Meliha Çiğdem SÖZEN
Trakya Üniversitesi Arkeoloji Bölümü 2002 yılı mezunu ve Trakya Üniversitesi Arkeoloji Yüksek Lisans Öğrencisi.
ROMA DÖNEMİ
LATRİNALARI VE
BATI ANADOLU’DAN
ÖRNEKLER
E
rken dönemlerde Anadolu’da ve Helle-
nistik dönemde bugünkü Yunanistan’da
görebildiğimiz latrinalar Roma Çağı’nda
tüm Akdeniz havzasında inşa edilmiştir.
Latrinalar sadece bir ihtiyacı gidermek için kulla-
nılan mimari yapılar olmalarının dışında aynı za-
manda görkemli yapıları ile Roma İmparatorluğu-
nun gücünü ve zenginliğini yansıtan propoganda
araçları haline gelmiştir. Yapılan arkeolojik kazılar
çerçevesinde ortaya çıkan araştırmalar, Batı Ana-
dolu’da oldukça iyi durumda olan latrinaların bu-
lunduğunu göstermektedir. Bu çalışma boyunca,
özellikle MS. 2.yy’da en yaygın halini alan latrinala-
rın özelliklerinden ve Batı Anadolu örneklerinden
bahsetmeye çalışacağım.
ANAHTAR KELİMELER: Roma Dönemi,
latrina, tuvalet, Batı Anadolu.
1 J. V. Vaerenberg, “The Latrines in and Near The Roman Baths of Italy”, Cura Aquarum In Ephesus II, Paris, 2006, s. 453.
2 O. Gülbay, Eski Çağ’da Tuvalet Kültürü, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2003, s. 7.
Roma Dönemine ait latrinaların çalışılması
uzun yıllar ihmal edilmiştir. Sadece son birkaç yıl
içerisinde latrinalara olan ilgi uluslararası arkeo-
loji camiasında oldukça artmış ve birkaç arkeolog
tarafından etraflıca incelenmişlerdir1. Latrinalar
bize sadece Roma dönemi sosyal yaşamı hakkında
değil aynı zamanda su mühendisliği, mimari geli-
şim gibi konularda da önemli bilgiler vermektedir.
Erken dönemler incelendiğinde Roma Çağı’na ka-
dar geçen sürede toplumlarda bir temizlik, hijyen
kavramı ile ortaya çıkan tuvaletler olduğu görülse
de Roma Çağı’na kadar bu tuvaletlerin sistematik
bir şekilde inşa edilmediği anlaşılmaktadır. Roma
Çağı’na gelindiğinde ise özellikle imparatorluğun
zenginleşmeye başladığı Augustus Döneminde lat-
rinaların tek odalı mekânlar olmaktan çıkıp şehir
planı içinde yer alan kamusal mekanlara dönüş-
tüğü görülmektedir2. Romalılar mühendislik ko-
nusundaki ustalıklarını tuvaletleri sur tepelerine
Eski Çağ Araştırmaları Dergisi 31
 kadar çıkartarak göstermişlerdi. Northumberland’
deki Hadrianus surunun tepesinde, aynı anda yirmi
kişinin kullanabileceği büyüklükte bir tuvalet bu-
lunur3 (Resim 1).
RESİM 1 : Northhumberland’ daki Hadrianus Surunda Bulunan Latrina
https://eaglesanddragonspublishing.com/wp-content/uploads/2015/05/Re-
mains-of-the-latrine-at-Housesteads-on-Hadrians-Wall.jpg
Latrinalar Roma Döneminin erken dönem-
lerinden başlayarak gelişimini sürdürmüş olsa da
halkın geçmişten kalan alışkanlıklarını da bu dö-
nemde sürdürdüklerini görmekteyiz. Evlerde sella
pertusa, ya da matellio ve lasanum kullanmaktay-
dı4 (Resim 2). Bu kil kaplar sıradan insanların en
önemli temizlik aracı görevini görürdü. Kullanım-
dan sonra kap genel olarak bir fosseptiğe ya da
doğruca pencereden dışarı boşaltılırdı. Lâğım çu-
kurları ise parasını şehrin ödediği görevliler tara-
fından geceleri boşaltılırdı.
RESİM 2a-b: Sella Pertusa ve Dışkı Boşaltma Kabı Lasanum https://www.got-
twein.de/imag_rich/rich559_1.jpg http://virtualreconstruction.com/wp/wp
content/uploads/2015/06/lasanum_photo.jpg
Ayrıca Romalıların idrarı kaplarda topla-
3 H. P. Erdemir, H. Erdemir, “Hellen ve Roma Toplumlarında Tuvalet ve Temizlik”, Acta Turcica Çevirimiçi Tematik Türkoloji Dergisi,
II/2, İstanbul, 2010, s. 108.
4 Sella Pertusa: ortasında delik bulunan iskemle biçimindeki oturaklar; Matellio, Lasanum: basit kil kaplar ve oturaklar. Bkz: H. Blanck,
Eski Yunan Ve Roma’da Yaşam, Çev. İslam Tanrıkut, İstanbul, 1991, s. 79.
5 Erdemir, 2010: 110
6 Blanck, 1991: 79
7 Blanck, 1991: 67.
8 Gülbay, 2003: 23–24.
9 Vaerenberg, 2006: 454.
32 Eski Çağ Araştırmaları Dergisi
masının ticarî bir nedeni de vardı. Çırpıcılar (ful-
lones), zamanın terzilik ya da kuru temizleme gibi
işlerini yapan, halkın giysilerini boyayan zanaat-
kârlardı. Bu zanaatkârlar insan idrarının yağ leke-
sini çıkardığını ve ucuz bir boyama malzemesi ola-
rak kullanılabileceğini fark etmişlerdi. Bu nedenle
“fullones” adı verilen idrar biriktirme kaplarını
dükkânlarının önüne koyarak halkın ücretsiz kul-
lanmasını sağlıyorlardı5 (Resim 3). İmparator Ves-
pasianus (MÖ. 9 - MS. 79), imparatorluğun gelirini
sürekli arttırmayı plânlıyordu. Bu yüzden şehrin ge-
nel idrar kaplarına vergiler koyuyordu. Bu yüzden
bu kaplara “Vespasiani” adı verilmişti.
RESİM 3: Pompeii’deki Bir Duvar Resminde Fullones Taşıyan Bir
Çırpıcı http://www.pompeiin.com/en/Trades_in_Pompeii.html
Latrinalar özel ve kamusal olmak üzere iki
kullanıma ayrılmışlardır. Roma Döneminde hemen
her evde bir latrina bulunmaktaydı ve genellik-
le düzgün bir yıkama sistemi ile donatılmışlardı.
Birçok ev kurşun borular ile şehrin su şebekesi-
ne doğrudan bağlıydı ve bu nedenle sürekli akan
bir suya sahipti. Ayrıca bahçelerdeki kuyular da
su temini için kullanılmaktaydı6. Tuvalet, banyo ve
mutfak eve girenlere kötü koku yapmaması için
genellikle evin bir kanadına ya da köşesine yapı-
lırdı7. Çok dar bir alana sahip olan bu tuvaletler ba-
zen pencereler ile aydınlatılmaktaydı. Pencereler,
mekânın en üst kesiminde bulunurdu. Yine de bu
mekanlar havasızdı. Tuvaletin kapısı olduğu gibi
kapısız tuvaletlerde mevcuttu8. Ostia’daki Via Della
Forica latrinasına giriş döner kapılar ile yapılıyor-
du (Resim 4). Böylece kapılar gereksiz yere tama-
men açık kalmıyordu9.

RESİM 4: Ostia’daki Via Della Forica Latrinası
https://it.wikipedia.org/wiki/Impianti_idrici_di_Ostia_antica#/media/File:Os-
tia_Antica._Via_della_Forica._Latrina_pubblica.JPG
Latrinalar duvarlardaki küçük boşluklardan
anlaşıldığı kadarıyla kandillerle aydınlatılıyordu.
Özel latrinalar genel olarak lüks bir iç tasarıma sa-
hipti. Örneğin Tivoli’deki Hadrian villâsının küçük
hamamındaki latrinanın zemini çok renkli opus se-
ctile ile süslü, duvarları ise özenle kesilmiş çiçek
kakmalıdır10. Ephesos’daki özel bir latrinanın du-
varları filozofların resimlerini içerir ve kullanıcılara
düzenli bağırsak hareketlerini ciddîye almalarını
söyleyen bir yazı bulunur11.
Kamusal latrinalar şehrin farklı yerlerinde
bulunan ve halkın kullanımına açık olan latrina-
lardır. Agoralarda, hamamlarda, hamam-gymna-
sium komplekslerinde, tiyatroların yakınlarında
latrinaların bulunması Roma döneminde oldukça
doğaldır. Kamu latrinaları, MS. 3.yy’dan başlaya-
rak Bizans Dönemine kadar çeşitli değişikliklere
uğramışlardır ve MS.6. yy. ile kullanımları son bul-
muştur12. Kamusal latrinalar halkın genel ihtiyacını
karşılanmanın yanında aynı zamanda sosyalleşme
için doğal merkezlerdi13. Romalılar sosyal insan-
lardı ve bu hayat felsefelerinin bir ürünü olarak en
basit olanından en lüks olanına kadar kamusal lat-
rinalar, Roma hamamları kadar yaşamın önemli bir
parçasını oluşturmaktaydı. Evlerine tuvalet yaptır-
maya gücü yetmeyenler bu latrinaları kullanırlar-
dı14. Eğer kullanımları ücretsiz değilse kadınlar 1
As ve erkekler 1/4 As ödemekteydiler, bu öylesi-
ne düşük bir ücretti ki, yoksul insanlar da buralara
gidebiliyorlardı15. Roma latrinaları birçok yönden
modern batı tuvaletlerine benzer. Örneğin Roma-
lılar oturmayı tercih ederler. Bu nedenle tuvaletleri
klozet ile donatılmıştır. Oturma yeri için kullanılan
malzemeler askeri kamplarda ahşap iken, mozaik
tabanlı süslü odalarda mermerdi16. Latrinaların te-
mel yapı malzemesi taş bloklardı. Tuğla örgü pek
tercih edilmemişti. Bir impluvium’a sahip olmayan
tuvaletlerde suyun tükenme ihtimaline karşı küçük
su havuzları bulunuyordu. Ephesos ve Korinth lat-
rinalarından anlaşıldığı kadarıyla latrinalar çocuk-
larında kullanımına elverişli idi17. Lüks latrinalarda
taban döşemesi mozaikler ile süsleniyordu. Moza-
ik olmayan latrinalarda ise tuğla ya da mermer ile
kaplanıyordu. Duvarlar plaster ya da fresk ile be-
zeniyordu18. Latrinaların çatıları ahşaptı ve kiremit
ile kaplıydı. Peristilli latrinaların dışında tamamen
çatı ile örtülmüşlerdir. Temiz su kanalarının, latrina
içerisinde temizliği ve hijyeni sağlamak amacıyla
mermerden yapılmasına dikkat edilirdi. Mermerin
tercih edilmesinin bir diğer sebebi ise sızdırmazlık
ve suyun akışını kolaylaştıracak pürüzsüzlüğe sa-
hip olmasıydı19.
Romalıların yaşamlarını kolaylaştıran en
önemli becerilerinden biri su ile ilgili mühendis-
likleridir. Hidrolik sistemi anlamışlar ve mimarî
kadar bir inşaat mühendisliği harikası da olan su
kemerleri üzerinden suyu geçirmekle kalmayıp,
önemli tüm hamamlara, sokaklara ve suyun hem
ihtiyaç hem de dekoratif amaçla kullanıldığı evle-
re dek ulaşmasını da sağlamışlardır20. Latrinalar ve
lağım sistemleri katı ve sıvı atıkların yok edilmesi
sorunu ile baş etmek için kalıcı ve amaca yöne-
lik çabaları temsil etmektedir21. Hem özel hem de

10 Vaerenberg, 2006: 455.

11 G. Jansen, “The Toilets of Ephesus: A Preliminary Report”, Cura Aquarum In Ephesus, Vol.1, Paris, 2006,
s. 95.
12 Gülbay, 2003: 7
13 Gülbay, “Western Anatolian Public Latrines”, Cura Aquarum In Ephesus II, Paris, 2006, s. 461.
14 Çok katlı evlerde kanalizasyon sistemi bulunmaması sebebiyle bu binalarda oturanların sokak tuvaletlerini kullanmaları istenirdi.
Bkz: Erdemir, 2010: 109.
15 Blanck, 1991: 80.
16 H. J. Deighton, Eski Roma Yaşantısında Bir Gün, Çev: Hande Kökten Ersoy, Homer Kitabevi, İstanbul, 1999, s. 20.
17 C. T. Waslander, Latrines, Amsterdam, 1994, s. 15–16.
18 Gülbay, 2003: 18.
19 Gülbay, 2006: 465
20 Deighton, 1999: 21.
21 H. B. Trigg D. B. London, “Latrines and Sewer System”, Archaeology of Food: An Encyclopedia, by Karen Bescherer Met-
heny, Mary C. Beaudry, ABD, 2015, s. 288.

Eski Çağ Araştırmaları Dergisi 33

 kamu latrinalarına aynı temel prensip uygulanır;
buna göre kişi alt kısmından kanalizasyona doğru
sürekli su akan bir deliğin üzerinde oturur. Oturma
yerlerinin önünde süngerleri yıkamak için temiz su
akan bir kanal bulunur22 (Resim 5).
RESİM 5: Latrina Yapım Planı ve Bölümleri
Romalılar bir tuvalet yapmadan önce hid-
ro-teknik olanaklarını hesaba katmak zorunday-
dı. Bir hamam kompleksinin yakınında bir tuvalet
yerinin belirlenmesinde suyun varlığının önemli
bir faktör olması şaşırtıcı değildir. Roma mühen-
dislerinin temiz su sağlamayla dolaşım ve boşal-
tım arasında en uygun uyuşmayı aradıkları açıktır.
Latrina içerisinde mekânı çepeçevre dolaşan temiz
su kanallarına basınçlı su sevkini sağlayan borular
bulunmaktaydı. Tuvaletlerden gelen atıklar lağım
çukurlarında biriktiriliyordu. Bu çukurların doğru-
dan lağım kanalları ile bağlantıları yoktu. Bu durum
her ne kadar büyük sağlık riski içerse de belirli
vasıfsız işçi gruplarının oluşmasına sebep olmuştu.
Roma’da “stercorarii” denilen lağım temizleyiciler
yapmaktaydı23. Latrina kanalında suyun kolayca
dolaşmasını sağlamak mühendislerin dikkat etme-
si gereken faktörlerden biriydi. Kanalda ne kadar
az köşe olursa o kadar iyiydi. Hadrian Villâsı’ndaki
hamam latrinasında olduğu gibi, köşelerdeki dai-
resel ya da yarı dairesel düzen dışkı tortularının
birikmesini engeller. Çevredeki mekânların dü-
22 Deighton 1999: 21–22; Jansen, 2006: 95.
23 Gülbay, 2003: 19
24 Vaerenbergh, 2006: 457.
25 Waslander, 1994: 155
26 Gülbay, 2006: 461
27 Gülbay, 2006: 464
28 Gülbay, 2003: 15–16.
29 Antik Roma evlerinde atrium denilen avluların ortasında bulunan ve içinde çatıdan akan yağmur sularının toplandığı havuz.
34 Eski Çağ Araştırmaları Dergisi
zeninden dolayı bu uygulama her zaman mümkün
olmuyordu. Köşeleri suya dayanıklı harç ile yuvar-
lamak çoğu zaman tek çözümdü, bu aynı zamanda
kanal duvarını idrar ve dışkı korozyonundan da
korumaktaydı24. Latrinalarla ilgili ilk tipolojik sı-
nıflandırmayı Neudecker yapmıştır. Die Pracht der
Latrine isimli kitabında latrinaları 5 mimari tipte in-
celemektedir25. Bunlar; Düz ya da tek sıralı tip, kare
ya da dikdörtgen olan tip, peristilli tip, exedra tipi
ve yuvarlak tip olarak isimlendirilmiştir. Yuvarlak
tip latrina Anadolu’da henüz karşılaşılmamış olan
latrina tipidir. Bu sınıflandırma anlatım kolaylığı
sağlamak amacıyla, daha sonraki dönemlerde, me-
kan içinde oturma yerlerinin planına göre “I”, “L”,
“U”, “Peristtilli”, “Eksedra”ve “Yuvarlak” olarak
tekrar sınıflandırılmıştır26.
Exedra tipi latrinalar, sosyalleşmek için en
ideal tipi temsil eder. Burada insanlar birbirlerini
görebilir ve iletişim kurabilirler. Exedra’nın yu-
varlaklığı mükemmel bir şekilde suyun dolaşımını
sağlar. Böyle exedra tipli ve yuvarlak latrinaların
mükemmel bir su sistemine sahip olduğu kabul
edilir27. Exedra tipi ortaya bir sütun yerleştirilmesi
ile Peristilli tipin bir varyasyonu olarak kabul edil-
mektedir. Akdeniz dünyasındaki en ünlü exedra
planlı latrinalar ise Kuzey Afrika’daki Madaurus
Hamam Latrinası, Thubursicum Hamamı Latrinası-
dır. Bilinen iyi latrinalardan biri de köşegenli ya-
pısıyla Sabratha Latrinasıdır28 (Resim 6). Peristilli
tip Roma Dönemi tuvaletleri arasında inşaat mal-
zemesi ve dekorasyon söz konusu olduğunda en
lüks tuvalet türüdür. Bu tipin en ayırt edici özelliği
üstü açık bırakan çatısıdır. Bu tasarım Hellenistik
Dönemden beri bilinen atriumlu evlerden gelmek-
tedir. Latrina mekanı, yan duvarlarından ortadaki
impluvium’u29 çevreleyen sütunlara ulaşan eğimli
bir çatıya sahiptir ve yağmur sularının bu havu-
za akması sağlanmıştır. Oturma yerleri ise duvar
boyunca sıralanmıştı. Havuzun üzerindeki açıklık
hem ışığın mekânı aydınlatmasını sağlıyor, hem de
içerde oluşan kokuların ve mikroorganizmaların
açıklıktan gelen temiz hava sirkülâsyonu ile temiz-
lenmesini sağlıyordu. Bu tip latrinalarda genelde
su, ortadaki impluviumdan sağlanmaktaydı. Ancak
Ephosos’daki Skolastika Hamamı latrinasında (Re-
sim 7) havuz ile latrina arasında direkt bir bağlantı
olmaması, bu açıklığın bazen sadece kötü kokunun

http://flickrhivemind.net/blackmagic.cgi?id=1361982389&url=http%3A%2F%2Fflickrhivemin
RESİM 7: Ephesos Skolastika Hamam Latrinası Görünümü
http://historiasdelahistoria.com/wordpress-2.3.1-ES-0.1-FULL/
wp-content/uploads/2013/08/letrinae.jpg
giderilmesi için yapıldığını düşündürmektedir. Bu
tür latrinalar, yapımı diğerlerinden çok daha paha-
lı olmasına rağmen, özellikle Akdeniz Bölgesi’nde
ve Batı Anadolu’da çok popüler olmuştur. Batı Ana-
dolu’daki örneklerin üçü Ephesos’da biri Perga-
mon’dadır. MS. 4. yy’da Roma İmparatorluğunda ve
Anadolu’da bu Peristilli latrinalar özellikle tek tan-
rılı dinlerin ortaya çıkmasına bağlı olarak önemini
kaybetmeye başlamıştır. “U” tipi latrinalar peristilli
tiple birlikte Anadolu ve Akdeniz’de en çok görü-
len latrina tipidir. Kare ya da dikdörtgen planlı bu
latrinaların üç kenarı boyunca oturma yerleri yer-
leştirilir. Peristilli latrinalardan farkı çatısının kapa-
lı olmasıdır. “U” tipi latrinalarda su üç farklı şekilde
verilebilmektedir. Birinci tipte; su ayrı ayrı iki uçtan
30 Gülbay, 2006: 462–463; Gülbay 2003: 11–12.
RESİM 6: Sabratha latrinası Planı ve Görünümü
latrinaya verilmekteydi ve orta kısa kenarda belli
noktalardan pis su kanalına akmaktaydı. Bunun en
iyi örneği Anadolu’da Magnesia Latrinasıdır. İkinci
tipte; Su latrinaya tek bir koldan verilip latrinanın
üç kenarı boyunca dolaşarak kanalın bittiği köşe-
de pis su kanalına akmaktaydı. Bu tipi’ de Sardis
erkekler latrinasında görebilmekteyiz. Üçüncü tip
ise; Metropolis örneğinde olduğu gibi, tek bir nok-
tadan iki ayrı kola su verilerek, latrinanın dörtke-
narı boyunca dolaşması sağlanmıştır. Peristilli tipte
olduğu gibi bu tip latrinalarda da plânı nedeniyle
sosyalleşme imkânı yüksektir. Bu yüzden de en se-
vilen latrina tiplerindendir. “U” tipi latrinanın Ana-
dolu’daki ilk örmeği Hierapolis latrinasıdır ve M.Ö.
1. yy’da inşa edilmiştir30 (Resim 8). “L” tipi latrinalar
“I” tipi latrinalardan sonra en az görülen latrinalar-
dır. Yetersiz işçilik ve kalitedeki eksikliklere bağlı
olarak çok fazla tercih edilmedikleri düşünülmek-
tedir. İki duvarı boyunca oturma yerleri ve temiz
su kanalı yerleştirilmiştir. Anadolu’daki tek örneği
RESİM 8: Mag-
nesia Latrinası
http://www.
magnesia.
org/1g-latrina
Eski Çağ Araştırmaları Dergisi 35
 M.S.4. yy’a tarihlenen Sardis Kadınlar Latrinasıdır31. mekte aynı zamanda şehrin tüm kesimine hizmet
“I” tipi latrinalar adını ince ve uzun şeklinden al- vermektedir. Bu noktada sorulması gereken soru;
mıştır ve çok yaygın değildir. Bu tipte uzun, temiz hamamların gün sonunda kapatıldığı zamanlarda
ve pis su kanallarına basınçlı su pompalanmasına kompleks dışındaki latrinalara ne olduğudur. Gün-
ihtiyaç duyulması, suyun daha uzağa taşınması için düz gelen su gelmeye devam ediyor muydu? Etmi-
geniş temiz su kanallarına sahip olması gerekliliği, yorsa tuvaletler nasıl açık kalıyordu? Pompeii’ deki
bu tipin neden pek tercih edilmediğini açıklamak- Iulia Felicis hamamlarında yapılan çalışmalar gün
tadır. Miletos’taki 24m.uzunluğundaki “I” tipi latri- boyunca bile havuzlardan tuvalet bağlantılarına sü-
na bu duruma güzel bir örnek oluşturmaktadır32. rekli bir su akışı sağlanamadığını göstermektedir.
Hamamlara bir su bağlantısı olmayan ve bir kuyu-
Batı Anadolu örnekleri incelendiğinde, eğer
dan gelen suyla temizlenen tuvaletlerde de buna
latrina hamamın içindeyse palaestra yakınında ha-
benzer bir sorun yaşanmaktaydı. Bir şehir bağla-
mamın giriş ya da çıkış hattında konumlandıkları
mında ortak çözüm, günlük gereksinimler ve daha
görülmektedir. Eğer hamamın dışında inşa edile-
güvenilir bir su temini için çözüm kamusal çeşme-
cekse hamamın bir köşesine ya da karşısına yapıl-
lere tuvaletleri bağlamaktı. Örneğin, Ostia’daki
maktadırlar. Genel olarak latrinaların birden fazla
Neptüne hamamlarının içindeki latrina bitişiğin-
giriş kapısı olduğu görülmektedir. Kadınlar için
deki bir kamusal çeşmenin suyuyla temizleniyor-
yapılan latrinaların, Sardis örneğinde olduğu gibi,
du33. Batı Anadolu’daki hamam latrinaları bizlere
tek kapısı bulunmakta olup, erkekler latrinasından
diğer bölgelerde kazılan latrina yapılarından sis-
hem mekânsal olarak hem de giriş olarak ayrılmış
tem, işlevsellik ve yapım kalitesi açısından çok bü-
olduklarını görmekteyiz. Latrinalarda, bir giriş ha-
yük farklılıklar olmadığını göstermektedir. Latrina
mama açılırken diğer girişi sokağa ya da cadde-
planlarından suya temiz havadan daha fazla önem
ye açılmaktadır. Kapı ikiden fazla ise hamam’a,
verildiğini anlayabiliriz. Üstü bir çatı ile kapalı olan
gymnasium’a ve sokağa açıldıkları görülmekte-
latrinalar da kokunun ve atıkların uzaklaştırılması
dir. Bu latrinalar sadece hamam ziyaretçilerine ya
tamamen suya bağlı idi. Bu nedenle latrinaların ha-
da Gymnasium’daki Ephebeionlara hizmet etme-
mam, çeşme gibi su kaynaklarının yakınına -hatta
31 Gülbay, 2003: 9
32 Gülbay, 2006: 461; Gülbay, 2003: 8.
33 Vaerenbergh, 2006: 456.

36 Eski Çağ Araştırmaları Dergisi

hamamlarda içine- yapılması oldukça mantıklıdır.
Su temini ve atıkların uzaklaştırılması için Peristilli
latrinalarda, Ephesos Skolastika hamam latrinasın-
da olduğu gibi, çatıda biriken sular kanalizasyona
verilerek; diğer latrinalarda da - Varius hamam lat-
rinası, Metropolis latrinası gibi - hamamdan gelen
atık sularının latrina kanalizasyonuna verilerek lat-
rinaların temizlendiği görülmektedir.
Latrinalar, bize bir ihtiyacın nasıl giderildiği
hakkında bilgi vermenin dışında, aynı zamanda dö-
nemin toplumsal yaşamı hakkında da detaylı bilgi
vermektedir. Örneğin; bir rezervasyon sisteminin
varlığını Ephesos’daki Vedius Gymnasium’undaki
yazıtlardan anlamaktayız. Kadın-erkek ayrımı ya-
pılmayan latrinalar bize, uzun bir dönem mahrem
anlayışının olmadığını gösterir ve aynı zamanda
bazı latrinalara bu nedenle seks yapılan yerler
olarak “latrinarum antistes” adının verildiğini bil-
mekteyiz. “I” tipi ve “L” tipi latrinaların, sosyalleş-
me imkânını azaltmasından dolayı daha az tercih
edildiğini söyleyebiliriz.
Bütün bunların dışında latrinaların bize ver-
mesi gereken başka bilgiler de bulunmaktadır.
Örneğin yakınında çeşme ya da hamam olmayan
bir agoradaki ya da tiyatro yakınındaki latrinanın
temiz su ihtiyacı nasıl karşılanıyor, latrinanın te-
mizliği nasıl yapılıyordu. Hamamların belli gün ve
saatlerde kadınlara, diğer zamanlarda erkeklere
hizmet verdiği bilinmektedir. Bu belirli zamanla-
rın dışında latrinaların ortak kullanımı sorunu na-
sıl gideriliyordu? Aynı anda hem kadınların hem
de erkeklerin latrinaları kullanması durumunda
ne gibi sorunlar yaşanmaktaydı? Kamusal latrina-
lar günün her saati açık mıydı? Yapılan çalışmalar
henüz bu tür sorulara kesin yanıtlar verebilecek
derinlikte değildir. Ancak ileri de yapılacak de-
taylı çalışmalar arttıkça tarihin bu önemli yapıları
hakkında daha fazla bilgiye sahip olabileceğimizi
düşünmekteyim.
KAYNAKÇA
Blanck, H., Eski Yunan ve Roma’da Yaşam, Çev: İslam
Tanrıkut, Arion Yayınevi, İstanbul, 1991.
Erdemir, H. P. Erdemir, H., “Hellen ve Roma Toplumla-
rında Tuvalet ve Temizlik”, Acta Turcica Çevirimiçi Tematik Tür-
koloji Dergisi, II/2, İstanbul, 2010.
Gülbay, O., Eski Çağ’da Tuvalet Kültürü, Türk Eskiçağ
Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2003.
Gülbay, O. “Western Anatolian Public Latrines”, Cura
Aquarum In Ephesus, Vol.2 Paris, 2006.
Jansen, G., “The Toilets of Ephesus: A Preliminary Re-
port”, Cura Aquarum In Ephesus, Vol.1, Paris, 2006.
Trigg, B. H., London B. D. “Latrines and Sewer System”,
Archaeology of Food: An Encylopedia, Editor by Karen Beshe-
rer Metheny, Mary C. Beaudry, Rowman & Littlefield Publishing
Group, USA, 2015.
Vaerenberg, J. V., “The Latrines in and Near The Roman
Baths of Italy”, Cura Aquarum In Ephesus II, Paris, 2006.
Waslander, C. T., Latrines, Amsterdam, 1994.
Eski Çağ Araştırmaları Dergisi 37