiyet kapsamndaki ocaklarn tm ithalat iindeki pay yaklak % 20
mertebesinde iken Tablo 4de bu deerin % 4e kadar gerilemi olduu grlyor.
Szkonusu bu ikideerlendirmearasnda yaklakon ylgibiksa bir sregemi
olmasnaramen,buaradaeldeedilen yeni bulgularn imparatorlukocaklar lehine
birgelimeyaratmolmasdikkatekicidir.

Roma Mermer Brosu renkli mermerlerin hemen hepsine zel bir isim vermi
olmasna ramen, beyaz mermerlere bu tip bir ayrcalk tanmamtr. Bu nedenle
Tablo4deherhangibirisimalmamolanmermerler,beyazmermerlerdir.Lunense
mermerine ait depo yerinin henz bulunmam olmas veya bu mermere olan ar
talep yznden, mermerin byk olaslkla ou kere depo sahasna uramadan
55

dorudandoruyaocaktanihtiyayerlerinegnderilmiolmasnedeniylernekleme
yoluyla yaplan bu deerlendirmede, bu mermerin tketimdeki arl yeterince
vurgulanamamtr. Ayn durum Pentelik ve Prokonnesian mermeri iinde sz
konusudur. zellikle Pentelik mermeri Romada bu alanda nc olmutur. Titus
Kemeri ve Pantheonun inasna kadar uzanan geni bir alanda byk miktarlarda
kullanlm olduu elde edilen rneklerden deil, bizzat inasnda kullanld
yaptlardan anlalmaktadr. Prokonnesian mermeri de II.yzyln balarndan
itibaren Venus Tapna, Hadrianeum ile balayp Romann yeniden inasnda
bykldetketilmitir.

Bugne kadar boaltma liman evresinde ve depo alanlarnda bulunan ta trleri

esas alnarak yaplan deerlendirmelerin daha nce deinildii gibi ok gvenilir
sonularvermediisylenebilir.Bunedenleeldeedilenrnekleredayanarakulalan
sonular daha nce deinildii gibi mutlak byklkler olarak deerlendirmemek
gerekir.

Dokimeionocaklarndaretilenbloklarzerindetankimliinibelirlemeyeyarayan
bir kimlik veya sevkyat numaras bulunmazken130 Romadaki rneklerde bu
numarann yer almas nedeniyle talarn Romaya gnderilmeden nce son
kontrollerin Synnadada yaplarak sadece sevkyata uygun grlenler zerine bu
numarann ilendii anlalyor. Dokimeion ocaklar iin neden byle bir yol
izlendiini bugn anlamaya imkn yoktur. Bu uygulamann baz yazarlarca
belirtildiigibiocaktaki imparatorlukgrevlisinin sorumluluustlenerekkesin bir
karar vermekten kanmas gibi kiisel bir davran biimiyle aklanmas mmkn
deildir. ki yzyl boyunca devam eden imparatorluk ynetimi sresinde ekingen
kiilikli olanlarn yannda, byle bir sorumluluu stlenecek ocak amirlerinin de
grevalmolmasgerekir.Sonuolarakbuuygulamannsebebineolursaolsun,iin
nemli yan talarn gnderimden nce biri ocakta, dieri Synnadada olmak zere
iki defa kontrolden geirilmi olmasdr. Bugn depo alanlarnda bulunan talar,
buradabirokdefaincelemedengeirilipdeerlendirildiihaldeuygunbirkullanm
yeribulunamamolanlardr.Dokimeionrnlerininsevkyattannceenazikidefa
130

Fant,J.C.,RomanMarbleYard JRA14,2001,s.178Hirschfeld,O., Diekaiserlichen

Verwaltungsbeamten,Berlin,1905,s.142.

56

kalite kontrolnden geirilmi olmas nedeniyle, var limanlarndaki depolarda

kalite yetersizlii yznden skartaya ayrlm olmalar ihtimali son derece zayftr.
Bu durumda depolarda bulunan ta rneklerinden hareketle, varlacak sonularn,
zellikleDokimeiontalariingereiyanstmaktanuzakolduusylenebilir.

Teosocandakiuygulamaisetamamenfarkldr.Romayagnderilecektalarnson
kontrolleri ocak amiri (probator ) tarafndan yaplarak gnderimine karar verilenler
zerine gnderim numaralar ocakta ilenmitir.131 Teos oca rn en son tarihli
blok166ylnatarihlendirilmektedir.Fakatocaktamermerkalitesininbutarihtenok
daha nceleri dt, buna ramen retime ve sevkyata devam edilmi olduu
anlalyor.Halbukiimparatorlukocaklarndageneldemermerkalitesinindmesiyle
birlikte iletmeninkapatlmas yolunagidilmesineramenTeosun buuygulamann
dnda kalm olmasnn nedenini aklayabilmek zordur. Dokimeion talarnn
aksinegerekTeosocakalannda,gerekseRomayaulamtalariindebirkullanm
yeri bulunamad iin bir kenara atlp, elde kalm byk miktarlarda Teos ta
bulunmas, byle bir uygulamann doal sonucu olarak karmza kmaktadr.
DolaysylaTeosmermerininRomadatoplamtketimiindearlklbirpayasahip
olduundan phe edilmemekle birlikte, Tablo 4deki Teos oca retimi africano
cinsimermerin%23.7vebigioafricanonun%9.5lktketimpaylarnaaitsaysal
byklklerinbugelimelerdikkatealnarakdeerlendirilmesigerekir.

Ocaklarn toplam ithalat ve dolaysyla toplam tketim iindeki paylarnn

belirlenmesinde talar zerinde yer alan kimlik veya gnderim numaralarndan
yararlanmak ikinci bir alternatif olarak dnlebilir. Ancak bu yolla ulalacak
sonularn da ocaklara ait blok saysndan hareketle elde edilen deerlere nazaran
daha salkl ve gvenilir sonular vereceini sylemek olduka gtr. Nitekim
Romayayaplanithalatnolaslklayardanfazlasnoluturanbeyazmermerleriin
sistemlibiryaztvenumaralamasistemiyoktur.Dahaiinbandaithalatnyaklak
yarsn oluturan bir blmn bu ekilde elimine edilmesi sebebiyle bu yolla
gvenilir sonulara ulamann mmkn olamayaca aktr. Paros ocann
heykeltrala uygun beyaz Parian mermeri dnda, kalan dier beyaz mermerler
131

Pensabene,P.,veLazzarini,L.,Ilproblemadelbigioanticoedelbigiomorato:contributoallo
studiodellecavediTeosediChios1998,PensabeneP(ed.).,iindes.147.

57

zerinde ne bir yazt ne de bir numara yer almtr. rnein Luna , Prokonnesos
mermerleriyle, Msr granitleri gibi talar kalite itibariyle sradan bir malzeme gibi
nitelendirilereksistemlibiryaztvenumaralamauygulamasnndndatutulmutur.

Daha nce iaret edildii gibi zel mlkiyet kapsamndaki ocaklarda ise, reticinin
kendinden baka kimseye hesap vermek zorunda olmamas nedeniyle bu ocaklarda
srad birkarnekdnda yazta hi yer verilmemitir.Bunlardagenellikle son
derecekompaktvekriptikkodlu yaztlarolup,ocakdndan herhangi birkimsenin
bunlar okumas ve deerlendirmesi mmkn deildir. Bu nedenle yazt sisteminin
prensip itibariyle sadece imparatorlukocaklarndakullanldsylenebilir.Ancak
imparatorluk ocaklar terimi zerinde dikkatle durulmas gerekir. Zira bu iletme
sisteminde beyaz mermer reten Prokonnesos gibi imparatorluk ocaklar bu
genellemenin dnda kalacaktr. Hatta Dokimeion ocaklarnda olduu gibi renkli
mermerkarlankesimde yaztsistemi uygulanrken buocan hemen yannda yer
alanbeyazmermerretilendierbirocaktabuuygulamayayerverilmemitir.

SonuolarakAnadoludasadeceTeosveDokimeionrenklimermerocaklarnnyazt
ve numaralama uygulamasn srdren ocaklar olduu sylenebilir. Ayrca, bir
kimlik veya gnderim numaras eklinde deerlendirilmi olan bu numaralama
uygulamasnndaherocakiinaynanlamtamadgzdenuzaktutulmamaldr.
rnein Simmithus ocanda bir taa numara verilmesi tan skartaya ayrldn
gstermektedir.132 Elbette bu ekilde numaralanm bir tan Romaya kadar
gelmemesigerekirkentesadfenRomayaulaanbutipbirtanretimpotansiyelini
belirlemedekullanlmastutarlolmaz.

Tablo 5 Portus/Kanal ve Roma/Emporium deposunda bulunan talar iinde retim

yl dikkate alnmakszn her bir ocaa ait en yksek seri numaras veya gnderim
numarasntayantalarrnekalnarakdzenlenmitir.133

132

Krauss,Th.,SteinbruchundBlockinscriftenRakobF(ed.).,iinde, SimmithusI.Die
SteinbrucheunddieantikeStadt ,Mainz,1993,s.60,Dubois.Ch,1908,s.1923.
133

Fant.J.C,2001,s.179.

58

Tablo5

Seri veya Gnderim

Numaras
254
424
2043
49
347
523
1454
563

BulunduuYer

MermerCinsi

Kanal
Kanal
Emporium
Emporium
Emporium
Kanal
?
Kanal

Teos
Alabastr
Numidian
Scyros
Carystian
Phrygian
Chian
Paros

Tablo 5 yukardaki aklamalar nda deerlendirilirken, saysal byklklerin

tesadfivegrecelideerlerolduugzdenuzaktutulmamaldr.

59

BLMIV
OcakOrganizasyonuveYaztlar
Organizasyon ksaca belirli bir amac gerekletirmek iin oluturulan bir
yaplanmaeklindetanmlanabilir.Szkonusubuyaplanmaplan,proje,retimve
kontrolnitelerigibianaunsurlardanoluacaktr.Buoluumdagenellikleplanlama
emirkomutazinciri vekontrol mekanizmalar soyutkavramlarolarak yeralrken i
blm, i ak gibi unsurlar ise somut unsurlar olarak ekillenecektir. Bir
organizasyonunanayapsnoluturanbusoyutvesomutunsurlararasndaoksk
bir yapsal ba bulunmasna ramen somut unsurlardan hareketle soyut kavramlara
ulamak genellikle ok zor, hatta ou zaman da imkanszdr. Bununla beraber,
durumagresomutunsurlardanyararlanmayolunagidilebilir.rneinbirpamuklu
dokuma fabrikasnn ham malzeme depolarndan, rn depolarna kadar uzanan
sreiindekiyaplanmasgzlenerekfabrikadakiretimplan,iblmvekontrol
mekanizmalar gibi organizasyonun soyut kavramlar hakknda bir fikir edinmek
mmkn olduu halde, bir ta ocanda retim faaliyetlerine bakarak ocak
organizasyonu hakknda gvenilir sonulara ulamak hemen hemen olanakszdr.
zellikle bugn elimizde retim biiminin detaylarn gsteren hibir fiziki unsur
kalmamolanikibinyllkbirtaocandakiretim,kontrolvesatlailgiliolarak
sadece fiziki unsurlardan hareketle bir sonuca ulalamayacana phe yoktur. Bu
nedenle Roma imparatorluk dnemi mermer ocaklarnn ve zellikle rnek alnan
Dokimeion ocann organizasyon yaps hakknda ana veri kaynan yaztlar
oluturmaktadr. Bu yaklam iinde fiziki unsurlarn arl ve pay ok snrl
kalmtr.

Detaylar ilgili blmlerde verilmi olan yaztlardan anlaldna gre, Bat

Anadolununyksekkalitelimermerretenvebykrezervpotansiyelinesahipolan
mermer ocaklarnn hemen hemen tamam Roma mlkiyetindedir. zel mlkiyet
kapsamndakiocaklardaisedarbiralaniindesadeceyreihtiyacnkarlamak

60

amacyla,kk miktarlardaretim yaplmolduuanlalyor.Bubakmdan,zel

mlkiyet kapsamnda retim yapan ocaklarn, iletme ve organizasyon yaplarnn,
imparatorluk ocak iletme yapsnn aydnlatlmasnda herhangi bir pay ve arl
olmamtr. Kald ki bu ocaklarn iletme ve organizasyon yaplarn aklamaya
yarayacak kalite ve sayda yazt olmad gibi, elde edilen az saydaki yaztlar da
bugne kadar yorumlanamamtr. Sz konusu bu yaztlar tamamen iaretler ve
anlambilinmeyenkriptikkodlareklindedir.

mparatorlukocaklarnndorudanimparatorlukidaresinceveyabirmteahhiteliyle
iletilmi olduu biliniyor. Kimi aratrmaclar, yaztlarda belirlenen snrlar
zorlayarak bu iki retim biimi ve organizasyon modelinin dnda nc bir ara
iletmebiimininvarlnilerisrmsede,bugnekadarbylebirretimbiimini
tanmlayanherhangibirsomutkantarastlanlmamtr.

Mermer ocaklarnn mteahhit eliyle iletilmesi, Roma imparatorluk ynetimince

balangtan itibaren benimsenen ve uygulanan bir retim biimidir. Daha nce
deinildii gibi zamanla artan mermer ihtiyacn karlamak amacyla ynetimin
I.yzylnsonlarnadorumteahhitleryanndaveonlarlabirlikteretimfaaliyetine
katld grlyor. mparatorluk idaresinin iletmeci olarak retime katlmasyla,
ocak iletme organizasyonunda bir takm kkl deiiklikler meydana gelmitir.
letmede reform denilebilecek bu deiikliklerin belki de en nemlisi retimin
planlanmasn ve kontroln salayan bir yazt sisteminin uygulamaya konulmu
olmasdr.Busayedeocanhangiblgesinde,nemiktarlardataretildii,retimin
kimlertarafndan yapld,kontrolaamalarnda kimleringrevald ve Romaya
gnderilentamiktarkaytaltnaalnmtr.Yaztlarbunedenleretimbiiminive
dolaysylaocakorganizasyonunugsterenengvenilirbelgelerdir.

Ocakorganizasyonuileyaztlararasndabirparalellikkurmakbakmndaneneskive
asli retim biimi olan mteahhit eliyle retim sistemi I.yazt tipi imparatorluk
idaresinin retim faaliyetlerinde yapm olduu deiimler II.yazt tipi iletme ve
organizasyon yapsnda ulalan son durum da III.yazt tipi kapsamnda ele

61

alnmtr. Bylece her bir yazt tipinin belirli bir retim biimi ve organizasyon
yapsnbelirlediisylenebilir.

Yazt sistemi ncelikle idarenin ilettii ocaklarda yer alm, daha sonra mteahhit
eliyleretimyaplanocaklarauygulanmolmaldr.Buradadikkatedilmesigereken
bir dier nemli nokta, I, II, III eklindeki yazt numaralarnn kronolojik bir
sralamaygstermiyorolmasdr.rneinII.tipyaztlarI.tipyaztlarsonaerdiiiin
veya I.tip yaztlarn yerine konulmak amacyla retilmemitir. Nitekim II.tip
yaztlarn balang tarihi 92 iken, I.tip yaztlarn ilk rnei 96 ylna
tarihlendirilmektedir. stelik bu yaztlar ile temsil ettikleri farkl retim biimleri
aynbirzamandilimiiindebirlikteyeralmlardr.Nitekimmteahhiteliyleiletme
organizasyonunu temsil eden I.tip yaztlar 96173 dnemini kapsarken, II.tip
yaztlarn 92156 yllar arasnda yer ald grlyor. Bir deiim ve gelime
dnemini karakterize eden II.tip yaztlar ve dolaysyla bu yaztlarn temsil ettii
iletme ve organizasyon biimi son ve kesin eklini 156 ylnda aldndan bu
tarihtensonrauygulamadayeralanyaztlarIII.tipyazteklindetanmlanmtr.

Dier yandan yazm biimlerindekikk farkllklara bakarak yeni yazttipleri ile

bunlara paralel olarak farkl retim biimleri yaratmaya almann da konuyu
aydnlatmak bakmndan ne teorik ne de pratik ynden bir faydas olmamtr. Az
saydaki rneklerden hareketle genellemelere gitmenin ve yeni formlasyonlar
retmenin ou kere bilimsel tutarll pheli sonulara ulamaktan baka bir ie
yaramadgrlyor.

Aslnda yaztlarda son derece snrl sayda eleman kullanlm olduu sylenebilir.
Tarihformlasyonu,imparatorlukocaklarndakiyaztlarntmndeyeralrken,tan
kimlii mahiyetindeki numara unsuru ise sadece belirli bir yazt tipinde
kullanlmtr.YaztlardayeralansnrlsaydakiyaztelemanlarnnAnadoludahil,
tm imparatorlukocaklarndakullanlmolmasnaramen, buaratrmadaulalan
sonularn ve belirlenen karakteristik zelliklerin esas itibariyle Dokimeion ocan
kapsadgzdenuzaktutulmamaldr.

62

Sonu itibariyle yaztlarn yukarda deinildii gibi ocak iletmesinde teknik, idari
ve mali konularn zmlenmesi aamalar ile iletme stratejisini ve buna bal
olarak da ocak organizasyonunun nasl ekillendiini gsteren en nemli kaynak
olduunapheyoktur.Bunedenleokunupyorumlanmasokgvehattaimkansz
olan bir kodlama sitemi ile yazlan baz yaztlarn doru anlalp yorumlanmas
kritik nem tamaktadr. zellikle az saydaki rneklere dayanarak genel kurallara
ulamak hatal sonulara ulamaktan baka bir ie yaramayacandan, eldeki rnek
saysileulalansonulararasndatutarlbirdengeninbulunupbulunmadkonusu
her aamada titizlikle sorgulanmaldr. Elde edilen rnek says ne kadar ok,
rneklerin zaman iindeki dalmlar ne kadar homojen ise bu verilerden
yararlanarak karlacak sonular da o derece tutarl olacaktr. Nitekim Cristol ve
DrewBearn 134 ellerindebulunansadeceadetrneedayanarakbiryaztyanl
yorumlayarak Cornelius Palma nn ikinci konsllk yln, birinci konsllk yl
eklinde deerlendirmi olduklar grlyor. Sz konusu bu yanlg Palmann
yazl biiminin hatal bir ekilde deerlendirilmi olmasndan kaynaklanmtr.
Eer Palma nn yazl biimi 4,5,7,9,10,11,13,14,18,21,24,25,26,28,29,30,33
numaralrneklerdeyeralanyazlmbiimineuygunolarakdeerlendirilmiolsayd,
byle bir hataya dlmeyeceine phe yoktu. Gerekten yukardaki yaztlardan
grlecei gibi PALMA nn kodlanm yazl biimi PAL.. eklinde deil PAL
eklindeolup,kodlanm yazm biimindekiAve Lharflerikaynaaraktekbir harf
eklindeyazlmtr.135 Yani

PALMA nn kodlanm biimi PA_ eklindedir. Burada A harfinin sa diyagonal

izgisininaltndakkbiryatayuzantylaLharfioluturulmutur. PALMAnn
yazlndakibuzelliingzdenkarlmashalindePA_II eklindekiyazlm PALI
eklinde okunacaktr. Bu durumda ikinci konsllk yln gsteren II saysndaki
birinci izgi, L harfi olarak kabul edilmi oluyor. Halbuki L harfi yukarda
aklandgibiAharfininsadiyagonalkenarzerineA_eklindeyerletirilmitir
ve A dan sonra gelen iki izgi sz konus ahsn kanc konsllk yl iinde
olduunugsterensaysaldeerdir.
134

Christol.M,veDrewBear.T,1986,s.65.No:13.
kiharfinkaynaaraktekbirharfeklindeyazldngstermekamacylailgiliharflerinaltna
yataybirizgiekilmitir.
135

63

Yaztlarn hatal bir ekilde deerlendirilmeleri sadece yanl okumalardan

kaynaklanmamaktadr.

Yaztlarn

hatal

okunmalar

bir

tarafa,

ortada

deerlendirilecek bir yaztbulunmamasnn bile yerinegre yanl yorumlara sebep

olduu

grlyor.136

rnein

Maischberger

tarafndan

Africano/Teos,

Pavonazetto/Phrygia Cipollino/Euboea Giallo Antico/Numidia ve Parian/Paros

gibi ocaklar hari dier imparatorluk ocaklaryla zel mlkiyet kapsamndaki
ocaklarn hibirinde talar zerine herhangi bir yazt ilenmedii ileri srlmtr.
HalbukibugnPortusdaeldeedilenbaztalarzerindeyaztbulunmamasbloklar
zerinde boyayla veya kurunla ilenen yaztlarn zamanla tahrip olup silinmesi
eklinde izah edilmektedir. Dier yandan yaztlarn ocaklarda deil de son ulam
noktasolanPortusdailendiiyolundakibirdiersavnenbelirginkantolarakda
yukarda ad geen ve sistematik yazt reten byk imparatorluk ocaklar dahil
hibir ocakta C. Iunius Serius Augurinus ve C. Tebius Sergianusun konsllk
dnemlerine tekabl eden 132 ylna tarihlenen tek bir yaztn bile bulunmam
olmas gsterilmitir. Gerekten ocaklarda bu yla ait herhangi bir yazta
rastlanmamolmasbiryana,oklutarihliyaztlarretenDokimeionocandabile,
sz konusu bu oklu tarihler iinde 132 ylna ait hibir kaytn bulunmamas da
anlalmasoldukazorbirdurumuortayakarmtr.

te yandan Maischberger bu iddialarnda yalnz deildir. Ayn yaklamn eitli

yazarlarcadapaylalmolduugrlyor.NitekimWardPerkinsin137 buhipotezle
ilgiliolarakTheseinscriptionsmusthavebeencutafterreceiptinOstiaoratRome

since they are found in identical form on marbles from a variaty of sources.
eklindekiaklamasbusavnbirldebenimsenmiolduunugstermektedir.

Sonu olarak byk imparatorluk ocaklar dahil hibir ocakta 132 ylna ait bir
kaydn bulunmamasnn bugn bilimsel bir ekilde aklanmasna imkan olmad
gz nne alnarak, bunun son derece istisnai bir durum olarak kabul edilmesi
gerekecektir. Ancak bugn ocaklarda zerleri yazl yzlerce blok bulunurken,
sadece132ylnaaitbiryaztnyokluundanhareketle,yaztlarnocaklardadeilde,
varnoktalarndayazldnilerisrengrekatlmayaimkanyoktur.
136
137

Fant.J.C,2001,s.171.
WardPerkins.J.B,1971,s.13758.

64

Aslnda, talar zerine eitli bilgilerin ilenmesine neden gerek duyulduu

dnlecek olursa ocaklardaki iletme dzeninin nereden ve nasl kaynakland
dahakolayanlalabilirhalegelecektir.nceliklehibirotoriteyebalolmadanta
reten bir giriimcinin retimi planlamak ve ynetmek amacyla talar zerine bir
takm bilgileri kaydetmek ihtiyacn duyup duymayacan sorgulamak ile ie
balanabilir. Her bir alma gn bir dierinin kopyas denecek lde biteviye
geenbukiininretimeynvermekiintalarzerinebirtakmbilgilerikaydetmek
ihtiyac duymayacana phe yoktur. Bu ocaklarda uzun mrl yaztlara ihtiya
duyulmadndan gerektiinde talar zerine boya ile konulacak birka iaret veya
kriptik kodla konunun rahatlkla zmlenmi olduu anlalyor. Ancak,
imparatorluk ocaklar sz konusu olunca, iletmeorganizasyonu ve retim biimi,
gerek nicelik, gerek nitelik olarak zel mlkiyet ocaklarna kyasla byk lde
deiiklikgstermektedir.

Kkleklizelmlkiyetalanlarnnaksine,imparatorlukocaklargenisahalar
kapsamaktaolup,buralarda farklretimrejimleri iindeoksayda insan birarada
almaktadr. Bylesine geni alanlara yaylm insan faaliyetlerinin birbirlerinin
iini aksatmayacak tarzda planlanmas ve kontrol ise baarl bir iletme iin
nceliklezmlenmesigerekenbirproblemolarakelealnmolmaldr.

mparatorluk idaresinin ocaklardaki i verimliliinin, retim miktarnn ve retimin

kalite ve deerinin srekli kontroln salamak amacyla byle bir uygulamay
balattnapheyoktur.Dahancebelirtildiigibiimparatorlukynetimidnda
kalan ocaklarda byle bir uygulamann yer almam olmas da bu sav
kuvvetlendirmektedir. Anadoludaki imparatorluk ocaklarnn 92 ylndan ok
nceleri de iletiliyor olmasna ramen yaztlarn bu tarihten itibaren balamas,
retimin yaztlarla kayt altna alnmas ileminin bu tarihten sonra uygulamaya
konulduunu gstermektedir. Her ne kadar elimizde 73 ylna tarihlenen bir yazt
varsa da, bu tarihin tartmal olmas nedeniyle Dokimeion yaztlarnn 92 ylnda,
FlaviuslarDnemiylebaladnkabuletmekdoruolacaktr.

65

Ocaklardaki iletme rejimi ve retim biiminin ksaca ocak organizasyonunun

deiimine paralel olarak yaztlar da zaman iinde gerek ekil, gerekse ierik
ynnden byk lde deiime uramtr. En eski retim biimi olan mteahhit
eliyle retim rejimi (ex ratione), I.tip yaztlarda mteahhit ad, tarih ve bir kimlik
numaras gibi ana unsurla kayt altna alnrken, imparatorluk idaresinin retici
kimlii altnda devreye girmesiyle I.yazt tipindeki bu asli unsurlara ilaveten tan
karld corafi blgeyi gsteren bir szck (bracchium) tan ocakta karld
yeri belirten veaynzamandatankimliknumaras yerinegeen birdierszc
(locus)kapsayanveII.tipeklindetanmlananyaztlardevreyegirmitir.

mparatorluk idaresinin retici sfatyla oluturduu iletme organizasyonunu

gsteren II.tip yaztlar, 136 ylnda ilk ocak mhendisinin (caesura ) ve 156 ylnda
da ilk atlye mhendisinin (officina ) organizasyon iinde yer almasyla geliimini
tamamlam ve buhaliylesoneklinialan iletmeorganizasyonunu formleedecek
bir yap kazanarak III.yazt tipine geilmitir. III.tip yaztlarla belirlenen bu yeni
retimrejimindetazerinetankarldyerigsteren(locus)veaynzamanda
bir kimlik numaras olan bir say tan karld topografya (bracchium) ve son
olarak retim tarihi yazlmak suretiyle retim btn ynleriyle kontrol altna
alnmtr.
Bylecetaretimsorumluluunun caesura danbalayarakofficina ya officina dan
tan bir yerde kaderini belirleyecek olan imparatorluk yetkilisine (probator )
devredilmesi retimde yer alan btn aamalarn son derece titizlikle takip edilmi
olduunu gsteriyor. Hatta baz durumlarda allmn dna klarak, i akna
aklk getirmek amacyla kodlanm ifadeler yerine, eksiksiz yazlm kelimelerle
detayl bilgi verildii grlyor. rnein 105 ve 107 numaral yaztlarda kriptik
kodlu yazm biimi dna klarak tan bir elden dierine geii srasyla
[recep]ti a tito nomene ve recepti a tito n[o]men[e] yani Tito tarafndan

alnmtr denmek suretiyle net bir ekilde ifade edilmitir. Her iki yaztta da yer
alan(nomene)szcbiralacaktransferiveyabirkredidemesiyleilgilibirterim
olup burada tan Titus tarafndan ad belirtilmemi olan bir kii nam ve hesabna
alndngstermektedir.

66

Bir dier yaztta ise (No 106138) recepti ex off[icina] Prus[] in locqum

lapidumquosreceper[at]promutuoTitusexcaesu[ra]veeridenilerekretim
sorumluluunun devri yannda mevcut bir alacakbor hesap transferi hakknda
detaylbilgiverilmitir.Buyaztbirborcundenmesiyleilgiliolarak,hesaptransfer
ileminin tam bir anlam btnl iinde aktarld yegane rnek olup, bugne
kadar hibir imparatorluk ocanda bir benzerine daha rastlanmamtr. Bu yaztn
karakteristikzellikleriuekildebelirtilebilir:

a Yaztta ilk dikkati eken husus mermer bloklarn bor almaverme

ilemindeparatransferiyerinekullanlmolmasdr.
b Tan deerinin belirlenmesi ve bu parasal tutarn bir kii adna alacak
olarakkaydedilmesiimparatorlukstynetimincegerekletirilmitir.
c Gzdenkamamasgerekenoknemli birdiernokta ise imparatorluk
st ynetiminin ilerin takip ve kontrolndeki etkinliidir. yle ki Ex

rationerejimindestynetimcetanmteahhittarafndanidareyeteslim
anna gelinceye kadar herhangi bir i takip ve kontrol yaplmadan,
sadece son bir kontrol ve deerlendirme ile tan kabl veya reddine
kararverilirken,buyazttandagrldgibicaesuraofficina rejiminde
iinhersafhasndaetkinbirkontrolmekanizmasuygulanmtr.

Durumilkbaktabirazkarkgrnsedezincirlemebordemeilemiuekilde
gelimi olmaldr: Caesura Veerinin, byk olaslkla yine bir caesura olduu
tahminedilenTitusdanbiralaca,officinaPrusa yaiseborcuvardr.CaesuraTitus
ocaktaretmiolduububloksayesindeeldeettiikazancncaesuraVeeriyeolan
borcunu demek amacyla dorudan bu ahsa transfer etmek yerine caesura

VeerininofficinaPrusa yaolanborcunudemekzere,Veerininnamvehesabna
officina Prusa ya transfer etmi ve belli miktardaki bu para officina Prusa adna
alacakkaydedilmitir.
mparatorluk ynetimi, ister caesura ve officina gibi resmi grevliler, isterse
tamamen bamszalan bir mteahhitolsunretimde yeralankiilerintahakkuk
eden alacaklarn idarece tesis edilmi olan bir kasadan demektedir. K(alendario)
138

Fant.J.C,1989a,s.162163.No.177.(bkn.s.198DokimeionYaztlar)

67

denen bukasannalacakllarnalacaklarndemekamacylaoluturulmu birkredi

veya bir fon messesesi olarak hizmet verdii anlalyor. Nitekim 102139 numaral
yaztta daha nce hibir yaztta sz edilmeyen bu mali kurulua temas edilerek,
mermerin karlmas ve ilenmesi dolaysyla [o]ff(icina) comodian[a] ve

caes(ura) Titi nin elde ettii kazanlarn Ex k(alendario) novo yani yeni fon
kasasndanadgeenahslarnhesaplarnageirildiibelirtilmektedir.

Daha nce akland gibi gerek ocaklarda gerekse talyada var limanlarnda,
rnn son kontrol ve deerlendirilmesi burada grevli probator un yetkisi
dahilindedir. Bugne kadar elde edilen yaztlarn hi birinde mteahhidin gerekse
imparatorluk adna retim yapancaesura ve officina larnprobator un bu yetkisini
snrlandracak bir hakka sahip olduklarn gsteren herhangi bir unsura
rastlanmamtr.Okadarkiocaktaalantmelemanlarnbirbirleriyleolankiisel
bazdaki alacakbor ilikilerinin dahi 102, 105140 ve 106141 numaral yaztlarda
grld gibi idare tarafndan takip edilerek kaytlara geirildii ve retime
katklar lsnde adlarna belirli miktarlarda alacak hesab tahakkuk ettirilmi
olduugrlyor.

Sonuolarakisterbirmteahhit,isterseofficinagibibirimparatorlukgrevlisiolsun,
retimekatlankiilerynndenbtnhesaplarnocakerevesindekararabalanp
sonulandrlmolduuanlalyor.BunedenleJ.C.Fantn142 rnlerintalyadabir
var limanna ulatktan sonra buradaki bir kayt memuru veya bir muhasebeci
durumundakitabulariitarafndantazerindekiyazttayeralanmteahhitadnabir
hesap tahakkuk ettirildii eklindeki yorumuna katlmaya imkan yoktur.143 Zira
kiiselbazdakiparasalkonularocakbnyesindezmlenmiolduunagreburada
szkonusualacankiisel bazdadeil,szkonusukiininalmaktaolduuocak
bazndatahakkukettirilmiolmasgerekir. Aslndazel mlkiyetocaklarylaTeos,
Dokimeion, Paros, Numidian, Euboea gibi sayl birka imparatorluk oca hari
139

Fant.J.C,1989a,s.160,No:172Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.94.No.64.(bkn. s.198
DokimeionYaztlar)
140
Fant.J.C,1989a,s.16.,No.176(bkn.s.198DokimeionYaztlar)
141
ibid,s.162163.No.177(bkn.s.198DokimeionYaztlar)
142
Fant.J.C,2001,s.171.
143
ibid,s.17. Tabulariientereachpieceintoregisters,creditingthecontarctorswhentheirnames

areinscribed

68

hibirocaktasistemlibirekildeyaztkullanlmadnagre,varlimanlarndakibu
alacak hesaplar kimin veya kimlerin adna alacaktr. stelik yaztlarn sadece
renkli mermerlerde kullanlm olduu gerei gzden uzak tutulmamaldr. Bu
durumda geerli bir sonuca ulamak iin bir takm soyut varsaymlardan hareket
etmek yerine uygulamada yer alan ilemlerin bir btn halinde deerlendirilmesi
dahadoruolacaktr.yleki

a Kiisel bazdaki btn bor ve alacaklar, ocak kapsamnda takip edilerek,

kaydageirilmektedir.
b Biryazttabirkiiadnnkaydedilmiolmasbukiiadnabirhesaptahakkuk
ileminikolaylatrmaktadr.
c Ancak ta zerinde mteahhit veya officina adnn yer almamas veya ta
zerindehibiryaztnbulunmamashalinde,blounretimindeneldeedilen
gelirkiminveyakimlerinhesabnageirileceibellideildir.

Yukardaki nermenin dikkatle deerlendirilmesi halinde ocak bazndaki deme

probleminin talar Romaya ulatrmakla grevli kii tarafndan var limanndaki
imparatorlukyetkilisineteslimedilmesiylebuocakadnabiralacakhesabtahakkuk
ettirilmek suretiyle zmlendii sonucuna varlacaktr. Dier yandan ocak
organizasyonusayesinde,ocaklardaiaknngngnne,srekliolaraktakipve
kontroledildii,hattayukardakirneklerdendegrldgibikiilerinalacakbor
ilikilerine kadar inen detayl bir kontrol mekanizmasnn baaryla yrtlm
olduu dikkate alndnda, kiisel bazdaki alacakbor hesaplarnn Romaya
tanmayarak ocak erevesinde zmlenerek sonulandrlm olduuna kesin
gzylebaklabilir.

96ylndanitibarenyaztlardayeralanve173ylnakadarvarlnkoruyacakolan
bu en eski ve yerleik iletme rejiminde retim ya mparatorluk tarafndan tayin
edilen bir imparatorluk esiri veya genellikle bamsz mteahhitlerce
gerekletirilmitir. Mteahhit, imparatorluk ynetimine kar belli miktar ve
kalitede ta retmek zere, imparatorluk mlkiyetindeki ocan bir blmn
kiralam olan bir giriimci kimliine sahip olup, yklenici garantisi mahiyetinde

69

idareye belli bir miktar teminat akesi (pignus) yatrmtr. Daha nce deinildii
gibi mteahhit tarafndan retilmi olan tan imparatorluk yetkilisi (probator)
tarafndan kabul veya reddi aamasna gelinceye kadar mteahhidin herhangi bir
kontrole tabi olmakszn tamamen hr iradesiyle hareket ettii anlalyor. retilen
tankabuldurumundaadnabirmiktarkarpayayrlmakta,tanreddihalindeise
teminat miktarndan indirim yaplmaktadr. Ancak retilen talarn srekli olarak
reddedilmesi veya yeterli miktarda retim yaplamamas gibi nedenlerle
mteahhidin iini yeterlidzeyde yapamadnn veya yapamayacannanlalmas
halinde szlemenin iptali yoluna gidildii anlalyor.144 Byle bir szleme iptali
durumu Teosta bulunmu olan bir yaztta yer almtr.145 Sz konusu yaztta ex

ratione szcn takiben gelen mteahhit ad kaznp silinerek, onun yerine

szlemenin bir baka giriimciye transfer edildiini gstermek maksadyla

redamptor szckonulmutur.
Ex ratio retim biimi uzun yllar varln korumu olmasna ramen deien
artlaraadepteolamamasveetkinliiniyitirmesisebebiylecaesuraofficina rejimine
geildii anlalyor. Ancak yeni retim biimine Anadoluda ve zellikle
Dokimeionda 92156 dnemini kapsayan uzun bir dnm ve deiim sreciyle
geildii halde baz ocaklarda sz konusu bu deiim ok daha ksa srede
gerekletirilmitir. rnein Chemtou ocanda byle hzl bir dnm sonucunda
yaztlardaofficina szcyeralmaklabirlikte,buszcnbuocaktakianlamnn
144

Roma imparatorluk idaresi ile mteahhitler arasnda yaplm bir szleme rnei bugne kadar
elde edilememise de Aada verilen hr bir Roma uyruu olduu anlalan kiiyle bir mteahhit
arasndakiiszlemesiakitlerindzenlenmesindekidetaylargstermesiasndannemlibirkaynak
oluturmaktadr. Humphrey, W.J., Oleson, P.J., Sherwood, N.A., Greek andRoman Technology: A
Sourcebook,NewYorkLondon,1999,s.182.5.115:Daciadayeralanbirmadenocandaalmak
isteyen kiinin okur yazar olmamasnedeniyle szleme bir nc ahs tarafndan dzenlenmitir.
(CIL III, p.948 no:X) Macrinus ve Celsusun konsllk dneminde 164 ylnda 20 Mays gn ben

Flavius Secundinus, okur yazar olmadn syleyen Asklepiusun olu memmiusun isteine uygun
olarak bu dzenlemeyi yapyorum. O (Szlemenin taraf olarak Memmius) bugnden balayarak
nmzdeki Kasm aynn 13ne kadar barnak ve yiyecek dahil 70 deneraii karl Altn
madeninde Aurelius Adiutor hesabna alacaktr. O (bu sre zarfnda) salna yeterinde itina
gstererek yukarda ad geen iverene st seviyede bir i gc salamak zorunda olduunu kabul
etmitir.(memmius)ivereninarzusudndaitenayrlrveyaalmaziseherbirallmayangn
bana (iverene) 5 sesters ceza demek zorunda kalacaktr. (Dier yandan) sel baskn (gibi
almay engelleyen eitli nedenlerle) almann imkans hale gelmesi durumunda iveren ona
gnlk cretini deyecektir. (ayrca szlemenin bitim tarihinden sonra iverenin borlu durumda
kalmas durumunda bu borcunu iisine 3 gnlk bir gecikmeden sonrakiki her gn iin (yukarda
belirlenen)ayncezamiktarn(5sester/gn)demeklemkelleftir.
145

Hirschfeld.O,1905,s.166.n1.

70

Dokimeiondaki officina szcnden farkl olduu grlyor. Zira, imparatorluk

idaresince tayin edilen atlye mhendisi kimliindeki officina nn sz konusu bu
ocaktaexratiorejiminikarakterizeedenI.tipyaztlardayeralmolmas146 ilginbir
durumyaratmtr.Dokimeionyaztlarnda,sorumlulukveyetkisnrlariindekendi
hr iradesiyle hareket edenofficinann, Chemtouda mteahhit emrinde alan bir
kiikimliindeolduuanlalyor.
mparatorluk idaresinin retime dorudan katlma rejimini karakterize eden II.tip
ve III.tip yaztlar talyadaki var limanlarnda ve ocaklarda bol miktarda
bulunurken, I. yazt tipine ocaklarda hi rastlanmamas olduka ilgin bir durum
ortaya koymutur. Bunun tek istisnas Dokimeionda bulunan ve 173 ylna
tarihlenenyaztolup,buyaztaynzamandaI.yazttipininsonrneidir.Butipeait
yaztlarn tm sz konusu bu rnek hari Trajan liman blgesi Portusta ve kanal
blgesinde bulunmutur. Ocaklarda I.tip yazta rastlanmamasnn nedeni bloklarn
son kontrollerinin Roma imparatorluk idare merkezi konumundaki Synnadada
yaplm olmasndan kaynakland sylenebilir. Synnadada zerlerine bir sevk
numaras yazlan bloklar bu merkez araclyla bata Roma olmak zere geni bir
pazaraihraedilmitir.

Ocaklarda 92136 yllar arasnda kullanlan ve 156 ylnda tamamen uygulamadan

kalkan II.tip yaztlarn dier iki yazt tipine gre ok daha farkl zelliklere sahip
olduu grlyor. I.ve III.yazt tipleri belirli bir yap kazanm olan retim
rejimlerini karakterize ederken, II.yazt tipi belirli bir retim rejimini deil,
ocaklardaki yapsal deiimi yanstmas nedeniyle gerek ekil, gerekse ierik
ynndenonlardanokfarklzellikleresahiptir.BubakmdanII.tipyaztlarnetkin
birtarzdakullanlmolduu92156tarihleriarasndakidnemiretimstratejisinin
henz net bir ekilde belirlenmedii kalc ve uzun vadeli uygulamalardan ziyade
gnnihtiyalarnacevapvermeyednkksavadelitedbirveuygulamalarnhakim
olduu bir dnem eklinde deerlendirmek doru olacaktr. Envanter saym ve
talarn yeniden deerlendirilerek kategorize edilmesi gibi faaliyetlerin 92 ylndan
itibaren Trajan dneminin ortalarna kadar geen sre iinde her yl deilse bile
146

Dubois.Ch,1908,s.7172.

71

yaklakikiyldabirtekrartekraryeraldgrlyor.Kimliklerivestatlerikesin
olarakbilinmesedetalarzerindebulunanokluimzalardantalarnfarklkiilerce
sk sk kontrol edilerek bunlara uygulanacak ilemler belirlenmitir. zellikle
Domitian ve Trajan dnemlerinde artan ihtiyac karlamak amacyla youn bir
yenidendeerlendirmeveenvantersaym faaliyeti yeralmolup,bykolaslkla
3040 yl ncesinde skartaya karlarak bir kenara atlm olan bir ok blok yeni
rnlerle birlikte ihtiya yerlerine gnderilmi veya ocaktaki atlyelerde ilenerek
eitlimimarielemanretimindekullanlmolmaldr.

Yaztlarileretimrejimleriarasndakibantylailgiliolarak,Dokimeionocaesas
alnmak suretiyle yukarda yaplan genel mahiyetteki aklamalardan sonra, konu
detayl olarak ele alnarak, yazt tiplerinden hareketle ocakta geerli olan iletme
rejimi ve organizasyon yapsnn karakteristik unsurlarnn belirlenmesine
allacaktr.

72

BLMV

YaztlarnncelemeveDeer lendir meYntemiYaztlarn

Deer lendirilmesindeAnalkeler
Daha nce belirtildii gibi Roma imparatorluk dnemindeki Anadolu mermer
ocaklarnn kurulu ve ileyileriyle ilgili bilgiler son derece snrldr. Antik
dnemlerdenkalanhamveyailenmieitlimermerrnler,aradangeenyaklak
ikibin yllk sre iinde byk lde tketilmitir. Anadoludan Romaya ve
eyaletlere yaplan bykaptaki ihracatabalolarakdaha sonrakullanlmakzere
ocaklarda depolanan veya atk malzeme olarak bir kenara braklan ham veya
ilenmirnmiktarnndabykmiktarlardaolacatahminedilebilir.Nevarki
bu malzemeden pek az gnmze ulaabilmitir. Yredeki yaplarda kullanlm
olan sz konusu atk malzeme miktarnn son derece kk boyutlarda kaldna
bakarak sz konusu bu malzemelerin yok olmasna yol aan esas tketim eklinin
kireretimiolduusylenebilir.Ancakbumalzemelerintketimbiimlerineolursa
olsunburadanemliolanhusus,ocaklarnkuruluveileyilerihakkndadetaylve
kesin yarglara ulamay salayacak yeterli miktarda atk rnn bugn elimizde
bulunmamasdr.

Konunun aydnlatlmasnda en nemli kaynan yaztlar olduuna phe yoktur.

Yaztlarn gerek miktar gerekse ierik bakmndan gelimeleri aydnlatmada bir
lde yetersiz kald sylenebilirse de yaztlar yine de bu konuda en gvenilir
bilgi kaynan yaztlar oluturmaktadr. erik ve miktar ynnden en zengin
kaynaklar da Dokimeion yaztlardr. Bata Prokonnesos olmak zere dier
imparatorluk ocaklarna ait yaztlarn hemen hemen tm kriptik kodlar eklinde
dzenlenmitir: zaman zaman yer alan bir iki isim dnda yaztlar harf ve iaret
kmeleri eklindendir. Dolaysyla, bu yaztlardan hareketle ocaklarn donanm ve
ileyiine ilikin kesin ve detayl sonulara ulamaya imkan yoktur. Her ne kadar
Dokimeionocaklarbukonudadierocaklarakyaslaistisnaibirdurumdabulunuyor
olsadasadecebuyaztlardanyaralanarakgenellemeleregitmenindoruolmayaca
anlalyor.rneinocaklarla ilgiliolarakgnmzekadarulaan bir iszlemesi
rnei yoktur. Bu nedenle imparatorluk idaresi iin retim yapan bir mteahhidin

73

idare karsndaki hak ve sorumluluklarnn sadece yaztlardan yararlanarak

belirlenebileceini sylemek mmkn deildir.147 Ayn ekilde imparatorluk
idaresinin II.yzyln banda ocaklarda yapt reformlarn kapsam ve ieriinin
detayl bir ekilde tespiti ve deerlendirilmesi iin de yaztlarn yeterli olduu
sylenemez. rnein yeniden yaplanma kapsamnda 136 ylnda Dokimeion
ocaklarna ocak ve atlye mhendisi olarak teknik donanml kiiler yerine neden
asker kkenli kiilerin getirilmi olduu nemli bir sorundur. Daha sonraki
blmlerde grlecei gibi hukuk kapsamnda bir kii olarak kabul edilmedii iin
hakvesorumluluklarbulunmayanklelerinnaslolupdayerinegreikiayroca
birlikte ele alp ynetilebilecek derecede st seviyede bir ynetsel statye sahip
olduklarnaklamaktadayaztlaryetersizkalmaktadr.

Mermer ocaklarnda st ynetim kademelerinde yre insanna yer verilmeme

nedenlerinidesadeceyaztlardanhareketlekarmakmmkndeildir.Dokimeion
ocannbirkiiylesnrlkalanistisnaidurumunakarlkProkonnesosocaklarnda
zellikle III.yzyldan itibaren yre insanna bu konuda snrl bir imkn tannm
olduu anlalyor. Ancak bu durum imparatorlua hakim olan ynetim anlaynn
deitii eklinde yorumlanmamaldr. Bu nedenle Roma imparatorluuna o
dnemde hakim olan ynetim anlaynn esaslarn anlamak iin yaztlar dnda
kalan baz kaynaklardan yararlanmak zorunlu hale gelmitir. rnein bu inceleme
her ne kadar bir siyasal tarih incelemesi deilse de siyasal gelimelerin ve siyasal
yapnn sosyal dzenin belirleyici unsurlarndan birisi olmas nedeniyle bir dnem
Anadoluda yaanan siyasal olaylara deinmek gerekecektir. Bylece mnferit bir
ok olayn neden ve niin lerini anlamak bir lde kolaylaacaktr. Ocaklarn
organizasyonuveiletmebiimideyinebuyaklamiindeelealnacaktr:

Dier yandan ilk zamanlarda mermer imparatorluk merkezinde ve eyaletlerde

sadecessleme malzemesiolarakkullanlrken, mermerinzamanla,sslemednda
bir inaat malzemesi olarak kullanlmasn, yalnzca zevklerdeki deiimle
aklamayadaimkanyoktur.Dierinaatmalzemelerinekyaslaherzamanokdaha
pahal olan mermerin byk lde kullanlmaya balanmasndaki en byk payn
147

bkn.dipnot138,s.70 71.

74

zevklerdeki deiim yannda ve ondan da nemli olarak pax romana ile balayan
sreteki huzur ve zenginlik artna bal olduu sylenebilir. Bu nedenle
Anadoluda mermer kullanmnn kapsam ve yaygnln incelerken bir dnem
Anadoluya hakim olan zenginlik ve refah belirlemek amacyla ekonomik
faaliyetlerinde gz nne alnmas gerekecektir. Bu durumda sadece yaztlar ile
mermer rnler gibi mnferit verilerden hareketle genellemelere varmak yerine bir
dnemAnadoludageerliolanhukukivesiyasalaltyapileekonomikfaaliyetlerde
gz nne alnarak, mermer ocaklarnn organizasyon ve iletilmesi, mermer
kullanmnn biim ve kapsam gibi konular dneme damgasn vuran sosyal
verilerdenyararlanlarakaklanmayaallacaktr.

..200.S.500AnadoludaSiyasalGelimeler

..II.yzylnbalarndaAnadolukkkrallklararasndapaylalmdurumdadr.
Batda Pergamon ile, kuzeybatda Bhtynia Krall, kuzeyde Karadeniz kylarnda
Pontus,orta Anadoluda Kapadokya ve gneyde Seleukos Krall yer almtr. Bu
tabloyu tamamlamak iin dou snrndaki Kommagene ve Armenia krallklaryla
Karia Blgesindekk bir blmkapsayan RodosKrall ilegneybatdaLykia
ehirfederasyonunundagznnealnmasgerekecektir.

Roma imparatorluu Anadoluda byk bir g olarak bu dnemde kendini

gstermeye balamtr. Akdenizi evreleyen lkelerle, nceleri ticari alanda
balayan ilikiler, zellikle douda .. 197 tarihinde Makedonya Krallna kar
kazanlan zaferden sonra, ekil deitirerek baskn bir g karakteri kazanmtr.
Anadolu ile Roma arasnda siyasal ilikilerin aslnda bu sava ile balad
sylenebilir. Zira bu dnemde Pergamon kral Attalosun Romaya arka karak,
Anadoluda Romann ilk destekleyicisi ve bala olduunu gryoruz. Daha
sonra Attalosun olu Eumenes babasnn Roma ile kurduu bu ittifaktan
yararlanarakMagnesiasavanda(..190)Seleukoskrallnakarmutlakbirzafer
kazanarak lkesinin snrlarn Phrygia ve Likyann baz blmleriyle Pisidiann
byk bir blmn kapsayacak ekilde Bhtynia snrndan B.Menderes nehrine
kadargeniletmitir.

75

..II. yzyln ortalarnda Romann Anadoluda mutlak hakim bir g haline

geldii anlalyor. Bu gelime Anadolu topraklarnn Roma hakimiyetine gemesi
eklinde deilse bile, Anadolunun siyasal yaplanmasnda Romann nihai karar
verici konumunu kazanmas eklinde olmutur. yle ki Anadoluda krallklar
arasndakianlamazlklardakararorganRomasenatosudur.BudnemdeRomann
AnadoludakiilkmttefikidurumundakiPergamonkrallnndaayrcalklbiryeri
olduunapheyoktur.mparatorluklaarasndakibuscakilikileridevamettirmek
ve daha da glendirmek amacyla kendisinden sonra tahta geecek bir varisi
olmayanIII.Attalos,kralln Romaya brakmaktatereddtetmemitir.(..133)148
Bu ekilde davranmak suretiyle Attalos lke iinde lmnden sonra kabilecek
kargaalar ve dier krallklarn lkesine kar giriimlerini nlemek istemi
olmaldr.

Batda mutlak g olarak evresine hakimiyetini kabul ettirmi olan Romann bu

dnemde Anadoluda gtt siyaset prensip olarak statkonun korunmasndan
ibarettir. Krallklar arasndaki anlamazlklarda arln koyarak hi bir kralln
dierlerinin aleyhine gelimesine izin vermemi ve bylece kendine kar
koyabilecekbirgcnolumasndadahaiinbandanlemitir.KuzeyAfrikadaki
Kartaca ile devam eden Pn Savalar ve lke iindeki karklklar nedeniyle,
Anadolutopraklarnnyenibireyaletolarakalnmasndaaceleedilmemi,ancakIII.
Attalosunlmnden yl sonra ilkdefa bir Roma senatrPergamonkrallna
gelmi ve ..123 ylnda Roma adna vergi toplamtr.149 Anadoludaki dier
krallklarnda,Romann statkonun muhafazas eklindekipolitikasndan memnun
olmalar nedeniyle, kendisini III.Attalosun varisi ilan ederek Romaya kar isyan
edenAristonikusunyanndayeralmayarakRomaydesteklediklerigrlyor.150

Ancak Romann Anadoluda yeterli sayda bir askeri birliinin bulunmamas

nedeniyle yl devem eden bu isyann bastrlmasndaki btn yk Anadolu
krallklarnn omzuna yklenmi ve neticede krallklar byk ekonomik skntlar
148

Magie,D., RomanRuleinAsiaMinor,totheendofthethirdcenturyafterChrist,NewJersey,
1950,s.3132.SherwinWhite,A.N.,,RomanInvolventinAnatolia,16788B.C., JRS67,1977,s.
275.
149
SherwinWhite.A.N,1977,s.6869
150
Magie.D,1950,s.155.

76

iinedmtr.Kentdevletlerine..123ylndakarlanbirkanunlaarvergiler
konularak,drtyliinbelirlenenbuvergilerintoplanmasiideszlemelerlezel
teebbsehavaleedilmitir.Gelirinneolduunabaklmakszn,acmaszbirekilde
toplanan vergileri deyebilmek iin ou kere Romal bankerlerden bor almak
zorunlu hal aldndan bu durum krallklarla Roma arasndaki iyi ilikilerin ksa
srededmanladnmesinesebepolmutur.151

Ekonomikglkleryannda,RomannAnadoludatesisettiiidarimekanizmann
yetersiz kalmasnn da bu olumsuz gelimede nemli bir etken olduu anlalyor.
rnein idare tarafndan Eyalet valisi sfatyla tayin edilen yneticiler ou zaman
Anadoluda olmad gibi, Anadoluda bulunduklar sralarda da kendilerine ou
kere bir problemin zm iin ulamak mmkn olmamtr. Romaya kar
Anadolu insanndaki memnuniyetsizliin bir dier nedeninin ise buraya yerleen
Romavatandalarndankaynaklanmolduuanlalyor.AnadoludayerleikRoma
vatandalar, Conventus Cvum Romanum, sradan insanlar olmayp, yerli halkla
kaynamayan banker, toprak sahibi, vergi toplayc gibi elit tabakadan olan
kimselerdi.Bukiilerinvergidenmuafolmalar,davalarnnsitemahkemeleriyerine
valilik makamnca grlmesi gibi ayrcalklar vard. Eyalet ynetim konseyine
seilen yelerin de bu kiilerden olumas nedeniyle bunlarn ynetimle ilgili
kararlarda son derece etkili olduklarna phe yoktur. rnein valilike ele alnan
davalarn valinin consilium denen bu ynetim konseyinden grevlendirebilecei bir
hakim tarafndan karara balanmas, ynetimdeki keyfiliin ve adalet
mekanizmasndaki tkankln ulat boyutlar gstermesi bakmndan ilgin bir
uygulamaolarakdeerlendirilebilir.

.. 90 yllar civarnda Anadoludaki bu karmak ve huzursuz sosyal yapya

ilavetenRomaidaresinineitlihalklararasndamevcutdengeninkorunmasesasna
dayanan ve bir nevi uzaktan kontroll ynetim biimindeki zaaflar Anadolunun
byk alkantlarla sarslmasna sebep olmutur. Roma idaresinin, balangta
Anadoluda tesis ettii hakimiyetin krk yl gibi ok ksa sre iinde ypranmas

151

Magie.D,1950,s.164166.

77

Anadolu krallklar arasnda kurulmu olan hassas dengelerin devamn olanaksz

halegetirmitir.
Nitekim Pontus kral Mithradates Eupator un Roma idaresine kar Anadolu
halklarnda oluan tepki ve memnuniyetsizlikten yararlanarak harekete geerek ilk
etapta Paphlogonia ve Kappadokyay igal ettii grlyor. Ama Anadoluda
kurulmayabalananRomaegemenliinesonvererekKkAsyaimparatorluunun
tesisidir. Mithradatesin bu bakaldrna kar Roma idaresi o gne kadar
Anadoludauyguladynetimbiimineuygunbirdavranlagelimeleredorudan
el koymak yerine problemin yerel gler arasnda zmlenmesi yolunu setii
grlyor. Roma isyankar Pontus kralna kar Bithynia kralln ne srmekle
yetinmi (..88), ancak Mithradatesin gcn kmsemesinin cezasn ok ar
bir ekilde demitir. Mithradates kk lekli Roma birlikleri dahil, karsna
kan btn gleri yenerek ksa srede Anadoluya hakim olmay baarmtr. Ele
geirdii yerlerde bir kurtarc olarak karlanm ve Anadoluda geni apl bir
Romal soykrm yaanmtr.152 Mithradates Anadoluda ksa srede elde ettii
baarlarlayetinmeyerekYunanistanzerineyrmvegenitoprakparalarnele
geirmitir. Sulla komutasndaki Roma ordusu Yunanistana ulatnda,
Yunanistann byk bir blm ve Makedonya, Mithradatesin hakimiyeti
altndadr.kiyldandahauzunsredevemedenbusava(..8785)Romallardan
daha fazla, Anadolu kentleri iin bir ykm olmutur. Bu kk kent devletikleri,
dmanayardmetmiolmalarnedeniyle,egemenliklerinikaybetmi,Romaidaresi
tarafndan konulan ar vergilere ilaveten, byk bir sava tazminat demeye
mahkumedilmilerdir.

Ephesos hari, dier kentlerin tmnde uzun sre para baslmam, Pergamon,
MiletosvePrienegibikentlerdeyaamzenginliininbirgstergesiolanfestivallere
yer verilmemitir. Dmana kar savaanlar ise Romann balaklar olarak baz
vergilerden muaf tutulurken otonom idarelerini devam ettirme imkanna
kavumulardr.153 Bu sava Anadolu halklaryla Roma arasnda son atma

152
153

Magie.D,1950,s.215.
ibid,s.234239.

78

olmutur.ButarihtensonraRomannAnadoluiinvazgeilmezliikabuledilerek154
Pontus rneinde olduu gibi yerel bir kraln d kaynakl glerden daha etkili
olabilecei ve daha ykc sonular yaratabilecei zihinlere yerlemitir.

Mithradatesin ..66 ylna kadar sren giriimleri bu nedenle yerel destek

grmemivesonusuzkalmtr.155

Anadoluhalklaryaklak20ylsrenbualkantldnemitakiben,yaralarnsarp
sosyalveekonomikproblemlerinibirldezmlemesafhasnakavutuusrada
Roma ile Anadolu arasndaki bu yakn ilikiler nedeniyle Cumhuriyet ynetimi
dnemindeRomadayaananisavalarnAnadoludayarattolumsuzluklardaen
az Romada yaananlar kadar ykc olmutur.156 Aslnda Anadolu kendisine
tamamen yabanc olan bu mcadelelerde herhangi bir taraf benimsememi
olmalarna ramen, yerine gre savan yaknlarna kadar gelmi olmas nedeniyle
ar faturalar demek zorunda kalmtr. Gerektiinde Roma birliklerine barnak
gda, silah ve asker vermek suretiyle tarafszlklarn korumaya almlardr. Bu
nedenle AugustusunRomada hakimiyetielegeirerekbar yenidensalamasyla
(pax romana ) Anadolu halknn elli yldr devam eden mcadelelerden sonra rahat
birnefesalmaimkannakavutuusylenebilir.

Romada Cumhuriyet rejiminin son bulup, mparatorluk idaresinin kurulmas ve

Augustus dneminde Anadoluda Roma hakimiyetinin tesisine kadar yaanan
gelimeler zetle yle belirlenebilir: .. 133 ylnda Pergamon krall Roma
hakimiyetinitanyarakRomann Anadoludaki ilkeyaletikonumunagelmitir...
80 ylnda ise Kilikya Blgesi (Suriye ile birlikte), Pompey tarafndan Roma
egemenliine balanmtr. Bithynia eyaleti ise .. 74 ylnda kral Nikomedesten
veraset yoluyla Roma egemenliine katlmtr. Kapadokya krallnn Tiberius
dneminde (17) Kelt kabilelerinin yaad blgenin de Augustus tarafndan ele
geirilerek(25)Galatiaeyaletiadylaimparatorluksnrlarnakatldngryoruz.

154

Rostovtzeff,M,TheSocialandEconomicHistoryoftheHellenisticWorld,Oxford,1964,s.835.
Mommsen,T.,ProvincesoftheRomanEmpirefromCaesartoDiocletian,Chicago,1974,s.323.
156
Caesar ile Popmey arasndaki atmalar (..4856)Caesarn ldrlmesi ileneticelenen kinci
Triumvirate ynetimindeki mcadeleler ..4342 Octavius ile Marcus Antonius arasndaki sava
..3231
155

79

43 ylnda ise Likya federasyonu, LikyaPamphylia adyla imparatorlua

balanmtr.

Buradazerindedikkatledurulmasgerekenhusus,Anadolukrallklarnn Romaya
savaveigalyoluyladeil,dahaokkarlklantlamalarlabalanmolmalardr.
Bu nedenle Roma hakimiyetini kabul eden eyaletlerin hemen tmnn Romaya
bar yoluyla katlm olmalar nedeniyle imparatorluk idaresinin bir blgesel
kuruluuhviyetikazandsylenebilir.Augustuslabalayanimparatorlukdnemi
uzun sreli bir sulh ve huzur dnemi (pax romana ) salayarak Anadoluda
ekonomik,sosyalvekltrelkazanmlardanemlibiretkenolmutur:(..31.S.
68)AugustusveIulioClaudiuslardnemindezorlusavayllarnnizlerisilinirken,
FlaviuslarveAntoninlerdnemindeise(68192)ekonomikrefahlabirlikteRomave
Anadolu kltrlerinin birlemesiyle yeni bir yaam, kltr ve sanat anlaynn
gelitiigrlyor.

AslndasosyalvekltrelyapdakibuolumlugelimelerdeRomannpaybirbakma
snrl kalm olmasna ramen, yerleik bir bar ve huzur ortamnn salanm
olmasbalbananemlibirkatkolarakdeerlendirilebilir.mparatorluuneyalet
ynetimine gemeden nce konuya belirli bir hukuk nosyonu ile yaklamak ve
imparatorluk idaresinin ynetsel davranlarn anlayabilmek amacyla Roma
hukukunun karakteristik zelliklerine ksaca deinmek ve bu hukuka temel tekil
edenfikiryapsnanahatlaritibariyletanmakyaralolacaktr.

RomaHukukununTarihselGeliimiveUygulamaAlan

.. 450 yllarnda dzenlendii kabul edilen ve Roma hukukun ilk yazl belgesi
olan oniki levha kanunu kavimsel ve blgesel zelliklere gre dzenlendiinden
zamanla bir dnya devleti konumuna gelen imparatorluun karlat problemleri
zmekten uzak kalmtr. Bir ehir devleti olarak Romann ve onun tarmsal
ekonomisinedayanansosyoekonomikgereksinmelerininzmndeyeterliolan Ius

Civile, ticaretin geliip denizar boyutlara ulamas, klelik gibi ekonomik ve

sosyal alanda nemli yer tutan bir messesenin toplum hayatna yerlemesi, Roma

80

uyruu olmakla birlikte Roma vatanda kabul edilmeyen toplumlarla ilikilerin

dzenlenmesigibigelimeleryenikavramlarnkonulmasnzorunluhalegetirmitir.
Bugereksinmeuzunsre,ehirpraetorlar veyabanclarpraetorlarnca yenihukuk
kurallarkonularakkarlanmtr.Bylecebiryandanvatandalarhukuku,iuscivile,
geliipuygulamaalangenilerken,biryandandayabanclarhukuku(veyakavimler
hukukuiusgentium)bykbirgelimegstermitir.

Praetorluk messesesinin .. 367 ylnda kurulmasna ramen gerek hukuk

kurallarnn kesinlik kazanp benimsenmesi iin bir sreye ihtiya duyulmas ve
zelliklezelhukuksistemlerindekideiikliklerinsiyasalyaplanmalarlaezamanl
olarak yrmemesi nedeniyle bu yolla retilen hukukun ancak Principatus
dnemiyle birlikte,uygulamada yeralmaya baladgrlyor.Bunun nedenizel
hukuk sistemlerinin deien siyasal rejimleri, o rejimlerin yaratt yeni ortamn
benimsenmesi iin gereken sre kadar geriden izlemi olmasdr.157 Praetorlarn
yarattklarhukuk,grevdekalacaklarbiryllksreboyuncauygulayacaklarhukuk
dzeninin bildirilmesi eklinde olmutur. Edictum ad verilen bu beyannamaler
kanun niteliinde deildir ve praetor un grevden ayrlmasyla da yrrllkten
kalkacaktr. Ancak yeni seilenpraetor eski beyannameleri tamamen yrrllkten
kaldrmadndan, bir nceki edictumdan dierine srekli olarak intikal eden ve
saylar gittike artan hukuk kurallarndan oluan bir hukuk sistemi meydana
gelmitir.Cumhuriyetdneminde,hukukunyenikoullaravegereksinmelereuygun
olarakgelimesinisalayanpraetor hukukuPrincipatusDnemindeyasamaerkinin
el deitirmesi sonucu nemini ve etkinliini yitirmitir. Birbirinin tekrar
mahiyetindeolanpraetorbeyannameleri130ylndaimparatorHadrianustarafndan
temel hukuki ilke ve kurallar erevesinde derlenerek deimez, ebedi beyanname
adyla,EdictumPerpetium,uygulamayakonulmutur.

Ancak bu deimez kurallar daha sonra hkmranlk erkini kazanan imparatorlar

tarafndan yaynlanan yeni beyannamelerle deitirilebildiinden buradaki
deimezlii, imparator beyannamelerinin kendilerinden sonra gelenler tarafndan
akaortadankaldrlmadsreceuygulamadakalacaeklindeanlamakgerekir.
157

Karadenizelebican,., RomaHukuku,Ankara,2000,s.93.

81

HalkmeclislerininyasamayetkilerizamanlaazalarakI.yzylakadardevametmive

princepslerinkanuntasarlarn halk meclisleri yerine senatusunonaynasunmaya

balamas nedeniyle, senatus kararlar kanun gc kazanmtr. Ancak balangta
kanun hkmnde olan bu kararlar, senatus consultum, daha sonra pricepslerin
sadeceekilartnyerinegetirmekzeresenatusabavurmalarnedeniylenemini
byk lde kaybetmitir. Bu gelimeler sonucunda II.yzyl sonlarndan itibaren

senatusun yasama yetkisi tamamen ortadan kalkm ve yasama yetkisi devletin

mutlak hakimi konumundaki imparatorlarn elinde toplanmtr. Bylece
imparatorlar tarafndan yeni kurallar koymak eski hkmleri deitirmek eklinde
gelien ve bir anlamda imparatorluk hukuku denebilecek yeni bir hukuk sistemi
domutur.Szkonusubuhukuksistemininkaynaklarisezetleylesralanabilir:

Edictum (Beyanname): Princepsler daha nce temas edildii gibi aslnda bir
magistra statsnde olmalarna ramen lnceye kadar iktidarda kaldklarndan
magistrabeyannameleribiryllksreilesnrlanrken,princepslerinbeyannameleri
kendilerinden sonra gelen bir dier imparator tarafndan yrrlkten kaldrlmad
srecevarlnkorumayadevametmitir.

Decretum(Karar):mparatorlartarafndanbaklandavalardaverilenkararlarbenzer
problemlerinzmlenmesindebirrnek(itihat)tekiletmitir.

Rescriptum(Cevap):Grlenbirdavaileilgiliolaraktaraflardanbirininveyadavay
zmekle grevli magistra nn imparatorun grne bavurmas zerine
imparatorunverdiicevapdabirdecretumgibiilem grmtr.

Mandatum (Talimat): mparatorlarn eyalet yneticilerine verdii yazl talimatlar

sadece o dnemde i bandaki yneticileri deil, onlarn yerine gelen kiileri de
baladndan talimatlar zamanla kanun vasf kazanarak uzun sre uygulamada
kalmtr.

Ancak bir yerde imparatorluk hukuku haline gelen Roma hukukunun yerli
hukuklarn direncini krmas kolay olmamtr.158 Roma hukukun uygulanmasnda
Latin kltrn benimsemi ve yerleik bir hukuk sistemlerine sahip olmayan bat
Avrupa lkelerinde belirgin bir glkle karlalmamasna ramen dou
158

Karadenizelebican.,2000,s.41.Umur.Z, Roma Hukuku,TarihiGiriveKaynaklar ,1967,

stanbul.,s.142.

82

lkelerinde Kta Yunanistan ve Anadoluda durum farkl olmutur. Byle bir

gelimenin en nemli nedeni ise blgede Helenistik dnem kltr ile beslenen
kkl bir hukuk sisteminin yer alm olmasdr. Bu yzden dou eyaletleri Roma
hukuku uygulamalarna kar uzun sre direnmitir. Ancak bir dnya devleti
konumundaki imparatorluun ekonomik gc ve manevi basksyla sonuta bu
hukuksistemiisteristemezuygulanmvezamanlabirldebenimsenmitir.

Bununla beraber, imparator Diokletianus (285305) zorluklarla karlasa da bu

hukukun uygulamas iin direnen son imparator olmutur. Ancak yresel deer
yarglarnn kolay kolay deitirilemeyeceinin anlalmasndan sonra eyalet
hukukunun hi deilse ksmen uygulanmasna msade edilmitir. te yandan bu
etkilenmetekynlolmadndanRomahukuksistemindedebenzerbirgelimenin
yaand grlyor. mparatorluk merkezinin 330 ylnda Konstantinopolise
tanmasyla imparatorlarn Helen kltr ile evrili bir ortamda yaamalar
nedeniyleimparatorlukemirnameleriHelenhukukunaaitizlertamayabalamve
neticedeRomaHelenHukuku ve bir sonrakiaamadadaBizans hukuku bu surette
domuvegelimitir.

RomaHukukununTemelYapsalzellikleri

..753ylndakurulanRomaehirdevletininhukukuolarakortayakanbuhukuk
sistemi, zamanla gittike yaygnlaarak, Roma ve yakn evresini etkisi altna
almtr. Ayn rktan gelen, ayn kltr birliine sahip Roma ve yakn evredeki
Latinlerin rf ve adetlerinden oluan bu hukuk anlay ilk defa 12 Levha
kanunlaryla derlenip yazl hale getirilmitir. Bu nedenle 12 Levha kanunlarnn
Romann liderliindeki Latin konfederasyonunun rf ve adetlerinden oluan bir
hukukolduusylenebilir.

12 Levha kanunlar siyasal yaplanmalar ve yaama erkindeki deimelere bal

olarak,zaman iindegelimesinisrdrm ve mkemmel bir yapkazanmtr.Bu
gelimede Romal hukukular konuya felsefi ve teorik adan deil, daha ziyade
pratik ynden yaklaarak,karlatklarkarmaksosyalproblemlerezm yollar

83

bulmaya almlardr. Bylece gerek kamu hukuku, gerekse zel hukuk

kapsamnda temel hukuki kavramlar yaratlarak uygulamaya konulmutur.
zgrlkler, hak ve sorumluluklar, devlet ynetimine ilikin esaslar ve yurttalk
gibikavramlarbuekildeuygulamayaintikaletmitir.

Ancak bu gelime iinde uygulama yeteneini kaybetmi kanunlar terkedilip

yerlerine yeni hkmler getirilirken, her deiim aamasnda eskilerin kkten
deitirilerek yepyeni esaslar getirildii zannedilmemelidir. Bu deiim daha ok
srekli uygulama alan bulmu olan hkmlerin gnn artlarna uydurulmas
eklinde olmutur. Dolaysyla Roma hukukuna hakim olan ana felsefenin kolay
kolaydeimediinisylemekdoruolacaktr.rnein,genisnrlarkapsayanbir
dnyadevleti hviyetikazanddurumda bile hakimiyetialtndaki lke insanlarn
Roma yurtta olarak kabul etmemiler, yurttalk statsn her zaman bir ltuf ve
baskaracolarakellerindetutmulardr.Caracallann212ylndaRomahakimiyeti
altndakitminsanlaraRomavatandaolmahakkntanmasnaramenbununbile
bire bir uygulamaya geirildii zannedilmemelidir. Nitekim yurttalk statsnn
yaratt ayrcalklarn ortadan kalkmas sonucunda insanlar Romaya yurttalk
bayla bal kiiler olarak deil, birer uyruk sfatyla bir hukuki kiilik
kazandklarndan latin uyruklularn ayrcalkl konumlar hemen tm alanlarda
varlnkorumayadevametmitir.rneindevletynetimkadrolarbiryana,basit
bir mermer ocann ynetim kadrosunda bile yre insanna yer verilmemesi
yzyllardan beri srp gelen hukuk anlayndaki merkeziyeti ve aristokratik
ynetimbiimininbirkanunhkmylekolaycadeitirilemeyeceinigsterenbasit
birrnektir.

Balangta Latinium blgesindeki ehir devletlerinin katlmyla oluturulan Latin

Konfederasyonu .. III.yzyln ortalarnda btn talyann Roma hakimiyetine
girmesiyle yeni bir yap kazanm, Avrupada Roma hakimiyetine giren devletlere
ynetim ve yarg alannda zerklik tannarak, bunlar siyasal bakmdan baml

municipiumveyacolonia adylauydudevletiklereklindergtlenmilerdir.Roma
egemenliinitanyandenzarlkeler iseRomaya ballklar mutlak birotoriteye
dayanan eyaletler provincia eklinde tekilatlandrlmtr. Snrlarn genilemesi

84

sonucundaokfarklsosyalyapvekltresahiplkelerinynetiminde,farklidari
mekanizmalarn gelitirilmesi nedeniyle gerek kamu hukuku gerek zel hukuk
alanlarndalkelerveinsanlararasndabirbirindenokfarklhukukistatleryaama
geirilmitir.

Bugnkhukukanlaynnaksine,Romahukukunagre,insanolmakhukukenhak
ve borlara ehil saylmak iin yeterli deildi. Yurttalk hukuku, Ius Civile, sadece

patriciuslar, clientler ve plebler gibi Roma yurtta olan cives veya quirites, olan
kiilere uygulanmtr. Bu nedenle ilk zamanlarda yabanclar, yani Roma yurtta

olmayan kiiler Romada hukuk d saylmlardr. Bu kiilere hi bir hak

tannmamtr. Hatta Roma snrlar iinde bile hukuki korumadan yoksundular.
Herhangibircezayauramadanbukimselerildrmek,kledurumunagetirmekve
satmak olana vard.159 Ancak zamanla ekonomik ve siyasi gelimelerin zorunlu
bir sonucu olarak yabanclarla Roma yurttalar arasndaki ilikileri dzenlemek ve
yabanclara asgari dzeyde de olsa bir takm haklar tanyan yeni bir hukuk
anlaynnhakimolduugrlyor.Romallarnkavimlerhukukuadnverdii(Ius

Gentium) ve yabanclar Praetor lar (praetor peregrinus) tarafndan yaratlan bu

hukuk biimci, kat ve tutucu olan Ius Civilenin tersine esnek, ilerici, deien
toplumkoullarnauyan hukukkurallarn ieriyordu.Bukurallargiderekiuscivile
kapsamnda yer almaya balam ve bu suretle alm satm, kiralama, irketler gibi
gnlk ekonomik hayatta yer alan ticari faaliyetler ve kurumlarn hukuki esaslara
balanmasmmknolmutur.

Medeni kanunumuzun 8.maddesinde Her ahs medeni haklardan istifade eder.

Bununla birlikte kanun dairesinde haklara ve borlara ehil olmakta herkes

msavidir eklinde yeralan ve insanolununancak yzyllarsrenacdeneyimleri
sonucunda ulaabildii tanma gre ahs hak ehliyetine sahip olan bir varlktr.
ahsolmak,yanihaklaraveborlaraehilolmak,halenbirhakknsahibiolmakya

da bir bor (vecibe) altnda bulunmak demek deildir. Bununla anlatlmak istenen
hakkazanmak(iktisap)yadabor(vecibe)yklenmekolananasahipolmaktr .160

159
160

Karadenizelebican.,2000,s.91.
ibid,s.125

85

Halbuki Romada insanlarn hr ve kle olarak ikiye ayrlmas suretiyle aralarna

almazduvarlarrlmtr.Etquidemsummadivisiodeiurepersonarumhaecest,

quod ommes homines aut liberi sunt servi Roma hukukunun hi bir dneminde
klelerhukukibakmdanahs(kii),yanihaklaraveborlaraehilsaylmamlardr.
Hak sahibi deil, hakkn konusu olarak grlmlerdir .161 Ksaca Klelerin hak
ehliyetleri yoktur. Kle tpk bir ayn gibi haklarn mevzuudur. Fakat hukuk sujesi
deildir.162

Romahukukunagrezgrlkikiekildekazanlyordu:
ingennus,doutanzgr
libertus,azatyoluylazgr

zgr bir annenin ocuu, babann zgr veya kle olmasna baklmakszn zgr
oluyordu.Ancakzgrlkbirkeresahipolunduktansonramrboyudevamedecek
bir hukuki stat deildir. Savata esir dmek veya ar bir sutan dolay
cezalandrmak suretiyle zgrlk kaybedilebiliyordu. zgrln kayb ise klelik
demekti. Ancak savata esir dt iin zgrln kaybeden Romal, esaretten
kurtulup lkesine dnnce zgrlne ve eskiden sahip olduu btn haklara
yeniden sahip oluyordu. zgrln klelikten zgrle gei yoluyla
kazanlmasnnisebazartlarvard.Birkerekleyisadeceefendisiazatedebilirdi.
Ancak efendinin kle zerindeki hakkndan vazgemesi onun hukuki durumunu
deitirmiyor,sadeceonaterkedilmibirmalhviyetikazandryordu.Azatetmenin

ius cevilde ngrlen artlara uygun ekilde yaplmas halinde kle hem zgr
durumageliyorhemdeotomatikmanRomayurttalnkazanarakahsoluyordu.
Buna ramen bu kiilerin gerek kamu, gerekse zel hukuk kapsamnda doutan
zgrlerstatsndebirkonumagelemediklerianlalyor.Nitekimefendisinemaddi
ve manevi ynden destek olma sayg ve hizmet borcu bir hayat boyu devam
edecektir. Roma hukukunda haklara ve borlara ehil olmann, yani hak ehliyetine
sahipolmannbakabirdeyilehukukenahsolaraktannmannkouluvardr:

161

Karadenizelebican.,2000,s.126
Ayiter,K.,veKoschaker,P., RomaHususiHukukunAnaHatlar,Ankara,1971,s.75

162

86

1 Hr(zgr)olmak,StatusLibertatis(zgrlkdurumu)
2 Vatanda(yurtta)olmak,StatusCivitatis(yurttalkdurumu)
3 Babahakimiyetialtndabulunmamak,StatusFamiliae(Ailedurumu)163
1Status Libertatis (zgrlk Durumu): Roma hukukunda baz insanlar zgr
olmadklar iin haklarave borlaraehilsaylmyorlarve bunedenlehukukenahs
olarak tannmyorlard. Bu bakmdan klelerin mallardan fark yoktu.164 Her trl
insanca haklarn dnda kalan klelik rejimi ok eski zamanlardan bu yana btn
insanlarneitolduuinancylaknanmasnaramen,okyaknzamanlaragelinceye
kadar varln korumutur. Kleler Romann yeniden inasnda ta iiliinden
mimarlk ve heykel sanatna kadar varan her alanda ucuz ve aranan i gcn
oluturmutur. Hatta o dnemin anlaya gre para karl yaplmas son derece
utanvericibirdavranbiimiolarakkabuledilendoktorlukveavukatlkhizmetleri
kleler tarafndan yrtlmtr. Hukuken ahs saylmamalarna ramen
grevlendirildikleri ileri yapabilmeleri iin bir irade beyanna ihtiya duyulmas
nedeniyle klelerin de eitli hukuki ilemleri yapmalar zorunlu olarak kabul
edilmitir.

Aksi takdirde bir ticari iletmenin banda ynetici, bir gemi kaptan olarak bu
grevleriyerinegetirmelerimmknolamazd.Nevarkiklelerinyapthertrl
hukuki ilem ve eylem sonucunda elde edilen kazan dorudan efendisinin mal
varlna intikal ederken, zarar etme durumunda efendisi bu zarardan sorumlu
tutulamyordu. Temel kural klenin efendisine sadece kar salayan ilemler
yapabilecei eklinde iletilmitir. Byle bir durumda klenin hukuki ehliyeti
bulunmadndandavayatarafolamyorvezararaurayantarafnzararlarnntelafi
edilmesi imkansz hale geliyordu. Bu nedenle insanlar klelerle karlkl i
yapmaktan ekinmilerdir. Zamanla ticari hayatn canlanp denizar bir hviyet
kazanmassonucundaklelerleilerinyrtlebilmesiiin,klelerinyapthukuki
ilemler sonucunda zarara urayan tarafa klelerin sahibi aleyhine snrl bir dava
hakktannmaszorunluhalegelmitir.

163
164

Karadenizelebican.,2000,s.127.
ibid,s.129.

87

Kleler sadece haksz fiilleri dolaysyla dorudan sorumlu tutulmulardr. Ancak

buradaki sorumluluk hukuki anlamda bir sorumluluk olmayp, klenin dierlerine
rnek olmas amacyla iddetle cezalandrlmas eklindedir. Nitekim bir efendinin
kendi klesi zerinde onu ldrmeye kadar varan snrsz cezalandrma yetkisi
vardr. mparator Constantinus dneminde bile (306337) klesini cezalandrrken
lmnesebepolmak,adamldrmesuusaylmamtr.165
2Status Civitatis (Vatandalk Durumu): Yurttalk Roma devletinde bir insana
tannabilecekennemi ayrcalktr.Halk meclislerine,Senatusa veyaMagistra lar
seme ve seilmeordukademelerindegrevalmagibikamu hukukunu ilgilendiren
haklar yannda zel hukuk alannda ius civileye gre hukuken geerli evlilik
yapmak ve hukuki ilemlerde hak sahibi veya borlu sfatyla taraf olabilmek iin
vatanda statsne sahip olmak artt. Bu nedenle Roma vatandalk stats her
topluma ve bu toplum iinde herkese kolayca tannabilen bir hak olmamtr.
Kavimsel zelliklerine ve geleneklerine ok bal olan Romallar yurttalk verme
konusunda ok ekimser davranmlardr. Egemenlikleri altna aldklar lke
insanlarnatopluca yadatektekyurttalktanyptanmamay siyasalamalar iin
biraraolarakkullanmlardr.166.Zamaniindedevletinstynetimkadrolarndaki
deiimeparalelolarak, yurttalktanmaerkinindedeitiigrlyor: Krallk ve
Cumhuriyetdnemlerinde halk meclisineaitolanbu yetkiPrincapatusdneminde
balangtaSenatusa,dahasonradaPrincepsegemitir.mparatorlukdneminde
ise,btnyetkilerielindetoplayanimparatorlarnbuyetkiyedesahipolmasdason
derecedoald.

BalangtaRomallar,Romaehirdevletininsnrlardndakalan btn insanlar

yabanc (peregrinus) kabul ederken sonradan Roma egemenlii altna giren ve
yurttalk stats kazanm lke insanlarna da peregrinus denmitir. Bu durumda
Roma egemenlii altnda olmakla birlikte yurttalk hakk (civis) kazanm kiiler
yabanc (peregrinus), Roma egemenlik snrlar dnda kalan insanlar ise dman
(hostis) daha sonra da barbarus olarak tanmlanmlardr. talya halknn Roma
yurttalk hakkn kazanmas bile ancak latin konfederasyonu hviyetini
165
166

Karadenizelebican.,2000,s.140.
ibid,s.151.

88

kazanmasndan sonra (..90) gerekleebilmitir. Bu tarihte, talya birlii

kapsamnda olduu kabul edilmeyen kuzey talya ve Sicilya halk ise ancak
Caesarn ldrlmesinden sonra (..44) bu hakk kazanabilmitir. Nihayet
imparator Caracalla tarafndan karlan bir kanunla (212) btn imparatorluk
uyruklarnayurttalkhakknntanndngryoruz.Bylecebalangtanberilatin
kavminetannanayrcalklardasonaererekimparatorlukegemenliialtndakibtn
insanlar, yurtta stats kazanmtr. Buna ramen latini Iuniani olmak ayrcal
tpk bir klenin kendisini azat eden efendisine kar duyulan sayg ve ballkta
olduugibiuzunyllargnlkyaamdavarlnkorumayadevametmitir.

3Status Familiae (Aile durumu): Ius Civile kapsamnda hukuken kii olabilmenin
nc art da, aile iinde baba hakimiyeti, patria potestas, veya bir baka bir
deyile baba vesayeti altnda bulunmamasdr. Sz konusu bu vesayet her nekadar
kiinin zgrln ve kamusal haklarna herhangi bir snrlama getirmiyorsa da,
zel hukuk kapsamndaki baz snrlamalar nedeniyle vesayet altndaki kii btn
hukukimuameleleriserbestiradesiyleyapabilmeimkanndanmahrumdur.

AnadoludaRomaEyaletdaresi

Roma ile ..III yzyldan beri yrtlen ticari ilikilerin ..II yzyln son
eyreinde siyasi bir yapkazanmaya baladdnemde Kk Asyakrallklarnn
yerleik ve kkl bir hukuk anlayna sahip olduklarn gryoruz. Anadoluda
srp giden savalar ve siyasi alkantlar nedeniyle lkede her ne kadar Yunan
demokrasianlaynnuygulanma imkankalmamsada,demokrasikavramnn bir
zlemveidealolarakzihinlerdevarlnkorumuolduuanlalyor.

Bu nedenle en azndan balangta son derece liberal bir ynetim sergilemesi

nedeniyle Roma, Anadoluda bir kurtarc ve demokrasi havarisi olarak kabul
edilmitir.167 RomailesiyasiilikileringelimeyebaladbudnemdeKkAsya
krallklarnda ynetim biimine hakimolan ikiunsurdanszedilebilir:Eski Yunan
demokrasilerinde de yer alan bu iki egemenlik kurumu asiller konseyi ve halk
167

Jones,A.H.M.,TheGreekCity,fromAlexandertoJustinian,Oxford,1971,s.170.

89

meclisidir. dari kararlar almak ve uygulamak prensip olarak konseyin yetki ve

sorumluluundadr. Halk meclisi ise daha ok bir kontol mekanizmas grevi
stlenmitir.Konseytarafndanbelirlenenkiilerarasndanstkademeyneticilerini
semek ve bir ksm kararnameleri karmakta halk meclisinin yetki ve grevleri
arasndadr.168

Ancak zamanla halk meclislerinin etkinlii azalp st ynetim kadrolarn tayin

yetkisi de asiller konseyine geince Flaviuslar dneminde konsey bal bana bir
ynetim organ konumuna gelmitir. Balangta Roma, yerel ynetimlerin vergi
toplamak,asayivedzenikorumakgibiynetselilevlerinehikarmamveayn
uygulamalarndevamndayarargrmtr.AncakPrincipatusdnemindensonraise
yerel ynetimlerin bir lde egemenliklerini kaybederek imparatorluun bir idari
birimi hviyetini ald grlyor. yle ki ynetimi halen elinde tutmaya devam
eden ehir konseyi Roma senatosunun eyaletlerdeki temsilcisi konumuna gelmitir.
Btnbugelimelereramenkanunveynetmeliklerinkarlmasileyenivergiler
konulmas,maliynetim,asayivedzeninsalanmasgibigrevlerdaimakonseyin
yetkivesorumluluundakalmtr.

Roma, Anadolu eyaletlerini merkezden gnderdii valiler araclyla ynetmitir.

Valiler bakomutan ve yce yarg sfatyla askeri ve sivil st ynetim organdr.
Eyalet ynetimiyle ilgili olarak ynergeler yaynlayabiliyor, zellikle Romaya
gnderilecek parann toplanmas iin yeni vergilerkoyuyor veya vergilerde indirim
yolunagidebiliyorveyceyargsfatylasadeceoknemlidavalarlailgileniyordu.
Roma vatandalar hari hi kimsenin verdii yarg kararlarna itiraz hakk yoktu.
SadeceRoma vatandalkstatsndekilere ikinci birdava hakktannmtr.Valiler
yukarda belirtilen yarg ve yrtme erki yannda, yasama erkini de her sene
yaynladklar ynergelerle ellerinde tutuyorlard. Aslnda bu ynergeler yerleik
hukuk kurallaryla uyum iinde olan metinlerdir. Bu yllk ynergelere snrl
saydaki durumlar hari, genelde yresel hukukun geerli olaca zellikle
vurgulanmtr.169

168
169

Glotz,G.,TheGreekCityandItsInstitutions,London,1969.
Arnold,W.T.,TheRomanSystemofProvincialAdministration,Oxford,1914,s.57.

90

Augustusdneminegelindiindeeyaletlerinimparatorlasenatoarasndapaylalm
olduunu gryoruz. Sulh ve sknun salanm olduu eski eyaletler genelde
senatonun ynetimine braklrken, ynetimin henz rayna oturmad veya snr
blgelerine yaknl nedeniyle askeri korunmaya ihtiya duyulan eyaletler ise
imparatora balanmtr. Senatotarafndan grevlendirilen eyalet valileriproconsul
olarak adlandrlrken, imparator tarafndan atanan valiler ise propraetor (legatus

Augusti propraetore) eklinde isimlendirilmitir. Proconsuller balangta be

yllk sre iin grevlendirilirken, bu sre gerektiinde 10 veya daha uzun srelere
kadaruzatlabilmitir. Propraetorlariinprensipolarakbelirlibirgrevsresisz
konusu olmamasna ve imparatorun duruma gre bu sreyi uzatp ksaltmasna
ramen, Augustusunstseviyedeki bir yneticinin bir yerde be yldandahauzun
sre grevde kalmasnn doru olmad yolundaki telkinlere uygun olarak hareket
ettii anlalyor.170 Burada, srenin uzamas halinde eyalet valisinin imparatorluk
idaresi bakmndan tehlike dourabilecek bir konuma gelebilecei dnlm
olmaldr.

Valilerin senato veya imparatora nemli gelimeleri rapor etmeleri yannda, baz
kararlarn ise zaten imparatorlarca onanmas gerektiinden, eyalet ynetimiyle
imparatorlukidaresiarasndakurulmubirbaherzamanvarolmutur.171 Dorudan
imparatora bal olan eyaletlerde valileri bir yerde kontrol etmek yannda, onlara
yardmc olmalar amacyla tayin edilen Legateslerin, zamanla valilik makamyla
balants zayflam ve imparator Caligula dneminden itibaren Legates ler tpk
valiler gibi ve valilerin yannda imparatorun temsilcisi sfatyla, legatus Augustusti

propraetorelegionis,hareketedenbirunsurhalinegelmitir.Busuretle,eyaletst
ynetim kademeleri kontrol altna alnarak, eyaletler zerindeki Roma
hkmranlnn basks mmkn olduu kadar hafifletilmeye allmtr. Ayrca
eyaletlerdekihalkahataldavranlarnedeniyleyneticiyisenatoyadavaedilebilme
imkannntannmasdastynetiminlmltutumvedavranlariinegirmelerinde
nemlibiretkenolmutur.

170

Arnold.W.T,1914,s.57.
PlinytheYounger, EpistlesX,CorrespondancewithTrajanfromBithynia ,(ev.)Williams,W.,
Wilthshire.1990.
171

91

AnadoludaSosyalveKltrelYaamEkonomikDurumveMer merMimarisi

Anadolu,tarihin herdneminde iklimidoalkaynaklar,zamanagreileridzeyde

bulunan el sanatlar ve kk aptaki sanayi ile kendine yeter bir lke olmutur.
KuzeydekuzeyAnadolusradalar,gneydeToroslarboyuncazenginormanrts
gemiyapmndanevinasnavemobilyayapmiingereklikeresteyiteminediyor,
verimli topraklar uygun iklim artlarnda her trl rn ihtiyacn tesinde retme
imkan salyordu. Daha yakn zamanlara gelinceye kadar dou Anadolu
ormanlarnda yer alan sedir ve abanoz aalar salamlk ve doa artlarna
gsterdii olaanst dayanm zelliiyle gemi yapmnda kullanlan nemli bir
malzeme durumundayd. zellikle bat Anadoluda zeytin ve zeytinya retimi
yannda Anadolunun her yannda meyve ve sebze yetitiriliyor, baclk ve
araplkenyaygnbiruraalanoluturuyordu.

Ayrcaihtiyackarlamayayeterlimiktardamadenretimiyaplyor,retimfazlas
da Roma ve eyaletlere ihra ediliyordu.172 Zengin mermer ve granit yataklar yerel
ihtiyac karlad gibi byk bir ihracat potansiyeli yaratmtr. Dokimeion ve
Teosunrenklimermerleriyle,Prokonnesosunbeyazmermeribloklarhalindeveya
stungibistandarthalegetirilmieitli mimari elemanlar eklinde ilenmiolarak
byk miktarda Romaya ve eyaletlere gnderilmitir. zellikle Dokimeion ve
Prokonnesos lahitleri Romada zengin ve orta snf halk tarafndan aranan bir
malzemeolmutur.

eitli cam rnleri, pimi toprak kaplar, mcevherat ve eitli ss eyalar da

Roma ve dier eyaletler iin her zaman aranan Anadolu rnleri olmutur.
Kappadokyann onix tayla, Galatia snrna yakn bir yerde retilen fildii
parlaklnda beyaz renkli kayatan (lleta) retilen eitli ss eyalarnn da
ihracattanemlibirpayvardr.Hernekadarbazyazarlarca173 Anadoluekonomisi
iinde endstriyel faaliyetlerin paynn byk yer kapsamad belirtilmise de bir

172

Mysia, Cisthenede bakr Kappadokia Pharnacina ve Andeirada demirKilikya ve Ephesosta

kurunvePontustamikaretilmitir.SardistePaktalosrmayatandakizenginaltnyataklarise
Strabozamannagelinceyekadartketilmiolduuanlalyor.Strabon., CorafyaXIIIIV.
173
Jones.A.H.M,1971,s.260263.

92

ok ailenin sadece bu yolla gnn artlarna gre zengin bir yaam tarzna sahip
olduu dnlecek olursa byle bir savn gerei yanstmad sylenebilir.
Nitekim Cicero da topraklarnn bereketi ve verimlilii rnlerindeki eitlilik ve
ihracat kapasitesindeki byklk nedeniyle Anadolu ile kyaslanabilecek bir baka
lkenin bulunmadn rahatlkla syleyebilmitir.174 Anadolu, Asya ve Avrupa
ktalarylakuzeydouAfrikaileMezopotamyannkesitiibirnoktadabulunmas
nedeniyleokgenibircorafyadasosyalvekltreletkileimlerinmerkeziolmu,
lkelerarasticarettebirkprvazifesigrmtr.

Romann Anadolu ile siyasi ilikilerkurmaya balad..II.yzylnortalarndan

ok daha nce de Kk Asya krallklar gerek i, gerekse d ticaretin nemini
kavradklarndan yol yapm ve bakm ilegvenliinsalanmaskonusundabaarl
bir uygulama iinde olduklar anlalyor. Bu dnemde Anadoluda ana ulam
yolununbulunmasdabusavnensomutgstergesiolarakkabuledilebilir.Bunlarn
en eskisi ve nemlisi Ephesostan balayp, Meander Vadisi boyunca uzanan
Laodicea, Apamea, Synnada, Pessinus ve Ancyra zerinden Ege sahillerini douya
MeliteneyeveoradandaranabalayanKralYoludur.kincianayolkuzeygney
balantsn salayan, Sinope ile Tarsus arasndaki yoldur. nc yol ise gney
Anadolu blgesinde Apamea ile Ikonium, Tarsus ve Antiokheiay birbirine
balamtr.

Roma ve Anadolu arasnda ticari ilikiler yannda, siyasi balantlarn da

gelimesinden sonra Romallarn Anadoluda yeni yol yapm yannda gvenliin
salanmas amacyla yeni yerleim yerleri ve garnizonlar kurduklar grlyor.

ProconsulAquillus,KralYolunu yenidendzenlemi,Vespasianuskuzey Anadolu

blgesindekiulamimkanlarnartrmakiinbykabaharcamtr.175 Hadrainus
174

Broughton,T.R.S., AnEconomicSurveyofAncientRomeIV:RomanAsiaMinor ,Baltimore.1938,

s.606.
175
WardPerkins,J.B., TheArchitectureofRomanAnatolia:TheRomanContribution,Proceedings
of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankarazmir 1973, 1978, s.881891
Romann dou eyaletlerine ve zellikle Anadolunun yerleik mimarisine etkisi J.B.WardPerkins
tarafndan zaman dilimi iinde deerlendirilmektedir. Aslnda burada esas itibariyle mimaride
ortaya kan karlkl etkileimler ele alnm olmasna ramen, mimarinin bir yaam slubunu
yanstmas sebebiyle, bir bakma Anadoludaki sosyal gelimeler de gz nne serilmektedir.
Perkinse gre birinci safha Romann dou Akdenizde .. II.yzyldan itibaren grnmeye
balamasndan Anadoludaki i atmalarn sona ermesine kadar geen dnemdir. kinci safha

93

yol ebekesinin bakm ve onarmnda etkin rol oynarken, Domitianus Anadolu yol
sisteminibirbtnhalindeelealarakyenidenorganizeetmitir.176

Sangarios ve Meander gibi nehirler ulamda nemli bir etkinlie sahip olurken,
lkenin yannn denizlerle evrili olmas da, deniz tamaclnda byk
olanaklar salamtr. Mevcut liman ve ky yerlemelerine ilave olarak Roma
imparatorluk dneminde bir ok nemli liman ehrinin kurulduu grlyor.
Karadeniz sahilinde Trapezus, Pharnacia, Sinope ve Herakleia Egede Smyrna,

EphesosAkdenizsahilindeSide,Tarsus,Attaleia veMyra nemlimerkezlerolarak

saylabilir. Sonu itibariyle .. I.yzyldan balayarak Anadoluda sosyal yap ve
ekonomikhayatnngittikezenginleipbykbirgelimegsterdiisylenebilir.
Bu gelimede rol oynayan iki etkenden birincisi pax romana ise ikincisi de deer
yarglarndakibykdeiimolmutur.PaxRomana sayesindekaynaklarnrefahve
sosyal geliime yneltilmesi mmkn olmu ve yaam standard byk lde
ykselirkenyenibiryaambiimiveyenideeryarglarnnekillenmekteolduuve
Augustus tarafndan Anadoluda Pax Romana nn tesis edilmesiyle bir patlama eklinde yaanan
byk apl gelimelerin yer ald ve Trajan dnemine kadar uzanan sreyi kapsamaktadr.
Antoninler dnemi ile temsil edilen nc safha ise byk bir zenginliin, yeni fikirler ve sosyal
yaklamlarn uygulamaya intikal ettirilip ekillendii benimseme ve retme dnemi olarak
deerlendirilmektedir. .. II.yzyldan balayarak, 31 ylna kadar uzanan birinci dnemde Roma
vermektendahaokalmaynndebirpolitikaizlemitir.Ancakbugelimeyimutlaklleriinde
deerlendirmek yanl olur. Zira, bu dnemde de kanlmaz olarak karlkl etkileimler meydana
gelmitir. rnein Antiochos Epiphanes tarafndan Atinadaki Zeus Olypmpia Tapnan ina
etmekle grevlendirilen Marcus Cossutius Romal bir mimardr. Ancak bu dnemde baskn
entelektelveartistikfikirakmnnDoubatynndegelitiinepheyoktur.Bununlabirliktebu
dnemde talyann mutlak olarak dounun etkisi altnda kald sylenemez. rnein dou etkisi
altndaki Campaniada Roma mimarisinin karakteristik yaplarnn yer ald grlyor. Bazilika,
MakellumveAmfitiyatroilk etaptagzearpanyaptipleriolaraksralanabilir.Budnemdeyukarda
bahsedilen yap tiplerihenz Anadoluya ulamamsa da,dier eyaletlerde genel bir kabul grm
olduu anlalyor. Dier yandan Pax Romanann ina sektrnde byk atlmlar yaplmas iin
gereken ekonomik artlar salamasnaramen Romalzenginlertarafndan gzalc binalar yapm
yerinedahaoksulama,drenaj,limanveyolyapmgibimhendislikhizmetleridesteklenmitir.Bu
nedenle I.yzyl boyunca Anadoluda Roma mimari slubundan ziyade, zellikle hidrolik alann
kapsayacak ekilde mhendislik almalar ve Roma inaat teknolojisi etkin rol oynamtr. Ancak
btn bu yeniliklerin tmnn orijinal Roma patenti tamad bilinmelidir. Aslnda Romann bu
alandaki katksnn mevcut olan potansiyeli deerlendirip gelitirerek, yeni teknolojik imkanlarla
zenginletiripihtiyaduyulanyerlereihraetmektenibaretolduusylenebilir.SonuitibariyleRoma
mimari slubunun Anadoluya yerlemesinde balca iki faktrn etkili olduu grlyor: Bunlar,
yerleikbirmimaritarznn bulunmasyla,sosyalyaantnndeimesieklindebelirtilebilir.Belirgin
ve yerleik bir mimari gelenee sahip olan bat Anadoluda Roma mimarisinin benimsenmesi uzun
zaman alrken, dou ve gney blgelerinde rnein Psidiada bu etkilenme ok daha ksa zamanda
gereklemitir.
176
Charlesworth,W.B.,TradeRoutesandCommerceoftheRomanEmpire,Hildesheim.1961,s.76
83

94

antik Yunan kltrnden kaynaklanan deer yarglarnn bu dnemde yava yava

terk edildii grlyor. rnein antik Yunan kltrnde bir Spartal iin ticaret
yasaklanm olup, Plato tarafndan idealize edilen devlet dzeni iinde yurttalarn
ticaretvezanaatlauramasnadakesinlikleizinverilmemitir.177 Ancakbukhne
deer yarglarnn zihinlerden atlmasyla ekonomide meydana gelen canlanma
sayesinde lkede topyekn bir kalknma gerekletirilmi ve yaam standardnn
ykselmesi salanmtr. Btn bu olumlu gelimelerde, imparatorluun en nemli
katks daha nce ifade edildii gibi uzun sreli bir bar ortamnn salanm
olmasdr. Yoksa dou eyaletlerinin, Roma medeniyetinin etkisiyle bu kazanmlar
elde ettii sylenemez. Aslnda bu etkilenmeninen azndan balangta Horacenin
deyimine uygun olarak daha ok ters ynde bir gelime olduu da sylenebilir.
(Graeciacaptaferumvictoremcepit)178 Nitekimbatdalatinceresmidilolarakkabul
edilirken,imparatorluundousnrlarndayunancaresmidilolarakkalmayadevam
etmitir.YunankltretkisiokadaretkileyiciolmuturkiRomadaasillersnfna
mensup kiilerle, varlkl aile fertleri yunanca renmek ihtiyac duymular ve
sonutayunancaRomadaikincidilolmavasfnkazanmtr.

Aslnda Romallarn kendilerine has kltr ve medeniyeti empoze etmek yerine,

Yunan medeniyetinin Anadolunun her yanna yerlemesi iin zel bir aba
gsterdikleri sylenebilir. Yeni kurulan ehirler, Yunan yaam biim ve
standartlarna uygun olarak tesis edilmi, tiyatrolar, stadyumlar, gymnasionlar
yaamn zgn unsurlar olmutur. Dou eyaletlerinde, yunanca ordu hari btn
resmi kurulularda kullanlan dil olduundan, Romadan douya gnderilecek
grevliler de yunanca diline vakf, tahsilli kiilerin arasndan seilmi, hatta
imparatorlarn douyla irtibatlarn salamak amacyla Romada zel bir bro (ab

epistolisGraecis)kurulmutur.179
Roma, Helen kltrnn orta ve dou Anadoluda da etkin bir ekilde yerlemesi
iinbykbirgayretgstermisede,bualandabaarlolduusylenemez.zellikle
krsalkesimdeyaayaninsanlararasndayunancahemenhibirdnemdegeerlibir
177

Coulton,J.J., TheArchitecturalDevelopmentoftheGreekStoa ,Oxford,1976,s.174.

Jones,A.H.M.,TheGreeksUnderRomanEmpire, DumbartonOaksPapersVol17,1963,s.3.
179
Jones.A.H.M,1963,s.4
178

95

dil olmamtr. Anadolunun kendine zg dil ve kltr baskn bir unsur olarak
yaam biimlendirmitir.180 Bylece Prokonnesos mermer ocaklarnda, st
kademedeki kiiler arasnda yunanca isimler yer alrken, bir orta Anadolu mermer
oca olan Dokimeionda ise st ynetim kadrolarnda yre insanna hi yer
verilmemitir.

mparatorluktakibuHelenhayranlnedeniyleRomahukukuyerineyreselhukuk
Anadoluda uzun sreler uygulamada kalmtr. Hatta baz durumlarda Roma
yurttalarnabileyrehukukunauymazorunluluugetirilmitir.Budurum,Hadrian
tarafndan 212 ylnda btn Roma uyruklarna, yurttalk stats, constitutio

Antoninana ,tannncayakadardevametmiveancakbutarihtensonrabtnRoma
yurttalar yurttalk hukukuna , ius civile, tabi olduklarndan lkede hukuk birlii
salanabilmitir.

Ancak 212 ylndan itibaren yrrle giren Roma yurttalk hukukunun, btn
yurttalara veya uyruklara ayn artlarla uyguland zannedilmemelidir. Nitekim
zenginliin toplumda dengesiz dalm sonucunda toplumda byk servetleri
ellerinde toplayan sekinler snfnn toplumun geri kalan byk ounluunun
dnda, her alanda imtiyazl bir konumlar vardr: Btn st grevler bu snf
fertlerine tahsis edilirken, yarglanmalar bile Roma eyalet valileri tarafndan deil,
dorudanimparatortarafndanyaplmtr.181 AncakSekinlersnfnnbuayrcalkl
statlerine karlk resmen olmasa bile, sahip olduklar konumlarn korumak adna
baz fedekarlklara katlanmalar gerekmitir. Bu nedenle gsterili kamusal binalar
yaptrlm, yaam zenginletirmek adna sanatsal faaliyetler desteklenmi,
festivaller dzenlemitir. Ancak bu trl harcamalar yapmann bir dier nemli
nedeni de ulusal kimlik bilincinin kaybedilmemi olmasdr. Nitekim, kendilerini
dahasonralarRomal(Romaioi)olaraktanmlamalarnaramen,konutuklardilher
zaman yunanca olmu, latince ne gnlk yaamda ne de resmi prosedrde yer
almamtr.BubakmdanRomahkmranlnn basknolduublgelerde,rnein
Dokimeion ocaklarndaki yaztlarda kullanlan dil latince iken, Prokonnesos

180
181

Rostovtzeff.M,1964,s.29.
Jones.A.H.M,1971,s.182.

96

ocaklarnda latince yannda, yunancann da geerli bir dil olduu elde edilen
yaztlardananlalyor.

zetle belirtmek gerekirse, sadece hukuk alannda veya yeni bir kltr ve yaam
slubunun zenginlemesi kapsamnda deil, I.yzyldan itibaren Anadoluda
balayanimarfaaliyetlerindedeimparatorlukidaresininbykpayolduunaphe
yoktur. Bu dorudan bir para veya malzeme yardm veya yerine gre bir alt yap
projesinin gerekletirilmesi eklinde olmutur. rnein Smyrnadaki tiyatronun
restorasyonu Claudius Ephesostaki hamamlar ise Domitian tarafndan finanse
edilirken Ephesos Artemisionun frizleri ise Augustus tarafndan temin edilmitir.
Ancak byk lekteki imparatorluk yardmlar, doal afetlerden sonra yer alan
kurtarma faaliyetleri ile gsterili bir yan bulunmayan ancak nemli yaamsal
ilevleri olan alt yap donanmlarnn gerekletirilmesi amacyla yaplmtr.
rnein Tiberius 17 ylndaki depremden sonra 12 ehre be yl sreyle vergi
muafiyeti tanrken 40 ylndaki deprem sonrasnda Claudius Miletusun imarn
salam Vespasian da Likya ehirlerinin yeniden kurulmasnda nemli katklarda
bulunmutur.BykdepremdensonraSmyrna veNicomedia nnHadriantarafndan
yenibatanimaredilmiolduuanlalyor.Troia ,Nicaea veNicomedia ehirlerinin
suihtiyacnkarlayacakaltyapsistemleriileMiletusileDidyma arasndakiyolun
inaas ise Trajan dneminde gerekletirilmitir. Ayn ekilde gsterili bir yan
bulunmasa da nehir yatann deitirilmesi projesiyle Ephesos limannn
temizlenmesigibi byk ina faaliyetlerinindeHadriantarafndangerekletirilmi
olduu grlyor. .. I.yzyln balarndan, III.yzyln sonlarna kadar drtyz
yllk sre iinde, gittike artan bir hzla byyen imar faaliyetleri Anadolunun
kalknmasnda ok nemli bir etken olmutur. Yap malzemelerinin eitlenmesi
bunlarn retimi ve ilenmesi yeni i kollarnn gelimesini salam, artan refahla
birliktemalzemeolarakkilveahaptan,tavemermeregeilmi,mimarisanatsalbir
slup ve nem kazanmtr. Pahal ve deerli bir malzeme olan mermer nceleri
sadece duvar kaplama ve deme malzemesi olarak kullanlrken zamanla refahn
artmasyla,dorudaninaatmalzemesiolarakkullanlmayabalanmtr.

97

Magmatik kayalar daha ok surlar gibi korunma amal yaplarn deimez temel
malzemesidir. Byk binalar ve evlerde ise duvar inasnda deise bile temellerde
her dnemde bol miktarda kullanlmtr. Ulam yollar, kprler ve su yollar da
megmetik kayalarn bol miktarda kullanld inaat alanlar olmutur. ..
VIII.yzyldan balayarak Yunanistan ikiyz yl sreyle traverten ve kalker
kullanmndan sonra, ..VI. yzyldan itibaren mermere geerken ayn dnemde
oniadaisetapnaklarnmermerdeninaedildiigrlyor.182
Anadoluda Belevi, Latmos Herakleia , Prokonnesos, Miletos ocaklaryla
Yunanistanda Naksos, Samos, Paros, Thasos ve Pentelikon ocaklarnn gnn
mermerihtiyacnkarlayacakmiktardaretimyaptklaranlalyor.Balangtaaz
bulunmas ve pahal bir malzeme olmas nedeniyle sadece dini yaplarn inasnda
kullanlan mermerin .. IV.yzyldan itibaren Mausolosun Halikarnassosdaki
saray duvarlarn renkli mermerle kaplatmasndan balayarak, Prienedeki mermer
duvarl evlere kadar uzanan bir sre iinde gnlk yaama girdii grlyor.183
talyada Caesar dneminde Luna (Carrara ) ocaklar iletmeye alarak numidian

giallo antico Roma mlkiyetine gemi ve Anadoluda iletilmekte olan Teos

ocaklarndan africano renkli mermeri .. I.yzyln ortalarndan itibaren Romaya
ihraedilmeyebalanmtr.184

AugustusMsrgranitocaklarnnmlkiyetiniPtolemaiosslalesininelindenalrken
Anadoluda da Dokimeion ocaklar imparatorluk mlkiyetine geiriliyor. Tiberius
Msr ta ocaklarndaki gelimeleri rnek alarak imparatorluk ynetimi altndaki
lkelerde bulunan btn maden ve ta ocaklarn 17 ylnda imparatorluk mlkiyeti
kapsamna almtr.185 Bu nedenle I.yzyln sonunda retim teknolojisi ocak
organizasyonu mermer ileme teknii, depolama ve ulam donanm ile belirli bir
yap kazanan imparatorluk ocaklarndaki bu geliim srecinin balang tarihini 17
olarak kabul etmek doru olacaktr. I.yzyln sonuna gelindiinde ocak iletme
organizasyon yapsnn belirli bir ekle kavumu olduu grlyor. Bu yap
182

Dinsmoor,W.B., TheArchitectureofAncientGreece,An AccountofItsHistoricDevelopment,

London,1975,s.113.
183
ibid,s.326.
184
WardPerkins.J.B,1980b,s.326.
185
Millar,R., TheEmperorintheRomanWorld:31BCAD330,London,1977,s.189.

98

genellikle ister maden, isterse bir ta oca olsun iletmelerin bir mteahhit eliyle
iletilmesi esasna dayanmaktadr. mparatorluk idaresi burada kontrolr ve nihai
karar organ durumundadr. lerdeki blmlerde Dokimeion yaztlar incelenirken
grlecei gibi, imparatorluk idaresi ocaklarda 92 ylndan sonra kontrolr
pozisyonundankarakiletmeynetimindedorudanyeralmayabalamtr.Ancak
idarenin iletmecisfatylaocaklarda yeralmasndansonrada, mteahhitlik hizmeti
devam etmi ve bu ikili iletme sistemi uzun yllar varln korumutur. Btn bu
olumlu gelimelerde phesiz en nemli etken Augustus tarafndan imparatorluk
birliinin salanmas ve pax romana nn tesis edilmi olmasdr.186 Ayrca
mparatorlukidaresinin mermerretiminikaliteveeitolarakkontrolaltnaalarak
modern anlamda optimum ekonomik artlar salayacak ekilde ocaklar arasnda
iblmne gittii anlalyor. rnein Prokonnesosda daha ok Karadeniz
kylaryla, Dou Akdeniz blgesi iin belirli bir tip lahit retilirken187, Dokimeion
ocaklarndaiselahitretimidahakalitelimermerkullanlarakokdahainceiilikle
yaplmtr. Dokimeion lahitlerinin en nemli alclar Romann zengin elit
tabakasna ait kiilerdir. Bu kiiler iin kalite yannda fiyatn ykseklii tketimi
snrlayc bir unsur olmadndan Dokimeion retimi lahitler Romada hemen her
dnemdeokyksekfiyatlarlaalcbulmutur.

Ocaklar arasndaki i blm sayesinde ihtisaslama gelimi, retimde

standardizasyon salanm ve ocaklarda seri retime geilmesi sonucunda retim
artm ve fiyatlar dm, bylece tketici ihtiya duyduu malzemeyi dorudan
ocaasiparietmekyerine,kendineyaknbirdepodananndateminetmeimkanna
kavumutur. Romada Marmorata, Msrda Aleksandria ak depo sahalar
(pazarlar) bu amala kurulmu yerlerdir. mparatorluk mlkiyetinde olduu
dnlen Ephesos mermer pazarnn ise daha ok i tketime ynelik pazarlama
yaptanlalyor.188

Mermerin tanmas daha ok zel kurulular araclyla gerekletirilmi olup,

sadece ok byk boyutlu paralarla zellii olan rnler devlet eliyle tanmtr.
186

WardPerkins,J.B.,veBoethius,A., EtruscanandRomanArchitecture,NewYork,1970,s.403
Asgari.N,1978,s.478479.
188
Dodge.H,1991,s.34.
187

99

rnein Caligulann siparii olan bir obelisk Msrdan Romaya devlet

olanaklaryla nakledilmitir.189 Karayolu nakliyesinin deniz yoluna nazaran elli kat
dahapahalolmasnedeniyle,limanlarauzakiblgelerdekiocaklarn,rnfiyatlar
kylara yakn ocak rnlerine kyasla daima ok daha pahal olmutur. Deniz
ulamnda en byk glk ykleme ve boaltma limanlarnda yaanan
problemlerdir. Deniz yolunun uzunluu hemen hi bir zaman fiyat nemli lde
etkileyen bir faktrolmamtr.Kalifiye ii ihtiyac isegenelde bu iieskiden beri
yapan ocak ve atlyelerden yararlanlarak pazarlamac kurulular tarafndan
karlanmtr. rnein Altnta ve Dokimeion atlyeleri kalifiye elaman ynnden
ok zengin kurululardr.190 Ancak kalifiye ii temini konusunun her parti mal ile
birliktebirgruptaustasnntketimyerlerinegnderilmesieklindeanlalmamas
gerekir. Byle bir uygulamann son derece istisnai haller iin geerli olduu
sylenebilir.Aksihalderetimmerkezlerininksazamandaretimyapamayacakbir
durumageleceklerinepheyoktur.

Ta iiliinin gelimesi ve devamnda mermer ocaklar evresinde yer alan ileme

atlyeleriyle, iilerin kurduu ii birlikleri (collegia ad verilen lonca benzeri
kurulular) bir okul gibi alarak retimin artmas ve kalitenin ykselmesinde
nemli roller stlenmileridir. Bunlardan Bithynia ii birlii Hadrian dneminden,
III. Yzyln ikinci yarsna kadar devam etmitir.191 n Anadolu snrlarn ap
Romaya kadar uzanan bir dier okul .. I.yzylda Aphrodisiasta kurulmu olan
heykel okuludur. Bu okul benzer tesisler iinde en uzun mrl olandr. Plastik
sanatlarda belirgin bir gerilemenin yaand VI.yzyla kadar varln devam
ettirmitir.192 Ayrca J.nan tarafndan193 Sidede bir dier heykel okulunun
bulunduu ileri srlmtr. Dokimeion ocaklarnda ve yakn evresinde gelimi
ileme ve sanat atlyeleri konusu ise ayrca ele alnarak ilerideki blmlerde
incelenmitir.

189

WardPerkins.J.B,1980a,s.37.
Dodge.H,1991,s.39.
191
WardPerkins.J.B,1980b,s.334.
192
Erim,K., Aphrodisias,CityofVenusAphrodite,NewYorkOxford, 1986,s.133151.
193
nan.J,veRosenbaum.E,1966,s.7678
190

100

132ylndaimparatorlukapndayaplangenelbirenvantersaymndadepo(pazar)
sahalarnda ihtiyacn ok zerinde mermer varlnn bulunduu tespit edilmitir.
yle ki Roma ve yakn evresindeki depolarda elli yldan beri ilem grmeden
kalm byk miktardakullanma hazr malzeme bulunduugrlyor.Bylece bir
zamanlarktvepahalbirmalzemeolanmermer,toplumunherkesimininrahatlkla
ulaabilecei bir malzeme konumuna gelmi, bata Roma ve talya olmak zere
btn eyaletlerde Hadrian dneminde bir mermer bolluu yaanmtr. Antoninler
dneminden sonra ise retimde srekli olarak bir azalmann balad grlyor.
Bunaramen301tarihliDiokletian Fiyat listelerinde halaeitli mermertrleri yer
almasnaramen,eskiyaptalarnnyenidenkullanlmas(spolia )yolunagidilmesi
nedeniyle Bizans dneminde de retim azalmaya devam etmitir.194 Dokimeion ve
Prokonnesosocakretimleribudnemdesondereceazalmolup,ocaklardasadece
kk boyutlu rnlerin retimine yetecek miktarda snrl dzeyde bir retim
yapldanlalyor.195

Deien siyasal ve ekonomik artlara bal olarak mermer retim ve tketiminde

zaman zaman bir azalma olmusa da imparatorluun salad pax romana
sayesinde zellikle Yunanistan ve Anadolu gibi dou eyaletlerinde bir mermer
bolluuyaandnapheyoktur.Mermerinyenitipbirmalzemeolarakmimarive
plastik sanatlarda yer almaya balamasndan sonra yeni bir slubun bir mermer
slubuvetekniininekillenmeyebaladsylenebilir.AslndaAnadoludakkleri
Tun ana kadar uzanan ve yllarn deneyimiyle zenginlemi bir mimari slup
vardr. Bu slubun en belirgin zellii de yaratc bir karaktere sahip olmasdr.
rnein bilinen klasik mimari elemanlar allmn dnda deiik ekillerde
kullanlmak suretiyle abidevi ve gsterili yaplar retilmitir.196 Tula duvarlarn
mermerlekaplanmastekniinindeilkdefaAnadoludauygulandvegelitirildii
anlalyor.197 Anadoludaki bu mermer kullanm biimi ssl ve gsterili yaps
nedeniyle,prensipolarakbarokslupeklindetanmlanabilir.

194

Waelkens,M.,P.dePaepe.,L,Moens.,PatternsofExtractionandProductionintheWhiteMarble
QuarriesofMediterranean, AncientMarbleQuarryingandTrade BAR453.,1988,s.89
195
WardPerkins.J.B,1980a,s.31.
196
WardPerkins,J.B,1970,s.405.
197
Hanfmann,G.M.A.,SardisfromPrehistorictoRomanTimes,Cambridge,1975,s.51.

101

AnadolumimarisininRomamimarisinekyaslaokdahaeskibirmaziyedayanmas
vegelimibirdzeyesahipolmasnedeniyleRomabukonudavericideildahaok
alckonumundakalmtr.NitekimimparatorTrajannkendisindenBithyniayabir
mimargndermesitalebinekarlkPliniusaverdiicevapbudurumuakaortaya
koyanbirbelgemahiyetindedir198:iyimimarlarkonusundaskntiindeolduunuzu

sanmyorum.AslndalkenizdenRomayagelmiolanbirmimartekrarorayageri
gndermek bizim iin kolay olmayacaktr. Bu nedenle batnn en gelimi yap
rneklerinden biri olan bazilikann bile Anadoluya girmesi uzunca bir zaman
almtr. Nitekim bazilikann Anadoludaki ilk rnei olan Smyrnadaki yap
II.yzyla tarihlenmektedir.199 Ayn ekilde Romann kendine zg bir rn olan
amphitiyatronun da Anadoluda geni kapsaml bir uygulama alan bulduu
sylenemez.Nitekim,WardPerkins200 bukonudasadeceamfitiyatroyugznne
alrken201, Maggie, Pergamon ve Antiocheiadaki yaplar n palana karmakla
yetinmitir.202 Xanthos tiyatrosu ise Roma dneminde tiyatrolarn, amfitiyatroya
dntrlmesinisimgeleyenbirrnekolarakdeerlendirilebilir.203

Roma dnyasnda gnlk yaamda nemli bir ileve sahip olan hamamlar ise
Anadoluda Miletos ve Sardes Gymnasion komplekslerinde olduu gibi
gymnasionlarn tamamlaycs ve ayrlmaz bir paras haline gelmitir. ehir
planlamasndastrtlveyaakikiyandkkanlarlaevrelenmi,genistunlu
yollarnarlkkazandgrlyor.Bustunluyollarbiremeveyaantsalyapile
sonlanabildiigibiherikiyndedeakolabiliyordu.Buyollarzenlivegsterili
tasarmlaryla ehre zenginlik katarken forum, gymansion gibi sosyal aktivite
merkezlerini birbirine balayan ve ehir yapsna btnlk kazandran ana arterler
konumundadr.204 AncakRomannAnadolununimarndakiennemlikatklardaha
nce vurguland gibi liman, yol ve kprlerle su ve kanalizasyon sistemlerinin
inas gibi mhendislik alanlarn kapsamtr. Bu nedenle Hadriann dou
eyaletleriniziyaretiesnasndakendisinemimarvemhendislerdenoluanbirteknik
198

PlinyX,40
WardPerkins,J.B., RomanArchitecture,London,1988,s.154
200
WardPerkins.J.B.,1970,s.397.
201
Pergamon,CyzicusveAnazarbos
202
Maggie.D,1950,s.655.
203
Wheeler,M., RomanArtandArchitecture,NewYork,1964,s.117.
204
Coulton.J.J,1976,s.177
199

102

heyetin elik etmi olmas da bu yaklamn bir gstergesi olarak

deerlendirilebilir.205

RomamimarisindeihtiamlbinalarnAnadolumimarisininaksinebykbirarla
sahipolmadgrlyor.Romaiinnemliolanbinalarndgrnmlerideil,i
yaplardr. Gnlk yaam kolaylatran zengin ve geni hacimli i mekanlar her
dnemde birinci derecede nem kazanmtr. Roma mimarisinde bir ehrin genel
yaps itibariyle sahip olduu formasyon, tekil yaplardan ok daha nemli
olduundan, ehri oluturan yaplar arasndaki uyum birinci derecede nemle
sahiptir. Bu yzden binalarn d grnmlerinin sadece ehrin genel dokusuyla
uyumiindeolmalarynndenbirdeerivardr.DieryandanRomamimarisindeki
sz konusu bu uyum, sadece biimsel unsurlarla snrl kalmadndan ehir
dokusunda uniform bir uyum salamas nedeniyle yaplarda ayn cins yap
malzemelerininkullanlmasnadaayrcazengsterilmitir.

retimin artp, fiyatlarn dmesinden ve toplumun her kesimince rahatlkla

ulalabilen bir malzeme konumuna gelmesinden sonra mermer gerek kamusal
yaplarn, gerekse zel binalarn inasnda rakipsiz bir malzeme olmutur. Yksek
yk tama kapasitesi, d etkenlere kar dayanm gc ve estetik mkemmellii
dikkate alndnda mermer ile kyaslanabilecek bir baka doal malzeme trnn
bulunduusylenemez.

205

Hanfmann.G.M.A.,1975,s.46.

103

BLMVI
YaztTipler iveOcakletmeOrganizasyonu
I.TipYaztlar:MteahhitlikMessesesiYer leikBirr etimr ejimi

Bu aratrmada retimin mteahhit eliyle yapld bir iletme rejimini karakterize

edenyaztlar,I.tipyazteklindetanmlanmveyazttayeralanelemanlardanveya
yaztn ekline has zelliklerden bamsz olarak bir yaztn bu retim rejimini
belirlemesi halinde bu yazt I.tip bir yazt olarak kabul edilmitir. I.tip yaztlar
Dokimeion oca yan sra Paros, Chemtou, Chios, Teos gibi206 dier imparatorluk
ocaklarnda da yaygn olarak kullanlmtr. Zira btn imparatorluk ocaklarnda
balangtan itibaren uygulanan retim rejimi, ex ratione retim biimi olup,
imparatorlukidaresininreticisfatyladevreyegirmesindensonradavarlnuzun
yllar devam ettirmitir. Exratione retim rejimini formle eden I.yazt tipinin ana
elemanlarylesralanabilir.

1 Mteahhit adndan nce gelen ve retimin bir mteahhit eliyle yapldn

gsteren Ex r(atione) terimi.
2 Kodlanmkonsllkdnemiilebelirlenentarihunsuru.
3 Bloun kontrol edildiini ve gnderime hazr olduunu gsteren ve ayn
zamandatankimliinikarakterizeedenbirsay,birnumaran(umero)

Ancak, yukarda ifade edildii gibi I.tip yazt oluturmak iin bu elemanlarn her
nndeayn birtext iinde yer almas artdeildir.Yaztn herhangi birekilde
szkonusuburejimitanmlyorolmas,yaztnI.tipbiryaztolmasiinyeterlidir.
Aadaverilenyaztlarbuanlamdaiyibirerrnekoluturmaktadr:

Hvac(inthi) Ca(esars)207
cclxx

206
207

Hirscfeld.O,1905,s.162vd.Dubois.Ch,1908, xxvxxviii.
BacciniLeotardi.P,1989,No:40.

104

Bu yaztta ne exratione terimi ne de tarih yer almamtr. Ta retiminden sorumlu

kii adnn ex ratione terimi kullanlmadan rnekte grld ekilde verilmesi
halinde,bukiininbirimparatorlukesiriolduutahminediliyor.208 Ancak exratione
terimi yer almadan ad belirtildii iin bir imparatorluk esiri olduu tahmin edilen
kiininmteahhitkimliiyle,iindebulunduuhukukistatdenbamszolarak,bir
mteahhidin btn sorumluluunu tadna phe yoktur. Nitekim bugne kadar
bunun istisnai bir durum olduunu ve zel artlarn geerli olacan gsteren
herhangibiryaztarastlanmamtr.

Tarih,yaztlardakonsllkylkodlanarakbelirtilmektedir.rneinDomitiann92
tarihinedenkgelen16.konsllkyl

C(aesare)XVIcos
eklinde verilmitir. Tarih tan karld zaman belirtmesi nedeniyle, ocak
iletmesindeveenvantersaymndanemlibirrolesahiptir.zellikleDokimeionda
ocak faaliyetlerinin birer senelik dilimler halinde deerlendirilmesi nedeniyle,
yukardaki rnekte olduu gibi, tarihin verilmemesi durumunda yaztta tarih
unsurunun bu fonksiyonunu gerekletirecek bir baka yol bulunmu olmaldr.
Byk olaslkla numarann bu ilevi stlendii sylenebilir. Bloun kimliini
belirleyen bu saysal unsurun I.tip yaztlarda ocakta deil de imparatorluun idare
merkezi konumunda olan Synnadada verilmi olmas yznden zerinde numara
unsuru bulunan yaztlarn tm ocaklarda deil, imparatorluun var limanlarnda
bulunmu ve bylece mteahhit eliyle retilen bloklarn, son kontrollerinin ocakta
deil de Synnadada yaplarak, sevkyatlarna karar verildii hususu kesinlik
kazanmtr.209 Bu nedenle numara elamannn hem bir son kontrol hem de bir
envanter karakteristii zelliini tad sylenebilir. Numara unsurunun stlenmi
olduuilevlerzetleuekildesralanabilir

208
209

Fant.J.C,1989a,s.17
Hirscfeld.O,1905,s.163169.No.4.

105

a Tanretimindensorumluolanmteahhidinbusorumluluusonaermitir.
b Ta kontrol edilip yeterli kalitede bulunarak gnderilmesine izin verilmitir.
Bu nedenle tataki bu saysal deer, tan kimliini belirten bir karakterstik
unsurolmaileviniyerinegetirmitir.
c Belirli bir yl iindeki faaliyetlerle ilgili olarak bir envanter karakteristii
olmazelliinesahiptir.
63 numaral yazt210 bu yapsyla I.tipin en yakn ve basit eklini yanstmaktadr.
Halbuki Dokimeion ocanda bulunan ve bu yazt tipinin son rnei olan 95
numaral yaztta bracchium gibi II.tip yaztlara ait bir elemann bile yer alm
olduugrlyor.
95 numaral yazt211 Bacakalenin bat blmndeki atk dkm sahasnn
temizlenmesi srasnda bulunmutur. Boyutlar 86x71x59 cm olan bir dikdrtgenler
prizmaseklindedir.

severoIIcos

173

exrat(one)Syr()
iii
vii b(racchio)iii
b(racchio)tert(io)
173ylnatarihlenenszkonusubublokmteahhitaraclylayaplanretiminson
rneidir. III says mteahhit Syr tarafndan ayn yl iinde retilmi olan
kanc para olduunu gstermektedir. Bloun ocakta karld blge nce
rakamlancblgeeklindetanmlanm,ancakyazcbununlayetinmeyerekayn
numaraybirkeredeyazylataailenmitir.

210

Fant.J.C,1989a,s.125.No.87Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.86.No:1416(bkn. s.198
DokimeionYaztlar)
211
Fant.J.C,1989a,s.153.No.158(bkn. s.198DokimeionYaztlar)

106

96173 yllar arasnda bir dalm gsteren ve ounluu I.yzyln son on ylna
tarihlenenI.tipyaztlardanyukardaverilen95numaralrnekhari,tmPortusta
Trajan Limann Tiber Nehrine birletiren kanal iinde ve Portus civarnda
bulunmutur.99ylnatarihlenenaadakiyazttaisenumaraelemannyeralmad
grlyor

Pa(lma) etsen(ecione)cos

99

exr(atione)Oly(m)p()Caes(arsserv)212
Bloun numara almadan Romaya nasl gnderilmi olduunu tutarl bir ekilde
aklamak zordur. Bu durum Synnadada bir yazmann ihmali neticesinde ortaya
kabilecei gibi, bloun Synnadaya gelmeden dorudan doruya ocaktan
gnderilmiolmasndandakaynaklanmolabilir.

Exratione retim rejiminde mteahhidin imparatorluk idaresi karsnda olduka

ilgin bir durumu vardr. Mteahhit, mlkiyeti imparatorlua ait olan mermer
ocannbirblmntaretmekzerekiralayankiidir.Buradamlkiyetdevrini
gerektirecek bir devir ve sat ilemi yoktur. Taraflar bir nevi kiralama veya i
szlemesiyle balanmlardr.213 Bugne kadar, idare ile mteahhit arasndaki bu
ilikiyi belgeleyen bir szleme rnei ele gemedii iin, sz konusu szlemenin
mahiyeti ve ihtiva ettii artlar kesin olarak belirlemeye olanak yoktur. Sadece
mteahhidinbellisreleriindebellikalitevemiktardaretimyapp,idareyeteslim
etmekle sorumlu olduu ve iini gereince yapacann teminat olarak idareye bir
teminat akesi (Pignus) vermi olduu biliniyor. Bugne kadar mteahhidin rn
imparatorluk yetkilisine (probator ) teslim edinceye kadar, idare tarafndan kontrol
edildiinigsterenherhangibirbelgeyerastlanmamtr.Ykleniciiiniistediigibi
organize etmesine karlk, rnn son kontrolnde ve maln teslim alnmasnda
hemen hibir etkinliinin olmad anlalyor. rnn kalitesinin kabul edilebilir
dzeyde olup olmadna ve bu rn dolaysyla mteahhidin elde edecei kazan
miktarna probator karar verecektir. mparatorluk idaresi karsnda bu stats
nedeniyle mteahhidin idare karsnda haklarnn deil sadece sorumluluklarnn
olduu sylenebilir. Emeine karlk bir kazan elde etmesi tamamen idarenin
212
213

Fant.J.C,1989a,s.1719.
ibid,s.17.

107

takdirine kalmtr. ini yeterince yerine getirmemesi halinde ise, teminat akesini

(pignus) kaybedilecei gibi, idare kira szlemesini feshederek ii yeni bir

ykleniciye(redamptor)verebilecektir.

Ancakuygulamann btn imparatorlukocaklarndabu ekildeolduusylenemez.

in zelliinden kaynaklanan artlar nedeniyle taraflar arasnda, yukarda
aklananlardan, ok farkl uygulamalar yer alm olabilir. Nitekim spanyada

Vipasca maden ocaklarnda, mteahhit rettii maden cevherinin yarsn

imparatorlukidaresineverirken,herhangibirkontrolveilemegerekduyulmakszn,
kalan yarsn da mteahhit kr olarak kendi mlkiyetine geirmitir.214 Bu
uygulamadanhareketlebazyazarlarcaimparatorlukmermerocaklarndaretilenta
mlkiyetinindeimparatorlukidaresine (patrimoniumcaesaris)deil,tanreticisi
durumundakimteahhideaitolduuilerisrlmvebukonudakiiddialardahada
ileri gtrerek esir statsndeki bir mteahhidin bile ayn haklara sahip olduu
belirtilmitir.215

Ancak bu konuda detayl aratrmalar yapm olan yazarlarn byk ounluunun

aksigrteolduuanlalyorzellikleFant216 bylebiriddiannyerleikepigrafik
uygulamalara tamamen ters dtn ifade ederek yaztlarda sadece mteahhidin
krn belirleyen ex ratione formlasyonunun deil, daha kapsaml ve deiik
bilgileri ieren unsurlarn yer aldn vurgulayarak, bu iddiann geerli

214

Jongste,P., HetGebruikvanMermerinderomeinseSamenleving ,Leiden,1995.

Maischberger, M., Marmor inRom.Anlieferung, Lagerund Werkplzein der Kaiserzeit ,Palilia
1.,1997, s.5154 Maischberger, M., Some remarks on the topography and history of imperial
Romes marble imports, Schvoerer M.,(ed) iinde, Archomatriaux. Marbres et autres roches,
ASMOSIAIV,Bordeaux,1999,s.325334Contactorsoftenimperialslavesorfreedman,wholeased
215

partsofquarriesandsignedtheirproductswiththeformulaExRationeCuisdamthusexportsfrom
imperial quarries need not have been imperial property but rather the property of the Rationalis
named
216

Fant. J.C,1989a,s.1721.trunsagainstareknownconsistetntepigraphicalpractise:nonon
imperialguarriesareknowntohaveusedquarrymarkssystematicaly.Piecesatimperialquarrieswere
not marked only by the Ex Ratione Formula but with a range of indications (locus, bracchium,
caesura,officina,serialnumbersofvariouskinds)thatmakesenseonlyinthecontextofanextended
recordkeeping system designed to document a range of information much wider than more
ownership

108

olamayacan belirtmitir.Fanttarafnda ileri srlen bugrn yazarlararasnda

dagenelbirkabulgrdanlalyor.217

Bu retim rejiminde mteahhitlerle idare arasnda bir nevi kiralama szlemesi

vardr ve her ne kadar elimizde byle bir szleme rnei yoksa da, uygulamadan
anlaldna gre mteahhit idareye ta retim yoluyla emeini satmaktadr. Bu
dorudandoruyabiriverenle,alanlararasndakiilikilerdenkaynaklananbiri
szlemesi mahiyetindedir. Baz zorlamalarla bu ilikiyi bir baka ekilde
deerlendirmeyealmak,bilimselsnrlaraarakbanaylegeliyorkianlamnda
sonularaulamaktanbakabirdeertamayacaktr.

Btn hukuk metinlerinde zaman ve uyguland lke ve uygulama konusunun

zellii nedeniyle baz farkllklar gsterse de mlkiyet hakknn malike her zaman
geni yetkiler veren bir hak olduuna phe yoktur. Konuyu somutlatrmak
amacyla bir ta zerinde mlkiyet hakkna sahip olan bir malikin hakkn ktye
kullanlmassnrlarnamamakkouluyla,buhakknistediigibikullanabildiine
phe yoktur. Halbuki mteahhidin idare karsndaki durumunun byle olmad
anlalyor. Mteahhit idareye kar artlar nceden belirlenmi olan kalite ve
miktardataretip,bunuidareyezamanndateslimetmekleykmldr.Mteahhit
rettii ta istedii kiiye istedii fiyata satamaz. retimi istedii gibi
planlayamayan, rettii tan deerini serbest iradesiyle belirleyemeyen ve istedii
kiiye satamayan bir mteahhidin ocak veya retilen ta zerinde bir mlkiyet
hakknn bulunduundan nasl sz edilebilecektir? Sonu olarak mteahhidin
imparatorluk ocaklarnn iletilmesinden elde ettii gelirinin dorudan doruya ve
sadece emek unsurunun karl olduu rahatlkla sylenebilir. Gerekten de
mteahhit kiralama szlemesiyle, idareye verdii teminat karlnda herhangi bir
mlkiyethakkkazanmamakta,sadeceveyalnzcagiriimcikimliiyleemeininve
biranlamdariskettiiteminatnnkarlolarakbirgelireldeetmektedir.

217

Pensabene.P,1994,s.12.ven.12Pelegrino,P.,Ritrovamentidiblocchidimarmidicava
BollArch12,1990,s.217221Fant,J.C.,PreliminaryReportoftheTeos/Karagl,V.Aratrma
SonularToplants,Ankara,1997,s.389401.

109

Ex ratione retim rejiminde zerinde dikkatle durulmas gereken bir dier konu
mteahhidin hukuki kimliinin belirlenmesi, yani mteahhit olarak tanmlanan
kiinin ncelikle bir hukuk sujesi olarak sahip olduu hak ve sorumluluklarnn
belirlenmesidir. Mteahhidin iinde bulunduu hukuki stat mteahhidin idare
karsndaki durumunu byk lde etkileyecei iin, bu hususun belirlenmesi
kritik bir neme sahiptir. Zira bir Roma yurtta ile, imparatorluk uyruu olmasna
ramen yurttalk statsne sahip olmayan ve bu nedenle yabanc olarak kabul
edilen bir kiinin, mteahhit sfatyla idare karsndaki hak ve sorumluluklar
arasndabykfarklarbulunacarahatlklasylenebilir.zelliklemteahhidin,bir
hukuksujesiolarakkabuledilmeyenbiresirolmashalindedurumdahadakarmak
hale gelecektir. Zira, Roma hukukunda esir statsndeki bir kiinin insan olarak
hibir hakk yoktur.218 Sahibi veya patronu onun zerinde geni kapsaml bir
mlkiyet hakkna sahip olurken, onun haklar deil sadece toplum ve patronu
tarafndan ona yklenen grevleri ve sorumluluklar vardr. Bu grev ve
sorumluluklar o derece kesin hkmlere balanmtr ki, esir statsnden kurtulup
azatedilsebiletoplumavepatronunakargrevvesorumluluklarnnbirblmn
hayat boyunca yerine getirmek zorunda kalacaktr. Durum byle iken baz
aratrmaclarca esir statsndeki bir mteahhidin yerine gre birbirinden uzak
corafi blgelerdeki iki imparatorluk ocann her ikisinde birden grev alm
olmasna bakarak iinde bulunduu hukuki statnn bir bakma gzard edildii
anlalyor. phesiz grevin kapsam ve ieriinin bykl ve nemi, bu grevi
stlenen kiinin zeka, bilgi ve becerilerinin bir karldr. Ancak bir imparatorluk
esirinin ok zor ve kapsaml grevler stlenmi olmas, onun hukuki statsn
deitirmeyecektir. Kazand baarlar onun hrriyetini kazanmasn salamaktan
tebiranlamtamayacaktr.Esirstatsndekikiiisterbirii,istersebirmteahhit
olsun, grevdeki farkllklar ona imparatorluk idaresi karsnda yeni haklar
kazandrmayacak, sadece grev ve sorumluluklarnn ierik ve kapsamn
belirleyecektir. Yaztlarda bir Roma vatandayla, bir imparatorluk esiri arasndaki
fark belirlemek amacyla Roma vatanda mteahhit olarak tanmlanrken isminin
nneexrationeterimigelirken,mteahhidinbiresirolmasdurumundaisekiinin
sadeceismininyazlmasylayetinilmitir.
218

Ayiter.K,veKoschaker.P,s.8596.

110

Hvac(inthi)Ca(esaris?)219
cclxxi
Bu durumda yukardaki yaztta yer alan mteahhit Hvac(inthi) Ca(esars)in bir
imparatorluk esiri olduu, 95 numaral yaztta ad geen Syr()nin ise hr Roma
vatandaolduuanlalyor.220
Tablo6221
Mteahhidin
MteahhitAd

Yazt

Tan

Tarihi

retildii

Lae(ti)

64

Lae(ti)

Cae(saris 67

Yaztn

alt Ocak ve

Bulunduu

Tahmini

Ocak

yer

Sresi

Simmithus Gialloantico

Emporium

Teos

TanCinsi

africano

Emporium

Servus)
Lae(ti)

Grev

Teos

Ser(vi 75

Teos

africano

Emporium

Teos

africano

Campus

23Yl

Caesaris)
LaetiCaes(arisServi)

80

Martius
Cl(audii)Zel(oti)

146

Teos

africano

Cl(audii)Zel(oti)

146

Dokimeion pavonazetto

Portus

Teosve

Cl(audii)Zel(oti)

150

Dokimeion pavonazetto

Portus

Dokimeion4Yl

Cl(audii)Zel(oti)

150

Dokimeion pavonazetto

Portus

Sextet[]

162

Teos

africano

Portus

SextetHer(molai)

162

Teos

africano

Portus

TeosveParos

SextetHer(molai)

163

Paros

parian

Portus

2Yl

Herm(olai)

Paros

parian

Portus

Portus

Tablo 6da Portus limannda ve Emporium depo sahasnda bulunan yeni yaztlar
nda, eitli imparatorluk ocaklarnda grev alm olan mteahhitlerin
ocaklardaki alma tarihleri ile bu ocaklardaki yaklak grev sreleri verilmitir.
Elimizde bu yaztlarn epigrafik almlar bulunmamasna ramen tabloda verilen
bilgiler nda son derece ilgin ve ayn oranda nemli baz sonulara ulamak
mmknolmutur.
219

Fant.J.C,1989a,s.127132.
ibid,s.171.
221
Fant.J.C,2001,s.173.
220

111

1 Yaknzamanagelinceyekadar,ocaklardayaztsistemininenerken92ylnda
baladvehernekadarelde73ylnatarihlenenbiryaztvarsadabutarihin
tartmal olmas nedeniyle dikkate alnmad daha nce ifade edilmiti.
Ancak bugn imparatorluk idaresince yazt sistemine ok daha erken bir
tarihte geildii anlalyor. Simmithus ocanda bulunan ve 64 ylna
tarihlenen bir yazta ilaveten, Anadoluda Dokimeion oca yannda dier
nemlibirrenklimermerretimmerkeziolanTeosocandaise67ylndan
itibarenyazlsistemegeilmiolduugrlyor.
2 BudurumdaDokimeionocandabulunanvetartmalbirekilde73ylna
tarihlenmi olan yaztn da gerek durumu yanstt sylenebilir. Ancak
sistematik yazt srecinin uygulamaya konu tarihinin doksanl yllardan
altmlyllaratanmas,uanakadaryaztlarlailgiliolarakulalansonular
zerindedikkatealnmasgerekennemlibiretkiyaratmayacaktr.
3 Bir imparatorluk klesi olduu belirtilen222 Laetusun 6780 yllarn
kapsayan dnemde Teosda 64 ylnda da Simmithus ocanda mteahhit
olarak alt ve byk olaslkla bu ocaklardaki alma srelerinin
aktsylenebilir.
4 Claudius Zelo(tus)un ise 146 ylnda hem Teos hem Dokimeion ocanda
almolduugrlyor.
5 Sext(us)Herm(olous) ikilisi ise 162163 yllarnda en azndan bir blm
akansrelerdeTeosveParosocaklarndaalmlardr.

Yukarda zetle verilen bilgiler nda dikkati eken en nemli nokta bir
imparatorlukesirininaynanda ikiayrocanretimindensorumluolarakalm
olmasdr. Bu durum, kle statsnde olmasna ramen stn yetenekli ve alkan
bir kiinin st seviyelerdeki grevlere bile getirilebileceini gstermesi bakmndan
son derece ilgi ekicidir. Ancak daha nce belirtildii gibi kle statsndeki bir
kiiningrevlerininkapsamveieriionunimparatorlukidaresikarsndayenibir
takm haklar kazanmasn salamayacak, stn yetenei ve alkanl sadece
hrriyetini elde edip ksa srede Roma vatanda kimliini kazanmasna yardmc
olacaktr.
222

Fant.J.C,1989a,s.17.

112

Burada nemli olan bir dier konu klenin durumunun belirlenmesinin dnda
mteahhitlerinalmaeklineilikinbazipularnnortayakmasnedeniyle,yeni
deerlendirmeler yapma olanann domu olmasdr. Gerekten de mteahhitlerin
yerinegreaynanda birden fazlaocaktagrevalmasndan hareketle,bunlarn iin
bandadurupretimidorudanynlendirmekyerine,dahastseviyedebirynetim
ve kontrol sergileyen kiiler olduu sylenebilir. Bugn elimizde yeterli kaynak
olmamas sebebiyle kesin bir yarg eklinde ileri srlmese de mteahhitlerin st
dzeydebirstatkazanmolduklar varsaylabilir.Nevarki birvarsaymdandaha
fazla deer ifade etmeyen byle bir yargdan hareketle mteahhitlerin ocak
mhendisi (caesura ) ve atlye mhendisi (officina ) statsndeki imparatorluk
grevlilerinin stnde bir pozisyona sahip olduu yolundaki gre223 katlmaya
olanakyoktur.

mparatorlukocaklarnnyenidenyaplandrlmasndaizlenenyolgznnealnacak
olursa,caesura veofficina pozisyonlarnnortayakanyeniartlarnzorunlusonucu
olarakmeydanageldiigrlecektir.darenincaesura kadrosunailkikidnemasker
kkenli kiileri atam olmas da ocaklarn teknik ynden gelitirilmesinden daha
ok, yeni bir alma dzenini ve disiplini salamak amacyla hareket edildiini
gstermektedir. Bu nedenle caesura ve officina larn dorudan idareye bal kiiler
olarakmteahhitlerindeil,ynetimindirektifleridorultusundaalmolduklarna
pheyoktur.

Son zamanlarda ex ratione rejimiyle ilgili olarak elde edilen en son yazl belgenin
173 ylna tarihlenmesi nedeniyle I.yazt sisteminin bu tarihten sonra terk edilmi
olmasna ramen, ex ratione rejiminin varln korumaya devam ettii ileri
srlmtr.224 Fanttarafndan bir varsaymeklinde ilerisrlen bugre225 elde
yeteri kadar kant olmamas nedeniyle, bugn iin katlmaya olanak bulunmadn
belirtmekisterim.

223

Fant.J.C,1989a,s.1719Myhypothesisthatquarrymarkslistingcaesura andofficina pointto

theimperialadministrationassertingamove directcontrol,needstobereconsidered
224
Fant.J.C,1989a,s.1719.
225
Butitseemsmoreprobablenowthatitdidnotdisapperabutwassimplynotusedwithinthe
quarries

113

II.TipYaztlar:Mer merOcaklarnnReorganizasyonu

II.yazt tipi olarak tanmlanan yaztlar imparatorluk idaresinin ocaklarda retici

sfatylayeralmayabaladbirdneminrnolarakortayakmtr.Buyazttipi
talyada II.yzyln balarndan itibaren byk bir art gsteren mermer talebinin
karlanmas amacyla, retim rejiminde yer alan yeni yaplanmalarn ekillenmeye
balad bir dnemi karakterize eder, retimde karlalan problemlerin zm
araylarnyanstr.Yenivekalcbirretimsistemininoluumunakadargeensre
iindeyeralanouksasrelikararveuygulamalaryanstmasdolaysyla,II.yazt
tipini yerleikretimrejimlerini formleedenI. veIII.yazttiplerinekyaslageici
bir sre iin kullanlan bir ara yazt tipi eklinde deerlendirmek daha doru
olacaktr. II.yazt tipiyle tanmlanan bu dnem nceden retim fazlas olarak bir
kenarda depolanan malzemenin yeniden deerlendirilmesi amacyla tekrar tekrar
gzden geirilip, yerine gre atk malzeme sahalarnn bu amala taranp
temizlendii, retimi kontrol amacyla baz yeni disiplinlerin uygulanmaya
balandbirsreolmutur.

Bu yazt tipinin I.tip yaztlarn basitlii ve sadeliinin aksine, ok elemanl ve ok

karmak bir yapya sahip olduu grlyor. Sz konusu bu karmaann sebepleri
zetleuekildesralanabilir.

a Yenibirretimrejiminegeilmesinedeniylebazyenikavramlarretilmive
bu gelimeye paralel olarak yaztlarda kullanlan eleman saysnda art
olmutur. Daha nceleri tan ocan hangi blgesinden (bracchium),
retilmi olduu ve karld yer (locus) dikkate alnmazken, bu iki terim
tabelirleyenkarakteristikunsurlarolarakyaztlardayeralmayabalamtr.

Exrationerejimindetanprobator tarafndankabulnekadargeen srede

tan retiminden sorumlu olarak sadece bir kii bulunurken, burada gerek
retim safhasnda, gerekse tan eitli amalarla eitli tarihlerdeki
kontrollerindebirdenfazlakiiningrevlendirilmiolduuyaztlardayeralan
ok saydaki imzadan anlalmaktadr. Duruma gre saylar drde varan

114

oklu tarih unsuru ve bir dzine metin iindeki eitli imzalar yznden
yaztlarkarmakveanlalmaszorbiryapkazanmtr.
b Bir btn olarak gz nne alndnda yaztlarn kodlanp kompak bir hale
getirildii grlyor. Dolaysyla kriptik kod denilebilecek bu unsurlarn
gerekanlamlarnanlamakveyaztiindekifonksiyonlarnbelirlemekou
zamanolanakszhalegelmitir.Bukonudaanlamlsonularaulamakiinen
emin ve salam yol ok sayda yaztn gz nne alnarak
deerlendirilmesidir.rnein7161415172223226 numaralyaztlardayer
alan farkl tarihlerdeki benzer uygulamalarn birbirleriyle karlatrmal
deerlendirilmeleri yoluyla anlaml sonulara ulalabilecek ve yeni
yaplanmadaki deiim srecinde yer alan zm araylar rahatlkla
belirlenebilecektir.
c Ex ratione rejiminde bir blok zerinde yalnz bir metin yer alrken, II.tip
yaztlara geildiinde, ayn blok zerinde bir dzineye varan ayr blmler
veya metinler yeraldndanII.yazttipidenilincebelli bir yazlm biimini
deil,birbirindenbamszeitliblmlerdenoluanepigrafikbiryaplanma
anlalmaldr. Sz konusu bamsz blmlerinin yazl biimleriyle ilgili
olarakbellibalbiryazmkuralnnbulunmadvegenellikleherbiryaztn
dierlerine benzemeyen yepyeni bir biimde yazlp kaznd grlyor.
Metinler birbirine paralel, dik veya ters gelecek tarzda altl stl yazlm
olabilecei gibi, bir stun zerinde ember eklinde veya her bir metin ayr
bir yzeyde yer alacak ekilde yazlm da olabilir. Bu nedenle bir metin
iinde hangi blmn nerede balayp nerede bittiini, kriptik kodlarla,
yazlm olan elemanlarn hangi metne ait olduklarn belirleyebilmek son
derecezorlamtr.
92119 yllar II.yazt tipinin youn biimde kullanld bir dnem olarak
deerlendirilebilir. 4,18, 21, 26, 33, 37227 numaral yaztlar bu durumu gsteren
somut rneklerdir. 119 ylndan sonra yaztlarda belirgin bir sadeleme balamtr.
Dzinelere varan metinsaysnda birazalmaolmuvezamanla, yalnzlocussays,

bracchiumnumarasiletarihunsurundanoluanbiryazttipinegeilmitir.

226
227

bkn.DokimeionYaztlarBlm,s.198.
ibid,s.198.

115

Aadaverilen7ve47numaralyaztlarnincelenmesihalindebudurumkolaylkla
gzlenebilir:
YaztNo:7228

a)

VFRVerg(iliano)cos

115

b)

C(aesare)xvicos

92

c)

Traian(o)iiicos

100

xxxvii
d)

Pal(ma)iicos

e)

GII[.]XZ

f)

RMA

g)

xlvii

h)

ANT(oninusrecensuit?)

i)

xxv

j)

RMA

109

YaztNo:47229

a)

br(acchio)quart(o)

b)

clxii
b(racchio)iiii

c)

Ver(o)iiicoscccxxx

126

17numaralblok92ylndaretilmiolmasnakarn100,109ve115yllarndaele
alnarakyenidendeerlendirilmitir.
2 47 numaral yaztta grld gibi 126 ylna gelindiinde oklu tarih ve oklu
metinler tamamen terkedilmi, ocakta hemen hemen iki ylda bir tekrarlanan
envanter saym ve talarn yeniden deerlendirme ilemlerinin uygulamadan
kalkmassonucuyaztlarsonderecebasitvesadebiryapkazanmtr.

228
229

Fant.J.C, 1989a,s.82.No.9(bkn.s.198DokimeionYaztlar)
ibid,s.116.No:62(bkn. s.198DokimeionYaztlar)

116

136ylndaIII.yazttipininanaunsurlarndanbiriolanocakmhendislii(caesura)
pozisyonuna asker kkenli bir kii olan XXII.Legion230 birliinden centurion
(yzba) rtbesindeki Tullius Saturninus atanmtr.231 Asker kkenli bu kiinin
ocaktateknolojikdeiimleryapamayacanapheyoktur.dareninbylebiratama
yapmakla ocakta dzen ve disiplini n plana ald anlalyor. Aada yer alan
yaztlardabugelimelerinizleriakbirekildegrlmektedir.
YaztNo:49232

Comm(odo)etCvc(a)cos,Locoviib(racchio)iii

136

Caesur(a)Tulli(centurionis)
YaztNo:50233

Comm(odo)etCvc(a)cos,

136

Caesur(a)Tulli(centurionis)locoxv
b(racchio)iii
Bu yaztlarda yer alan L.Ceionius Commodus ve Cvca Pompeianus imparator
Hadriantarafndan136ylndakonslolarakatanmlardr.
YaztNo:51234

Comm(odo)etcvc(a)cos,b(racchio)iii

136

locoXXV,Tul(li)
b(racchio)iii
b(racchio) tert(io)

230

Legio XXII Primigenia kuruluunun 39 yl olduu dnyor. 43 ylnda kuzey Almanyada

Mogantiacum da bulunuyorlar. 69 ylnda Carnuntum ve 71 ylnda yeni garnizonlar Veteraya
tanyorlar. 92/93 ylnda Legio XIV Gemina ile Danube geldikten sonra tekrar Mogontiacuma
dnyorlar. The Oxford Classical Dictionary. Ed. by S. Hornblower and A. Spawforth. Oxford
UniversityPres,1996.
231
RomalaskerlerinI.yzyldaGermania(Almanya)dakimadenlerdegrevaldbilinmektedir.
Humphrey.W.J,Oleson.P.J.,Sherwood.N.A.,1999,s.183,5.16Tacitus, Annals,11.20
232
Fant.J.C,1989a,s.117118,No:66(bkn.s.198DokimeionYaztlar)
233
ibid, s.118.No:67(bkn.s.198DokimeionYaztlar)
234
ibid,s.118119.No:68(bkn.s.198DokimeionYaztlar)

117

51 numaral yaztta bracchio numaras bir kere rakamla, bir kere de yazyla olmak
zere iki kere belirtilmitir. Caesura Tulli 49 ve 50 numaral yaztlardaki235 ocak
mhendisi olarak belirtilen yzba Tullius Saturninusdur. Burada, isim ak bir
ekilde deil Tul eklinde kodlanarak yazlmtr. Bu yazm formu ise Tullius ve
ekibianlamnageldiinden,isminnneayrcacaesura yazlmamtr.

Yukardaki yaztlarda belirlenen her blok da ocan ayn corafi blgesinden

(III.blgeden) karlmtr. Bloklarn locus numaralarnn VII, XV ve XXV
olmasndan hareketle locus numarasnn ayn yl iinde sadece bir kere kullanld
dikkate alnarak talarn retim tarihlerinin de birbirlerine ok yakn olduu
sonucunavarlmaktadr.

[Nig]roetcam(erino)cos,Caes(ura)Tulli

138

236

locoxiix,b(racchium)iii

138tarihliyukardakiyazttangrleceigibioklutarihveoklumetinlertamamen
terkedilmi, ocakta hemen hemen iki ylda bir tekrarlanan saym ve ta
deerlendirme ilemlerininuygulamadankalkmas sonucu yazt sonderece basit ve
sadebiryapkazanmtr.

II.yazt formunun yapsal zellikleri ve ierii hakknda daha detayl bilgi edinmek
vebuyazttipiyleformleedilenyenidenyaplanmaktaolanretimrejimininzaman
iindegeirdiideiimlerianlayp,deerlendirmekiinbudnemyaztlarndayer
alanelemanlarndetaylolarakincelenmesigerekecektir.

Locus
II. ve III. tip yaztlarda yer alan ana unsurlardan biridir. Dokimeionda elde edilen
yazt saysnn az olduu zamanlarda locus szcnn bloun ocaktan karld
yerigsterdii237 ve bu yolla, biranlamdatanda,kimlikkazanmolduukabul
ediliyordu. Ancak zamanla elde edilen rneklerin artmas, locus saylarnn binleri
235

Bkn.s.198.DokimeionYaztlar
Fant.J.C,1989a,s.121.veNo:76
237
Fant.J.C,1984,s.172.
236

118

bulmasyla,buterimintanocaktankarldyeritanmlamaktandahaok,bloun
kendisinibelirleyen,onakimlikkazandranbirunsurolduuyolundakigrarlk
kazanaraklocus numarasnnta belirleyen birseri veya envanternumarasolduu
sonucuna varlmtr. Her iki gr de teyit eden rnekler varsa da, locusu bir
kimlik numaras olarak kabul eden uygulamalarn daha ar bast grlyor.238
Sonuolaraklocussaysbiranlamdatatanmlayarak,onunlailgiliolarakyaplan
ilemlerintakipvekontrolnsalarkenbiryandanda,envanternumaraszelliiyle
ocak almalarnn ynetim ve kontrolnde belirleyici bir unsur olmutur. Bir
envanter karakteristii olarak, belli bir sre iindeki almalar gstermesi
bakmndan locus saysnn bir sreyle snrlandrlm olduuna phe yoktur.
Nitekim bu saylarn bir yl kapsayan snrl bir dnem iin geerli olduu
anlalyor. Bir yllk faaliyet sresi iinde, herhangi bir taa bir locus numaras
verildiktensonra,butadsatmlaocakdnagnderilseveyaskartayaayrlpbir
kenara atlsa bile ayn retim yl iinde, bu taa verilmi olanlocus numaras, bir
bakata iin birkeredahakullanlmayacaktr vekullanlmamtr. Aksi halde,sz
konusunumarannbirenvanterkarakteristiiolmazelliindenbahsedilemeyeceine
phe yoktur. Bylece, locus numarasnn envanter unsuru olma zelliinden
hareketleocakalmalaryla ilgili bilgilerinksa sredeeldeedilmesiolanakl hale
gelmitir.
rneinbelirlibiryliindekienbyklocusnumarasnabakarakoyliindeocakta
nemiktardataretilmiolduuanndagrlecektir.Elbetteaynsaysalbykln

locus numaras olarak farkl yllarda tekrar tekrar kullanlm olmasnn, onun bu
karakteristik zelliklerinde herhangi bir deiiklik yaratmayacana phe yoktur.
Aslndaocaktakiuygulamanndabuyndegelimiolduuanlalyor.
rnein 100239 ve 101240 numaral bloklarn her ikisinin de 178 ylnda retilmi
olduuve100numaralbloun locusnumarasnniiiolduu,101numaralbloktaise
(iii)ve(iiii)eklindeikilocusnumarasbulunduugrlyor.Aynyliindebelirli
bir locus numarasnn sadece bir defa kullanlabilecei gz nne alnarak 101

238

Fant.J.C,1984,s. 174Monna.D,vePensabene.P,1977,s.20BacciniLeotardi.P,1979,s.43.
Fant.J.C,1989a,s.159.veNo:170Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.94.No:64(bkn. s.198
DokimeionYaztlar)
240
ibid,s.159160,No:171ibid,s.94,No:64(bkn. s.198DokimeionYaztlar)
239

119

numaral blokta boyayla,geici birsre iin yazlmolmasgereken(iii)saysnn

yazctarafndanhatalyazlmolduuanlalyor.
Tablo7
Tan
TanKimlik

karld

Numaras

Blge

OcakMhendisi

AtlyeMhendisi

Tan

YaztNo

retimYl

Locus

Bracchium

Caesura

Officina

Tarih

TulliSaturnini

Pa(pia)

136

117

20

[Tu]lliSaturnini

Pa(pia)

136

118

Tulli

136

49

15

Tulli

136

50

25

Tul(li)

136

51

16

TulliSaturnini

Pa(pia)

137

241

20

TulliSaturnini

Pa(pia)

137

242

333

Pela(gonii)

145

243

231

Pela(gonii)

146

244

310

Pela(gonii)

146

60

16

Papia

147

61

37

Asiat(ici)

147

245

296

Pela(gonii)

147

62

429

Ael(ii) Antoni(ni)

147

65

433

Ael(ii) Ant(onini)

147

66

53

Ael(ii) Antonini

148

70

55

Ael(ii) Antoni(ni)

148

73

93

Ael(ii) Antoni(ni)

148

73

33

Zosimi

154

78

42

Man(lii)Alex(andri)

154

79

55

Man(lii)Alexandri

154

80

Zosim(i)

Asiatici

156

81

Zosi(mi)

157

83

11

Alex(andri)

Andae

157

84

Zosim(i)

Pelagon(ii)

158

85

18

Alex(andri)

Andae

159

86

17

Alex(andri)

Andae

159

87

241

Bruzza.L,1870,no.258.
ibid,no.259.
243
ibid,no.261.
244
CILIII7025Christol.M,veDrewBear.T,1986,no:9.
245
CILIII7027
242

120

374

Alex(andri)

Andae

159

88

59

[Clau]diani

Ephes(iana)

160

89

60

Alex(andri)

Andae

160

90

66

Claudian(i)

Palag(onii)

160

91

Athenob(i)

Palag(onii)

175

96

Tit[i]

Ve[]

177

98

Titi

Lucilli

179

103

Titi

Com[o]d(iana)

179

104

Titi

He<r>culia(ana)

198

109

74

Vari

Alex(andrina)

236

116

Tablo7de136236yllararasndakiretimdurumunudeerlendirmekamacylagz
nne alnan baz rnek yaztlarda yer alan locus, bracchium, caesura ve officina
unsurlaryla talarn retim tarihleri verilmitir. Tablo 7 den yararlanarak ayn yl
iinde retilmi talara ait retim tarihleri ile, talar zerindeki locus numaralar
alnarakTablo8oluturulmutur.Tablo8deyeralanenkklocusnumaralar4ve
11,enbyknumaralarda429ve433dr.Herbirlocus numarasbellibirretim
veyahesapyliindesadecebirdefakullanldnagre4ve11locussaylbloklar
157 retim ylnn hemen balarnda, 429 ve 433 sayl bloklar ise byk olaslkla
147 retim ylnn balarnda retilmi olmaldr.246 Birbirine en yakn locus
numaralar 17 ve 18dir. Byk olaslkla 159 ylnn ilk aylar retilmi olan bu
talarn birbirini takip eden locus numaralar alm olmalar, onlarn ard ardna
retilmi olduunu gstermektedir. 17 ve 18 locus numaralarnn ardk saylar
olmasndan hareketle, bunlarn birbirlerine yakn veya yan yana konumdaki
yerlerdenkarldnsylemekbykbirhataolurziralocusnumaralar,kesinlikle
tanretimyerinideil,retimtarihiniveyaaynretimyliinderetilenbloklarn
birbirlerinekyaslaretimzamanlarndakinceliksrasbelirtmektedir.65numaral

246

Locus saylarnn ta karan caesura ekibi ile bu ekibin almalarn ve dolaysyla tan
karldyeribelirleyenvetankimliinisaptayanunsurolmalaryanndaaynzamandabirtakvim
yln kapsayan retim faaliyetinin bykln gsteren karakteristik unsurlardr. Yani bir retim
ylna ait en byk locus says, o retim dneminde retilen ta miktarnn bykln gsteren
karaktersitik saysal deerdir. rnein 15b ve 16c yaztlarndaki locus numaralar 100 ylnda
retilmi olan 1459.uncu ve 1761.inci bloklar belirtmektedir. Bu saysal deerlerin byklnden
hareketle, bir retim dnemi iinde retilen ta miktarnn 2000 para mertebesinde oolduu
sylenebilir. Sz konusu bu retim miktarnn bir yllk retim dnemi iinde homejen olarak
daldnn kabul edilmesihalinde iselocusnumaras retimdeki kronolojik zamanlamay gsteren
birkarakteristikunsurolmazelliinidekazanmolacaktr.

121

yazt incelenirken bu konuda detayl bilgi verilmitir.247 Bu yaklamn dnda bir

anlaynhereydennceocakiletmeciliiynndenhibiruygulamaansolamaz.
Her bir locus says, belli bir retim dnemi iinde sadece bir defa kullanlacana
gre locus saysnn tan karlma yerini gsteriyor olmas durumunda, ocak
iindeki belirli bir yerden bir yllk retim dnemi iinde sadece bir defa retim
yaplarak yalnzca bir tek blok retilecek demektir ki, byle bir retim anlaynn
ocakiletmeciliiynndenkabuledilebilmesineimknyoktur.

Tablo8

Talarnretim

YaztNumaras

LocusNumaras

136

495051

71525

147

6566

429433

148

707173

535593

154

787980

334255

157

8384

411

159

8786

1718

160

899091

596066

Tarihi

Ayn locus numarasn tayan bloklara ait retim tarihleri ise Tablo 7den
yararlanarakdzenlenenTablo9dagsterilmitir.
Tablo9

Locus

Bracchium

Caesura

Officina

retimTarihi

Zosim(i)

Asiatici

156

Zosi(mi)

Pela(gonii)

157

Zosim(i)

Pela(gonii)

158

OstiliiElpdepho(ri) He(r)culi(ana) 174

Athenob(i)

Pelag(onii)

175

Tit(i)

Ve()a

177

Titi

Lucilli

179

247

bkn.s.198DokimeionYaztlar

122

Aynbirlocusnumarasntayanbloklardanhibirisininretimtarihinindierlerinin
retim tarihleri ile akmad Tablo 9da aka grlmektedir. Bu suretle, locus
numarasnn mahiyeti hakknda yukarda belirlenen sonularn gerek durumu
yansttbirkeredahateyitedilmiolmaktadr.

Daha nce belirtildii gibi, 119 ylndan itibaren II.tip yaztlarda byk lde
sadelemeolmu,saylardzinelerevaranmetinlerdrde,bee,metinlerdekidrde
varantarihunsurubireinmiolup,bugelimeaadaverilen126tarihliyaztlarda
akagrlmektedir.Ancaktananakayadansklpkarlmasndansorumluilk
ocakmhendisinin(caesura )grevalmasiindahaonylgemesigerekecektir.
Bu yaztlarda baz ilgin zellikler olduu grlyor. rnein locus numaras
nnde herhangi bir tanmlayc szck olmakszn sadece bir say eklinde
belirtilmitir.Dokimeionyaztlarnda(tarih+say)eklindekiformlasyondayeralan
tarihunsuru,envantersaymtarihinigstermektedir.Ancakbutarihinaynzamanda
tanretimtarihiolupolmadnsylemeyeimkanyoktur.
YaztNo:47248(126yl)

br(aachio)quart(o)
clxii
b(racchio)iiii
Ver(o)iiicoscccxxx

126

YaztNo:48249 (126yl)

clix
b(racchio)iii
Ver(o)iiicoscccxcvi

126

Yaztlarda ismi geen konsl Verus Hadriann vrisi Aurelius Fulvus Boionius

Arrius Antoninus (Antoninus Pius)un kaynpederi ve Marcus Aureliusun byk

248
249

Fant.J.C,1989a,s.116.No:62(bkn.s.198DokimeionYaztlar)
ibid,s.116117.No:63(bkn.s.198DokimeionYaztlar)

123

babas olan Annius Verus olmaldr. Aksi halde Aurelius Verusun III.konsllk
ylnn167olmasgerekecektir.

Ocaklarda 126 ylnda genel bir saym yaplarak 47 yazt numaral bloa 330, 48
yaztnumaralbloada396envanternumarasverilmiolduugrlyor.Yaztlarda
yer alan bilgiler, incelemeyi kolaylatrmak amacyla Tablo 10da toplu olarak
verilmitir.

Tablo10

YaztNo:47

YaztNo:48

LocusSays

142

159

BracchiumNumaras

EnvanterSaymTarihi

126

126

EnvanterNumaras

330

396

DokimeionmermerocaklarndauzunsreleraratrmalaryapmolanFantnlocus
numarasn bazen bir seri numaras, bazen de tan karld yer eklinde
yorumlamolmasnaramen,eldeedilen yaztsaysnnkesin bir yargya varmaya
olanak salayacak miktarlara ulamasndan sonra, sz konusu karakteristiin tan
karld yeri deil, tan kimliini belirleyen bir unsur olarak deerlendirildii
grlyor.250 Ayrca, her bir bracchiumum iin ayr bir locus numara dizisinin

bulunmadvelocusnumaralamasistemininbtnocakapsayantekbirsistem
olduuanlalyor.Bunaramenbazen locuskarakteristii bracchiumgibicorafi
bir unsur eklinde deerlendirilerek, talardaki locus numaralarnn yaknlndan
hareketle szkonusubloklarn birbirlerine yakn yerlerdenkarlmolduklar ileri
srlebilmitir.Yineaynyaklamlalocusunsurubirbakmabracchiumgibicorafi
bir karakteristik olarak kabul edilerek, rnein 126 ylnda yaplan envanter
saymnda bloklara verilen 330 ve 396 envanter numaralar farknn (396330=66)

locus numaralar arasndaki farka (159142=17) nazaran daha byk olmasndan

250

Fant.J.C,1989a,s.19.

124

hareketle bloklarn, saym srasnda ilk konumlarndan alnarak birbirlerinden

uzaklatrlmolduklarnnilerisrldgrlyor.251

Aslnda envanter numaralar arasndaki farkn byklnden hareketle, envanter

saymtarihindebloklararasndakiuzaklnaralarnagirmiolduukabuledilen65
adet blok nedeniyle, byk olduu eklinde bir yorum yaplabilirse de, locus
numaralararasndakifarknkkolmaseklindeaklamayaolanakyoktur.Zira

locus numaralarnn birbirine yakn olmas, zerlerinde yer aldklar bloklarn

birbirine yakn yerlerden karldn deil, sadece ve sadece bunlarn birbirine
yakn tarihlerde retilmi olduklarn gsteriyor olabilir. Locus numarasnn ayn
zamanda bloklarn retimdeki ncelik sralamasn gsteren karakteristik bir unsur
olduudasylenebilir.

Ancak Rder de, Fant gibi locus numarasn yer belirleyen bir unsur olarak kabul
ederek,Bacakalegibigenibiralanayaylmolanbirmermerocanda,igcnn
rasyonel bir ekilde datlmas ile ilerin takip ve kontrolnde kolaylk salamas
bakmndan ta retim noktalarnn belirlenmesi gerektiine iaret ederek, bunun

locus unsuru vastasyla salandn belirtmitir.252 Gerekten, mermer retiminin

okzorvezamanalanbiruragerektirdiinepheyoktur.almaalannndarl
nedeniylebloklarnanakayadansklmesisrasndabirblokzerindeenfazlabe
alt kii alabildii iin bloun ana kayadan koparlmas uzun zaman almaktadr.
Bu nedenle Rder ve Fant locus saylarnn yer belirleyici zelliini dikkate alarak

locus numarasnn ta ana kayadan koparlmadan nce zerine yazlm olmas

gerektiiniilerisrmlerdir.Aksihalde,blokyerindenkarldktansonra,taabir
locus numaras verilmesinin ne trl bir yer belirleme fonksiyonu olabilirdi ? Bu
durumda yneticilerin i gc dalmn ve kontroln gereince yapabildiklerini
sylemeye ve benzeri sorularn anlaml bir ekilde cevaplanmasna imkan
olmayacakt.

251

Fant.J.C,1989a,s.116.
Rder,J.,MarmorPhrygiumDieAntikenMarmorbrche vonscehisarinWestanatolien. JdI
86,1971,s.294.
252

125

Nitekim,locusunbufonksiyonununbirbakmasoyutbirkavramolarakbirkenarda
kalmayp uygulamada yer alm olduunu gsteren ok az sayda da olsa baz
rneklererastlanmtr.Parosocanda bulunanvehenz yerindenkarlmam bir
blokzerinde

Hermol(ai)
Loc(o)ccxv
eklindebiryaztolduubelirlenmitir.253 Dokimeiondazerindehibirdzeltmeve
ileme yaplmam halde bulunan bir blok zerinde aadaki verilen yaztn yer
almas da locus numarasnn blok ana kayadan koparlmadan nce yazldn
gsterenbirkantolarakkabuledilebilir

iicos
locoix,b(racchio)
Locusun bu tarzda yorumlanmas baz aratrmaclarca da aynen benimsenerek 254
locusun yer belirleme fonksiyonu yorumlanrken locus numarasyla belirlenen
retim yerinin tpk bracchiumda olduu gibi corafi bir alan olarak ele alnd
grlyor. Ancak burada retim yerinin belirlenmesindeki esas ama, sadece bir
retim yerinin tespiti deil, i gc dalmnn, takip ve kontrol olduuna gre,

locus karakteristii ile ocan corafi bir blgesi deil, hangi i grubunun ocan
hangi blgesinde almakta olduu belirtilmek istenmi olmaldr. Burada takip
edilenanaunsurtopografikbirsahannbelirlenmesideil,hangiigrubununocan
hangi blgesinde almakta olduunun tespit edilmesidir. . Bu durumda ayn bir
yerden, ayn yl iinde farkl locus numaralar altnda birden fazla blok
retilebileceine phe yoktur. Fiili durumun da byle olmas gerekir. Aksi halde
daha nce deinildii gibi bir locus numarasnn bir senelik retim sresi iinde
yalnzbirdefakullanlabileceidikkatealndnda,ocaktabelirlibiryerdenbiryl
iinde sadece tek bir blok retilmi olmas gibi, iletmecilik ynnden kabul
edilebilmesimmknolmayanbirdurumortayakacaktr.
253
254

Bruzza.L,1870,no.268 BacciniLeotardi.P,1979,no.87.
Monna.D,vePensabene.,P,1977,s.20BacciniLeotardi.P,1979,s.43.

126

Sonu olarak locusun blok ana kayadan koparlmadan nce alma ekibi
dolaysyla alma yerini belirleme fonksiyonu ile, ta ana kayadan koparldktan
sonra da bir kimlik numaras zellii kazanmas gibi iki ayr ileve sahip olduu
eklinde zetlenebilecek grn arlk kazand sylenebilir. Nitekim Fantda

Locus numarasnn birbirini takiben her iki fonksiyonu da yerine getirdiine

inanyorum. Locus numaras nce tan karld yeri kesin olarak belirlemekte
olup, ta ana kayadan karldktan sonra da onu tanmlayan bir kimlik numaras
vasfnkazanmtr255.diyerekbudurumusonderecenetbirbiimdeifadeetmitir.
Bu nedenleFantn ayn makalekapsam iinde yeni bulunan yaztlardan birisini256

Bracchium ve locus unsurlar, tan ana kayadan karlmasn takiben, taa

ncelikleyazlanunsurlarolarakgrnyor eklindekiyorumunu,tankarlm
olduu corafi blge, tan karld yer ve burada grev alm olan i ekibini
tanmlayan karakteristikler olarak anlamak gerekecektir. Ta zerinde sonraki
yllardatanretiminden sorumlu caesura nn vetan ilenmesindensorumlukii
veya tekilat olan officina nn adnn yer almas, byle bir anlay ve uygulamann
sonucuolmaldr.

Bracchium

Locus unsurundan sonra II.ve III.tip yaztlarda ortaklaa kullanlan ikinci eleman
bracchiumdur.Locuselemannnaksinebracchiumumilevihakkndahibirgr
ayrl olmam, btn yazarlar tarafndan ocan bir blmn belirleyen corafi
karakteristik bir unsur olarak kabul edilmitir. Ancak bracchiumun ocakta
kapsad alan sz konusu olduunda ayn lde bir fikir birliinden
bahsedilmeyecektir.rneinDokimeionocandaenbykbracchiumnumarasnn
drtileifadeedilmiolduudikkatealnacakolursa,ocandrtanacorafiblgeye
ayrlarak, 4 ayr retim blm eklinde iletildii ve bu nedenle her bir

bracchiumun olduka byk bir ocak sahasn kapsad sonucuna varlacaktr.

255

Fant.J.C, SevenuneditedQuarryInscriptionsfromDocimium(scehisar,Turkey), ZPE

54, 1984a,s.174.
256
Fant.J.C, 1984a, s.176,No:4.

127

Fakat baz yazarlar tarafndan257 bracchiumlarn locusun bir alt bileeni olduu
eklinde bir gr ileri srlmtr. Bir an iin locus numarasnn sadece tan
karld yeri tanmlayan corafi (yerel) bir unsur olduu kabul edilse bile
Dokimeiondaolduugibidrtsaysylasnrlkalan,drtadetbracchiumnaslolur
dayzlerleifadeedilenlocussaylarnnaltblmeklindeyorumlanabilir?Byle
biryargnnmantklbirekildedeerlendirilmesineolanakyoktur.
Ocaklarn,bracchiumlaraayrlmasyalnzDokimeionahasbirzellikolmayp,bu
uygulamann genelde tm imparatorluk ocaklarnda yer ald grlyor.258
Dokimeion ocanda, ayn caesura ve officina ekiplerinin bir retim yl iinde iki
veya daha fazla bracchiumda alm olduklar dikkate alnacak olursa,
bracchiumlarnbirbirlerindenuzakkonumdaolmadklarsylenebilir.

Tablo11

retim

Locus Bracchium

Caesura

Officina

YaztNo

159

18

Alex(andri) Andae

86

159

17

Alex(andri) Andae

87

159

374

Alex(andri) Andae

88

Tarihi

rnein,Tablo11decaesuraAlax(andri)veofficinaAndaeekibinin159retimyl
iinde2,3ve4numaralbracchiumlar daalmolduklargrlyor.Tablo11in
incelenmesihalindeulalacaksonularuekildesralanabilir:

1 Locus numaralarnn ocakta belirli bir yeri deil, ocan belirli bir yerinde
almakta olan ekipleri tanmlad ta ana kayadan skldkten sonra da
ta tanmlayan bir kimlik karakteristii fonksiyonu stlendii yolundaki
gr burada bir kere daha kantlanmtr: eer locus numaralar belirli bir
yeri tanmlyor olsayd, ardk 17 ve 18 locus numaralaryla tanmlanan
257

Hirschfeld.O,1905,s.163,n.4.Dubois.Ch,1907,XIVMonna.D,vePensabene.P,1977,s.
54Dolci,E., CarraraCaveAntiche.MaterialiArcheologici.Relazionedelecampagnadi
rilevamentodeibeniculturalietc.,Carrara,s.36BruzzaL.,1870,s.111
258
Rder,J,1971,s.27lvd.

128

talara ait skmsahalarnn birbirlerine bitiik durumda olmalar gerekirdi.

Halbuki 17 locus numaral blok ocan 4 numaral retim blgesinden
(bracchium)

retilirken,

18

locus

numaral

blok

ise

ocan

III..bracchiumunda retilmitir. Bracchiumlarn birbirinden ok uzak

mesafelerde bulunmad yaklak 200300 metre gibi yry mesafesi
iinde bulunduu varsaylsa bile budurumda,szkonusu ikitan yan yana
olmalarndanszedilemeyeceinepheyoktur.
2 Caesura Alexandri, officina Andae ekibi ayn bir retim ylnda ayr

bracchiumda alm olduklarna gre, caesura ve officina ekiplerinin

ocan sadece kendilerine ayrlan snrl bir blgesinde deil, ocan
btnndegrevalmolduklaranlalyor.
3 Locusnumaralamasisteminin,taretimindekizamanlamaygstermesinden
hareketle 17 ve 18 locus sayl talarn birbirini takiben hatta ayn zamanda
ele alnarak retilmi olduklar sylenebilir. Ayn sre iinde, ayn ekip
tarafndan retilen talarn, birbirlerine yakn olmas beklenirken bunlarn
ocanayrikibracchiumndayeraldgrlyor.Bylecebracchiumlarn
birbirlerinden rahat bir yry mesafesi uzaklkta yer alm olduklar bir
keredahakesinlikkazanmaktadr.
4 Ocakta her bir bracchium iin ayr bir locus numaralama sisteminin
bulunmad, locus saylarnn drt bracchiumu da kapsayacak tarzda
uyguland ve bu locus numarasnn bu numaray alan tan skartaya
karlmasveyaRomayagnderilmesigibiherhangibirnedenletanocakla
ilikisinin kesilmesi halinde bile, bu taa ait locus numarasnn ayn retim
yl iinde ikinci kez kullanlmayaca gz nne alnarak, talarn retim
zamanlarn belirlemek mmkn olacaktr. Ancak Beyaz Dokimeion
bloklaryla, bu bloklardan retilen stel, lahit ve eitli mimari elemanlar
zerindehiyaztbulunmamasnedeniyleburnlereaitlocusnumaralarda
sz konusu olmayacandan, bunlarn retim dnemleriyle ilgili bir tespit
yaplamayacaktr. Pavonazetto bloklarnda yer alan en fazla locus
numaralarnn 1800 civarnda olduu dikkate alnarak yllk pavonazetto
retim miktarnn yaklak 2000 para olduu sylenebilir. Sz konusu bu
retiminyliindehomojenbirdalmgsterdiikabuledilecekolursa17ve

129

18locusnumaral87ve86numaralbloklarn159ylnnhemenbalarnda,
374 locus numaral 88 numaral bloun ise ayn yln yaklak ikinci ay
iinderetilmiolmasgerekir.259

Dokimeionda sz konusu drt ana iletme sahasnn ocak iindeki yerlerinin

saptanabilmesi iin ncelikle bloklarn ocakta bulunduklar yerlerden yararlanmak
akla gelebilir. Bylece belli bir bracchium numarasn tayan yaztlarn, ocan en
fazla hangi blgesinde yer aldn belirlemek suretiyle bracchiumlarn ocak
iindekikonumlaryaklakolarakbelirlenmiolacaktr.Ancakocanaradangeen
uzunzamaniindeeitliiletmeteknikleriyleiletildiigznnealnacakolursa,

bracchiumsahalarnnbuyollasalklbiimdesaptanamayacasylenebilir.
Zira farkl iletme metotlarna bal olarak, atk ta alanlarnn deimesi bu
sahalarn zaman zaman temizlenmesi, talarn yeniden deerlendirilip kullanlm
olmalar gibi eitli nedenlerle, talarn orijinal yerleri byk olaslkla deiime
uram olabilir. Nitekim drt ayr bracchium numaralarn tayan eitli talarn
ayn bir saha iinde bir arada bulunmu olmas da, byle bir yaklamla tutarl bir
sonuca ulalamayacan gstermektedir. Bu nedenle bracchium sahalarnn
belirlenmesinde, retim faaliyetlerinin (dolaysyla retim miktarlarnn) zaman
iindegrecelibyklklerindemeydanagelendeiimleringzlenmesidahatutarl
sonularverebilecektir.Tablo12buamaladzenlenmitir.

259

rnein15bnumaralyazttalocusnumaras1459ve16cnumaralyazttalocusnumaras1761dir
.(bkn.s.198DokimeionYaztlar)

130

Tablo12260
Tarihler

BracchiumI

BrachiumII

9099

BracchiumIII

BrachiumIV

4
1

100109

110119

120129

130139

11

15

10

13

140149

150159
160169
170179
180189
190199
200209

210219

220229

230239
Tarihlenmemi

Toplam

24

58

86

%14,0

%33.9%49,8

%2,3

172

% 100

Tablo 12de 150 yllk bir dnem iinde retilmi olan 172 adet bloun, drt ayr

bracchium arasndaki dalm verilmitir. Bu tabloda, nemli zellik olduu

grlyor:
1 letme faaliyetlerindeki younluk, dolaysyla, retim miktarlarnn
byklbtndnemlerdesoldansaayaniInumaral bracchiumdanIV
numaral bracchiuma doru gidildike art gstermektedir. Bu durumda
ocak faaliyetlerinin bracchium numarasnn bymesine paralel olarak bir
artgsterdiisylenebilir.ylekihemenherdnemdeIV.bracchiumdaki
retimyounluuII.veIII.bracchiumlarakyasladahafazlaolmutur.
2 180189yllarnaaithibirverieldeedilememitir.

260

Fant.J.C,1989a,s.21.Tablo3

131

3 90139 yllar arasnda I numaral bracchiumun tamamen atl durumda

olduu ve bu bracchiumun bu dnemde nemli bir arla sahip olmad
anlalyor. Nitekim tabloda gz nne alnan 150 yllk dnem iinde
greceliarl%2.3oranndakalmtr.

Tablodaki sralamaya gre saa doru gidildike bracchiumlarn retimdeki

paylarnn artmasn, retim faaliyetlerinin gelime yn eklinde tanmlamak da
mmkndr. Bylece, bracchium Iden, bracchium IVe doru kaynaklarn
tkenmesine paralel olarak bir gei olduu sylenebilir. Bu durumda eski ocak
sahalar tamamen atl durumda kalmasa bile zamanla retim faaliyetlerinin yeni
blgelere, yeni bracchiumlara doru kaym olduuna phe yoktur. Buradan
hareketle I numaral bracchiumun ocaktaki en eski tarihli blgeyi temsil ettii
rahatlklasylenebilir.

BudurumdaBacakaledeiletmefaaliyetibatucundanbaladnagre,Inumaral

bracchium sahas ocan bat yakasnda yer alm olmaldr. Her ne kadar 200l
yllardan sonra bu sahadaki retim faaliyetinde yeni bir kprdanma olduu
grlyorsada,budurumunretimdekiyetersizliknedeniyleocakolanaklarnneski
ocak alanlarn da kapsayacak ekilde sonuna kadar zorlanm olmasndan
kaynakland sylenebilir. Yani retim faaliyetlerinin batdou ynndeki
gelimesindeherhangibirdeiiklikolmamtr.Bunagre,kronolojiksraitibariyle,

bracchium Iden sonra ele alnd anlalan bracchium IInin de ayn bracchium I
gibiocan bat yakasnda yeralmolmasgerekir.Szkonusu bu ikiretimalan
bykolaslklaocakgiriyolununikiyakasnda,Inumaralbracchiumdahabatda,
giri blgesinde, II numaral bracchium ise tepeye yakn bir blgede yer alm
olmaldr. Ancak gz nne alnan 150 yllk faaliyet dnemi iinde tm retim
kapasitesinin yaklak % 84ne sahip olan III ve IV numaral bracchiumlarn
yerlerihakkndakesinbiryargyavarmakbugniinmmkndeildir.leridedaha
ok verinin elde edilmesi halinde bu konunun da aydnla kavuacana phe
yoktur. Bununla beraber retim faaliyetlerinin batdou ynndeki gelimesine
bakarak sz konusu bu ikibracchiumun ocan gney dou duvar civarndaki bir
blgede yeralmolduu sylenebilir. Ayrca180190 yllararasndakion ylaait

132

hibir rnek elde edilmemi olmasnn da, iletme faaliyetlerinin ve temizlik

almalarnn doal bir sonucu olduu eklinde deerlendirilebileceini
dnyorum.

YaztlardaTarihUnsuru

Tarihheryazttipindedeyeralanbirunsurdur.retimfaaliyetlerininynetimive
kontrolnn salamas bakmndan son derece nemli bir fonksiyonu vardr. Buna
ramen yaztlarda dzenli bir ekilde kullanlm olduu sylenemez. Kimi
yaztlarda hi tarih bulunmazken bazlarnda, II.tip yaztlarda olduu gibi ayn bir
blok zerinde bir veya daha fazla sayda tarih yer alm olabilir. Tarih eleman bir
yazttipinibelirleyenbirunsurdeildir.Yaztlardadaimakodlanmekildeyer
almolup,kodlama(konslad+konsllkdnemi)verilmeksuretiyleyaplmtr.
I.tip yaztlarda tek bir metin ve tek bir tarih varken II.tip yaztlarda bir dzineye
yakn metin ve drde varan sayda tarih bulunmaktadr. II.yazt tipinin en youn
olarakkullanld,yaniikinciyazttipiilekarakterizeedilenretimrejimininocakta
hakim olduu 92136 dnemindeki retim younluunun yllar itibariyle deiimi
Tablo13degrafikolarakverilmitir.

Tablo13
retilenBlokSays
25
20
15
retilenBlokSays
10
5

13
6

12
5

11
9

11
5

11
1

10
9

10
7

10
3

96

93

Ta
rih

133

Tablodanretimdenisbetenhomojenbirdalmsergilendiigrlyor.Enazndan
gznne alnan yaklak krk yllk sre iinde ocak faaliyetlerinde bir duraksama
olmamtr. zellikle 95100 yllar arasndaki be yllk dnemde Dokimeionda
II.tip yazta hi rastlanmam olmasna ramen Ostiada zerlerinde 96 ve 99
yllarnatarihlenenI.tipyaztbulunanikiblokbulunmasnedeniylesondereceilgin
birdurumortayakmtr.II.yazttipiylekarakterizeedilenretimbiiminde,yeni
taretimiyanndazellikleeskiyllardaretilipherhangibirnedenlekullanlmad
iin birkenaraatlmolantalarn yenidendeerlendirilmesiamacyla eskidkm
sahalarnn temizlenerek buralardaki atk malzemelerden yararlanma yoluna
gidildiinden, yukarda sz konusu olan talarn da bu ekilde yeniden ele alnarak
Romayagnderilmiolduusylenebilir.

Bir blok zerinde yer alan metinler iindeki en kk tarihin tan retim yln
belirttiine phe yoktur. Ancak dier tarihlerin ne trl bir gelimeyi gsterdiini
sylemek her zaman kolay deildir Bu tarihler ocak ta varlnn yeniden tespiti
amacyla yaplan bir envanter saymn gsterebilecei gibi tan bir sre iin
beklemeye braklmas veya tan ileride yeniden ele alnp ilenmesi gibi eitli
retimkararlarnnalndtarihleridegsteriyorolabilir.Ancak,buformlasyonlar
iinde bir tarih ile bunu takip eden bir saysal byklkten oluan metnin envanter
tarihi ve envanter numarasn gsterdiini kabul eden grn kesinlik kazand
sylenebilir. Burada, akla kavuturulmas gereken bir dier konu da orijinal
metninbelirlenmesidir.II.tipyaztlardayeralanoklumetinleriindeorijinalmetin,
yani taa ilk yazlan metin nasl belirlenecektir ? Ayn bir bloa ait olmamakla
birlikte belirli bir seri retim iinde yer aldklar anlalan ve hepsi de 92 ylna
tarihlenenaadaki metinler iindeenkksaym numaral metninorijinal metni
vebykolaslklailkretilentagsterdiisylenebilir.261
YaztNo1262:

C(aesare)XVIcos

92

ii

261
262

Fant.J.C,1989a,s.77.
ibid,s.77.No:1(bkn.s.198DokimeionYaztlar)

134

YaztNo:2263

C(aesare)xvicos

92

iii
YaztNo:3264

C(aesare)xvi< cos>

92

iiii
13 numaral yaztta ise durum benzer bir yaklamla daha kolay ekilde
aklanabilecektir:
Yazt13265

b)Coll(ega)coslxxix

93

c)Pal(ma)iicos

109

d)Trai(anao)n(ostro)IIIcos

100

xcviii
Burada en kk tarihli metnin bloa yazlan ilk metin olduuna phe yoktur.
Ancaktarihformlasyonuilebelirlenmiolan93ylnn,tanretimtarihimiyoksa
ocakta 93 ylnda yaplan bir envanter saym tarihi mi olduu belli deildir. Bu iki
olaslk yukardaki aklamalar nda u ekilde deerlendirilebilir eer ta 93
ylndaanakayadan sklpretilmise budurumda79saystanlocus veya seri
numaras olarak onun kimliini belirleyecektir. Ancak daha nce deinildii gibi
(tarih+say)formlasyonununbykolaslklabirenvantersaymngsterdiigz
nne alnacak olursa sz konusu tan 93 ylndan nceki bir tarihte retilmi
olmasna ramen o gnk deerlendirme erevesinde tan zerine herhangi bir
bilgi ilemeyi gerektirmeyecek derece nemsiz kabul edilerek bir kenara atld,
ancakdahasonra93ylndatekrarelealnmolduusylenebilir.Bunedenletan
retim tarihi belli deildir. Ancak daha sonra, birincisi 93 ylnda, ikincisi de 100
ylndaolmakzeretanikidefaeldengeirilerekyenidendeerlendirilmiolduu
vebunedenle,LXXIX= 79,saysnnbirlocusnumarasdeil,birenvanternumaras
olduuilerisrlebilir.
263

Fant.J.C,1989a,s.77.No:2(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
ibid,s.77.No:3(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
265
ibid,s.8889,No:16(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
264

135

Yukardaki iki rnekte olduu gibi yaztlarda genel yazm kurallar olarak kabul
edilen ekillerin dna klmas halinde yaztn kendine zg artlar iinde
deerlendirilip zmlenmesinden baka izlenecek standart bir yol yoktur. Ancak
byle bir zmlemede elde yeteri kadar rnein bulunmamas halinde rahatlkla
hatal yorumlar yaplabilir. rnein 14 numaral yazt bu anlamda dikkatle
deerlendirilmelidir.
YaztNo14266

a)

dccclxxb(racchio)iiii

b)

Trai(ano)n(ostro)iiicos

100

xcvi
c)

RMA

d)

Coll(ega)cosclxxv

93

b(racchio)iii
e)

clxix

f)

CHR xcvi

g)

Pal(ma)iicos

h)

dccclxix

VFRVer(iliano)cos

109

115

Zira 14 numaral yazt her biri kendi iinde tutarl nedenlere dayanan yorumlarla
birbirinden ok farkl sonulara ulalabileceini gsteren son derece ilgin bir
rnektir:
1.Deerlendirme: (a)da bracchiumun nnde yer alan 869 says Dokimeion
yaztlarnda (locus numaras+ bracchium numaras) eklindeki yerleik yazm
biimine uygun olarak, tan locus numaras olmaldr. (a) locus ve bracchium
numaralarnnverildiiblmolduunagretanbracchiumnumarasnnda4(iiii)
olmasgerekir.teyandanaynbirblokzerindefarklikibracchiumnumarasyer
alamayacanagre,(d)dekibracchiumnumaras3(iii)yanlyazlmolmaldr.

266

Fant.J.C,1989a,s.9091.No:17(bkn., s.198DokimeionYaztlar)

136

2. Deerlendirme: Dokimeion yaztlarnda locus ve bracchium numaralarndan

oluanformlasyongeneldetanretimisrasndailendiinden(a)dakimetnintaa
ilk ilenen metin olmas gerekir. Bu durumda tan locus nmaras 869 (dccclxx),

bracchium numaras 4dr. Ancak tan retim tarihi belli deildir. 93 ylnda
yaplan envanter saymnda 175 numarayla belirlendiine gre, en ge 93 ylnda
veya bykolaslkladahanceki birtarihteretilmiolmaldr. Bu nedenle(d)de
yer alan bracchium numaras retimle ilgili olmayp, saym esnasnda tan
bulunduu yeri belirlemek amacyla yazlm olmaldr. Bu durumda, yazlm
amalar farkl olan bu iki bracchium numaras arasnda bir eliki olmad
sylenebilir.Yanitanretildiiyerigsterenbracchiumiiiiile,93ylndayaplan
envanter saym srasnda tan konumunu belirten bracchium iii numaralarnn her
ikisidedoruolup,herhangibirhatalyazlmszkonusudeildir.

3. Deerlendirme: dcclxix b(racchio) iiii eklindeki formlasyon Dokimeion

yaztlarnda locusbracchium unsurlarnn karakteristik yazm biimi olmas
nedeniyle tan locus numaras 869 (dccclxx) ve bracchium numaras da 4 (iiii)
olmaldr. Bracchium karakteristii yaztta bir kez de (d) satr iinde yer alm
olmasnaramenburadakisaysaldeeri4deil,3dr.Bracchiumocanbelirlibir
retim blgesini gsterdiine gre ayn bir blok zerinde farkl iki bracchium
numarasolmasnaimkanyoktur.Dolaysylaburada,bracchiumunocanbelirlibir
retimblgesinigsterdiieklindekianlayreddedilmediisrece,birtanayriki
blgeden retilmi olmas gibi mantken kabul edilemeyecek bir durumla
karlalacaktr. Sz konusu bracchium numaralarndan biri yanllkla yazlm
olmaldr.
4. Deerlendirme:(a)da verilen formlasyon genellikle bracchium iiide retilen
talardayeraldndan,szkonusuiki bracchiumnumarasndanilki,yani bracchium

iiiihatalyazlmolup,ta(d)debelirtildiigibi3numaralbracchiumdaretilmi
olmaldr. (b)de 100 ylnda yaplan bir envanter saymnda bloun 96 envanter
numarasylatanmlanmolduugrlyor.96says(f)deCHR rumuzundansonra
bir kere daha tekrarlanmtr. Bylece sz konusu bu tan CHR rumuzuyla
tanmlanankiiyeaitolan96nctaolduunuanlalyor.Blokilkdefa93ylndaki

137

envanter saymnda (d)de 175 numarayla belirlendiine gre, blok 93 ylnda veya
byk olaslkla daha nceki bir tarihte CHR rumuzuyla tanmlanan, Chr(esimus),

Chr(estus), Chr(yseros) adndaki ahsn sorumluluunda retilmi olmaldr. Bu

durumdaCHR(.)ninDokimeionocandaimparatorlukidaresiadnaretimyapan
birmteahhitveyabykolaslklabirimparatorlukgrevlisiolduusylenebilir.

5. Deerlendirme: Blok iki ayr yerde retilmi olamayacana gre her iki

bracchiumnumarasnnda,bracchiumtanmnauygunolaraktanretimblgesini
gstermesineimkanyoktur.(a)daverilen bracchiumnumarastanretildiisahay
gstermektedir.Ancak(d)deelealnanbracchiumunenvantersaymkarakteristii
kapsamnda yer alp almad ayn kesinlikle sylenemez. Bunu belirlemek iin
aadakisavlarndikkatealnmas gerekecektir.
5.1. Bracchiumunstandarttanmdndakullanlmolmasiinbirnedenyoktur.
5.2.II.tipyaztlardahangielemannhangimetneaitolduunubelirlemeyeyarayacak
genelbirkuralnbulunmamasnedeniyle,(d)deki bracchiumnumarasnnbu
metneaitolduusylenemez.
5.3. Genellikle envanter saymlarnda, taa bir saym numaras vermenin
tesinde,tan bulunduu sahann tanmlanmas eklinde bir uygulama yer
almadndan (d)deki bracchium karakteristiinin envanter saymna ait bir
unsurolarakkabuledilememesigerekir.

Sonu olarak 5.3 de belirlenen yaklamn en tutarl deerlendirme olduu ileri

srlebilir.

R(ecentisum)

OrtasndayataybirizgibulunanRharfininamforalarzerindekibirnotasyondan
esinlenmiolduutahminediliyor.Metinlerdegenellikledierharflerenazarandaha
byk boyutta ve ou kez dier harflerden ayr bir konumda ilk bakta dikkati
ekecek tarzda yazlmtr. R.Almeidann267 R notasyonunu r(ecensitum) eklinde
yorumlamasndan nce Rnin R(ecognitum) anlamna geldii yolundaki grn
267

Rodriquez,A., IlmonteTestaccio,Rome,1984,s.235vd.

138

genel bir kabul grd anlalyor.268 Daha sonra R r(eprobatum) eklinde

yorumlanyor.269
DrewBear, balangta Rnin r(eprrobatum) anlam tad eklindeki grn
sonradan terk etmesine ramen R iin kabul olduka g yeni bir yorum
getirmitir.270 Bu yeni hipotezle RMA notasyonunun R(atio) M(armorum) yerine
kullanld ve R notasyonunun r(atio) szcnn ksaltlm formu olduu kabul
edilerek R notasyonu ile RMA notasyonunun ayn anlama geldii ve ayn amala
kullanldilerisrlmtr.HattabukonudadahailerigiderekVFRnotasyonuile
R ve RMA notasyonlarnn yanyana kullanlmam olmalarndan hareketle, sz
konusu bu notasyonun ayn anlama geldii iddia edilmitir. Bugn elimizde bu
gr deerlendirmeye yeterli veri bulunmadndan konu hakknda olumlu veya
olumsuz bir yargda bulunmaya olanak yoktur. Burada sadece sz konusu bu
notasyonunbazilginkullanmbiimleriolduusylenebilir.Nitekim VFRyalnzca
114 ve 115 yllarnda kullanlm olmasna ramen, RMA notasyonu 109 ylna
younlam, R rumuzu ise uzun srelere yaylan bir dalm gstermitir. Tablo
14de R rumuzunun yer ald yaztlarn yllar itibariyle younluk dalm
verilmitir.

Rningeneldeayn bir satr iinde VFRveRMAnotasyonlarndan herhangi biriyle

kullanlmam olmasna ramen bu notasyonlardan biriyle ayn bir yazt btnl
iindeyeralmtr.Buuygulamannuzunsrelerikapsayanbirdalmgsterdiive
sadece Dokimeionda deil, hemen btn imparatorluk ocaklarnda ayn ekilde
kullanlm olduu tahmin ediliyor. Sonu olarak RMA ve VFR notasyonlarnn R
rumuzununr(ecensitum)anlamndanfarklbiranlamdakullanlmolduklarvesz
konusu bu notasyonlarn ratio marmoruma ait olan btn talarda yer almayp,
zamanzamankullanldklargznnealnacakolursa,RMAveVFRnin Rileifade
edilemeyen baz durumlar belirtmek amacyla kullanlm olduklar sylenebilir.

268

Hirschfeld.O,1905,s.163.no.4Monna.D,vePensabene.P,1977,s.56DuboisCh.,1908,s.85
DrewBear.T.,veEck,W.,KeiserMilitrundSteinbruchinschriftenausPhrygien. Chiron 6,
1976,s.314vd.
270
Christol.M.,veDrewBear.T,1986,s.7480.
269

139

rnein R rumuzu ile bir bloun kabul edildii ifade edilirken, bu kabul kararnn
kapsamveartlarbelirtilmideildir.

Tablo14

Tarih

rneksays YaztNo

115

32

116

12

119

4344

125

46

160

90

161

9293

175

96

177

9899

178

102

okluTarihli

58131517192126

Halbuki, mermer retiminde talar iyikt kabul edilebilirkabul edilemez

eklinde kesin bir ayrmla ele alnmamtr. Ta retiminde harcanan emein
bykl gz nne alnarak her bir paradan azami ekilde yararlanma yoluna
gidildiine phe yoktur. Bu durumda RMA ve VFR notasyonlar ile R ile ifade
edilemeyen baz neriler belirtilmi olmaldr. Dier yandan R, RMA ve VFR
rumuzlaryla bir saysal byklkten oluan yazlm biiminin de yaygn bir
uygulama olduu grlyor. Bu formlasyonlarda yer alan saysal bykln
mahiyetikesinolarakbellideilsede,R,RMAveyaVFRrumuzlararasndamutlaka
birbalantolmasgerektiidnlerek,busaynnadgeenrumuzlarlabelirtilen
ilemin uyguland kanc blok olduunu gsteren bir byklk olduu
sylenebilir. Nitekim 32 numaral yaztn byle bir yaklamla dzenlenmi olduu
anlalyor:

140

YaztNo:32271
a)

dcccxxvii R

b)

R Vercos

c)

clxiix

eklindeolup,bununalm
a)

dcccxxvii R(ecensitum)

b)

R(ecensitum)Verg(iliusilianusinius)

c)

clxiix

eklindedir. 114 ve 115 yllarnda yer alan yaztlarda Verg(inius) ve Vop(iscus)

isimlerinin nnde genelikle VFR notasyonu yer alrken, bu yaztta VFR yerine R
notasyonu kullanlmtr.Buradan taa uygulanacak olan ilemin VFR rumuzuyla
tanmlananilemdeil, R notasyonuiletanmlananilemolduuanlalyor.Rnin
anlamndan hareketle bu bloun kabul edilebilir vasftaki 827. para olduu
sylenebilir.

RMA

RMA notasyonunun yaztlarda yllara gre kullanm younluu Tablo 15 de

verilmitir.

Tablo15
Tarih

KullanmYounluu

YaztNumaras

Tarihsiz

21

7101314151719202227

100

272

105

273

109

16

45111821232425262833

RMAnn 10 ve 27 numaral yaztlarda olduu gibi birok yaztta CHR(estus)

ANT(oninus) gibi imza benzeri harf kmeleriyle birlikte yer ald grlyor. Bu
rumuzbazendahadeiikbirformda,MAReklindeyazlmtr.15ve17numaral
yaztlarda bu yazm biimi yer almtr. RMAnn anlam ve fonksiyonu henz
271

Fant.J.C,1989a,s.105.No:39(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
Fant.J.C,1989a,s.5355.
273
ibid,s.5355.
272

141

anlalm deildir. Teosta bulunan baz yaztlarda batakiR olmakszn yaln MA

formunda yazlmas, MAnnbamsz bir terim olduu izlenimini uyandrmaktadr.
Bu durumda MAnn RMAya bal kalmakszn, ondan ayr bir anlam olmaldr.
Ancak bir mermer blok zerine mermer yazmak anlaml olamyacandan,

MAnn,marmor ,dndabaka biranlamolmasgerekir.274 BudurumdaRMAnn

RveMA gibiikiparadanmeydanagelenbirrumuzolduusylenebilir.
RMA, bir probator kararnn belirtmek zere R(eprobatio) MA(rmorum) veya
R(eprobatum) MA(rmorum)gibi bir anlama da geliyor olabilir. Ancak daha nce
deinildiigibitalarnsonkontrolndeiyikt,kabuledilebilirkabuledilemez
eklinde kesin bir ayrm yaplmadndan, talardan azami ekilde yararlanmak
amacyla talarn snflandrlp, derecelendirildii ve taa uygulanacak ilemlerin
belirlendii gz nne alnacak olursa RMA

ok daha farkl bir biimde

yorumlanabilecektir: rneinDaha sonra tekrar ele alnp, deerlendirilmek

amacyla depolanacaktr anlamndar(eponendum) ma(rmorum) tala ilgili olarak

herhangi bir deerlendirme yaplmadn belirlemek amacyla r(etinendum)

ma(rmorum) anlamnda kullanlm olabilir. Kanaatimce, ileriye dnk olarak tan

hangi srelerden geeceini gstermesi bakmndan bu yaklamn RMAnn
amacnaenuygunyorumolduusylenebilir.
Ancak son zamanlarda yaplan aratrma ve deerlendirmeler sonucunda275 RMA
notasyonunun tan probator tarafndan reddedilmi olduunu gsteren bir iaret
olduu yolundaki gr arlk kazanmtr. Nitekim, RMA notasyonunun sadece
ocakiindeveyayaknevresindekitalardayeralmas,fakatRomayaihraedilen
talarda,

(Trajan

Liman

ve

Kanalda),

bulunmamas

da

bu

kany

kuvvetlendirmektedir.

Buna karlk ocaklarda atl durumda kalan talarn sadece RMA rumuzu ile ie

yaramaz eklinde nitelendirilerek, bir kenara ayrlanlardan ibaret olmad

grlyor:BudurumdazerlerindeskartayaayrldklarngsterenRMAnotasyonu
bulunmamasna ramen, skartaya ayrlm olan bloklarn varln aklamak
274
275

Fant.J.C,1989a,s.23.
ibid,s.175176.

142

gleecektir.Herhangibirblounocaktaatldurumdakalmolmasnyalnzkalite
yetersizlii ile aklamaya imkn olmadndan, RMAnn kesin olmayan bir tr
reddetmeiaretiolabileceisonucunaulalacaktr.

Buradaszkonusuolanreddetmenintanskartayakartlmasanlamnagelmedii
rahatlkla sylenebilir. Nitekim, kesin olarak skartaya ayrlan bir tan bir kenara
atlarak, bir daha hi ele alnmamas gerekirken RMA notasyonu ile reddedilmi
olduu varsaylan talarn tekrar tekrar ele alnm olduu grlyor. Eer RMA
rumuzuyla talar kesin olarak ie yaramaz olarak kabul edilmi olsayd, tan
zerinde skartaya karlma tarihinden sonraki bir tarihe ait yeni bir kontrol
iaretinin bulunmamas gerekirdi. Halbuki Tablo 16da grlecei gibi, bloklarn

RMA rumuzunun ilendii tarihten sonraki bir tarihte ele alnarak yeniden
deerlendirmeyetabitutulmuolduugrlyor.

Tablo16
YaztNo

RMATarihi

lemTrveTarihi

RM[A] Pal(ma)iicos.109

VFRVerg(iliano)cos.115

RMAPal(ma) iicos.109

VFRVerg(iliano)cos.115

11

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVerg(iliano)cosdcclxiii115

18

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVop(isco)cosccxl114

21

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVerg(iliano)cosdcccix.115

23

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVop(isco)cosclxiv114

25

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVerg(iliano)cosdcclx..115

26

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVerg(iliano)cosdcclx..115

33

RMAPal(ma)iicos.109

VFRVop(isco)cos..114

Ancak talar netice itibariyle Romaya gnderilmeyip, ocakta kaldklarna gre,

bylebirgelimenindebazsebepleriolmaldr:
a Aslnda ta zerinde RMA notasyonu yazlm olmasna ramen anma ve
tahribatnedeniylebunotasyonsilinmiolabilir,
b Ocakta aratrma yapan kii RMA notasyonunun bulunduu yzeye
ulaamamolabilir.
c Aadaverilenikirnekteolduugibitasonkontrolnoktasnagelmeden
nce tan ana kayadan sklmesi veya atlyelerde ilenmesi safhalarndan

143

herhangibirinde,aadaverilen1ve2numaralrneklerdengrleceigibi
kalite yetersizlii veya ileme hatas nedeniyle bizzat caesura veya officina
tarafndanskartayakarlmolabilir.
rnek1(Bacakale/Pavonazetto)276

iicos
Locoix(bracchio)
Butan bracchionumarasyazlmadannceskartayaayrlmolduuanlalyor.
rnek2(Bacakale/Pavonazetto)277

HAOR
LVII
kincisatrdakisaylocusnumarasveyaserinumarasolabilir.Birincisatrdahiharf
grubununneyiifadeettiibellideidir.

d Ostia Mzesinde yer alan 367463674836759 ve 36764 envanter numaral

bloklardaolduugibi,yazttaexr(atione)mteahhitadnnbelirtilmiolmas
durumundaveyarnek3degrleceigibi,ocakmhendisi,caesura ,adnn
belirtilmiolmashalindeyazttaRMAnotasyonunayerverilmemitir.
rnek3(Bacakale/Pavonazetto)

QuantilloetPriscocos278
Exoff(icina)AeCaesur(a)Alex(andri)
locociib(racchio)ter(tio)
locusnumarasolan102,blounkimliknumarasolup,enazbirylsreylevarln
koruyarak,birbakatatakullanlmayacaktr.

276

Fant.J.C,1984a,s.171. No:2
ibid,s.177.No:5
278
ibid,s.173.No:1PlautiusQuintillusveM.StatiusPriscuskonsllktarihi159ylna
tarihlenmektedir.Degrassi, A., IFasticonsolaridelimperoromano ,Rome,1952, s.45.
277

144

e Ocakta seri retim yaplmas halinde retim hacminin talep miktarnn

stne kmas durumunda, atk malzeme daha sonra kullanlmak zere
depolanmolabilir.
f Zevkvemodadameydanagelendeiimlernedeniylebirksmmalzemeelde
kalmtr.
g Sipariin iptal edilmesi ve rnn satlamam olmas sonucu yeni bir
deerlendirme olana bulunmamas nedeniyle ta atk rn olarak ayrlm
olabilir.

VFR
Bir kontrol iareti olarak VFRnin de RMA rumuzunda olduu gibi Romaya
gnderilenbloklardabulunmamasVFRninnemivefonksiyonuhakkndagenelbir
fikir vermekle beraber buradan hareketle ne tr bir ilevinin olduunu sylemeye
olanakyoktur.SadeceVFRnindeRMAgibibelirlibirkontrolbiiminikarakterize
ettiiveyaenvanterleilgilibazbilgilerierdiisylenebilir.

VFRnin yaztlarda kullanl biimiyle ilgili olarak baz genel kurallar olduu
grlyor. VFR sadece 114 ve 115 yllar iinde ve iki tanesi hari tm yaztlarda
tarihformlasyonunuoluturankonsladvekonsllkdneminibelirtenblmn
nnde yer alrken tarih formlasyonunda da sadece Verg(inius) ve Vop(iscus)
adnda iki konsln adna yer verilmitir. Bu formlasyon tarihi takip eden bir
sayylatamamlanmtr.Busaygeneldebirenvantersaymnumarasolup,tarihde
envanterin saym yln belirlemektedir. Bu durumda VFRnin oluturduu metin
blmVFRTarih FormlasyonuSaysal Byklk eklinde formle edilebilir.
Aada verilenrnekteszkonusu budetaylar akagrlmektedir.Tanretim
tarihiiseayrcaverilmitir.

rnek4
a) C(aesare)279 XIcos
b) VFRVerg(inio)cos

115

c) CCXX
279

Fant.J.C, 1984a, s.178.No:7Degrassi.A,1952,s.27.

145

d) RMA
e) CII(olabilir)
f) A()
Bu yazt280 Rderin 1969 ylnda scehisarda yapt incelemeler srasnda elde
edilmiikiyazttanbirisidir.

(a)

Dokimeion epigrafisinde C C(aesare) szc yerine

kullanlmtr.

(b)

Burada g harfi yazlmam olmakla beraber, ismin VFRden

sonragelenikikonsladndan Verg(inio)olmasgerekir.

(c)

ccxxsayseerVFRkonsladsayeklindekiformlasyonun
bir eleman olarak kabul edilecek olursa 115 ylnda yaplan
saymda

taa

verilen

envanter

numaras

eklinde

deerlendirilecektir. Sz konusu envanter saymndan, bamsz

bir eleman olarak deerlendirilmesi halinde ise, bu saynn taa
verilen birkimliknumarasvasfnkazanacasylenebilir.
(d)

RMA,

VFR

ile

birlikte

kullanldnda

tan

ileride

deerlendirilmekzeredepolanmas veyatandeiik bir ileme

tabi tutulmas gibi bir uygulamay belirttii varsaylsa bile, taa
uygulanmas istenen ilem konusunda kesin bir yargya varmaya
olanakyoktur.
(e)

Saysalbyklk.

(f)Yaztnbublmnnanmolmasnedeniyle,salklbirekilde
okunamamtr.ANTgibibirkiiadngsterenbirrumuzunilk
harfiolabilir 281

eitlisimKsaltmalarveyamzalar

Dokimeion ve Teosta bulunan II. tip yaztlar iinde yer alan imparatorluk
grevlilerinin isimleri bir imza formu biiminde verildiinden ve bu imzalar
280
281

Rder.J, 1971,s.283.stanbulArkeolojiMzesiEnvanterNumaras:6
Fant.J.C,1984a,s.178180.

146

aklayan rnekler bulunmadndan imzalardan hareketle kiileri tanmlamak

mmkn deildir. Anadolu imparatorluk ocaklar iinde renkli mermer reten ve
ihraedenbellibalikiocaktanDokimeiondabugenelkuralndnakantekbir
rnekbulunmamasnakarn,sadeceTeosocandabylebiryaztarastlanmtr.Bu
yaztta yer alan HER imzasyla tanmlanan imparatorluk grevlisinin ak ad

HER()Caes(arisServus)tur.282
II.yzyln balarndan itibaren imparatorluk idaresinin iletmeci sfatyla retim
faaliyetlerinekatlmasyla, idareadna bu ileri yrtmeklegrevlieitlistatlerde
ok sayda grevli devreye girmi olmaldr. Bu kiilerin isimlerini bugn bilmeye
olanak yoksa da, imzalardan ve bunlarn yaztlarda yer al biimlerinden hareketle
yaptklar ilerin kapsam ve ierii hakknda baz sonulara ulalabilecei
anlalyor.Dahanceretildiihaldeognkullanlmaypeldekalmolantalarn
yenidengzdengeirilerekdeerlendirilmesiartan ihtiyackarlamakzereretim
faaliyetlerinin yenidenorganizeedilmesi veocakmal varln belirlemekamacyla
skskenvantersaymlarnnyaplmashep,buisimlerimehulkalmimzasahipleri
tarafndan gerekletirilmitir. Dokimeion ve Teosta en ok rastlanan imzalar
unlardr.

HE, HER imza formlasyonu Herennius, Herocleides, Hermeiscus, Hermais gibi

uzun bir isim listesini karakterize ediyor olabilir. Dolaysyla yukarda belirtildii
gibi istisnai bir rnek hari imzaisim tanmndan bahsetmek mmkn deildir.
zellikleHEveHERformlayonlarnnherikisideaynisimlerikarakterizeettiine
grekarklnlemekbakmndanszkonusuikiimzadasadecebirkiitarafndan
kullanlm olmaldr. Ancak byle bir belirirsizlik btn imzalar iin sz konusu
olabileceine gre her bir imza ve temsil ettii kii idare tarafndan belirlenmek
suretiyleHEveHER imzalarikiayrkiitarafndandakullanlmolabilir.

CHRCherestus,Chresimus
KEKeladus,Kerdus,Kephalus
IEHieroilebalayanisimler
ANT Antoninus
282

Fant.J.C,1989a,s.24.

147

CORCorinthus
eitli imza rumuzlaryla temsil etmeleri mmkn grnen ve en ok kullanlan
isimler yukarda verilmitir. COR formlasyonunun zellikle Teos ocanda en sk
rastlanan bir imza olduu grlyor. Bir yaztta yer alan Corinthi imza sahibinin
gerekismiolabilir.
letme organizasyonunda caesura officina sisteminin yerlemesinden nce,
II.yzyln balarnda Corinthus adnda bir mteahhidin uzun yllar Chemtou
ocandaalmolduuanlalyor.COR imzas yaztlardagenellikle yalnolarak
yer alm olup, bazen de RMA formlasyonu ile birlikte kullanlmtr.283 ANT
imzasisedeiikkalplariindeyeralmtr:Tekbana(YaztNo:27a)veyaRMA
ilebirlikte(YaztNo:10b)veyar(ecensitum)(YaztNo:13f)ilebirliktekullanlm
olduugrlyor.

mzalarnkullanlbiimlerinegrefarklanlamlartadnapheyoktur.Genelde
imzann, imzay tamamlayan herhangi bir formlasyon olmadan tek bana
bulunmas zerinde yer ald tan grlp, onaylandn belirtirken RMA
grubuylabirliktekullanlmashalindeisezerindetanreddedildiiveyabirkenara
ayrlp depolanaca anlam tamaktadr. R(ecensitum) ile birlikte kullanlmas ise
bir envanter saymnda olduu gibi kaytlara gemitir eklinde yorumlanmaldr.

COR imzasnn daha da ksaltlp kodlanm hali olan CR formlasyonunun RMA

rumuzuyla birlikte byk olaslkla bir probator olan Corinthusu belirttii tahmin
ediliyor.284
mzalargenellikleTarihmzaNumaraeklindeki birkalp iinde yeralmtr.Bu
formunTeosiintadanlamkonusundatambirgrbirliivardr:Szkonusu
bukalpiindeyeralanunsurlarsrasyla

283
284

YaztNo:13(bkn.,s.198DokimeionYaztlar)
Fant.J.C,1989a,s.2532.

148

a Tanretimtarihi
b Tanretimindensorumlukii
c Tanseriveyaenvanternumaras,

eklinde yorumlanrken, Dokimeionda durum daha farkldr. rnein 18, 21 ve 35

numaralyaztlardaHEimzasnnaynyaztzerinde,farkltarihvefarklnumarayla
ikikereyeraldgrlyor.rnein18numaralyaztta

a)

Trai(ano)Vcos HE x

103

b)

Cand(ido)iicosHEdlxiii

105

eklinde yer alan bu iki dzenlemeden kk tarihli olan tan 103 ylnda HE
tarafndan retilen 10.blok olduunu gsterirken (b)de 105 ylnda yaplan bir
envanter saymnda tan HE tarafndan 563 numarayla kaytlara geirilmi olduu
anlalyor.21ve35numaralyaztlardabenzerekildeyorumlanabilir.

(gamma)veyaGIP eklindekiunsurlarnmahiyetlerivefonksiyonlarhakkndakesin
bireysylemekmmkndeildir.Bunlargrevlikiilereaitimzaformlasyonlar
olabilecei gibi ta iilerine ait kiisel iaretler olabilecei de tahmin ediliyor.

DEninedatformunda bir szckolduutahmin ediliyor.Dokimeionda119 ylna

tarihlenen 44 ve 45 numaral yaztlarla olduu gibi (de+ say) eklinde, daha sonra
138 ylna tarihlenen 54 numaral yaztta olduu gibi (de+say) formlasyonunun
daha sonra (de+ loco+ say) eklini ald grlyor. Dolaysyla de nin locus
szcyle birlikte olmasa bile, tek bana, locus numarasn tanmlad
sylenebilir.285

Buna ramen Ramsay tarafndan bir blok zerinde DEnin iki kere farkl sayyla
birlikte yeraldnn belirlenmiolmas286 durumu birazkartrmtr.EerDEnin
bu tarzda yazlm olmas bir hata sonucu deilse DEnin mahiyeti ve fonksiyonu
hakkndaimdilikkesinbiryargyavarmayaimkanolmadsylenebilir.

285
286

YaztNo:59ve60
Fant.J.C,1989a,s.25.

149

III.Tipyaztlar:Yenibiriletmerejimiveocakorganizasyonu

Caesura
I.yzyln sonlarna doru ortaya kan mermer talebindeki byk art karlamak
amacyla ocaklarn iletme ynteminde deiiklik yapma gerei duyulmu ve
imparatorluk idaresi mteahhitler yannda yeni bir organizasyonla retici sfatyla
devreye girmitir. dare tarafndan kurulup uygulamaya konulan bu yeni iletme
organizasyonunun gnn ihtiyalarna cevap verecek bir yap kazanmas, bir yerde
deneme yanlmametoduolarakisimlendirilebilecekuzuncabirsreiindeyava
yavaekillenmitir.II.yazttipiincelenirkendetaylolarakbelirtildiigibibirgei
dnemini karakterize eden bu yazt tipi ve onun temsil ettii iletme biimi ve
organizasyonyapsnn136ylndasonaerdiisylenebilir.

Nitekim 136 ylndan sonra ocak iletmesinde baz radikal deiiklikler yaplarak
iletme organizasyonunda yeni unsurlar yer almaya balamtr. Daha nce retim
faaliyetleri,isimleriimzamahiyetindekiharfkmeleriyletalarzerineilenmiolan
ok sayda imparatorluk grevlileri tarafndan yrtlrken bu tarihten sonra iin
bana retimden sorumlu ve byk olaslkla geni yetkilerle donatlm olan bir
ocakmhendisi,(caesura ),getirilmitir.letmeorganizasyonununbutarzdayenibir
ekilalmasyla,geidnemininsonaeripIII.yazttipiylekarakterizeedilenyenibir
organizasyonbiimininuygulamayakonulduusylenebilir.

Ocaklarda retimin ilk basama kullanm amacna uygun cins, kalite ve boyuttaki
bir tan ana kayadan sklp karlmasdr. Tan doal yaps bozulmadan
karlmas ocak faaliyetlerinin birinci ve en nemli basaman oluturacaktr.
karlacak bloun byklne gre ta zerinde normal olarak 36 kiilik ii
gruplarnn alm olduu tahmin ediliyor. Bloun ana kayadan sklmesi blok
evresine oyuklar alarak (trench) evreyle olan balantnn sona erdirilmesinden
sonra kamalar vastasyla tabandan, ana kayadan koparlmas eklinde
gerekletirildiinden blok zerinde 56 kiiden daha kalabalk ekip almasnn
pratikyndenuygunolmadanlalyor.

150

Caesura buekildeoluturulanekiplerinynetimindensorumluolanbirkiiolupbu
konudaaratrmaclararasndatambirgrbirliivardr.287 Caesura biryerdetan
sklmesi operasyonuna bizzat katlmas nedeniyle bir ustaba, ayn anda birka
ekibi ynetip kontrol etmesi bakmndan da bir ocak mhendisi kimliine sahiptir.
Yerine gre elinde aletlerle ta skm operasyonlarna bizzat katlaca varsaylsa
bile, onu gne altnda, mermer tozlar iinde uzun sreler alan bir ii olarak
dnmek mmkn deildir. Sal ne kadar iyi olursa olsun, bir insann bu zor
almaartlarndauzunsreleralamayacanapheyoktur.Bunedenleotuzyla
varan srelerde, caesura pozisyonunda alm olan kiilerin bulunmasndan
hareketleonunbirustabaolmaktandahaok,almagruplarnynetenvekontrol
edenbirocakmhendisiolduunukabuletmekdahadoruolur.

Caesura imparatorluk ynetimininretimdeaktifbirrolalmassonucuoluturulan

bir kurumdur ve yaztlarda bir grup veya soyut bir nesne ad ile deil, daima kii
isimleriyleyeralmtr.Dokimeionimparatorlukocaklarnda136236yllararasnda
grev alm olan Caesura lar incelendiinde biri hari btn caesura larn
imparatorluk aileleriyle balantl olduu grlyor. Sadece Dokimeion ocanda
236ylnatarihlenenbiryazttaadgeenCaesuraVarusunyrehalkndanbirkii
olduutahminediliyor.Ynetiminocaklarayenibirekilvermekveyenibirretim
organizasyonunuyerletirmekamacyladorudandevreyegirdiidnlecekolursa
bu durumu bir yerde, normal kabul etmek gerekir. Ancak yeni organizasyon
sisteminin yerlemesinden ok daha sonra da, ocak mhendislii gibi st ynetim
kademelerinde yerli halka hi itibar edilmemi olmas son derece dikkat ekici bir
gelimeolmutur.Zira.IV.yzyldan balayarak iletilmekteolanDokimeionve
Prokonnesos ocaklarnda hemen her kademede yetimi uzman elemanlar
bulunmasna ramen imparatorluk idaresinin st ynetim kadrolarnn yerli halka
kapaltutulmasancak,idarenin,armerkeziyetivearistokratbiranlaylahareket
etmi olmas eklinde aklanabilir. Sonu olarak yeterli birikim ve yetenee sahip
olsa da, imparatorluk idaresinin yerel halkn st ynetim kademelerine gelmelerine
olanaktanmadsylenebilir.

287

Fant.J.C,1989a,s.28Hirschfeld.O,1905,s.169Dubois.Ch,1908,s.37.

151

Dier taraftan 136 ylnda, Primigenia/Moguntiacum XXII.Lejyon birliininden

yzba(centurio)rtbesindekiTulliusSaturninusunCaesuraolaraktayinedilmesi
idareniniinteknikynnbykldenemsemediinigstermektedir.Bylebir
greve ilk defa asker kkenli bir kiinin tayin edilmi olmas idareye hakim olan
dnceyiakaortayakoymaktadr.Bylebirtutumvedavranancak,Romallar
iin ocaktaki dzen ve disiplinin teknolojiden daha nemli olduu eklinde
yorumlanabilir. darenin buradaki amac yeni organizasyon modelinin uygulamaya
konulmasveonailerlikkazandrlmasdr.Nitekimbuyoldahareketedilerek136
138yllarndabugrevdekaldanlalan TulliusSaturninustansonradayineasker
kkenli birkiiolancenturioAel(ius)Antoninusbugrevegetirilmitir.Dahance
belirtildii gibi 136236 yllar arasnda ocak st ynetim kademelerinde
grevlendirilmi olan caesura kadrosunun aristokrat ailelerden geldii veya
imparatorluk aileleriyle akrabalk ilikileri iinde olduklar Tablo 15in
incelenmesiylegrlebilir.rnein197229dnemindecaesuraIuliusNeophytusve
200ylndacaesuraIuliusGaurusun,IuliusAilesiyle147148yllarndagrevalan

Ael(ius) Antoninus ile 153158 dneminde grevli caesura Ael(ius) Zosimusun,

AeliusAilesiyleyaknlklarolduuanlalyor.288

Tablo 17de yer alan isimlerden sadece Maryllinus Varusun, Marcus Aurelius
dneminde Pisidial veya Ephesuslu bir koloniyle ilikili olduu tahmin ediliyor.
Budurumdadahance belirtildiigibiMaryllinusVarus,ocak mhendisleri iinde
yerel halktan gelen ve kken itibariyle Roma ynetim kadrosuyla balants
bulunmayanyeganekiiolarakkarmzakmaktadr.

288

Fant.J.C,1989a,s.34.

152

Tablo17289
Caesura
TulliusSaturninus(centurio)Leg.XXII
Ael(ius)Antoninus(centurio)
Ael(ius)Zosimus
Alex(ander)
Manl(ius)Alexander
Cladudianus
Domes(ticus)
Fabius
Athenobi(us)
(H)ostillusve(H)elpidephorus
Helpidephorus
IuliusNeophytus
Aur(elius)Theophilus
IuliusGaurus
Herculan(ius)
Phoneix
Varus

Tarih
136138
147148
153158
157165
154
160161
160177
161
175
174210
206213
197229
198212
200
206
218220
236

Tablo17decaesuralara aitgrevsrelerininiingveypratcolmassebebiyle
13ylgibiksadnemlerikapsadgrlyor.Sadece(H)ostilius(H)elpidephorus
ortaklnngrevsresi36senegibiokuzunbirsreyikapsamaktadr.Elbettebu
kadar uzun bir alma sresinin son derece nadir karlalan bir durum olduuna
pheyoktur.Szkonusucaesura ekibinin210ylnakadarekiphalindeibanda
kaldklar grlyor. te yandan (H)elpidephorusun patron durumunda bulunan

(H)ostiliusun yardmcs sfatyla bir yandan ekipteki grevine devam ederken bir
yandan da tek bana almaya balam olduu anlalyor. Aslnda

(H)elpidephorus adnn ekip yaztlarnda daima H olmakszn yazlm olmasna

karn, tek bana alt dnemdeki yaztlarda H harfinin bulunmas da, bu
kiininekipteikinciderecedebirpozisyonasahipolduununbiriaretiolarakkabul
edilebilir.

Dokimeionocaklarndabellibirdnemdesadecebirkiiningrevlendirildii,ikinci
bir caesura nn ancak birincinin grevinin sona ermesinden sonra balad

289

Fant.J.C,1989a,s.34.Tablo4

153

zannedilmemelidir. Uygulamada byle bir alma dzeni yer almamtr. Ayn bir
zaman dilimi iinde, i durumuna bal olarak, 45 caesura nn birlikte alt
ancak her birinin dierlerinden bamsz olarak retim yapt anlalyor. 174229
yllarnkapsayandnemdegrevbandabulunancaesuralarngrevsrelerindeki
akmalar bu durumu aka ortaya koymaktadr. Tablo 17de grld gibi

HelpidephorusHostillus ekibinin 177197 dnemindeki yalnzl ocakta yeni

caesuralarn grev almasyla sona ermi ve zellikle 206 yl iinde ayn anda
almaktaolan caesura saysbeeykselmitir.
Ayrca caesuralarn her birinin sadece ocan kendisine ayrlm belirli bir
blgesinde deil, ocan her yannda alm olduklar anlalyor: Nitekim Tablo
18de 147148 dneminde i banda bulunan Caesura Aelius Antoninusun 147
ylnatarihlenenyaztlardaocanI,IIveIVnumaralbracchiumlarnda,148ylna
tarihlenen yaztlarda ise II, III ve IV numaral bracchiumlarda benzer ekilde 154
165 dneminde grev alan Caesura Alex(andri)nin ise 159 yl iinde II ve III
numaral bracchiumlardaalmolduugrlyor.
Ocakmhendisi,caesura ileilemevesanatatlyemhendisi,officina ,nnilkdefa
birlikte yer ald 136 ylna tarihlenen iki yaztn bulunmas Dokimeion ocak
organizasyonuveretimbiiminibelirlemekasndansonderecenemliolmutur.
Bunu ksaca mteahhit eliyle yaplan retimin Roma imparatorluk ynetimince
gerekletirilmesi eklinde tanmlamak mmkndr. Daha nce deinildii gibi
I.yzyln bandan itibaren mteahhitler araclyla iletilen imparatorluk
ocaklarnnmteahhitleryanndaonlarlabirlikteidareniniletmecisfatyladevreye
girmesiyle ocaklar yeni bir organizasyon modeli ve yeni bir retim biimi
kazanmayabalamtr.136ylbunedenlegeidnemininsonaerip,imparatorluk
idaresince kurulmaktaolan yeni bir organizasyon modelinin ekillenmeye balad
tarih olmas nedeniyle byk neme sahiptir. Sz konusu bu iki yazt Dokimeion
rn iki tane mor damarl beyaz mermer (pavonazetto) stununun alt ve st
yzeylerindeyeralmtr.

154

Tablo18290
Locus

Bracchium

Caesura

Officina

Tarih

Yazt

Numaras

Numaras

20

TulliSaturnini

Pa(pia)

136

117

16

TulliSaturnini

Pa(pia)

136

118

Tulli

136

49

310

Pelag(onii)

146

60

16

Pa(pia)

147

61

296

Pelag(onii)

147

62

323

Ael(ii)Antonini

147

63

429

Ael(ii)Antonini

147

65

433

Ael(ii)Antonini

147

66

18

Ael(ii)Antonini

148

68

53

Ael(ii)Antonini

148

70

218

A[e]l(ii)Antonini

148

74

55

Man(lii)Alexand(ri)

154

80

Zosim(i)

Asiatici

156

81

17

Alex(andri)

Andae

159

82

374

Alex(andri)

Andae

159

88

74

Vari

Alex(andrina)

236

116

Numaras

RomaViaMarmorata dabulunanbustunlarilkdefaotarihteyeniyaplanMuseo
Lateranenseye nakledilerek sergilenmitir. Henzen yaztlar burada Bartolomeo
Borghesinin yardmyla okuyarak 1844 ylnda literatre geirmitir. Daha sonra
yaztlar aratrmaclar tarafndan tekrar tekrar okunup eitli koleksiyonlarda yer
almsadaHenzeninszkonusuyaynyaztlarhakkndakiilkbelgedir.Stunlarn
st ve alt yzeylerinde yer alan bu yaztlar 1870 ylnda 1030 cm kalnlnda
disketler halinde kesilip, stunlardan ayrlyor. Daha sonraki tarihlerde bu disketler
ksmen krlm ve baz paralar kaybolmutur. Hirschfeldin, bu yaztlar, yaztlar
henz salamken grd ve hatta yaztlarn okunuunda baz dzeltmeler yapt
anlalyor.291

290
291

Fant.J.C,1989a,s.6069.Tablo12
Hirschfeld.O,1905,s.177.no2

155

Sz konusu yaztlarn Henzen tarafndan okunu biimleri aada verilmitir:292

Daha sonra yaztlarn Dubois koleksiyonlarnda293 yer aldn gryoruz. Lateran
Mzesininkapanmasndan sonra yaztlarn yeraldstuntamburalarVatikanda
Museo exLateranense mzesine tanmtr. Stunlardan birisine ait st tambur
kayptr.
YaztNo.118294

off(icina)Pa(pia)
n(umero)lxxvi
stununalttamburu68cmapndaolupkalnl1012cmkadardr.Harfkanallar
olaslkla19.yzyldaboyaylabelirginhalegetirilmitir.
YaztNo:117295

L.Aelio
[C]aesaren(ostro)iiietBal

136

binocos,rationi
urbicae,subcur(a)Irenaei
Aug(usti)lib(erti)proc(uratoris),caesuraTulli
Saturnini(centurionis)Leg(ionis)xxiiPrim(igeniae)
kincistunaaitsttamburkalnl2530cmolup,tamburap5859cmdir
YaztNo:120296

off(icina)Papi(a)
n(umero)xciv
locoxx

292

Fant.J.C,1989a,s.252.
Dubois.Ch,1908,s.90.nos199ve252
294
Fant.J.C,1989a,s.251252(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
295
ibid,s.251252.(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
296
ibid,s.253254.(bkn., s.198DokimeionYaztlar)
293

156

Alttamburkalnlise2528cmveap68cmdir.Tamburyaklakolarakyarsna
kadar krlm ve bir ara para kaybolmu olmasna ramen, metnin tamam bu
blmde kalmtr. Harf kanallar olaslkla 19.yzylda boyayla belirgin hale
getirilmitir.
YaztNo:119297

A[elio..]
Tu[lli..]
Yazcnn ilemeyi burada keserek yeni bir metne balad grlyor. Dokimeion
yazt literatrndeki yerleik kurallarn aksine, szckler ok fazla ksaltma yoluna
gidilmeden tam olarak verilmi, harflerin yazlnda kaynak yazm biimi
kullanlmamtr.rnein Dokimeion yaztlarndaetdaima eteklindekaynak
olarakyazlmasnaramenburadaeteklindeakbirformdayazlmtr.

L.AelioCaesaren(ostro)iiiL
etBalbinocos,r(a)tioni

136

urbicae,subcur(a)Iren
[a]eiAug(usti)lib(erto)proc(uratoris)caesura
[Tu]lliSaturnini(centurionis)leg(ionis)
xxiiPrim(igeniae)
Bu yaztlarda geen caesura szc, tan ana kayadan koparlmas iini yrten
ocak mhendisini, officina ise koparlan bloklar kullanm amacna uygun olarak
dzelten, ileyen ileme ve sanat atlye mhendisini tanmlamaktadr. Daha nce
ifadeedildiigibicaesura isimleridaimabirkiiadylabelirtildiivegerekkiiyi
tanmlad halde, officina adlarnn kiilerin isimleri yannda nemli yerleim
yerlerinin isimleri ile kutsal kimliklerle ilgili isimleri de tad grlyor.

Officina larn ahs isimleriyle belirlendii durumlarda bile burada bir kiinin
tanmlanmasndan daha ok bir atlye kuruluu, yani bir messese sz konusudur.

297

Fant.J.C,1989a,s.253254.(bkn., s.198DokimeionYaztlar)

157

Aslnda bunlarn kurucularnn adn tamaya devam eden sanat atlyeleri

mahiyetindekikurulularolduusylenebilir.

YukardakiyaztlarIII.yazttipiylekarakterizeedilenyenibirorganizasyonyapsve
retim biiminin ilk iaretlerini vermi olmasna ramen, bu yaplar itibariyle
III.yazt tipini temsil ettikleri sylenemez. rnein tan ocan hangi blgesinden
retildiini gsterenbracchium numarasyla retimi yapan ekibi tanmlayan, locus,
karakteristikleri yaztlarda yer almamtr. Dier yandan caesura ve officina
kimliiyleretimegeilmesineramen,buikiblmlorganizasyonyapsndanok
ksa bir srede vazgeilerek, iletmenin btnyle bir kiiye braklm olduu
grlyor. Gerekten de 136 ylna tarihlenen yukardaki iki yaztta Caesura Tulli

SaturniniveOfficinaPapia grevlendirilmiolmalarnaramenyineaynyliinde
66 numaral yaztta belirlendii gibi Centurion Tulli Saturnininin tek bana
grevinedevametmekteolduuve156ylnagelinceyekadararadangeenyirmiyl
iinde, Dokimeion ocanda caesura veya officina ad altnda daima tek bir
imparatorluk grevlisinin i banda bulunduu anlalyor. Bu durumda officina
veya caesura kimliiyle retimi yneten bu kiilerin ocak faaliyetlerinin tmnden
sorumluolduklarnapheyoktur.Zamanzamanofficina ,zamanzamancaesura ad
altnda tek bir kiiyle ynetilen bu organizasyon 156 ylndan balayarak iki
yneticili bir organizasyon yapsna dnmtr. III.yazt tipini temsil eden ve bu
yeni organizasyon yapsn tam olarak yanstan ilk yazt (No:81)298 aada
verilmitir:

locov,b(racchio)secu(ndo)
SilvanoetAu
gurinocos, exoff(icina)

156

Asiatici,excae(sura)
Zosim(i)

298

Fant.J.C,1989a,s.137.No:120(bkn.,s.198DokimeionYaztlar)

158

Aadaki rnekte ise299 III. yazt tipi ve ocak organizasyon yaps son derece ak
biryazmbiimiiindeverilmitir.

1Tarih

[Quintillo]etPriscocos

2AtlyeAd

Off(icina)Andae

3OcakMhendisi

Caes(ura)Alex(andri)

4Locusnumaras

Lococcclxxxxvv

5Bracchiumnumaras

b(racchio)quart(o)300

159

Talarn ana kayadan sklmesi ve kullanm amacna uygun olarak ilenmesi

eklinde belirlenen iki ana i blm bu rnekte aka belirtilmitir. Ocak
mhendisiolancaesura lar,bloklarnkarlmasiiniyklenirkenatlyemhendisi
hviyetindeki officina lar da talarn ihracata uygun hale getirilmesi iin gerekli
dzeltmeleri yapmaktadr. Caesura lar daha nce temas edildii gibi sadece kii
adlaryla belirlenirken, officina lar ahs isimleri yannda nemli yerler (ehir v.b.)
isimleri ve kutsal kimlikli isimlerle de tanmlanmtr. Aslnda officina kurulular
ahsisimlerialmolsalarbile,bunlarnouzamantaustalarndanoluanileme
vesanatatlyelerimahiyetindeolduunapheyoktur.Yanicaesura ,adylabirkii
tanmland halde officina ad ile genellikle bir ahs deil, bir atlye kuruluu
belirlenmitir.
Bugne kadar elde edilen yaztlardan caesura ve officina grevleri arasnda
byklkkklkveyaaltstgibibirayrmolmadgrlyor.Herikiuzmanlk
grubudaayndzeydegrevlerolarakkabuledilmitir.301 Ancakherhangibirayrm
getirilmedensadeceofficina adylatanmlanmolsalarbilebazatlyelerinbloklara
kabacaekilvermenintesindebiryontuvesanatatlyesizelliikazanmolduu
anlalyor. Bu sanat atlyelerin yerleri ve kaba ileme atlyelerine kyasla
stnlklerinigsterenbugnekadarherhangibiryazlbelgeeldeedilmemiolsada
bu atlyelerinin ayrcalkl bir yere sahip olduklar sylenebilir. Daha nceki

299

ibid,s.145.no.140(YaztNo:86,bkn., s.198DokimeionYaztlar)
ibid,s.26.
301
Bruzza.L,1870,No.2589CILIII702932.
300

159

blmlerde zaman zaman temas edilmi olmakla birlikte zellikle, III.tip yaztlarda
yeralanbirksmszckveterimlerleilgiliaklamalaraadaverilmitir:

Repr(obatum)
Bu szck ilk defa Ramsay tarafndan ele alnarak yorumlanmtr. 302 Ramsay
Dokimeion ocaklarnda bulunan blok zerindeki yaztlarda tespit ettii repr
rumuzunu repr(obatum) eklinde yorumlamtr. Ancak Ramsayin ilk kitabnn
ikinci cildi mahiyetindeki eserinde303 fikrini deitirerek repr in repr(obatum)
eklindeki yorumundan vazgetii grlyor. Burada harflerin dikkatsiz ve zensiz
yazlmalar nedeniyle byle bir hataya dldnden bahisle repr rumuzunun
BTERT eklinde de okunabilecei belirtilmektedir. BTERT ise Dokimeion yazt
literatrnde b(racchio) tert(io) eklinde okunmak suretiyle ocan nc ana
retimblgesinigsterenbirrumuzolduukabuledilmitir.

Ancakdahasonra,Repr veyabterteklindeokunabilecei ifadeedilen burumuzun

sz konusu yaztlarda locus szcnden hemen sonra yer alm olmasndan
hareketle daha salkl bir yorum yapld grlyor. Normal olarak, locus ve

bracchium szcklerini temsil eden loc ve b rumuzlarn takiben locus ve

bracchiumlarn byklklerini belirten saysal deerlerin gelmesi gerekirken loc
rumuzunu takiben bir say yerine btert rumuzunun gelmi olmas burada sra d
biryazlmolduunugstermektedir.YaztnaslokunursaokunsunDokimeionyazt
literatrndeki yerleik kurallarn dna klarak, zorlama bir yorum yaplm
olacandanlocusszcndenhemensonragelenrepr rumuzununRamsayinilk
okumabiimineuygunolarakrepr(obatum)eklindeokunupyorumlanmaskanmca
entutarlzmtarzolarakgrlmektedir:Yani,Reprobatumszczerindeyer
aldtan probator tarafndanreddedilmiolduunugstermektedir.304

ComveComm
Burumuzunyeraldbtnyaztlardaszctakibengelenbirsaysylabirlikte

com i veya comm i eklinde yazlm olduu grlyor. Bir says tek bir rnek
302

Fant.J.C,1989a,s.2738.
Ramsay, W.M., CitiesandBishopricsofPhrygia , London,1895.
304
Fant.J.C,1989a,s.2738.
303

160

dndadaimarakamlaverilmitir.Szkonusuburumuzyeraldbtnyaztlarda
daima locus veya bracchium szcklerinden sonra gelmitir. Anlamnn ne olduu
kesin olarak belli deilse de onaylanm, commendatum kamusal mlk, comune
veyadn,hesapcommodum,anlamndakullanlmolduusylenebilir.305

Officina

Officina ister gerek bir kii adyla, isterse bir ehir veya kutsal bir mekan adyla
tanmlanmolsunouyerdebuszckletailemeiindeuzmanlamkiilerden
oluan bir alma grubunun tanmlanm olduu anlalyor.306 Dokimeion dnda

officina szcnnkullanldyeganeocakolanChemtoudaisebuszcnkimi
aratrmaclartarafndatpkbracchiumgibiocanbelirlibirblgesinigsterenbir
szckeklinde yorumlandgrlyor.307 AncakDokimeion iin byle birdurum
szkonusudeildir.Yerinegretaustalarnnalmaalanolarakocanbelirlibir
yerinekonulandrlmolanbiratlyebelirtilmiolsadaDokimeiondabuszckle
hibirzamanocaktakibirsahatanmlanmam308 veofficina ilebracchiumvelocus
arasnda fiziki bir bantnn bulunduunugsteren hibir yaztarastlanmamtr.309
Bugnekadareldeedilenyaztlarsayesindeofficina nnocaktabelirlibiryerideil,
bir isim altnda tekilatlanm bir alma grubunu temsil ettii yolundaki gr
kesinlik kazanmtr. Aksi takdirde ayn officina nn ayn yl iinde ocan deiik
blgelerindealmolmasnaklcbirerevedeaklamakmmknolmazd.Bu
nedenleDworakowskannChemtouocaylailgili310 olarakChemtoudakiofficina

Aureliananntendahaazbracchiumuolamayacagibi,Dokimeiondakiofficina
Pelagoniin de drtten daha az bracchiumu olamaz eklindeki deerlendirmesine
katlmayaolanakyoktur.Aratrmacnn,burada,officina yocanbelirlibirblgesi
olarak kabul etmi olmasnn tesinde, Dokimeion bracchiumlarn da officina nn
alt bala eklinde deerlendirilmi olduu grlyor. Bugne kadar elde edilen
somut verilerin tm byle bir yorumun yanlln kesin bir ekilde ortaya
koymaktadr.

305

Fant.J.C,1989a,s.2738.
Monna.D,vePenasabene.P,1977,s.54.
307
Fant.J.C,1989a,s.2847.
308
ibid,s.2846.
309
ibid,s.2848.
310
Dworakowska. A.,QuarriesinRomanProvinces, Warsaw,1983,s.135
306

161

Talarn ana kayadan caesura ekipleri tarafndan kartlp, officina grubuna teslim
edilmesinden sonra ta zerindeki caesura sorumluluu sona ermektedir. Bundan
sonra tala ilgili btn sorumluluk officina ya aittir. Bloklarn ihracata uygun hale
getirilmesi iin yaplan kaba ilemeden, sanatsal yontularn retilmesine varncaya
kadar btn boyutlaryla ta iilii officinann grev kapsam iinde kalmtr.
Bloklar ana kayadan skldkten sonra genelde ak alanda veya yerine gre bir
atlyede ilenirken, stun imalatnda bir lde daha farkl bir yol izlendii
anlalyor: Blok halindeki stun ana kayadan tamamen sklmeden nce bloun
yaklak 1/5i tabandan ana kayaya bal durumda iken tan officina nn talimat
uyarnca caesura ekibi tarafndan veya her iki tarafn katlmyla ilenip,
ekillendirildiitahminediliyor.Tablo19da137236yllararasndaDokimeionda
grev yapm olan 19 tane officina nn isimleri ve alma sreleri verilmitir.
Tablodan grlecei gibi zellikle 174179 dneminde alt officina grubunun
ocaklardaalmolduugrlyor.AncakbuistisnaibirdurumolupTablo19dan
izleneceigibigenellikleenfazlaveyadrtofficina grubuaynbirzamandilimi
iindebirliktealmtr.
Tablo19311
Officina
Papia
Pelagon(ii)
Asiatici
Andae
ContraPersis
Ephes(iana)
Comodiana
Herculi(ana)
VE?
AE?
Prusa[]
Lucilli
Urania
Bassiana
Severi(ana)
[Epicteti?]etEpiscopi
Iuxta Persidem
(Persos)
Antoniniana
Alex(andrina)
311

Tarih
137147
145177
147164
157162(179?)
158212
160165
178200
174206
177
178
179
179
198
198213
199229
200
218220
220229
236

Fant.J.C,1989a,s.36.Tablo5.

162

Nitekim, Tablo 7den grlecei gibi 159 ylna tarihlenen 14 yaztta yer alan
Caesura Alaxander bu sre iinde sadece Officina Andae ile alrken caesura

Titinin 179 ylnda farkl officina grubuyla (Comodiana, Lucilli ve Andae)

alm olmas ayn bir dnem iinde drt officina grubunun birlikte faaliyette
olabileceini gstermektedir. Belirli bir dnemde isimleri yaztlarda yer almayan

officina gruplarnn mimari eleman retimiyle, heykel veya lahit imali gibi ilerde
almaktaolduklartahminediliyor.

Officina kurulularcaesura gruplarnn aksine birkiiye balolmadanolarakksa

dnemlerdedeil,uzunsreleriindegrevbandakalmtr.Tablo19dabudurum
akagrlmektedirDrt officina kuruluu30 yldandahauzun srelerde faaliyet
gsterirkenzellikleofficinaContraPersisin54ylgibiokuzunbirsregrevde
kald anlalyor. Bu durum officina kurumunun yapsndan kaynaklanmaktadr.

Officina kurulularnnbirkiiyebalolmamasnedeniylefaaliyetleriniuzunyllar
srdrebilmilerdir.312
137236 yllar arasnda grev yapan 19 officina iinde sadece drt tanesinin kii
ismi tad grlyor. Dierleri ise baz nemli corafi isimlerle, baz kahraman
isimleri ve imparatorluk ailesine yaknl artran isimleri tamaktadr. Ancak,

officina adlarnn imparatorluk aileleriyle yaknl artran isimler olmasn

sradan bir gelime olarak deerlendirmemek gerekir. Nasl ki ilk caesura , Tullius

Saturninustan balayarak son bir tanesi hari, bu grevde blge insanna hi yer
verilmemise, officina kurulularnn da imparatorluk idaresine hakim olan
merkeziyetivearistokratikgrerevesindeyaplandrlmolmasndoalkabul
etmek gerekecektir. Bu sebeple atlye tekilat ve dzeninin blge insanlar
tarafndandeil,bizzatimparatorlukidaresitarafndankurulupynetilmiolduuna
phe yoktur. mparatorluk ailesiyle ilikilendirilen, iddial isimlerin zellikle 178
ylnda Officina Commodiana ile balad grlyor. Sz konusu bu officina
grubununolaslklaimparatorCommodustanokdahanceleredayananbirgemii

312

Nitekim officina Pelagon(ii)nin 33 yl gibi uzun bir sre ocaklarda alm olmasn, tek bir
kiinin fiilen almas eklinde deil, olaslkla Pelagonius tarafndan kurulmu olan bu kurumun
onunlmveyaemekliyeayrlmasndansonradayineonunadyladevamettirilmiolmaseklinde
aklamakdahatutarlolacaktr.

163

bulunmaktadr.313 Byk olaslkla daha nce bir baka isimle kurulmu olan bu
messese yeniden isimlendirilerek yaplandrlm olmaldr. Bassiana, Severiana,

Antoniniana ve Alexandrina gibi officina gruplarnn byle bir yaklamla

deerlendirilmesi doru olacaktr. Ta iisinin koruyucusu ve atas olarak kabul
edilen Herkl adnn ise ise 174206 yllar arasnda faaliyet gsteren Officina

Herculiana grubundayeraldgrlyor.
Dokimeionda ta iilerinin koruyucusu kabul edilen Phrygia tanras Kybele ise,
II.yzylnortalarndanitibarenbaslansikkelerdeyeralmtr.BusikkelerdeKybele
arka planda kalan iki tepenin nnde ayakta durur vaziyette resmedilmi olup,
lejantta Persis szc ilenmitir. Persis Bacakale ocandaki tepelerin addr. Bu
tepeler, ocak terminolojisinde tanrann oturduu yerler olarak kabul edildiinden

officina isimlerinde Officina Contra Persis, Officina Iuxta Persos (Persidem)

eklindedolaylbirtarzdayeralmtr.Dokimeionunkurucusuolduukabuledilen

Dokimosun sikkelerde yer almas ise imparator Antoninus Pius dnemine

rastlamaktadr.(LevhaIV)

Daha nce belirtildii gibi officina isimlerinde grlen bir dier karakter corafi
isimlerdir. Officia Ephes(iane) (No: 89) ve Officina Prusa (No: 106) isimleri
Dokimeionda imparatorluk idaresine hakim olan dnya grn yanstmas
bakmndanilgiekicirneklerdir.

313

Fant.J.C,1989a,s.37.

164

BLMVII
DokimeionOcakOrganizasyonuKapsamndaKabalemeveSanatAtlyeleri
Daha nce belirtildii gibi Dokimeion ocak organizasyonunda tan karlmas ve
ilenmesi grevleri iki ayr kurulu tarafndan stlenilmitir. Ocak mhendisi

caesura ,tananakayadansklpkarlmasndanatlyeefiofficina ynetimdeki

i atlyeleri ise tataki gereksiz fazlalklarn atlmasndan, taa kullanm amacna
uygun olarak kabaca ekil vermeye kadar uzanan bir dizi ilemin
gerekletirilmesinden sorumludur. Yaztlar bu konuda kesin bilgiler iermektedir.
Ancak, yaztlardan tan daha sonra nasl bir ileme tabi tutularak ileri dzeyde
ilenip ekillendirildii konusunda bugne kadar yeterli dzeyde bilgi
salanamamtr. Bununla beraber ocakta ve yakn evrede bulunan lahit kapa,
eitli mimari elemanlar ile heykellerden Dokimeion yresinde kaba ileme
atlyeleriylebirlikteinceilemevesanatatlyelerinindebulunduuanlalyor.

Aslnda Dokimeion ocaklarnn iinde ve yakn evresinde eitli dzeyde ve

kalitede ileme yapan atlyelerin bulunduu ve buralarda fabrikasyon olarak seri
retim yaplm olduu konusunda tam bir gr birlii vardr.314 Dokimeion
ocaklarnda bulunmu olan drt adet yar ilenmi durumdaki lahit kapa,
atlyelerin konumlar ile sanatsal kapasiteleri hakknda bilgi edinilmesinde ok
yararlolmutur.Kapaklarbiimitibariyleasyatikstunlulahittipindedir.LevhaV,
Plan 1de grld gibi, lahit kapaklarnn bulunduklar yerler arasnda yaklak
800 metrelik bir uzaklk bulunmaktadr. Bu durumda kapaklarn tek bir atlyede
ilenmiolduunusylemeyeimkanyoktur.Yredeenazikiveyadahafazlasayda
atlye vardr ve paralar byk olaslkla, tan karlm olduu yere en yakn
atlyede ilenmi olmaldr. Ancak kapaklar farkl atlyelerde ilenmi olsalar bile,
bunlarnayntekniklekabaca ilenmiolduklar grlyor.Budurumdakapaklarn
ilenmeleriyle ilgili olarak iki olaslktan bahsedilebilir kapaklar ya dorudan
doruya bir sanat atlyesinin elemanlar tarafndan ya da, sz konusu sanat atlye
veya atlyelerin gzetim ve denetimi altnda ocak atlye elemanlarnca ilenmi
314

Fant.J.C,1989a,s.171182 M,Waelkens., Dokimeion.DieWerkstattderreprasentativen

kleinasiatischenSarkophage., Berlin,1982,s.124125.

165

olabilir. Bu paralarn sanat atlyesi yontu ustalarnn da katlmyla, officina

gzetimi altnda ocak iindeki atlyeler tarafndan ilenmi olmas akla daha yakn
gelmektedir.315 Sanat atlyeleri ile ocak ii kaba ileme atlyeleri arasndaki bu
ibirliininsadecelahitretimindedeil,uygunblouneldeedilmesihalindestun
veeitlimimarielemanlarnretimiiindegeerliolduunapheyoktur.

Dokimeionun konumu nedeniyle rnler ister Romaya, ister eyaletlere, isterse i

pazara gnderilsin, rnler limanlara veya yredeki tketim yerlerine zorlu bir
karayolu nakliyesinden sonra ulalacandan, bloklarda kullanlmayacak olan
fazlalklar atlmak suretiyle, karayolu ulam mmkn olduu kadar
kolaylatrlmaya allmtr. Bu ekilde mermer kullanm amacna uygun olarak
ilenmek suretiyle hem nakliye srasnda karlalan glkler nlenmi, hem de
toplam maliyet iindeki ulam pay azaltlmtr. Karayolu nakliyesindeki ton/km
bana fiyatn nehir veyadeniztamclnagreokdaha fazlaolduugznne
alnacakolursabuuygulamannnekadarnemliolduudahaiyianlalacaktr.316

Dokimeion ocann, Augustus dneminin sonu veya Tiberius dnemi balarnda

imparatorluk mlkiyetine geildii tahmin ediliyor. Ocaklar en ge Tiberius
tarafndan gerekletirilen kamulatrma faaliyetleri erevesinde imparatorluk
mlkiyetine katlm olmaldr. I.yzyln sonlarna doru elde edilen yaztlar ocak
faaliyetlerinin imparatorluk idaresince ynetilmi olduunugsteriyor.Budurumda
ocakiiatlyeleriyle,sanatatlyeleriarasndakurulmuolaniblmveibirlii
gz nne alndnda sanat atlyelerinin de imparatorluk ynetimine bal olarak
altklarsonucunavarlacaktr.

Asgari ve Ferrarinin ocak mlkiyetinin imparatorlua ait olmasnn sanat

atlyelerinin de imparatorluk idaresince ynetilmesi iin yeterli bir sebep
oluturmayaca yolundaki grne karlk317, Waelkens, Romada bu dnemde

315

Fant, J.C.,FourUnfinishedSarcophagusLidsintheQuarriesatDocimiumandtheimperial
quarrysysteminPhrygia, AJA89,1985,s.655
316
Meifer,O.H., veVan, N.,TransportandSocietyintheAncientWorld,1992,s.133,Deniz
tamaclnagrenehirtamacl5,karatamacl28katdahapahalolmaktadr.
317
Asgari.N.,DiehalbfabrikatekleinasiatischenGirlandensarkophageundihreHerkunft, AA
1977,1977,s.32980Ferrari,G., Ilcommerciodeisarcofagiasiatici,Rome,1966,s.8793.

166

artan mermer talebinin ancak ocak iletmesinin, imparatorluk idaresince, sanat

atlyelerini de kapsayacak ekilde bir btn olarak ele alnp tek elden
ynetilmesiylekarlanabileceinibelirtmitir.318

Levha V, Plan 1de VI numara ile gsterilen ocak evresindeki kalntlardan bu

ocakta zellikle beyaz mermer retilmi olduu anlalyor. Kk kristalli, yar
saydam ve kompak yapdaki mermer, lahit retimi yannda heykel yapm iin de
idealbirmalzemekalitesinesahiptir.Ancakmermeryataklarndayaklak1.5m.lik
aralklarla atlaklarn bulunmas nedeniyle ocaklarn lahit retiminden daha ok
heykelretimiiiniletilmiolduusylenebilir.

1ve2numaralkapaklarBacakaleocannyaklak800mbatsndayeralankk
birmermerocanndkmsahasnda3numaralkapakBacakaleninyaklak200
muzandayeralanVnumaralocakta,4numaralkapakiseAvarDeresikenarnda
bulunmutur.(LevhaVI,Resim1,2,3,4,5,6,7ve8)

Son derece yksek kaliteli, yar saydam ve kompak bir formasyona sahip olan 1
numaralkapanzerindekidiyagonalatlak nedeniyle skartaya karlmolduu
tahmin ediliyor. Kapak kabaca ilendiinden figrlerdeki anatomik zellikler belli
deildir.Figrlerinbykihtimalle,karkocaolduklarsylenebilir.Erkeinsaeli
kadnn omzuna atlm olup, sol el serbeste braklmtr. Kadnn elleri de ayn
ekilde serbeste aaya uzanm durumdadr. Diyagonal atlak yznden terk
edildiindenkapakzerindeilenmedenbraklmfazlalklarvardr.

2numaralkapak mermerdendeil, iri birakltagrmndeki bircinskayatan

retilmi olup, bu parann Roma sonras bir dneme ait olduu tahmin ediliyor. 3
numaral kapak V numaral ocan Roma dneminden kalma atk dkm sahasnn
temizlenmesi esnasnda 1983 ylnda bulunmutur. Buradaki figrler de aynen 1
numaralkapaktakigibidir.

318

Fant. J.C, 1985,s.655Waelkens, M.,CarriresdemarbreenPhyrgie(Turquie), BMusArt 53,

1982, s.3355Fant, J.C.,ThreeSeasonsofepigraphicalSurvey attheRomanImperialQuarriesat
Docimium,IVAratrmaSonularToplantsI, 1986, s.127132.

167

Bacakaleocakgiriinin(LevhaXXIV,Resim1,2,3ve4.LevhaXXV,Resim1ve2)
200mbatsndakiAvarDeresiyaknndabulunmuolan4numaralkapanaslnda
ocak ii dkm sahasnda iken sonradan buraya tanm olduu tahmin ediliyor.
Mermer ince kristalli olup, temiz beyaz renktedir. zerindeki figrler keski ile
dzeltilerek yok edildii iin, figrler hakknda kesin bir ey sylemek mmkn
deildir.

Dokimeion ocaklarnda bugne kadar hibir lahit gvdesine rastlanmamasna

ramen, lahit gvdelerinin de gerek kullanlan malzeme, gerekse ileme teknii
bakmndan aynen kapaklar gibi ele alnm olduuna phe yoktur. Bu nedenle
kapak ve gvde retiminde malzeme olarak ayn bir blok kullanlmam olsa bile
gvdevekapanbykolaslklaaynyerdeveaynzamanda,birlikteimaledilmi
olmalar gerekir. Lahit boyutlarnn standart hale getirilmemi olmas nedeniyle bu
zorunlu bir imalat teknii durumundadr. Her ne kadar ileme teknii, yapsal
zelliklervesanatsal yaklamasndan, lahit imalatnnstandartveseri birretim
olduu sylenebilirse de boyutlar sz konusu olduunda ayn eyi sylemek
mmkn deildir. Zira, her bir lahit daima tekil bir rn olma zelliini
korumutur.319

Elimizde lahit fiyatlarn dorudan doruya belirlemeye yarayan herhangi bir bilgi
yoktur. Sadece Wiegartz Atika tipi bir lahdin 1000 kii x gnlk bir emekle
retilebildiini belirtmesi dikkate alnacak olursa bu lahit tipine nazaran ok daha
ince iilik gerektiren asyatik stunlu tip lahitlerin daha deerli ve pahal olaca
sylenebilir.

Ocaklardaki kaba ileme atlyelerine ek olarak Phrygia blgesinde krk civarnda

sanatatlyesininbulunduutahminediliyor.lkbaktabusaybirazbykgrnse
deRomannodnemdegittikeartantalepleriyanndayreselihtiyalardadikkate
alnacak olursa sanat atlye saysnn ok fazla olmad sonucuna varlacaktr.
Sadece bu atlyelerin tmnn imparatorluk ynetimi altnda olduu sylenemezse
de, byk ounluun merkezi bir otorite tarafndan ynetilmi olduuna phe
319

Wiegartz,H.,Marmorhandel.SarkophagherstellungunddieLokalisierungderkleinasiatischen
Sulensarkophage, MelangesMansel 1,Ankara,1974,s.34583.

168

yoktur. Elde edilen veriler de bu varsaym destekler mahiyettedir. Gerek Romada

gerekse Anadoluda artan mermer ve lahit talebini karlamak amacyla ocaklar
yeniden organize olurken, sanat atlyeleri arasnda da dengeli bir i blm ve
kapsaml bir dzenlemenin ancak st seviyedeki merkezi bir otorite tarafndan
yrtlen bir planlama erevesinde gerekletirilmi olmaldr. Bu nedenle
Dokimeion ocann lahit ve stel retimindeki yksek kapasitesi yannda dikkate
deer bir varlk gsteremeyen Synnada sanat atlyesinin Hadrian dnemi sonu ve
Antoninlerdnemininbalarnda,Dokimeionatlyelerinekatlmasndabuereve
iindedeerlendirilmekgerekir.320

Ekonomikfaaliyetlerinbiryerdensonraemir,komutadzeniiindegereklemesine
imkan olmad ve ekonomik kurallarn bugn olduu kadar antik dnemlerde
geerliolduunapheyoktur.Buyzdenimparatorlukidaresininekonominintemel
hareketnoktalarndanbirinioluturanarztalepfiyatrealitesineuygunolarakhareket
etmiolmasgerekir.

Nitekim lahit retiminde birbirine rakip durumda olan Prokonnesos ile Dokimeion
ocaklarnn pazar paylam biiminin bir st dzey planlama sonucu ekillenmi
olduuna phe yoktur.321 Dokimeion, corafi konumu nedeniyle gerek i, gerekse
d tketim merkezlerine zorunlu olarak uzun bir karayolu ile ulaabilirken ak
deniz limanlarnn birka kilometre uzandaki Prokonnesos iin byle bir problem
sz konusu deildir. Dokimeion lahitlerine gre ok daha ucuz olan Prokonnesos
lahitleriyle, Dokimeionun rekabet edebilmesi buradaki sanat atlyelerinin son
derece ince iilik ieren Stunlu lahit retimi yoluyla salanmaya allmtr.
Bylece toplam rn maliyeti iinde ulam pay greceli olarak azaltlm ve mal
kalitesinifiyatunsurundanncedeerlendirenzenginRomasekintabakasgibibir
tketiciktlesineulamakmmknolmutur.322

320

Waelkens.M,1982,s.50Waelkens,M., DiekleinasiatischeTrsteine,Mainz,1984Waelkens.
M,1982,s.109.
321
Fant.J.C,1985,s.661.
322
Asgari.N,1978,s.46780WardPerkins.J.B,TheMarbleTradeanditsOrganization:Evidence
fromNicomedia.MAAR36,1980a,s.326.Waelkens.M,1982,s.125.

169

Burada yeri gelmiken, renkli mermerin Romada, beyaz mermerin ise Anadoluda
tketildii yolundaki hatal bir kannn dzeltilmesi de yararl olacaktr. nce
kristalli, yarsaydam yapda yksek kaliteli beyaz mermer ncelikle heykel retimi
iin ayrlrken byk bir blm de renkli mermerlerle birlikte bloklar halinde
Romaya gnderilmitir.323 Beyaz mermerin ihra edilmeyip Anadoluda yresel
ihtiyalar karlamak amacyla kullanld yolundaki hatal kannn aksine
Romayalahitveeitlimimarielemaneklindeilenmiolarakveyabloklarhalinde
byk miktarlarda beyaz mermer gnderilmi olduu bugn kesinlik kazanmtr.
Stunlu lahit retiminde de yksek kaliteli beyaz mermerin kullanld ve bu
lahitlerin de hemen hemen tamamnn Romaya gnderildii gz nne alnacak
olursa, Romaya ihra edilen beyaz mermer miktarnn en az renkli mermer
miktarnaeitolduusonucunavarlacaktr.

Btn bu gelimelerden karlacak nemli bir sonu, Dokimeion ocaklarnda ve

yakn evresinde, seriretim yapan atlyelerin varldr. Ancak yrede bukonuyu
destekleyici mahiyette yeterli miktarlarda rn elde edilmemise de lahitlerin ana
tketim yeri olan Romada bu varsaym destekleyen yeteri kadar veri bulunmu
olup324 atlyelerde nceleri girlandl lahit tipinde retim yaplrken II.yzyln
ortalarndan itibaren seri halde stunlu lahit retimine geilmi olduu kesinlik
kazanmtr.

DokimeionmermerocaklarileaynjeolojikblgezerindeyeralanAltntata1926
ylnda Sir Christopher Cox tarafndan, Trajan Forumunu ssleyen heykellerin bir
benzerininbulunmasndansonra(LevhaVII,Resim1,2,3ve4)bublgedebalayan
incelemeler sonucunda yukar Tebris ovas ocaklarnda Dakyal esirleri simgeleyen
heykellerin retilmi olduu anlalmtr. (Levha VIII , Resim 1, 2, 3 ve 4) Bir
yandan Dokimeion da byk miktarlarda stunlu lahit ve stelretimi yaplrken,
II.yzylnilkeyreindeAltntaocaklarnnbuaptabykbirprojedeyeralm
olmas dikkat ekicidir. Altntata bir heykel okulu (veya okullar) bulunup
bulunmad kesin olarak bilinmemekle birlikte III.yzyln balarndan itibaren
yrede retilmi olduu anlalan paralar, burada bir heykeltralk okulunun veya
323
324

Fant.J.C,1985,s.661.
ibid, s.660.

170

en azndan byle bir okula bal bir kuruluun mevcut olduunu gstermektedir.325
Aslnda byk apta bir heykel ve yontu okulunun Dokimeionda yer ald,
Altnta atlyelerinin de bu okula bal elemanlarca altrlm olduu tahmin
ediliyor.326

325

Fant, J.C., New Sculptural and Architectural Finds from Docimium, VII. Aratrma Sonuclar
Toplants.Antalya1823Mayis1989,Ankara,1990,s.111118.19861988yllarndaFanttarafndan
Dokimeion ocaklar evresinde yaplan incelemeler sonucunda bulunan baz yeni rnler sayesinde
Dokimeion ocaklar ve yakn evresinde lahit retimi yannda, stun, tambur, balk gibi eitli
mimari elemanlar yanndaheykel gibi dahaincelikli ve sanatsal yaklamlarieren ileme ve sanat
atlyelerininyeraldkesinlikkazanmtr.BununyansraThenewfindsconsiderablyexpandthe

rangeofproductswhichweknowtohavebeenproducedbytheimperialworkshopsatthequarries
andtheyassociateTheworkshopsmorecloselythaneverbeforewithfinesculpture(s.111)denilmek
suretiyle ocaklarla yine imparatrorluk ynetimi altnda iletilmekte olan sanat atlyeleri arasndaki
irtibat bir kez daha aka vurgulanmtr. Waelkens tarafndan 1985 ylnda Altnta ovasnda
Dakyal Esirler heykel grubuna ait olduu kesinlik kazanan yar bitirilmi bir heykelin bulunmu
olmasdaaslndasanatatlyelerininmevcudiyetiveilemeboyutlarhakkndakiphelerigidermekte
yeterli olamamtr. Ancak 1987 ylnda Dokimeionun renkli mermer reten en byk oca
Bacakalede yeni birheykelin bulunmas ile ocak ileme atlyelerindeki retim eitlilii ve ileme
seviyesihakkndakiphecigrlerterkedilmeye balanmtr.SzkonusuheykelAfyonkarahisar
Arkeoloji Mzesinde bulunmaktadr. (Levha IX, Resim 1, 2, ve 3 ) Heykelin Marsyasa ait
olabileceisylenebilirsede,ApollonveyaDionysosadaaitolabilir.Heykelilkkabaekillendirme
aamasnda braklm durumdadr. Vcut btnitibaryla tamamlanm durumda olmasnaramen
yzdeki detaylar verilmemitir. Sol el ile gvde arasndaki fazlalklarn atlmas aamasnda
almann durmu olduu anlalyor. Bacakalenin kuzeydousunda yer alan akr ocanda
bulunduu sylenen son derece ince taneli beyaz mermerden yaplm olan heykel, diz boyundan
itibaren krlm durumdadr. Salar ilenmi olmasna ramen yukarda deinildii gibi yz hatlar
belirtilmemitir.Solelomzundatananbireyitutacaktarzdahavayakalkmdurumdadr.Serbeste
aa sarktlm olan sa kol dirsekten krlmtr. Gvdeninarkasnda, bedenedestek veren 15 cm
apndabirdestekstunubulunmaktadr.Heykelinarkatarafdaaynennyzgibiilenmitir. Byk
ihtimallebuheykelbirheykelgrubunaaitbirparaolmaldr.Szkonusubuheykelinbulunmasyla
ocaklarda ta retimi yannda sanat atlyeleri kimliinde ileme yapabilen atlyelerinin de ayn
ynetimaltndaalmolduuve akrmermerocaklarnnyksekkalitedebeyazmermerretenve
ileyen bir ocak olduu kesinlik kazanmtr. akr ocanda bulunmu en nemli para bir lahit
gvdesidir. Dokimeion ocaklarnda daha nce bir ok kapak bulunmu olmasna ramen bu rn
trnnyeganerneiolmasndeniylesonderecenemlidir.Byleceretimevrimidetamamlanm
olmaktadr. ok sayda ve tipte stun kaidesi ile iki adet stun bal da retim eitliliini
gstermesi asndan nemle zerinde durulmas gereken mimari elemanlar olarak
deerlendirilmektedir.Gerekrneitlilii,gerekseilemekalitesindekiincelikgznnealnacak
olursa,DokimeionocakveilemeatlyelerininilkdefaWaelkenstarafndaniaretedildiigibineden
nemlibirmermerticaretmerkeziolduunuortayakoymaktadr.
326

Waelkens. M,1982,s.4547Naumann, R.,DerZeustempelzuAizanoi,Berlin,1979,s.8081

2001 ylnda Washington Collage Kimya Blmnn dzenlemi olduu Uluslararas Kimya
Haftasna konumac olarak katlan Donald McColl, 1988 ylnda Cleveland Mzesi
KoleksiyonundayeralanveJonahMermerleriolarakbilinenbeadetheykelinorjininitespitetmek
amacyla yapm olduu izotopik analizler neticesinde bu heykel grubunun tmnn Dokimeion
kkenliolduklarve buradakiyerelatlyelerde yaplmolduunubelirlemitir.(LevhaX,Resim1)
BununyansraDokimeionorjinlibirokheykelindeiikmzekoleksiyonlarndayeralmolmas
da Dokimeion heykeltralk okulu hipotezini glendirmektedir. (Levha X, Resim 2 ve Levha XI
Resim1)

171

II.yzyln bandan itibaren Dokimeion ocaklarnn blgenin en nemli merkezi

haline geldii ve bu yzyln ortalarnda endstriyel bir kurulu gibi fabrikasyon
retim yapan bir organizasyon kimlii kazand grlyor. Dokimeion ocaklarnn
byk bir mermer kompleksi haline gelmesi nedeniyle ihtiya duyulan ilave
igcnnDokimeiondayetimiolupda,AltntaveSynnadagibiyredekieitli
atlyelerde almakta olan yontucularn (heykeltralarn) Dokimeion atlyelerinde
toplanmas suretiyle temin edildii anlalyor. Bu nedenle baz yazarlarn ileri
srdgibiDokimeionatlyelerinderetilen lahitlerin yar ilenmi haldetketim
merkezlerinegnderildiivernleresonekillerininherbirgnderimlebirliktebu
merkezlere yollanan sanatkarlarca verildii yolundaki gr hakl olarak
eletirilmitir.327

Lahitlerde portre hari ssleme ve figrlerdeki slup btnl ve usta iilik

bunlarn endstriyel bir yapda organize olmu bir kurulua ait sistemli bir
almannrnolduunugstermektedir.328 Bunedenleuzmanlamsanatkarlarn
organizasyondnagnderilmiolmasnaihtimalverilmemektedir.Kanmcaherbir
sevkyat partisiyle birlikte uzmanlam yontucularn Romaya gnderilmi olmas
halinde, Dokimeionun rn kalitesini drmeden srekli art gsteren talebi
karlayacak bir retim kapasitesini nasl gerekletirmi olabileceini tutarl bir
biimde aklamak mmkn olamazd. Aslnda Dokimeionlu yontu sanatkarlarnn
geni bir evreye dald bilinirken, bu dalmay daha da artracak bir yntemin
sistemli bir ekilde uygulanm olduu yolundaki gre katlmaya imkan yoktur.
Aksi halde Dokimeion ocaklarnn imparatorluun Anadoludaki retim merkezi
olmazelliiniksasredekaybedeceklerirahatlklasylenebilir.

KonyaArkeolojiMzesindesergilenenvekaidesindebeksasatrlkbiryaztnyer
aldbireserbulunmaktadr.329 L.Roberttarafndan330 belirtildiinegrebuyaztta
bir yandan heykel sanat yceltilirken, bir yandan da tanrnn koruyuculuuna
snma isteini yanstan bir yakar bulunmaktadr. Yazt bu yaps dolaysyla
327

Hall,A.,ve Waelkens,M.,TwoDokimeonSculptorsinIconium, AnatSt 32,1982,s.153

Waekens.M,1982a,s.224225Wiegartz.H,1974,s.380WardPerkins,J.B,Nicomediaand
themarbletrade, PBSR48,1980b,s.36
329
Hall.A,veWaelkens.M,1982.,s.151.
330
Robert, L., ATraverslAsieMineure,Paris,1980,s.220227
328

172

lkemizde bir ok iyeri duvarn ssleyen iyi ve hayrl iler vermesi iin tanrya
ynelen bereket dualarna benzedii sylenebilir. Yaztta ismi geen Limnaios ve

Diomedes isimli iki karde, Dokimeionlu olup buraya (olaslkla Iconiuma)

yerlemekzeregeldikleriveburadakendilerinebiriyerikurmuolduklartahmin
ediliyor.L.RobertiniaretettiigibiLimnaioskkenitibariyleMakedonyakkenli
bir isim olup, Makedonyadaki Dokimos slalesinden gelmektedir. Bu durumda
MakedonkkenliLimnaiosveDiomedeskardelerinnceDokimeiondayerlemi
olduklar ve buradaki atlyelerde alarak yontu sanatn rendikleri kesinlik
kazanmaktadr.331

Koruyuculuuna sndklar tanr da Anadolunun en eski tanrs olan Kybeledir.

AncakyazttatanraKybeleAngdistisadylabelirtilmitir.Dokimeionsikkelerinde

Persis adyla yer alan da, Angdistisin kutsal mekan olarak kabul edildiinden,
tanra Angdistis, Persis dann eteklerinde yer olan mermer ocaklarnda alan
iilerin de koruyucusu haline gelmitir. Sanatkarlarn yresel bir baka tanrya
ynelmi olmalar da akla gelebilir. rnein kken olarak Dokimeionlu olup,
sonradan Iconiuma yerleen heykeltra Alexandrosun, Meter Zizmeneye yakar
bylebiryaklamerevesindedeerlendirilebilir.332

Dokimeion ocaklarnda retilen stel, Stunlu veya girland tipi lahitlerin Roma
literatrnde Synnada veya Phrygia eklinde yer alm olduu grlyor. 333
Aslnda, Anadolunun her yannda sz konusu rnlerin Dokimeionda retildii
bilinmesine ramen, Synnadann imparatorluk idare merkezi konumunda olmas
nedeniyle, rnlerin bu ekilde isimlendirildii tahmin ediliyor. Ancak rnlerin
isimlendirili biimi ne olursa olsun Dokimeionun yontu alanndaki stnl
herkese kabul edilmi, Anadolunun her yanna dalm olan Dokimeion kl
sanatkarlar byk beeni kazanmlardr. ster yerleik ister gezici tipte olsun
sanatkarlarn Dokimeionlu eklindeki imzalar onlarn st dzeyde kabul
grmeleri iin yeterli olmutur. Sonu olarak btn bu gelimeler gz nne

331

Hall. A,veWaelkens.M,1982,s.151.
ibid,s.151.
333
Gnoli. R,1988,s.279Monna, D., vePensabene. P.,, MarmidellAsieMinore, 1977,s.
45Robert. L,1980,s.223.
332

173

alndnda Dokimeionun ham mermer retimi yannda, sanatsal yn ar basan

rnleri reten ve yneten bir merkez, Anadolunun en nemli heykeltralk ve
yontuokuluhalinegeldiisylenebilir.

Daha nce belirtildii gibi Dokimeion okullarnda yetimi olan sanatkarlarn

Anadolunun her yanna daldklar ve buralarda yerel talar kullanarak, yrenin
zevk ve tercihlerine uygun olarak Dokimeion slubunu yanstan eserler
retmilerdi.334 Iconiumda bulunan mavimsi ladin tandan imal edilmi olan lahit
buna iyi bir rnek oluturabilir.335 Lahit gvdesi yresel lahit zevkine uygun bir
tarzda,bykolaslklaIconiumdabiratlyedeimaledilmiolmaldr.Ancaklahit
kapann 120130 yllarn kapsayan dnemdeki Dokimeion lahit anlayna uygun
334

WardPerkins, J.B., Roman Girland Sarcophagi from the Quarries of Proconnesus (Marmara),
AnnualReportoftheBoardof RegionsoftheSmithsonianInstitution1957,1958,s.455467Ward
Perkins,Romaadnabellibirslupvekalitederetilmiolanlahitleringenellikleansiyasaltarihi,
sosyalveekonomikdurumunplanaalnarakincelenmesineramenenazonlarkadarncelikliolan
bazkonularahideinilmediindenhaklolarakyaknmaktadr:(s.455)Whereweretheymade,and

by whom? How were they produced and distributed ? What was the relation between sculptor and
client ? demek suretiyle lahitlerin basit bir mezar olarak ele almak yerine insani unsurlarn da n
planakarlmasgerektiineiaretetmektedir.Gerektenlahitlerdierrnlergibisradan,standart
seri bir retim biiminde mi retilmitir ? Yoksa Perkinsin sylemiyle any individual piece was
createdforaparticularclientreticivetketiciarasndaokdahayaknbirbamvardr?Bylece
lahdinretildiiyerzelliklesoneklininverildiiyerbirinciderecedenemkazanmaktadr.Anadolu
ve talya gibi iki uzak corafya snrlarnda retici ve tketici arasnda kurulan irtibatn ekli
otomatikman lahitlerin Anadoludan hangi ileme boyutunda ekillendirilerek ihra edilmi olduu
konusununplanakarmaktadr.Tketiciarzularnnnceliklegznnealnmashalinde,lahitlerin
son eklinin tketicinin bulunduu yerde verilmi olmas yegane alternatif haline gelmektedir. Bu
durumda lahitler ocaklarda kabaca ilenip dzeltilerek detaylar alcnn talimatlarna uygun olarak
tamamlanmak zere, ocaklardan Romaya veya herhangi baka bir lkeye sevk edilmi olmaldr.
Nitekim Prokonnesos ocandan Romaya sevk edilen lahitlerin retiminde byle bir yol izlendii
WardPerkins tarafndan kesin bir ekilde ifade edilmektedir.(s.461) The wokshops of Proconnesus

were less ambitious. They adopted a system where by the broadlines of the finished design were
established before despatch, but considerable latitude was left to the receiving workshop as to the
workingoutofdesign.Inthecaseofonewidelydistributedseries,allthatthequarrydidwastoshape
thebodyandlid,theformerasaplainrectangulartrough,thelattertotheroughedoutoutlineofa
gable roof with actoria just as we see it on the back an done end of the lid of The Sminthsonian
Sarcophagus. Sarcophagi so shaped were widely used locally in Thrace and North western Asia
MinorandTheywereexportedinlargenumberstotheDanubeprovincesandnorthernItaly,asfar
afield as southern France. The advntage of this particular design was that it greatly reduced the
weightandthereforethecostoftransport,whileleavingwidelatitudetotheimportingworkshopto
develop the superficialornament in accordance with localtasteYazar tarafndanlahitlerinalcnn
bulunduu yerdeki atlyeler tarafndan, ya da her bir sevkyatla birlikte gnderilen yerel ustalar
tarafndanileneceibelirtilmisede:Allthatremainedwasforthecarvingbyskilledworkmenwho

accompaniedanindividualconsignmentorbyworkshopsestablishedintehmajorreceivingcenterin
theprovinces ocakatlyelerininsrekliuzmanlamyeteneklielemankaybnasebepolacakbyle
bir yola sadece gnderilecek partilerin ok byk miktarlarda olmas veya alclarn st kademe
yneticilerigibinemlikiilerdenolumashalindebavurulduunapheyoktur.Aksitakdirdeocak
ileme ve sanat atlyeleri srekli eleman kayb nedeniyle ksa srede esas fonksiyonlarn yerine
getiremeyecekduruma debilirdi.
335
Hall.A,veWaelkens.M,1982,s.154.

174

bir slup ve teknikle, Dokimeionlu bir sanatkar eliyle retilmi olduuna phe
yoktur.
Yine Konya Arkeoloji Mzesinde bulunan336 ve byk olaslkla yukarda sz
konusu olan lahitin retildii atlyede ayn dnemlerde retilmi olduu tahmin
edilen n cephe mimari elemanlarn da yine Dokimeionlu bir yontucu tarafndan
ilenmi olduu anlalyor. Kirli beyaz kire tandan retilmi olan rlyefteki
sslemeler mee yapraklaryla rlm bir elenk, zarif bir tarzda balanm bir
kurdeleveyldzeklindekiiekmotifindenolumaktadr.elenk,bandasarmak
yapraklarndan rlm bir ta tayan bykl bir erkek figrn evrelemektedir.
Gzler iyice derine kam bir ekilde ilenmitir. Aslnda mee yapraklarndan
rlm elenk ile bu elengi sarmalayarak blme ayran ve ular zarif bir
ekilde kvrlm olan kurdele, Dokimeion girlantl

lahit tipinin karakteristik

unsurlardr. Rlyefteki iek motifleri ile halen Malibuda bulunan Dokimeion

retimigirlantllahitparasndakivezellikleyineaynatlyernolupPergede
bulunan lahitteki iek motifleri arasnda tam bir benzerlik ve uyum olduu
grlyor.

Bu rneklerde Dokimeionun lahit retiminde ulat sanatsal ve teknik dzey ile

evreye olan etkileri kolaylkla gzlemlenmektedir. Bir dnem Anadoluya
damgasn vuran Dokimeion ta ileme teknik ve slubunun, Dokimeion rnleri
vastasyla Anadolu snrlarn aarak Romaya ulam olduu anlalyor .
W.Ramsayin 1913 ylnda Antiocheiada yapt aratrmalar sonucu bulunan ve
Konya Arkeoloji Mzesinde sergilenen Tahtnda Oturan Zeus yontusunun
kaidesindeYunancaBeniDokimeionluDiogeninoluMenandrosYapteklinde
bir ibare vardr. Bu ak beyan karsnda, yontunun yapm yeri hakknda kesin bir
yargya varlamasa da eseri yapan kiinin kimlii ve kkeninin kesin ve net bir
ekildebelirtilmiolduunapheyoktur.337 Yukardaverilenikibelgedenhareketle
kesin bir takm sonular karlmasa da, bunlarn Dokimeion yontu sanatnn

336

Env.Numaras:49
Karamut,.,DokimeionHeykelleri. Belleten55, 1991, s.606Robinson,D.M.,Roman
SculpturesfromColoniaCaesarea(PsidianAntioch). ArtBulletin IX,NewYork,1926,
s.56Waelkens.M,1982,s.151155.
337

175

kapsamn ve ulat seviyeyi gstermesi bakmndan dikkatle deerlendirilmesi

gerekecektir.BubelgelerebakarakenazndanDokimeionunsadecelahitretiminde
deil,portreveheykelsanatndadaszsahibiolduusylenebilir.Gerektenbugne
kadar Aphrodisias atlyeleri hari Anadolunun hibir yerinde Dokimeion benzeri
stn lahit iilii seviyesinde eser reten bir yontu atlyesinin bulunduunu
gsterenbir belgeyerastlanmamtr.TmDokimeion mermerinden yaplmolup
Kandilli/Bozykte bulunan ve halen stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen
imparatorMarcusAureliusportresiyle,karsgenFaustinaportresi,Antiocheiada
bulunan ve Marcus Aureliusun genlik yllarna ait olduu tahmin edilen porte ile
Lucius Verus portresi ve Cornelia Antonina yontusu ile Akmoniada bulunup,
Afyonkarahisar Arkeoloji Mzesinde sergilenen Giyimli Kadn Yontusu arasnda
artcbirbiimdeteknik,stilvebezemeselbenzerliklerbulunmaktadr.338 Bozyk
kkenli Marcus Aurelius portresiyle Antiokheia kkenli Lucius Verus portrelerinde
matkapderinlerenfuzettirilmeksuretiylekglgekontraseldeedilmiolup,sa
bukleleri ince matkap kanallaryla birbirinden ayrlmtr. Yzler, sa ve sakaln
barokluuylakontrastoluturacaktarzdadzveparlaktr.Sakaloldukauzunolup,
grbuklelerkalnvederinkanallarlabirbirindenayrlmtr.Herikiyapttadagzler
aynteknikleilenerek,gzbebeklerifasulyebiimindematkaplanp,gzbebekleri
bir dairenin drtte byklnde oyulmulardr. Her iki yontuda da boyun
desteibulunmaktadr.

AntiokheiadabulunanCornelia Antonina yontusuileBozyk/Kandillide bulunan

genFaustinaportresiarasnda,herikisinindeaynsanatanlayveslubuyla,ayn
bir atlyede retilmi olduu kansn uyandran byk benzerlikler vardr. Salar
ortadanayrlp,yumuakdalgalarhalindegeriyeveyanlaradorutaranmtr.Yana
taranansalarCorneliadakulaklarbtnylerterken,GenFaustinadakulaklarn
kk bir blm akta kalmtr. Portreler arasnda san modeli kadar ileni
biimiynndendebykbenzerliklervardrsalaraynbirteknikleilenereksa
telleri ince matkap kanallaryla birbirlerinden ayrlmtr. Matkap kanallar
kesimedenuzaypgideninceizgilerhalindedir.Salarnilenmesindematkabnara
vermeden, srekli bir biimde dndrlerek kullanlm olmas portrelerin ayn bir
338

nan,J.,veRosenbaum.E., RomanandEarlyByzantinePortraitsSculptureinAsiaMinor ,
London,1966,s.7677.Levha.XXVIII,12,XXIX,I.

176

atlyetarafndanretildiinigsterennemlikarakteristikunsurlardanbiridir.Gen
Faustina portresinde salar rgl iki erit halinde tepeden arkaya doru uzayp,
ensede bir topuz eklini almtr. Korneliada ise salar yine tepede ikiye ayrlm
olmakla birlikte, rgl deildir. Gen Faustina portresinde boyun destei kabaca
ilenmi olup, Korneliada ise ban arka ksmn rten salar enseye indiinde bir
ylmayaparakboyundesteigrnmnalmtr.

LuciusVerusPortresiileGiyimliKadnyontusuveCorneliaportreleriarasndada
yineekilveilemetekniibakmndanbykbenzerliklerolduugrlyorgerek
Verus, gerekse Giyimli Kadn yontusunda matkap kanallar derinlere indirilmek
suretiyle salara kglge kontras verilmitir. Waelkens, Cornelia portresiyle
Giyimli kadn yontusundaki beden yaplar arasndaki benzerlikler nedeniyle bu iki
yaptn ayn bir atlyede retilmi olmas gerektiini vurgulayarak, balarn daha
sonra ayr ayr tamamlanm olduunu belirtmitir.339 Gerekten, Waelkens
tarafndaniaretedildiigibi,herikifigrndurubiimleri,gvdeyaplar,kolve
bacak hareketleri ve giysilerin ileni tarz itibariyle yaptlar arasnda byk
benzerlikler vardr: mantonun vcuda oturtulu tarz, sol elin zerine atlan kvrm
rulosu ve elin bacak zerinde toplanan ruloyu tutu biimi ile Giyimli Kadn
yontusundakisakaladansoleledoruuzanandiyagonalkvrmlarla,bunlarlaztlk
oluturacak ekilde derin ve kaln kanallarla birbirinden ayrlarak ayaklar zerine
dklen khiton kvrmlarnn ilenilerindeki teknik ve stil benzerlikleri dikkat
ekicidir.

Yukardadeinilenyaptlarntmnde,AntoninlerDnemisanatanlaynyanstan
slup ve teknik zelliklerin hakim olduu grlyor. zellikle erkek portrelerinde
salarn ileniindeki matkap iilii ka ve gzlerin biimi ile azn ileniindeki
incelik ilk bakta gze arpan karakteristik unsurlardr. Yzlerdeki incelik ve cilt
hassasiyeti ile kontrast oluturan salardaki derin ve kesintisiz matkap kanallar
yaptlardaki genelkarakteristikzelliklerdir.AphrodisiasatlyelerihariAnadoluda

339

Waelkens,M.,PisidianAntiochFindsinTheMuseumsofKonya,Afyonkarahisarandstanbul.

III.AratrmaSonularToplants,Ankara,1985a,s.194

177

matkabn bu derece mkemmel bir tarzda uyguland bir baka atlye daha
yoktur.340

1926 ylnda Cox tarafndan akrsaz ve Gavurren mermer ocaklar yaknnda bir
heykel bulunmas zerine Yukar Porsuk vadisine olan ilgide byk bir art
meydana gelmitir. Blgede yaplan aratrmalar Dokimeion ocaklarnda retildii
bilinenkremsikayadanmenekerenklidamarlbeyazmermere(pavonazetto)benzer
renk ve kalitede mermerlerin Altnta, akrsaz ve Terziler evresinde yer alan
ocaklarda retildii anlalmtr.Bu blgede retilen eitli yap malzemeleri
arasnda zellikle stunlar nemli yer tutmaktadr. Ancak sz konusu heykelin
bulunmasblgeninneminidahadaartrmtr.107ylndainasnabalananve116
ylndayapmtamamlananTrajanForumunussleyenDakyalEsirlerheykellerinin
bir benzeri olan bu heykelin byk olaslkla gezgin yontucular tarafndan bu
evredeki bir atlyede yaplm olduu tahmin ediliyor. 107116 dnemi Yukar
Porsuk Ovas ve zellikle akrsaz evresindeki ocak faaliyetlerinin en youn
olduu bir zaman kesimidir.341 Blgede elde edilen yaztlar bu durumu gz nne
sermektedir. Cox tarafndan zellikleri belirlenerek, fotoraflar yaynlanan heykel
1984 ylnda Waelkens tarafndan bir kez daha incelenmitir. Waelkens aradan
geen seneler iinde heykelin ocak faaliyetleri srasnda tahrip olduuna iaret
etmektedir.342 Heykelin ba yoktur. Sadece ban gvdeye yerletirilmesi iin bir
soket mevcuttur. ( Levha VII, Resim 1 ve 2) Heykelin grnen boyu 1.55 m ,
genilii 1.05 mdir. Orijinal boyunun 3 m civarnda olduu tahmin edilmektedir.
zerindeuzunkollubeldenkemerlesklmbirtnikbulunmaktadr.Vcutarl
sol bacak zerine bindirilmitir. Sol kol dirsekten krlp, bel zerinde yatay bir
ekilde durmaktadr. Sa kol ise sol omuza ulaacak tarzda gse aprazlama
yerletirilmitir.Tniinstndesaomuzdafibulailetutturulmuuzunbirpelerin
yeralmtr.Pelerinarkadakvrmlaryaparakyerekadaruzanmaktadr.

340

Karamut.,1991,s.610.
DrewBear.T,veEck.W,1976,s.31213.pl.48.
342
Waelkens.M, FromaPhrygianQuarry:theProvenanceoftheStatueoftheDacian
PrisonersinTrajanForumatRome.AJA 89,1985b,s. 644.
341

178

Heykel bu haliyle hemen hemen tamamlanm olmasna ramen, bir bacann

krlmolmasveyabiratlakmeydanagelmesigibibugnbilinmeyenbirnedenle
heykelin tamamlanmadan bir kenara braklm olduu anlalyor. Heykelin bir
btnolaraksergilediitavr,zerindekigiysileriveretilmiolduu mermercinsi
(pavonazetto)itibariyleRomadaTrajanForumundayeralanDakyalEsirleritemsil
edenheykellerinbirkopyasgibidir.(LevhaVII,Resim4)Coxtarafndanszkonusu
heykelin bulunmas Romadaki benzer heykellerin morfolojisine bir katk yapmasa
da bu heykelin bulunmas sayesinde Phrygia ocaklarnn retim kapasiteleri ve
yaplar hakknda baz yeni sonulara ulamak mmkn olmutur. Bu gelimeler
sanldndan ok daha nemlidir.343 Gerekten Altnta ve akrsaz evresinde
deilse bile en azndan Dokimeion ocaklarnda yksek kalitede lahit retimi yapan
yontu atlyeleri bulunduuna kesin gzyle baklmasna ramen 1926 ylna
gelinceye kadar blgede herhangi bir heykele rastlanmam olmas son derece
enteresanbirdurumyaratmtr.Aslndalahitkonusudabundanfarkldeildir.Daha
nce temas edildii gibi Fant tarafndan ortaya karlan drt adet lahit kapann
dnda,yredebylebirretiminvarlnaktutacakdzeydeherhangibirrne
rastlanmamtr. Sadece Roma kkenli veriler sayesinde Dokimeionda yksek
kalitede ve byk miktarlarda lahit retilmi olduu kesinlik kazanmtr. Ayrca
byk blm Dokimeionun pavonazetto tandan yaplm olan bu heykellerin,
Romada Dokimeion meneli ustalar tarafndan deil, dorudan doruya Phrygia
atlyelerinderetilmiolduukesinlikkazanmtr.BuheykellerSynnadatarafndan
ynetilenPhrygiamermerocaklarsistemiiindeveDokimeionocaklarevresinde
yer alan kk bir iletme konumundaki bir atlyede retilmi olmaldr.344 Byk
olaslkla istenilen heykel tipolojisini gsteren izim ve talimatlarn Romadan
Synnadaya ulamasndan sonra idare merkezince hazrlanan bir ana plan
erevesinde ocaklarn kapasiteleri gz nne alnarak bir retim ve iblm
programhazrlanmolmaldr.

343

Cox,C.W.M.,AsiaMinor1924.V.MonumentsfromtheUpperTembrisValley.JRS 18,1928,
s.2223.nos.23233
344

Waelkens.M,1985b,s.651Hornik, J.H.,TheSignofJonah,TheCenterforChristianEthics,
BaylorUniversity,2003, s.55

179

Burada nemle zerinde durulmas gereken bir dier nokta, Dokimeion ve yakn
evresiningerektaretimigerekseilemevesanatatlyeleriynndenblgeninen
nemli merkezi konumunda olmasdr. Bu nedenle nispeten az miktarlarda retim
yaplanYukarPorsukvadisiocaklarnda,imparatorlukidaresince,ayrbiryontuve
ileme atlyesi kurulmas yerine, gerektiinde Dokimeionda yerleik olan yontu
ustalarnn, buralarda geici srelerle grevlendirilmesi neticesinde i gcnden
optimumekildeyararlanmayolunagidilmiolduuanlalyor.345

Bylece Altnta ve akrsaz ocaklarndan karlan mermerlerin, ham bir ekilde

Dokimeiondaki ileme atlyelerine gnderilmesi yerine, ustalarn mermer retim
merkezlerine gnderilmesi yolunun seilmesi son derece tutarl bir zm ekli
olmutur. Aksi halde mermerde ileme esnasnda fark edilecek bir kalite
bozukluunun bulunmas veya ileme hatalar yznden tan skartaya karlmas
halinde byk bir emek ve zaman kayb meydana gelecek ve retim maliyeti
ykselecektir.

Bu nedenle bu yrede elde edilen rnler deerlendirilirken retimde kullanlan

malzemenin yre rn talar olmasndan hareketle, yontu ustalarnn da yerel
atlyelerebalsanatkarlarolmasgerektiieklindekibirvarsaymlahareketetmek
son derece yanltc sonular dourabilir. Waelkens, Dokimeiondaki atlyelerin
blgenin en byk ve kapsaml atlyeleri olduuna iaret ederek, burada lahit
retiminden, heykel ve mimarielemanlarakadargeni birperspektif iinderetim
yapldn vurgulam ve evre atlyelerindeki retimin de Dokimeion kkenli
gezici veya idarece grevlendirilmi olan ustalarca gerekletirilmi olduu
belirtmitir. Bylece Dokimeion yresinde yer alan atlyelerin retimleriyle ilgili
olarakhatalyorumlaryaplmasdabirldenlemitir.346

lemevesanatatlyelerikonusundaincelemekapsamndagznnealnanveriler
ve ileri srlen eitli grler erevesinde ulalan sonular u ekilde
zetlenebilir
345

Waelkens.M,1985b,s.651vedip.not.84
Waelkens.M,1982b,s.4753Waelkens.M,1982a,s.151Walker,S.,MarbleOriginsby
IsotpicAnalysis. WorldArchaeology 16,1984,s.23116.
346

180

1 J.nan ve E.Rosenbaum burada sz konusu edilen yaptlarn byk

blmnnAntiocheiadabulunmuolmasnedeniyleyontuatlyelerininde
byk olaslkla burada yer aldn, hatta Kandilli/Bozykde bulunan
M.Aurelius ile kars Gen Faustina portrelerinin bile buradaki atlyelerde
veya en azndan bu atlyelere mensup sanatkarlar tarafndan retilmi
olabilecei savn ileri srmlerdir.347 Buna karlk M.Waelkens ise
VII.KazveAratrmaveArkeometriSempozyumundasunduubildirisinde,
Antiokheiadasadeceadakstellerininretildiiniveyaknevreyehitapeden
kk bir atlyenin varln kabul etmekle birlikte, beyaz Dokimeion
mermerindenimaledilmiolanyaptlarnhepsininDokimeiondabulunanbir
atlyederetilmiolduusavnilerisrmtr.
2 J.nanveE.Rosenbaumunszkonusuyaptlarn,Antiokheiadabiratlyede
deilsebile,enazndan buradaki atlyelerde yetimisanatkarlartarafndan,
eserlerin bulunduu yrelerde retilmi olmas gerektii yolundaki
grlerine katlmadm belirtmek isterim. Zira, bugne kadar gezici veya
yerleik Antiokheial bir yontu sanatkaryla ilgili herhangi bir belgeye
rastlanmamasna karlk, Dokimeion atlyeleri iin durum tamamen
farkldr Konya Arkeoloji Mzesinde sergilenen yaztta ifade edildii gibi
yaptklar ii yontu sanat ve kendilerini de heykeltra olarak tanmlayan

Limnaios ve Diomedes kardelerin Dokimeion kkenli olduklar konusunda

tam bir gr birlii vardr. Ayrca Tahtnda Oturan Zeus yontusunun
kaidesindekiBeniDokimeionlDiogenesoluMenandrosyaptibaresibir
yaptnbulunduuyerileyaptnretildiiatlyearasndakurulacaksanalbir
ilikinin, ne lde yanltc sonular dourabileceinin somut bir kantdr.
Byle bir gre itibar edilmesi halinde yaptlarn byk ounluunun
bulunduklaryeresasalnarak,Antiokheiadakiatlyelerderetildiinikabul
etmek gerekecektir. Ancak bu halde Tahtnda Oturan Zeus yontusu dahil,
yaptlarn tmnn ayn bir atlyede ve ayn sanatsal yaklam ile retilmi
olduklaryolundakigenelkanyadayanarakyaptlarnAntiokheiadayerleik
bir atlyede yerel sanatkarlarca deil, zorunlu olarak Dokimeion kkenli
sanatkarlar tarafndan retilmi olduklar sonucuna varlacaktr. Yani byle
347

Karamut..,1991,s.609.

181

birdurumdaszkonusuyaptlarnretimyerininDokimeionolmadkabul
edilse bile bunlar reten sanatkarlarn Antiokheiada deil Dokimeiondaki
atlyelerdeyetimiolduklarkonusukesinlikkazanacaktr.
3 Atlyelerin genellikle kaliteli mermerin retildii merkezler etrafnda
topland gz nne alnrsa, Dokimeion ocaklarnn bu alanda byk bir
stnle sahip olduu grlecektir. Zira, Anadoluda Dokimeion ocaklar
dndaheykelsanatnauygunolanvebolmiktardamermerretebilenokaz
ocak bulunmaktadr. Romada heykeltralarn istedii kalitede mermere
sahip olabilmek iin Carrara mermer ocaklarna kadar gittii gz nne
alnacakolursa,yontusanatkarlarylaocaklararasndakiyaknilikidahaiyi
anlalabilecektir. Sz konusu eserlerdeki zengin ve mkemmel matkap
iiliineDokimeiondndasadeceAphrodisiasatlyelerinderastlanabilir.
4 Eserlerin tmnde boyun desteinin bulunmas, yaptlarn retildikleri
yerlerden bir baka yreye gnderildiinin bir iareti saylabilir. Boyun
destei, nakliye srasnda ban kopmasn nlemek amacyla zellikle
braklmaktadr.Bu nedenle bir an iin yaptlarn Antiokheiada retilmi
olduklar kabul edilse bile, baka yerlere gnderilmek iin retildikleri
anlalanbuyaptlarnkullanclarnelineulatrlmasyerinetmnnbirden
retildikleri yerde kalm olmalar nasl aklanabilecektir? Jonah Marbles
ad ile tannan fakat retildikleri yer, yakn zamana gelinceye kadar
bilinmeyen be adet heykel malzemesinin, izotopik analiz yoluyla yaplan
deerlendirmeler sonucunda Dokimeion mermer formasyonuna ait olduu
anlalmtr. Heykellerdeki stilistik yap ile Dokimeion lahit yontular
arasndabykbenzerliklerbulunmasdabukanypekitirmektedir.
5 1926 ylnda Sir Christopher Cox tarafndan bulunan Yukar Porsuk
ovasndaki Altnta ocaklarndan birisinde pavonazetto mermerinden
yaplmbykboyutlubirheykelbulunmutur.Heykelinboyuyaklak3m,
genilii 1.05 mdir. Heykel Romada Trajan Forumunu ssleyen Dakyal
Esirleri temsil eden heykellerin bir kopyas gibidir. Forumun ina edildii
dnemde (107116) heykelin bulunduu mermer oca imparatorluk

182

mlkiyetinde olup, Phrygia mermer ocaklar sistemi iinde yer almtr.348

M.Waelkens tarafndan kesin bir ekilde ifade edildiine gre
imparatorlukidaresiPhrygiablgesinde,heykelretimindeuzmanlam

heykeltralara sahiptir. Sz konusu bu heykeltralar byk olaslkla

imparatorluun Dokimeionda bulunan yontu ileme atlyesinde yer
almaktayd.349
Waelkensin Phrygia blgesiyle ilgili olarak heykel sanat ve retimi
konusuna yaklamn, aynen benimsediim iin, eitli yontu rnleri
deerlendirilirken, her bir yaptn bulunduu yerde yerleik bir sanat
atlyesinin varlndan sz etmenin tutarl olmayacan dnyorum. Bu
nedenle Dokimeionun gneyinde Akaray Vadisindeki iki ayr blgede iki
grup halinde bulunan yontularn dorudan doruya Dokimeion ile
ilikilendirilmeleri isabetli olacaktr. zellikle stellerin Dokimeion
lahitlerindeki figrlerle ayn karakteristik zellikleri tamas nedeniyle sz
konusuyaptlarnaynbiryontuokulunaaitsanatkarlarcaretilmiolduuna
pheyoktur.BirincigrubuoluturanyaptlarBolvadinyaknlarndakiTavra
Yerinde bulunmu olup, Bursa Mzesinde sergilenmektedir.350 kinci grup
eserler Afyonkarahisarn dousunda avdarl adyla bilinen blgede
Kovalk

Kynde
351

sergilenmektedir.

bulunmu

olup,

Afyonkarahisar

Mzesinde

Sonu olarak ileme ve sanat atlyelerinin bulunduu

yerler konusunda Waelkensin aada belirtilen grlerine katldm

belirtmek isterim. Phrygia blgesinde Dokimeion mermerinden retilmi

olan imparatorlua veya zel kiilere ait portrelerin, nan ve Rosenbaum

tarafndan Pisidia Antiokheiasnda bulunduu varsaylan bir ileme
atlyesinceretildiiilerisrlmsedeyaptlarnDokimeionatlyelerinde
retildii kesinlik kazanmtr. Zira, Antiokheiada yontu sanatyla ilgili bir
gelenekolmad,blgekalkerisadeceyapmalzemesiolarakkullanlmtr.

348

Lugli,G., Roma Antica.Ilcentromonumentale ,Rome,1946,s.280.Andreson.J.C., The

HistoricalTopographyoftheImperialFora ,Brussels,1984,s.141,14851,159.
349

Waelkens.M,1985b,s.641643ves.648652.
Mandel,G,CataloqueduMuse deBrousse.BCH 33,1909,s.267,no.14nan.J,ve
Rosenbaum.E,1966,s.187.
351
Mellink,M.J.,ArchaeologyinAsiaMinor AJA69,1965,s.143
350

183

Buna karlk Dokimeion kkenli ustalarn rettii yaptlarda ise stn

dzeydekiyontusanatakagrlmektedir.352
6 Son zamanlara gelinceye kadar retilmi olduu tan cinsi ve retim yeri
belirlenemeyen Lepcis Magnada bulunmu olan be adet heykelciin
izotopik analizler sonucunda ve Dokimeion mermerinden yaplm olduu
anlalmtr. S.Walker tarafndan da bunlarn Dokimeionda ilenip, son
ekilleriveridiktensonraithaledilmiolduubelirtilmektedir.353

352

Waelkens.M,1985b,s.652.
Walda,H.,ve Walker,S.,TheArtandArchitectureofLepcisManga: MarbleOriginsby
IsotopicAnalysis.LbyanStudies 15,1984,s.8386
353

184

BLMVIII

Romamparator lukYnetimindeAnadoluMermerOcaklarveYaztlar

Dokimeion(scehisar)

Dokimeion veYukarTebrisVadisi(AltntaOvas) mermerocaklar hemen hibir

devirde gzden uzak kalmam, retim faaliyetlerinde ksa aralklarla duraklamalar
olsa bile ocaklarn etkinlii her dnemde devam etmitir. Ocaklar, jeolojik yaplar
mermer zellikleri, rn eitleri ve retim imkanlar ynnden bir ok aratrmac
vebilimadamtarafndanincelenmitir.(LevhaXII)zelliklesonikiyzyl iinde
blgenemigittikeartanbirilgiodahalinegelmitir.
lk aratrmaclar arasnda Albay Richard Poecocke354 ve W.J.Hamilton355 ilk akla
gelen isimlerdir. Aslnda bir jeolog olan William Hamilton, Dokimeion ocaklarnn
jeolojikyapsveiletmeteknolojisinibelirlemeklekalmam,aynzamandabirok
yaztaslnauygun bir ekildekopyalamtr. Ancak modernanlamda incelemelerin
William Ramsayn 1930 ylndan balayarak, lmne kadar devam eden
aratrmalar sayesinde gerekletirilmi olduu sylenebilir.356 Ramsayin, Roma
mparatorluunun Phrigia blgesindeki ziraat alanlarnn ve mermer ocaklarnn
iletilmesi ve ynetimine ilikin notlar 1941 ylnda C.Anderson tarafndan kitap
halinegetirilerek yaynlanmtr.357 Ocaklar ilkdefasistematik birekildearatran
veinceleyenkiiiseWardPerkinsdir.PerkinsinProkonnesosileilgiliincelemeleri
ve lahit ticareti konusundaki aratrmalar son derece nemlidir. 1980 ylndaki
teblileri ile Dokimeion ocaklarn da inceleme kapsamna ald grlyor.358
Bilimsel anlamda ilk epigrafik incelemelerin ise Josef Rder ile balad
sylenebilir. Aratrmalar tamamlayamadan ani lmne ramen, 1971 ylnda

354

Pococke, R.,DescriptionoftheEast ,London,1743, s.45.

Hamilton,W.J., ResearchesinAsiaMinor,PontusandArmenia ,London,1842,s.461vd.
356
Ramsay. W.M.,TheHistoricalGeographyofAsiaMinor ,London,1890, s.433.
357
Fant.J.C, 1989a,s.1.
358
WardPerkins, J.B.,TheMarbleTradeanditsOrganization:EvidencefromNicomedia.
MAAR36, 1980a, s.325338.
355

185

yaynlananeseribukonudanemlibirkaynakoluturmutur.359 FergusMillarn360,
blgehakkndakibilgileritoparlaycmahiyettekieserisayesindedemermerocaklar
ve eitli retim tesislerinin mlkiyet ve iletme biimleri hakknda genel bir fikir
edinmek mmkn olmutur. Bu incelemeler ile ta ocaklar ve madenler hakknda
nispeten detayl saylabilecek bilgilere ulalmsa bu erevenin yeterli olduunu
syleyebilmek mmkn deildir.361 Daha sonralar J.Ward Perkins362, tarafndan
blgede yaplan incelemeler sonunda Phrygia mermer ocaklar mlkiyetinin
imparatorluaaitolduuteyitedilerek,ocaklarnenazndan92116yllararasnda
imparatorlukidaresinceiletildiibelirlenmitir.GerekRomakaynaklarnda,gerekse
yaztlarda Phrygia mermer ocaklarnn imparatorluk idare merkezi Synnada olarak
bilinmesine ramen363, W.Perkins, Prokonnesosu da kapsayan geni bir alanda
imparatorluunidareveticaretmerkezininNicomediaolduunuilerisrmsedebu
hipotezi kabul grmemitir. Perkins ise, pavonazetto mermerinin retim merkezi
konumundakiDokimeion ilegialloanticoadyla bilinen mermerinretim yeriolan
Chemtou(Tunus)ocaklarnnimparatorlukidaresincebaarlbirekildeiletildiini
belirterek, bu mermer trlerinin Romada byk rabet grmesinin sadece
mermerlerin gzel grnmleri ve kalitelerindeki stnlkten deil, siparilerin
zamanndaveyaokazbirgecikmeyleyerinegetirilmiolmasndankaynaklandn
belirtmitir.

Bylece imparatorluun Phrygiadaki idare merkezi konumundaki Synnadann bir

yandan imparatorluun Romada balatt ina programna uygun bir retim
yaparken,biryandandazelsiparilerikarlayacakbiriletmeveretimprogramn
baaryla uygulam olduu anlalyor. Ocaklarn imparatorluk ynetimince
iletilmesinin bir baka yarar, imparatorlara eyaletlere tahsis edecekleri mermer
konusunda rahat hareket etme imknn vermesidir. mparatorlar, Roma
hkmranl altnda alan bu ocaklar sayesinde eyaletlere bol miktarda yap

359

Rder.J,1971, s.253312.
Millar,F., TheEmperorintheRomanWord,Itthaca,1977,s.17589.
361
Waelkens.M,1985b,s.641.
362
WardPerkins. J.B, 1980b,s.2368.
363
Strubbe,J.A., GroupofmperialEstatesinCentralPhrygia, Ancsoc 6,1975,s.23031.
360

186

malzemesi ve zellikle renkli mermer stun hediye etme imkanna

kavumulardr.364

Ancak imparatorlarn mermer tahsisi konusundaki olanaklar sadece yap

malzemesiyle snrl kalmamtr. 1926 ylnda C.Cox tarafndan Altntata bir
heykelbulunmasndansonra,imparatorlarnheykelyapabilecekkapasitedeilemeve
yontuatlyelerinedesahipolduklaranlalmtr.SzkonusubuheykelinRomada
Trajan Forumundaki Dakyal Esirleri temsil eden heykellerin bir kopyas gibi
olmas,Forumdakipavonazetto,mermerindenretilmiolanheykellerindePhrygia
atlyelerindeilenmiolduununbirkantolarakkabuledilmitir.

Yukar Porsuk Vadisinde (Altnta Ovas), Dokimeionun (scehisar) yaklak elli

kilometre kadar kuzey batsndaki akrsaz Ocaklarnda retilmi olan Docimian,

SynnadicveyaPavonazettoadylatannanrenklimermerbloklarnzerindeepigrafik
kaytlarbulunduuilkdefa1888ylndaW.Ramsaytarafndantespitedilmitir.1924
ylndaCoxveW.M.CaldertarafndanKurtky(Altntakasabas)evresindekieski
bir ta ocanda zerinde yazt bulunan meneke damarl pavonazetto cinsi bir
mermer blok bulunmutur. Bu mermer cinsi sadece Altntaa zg deildir.
Yaknlardaki akrsazda da bu cins mermere ait yataklar bulunmutur. Bylece o
gne kadar sadece Dokimeion ocaklarndan retidii dnlen bu mermerin ok
dahagenibiralanayaylmolduuanlalmtr.

1926 ylnda Cox tarafndan yaplan aratrmalar sonucunda Pnarba ve Terziler

ocaklardabucinsmermerinretimalaniinegirmiolup,zerindeepigrafikkayt
bulunan bloklarn da olduka geni bir blgeye yaylm olduu grlyor. Alibey,
AltntaKy,AltntaKasabas,akrsaz,Pnarba,

Murathanlar, Efte, Tatarmurat ve Gecek bu konuda nemli merkezler olarak

saylabilir.BudurumdablgeninkuzeybatsnrndaTerzilerdenbalayp,akrsaz,
Altnta ve Pnarbandan Dokimeiona kadar uzanan sahalar imparatorluun

synnadicmermerretimmerkezikonumundadr.
364

Gnoli.R,1988,s.25.

187

Ocaklar imparatorluk mlkiyetinde olup, imparatorluun Synnada idare merkezi

tarafndan iletilmitir.365Gerek Yukar Porsuk Vadisinde gerekse Dokimeionda
elde edilen yaztlarn ayn karakteristiklere sahip olmas bu durumun en belirgin
kantdr. Ancak blgedeeldeedilen yaztlarn sadece92116dneminetarihlenmi
olmasn, blgede uzun sre inceleme yapm olan Cox, bu ocaklarn 116 ylndan
sonrailetilmediieklindeyorumlamtr.366

Dokimeionyaztlardananlalacagibi,92116yllararasnda,ocakfaaliyetlerinde,
Romada balayan ina projelerine paralel olarak byk artlar meydana gelmitir.
Gerekten blgedeki retim faaliyetlerin Domitian dnemin sonlarna doru
balayan ina projeleriyle ayn zamana rastlad grlyor. rnein Forum
Transitorium da tamamen bu blge mermerlerinden retilen stunlar kullanld
gibi,367 yapmna daha sonraki bir tarihte, 107 ylnda balanan, ve iinde Trajan
Forumunun da yer ald byk ina projelerinin ilk defa Domitian tarafndan ele
alnm olduu tahmin ediliyor.368 Bu nedenle, bu ocaklarla Roma arasndaki
balantnn snrl bir dnemi kapsam olmasn doal kabul etmek gerekecektir.
Ancak,blgedeeldeedilenyaztlarn92116yllarnkapsamasnaramenocaklarn
Bizans dnemine kadar uzanan bir zaman dilimi iinde faaliyetlerini srdrdkleri
ele geen bulgularla kesinlemitir. Bu durumda Cox tarafndan dnldnn
aksineocakfaaliyetleri116ylndansonradurmam,sadeceocaklardakiynetimve
iletmebiimideimitir.

116 ylndan itibaren yaztlarn birden bire kesilmesinin nedeni byk olaslkla
ocaklarn mteahhitler araclyla iletilmeye balanm olmasdr. Zira, ok nadir
karlalan birka durum dnda ne burada ne de mteahhitlerce altrlan dier
ocaklardahemenhibirzamanyaztbulunmamtr.inbirdierilginyan,blge
ocaklarnndnleninaksineDokimeionocaklarnakyaslaokdahauzunsreler
retimlerinedevametmiolmalardr.369

365

Strubbe.J, 1975,s. 22950WardPerkins.J.B,1951,s.89104,.Waelkens. M, 1982b,s.3355.

Cox. C.W.M, 1928,s.2223.
367
WardPerkins, J.B., RomanImperialArchitecture ,Harmondsworth,1981,s.77.
368
Sear,F., RomanArchitecture ,London,1982,s. 147157.
369
Waelkens.M,1985b,s.644.
366

188

Blgede II. yzyln ortalarndan itibaren adak ve mezar stelleriyle ilgili retim
yapan atlyelerin retime getii grlyor. Bu atlyelerde daha ok gezici yontu
ustalarnn alt ve nceden belirlenen tiplere uygun olarak fabrikasyon retim
yaptklar anlalyor.370 retimde daima blgesel talar kullanlm olup, ocaklarda
ve yakn evrede belirli standartta seri olarak retilmi bloklarn bulunmas da
ocaklarla atlyeler arasnda sk bir balant ve i blmnn varln
gstermektedir.Gezicitaustalardeyimiileburadakiatlyelerdegeicibirsreiin
alacak olan iiler kastedilmektedir. alma sreleri iin kapsam ve zelliine
greksaveyauzunolmutur.Buradanemliolankonutaiisininatlyeyebal
olmamasveyaoradayerleikstatdebulunmamasdr.

Yukar Porsuk Vadisinde yer alan ocaklar iinde zellikle Altnta Kasabas ile
akrsaz ocaklarnn blgedeki dier ocaklara kyasla daha nemli bir yeri vardr.
Waelkens bu blgede 19771983 yllarnda yapt incelemeler esnasnda Altnta
ocaklar civarnda birok yekpare stun bulunduunu tespit etmitir.371akrsazda
ise yar ilenmi bir stun ile eitli byklkte bloklara rastlanmtr. akrsazn
birkakilometrekuzeyindebulunanveanaocakkonumundakiGavurrenOcanda
ise on be stun belirlenmitir. Blgenin en nemli yerleim yeri olmasna ramen
Dokimeionuntarihselgeliimiyle ilgilisomutverilerinokazolmas nedeniyle bu
konudaeldeedilebilenbilgilersonderecesnrlkalmtr.

Bugne kadar Dokimeion yerleimiyle ilgili olarak elde edilebilen en kayda deer
kantlar burada baslm olan sikkelerdir. Dokimeion basm sikkeler ..II.yy.
ierisinde Makedonon ve Dokimenon adl iki etnik grubun burada yaadn
gstermektedir.SikkelerzerindekiepigramlardankentinkurucusununDokimosadl
birkii olduukabuledilmektedir.372

370

scehisardabulunmuolanvebugnAfyonkarahisarArkeolojiMzesindesergilenenbirmezar
stelibublgedeyerleikalanocakpersonelineaitnemlibirkantoluturmaktadr.(LevhaXIII,
Resim1)
371
Waelkens.M,1985b,s.641.
372
Sikkeleriin:SNG.,1964, SyllogeNummorumGraecorum.Deutschland.SammlungvonAulock.
Phrygie vol.9,Berlin., no.35543555yaztlariin: Robert. C, 1980,s.267.

189

DOKIMENWN veya

DOKIMENWN MAKEDONWN adyla

373

bilinen ve

Antigonosun generallerinden birisi olan Dokimos, M..302 ylnda Lysimakhosa

kar koyarak Synnadann ynetimini ele geirmi, ancak sonradan taraf
deitirerek kraliyet hazinesi de dahil olmak zere Synnada ve evresini
Lysimakhosa teslim etmitir. Lysimakhos da Dokimosu dllendirmek amacyla
Synnadaveevresininidaresinionabrakmtr. 374 Buevredekurulduudnlen
buyeniyerleimyeriadnkurucusundanalmolmaldr.Buvarsaymgenelolarak
kabulgrmolmasnaramen,RamsayaynkandadeildirRamsay,Strabonun375
szkonusuyerleimitanmlarkengrekepolisyerinekomeyikullanmolmasnbir
kant olarak ileri srmtr.376 Zira Kome szc asyatik karakterli bir yerleimi
tanmlamas nedeniyle bu yeni yerleimin Anadolu kkenli olmayan Dokimos
tarafndan kurulmu olmasna da imkn yoktur. Ramsayin Dokimeonun kuruluu
ile ilgili bu hipotezinin bata L.Robert olmak zere zellikle akademisyenler
tarafndan itibar grmedii anlalyor. Dier yandan Dokimeion da dahil genelde
blgenin tarihsel geliimiyle ilgili verilerin hem ok az hem de gvenilir olmad
dikkate alnarak bu konuda kesin bir yargda bulunmak mmkn deildir. (Levha
XIVLevhaXXI,Resim1ve2)

Yreninkuruluuileilgilitarihselgeliimbiryanabraklacakolursaneticeitibariyle
Romada, Trajan Forumu dahil, bir ok yapda kullanlan ve pavonazetto adyla
bilinen bu mermer trnn Dokimeion kkenli olduunun saptanmasndan sonra,
Dokimeion zerine yaplan aratrmalarda byk bir art meydana geldii
grlyor. Bu aratrmalar sonucunda tan karlmasndan, ihracna varncaya
kadar, btn ilemlerin Roma ynetimince gerekletirilmi olduu kesinlik
kazanmtr.377

mparatorluununerkenevrelerindemermerretimikonusundaAnadoludazellikle
belirlenmibirblgeveyayeryoktur.rneinPlinius,GeCumhuriyetdneminde
373

Aslan. M,AnadoluMedeniyetleriMzesindebulunanPhrygiave GalatiaehirSikkeleri.

AMMY (19891990),1989,s.148. LevhaIII, No22

374

PausaniasI.8.1DiodorusXX.107.4
Strabon., (Pekman, A. ev) AntikAnadoluCorafyas (GeographikaXII XIII XIV),
stanbul,s.77
376
Ramsay, W.M.,SocialBasisofRomenPowerinAsiaMinor ,London,1961,s. 286.
377
Wealkens. M, 1985b,s.644.
375

190

yap malzemesi olarak mermerin yaygn bir kullanm alan olduunu sylerken

pavonazettoya hi deinmemitir.378 Bu durumda pavonazetto mermerinin

imparatorluun ilk dnemlerinde Roma iin aranan bir ta cinsi olmad
sylenebilirse de379, Gnolinin bu gr paylamad grlyor.380 Gnoli
pavonazetto mermerinin Romada bilinen ve aranan en eski mermer tr olduunu
ilerisrmtr.

Pavonazettonun Romada kullanmna ilikin en erken tarihli kantlara Tibullan

Corpus kaytlarnda rastlanyor.381 Bu durumda, Dokimeion kaynakl mermerin
Romaya Cumhuriyet dneminin sonu ile mparatorluk dneminin erken
safhalarndanbalayarakgnderilmiolmasgerekir.BuhususStrabontarafndanda
(.S. 18) dorulanmaktadr.382 M.Waelkens ve baz aratrmaclarn ortak grne
gre bu dnem ocaklarn Roma ynetiminde retime baladklar tarih iin bir
terminus ante quem oluturmaktadr.383 Ocaklarn iletmeye alarak retilen
malzemenin ihra edildiini gsteren ilk somut rnek Roma Forumunda bulunan

MarsUltor tapnadr.(LevhaXV,Resim5)Butapnanpayandalarpavonazetto

378

Plinius, Natural History, 36.4849 48Primum Romae parietes crusta marmoris operuisse totos
domus suae in Caelio monte Cornelius Nepos tradit Mamurram, Formiisnatum equitem Romanum,
praefectumfabrumC. CaesarisinGallia,nequidindignatidesit,taliauctoreinventare.hicnamque
estMamurraCatulliVeroniensiscarminibusproscissus,quem,utresest,domusipsiusclariusquam
Catullus dixit habere quidquid habuisset Comata Gallia. namque adicit idem Nepos primum totis
aedibus nullam nisi e marmore columnam habuisse et omnes solidas e Carystio aut Luniensi.
49M.LepidusQ. CatuliinconsulatuconlegaprimusomniumliminaexNumidicomarmoreindomo
posuit magna reprensione. is fuit consul anno urbis DCLXXVI. hoc primum invecti Numidici
marmoris vestigium invenio, non in columnis tamen crustisve, ut supra Carystii, sed in massa ac
vilissimoliminumusu.posthuncLepidumquadriennioL. Lucullusconsulfuit,quinomen,utexre
apparet,Luculleomarmoridedit,admodumdelectatusillo,primusqueRomaminvexit,atrumalioqui,
cum
379
Fant.J.C,1989a,s.10.
380
Gnoli,R,1988,s.142.
381
Fant.J.C,1989a,s. 810.
382

Strabon, Geography, XII.8.14 Synnadais not a large city. In front of it is a plain planted with
olives,about60stadiainextent.Beyondis Docimia,avillage,andthequarryoftheSynnadicmarble.
This is the name given to it by the Romans, but the people of the country call it Docimite and
Dociman.Atfirstthequarryproducedsmallmasses,butatpresent,throughtheextravaganceofthe
Romans, pillars are obtained, consisting of a single stone and of great size, approaching the
alabastritemarbleinvarietyofcoloursalthoughthedistantcarriageofsuchheavyloadstotheseais
difficult,yetbothpillarsandslabsofsurprisingmagnitudeandbeautyareconveyedto Rome.
383

Waelkens.M, 1982a,s.23.

191

tandan yaplmtr.384 Yine Forumda bulunan vePliniustarafndandnyann yedi

harikasndanbirisiolarakkabuledilenBazilikaAemilia nnstunlardaDokimeion
rndr.385 (LevhaXV,Resim3ve4)BustunlarbykolaslklaM.S.14ylnda
meydanagelen yangndansonraveya yenidendzenlemealmalarnn balatld
22 ylndan sonraki bir tarihte ina edilmi olmaldr.386 Pavonazetto mermerinin
kullanldbirdieryapBazilikaIuliadr.387 (LevhaXVResim1ve2)
Phrygia blgesinde retilen mermer yrede Lithos Dokimites veya Lithos

Dokimaioen adyla bilinirken, Strabonun bu mermeri imparatorluun blge idare

merkezikonumundakiSynnadayaizafenLithosSynnadikoseklindeisimlendirmesi
de Romann blge ocaklar zerinde salad hakimiyetin bir gstergesi olarak
deerlendirebilir.388 Romadaki byk inaat projelerinin artan mermer ihtiyacn
karlamak zere ocaklarda retimin artrlmas, ocaklarn etkin bir ekilde
ynetilmesiyle salanabilmitir. Ocaklarn merkezi bir otoriteye balanmas
Cumhuriyet Dnemi sonu ile mparatorluk Dneminin balarna rastlad
sylenebilir.

Ancak baz aratrmaclar tarafndan zel mlkiyet kapsamnda iletilen ocaklar

dahil,RomayagnderilenmermerinsonkontrolnnSynnadadayaplmolmasna
dayanarak kamulatrma faaliyetlerinin gereinden fazla abartlarak, fiili durumun
arptld ileri srlmtr.389 Ocaklarn budnemdeki mlkiyetdurumunubugn
kesin olarak bilmeye olanak yoksa da, ocaklar ister mteahhit eliyle, isterse bizzat
imparatorluk ynetimince iletilmi olsun, retimin ynlendirilmesi ve son
kontrolnnimparatorlukidaresitarafndangerekletirilmiolduunakesingzyle
baklmaktadr.390 mparatorluk mlkiyetine geirilen mermer ocaklar iinde
Dokimeion ocaklarnn ayrcalkl bir yerinin olduuna phe yoktur. Burada

384

Blake,M.E., AncientRomanConstructionintalyfromthePrehistoricPeriodtoAugustus
Washington,1947, s.60.
385
ibid,s.176veMonna. D,vePensabene.P, 1977,s. 46.
386
Fant. J.C, 1989a,s..8.
387
Blake.M.E, 1947,s.151Monna.D,ve Penasabene.P, 1977,s.46.
388
Waelkens.M,1982b,s.36.n.23
389
Fant.J.C,1989a,s.7T.49 plurimisetiamcivitatibusetprivatisveteresimmunitateset ius
metallarumacvectigaliumadempta
390
ibid.s.7.

192

bulunan bir stun paras zerinde yer alan ismin Bruzza tarafndan391 (Agr)ippae
eklinde okunmas sonucu ocak mlkiyetinin Agrippae araclyla imparatorlua
getii tahmin ediliyor. Zira Hirchfeld tarafndan da ileri srlen bu hipoteze gre
tanzerinde bulunan isimta mlkiyetininkimeaitolduunugsterennemli bir
unsurolarakkabuledilmitir.392

Bu hipotezi destekleyen birtakm rnekler bulunmasna ramen, hipotezin mutlak

anlamda doru olduunu sylemeye imkan yoktur. Her bir somut olayn kendi
artlariindedikkatvezenledeerlendirilerekyorumlanmasgerekir.rneinbir
blok zerinde yer alan caesura ve officina , isimlerine bakarak ta mlkiyetinin ad
geen bu ahslara ait olduunu sylemek mmkn deildir. Onlar imparatorluk
idaresince grevlendirilen kiiler olduklarna gre, tan mlkiyeti onlara deil,
imparatorlukidaresineaitolacaktr.Dokimeionocaklarnnkesinolarakhangitarihte
kamulatrld sylemek mmkn deilse de, Dokimeion rn pavonazetto
mermerininkullanlmolduu yaplarbukonudanispetendorubir fikiredinmeyi
salamaktadr.rneinyapmna..2ylndabalananve116ylndatamamlanan
Augustus Forumunda byk miktarda pavonazetto kullanlm olduu grlyor.

Pavonazetto mermeri, Forumda yer alan Mars Ultor Tapna393 ile Iulia
Bazilikasnda394 dademetaolarakkullanlmtr.
Aemelia Bazilikasnn pavonazetto mermerinden stunlarn ise ya ..14 ylndaki
yangndan sonra balayan restorasyon almalar srasnda, ya da 23 ylnda
balayan geni apl ina faaliyetleri srasnda yapld tahmin ediliyor.395 Baz
yazarlarca iddia edildiinin aksine Romadaki inaat faaliyetlerinin . 179 ylna
tarihlenmesi,genelliklekabuledilmemitir.396

mparatorluun Phrygiadaki mal varl tahmin edilecei gibi sadece mermer

ocaklarndan ibaret deildir. Aslnda blge idare merkezi olarak Dokimeionun

391

Bruzza.L,1870,no.255Dubois.Ch,1908,no.225.
Fant.J.C,1989a,s.7.
393
Blake.M.E,1947,s.60.
394
ibid,s.151.
395
Blake.M.E,1947,s.176.
396
Gnoli.R,1988,s.144,no.2.
392

193

deilde Synnadann seilmi olmas ynetimin yegne ilgi alannn ocaklar

olmadn gstermektedir. Mermer ocaklarnn ayrcalkl bir konumda bulunduu
kabul edilse bile, o gnn artlarnda tarmsal faaliyetlerin de nemli bir yerinin
bulunduuna ve ekim alanlarnn da mermer ocaklarnda olduu gibi procurator

phrygiae eliyle ynetildiine phe yoktur. Burada mermer ocaklarnn Roma iin
tad nem nedeniyle ocaklar sadece bu alandaki faaliyetleri yneten bir

procurator marmoruma balanmak suretiyle, mermer konusuna bir ayrcalk

tannmolduusylenebilir.397

Ocak faaliyetlerinin aslnda ok daha ncelere uzanmasna ramen srekli ve

yerleik bir yazt sisteminin Flaviuslar dneminin sonlarna doru, 92 ylndan
itibaren,baladgrlyor.Romann64ylndageirdiibykyangndansonra
ehrin yeniden ina edilmesi iin uygulamaya konulan byk ina projelerinin
ihtiyacnkarlamakzeremermerretimsrekliolarakartgstermiveI.yzyln
sonlarna doru da imparatorluk idaresinin ocak iletmelerini ynetmeye
balamasylabloklarzerindekiyaztlardananlaldnagreocaklardakontrollbir
retimdnemibalamtr.Aslndaimparatorlukocakynetimininenazndan2030
ylnceyegittiitahminediliyor.NitekimJ.Rdertarafndan73ylnatarihlenenbir
yazt,bununbirkantolarakkabuledilebilir.398 Ocaklarngeirdiideiimeparalel
olarak yaztlarn biim ve ieriindede bykdeiimler meydanagelmitir.Tan
kimliini ve bir yerde imparatorluk mlkiyetinde olduunu gsteren tek bir
numaradanoluanbasityazttipindenbalaypsonundatanhangiocaktankarlp,
neredeilendiivekimlertarafndankontroledilerekihraedildiinigsterengeni
kapsamlyazttipineulalmtr.

Romann bu byk mermer talebini karlamak amacyla Dokimeion ocaklarnn

geniletilmesi ve yeniden organizasyonu yannda, Yukar Porsuk Vadisinde
Altnta,akrsazveObrukTepegibiyeniocaklardaalmtr.Buyeniocaklarda
kullanlan yaztlar da Dokimeion II.tip yaztlaryla ayn yapda olup sadece onlara

397

Ramsay. W.M,1961,s.274,no.269 Strubbe.J.A,1975,s.244.no.60Pflaum,H.G.,Les

CarriresProcuratoriennesEquestres,Paris,1960,s.746,n.11.1
398
Fant.J.C,1989a,s.9.

194

nazarandahakompakvebiranlamdakriptikbirformasahiptir.399 Ancakbuocaklar
nedonanmnederetimkapasitesi itibariyleDokimeiondakienmtevazbirocakla
dahi kyaslanmayacak kadar kk kalmtr. Aslnda Dokimeion ocandaki
reorganizasyon faaliyetlerinin sadece talep artna balanmas da doru olmaz.
Nitekim byk talep artlarnn grld Domitian ve Trajan dnemlerinden ok
dahancekitarihlerdedeocaklardayenilemeyolunagidilmiolduuodnemeait
yaztlarn incelenmesinden anlalmaktadr. Ocaklarda yaanan bu gelimelerin,
gemiyllardakazanlantecrbelerinsonucuolduunapheyoktur.

II.yzylnortalarndaDokimeionretimindegrlenazalma yzylnsonunakadar
devametmitir.Antoninlerdevrindebinlerleifadeedilenlocussaylarnntekhaneli
rakamlarakadargerilemesiocaklardakiretimdnnbirgstergesiolarakkabul
edilebilir. Ancak sadece yazt saysnda ve dolaysyla locus numaralarndaki bu
gzlegrlrazalmadanhareketleretiminbykldedtsonucunavarmak
da bir bakma yanltc olabilir. Romada bu dnemde ina faaliyetlerinin devam
ettii dikkate alnrsa Romaya sra d bir ekilde de olsa, yine nemli miktarda
mermerihraedilmiolmasgerekir.Budurumunfiilenretiminazalmasndandaha
ok, imparatorluk idaresindeki etkinlik ve otoritenin azalmas nedeniyle kontrol ve
kaytlarneskiyekyasladzenlibirekildeyrtlmemiolmasndankaynakland
sylenebilir.400

AncakIII.yzylnsonlarnadorugemiikiyzyllkzenginlikverefahdneminin
aksine, ekonomik adan bir durgunluk dnemine girildiine phe yoktur. Phrygia
mermer ocaklar daha nceleri de bu tarzda birbirini izleyen bolluk ve daralma
dnemlerigeirmiolmaldr.NitekimIV.yzyln banda yeni birrefahdnemine
girildiininiaretlerialnmayabalanmtr.301ylnaaitDiocletianfiyatlistesinde
en pahal ta halen lithos dokimenosdur.401 Byle bir gelimenin nedenleri yle
sralanabilir:

399

Fant.J.C,1989a,s.9.
ibid,s.10.
401
Erim.K,veReynolds.J,1970,s.133Crawford.M,veReynolds.J,1979,s.178vd.
400

195

1 IV.yzyln balarnda da Dokimeion ocaklarnn faaliyetleri byk apta

devametmiolmaldr.402
2 Dokimeion mermerinin yksek fiyatna ramen Romaya ithalatnn devam
etmesiRomadayaanmaktaolanrefahvezenginliinbiriaretiolduunaphe
yoktur.BunedenleDokimeionmermerihemenherdnemdeendeerlitaolma
vasfnkorumutur.
3 Synnada mermeri yerine Dokimeion mermeri olarak tanmlanmas,
imparatorluk idare merkezi Synnadann otoritesini byk lde kaybetmi
olduununbirgstergesidir.

Ancak Synnadann, oteritesini ve idare merkezi olma vasfn kaybetmi olmasn,

imparatorluun ocaklar zerindeki mlkiyet hakknn sona ermesi eklinde
yorumlamamak gerekir. Burada snrl bir zel mlkiyetten bahsetmek daha doru
olacaktr. Nitekim D. Kehoe nceleri imparatorluk mlkiyeti kapsamna giren
mallarn sonradan zel mlkiyete gese de, imparatorluun bu mallar zerindeki
hakimiyetinin sona ermediini ve imparatorluk yasalarnn halen yrrlkte olmas
nedeniyle, burada snrl bir hakimiyetin geerli olduuna iaret etmitir.403 Daha
sonraimparatorluunkardzelbiryasaylamteahhiteliyleiletilenocaklardaki
imparatorluk alacak ve borlar tasfiye edilerek Dokimeion ve Troad gibi sayl
birkaocakhariimparatorluunocaklarzerindekihaklardasonaermitir.

402

Rder.J,1971,s.254.
Kehoe,D.,LeaseRegulationsforImperialEstatesinNorthAfrica. ZPE56,1984,s.202204ve
ZPE59,1985,s.158159.
403

196

DokimeionYaztlar

No01404
Bulunduu Yer: Alimolu Mermer Oca sahas.
(LevhaXXIV,Resim1ve2)
ller:.ap:142cm,Yk.:30cm
Cinsi:Stuntamburu

C(aesare)xvicos

92

ii
Dokimeion yaztlarnda Domitian ad C harfiyle gsterilmitir. Bu para 2, 3 ve
olaslkla4ve5numaralparalarlabirserihalinderetilmiolmaldr.Bunedenle
bu seri retime ait bir parann daha olmas gerektii sylenebilir. Ancak bugne
kadar bu para bulunamamtr. Byle bir retimin ne amala yaplm olduunu
sylemeyeimknyoktur.
No02405
BulunduuYer:AlimoluMermerOcasahas.
ller:ap:151cm,Yk.:27,5cm
Cinsi:Stuntamburu

C(aesare)xvicos

92

iii

404
405

Fant.J.C,1989a,s.77.No:1
ibid,s.77.No:2

197

No03406
BulunduuYer:AlimoluMermerOcasahas.
ller:ap:139cm,Yk.:30cm
Cinsi:Stuntamburu

C(aesare)xvi< cos>

92

iiii
No04407
BulunduuYer:AfyonkarahisarArkeolojiMzesi
ller:ap:160cm,Yk.:26cm
Cinsi:StunTamburu(LevhaXVI,Resim2ve3)

a)

iiib(racchio)iiii

b)

C(aesare)xvicos

92

viii
c)

RM[A]Pal(ma)iicos

d)

RMA

f)

Ant(oninusr(ecensuit)?)

g)

Traian(o)iiicosiiii

h)

VFRVerg(iliano)
cos

i)

406
407

109

100
115

GI(gamma)CN(gamma)

Fant. J.C,1989a,s.77,No:3
ibid,s.78,No:4

198

b) Yazttaki drt deiik tarihli textin en eski olandr. Bu nedenle byk olaslkla
yazttakiilkorijinaltextolup,tarihtensonragelenVIIIsaysile5numaralbloktaki
VIIII saysnn ardak saylar olmalar yannda, her iki bloun da ayn fiziksel
yapyasahipolduklargznnealnarakbunlarnaynbirstununparalarolduu
sylenebilir.
c)YazcMilekaynatrlarakyazlacakolan Aharfiniyazmayunutmuolmaldr.
h) Konsl Vergiliano, Trajanla giritii mcadele sonunda 115 ylnda
ldrlmtr.(LepperF.,1948, TrajansParthianWar ,London.s.84vd.)

No05408
BulunduuYer:AfyonkarahisarArkeolojiMz.
ller:ap:160cm,Yk.:30cm
Cinsi:StunTamburu
(LevhaXVI,Resim1)

a)

GI(gamma)CNZ

r(ecensitum)

c)

RMA
Pal(ma)iicos

d)

izgieklindebirinsanfigr

e)

b(racchio)quart(o)

f)

C(aesare)xvicos
viiii

g)

locovi

h)

Traian(o)iiicos

i)

b(racchio)iiii

j)

VFRVerg(iliano)cos

k)

Ant(oninus)r(ecensuit)?)

408

109

92
100
115

Fant.J.C,1989a,s.78,No:5

199

b)ReklindekiRninr(ecognitum)deilr(ecensitum)eklindeanlalmasgerektii.
Rodriquez A., 1984, Il Monte Testaccio Rome, s.235vd. inandrc bir ekilde
aklanmtr.
f)Blokzerindekieneskitarihliyaztolup,bykolaslklailkveorijinalsatrdr.
Blok fiziki yaps ve tarihten sonra gelen seri numaras veya envanter numarasnn
yazl ekli itibarylaayn yazcelindenkt ve bublounda4numaral blokla
birlikteaynstununparalarolduusylenebilir.

No06409
BulunduuYer:Bacakale.(LevhaXXIV
Resim3ve4)
ller:162x50x52cm
Cinsi:Stun

a)

C(aesare)xvicos
xviiii

b)

MA

c)

GII[](pi?)(delta?)
Traian(o)iiicos

409

92

100

Fant.J.C,1989a,s.81,No:8

200

a) Domitiann C yani C(aesare) eklinde tanmlanmas Dokimeiona has bir

zelliktir.BazrneklerdeCninGbiimindeyazlmolduugrlyor.(No:4
5)
b)RMAformlasyonuMAnn yaztlardaenokrastlananbiimidir.Bunedenleilk
baktaMAnnbandaki Rninunutulmuolduusylenebilsede12ve14numaral
yaztlarda da olduu gibi RMA formlasyonunun MAR biiminde de dzenlendii
dikkate alnrsa, aslnda MAnn bal bana bir szck veya bir terim olduu
sylenebilir. Eer bu texteki MA, RMAdaki MAy temsil ediyorsa bu
formlasyonunr(eprobatio) ma(rmorum) veya r(atio) ma(rmorum) szcklerindeki

ma(rmor)utanmladnapheyoktur.
c) Burada alt alta duran iki satr her ne kadar tek bir text iinde gsterilmise de
aslnda bunlarn ayn bir texti oluturduunu sylemeye imkn yoktur. Harflerin
kare ve gene benzer iaretlerle tanmlanmasndan hareketle pi ve delta olarak
yorumlanmtr.lkikiharflesonharfkaynamoluunagreszckTraian (o)
eklinde yazlm olmaldr. Stun boyunun ksa oluundan hareketle bu parann
aslnda daha uzun bir stunun krlmas sonucu iki ucunun yeniden dzeltilerek,
ileride bir ihtiyaca cevap verebilecei dncesiyle bir kenara ayrld tahmin
ediliyor.
No07410
BulunduuYer:AlimoluMermerFirmas
ller:ap7982cm,Uz.:193cm
Cinsi:Stun

a)

VFRVerg(iliano)cos

115

b)

C(aesare)xvicos

92

c)

Traian(o)iiicos

100

xxxvii
d)

Pal(ma)iicos

e)

GII[.]XZ

f)

RMA

410

109

Fant.J.C,1989a,s.82,No:9

201

g)

xlvii

h)

ANT(oninusrecensuit?)

i)

xxv

j)

RMA

c) Tarih formlasyonunu takip eden veya bu rnekte grld gibi hemen onun
altnda yer alan, yani bir anlamda tarihle
ilikilendirilen saylar, o tarihte yaplan
ocak

genel

saymndaki

envanter

numarasn gstermektedir. Bu yazm

biimi

II.tip

yaztlarn

karakteristik

zelliiolupIII.tipyaztlardagrlmez.
d)Pal(ma)ismiDokimeiondadaimaAveLharflerikaynatrlarakyazlmtr.
e)ParanteziindekiharfolaslklayinebirIdr.
h)ANTolaslklakontrolrAnt(oninus)unimzasolabilir.mza10numaralyaztta
da yer alm olup, formlasyon r(ecognovit) Ant(oninus) veya r(ecensuit)

Ant(oninus)eklindeokunabilir.
gi)Busaylarnherhangibirtarihleilikilendirilmedikleridikkatealnarak,bunlarn
envanter saylar olmad dnlebilirse de buradaki fonksiyonlar ve mahiyetleri
hakkndakesinbireysylemeyeimkanyoktur.
No08411
BulunduuYer:Bacakale
ller:ap:8892,Uz.:212cm
Cinsi:Stun

a)

VFRVerg(iliano)cos

115

b)

AAlxC(aesare)xvicos

92

v
c)

Traian(o)iiicos

d)

Ir(ecensitum)

411

100

Fant.J.C,1989a,s.83,No:10

202

b)vsayshernekadaryllkserinumaraskarakterindegrnyorsadakesinbirey
sylemeyeimkanolmadanlalyor.
No09412
BulunduuYer:Bacakale
ller:158x78x19cm
Cinsi:Blok

a)

Ant?(onino)iiicos

140

[.]c[.]x
b)

clviiii

c)

Ant(onino)iii< cos> xx

d)

dcclxxii

e)

r(ecensitum)

f)

[.]GIE

g)

RMA

h)

RMA

i)

C(aesare)xvicos

92

j)

Pal(ma)iic< o> s

109

k)

VFRVerg(iliano)cos

115

l)

Dom(itiano?)iicos

73?

140

xx
a) Antoninus Piusun nc konsllk yl 140 tarihine karlk gelmektedir.

Antoninus Pius Dokimeionda bulunan yaztlarda genellikle Imp (No 112 ve 114)
veyaAug(No111)eklinde,azmiktarlardakirneklerdeImpveAugikilinvanyla
(No113)tanmlanmtr.(LevhaXXXII)
l)Buradaszkonusuolankonslnbirincikonsllktarihi73ylnakarlkgelen

Domitian olduu kabul edilecek olursa, bu yazt Dokimeionda bugne kadar

bulunan en eski tarihli yazt olacaktr. Ancak konsln C.Domitius Dexter II veya

L.ValeriusMessallaThraseaPriscustemsiletmesihalindeisebutarih73deil,196
olacaktr.
412

Fant.J.C,1989a,s.84,No:11

203

No10413
BulunduuYer:Bacakaleoca
ller:127x29x143cm
Cinsi:Blok

a)

[T?]r(aiano)iiicosc[ ]

100

b)

RMA Ant(oninus?)

c)

b(racchio)iiii

d)

Pal(ma)iicos

e)

dccxxi

f)

VFRVerg(iliano)cos

115

g)

C(aesare)xvicos

92

109

xx
h)

b(racchio)quar[t(o)]

i)

GIIP(lampda)(gamma)

a) Trajan adnn genellikle TRAI veya TRAIAN eklindeki monogramlarla ifade

edilmesi nedeniyle burada sadece r harfinin bulunmas sebebiyle konsln
tanmlanmasnda kesinlik yoktur. Ancak bu dnemde nc konsllk yln
yaayan NervaIIInn Dokimeionyaztlarndahiyeralmamas SuraIIIn(Numara
212425a2633b)veHadrianIIIn(Numara274344)farklmonogramlarlaifade
edilmesinedeniyleburadakiisimbykihtimalleTrajanolmaldr.

413

Fant.J.C,1989a,s.8587,No:12

204

No11414
BulunduuYer:Bacakaleocabatyakasatkmalzemeyn
ller:189x59x68cm
Cinsi:Blok

a)

VFRVerg(iliano)cos

115

dcclxiii
b)

GI(gamma)(gamma)NE?

c)

b(racchio)tert(io)

d)

xxxxv

e)

RMA Pal(ma)iicos

f)

dcclxvii

g)

C(aesare)xvicos

92

h)

Suraiiicos,HER cccxii,b(racchio)ter(tio)

107

109

a) 115 ylnda bir envanter saym daha yaplyor. Envanter numaras satrn
devamndadeil,biraltsatrdaverilmi.
c)Tanocanncblgesinderetilmiolduuanlalyor.Bracchiumnumaras
ayn ekilde bir kere satr (h)de verilmitir. Ancak burada ilgin bir durumla
karlayoruz. Zira ta, 92 ylnda retilmi olduu halde 107 ylnda yaplan
envantersaymndaHER..adndaki ahstarafndan312.taolarak belirlenen blok,
bykolaslklaaradangeen15yliinderetilmiolduuncblgedenbaka
bir yere tanmam byk olaslkla retildii ana kaya yaknnda bir yerde
braklmolmaldr.
g)Yazttaenkktarihlitextolduunagreorijinaltextolmaldr.Dolaysyla bu
text iinde yer alan say tan kimlik numaras olan locus saysdr. 92 ylnda
retiliyor.
h)nce107ylndaHERtarafndanyaplanenvantersaymnda312.taolduuve
3.blgedebulunduuanlalyor.
e) 109 ylnda bir envanter saym daha yaplyor. Sadece envanter numaras (f) de
verilmi.Allmyntemlerinaksinebylebiruygulamailedekarlalabiliyoruz.
414

Fant.J.C, 1989a,s.87No:9

205

No12415
BulunduuYer:Altntamermeroca.
ller:ap:96Uz.:189cm
Cinsi:Stun

C(aesare)xvicos
92

l
xx
r(ecensitum)Aelia[n(o)]
cos

116

No13416
BulunduuYer:Bacakale
ller:146x87x62cm
Cinsi:Blok

a)

r(ecensitum)

b)

Coll(ega)coslxxix

93

c)

Pal(ma)iicos

109

d)

Trai(ano)n(ostro)iiicos

100

xcviii
e)

dcccl

f)

r(ecensuit)Ant(oninus?)

g)

RMA

h)

CRRMA

i)

VFRVerg(iliano)cos

115

a)R elyazsformundayazlmolmasnaramen R olarakkabuledilmitir.

415
416

Fant.J.C,1989a,s.83,No:10
ibid,s.8889,No:16

206

d) N nin zerindeki izgi yanllkla konulmam olup, Dokimeionda konsllk

tarihi belirlenirken Trajann ismiyle birlikte (servile veya noster ) szckleri
kullanlmtr.
f)Roldukasilikolmasnaramenbelirgindir.
AkagrlmesedeANTilekaynatrlarakyazlmtr. T oldukasilik
olmasnaramenbelirgindir.
No14417
BulunduuYer:Bacakale
ller:180x87x44cm
Cinsi:Blok

a)

dccclxixb(racchio)iiii

b)

Trai(ano)n(ostro)iiicos

100

xcvi
c)

RMA

d)

Coll(ega)cosclxxv

93

b(racchio)iii
e)

clxix

f)

CHRxcvi

g)

Pal(ma)iicos

h)

dccclxix

i)

VFRVerg(iliano)cos

109

115

a)Bublmbykolaslklayazttakiorijinaltextolup,tarihsizbirserinumarasve

bracchium numaras verilmitir.Ayn seri numaras (h) de bir kez daha yazlmtr.
(e)dekisayharidiertextlerkontroliaretleridir.
b) N zerindeki izgi yanllkla konulmam olup, Dokimeion yaztlarnda (No:10
ve11)Trajannismibelirtilirkenkullanlmtr.

417

Fant.J.C,1989a,s.9091,No:17

207

d)Bracchiumnumaras(a)da(iiii)ve(d)de(iii)eklindeverilmitir.Biraniinbu
iki farklbracchiumnumarasnn yazlmasndaherhangi bir yanlln bulunmad
kabuledilecekolursa,aynbirblounocanfarklikiblgesindenkarlmolmas
gibi mantken kabul edilemeyecek bir durumla karlalacaktr. Bacakale ocanda

bracchium ayrmyla drt ana retim blgesinin tespit edilmi olduu

grlyor.Bracchiumunszkonusu butanmndaherhangi bir hataolmadkabul
edilecek olursa (ki ben bu kandaym) ayn blok zerinde farkl bracchium
numaralarnnyeralmasnaimkanolmadndan,buradakesinliklebiryazlmhatas
vardr.

Aslnda incelemeye alnan yaklak 120 adet rnein ounda elikili bracchium
numaralarna rastlanmtr. Tarih formlasyonlaryla ilikilendirilmemi, seri
numaral yaztlarngeneldeIIInumaralbracchiumdangeldiigznnealnarak,
burnektekidorubracchiumnumarasnn(III)olduusylenebilir.
161847515255565758597195116 numaral bloklarda ise bracchium
numaralararasndabirelikiolmayp,aynbracchiumnumarasoudefayazyla
verakamlaolmakzereikiveyakeretekrarlanmtr.
h) (a) daki saynn tekrar olup, d harfinin yazl eklinden yaztn farkl yazclar
tarafndanyazlmolduuanlalyor.
No15418
BulunduuYer:Bacakale
ller:80x51x34cm
Cinsi:Blok

a)

MAR

b)

(mille)cdlixr(ecensitum)

c)

b(racchio)ii[]

d)

RARRA

e)

Traian(o)iiicoscccx[]

418

100

Fant.J.C,1989a,s.9293,No:20

208

a) Text MAR eklinde yazlm olmasna ramen, her harfin de birbiriyle

kaynam olduu dikkate alnarak halinde formlasyonun MAR eklinde olmas
gerektiisylenebilir.
b) Bu text byk olaslkla orjinal textdir. Dokimeion yaztlarnda 1000 saysal
bykln belirten M (Mille) harfi yerine burada olduu gibi matematiksel bir
karakterolansonsuz()iaretikullanlmtr.
e)sminilkikivesonharfikaynakolarakTraian(o)eklindeyazlmtr.
No16419
BulunduuYer:Bacakale
ller:97x72x80cm
Cinsi:Blok

a)

[P]isioneet Bolano[cos]

111

xxxiix
b)

b(racchio)ii

c)

(mille)dcclxib(racchio)iii

d)

b(racchio)ter(io)

e)

Tr(aiano)[i]iietF[ro]n[tino]

100

[i]iicos
bd)Blounocanfarklikiblgesindenkarlm
olmasna

imkan

olmadndan

bracchium

numaralarndanbirisihatalyazlmtr:
e) Nervann konsllk dnemi 9698, Trajann
konsllk dnemi ise 98117 yllarn kapsad
biliniyor. Trajan ilk defa, 98 ylnda Nerva ile birlikte, Nervann 98 ylnda
lmnden sonra da Frontinus ile birlikte konsl olmutur. Bu nedenle epigrafik
tamlamalarntutarlolduusylenebilir.Trajan98ylndakonslolduunagre100
ylna gelindiinde Frontinus ile birlikte nc konsllk yln yayor demektir.
Budurumda[i]iiiaretidorudur.
419

Fant.J.C,1989a,s.93,No:21LevhaXIX

209

No17420
Bulunduu Yer: III numaral ocan gneyinde,
atk dkm sahasnda, daha sonra scehisarda
kprayandakullanlm.
ller:143x75x126cm
Cinsi:Blok

a)

x
cxxi

b)

dxc

c)

r(ecensitum)

d)

VFRVerg(iliano)
cos

e)

MAR

f)

Traian(o)iiicos

100

viii
g)

Ant(oninusrecensuit?)

h)

T[.]xlvii

a)xeleman,aynsatrdadxcgrubununbandayeralmolmasnaramen,busay
xdxceklindeolamayacandan(dye10ekleyip,10karmakanlamszolacaktr)x
alttakisatrdayeralantextgrubunaaitolmaldr.
BunedenleText(b)de

formundadr.

cxxi
e) Fant tarafndan text MAR eklinde okunmusa da
yaztn dikkatle incelenmesi halinde bunun MAR deil,

MAR eklinde tanmlanmas daha doru olacaktr. te

yandan MAR formlasyonunun yaztlarda ounlukla yer alan biimi RMA olup,

MAR RMAnnistisnaibiruygulamaeklidir.
420

Fant.J.C,1989a,s.9495,No:23

210

No18421

BulunduuYer:Bacakale
ller:102x62x55cm
Cinsi:Blok

a)

xxxiv

b)

dlxiiib(racchio)tert(io)

c)

RMA Pal(ma)iicos

109

d)

VFRVop(isco)cosccxl

114

iiii
e)

b(racchio)iii

f)

Cand(ido)iicos,HE dlxiii

105

g)

Trai(ano)vcos,HE x

103

b) Bu satrdaki say 105 ylnda yazlm olduu anlalan (f) satrnda tekrar
edildiine gre, bu satrn da (f) ile ayn tarihte yani 105 ylnda yazlm olmas
gerekir.
g) Bu ta 103 ylnda mteahhit HEtarafndan retilen onuncu ta olup, (f)
textindengrleceigibi105ylndayaplanbirenvantersaymndata563envanter
numarasylatanmlanmtr.105ylndagerekletirilenbuenvantersaymnyapan
kii ta reten HE veya HEile balayan herhangi bir imparatorluk grevlisi
olabilir.Szkonusubuenvanternumaras(b)satrndatanbracchiumnumarasyla
birlikteelealnarak,tan locusnumarasgibideerlendirilmiolduugrlyor.
f) Burada sz konusu edilen konsl Iulius Candidus Marius Celsus olmaldr. HE
formlasyonu olaslkla, ta retimi nedeniyle hesabna gelir kaydedilen Herennius
veyaHeraklesadndakibirmteahhidigsteriyorolabilir.

421

Fant.J.C,1989a,s.9596, No:24

211

No19422
BulunduuYer:Bacakale
ller:ap:5356cm,Uz.:213cm
Cinsi:Stun

a)

Cand(ido)[ii]cosxlii

b)

RMA

c)

Rviiii

105

c)Rnin r(ecensitum)ugsteripgstermediikonusundakesinbireysylenemez.
No20423
BulunduuYer:Bacakale
ller:ap:108120,Uz.:720
Cinsi:Stun

a)

RMA

b)

C[and(ido)ii]cosxliii

105

b)Texttetarihformlasyonundansonragelensay,xliii,ayntarihformlasyonuna
sahip (No 19a) bloktaki sayyla, xlii, ardak saylar olduuna gre iki durum sz
konusuolabilir:
Bunumaralarenvanternumaralarolup,talarardardasayldklariinardk
saylarolumutur.
Bunumaralartalarnkimliinibelirleyen locusnumaralardr.

422
423

Fant.J.C,1989a,s.97,No:26
ibid,s.97,No:27

212

No21424
BulunduuYer:Bacakale
ller:143x53x123cm
Cinsi:Blok

a)

Cand(ido)iicosHE
105
cclxxv

b)

r(ecensitum)

c)

VFRVerg(iliano)cos

115

dcccix
d)

Sur(a)iicos

107

HEccclxxxiv
e)

RMA Pal(ma)iicos

f)

dcclv

109

No22425
Bulunduu Yer: III numaral ocan
gneyinde, atk dkm sahasnda, daha
sonra

scehisarda

kpr

ayanda

kullanlm.
ller:135x69x72cm
Cinsi:Blok

a)

[]ocoscc

b)

[P]a[lma)]iicos

109

c)

RMP?A

d)

Cand(ido)iicos

105

IExv
424
425

Fant.J.C,1989a,s.98,No:28
ibid,s.99100,No:29

213

e)

dxcvib(racchio)iii

b) Blok A harfinin alt blmnden itibaren krlmtr. A ile ii eleman arasnda bir
harf sacak kadar bir boluk bulunmamas, dikkate alnacak olursa Ann sa
diyagonal kenar ucunun Dokimeionda yerleik bir uygulama haline gelen (A+ L)
kombinasyonunu oluturacak tarzda, saa doru hafife kvrlm olduu
dnlebilir.
teyandanAharfindenncesadecebirharf,enfazlaikiharfsacakkadarboluk
bulunmas nedeniyle bu yazl kompozisyonuna en uygun ismin Cornelius Palma
olduusylenebilir.Budurumdatextaadakigibiolmaldr.

[P]al[(ma)]ii[cos]

109

c) Mnin tepe blmnde bir yarm dairenin yer

almasnedeniyleMile
kaynak bir R veya P yazlm olabilir. Buna gre text eklinde deil RMRA,

RRMA veya RPMA eklinde olmaldr. Ancak okunu biimi ne olursa olsun, bu
formlasyonileneyinbelirtilmekistendiibellideildir.
d) Yunancadaki notasyonda IE, Latin notasyonundaki XV nin karldr. Eer
texteki IE nin bu formlasyona uygun olarak XV saysnn kodlanm bir ekli
olarakyaztagirmiise,aynbirsaynnyanyanaikikereyazlmasgibianlamszbir
durum ortaya kacaktr. Bu nedenle IE burada 15 saysnn kodlanm hali deil,
bykolaslklaHieroilebalayanherhangibirahsbelirtiyorolabilir.

214

No23426
Bulunduu Yer: Afyonkarahisar Arkeoloji
Mzesi(Env.No.E9523)
ller:109x67x28cm
Cinsi:Blok

a)

RMA Pal(ma)iicos

109

b)

Cand(ido)iicosKExxc

105

c)

VFRVop(isco)cosclxiv

114

d)

dxxxiv

a) A harfinin sa diyagonal kenarnn alt taraftan hafife saa doru bklerek

kaynak formda (A+L) oluturulmas Palma adnn yazlnda karakteristik bir
zelliktir. Bu hususun Christol ve DrewBear [(1986) No:10] tarafndan dikkate
alnmamasnedeniylekonsllkylhatalyorumlanmtr.
b)ButextteCveAbirletirilmi(elyazsgibi)NveDisekaynatrlmtr.Textin
son blm Christol ve DrewBear tarafndan birinci ve nc harflerin belirsiz
olduu belirterek HEC XXC eklinde tanmlanm, ancak bu formlasyonun ne
anlama geldii hususunda hibir aklama getirilememitir. Kanmca textin bu
blmnnKEXXCeklindeokunmasdoruolacaktr.EerKEYunanca birsay
belirtmek amacyla yazlmsa, sz konusu bu say Latin notasyonunda XXVye
karlk gelecektir. Bu durumda aynen No: 22 (d)ye benzer bir durum ortaya
kacandanKEveXXCninbadatrlmas mmkndeildir.Bu nedenleKEnin
kodlanmbirsayydeilKerdusveyaKeladusgibibirismivebykolaslklabir
mteahhidi belirtiyor olmas gerekir. Bu yargnn doru olduu kabul edilecek
olursa textin Mteahhit KE hesabna 105 ylnda kaydedilen 80ninci blok
eklindeanlalmasdoruolacaktr.

426

Fant.J.C,1989a,s.100No:30

215

No24427
BulunduuYer:AlimoluMermerFirmas
BlokBoyutlar:109x140x62cm
Cinsi:Blok

a)

Sur(a)iiicos,HE ccxxii

107

b)

RMA Pal(ma)iicos

109

No25428
BulunduuYer:Bacakale
ller:104x58x65cm
Cinsi:Blok

a)

Sur(a)iiicosHE
107

b)

ccclxxxiii

c)

RMA Pal(ma)iicos

d)

dccciv

e)

b(racchio)iii

109

No26429
BulunduuYer:Bacakale
ller:101x80x 69cm
Cinsi:Blok

a)

VFRVerg(iliano)cos

b)

dccliii

c)

Sur(a)iiicos

115

107

427

Fant.J.C,1989a,s.101,No:31
ibid,s.101,No:32
429
ibid,s.102,No:33
428

216

d)

HEcccxxc

e)

RMA Pal(ma)iicos

f)

dcciir(ecensitum)

109

No27430
BulunduuYer:Bacakale
ller:208x98x60cm
Cinsi:Blok

a)

RMA Ant(oninus?)

b)

Ant(oninus?)clx

c)

RMA

d)

VFRVerg(iliano)cos

115

e)

Pal(ma)iicos

109

f)

dccxxcr(ecensitum)

No28431
BulunduuYer:Bacakale
ller:147x25x93cm
Cinsi:Blok

a)

RMA Pal(ma)iicos

b)

dcclvii

109

No29432

BulunduuYer:Alimolumermeroca
ller:Stunap:9532cmUz.:138cm

Pal(ma)iicos,HE xxvi
109
430

Fant.J.C,1989a,s.103,No:34
ibid,s.103104,No:35
432
ibid,s.104,No:36
431

217

HE xxvi formlasyonu bloun 109 ylnda HE adndaki mteahhit hesabna

kaydedilen26.rnolduubelirtilmektedir.
No30433
BulunduuYer:Bacakale
ller:166x116x65cm(BeyazMermer)
Cinsi:Blok

a)

Pal(ma)iicos

109

HEcclix
b)

VFRVerg(iliano)cos

115

dccccxi
HE cclix formlasyonu ile bloun 109 ylnda HE adndaki mteahhit hesabna
kaydedilen259.rnolduubelirtilmitir.
No31434
BulunduuYer:BacakaleBekirUreyFirmas
ller:113x39x30cm
Cinsi:Blok

a)

VFRVerg(iliano)cos

b)

(mille)ci

c)

cdxib(racchio)ii

d)

b(racchio)secund(o)
Orf(ito)cos

115

110

[]xviii
c)Busatrnilkyazlansatrolduusylenebilir.

433
434

Fant.J.C,1989a,s.104,No:37
ibid,s.104105,No:38

218

d) II.yzyl iinde Orfitus adn tayan dier konsl M.Gavius Orfitus (165),

Scipio Orfitus ( 172), Cornelius Scipio Orfitus (178) dur. Ancak sz konusu bu
kiilerin konsllk dnemlerinde, yukardaki gibi ok tarihli ve eitli kontrol
iaretleri tayan II.yazt tipi oktan terk edildiinden, yaztta geen konsln sz
konusubukiidenbiriolmasnaimknyoktur.
No32435
BulunduuYer:AlimoluMermerSanayi
ller:296x71x64cm(BeyazMermer)
Cinsi:Blok

a)

dcccxxviir(ecensitum)

b)

r(ecensitum)Verg(iliano)cos

c)

clxiix

115

Rzerindeizgibulunmassebebiylebununr(ecensitum)anlamnageldiinephe
yoktur. Yaznn orijinal ekli: R VERG, COS olup bununr(ecensitum) Verg(iliano)

cos eklinde okunmas gerekecektir. Bu yazt Verg(inius) adnn banda VFR

formlasyonunun olmad iki texten biridir. VFRnin fonksiyonu ve anlam
bilinmemesine ramen bu formlasyonun bugn mahiyeti bilinmeyen zel bir tip
ilemigsterdiinepheyoktur.
No33436
BulunduuYer:Bacakale
BlokBoyutlar:96x 71x69cm(BeyazMermer)
Cinsi:Blok

a)

locoiv,b(racchio)iii

b)

Sur(a)iiicosii

107

ccxxviii

435
436

Fant.J.C,1989a,s.105,No:39
ibid,s.106,No:40

219

c)

RMA Pal(ma)iicos

109

d)

VFRVop(isco)cos

114

e)

b(racchio)tert(io)

c)RMAnn anlam ve fonksiyonu hakkndakesinbireysylemeye imkanyoktur.

Ancak, kapsam d braklacak birka yazt dnda ounlukla 109 ylnda Konsl
ismininbandayeralmtr.
No34437
BulunduuYer:AlimoluMermerOcasahas.
ller:112x67x57cm
Cinsi:Blok

a)

b(racchio)ter(io)xxxv

b)

Cand(ido)iicos[]

c)

V[FR]V[]Rcos

105

(b)tarihformlasyonundansonragelensaysaldeerokunamamtr.
(c)Rilecosarasndabirharfingirebileceikadarbolukbulunmamasnedeniyle
tarihformlasyonunun7a8bve13numaralyaztlardaolduugibi Verg(iliano)cos
eklinde okunmasna olanak yoktur. Bu nedenle Rnin yazc tarafndan P yerine
hatalolarakyazldsylenebilir.BudurumdatextVFRV[O]P(isco)coseklinde
okunabilirsedebukonudakesinbireysylemekmmkndeildir.
No35438
BulunduuYer:AlimoluMermerOcasahas.
ller:173x93x49cm
Cinsi:Blok

a)

P[a]l(ma)iicosHE ccxviiii

109

b)

Brad(ua)cos

108

437
438

Fant.J.C,1989a,s.106107,No:41
ibid,s.107,No:42

220

HExiii
(a) P den sonra gelen A ile, A nn sa diyagonal izgisiyle kaynak bir tarzda
yazlanLninaltksmlaryoktur.(rnekNo22b)
(b)DiocletiandnemindenncekonslolandrtBraduavardr.Bunlarnkonsllk
yllaraadaverilmitir.

M.AtiliusMetiliusBradua

108

App.AnniusAtiliusBradua

160

T.ClaudiusM.AppiusAtilusBraduaRegilusAtticus

185

M.ValeriusBraduaMauricus

191

I.yzyln ilk eyreinden sonra oklu tarih formlasyonlu textler, yaztlarda yer
almadndanyukardakiyazttaadgeenBraduann108ylndakonslolan Atilius

Metilius Bradua olduuna kesin gzyle baklabilir. Bu tan ilki 108, dieri 109
ylnda ikienvanternumarasalmolduugrlyor.Saym yapangrevlinin ismi

HEeklindebelirtilmiolupherikisaymndaaynkiitarafndangerekletirilmi
olduu anlalyor. Tan 108 ylndaki envanter numaras 13 iken 109 ylndaki
saymdaaldnumara218tir.Envanternumaralararasndaki(21813=205)farktan
hareketederektan109ylndayaplanenvantersaymndabulunduuyerden500
600 metre uzaa nakledilmi olduu sylenebilir. ki saym arasnda yaklak 200
bloklukbirmesafeolduu

ve bloklarn 23 metre aralklarla sraland

dnlecek olursa iki saym noktas arasnda yukarda belirtildii gibi 500600
metrelikbirmesafeortayakmolabilir.
No36439
BulunduuYer:AlimoluMermerOcaksahas.
ller:107x43x154cm
Cinsi:Blok

Brad(ua)cos
439

108

Fant.J.C,1989a,s.107108,No:43

221

No37440
BulunduuYer:Bacakale
ller:92x66x60cm
Cinsi:Blok

a)

VFRVop(isco)

114

cos
b)

(mille)dc[c]lxv

c)

[]E?[]Cels(o)

113

iicosdcxxxix
d)

b(racchio)iii

e)

Pi[sone]etBol(ano)

111

cos
a) Bu yazt VFRnin 109 yl dnda kullanldn gsteren yegane rneklerden
birisidir. VFRnin anlam ve fonksiyonu hakknda bugne kadar belirli bir noktaya
ulalamamtr.
c) Bloun (a) ve (e) den grlecei gibi 110120 dnemine ait olduu anlalyor.
Bu durumda konsl Celsus 113 ylnda ikinci kez konsl olan L.Publius Celsus
olmaldr. Her ne kadar sz konusu Celsusun 105 ylnda ikinci konsllk yln
yaayanT.IuliusCandidusMariusCelsus,(cosii105)olabilecei ilerisrlebilirse
de bu yargnn doru olduu sylenemez. nk sz konusu bu konsl yaztlarda
(No18ve19)daimailkadyla Cand(ido)eklindetanmlanmtr.
e) PI ve Cos , gerek yaz karakteri, gerekse harf bykl itibariyle ayn bir
yazcya ait olmamasna ramen, sadece bu yazlm biim ve karakterindeki
farkllklardan hareketle bunlarn ayn bir textin elemanlar olamayacan ileri
srmeksondereceyanltr.Gerektenburadagenelliklekarlalanbiruygulamaya
paralel olarak ypranan yaztn yeni bir yazc tarafndan bir kere daha yeniden

440

Fant.J.C,1989a,s.111,No:51

222

yazlmasyerine,textintamiredildiiveyazkarakterlerindekifarkllndaburadan
kaynaklandsylenebilir.
No38441
BulunduuYer:Bacakale.
ller:236x85x74cm
Cinsi:Blok

a)

Pisonecos

111

DSN
b)

VFRVop(isco)cos

114

a) Buradaki Piso 111 ylnda konsl olan M.Vettius Bolanus ile birlikte yer alan

C.Calpurnius Piso olmaldr. Zira, ikinci bir Piso olan L.Calpirnus Pisonun
konsllk tarihi 57dir. Sz konusu bu ikili grup Numara 16 ve 37 numaral
yaztlardadayeralmtr.
b)HernekadarVFRninanlamvefonksiyonuhakkndakesinbireysylenemezse
de, konsl adnn banda yer alan bu formlasyonun zel bir ilemi belirttiine
pheyoktur.Ayrcabutext,VFRnin109yldndakullanldngsterenokaz
saydakirnektenbirisidir.
No39442
BulunduuYer:Bacakale
ller:121x81x75cm
Cinsi:Blok

a)

Vopisco< co> s

114

dlxxxvii
b)

441
442

Vop(isco)cosdlxxxvii

114

Fant.J.C,1989a,s.112,No:52
ibid,s.112113,No:54

223

a) Tarih formlasyonunun standart bir eleman olan COS burada yazc tarafndan
ihmaledilmitir.
b) ada isim tam olarak Vopisco eklinde yazlm olmasna ramen burada Vop
eklindeverilmitir.
No40443
BulunduuYer:AlimoluMermerOca
ller:80x126x47cm
Cinsi:Blok

a)

Verg(iliano)cos,dccxxxiv

115

r(ecensitum)
b)

dc[c?]xxxiv

No41444
BulunduuYer:Bacakale
ller:134x46x107cm
Cinsi:Blok

Hadri(iano)iiicos

119

(mille)cccclxiiii
GerektextgerekmermeryapsitibarylaNo42ninbenzeridir.
No42445
BulunduuYer:Bacakale
ller:88x42x162cm
Cinsi:Blok

Hadri(iano)iii[cos]

119

(mille)cccclxx[]
443

Fant.J.C,1989a,s.113,No:55
ibid,s.113,No:56
445
ibid,s.114,No:57
444

224

No43446
BulunduuYer:Bacakale
ller:ap:10698cm,Uz.:276cm
Cinsi:Stun

a)

Hadr(iano)iiicos

119

xiiii
r(ecensitum)
No44447
BulunduuYer:Bacakale
ller:37x122x98cm
Cinsi:Blok

a)

Hadr(iano)iiicos

119

dexiv
b)

xxixr(ecentisum)

(a) locus numaras olduu anlalan xiv saysnn Dokimeion yaztlarnda

allagelmi (loco xv) formunda deil de (de xiv) eklinde yazlm olduu
grlyor. No 44 ve 45 ayrca 54 numaral rnekte de ve loco szcklerinin
birliktekullanlmolmasdeilelocoarasndabugnkesinolarakbilemediimiz
birbantnnbulunduunugstermektedir.Ancakszcklerarasndanaslbiriliki
olduu bilinmedii iin de nin loco nun anlamn deitiren ona yeni baz
zellikler katan bir szck olup olmadn sylemeye imkan yoktur. de nin bu
textteolduugibitekbanabulunmasndanhareketle,zamanzamanlocoszc
yerinekullanlmolduudasylenebilir.

446
447

Fant.J.C,1989a,s.114,No:58
ibid,s.114115,No:59

225

No45448
BulunduuYer:Bacakale
ller:83x60x78cm
Cinsi:Blok

Hadr(iano)iiicos,deliv

119

No46449
Bulunduu Yer: Beton bir taban iine gmlm stun paras. u anda stanbul
Arkeoloji Mzesinde Env.No.136, Byk ihtimalle Bacakalede bulunmu
olmaldr.
ller:ap:5751,Uz::340
Cinsi:Stun

a)

Asiaticoiicos

125

xxvi
b)

viir(ecentisum)

c)

a) Ayn isimde bir dier konsl D.Valerius Asiaticusun konsllk dneminin 46

olmas ve Phrygiadaki yaztlarn en erken 92 ylna tarihlenmesi nedeniyle texteki
tarihindorudeerlendirilmiolduunapheyoktur.
No47450
BulunduuYer:Bacakale
ller:108x68x37cm
Cinsi:Blok

a)

br(acchio)quart(o)

b)

clxii

448

Fant.J.C,1989a,s.115,No:60
ibid,s.115,No:61
450
ibid,s.116,No:62
449

226

b(racchio)iiii
c)

Ver(o)iiicoscccxxx

126

a) Bracchium numaralar burada olduu gibi bir ok yaztta iki defa hem rakamla,
hemdeharflebelirtilmitir.
b)Bracchiumnumarasnnstndeyeralansayolaslklabirlocusnumarasilevine
sahip olmaldr. Her ne kadar Fant tarafndan bu numarayla drdnc ana retim
blgesindeki belirli bir yerintanmland ifadeedilmisede,kanmca busaytan
karldyerideil,dorudandoruyatabelirleyenbirkimliknumarasdr.Locus
numarasnailikinkarakteristikzelliklerksacaylesralanabilir:

aBiryliindeaynbirlocussaysikincidefakullanlamaz.
bHerbirbracchiumiinayrbirlocusnumaralamasistemiyoktur.
cNumaralamailemibtnocakapsayacakekildeyaplmaktadr.
Locus numarasnn tan karld yeri mi, yoksa tan kendisini mi belirledii
yolundaki iki grten sadece yer belirleme zellii gz nne alnacak olursa,
ocaklarda locusun uygulama esaslarn gsteren yukardaki kurallar erevesinde
ocanbellibiryerindenbiryliindesadecebirtanetakarlmasgibiiletmecilik
ynndenkabulmmknolmayanbirdurumlakarlalacaktr.Ayrca,ocandrt
ana retim blgesinden her biri iin ayr bir locus numaralama sistemi
bulunmadna gre, locus numarasnn ne ocan belirli bir retim blgesini ne de
bu blge iindeki spesifik bir retim yerini tanmladn sylemeye pratikman
imkn yoktur. Sonu olaraklocus numaralarnn tan karld yere bal olarak
ta belirleyen bir karakteristik olmad ancak, ta karan caesura ekibinin
almakta olduu belirli bir yeri tanmlayc ve talarn zaman iindeki retim
sralamasn gsteren kimlik numaralar olduu sylenebilir. Burada locus
szcnndorudandoruyabirtopografyazerindekibelirlibirnoktaybelirtiyor
olmasylatakartmaktaolancaesura ekibininalmaktaolduusahanndolayl
birekildetanmlanmasarasndakiincelikliayrmngzdenkarlmamasgerekir.

227

c)KonslM.AnniusVerusMarcusAureliusunbykbabasveHadrianusunvarisi

T.AureliusFulvusBoioniusArriusAntoninus(AntoninusPius)unkaynpederidir.
Tarih formlasyonunu takiben verilen say birinci yzyln sonu ve ikinci yzyln
balarndaki ta varlnn belirlenmesine ynelik olarak yaplan bir dizi saym
kapsamnda126ylndayaplansaymda48numaralyazttatarih+saysalbyklk
formlasyonunauygunolarakVer(o)iiicos cccxcvi eklindekisatrdayeralan396
(cccxcvi)saysdaaynen47numaral yazttaolduugibi birenvanterdeeridir.47
ve48numaral yaztlaraaitlocus,bracchiumveenvantersaymdeerleriaadaki
tablodatoplucaverilmitir.
BlokNo

Locus

Env.Says

BracchiumNo.

Tarih

47

162

330

126

48

159

396

126

Burada bloklarn locus numaralarnn birbirine yakn olmas, bloklarn birbirlerine

yakn yerlerden karldklarnn deil, Fantn grnn aksine451 sadece
birbirlerine yakn zamanda karldn gstermektedir. Bu adan bakldnda
locus numaralarnn yaknlndan hareketle iii ve iiii numaral bracchiumlar n da
birbirlerine yakn olmas gerektii sonucuna ulalmasna imkan yoktur. Sadece
saym yapldnda talarn topluca bir yerde depolanmas gibi bir nedenle,
karldklar yerlerden uzaklatrlmadklar varsaylacak olursa, envanter

numaralar arasndaki farkn byklnden hareketle, talarn birbirlerinden

oldukauzaknoktalardaretilmiolduklarsylenebilir.

451

Fant.J.C,1989a,s.116,No:62c..Notethatalthoughthe(locus)numbersarecloseinseries,the
censusnumbersaremuchfartherapart,suggestingthattimehadelapsedandtheblockshadgoten
seperated,probablysetasideforstorageindifferentareas..

228

No48452
BulunduuYer:Bacakale
ller:125x56x24cm
Cinsi:Blok

a)

clix
b(racchio)iii

b)

Ver(o)iiicoscccxcvi

126

No49453
BulunduuYer:Bacakale
ller:127x49x75cm
Cinsi:Blok

a)

Comm(odo)etCivic(a)cos, locovii,b(racchio)iii

136

caesura(a)Tulli(centurionis)
a) Burada ad geen konsllerin 136 ylnda birlikte konsl olan L.Ceioius

Commodus ile Hadrianusun kendisine halef kabl ettii Vetullenus Civica

Pompeianus olmas gerekir. Zira her ne kadar sz konusu kiilerin babalar da (
L.Ceionius Commodus ve Vettulenus Civica Cerialis) 106 ylnda birlikte konsl
olmularsa da, caesura kurumunun bu tarihlerde yaztlarda yer almas nedeniyle
yaztn106ylnaaitolamyacasonucunavarlmaktadr.
b) Ad geen Tulliusun Legion XXII Primigenia blnden centurion, Tullius

Saturninusolduuanlalyor.Bublokiledieriki(Numara50ve51)blounayn
yazc tarafndan son derece itina ile yazlm olduu grlyor. Harf kanallar
zerinde bol miktarda boya kalntsna rastlanmas bu bloklarn yazm ileminin
tamamlanmasndan sonra uzun sre ak hava artlarna maruz kalmadan
gmld, ve bu nedenle boyalarda anma olmad anlalyor. Yoksa harf
452
453

Fant.J.C,1989a,s.116117No:63
ibid,s.117118No:No:66

229

kanallarnn boyanmas standart bir ilem olup, baz yaztlarda boyann ya hi

grlmemesi,yadapekazgrlmesiblounerkenbirtarihliolmasndandeil,doa
artlarnauzunsremaruzkalmasndankaynaklanmaktadr.
No50454
BulunduuYer:Bacakale
ller:154x60x80cm
Cinsi:Blok

CommodoetCivic(a)cos

136

caesur(a)Tulli(centurionis),locoxv
b(racchio)iii
(centurionis) yazttaki centurio tanmlanmasnn karl olarak kullanlmtr.
Bracchionumarassonradanilaveedilmiolup,harfkanallarsveboyaszdr.
No51455
BulunduuYer:Bacakale
ller:101x52x81cm
Cinsi:Blok

a)

Comm(odo)etCivic(a)cos,b(racchio)iii

136

locoxxv,Tul(li)
b)

b(racchio)iii

c)

b(racchio)tert(io)

a)TextteadgeenocakmhendisiTulliusun49ve50numaralbloklardayeralan

centurion Tullius (Saturninus) olduu tahmin ediliyor. Burada yer alan Tul(li)
formlasyonu, aslnda caes(ura) Tul(li) anlamna geldiinden, ta stne sadece

Tul(li) yazlmastanCaesuraTul(li) veekibianlamnageldiinden,tan buekip

tarafndankarlmolduuanlalyor.
454
455

Fant.J.C,1989a,s.118,No:67
ibid,s.118119,No:68

230

No52456
BulunduuYer:AlimoluMermerFirmas
ller:174x54x80cm
Cinsi:Blok

a)

lococxxxvii,b(racchio)iii

b)

b(racchio)tert(io)
Cam(erino)etNig[(ro)cos]

138

No53457
BulunduuYer:Bacakale
ller:188x109x71cm
Cinsi:Blok

a)

Camer(ino)cos
138

locoxxviiii
b)

VE[ ]

No54458
BulunduuYer:Bacakale
ller:155x62x48cm
Cinsi:Blok

a)Nigr{in}oetCamer(ino)< cos>

138

delocolxxxxv,debr(acchio)ter(tio)

456

Fant,J.C,1989a,s.119120,No:70
ibid,s.120,No:72 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.84,No:4Bykolaslklaaynblok
fakatlocusnumarasikiaratrmactarafndanfarklokunmuolabilir.
458
ibid,s.120121,No:73
457

231

Nigr{in}o eklinde tanmlanan konsl ismi yazcnn belirtmek istedii gibi

Nigrunusdeil,KanusIuniusNiger olmasgerekir.Birlikteyeralddierkonsl
56 numaral yaztta da yer alan C. Pomponius Camerinusdur. de son olarak 119
ylnda45numaralyazttakullanlmtr.Bunedenledenin138ylnaaitbutextte
yer almas ayrcalkl bir durumdur. Fant tarafndan459 de ninlocus ve bracchium
kelimelerinin banda kullanlm olmas halinde locus ve bracchium un tan
karld yeri belirttii eklinde yorumlanm ve bunun her zaman byle
anlalmas gerektii zellikle vurgulanmtr. Ancak Fantn bu kesin yorumuna
ramen de loco szcnn tan orijinini gsterdii yolundaki varsaymn
doruluukonusundaciddiphelervardr.
No55460
BulunduuYer:Bacakale
ller:128x82x58cm
Cinsi:Blok

a)

Cam(erino)etNig(ro)< cos> ,loc(o)cxii

138

b(racchio)iiii
b)

b(racchio)quart(o)

No56461
BulunduuYer:Bacakale
ller:72x45x91cm
Cinsi:Blok

Cam(erino)etNig(ro)< cos> ,loco[ ]

138

b(racchio)iii,b(racchio)tert(io)

459

Fant.J.C,1989a,s.121,No:73
ibid,s.121,No:74
461
ibid,s.122,No:77
460

232

No57462
BulunduuYer:Bacakale
ller:125x109x62cm
Cinsi:Blok

a)Flac(co)etHero(de)cos
143

lococcxlix,b(racchio)iii
b)b(racchio)tert(io)
Burada ad geen konsl 124 ylnda konsl olan C.Bellicus Flaccus Tebanianus
olmayp143 ylndaClaudianusAtticusHerodes ile birlikte ikincikezkonslolan
oul C.BelliciusFlaccusTorquatus'tur.
No58463
BulunduuYer:Bacakale
ller:88x 85x82cm
Cinsi:Blok

FlaccoetHerod(e)cos

143

lococxxii,b(racchio)iii
b(racchio)tert(io)
Bracchium numaras 56 Nolu yaztta olduu gibi bir kere harflerle, bir kere de
rakamlarlatekraredilmitir.

462

Fant.J.C,1989a,s.122123,No:80
ibid,s.123,No:81 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.84No:8Yaztokbenzerfakatller
farkl.
463

233

No59464
BulunduuYer:Bacakale
ller:69x71x54cm
Cinsi:Blok

a)

b(racchio)tert(io)

b)

FlaccoetHerod(e)cos

143

lococxxii,b(racchio)iii
No60465
BulunduuYer:
ller:118x54x164cm
Cinsi:Blok

Clar(o)iiet Sever(o)cos

146

lococccx
b(racchio)tert(io)
off(icina)Pelag(onii)
Bu yaztta ad geen officina Pelagon(ii)nin 145175 dnemindeki Dokimeion
yaztlarndayeraldgrlyor.30yllkaktifbiralmahayatbirtailetmecisi
iin imkansz deilse bile ok uzun bir zaman dilimi olarak grlmektedir. Her ne
kadar atlye mhendisi pozisyonunda bulunan officina nn elde aletlerle gne
altnda, toz toprak iinde fiilen almam olsa da, alma artlarnn gl
nedeniyle, bir kiinin bu ii 30 yl sreyle yrtemeyeceine phe yoktur. Burada
atlyeninofficinaPelagon(ii)ninlmveyaemekliolmasndansonraonunadyla
devametmiolduusylenebilir.

464
465

Fant.J.C,1989a,s.123,No:82
ibid,s.124,No:84

234

No61466
Bulunduu Yer: Alimolu ocanda bulunmu olup,
AfyonkarahisarArkeolojiMzesiE9521envanternumarasyla
yeralmaktadr.
ller:75x52x54cm
Cinsi:Blok

LargoetMessall(ino)cos

147

locoxvib(racchio)secund(o)
off(icina)Papia
Papia adnnpaposlakabndankaynaklandtahminediliyor.467
No62468
BulunduuYer:Bacakale
ller:268x80x47cm
Cinsi:Blok

LargoetMessall(ino)cos

147

lococcxcvib(racchio)secund(o)off(icina)Pelag(onii)
No63469
BulunduuYer:Bacakale
ller:63x68x24cm
Cinsi:Blok

LargoetMessall(ino)cos

147

lococccxxiiib(racchio)prim(o)
caesu(ra) Ael(ii)(centurionis)

466

Fant.J.C,1989a,s.124125No:85
VatikanMzesindesergilenenikiyazttaaynisimpapvepapieklindeyeralmtr.
468
Fant.J.C,1989a,s.125No:86 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.86,No:14
469
ibid,s.125,No:87 s.86,No:1416,caesurabelirtilmemi.
467

235

Caesu(ra) formundaki ksaltma 64, 65 ve 66 numaral yaztlarda da aynen

tekrarlanm olup, bu yaztlarn ayn yazc elinden kt anlalyor. Aelius

Antoninus, Dokimeionda caesura olarak grev yapan asker kimliindeki ikinci

ahstr. Daha nce belirtildii gibi bu greve getirilen ilk ahs 136137 yllar
arasndaalmolan(centurio)TulliusSaturninustur.
No64470
BulunduuYer:Bacakale
Cinsi:Blok
l:Belirlenememi

LargoetMessall(ino)cos

147

lococcc[]xivb(racchio)secund(o)
caesu(ra)[Ael(ii)Ant]onini (centurionis)
Yaztn baz blmleri krld iin locus numaras kesin olarak belirlenememitir.
Busay324,364veya414olabilir.Locusnumarasnn324olmashalindebuyaztn
323 locus numaral 63 numaral blou takiben ele alnd sonucuna varlacaktr.

Locussaysnn414olmashalindeise429locusnumaral65numaralbloklabuna
benzerbiryaknlkkurulacaktr.CenturionAeliusAntoninusunkimlii63numaral
yazttabelirtilmitir.
No65471
BulunduuYer:Bacakale
ller:98x29x77cm
Cinsi:Blok

LargoetMessal(lino)cos

147

lococcccxxix,b(racchio)secund(o)
caesu(ra)Ael(ii)[A]ntonini(centurionis)
470

Fant.J.C, 1989a,s.125126,No:88 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.86,No:1416

caesurabelirtilmemi.
471
ibid,s.126,No:89 s.86,No:1416caesurabelirtilmemi.

236

Fant,birokdefarnein47ve48numaralbloklardaolduugibilocuskarakterinin
tan ana kayadan sklp karld yeri tanmlad yolundaki grn

472

blocswhichappeartobenumberedinsequenceandcontributestotheimpression

thatlocusnumberswereissuedinstrictchronologicalorderregardlessoflocation
demek suretiyle deitiriyor ve zellikle 65 numaral yaztla, ayn tarihi tayan 66
numaral yaztaait locus numaralarnnsrasyla 429ve433gibi birbirine yakn iki
say olmasna ramen, talarn retilmi olduklar ocak blgelerinin (bracchium)
farkl olmasndan hareketle, locus unsurunun retim yerini deil, retimdeki
kronolojik sralamay belirttiini kabul etmitir. stelik 47 ve 48 numaral
bloklardaki yaztlarla ilgili olarakta similar case of Nos 47 ve 48 where locus

numbers are very close but the annual census numbers diverge demek suretiyle
buyaklamnbirkezdahateyitetmiolmaktadr.473

Halbuki bu iki yaztla ilgiliolarakdahance Theyarefromdiffrentbracchiabut

received (locus) in close succession suggest strongly that the bracchia were not
treated distincly and that they were not physically for from each other demek
suretiyle locus unsurunu corafi bir karakteristik kabul ederek locus numaralarnn
yaknlndanhareketlebutalarniindeyeraldbracchiumlarndabirbirineok
yaknolmasgerektiisonucunaulamolduugrlyor.
Bu durumda locus saylarnn yer deil, zaman boyutunda bir sralamay gsterdii
yolundaki gr kanmca mantken zorunlu bir sonu olarak ortaya kmaktadr.
Rder tarafndan da belirtildii gibi bracchiumlar birbirlerinden ok uzak
olmayabilir ama bunun gstergesi elbette locus numaralar arasndaki yaknlk
deildir. Envanter saylar arasndaki farkn byk veya kk oluunun da, bu
talarnsaymtarihindebulunduklaryerlerinbirbirlerineuzakveyayaknolduunu
gstermenindndabakabiranlamyoktur.

472
473

Fant.J.C,1989a,s.126,No:89
ibid,s.116,No.62blocusnumberofidentifying auniquesitewithinabracchium.

237

YaztNo

65

66

Locus

429

433

Bracchium

II

IV

No47

No48

Fark

LocusNumaras

162

159

EnvanterNumaras

330

396

35

BracchiumNumaras

Her ikisi de 147 ylnda retilmi olan 65 numaral yaztla, 66 numaral yazttaki

locus saylarnn (429433) yaknl sadece bu bloklarn retim zamanlarnn

birbirine yakn olduunu gstermektedir. Dier yandan bu iki yazttakibracchium
numaralarnn farkloluuda(2ve4)locussaylarnntankarld blge veya
yerbelirlemektenziyadezamanboyutundabirkarakteristikunsurolduunugsteren
nemli bir kanttr. Zira locus saylarnn bir an iin corafi yer gsteren unsurlar
olarakkabuledilmesihalinde,aadaifadeedildiigibimantkenkabuledilmezbir
durum ortaya kacaktr: Locusun corafi bir yeri gsteriyor olmas halinde sz
konusu65ve66numaralbloklararasndasadece430,431ve432locus numaral
blok bulunduuna gre ve bu iki ta arasnda ki mesafenin en fazla 910 metre
civarndaolmasbeklenirdi.HalbukiIIveIVnumaralbracchiumlararasndakesin
olmamakla birlikte en azndan 200300 m.lik bir aklk bulunduu gz nne
alnacakolursa,65ve66numaralbloklarnarasndakiuzaklkaynzamandahem9
10 metre hem de 200300 metre olamayacandan, bir anlamda matematiksel bir
kesinlikle, locusun yerel boyutta deil, zaman boyutunda bir karakteristik unsur
olduusonucunaulalacaktr.

No47

No48

Fark

LocusNumaras

162

159

EnvanterNumaras

330

396

35

BracchiumNumaras

238

Burada, locus saylar arasndaki yaknlk talarn karldklar yerlerin yaknln

deil, zaman itibariyle birbirlerine yakn sreler iinde retilmi olduklarn
gstermektedir. Envanter numaralar arasnda olduka byk fark bulunmas ise
(330396)envantersaymnn yapldtarihtetalararasndakiuzakln birls
olarak kabul edilebilir. Burada locus numaralarna bakarak talarn karldklar
yerlerarasndaki mesafe hakknda birey sylemeolana yoktur.Sadeceenvanter
numaralar arasndaki farkn byk olmasndan hareketle (35) saym tarihinde
bloklarnbirbirlerindenuzakyerlerdebulunduklarsonucunavarlabilir.Bunedenle
eeranakayadanskldkleriyerlerarasndabalangtabykbiruzaklkvardysa
genel saym tarihinde talarn olaslkla karldklar yerler civarnda kalm
olduklarsylenebilir.
Sonu olarak locus numaralarnn zaman boyutunda karakteristik unsurlar olduu
gz nne alnarak, locus saylar arasndaki farka bakarak, talarn retim
tarihlerinin yaknl belirlenebilirken, yerel yaknlklar hakknda herhangi bir
yargya varmak mmkn deildir. Ayn ekilde envanter numaralar arasndaki
farknbykveyakkoluudatalarnretimyerlerindenbamszolaraksadece
talarn saym tarihlerinde bulunduklar yerlerin birbirine olan uzakln
belirtecektir.
No66474
BulunduuYer:Bacakale
ller:78x102x36cm
Cinsi:Blok

LargoetMessal(lino)cos

147

lococcccxxxiii,b(racchio)quart(o)
Caesu(ra)Ael(ii)Ant(onini)
(centurionis?)

474

Fant.J.C,1989a,s.126,No:90 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.86,No:1416caesura
belirtilmemi

239

6371, 73 ve 74 numaral yaztlarda ismi geen caesura Aelius Antoninus,

Dokimeiondagrevyapanikinci centuriondur.
No67475
BulunduuYer:Bacakale
ller:122x85x86cm
Cinsi:Blok

Torqua(to)etIul[ian(o)cos]

148

locoxvii
caesur(a)Ael(ii)[Ant(onini)centurionis]
Tayzeyindelocosaysnbelirtenblmdenbirparannkopmuolmasnedeniyle

locus saysnn xviii olabilecei dnlebilirse de 68 numaral yazttan grlecei

gibi18saysnn xiix eklinde yazlmolmasndan hareketle, burada17saysnn
doruolduusonucunavarlacaktr.

No68476
BulunduuYer:Bacakale
Cinsi:Blok

a)Torqua(to)etIul[ian(o)cos]

148

locoxiixb(racchio)quart(o)
caesur(a)Ael(ii) Ant(onini)(centurionis)
b)

thetanigrum

Yazt yzeyinin sa yannda harf bykl 5 cm olan (theta nigrum) ilenmitir.

Bugnekadareldeedilenyaztlarnsadecesekiztanesinde

475
476

Fant.J.C,1989a,s.126127,No:91
ibid,s.127,No:92 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.No:21yaztayn.

240

ayn formun yer ald grlyor. Anlam hakknda kesin bir ey sylenemese de
tan retimi safhasnda ta skm ekibinden veya atlye grubundan bir iinin
lmolduunugsterenbiriaretolduutahminediliyor.
No69477
BulunduuYer:Bacakale
ller:112x26x63cm
Cinsi:Blok

a)Torqua(to)etIulian(o)cos

148

locoxlvi,repr(obatum)
caesur(a)Ael(ii)Antonini(centurionis)
b)(thetanigrum)
a) Bu yaztta ve dier yaztta (No 75, 76 ve 97) repr formlasyonunun
kullanlmastanreddedildiinigstermektedir.
b)(thetanigrum)formlasyonu,caesura veyaofficianegruplarndanbirkiinintan
karlmasveyailenmesiesnasndaldngstermektedir.
No70478
BulunduuYer:Bacakale
ller:94x69x96cm
Cinsi:Blok

Torqua(to)etIulian(o)cos
148
locoliiib(racchio)terti(o)
caesur(a)Ael(ii) Antonini(centurionis)

477

Fant,J.C,1989a,s.127128,No:93 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.87,No:23ayn
yazt.
478
ibid,s.128,No:94s.87,No:24aynyazt.

241

No71479
BulunduuYer:Bacakale
BlokBoyutlar:87x35x64cm
Cinsi:Blok

a)Torqua(to)etIulian(o)cos
148
locolv,b(racchio)quart(o)
caesur(a)Ael(ii)Antonini(centurionis)
b)(thetanigrum)
No72480
BulunduuYer:Bacakale
BlokBoyutlar:128x44x78cm
Cinsi:Blok

Torqua(to) et Iulian(o)cos

148

locolxib(racchio)tert(io)
kincisatrdakilocovebracchiumnumaralararasndadikkatiekecekkadarbyk
birbolukbraklmolmasnnnedeninitutarlbireklideaklamayaolanakyoktur.
No73481
BulunduuYer:Bacakale
ller:46x57cm
Cinsi:Blok

br(acchio)quart(o)
Torqua(to) et Iulian(o)cos

148

479

Fant.J.C,1989a,s.128,No:95
ibid,s.129,No:96
481
ibid,s.129,No:98
480

242

Locoxciii
caesur(a)Ael(ii)Antoni(ni)(centurionis)
No74482
BulunduuYer:AlimoluMermerSanayi
ller:189x112x74cm
Cinsi:Blok

Torqua(to)etIulian(o)cos
148
lococcxiix
caesur(a)A[e]l(ii) Antonini(centurionis)
b(racchio)secund(o)
Rakamlar loco szcnden sonra yarm satr alta yazlmtr. Bunlarn ayn yazc
tarafndan sonradan ilave edildii dnlmektedir. zellikle rakamlardaki dey
izgilersondereceyzeyselilenmiolup,saydakesinlikyoktur.Anametinden
satralttayeralanbracchiumnumarasnndayineaynyazctarafndandahasonra
ilenmiolduuanlalyor.
No75483
BulunduuYer:Bacakale
ller:116x71x38cm
Cinsi:Blok

Torqua(to) etIulian(o)cos
148

lococcxxiiiirepr(obatum)

482

Fant. J.C,1989a,s.130131,No:102 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.87No:27ayn

yaztfakatFanttarafndanbracchium secundo olarakbelirtilmi.
483
ibid,s.131,No:103 s.87,No:30locusnumaralarfarklfakat REPRbenzerliivar.

243

76 numaral yaztta olduu gibi tan reddedilmi olmas nedeniyle, ta karan

caesura grubuyla, ta ileyenofficina grubuna ait herhangi bir isim vermeye gerek
duyulmamolduuanlalyor.
No76484
BulunduuYer:Bacakale
ller:98x90x26cm
Cinsi:Blok

Torqua(to) etIulian(o)cos

148

lococcxxcix
repr(obatum)

No77485
BulunduuYer:Bacakale
ller:98x70x62cm
Cinsi:Blok

a)OrfitoetPriscocos

149

locoxiib(racchio)ii
caes(ura)PERCLDAED?
b)xii
No78486
BulunduuYer:Bacakale
ller:139x86x59cm
Cinsi:Blok

Commodo et Laterano
484

Fant.J.C, 1989a,s.133,No:110 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.87No:30,locus

numaralarfarklfakarREPRbenzerliivar.
485
ibid,s.134135,No:114 s.88No:31yaztlarbirbirineokbenziyorfakatFanttarafndan
bracchiumii ,DrewBeartarfndaniii olarakokunmu.
486
ibid,s.136,No:118

244

coscaes(ura)Zosimi

154

locoxxxiii br(acchio)ii
YazttayeralankonsllerL.AeliusAureliusCommodus(LuciusVerus)veT.Sextius

Lateranusdur
No79487
BulunduuYer:Bacakale
ller:122x45x35cm
Cinsi:Blok

locoxliir(ecensitum)
Commodo etLaterano

154

coscaesur(a)man(lii)Alex(andri)
Rakamboylaryaklak8cmolduuhalde,kuaklRnin(R)boyu11cmdir.smi
belirleyen harflerdeki izler ok siliktir. MAdan sonra gelen iki dey izgi belirsiz
birdiyagonalizgiylebirletirilerekNoluturulmutur.AlexdeAdansonragelen

LAilekaynakekilde(AL)yazlmolmaldr.Buyazttaki caesura ,80numaral

yazttaki Manl(ius) Alexand(er) ile ayn kii olmaldr. Dokimeionda 158160
dneminde Alexander adnda bir ocak mhendisinin bir ok yaztta yer almas
nedeniyleszkonusudneminokksaolmasndanhareketleaynisimliikikiinin
alm olma olasl ok zayftr. Manlius Alexander bir tek kiinin ismi deil,
aynen OstilliusHelpidephorus ortaklnda olduu gibi, Manlius ve Alexander
ikilisindenoluanbirortaklkaddaolabilir.

487

Fant.J.C,1989a,s.137,No:119

245

No80488
BulunduuYer:AlimoluMermerSanayifirmas
ller:142x92x79cm
Cinsi:Blok

Commodi et Lateranicos

154

caes(ura)Man(lii)Alexand(ri)
locolvb(racchio)iiii
Dokimeionda158160yllararasndaAlexander adndabirocakmhendisininok
faal bir alma yapt grlyor. Srenin ok ksa olmas nedeniyle burada 79
numaral yaztta belirtildii gibi birbiri pei sra gelen iki ayr kiinin grev alm
olmaihtimalioldukazayftr.
No81489
BulunduuYer:Bacakale
ller:63x143x101cm
Cinsi:Blok

locov,b(racchio)secu(ndo)
SilvanoetAu
gurinocos,exoff(icina)

156

Asiatici,excae(sura)
Zosim(i)
Bu yaztn baz zellikleri bakmndan ilk ve tek rnek olmas gibi bir ayrcal
vardr. yle ki: III.tip yaztlarn karakteristik unsurlar olan tarihlocus ve

bracchiumnumaralar caesura veofficina isimleritamolarakilkdefabuyazttayer

almtr.Buyaztofficina adnnksaltmaolmadantamveakbirekildeyazld
tekrnektir.
488
489

Fant.J.C,1989a,s.137,No:120
ibid,s.138,No:122

246

No82490
BulunduuYer:Bacakale
ller:109x53x69cm
Cinsi:Blok

locovacatb(racchio)vacat
BarbaroetRegulocos

157

Exof(f)i(cina) Andaeexcae(sura)Alex(andri)
Locus ve bracchium saylar yazlmamtr. De ve Ex szckleri az saydaki
yazttayeralmtr.ExiseDeyenazarandahaokkullanlmtr.OfficinaAndae
veCaesuraAlexandriikilisininaltyazttayeraldgrlyor.
No83491
BulunduuYer:Bacakale
ller:96x46x139cm
Cinsi:Blok

a)

locoiiiib(racchio)iii
BarbaroetRegulocosexoff(icina)Pela(gonii)

157

excaes(sura)Zosi(mi)
b)

Pal(maiicos?)

109

157 ylnda ocakta eskiden kalan bloklarn yeniden deerlendirilmesi faaliyetinin

yrtldanlalyor.109ylndaretilmiblokretimtarihinden48ylsonrabir
kere daha incelenerek uygun bir kullanm yerinin bulunup bulunmad aratrlm
olmaldr.

490

Fant.J.C,1989a,s.138139,No:123 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.89,No:36ayn
yazt.
491
ibid,s. 139,No:124

247

No84492
BulunduuYer:Bacakale
ller:66x95x70cm
Cinsi:Blok

[lo]co xib(racchio)qu[a(rto)]
[Ba]rbaro et Reg(ulo)< cos>

157

exof(ficina) And(ae)
[c]ae[s(ura)]Alex(andri)
AslndayaztlardadeveExgibiedattrndenszcklerinkullanlmasnadirdir.
De I. yzyln balarndaki birka yaztta yer almtr. Exin ocak mhendisi

Alexander ile atlye mhendisi Andae (Andius) ikilisinin yer ald hemen hemen
tm(rnekNo838688)yaztlardakullanlmolduugrlyor.

Buradaki officina adnkesinolarakbilmeyeimkanyoktur.simVolcaciaAndia gibi,

bir takma isim veya Andia Melissa gibi etnik kkenli bir isim de olabilir. Ancak
Dokimeiondaynetimkademesindeyredenbirkiiningrevolmaihtimalininzayf
olduugznnealnacakolursabuofficina adnnPsidiaAntiocheiadayerleikbir
aileninadolduusylenebilir.Birdierolaslkisebuismintaiilerininkoruyucu
tanrasolanKybeleninyreseladolmasdr.
No85493
BulunduuYer:Bacakale
ller:151x60x107cm
Cinsi:Blok

492
493

Fant.J.C,1989a,s.139140,No:125
ibid,s.140,No:126

248

a)

TertulloetSacerdotecos

158

exoff(icina)Pelagon(ii)caes(ura)
Zosim(i)locoiiiib(racchio)quart(o)
b)

vli

Pelagon ad ilk defa bu yaztta tam olarak yer almtr. smin orijinali Pelagonius
olmaldr. 145175 yllar arasnda 30 yl grevde kald anlalyor. Bir ta iisi
iin30yllkaktifbiralmadnemioldukauzunbirsreolacandan,adgeen
ahsn lm veya emekli olmasndan sonra da atlyenin ayn isimle devam etmi
olmasihtimaldahilindedir.
No86494
BulunduuYer:Bacakale
ller:104x43x93cm
Cinsi:Blok

Quintillo et Priscocos

159

exoff(icina)Andaecaesur(a)
Alex(andri)locoxviiib(racchio) tert(io)
No87495
BulunduuYer:Bacakale.
ller:ap5150,Uz.:89
Cinsi:Stun

Quintillo et
Priscocos

159

locoxvii
caes(ura)Alex(andri)
b(racchio)quar(to)

494
495

Fant.J.C,1989a,s.141,No:129
ibid,s.142,No:130

249

No88496
BulunduuYer:Bacakale
ller:92x56x40cm
Cinsi:Blok

Quintillo et Priscocos
159

exoff(icina)Andaecaes(ura)Alex(andri)
lococcclxxiiii
b(racchio)secun(do)
No89497
BulunduuYer:Bacakale
ller:102x45x118cm
Cinsi:Blok

BraduaetVarocos

160

[o]ff(icina)Ephes(iana),caesur(a)
[Clau]diani,locolix,b(racchio)qu[ar(to)]
EphesosuartranOfficinaEphesiana veyaEfes(iana)birkiiaddeilancakbir
kuruluun ad olabilir. Bu ismin ocakta yer almasnn belli bal iki sebebi olabilir.
BirincisibudnemdeBeleviyresindebykaptamermerocaklarnniletilmekte
olduu dnlecek olursa yrede yetimi tecrbeli ta iilerinin Dokimeiona
gelmiolmasdr.BirdierolaslkiseadgeenyredenDokimeionatecrbeliii
transferiyleilgiliolmakszn,ArtemisKltnnEphesosvecivarndayaygnolmas
yannda Ephesosun yaygn bir hrete sahip olmas nedeniyle Ephesosa kar
duyulanderin hayranlkolabilir.GerektendeIII.yzyl iindeDokimeionEphesos
ilebirittifakyapmolup,sikkelerzerindeki EphesionDokimeionHomonoia lejant

Dokimeiona hakim olan atmosferi gsteren ilgin bir rnektir. Sonu olarak
496
497

Fant.J.C,1989a,s.145,No:139
ibid,s.147,No:144

250

Ephesos adnn, Dokimeion ocaklarnda yer almasnn bu yreye kar duyulan

hayranlktankaynaklanmolduusylenebilir.
No90498
BulunduuYer:Bacakale
ller:144x36x70cm
Cinsi:Blok

BraduaetVarocos

160

off(icina)Andae,caesu(ra)Alex(andri)
locolx,(kappa)
r(ecensitum)
No91499
BulunduuYer:Bacakale
ller:135x63x62cm
Cinsi:Blok

Bradua et Varocos

160

off(icina)Pelag(onii),caesur(a)
Claudian(i)
locolxvib(racchio)quar(to)
No92500
BulunduuYer:Bacakale
Cinsi:Blok

a)[I]mp(eratore)Antoninon(ostro)iii[e]tI[mp(eratore)]
Veron(ostro)iicos,off(icina)Anda(e)

161

caes(ura)fabi,locox
b)r(ecensitum)
498

Fant.J.C,1989a,s.148,No:145
ibid,s.148,No:146
500
ibid,s.149,No:148 Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.92,No:52yaztlarayn.
499

251

No93501
BulunduuYer:Bacakale
ller:87x80x76cm
Cinsi:Blok

a)Imp(eratore)Antoninon(ostro)iii
etImp(eratore)Veron(ostro)iicos

161

off(icina)Pelag(onii)caes(ura)Claud(iani)
b)r(ecensitum)
c)locoxxxx[..]
No94502
BulunduuYer:Bacakale
ller:121x65x210cm
Cinsi:Blok

a)

RusticoiietAquilionocos

162

off(icina)And(ae),caes(ura)Dom(estici)
b(racchio)iiii,lococvi
b)

An(dae?)
locolxxxxi
b(racchio)quar(to)

b) Yazc tarafndan locus ve bracchium numarasnn hatal yazlm olduu

anlaldndansonikisatrharflerinortasndangeenizgiileiptaledilmitir.

501
502

Fant.J.C,1989a,s.150151,No:151 s.92,No:51yaztlarayn.
ibid,s.151152,No:153Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.92,No:54yaztlarayn.

252

No95503
BulunduuYer:Bacakale
ller:86x59x71cm
Cinsi:Blok

Severoiicos

173

exrat(ione)Syr(i)
iii
No96504
BulunduuYer:Bacakale
ller:152x73x99cm
Cinsi:Blok

a)

iir(ecentisum)
ciii

b)

lviiiMS

c)

AII

d)

IulianoetPeisonecos
offic(ina)

Pelag(onii),

175
caes(ura)

iii

Athenob(i)
locoii

b) MS harfleri son derece net bir ekilde yazlmtr.

Neanlamageldiibellideildir.
c)Butextinneamalayazldbellideildir.
d) Athenobius ad az rastlanlan bir isimdir.
zgrlnkazanmbirkleolduutahminedilen
veaynadtayanC.AciliusAthenobiusadndabirkiidahavardr.Caesura vebir
503
504

Fant.J.C,1989a,s.153154,No:158
ibid,s.154155,No:160

253

saydan oluan formlasyon ilk defa bu isimle birlikte yer almtr. Ne anlama
geldiinikesinolaraksylemekmmkndeilsedebunumarann,allmiletme
artlarnn dnda, ayn ad tayan iki veya daha fazla sayda caesurann, ayn
dnem iinde birlikte almakta olduklarnn bir iareti olabilir. Bu anlamda

caesuralar birbirinden ayrmak iin burada grld gibi, her birine ayr bir sra
numarasverilmiolmaldr.
No97505
BulunduuYer:Bacakale
ller:199x86x65cm
Cinsi:Blok

a)

iussuAur(elii)[.]r[..]n
FRANS

b)

c)

repr(obatum)

a)Iussuifadesindensonra yetkili birkiininrneinSynnada stynetimindeki bir

procurator adnn yeralmasgerekmektedir.Bunedenle yaztta yeralankii170li

yllarda nce procurator marmorum, grevini stlenen daha sonra da procurator

phrygiaeolarakgrevyapan Aur(elii)Marcion(is)olabilir.Buradanemliolanhusus
bu textin tmyle gnderilecei yeri gsteren bir adres formunda olmasdr. Bu
ekilde,gnderimadresiierenyaztlarnsaysokazdr.
c) Burada dikkati eken bir dier husus repr(obatum) szcnn 140l yllarn
dndanadirenkullanlmolmasdr.

505

Fant.J.C,1989a,s.156,No:163

254

No98506
BulunduuYer:Bacakale
ller:110x45x80cm
Cinsi:Blok

of(f)ic(ina)Ve[..]a,caes(ura)Tit[i],
Comododom(ino)n(ostro)etQu
loc(o)ii,r(ecensitum)
intillocos

177

No99507
BulunduuYer:Bacakale
ller:118x60x80cm
Cinsi:Blok

C[o]modo[dom(ino)n(ostro)]etQ[u]intillo
cos,off(icina)Comodiae,caes(ura)Titi

177

loc(o)xi,r(ecensitum)
No100508
BulunduuYer:Bacakale
ller:94x104x56cm
Cinsi:Blok

a)

Orf[it]oetRufo

b)

cos,off(icina) AE?

178

caes(ura)Titi,loc(o)iii,b(racchio)iii

506

Fant.J.C,1989a,s.158,No:167
ibid,s.158159,No:169
508
ibid,1989a,s.159,No:170 ChristolM.veDrewBearT.,1987,s.94,No:64
507

255

No101509
BulunduuYer:Bacakale
BlokBoyutlar:143x70x48cm
Cinsi:Blok

a)Orfito et Rufocos,off(icina)Comm(odiana)
178

caes(ura)Titi,loc(o)iii,b(racchio)quar(to)
b)c(aesura?)Ant(onini?),loc(o)iiii
ANT [.]o[.]
c)(epsilon)(phi)
a) Officina ad tamamlanrken 102 numaral yazttaki officina Commodian(a)
ismindenyararlanlmtr.100numaralblokilebirlikteayncaesura tarafndanayn
tarihte karlm olmasna ramen bu yaztn ona nazaran daha titizlikle ilenmi
olduu grlyor. loco numaras III olarak verilirken bde IV. olarak verilmitir.
Ayn yl iinde (178) retilmi olan 100 numaral yaztta da loco numaras IIIdr.
Ancak ayn bir yl iinde, iki ayr blok zerinde ayn loco numaras yer
alamayacandan ve (b)de locus numarasnn IV olarak verildii dikkate alnarak,
ada yer alan loco numarasnn (III) yanl yazld sonucuna varlmtr. Dier
taraftankonusadeceyazcnnIIIveIIIIrakamlarnyanlyazmasylaaklanamaz.
phesiz III ve IIII rakamlarnn yazlmasyla bir yerde kolaylkla hataya
dlebilirse de, ta karan veya karmakla grevli olan kiinin yazlmasnda
kolaylkla hata yaplamaz. Caesura Titi yerine, yanllkla Antoninus yazlmas
mmkn gzkmemektedir. Kanmca burada bir yazm hatas deil, bir prensip
hatas vardr. Bir bilgi eksiklii veya yanll bulunmaldr. Aslnda III ve IIII
doru olarak yazlmtr. Titi 178 ylnn hemen banda i ba yaptrd ekibinin
nc blou karacan grr. Bu 100 Nolu bloktur. Yars hemen hemen e
zamanl olarak sklmeye balanan 101 Nolu bloun da kendisine ait olduunu
dnp,tanIII.taolduubilgisinedayanaraktaaTitivelocoiiiyazlr.Aslnda
butaAntoninusekibincekarlmaktadrveTitininIII.tandansonrakirnolarak

509

Fant.J.C,1989a,s.159160,No:171 ibid,s.94,No:64

256

locoiiiinumarasalr.Sonuolarakyanllksadeceiiirakamdeil,(Titi+ iii)dr
vehatadandnlmtr.
b)ANT ikincikereyanllklayazlmolup,sttekisatrntekrardr.

No102510
BulunduuYer:Bacakale
ller:147x100x65cm
Cinsi:Blok

Orfitoet R[ufocos,o]ff(icina)Comodian[a]

178

Caes(ura)Titi,loc(o)[]i[],r(ecensitum)ix
ADN,exk(alendario)nov(o)
38numaralyazttakiDSNdeolduugibibuyazttakiADNrumuzununanlambelli
deildir. Olaslkla 105ve 106 numaral yaztlarda yer ald ekliyle ad nomen,
olabilir. Nomen, hem zel hem de kamu hukukunda, alacak/bor hesab anlamna
gelmektedir. Bu durumda ta sorumluluu bir kii veya kurulua geerken, sz
konusukiivekurululararasndatandevriilebirlikte,birhesaptransferiyaplm
olduuanlalyor.
No103511
BulunduuYer:Bacakale
ller:105x36x105cm
Cinsi:

Commododom(ino)n(ostro)]n(ostro)ii et MartioVer[o]
iicosoff(icina)Lucillicaes(ura)Titiloc(o)ii

179

b(racchio)tert(io)

510
511

Fant.J.C,1989a,s.160,No:172 ChristolM.veDrewBearT.,1987,s.94No:64
ibid,s.161,No:174 ChristolM.veDrewBearT.,1987,s.95,No:66olaslklatamamenayn.

257

No104512
BulunduuYer:Bacakale
ller:ap:84cm,Yk.:31cm
Cinsi:StunTamburu

Commododom(ino)n(ostro)ii
etMartioVeroiicos,off(icina)

179

Com[o]d(iana),caes(ura)Titi,loc(o)i,b(racchio)quarto
104, 105 ve 106 numaral yaztlarn nn de ayn bir kii tarafndan yazld,
yazlara hakim olan stil ve karakteristik unsurlardan anlalmasna ramen her
yaztta da ad geenCaesura Titus belirlenirken neden (Titus, Titi, Tito) gibi farkl
isimlerkullanldnanlamakmmkndeildir.
No105513
BulunduuYer:Bacakale
ller:111x89x78cm
Cinsi:Blok

[Commododom(ino)]n(ostro)iiet MartioVer(o)
[iicos,recep]tiaTitonomene

179

[ ]b(racchio)quar(to)
Not: 106 numaral yaztta yer alan receper(at) Titus, Titusdan recepti a Tito,
Titotarafndanalnmtreklindeanlalmaldr.

512
513

Fant.J.C,1989a,s.161162,No:175
ibid,s.161,No:176

258

No106514
BulunduuYer:Bacakale
ller:117x68x143cm
Cinsi:Blok

Commododom(ino)n(ostro)iiet[MartioVerocosii]

179

Receptiexoff(icina)Prusa[]
nlocqumlapidumquosreceper(at)
PromutuoTitusexcaesu(ra)VEERI?
b(racchio)quar(to),locoxxv
Bu yazt ifade edilmek istenen amacn, tam bir cmle btnl iinde verildii
yeganernekolup,Dokimeiondahil bugnekadarhibir imparatorlukocanda bir
benzerinerastlanmamtr.Yaztn olasanlamyleifadeedilebilir:

(Bu blok) off(icina) Prusa[]dan Titusun caesura VEERIye olan borcuna

karlkolarakalnmtr.
Buradabirgelirveyakrpaynn,alacakborilikisiiindeocakynetimincenasl
dzenlendiivemaliilikilerinenincedetaylaravarncayakadar,idarecenasltakip
ve kontrol edildii grlyor. Durum aada belirtildii gibi basite indirgenerek
daharahatanlalabilirhalegetirilmitir.
a CaesuraTitus,caesuraVEERIyeborludur.
b Titus, VEERIye olan borcunu, dorudan ona demek yerine, onun adna

officina Prusa yabloutransferetmeksuretiyledemeyolunuseiyor.

c Ocak ynetimi de bu blou officina Prusa dan teslim alrken, tala ilgili
retimpayncaesuraVEERIihesabnatransferediyor.

514

ibid,s.162163,No:177

259

No107515
BulunduuYer:Bacakale
ller:84x19x77cm
Cinsi:Blok

Commodod(omino)n(ostro)iietMartio
Veroiicos,receptiaTito

179

n[o]men[e]ZNT IOVI[.]
[..]br(acchio)quarto
106 numaral yaztta olduu gibirecepti a TitoTito
tarafndan alnmtr , eklinde anlalmaldr. Yani
buradaTitoverendeil,alankiidir.

No108516
BulunduuYer:Bacakale
ller:106x79x165cm
Cinsi:Blok

[l]oc(o)iii,b(racchio)ter(tio)
LateranoetRu
Finocos,off(icina)Pers(is)

197

caes(ura)Neophyti
officina ad,ContraPers(is)veyaIuxtaPers(is)

515
516

Fant.J.C,1989a,s.163,No:178
ibid,s.163,No:179

260

No109517
BulunduuYer:Bacakale
ller:207x54x72cm
Cinsi:Blok

locoiib(racchio)[]Saturnino
et Gallocosexoff(icina) He< r> culi(ana?)

198

caes(sura)Ostill(i)Elpide
pho(ri)
Yaztta bracchium numaras yazlmamtr. Officina ad burada tam olarak
yazldna gre Herculi Herculius isminin in hali olarak deerlendirilemez.
YaniHerculi,Herculiusunekibieklindeanlalmamaldr.Bunedenlebudnemde
yeralanComodiana,Urania,Sever(iana)gibi isimlere benzerekildeHerculi(ana)
eklindetamamlanmtr.
No110518
BulunduuYer:Bacakale
ller:92x65x106cm
Cinsi:Blok

loc(o)vi,[b(racchio)]
Albinoet [Aemi]liano< cos>

206

off(icina)ContraPersis,caes(ura)
Herculan(ii)
No111519
BulunduuYer:Bacakale
ller:134x73x126cm
Cinsi:Blok
517

Fant.J.C,1989a,s.164,No:182
ibid,s.168,No:193
519
ibid,s.172173,No:207
518

261

loc(o)xxvii,b(racchio)quar(to),COMi
AntoninoAug. et Advenocos

218

off(icina)luxtaPersidem
caes(ura)Phoenicem
218 ylnda Macrinusun Suriyede ldrlmesinden sonra Elagabalus, imparator
olmu ve yaztlarn ounda tek bana yer alarak, Imp.Antoninus Aug. veya

Imp.Antoninus n(oster) eklinde belirlenmitir. (No 112). Dier Antoninus ise 220
ylndaimparatorolmuvetextlerdeImp.Ant[o]ninoAug.iiieklindeyazlmtr.(No
113)

No112520
BulunduuYer:Bacakale
ller:94x85x56cm
Cinsi:Blok

b(racchio)prim(o)
Imp(eratore)Ant(onino)n(ostro)iicos

219

locoxciiii
No113521
BulunduuYer:Bacakale
ller:209x66x179cm
Cinsi:Blok

loc(o)xcii,b(racchio)quar(to)
Imp.Ant[o]ninoAug.iii
etComaz[o]n(e)cos

220

off(icina)lux(ta)P[er]s(is),cae(sura)Phoenic(is)
520
521

Fant.J.C,1989a,s.174,No:211
ibid,s. 175,No:214

262

No114522
BulunduuYer:Bacakale
ller:175x61x31cm
Cinsi:Blok

a)

Imp.Ant(onino)iiicos,

220

locoxxxxvii,
b(racchio)iii
b)

b(racchio)tert(io)

No115523
BulunduuYer:Bacakale
ller:ap:143cm,Uz.:94cm
Cinsi:StunTamburu

a)loc(o)ii,b(racchio)te(rtio),COM[i]
b)AlexandroAug(usto)co[s]222
off(icina)lux(ta)Pers(is),caes(ura)Mar(yllini)
Romae
a) (COM) ibaresi baz yaztlarda locus veya

bracchiumnumaralarndansonradaima
COM I eklinde yer almasna ramen anlam ve
fonksiyonununneolduubilinmiyor.
b) Romaenin stunun gnderilecei son noktay
gsterdii tahmin ediliyor. Tan gnderilecei yeri
belirtenadres formundaki yaztlarnokazsaydaolduu biliniyor.Aslndaretilen
talarn byk blmnn Romaya gnderilecei dnlecek olursa byle bir
adresinkonulmanedeninianlamakzordur.
522
523

Fant.J.C,1989a,s.175176,No:216
ibid,s.176,No:217

263

No116524
BulunduuYer:Bacakale
ller:106x70x40cm
Cinsi:Blok

P.loc(o)lxxiiii,b(racchio)quar(to),COMi
Imp.maximiano Aug(usto)
etAfricanocos,off(icina) Alex(andrina)

236

caes(ura)Vari
P nin anlam ve fonksiyonu belli deildir. Bu yaztn en nemli zellii
Dokimeionda ve Akdeniz havzasndaki imparatorluk ocaklarnda bulunan en son
tarihlirnekolmasdr.

VatikandaBulunanDokimeionOcakYaztlar
Romada Via Marmorata da bulunan Dokimeion meneli iki pavonazetto stun,
Dokimeionyaztlariindenemlibiryeresahiptir.Bustunlardayeralanyaztlarn
nemi III.yazt tipini karakterize eden caesura ve officina adyla belirlenen
imparatorluk grevlilerinin ilk defa bu yaztlarda yer alm olmasdr. Daha nce
belirtildii gibi caesura ocakta ta ana kayadan karan ocak mhendisi
konumundaki birkiidir.Officina isetan ilenmesindensorumluatlyeyi veya bu
atlyeyiynetmeklegrevliatlyemhendisitanmlanmaktadr.Bunedenleofficina
szc yerine gre bir kii ad olabilecei gibi, bir ehir ad da olabilir.Ocakta
sadece bir tane deil, saylar bee kadar ulaan caesura nn, ayn zaman dilimi
iindegrevaldveherbircaesura nnocansadecebelirlibirblgesindedeil,
ocantamamnkapsayanalandaalmolduuanlalyor.

524

Fant.J.C,1989a,s.178,No:222

264

Via Marmorata da elde edilen sz konusu bu iki stun sergilenmek zere o srada
alan Museo Lateranenseye nakledilmitir. Henzen yaztlar burada Bartolomeo
Borghesinin de yardmyla okuyarak ilk defa 1844 ylnda literatre geirmitir.
Dahasonrayaztlarmuhtelifyazarlarcadefalarcaincelenmitir.Stunlarnaltvest
yzeylerinde yer alan yaztlarn bulunduu blmler 1870 ylnda 1030 cm
kalnlnda tamburlar halinde kesilip ayrlyor. Daha sonra krlp baz paralar
kaybolan bu tamburlar Hirchfeldin525 bizzat grp, yaztlarn okunuunda baz
dzeltmeler yapt anlalyor. Daha sonra yaztlar Dubois526 koleksiyonuna
alnmtr. Lateran Mzesinin kapanmasndan sonra da yaztlarn bulunduu
tamburlarVatikandaMuseo exLateranenseye nakledilmitir.Tamburlarn fiziksel
zellikleri ve boyutlar hakknda hibir yaynda bilgi verilmedii dikkate alnarak,
tamburlarn boyutlar ve fotoraflar ilk defa C. Fant tarafndan 1989 ylnda
yaynlanmtr.YaztlarnaadaverilenokunularsonradanHirschfeldtarafndan,
zerindebazkkdzeltmeleryaplanHenzeninorijinalmetnineuygundur.
No117527
ller:ap:68cm,Yk.:12cm
Cinsi:StunTamburu

L.Aelio
[C]aesaren(ostro)iiietBal
binocosrationi

136

urbicaesucur(a)Irenaei
Aug(usti)lib(erti)proc(uratoris)caesuraTulli
Saturnini(centurionis)Leg(ionis)xxiiPrim(igeniae)
Dokimeionyaztsistemindeeteteklindekaynakformdayazlmasnaramen
buyaztta,farklbirbiimdeharflerayrayrilenmitir.Henzenvebykolaslkla
Borghesi ve Bruza nc satrn sonunda yer alan szc rationis eklinde
okumutur. Halbuki sz konusu szcnn yer ald blmde ilave bir harf
525

Hirscfeld.O,1905,s.177,no:2
Dubois.Ch,1908,s.90,nos.199ve200
527
Fant.J.C,1989a,s.251252
526

265

konulmak istenmi olmas halinde yeteri kadar boluk bulunduu ve buraya bir s
harfinin rahatlkla yerletirilebilecei grlyor. Buna ramen buraya herhangi bir
harfinkonulmaypbobraklmolmasnedeniyleszcndoruokunubiiminin
rationisdeil,rationiolduusylenebilir.5.ve6.satrlardaismigeencenturion

Tullius Saturninus 136 ylndan balayarak bir ok yaztta caesura olarak yer
almtr.
KaypolduubelirtilensttamburdakiyaztHenzenegre
No118528

Off(icina)Pa(pia)
n(umero)lxxvi
eklindedir.136 ylna tarihlenen bu yaztta caesura ve officina birlikte yer alm
olmalarna ramen, 156 ylna gelinceye kadar ocan caesura veya officina ad
altnda tek bir mhendis tarafndan ynetilmi olduu grlyor. 156 ylna
tarihlenen81numaralyazttangrleceigibicaesuraZosim(i)veofficinaAsiatici
ile balayan yeni ocak organizasyon modeli bu tarihten sonra yerleik bir yap
kazanmtr.Buorganizasyonmodeliniierensonyaztise236ylnatarihlenmitir.
No119529
ller:ap:68cm,Yk.:2528
Cinsi:StunTamburu

a)

A[elio]
Tu[lli]

b)

L.AelioCaesaren(ostro)iiidotL
etBalbinocosr< a> tioni

136

urbicaesubcur(a)Iren
[a]eiAug(usti)lib(erto)proc(uratoris)caesura
[Tu]lliSaturnini(centurionis)leg(ionis)
xxiiPrim(igeniae)
528
529

Fant.J.C,1989a,s.251252
ibid,s.253254

266

(b)1.satr:ilkharfhafifebozulmuolup,Lninaltyatayizgisiyoktur.
2.satr: 117 Nolu yaztta belirtildii gibi et nin kaynak ekilde yazlm
olmas
Dokimeionyaztliteratrndeistisnaibirdurumdur.
No120530
ller:ap:5859cm,Yk.:2530
Cinsi:StunTamburu
119numaralVatikanstunununparasdr.

off(icina)Papi(a)
n(umero)Xciv
locoxx
Vatikandaki bu drt yazt yukardaki akland ekilde et szcnn yazl
biiminde olduu gibi yazlm zellikleri ve ierik ynnden, Dokimeion yazt
literatrnden baz farkl zellikler tamaktadr. II. ve III.tip yaztlarda ana
karakteristik unsurlar locus ve bracchium notasyonalar olmasna ramen yukarda
verilen drt yaztn hi birinde tan ocakta retildii blgeyi gsteren bracchium
numaras yer almazken, locus numaras sadece birinde vardr. Aslnda locusun
bulunduu blmn orijinal metne sonradan ilave edildii tahmin ediliyor.
Dokimeionyaztlarndayerleikuygulamadatazerinegideceiadresveyaalcnn
kimliiyle ilgili herhangi bir bilgi verilmemesine ramen burada tan alcs ratio

urbica eklindebelirlenmitir.

530

Fant.J.C,1989a,s.253254

267

Prokonnesos(Marmar aAdas)

Saraylar limankasabas Marmara AdasnnkuzeyindeantikProkonnesos yerleimi

zerine kurulmutur. Mermer yataklar kasabann evresinde 40 km2lik bir alan
kapsamaktaolup,gerekantik,gereksemodernmermerocaklarnntmbublgeye
dalmdurumdadr.Aslnda modern iletmeler antikocaklarn birdevamgibidir.
Ocaklarn byk blm kasabann kuzeyinde deniz seviyesinden 100200 metre
ykseklikte doubat ynnde Silinte ile Mandra arasndaki yaklak drt
kilometreuzunluundakibereketlikuakzerindebulunmaktadr.531 Proconnesian
mermerinin, beyaz Dokimeion mermeri kadar ince kristalli bir yaps yoktur. Ik
geirgenliivecilatutmakapasitesinindeDokimeionmermerikadaryksekolduu
sylenemez. stelik mermer katmanlar yatay dzlemde genellikle gri, nadiren de
mavimsigrirenktekibantlarlabozulmaktadr.(LevhaXXXI,Plan1)

Prokonnesosmermerlerigenelliklebirgnayszonuzerindeyeralmaktaolup,kristal
bykl, renk ve yap itibaryla ok kk bir alanda, hatta ayn bir ocak iinde
bile byk deiiklikler gstermektedir. Mermer genellikle iri kristalli olup ak
mavi veya st beyaz renkte oluumlara sahiptir. Renklerde homojenlik yoktur.
zellikle yatay dzlemde gri eritler halindeki bantlar mermer yapsndaki
homojenlii ve sreklilii bozan nemli bir unsurdur. Bu eritlerle yapdaki
srekliliinbozulmasyzndenmermerinyataydzlemdekigerilmeleredirencinde
byk lde azalma meydana gelmektedir. Bu farkl yapdan dolay mermerin
kesmekuvvetinedirencibykldeazalmaktadr.Yklerinayrlmayzeyinedik
olmas durumunda ise gerilmelere dayanma gcnde herhangi bir azalma
olmayacaktr. Dey dorultudaki mermer katman yksekliinin byk boyutlu
rnlerin retilmesine imkan vermeyecek kadar kk olmas532 nedeniyle retim
genelliklestungibi monoblokbykparalareklindedeil,stuntamburu,stun
kaidesigibikkboyutluparalareklindeyaplmtr.

531

Asgari,N.,ve DrewBear, T.,TheQuarryInscriptionsofProkonnesos,.Herrmann,N.Herz

andR.Newman(ed.) iinde, ASMOSIA5,InterdisciplinaryStudiesonAncientStone Proceedingsof

theFifthInternationalConferenceoftheAssociationfortheStudyofMarbleandOtherStonesin
Antiquity,MuseumofFineArts,Boston,June1998,2002,s.1
532

ibid,s.1

268

Monoblokstungibiuzunparalarancakyataydzlemdekesilerekkarlmaktadr.
Sz konusu bu imalat ekli nedeniyle stunlarda zorlama gerilmeleri bantlarn
ayrlma yzeylerine paralelel dorultudadr. Yapda homojenitenin bozulduu
yzeylerin kesme kuvvetine dayanm azaldndan, stunlarn yk tama
kapasiteleribunedenlebykldedmektedir.533

Proconnesian ocaklarnn imparator Hadrian dneminde imparatorluk mlkiyetine

geirildiitahminedliyor.Bugnelimizeulaabilenhukukimetinlerdeimparatorluk
idaresinintaocaklarnn ynetimine ilikin baz bilgilererastlanyorsada, bunlarn
gerek durumu yanstt phelidir.534 rnein Diokletiann fiyat listelerinde

(edictumdepretiis)belirleneniletmelerintmnnimparatorlukmlkiyetindeolup
olmad veya imparatorluk idaresince ynetilen ocaklarn sadece listede yer alan
ocaklarlamsnrlkaldkesinolarakbellideildir.

Prokonnesos ocaklarnda alan iilerin stats de dier imparatorluk maden ve

mermer ocaklarnda alanlardan farkl deildir. Burada da alma artlarnn ok
arolmasndandolay535
533

Asgari.N,veDrewBear.T,2002,s.1
Sodini,J.P,MarbleandStoneworkinginByzantium,SeventhFifteenthCenturies,,The
EconomicHistoryofByzantium:FromtheSevenththroughtheFidteenthCentury,Ed.AngelikiE.
Laiou,DumbartonOaksResearchLibraryandCollection,Washington,2002,s.133
534

535

Orman,A.,nl,M., Cirit, M., Ycel, A.,MermerilerindeSolunumFonksiyonTestleri,

SolunumSemptomlarveAkcierGrafisiBulgularToraksDergisi2,2002,s.188193,norganiktoz
maruziyeti ile ortaya kan klasik hastalk formu pnmokonyozlar olmakla birlikte, maruziyet
sonucunda pnmokonyoz olmakszn ksrk, balgam karma gibi semptomlar, akcier
fonksiyonlarndabozulmaveobstrktifakcierhastalklardagrlebilmektedir.Birbirinitakibeden
2ylveyldaenaz3ayksrkvebalgamkarmayaknmasolanlardakronikbronitolduukabul
edilmitir.almaortamlarnntozanalizinde,SiO2 okdkyzdelerdesaptanmolup,solunabilir
tozmiktarlarasndangruplarkarlatrldndaentozluortamnatlyegrubunda,dahasonrasras
ilefabrikaveocakgrubundaolduugrlmtr.almagruplarsolunumsalyaknmalarasndan
karlatrldnda,ksrkyaknmasnn,her3almagrubundadamemur,teknisyengrubunagre
anlaml olarak fazla olduu, balgamn ise ocak ve fabrika grubunda, atlye ve memurteknisyen
grubunagreanlamldzeydeykseksaptandgrlmtr.almadamermertozunamaruziyetin
kronikakciersemptomlarnayolaabileceisaptanmtr.Gruplarsolunumsalyaknmalarasndan
karlatrldnda ksrn ocak, atlye ve fabrika grubunda memurteknisyen grubuna gre
istatistiksel olarak anlaml dzeyde fazla olduu ,balgamn ise ocak ve fabrika grubunda dier
gruplara gre daha fazla grld saptanmtr. Memurteknisyen grubunun iyeri ortam ve i
zellikleridolaysylatozamaruzkaldklarfakatbuoranndiergruplarkadarolmadgrlmtr.
Gruplarnsigarakullanmaoranlararasndaanlamlfarkolmamassemptomlardakibufarkllntoz
maruziyetine bal olduunu dndrmektedir. Afyonkarahisar mermerinin kimyasal analizinde,
iindeki slika orannn %0.24 ile %4.20 gibi dk yzdelerde olduu bildirilmektedir. Bununla
birlikte zmirSeferihisar civarnda karlan mermerde SiO2 oranlar %30.66 olarak saptanmtr.

269

esirlerdenvemahkumlardan536 (domnatiadmetalla )olutuuanlalyor.537 Passio

Quattuor Coronatorum gibi bir kutsal metinde FuskaGara porfir ocaklarnda

mahkumlarnaltrlyorolmasknanyorsada,bununyaygnbiruygulamaolduu
sylenemez. Nitekim Acta Sanati Clementis de de Inkerman ocaklarnda saysz
domnati ad metalla altrlmakta olduu belirtilmitir. Ne var ki ocaklarda
alan esirlerin ocaktan sorumlu reticimteahhit konumuna kadar ulaabildikleri
vebuanlamdaiindebulunduklarhukukistatlerininbirldebiliniyorolmasna
ramen,mahkumlarnneigciindekikonumlar,nedehukukistatlerihakknda
detaylbilgilersondereceazdr.538

Ocaklarnmteahhitlereliyleiletilmeyebalamasndansonraigcyapsndabaz
deiimleryaandnapheyoktur.NitekimIII.yzyldansonraocakevrelerinde
dzenisalayanaskeribirrgtlenmebulunduunugsterenbulgulararastlanlmas
dabuyndemeydanagelengelimelerinkantolarakkabuledilebilir.AncakAliki
Yanimermertrleriiindedeslikaoranlarbykdeiiklikgstermektevebazdurumlardasilika
mermeryapsnnbykyzdesinioluturabilmektedir.Mermersektralanlaraltklarmermer
trne gre deiik oranlarda slikaya maruz kalabilmektedirler. Bu yzden mermer tozuna maruz
kalanlarda silikozis gelime riskimemerin ierdii silika oranna bal olarak deimektedir. Sonu
olarak mermer tozu, bu sahada alan iilerde kronik solunum semptomlarna yol amaktadr.
Ayrcaierdiisilikaorannagresilikozisriskinideberaberindegetirmektedir.
536

Humphrey. W.J, Oleson.P.J, Sherwood.N.A,1999,s.184,5.18 Esirvemahkumlarhemenher

dnemdeveheryerdeokzorkoullaraltndaaltrlmolduuanlalyor...I.yzyldaMsrda
altn madenlerinde zel mlkiyete tabi esirlerin sahiplerince bir lde korunup kollandklar kabul
edilsebiledevletinbukonudaokdahaacmaszolduuveesirlerininsanlkdartlardalnceye
kadar altrlm olduklarn grlyor. (Sicilyal Diodorus, History, 3.1213.1)Msr Altn

madenlerinde altrlan sava esirleri ile ar cezal mahkumlarn bazen ahsen, bazen de tm
akrabalar ile birlikte mahkum edildikleri ve alma artlarnn inanlmaz lde g olduu
anlalyorylekiouyerdebunlarhiaravermedenhidinlenmedensreklialtrlmlardr.
537

Christol.M,ve DrewBear. T,1987,s.102iiolarakkarmaiininokarolmasnedeniyle

idammahkumlarnnaltrldbelirtilmektedir.
538
Humphrey. W.J, Oleson.P.J, Sherwood.N.A,1999,s.182,5.14Madenvetaocaklargibi,
zellikle antik dnemde son derece salksz artlarda iletilen sahalarda genellikle esirlerin
altrldanlalyor.zelmlkiyetkonusuocaklardaesiriileresirstatsndekiiilerbelirlibir
cretkarlesirsahiplerindensatnalnmveyakiralanmlardr.Kamumlkiyetindekiocaklarda
iseidareceesirleryanndamahkumlardaaltrlmtr.oudurumdaesirlerinsatnalnmasyerine
kiralama yoluna gidildiianlalyor: Xenophon, Ways andMeans, 4.1417), Nitekim Xenophon bir

giriimci ona Sosiasn gm madenlerinde altrd 1000 esir iin kii bana gnl 1 obol
(drachminin 1/6) bedelle kiraladn bir dier giriimcinin ise 600 esir iin gnlk bir mina (100
drachmi) kira dediini belirttikten sonra esir statsnde ii altrma dzeni ile ilgili olarak
esirler zerinden kiisel yararlar salanmas yerine her bir Atinal bana azami 3 esir hesabyla
esirlerin devlet tarafndan organize edilerek kamu yararna altrlmasnn daha uygun olacan
belirtmitir.

270

ocaevresinde yeralan binalarn biraskeri birlieaitolmad buralardaziraatla

uraan iftilerin mermer ocaklarnda alan iilerle birlikte oturmu olduklar
anlalyor.539

Prokonnesos ocaklarnn deniz ulam imkanna sahip olmas, karayolu ulamna

gerek duyulmamas nedeniyle rn maliyetleri her zaman ok dk seviyede
kalmtr. Fiyatlarda kara nakliye girdisinin deniz ulamna kyasla 50 misli fazla
olmas, Prokonnesos beyaz mermerinin rakip ocak konumundaki Dokimeion ocak
fiyatnn 1/5i seviyesinde kalmasn salamtr. Blok mermer ihrac yannda,
ihracatn byk blmn yar veya tam ilenmi rnler oluturmutur. Leptis
Magna gibi yeni ehirlerin kurulmasnda kullanlan eitli mimari elemanlarla
girland tipi lahit retimi II.yzyln ikinci yarsyla III.yzyln ilk yars arasnda
bykboyutlaraulamtr.540

Standartllerderetilen stungvdeleri,tabanve balklarProkonnesosrnleri

iindenemliyertutar.zellikleKorinthBalklarnntoplamretimiindekipay
byktr.Altarmasalar,yuvarlakveyaatnaleklindekimasalargibikkboyutlu
rnler de bu kapsamda yer almtr. mparatorluk tarafndan yrtlen byk
projelerle ilgili her trl malzeme dorudan ihtiya yerine gnderilirken, standart
olarak retilen lahit, stun ve eitli mimari elemanlar zel mlkiyet kapsamndaki
ocakrnleriyle birlikte, imparatorluk idaresitarafndankurulup ynetildiitahmin
edilen depo ve ak pazar konumundaki yerlerde pazarlanmtr. Romadaki
Marmorata bu pazarlarn en tannm olandr. Antiokheia, Alexandria ve Karthaca
gibimerkezlerdedebykleklidepovepazaralanlarkurulmuolduubiliniyor.

Blgede arkeolojik incelemeler ve kazlar N.Asgari tarafndan yrtlmektedir.

Hemen btn antik mermer ocaklarnda olduu gibi incelemeler, arkeolojik kazlar
yaplarakdeil,moderniletmelerdeatkmalzemetemizlemeoperasyonlarsrasnda
elde edilen antik malzemenin iletmeciler tarafndan bir kenara ayrlp, muhafaza
539

Sodini.J.P,2002,s.133Kozelj,T.,veWurchKozelj,M.,TheMilitaryProtectionofthe
QuarriesofTheAlikiAreaduringtheByzantinePeriod, AncientStones:Quarrying,Tradeand
Provenance,WaelkensM.,HerzN,MoensL.,(ed.)iinde(Leuven,1992), ActaALov4, 1992,s.43
57
540
SodiniJ.P.,2002,s.129

271

edilmesi yoluyla salanmaktadr. stanbul Arkeoloji Mzesi ilgililerinin ve

N.Asgarininiletmecileriaydnlatmavebilgilendirmegiriimleriveynlendirmeleri
sayesinde Saraylarda 400den fazla paradan oluan alt tane ak hava mzesi
meydanagetirilmitir.541

Beyaz mermer reten (Paros oca hari) btn imparatorluk mermer ocaklarnda
olduugibiProkonnesostasistematikbiryazlmnmevcutolmadgrlyor.Elde
edilen yaztlar da ocakta yrrlkte olan organizasyon biimi ve iletme sistemiyle
ilgiliolmayp,tan ilenme biimini veyakontroledenkiininkimliini belirleyen
ve ou kere birka harf kmesinden oluan rumuzlar halindedir.542 Aslnda beyaz
mermer reten ve ileyen btn imparatorluk ocaklarnda ayn durumla
karlalmaktadr. Bunun yegane istisnas beyaz Parian mermeridir. Bugn, bu
uygulamann nedenlerinitutarl bir biimdeaklamaya imkanolmad anlalyor.
zellikle Dokimeion gibi 200 metre arayla renkli ve beyaz mermeri birlikte reten
bir ocakta renkli mermer (pavonazetto) zerinde tan ana kayadan sklmesinden
Romayasevkyatnavarncayakadar,tangeirdiibtnevrelerbelirlenirkenne
beyaz mermer bloklarda ne de bu mermerden retilen lahit, bst ve eitli mimari
elemanlar gibi rnlerde sistematik bir yazlma neden yer verilmemi olduunu
anlamakmmkndeildir.

Prokonnesosta yaztlarn byk bir blm rnler zerinde yer alrken (rnlerin
yaklak %10u yaztldr) ayrca ocak alnlarna ilenmi 10 adet yazt tespit
edilmitir. Ocak alnlarna ilenmi olan bu yaztlarn sadece birisi latince dierleri
yunancadr. Latince metin hari (no 121) dierleri boyayla deil, kaznarak
ilenmitir.Szkonusubu yaztlardoudaSilinteden balayarak BereketliKuak
boyuncabatdaMandrayakadaruzananyaklakdrtkilometrelikbiralanzerine
yaylm durumdadr. rnlerdeki yaztlarn bir ksm kazma yoluyla, byk
ounluu boya ile yazlmtr. Krmz boyal yaztlarda yunanca ve latince
kullanlrken,kaznarakilenenyaztlarntmnnlatinceolduugrlyor.

541

Asgari.N.,ObservationsontwotypesofquarryitemsfromProconnesus:columnshaftsand
columnsbases, AncientStones:Quarrying,TradeandProvenance,Waelkens M.,HerzN.,.Moens
L.,(ed.)iindeLeuven. ActaALov4, 1992,s.123129
542
Sodini.J.P,2002,s.134

272

Boyayla ilenen yaztlar, zerlerindeki rt tabakasnn kalkmasndan sonra,

atmosferik artlardan etkilenerek ksa zamanda bozulup okunmaz hale gelmektedir.
Dier yandan yaztlarn ham veya kabaca ilenmi yzeylere el yazs formunda
yazlm olmas da metinlerin okunmasn gletiren bir dier faktrdr. Toplam
yaztlar iinde miktar itibariyle nemli bir yer tutan boya ilemeli metinleri
bulunduklar yerler itibariyle Silinte grubu, Dou amlk grubu ve Kyst
Abrustgrubueklindekategoriyeayrmakmmkndr.

Silinte ocaklar, Saraylar kasabasna gre en douda yer alr. Ocaklar yaklak 200
metrevedahayksekkotlardabulunmaktadr.Blgedeenyksekpotansiyelesahip
olan ve en kaliteli mermeri reten bu ocaklar bugn olduu gibi antik dnemde de
byk lde iletilmitir. Silintenin batsnda yer alan amlk sahas ocaklar,
Silinte ocaklar kadar youn bir ekilde iletilmemi olsa da, mermer kalitesinin
mkemmelliivelimanayaknlnedeniyleherzamanneminikorumutur.

Kystocaklar ise limana en yaknkonumdaolmasna vedierocaklara nazaran

dahaalakkottayeralmolmasnaramen,mermerkalitesinindklnedeniyle
bu blgedeki retim dier ocaklara kyasla hemen her dnemde snrl kalmtr.
Dou amlk grubu yaztlarnn tm ayn bir ocan dkm sahas iinde
bulunmutur. Objeler ileme sitili itibariyle Theodosius dnemine tarihlenmektedir.
Bugeantikdnemeaityaztlarntmkrmzboyakullanlarakyunanharfleriyle
yazlmtr.

Dou amlk blgesindeki yaztlar, zerlerinde yer aldklar eserlerin ilenme

durumlarna gre iki ayr tip oluturmaktadr. Ham veya yar ilenmi durumdaki
eserlerzerindeki yaztlar,tan ilerisafhalarda ilenmesinekadarsadecegeici bir
sre iin yer alrken tan ilenmesi tamamlandktan sonra yer alan yaztlar ise
zellikle tatan silinip atlmad srece varln korumutur. Sz konusu bu iki
yazt tipinin farkl ilevleri olduuna phe yoktur. Birinci tip yazt tan
ilenmesiyleilgiliunsurlarierirkenkalcolanikincitipyaztlarisetankimliiyle
birlikteretimdensorumluolankiiveyagrububelirtiyorolmaldr.

273

KystAbrust objeleri Dou amlk blgesine nazaran daha alak kotta yer
alan,eski limann yaknndaki blgede younlamtr.Bu blgede bulunanrnler
deaynenDouamlkobjelerigibiTheodosiusdneminetarihlenmektedir.Silinte
blgesi yaztlarnda, ounluu latince olmak zere, hem latince hem yunanca
kullanlmken, Dou amlk ve KystAbrust yaztlarnda sadece Yunanca
kullanlmolmasndanhareketleSilinteocaklarnnimparatorlukdneminde,dier
ikiyreninisegeantikdnemdeiletilmiolduusylenebilir.

Beyaz mermer reten dier imparatorluk ocaklarnn aksine Prokonnesosta elde

edilen yazt miktarnnolduka byk saylaraulat grlyor. Ancak yaztlarn,
objelerin en fazla %10 zerinde bulunmas yannda yaztlarn yerleik bir yazm
sisteminin doal sonucu deil, ksa vadeli geici bir takm ynetsel nedenlerden
kaynaklanm olduu anlalyor. Bu durum Dokimeion yaztlaryla tam bir tezat
oluturmaktadr. Her ne kadar Fant, Dokimeiondaki bu yazt bolluunu543
Flaviuslar dnemini takiben 220 ylndan balayarak Dokimeionda yzeyleri

dzeltilmihertanstneyaztilenmitir .eklindebelirtmisedeocaksahasnda
zerindeyaztbulunmayanoksaydablok,stungibieitliparalarnbulunduu
gereigzdenuzaktutulmamaldr.544
Aslnda Dokimeion yazt sisteminin sadece renkli pavonazetto mermerlerini
kapsadvebeyazmermerleriinbylebiruygulamannbulunmadbiliniyor.En
az Prokonnesos mermeri kadar tannan ve aranan yksek kaliteli bir mermer cinsi
olmasna ramen, Dokimeion beyaz mermerinin sistematik bir yazlm sisteminin
dnda dnda braklm olmasn, daha nce deinildii gibi, tutarl bir ekilde
aklamayaimkanyoktur.rneinAfyonkarahisarekeriadylabilinenincekristalli,
k geirgenlii yksek, homojen yapl heykel ve lahit retiminin esas malzemesi
olan beyaz mermer sz konusu yazt sisteminin dnda kalmtr. Msrn krmz
porfiri gibi Dokimeionun pavonazettosunun da ncelikle kamusal tketim
malzemesiolarakkullanlmasbugelimeninbirnedeniolarak545 ilerisrlmsede,
buyaklamnkonuyuyeterinceaklayabildiinisylemekmmkndeildir.
543

Fant.J.C,1993,s.60161
Asgari.N,veDrewBear.T,2002,s.19
545
ibid,s.17
544

274

Yaztlar ounlukla Korinth balklar zerine ilenmitir. Balklar Prokonnesos

rnleri iindenemli bir yere sahiptir.Stunkaideleri yaztl rnler iinde ikinci
srayalmaktadr.Prokonnesostabolmiktardaretilmiolduubilinenaritrav,lahit
gibimimarielemanlarzerindebugnekadarhibiryaztarastlanmamolmasda
son derece ilgin bir durum yaratmaktadr. Gerek arkeolojik unsurlardan gerekse
epigrafik karakterlerden Prokonnesos ocaklarnn imparatorluk idaresince iletildii
vegeantikdnemdedebuiletmeeklininaynendevametmiolduuanlalyor.
BudurumdaProkonnesosocaklarnnII.yzylnortalarndan,VI.yzylnortalarna
kadar geen 400 yllk sre iinde ok youn bir ekilde iletilmi olduu
sylenebilir.

Ge Antik dnem veya erken Hristiyanlk dneminde Prokonnesos ocaklarnn,

imparatorlukdnemininaksine Roma iindeilstanbul iinretim yapmolduu
anlalyor. Bu dnemde stanbula yar ilenmi veya Beyazt Meydanndaki
Theodosius Kemeri gibi tamaman ilenmi rnler gnderilmitir. Yaztlarda
zamanlayunancannlatinceninyerinialdgrlyorsada,budurumuimparatorluk
idaresininbirzaafeklindedeil,ocakynetimineyreselkatlmnartmaseklinde
yorumlamak daha doru olacaktr. Nitekim bu dneme ait olan ve aada verilen
yazttan grlecei gibi, Prokonnesos ocaklarnda imparatorluk idaresinin mutlak
hakimdurumdaolduuanlalyor.546

ProkonnesosEbediyenYaasn
Kutsalbirliimiz547 ebediyenyaasn
YaasneizProcuratorThalasos
Sz konusu imparatorluk Procurator u Thalassos Asya Eyaletindeki mermer
ocaklarnnynetimindensorumluolanvebukapsamdaeitligrevlerstlenenbir
kii olup, Prokonnesos mermer ticaretinin gelitirilmesinde etkin bir rol
oynamtr.548

546

RobertL.,Hellenica1112257.ParisMaisonNeuve,1960
OlaslklaSendikagibibirkuruluolmal.
548
Asgari.N,veDrewBear.T,2002,s.18
547

275

Yaztlardaki ileme ve kontrol iaretlerinin en belirgin rnekleri IMR ve AT

formlasyonlardr. Ancak bgne kadar elde edilen yaklak 150 adet Korinth
balnnsadecedrttanesindeIMR rumuzuvardr.BudurumdaIMRrumuzunun
bireitiletmeiaretiolduu
yaztlardayaygnolarakkullanlmad
sadece belirli bir ocakta, hatta bu ocak iinde belirli bir kii veya ekip
tarafndankullanlmolduu
anlam tam olarak bilinmeyen bu rumuzun sadece ihra edilmeyecek olan
paralarzerineilenmiolduusylenebilir.

126 numaral yaztta ANT rumuzu tek bana yer alrken, 124,125,127 ve 128
numaralyaztlardaIMRveANTrumuzlarnnbirlikteyeraldngryoruz.126ve
128numaral yaztlara yukarda belirtilen ileme vekontrol iaretlerine ilaveolarak
bir P harfinin eklendii 129 numaral yaztta ise P nin tek bana yer alm olduu
grlyor. Sz konusu bu harf gruplarnn anlam ve fonkisyonlarn kesin olarak
bilmeye imkan yoksa da, Dokimeiondaki sistematik yaztlara kyasla bir
deerlendirmeyaplmashalindebunlarn

tanilenmesiileilgiliuygulamalar
tandepolanmaveyasevkyatdurumunu
tankimveyakimlertarafndanretildiinive/veyakontroledildiini
belirteniaretlerolduusylenebilir.

Prokonnesos yaztlarnda rastlanlan kontrol iaretlerindenR ve R Dokimeion dahil

bir ok ocakta kullanlrken, INR ve NYN rumuzlar sadece Prokonnesosta
kullanlmtr.Bunlarnanlamvefonksiyonlarndabugnbilmeyeolanakyoktur.

Ayn durum Dokimeion ocaklarnda rastlanlan ve saylar Prokonnesos

yaztlarndakilerekyaslaokdahafazlaolanRMA,VFR,CHR,HECveREPRgibi
rumuzlariindeszkonusudur.549 Snrlsaydadaolsabukontrolformlasyonlar,

549

Christol.M,veDrewBear.T,1987,s.104105

276

Prokonnesos ocaklarnn tpk Dokimeion ocaklarnda olduu gibi imparatorluk

idaresinceynetildiinigstermesibakmndansonderecenemlidir.550

Yaztlarda yunanca yazlm ANTwN rumuzu adet Korint balnda (numara

132,137veolaslkla139)vebirstuntamburundayeralmtr.BurumuzAntoninus
veyaAntoniusgibi bir ismi belirtiyorolmaldr.sim, yksek ynetimkademelerini
artranbirtakveyaekalmadanverildiinegrebuisminimparatorAntoninus
Pius veya Caracallay temsil etmesi dnlemez. Burada sz konusu olan ahs
ocaktaki imparatorluk idari kademesinde grevli bir kii olmaldr. 136 numaral
yaztta ANTwN ismininnndeDokimeionyaztlarndadayeralanR harfivardr.
Kesin olmamakla beraber 137 numaral yaztta ANTwN rumuzundan nce R
benzeri bir harfin bulunduu sylenebilir. Ayn durum 132 numaral yazt iin de
geerlidir.Yunanharfleriyle yazlmolanszkonusu budrtyazttadaAnton(...)
adnnnndebirlatinharfi(R)konulmutur.

132 numaral yaztta yukarda belirtildii gibi, ANTwN adnn nnde yer alan
krmz boyayla yazlm R harfinden farkl olarak kazlarak ilenmi bir R harfi
vardr. Prokonnesos yaztlarnda kuaksz R harfi, zerinde yer ald tan kabul
edilebilir olduunu gsteren bir iaret eklinde yorumlanmtr. 130, 131 ve 132
numaral yaztlarda yer alan R dier imparatorluk ocaklarnda genellikle tan
reddedildiianlamndayorumlanmsada,Prokonnesosyaztlarndadurumunbyle
olmad,Rnintalara muhtelif ilemekademelerindekonulabildii ve bununtan
reddianlamnagelmediigrlyor.551 Nitekim132numaralyazttaolduugibita
henz ham haldeyken zerine kuaksz R harfi konulmak suretiyle, tan atlyede
dahaileriseviyelerdeekillendirilmesininistendiianlalyor.
Ancakburadazmlenmesigerekenbirprobleminbulunduunapheyoktur.Rile

Rharflerindenbirininboyayla,dierininisekazlarakyazlmolmasndanhareketle
bu iki kontrol iaretinin farkl amalar belirtecek ekilde kullanlm olduu
sylenebilir. Kuaksz R harfi kabul edilebilir anlamnda yorumlandna gre
550

DrewBear, T.,NouvellesinscriptionsdeDokimeion, MelangesdelEcoleFranaisedeRome:

Antiquit, 1994,106.2:843vd.
551

Chiristol.M,veDrewBear.T, 1986,s.7980Chiristol.M,veDrewBear.T,1987,s.1046

277

kuakl R harfi tan reddi anlamn tayor olabilir. Bu durumda 132 numaral
bloun balangta kabul edilerek, atlyede ilenmi olmasna ramen, sonradan
ilemenin ileri bir safhasnda bugn bilemeyeceimiz bir nedenle Anton(...)
tarafndan reddedilmi olduu sylenebilir. Byle bir yaklamn da mutlak doru
olduunu sylemeye imkn yoktur. Nitekim kuakl R notasyonunun
Dokimeiondaki yaztlarda r(ecensitum) kabul edilebilir anlamnda kullanlm
olduubiliniyor.

Prokonnesos yaztlarnda dikkati eken bir dier nemli nokta imparatorluk st

ynetiminde grevli kii adnn yunan harf karakterleri ile yazlmasna karlk,
kontrol iaretlerinin latin harfleriyle yazlm olmasdr. Ynetimde grevli bir kii
isminin latince deil de, yunanca yazlm olmas, bu kiilerin yre halkndan
geldiini gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Dokimeion ocaklarnda st
ynetim kademelerinde yre halkndan insanlara hi yer verilmezken,
Prokonnesosta yre insanyla Roma kkenli meneli kiilerin bir arada grev
almalar imparatorluk st ynetimine hakim olan merkeziyeti ve aristokrat
anlaynburadabirldeterkedilmiolduunugstermesibakmndansonderece
nemlidir.

138 numaral yazt ile 137 numaral yaztta yer alan ikinci harf grubunun
okunmasnda glkle karlalmtr. Boyayla yazlm olan bu latin harf gruplar
124128numaralyaztlardakaznlarakilenmilatinharflerindenyararlanlarakbir
zmeulalmayaallmtr.138 numaral yazttakidrdnc ve beinci harfler
kaynak ekilde yazlm AN olmaldr. Nyi takiben bir T harfi gelmitir. Bu
durumda 137 numaral yazttaki ikinci grup latin harflerinin okunuu IMRANTO
eklinde olacaktr. Son drt harf ANTO(n...) olduuna gre ayn blok zerinde

Anton(...)adbiriyunan,dieridelatinharfleriyleolmakzereikikeretekrarlanm
oluyor. 138 numaral yaztta da benzer bir durum vardr: IMRANTRPT Burada
boyayla yazlan P harfi 126,128 ve 129 numaral yaztlarda kazma yoluyla
yazlmtr. Grubun ilk harfini oluturan IMR rumuzu ise 124,125,127 ve 128
numaralyaztlardadayeralmtr.

278

Yukarda belirlenen zellikler erevesinde douda Silinte, batda Kyst ile

Yalanc Palatya arasndaki vadide yer alan ocaklarn ayn organizasyon tarafndan
ynetilmi olduuna phe yoktur. Bu husus rnlerin ileni biimlerinden ve
yaztlardayeralanunsurlarnkullanbiimlerindengzlenilebilmektedir.Ancakbu
durum yaztlar arasnda tam bir uyum ve benzerlik bulunduu eklinde
anlalmamaldr.Buikigruparasndabazfarkllklarvardr:Birbirinesadece4km
uzaklkta bulunan bu iki blge yaztlar arasnda en gze arpan farkllk, dou
blgesindekiyaztlardaboyakullanldhalde(132,133,137,138ve139numaral
yaztlar) bat blgesindeki yaztlarn tmnn kaznarak ilenmi olmasdr.
(124,125,126,127,128ve129numaralyaztlar)

Szkonusu iki blge yaztlararasndaki birdiernemli fark yaztlardakullanlan

harf karakterleriyle ilgilidir. bat blgesindeki yaztlarn hepsinde sadece latin
harflerikullanlrken,doublgesindekiyaztlardaiseyunanvelatinharfleribirlikte
kullanlmtr. rnein ocak ynetim kademesinde grevli olduu anlalan

Anton(....)rumuzuyla belirlenenkii addoublgesindekiocaklarda yunanca(132

ve 136 numaral yaztlar) veya yunanca ve latince (137 numaral yazt) ve latin
harfleriyle(138ve139numaralyaztlar)yazlrkenbatyresiocaklarnntmnde
latinharflerikullanlmtr.(124128numaralyaztlar)Silinteblgesindeeldeedilen
boyayla ilenmi olan yaztlarn byk blm Korinth balklarnn zerinde, az
sayda stun kaideleri zerinde ve bir tanesi de stun gvdesinde yer almtr.
Krmz boyayla ilenmi yaztlarn tmnn II.ve III.yzyla ait olduu
anlalmaktadr. Roma imparatorluk ynetiminin doal bir uygulamas olarak
yaztlarda byk ounlukla latin harfleri kullanlmtr. Az sayda da olsa yunan
harflerinin kullanlm olmas ve zellikle bir yaztta hem yunan, hem latin
harflerininyeralmolmasocakynetimindeyreinsannayerverildiinigsteren
nemlibirkantolarakdeerlendirilebilir.

279

ProkonnesosYaztlar
No121552
BulunduuYer:YalancPalatya,Altntaoca
ller: Uz:215 cm, Gen: 115 cm, Yk:95 cm,
Harfboyu:2,56cm
Yazt latincedir. Koyu krmz renkte boyayla
yazlmolup,ocakalnnaboyaylailenenyegane
yazttr.

Yaztn

balagcndaki

harfler

son

derece

okunakldr. Bunlar D ve N harfleridir. DN

rumuzunun ne anlama geldii tam olarak belli
deildir. Bu iki harfi takiben bir saysal byklk
gelmediinden

DN

de

numero

eklinde

yorumlanamayaca gibi, DNden sonra bir ismin

yer almamas ve bir baka yaztta (135 numaral yazt) DNnin tek bana herhangi
bir harf grubuyla ilikilendirilmeden kullanlmas nedeniyle de Dominus Noster
eklinde de yorumlanamayacaktr. RE ile balayan ksm muhtemelen receptu(m)
olabilir.
No122553
BulunduuYer:MandraFilizmermeroca.
ller:HarfUz:19cm
Yaztdoubatynneuzanankayalksrtzerinde
yeralmtr.Bu blgenin hikullanlmamolmas
sayesindeyaztgnmzekadargelebilmitir.

552
553

Asgari.N,veDrewBear.T,2002,s.1,no.1
ibid,2002,s.5,no.8

280

Buradabirlatinadolan
nnbelirtildiine
pheyoktur.

No123554
Bulundouyer:FilizMermeroca
Ocak Mandrann gneybat ksmnda

yer

almaktadr.
ller:HarfUz:10cm
(Apollodorosun)

No124555
Bulunduu yer: KystAhlatbayr, Kyst
Tepesininkuzeybatyamac
ller:Yk:87cm,ap:82cm,HarfUz:67cm
Cinsi:KorinthBal

554
555

Asgari.N,ve DrewBear. T, 2002,s.5,no.9

ibid,s.6,no.11

281

No125556
Bulunduu yer: KystAhlatbayr, Kyst
TepesininkuzeybatyamacndakiztrkOca.
ller:Yk:64cm,ap:63cm,HarfUz:4,56
cm
Cinsi:KorinthBal

No126557
Bulunduuyer:KystAhlatbayr,
ller: Yk: 74 cm, ap: 80 cm (kazlm
kanallardaboyaizlerivardr.)HarfUz:7cm
Cinsi:KorinthBal

No127558
Bulunduuyer:YalancPalatya,Altntaoca
ller: Yk: 57 cm, ap: 136 cm, Kaide: 154 x
154cm,HarfUz:56cm
Cinsi:StunKaidesi

556

Asgari.N,ve DrewBear. T, 2002,s.7,no.12

ibid,2002,s.7,no.13
558
ibid,s.7,no.14
557

282

No128559
Bulunduuyer:YalancPalatya,Altntaoca
ller:Yk:101cm,ap:90cm,HarfUz:6cm
Cinsi:KorinthBal

No129560
Bulunduuyer:KystAhlatbayr,Altntaoca
ller: Alt ve st tamburunda tamaya hazr
olduunu belirten bilezikler vardr. Yk: 227 cm,
ap:195cm,HarfUz.15cm
Cinsi:Stun

P
Bu harfin R deil P olduu kesindir. Dier rnler zerindeki kazma yoluyla
ilenmitmyaztlarnlatinceolmasndanhareketlebuharfindeyunancarhoharfi
deil,latinceP harfiolduunapheyoktur.
No130561
Bulunduuyer:Mandra,FilizMermeroca
ller: Yk:47 cm, ap: 106 cm Kaide lleri
127x127cmHarfUz:11,5cm
Stun taban zerinde harf boyu 11,5 cm olan R
harfi yazlmtr.Harf kanal krmz boya ile
boyanmtr.
Cinsi:StunKaidesi

559

Asgari.N,ve DrewBear. T, 2002,s.7,no.15

ibid,s.8,no.16
561
ibid,s.8,no.17
560

283

No131562
Bulunduu yer: Silinte, ukurta bat blgesi. lik
ocaksahas
ller:.Yk: 58 cm, ap: 110 cm Kaide lleri
140x140cm,Harfuz:10cm

Stuntabanzerindeharfboyu10cmolanbirR
harfivardr.Harfkanalkrmzboyaileboyanmtr.
Cinsi:StunKaidesi
No132563
Bulunduuyer:Silinte,likocaksahas
ller:Yk:73cm,ap:65cmHarfUz:8cm
Cinsi:KorintBal

11cmboyundaRharfi.Kazmakanalndaboyaizlerinerastlanmtr.Altsilindirik
para zerinde boyayla yazlm 8 cm boyunda harf kmeleri vardr. Adan nce
gelenharf(136numaralyazttaolduugibi)Rolabilir.

562
563

Asgari.N,ve DrewBear. T, 2002,s.9,no.18

ibid,s.9,no.19

284

No133564
Bulunduuyer:Silinte,likocaksahas
ller: Yk: 173 cm, ap: 77 80 cm aret Uz:
18cm
Cinsi:StunParas

No134565
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:176cm,ap:77cmaretYk:11cm
Cinsi:Stunparas

Aynocaksahasndaikistunparaszerindeayniaretinbulunmas,bunlarnayn
bir sevkyat grubunda yer alan rnler olduunu ve muhtemelen de ayn stunun
paralarolduunugsteriyorolabilir.

564

Asgari.N, ve DrewBear. T, 2002,s.9,no.20

ibid,s.10,no.21

565

285

No135566
Bulunduuyer:Silinteukurtadouyakas,likocaksahas
Cinsi:Stunkaidesi

DN
BykboyutlubirstunkaidesininsilindirikblmzerineDNyazlmtr.Harfler
tek bana yer aldna gre bunlarn ne d(e) n(umero) ne de D(ominus) N(oster)
eklinde yorumlanmasna imkan yoktur. Ayn harflerin bu ocakta aln zerine
ilenmiolduudikkatealnarak,anlambilinmeyenburumuzunhemocaktahemde
atlyelerdemterekenkullanlmolduuanlalyor.
No136567
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:26cm,ap:71cmKaide:88X92cmHarfYk:62cm
Cinsi:Stunkaidesi

ANTWN

568

No137

Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:72cm,Altap:62cm
Cinsi:KorinthBal

566

Asgari.N,ve DrewBear. T, 2002,s.10,no.22

ibid,s.10,no.23
568
ibid,2002,s.10,no.24
567

286

hraedilebilirdzeydeilenmiolanbalnaltsilindirikparaszerindekarlkl
olarak ilenmi iki grup harf kmesi vardr. Bunlardan birincisi yunanca, dieri
latincedir.
No138569
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:70cm,Altap:61cmHarfYk:67cm
Cinsi:KorinthBal

hraedilebilirdzeydeilenmiolanbalnaltsilindirikparaszerindekarlkl
olarak ilenmi iki grup harf kmesi vardr. Bunlardan birincisi yunanca, dieri
latincedir.
No139570
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
Cinsi:KorinthBal

lenmesihenzbitirilmemitir.Altsilindirikblmzerindesilikharftenoluan
bir harf grubu vardr. Bu yazt 19,23 ve 25 ten oluan grup iinde yer almas
nedeniyle yaztn latince mi yoksa yunanca m olduunu kesin olarak sylemek
mmkndeildir.

569
570

AsgariN.veDrewBearT.,2002.,s.10,no.25
ibid,2002,s.1011,no.26

287

No140571
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:45cm,ap:78cm
Cinsi:StunKaidesi

AO
Kaide zerinde nc ve beinci harflerin A ve O olduu anlalyor. sim byk
ihtimalleAnton(...) olmaldrvelatinharfleriyleyazlmtr.
No141572
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:73cm,Altap:63cm
Cinsi:KorinthBal

Yazt bir ok yaztta yer alan IMR formlasyonuyla balam ve net bir ekilde
okunabilen NYNgrubuylasonbulmutur.
No142573
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:63cm,Altap:57cmHarfYk:6cm
Cinsi:KorinthBal

Silindirik alt blm zerinde 6 cm boyunda harflerden oluan bir grup

bulunmaktadr. Yaztn byk olaslkla 28 numaral yazt gibi IMRNYN eklinde
olduusylenebilir.

571

AsgariN.veDrewBearT,2002,s.11,no.27
ibid,s.11,no.28
573
ibid,s.12,no.29
572

288

No143574
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:49cm,ap:92cm
Cinsi:StunKaidesi

Stun kaidesinin silindirik blm zerine birbirinden iki harf genilii kadar
ayrlm iki harf grubu vardr. Yaps itibariyle 28 ve 29 numaral yaztlar
andrmaktadr.
No144575
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:64cm,Altap:57cm
Cinsi:KorinthBal

Balktaikiharfgrubuyeralmaktadr.Bunlardansilindirikblmzerindekiharfler
rahatlkla okunabilirken, abakusun bir blmnde yer alan yunanca harflerden
oluanformlasyonuzmlemekmmknolmamtr.
No145576
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:109cm,Altap:92cm
Cinsi:Korinthbal

574

AsgariN.veDrewBearT,2002,s.12,no.30
ibid,s.12,no.31
576
ibid,s.12,no.32
575

289

Baln ilenmesi henz tamamlanmamtr. Bu yaztta yer alan ekillerin bir

benzerine daha rastlanmam olup, iaretlerin anlam ve fonksiyonlarn bilmeye
olanakyoktur.
No146577
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:79cm,Altap:80cm,HarfYk:6cm
Cinsi:Korinthbal

ayryerdekrmzboyaylailenmitir.Altsilindirikparazerindekiikigrupson
derecesiliktir.Bunlaragrezttaraftayeralanvetekharftenoluanikincibirblm
vardr.
No147578
Bulunduuyer:Silintelikocaksahas
ller:Yk:72cm,Altap:69cm,aretYk:22cm
Cinsi:KorinthBal

Krmzboyaylaparannalttabanzerineileneneklinboyutlar14X22cmdir.
Bu iaretintaaocaktadeil,atlyede ilenmiolduuvetan ilenme yntemiyle
ilgilibiriaretolduutahminediliyor.
No148579
Bulunduuyer:Douamlk,Aksoyocaksahas
ller:Yk:36cm,Altap:96cmKaide:120X
120cm.
Cinsi:StunKaidesi

577

AsgariN.veDrewBearT,2002,s.12,no.33
ibid,s.12,no.34
579
ibid,s.13,no.35
578

290

HarfYk:6,5cmolanbirstunkaidesizerindekrmzboyaileilenmi,elyazs
formundaikisatr.

Birinci satr drt grek harfinden sonra gelen bir rumuz iaretiyle son buluyor.
kincisatrda sadece iki harf vardr: I W Her bir satrn bir rumuz iaretiyle
sonlanmasveharfgruplarnnayrbirsatrhalindeyazlmasmmknkenaltaltaiki
ayr satr halinde yazlm olmas nedeniyle burada iki ayr ismin bulunduu
sylenebilir.

Theo(...)veIo(annes)
No149580
Bulunduuyer:Douamlk,AksoyOcaksahas
ller:Yk:53cm,Tabanboyutlar:56X76cm
olan ilenmesi tamamlanm an eklinde ikiz
balk.HarfYk:45cm
Cinsi:StunBal

zerinde el yazs formunda krmz boyayla yazlm iki satr bulunmakatadr. 35

numaral yaztn benzeri olup ilk iki harf (teta ve epsilon) ayn kii tarafndan
yazlm olabilir. Sadece burada omikron unutulmutur. Dey dorultuda yer alan
izgibirw(omega)harfiylebirleiyor.

580

Asgari.N, veDrewBear.T,2002,s.13,no.36

291

No150581
Bulunduuyer:Douamlk,AksoyOcaksahas
ller:.Yk.:36cm,ap:69cm,Kaideboyutlar:84X88cm.
Harf Yk.: 3cm olan ilenmesi tamamlanm stun tabannn silindirik blm
zerinde krmz boyayla ilenmi tek satr halinde drt yunanca harften oluan bir
harfgrubuvardr.
Cinsi:StunKaidesi

MAPT
Buradabelirlenenisim,Martinos,Martianos,MartianosveyaMartialisgibiherhangi
birlatinceisimolabilir.

581

Asgari.N,veDrewBear.T,2002,s.13,no.37

292

Teos(SeferihisarSack)
Teoszmiringneybatsndakuuumu40kmuzaklktadr.(LevhaXXXI,Plan2)
Ocaklar ve evrede yer alan ileme atlyeleri ise antik yerleimin 3 km
kuzeydousundayaklak100metreapndadaireselbirglnevresindegle100
200 metre uzaklkta bir saha zerinde bulunmaktadr. Karagln su seviyesi bir
metrecivarndaalalpykseldiiiinyredesualtndakalanalanlarsrekliolarak
deimitir. Gl kydan itibaren birdenbire derinlemektedir. En derin yer 1920
metrecivarndadr.Glnbuyapsvekonumunedeniylebirdnemtaocaolarak
kullanlm olduu anlalyor.582 Ocaklar kuzebat ve gney ynnde gl
taraftanevrelemektedir.583 (LevhaXXXI,Plan2veLevhaXXXIVXXXV)
Burada en fazla dikkati eken husus ocak alanlarnn arazi seviyesinin altnda yer
alm olmasdr. Aslnda bu durum gerek tan ana kayadan koparlmas gerekse
nakliyenin g olmas nedeniyle, Romallar tarafndan benimsenen bir iletme
metoduolmamasnaramen,yountaleplerikarlamakamacylazorunluolarakbu
yola gidilmi olmaldr. Romallarn siyah ana yap zerinde beyaz ve krmz
damarl grnme sahip olan bu mermere gsterdikleri yksek talebin btnyle
karlanamad anlalyor. Buna ramen Aemelia Bazilikas ve Augustus Forumu
gibi Romadaki birok nemli yapda Teos mermerinin kullanlm olduu
grlyor. stelik bu mermerin kullanlm olduu alanlar Roma ile snrl
kalmam,hemenhemenbtnyerleimyerlerindekikamusalyaplardabykapta
kullanlmtr.584
Yaztlardan Karaglocaklarnnbracchiuma ayrlmolduu veocaklar iin bir
odaknoktaskonumundakiglalandahilevrederetimyaplmolmasmuhtemel
sahalargznnealndndatoplamocakalannnenfazla25.000m2 mertebesinde
kaldanlalyor.Roma iinsonderecenemsenen bu mermerin bylesinekk
bir alandan karlm olmas ilk bakta bir eliki olarak grlse de u andaki
582

Fant, J.C.,Poikiloilithoi:theanomalouseconomicsoftheRomanimperialmarblequarryat
Teos,inTheGreekRenaissanceintheRomanempire. PapersfromtheXthBritishMuseumClassical
Collequium(BICSSuppl.55),London,1989b,s.212214
583
Fant,J.C.,PreliminaryReportoftheTeos/Karagl, V.AratrmaSonular Toplants, Ankara,
1997,s.400
584
Fant.J.C, 1989b,s.207

293

toparafik yaplanma itibariyle ocan durumu byledir. Teos mermerinin

Anadoluda kullanlmam olmasnn nedeni de bylece daha iyi anlalacaktr.
Kanmcabununyeganenedenisnrlmiktardaretimyaplmolmasdr.

KapsadocakalanveRomadakieitlidepomerkezlerindeyeralanblokvestun
miktarlarndan hareketle bulunan yksekretim miktar beklentilerineramenTeos
ocaklarnnimparatorlukocaklarnnenkolduugrlyor.Ocaklardayksek
kalitede siyah renkte africano mermeri yannda en azndan retim faaliyetlerinin
sonlarna doru, yani II.yzyln nc eyreinde byk miktarlarda kuvars ve
demir oksit damarl gri renkli mermer retilmi olmaldr. Nitekim ocaklarda ve
dkmsahalarcivarndaterkedilmiblokvestunlardanbudnemdekiretiminen
fazla 1/5inin africano olduu sylenebilir. Ancak bu deerlendirmenin, iletme
faaliyetlerininson dnemleriniyansttgzdenuzaktutulmamaldr.585

Yksek kaliteli Teos mermer potansiyeli ok daha nceden byk lde azalm
olmasnaramen,retimiazaltlmasyolunagidilmemiveuzunyllardkkaliteli
kuvars damarl gri mermer retimine devam edilmitir. Bugne kadar elde edilen
yaztlardan, tarih unsuru ieren 14 bloktan ounluu 163166 yllarna
tarihlenmektedir.Budurumdaretiminenge170ylndakesinolaraksonbulduu
sylenebilir.Buradaretimintedricenazaltlmasyolunagitmekyerine,yaklakiki
yzylboyuncabykbirhzlatketilenafricanotipinintkenmesinedeniyleretim
faaliyetlerine son verilmi olmaldr. Gri renkteki mermer iinde yer alan kuvars
damarlarnn ilenme glnn byle bir yola gidilmesinde nemli bir paynn
bulunduunapheyoktur.586

Karagl ocak alannn kkl gz nne alndnda retimin tmnn bu

ocaklardan yaplp yaplmad konusunu bugn iin eldeki bilgiler erevesinde
kesin bir ekilde cevaplandrmaya imkn yoktur. Ocan kapsaml bir ekilde
aratrlp incelenmemi olmas nedeniyle, halihazrda grnr ocaklarn dnda,
yaknevredebazocaklarndabulunduudnlebilir.NitekimKaragln15km
kuzey
585
586

Fant.J.C,1989b,s.213
ibid,s.213

294

dousunda Beylerky civarnda yeni bir africano mermer ocann bulunduu

tespitedilmitir.587 AslndaantikdnemdehangicinsmermerinTeosmermeriolarak
tanmland konusu da olduka tartmaldr. Pliniusun Doa tarihi kitabnda588
Teos mermerleriyle ilgili olarak yapt tanmlama, Teos mermerlerinin
belirtilmesinde bir lde glk yaratmtr. Plinius mermerin karld yeri bir
adaolaraktanmlarkenmermerindemasifsiyahyapdaolduunubelirtmitir.Post

hunc Lepidum quadriennio L.Lucullus consul fuit, qui nomen, ut ex re apparet,

Luculleomarmoridedit,admodumdelectatusillo,primusqueRomaminvexit,atrum
alioqui,cumceteramaculisautcoloribuscommendentur.Nasciturautemin{Chio}
< Teo> insula,solumquepaenehocmarmorabamatorenomenaccepit Pliniusun
buifadesiyaklakolarakuekildezmlenebilir:Lepidusundrtyllkkonsllk

dneminden sonra gelimelerden grlecei gibi Lucullean mermerine adn veren

Lucius Lucullus gelmitir. Dier mermerler yapsal zellikleri veya renkleri
nedeniyleilgiekerkenogenelliklesiyahrenklibumermerdenokholanmveonu
Romayatantmtr.Teoadasndabulunmaktaolup,adnhayranndanalanyegane
mermerdir.
AncakPliniusunTeos mermerini genelliklesiyaheklinde belirtmesi bu mermeri
tanmlamaktan daha ok genelde beyaz mermerlerle renkli mermerler arasndaki
fark vurgulamak amacyla yaplm olduu tahmin ediliyor. Bu nedenle Pliniusun
ifadesindeki commendetur commendentur eklinde dzeltilecek olursa yukardaki
tanmlamadaki ana fikir:Mermeryapitibariyle siyahrenkliolmasnaramen(bu

yapsal karakteristiinin dndaki) renkli benek ve damarlar gibi dier zellikleri

itibariyle dikkati ekmitir. eklinde ifade edilebilir. Teosun bir ada olarak
tanmlanmasna gelince bunun Pliniusun hatal bir tespiti olduuna phe yoktur.
Zira deniz seviyesinin o dnemde bugnknden bir metre daha dk seviyede
olduu gz nne alnacak olursa, Teosun bir ada olarak tanmlanmasna imkan
olmadsonucunavarlacaktr.589

587

Fant.J.C,1989b,s.213
ibid,s.213vePliniusNaturalHistory,36.4950
589
ibid,s.209
588

295

Dier yandan africano (luculleum) mermeri Romada ok yksek bir fiyatla

pazarlanm olmasna ramen590 elde edilen bu gelirden Teosun yeterli lde
yararlanabildiisylenemez.591 Ancakyinedeyerleimyerindebirodeonyaplmas,
gymnasion ve tiyatronun geniletilip, revize edilmesi Dionysos tapnann restore
edilmesi gibi eitli imar faaliyetlerinin hep devlet eliyle gerekletirilmi olduu
gzdenuzaktutulmamaldr.592 Mermerin heykel yapmnauygunolmasnaramen
blgede ne sanat atlyeleri, ne de ta ticaretiyle uraan tacirler vardr. Mermerin
tmnn Romaya tahsis edilmi olmas ve yrede mermerle ilgili herhangi bir
faaliyetin bulunmamas nedeniyle ocaklarn yre insanna herhangi bir ekonomik
yararsalamadsylenebilir.
Ocaklarda alan iilerin ounun imparatorluk esiri olmas (damnati ad metala )
mhendisveustabagibiynetimkadrosundakikiilerindetamamenimparatorluk
personelinden olumas nedeniyle, ocaklarn Teos yerleiminden tamamen kopuk,
iinekapal birdzen iinde iletilmiolduuanlalyor.BusebepleTeosocaklar
bir bakma yreden izole edilmi durumdadr. Ocan yakn evreyle yegane
ekonomik ilikisi yiyecek alveriinden teye gitmemitir. Ocak personeli iin
gerekli gda harcamalarnn yreye nemli bir katk salayaca dnlrse de
J.Reynolds tarafndan belirtildii gibi593 imparatorluk idaresinin basksyla gda
maddeleri fiyatlar da aa seviyelerde tutulduundan Teosun bu yolla elde ettii
kazandaoksnrlkalmolmaldr.

Sonu olarak ocaklarn evreden tamamen izole edilmi kapal bir ekonomi
dzeninde iletilmiolmas nedeniyle yre insanna hemen hemen hibirekonomik
yarar salamad sylenebilir. O kadar ki burada retilen mermer adnn bile
yreyle herhangi bir ilgisi yoktur. Nitekim Teos mermerinin ad ocakta alan
iilereizafen africanoveyaonuRomayatantankiiyeizafen Luculleumdur.

590

Fant.J.C,1989b,s.397
Erim.K,ve Reynolds.J, 1970,s.120141. 301tarihlifiyatlistelerindeenyksekbedel200
denariusikenluculleummermerinin0.30metrefiyat150denariustur.Ocaklarnlimannhemenyan
bandaolduugznnealnacakolursamermerinnekadardeerliolduudahakolayanlalacaktr
592
Fant.J.C,1997,s.391
593
Erim.K,ve Reynolds.J,1970, s.120141Fant.J.C,1997,s.397
591

296

Renkli mermer reten btn imparatorluk ocaklarnda olduu gibi retimin talar
zerindeki yaztlar vastasyla kontrol edildii anlalmaktadr. Genellikle btn
imparatorluk ocaklarnda elde edilen yaztlarda iki tip nmerik unsur olduu
grlyorBunlardanLocusszcndensonragelensaysaldeer,tan belirli bir
yliinderetilenkancblokolduunubelirtirken,N(umero)unsuruylakarakterize
edilen nmerik deer ise bloun Romaya sevkedilmesi uygun grlen kanc ta
olduunubelirtmektir.594

Bu yazm biimi Teos mermeri iin de geerlidir. Farkl zamanlarda, farkl ekilde
yorumlanm olan locus szcne Teos yaztlar kapsamnda Fantn kesin bir
tanmlama getirmi olduu grlyor:595 The Loco number was assigned when

work began and each piece and so the number began by designating the site and
cametodesignatetheindividualpieceofmarble
Bylece locus tan ncelikle karld yeri belirtirken, ayn zamanda ta
tanmlayan bir kimlik numaras zellii kazanm, N rumuzu ile gsterilen seri
numaras ise tan Romaya sevkyatna msaade edilmi olduunu gsteren bir
unsurolma vasfnkazanmtr AncakTeosocandaki bloklarzerindelocus ve N
saylar birlikte yer alrken, Dokimeion ocandaki bloklarda sadece locus saylar
vardr.BunundasebebibloklarnRomayasevkedilmesineDokimeionocaklarnda
deil, buradan 40 kilometre uzaklktaki Synnadada karar verilmi olmasdr.
Dokimeion ocaklarnda neden byle bir yol izlenmi olduunu bugn anlamaya
olanakyoksadafiilidurumbudur.AncakN(umero)karaktersitiininbuparasevk

edilebilir eklindeki anlamna ramen zerlerinde bu tip bir yazt bulunan baz
bloklarnocaktakalmasnFantidealiletmecilikileuygulamaarasndakielikiyle
izahetmektedir:596Strictlyspeaking,ThoseblocsoughtnottobethereifN(umero)

means (ship this piece). But their presence probably attests only the usual gap
betweenidealandactualpracticethatcharacterizesquarrieseveywhere

594

Fant.J.C,1989b,s.214
ibid,s.214
596
ibid,s.214
595

297

SerinumaralarnnRomayasevkedilenmermersaysngsterdiidikkatealnarak
TeosocandabulunanyaztlardakiserinumaralarnndaRomayasevkedilenpara
saysnvedolaysylaretimmiktarnkarakterizeettiisylenebilir.Tablo20de12
tanesitarihliyeditanesideNerodnemisonuFlaviuslardnemibalarnatarihlenen
yaztlardikkatealnarakdzenlenmitir.
Tablo20597
Yl

BulunduuYer

N(umero)

Referans

64

Marmorata

33

BruzzaNo:138

64

Marmorata

51

BruzzaNo:139

67

Marmorata

60

BruzzaNo:140

68

Marmorata

22

BruzzaNo:141

75

Marmorata

85

BruzzaNo:147

77

Marmorata

73

BruzzaNo:153veCIL,XIV2016

77

Marmorata

18

BruzzaNo:138veCIL,XIV2016

80

Marmorata

19

BruzzaNo:159

135

Roma,S.Paolo

39

BruzzaNo:182

100

Fiumicino

39

BacciniNo:3

162

Fiumicino

15

BacciniNo:10

163

Karagl

26

TeosYzeyAratrmas837

6070

Karagl

15

TeosYzeyAratrmas838

6070

Marmorata

68

BruzzaNo:169

6070

Marmorata

BruzzaNo:160

6070

Marmorata

14

BruzzaNo:161

6070

Marmorata

59

BruzzaNo:162

6070

Marmorata

BruzzaNo:164

6070

Marmorata

80

BruzzaNo:166

Tablodan grld gibi sevkyat numaralar genellikle ok yksek deildir. Yani

Teosocanndierimparatorlukocaklarnanazaransadeceocakboyutlaritibariyle
deil,retimmiktaritibariyledekkkaldgrlyor.Dierocaklarlamukayese

597

Fant.J.C,1989b,s.215

298

etmek bakmndan bugne kadar benzer ocaklarda elde edilen yaztlar iinde en
yksekserinumaralbetanesidikkatealnarakTablo21dzenlenmitir.
Tablo21598
Ocak

N(umero) Yl

Referans

Teos

140

TeosYzeyAra.831

Teos

85

75

BruzzaNo:148

Teos

80

7580

BruzzaNo:166

Teos

159

Teos

139

160

Chemtou

283

Domitian BacciniNo:76

Chemtou

613

107

CILVIII14560

Chemtou

606

149

CILVIII14578

Chemtou

517

150

CILVIII14580

Chemtou

305

183

CILVIII14588

BruzzaNo:186
TeosYzeyAra.834

Dokimeion 434

Domitian BruzzaNo:302

Dokimeion 144

96

BacciniNo.35

Dokimeion 228

99

BacciniNo:36

Dokimeion 421

Kayp

BruzzaNo:262

Dokimeion 135

146

OstiaMuseumNo:39920

Karystos

242

BacciniNo:52

Karystos

330

BacciniNo:23

Karystos

341

BacciniNo:42

Karystos

250

BacciniNo:63

Karystos

347

BacciniNo:127

Chios

250

BruzzaNo:191

Chios

166

BruzzaNo:203

Chios

168

BruzzaNo:204

Chios

142

BruzzaNo:206

Chios

149

BruzzaNo:209

598

Fant.J.C,1989b,s.215

299

Tablodan grlecei gibi be imparatorluk ocandan Romaya yaplan sevkyatn

ortalama deerleri srasyla Teos 120 Chios175 Dokimeion272Karystos302

Chemtou465dir.BuradaenkkpayTeosocana aitolduunagrebeklenenin
aksine africano mermerinin Romada dier renkli mermerlere nazaran daha az
miktarlarda kullanlm olduu sylenebilir. 19.yzyln banda bir avukat olan
Faustino Corsi tarafndan sadece Romadaki stunlar gz nne alnmak suretiyle
yaplan bir sayma gre mermer cinsleri itibariyle dalm Tablo 22de verilmitir.
Buradagranitstunlarndiermermerlerdenretilmiolanstunlaranazarantoplam
retimin yarsn oluturduu grlyor. Ancak granit stunlarn toplam stun
miktar iinde bu lde yksek bir paya sahip olmasnda granitin dayankllnn
etkisiolduukabuledilsebileesasnedeninkireimalindekullanlmamolmasndan
kaynaklandsylenebilir.
Tablo22599
MermerTipleri

Yzde%

RenkliMermer ler

29.2

Granitler

44.8

GriveSiyahMermer ler

12.1

BeyazMermer ler

13.9

mparatorluk ocaklarnda retilen renkli mermer cinsleri itibariyle Romada tespit

edilen stunlarn toplam miktar iindeki paylar ise Tablo 23de verilmitir.
Mukayesedesadecestunlarngznnealnmolmas nedeniyletablonunretim
miktarlarnkarakterizeedemeyeceidnlsebile,Teosocannhemenherbazda
yaplan mukayesede dier imparatorluk ocaklarna nazaran geri kald, sat
miktarndavedolaysylaretimkapasitesindeenkkpayasahipolduunaphe
yoktur.

599

Fant.J.C,1989b,s.216

300

Tablo23600
MermerCinsleri

YzdeAr lk%

AfricanoLuculleum(Teos)

CipollinoKarysteum(Euboia)

43

GialloanticoNumidicum(K.Afrika)

14

PavonazettoPhrygium(Phrygia)

18

PortasantaChium(Kios)

16

600

Fant. J.C,1989b,s.216

301

TeosYaztlar
No151601
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:147x126x97cm

ZNXIV
EXRCOR
LOCO
Z/n(umero)XIV
exr(atione)Cor(inthiani?)/loco
No152602
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:195x104x163cm

HNXXXIX
EXRCORBIII
LOCO

LAELIANOEPAST
ORECOSAV
PCORNER

167

Hn(umero)XXXIX/H/n(umero)XV/exr(atione)Cor(inthiani?)b(racchiumIII)/loco/
/Laelianoe(t)Past/oreco(n)s(ulibus)Aur(elii?)Corne(liano)r
No153603
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:300x 186x160cm

LOCOXVI
locoXVI
601

Pensabene, P.,ve Lazzarini, L.,Ilproblemadelbigioanticoedelbigiomorato:contributoallo

studiodellecavediTeosediChios,PensabeneP.,(ed.),iinde, 1998, s.147,no.1
602
ibid, s.147,No:2
603
ibid,s.148,No:3

302

No154604
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:340x152x126cm

ANOEPASTORECA

163

RCORNEP
EXRCORBII
LOCO
IX
[Laeli]ano e(t) Pastore C(on)[s(ulibus)]/[Au]r(elii?) Corne(liano?)/ex r(atione)
Cor(inthiani?)b(racchium)II[I]/loco/IX
No155605
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:210x262x210cm

XIII
LocoXIII
No156606
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:192x290x186cm

LOCOXLVIII
LocoXLVIII

604

Pensabene.P,ve Lazzarini. L,1998, s.148,no.4

ibid,s.148,No:5
606
ibid,s.148,No:6
605

303

No157607
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:110x800X270cm

HNXIX
NXXVI
EXRCORBIII
LOCO
Hn(umero)XIX/N(umero)XXVI/exr(atione)Cor(inthiani?)b(racchium)III/loco
No158608
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:150x79x54cm

KH
EXRCORXIII
HNXXIII
NCXXXI
KH/exr(atione)Cor(intihiani)b(racchium)III/
Hn(umero)XXIII/n(umero)CXXXI
No159609
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:162x91x57cm

NCXXXX
K
EXRCORBII
LOCOK
N(umero)CXXXX/exr(atione)Cor(inthiani)b(racchium)III/locoK
607

Pensabene.P,ve Lazzarini.L, 1998, s.149,No:9

ibid,s.149,No:20
609
ibid,s.150,No:33
608

304

No160610
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:249x 235x169cm

LOCOXXVII
LocoXXVII
No161611
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:207x166x140cm

CELCOS
LOCO
HCII
[Macrinoet]Cel(so)Co(n)s(ulibus)/loco/HCII
No162612
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:164x149x145cm

EXRCORBIII
LOCO
Exr(atione)Cor(inthiani?)b(racchium)III/Loco

610

Pensabene. P,veLazzarini.L, 1998, s.150,No:38

ibid,s.150,No:48
612
ibid,s.150,No:50
611

305

No163613
Bulunduuyer:SackKaragl
ller:194x94x81cm

NXIIIG

613

Pensabene.P,veLazzarini.L, 1998, s.151,no.76

306

BLMIX
Sonu
..II.yzylnbalarndaAnadolukkkrallklararasndapaylalmdurumdadr.
Batda Pergamon ile, kuzeybatda Bhtynia Krall, kuzeyde Karadeniz kylarnda
Pontus,orta Anadoluda Kapadokya ve gneyde Seleukos Krall yer almtr. Bu
tabloyu tamamlamak iin dou snrndaki Kommagene ve Armenia krallklaryla
Karia Blgesindekk bir blmkapsayan RodosKrall ilegneybatdaLykia
ehirfederasyonunundagznnealnmasgerekecektir.

Roma imparatorluu Anadoluda byk bir g olarak bu dnemde kendini

gstermeye balamtr. Akdenizi evreleyen lkelerle, nceleri ticari alanda
balayanilikiler,zellikle..197tarihindeMakedonyaKrallnakarkazanlan
zaferden sonra, ekil deitirerek baskn bir g karakteri kazanmtr. Anadolu ile
Roma arasndasiyasal ilikilerin aslnda busava ile balad sylenebilir.Zira bu
dnemde Pergamon kral Attalosun Romaya arka karak, Anadoluda Romann
ilk destekleyicisi ve bala olduunu gryoruz. Daha sonra Attalosun olu
EumenesbabasnnRomailekurduubuittifaktanyararlanarakMagnesiasavanda
(..190) Seleukos krallna kar mutlak bir zafer kazanarak lkesinin snrlarn
PhrygiaveLikyannbazblmleriylePisidiannbykbirblmnkapsayacak
ekildeBhtyniasnrndanBykMenderesnehrinekadargeniletmitir.

..II.yzylnortalarndaRomannAnadoludamutlakhakimbirghalinegeldii
anlalyor.Bugelime Anadolutopraklarnn Roma hakimiyetinegemesieklinde
deilse bile, Anadolunun siyasal yaplanmasnda Romann nihai karar verici
konumunu kazanmas eklinde olmutur. yle ki Anadoluda krallklar arasndaki
anlamazlklardakararorganRomasenatosudur.

Bu dnemde Romann Anadoludaki ilk balal durumundaki Pergamon

krallnndaayrcalklbiryeriolduunapheyoktur.mparatorluklaaralarndaki
bu scak ilikiyi devam ettirmek ve daha da glendirmek amacyla kendisinden
sonra tahta geecek bir varisi olmayan III.Attalos, kralln Romaya brakmakta

307

tereddtetmemitir.(..133)614 Buekildedavranmaksuretiyle Attaloslke iinde

lmnden sonra kabilecek kargaalar ve dier krallklarn lkesine kar
giriimlerini nlemek istemi olmaldr. Batda mutlak g olarak evresine
hakimiyetinikabul ettirmiolanRomann budnemde Anadoludagttsiyaset
prensip olarak statkonun korunmasndan ibarettir. Krallklar arasndaki
anlamazlklardaarlnkoyarakhibirinindierlerininaleyhinegelimesineizin
vermemi ve bylece kendine kar koyabilecek bir gcn olumasn daha iin
bandanlemitir.

Roma ile Anadolu arasndaki bu yakn ilikiler nedeniyle Cumhuriyet ynetimi

dnemindeRomadayaanan615 isavalarnAnadoludayarattolumsuzluklarda
en az Romada yaananlar kadar ykc olmutur. Aslnda Anadolu krallklar
kendilerine tamamen yabanc olan bu mcadelelerde herhangi bir taraf
benimsememi olmalarna ramen, yerine gre savan yaknlarna kadar gelmi
olmas nedeniyle ar faturalar demek zorunda kalm, yerine gre Roma
birliklerine barnak gda, silah ve asker vermek suretiyle tarafszlklarn korumaya
almlardr. Bu nedenle Augustusun Romada hakimiyeti ele geirerek bar
yeniden salamasyla (pax romana ) Anadolu halknn uzun sre devam eden
mcadelelerdensonrarahatbirnefesalmaimkannakavutuusylenebilir.

Romada Cumhuriyet rejiminin son bulup, mparatorluk idaresinin kurulmas

Anadoluda Roma hakimiyetinin tesisine kadar geen dnemde yer alan gelimeler
zetle yle belirlenebilir: .. 133 ylnda Pergamon krall Roma hakimiyetini
tanyarakRomannAnadoludakiilkeyaletikonumunagelmitir...80ylndaise
Kilikya Blgesi (Suriye ile birlikte), Pompey tarafndan Roma egemenliine
balanmtr.Bithyniaeyaletiise..74ylndakralNikomedestenverasetyoluyla
Romaegemenliinekatlmtr.KapadokyakrallnnTiberiusdneminde(17)Kelt
kabilelerinin yaad blgenin de Augustus tarafndan ele geirilerek (25) Galatia

614

Magie.D,1950,s.3132SherwinWhite.A.N,1977,s.6275.
CaesarilePopmeyarasndakiatmalar(..4856)Caesarnldrlmesiileneticelenenkinci
Triumvirate ynetimindekimcadeleler..4342OctaviusileMarcusAntoniusarasndakisava
..3231
615

308

eyaleti adyla imparatorluk snrlarna katldn gryoruz. 43 ylnda ise Likya

federasyonu,LikyaPamphyliaadylaimparatorluabalanmtr.

Buradazerindedikkatledurulmasgerekenhusus,Anadolukrallklarnn Romaya
savaveigalyoluyladeil,dahaokkarlklandlamalarlabalanmolmalardr.
Bu nedenle Roma hakimiyetini kabul eden eyaletlerin hemen tmnn Romaya
bar yoluyla katlm olmalar nedeniyle imparatorluk idaresinin bir blgesel
kuruluu hviyeti kazand sylenebilir. Romada Augustusla balayan
imparatorlukidaresinceoluturulanuzunsrelisulhvehuzurdnemi(paxromana )
ekonomik, sosyal ve kltrel kazanmlar elde edilmesinde nemli bir etken
olmutur: (.. 31 .S. 68) Augustus ve IulioClaudiuslar dneminde zorlu sava
yllarnn izleri silinirken, Flaviuslar ve Antoninler dneminde (68192) ekonomik
refahla birlikte Roma ve Anadolu kltrlerinin karlkl etkileimleriyle yeni bir
yaam,kltrvesanatanlaynngelitiigrlyor.

AslndasosyalvekltrelyapdakibuolumlugelimelerdeRomannpaybirbakma
snrl kalm olmasna ramen, yerleik bir bar ve huzur ortamnn salanm
olmas bal bana nemli bir katk olarak deerlendirilebilir. Sonu itibariyle ..
I.yzyldan balayarak Anadoluda sosyal yap ve ekonomik hayatnn gittike
zenginleipbykbirgelimegsterdiisylenebilir.

Bugelimederoloynayanbellibaletkendenbirincisipaxromana,ikincisidedeer
yarglarndakibykdeiimolmutur.PaxRomana sayesindekaynaklarnrefahve
sosyal geliime yneltilmesi mmkn olmu ve yaam standard byk lde
ykselmitir. Bu gelimelerin doal sonucu olarak yeni bir yaam biimi ve yeni
deer yarglar ekillenmi olup, antik Yunan kltrnden kaynaklanan deer
yarglarnn bu dnemde yava yava terk edildii grlyor. rnein antik Yunan
kltrndebirSpartaliinticaretyasaklanmolup,Platontarafndanidealizeedilen
devletdzenindeiseiindeyurttalarnticaretvezanaaatlauramasnakesinlikle
izinverilmemitir.616

616

Coulton.J.J,1976,s.174.

309

Ancak bu khne deer yarglarnn zihinlerden atlmasndan sonra ekonomide

meydana gelen canlanma sayesinde lkede topyekn bir kalknma gerekletirilmi
ve yaam standartnn ykselmesi salanmtr. Btn bu olumlu gelimelerde,
imparatorluunennemlikatksdahance ifadeedildiigibiuzunsreli bir bar
ortamnn salanm olmasdr. Yoksa dou eyaletlerinin, Roma medeniyetinin
etkisiyle bukazanmlar eldeettii sylenemez. Aslnda buetkilenmedeenazndan
balang dneminde Horacenin deyimine uygun olarak daha ok ters ynde bir
gelime olduu da sylenebilir. (Graecia capta ferum victorem cepit)617 Nitekim
batda latince resmi dil olarak kabul edilirken, imparatorluun dou snrlarnda
yunancaresmi dilolarakkalmayadevam etmitir.Yunankltrnnetkisiokadar
etkili olmutur ki Romada asiller snfna mensup kiilerle, varlkl aile fertleri
yunanca renmek ihtiyac duymular ve sonuta gereke Romada ikinci dil olma
vasfnkazanmtr.

Aslnda Romallarn da kendilerine has kltr ve medeniyeti empoze etmek yerine,

Yunan medeniyetinin Anadolunun her yanna yerlemesi iin zel bir aba
gsterdikleri sylenebilir. Yeni kurulan ehirler, Yunan yaam biimine ve
standartlarna uygun olarak tesis edilmi, tiyatrolar, stadyumlar, gymnasionlar
yaamn zgn unsurlar olmutur. Dou eyaletlerinde, yunanca ordu hari btn
resmi kurulularda kullanlan dil olduundan, Romadan douya gnderilecek
grevliler de yunanca diline vakf, tahsilli kiilerin arasndan seilmi, hatta
imparatorlarn douyla irtibatlarn salamak amacyla Romada zel bir bro (ab

epistolisGraecis)kurulmutur.618
Roma, Helen kltrnn orta ve dou Anadoluda da etkin bir ekilde yerlemesi
iinbykbirabagstermisede,bualandabaarlolduusylenemez.zellikle
krsalkesimdeyaayaninsanlararasndayunancahemenhibirdnemdegeerlibir
dil olmamtr. Anadolunun kendine zg dil ve kltr baskn bir unsur olarak
yaam biimlendirmitir.619 Bylece Prokonnesos mermer ocaklarnda, st
kademedeki kiiler arasnda yunanca isimler yer alrken, bir orta Anadolu mermer
617

Jones.A.H.M,1963,s.3.
ibid,s.4
619
Rostovtzeff.M,1964,s.29.
618

310

oca olan Dokimeionda ise st ynetim kadrolarnda yre insanna hi yer

verilmemitir.

mparatorluktakibuHelenhayranlnedeniyleRomahukukuyerineyreselhukuk
Anadoluda uzun sre uygulamada kalmtr. Hatta baz durumlarda Roma
yurttalarnabileyrehukukunauymazorunluluugetirilmitir.Budurum,Hadrian
tarafndan 212 ylnda btn Roma uyruklarna, yurttalk stats, constitutio

Antoninana ,tannncayakadardevametmiveancakbutarihtensonrabtnRoma
uyruklar yurttalk hukukuna , ius civile, tabi klnarak lkede hukuk birlii
salanabilmitir.

Ancak 212 ylnda itibaren yrrle giren Roma yurttalk hukukunun, btn
yurttalara veya uyruklara ayn artlarla uyguland zannedilmemelidir. Nitekim
zenginliin toplumda dengesiz dalm sonucunda byk servetleri ellerinde tutan
sekinlersnfnnheralandaimtiyazlkonumlarvardr:Btnstgrevlerbusnf
fertlerine tahsis edilirken, bunlarn yarglanmalar bile Roma eyalet valileri
tarafndan deil, dorudan imparator tarafndan yaplmtr.620 Ancak Sekinler
snfnn bu ayrcalkl statlerine karlk resmen olmasa bile, sahip olduklar
konumlarnkorumakadnabazfedakarlklarakatlanmalargerekmitir.Bunedenle
sz konusu bu sekinler snf tarafndan gsterili kamusal binalar yaptrlm,
yaam zenginletirmek adna sanatsal faaliyetler desteklenmi, festivaller
dzenlemitir. Ancak bu trl harcamalar yapmann bir dier nemli nedeni de
ulusalkimlikbilincininkaybedilmemiolmasdr.Nitekim,kendilerinidahasonralar
Romal (Romaioi) olarak tanmlamalarna ramen, konutuklar dil her zaman
yunancaolmu,latincenegnlkyaamdanederesmiilemlerdeyeralmamtr.Bu
bakmdan Roma hkmdarlnn baskn olduu blgelerde, rnein Dokimeion
ocaklarndaki yaztlardakullanlandil latince iken,Prokonnesosocaklarnda latince
yannda,yunancanndageerlibirdilolduuburadakiyaztlardananlalyor.

zetle belirtmek gerekirse, sadece hukuk veya yeni bir kltr ve yaam slubunun
zenginlemesi kapsamnda deil, I.yzyldan itibaren Anadoluda balayan imar
620

Jones.A.H.M,1971,s.182.

311

faaliyetlerinde de imparatorluk idaresinin byk pay olduuna phe yoktur. Bu

dorudan bir para veya malzeme yardm eklinde deil, ou zaman bir alt yap
projesinin gerekletirilmesi eklinde olmutur. rnein Smyrnadaki tiyatronun
restorasyonu Claudius Ephesostaki hamamlar ise Domitian tarafndan finanse
edilirken Ephesos Artemisionun frizleri ise Augustus tarafndan temin edilmitir.
Ancak byk lekteki imparatorluk yardmlar, doal afetlerden sonra yer alan
kurtarma faaliyetleri ile gsterili bir yan bulunmayan ancak nemli yaamsal
ilevleriolanaltyapdonanmlarnngerekletirilmesieklindeolmutur.
Btn bu olumlu gelimelerde phesiz en nemli etken Augustus tarafndan
imparatorluk birliinin salanmas ve pax romana nn tesis edilmi olmasdr.621
mparatorlukidaresinin mermerretiminikaliteveeitolarakkontrolaltnaalarak
modern anlamda optimum ekonomik artlar salayacak ekilde ocaklar arasnda
iblmne gittii anlalyor. rnein Prokonnesosda daha ok Karadeniz
kylaryla, Dou Akdeniz blgesi iin belirli bir tip lahit retilirken622, Dokimeion
ocaklarndaiselahitretimidahakalitelimermerkullanlarakokdahainceiilikle
yaplmtr. Dokimeion lahitlerinin en nemli alclar Romann zengin elit
tabakasna ait kiilerdir. Bu kiiler iin kalite yannda fiyatn ykseklii tketimi
snrlayc bir unsur olmadndan Dokimeion rn lahitler Romada hemen her
dnemdeokyksekfiyatlarlaalcbulmutur.

Ocaklar arasndaki i blm sayesinde ihtisaslama gelimi, retimde

standartizasyon salanm ve ocaklarda seri retime geilmesi sonucunda retim
artm, fiyatlar dm tketici ihtiya duyduu malzemeyi dorudan ocaa sipari
etmekyerine,kendineyaknbirdepodananndateminetmeimkannakavumutur.
RomadaMarmorata,MsrdaAleksandria akdeposahalar(pazarlar)buamala
kurulmu yerlerdir. mparatorluk mlkiyetinde olduu dnlen Ephesos mermer
pazarnnisedahaokitketimeynelikpazarlamayaptanlalyor.623

621

WardPerkins.J.B,veBoethius.A,1970,s.403
Asgari.N,1978,s.478479.
623
Dodge.H.1991,s.34.
622

312

Anadolu dndaki blgelerde kalifiye ii ihtiyac ise genelde bu ii eskiden beri

yapan ocak ve atlyelerden yararlanarak pazarlamac kurulular tarafndan
karlanmtr. rnein Altnta ve Dokimeion atlyeleri kalifiye elaman ynnden
ok zengin kurululardr.624 Ancak kalifiye ii temini konusunun her parti mal ile
birliktebirgruptaustasnntketimyerlerinegnderilmesieklindeanlalmamas
gerekir. Byle bir uygulamann son derece istisnai haller iin geerli olduu
sylenebilir.Aksihalderetimmerkezlerininksazamandaretimyapamayacakbir
durumageleceklerinepheyoktur.

Ta iiliinin gelimesi ve devamnda mermer ocaklar evresinde yer alan ileme

atlyeleriyle, iilerin kurduu ii birlikleri (collegia ad verilen lonca benzeri
kurulular) bir okul gibi alarak ok nemli roller stlenmileridir. rnein
BithynianiibirliiHadriandneminden,III.Yzylnikinciyarsnakadardevam
etmitir.625 n Anadolu snrlarn ap Romaya kadar uzanan bir dier okul ..
I.yzylda Aphrodisiasta kurulmu olan heykel okuludur. Bu okul benzer tesisler
iindeenuzunmrlolandr.Plastiksanatlardabelirginbirgerilemeninyaand
VI.yzyla kadar varln devam ettirmitir.626 Ayrca J.nan tarafndan627 Sidede
bir dier heykel okulunun bulunduu ileri srlmtr. Dokimeion ocaklarnda ve
yakn evresinde gelimi ileme ve sanat atlyelerinin bulunduu konusu zel
olarakelealnpbelgeleredayanarakbelirlenmeyeallmtr.
Deien siyasal ve ekonomik artlara bal olarak mermer retim ve tketiminde
zaman zaman bir azalma olmusa da imparatorluun salad pax romana
sayesinde zellikle Yunanistan ve Anadolu gibi dou eyaletlerinde bir mermer
bolluuyaandnapheyoktur.Mermerinyenitipbirmalzemeolarakmimaride
ve plastik sanatlarda yer almaya balamasndan sonra yeni bir slubun bir mermer
slubuvetekniininekillenmeyebaladsylenebilir.AslndaAnadoludakkleri
Tun ana kadar uzanan ve yllarn deneyimiyle zenginlemi bir mimari slup
vardr. Bu slubun en belirgin zellii de yaratc bir karaktere sahip olmasdr.
rnein bilinen klasik mimari elemanlar allmn dnda deiik ekillerde
624

DodgeH.,s.39
WardPerkins J.B.,1980b,s.334
626
ErimK.,1986,s.133151
627
nanJ.,RosenbaumE.,1966,s.7678
625

313

kullanlmak suretiyle abidevi ve gsterili yaplar retilmitir.628 Tula duvarlarn

mermerlekaplanmastekniinindeilkdefaAnadoludauygulandvegelitirildii
anlalyor.629 Anadoludaki bu mermer kullanm biimi ssl ve gsterili yaps
nedeniyle,prensipolarakbarokslupeklindetanmlanabilir.

AnadolumimarisininRomamimarisinekyaslaokdahaeskibirmaziyedayanmas
vegelimibirdzeyesahipolmasnedeniyleRomabukonudavericideildahaok
alckonumundakalmtr.NitekimimparatorTrajannkendisindenBithyniayabir
mimargndermesitalebinekarlkPliniusaverdiicevapbudurumuakaortaya
koyanbirbelgemahiyetindedir630:iyimimarlarkonusundaskntiindeolduunuzu

sanmyorum.AslndalkenizdenRomayagelmiolanbirmimartekrarorayageri
gndermek bizim iin kolay olmayacaktr. Bu nedenle batnn en gelimi yap
rneklerinden biri olan bazilikann bile Anadoluya girmesi uzunca bir zaman
almtr. Nitekim bazilikann Anadoludaki ilk rnei olan Smyrnadaki yap
II.yzyla tarihlenmektedir.631 Ayn ekilde Romann kendine zg bir rn olan
amphitiyatronun da Anadoluda geni kapsaml bir uygulama alan bulduu
sylenemez.Nitekim,WardPerkins632 bukonudasadeceamfitiyatroyugznne
alrken633, Maggie634 Pergamon ve Antiocheiadaki yaplar n palana karmakla
yetinmitir. Xanthos tiyatrosu ise Roma dneminde tiyatrolarn, amfitiyatroya
dntrlmesinisimgeleyenbirrnekolarakdeerlendirilebilir.635

Roma dnyasnda gnlk yaamda nemli bir ileve sahip olan hamamlar ise
Anadoluda Miletos ve Sardes Gymnasion komplekslerinde olduu gibi
gymnasionlarn tamamlaycs ve ayrlmaz bir paras haline gelmitir. ehir
planlamasndastrtlveyaakikiyandkkanlarlaevrelenmi,genistunlu
yollarnarlkkazandgrlyor.Bustunluyollarbiremeveyaantsalyapile
sonlanabildiigibiherikiyndedeakolabiliyordu.Buyollarzenlivegsterili
628

WardPerkinsJ.B,1970,s.405
HanfmannG.M.A,1975,s.51
630
PlinyX,40
631
WardPerkinsJ.B.,1988,s.154
632
WardPerkinsJ.B.,1970,s.397
633
Pergamon,CyzicusveAnazarbos
634
MaggieD.,1950,s.655
635
WheelerM.,1964,s.117
629

314

tasarmlaryla ehre zenginlik katarken forum, gymansion gibi sosyal aktivite

merkezlerini birbirine balayan ve ehir yapsna btnlk kazandran ana arterler
konumundadr.636 AncakRomannAnadolununimarndakiennemlikatklardaha
nce vurguland gibi liman, yol ve kprlerle su ve kanalizasyon sistemlerinin
inas gibi mhendislik alanlarn kapsamtr. Bu nedenle Hadriann dou
eyaletleriniziyaretiesnasndakendisinemimarvemhendislerdenoluanbirteknik
heyetin elik etmi olmas da bu yaklamn bir gstergesi olarak
deerlendirilebilir.637

RomamimarisindeihtiamlbinalarnAnadolumimarisininaksinebykbirarla
sahipolmadgrlyor.Romaiinnemliolanbinalarndgrnmlerideil,i
yaplardr. Gnlk yaam kolaylatran zengin ve geni hacimli i mekanlar her
dnemde birinci derecede nem kazanmtr. Roma mimarisinde bir ehrin genel
yaps itibariyle sahip olduu formasyon, tekil yaplardan ok daha nemli
olduundan,ehrioluturanyaplararasndakiuyumbirinciderecedenemesahiptir.
Buyzdenbinalarndgrnmlerininsadeceehringeneldokusuylauyumiinde
olmalarynndenbirnemvedeerivardr.DieryandanRomamimarisindekisz
konusubuuyum,sadecebiimselunsurlarlasnrlkalmamehirdokusundagenel
biruyumsalamakamacylayaplardaayncinsyapmalzemelerininkullanlmasna
daayrcazengsterilmitir.

retimin artp, fiyatlarn dmesinden sonra toplumun her kesimince rahatlkla

ulalabilen bir malzeme konumuna gelmesinden sonra mermer gerek kamusal
yaplarn, gerekse zel binalarn inasnda rakipsiz bir malzeme olmutur. Yksek
yk tama kapasitesi, d etkenlere kar dayanm gc ve estetik mkemmellii
dikkate alndnda mermer ile kyaslanabilecek bir baka doal malzeme trnn
bulunduusylenemez.

Arkaik dnemde Kta Yunanistandaki ta ileme yntemlerinin Msrdan alnm

olduu genellikle kabul edilmektedir.638 Msrda ta ocaklarnn yaklak olarak
636

CoultonJ.J.,1976,s.177
HanfmannG.M.A.,1975,s.46
638
WardPerkins J.B.,1971,s 137158
637

315

..3000 yllarna kadar uzand gz nne alnacak olursa, bu durumu doal

karlamakgerekecektir.AncakdahasonralarYunanistandatailemetekniklerinin
srekli bir gelime gstererek, bakr ve bronz aletler yerine demir aletlerin
kullanlmaya balanmasyla Msr ta iiliinin ok daha ilerisine getii
anlalyor. Bu gelime ya Yunanistan ya da Anadoluda filizlenmi olmaldr.
GenellikleszkonusugelimelerinAnadolukkenliolduutahminediliyor.Hititler,
antsal mimari rnekleriyle sslenen gelimi uygarlklarn ve bu arada ta ileme
tekniklerini de dorudan veya dolayl yoldan Yunanistana iletmi olmaldr. Ta
ileme sanatnn kayna neresi olursa olsun, sonu itibariyle ..VI.yzylda
btnyle mermerden oluan yaplarn ina edilmeye baland ve zellikle onia
Blgesinde mermer mimarisinin monolitik ve megalitik bir karakter kazand
grlyor.

BudnemdeAnadoludaEphesosyaknlarndakiBelevi,LatmosadMeandrumdaki
Herakleia, Prokonnesos ve Doryleion gibi ocaklar artan mermer ihtiyacn
karlamak zere faaliyete gemitir.639 Yukar Porsuk ovasnda bulunan bir stelin
Dokimeion cinsi mermerinden yapldnnanlalmasndansonra,ocaklarn enge
..V.yzyln sonlarna doru iletilmeye balam olduu tahmin ediliyorsa da,
elde yeterli kant olmad iin bu sav bir varsaym olmaktan ileri gitmemitir.
Dokimeion ocaklarnn corafi konumu, limanlara olan uzakl ve kara
tamaclndaki zorluklar nedeniyle ilk zamanlarda ocaklarda geni kapsaml bir
retim yaplmam olduu dnlyor. Ancak zamanla retim tekniklerindeki
gelimeler ile yeni ulam olanaklar ve iyi bir organizasyon sayesinde byk
miktarlarda retim ve sat gerekletirilmitir.640 Bu gelimede yre mermerindeki
yksekkalitenindebyketkisiolduunapheyoktur.

RomaimparatorlukidaresininI.yzylboyuncamermerocaklarnnmteahhiteliyle
iletilmesi yolunu tercih etmi olduu anlalyor. Bu iletme biiminde tan,
ynetimce kabul edilmesi aamasna gelinceye kadar,ocaktaki btn faaliyetlerden
mteahhit sorumludur. Ancak burada mteahhidin byk yetkilerle donatld
639

DworakowskaA.,1975,s.88AlzingerW.,19661967,s.6172,Martin R., 1966,s.142ve 139

40Vitruvius,1990, X,2,15.MonnaD.ve Pensabene P.,1977,s.131137,Walker S., 1985,s.5768
640
WalkerS.,1985,s. 117

316

zannedilmemelidir. karlacak tan cins ve boyutundan tan ilenme biimine

varncaya kadar tala ilgili btn unsurlar daima idare tarafndan saptanp kontrol
edilmitir.Okadarki,mteahhidinteslimedeceitanfiyatnbilebelirleyemedii
anlalyor.Hernekadarbukonudakesinbirayrmbulunmasadatankabulveya
retedilmesigibitangeleceikonusundakesinkararvermeyetkisinesahipolanbir
yneticinin,dorudandeilsebiledolaylyoldanfiyatbelirlediinepheyoktur.

I.yzylnsonlarnadoruimparatorlukocaklarnnmteahhitaraclylailetilmesi
gelenei zamanla terk edilerek, idarenin retimdeki kontrol ve inisiyatifinin artt
grlyor. Bu gelimenin ilgin yan, ocak iletme biiminin yzyla varan bir
iletme deneyimine dayanarak yava yava ekillenmi olmasdr. Gelitirilen bu
yeniorganizasyonlarsayesinderetimdehedeflenenbykartlaraulalmolduu
anlalyor. Bloklar zerindeki yaztlardan yararlanlarak, ocak organizasyonu ve i
ak konusunda olduka detayl bilgiler elde edilmi olmasna ramen, ocakta
alan iilerin says, alma sreleri gibi teknik konularda somut veriler elde
edilememitir. Ocak alannn bykl, birim alana den ii says, retim
miktar, ayn zaman birimi iinde alan ocaklarn says gibi konularda tamamen
varsaymlara dayanan verilerden hareketle varlacak sonularn ar zorlama
nedeniylegvenilirolamayacanapheyoktur.Dieryandanocaklardanounun
antik dnemlerden gnmze kadar uzanan bir sre iinde eitli tekniklerle
iletilmi olmas nedeniyle, gemile olan balar her gn biraz daha kopmakta ve
gemiektutabilecekverilereulamakimkanszhalegelmektedir.

Anadoluda Roma egemenliinin kurulmasndan sonra imparatorluk merkezi Roma

ile Anadolu ve Yunanistan gibi eyaletlerde yeni kltr ve yaam biiminden
kaynaklanan gelimeye paralel olarak artan mermer ihtiyacn karlamak amacyla
eski ocaklar geniletilip, yeniden organize edilirken bir yandan da yeni ocaklarn
almas yoluna gidilmi, portre, heykel ve lahit retimi de mermer tketiminin
artmasnda nemli rol oynamtr.641 Mermer tketimindeki byk artn nereden
kaynaklandn anlayabilmek iin Roma imparatorluunun o dnemdeki byklk
ve gcnn dikkate alnmas gerekir Bunun iin o dnemde imparatorluun
641

Ersal Y., 1966,s.813

317

kapsadtopraklardabugn yaklakotuzdevletin yeraldngznnegetirmek

yeterli olacaktr. Kuzey Afrikadan, ngiltereye Atlantik kylarndan Kzldenize
kadaruzanangenibiralandaaltmmilyoninsannyaadimparatorluunnfusu
o dnemdeki dnya nfusunun 1/5i kadardr. Geni topraklar ve yksek nfus
imparatorluun g ve zenginliinin bir ls olarak deerlendirilebilir. ..225
.S.25 yllarn kapsayan zaman diliminde imparatorluk nfusu drt milyondan,
altm milyona ykselerek on be misli bir art gstermitir. mparatorluun
gelirlerindeki art ise ok daha arpcdr ayn dnemde imparatorluun
gelirlerindekiartaynparabiriminegre100mislineulamtr.Yenilkelerinele
geirilmesi,yenigelirkaynaklarnneldeedilmesiyoluylaimparatorluunhergeen
gn glenip zenginlemesi Suetonius tarafndan ilk imparator Augustusa izafen

Altnoltaylabalktutma eklindeifadeedilmitir.642
Balangta taral olarak nitelenen ve kmsenen eyaletlerin sanat ve kltr
deerleriyle yaam biimleri, zamanla karlkl etkileim sonucu gerek Romada,
gerekse eyaletlerde yeni bir yaam biiminin ve sanat anlaynn domasna sebep
olmu ve Romann mermeri tanmas da bu yolla gereklemitir. Grek ve
Anadolulumermerustalarsayesinde,Romadaeitliheykelatlyelerikurulurken,
bata Roma olmak zere imparatorluk genelinde bol miktarda mermer kullanlarak
okdeiiktipteyaplarinaedilmitir.mparatorluunbudnemdeulamolduu
g ve zenginliin bir gstergesi olarak sadece Romann ..I.yzyl sonundaki
nfusunu gz nne almak yeterli olacaktr. Romann bu tarihteki nfusu bir
milyondur, bu bir dnem dnyann en byk ehri olarak kabul edilen Londrann
19.yzyldakinfusunaeittir.643

Anadoludakimermerretimiileimparatorluunmermertketimiarasndadorusal
bir bant olduu grlyor. Anadolu mermer ocaklarnn zellikle orta ve bat
Anadolu blgelerindeki ocaklarn faaliyetlerinde zaman zaman duraksamalar olsa
bile, hemen her dnemde iletildikleri sylenebilir. Ancak ocaklar, Anadolu dna
taan bir retim potansiyelini ilk defa imparatorluk dneminde kazanmtr. Bir
642

HopkinsK.,1980, s.101125 ve http://www.stanford.edu/group/sshi/empires/hopkins.pdf

Suetonius, DiviusAugustus28.3,
643
HopkinsK.,1980,s.101125

318

yandan yeni mermer sahalar imparatorluk mlkiyetine geirilirken, dier yandan

iletmelerde kkl reformlar gerekletirilmi, ocaklar Romann ihtiyacn
karlayacakretimseviyelerinekarlmdr.SonuolarakI.yzylnsoneyreiile
III.yzyln son eyrei arasndaki iki yz yllk zaman dilimi iinde orta ve bat
Anadolu mermer ocaklarnn retim potansiyelinin byk lde Romann
ihtiyacna gre ekillendii sylenebilir. Ancak imparatorluun o gne gelinceye
kadar allagelmi klasik yap malzemelerini terk ederek mermer kullanmaya
balamasbirdenbireolmam,zamanalmtr.BubakmdanAugustusunRomadan
bahsederkenUrbemLatericiumInvenit,MarmoreamReliquit,(TuladanBirehir
Buldum, Mermerden Bir ehir Brakyorum) sz yeni yaam biimine hakim olan
zenginlik ve estetik anlaynn bir ifadesi olarak kabul edilebilir.644 Augustusun
Romay imparatorluun bykl ve unvanna yakmayacak lde bakmsz,
snk ve donanmsz bulduu ve ehrin onarm ve gzelletirilmesini kendisine
amaedindiianlalyor.645 BununlaberaberRomadamermerkullanmnnilkdefa
Augustus dneminde deil, daha nce Iulius Caesar tarafndan Luna (Carrara )
ocaklarnn almasyla balad sylenebilir. Caesardan bir yzyl ncesinde
mermer denilince sadece Pentelik mermeri akla gelirken gerek yksek kalitesi,
gerekse bolluu yanndaulam imkanlarnnPentelik mermeriylekyaslanmayacak
ldekolayolmasnedeniyletketimdeLunamermerinceliialmtr.

Genelde ister bloklar halinde ham ekilde, isterse ilenmi veya yar ilenmi
durumda ihra edilsin, Anadolu mermerinin Romadaki fiyat dier mermer
fiyatlarna gre her zaman yksek olmutur.646 Dokimeion ve Teos mermer
kalitesinin yksek oluu, fiyatlardaki yksekliin esas nedeni olsa da, ikinci bir
nedendeulammasraflarnnbykldr.Dnleninaksinezorlubirkarayolu
ve uzun bir denizyolu ulamnn gerektirdii masraflar karlamak ve ulamdaki
riskleri stlenerek mermer ticareti yapmak o dnemin artlarnda zel iletmelerin
kolaylkla stlenebilecekleri bir organizasyon deildi. Bu nedenle WardPerkins
tarafndan belirtildii gibi, ancak mermer ticaretinin imparatorluk idaresince ele

644

Suetonius,DiviusAugustus ,28.3
ZankerP.,1988,s.4565GrosP.,1973,s.137vdKellumB.,1990,s.276279
646
Mermerfiyatiinhttp://www.imperiumromanum.com/wirtschaft/wert/preisedikt_luxus_03.htm
645

319

alnp dzenlenmesinden sonra Romada mermer tketiminde byk bir art

meydanagelmitir.647

Mermer talebini karlamak amacyla Augustus ve Tiberius, Anadoluda bir ok

oca imparatorluk mlkiyetine geirmi ve buralarda uygulamaya konulan bir
anlamda modern iletme teknolojisiyle retimin byk lde artmas
salanmtr.648 IulioCladiuslar dneminde retimin dt, sadece Romann
ihtiyacnkarlayacakseviyeleregerilediigrlyor.AncakFlaviuslardneminde
ocaklar yeniden organize edilerek retim ve ticaret kontrol altna alnarak retim
miktarnn dmesi nlenmitir. retimdeki bu arta paralel olarak, talar zerinde
yaztlarngrlmeyebalamasdabudnemerastlar.

Ocak iletmelerinin ve mermer ticaretinin imparatorluk idaresince ele alnp

dzenlenmeye baland tarihten itibaren Romada mermer organizasyonunu
yrtmekle grevli merkezi otoriteye bal ayr bir tekilatn kurulduu tahmin
ediliyor. Grev kapsam ve yetki snrlar kesin olarak bilinmemekle beraber, bu
kuruluungerekretimgereksetketiminynlendirilmesindenemlibirroloynad
anlalyor.649 Orijinal ad bilinmeyen sz konusu bu kurulu, bugn literatrde
MermerBrosu(ratiomarmorummarblebureau)adylatannmaktadr.650
Hirschfeld bu organizasyonu tabularius a rationibus marmorum651 eklinde
tanmlamtr. Aslnda burada bir kuruluun yapt ie gre tanmlandn
gryoruz.GerektendeTabulariiszcnnsaym,dkmgibimuhasebeilerini
belirttii gz nne alnacak olursa, sz konusu bronun mermerle ilgili ileri
dzenleyenbirtekilatolmasgerektiisonucunavarlacaktr.

Birokyerde,bukuruluabalolduudnleneitlialtbirimlerleilgilibilgilere
rastlanlmaktadr.rneinbazyaztlarda ratiourbicaadnnyeraldgrlyor.

647

WardPerkinsJ.B.,1975,,s.39WardPerkinsJ.B.,1958,s.459
WardPerkinsJ.B.,1980,s.25
649
DodgeH.,1991,s.2854
650
ChristolM.ve DrewBearT.,1987, s.105,ocaklardarastlanlan Rninratiomarmorum
olabileceinibelirtmektedir.
651
Hirschfeld O.,1975,s.177
648

320

naat faaliyetlerini yrtmekle grevli olduu sanlan bu kuruluun grev ve yetki

snrlar belli deildir. Dokimeion ocaklarndan Romaya yaplan sevkyatta talara
retimle ilgili bilgilerin yazlmas normal bir ilem iken, iki blok zerinde bu
bilgilere ilave olarak Romada ulaaca adresin ratio urbica eklinde zellikle
belirtilmi olduu grlyor. Bu adres blm Dokimeion ocanda deil, son
kontrolmerkezikonumundakiSynnadadayazlmolmaldr.652

Bloklara bu ekilde adres yazlmas bir kural olmamasna ramen sadece iki blok
zerinde bu tarz bir yazta rastlanm olsa bile, Romada ratio urbica adndaki
kurulula imparatorluun Anadoludaki idare merkezi arasnda bir irtibatn
bulunduuna phe yoktur. Ratio urbica ile Synnada arasndaki bu balantnn
ileyi mekanizmas bilinmemesine ramen, bu yaztlardan hareketle zerinde bu
ekilde ak adres bulunmayan bloklarn da Romada hangi kurulu tarafndan
kontrol edilip, tketimin ynlendirilmi olduunu tahmin etmek zannedildii kadar
speklatif bir yaklam olmayacaktr. Dubois konuya daha farkl bir ekilde
yaklaarak, Romada statio marmorum adnda bir merkezi kurulula, ona bal
olduu tahmin edilen iki ayr kurulutan bahsetmektedir. Bu kurululardan ratio

marmorum, Romadaki kamu binalarnn inas ve bakmyla ilgilenirken Domus

Augustiayniiimparatorluksaraylarkapsamndayapmaktadr.
Aslnda uygulamaya dnk baz ip ular vermekle beraber, yeterli ve gvenilir
kantlara dayanmayan btn bu varsaymlarn gerei ne lde yansttn
sylemeye imkan yoktur.Bunedenle MermerBrosunun merkeziotoritesfatyla,
dzenleyici mahiyette bir ok ii yrtt kabul edilse bile, mermer konusunun
mutlakolarakbronunkoyduukurallariindecereyanettiisylenemez.Gerekten
deekonomininanamotorudurumundakiarztalepfiyatformlasyonuzamanzaman
arl azalsa da ticari faaliyetlerde ou zaman etkinliini srdrmeye devam
etmitir.

Fiyatunsurunagelince fiyatfaktrnnRomada mermertketiminidzenlemekte

iki trl etkisi olduundan bahsedilebilir. Bunlardan birincisi toplam tketime olan
652

Fant J.C., 1989b,s.25154

321

etkisi, ikincisi de tketimin toplum katmanlar arasndaki dalmna olan etkisidir.

Fiyatlataleparasndaki bant herhangi biraklamaygerektirmeyeceklde her
zaman ve her yerde geerliliini korumu olan bir ekonomik kuraldr. Burada
incelenen konu ynnden nemli olan fiyatn ikinci tr etkisidir. Nitekim fiyatn
yksek olmas halinde, mermer sadece varlkl kiiler tarafndan tketilebilen bir
malzeme konumuna gelmi653 ve bu yzden hemen her dnemde mermer tketimi
toplumda birprestij veayrcalk sembololmutur.Varlklkiilerin,dahadorusu
asiller ve aristokratlar kapsayan elit tabakann bu imkndan sonuna kadar
yararlanmolduunapheyoktur.rneinbukiilerinantmezargrnmndeki
ihtiaml lahitlere gmlmesi bir gelenek haline gelmitir. Lahit fiyat ne kadar
yksek olursa olsun, en azndan ailenin geride kalanlarnn ayrcalklarnn
korunmashatrnabumasrafgzealmakgerekmitir.

I.yzylnortalarndan,III.yzylnortalarnakadargeenikiyzyllkdnemiinde
retim ve tketimin tamamen imparatorluk mermer brosunca ynlendirildii ve
ynetildii anlalyor. naatlarda mermer arlkl yap teknolojisi esas alnm ve
standart hale getirilen birok mimari eleman ocaklarda fabrikasyon olarak
retilmitir. rnein birbirine rakip durumdaki iki byk lahit retim merkeziden
Prokonnesos ile Dokimeionda retimin ve Pazar paylarnn son derece incelikle
ayrlpplanlanmasdabusayedemmknolmutur.654

Prokonnesos zengin mermer yataklar ve ak deniz limanlaryla byk bir doal

zenginlie sahipken, Dokimeion bu imkanlara sahip deildir. Bu nedenle
Prokonnesosta iilik asgari dzeyde tutulmak suretiyle fiyatn minimum seviyede
kalmas salanmtr. Dokimeion atlyelerinde ise youn bir iilik girdisiyle
ncelerigirlanddahasonradastunlutiplahit(sidemera)retimiylezenginbiralc
ktlesi hedeflenmitir. Bu merkezi planlama sayesinde optimum retim artlar
653

oknadirbulunankrmzveyeilporfirinbirimdeeri250denariusikenPhrygian200denarius,
Numidian200denarius,Lucullanise150denariusolarakfiyatlanmtr.LauferS.,1971,s.120141
CrawfordM.veReynoldsJ.,1979,s.163210
654
Dokimeion ocaklarndan limanlara uzun ve zahmetli bir karayolu ile ulalmas ve karayolu
tamaclnnokpahalolmasnedeniyle,DokimeionrnlerininRomadaProkonnesosrnleriyle
rekabet edebilmesi ancak Dokimeion rnlerindeki yksek malzeme kalitesi ve yksek iilik
standart sayesinde mmkn olmutur. Dokimeion rnleri Romada fiyat ikinci planda tutan,
tkettiklerimalda,kalitevegsteriarayanzenginelittabakayapazarlanmaksuretiyle,Prokonnesos
rnleriylerekabetedebilmitir. Fant J.C.,1993, s.162

322

salanm ve bu iki nemli retim merkezi arasndaki pazar paylar en ekonomik

ekildepaylatrlmtr.
Daha nce belirtildii gibi Augustusun Romay en nemli ehir, Pro Maiestate

Imperii Ornato, yapma giriimi nedeniyle ncelikle kamu binalar ile balayan
mermer tketimi hzla yaylarak villalar ve konutlar kapsar hale gelmitir. Ancak
iin ilginyan,RomadakiarmermertketimmeraknnksasredeRomaehir
snrlarnap,evreyeyaylmamolmasdr.655

rnein .. 25 ylna gelindiinde bir mermer datm merkezi konumundaki

Ostiada bile, deil ithal renkli mermer, beyaz Luna mermeri bile yoktur. Mermer
Roma dnda ise, sadece tecrbe mahiyetinde kullanlmaktadr.656 79 ylna
gelindiinde mermer tketimiyle ilgili bu tablonun bir lde deimi olduu
grlyor.BudnemdemermerVesuviusehirlerindekamubinalariinrakipsizbir
malzeme olma zelliini kazanm olmasna ramen657 mermer henz Roma
dndaki zel mlkiyet yaplar iin sz konusu deildir. Sadece zenginlere ait
villalarda,bazodalar vesalonlar mermer iledenebilmitir.En yaygn verevata
olanmermerkullanmbiimiiseyerlitalardanyaplansiyahbeyazmozaiklerdir.658
Nitekim, C.Moss tarafndan659 Pompeideki bir mermer atlyesinde elde edilen
bulgulardandabuyllardabileRomadndamermerkullanmnnkkboyutlarda
kaldnveatlyeretimininbazkkeyaretimindenilerigitmediigrlyor.
Ancak II.yzyln balarndan itibaren durumun tamamen deitii Numidian,

Phrygian ve Lucullan cinsi mermer tketiminin kamu binalarndan, zel villa

inasna kadar yayld, hatta mermerin orta talyadaki da kasabalarna kadar
ulatanlalyor.

655

WhittakerC.R.,1985,s.58
PavoliniC.,1983,s.170
657
NeubergN.,1965,s.96117
658
DondererM.,1982,s.231(MorriconeMatini,M.L.,1967, MosaiciantichiinItalia.Regione
primaRoma:Reg.XPalatium,Roma
659
MossC.E.,1988,s.229238
656

323

Bu hzl gelimede Flaviuslar dneminde ocaklarn yeni batan organize olmasyla

retimdeki artn byk pay olduuna phe yoktur. Ancak bu hzl tketim
furyasnda, st ynetim kadrolarnn katklarn da gzard etmemek gerekir.
mparatorluunmermertketiminihereydenncebirprestijkonusuhalinegetirmi
olmas, toplumun st basaman oluturan asiller snfyla (nobilites) zengin orta
snfn da bu modaya uymas sonucunda mermer tketiminin ekonomik snrlar
zorlayanbirgelimegsterdiisylenebilir.

Ocak faaliyetleriyle ilgili olarak gemie k tutan en nemli kaynaklar phesiz

yaztlardr. Bu yaztlar sayesinde bir tan retim tarihi, hangi ocaktan retildii
retim ve kontrol ilemlerinin kimler tarafndan gerekletirildii, ocaklarn
organizasyonu ve ileyileriyle ilgili bilgiler elde edilebilmektedir. Ancak detayl
bilgileri ieren bu tr kapsaml yaztlar idealize edilmi bir ocak iletmesi iin sz
konusuolabilir.Nitekimouocaktahibiryaztarastlanmazken,eldeedilensnrl
saydakiyaztlardadabubilgilerinsistemlibirekildeilendiisylenemez.Ayrca
yaztlarnbiimveieriindeynetimotoritesininzayflamas,ocakmlkiyetininel
deitirmesi,ynetimbiimindedeiikliklerolmas,retiminartmasveyaazalmas
gibieitlinedenlerdenkaynaklanannemlideiikliklerdeolmutur.

Bazocaklardayaztlarahirastlanmazkenbazlarndaisesistematikbirekildeyazt
retilmiolmasn belirlibirka nedene balayarakdurumu aklamak her nekadar
yeterlideilsede,baztemelhareketnoktalarnnbulunabileceinedepheyoktur.
rnein bugne kadar elde edilen veriler nda, ocan mlkiyet durumuyla
yaztlar arasnda bir bantnn bulunduu sylenebilir: rnein zel mlkiyet,
kapsamndailetilenocaklarnokbykbirblmndeyaztlarahemenhemenhi
yer verilmemitir. Bu durum iletmecinin kendinden baka hi kimseye kar
sorumlu olmamasyla aklanabilir. ou kere iletmeci sfatyla hareket eden mal
sahibininocakiindebirneviotokontroldzenikurmuolmasnedeniyletazerine
ilenecek bilgiye ihtiya duymad sylenebilir. Snrl saydaki baz yaztlar ise
kriptik kodlar veya monogramlar eklindedir. Bu kriptik kodlarn ocak dnda
kimseyi ilgilendirmemesi nedeniyle, kodlar ocak iinde kendi iletme anlaylarna
uygunolarakhibirkuralabalkalmaksznrahatakullanlmolmaldr.

324

Bu yaztlarn ounun bugn de okunmas ve yorumlanmas mmkn olmamtr.

Yaztlarn prensip olarak imparatorluk mlkiyetinde bulunan veya iletmenin
imparatorluk idaresi tarafndan ynetilip kontrol edildii ocaklarda yer ald
grlyor.660 Ancak bu durumun genel bir kural eklinde anlalmamas gerekir.
Nitekim imparatorluk ocaklarnn tamamnda yaztlara yer verilmedii gibi,
sistematik bir ekilde yazt kullanlan ocaklarda bile 200 metre arayla iletilen
ocaklardan her birinde farkl sistemlerin uygulanm olduu grlyor. rnein
Dokimeion oca imparatorluk ocaklar iinde sistemli yazt reten bir ocak olarak
yer almasna ramen, pavonazetto renkli mermer bloklarnda yazta yer verilirken,
lahit ve heykel retiminde kullanlan yksek kaliteli beyaz mermerde hibir yazta
rastlanmamtr. Bu durumda yaztlarn sadece renkli mermerlerde kullanld,
beyaz mermerlerde yazt bulunmad sylenebilirse de marmorum phrygium
(pavonazetto), Luculleum (africano), Numidicum (giallo antico), Chium (porta

santa), Carystium (cipollino) gibi renkli mermerler arasnda beyaz Parium

(parian)661 mermerinin yer almas nedeniyle bu hipotezin de geerliliinden
bahsedilemeyecektir.BeyazParianmermerininolaanstyksekkalitesigznne
alnarak, bir bakma yksek kaliteli ve deerli mermerlerde yaztlara yer verildii
sylenilecek olursa, bu durumda yksek kaliteli Dokimeion beyaz mermerinin bu
sistem iinde yer almama nedenini aklamak zorlaacaktr. Her eye ramen eksik
yanlar bulunsa da, bu konuda bugne kadar kaliteli ve deerli mermerler ile
yaztlarnrttyolundakigrtendahatutarlbiryaklamyoktur.

Bir yerde tan cins ve kalitesi dnda, tketici iin yaztlarda yer alan bilgilerin
hibirdeeriyoktur:tanocanhangiblgesindenkimlertarafndankarldve
kimler tarafndan ilenmi olduu tketiciyi ilgilendirmeyecektir. Ayn ekilde
ocan retim kapasitesi, kontrol dzeni veya alacakbor ilikileri de tketiciyi
ilgilendirenkonulardeildir.Sonuolarak,yaztlarnsadeceyerelocakynetimiyle,
Roma mermer brosu iin bir anlam ve nemi olduu sylenebilir. Bu nedenle
Romayaihraedilmeyenveyerelkullanmaayrlanbeyazmermerbloklarzerinde

660

YaztszretimyapanocaklarLuna,Prokonnesos,DokimeionBeyaz,Thasos,MsrGraniti,
TroadGranitiSistematikyaztuygulayanocaklarChian,Lucullan,Phrygian,Numidian,Syrian,
Parian,AlabastroCotognino Christol M.ve DrewBearT.,1987,s.99
661
Hirchfeld1905,s.162vd.

325

yazt bulunmamasn bir bakma doal kabul etmek gerekecektir.662 zerlerinde

herhangibiryaztbulunmasadabeyazDokimeionmermerininAnadoludaheykelve
lahitretimindebolmiktarlardakullanlmolduunapheyoktur.663

ProkonnesostaN.Asgaritarafndansnrl saydaLatince yaztlarelde edilmisede

bunlarnsistematikbiruygulamaylailgisiolmayanmnferitrneklerolduutahmin
edilmektedir.664 Ayn ekilde Luna (carrara) mermerinde snrl sayda epigrafik
unsurun da beyaz mermerin yaztsz olduu eklindeki fiili durumu deitirmeye
yeterlideildir.665

mparatorluk ocaklarnda herhangi bir epigrafik unsurun yer almad Augustus

Vespasiandneminitakiben, FlaviuslarDneminden itibaren yaztlarsistematik bir
ekilde kullanlmaya balanmtr. Bu gelimenin en nemli nedeni daha nce
deinildii gibi ocaklarn yeniden organize olmaya balamasdr. Dokimeion
ocanda 96 ylna tarihlenen bir yaztta ocaklarn imparatorluk kontrol altnda
mteahhitlerce iletilmekte olduu anlalyor. Bu dneme ait yaztlar son derece
basitbiryapdadr.BuyaztlaranakarakteristikleriitibariyleMteahhitad,retim
tarihi vetan bir bakmakimliidurumundaki birnumaradanolumaktadr.Ancak
bu temel yapnn dnda sadece mteahhit adnn veya sadece bir numarann yer
alddahabasityaztrneklerinederastlanlmtr.

Ocaklarn mteahhitler yannda ve onlarla birlikte, dorudan imparatorluk

ynetimince iletilmeye balanmasyla, yaztlarn biim ve ieriinde byk
deiiklikler meydana gelmitir. Mteahhit eliyle iletme sisteminde tan
karlmasndan,

imparatorluk

idaresine

teslimine

kadar

uzanan

btn

operasyonlardan tek bana mteahhit sorumlu iken, imparatorluk idaresinin retim

faaliyetlerine dorudan katlmasyla, sorumlu kii saysnda art olmu, tan
karlmas,ilenmesivekontrolfarklkiilertarafndanyaplmtr.

662

FantJ.C.,1985,s.665672
WaelkensM.veHallA.,1982,s.15155FantJ.C.,1985, s.655662FantJ.C.,1989a,s.206218
664
FantJ.C.,1989a,s.12
665
DolciE.,1980,s.93
663

326

Ocaklarn retim teknolojisinde, jeolojik artlardan kaynaklanan bir takm kk

farkllklar bulunsa da genelde tm imparatorluk ocaklarnda organizasyonun ayn
biimde ekillendii imparatorluk ynetimince retim denetim ve sevkyatn btn
mermer ocaklar iin benzer bir ereve iinde dzenlenmi olduu anlalyor.
Ancak imparatorluun madenocaklarnda, mermerretimindeolduugibi,caesura
veya officina gibi organlarn bulunmasn pheyle karlamak gerekecektir. Bu
sebeple P.Pensabenenin666 Vipasca meden ocaklarn rnek alarak, buradaki
artlarn mermerocaklarndadauyguland yolundakigrnekatlmak mmkn
deildir.rneinszkonusumadenocandageerliolanretiminparsdimidiato

procurator ve pars possesoris to contractor eklindeki paylam biimini bir

mermer ocanda uygulamaya olanak yoktur. stelik byle bir paylam biiminin
birmermerocandauygulanmasnnpratikbiryarardaolmayacaktr.Zira,maden
filizininarlk,veyahacimolarakblnppaylalmasmmknolduuhaldeayn
ii bir mermer ocanda benzer ekilde yapmaya almak sadece yeni sorunlarn
domasna neden olacaktr. Aslnda maden ve mermer ocaklarnn iletme artlar
arasnda benzerliklerden daha ok, farkllklar bulunduuna phe yokur. Eer
mermerocaklarnniletmestratejisiyle,madenocaklarnniletmestratejisiarasnda
bir yaknlk bulunmuolsayd, bugn Anadoludabol miktardapavonazetto,Kuzey
Afrikada Msr graniti ve Numidian mermerinin yer almas gerekirdi. Bugn elde
edilenverilergerekdurumunbyleolmadngstermektedir.

Ocak iletme organizasyon biimi ile yazt tipleri arasnda bir bantnn kurulup
kurulamayacanagelinceeneskiveasliretimbiimiolanmteahhiteliyleretim
biimi I.yazt tipi imparatorluk idaresinin retim faaliyetlerinde yapm olduu
deiikleri ieren yaztlar II.yazt tipi iletme ve organizasyon yapsnda ulalan
nihai durum da III.yazt tipi ile karakterize edilmitir. Bylece her bir yazt tipi ile
belirli bir retim biimi ve organizasyon yaps belirlenmitir. Bu durumda yaztlar
balangta imparatorluk ynetimince iletilen ocaklarda yer alm, daha sonra
mteahhit eliyle retim yaplan ocaklara uygulanm olmaldr. Burada dikkat
edilmesi gereken bir dier nemli nokta, yazt numaralarnn kronolojik bir
sralamaygstermiyorolmasdr.rneinII.tipyaztlarI.tipyaztlarsonaerdiiiin
666

PensabeneP.,1989,s.46

327

veya I.tip yaztlarn yerine konulmak amacyla retilmemitir. Nitekim II.tip

yaztlarn balang tarihi 92 iken, I.tip yaztlarn ilk rnei 96 ylna
tarihlendirilmektedir.Ayrca bu yaztlarn temsil ettikleri farklretim biimlerinin
ayn bir ocak iinde ayn zaman dilimi erevesinde birlikte yer aldklar hususu
gzden uzak tutulmamaldr. Nitekim mteahhit eliyle iletme organizasyonunu
temsiledenI.tip yaztlar96173dneminikapsarken,II.tip yaztlarn92156 yllar
arasnda yer ald grlyor. Bir deiim ve gelime dnemini karakterize eden
II.tip yaztlar ve dolaysyla bu yazt tipinin temsil ettii iletme ve organizasyon
biimisonvekesineklini156ylndaalmolup,butarihtensonrauygulamadayer
alanyaztlarIII.tipyazteklindetanmlanmtr.

mparatorluk idaresinin ocaklardaki i verimliliini, retim miktarn ve rn

kalitesini sreklikontrolaltndatutmakamacyla butipbiruygulamay balattna
phe yoktur. Daha nce belirtildii gibi imparatorluk ynetimi dnda kalan
ocaklarda byle bir uygulamann yer almam olmas da bu sav
kuvvetlendirmektedir. Anadoludaki imparatorluk ocaklarnn 92 ylndan ok
nceleri de iletiliyor olmasna ramen yaztlarn bu tarihten itibaren balamas,
yaztlarn bu tarihten sonra uygulamaya konulduunu gstermektedir. Her ne kadar
elimizde73ylnatarihlenenbiryaztvarsada,butarihintartmalolmasnedeniyle
Dokimeion yaztlarnn 92 ylnda, Flaviuslar Dnemiyle baladn kabul etmek
doruolacaktr.

Daha nce belirtildii gibi yaztlar ocaklardaki iletme rejimi ve retim biiminin
ksaca ocak organizasyonunun deiimine paralel olarak zaman iinde gerek ekil,
gerekse ierik ynnden byk lde deiime uramtr. En eski retim biimi
olan mteahhiteliyleretimrejimi(exratione),I.tip yaztlarda mteahhitad,tarih
ve bir kimlik numaras gibi ana unsurla kayt altna alnrken, imparatorluk
idaresininreticikimliialtndadevreyegirmesiyleI.yazttipindekibuasliunsurlara
ilavetentankarldcorafiblgeyigsterenbirszck(bracchium)tanocakta
karldyeribelirtenveaynzamandatankimliknumarasyerinegeenbirdier
szc(locus)kapsayanveII.tipeklindetanmlananyaztlardevreyegirmitir.

328

mparatorluk idaresinin retici sfatyla oluturduu iletme organizasyonunu

gsteren sz konusu bu II.tip yaztlar, 136 ylnda ilk ocak mhendisinin (caesura )
ve 156 ylnda da ilk atlye mhendisinin (officina ) organizasyon iinde yer
almasyla geliimini tamamlam ve son eklini alan iletme organizasyonunu
formle edecek bir yap kazanmtr. III.tip yaztlarla belirlenen bu yeni retim
rejiminde ta zerine tan karld yeri gsteren ve ayn zamanda bir kimlik
numaras olan bir say (locus) tan karld topografya (bracchium) ve son
olarak retim tarihi yazlmak suretiyle retim btn ynleriyle kontrol altna
alnmtr.

Bylecetaretimsorumluluunun caesura danbalayarakofficina yaofficinadan

tan bir yerde kaderini belirleyecek olan imparatorluk yetkilisine (probator )
devredilmesi retimde yer alan btn aamalarn son derece titizlikle takip edilmi
olduunu gsteriyor. Hatta baz durumlarda allmn dna klarak, i akna
aklkgetirmekamacylakodlanmszckveksaltmalarkullanlmadanyazmve
ifade btnl iinde detayl bilgi verildii grlyor. rnein 105667 ve 107668
numaral yaztlarda kriptik kodlu yazm biimi dna klarak tan bir elden
dierinegeiibuyaztlardasrasyla[recep]tiatitonomenevereceptiatito

n[o]men[e]yaniTitotarafndanalnmtrdenmeksuretiyle netbir ekilde ifade

edilmitir.
Her iki yaztta da yer alan (nomene) szc bir alacak transferi veya bir kredi
demesiyleilgilibirterimolupburadatan Titotarafndanadbelirtilmemiolanbir
kiinamvehesabnaalndngstermektedir.
Bir dier yaztta ise669 (No 106) recepti ex off[icina] Prus[] in locqum

lapidumquosreceper[at]promutuo Titusexcaesu[ra]veeridenilerekretim
sorumluluunun devri yannda mevcut bir alacakbor hesap transferi hakknda
detaylbilgiverilmitir.Buyaztbirborcundenmesiyleilgiliolarak,hesaptransfer
ileminin tam bir anlam btnl iinde aktarld yegane rnek olup, bugne
667

FantJ.C.,1989a,s.161,No:176
ibid,s.163,No:178
669
ibid,s.162163,No:177
668

329

kadarhibirimparatorlukocandabirbenzerinedaharastlanmamtr.Buyazttaki
nemlikarakteristikzellikleruekildebelirtilebilir:

a Yaztta ilk dikkati eken husus mermer bloklarn bor almaverme

ilemimdeparatransferiyerinekullanlmolmasdr.
b Tan deerinin belirlenmesi ve bu parasal tutarn bir kii adna alacak
olarakkaydedilmesiimparatorlukstynetimincegerekletirilmitir.
c Gzdenkamamasgerekenoknemli birdiernokta ise imparatorluk
stynetimininilerintakipvekontrolndekietkinliidir.yleki
Ex ratione rejiminde st ynetimce tan mteahhit tarafndan idareye
teslimannagelinceyekadarherhangibiritakipvekontrolyaplmadan,
sadecesonbirkontrolvedeerlendirmeiletankablveyareddinekarar
verilirken, bu yazttan da grld gibi caesuraofficina rejiminde iin
hersafhasndaetkinbirkontrolmekanizmasuygulanmtr.

Durumilkbaktabirazkarkgrnsedezincirlemebordemeilemiuekilde
gelimi olmaldr: Caesura Veerinin, byk olaslkla yine bir caesura olduu
tahminedilen Titusdanbiralaca,officinaPrusa yaiseborcuvardr.CaesuraTitus
ocaktaretmiolduububloksayesindeeldeettiikazancncaesura Veeriyeolan
borcunu demek amacyla dorudan bu ahsa transfer etmek yerine caesura

VeerininofficinaPrusa yaolanborcunudemekzere,Veerininnamvehesabna
officina Prusa ya transfer etmi ve belli miktardaki bu para officina Prusa adna
alacakkaydedilmitir.
mparatorluk ynetimi, istercaesura veofficina gibiresmigrevli, istersebamsz
alan bir mteahhit olsun, kiilerin ocaklarda tahakkuk eden alacaklarn idarece
tesis edilmi olan bir kasadan demektedir. K(alendario) denen bu kasann
alacakllarn alacaklarn demek amacyla oluturulmu bir kredi veya bir fon
messesi olarak hizmet verdii anlalyor. Nitekim 102 numaral670 yaztta daha
nce hibir yaztta sz edilmeyen bu mali kurulua temas edilerek, mermerin
karlmas ve ilenmesi dolaysyla [o]ff(icina) comodian[a] ve caes(ura) Titi
670

FantJ.C.,1989a,s.160, No:172ChristolM.veDrewBearT.,1987,s.94No:64

330

nin elde ettii kazanlarn Ex k(alendario) novo yani yeni fon kasasndan ad
geenahslarnhesaplarnageirildiibelirtilmektedir.

Gerek ocaklarda, gerekse talyada var limanlarnda, rnn son kontrol ve

deerlendirilmesi buralarda grevlendirilen imparatorluk ynetiminin temsilcisi
hviyetindeki probator larnyetkisidahilindedir.Bugnekadareldeedilenyaztlarn
hi birinde ne mteahhitin ne de imparatorluk adna retim yapan caesura ve

officina larn probator un bu yetkisini snrlandracak bir hakka sahip olduklarn

gsterenherhangibirkantarastlanmamtr.Aksineocaktaalantmelemanlarn
birbirleriyle olan kiisel bazdaki alacakbor ilikileri dahi 102, 105671 ve 106672
numaral yaztlardan anlald gibi idare tarafndan takip edilerek kaytlara
geirilmi ve bu ahslarn retime katklar lsnde adlarna belirli miktarlarda
alacakhesabtahakkukettirilmiolduugrlyor.

Sonuolarakisterbirmteahhit,isterseofficina gibibirimparatorlukgrevlisiolsun,
retime katlan kiiler ynnden btn alacakbor hesaplarn ocak erevesinde
karara balanp sonulandrlm olduu anlalyor. Bu nedenle J.C.Fantn673
rnlerin talyada bir var limanna ulatktan sonra buradaki bir kayt memuru
veyabirmuhasebecidurumundakitabulariitarafndantazerindekiyazttayeralan
mteahhitadnabirhesaptahakkukettirildiieklindekiyorumunakatlmayaimkan
yoktur.Zirakiiselbazdakiparasalkonularocakbnyesindezmlenmiolduuna
greburadaszkonusualacan kiisel bazdadeil,szkonusukiininalmakta
olduu ocak baznda tahakkuk ettirilmi olmas gerekir. Aslnda zel mlkiyet
ocaklaryla Teos, Dokimeion, Paros, Numidian, Euboea gibi sayl birka
imparatorluk oca hari hibir ocakta sistemli bir ekilde yazt kullanlmadna
gre,varlimanlarndakibualacakhesaplarkiminveyakimlerinadnaalacaktr.
stelik yaztlarn prensip olarak sadece renkli mermerlerde kullanlm olduu
hususugzdenuzaktutulmamaldr.Budurumdageerlibirsonucaulamakiinbir
takmsoyutvarsaymlardanhareketetmekyerineuygulamadayeralanilemlerinbir
btnhalindedeerlendirilmesidahadoruolacaktr.yleki
671

FantJ.C.,1989as.161,No:176
ibid, s.162163No:177
673
FantJ.C.,2001,s.171
672

331

a Kiisel bazdaki btn bor ve alacaklar, ocak kapsamnda takip edilerek,

kaydageirilmitir.
b Biryazttabirkiiadnnkaydedilmiolmasbukiiadnabirhesaptahakkuk
ettirildiinigstermektedir.
c Ancak ta zerinde mteahhit veya officina adnn yer almamas veya ta
zerindehibiryaztnbulunmamashalinde,blounretimindeneldeedilen
kazancn kim veya kimlerin hesabna geirilecei hususu fiili durumdan
hareketlezamangeirilmedenbelirlenmiolmaldr.

Yukardakinermeninbirliktedeerlendirilmesihalindetalarnvarlimanndaki
imparatorluk yetkilisine teslim edilmesiyle kiisel bazda deil, tan retildii ocak
adna bir alacak hesab tahakkuk ettirilmi olmas gerektii sonucuna varlacaktr.
Dier yandan ocak organizasyonu sayesinde, ocaklarda i aknn gn gnne,
srekli olarak takip ve kontrol edildii, hatta yukardaki rneklerden de grld
gibi kiilerin alacakbor ilikilerine kadar inen detayl bir kontrol mekanizmasnn
baaryla yrtlm olduu dikkate alndnda, kiisel bazdaki alacakbor
hesaplarnn

Romaya

tanmayarak

ocak

erevesinde

zmlenerek

sonulandrlmolduunakesingzylebaklabilir.
mparatorluk idaresinin caesuraofficina rejimiyle dorudan retici sfatyla yer
aldocaklarnbirblmnndemteahhitleriinayrlarakocaklarnbuikifarkl
tip organizasyonla iletilmi olduu I. ve II. tip yaztlardan anlalmaktadr. 96
ylndanitibarenyaztlardayeralanve173ylnakadarvarlnkoruyacakolanbu
eneskiveyerleikiletmerejiminderetimyamparatorluktarafndantayinedilen
imparatorlukesirleriveyagenelliklebamszmteahhitlercegerekletirilmitir.

Mteahhit,imparatorlukynetiminekarbellimiktarvekalitedetaretmekzere,
imparatorluk mlkiyetindeki ocan bir blmn kiralam olan bir giriimci
kimliinesahipolup,yklenicigarantisimahiyetindeidareyebellibirmiktarteminat
akesi (pignus) yatrmtr. Daha nce deinilidii gibi mteahhit tarafndan
retilmi olan tan imparatorluk yetkilisi (probator) tarafndan kabul veya reddi

332

aamasna gelinceye kadar mteahhidin herhangi bir kontrole tabi olmakszn

tamamen hr iradesiyle hareket ettii anlalyor. retilen tan kabul durumunda
adna bir miktar kar pay ayrlmakta, tan reddi halinde ise teminat miktarndan
indirim yaplmaktadr. Ancak retilen talarn srekli olarak reddedilmesi veya
yeterli miktarda retim yaplamamas gibi nedenlerle mteahhidin iini yeterli
dzeyde yapamadnn veya yapamayacann anlalmas halinde szlemenin
iptali yoluna gidildii anlalyor. Byle bir szleme iptali durumu Teosta
bulunmu olan bir yaztta yer almtr.674 Sz konusu yaztta ex ratione szcn
takiben gelen mteahhit ad kaznp silinerek, szlemenin bir baka giriimciye
transferedildiinigstermekmaksadylaredamptor szckonulmutur.

Ex ratio retim biimi uzun yllar varln korumu olmasna ramen deien
artlaraadepteolamamasveetkinliiniyitirmesisebebiylecaesuraofficina rejimine
geildii anlalyor. Ancak yeni retim biimine Anadoluda ve zellikle
Dokimeionda 92156 dnemini kapsayan uzun bir dnm ve deiim sreciyle
geildii halde baz ocaklarda sz konusu bu deiim ok daha ksa srede
gerekletirilmitir. rnein Chemtou ocanda byle hzl bir dnm sonucunda
yaztlardaofficina szcyeralmaklabirlikte,buszcnbuocaktakianlamnn
Dokimeiondaki officina szcnden farkl olduu grlyor. Zira, imparatorluk
idaresince tayin edilen atlye mhendisi kimliindeki officina nn sz konusu bu
ocaktaexratiorejiminikarakterizeedenI.tipyaztlardayeralmolmas675 ilginbir
durumyaratmtr.Dokimeionyaztlarnda,sorumlulukveyetkisnrlariindekendi
hr iradesiyle hareket eden officinann, Chemtouda mteahhit emrinde alan bir
kiikimliindeolduuanlalyor.
mparatorluk idaresinin retime dorudan katlma rejimini karakterize eden II.tip
ve III.tip yaztlar talyadaki var limanlarnda ve ocaklarda bol miktarda
bulunurken, I. yazt tipine ocaklarda hi rastlanmamas olduka ilgin bir durum
ortaya koymutur. Bunun tek istisnas Dokimeionda bulunan ve 173 ylna
tarihlenenyaztolup,BuyaztaynzamandaI.yazttipininsonrneidir.Butipeait
yaztlarn tm sz konusu bu rnek hari Trajan liman blgesi Portusta ve kanal
674
675

HirschfeldO.,1905,s.166,n.1
DuboisCh.,1908,s.7172

333

blgesinde bulunmutur. Ocaklarda I.tip yazta rastlanmamasnn nedeni bloklarn

son kontrollerinin Roma imparatorluk idare merkezi konumundaki Synnadada
yaplm olmasdr. Synnadada zerlerine bir sevk numaras yazlan bloklar bu
merkezaraclylabataRomaolmakzeregenibirpazaraihraedilmitir.

Ocaklarda 92136 yllar arasnda kullanlan ve 156 ylnda tamamen uygulamadan

kalkanII.tip yaztlarndier iki yazttipinegreaadazetle belirtildiigibiok
daha farkl zelliklere sahip olduu grlyor. I.ve III.yazt tipleri belirli bir yap
kazanm olan retim rejimlerini karakterize ederken, II.yazt tipi belirli bir retim
rejimindendahaok,ocaklardakiyapsaldeiimiyanstmasnedeniylegerekekil,
gerekse ierik ynnden onlardan ok farkl zelliklere sahiptir. Bu bakmdan
Dokimeion oca dahil II.tip yaztlarn etkin bir tarzda kullanlm olduu 92156
tarihleriarasndakidneminretimstratejisininhenznetbirekildebelirlenmedii
kalc ve uzun vadeli uygulamalardan ziyade gnn ihtiyalarna cevap vermeye
dnk ksa vadeli tedbir ve uygulamalarn hakim olduu bir dnem eklinde
deerlendirmekdoruolacaktr.

Envantersaymvetalarnyenidendeerlendirilerekkategorizeedilmesigibieitli
faaliyetlerin92ylndanitibarenTrajandnemininortalarnakadargeensreiinde
heryldeilsebileyaklakikiyldabiryeraldgrlyor.Kimliklerivestatleri
kesinolarakbilinmesedetalarzerindekiokluimzalardantalarnfarklkiilerce
sk sk kontrol edilerek bunlara uygulanacak ilemlerin belirtildiini anlyoruz.
zellikleDomitianveTrajandnemlerindeartanihtiyackarlamakamacylayoun
bir yeniden deerlendirme ve envanter saym faaliyeti yer alm olup, byk
olaslkla 3040 yl ncesinde skartaya karlarak bir kenara atlm olan bir ok
blok yeni rnlerle birlikte ihtiya yerlerine gnderilmi veya ocaktaki atlyelerde
ilenerekeitlimimarielemanlarnretimindekullanlmolmaldr.

334

BLMX
zet

Romada Augustusla balayan imparatorluk idaresinceoluturulanuzunsrelisulh

ve huzur dnemi (pax romana ) ekonomik, sosyal ve kltrel kazanmlar elde
edilmesinde nemli bir etken olmutur: (.. 31 .S. 68) Augustus ve Iulio
Claudiuslar dneminde zorlu sava yllarnn izleri silinirken, Flaviuslar ve
Antoninler dneminde (68192) ekonomik refahla birlikte Roma ve Anadolu
kltrlerinin karlkl etkileimleriyle yeni bir yaam, kltr ve sanat anlaynn
gelitiigrlyor.

Anadoluda Roma egemenliinin kurulmasndan sonra imparatorluk merkezi Roma

ile Anadolu ve Yunanistan gibi eyaletlerde yeni kltr ve yaam biiminden
kaynaklanan gelimeye paralel olarak artan mermer ihtiyacn karlamak amacyla
eski ocaklar geniletilip, yeniden organize edilirken bir yandan da yeni ocaklarn
almas yoluna gidilmi, portre, heykel ve lahit retimi de mermer tketiminin
artmasnda nemli rol oynamtr. Bu olumlu gelimelerin en somut gstergesi
mermertketimindekiartolmutur.

RomaimparatorlukidaresininI.yzylboyuncamermerocaklarnnmteahhiteliyle
iletilmesi yolunu tercih etmi olduu anlalyor. Bu iletme biiminde tan,
ynetimce kabul edilmesi aamasna gelinceye kadar,ocaktaki btn faaliyetlerden
mteahhit sorumludur. Ancak burada mteahhidin byk yetkilerle donatld
zannedilmemelidir. karlacak tan cins ve boyutundan tan ilenme biimine
varncaya kadar tala ilgili btn unsurlar daima idare tarafndan saptanp kontrol
edilmitir.Okadarki,mteahhidinteslimedeceitanfiyatnbilebelirleyemedii
anlalyor.Hernekadarbukonudakesinbirayrmbulunmasadatankabulveya
retedilmesigibitangeleceikonusundakesinkararvermeyetkisinesahipolanbir
yneticinin,dorudandeilsebiledolaylyoldanfiyatbelirlediinepheyoktur.

335

I.yzylnsonlarnadoruimparatorlukocaklarnnmteahhitaraclylailetilmesi
gelenei zamanla terk edilerek, idarenin retimdeki kontrol ve inisiyatifinin artt
grlyor. Bu gelimenin ilgin yan, ocak iletme biiminin yzyla varan bir
iletme deneyimine dayanarak yava yava ekillenmi olmasdr. Gelitirilen bu
yeniorganizasyonlarsayesinderetimdehedeflenenbykartlaraulalmolduu
anlalyor. Bloklar zerindeki yaztlardan yararlanlarak, ocak organizasyonu ve i
ak konusunda olduka detayl bilgiler elde edilmi olmasna ramen, ocakta
alan iilerin says, alma sreleri gibi teknik konularda somut veriler elde
edilememitir. Ocak alannn bykl, birim alana den ii says, retim
miktar, ayn zaman birimi iinde alan ocaklarn says gibi konularda tamamen
varsaymlara dayanan verilerden hareketle varlacak sonularn ar zorlama
nedeniylegvenilirolamayacanapheyoktur.Dieryandanocaklardanounun
antik dnemlerden gnmze kadar uzanan bir sre iinde eitli tekniklerle
iletilmi olmas nedeniyle, gemile olan balar her gn biraz daha kopmakta ve
gemiektutabilecekverilereulamakimkanszhalegelmektedir.

Yaztlarsayesinde birtanretimtarihi, hangiocaktanretildiiretim vekontrol

ilemlerinin kimler tarafndan gerekletirildii, ocaklarn organizasyonu ve
ileyileriyleilgilibilgilereldeedilebilmektedir.Ancakdetaylbilgileriierenbutr
kapsamlyaztlaridealizeedilmibirocakiletmesiiinszkonusuolabilir.Nitekim
ouocaktahibiryaztarastlanmazken,eldeedilensnrlsaydakiyaztlardadabu
bilgilerin sistemli bir ekilde ilendii sylenemez. Ayrca yaztlarn biim ve
ieriinde ynetim otoritesinin zayflamas, ocak mlkiyetinin el deitirmesi,
ynetim biiminde deiiklikler olmas, retimin artmas veya azalmas gibi eitli
nedenlerdenkaynaklanannemlideiikliklerdeolmutur.

Bazocaklardayaztlarahirastlanmazkenbazlarndaisesistematikbirekildeyazt
retilmiolmasn belirli birka nedene balayarakdurumu aklamak her nekadar
yeterlideilsede,baztemelhareketnoktalarnnbulunabileceinedepheyoktur.
rnein bugne kadar elde edilen veriler nda, ocan mlkiyet durumuyla
yaztlar arasnda bir bantnn bulunduu sylenebilir: zel mlkiyet kapsamnda
iletilen ocaklarn ok byk bir blmnde yaztlara hemen hemen hi yer

336

verilmemitir. Bu durum iletmecinin kendinden baka hi kimseye kar sorumlu

olmamasyla aklanabilir. ou kere iletmeci sfatyla hareket eden mal sahibinin
ocakiindebirneviotokontroldzenikurmuolmasnedeniyletazerineilenecek
bilgiye ihtiya duymadna phe yoktur. Snrl saydaki baz yaztlar ise kriptik
kodlar veya monogramlar eklindedir. Bu kriptik kodlarn ocak dnda kimseyi
ilgilendirmemesi nedeniyle, kodlar ocak iinde kendi iletme anlaylarna uygun
olarakhibirkuralabalkalmaksznrahatakullanlmolmaldr.

Bu yaztlarn ounun bugn de okunmas ve yorumlanmas mmkn olmamtr.

Yaztlarn prensip olarak imparatorluk mlkiyetinde bulunan veya iletmenin
imparatorluk idaresi tarafndan ynetilip kontrol edildii ocaklarda yer ald
grlyor. Ancak bu durumun genel bir kural eklinde anlalmamas gerekir.
Nitekim imparatorluk ocaklarnn tamamnda yaztlara yer verilmedii gibi,
sistematik bir ekilde yazt kullanlan ocaklarda bile 200 metre arayla iletilen
ocaklardan her birinde farkl sistemlerin uygulanm olduu grlyor. rnein
Dokimeion oca imparatorluk ocaklar iinde sistemli yazt reten bir ocak olarak
yer almasna ramen, pavonazetto renkli mermer bloklarnda yazta yer verilirken,
lahit ve heykel retiminde kullanlan yksek kaliteli beyaz mermerde hibir yazta
rastlanmamtr. Bu durumda yaztlarn sadece renkli mermerlerde kullanld,
beyaz mermerlerde yazt bulunmad sylenebilirse de marmorum phrygium
(pavonazetto), Luculleum (africano), Numidicum (giallo antico), Chium (porta

santa),Carystium(cipollino)gibirenkli mermerlerarasnda beyaz Parium (parian)

mermerinin

yer

almas

nedeniyle

bu

hipotezin

de

geerliliinden

bahsedilemeyecektir.BeyazParianmermerininolaanstyksekkalitesigznne
alnarak, bir bakma yksek kaliteli ve deerli mermerlerde yaztlara yer verildii
sylenilecek olursa, bu durumda yksek kaliteli Dokimeion beyaz mermerinin bu
sistem iinde yer almama nedenini aklamak zorlaacaktr. Her eye ramen eksik
yanlar bulunsa da, bu konuda bugne kadar kaliteli ve deerli mermerler ile
yaztlarnrttyolundakigrtendahatutarlbiryaklamyoktur.

ProkonnesostaN.Asgaritarafndansnrl saydaLatince yaztlarelde edilmisede

bunlarnsistematikbiruygulamaylailgisiolmayanmnferitrneklerolduutahmin

337

edilmektedir. Ayn ekilde Luna (carrara) mermerinde snrl sayda epigrafik

unsurun bulunmasda, beyaz mermerlerin yaztszolduueklindeki genelkany
deitirmeyeyeterlideildir.

mparatorluk ocaklarnda herhangi bir epigrafik unsurun yer almad Augustus

Vespasiandneminitakiben, FlaviuslarDneminden itibaren yaztlarsistematik bir
ekilde kullanlmaya balanmtr. Bu gelimenin en nemli nedeni daha nce
deinildii gibi ocaklarn yeniden organize olmaya balamasdr. Dokimeion
ocanda 96 ylna tarihlenen bir yazttan ocaklarn imparatorluk kontrol altnda
mteahhitlerce iletilmekte olduu anlalyor. Bu dneme ait yaztlar son derece
basit bir yapdadr. Yaztlar ana karakteristikleri itibariyle mteahhit ad, retim
tarihi vetan bir bakmakimliidurumundaki birnumaradanolumaktadr.Ancak
bu temel yapnn dnda sadece mteahhit adnn veya sadece bir numarann yer
alddahabasityaztrneklerinederastlanlmtr.

Ocaklarn mteahhitler yannda ve onlarla birlikte, dorudan imparatorluk

ynetimince iletilmeye balanmasyla, yaztlarn biim ve ieriinde byk
deiiklikler meydana gelmitir. Mteahhit eliyle iletme sisteminde tan
karlmasndan,

imparatorluk

idaresine

teslimine

kadar

uzanan

btn

operasyonlardan tek bana mteahhit sorumlu iken, imparatorluk idaresinin retim

faaliyetlerine dorudan katlmasyla, sorumlu kii saysnda art olmu, tan
karlmas, ilenmesi ve kontrol farkl kiiler tarafndan yaplmtr. Ocaklarn
retim teknolojisinde, jeolojik artlardan kaynaklanan bir takm kk farkllklar
bulunsa da, genelde tm imparatorluk ocaklarnda organizasyonun ayn biimde
ekillendii imparatorluk ynetimince retim, denetim ve sevkyatn btn mermer
ocaklariinbenzerbirereveiindedzenlenmiolduuanlalyor.

Ocak iletme organizasyon biimi ile yazt tipleri arasnda bir bantnn kurulup
kurulamayacanagelinceeneskiveasliretimbiimiolanmteahhiteliyleretim
biimi I.yazt tipi imparatorluk idaresinin retim faaliyetlerinde yapm olduu
deiikleri ieren yaztlar II.yazt tipi iletme ve organizasyon yapsnda ulalan
nihaidurumdaIII.yazttipiilekarakterizeedilmitir.Bylecebelirlibiryazttipiile

338

belirli bir retim biimi ve organizasyon yaps belirlenmeye allmtr. Bu

durumdayaztlarbalangtaimparatorlukynetiminceiletilenocaklardayeralm,
daha sonra mteahhit eliyle retim yaplan ocaklara uygulanm olmaldr. Burada
dikkat edilmesi gereken bir dier nemli nokta, yazt numaralarnn kronolojik bir
sralamaygstermiyorolmasdr.rneinII.tipyaztlarI.tipyaztlarsonaerdiiiin
veya I.tip yaztlarn yerine konulmak amacyla retilmemitir. Nitekim II.tip
yaztlarn balang tarihi 92 iken, I.tip yaztlarn ilk rnei 96 ylna
tarihlendirilmektedir.Ayrca bu yaztlarntemsil ettikleri farklretim biimlerinin
ayn bir ocak iinde ayn zaman dilimi erevesinde birlikte yer aldklar hususu
gzden uzak tutulmamaldr. Nitekim mteahhit eliyle iletme organizasyonunu
temsiledenI.tip yaztlar96173dneminikapsarken,II.tip yaztlarn92156 yllar
arasnda yer ald grlyor. Bir deiim ve gelime dnemini karakterize eden
II.tip yaztlar ve dolaysyla bu yazt tipinin temsil ettii iletme ve organizasyon
biimisonvekesineklini156ylndaalmolup,butarihtensonrauygulamadayer
alanyaztlarIII.tipyazteklindetanmlanmtr.

mparatorluk idaresinin ocaklardaki i verimliliini, retim miktarn ve rn

kalitesini sreklikontrolaltndatutmakamacyla butipbiruygulamay balattna
phe yoktur. Daha nce belirtildii gibi imparatorluk ynetimi dnda kalan
ocaklarda byle bir uygulamann yer almam olmas da bu sav
kuvvetlendirmektedir. Anadoludaki imparatorluk ocaklarnn 92 ylndan ok
nceleri de iletiliyor olmasna ramen yaztlarn bu tarihten itibaren balamas,
yaztlarn bu tarihten sonra uygulamaya konulduunu gstermektedir. Her ne kadar
elimizde73ylnatarihlenenbiryaztvarsada,butarihintartmalolmasnedeniyle
Dokimeion yaztlarnn 92 ylnda, Flaviuslar Dnemiyle baladn kabul etmek
doruolacaktr.

Yaztlar ocaklardaki iletme rejimi ve retim biiminin ksaca ocak

organizasyonunundeiimineparalelolarakzamaniindegerekekil,gerekseierik
ynnden byk lde deiime uramtr. En eski retim biimi olan mteahhit
eliyle retim rejimi (ex ratione), I.tip yaztlarda mteahhit ad, tarih ve bir kimlik
numaras gibi ana unsurla kayt altna alnrken, imparatorluk idaresinin retici

339

kimlii altnda devreye girmesiyle I.yazt tipindeki bu asli unsurlara ilaveten tan
karld corafi blgeyi gsteren bir szck (bracchium) tan ocakta karld
yeri belirten veaynzamandatankimliknumaras yerinegeen birdierszc
(locus)kapsayanveII.tipeklindetanmlananyaztlardevreyegirmitir.

mparatorluk idaresinin retici sfatyla oluturduu iletme organizasyonunu

gsteren sz konusu bu II.tip yaztlar, 136 ylnda ilk ocak mhendisinin (caesura )
ve 156 ylnda da ilk atlye mhendisinin (officina ) organizasyon iinde yer
almasyla geliimini tamamlam ve son eklini alan iletme organizasyonunu
formle edecek bir yap kazanmtr. III.tip yaztlarla belirlenen bu yeni retim
rejiminde ta zerine tan karld yeri gsteren ve ayn zamanda bir kimlik
numaras olan bir say (locus) tan karld topografya (bracchium) son olarak
retim tarihi yazlmak suretiyle retim btn ynleriyle kontrol altna alnmtr.
Bylecetaretimsorumluluununcaesura danbalayarakofficina yaofficina dan
tan bir yerde kaderini belirleyecek olan imparatorluk yetkilisine (probator )
devredilmesi btnretimaamalarnn sonderecetitizlikletakip edilmiolduunu
gstermektedir.

340

Summary

After the establishment of Roman peace (Pax Romana) The possibilities arised to
recovertheeconomicalandculturalactivitiesofGreeceandAnatolia.Intheperiod
ofAugustusandIulioClaudians(31B.C.68A.D.)agradualrecoverywasrealised
afteralongtimeofgreatdistress.Especialythedynastiesof FlaviansandAntonines
(68 192 A.D.) created a widespread prosperity and expanded the GraecoRoman
culture.AclearimprovementcanbeobservedintheeconomyofAsiaMinorlikeall
the lands of the Empire, starting from the first century on. The peace within the
bordersoftheEmpireprovidedtheopportunityforcountriestousealltheirpotential.
TheEmpirecreatedaworldmarketthatenlargedthelimitsoftrade.Fromthisdate
on, in a very short time, there developed a system of production and supply of
marble. The System was enlarged and perfected and contunied until late antiquity
with little change. Ephesus in Asia Minor and Alexandria in Egypt were the main
openmarketsoftheRomanWorld.AlthoughtheEphesuswasoenofthemainopen
markets, it is thought teh main goal of Ephesus was to meet local needs not all
outwardcountries.

Theexistenceofquarrymarkswhichwerecarvedorpaintedonthequaryblocsare
the major evidence in resolving the system of organization. These marks had
different functions. The more abbreviated marks pertained to some internal
accountingorcontrolsystem.Othermarksshowingthecontractorsname,akindof
serialnumber,aconsulardateandsomeotherinformationwhichvariedaccordingto
thequarryortheperiod.Thesystemwasincompletepracticebeforetheendofthe
first century A.D. The term nationalization indicates state ownership of the major
sourcesofsupplywhichmeanttakingthemundertheimperialcontrol.

Docimium has the most extensive epigraphical documentation of all the imperial
quarries.Everyoneofthegreatquarrieshasadistinctivecharacter,andDocimiumis
the one of the more unsual. Although large operation with a variety of products in
fine marble and far away from easy maritime transport, it embodies a number of
extremequalitiesamongtheImperialquarriessuchashavingoneofthemaincenters

341

offineartsineveryrespect..Pavonezettoenteredthearchitecturalrepertoireslightly
later than some of the other well known polychrome marbles, but it immediately
becameoneofthemostprized.

On the other hand, there were several smaller quarries in Greece and Asia Minor
whichcontinuedtobe imperialyorprivatelyowned local markets.Asthe marble,
beinganewmaterial,spreadallovertheEmpirebytheRomansystemtheneedfor
skilledcraftsmanaroseintheareaswherewasnoprevioustraditionofskilledmarble
working. This problem solved with the availability of the specialized wokmen at
somequarries.Inmanycase,asinscriptionsreveal,therewasatightcontroloverthe
largepartoftheoutputofbothmonolithicblocsandcarvedarchitecturalpiecesand
sarcophagi,toeliminatetheunsatisfactoryworkmanship.

The general practice of inscribed marks on the quarry products outlined a linear
progression from simple names of the Imperial slaves who were responsible to
administeroneoreventwoquarries inthesame time butwhywere marksusedat
all,andwhyinsomeImperialquarriesandnotothers?Thefunctionofinscriptions
dependsonthecontentofthelabelsthemselves.Mostofthehighlyabbreviatedand
ligaturedmarksthatstilldefyexplanationmusthavebeenintendedforusewithinthe
individual quarries, where maximum compression of words could be used without
dangerofobscurity.This mayobservedclearly nowfromananlysisoftheTypeII
marks from Docimium, which never left quarry, while blocs of the same period
found Rome carry the normal Type I simple formula which has solely a consular
date,thenameofcontractororthenameofaimperialslave,andaserialnumber.If
the contractor was a slave, the name was not followed bu teh regular word Ex

ratione These marks are particulary well attested in the quarries in S.Euboia as in
thecaseoccuringpracticallyeverywhere.

The more clear marks (Type I and III), as designated above, generally associate a
name with a quarried block or column and frequently include what seems to be a
uniqueserialnumber.Theevidentintentionwastogivepropercredittoacontractor
who had quarried and delivered the piece tothe Imperial administrators. After that

342

pointtheindeliablemarkscouldidentifyapieceofmarbleasitwaspassedalongby
private haulers and shippers from the quarry. At arrival point the material will be
admitted by another Imperial functionary with a copy of the consignment lists for
eachquarryinhand.

Butthefactshouldneveroverlookedthatthisisapictureofanidealsystemwhat
we have is much less clear and obviously more complex. The most striking
complication arises as not all Imperial quarries used marks of this kind, or of any
kind. The marks appear on the marbles of, Phrygium (pavonazetto), Numidicum
(gialloantico),Chium(portasanta ),Lucullum(africano),Cartstium(cipollino)and
Parium (parian). On the other hand, they are absent on Proconnesus, at Luna
(Carrara ), in all the Egyptian quarries and the Troad an deven on the Docimium
whitemarble.SinceinscriptionsareidentifyingImperialquarries,alotofnumberof
blocsareprobablysentasthey haventany marksshowingsome basic information
aboutthestone.AsinthecaseofthewhitemarbleofDocimiumBecauseofitwas
notinscribed,itsgreatimportanceasasculpturalmaterialhadlargelyescapednotice
untilrecently.

At the first sight the inscriptions seem to have been restricted to the famous
polychrommarbles,withtheadditionofParianwhite,themosthighlyesteemedand
rarestofthesculpturalwhitemarbles,inotherwords,marblesofthehighestvalue.
If this observation is not itself deceptive oversimplication, then the function of
inscriptionswastoexercisearigorouscontroloverthetransportanddistributionof
thepreciousandprestigousmaterial.Suchanextraordinarycontrolgoesbeyondthe
boundariesofmereefficientadministrationsinceitwasevidentlynotfeltnecessary
evenforthegranitesandsothiscomplexpracticemayothervaluablewhitemarbles
andsuggestsotheraims,suchastosecureImperialmonopoly.

The classical puzzle of the quarry inscriptions from Docimium has been the texts
bearing several dates with coded numbers. It now seems clear that were entirely
internal notations indicating several types of inventories of material on hand in a
number of years which closly coincide with sustained building binge in Rome

343

beginingfromlastdecadeofthefirstcentury.Duringthistime,howewer,therewas
nogreatreorganizationorchangeofmanagementatthePhrygianquarries,sincethe
inscriptions fromtheturnofthecenturycontinuetoattesttheexrationecontractor
system. The real reorganization did take place, after the time of peak demand had
passed,inthelastyearsofHadrian.

After the reorganisation it is obviously very important that the newly prominant
extraction engineers and dressing workshops named so carefully on thousands of
blocs and columns each year identifies the pieces of marble for which they were
responsible. Two considerations urge the conclusion that tighter control was
exercised over the caesura and officinae teams than the constractors of the first
centuryhadbeensubjectedto.First,thereisthefactthattheinscriptionscontinueto
recordthegeographicalsource(loco)ofeachpeaceandassignwhatwereinterpreted
asannualserialnumbers.Infactlocus,whichwaswrittenonthesurfaceofcolored
marble blocks in a coded form as Loco at the marble quarries in Anatolia by the
Roman Imperial administration, has the meaning place, location, region.
Despitetheclear vocabulary meaning,the functionoftheproductionof blocks has
beenthediscussionissuealongtimeamongthescientist.Whatwasthefunctionand
importanceoflocusnumberintheproductionprocess?Wasitanyordinarynumber
indicating the specific place from which it was produced or a designated identity
numberfortherock.Itseemsthatthesearenoteasyquestionstobeansweredatthe
first glance. Indeed, the word Locus had been placed solely on the surface of
colored marble blocs from the marble quarries at Teos (Sack) and Docimium
(scehisar) of the Anatolia, however Parian White (Paros) marble of Greece is the
mereexception.Secondcloseroversightandmoredirectadministrativecontrolwas
adevelopmentfullyconsistentwithevolvingtendenciesintheImperialbureaucracy
onmostlevelsandinmostareasinthesecondcentury.

344

BLMXI
Referanslar
Adam1994

Adam, J .P., 1994, Roman Building, Materials &

Techniques,London.
Alarcao1989

AlarcaodeJ .,TavaresA., "ARomanMarbleQuarry

inPortugal",StudiaPompeianaetClassicainhonorof

W.F.Jashemski,NewRochelle1989,II,18.
Alpan1969

AlpanS.,1969,TrkiyeninYerAltServetive
Potansiyeli.MadenMhendisleriOdas1.Trkiye
MadencilikBilimselveTeknikKongresiNo:2,Ankara.

Alzinger1967

AlzingerW.,"RitzzeichnungenindenMarmorbrchen
vonEphesos",Jh,48,196667,6172.

Ambrogi1995

AmbrogiA.,Vaschedietromanainmarmibianchie

colorati,Roma1995.
Ander son1984

Ander sonJ .C.,1984,TheHistoricalTopographyof

theImperialFora ,Brussels.

Ander son1989

Ander sonM.NistaL., (ed.), RadianceinStone.

SculpturesinColouredMarblefromtheMuseo
NazionaleRomano,Roma1989.
Andreoli2002

AndreoliA.BertiF.LazzariniL.PierobonBenoit
R.,2002,NewContributionsonMarmorIassense,

ASMOSIAVI,s.1318(LazzariniL.,ed.)
Arnold1914

Arnold W.T., 1914, The Roman System of Provincial

Administration,Oxford.

345

Arkan1968

ArkanM.,1968, MermerveMermercilik.Ankara

Ashmole1970

Ashmole B., 1970, Aegean Marble: Science and

commonSense,BSA65,s.12

Asgari1977

Asgari N., 1977, Die halbfabrikate kleinasiatischen

Girlandensarkophage und ihre Herkunft, AA 1977,
s.32980

Asgari1978

AsgariN.,1978,RomanandEarlyByzantinemarble
Quarries on Proconnesos. in Proceedings of the Xth

InternationalCongressofClassicalArchaeology1973,
Ankara,s.467480
Asgari1978

AsgariN.,"RomanandEarlyByzantineMarble
QuarriesofProconnesos",ProceedingsoftheXth

InternationalCongressofClassicalArchaeology,
(AnkaraIzmir,1973),Ankara1978,s.467480.
Asgari1988

Asgari N., 1988, The stages of workmanship of the

CorinthiancapitalinProconnesusanditsexportform,
HerzveWaelkens(ed.)iindeHerzN.,WaelkensM.,
(ed)

iinde,

Classical

Marble:

geochemistry,

technology,trade,Dordrechts,s.115125
Asgari1989

AsgariN.,"ZweiWerkstckefrKonstantinopelaus
denprokonnesischenSteinbrcken,IM, 39,1989,49
83.

Asgari1981

Asgari N., 1981, Uak Selikler ve evresinden

RomaaLahitleriveMermerOcaklar TADXXV.2,
s.1147

346

Asgari1992

Asgari N., 1992, Observations on two types of

quarryitems from Proconnesus:columnshafts and
columnsbases,AncientStones:Quarrying,Tradeand

Provenance, Waelkens M., Herz N.,.Moens L., (ed.)

iinde(Leuven,1992), ActaALov4, s.123129

Asgari2002

Asgari N. DrewBear T., 2002, The Quarry

InscriptionsofProkonnesos,.Herrmann,N.Herzand
R.Newman(ed.)iinde,ASMOSIA5,Interdisciplinary

Studies on Ancient Stone Proceedings of the Fifth

International Conference of the Association for the
Study of Marble and Other Stones in Antiquity,
MuseumofFineArts,Boston,June1998,s.119
Ashmole1970

AshmoleB., "AegeanMarble:ScienceandCommon
Sense",BSA, 65,1970,12.

Aslan1989

Aslan M., 1989, Anadolu Medeniyetleri Mzesinde

bulunan Phrygia ve Galatia ehir Sikkeleri. AMMY
(19891990),s.144175

Aston2000

AstonB.G,HarrelJ .A,ShawI.,"Stone",Ancient

EgyptianMaterialsandTechnology,Cambridge2000.
Atalay1987

Atalay.,1987, TrkiyeJeomorfolojisineGiri,I
zmir:EgeniversitesiEdebiyatFak.Yay.No:9.

Attanasio2002

AttanasioD,PensabeneP., "Imarmidelteatrodi
Hierapolis",HierapolisIV:SaggiinonorediPaolo

Verzone,Roma2002.
Attanasio2003

AttanasioD., Ancientwhitemarbles:analysisand

identificationbyparamagneticresonancespectroscopy,
Roma2003.

347

Ayala1992

AyalaG.,"L'originedemarbresauxIIeetIIIesicles",

ArcheologiaParis,281,1992,4047.
Ayiter1971

Ayiter K., Koschaker P., 1971, Roma Hususi

HukukunAnaHatlar,Ankara.
Bacakolu1996

BacakoluF.BuzluH.B.,1996,TrkiyeMermerleri,

T.M.M.O.B.JeolojiMhendisleriOdas49.Trkiye
JeolojiKurultay,s.61,Ankara.
Baccini1979

Baccini Leotardi P., 1979, Marmi di cava rinvenuti

adOstiaeconsiderazioni sulcommerciodeimarmiin
etromana ,(ScavidiOstia),Roma.
Baccini1989

Baccini Leotardi P., 1989, Nuove testimonianze sul

commerciodeimarmiinetimperiale,Roma.
Ballance1966

BallanceM.,1966,TheOriginof Africano,BSR34,
s.7981

Basile1988

BasileA.,1988,ARomanWreckwithaCargoMarble
in the Bay of Giardini di Naxos (Sicily), IJNA 17,
s.133142

Bauer1988

Bauer H., 1988, Basilica Aemilia, M. Hofter (ed)

iinde., Kaiser Augustus und die verlorene Republik,
Berlin&Leipzig,s.200212

Barsanti1989

BarsantiC., "L'esportazionedimarmidelProconneso
nelleRegioniPonticheduranteilIVVIsecolo",

RIASA, 12,1989,91220.

348

Bartelletti2004

BartellettiA,AmorfiniA,TedeschiGrisantiG.,"I
marmicoloratidellaToscana:problemidi
identificazioneedireimpiego",AnteetpostLunam.

Splendoreericchezzadeimarmiapuani,Marinadi
Carrara2004,vol.I,18.
Bedon1984

BedonR.,LescarriresetlescarriersdelaGaule

romaine,Paris1984.
Belli1842

BelliF.,Catalogodellecollezionidipietreusatedagli

antichipercostruireedadornarelelorofabbricheora
possedutadalconteS.Karolyi,Roma1842.
Bessac1999

BessacJ .C., "L'archologiedelapierredetaille",La

constructionenpierre,Paris1999,949.
Bilgin1972

BilginAC., 1972,Trkiye'deveDnyadaMadencilik,
Ankara.

Bilgin1988

Bilgin M. akr E., 1998, Mermer Aratrmas,

stanbul.

Bingen1990

Bingen J ., 1990, Quatrime campagne de fouille au

MonsClaudianus, BIFAO90,s.6581

Bingl2004

BinglO.,2004, ArkeolojikMimarideTa,stanbul.

Blake1947

Blake M.E., 1947, Ancient Roman Construction in

Italy from the Prehistoric Period to Augustus,

Washington.
Borghini1989

BorghiniG., (ed.), Marmiantichi, (Materialidella

culturaartistica,I),Roma1989(1992IIed.).

349

Bowersock1969

Bowersock G.W., 1969, Greek sophists in the Roman

empire,Oxford.
Broughton1929

Brougton T.R.S., 1929, The Romanization of Africa

Proconsularis,Baltimore.
Broughton1938

Broughton T.R.S., 1938, An Economic Survey of

AncientRomeIV:RomanAsiaMinor ,Baltimore.
Bruno1988

BrunoM.,1998Suunbloccodibrecchiadoratadal
canalediFiumicinoPensabeneP.,ed.iinde)s.6776

Bruno2002

BrunoM., 2002,AlabastroquarriesnearHierapolis
(Turkey),ASMOSIAVI,s.1924(LazzariniL.,ed.
iinde)

Bruto1990

BrutoM.L,VannicolaC.,"Strumentietecnichedi
lavorazionedeimarmiantichi",ACl,42,1990,287
324.

Bruzza1870

BruzzaL.,1870,Iscrizionidei marmigrezzi,AnnIst

42,s.106204
Bruzza1884

Bruzza L., 1884, Sui Marmi Lunensi, DissPontAcc,

s.II

BlowJ acobsen1988

BlowJ acobsenA., "MonsClaudianus.Roman

GraniteQuarryandStationontheRoadtotheRed
Sea",ActaHyp,1,1988,159165.

Carettoni1988

CarettoniG.,1988DieBautendesAugustusaufdem
Palatin, M.Hofter (ed.) iinde, Kaiser Augustus und
die verlorene Republik. Eine Ausstellung im Martin
GropiusBau7Juni14.August1988,Berlin&Leipzig,
s.26366
350

Char lesworth1961

Char lesworth W.B., 1961, TradeRoutes and

CommerceoftheRomanEmpire,Hildesheim.
Christol1986

Christol M. ve Dr ewBear T., 1986, Documents

latinsdePhrygie, Tyche1,s.3987

CisnerosCunchillos1989 CisnerosCunchillosM., Marmoleshispanicos,

Zaragoza1989.
Claridge1990

ClaridgeA.,"AncientTechniquesofMakingJoinsin
MarbleStatuary",Marble.ArtHistoricalandScientific

PerspectiveonAncientSculpture,Malibu1990,135
162.
Christol1987

Christol M. ve Dr ewBear T., 1987, Inscriptions de

Dokimeion,AnatAntI,s.83111

Coarelli1977

CoarelliF.,1977,PublicBuildingatRome,PBSRvol

45,s.123
Coarelli1997

CoarelliF,1997,Roma ,Milano.

Cohon1989

CohonR.,1989,Anunpublishedfragmentoffurniture
fromAugustanRome, Boreas12,s.105109

Coleman1979

ColemanM.veWalkerS.,1979,StableIsotope
IdentificationofGreekandTurkishMarbles.

Archaeometry21,s.107112
Cook1973

Cook J .M., 1973, The Troad An Archaeological and

TopographicalStudy,Oxford.

351

Coulton1976

Coulton J .J .,1976, TheArchitecturalDevelopmentof

theGreekStoa ,Oxford
Cox1924

Cox C.W.M., 1928, Asia Minor 1924.V. Monuments

from the Upper Tembris Valley. JRS 18 s.2223,
nos.23233

Cor si1833

Cor siF.,DellePietreAntiche, Roma1828(1ed.),

1833(2ed.),1845(3ed.).

Crawford1979

CrawfordM.ve ReynoldsJ .,1979,TheAezanicopy

ofthePricesEdict, ZPE34,s.163210

etin2003a

etinT.,2003a,TrkiyeMermerPotansiyeli,retimi
vehracat G,GaziEitimFakltesiDergisi,Cilt23,
Say3,s.243256

etin2003b

etinT.,2003b,DoalOrtamEkonomikFaaliyet
likisineBirrnek:KozakYresi(Bergama).Gaziniv.
GaziEiimFakltesiDergisi.23,(1),2346.

olak2002

olakM.veLazzariniL.,2002,Quarriesand
CharacteriationofaHithertoUnknownAlabasterand
MarbleFromThyatira(Akhisar,Turkey),ASMOSIA

VI,s.3540(LazzariniL.,ed.iinde)
DeRossi1868

De Rossi G.B., 1868, Sulle cave antiche Bulletino

dellArcheologiaChristiana 1868,s.17vdd.
Degrassi1952

Degrassi

A., 1952, I Fasti consolari del impero

romano,Rome.
DE1998

DevletstatistikEnstits.,1998,1997Maden
statistikler i.Ankara.

352

Dinsmoor1975

Dinsmoor W.B., 1975, The Architecture of Ancient

Greece, An Account of Its Historic Development,

London.
Dodge1984

DodgeH.,1984,Buildingmaterialsandtechniquesin

the eastern Mediterranean from the Hellenistic period

totheendofthe4thcenturyAD.,Newcastle.
Dolci1987

DolciE.,"Imarmilunensi.Tradizione,produzione,
applicazione",QuadStLun,1012,198587,405463.

Dodge1988

DodgeH.,"PalmyraandtheRomanMarbleTrade",

Levant,20,1988,215230.
Dolci1989

DolciE.,"ImarmidellaColonnaTraiana",

AttiMemModena,10,1988,2954.(ed.), Ilmarmonella
civiltromana.Laproduzioneeilcommercio, (Attidel
Seminario),Carrara1989.
Dodge1991

Dodge H., 1991, Ancient Marble Studies: recent

research,JRA4,s.2850

Doanay2002

DoanayH., 2002, EkonomikCorafya1:Doal

Kaynaklar(4.Bask). Erzurum.

Doanay1998

DoanayH.,1998, TrkiyeEkonomikCorafyas(3.
Bask), Erzurum.

Dolci1980

DolciE.,1980, Carraracaveantiche,Carrara.

Donderer1982

Donderer M., 1982, Review of Morricone 1967,

ArchClass34,s.230234(MorriconeMatini,M.L.,1967,
Mosaici antichi in Italia. Regione prima Roma:Reg.X
Palatium,Roma)

353

DPT2000

DevletPlanlamaTekilat.,2000, Madencilik.zel
htisasKomisyonuRapor u.Ankara.DPTYaynNo:
2518,.I.K.Yay.No:536.

DrewBear1976

DrewBear T.ve Eck W., 1976, KeiserMilitrund

Steinbruchinschriften aus Phrygien. Chiron 6, s.312
313

Dubois1908

Dubois Ch., 1908, tude sur ladministration et

exploitationdescarriresde(marbre,porphyre,granit
etc.)Danslemonderomain,Paris.
Dworakowska1975

DworakowskaA.,1975,QuarriesinAncientGreece,
Wroklaw.

Dworakowska1983

Dworakowska A., 1983, Quarries in Roman

Provinces,Warsaw.
DTM2001

DTicaretMstear l.,2001, TrkiyeDoalTa

hracatMiktarlar ,Ankara.

Erim1970

Erim K. ve Reynolds J ., 1970, The copy of

Diocletians Edict on Maximum Prices from
Aphrodisas in Caria, with a note on marbles by M.
Ballance, JRS60,s.120141

Erim1986

ErimK.,1986,Aphrodisias,CityofVenusAphrodite,
NewYorkOxford.

Ersal1966

Ersal Y., 1966 , Mimarlk ve Sanatta Anadolu

Mermerleri,zmir.
Fant1984a

Fant J .C., 1984, Seven unedited Quarry Inscriptions

from Docimium (scehisar, Turkey), ZPE 54, s.171
182

354

Fant1984b

Fant J .C., 1984, The Production of Marmor

Luculleum(africano)inThe RomanEmpire,AJA88,
s.243

Fant1985

FantJ .C.,1985FourUnfinishedSarcophagusLidsin
the Quarries at Docimium and the imperial quarry
systeminPhrygia, AJA89,s. 655661

Fant1986

Fant J .C., 1986, Three Seasons of epigraphical

SurveyattheRomanImperialQuarries atDocimium,

IVAratrmaSonularToplantsI,s.127132
Fant1989a

Fant, J .C., 1989, Cavum Antrum Phrygiae. The

Organization and Operations of the Roman Imperial

MarbleQuarriesinPhrygia ,BAR,S482,Oxford.
Fant1989b

Fant J .C., 1989, Poikiloi lithoi: the anomalous

economics of the Roman imperial marble quarry at
Teos,inTheGreekRenaissanceintheRomanempire.

Papers from the Xth British Museum Classical

Collequium(BICSSuppl.55,)London.,s.206218

Fant1990

Fant J .C., 1990, New Sculptural and Architectural

Finds from Docimium, VII. Aratrma Sonuclar
Toplants.Antalya1823Mayis1989,Ankara,s.111
118

Fant1992

FantJ .C.,1992,TheImperialmarbleyardatPortus,
Waelkens M.,.Herz N., Moens L., (ed) iinde, Ancient

stones:quarrying, trade and provenance, Acta

ArchaeologicaLovaniensiaMonographia4,s.115120

355

Fant1993

Fant J .C., 1993, The Inscribed Economy: production

and distribution in the Roman Empire in the light of
instrumentum domesticum. W.V.Harris (ed.), Ann
Arbor,Michigan,JRASupplementarySeries6,s.145
170

Fant1995

Fant J .C., 1995, Augustus and the city of Marble,

ArchomatriauxMarbresetautresroches,

Asmosia

IV,s.277280
Fant1997

Fant J .C., 1997, Preliminary Report of the

Teos/Karagl, V.Aratrma Sonular Toplants

,Ankara,s.389401
Fant2001

FantJ .C.,2001,RomanMarbleYardJRA14,s.167
197

Fer rari1966

Fer rariG.,1966,Ilcommerciodeisarcofagiasiatici,
Rome,s.8793

Fratl1975

Fratl N., 1975, Uak Selikler Kazs ve evre

Aratrmalar19661970,TADXIXII,s.109160

Fischer1996

FischerM.L., "MarbleImportsandMarmorariiin
EretzIsraelduringtheRomanandByzantinePeriods",

ClassicalStudiesinHonorofDavidSohlberg,Ramat
Gan1996,319352.
Fischer1998

FischerM.L., MarbleStudies.RomanPalestineand

theMarbleTrade, (Xenia40),Konstanz1998.

356

Ganzert1988

Ganzert J . V. Kockel., 1988 Augustusforum und

MarsUltor Tempel in M.Hofter (ed.) , iinde, Kaiser
AugustusunddieverloreneRepublik.EineAusstellung
im MartinGropiusBau 7 Juni 14.August 1988,
Berlin&Leipzig,s.149199

Ger man1981

Ger man K. ve PeschlowBindokat A., 1981, Die

Steinbrche von Milet und Herakleia am Latmos, JdI

96,s.157235
Gesche1968

GescheH.,1968,DieVergttungCaesars,Kallmnz.

Glotz1969

Glotz G., 1969, The Greek City and Its Institutions,

London.

Gnoli1988

GnoliR., 1988, MarmoraRomana ,Roma.

Gros1973

GrosP.,1973,HermodorosetVitruve,MEFRA vol

8,s.137ff
Hall1982

Hall A. ve Waelkens M., 1982, Two Dokimeon

SculptorsinIconium, AnatSt32,s.151155

Hamilton1842

Hamilton W.J ., 1842, Researches in Asia Minor,

PontusandArmenia ,London.
Hanfmann1975

Hanfmann M.A, 1975, Sardis from Prehistoric to

RomanTimes,Cambridge.
Henzen1843

Henzen G., 1843, Ricerche topografiche sula citt di

Porto,AnnalidellIstitutoXX,s.180vdd.

357

Her mann1977

Her mannJ .J,SodiniJ.P., "Exportationsdemarbre

thasienl'poquepalochrtienne:lecasdes
chapiteauxioniques",BCH,101,1977,471511.

Her mann1993

Her mannJ .J ,BarbinV., "TheExportationofMarble

fromtheAlikiQuarriesonThasos:
CathodoluminescenceofSamplesfromTurkeyand
Italy",AJA, 97,1993

Her mann2002

Her mannJ .J ,HerzN,NewmanR., (ed.), ASMOSIA

V.InterdisciplinaryStudiesonAncientStones,(Boston,
1998),London2002.

Her z1981

Her zN.veWennerD.,1981,TracingtheOriginsof
Marble. Archaeology34,s.1421

Her z1988

Her zN.veWaelkensM., (ed.), ClassicalMarble:

Geochemistry,Technology,Trade, (NATOASISeries,
153),DordrechtLondonBoston1988.
Hirschfeld1975

Hirschfeld

O.,

1975,

Die

Kaiserlichen

VerwaltungbeamtenbisaufDiocletian,Berlin.(IV.Ed.)
Hirschfeld1905

Hirschfeld

O.,

1905,

Die

kaiserlichen

Verwaltungsbeamten,Berlin.
Hofter1988

Hofter M., (ed.) 1988, Kaiser Augustus und die

verlorene Republik. Eine Ausstellung im Martin

Gropiusbau.Berlin

358

Hopkins1980

Hopkins K., 1980, Taxes and Trade in the Roman

Empire (200 B.C.A.D. 400), Journal of Roman

Studies70,s.101125
Horn1979

HornH.G., "DieantikenSteinbrchevonChemtou/
Simitthu",DieNumider.ReiterundKnigenrdlich

derSahara,K&omulln1979,173180.
Humphrey1999

Humphrey W.J , Oleson P.J ., Sherwood N.A., 1999,

Greek and Roman Technology: A Sourcebook, New

YorkLondon.

nan1966

nan J . ve Rosenbaum E., 1966, Roman and Early

ByzantinePortraitsSculptureinAsiaMinor ,London.
zmir ligil1981

zmir ligil ., 1981, Uak Selikler Tmlsleri,

TADXXIII,s.4169
J ones1963

J ones, A.H.M., 1963, The Greeks Under Roman

Empire, DumbartonOaksPapersVol1,s.319

J ones1971

J onesA.H.M.,1971,TheGreekCity,fromAlexander

toJustinian,Oxford.
J ongste1995

J ongste P., 1995, Het Gebruik van Marmer in de

romeinseSamenleving,Leiden.
Karadeniz2000

Karadenizelebican ., 2000, Roma Hukuku,

Ankara.

Karamut1991

Karamut ., 1991, Dokimeion Heykelleri. Belleten

55,s.605611

359

Kehoe1984

Kehoe D., 1984, Lease Regulations for Imperial

EstatesinNorthAfrica. ZPE56,s.202204

Kellum1990

Kellum B., 1990, The City Adorned: Programmatic

Display at the Aedes Concordiae Augustae, Raaflaub
K., ve Toher M., (ed.) iinde Between Pepublic and

Empire:InterpretationsofAugustusandhisPrincipate,
Berkeley.s.276279
Ketin1984

Ketin.,1984,TrkiyeJeolojisineGenelBirBak.
stanbul.st.Tek.niv.VakfYay.No:32.

Klein1988

KleinM.J., Untersuchungzudenkaiserlichen

SteinbrchenanMonsPorphyritesundMons
Claudianusinderstlichengyptens,Bonn1988.
Klemm1993

KlemmR,KlemmD.,SteineundSteinbrcheim

AltemAegypten, Berlin1993.
Kolendo1976

KolendoJ., 1976, Lecolonatafrique,Paris

Korres1995

KorresM., FromPentelicontotheParthenon,Athens
1995.

Kozelj1988

Kozelj T., 1988, Extraction of Blocs in Antiquity:

Special

Methods

Geochemistry,

of

Analysis,Clasical
Technology,

Marble:
Trade.

Herz.N.,M.Wealkens (ed.) iinde, NATO ASI Series

Vol:153Dordrecht/London/Boston,s.31 39

360

Kozelj1992

Kozelj T. ve WurchKozelj M., 1992, The Military

ProtectionoftheQuarriesofTheAlikiAreaduringthe
Byzantine Period, Ancient Stones: Quarrying, Trade

and Provenance, Waelkens M., Herz N.,.Moens L.,

(ed.)iinde(Leuven,1992), ActaALov4,s.4357
Krauss1993

Krauss Th., 1993, Steinbruch und Blockinscriften

Rakob F., (ed.) iinde , Simmithus I. Die Steinbruche

unddieantikeStadt ,Mainz.
Langdon1988

LangdonM.K., "HymettianaII:anAncientQuarryon
Mt.Hymettos",AJA, 92,1988,7583.

Lazzarini2002a

LazzariniL.,"MarmorTaenarium(RossoAntico):
fortunaediffusione,cavaturaelavorazione,
caratterizzazionescientificaeprovenienzadeisuoi
manufatti",StudiinonorediG.Traversari,Roma2002.

Lazzarini2002b

LazzariniL., (ed.),ProceedingsofASMOSIAVI.

InterdisciplinaryStudiesonAncientStones, (Venezia,
2000),Padova2002.
Laufer1971

LauferS.,1971,DiokletiansPreisedikt,Berlin.

Lepsius1980

LepsiusG.R., GrieschischeMarmorstudien,Berlin
1980

Lugli1946

LugliG.,1946,RomaAntica.Ilcentromonumentale,
Rome

MacMullen1959

MacMullenR.,1959,Romanimperialbuildinginthe
provinces, HSCP64,s.207235

361

Maggie1950

MagieD.,1950,RomanRuleinAsiaMinor,totheend

ofthethirdcenturyafterChrist,NewJersey.
Maischberger1997

Maischberger M., 1997, Marmor in Rom.

Anlieferung, Lagerund Werkplze in der Kaiserzeit

,(Palilia1),s.5154
Maischberger1999

Maischberger M., 1999, Some remarks on the

topography and history of imperial Romes marble
imports, Schvoerer M.,(ed) iinde, Archomatriaux.

Marbres et autres roches, ASMOSIA IV, Bordeaux,

s.325334
Mandel

Mandel G., 1909,Cataloque du Muse de Brousse.

BCH33,s.267
Manniatis1995

ManniatisY, Her zN,BasiakosY., (ed.), TheStudy

ofMarbleandOtherStonesUsedinAntiquity.III
MeetingASMOSIA, (Athenes1993),London1995.
Maniatis2003

ManiatisY.,(ed.) ASMOSIAVII Proceedings,(7th

InternationalConference,Thassos,Greece,2003),BCH
suppl).,yaynaamasnda

Martin1965

Martin R., 1965, Manuel d Architecture Grecque I,

Paris.

Mayer1998

MayerM,RodI.,"Theuseofmarbleand
decorativestoneinRomanBaetica",TheArchaeology

ofRomanBaetica, (JRA,suppl.29),Portsmouth1998,
217234.

362

Mellink1975

Mellink M.J ., 1975, Archaeology in Asia Minor

AJA79,s.201222
Millar1977

Millar F., 1977, The emperor in the Roman world,

London.

Mommsen1974

Mommsen T., 1974, Provinces of the Roman Empire

fromCaesartoDiocletian,Chicago.
Monna1977

Monna D. ve Pensabene P., 1977, Marmi dell Asie

Minore,Roma.
Monna1983

MonnaD,PensabeneP,SodiniJ.P.,
L'identificazionedeimarmi:necessit,metodi,limiti",

Marmo.Restauro.Situazioneeprospettive,(Carrara,
1983),Pisa1983,3460.
Moss1988

MossC.E., 1988, Romanmarbletables,Princeton.

MTA1994

MadenTetkikAramaEnstits.,1994, Geologyand
MineralResourcesOfTurkey.Ankara.

MTA1996

Maden Tetkik Arama Enstits.,1996, Trkiye

MermerEnvanter i.Ankara.

Naumann1979

NaumannR.,1979,DerZeustempelzuAizanoi,Berlin.

Neuberg1965

NeubergN.,1965,Larchitetetturadellefontaneedei

ninfeinellItaliaantica ,Napoli.
Or landos1966

Or landosA.K.,1966,LesMatriauxdeConstruction
I,Paris,.

Or landos1968

Or landos A.K., 1968, Les Matriaux de Construction

II ,Paris.
363

Or man2002

Or manA.nlM.Cirit M.Ycel A.,2002,Mermer

ilerinde Solunum Fonksiyon Testleri, Solunum
Semptomlar ve Akcier Grafisi Bulgular Toraks

Dergisi2,s.188193
kten1994

kten M.,1994, Trkiye Mermer Potansiyeli ve

hracat.MetalMaden.4,(22),5758.

Pavolini1983

PavoliniC.,1983,Ostia ,RomaBari.

Peacock1988

Peacock D.P.S., 1988, The Roman quarries at Mons

Claudianus, Herz N., Waelkens M., (ed) iinde,

Classical Marble: geochemistry, technology, trade,

Dordrechts,s.97101
Peacock1994

PeacockD.P.S,WilliamsThorpeO,ThorpeR.S,
TindleA.G., "MonsClaudianusandtheProblemofthe
'granitodelForo'",Antiquity,68,1994,209230.

Peacock1996

PeacockD.P.S., "ANoteontheDistributionof
PorphyrandOtherRocksonRomanSitesinthe
EasternDesert", ArchaeologicalResearchinRoman

Egypt, (JRAsuppl.19),AnnArbor,1996,2022.
Pococke1743

PocockeR.,1743, DescriptionoftheEast ,London.

Pellegrino1990

PellegrinoA.,"Fiumicinoloc.IsolaSacra.
Ritrovamentodiblocchidimarmidicava",Bollettino

d'Archeologia,12,s.217221.

364

Pensabene1972

PensabeneP.,"Considerazionisultrasportodi
manufattimarmoreiinetimperialeaRomaeinaltri
centrioccidentali",DdA,,6,1972,317362.)

Pensabene1977

PensabeneP,MonnaD., Imarmidell'AsiaMinore,
Roma1977.

Pensabene1973

Pensabene, P., 1973, Scavi di Ostia, VII, I, Capitelli,

Roma.

Pensabene1974

PensabeneP.,"Sull'impiegodelmarmodiCapde
Gard.Condizionigiuridicheesignificatoeconomico
dellecaveinetimperiale",StudiMiscellanei,22,
1974,177190.

Pensabene1978

PensabeneP.,"Acargoofmaarbleshipxreckedat
PuntaScifo,nearCrotone",IntJNautA, 7,s.105118.

Pensabene1982

PensabeneP.,"Ilmarmonell'imperoromano",(Le
Marbre.IIIJournesdel'IndustrieMinrale,Bruxelles,
1981), BullBruxelles,52,1982,2131.

Pensabene1994

PensabeneP.,1994,Leviedelmarmo,Roma.

Pensabene1985

PensabeneP., (ed.),MarmiAntichi.Problemidi

impiego,direstauroediidentificazione, (Studi
Miscellanei,26),Roma1985.
Pensabene1989

Pensabene, P., 1989 Amministrazione dei marmi e

sistemadistributivonelmundoromano,Borghini(ed.)
iindeMarmiAntichi,s.4354

365

Pensabene1998a

PensabeneP.,(ed.), MarmiAntichi.II.Caveetecnica

dilavorazione,provenienzeedistribuzione,(Studi
Miscellanei,31),Roma

Pensabene1998b

PensabeneP.veLazzar iniL.,1998,Ilproblemadel
bigio antico e del bigio morato:contributo allo studio
delle cave di Teos e di Chios Pensabene P., (ed.),
iinde,s.141154

Pensabene1998c

PensabeneP,BrunoM., Ilmarmoeilcolore.Guida

fotografica.ImarmidellacollezionePodesti,Roma
1998.
Pensabene1999

PensabeneP.,"Lecavedel MonsClaudianus:
conduzionestatale,appaltiedistribuzione",JRA,12,
1999,721736.

Pensabene2002

PensabeneP.,NucciodeM,UngaroL,Lazzar ini
L,(ed.), ImarmicoloratidellaRomaimperiale,
(catalogomostra),Venezia2002.

Pensabene2003

PensabeneP.,"Commercioedistribuzionedelmarmo
all'epocaimperiale",Ladecoracinarquitectnicaen

lasciudadesromanasdeoccidente,Cartagena.
Pflaum1960

PflaumH.G., 1960, LesCarriresProcuratoriennes

Equestres,Paris.
Ponti1995

PontiG.,1995,MarmorTroadenseGraniteQuarriesin
The Troad. A Preminary Survey, Studia Troica V,
s.291320

366

Ponti1996

Ponti G., 1996, Ancient quarrying at Aphrodisias in

the light of the geological configuration, Aphrodisias

Papers3(iin.)JRASuppl.n.20,s.105110
Pritchett1953

PritchettK.W.H.veHer z,N.,1953,MarbleinAttic
Epigraphy,AJA57,s.7183

Pullen1894

PullenH.V.,HandbookofancientRomanMarbles,
London1894.

Rakop1979

Rakop F., 1979, Numidische Knigsarcitektur in

Nordafrika, in H.G. Horn ve C.B. Rger (edd.), Die

Numider.

Reiter

und

Knige

nrdlich

der

Sahara,RheinischesLandesmuseumBonn,s.119171
Ramsay1890

Ramsay W.M., 1890, The Historical Geography of

AsiaMinor ,London.
Ramsay1961

RamsayW.M.,1961,SocialBasisofRomenPowerin

AsiaMinor ,London.
Robert1980

RobertL .,1980, ATraverslAsieMineure,Paris.

Rockwell1993

Rockwell P., 1993, The Art of Stoneworking. A

ReferenceGuide,Cambridge.
Rockwell1996

Rockwell P., 1996, The Marble Quarries: a

preliminary survey, Aphrodisias Papers 3 (iin.) JRA

Suppl.n.20,s.81104
Rostovtzeff1964

Rostovtzeff M., 1964, The Social and Economic

Historyofthe HellenisticWorld,Oxford.

367

Rder1965

Rder J ., 1965, Zur Steinbrchgeschichte des

RosengranitsvonAssuan,AA,s.467552

Rder1971

Rder J ., 1971, Marmor Phrygium Die Antiken

MarmorbrchevonscehisarinWestanatolien. JdI86,
s.253312

Sayar1962

Sayar M. ve Ergumvanl K., 1962, Trkiye

MermerlerivenaatTalar,stanbul.
Schvoerer1999

SchvoererM., (ed.),Archomatriaux.Marbreset
autresroches.ActesIVeConfrenceASMOSIA,
(Bordeaux,1995),Bordeaux1999.

Sear1982

SearF.,1982, RomanArchitecture,London.

SherwinWhite1977

SherwinWhite A.N., 1977, Roman Involvent in

Anatolia,16788B.C., JRS67,6275

Sodini2002

Sodini J .P., 2002, Marble and Stoneworking in

Byzantium,

SeventhFifteenth

Centuries,,

The

Economic History of Byzantium: From the Seventh

through the Fidteenth Century, Ed.Angeliki E. Laiou,
Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Washington.

Soykan1996

Soykan F. ve Mutluer M., 1996, Trkiye'de

Madencilik ve Maden Yataklarnn Corafi Dal.
Ege.EdebiyatFak.EgeCorafyaDergisi.8,s.3757.

Strabon

Strabon,(Pekman,A.ev) AntikAnadoluCorafyas
(GeographikaXIIXIII,XIV),stanbul,s.77

368

Strubbe1975

Strubbe J .A., 1975, Group of mperial Estates in

CentralPhrygia,Ancsoc6s.230231

Taylor1931

TaylorL.R.,1931,ThedivinityoftheRomanEmperor ,
NewHaven.

Umur1967

Umur Z., 1967, Roma Hukuku, Tarihi Giri ve

Kaynaklar ,stanbul
Vanhove1996

VanhoveD.,RomanMarbleQuarriesintheSouthern

EuboeaandtheAssociatedRoadSystems,Leiden1996
Vitruvius

Vitruvius.,1990,

Mimarlk zerine On Kitap,

(ev.SunaGven),Ankara.

Waelkens1982a

Waelkens M., 1982a, Dokimeion. Die Werkstatt der

reprasentativenkleinasiatischenSarkophage.,Berlin.
Waelkens1982b

WaelkensM., "CarriresdemarbreenPhrygie
(Turquie)",(LeMarbre.IIIJournesdel'Industrie
Minrale,Bruxelles,1981), BullBruxelles,53.2,s.33
55.

Waelkens1985a

WaelkensM.,1985a,PisidianAntiochFindsinThe
Museums of Konya, Afyonkarahisar and stanbul.

III.AratrmaSonularToplants,Ankara,s.194
Waelkens1985b

Waelkens M., 1985b From a Phrygian Quarry: the

Provenance of the Statue of the Dacian Prisoners in
TrajanForumatRome. AJA89,s.641653

369

Waelkens1988

Waelkens, M.,P.de PaepeL.Moens, 1988, Patterns

of Extraction and Production in the White Marble
QuarriesofMediterranean,AncientMarbleQuarrying

andTrade BAR453

Waelkens1992

WaelkensM, HerzN,MoensL., (ed.),Ancient

Stones.Quarrying,TradeandProvenance.ASMOSIA
ColloquiumII,(ActaALov,4,1992),Louvain1992.
Walda1984

Walda H. ve Walker S., 1984, The Art and

Architecture of Lepcis Manga: Marble Origins by
IsotopicAnalysis. LbyanStudies15,s.8386

Walker1984

Walker S.,

1984, Marble Origins by Isotpic

Analysis. WorldArchaeology16,s.23116

Walker1985

Walker, S., 1985, The Marble Quarries of

Proconnesos : Isotopic Evidence for the Age of the
Quarries and Lenos sarcophagi Carved at Rome,

StMiscRo26,Rome,,s.5768
WardPer kins1951

WardPer kins J .B., 1951, Tripolitania and the

marbletrade, JRS41s.89104

WardPer kins1958

WardPer kinsJ .B.,1958,RomanGirlandSarcophagi

from the quarries of proconnesus (Marmara),

SminthRepfor1957,s.455467
WardPer kins1966

WardPer kinsJ .B., "Marmoafricanoelapis

sarcophagus",RendPontAcc,39,196667,127133.

370

WardPer kins1970

WardPer kinsJ .B.veBoethiusA.,1970,Etruscan

andRomanArchitecture,NewYork.
WardPer kins1971

Ward Per kins J .B., 1971, Quarriying in Antiquity:

Technology,

Tradition

and

Social

Change.

ProdBrittAcad57,s.137158
WardPer kins1975

WardPer kins J .B., 1975, Dalmatia and the marble

trade,DisputationesSalonitanae,Split,s.3844

WardPer kins1980a

WardPer kinsJ .B.,1980a,TheMarbleTradeandits

Organization:Evidence from Nicomedia. MemAmAcc

36,s.325338
WardPer kins1980b

WardPer kinsJ .B.,1980,NicomediaandtheMarble

trade,PBSR48,s.2369

WardPer kins1981

WardPer kins

J .B.,

1981,

Roman

Imperial

Architecture,Harmondsworth.
WardPer kins1988

WardPer kins J .B., 1988, Roman Architecture,

London.

Wheeler1964

WheelerM.,1964,RomanArtandArchitecture,New
York.

Whittaker1985

Whittaker C.R., 1985, Trade and the aristocracy in

theRomanempire, Opus4,s.4975

Wiegartz1974

Wiegartz

H.,

1974,

Marmorhandel.

Sarkophagherstellung und die Lokalisierung der

kleinasiatischen Sulensarkophage, Melanges Mansel
1,Ankara,s.34583
371

WurchKozelj1988

WurchKozelj M., 1988, Methods of Transporting

Blocs in Antiquity, Clasical Marble:Geochemistry,
Technology, Trade. (NATO ASI Series Vol:1)
Dordrecht/London/Boston.,s.5564

Young2003

Young S., 2003, Pamphylian Architectural

Decoration in the Second Century AD: Purely
DerivativeoranIndependentTradiation?AdaylaVI,s.
171185

Pliny

Pliny, 1990, Epistles X, Correspondance with Trajan

fromBithynia ,(ev.)W.Williams,Wilthshire
Zanker1988

ZankerP.,1988,ThePowerofImagesinTheAgeog

Augustus,AnnArborn.
TedeschiGrisanti2001

TedeschiGrisantiG.,"L'usodeimarmibianchie
coloratidelleApuaneedintornidurantel'etromana
imperiale,Studiversiliesi,13,2001,18.

372

LEVHAI

Resim1(Perge)

Resim2(Perge)

Resim3(Perge)

Resim4(Ephesos,Celsus)

Resim5(Sardes,Gymnasion)

373

LEVHAII
OstiaLiman
1.Dalgakran
2.CladiusPortikosu.
3Kkgemileriinliman.
4PlacidianaPortikosu.
5KkFenerkulesi.
6Hamamlar.
7KkTiyatro.
8mparatorluksaray.

R.Meiggs,RomanOstia ,Oxford1973,
9ehirSurlar.
10TrajannKolossalHeykeli
11LiberPaterTapna.
12VillaTorlonia.
13Aquedukt.
14PortumnusTapna.
15Kulelisavunmaduvarlar.
16Horrea.
17tfaiyebirliineaitbarakalar.?
18Piskopossaray.
19Kule.
20Tapnak.
21St.PeterandSt.Paulkilisesi.

374

LEVHAIII(RomaMermerOcaklar)
1.Attika Mermeri (Pentelikon, Hymettos Da), 2. Korinth Mermeri, 3.Lakedaimon Mermeri, 4.
Saraki Ta, 5. Taenaros Burnu Mermeri (verde antico), 6. Tegea Mermeri, 7.Calydon Mermeri,
8.Thesselyabrecchia(verdeantico),9.KarystosMermeri(cipollino),10.SkyrosMermeri,11.Thasos

Mermeri, 12. Lesbos Mermeri, 13. Chios Mermeri (portasanta ), 14. Paros Mermeri 15. Naksos
Mermeri 16. Tinos Mermeri 17. Andros Mermeri 18. Chalcis Mermeri (fior di pesco) 19. Philippi
Mermeri 20. Prokonnesos Mermeri 21. Troad Mermeri (granites) 22. Alabaster 23. Sangarios
Mermeri 24. Dokimeion Mermeri (pavonazetto) 25. Synnada Mermeri 26. Sardes Mermeri 27.
HierapolisMermeri28.LaodikeiaadLykosMermeri29.AphrodisiasMermeri30.AlabandaMermeri
31. Mylasa Mermeri 32. Iassos Mermeri (cipollino rosso) 33. Herakleia ad Latmum Mermeri 34.
Priene mermeri 35. Ephesos mermeri 36. Teos Mermeri (africano, luculleo) 37. Rhodos Mermeri
38.BeniSuefAlabasteri39.HatnubAlabaster40.MonsPorphyrecticus yeilvekrmzporphri41.
MonsClaudianusgraniti(granitodelforo)42.MonsAphitOphiti43.Basanite44.SyeneGraniti45.
Chemtou(gialloantico)46.St.Beatbeyazmermeri47.AquitaineMermeri(biancoeneroantico)48.
Veronamermeri49.Luna(Carrara)Mermeri
DolciE.,1989, Ilmarmonellacivilitaromana:Laproduzioneeilcommercio,CarraraSodiniJ.P.,
2002,MarbleandStoneworkinginByzantium,SeventhFifteenthCenturies,,TheEconomicHistory
of Byzantium: From the Seventh through the Fidteenth Century, Ed.Angeliki E. Laiou, Dumbarton
OaksResearchLibraryandCollectionWashington,s.132133

375

LEVHAIV

Resim1

Resim2
DrewBearT.,2002, Afyonkarahisar,CiltI,RomaDnemindeAfyonkarahisar,
Kocatepeniversitesi,Afyonkarahisar,s.107)

376

LEVHAV

Antikartklar
Lahitkapaklar buluntuyerleri
RomaOcaklar
GeRomaOcaklar
Ocaktabanndakiantikdkntler
Dkntalanndakignmzalmalar

Plan1
FantJ.C.,1985FourUnfinishedSarcophagusLidsintheQuarriesatDocimiumand
theimperialquarrysysteminPhrygia, AJA89,s. 657

377

LEVHAVI

Resim1(OcakIV,Kapak1)

Resim2(OcakIV,Kapak1)

Resim3(OcakIV,Kapak2)

Resim4(OcakV,Kapak3)

Resim5(OcakV,Kapak3Erkekfigrnba)Resim6(OcakV,Kapak3)

Resim7(OcakI,Kapak4)

Resim8(OcakI,Kapak4)

FantJ.C.,1985FourUnfinishedSarcophagusLidsintheQuarriesat
DocimiumandtheimperialquarrysysteminPhrygia, AJA89,Plate73,74ve75
378

LEVHAVII

Resim1(Gavurren,DakyalEsirler,
ArivCox)

Resim2(Gavurren,
DakyalEsirler,ArivCox)

Resim3(ConstantineKemeri,Roma)

Resim4(TrajanForumu,Dakyal
Esir, portatif kafa soketi,
pavonazetto)

WaelkensM.,1985bFromaPhrygianQuarry:theProvenanceoftheStatueofthe
DacianPrisonersinTrajanForumatRome. AJA89,Plate71ve72

379

LEVHAVIII
ConstantineKemeri,DakyalEsir ler,Roma

Resim1

Resim2

Resim3

Resim4

Resim5

Resim6

380

LEVHAIX
Afyonkar ahisarMzesiscehisardangetirilenyarbitirilmiheykeller

Resim1(Env.No.10236)

Resim2(Detay)

Resim3(Detay)Resim4(Env.No.10237)

Resim5

381

LEVHAX

Resim1
Yardmseverobanheykelcii,
ClevelandMuseumofArtCollection,No:1965.241,S.270280(Dokimeion)

Resim2
Letoveocuk
ClassicalAntiquities&EgyptianWorksOfArt,Cultura2002
BulunduuYer:AlmanyazelKoleksiyonu,Yk:29,5cm,WeberKunsthandel
GmbH(Dokimeion)

382

LEVHAXI

Parthia zaferi ansna Paletine tepesine S.20 ylnda dikilen bronz tripodu tayan
pavonazetto ve nero antico cins mermerler kullanlarak yaplm heykel grubu, iki
tanesiNopoliMzesinde,biriKopenhagdakiGlyptotekdeyeralmaktadr.

PaolucciF.,2003,RomadiMarmoIcolaridellImpero,ArcheologiaViva,Anno
XXII.No.97,s.2627

383

LEVHAXII
Afyonkar ahisarveevresi(J eolojik)

10

15

2025km

HaritaGenelMdrl1:100.000lekliAfyonkarahisarveevresiJeoloji
Haritas,Ankara1964,KompilasyonuDerleyenHamitN.Pamir

384

LEVHAXIII

Resim 1 Caesura veya Officina ya ait ? Stel (Afyonkarahisar Mzesi,

scehisardan getirilmi, Env. No:1552 (Yk:78cm, Gen: 54
cm)

Resim2(RomaMilliMzesindebulunanII.yzylaaittaoperasyonunugsteren
rlyef,PaolucciF.,2003,RomadiMarmoIcolaridellImpero,ArcheologiaViva,
AnnoXXII.No.97,s.47

385

LEVHAXIV
Dokimeionveevresi(TarihselCorafya)

DrewBearT.,2002, Afyonkarahisarr,CiltI,RomaDnemindeAfyonkarahisar,
Kocatepeniversitesi,Afyonkarahisar,s.111

386

LEVHAXV

Resim1(BazilikaIulia)

Resim3(BazilikaAemelia)

Resim2(BazilikaIulia)

Resim4(BazilikaAemelia)

Resim5(MarsUltorTapna)

387

LEVHAXVI
Afyonkar ahisarMzesi,scehisardangetirilmibloklar

Resim1

Resim3

Resim2

Resim4

Resim5

Resim6

388

LEVHAXVII
Ocaklardan getirilen bloklar iin Afyonkarahisar Mzesi tarafndan
oluturulanser gilemealan(Eyll2000)

Resim1

Resim2

Resim3

389

LEVHAXVIII

Resim1

Resim3

Resim2

Resim4

390

LEVHAXIX

Resim1

Resim3

Resim2

Resim4

391

LEVHAXX

Resim1

Resim2

Resim3

Resim4

392

LEVHAXXI

Resim1

Resim2

Resim3
Resim4

Resim5

Resim6

393

LEVHAXXII

Resim1

Resim2

Resim3

Resim4

Resim5

394

LEVHAXXIII

Resim1

Resim2

395

LEVHAXXIV

Resim1

Resim3

Resim2

Resim4

396

LEVHAXXV

Resim1

Resim2

397

LEVHAXXVI

Resim1

Resim2

398

LEVHAXXVII

Resim1

Resim2

399

LEVHAXXVIII

Resim1

Resim2

400

LEVHAXXIX

Resim1

Resim2

Resim3

401

LEVHAXXX

Resim1

Resim2

Resim3

Resim4

402

LEVHAXXXI

Plan1
(The QuarryInscriptionsofProkonnesos,.Herrmann,N.HerzandR.Newman(ed.)iinde,
ASMOSIA5,InterdisciplinaryStudiesonAncientStone ProceedingsoftheFifthInternational
ConferenceoftheAssociationfortheStudyofMarbleandOtherStonesinAntiquity,Museumof
FineArts,Boston,June1998,s.1

Plan2
(FantJ .C.,1989bPoikiloilithoi:theanomalouseconomicsoftheRomanimperialmarblequarryat
Teos,inTheGreekRenaissanceintheRomanempire. PapersfromtheXthBritishMuseumClassical

Collequium(BICSSuppl.55,)London.Plate70Fig.3)

403

LEVHAXXXII
KonslListesi:mparator lukailesineait.

Konslsmi

Yl

C(aesare)xvicos
C(aesare)xvii
Trai(ano)n(ostro)iiicos
Traian(o)iiicos
Traian{i}on(ostro[i?]iicos
Tr(aiano)[i]iietF[ro]n[tino][i]iicos
Trai(ano)vcos
Hadrianoiiicos
Hadr(iano)iiicosdotS
L.Caes(are)n(ostro)iicos
Comm(odo)etCivic(a)cos
L.AelioCaes(are)n(ostro)ii e<t>Balbinocos
Ant(onino?)iiicos
Commodo etLaterano
CommodietLateranicos
ImpAntoni(no)n(ostro)iiietImp(eratore)Veron(ostro)iicos
Imp(eratore)Anton(ino)iiietVeroiicos
Commododom(ino)n(ostro)iiet Quintillocos
Imp.Aug.FilioC[ommodo]etQuintillocos
Commododom(ino)n(ostro)iiet MartioVer[o]iicos
P.S(eptimio)Getaii etPlautianoiicosdotetdotP
M.Aur(elio)Antoninoiiet Sep(timio)Getacos
Imp. AntoninoAug. et Balbinoiicos
Anton(i)noAug(usto)<cos>
AntoninoAug. etAdventocos
Imp(aratore)Ant(onino)n(ostro)iicos
Imp(eratore)Ant(onino)iiicos
Imp(eratore)AntoninoAug(usto)III<cos>
Imp(eratore)AntoninoAug(usto)iii et Comazo(ne)<cos>
AlexandroAug.co[s]
AlexandroAug(usto)iiiet Dioneiicos
Imp.[Anto]ninoAug(usto)iiietDioneiicos
Imp.MaximinoAug.et Africanocos

92
95
100
100
100?
100
103
119
119
133
136
137
140?
154
154
161
161
177
177
179
203
205
213
218
218
219
220?
220
220
222
229
229
236

Fant, J.C., (1989a), Cavum Antrum Phrygiae. The Organization and Operations of
theRomanImperialMarbleQuarriesinPhrygia ,BAR,S482,Oxford,s.262264

404

LEVHAXXXIII
Konslsimleri:zelkiilereait.

Konslsmi

Yl

Konslsmi

Yl

Aelia[n(o)]cos
Albino etAemilianocos
Anullianoiiet Fronterecos
Asiaticoiicos
Barbaro etRegulocos
Brad(ua)cos
Braduaet Varocos
[]E[]Cels(o)
Camer(ino)cos
Cam(erino)etNig(ro)
[Nig]ro etCam(erino)cos
Nigr{in}o et Camer(ino)<cos>
Cand(ido)iicos
Clar(o)ii etSever(o)cos
Coll(ega)cos
Co[l]l(ega?)co[s]
Dom(itiano?)iicosdotii
duabusAspriscos
Faust(ino)<cos>
Faustino et Rufinocos
Flac(co)etHero(de)cos
Gallicano etVetere
Iuliano etPeison(e)cos
Laeliano etPastore<cos>
Largo et Messal(lino)cos
Laterano etRu/finocos
Macrino etCelsocos
Maxim(o)etAvit(o)cos
[Mu]ciano etFabianocos

116
206
199
125
125
108?
160
113?
138
138
138
138
105
146
93
93
72?
212
210
210
143
150
175
163
147
197
164
144
201

Orf(ito)cos
Orfito etPriscocos
P[a]l(ma)iicos
[P]isioneet Bolano[cos]
Pisionecos
Po[mp]eiano etAvitocos
Praesente etRufino cos
Praesentecos
Prisc(ino)etSever(o)cos
Quntillo etPriscocos
[Quintillo]etPriscocos
Rufin[o cos]
RusticoiietAquilianocos
S[evero]etVictori[nocos]
Sabinocos
Saturnino etGallocos
Severoiicos
Severo etVictorinocos
Silvano etAu/gurinocos
Sur(a)iiicos
Tertullo etSacerdote cos
[Te]r[t]ullo<cos>
Torqua(to)et Iulian(o)cos
Torqu[a(to et Iulian(o)cos]
Ver(o)iiicos
Verg(iliano)cos
Vop(isco)cos

110
178
109
111
111
209
153
217?
141
159
159
131?
162
200
214
198
173
200
156
107
158
158?
148
148
126
115
114

Fant, J.C., (1989a), Cavum Antrum Phrygiae. The Organization and Operations of
theRomanImperialMarbleQuarriesinPhrygia ,BAR,S482,Oxford,s.265268

405

LEVHAXXXIV

Resim1

Resim2

Resim3
406

LEVHAXXXV

Resim1

Resim2

Resim3

407

LEVHAXXXVI

Resim1

Resim2

Resim3

Resim4

Resim5

Resim6

408

LEVHAXXXVII

Resim1

Resim2

Resim3

Resim4

Resim5

Resim6

409

LEVHAXXXVIII

Resim1

Resim2

Resim3

410

LEVHAXXXIX

Resim1

Resim2

Resim3

411

LEVHAXXXX

Resim1

Resim2

Resim3

412

LEVHAXXXXI

Resim1

Resim2

413

LEVHAXXXXII

Alabastro

Cipollino

BrecciavereEgitto

Porfidorosso

VerdeAntico

Brecciarossaappennninica

Serpentino

Portasanta

PaolucciF.,2003,RomadiMarmoIcolaridellImpero,ArcheologiaViva,Anno
XXII.No.97,s.3233

414

LEVHAXXXXIII

Rossoantico

Semasanto

Alabastrofiorito

Africanorosso

Brecciacorallina

Diasprorosso

Gialloantico

Pavonazzetto

Paolucci F.,2003,Romadi MarmoIcolaridellImpero,ArcheologiaViva,Anno

XXII.No.97,s.3233

415

LEVHAXXXXIV

Serpentino

Portasanta

Granitogrigioegiziano

MarmoIassense

Porfido

Africano

Granitorosaegiziano

PorfidoverdediGrecia

CoarelliF,1997,Roma ,Milano.s.365

416