Luzumsuz 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS
2
Tamer Korugan
Aykr Yaynclk
_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
MaximumBilgi.com Notu:
Bu kitabn tamam sitemizde bulunan "Genel Kltr", "Bilim" ve "Salk"
blmlerine de datlmtr.
NDEKLER
1. Adetler
1.01. Niin tespih ekiyoruz ?
1.02. l Nisan akasnn kkeni nedir?
1.03. Dnlerde niin pasta kesiliyor?
1.04. Doum gnnde pasta kesmek adeti nereden geliyor?
1.05. nsanlar niin iki kadehlerini tokutururlar?
1.06. inliler yiyeceklerini niin ubuklarla yerler?
1.07. Ylbanda am aac ssleme adeti nereden geliyor?
1.08. Dnyann en ok sylenen arks hangisidir?
1.09. Ne zamandan beri atal ve kak kullanyoruz?
1.10. Yemek yerken atal niin sol elde tutuluyor?
1.11. Anneler gn ne zamandan beri kutlanyor?
1.12. Mezara niin iek konulur?
1.13. nsanlar saatlerini niin sol kollarna takarlar?
1.14. Abalar niin o acayip apkalar giyerler?
2. Gnlk yaam
2.01. Ayn tarih niin her yl farkl gne geliyor?
2.02. nsanlar ne zamandan beri ayakkab giyiyor?
2.03. Filmlerde tekerlekler niin ters dner?
2.04. Arabalarn arka camlar niin tam alamyor?
2.05. Satranta ah niin o kadar pasiftir?
2.06. Bir hafta niin 7 gndr?
2.07. Gn ve ay isimleri nereden geliyor?
2.08. Mzik notalar nasl bulunmutur?
2.09. nsanlar niin deiik dillerde konuuyorlar?
2.10. Lodos insan niin hasta eder?
2.11. Niin otellerin kaplar dner kapdr?
2.12. Saatin saniye gstergesi ne ie yaryor?
2.13. Elmas gibi deerli bir ta, cam kesmede nasl kullanlyor?
2.14. Bardaktaki buzlar niin birbirlerine yaprlar?
2.15. Nbeti kulbelerinde niin kum torbalar var?
2.16. Cam neden saydamdr?
2.17. Banyodaki havlular niin abucak kokuyor?
2.18. Kumalar ykandktan sonra niin eker?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
3. nsan
3.01. nsann niin kuyruu yok?.
3.02. St vermedikleri halde niin erkeklerin memeleri var?
3.03. inlilerin gzleri niin ekiktir?
3.04. nsan korkunca niin dileri birbirine vurur?
3.05. Akl ile zeka arasndaki fark nedir?
3.06. Zeka testi nedir, ne ie yarar?
3.07. nsanlar kzgn kmr atei zerinde nasl yryebiliyorlar?
3.08. Niin kadnlardan mehur ressam veya besteci yok?
3.09. Beyin kapasitemizin yzde onunu kullandmz doru mudur?.
3.10. Erkeklerin beyni kadnnkinden byk mdr?
3.11. Dolunay insan davranlarn etkiler mi?
3.12. Skldmz zaman avuilerimiz niin terler?
3.13. Niin kadnlar erkeklerden daha ok yayor?
3.14. Tm canllar baktklarnda ayn eyi mi gryorlar?
3.15. Niin gzya dkeriz?
3.16. Biyolojik beden saati nedir?
3.17. yandan daha nce olanlar niin hatrlayamyoruz?
3.18. nsanlarn yzlerini nasl birbirinden ayrt edebiliyoruz?
3.19. Parmaklarmzn uzunluklar niin birbirlerinden farkl?
3.20. nsan ile hayvann birlemesinden canl doabilir mi?
3.21. Beyin hcrelerimiz srekli lyorlar m?
3.22. Derimiz olmasayd ne olurdu?
3.23. Yemekten sonra denizde yzmek tehlikeli midir?
3.24. Ate lmek iin termometre niin dilin altna konuluyor?
3.25. Sinirlenmek bir hastalk mdr?
3.26. nsanlar niin iklet iner?
3.27. Nasl koku alrz?
4. Hayvanlar dnyas
4.01. Deve kular niin balarn kuma gmerler?
4.02. Hint fakiri kobra ylann nasl oynatyor?
4.03. Develerin hrglerinde ne var?
4.04. Arlar niin bal yaparlar?
4.05. Yumurtann niin bir taraf yuvarlak dier taraf sivridir?
4.06. Kular nasl konuabiliyorlar?
4.07. Fillerin kulaklar niin byktr?
4.08. Atlara niin gzlk takyorlar?
4.09. Ate bcei nasl k sayor?
4.10. Bcekler mi stndr, insanlar m?
4.11. Kular dnyasnda niin erkekler daha ssl?
4.12. Kediler balk ve st niin severler?
4.13. Kular g ettikten sonra niin geri dnerler?
4.14. Arlarn bal petekleri niin altgendir?
4.15 Horozlar niin sabah erkenden terler?
4.16. Evlerimizdeki sinekler kn nereye gidiyorlar?
4.17. Kular nasl tek ayaklar zerinde uyuyabiliyor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
4.18. Ortalkta niin l gvercin grmyoruz?

5. Teknoloji
5.01. Tkenmez kalemin dolmakalemden fark nedir?
5.02. Gne nda kararan gzlk camlar nasl yaplyor?
5.03. Uaklar niin karakutunun malzemesinden yapmyorlar?
5.04. Doktorlar niin dizimize ekile vuruyorlar?
5.05. Uan balonlar ne kadar yksee kabilir?
5.06. Ka tane uan balon bir insan uurabilir?
5.07. Hzl okuma teknii nedir?
5.08. Radyasyon nedir?
5.09. Yaptrclar nasl yaptryor?
5.10. Satran ustas bilgisayar niin iyi tavla oynayamyor?
5.11. Telefonda ses ne kadar hzl gidiyor?
5.12. Matematikte niin (-2) ile (-2)'nin arpm (+4)'dr?
5.13. Vakum nedir?
5.14. Radyonun sesi alnca pili daha abuk mu biter?
5.15. Termos nasl sca scak, souu souk tutabiliyor?
5.16. mdat ars 'S.O.S.'in anlam nedir?
5.17. Romen rakamlarn hesaplamada niin kullanmyoruz?
5.18. Pusulalar gerekten kuzeyi mi gsteriyor?
5.19. Antifiriz, suyun donmasn nasl nlyor?
5.20. Ne zamandan beri insanlar gzlk kullanyorlar?
6. Yiyecek ve ecekler
6.01. Beyaz ve kahverengi yumurtalar arasndaki fark nedir?
6.02. Ddkl tencere yiyecei nasl abuk piiriyor?
6.03. Ispanaktaki demir insan gerekten gl klar m?
6.04. Bal, bebekler iin zararl olabilir mi?
6.05. Gdalar muhafaza etmek iin niin donduruyoruz?
6.06. arap niin yllandka gzelleir?
6.07. Ar st nedir?
6.08. nsan sadece havu yerse teni turuncu olur mu?
6.09. Balk yemek zekay arttrr m?
6.10. ay kim kefetti?
6.11. Bira niin kprr?
6.12. Kafeinin ne kadar zararldr?
6.13. Souk bir ey yediimizde niin bamz aryor?
7. Dnyamz ve Gkyz
7.01. in eddi uzaydan bakldnda grlebilir mi?
7.02. Evrende yolculuk nasl olurdu?
7.03. Dnya tarihinde bu gne kadar ka insan yaad?
7.04. Uzay aracnn iinde yerekimi niin sfrdr?
7.05. Ay'sz Dnya nasl olurdu?
7.06. Kuyruklu yldzlarn niin kuyruklar var?
7.07. Ay'n nasl olutuu niin hala bilinemiyor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
7.08.
7.09.
7.10.
7.11.
7.12.
Ay'n sahibi kimdir?

Yldz kaymas nasl oluyor?
Gkkua niin yuvarlaktr?
Barometre ne ie yarar?
Gne daha ne kadar sre s ve k verebilir?
TAMER KORUGAN
1948 ylnda Ankara'da doan Tamer Korugan, ilk ve ortarenimin ardndan
Ortadou Teknik niversitesi Makine Mhendislii Fakltesi'ne girerek lisans
ve master eitimini burada tamamlad. Evli ve iki ocuk sahibi olan Korugan'n
ilk kitab Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi Temmuz 2001'de yine Aykr
Yaynclk'tan kt.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
1
ADETLER
1.01 Niin Tespih ekiyoruz?

Boncuk, kemik, ta gibi kk paralarn bir ipe dizilmesi insanlk tarihi kadar
eskidir. lk insanlar avladklar avn paralarn ip benzeri eylere dizer, bir
sonraki avda baar getirmesi iin zerlerine takarlard. Daha sonralar bu tip
taklar ktlklerden ve dmanlardan korumas iin savalarda da taklmaya
baland. Bugn bile baz talarn zel uurlar getirdiklerine inananlar vardr.
Boncuklarn dini amala ve dualar saymada kullanlmasna ilk olarak
Hindistan'da, Hindu inannda rastlanyor. Tespihin atalar Hindistan'dan
douya, sonra Ortadou'ya, en sonunda da Avrupa'ya yaylyor. Tespihin kullan
amac Mslmanlk, Hristiyanlk (Katolik), Hinduizm ve Budizm'de ayn olup
hepsinde de dualar ve dualar aras blmleri saymada kullanlr.
Tespihin slam dnyasnda ne zamandan beri kullanld kesin olarak belli
deildir. Hz. Muhammed'in tespih tadna dair bir kayt yoktur. Hatta belki
Osman Gazi, belki de Fatih Sultan Mehmet'de tespih kullanmadlar. Arivlerde
tespih ile ilgili bilgilere ancak 16. yzyln sonlarna doru rastlanmaktadr.
Ne var ki, Hz. Muhammed zamannda namaz ve dua srasnda hurma ekirdei
veya akl ta kullanld baz hadislerden anlalmaktadr. slam'da
Peygamber'in namaz klarken snneti olan 'Sbhanallah, Elhamdlillah ve
Allahekber' kelimelerini 33'er defa tekrarlamann hangi tarihte balayp,
yayld da bilinmiyor.
Yce Yaratc'ya 99 ayr isim veren slami anlay, onu anarken, her isim iin bir
iaret olmak zere ipe dizdii bu 99 taneli eye de 'tespih' adn vermitir. eitli
malzemelerden yaplan tespihteki tane says 33, 99, 500 veya 1000 olabilir.
500 ve 1000'lik tespihler daha ziyade tekkeler ve dergahlarda zikr iin
kullanlrlard. Tekke eyhleri, hastalar veya bir murad olanlar, iyilemeleri
veya muratlarnn olmas iin bu tespihlerin iinden geirirlerdi.
Tespih ekmek, tespih tanelerini birer birer iaret parma ile ba parmak
arasndan geirmektir. Ancak gnmzde tespihi bir oyuncak veya el alkanl
olarak kullananlara, sallayarak veya eitli figrler meydana getirerek
dolaanlara, hatta tuttuklar futbol takmnn renklerine gre yaplm tespihleri
ekenlere ska rastlanmaktadr.
Aslnda tespih ekmek din adamlarna zg bir davranm gibi alglanr ama
halk arasnda da neredeyse bir alkanlk haline gelmitir. Tespih ekmenin
daha ok krsal kesimlerde yaygn olmasnn nedeninin tespihin bo elleri megul
edebilme zellii olduu ileri srlyor. Scak aylar tarmsal alma ile geiren,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
srekli ellerini kullanmaya alm kiilerin k aylarnda bu boluu tespihle

doldurduklarna inanlyor.
Gnmz biliminin tespih ekme alkanlna bak as biraz deiik. Bilim
insanlar, beynimizin, alma yaamnn glkleriyle, sorunlar, endieler ve
korkularla srekli bask altnda tutulduunu, bunun sonucunda sinir
hcrelerinin ar yorulup yprandn ve beynimizi rahatlatmak, onu zgr
brakmak, dikkatimizi baka tarafa yneltmek iin tespih ekmenin ok etkili ve
faydal olduunu sylyorlar.
1.02 l Nisan akasnn kkeni nedir?
Her ne kadar Roma mparatoru Julius Caesar (Sezar) milattan nce 46 ylnda
takvimin balangcn Ocak ay olarak ilan ettiyse de, 16. yzyln ortalarna
kadar Avrupa'da yeni yl geleneksel olarak, bahar aylarnn balang tarihi
olarak da kabul edilen, Mart aynn 25'inde balard.
1564 ylnda Fransa Kral IX. Charles, takvimi deitirerek yl balangcn Ocak
aynn birinci gnne ald. O zamanki iletiim artlarnda baz insanlarn
bundan haberi olmad, bazlar ise bu karar protesto etmek amacyla eski
adetlerine devam ettiler. l Nisan'da partiler dzenlediler, birbirlerine hediyeler
verdiler.
Dierleri ise bunlar Nisan aptallar olarak nitelendirip bu gne 'Btn
Aptallarn Gn' adn verdiler. Bu gnde dierlerine srpriz hediyeler verdiler,
yaplmayacak bir partiye davet ettiler, gerek olmas mmkn olmayan haberler
rettiler.
Yllar sonra takvimin aylar yerine oturup, Ocak aynn yln ilk ay olmasna
allnca, Franszlar l Nisan gnn kendi kltrlerinin bir paras olarak
grmeye
baladlar.
Adeti
gittike
ssleyerek,
zenginletirerek
ve
yaygnlatrarak devam ettirdiler. Bu adetin ngiltere'ye ulamas yaklak iki
yzyl srd, oradan da Amerika'ya ve btn dnyaya yayld.
l Nisan akalarnn sembolnn 'Nisan Bal' olmasnn nedeni ise Mart aynn
sonlarna doru, Gne'in Balk Burcu'nu terk ediyor olmasdr.
1.03 Dnlerde niin pasta kesiliyor?
Gnmzde dne, evlenen ift tarafndan bir pastann kesilmesiyle
balanlmas vazgeilmez bir adet haline gelmitir. Pastann kat kat ykseklii
biraz da sosyal stat olarak grldnden gelin ile damat, boylarn aan bu
pastalar, kl gibi uzun bir bak kullanarak ancak kesebiliyorlar.
Buday, tarih boyunca bereket, dourganlk ve mutluluun sembol olduundan
balangta, dn trenlerinde, iyi temenniler gelinin bana buday dklerek
sunuluyordu. Evlenmemi veya evlenmeyi bekleyen gen kzlar, ksmetleri
alsn diye bu buday duunun kendilerinin de balarna isabet etmesi iin
urarlard. Tpk gnmzde, gelinin elindeki buketten frlatt iekleri ayn
inanla yakalamaya alan gen kzlar gibi.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
Romallar devrinin balangcnda alar ok saygn bir meslek grubunu

oluturuyorlard ve bu alar milattan yaklak 100 yl nce adeti biraz
deitirdiler. Bu budaylarla kk, tatl kekler yaptlar. Kekler phesiz gelinin
bana atmak iin deil, yemek iindi, ama bir ey atmay alkanlk haline
getirenler bu tatl kekleri de gelinin bana atmaya devam ettiler.
Daha sonralar bu adetin devam olarak, dne getirilen keklerin bereket
getirmesi iin gelinin ba stnde ufalanmas, ardndan da evlenen iftin bu kek
krntlarn birlikte yemesi gibi bir adet balad. Zaman getike misafirler de
evlerinden getirdikleri fndk, fstk, kurutulmu meyveler ve bala bulanm
bademlerle dn trenine katkda bulunmaya baladlar.
Adet hzla Avrupa'nn batsna, oradan da ngiltere'ye geti. ngiliz alar
kekleri bir eit biraya batrp kendilerine has dn pastalarn yarattlar.
Ortaan balarnda ise bu adet bir sre unutuldu. Gelinin bana buday ve
pirin dklmesi tekrar moda oldu.
Ne zaman ki, dekoratif ve ssl biskviler, yal rekler ortaya kt, adet yine
deiti. Misafirler bunlar evlerinde yapp dne getirmeye baladlar.
ngiltere'de ise bu getirilenler st ste ylmaya baland. Yiyecek yn ne
kadar yksekse o kadar iyi, o kadar ok bereket habercisi idi. Evlenen ift bu
ynn zerinden birbirlerini ptkten sonra ncelik gelinde olmak zere yiyecek
tepeciinin yenilmesine balanyordu.
ngiliz ve Fransz alar arasndaki yaratclk, en iyi, en dekoratif ve en lezzetli
pastay yapma yar sreci iinde dn pastas adeti de yayldka yayld,
dn trenlerinin olmazsa olmazlar arasna girdi.
1.04 Doum gnnde pasta kesmek adeti nereden geliyor?
Dnlerde pasta kesmek adetinin, yeni evlilere bereket, dourganlk ve
mutluluk dileklerinin iletilmesinin zaman iinde gelimi bir ekli olduundan
bahsetmitik. Doum gnlerinde pasta kesmek adetinin ise tarihi kkeni ve
amac deiiktir. Zaten tek kat olan ekli ve zerindeki mumlar nedeniyle pasta
grn olarak da dn pastasndan farkldr.
Pasta szcn hep gnmzdeki anlam ile kullanyoruz. Aslnda tarihi
geliimi iinde 'kek' demek daha doru olur. Doum gn pastasnn bilinen
tarihi Helen uygarlklarna kadar uzanr. Bir kutlama amac ile ortaya kmas
ise Ortaada Almanya'da olmutur. 13. yzylda Almanya'da ocuklara
gsterilen ilgi belki bugnknden bile fazlayd. Doum gnleri bir festival
eklinde kutlanyordu.
Doum gn kutlamas sabaha kar, afakta, gn aarrken balyordu. st
yanar mumlarla sslenmi pasta (kek) eve getirildiinde ocuk uyandrlyor,
pastann stndeki mumlarn ise yemek vakti gelene kadar devaml
deitirilerek srekli yanar halde kalmalar salanyordu. Yemein banda
ocuk mumlar fleyerek sndryor ve len balyordu.
Pastann zerindeki mumlarn says ocuun yandan bir fazla oluyordu. Bu bir
fazla mum, bir gn snecek hayatn n simgeliyordu. Ayrca ocua bir ok
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
hediyeler getiriliyor, o gn istedii, sevdii yiyecekler hazrlanyordu. Yani o

zamanlarda doum gn kutlamalar ocuklara ynelikti.
Gnmzde her yatan insann kutlad doum gn ve kesilen pasta ite o
zamanlarn bir adetinin devamdr. Doum gn pastasnn stndeki mumlar
bir fleyite sndrmek, bu arada bir dilek tutmak, eer dilek gerekleirse bunu
kimseye sylememek adetleri de o gnlerden kalmadr.
1.05 nsanlar niin iki kadehlerini tokutururlar?
Bu konuda daha gncel ve romantik bir hikaye var. Biliyorsunuz insanda be
ana duyu var: Dokunma, grme, koklama, tat alma ve iitme. Yemee gidilen bir
restoranda arap smarlanrsa, garson arab getirdikten sonra bardaa bir
parmak koyar ve kontrol etmesi iin dorudan erkee uzatr. Hi bir kadnn da
itiraz etmedii bu durum gerekten anlalmazdr. nk dnyadaki aroma ve
tat alma uzmanlarnn ou kadndr.
Neyse biz gelelim restorana... Kadehin souk temasyla dokunma duyusu tatmin
edildikten sonra kadeh haval bir ekilde gz hizasna kadar kaldrlp arabn
rengine baklr. Grme duyusu kontrolnden sonra kadeh burun hizasndan bir
saa bir sola gezdirilerek koklanr.
Minik bir yudum alarak tadn da algladnz. Zaten araptan pek
anlamyorsunuz. Garsonun da mantarn at arab kendisi imezse baka
birine verecek hali yok. Mecburen 'mkemmel' diyorsunuz. Ama hala bir duyu
kald, iitme duyusu. te o duyuyu da kadehleri tokuturup, 'nnn' sesini
duyduktan sonra tatmin ediyoruz.
Hikaye gerekten romantik ama iin asl biraz deiik. Antik alarda bir
insann dmann yemee davet edip, onu ortadan kaldrmak iin zehirli bir iki
sunmas grlmemi bir ey deildi. Ev sahibi ikisinin zehirsiz olduunu ispat
etmek iin kendi ikisini havaya kaldrr ve misafirin ikisinden bir miktarn
kendi bardana dkmesine msaade ederdi. Her iki kii de ikilerini ayn anda
ierek birbirlerine olan gvenlerini gsterirlerdi.
Misafir ev sahibine olan gveninin ok fazla olduunu gstermek iin bardaklar
havada yan yana geldiinde, kendi ikisinden onun bardana bir ey dkmez,
bardan yavaa onun bardana vururdu. Duyulan 'n' sesi gerek bir gvenin
ifadesi idi.
1.06 inliler yiyeceklerini niin ubuklarla yerler?
Aslnda nedeni tam bilinmiyor. Bir gre gre, vakti zamannda in
imparatorlarndan biri halkn ayaklanmasndan korktuundan, eritilip silah
olarak tekrar kullanlabilecek metal olan her eyin toplanmasn emretmi.
Ellerindeki bak, kak ve benzeri eyleri vermek zorunda kalan inliler ne
yapsnlar, aresiz bambu kamlarndan yaplm ince ubuklarla yemek yemeye
almlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
10 __________________________________
Akla daha yatkn gelen dier bir gre gre ise ubukla yemek adeti inlilerin
yiyeceklerini kk paralara blp yeme alkanlklarndan ve buna bal
olarak zaman iinde ok nemli bir ihtiyatan kaynaklanyor.
Yemek ubuklar milattan bir yzyl nce domu. Yemei iindeki yaa atp
kartrarak piirmeye yarayan tava benzeri kaplar kullanlmadan nce
yiyecekler odun atei zerinde piiriliyormu. Nfus oaldka artan yiyecek
ihtiyacndan dolay ormanlar kesilip tarlalar aldka bu sefer de odun, yani
yakacak sknts balam.
Zamanla etleri ve sebzeleri ok kk paralara blp, ya iinde kartrarak
kzartmann hem sratli pimeyi hem de odundan tasarrufu saladn
grmler.
O zamanlar aa sknts nedeniyle, yemek masas kullanmak zenginlere
mahsus bir lks olduundan insanlar bir elleri ile yiyecek veya pirin taban
tutuyor, yemek yemek iin de sadece dier ellerini kullanabiliyorlarm.
inlilerin yemeklerinin bol soslu olduunu sylemeye gerek yok. Yerken
ubuklar kullanmak, her eyi tek elle yemek zorunda olan inlilerin btn
parmaklarnn kirlenmesi sorununu zd iin hzla yaylm. O zamanlar
ubuklarn ok az aatan, ounluu fildii ve kemiktenmi.
imdi artk ne metal ne de aa ktl var. Zaten onlarn yerini sentetik
malzemeler oktan alm durumda. Ne var ki brakn in'i, dier lkelerdeki bir
ok insan bile bir in lokantas bulup, ubuklarla yemee urap, in
imparatorunun veya odun yokluunun yaratt eziyete seve seve katlanyorlar.
1.07 Ylbanda am aac ssleme adeti nereden geliyor?
Ylba gnlerinde, evin bir kesinde, minik bir am aac bulundurmak ve onu
sslemek adetinin kkeninin Almanya olduu ileri srlr. Almanlarn 'cennet
aac' adn verdikleri ve Adem ile Havva'nn gizemli hikayesine dayanarak
zerini elmalarla donattklar aa kknard.
15. yzyldan sonra bu aalara sadece meyve deil ekmek, biskvi gibi
yiyecekler de aslmaya balanm, Protestanln yaylmas ile birlikte bunlara
yanan mumlar da eklenmitir. Adet Avrupa'ya yaylrken ayn zamanda
gmenler tarafndan Amerika'ya da tanmtr.
Aslnda aalarn ruhani trenlerde nemli bir sembol olarak yer almas adeti
ok eskilere, Hristiyanlk ncesi zamanlara, hatta putlara ve doaya tapnld
zamanlardaki Msr ve in uygarlklarna kadar uzanr. O devirlerde doann
yeillii ve aalar sonsuz hayatn sembolleriydiler.
Benzer ekilde Kuzey Avrupa lkelerinde de yine Hristiyanlktan ok daha
nceki zamanlarda aalar ruhani bakmdan kutsal kabul ediliyorlard. Kuzey
Avrupa'da k aylarnda sadece bir ka saat sren gndzler 21 Aralk'tan
itibaren uzamaya balarlar. Uzun karanlk gnlerin bittiinin, gittike daha
aydnlk gnlerin geleceinin mjdesi olan Aralk aynn bu gnleri de trenlerle
karlanrd.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
11 __________________________________
Bu adet Avrupa'da gneye indike deierek yayld. Romallar zamannda

takvimin balangcnn, dnyann yaratld ay olduuna inanlan ve tabiatn
canlanmasnn mjdecisi olan Mart ayndan Ocak ayna kaydrlmas ile
kutlanacak tarihler konusunda kafalar iyice kart.
Zamanla Kuzey Avrupa lkelerinin 'karanln bitii' ayin ve kutlamalar,
Hristiyan dnyasnca Hz. sa'nn doum gn kabul edilerek -ki bu kesin
deildir- Noel kutlamalarna dntrld.
Bu arada aalar, zellikle am aalar bu kutlamann simgesi olmaya devam
ettiler. Her ne kadar ylba gnlerinde bir am aacnn sslenmesi tm
dnyada adet olduysa da bu gnn dini bakmdan bir zellii yoktur. Dnyann
Gne etrafndaki bir turunu tamamlad corafi bir konumdur.
Uygarlk ve teknolojinin ilerlemesi ile am aac zerindeki mumlarn yerlerini
yanp snen minik renkli ampuller, elma, ekmek ve biskvinin yerini rengarenk
ssler ald. Gnmz insan aalara tapmamasna ramen onlarn kymetini
daha iyi biliyor. Bir ka gnlk elence iin am aalarn kesmiyor, plastik
taklitlerini kullanyor.
1.08 Dnyann en ok sylenen arks hangisidir?
Dnyada imdiye kadar en ok sylenmi, halen de sylenmekte olan ark
hangisidir diye sorulsa hemen akla gelmeyebilir. Bu ark herkes tarafndan ok
tandk, mzii ezbere bilinen bir arkdr. 'yi ki dodun -isim-' veya 'mutlu
yllar sana' eklinde sylenen doum gn arks.
Bu ark yaratlrken doum gnlerinde sylenecei kimsenin aklna gelmemiti.
1893'de ABD'de, Kentucky'de retmen iki kz kardein, rencilerinin sabahlar
sylemeleri iin besteledikleri bu arknn orijinal ad da 'Good Morning to All'
yani 'Herkese Gnaydn' idi.
Kardelerden arknn mziini yapan Mildred Hill ayn zamanda kiliselerde
org, konserlerde piyano alyordu. arknn szlerini ise Mildred'in dokuz ya
kk kz kardei Patty yazmt. Mildred 1916'da 57 yanda ldkten birka yl
sonra besteledii ark 'Happy Birthday' (Mutlu doum gn) ad altnda
sylenmeye balanacakt.
Hill kardeler arknn telif haklarn 1893 ylnda almlard. Ancak Robert
Coleman isimli biri, arknn bestesini kullanarak szlerini 'Happy birthday to
you' olarak deitirdi. ark zaman iinde o kadar yayld ki bestecileri bile
unutuldu.
Ne zaman ark doum gn formatnda Broadway'de, bir mzikalde
kullanlmaya baland, o gne kadar sesi kmayan nc karde Jessica
mahkemeye bavurdu. Bestenin gerekten kendilerine ait olduunu ispat etti ve
arknn tm haklarna ailesinin sahip olmasn salad. Bundan byle arknn
ticari amala kullanld her yerde Hill ailesine telif hakk denmesi
gerekecekti. Bu haber tm dnyay ok etti. Telefonla yarm milyon insana
doum gnlerinde melodiyi dinleten tantm ve pazarlama irketleri bundan
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
12 __________________________________
vazgetiler, mzikaller bu paray ya repertuarlarndan karttlar ya da ark

eklinde deil de dz okuma veya iir eklinde sylettiler.
Onlar telif hakk dememek iin yollar ararken Dr. Patty Hill, 78 yanda, uzun
bir hastalktan sonra ama arksnn dnya apnda bir doum gn adeti
olduunu grdkten sonra ld.
Gnmzde bu arknn telif hakk Warner/Chappel Mzik irketi'ne gemitir.
Ticari amala kullanld her yerde irkete deme yapma zorunluluu vardr. Bu
miktarn ylda l milyon dolara yakn olduu tahmin edilmektedir. Doum gn
kutlayacaklarn bilgilerine sunulur.
1.09 Ne zamandan beri atal ve kak kullanyoruz?
Avrupa'da Rnesans balangcna, dier bir deyile insanlarn titizliin ve
temizliin farkna varmalarna kadar, btn bir tarih boyunca yemek yerken
eller kullanld. Tabii bunun da bir adab vard. Yemek yerken kullanlan
parmak says o kiinin statsn gsteriyordu. Normal insanlar be
parmaklarn kullanrlarken asiller parmaklarn -yzk parma kesinlikle
kullanlmadan- kullanyorlard.
Aslnda Latince atal anlamna gelen kelime, iftilerin hasad havaya atp
savurmada kullandklar dev atallarn isminden tremitir. Bunlarn ok
kkleri Trkiye'de atal Hyk'de yaplan kazlarda bulunmu ama ne ie
yaradklar, milattan 400 yl ncesinde sofralarda yemek yemede kullanlp
kullanlmadklar tam anlalamamtr.
atal konusunda kesin bilinen bir ey, ilk defa 11. yzylda Toskana'da (talya)
ortaya ktdr. ki ulu olan bu atallara insanlar "Tanrnn bahettii yiyecek
yine Tanrnn verdii parmaklarla yenilebilir" diye iddetle kar ktlar.
nsanlarn yzyllar boyu sren, yemek yerken atal kullanmaya kar direnme
gibi tavrlarn tarihte rnei azdr. 17. Yzyla kadar sren bu direnmenin bir
baka cephesi daha vard. Yiyecei bakla tutup, srarak yemeye alm
erkekler atal kullanmay kadns bir davran olarak gryorlard.
Bu arada Fransz ihtilalinin biraz ncesinde Fransa'da yava yava drt ulu
atallar kullanlmaya baland. Zamanla atal kullanmak lks, asalet ve stat
gstergesi oldu. atalla birlikte sofralarda her insan iin ayr tabak ve bardak
kullanmak adeti de geliti, toplumun tm snflarna ve giderek dnyann dier
yerlerine de yayld.
Kan kullanlmaya balanmas ise tarih kadar eskidir. nsanlar, atala kar
gsterdikleri direnci kaa gstermemilerdir. Bu, phesiz sv bir ey imek
iin eli kullanmann iyi bir alternatif olmamasndan kaynaklanmtr.
En eski zamanlara ait kazlarda bile, ta, kemik, aa veya madenden yaplm
kak veya benzeri eylere rastlanmaktadr. Kaktaki en nemli gelimeler
sapnn eklinde olmutur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
13 __________________________________
1.10 Yemek yerken atal niin sol elde tutuluyor?

Resmi yemeklerdeki en skc durumlardan biri de budur. Sa ellerini kullanan
insanlar iin sol elle atala hkmetmeye almak sknt verir. Hele etin
yannda, ayn tabakta pilav da varsa, sol eldeki atalla pirin tanelerini
drmeden aza ulatrmak gerekten alkanlk ister. Bereket orba ka iin
byle bir kural yok da scak orbay stmze bamza dkmeden iebiliyoruz.
atal - bak ile yeme adabmz, kkeni saray ve asil snfna dayanan Avrupa
kltrnden almzdr. Her zaman rahat hareket etmeyi seven Amerikallar ise
bu grg kuralna pek uymazlar. Eti sa ellerindeki bakla kesip, ellerindeki
atal ile ba takas ettikten sonra sa ellerine aldklar atalla yerler.
Yemekte eti kestikten sonra ba masaya brakarak atal soldan saa alp eti
aza gtrmek, sonra atal sola, ba tekrar sa ele almak ve bu hareketi
yemek boyunca tekrarlamak yemek yeme hzn drr. Yemei yava yemek
baz toplumlarda yemee sayg ifadesi olarak grlrken, baz toplumlarda ise
bu davran yemek adab bakmndan saygszlk olarak karlanr.
Bir gre gre Amerikallarn atal tutu ekillerinin ardnda rahatlk deil
alkanlk yatyor. 1700'l yllarn ortalarna kadar Amerika atalsz bir
toplumdu. nsanlar yemek yerken sadece bak ve kak kullanyorlard. Kak
kesilen eti tutmaya yararken bak hem kesmeye hem de batrp aza gtrmeye
yaryordu. Daha sonralar sofralardaki baklarn ular yuvarlaklat. Eti
kestikten sonra ka sa ele alp eti aza gtrmek alkanl balad. atal
kullanlmaya balannca da ayn alkanlk devam etti.
Avrupallar ise aradaki bu kak kademesini hi yaamadlar. Yemei aza
gtrmek bakmndan dorudan baktan atala getiler. Yemein temposunu
drmek gibi bir grg kurallar yoktu. Sa elini kullanan bir insan iin ba
sol elle ileri geri hareket ettirip eti kesmek zordu ama sol elle atal ete batrp
aza gtrmeye allabiliyordu. Asil snfnn her zaman zorlayc ve gsterie
ynelik nezaket kurallar, atal kullanm halka yaylnca da devam etti.
Avrupa'da ve oradan yaylan kltrlerde, yemek sresince ataln sol, ban
sa elde tutulmas gelenek haline geldi. Avrupallar atal ellerinde tutarlarken
ataln ular yere bakar. Amerikallar ise atal sa elde ular yukar bakacak
ekilde tutarlar.
Yemekten sonra tatl yenilirken ataln sa elde olmas ise hibir kltrde
grgszlk anlamna gelmiyor.
1.11 Anneler gn ne zamandan beri kutlanyor?
Anneler gnnn nereden kaynaklandn anlatanlar gnn yaratcs olarak
hep annesini kaybetmi olan kk bir kzdan bahsederler. Gerekte ise bu fikri
hayata geiren Anna Jarvis annesini 1905 ylnda kaybettiinde 41 yandayd.
Asl meslei retmenlik olan 1864 doumlu Anna Jarvis, 1902 ylnda babas
lnce annesi ile beraber ABD'de, Philadelphia'da yaamaya ve almaya
balad. yl sonra 9 Mays 1905'de de annesini kaybetti. Srekli annesi ile
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
14 __________________________________
beraber yaamasna ramen ldkten sonra "Ona hayatta iken gerekli ilgiyi
gsteremedii"ne inanyor ve bunun ezikliini duyuyordu.
ki sene sonra Mays'n ikinci pazarnda, annesinin lm yldnmnde
arkadalarn evine ard ve bu gnn anneler gn olarak lke apnda
kutlanmas fikrini ilk onlara at. Fikir kabul grd, anneler memnun kald,
babalar itiraz etmedi, Amerika'nn nde gelen bir giysi tccar da finansal
destei salad.
lk anneler gn Jarvis'in annesinin 20 yl sresince haftalk dini dersler verdii
Grafton'daki bir kilisede, 10 Mays 1908'de, 407 ocuk ve annesinin katlm ile
kutland. Jarvin her bir anneye ve ocua kendi annesinin en ok sevdii iek
olan karanfillerden birer tane verdi. O gnden sonra, temizlii, asaleti, efkati ve
sabr ifade eden beyaz karanfil Amerika'da anneler gnnn sembol olarak
kabul edildi.
Sra anneler gnn "milli bir gn" olarak kabul ettirmeye gelmiti. Jarvis,
tarihte tek bir kii tarafndan gerekletirilen en baarl mektup yazma
kampanyas ile gazete patronlarndan iadamlarna, devlet adamlarndan din
adamlarna kadar ulaabildii herkese bu fikrini iletti. Fikir o kadar ok ve
abuk kabul grd ki, Senato onaylamadan ok nce, bir ok eyalet ve ehirde
anneler gn kutlamalar gayr resmi olarak balatlmt bile.
Sonunda 8 Mays 1914'de Senato'nun onay, Bakan Wilson'n da imzas ile
Mays'n ikinci pazar 'Anneler Gn' olarak resmen ilan edildi. ok ksa srede
dier lkelere de yaylan bu gn iek ve tebrik kart satlarnn tavana
vurduu bir gn oldu.
Anna Jarvis sonunda muradna ermi, kampanyasn baar ile sonulandrmt
ama kendi hayat pek mutlu sonla bitmedi. Youn almadan evlenmeye ve
ocuk sahibi olmaya frsat bulamad. Her anneler gn onun iin bu ynden ac
oldu.
Daha ziyade dini arlkl bir kutlama olarak dnd bu gnden ticari kar
salamaya alanlara kar hukuki sava at. Davalarn hepsini kaybetti.
Dnyadan elini eteini ekti. Btn gelirlerini hatta ailesinden kalan evini bile
kaybetti.
Kalan hayatn- adad, gzleri grmeyen kz kardei Elsino-re'da 1944'de lnce
sal da tehlikeye girdi. Dostlar ona destek vererek son yln sanatoryumda
geirmesini saladlar. Btn dnya annelerinin en azndan senede bir gn
mutlu olmalarn salayan Anna Jarvin, mutsuz, yar grmez ve yalnz bir
ekilde 1948'de 84 yanda ld.
lkemizde de Trk Kadnlar Birlii'nin giriimi ve nerisi zerine 1955 ylndan
beri Mays aynn ikinci Pazar gn 'Anneler Gn' olarak kutlanmaktadr.
1.12 Mezara niin iek konulur?
Cenaze merasimlerine ieklerden yaplm bir elenk gndermek, mezar
ieklerle donatmak, sonradan yaplan mezar ziyaretlerinde mezara iek
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
15 __________________________________
brakmak, hemen hemen her kltrde gelenek haline gelmitir. Bir ka gn

iinde kuruyup gidecek bu ieklerin brakana da braklana da bir faydas
yoktur ama gelenek ok eski alara kadar uzanmaktadr.
Bu konuda eski mezarlarda yaplan almalarda iek kalntlarna rastlamak
phesiz mmkn deildi. iekler ok dayanksz olduklarndan ve kuruyup
gittiklerinde arkalarnda iz brakmadklarndan, aratrmaclar almalarn
iein kendisinden ok daha dayankl olan polen kalntlarna ynelttiler.
lk olarak Msr Firavunu Tutamkamon'un milattan nce 1346'da ldnde
mezarnn iekten talarla kapland saptand. Kuzey Avrupa'da ise milattan
nce 2000'li yllara kadar uzanan bir ok mezarda iek izlerine rastland.
O tarihlerde mezarlara konulan ieklerin gzellikleri ve ho kokular nedeniyle
iyi ruhlar ekme, kt ruhlar kovma gibi bir gce sahip olduklarna
inanlyordu.
Sonradan mezarlar bitki ve ieklerle donatmann asl amac cesedin
rmesinin yarataca kt kokular nleme oldu. Seyahatlerinizde uzaktan
nerede bir servi aac topluluu grrseniz yaklatnzda fark edersiniz ki oras
mezarlktr. Mezarlklara servi aac dikmek de ayn ama iindir.
Servi aac uzun boyu, sk dallar ve kn dklmeyen yapraklar ile bir blgeyi
rzgardan korumak iin en ideal aatr. mr ok uzundur, hemen hemen hi
rmez ama en nemlisi odununun damtma yoluyla lavantaclkta da
kullanlan ho kokusudur. Bu nedenlerle servi aac mezarlklarn adeta bir
simgesi haline gelmitir.
Cenaze merasimlerinde ve mezar ziyaretlerinde, bizde pek yaygn olmasa da
kadn ve erkeklerin niin siyah elbise (ve aksesuar) giyindiklerini merak ettiniz
mi hi ? Bu da atalarmzn hayalet korkusundan kalma bir gelenek.
Binlerce yl nce cenaze treninde bulunanlar, gmlecek lnn hayaletinin
orada bulunanlardan birinin bedenine girmek isteyeceine inanyorlard. Bundan
saknmak, hayaletten saklanmak iin vcutlarn siyaha boyuyorlard. Daha
sonralar zaman iinde bu adet siyah giysi olarak devam etti ve gnmze kadar
geldi.
1.13 nsanlar saatlerini niin sol kollarna takarlar?
zel bir durum veya farkl olmak dncesi yoksa insanlarn ounluu
saatlerini sol bileklerine takarlar. lk anda insanlarn ounun sa ellerini
kullanmalar, bu kolun daha hareketli olmas dolaysyla saatin bir yerlere
arpp zarar grme olaslnn da daha yksek olmas nedeniyle sol bilee
taklmasnn tercih edildii dnlebilir.
Bu dnce phesiz dorudur. Sa ellerini kullanan insanlarn, sa kol
dmelerini iliklerken ne kadar zorlandklar malumdur. Peki sol ellerini daha
ok kullanan solaklar da niin saatlerini yine sol bileklerine takyorlar?
Saatin ilk kullanlma yllarnda insanlar ounlukla cep saati kullanyorlard. Bu
saatlerin kurma dmesi sada '3' rakamnn yanndayd. Sk sk kurulmas
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
16 __________________________________
gereken bu saatleri cepten kartp sol elle kurmak (hangi el daha baskn olursa
olsun) ok zordu. nsanlar bu saatleri zaten yeleklerinin sol tarafnda bulunan
ceplerinden sol elleri ile karp bakmaya ve sa elleri ile kurmaya altlar.
Daha sonra kol saatleri de yaygnlap kurma yerleri yine '3' rakamnn yannda
olunca bunlar da sol kola taklr oldu. Zaten sa ellerini kullananlar bu elleri
megulken ister cep ister kol saati olsun saate sol kollarm kullanarak bakmay
tercih ediyorlard.
Her iki taraf da durumdan memnun olduklarndan, saat reticilerine kurma yeri
solda olan bir saat retmeleri iin piyasadan bir talep hi bir zaman gelmedi.
Artk pilli, gne enerjili veya hareketle kendi kendine kurulan saatler
kullanlyor ve kurmal saatler neredeyse tarihe kartysa da insanlar saatlerini
sol bileklerine takmaya devam ediyorlar.
1.14 Abalar niin o acayip apkalar giyerler?
Bir kere kafalarna bir eyler giymeleri zorunludur. Yoksa salar yiyeceklerin
iine debilir. Ama alarn bu kafann zerinde silindirik bir ekilde ykselen,
ucu da balonumsu ekilde kvrmlarla biten beyaz apkalar giymelerinin asl
nedeni bakadr.
Bu tip apkalarda, zellikle mutfaklarn ok scak ortamlarnda, hava apkann
iinde rahatlkla dolaabilir ve ann kafasn serin tutar, terlemeyi nler.
Mutfan kalabalk ve hareketli yaamnda, ayn tip giysiler iindeki alar
arasndan aban ilk grte ayrt edebilmek iin onun apkas biraz daha
uzun ve ucu kvrmldr.
Bu apkalarn beyaz, yani boyasz olmalarnn nedeni ise beyaz kuman, boyal
kumaa gre daha hijyenik olarak kabul edilmesidir. Beyaz renk her yerde
insanlarda temizlik, saflk, iyi niyet ve bar duygular uyandrr. Muharebe
srasnda bar mesaj gndermek isteyen birliklerin beyaz bayrak ekmelerinin
nedeni de budur. Gelinliklerin beyaz olmas ise bartan ziyade safl ve
masumiyeti simgeler.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
17 __________________________________
2
GNLK YAAM
2.01 Ayn tarih niin her yl farkl gne geliyor?

Gnlk yaantmz, alma hayatmz, sosyal, kltrel, ekonomik tm
aktivitelerimizi takvime gre dzenler ve planlarz. Takvimle ilgili en byk
glmz srekli 'u tarih hangi gne geliyor' sorusunu sormak zorunda
kalmzdr. Bata milli bayram, kutlama ve tatil gnleri olmak zere ayn
tarihin her yl deiik gnlere rast gelmesi sadece yl iersinde salkl planlama
yapmamz etkilemez, aylardaki aktif i gnlerinin deimesi nedeni ile tm
kurumlarn hesap, plan ve istatistiklerini de alt st eder.
Bunun sorumlusu Dnya'nn Gne'in etrafndaki dnme sresidir. ok eski
alarda bile insanlar etkinliklerini Gne'in grnr hareketlerine gre
dzenlemiler, yani basit hali ile de olsa Gne Takvimi'ni kullanmlardr.
Ancak bu bir yln sresi bir gnn tam kat olmadndan, ksuratlar
olumakta, bu da ideal bir takvim dzenini pratikte zorlatrmaktadr.
Gne Takvimi'ni ilk kullananlardan Msrllar'da bir yl 365 gn (aslnda 365
gn, 5 saat, 48 dakika, 46 saniye) kabul ediliyordu. Aradaki bu farktan dolay,
rnein ilkbaharn balangc ancak 1508 ylda bir ayn tarihe denk geliyordu.
Eski Babil, Helen, in ve Hint medeniyetleri, Ay'n evrelerine dayanan 29 ve
30'ar gnlk 12 aydan oluan Ay Takvimi'ni kullanmay tercih ettiler. Bu
takvimde bir yl 354 gn olup mevsim tarihleri Gne Takvimi'ne gre her yl 11
gn kayyordu. Ardarda iki hilalin olumas arasnda geen sre (29 gn, 12
saat, 44 dakika, 2,78 saniye) yine gnn tam kat olmadndan Ay Takvimi'nin
de ok salkl olduu sylenemez.
Gnmzde Ay Takvimi'ni kullanmaya devam eden slam lkelerinde ay
sreleri hilalin gzle grlmesine bal olduundan, yani hilalin ilk
gzlemlendii akam eski ay bitmi, yeni ay balam sayldndan, bir ayn ka
gn srecei nceden bilinemez. Farkl slam lkeleri, aylar deiik gnlerde
balatabilirler. Bu, zellikle Ramazan aynn son gn ve takip eden bayramn
ilk gn iin karklk yaratr.
Nispeten daha doruya yakn gibi grnen, gnmzde lkelerin ounda
kullanlan ve Gregoryan Takvimi olarak da bilinen Gne Takvimi'ndeki
aksaklklar gidermek iin biri milattan nce 46 ylnda Jl Sezar, dieri de
milattan sonra 1582 ylnda Papa Gregory XIII tarafndan iki kez nemli
deiiklik yaplmtr.
Sezar ardarda yl 365 gn, drdnc yl ise 366 gn olarak saptamtr. Bu
srenin olmas gerekenden 0,0078 gn daha uzun olmas, yllar boyu birikerek
128 ylda fazladan bir gn yaratmas sonucunu dourmutur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
18 __________________________________
1582 ylna gelindiinde bu fark 10 gn bulunca Papa Gregory XIII takvimi 10

gn ileri ald. 4 Ekim'den sonraki gn 15 Ekim kabul edildi. 10 gn yaanmadan
atlanm oldu. Parasal hesaplar kart, halk 'on gnmz geri isteriz' diye
gsteriler yapt.
Papa'nn asl nemli reformu 400'e blnemeyen yzyllarda ubat'n 29
ekememesi idi. Yani ubat 2000 ylnda 29 ekebilirken 2100, 2200 ve 2300
yllarnda ekemeyecekti, o yllarda ubat 8 senede bir 29 gn olabilecekti. Bu
sayede kullanlan takvim ile ideali arasndaki fark ylda 0,00030 gne
drlmt ki bu da 33.000 ylda l gnlk kayma demektir ve ok nemli
deildir.
Bu takvimi ngiltere 1752'de, Rusya 1918'de, Trkiye ise l Ocak 1926'da kabul
etti. Ne var ki ay srelerinin eit olmamas ve haftann 7 gn olmas nedenleri
ile, belli bir tarihin her yl deiik gne rastlamas sorunu yine zlemedi.
Dnya Takvim Reformu Birlii'nin (AWCR) bahsedilen tm sorunlar ve
eksikleri ortadan kaldracak ok kullanl ideal bir takvim nerisi var ama
henz hibir lke, deiikliin kurulu dzende yarataca karkl ve maliyeti
gze alp bu takvimi uygulama cesaretini gsterememektedir.
2.02 nsanlar ne zamandan beri ayakkab giyiyor?
Ayak yere basarak vcudun tm arln tar. nsan gvdesinde en ar grev
ayaklara der. Yetimi bir insann vcudunda 206 kemik vardr, bunlarn
neredeyse drtte biri, 62 adedi ayak ve bacaklarmzdadr. Vcut arlm
tayan ve hareketi salayan bu organn bakm ayakkab ile balar.
Ayak kemikleri yere dz basmaz. Taban ukuru denilen ibkey bir kubbenin iki
ucuna ve kenarlarna baslr. Ayan taban ksmnn yaps olduka karktr.
Burada birok kas, kiri, damar ve sinir yer almaktadr. Vcudumuzdaki
kaslarn iinde en gls tabanlarmzda bulunur. nsann en hassas
blgelerinden biri olan bu blgeyi korumak insan hayat iin ok nemlidir.
ou ayakkab 'taban' ad verilen ve kullanldka eskiyen kaln bir alt para ile
'saya' ad verilen ve aya saran daha ince bir st paradan oluur. Ayakkablar
dnyada ok farkl iklimlerde yaayan insanlarn yaam artlarna gre
deiiklik gsterdii gibi tarih boyunca moda da ayakkablarn ekilleri zerinde
ok etkili olmutur.
Geri spanya'daki 12-15 bin yl ncelerine ait maara resimlerinde erkeklerde
deri, kadnlarda krkten yaplm giysiler grlyor ama dnyadaki en eski
ayakkab izine, kuruyan amur iinde sertleip gnmze kadar kalm olarak
Mezopotamya'da rastlanmtr.
Gnmzdeki anlam ve ekli ile ayakkabnn ilk olarak sandalet eklinde scak
iklimli lkelerde ortaya kt sanlyor. lk ayakkablar ham deri, ayan
girebilecei ekilde bir zarf haline getirilerek yaplrd. Bu ayakkablar ayan
altn kzgn kumlardan, stn gne ve scaktan koruyorlard.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
19 __________________________________
Msr sanat eserlerinde hkmdar ve tanrlar daima plak ayakl olarak

grlrler. Sandaletlerin ise bu devirde sadece ev iinde giyildii tahmin
edilmektedir. Hititler bugn Anadolu'da ok az da olsa hala kullanlan arklara
benzer ayakkablar giyerlerdi.
Ortaada kz evlenen bir baba onun zerindeki otoritesini evlenecei adama bir
ayakkab treni ile devrediyordu. Bugn baz Bat lkelerinde yeni evlenen iftin
arabalarnn arkasna ayakkab balama adeti de o gnlerden, kz babasnn
damadna kznn ayakkablarndan birini vererek, artk onun himayesine
girdiini belirtmesi adetinden kalmadr.
Avrupa'da 11. yzyldan 15. yzyla kadar sivri burunlu ayakkablar moda oldu.
Ortadou blgesinde ise aya kzgn kumlardan korumak amac ile yksekte
tutabilmek iin ayakkablara topuk ilave edildi. Avrupa'da 16. ve 17. yzyllarda
btn ayakkablarn topuklar krmz renge boyanyordu.
Avrupa'da 18. yzyla kadar kadn ve erkek ayakkablar farkl deildi.
Ykseklii 15 santimetreyi bulan topuklu ayakkablar Avrupa'da o yllarda
sadece st snfa mensup insanlar (tabii iki kiinin yardmyla) giyebiliyordu.
19. yzyla gelene kadar tm dnyada her iki ayak iin de e ayakkablar
kullanldn yani ayakkablarda sa sol farknn olmadn biliyor muydunuz?
Sa ve sol ayaklar iin ayr ayr ayakkab retimine ilk olarak ABD'de,
Philadelphia'da baland.
Alt lastik ayakkablar ise ilk olarak 1916'da yine ABD'de yapld ve bunlara 'ket'
(ked) ad verildi. Botlar ise ata binmenin yaygn olduu souk ve dalk blgeler
ile scak ve kumlu llerde ortaya ktlar. Kadnlar iin ilk bot 1840 ylnda
Kralie Victoria iin dizayn edildi. Backl rahat yry ayakkabs ise Birinci
Dny Sava srasnda ortaya kt.
Osmanl Trkleri'nde de deri ileme sanatnn ok gelimi olmas ve zellikle
Yenieri Oca'nn at binmede uygun olan yumuak deri izmelere gsterdii
ihtiya yznden ayakkabclk ok gelimitir.
Bugn artk en ilkel topluluklarda bile insanlar bir eit ayakkab giyiyor.
Dnyada ka ift ayakkab var bilinmiyor ama uzayda dolaan bir ift olduu
biliniyor. Ay'a ilk ayak basan astronot Neil Armstrong'un ayakkablar dn
yolculuunda herhangi bir hastalk veya bilinmeyen bir kirlenme tehlikesine
nlem olmak zere dnyaya getirilmeyip uzaya braklm. imdi uzayda dolanp
duruyorlar. Dier astronot ile daha sonra gidenlerin ayakkablar imdi neredeler
acaba?
2.03 Filmlerde tekerlekler niin ters dner?
Bunun iin nce unu bilmemiz lazm. Filim kameras ile fotoraf makinesi
arasnda teknik adan byk bir fark yoktur. Fotoraf makinesinde her
deklanre basta film karesine bir grnt kaydedilir, film kamerasnda ise
akan film zerinde saniyede 24 grnt karesi kaydedilir. Bunu ayn hzda
perdeye yanstrsanz gzmz arka arkaya gelen karelerdeki kk farklar
alglayamaz, devaml ve hareketli bir grnt olarak grr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
20 __________________________________
imdi gelelim filmlerdeki tekerlekler meselesine. Kovboy filmlerindeki at

arabalarnn veya trenlerin tekerlekleri aracn hareketi ile ileriye doru dnmeye
balar. Aracn hz arttka perdede grntdeki tekerlein dn hz gittike
yavalar, bir an durma noktasna gelir ve sonra ara ileri doru gitmesine
ramen tekerlekler tersine dnmeye balarlar, daha dorusu gzmze yle
grnrler.
Tekerlekleri saniyede 24 defa dnen ve hzla giden bir at arabasn dnelim.
Bunu saniyede 24 kare eken bir kamera ile grntlersek her kare tekerlein
ayn pozisyonunu ayn noktada grntleyecei iin gzmz tekerlei
duruyormu gibi alglar. Tekerleklerin dn hzna bal olarak filmin her
karesi tekerlein tam tur atmam halini grntlerse bu sefer de tekerlekler
geri dnyormu gibi grnrler. Gerek at arabalar ve gerekse trenlerde
tekerlein merkezi ile evresi arasnda balayc elemanlar olduundan bunlarn
pozisyonlar ve saylar daha deiik dn hzlarnda da benzer grnty
vererek gz iyice yanltr. Bu tekerlekler dz daire eklinde bir kapakla
kapatlm olsalar bu grnt yanlgs olmayabilir.
Sinema konusunda en ok merak edilenlerden biri de sessiz sinema zamanndaki
eski filmlerde insanlarn niin hzl hareket ettikleridir. Aslnda bunun iki
nedeni vardr. Birincisi ilk filmlerin saniyede 16 grnt geecek ekilde
ekilmesidir. Bunlar gnmzn saniyede 24 grnt veren makinelerinde
oynatld zaman hareketler neredeyse yzde elli hzlanmaktadr.
Dier sebep ise eski filmlerin ounluunu oluturan komedilerin bu ekilde
gsterilmesinin filmi daha gln klmasdr. Bu nedenle o zamanlarda, yani
1915 yl civarnda bile baz komedi filmleri dk hzda ekilir, saniyede 16
grnt hzyla oynatlarak karakterlerin daha komik grnt vermeleri
salanrd. Gnmzdeki filmlerde bile bazen karakterler hzl hareket
ettirilerek komedi, yava hareket ettirilerek romantizm veya daha fazla iddet
etkisi yaratma yollarna bavuruluyor.
2.04 Arabalarn arka camlar niin tam alamyor?
Bilindii gibi pek ok model binek arabalarda arka kaplarn camlar dibine
kadar tam alamaz. Yaklak te bir mesafeye gelince dururlar. Tabii bu
srcler iin bir problem deildir. Onlar n camlar tam ap pfr pfr
giderler. Klimal ara says oalp tm camlarn kapal tutulmas durumu
ortaya knca arka camlarn tam alamamas konusu gndemden iyice
dmtr.
Arabalarn arka camlarnn tam almamasnn ieriye egzoz gaz, bcek veya
grlt girmesiyle ve arabann emniyetiyle bir alakas yoktur. Arabalar dizayn
eden mhendisler bunu kullanclarn ocuklarnn arabadan sarkmamalar iin
tercih ettiklerini sylyorlar. Hatta arka camlarn almamas iin arabaya kilit
dahi koyuyorlar.
Gerek ise farkldr. Performans en yksek arabay yapabilmek iin
katlanlmas gereken bir durumdur bu. Dikkat ederseniz orta ve kk boy
arabalarn ounda arka tekerlekler arka kaplara ok yakndr. Bu nedenle n
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
21 __________________________________
ve arka kaplarn ekilleri farkldr. n kapda camn dibine kadar girmesi iin
yer varken arka kaplarda tekerlein ve amurluunun konumlarndan dolay alt
ksm daraldndan yer yoktur. Bu ekilden dolay zaten arka kapdan inmek de
daha zordur. Cam, kapnn dz devam eden ksmndaki yuvasna kadar inebilir,
daha sonra gidebilecei bir yer yoktur.
Peki arabalarmzn kaplar niin arkadan ne doru alyor? Bir src olarak
kapnz hep sol elle atnz dikkatinizi ekti mi? Kap arkadan ne doru
aldndan zaten sa elle hi denemeyin sorun yaarsnz. Arabalarn ilk
yapldklar zamanlarda kaplarn mentee ve kilit sistemleri bugnk kadar
salam deildi. Ancak insanlarn ou sa ellerini kullandklarndan src
tarafndaki kap nden arkaya alr ekilde yaplyor, dier kap(lar)da da bu
ekle uyuluyordu.
Bu durum hareket halinde iken aniden alan kapnn kardan gelen hava
akmyla kapanamamasna hatta kopmasna yol aabiliyordu. Bu nedenle
kaplarn arkadan ne doru alr ekilde yaplmasna baland. Artk kilit
kazara boalsa bile kardan gelen hava akm kapnn almasna msaade
etmiyordu.
Konu arabalardan almken fabrikadan yeni km arabalardaki gzel
kokudan da sz edelim. 'Yeni araba kokusu' denilen ve insanlarn houna giden
bu koku tek bir koku olmayp, birok kokunun birlemesinden oluan ok zel bir
kokudur. Zamanla kaybolur ve arabaya aslan suni koku yayclardan hibirinin
kokusu onun yerini tutamaz.
Bu koku, boya ve boyadan nce kullanlan astar boya, konsolda, pencere ve
kaplarda kullanlan lastik ve plastik malzemelerin kokularnn bir karmdr.
Bunlara yaptrclarn, izolasyon malzemelerinin, koltuklardaki kuman, deri
paralarnn ve demelerde kullanlan vinilin kokular da karr. Ortaya ok
zel ve taklidi imkansz bir koku kar.
2.05 Satranta ah niin o kadar pasiftir?
Satran oyununda ah koruma altndadr. O sanki bir kede korkudan sinmi
bir ekilde olanlara bakan, titrek admlarla birer birer ilerleyen, arada srada
'hadi ne zaman rok yapacaksanz, yapn' diye inleyen bir insan grn verir.
Halbuki vezir, satran tahtasn oradan oraya dolaarak, atlayarak, zplayarak,
rakibi ypratarak, son derecede etkin bir ekilde hareket etmektedir.
Bu tan bizdeki ad vezir (bakan gibi bir ey) olduu iin bu hareketlilik normal
grlebilir ama Bat lkelerinin bu taa kralie anlamnda 'queen' adn
verdiklerini dnrseniz ortaya tuhaf bir durum kar. Hele satrancn tarihinin
7. yzyldan ncesine gittii gz nne alnrsa, o zamanlar daima ordularnn
banda savaa giden krallara, ahlara satranta niin byle pasif bir rol
verilmitir, anlalmaz.
Satrancn ilk olarak 6. yzyl iinde Hindular tarafndan oynanmaya
balanld, daha dorusu Hindularn 'chaturunga' (aturanga) isimli
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
22 __________________________________
oyunundan gelitii ileri srlyor. 'Chaturunga' szc Sanskritce'de 'drt kol',

'drt kollu ordu' veya 'drt silah' anlamna gelmektedir.
O zamanki Hint ordusu drt blmden oluuyordu. Filler, sava arabalar,
svariler ve piyade. Bugn bu drt kola, fil, kale, at ve piyon diyoruz. Avrupa
savalarnda fil kullanlmad iin bu taa piskopos (bishop) ad verilmitir.
Bizdeki at Arapada svari, Avrupa'da ise valye olarak adlandrlmtr. Yani
medeniyetler satran terimlerinde kendilerine gre baz deiiklikler
yapmlardr.
aturanga Hindistan'dan nce ran'a geti ve geerken ismi 'atrang' oldu. Arap
ordular onu 1000 yl kadar nce, fethettikleri spanya zerinden Avrupa'ya
getirdiler. Araplar oyuna 'atranj' veya 'al-ah-mat' (ah l) ismini verdiler.
Ancak ah oyunda hibir zaman lmez, dier talar gibi oyun tahtasnn dna
kartlamaz. Vatan olan karelerde kmldayamaz hale gelince esir der.
Satran ismi Trkeye Arapadan girmitir.
lk oynan eklinde bugnk hareket kabiliyetindeki bir vezir veya kralie
yoktu. Geri ahn yannda Araplar tarafndan akll adam diye isimlendirilen bir
ta vard ama hareket imkan ok kstlyd. Sadece bir kere o da apraz olmak
kouluyla ilerleyebiliyordu.
Asrdan ara, lkeden lkeye satran oyunu gittike geliti ve baz deiikliklere
urad. Avrupa'ya ulatnda vezirin ismi kralie oldu ama hareket imkan hala
kstlyd. Bununla belki o yllarda Avrupa'da yaayan gl kralielerin,
krallarnn daima yannda olup onlar kollamalar eklinde sosyal bir balant
kurulabilir.
Bu ekli ile satran oyunu ok yava oynanabildiinden oyunu sratlendirmek
iin kralie (vezir) ve filin gleri, yani hareket imkanlar arttrld, etkinlik
sahalar geniletildi. Bir baka kural deiiklii ile satran tahtasnn kar
kenarna varabilen bir piyonun kralie (vezir) olabilmesi imkan tannd.
Bu, ok ada ve demokratik bir deiimdi. Talarn en gsz ve alak
gnlls piyade, ilerinde sebat eder ve baar ile ilerlerse en gl ta
olabiliyor, hatta kar tarafn ahn mat ederek en son sz syleyebiliyordu.
Avrupa'da gn getike gelien demokrasi, yklan krallklar satranca da
yansyordu. ah artk rnei ok az kalm, gsz monarik hkmdarlar gibi
kesinden pek kamyordu.
Gerei oyunda iken ikinci bir kralienin ortaya kmas ise balangta
oyuncularn kafasn kartrd ama hangi ah bir yerine iki kraliesinin olmasn
istemez ki!
2.06 Bir hafta niin 7 gndr?
Bir gn Gne'in doduu zamandan ertesi gn doaca zamana kadar geen
sredir. Bir ay ise Ay'n ayn evresinin gkyznde tekrar grnd zamana
kadar geen sredir. ok eskilerde bu zaman birimleri insanlarn hayatlarn
organize edebilmeleri iin yeterliydi.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
23 __________________________________
Zamanla bir gnden uzun, bir aydan da ksa bir zaman birimine ihtiya duyuldu.
Babilliler 7 gnlk haftay zaman birimi olarak kullanmaya baladlar. Sonralar
Yunanllar, inliler ve Msrllar 10 gnlk, Romallar ise 8 gnlk haftay
kullanmaya altlar.
Bir hafta olarak kabul edilen yedi gnlk srenin kayna tam olarak bilinmiyor.
En kuvvetli tez bu srenin Ay'n evrelerinden kaynaklandna dayanr. Ay'n
drt evresinin (yeni ay, ilk drdn, dolunay, son drdn) srelerine en yakn olan
tam gn says yedidir.
Ancak bu doal ve astronomik temelin yan sra astrolojik bir inann da, ta
Babilliler zamanndan itibaren, yedi gnn bir hafta olarak seilmesinde rol
oynad ileri srlyor. lk alarda bilinen be gezegen ile Gne ve Ay'n
toplam saysnn yedi oluu bu sayya gizemli ve uurlu bir say olarak
baklmasna neden olmutur.
Daha sonralar dinlerde gklerin yedi kat oluuna inan, mzikteki ana nota ve
tabiattaki ana renk saylarnn da yedi oluu bu saynn gizemini iyice
arttrmtr. Takvimde yedi gnlk haftann resmiyet kazanmas ise milattan
sonra 327 ylnda Roma mparatoru I. Constantinus'un kard bir emirle
olmutur.
Tevrat'n yaratl (tekvin) anlayna gre Tanr evreni 6 gnde yaratm,
yedinci gnde de (cumartesi) dinlenmitir. Hristiyanlar haftay Tevrat'taki
ekliyle kabul ettiler, yalnz Hz. sa'nn dirili hatrasna yedinci gn deil de
birinci gn, yani pazar 'Tanr Gn' olarak kabul ettiler.
slam dininin douundan sonra da yine yedi gnlk hafta sresi benimsendi.
Ancak Hz. Muhammed'in mminleri mescitte toplayp, namaz kld, hutbede
devlet ve gnlk ileriyle ilgili aklamalar yapt altnc gn (cuma) dinlenme
gn olarak kabul edildi. Trkiye Cumhuriyeti'nde 27 Mays 1935 tarihinde
yaymlanan bir kanunla tatil gn cumadan pazara alnd.
1792 ylnda Fransa takvim yapsn deitirerek 10 gn bir hafta kabul etti
ama yrtemedi. Rusya 1929'da 5 gnlk hafta uygulamasna geti, sonra bir
haftay 6 gne kard ve sonunda pes ederek 1940'da 7 gnlk haftaya geri
dnd.
2.07 Gn ve ay isimleri nereden geliyor?
Tavla oynayanlar Farsa altya kadar saymasn bilirler (yek, du, se, cihar, pen,
e). imdi de yedi saysn reniyoruz. Farsa yedi 'heft' dir (veya hefte). Yedi
gnlk 'hafta' ismi de buradan alnmtr. Halen Trke'de kullandmz gn
isimlerinin kkenlerinin neler olduklarn biliyor musunuz?
Cuma-Arapa-toplama, toplanma)
Cumartesi-Arapa-(ertesi - Trke)
Pazar-Farsa-(ba = yemek, zar = yer)
Pazartesi-Farsa-(ertesi - Trke)
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
24 __________________________________
Sal-brnice-(nc)
aramba-Farsa-(cehar enbe = drdnc gn)
Perembe-Farsa-(pen enbe = beinci gn)
Gnmzde kullandmz ay isimlerinin geldikleri yerler de kark. Hicri
takvimdeki Arabi ay isimlerinin bugn hibirini kullanmamamza ramen yine
de ubat, Nisan, Haziran, Temmuz ve Eyll aylarnn isimlerinin kkenleri
Arapa ve Sryanice, Kasm aynn ise Arapa.
in daha ilgin yan bunlardan ubat, Nisan, Temmuz ve Eyll hemen hemen
ayn telaffuzla Yahudi takviminde de yer alyorlar. Gelin aylarn isimleri ve
kkenlerine bir gz atalm.
Ocak = Trke (Kn evlerde ate yaklan yer)
ubat = Sryanice
Mart = Latince (Maritus - mitolojik isim Mars'tan)
Nisan = Sryanice
Mays = Latince (Tanra Maria'nn ay)
Haziran = Sryanice
Temmuz = Arapa / Sryanice
Austos = Latince (Roma mparatoru Augustus'un adndan)
Eyll = Sryanice
Ekim = Trke (Topra ekmekten)
Kasm = Arapa (Blen)
Aralk = Trke (ki zaman dilimi aras)
2.08 Mzik notalar nasl bulunmutur?
Mzikteki
matematiksel
gizemi
kefederek
yazya
dkmenin
ilk temeli Pisagor (Pythagoras, M.. 530-450) tarafndan atlmtr. Biz kendisini
okul sralarndan o mehur dik gen teoremi ile hatrlarz ama Pisagor
gnmzde ulatmz bilim seviyesinin babasdr. O kendi devrine kadar
gelimi btn almalar bir disiplin altnda toplam, geometri, aritmetik,
astronomi, corafya, mzik ve tabiat bilgisi olarak ayr ayr bilim dallar
yaratmtr.
Pisagor bilimi, bilim iin dnyor, bilimin uygulamalar onu ilgilendirmiyordu.
Bu nedenle 'bilgi seven' anlamndaki 'filozof szcn ilk olarak o kullanmtr.
Pisagor tm evrenin saylar ve aralarndaki ilikilere gre kurulduuna
inanyordu.
Pisagor'un mziin iindeki matematii bir demirci dkkannn nnden
geerken kefettii rivayet edilir. Demirci ustasnn, demir dverken kulland
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
25 __________________________________
aletlere gre deiik sesler karmas Pisagor'un ilgisini ekmi, dkkan

kapattrarak ustaya eitli aletler kullandrm, kan sesleri incelemi ve
kaytlar alm.
Bat mzii 9. yzyln bana kadar notalamadan habersizdi. Eserler kulak
yoluyla kuaktan kuaa aktarlyor, bu arada deiime uruyor, zamanla
unutulabiliyordu. 9. yzyln ikinci yarsnda ilk notalama sistemi ortaya kt.
Arezzo'lu Guido'nun (Gui d'Arezzo) notalama sisteminin seslerin yksekliini
kesin olarak belirtmeye balamasyla byk bir ilerleme kaydedildi. 11. yzylda
notalarn zerine dizildii be izgiden oluan "porte"nin kullanlmasyla
notalarn ykseklii (do, re, mi,....) ve sresi (birlik, ikilik, drtlk,....) kesin
biimde belirlenebilir hale geldi.
Aslnda mziin drt parametresi vardr: Ykseklik, sre, iddet ve tn.
Bunlardan ilk ikisi zamanla genel kabul gren bir takm iaretler sayesinde
kat zerine dklebilmi, iddet ve tn ise notann yannda ek kelimelerle
belirtilmiler ve ksmen de yoruma ak braklmlardr.
eitli sesleri belirtmek ve bunlarn birbirlerine karmasn nlemek iin sesleri
temsil eden notalara zel isimler verildi. Do, re, mi, fa, sol, la, si. ngilizce'de ve
Almanca'da ise notalar harflerle gsterildi(C=do, D=re, E=mi, F=fa, G=sol, A=la,
B=si-ing.-, H=si-alm.-).
Nota isimlerinden 'do'nun nceki ismi 'ut' idi. Sesli harfle balayan bu isim,
notalar srayla sylerken tutukluk yaptrdndan 12. yzylda 'do' olarak
deitirildi. Almanya ve baz lkelerde 'ut' hala kullanlr.
'Si' hari dier notalarn isim babas Gui d'Arezzo'dur. Arezzo bu adlar Aziz
lohannes Battista ilahesindeki msralarn birinci hecelerinden alarak takmtr.
Yedinci notann ad uzun zaman 'B' olarak kalm, sonradan 13. yzylda Sanete
lohannes kelimelerinin ba harflerinden meydana gelen 'si' adn almtr.
Notalamann kefi ve geliimi mzik pratiine olaanst bir gelime ortam
yaratmtr. Notalama, icracy ezberden kurtararak hem mzik paralarnn
uzamasna hem de eitli dnemlere ve lkelere ait notalanm eserlerin
katlmasyla repertuarn zenginlemesine ve eitlenmesine imkan vermitir.
Nota sayesinde bir mzisyen bilmedii bir mzik parasn icra edebilmek iin
tek bana yeterli bir hale gelmitir.
2.09 nsanlar niin deiik dillerde konuuyorlar?
Dnyadaki 6 milyar kiinin konutuu 3000'den fazla dil vardr ama dnya
nfusunun yars bu dillerden yalnzca 15'ini konumaktadr. En ok sayda
insann konutuu dil ise in'deki Mandarin dilidir. Yaz dili btn in'de ayn
olmasna ramen halkn yzde 70'i Mandarin dilini konuur ve kuzeyde oturan
bir kii gneydekinin konutuunu anlamaz.
Afrika'da 1000'e yakn dil konuulmaktadr fakat l milyondan ok kiinin
konutuu dillerin says 30'u gemez. Hindistan'da 800'den fazla dil
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
26 __________________________________
konuulmaktadr. Hatta bu kalabalk lkede, her 12 kilometre gittike lisann

deitii sylenmektedir.
Genetik bilimi, insanln dnyann belli bir noktasnda, ok byk bir olaslkla
Yakn Dou'da doarak yayld ve dnya zerindeki iki toplum corafi olarak
birbirinden ne kadar uzaksa genetik yaplarnn da o kadar farkl olduu
dncesini dorulamaktadr. rnein in, Japon gibi dou milletleri genetik
olarak birbirlerine, Avrupallar ise Kuzey Afrikallara, Ortadoululara ve
Hintlilere daha yakndrlar.
Dnyann bu genetik haritas ile konuma lisanlarnn yayl paralellik
gsterir. Teoriye gre milattan nce 7500 yllarnda tarmn balamas ve
hayvancln gelimesi ile birlikte Yakn Dou'dan Avrupa'ya, Kuzey Afrika'ya
ve Hindistan'a byk gler olmutur. Bu byk g dalgalar ana dil
gurubunun olumasna yol amlardr.
Diller arasndaki akrabala, bir baka deyile dillerin tarihsel oluumuna
dayanan bu snflandrmada, ortak bir kkenden kaynaklandklar varsaylan
diller ayn bee konulmutur. elikili olmalarna ve tam tatminkar aklamas
yaplamamasna ramen bu dil grubu unlardr: (1) Hint-Avrupa dilleri, (2)
Ural-Altay dilleri, (3) Hami-Sami dilleri.
Trk dilleri Ural-Altay ailesinin Altay beindedir. Byk dil beklerinin dnda
snflandrlmalarna ramen Kore, Japon ve Eskimo dilleri de bu aileden
gsterilir. Hami-Sami dillerinin en belirgin rnei Arapa'dr. in-Tibet ve
Kafkasya dilleri, Avustralya, Afrika ve Amerika yerli dilleri bu ana
snflandrmann dndadrlar.
Diller ayrca dilbilgisi yaplarna gre de drt snfa ayrlr: (1) Kelimelerin ksa
ksa, ek almadan, cmle iindeki yerlerine gre anlam yklendikleri diller (in,
Vietnam, vb.); (2) Zaman, kii, olumsuzluk gibi tm durumlarn fiilin kkne ek
gelmesiyle tretilen diller (Trke); (3) Dilbilgisi balantlarnn fiil kknde
deiiklik yaplarak ifade edildii diller (Hint-Avrupa, Hami-Sami); (4)
Szcklerle ekler birletirilerek bir cmlenin tek szce dntrld diller
(Eskimo). rnein Eskimo dilinde "takusariartorumagaluarnerpa" kelimesi
"onun bununla uramaya gerekten niyetli olduunu sanyor musunuz"
anlamna gelir.
Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan kelimelerin, daha az
kullanlanlara gre az sayda harfle yazlmalar, yani daha ksa olmalardr.
Ayrca hemen hemen btn lisanlarda vcudun ksmlarnn ve organlarnn
isimlerinin bir ou ksa kelimelerle ifade edilir. Trke'deki ba, bel, ka, gz,
kas, dil, di, el, kol, sa, aya, ten, diz, kan, boy, bel, kl, vb. gibi.
Lisann zenginliinde milletlerin yaad ortamn ve kltrn etkisi vardr.
Eskimo'lar ata, sadece at demekle yetinirken Trklerde atn cinsine, yana,
rengine gre deiik isimleri vardr. Ancak bizler de 'kar'a sadece kar derken
Eskimo dilinde kar ve yan tanmlayan 32 kelime vardr.
Hayvanlara sesleni bile dillere gre deiir. Bir ngiliz tavuunu "bili-bili" diye
arrsanz anlamaz. ngilizler tavuu "ak-ak" (chuck), Finliler "fibi-fibu" diye
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
27 __________________________________
arrlar ama hemen hemen btn dillerde tavuu kovalama sesleri birbirlerine
benzer; k-k, ku-ku, k-k, ki-ki...
2.10 Lodos insan niin hasta eder?
ou insanlar sadece iki tr rzgarn adn bilirler: Poyraz ve Lodos . Poyraz
kuzeyden eser souk getirir, Lodos ise gneyden eser, scak ve ba ars getirir.
Aslnda estikleri ynlere gre adlandrlan sekiz ana rzgar vardr. Kuzeyden =
YILDIZ, kuzeydoudan = POYRAZ, doudan = GNDOUSU, gneydoudan =
KELEME, gneyden = KIBLE, gneybatdan = LODOS, batdan =
GNBATISI ve kuzeybatdan = KARAYEL. Yani Lodos tam gneyden deil
gneybatdan eser. mbat, meltem gibi genellikle denizden karaya esen yerel
rzgarlar ise yreye gre zel adlar alrlar.
Belirli havalarla insann ruhsal durumu ve anti-sosyal davranlar arasnda
iliki vardr. Genel olarak ilkbaharla beraber ve yaza doru sularn arttn
istatistikler gstermektedir. Aslnda havalar sndka insanlar evreleri ile daha
ilgisiz ve enerjisiz olurlar ancak tarihle savalar, ihtilaller ve halk
ayaklanmalarnn ou yln bu blmnde olmutur.
Rzgarlar da iklim ve insan davrann etkileyici faktrlerden biridir. Rzgar
zerinden getii blgelerin iklimini de tar. Bu iklimlerin rzgarn estii
blgedeki iklime gre fark, rzgarn insan zerindeki etkisini belirler. rnein
kutup blgeleri ve civarlarnda iklimler ok az farkl olduu iin rzgar nemli
bir rol oynamaz. Yurdumuz ve benzeri blgelerde belirli ynden esen rzgarlar
ou kez olaan iklimi, scaklk, nem ve basn yaplarn aniden deitirdikleri
iin az ok insan hayatn etkilerler.
Genellikle nemini brakm olan kuru gney rzgarlar, zellikle gneli
havalarda iyice kzr ve elektriklenirler. te Lodos ad verilen bu kaprisli
gney rzgarlar insanlarda ruhsal sknt yaratr. Ba dnmesine, gece
uykusuzluuna, ba ve mide arlarnn yannda huzursuzluk duygularna da yol
aar. Lodoslu gnlerde trafik kazalarnn, kalp krizlerinin, astm nbetlerinin,
erken doumlarn ve hatta intiharlarn saylarnn artt gzlemlenmitir.
Halk arasnda, genellikle yamur getirdii iin "Lodos'un gz yaldr" diye bir
deyim vardr. nsanlarn ou bir barometre gibi havaya ve yamur ncesine
duyarldrlar. Havann dnmesinden ok az nce gerginlik, ruhsal knt ve
sknt belirtileri gsterirler.
Lodos'un insanlar zerinde yaratt etkilerin sebepleri ve Lodos
rahatszlklarna ne gibi nlemler alnabilecei konusunda almalar devam
etmektedir. in ilgin yanlarndan biri de, Lodos etkisi altnda bulunan bir
blgeye yerletirilenlerin ancak bir ka yl sonra rzgarn etkisinden rahatsz
olmaya balamalardr.
Konu rzgardan almken gncel bir tartmaya da deinmeden gemeyelim.
Rzgar bir hava akmdr, yani hava olmazsa rzgar da olmaz. yleyse
Armstrong'un Ay'a ayak basar basmaz diktii bayrak nasl dalgalanp duruyor?
Ay'da hava olmadna gre hangi rzgar bu bayra srekli dalgalandryor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
28 __________________________________
Ay'a gidildiine inanmayanlar tarafndan delil olarak ileri srlen bu olay

yolculuktan nce dnlm, bayrak direinin stne ok ince yatay bir ubuk
tutturulmu ve bayrak yandan ve stten sabitlenmiti. lk bakta bayran
dalgalanyormu izlenimini veren bu durum fotorafa dikkatlice baknca fark
edilebiliyordu.
2.11 Niin otellerin kaplar dner kapdr?
zellikle iine girer girmez geni bir alanla karlatnz ve dier katlara
buradan merdiven veya asansrle ktnz, banka, otel veya benzeri binalarda
ana giri kaplarnn dner kap tipi olduunu grm, belki de drt kanatl olan
bu kaplarn bir gzne acele ile iki kii birden girmeye alp zorluk
yaamsnzdr. Dner kaplarn tek amac enerji tasarrufudur.
Bu tip byk binalarn ierleri devaml olarak stlr ve snan hava srekli
yukar doru ykselir. Dardaki souk hava kapnn nnde onun yerini
alabilmek iin kapy amanz beklemektedir. Bina dna alan normal bir
kapy atnzda dardaki souk hava sert bir rzgar eklinde ieriye hcum
eder.
Bu arada ierde ykselmekte olan scak havann az miktarda da olsa giren souk
hava ile yer deitirip alan kapdan dar kamas mmkndr. Bu srada
binann i ss der, kazanlar veya klimalar daha sk devreye girer ve tekrar
normal sya ulaabilmek iin belirli bir enerji (motorin, elektrik, vb.) harcanr.
zellikle ok kiinin sk sk girip kt binalarda dner kaplar bu s kaybn en
aza indirir. Dner drt kanattan ikisinin arasna girerken, kaplar dnp
nnzdeki kanat sizin ieri girmeniz iin yeterli aral saladnda,
arkanzdaki kanat souk havann giriine mani olacak ekilde girii kapam
durumdadr. Ayn ekilde kar taraftaki dier iki kap da scak havann dar
kmasna mani olur ve ierinin ss korunmu olur.
2.12 Saatin saniye gstergesi ne ie yaryor?
Bir sreyi lmek veya bir eyi ayarlamak iin saatimizin saniye gstergesine
pek sk baktmz sylenemez. Halbuki hemen hemen tm kol saatlerinde
saniye gstergesi vardr. Tk tk ilerleyen saniye gstergesinin belki de en nemli
faydas, kmldadklarn gzle fark edemediimiz o yava akrep ve yelkovann
yannda zamann ne kadar hzl akp gittiini bize gstermesidir.
Gnmzde zellikle erkek kol saatlerinde brakn saniyeyi, onda birini bile
lebilen gstergeler var. Aslnda saniyenin onda birinin yaantmzda ne
derecede etkili bir zaman sresi olduunun farkna varamayz. Atletizmde ksa
mesafe koucularnn yaptklar derecelerin deerlendirilmesi dnda pek
karmza kmaz.
Saniyeden kk zaman dilimler biz insanlar iin sfr gibi bir eydir. Bu sreleri
insanlar son yzyln bandan itibaren lmeye baladlar. Halbuki eski insanlar
iin zaman Gne'in hareketi demekti. Hayat o kadar yavat ki dakikalarn
insan yaamnda hibir nemi yoktu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
29 __________________________________
Brakn tarihteki gne ve kum saatlerini, 18. yzyla gelene kadar kullanlan
saatlerde bile dakikay gsteren yelkovan yoktu. Saniye ibresinin konulmas ise
19. yzyln ortalarna rastlar. Gnmzde fizikiler saniyenin milyarda birini
bile lebilmektedirler.
Aslnda evremizde saniyede deil, saniyenin binde birinde bile ok eyler
olmaktadr. Bu srede bir tren 2 - 3, uak 25, ses 33 santimetre yol alr. Dnya
yrngesi zerinde 30 metre ilerlerken ayn srede k 300 kilometre uzaa
ular.
Canllar dnyas iin de saniyenin binde biri pek ksa bir sre saylmaz. Henz
kan emmemiken, yani bo depo ile bir sivrisinek kanatlarn saniyede 1000 kere
rpar. Dier bir deyile saniyenin binde biri kadar bir zamanda kanatlarn
kaldrr ve indirir.
nsanlar ok ksa bir zaman sresini belirtmek iin gz krpma sresini esas alr
ve "gz ap kapayncaya kadar" derler. Halbuki gz krpma 0,4 saniye, yani
neredeyse yarm saniye kadar srer, ama bu arada sivrisinek 400 kere kanat
rpntr bile.
Gelien uak teknolojisi sayesinde dnyada Gne'in hareketlerine bal zaman
kavramlar da biraz kafa kartrr hale geldi. rnein aralarnda yeterli mesafe
olan iki kent arasnda batya doru uan bir uak, birinci kentten sabah 09:00'da
kalkp, binlerce kilometre yol katettikten sonra ikinci kente ayn gn yine sabah
09:00'da inebilir, tabii yerel saatle.
Bu gelimeler dorultusunda zaman lmek iin artk Gne'e de gven
kalmad. nk Dnya zerinde 77. paralelde saatte 450 kilometre hzla batya
doru uan bir uakta bulunanlar Gne'in hi batmadn, gkyznde hep
ayn yerde asl kalm olacan greceklerdir. Bunun nedeni 77. paraleldeki bir
noktann, dnyann kendi ekseni etrafndaki dn srasnda saatte 450
kilometre hzla douya doru yol almasdr. Yani gkyzndeki Gne ile uan
hzlar ayndr.
Yeryznden 250 - 300 kilometre ykseklikte bulunan astronotlar iin Gne 24
saat boyunca 16 kez doar ve batar. nk uzay arac Dnya evresindeki bir
dnn yaklak 90 dakikada tamamlar.
2.13 Elmas gibi deerli bir ta cam kesmede nasl kullanlyor?
Antik a'da elmasn insanlar grnmez yaptna, kt ruhlar kovduuna ve
kadnlar cinsel adan etkilediine inanlyordu. Gnmzde ise mcevherlerin
bu kraliesi, akn, ekiciliin ve zenginliin simgesidir.
Elmas aslnda saf karbondan baka bir ey deildir. Elmas yakabilecek yksek
sya klabilse hi kl brakmadan yanar. Tamamen karbon olan yapsna
ramen mineraller iinde en sert olandr. Genelde renksizdir ama hafif sarms
gri veya yeilimsi de olabilir. I krma, yanstma ve renk datma zellii
kuvvetlidir. Bu zelliklerinden dolay ok kymetlidir. Elmasn deeri rengine,
saflna ve ileni ekline de baldr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
30 __________________________________
Peki elmas bu kadar deerli ve az bulunan bir mineral ise nasl oluyor da can
kesmede, sert metalleri ileme ve delmede, torna ve matkap ularnda bol
miktarda kullanlabiliyor? Nasl oluyor da en kk bir paras bile bir servet
olan bu ta kedeki camcnn cam kesme bann ucunda bulunabiliyor?
Aslnda elmas iki ayr ekilde dnmek gerekmektedir: Ss ta olarak ve
endstride. Ss ta olan elmasn deeri drt 'C' ile belirlenir. Bunlar;
'Carat=arlk', 'Clarity=effaflk', 'Colour=renk' ve 'Cut=ileni'dir. Doada
bulunan elmasn bykl ok seyrek olarak bir santimetrenin stndedir.
Bugne kadar bulunan en byk elmas 621 gram gelen Cullian'dr.
Ss ta retimlerinin yan rnleri ile ss eyasna uygun olmayan doal
elmaslar endstride deerlendirilmektedir. Piyasadaki elmas ular aslnda elmas
kumu olarak adlandrlan bulank elmaslardr. 'Karbonado' denilen bu ince
taneli, kok grnml elmaslar sondaj makinelerinde en sert talar bile
delmede kullanlabilirler.
Endstrinin bu tr elmas ulara olan talebi devaml artarken, retimin
artmamas yapay elmas retimini gndeme getirmitir. Yapay elmas retme
tekniinde prensip, yksek basn ve scaklkta grafiti elmasa dntrmektir.
Daha dk basnta da, gaz fazndaki karbondan yapay elmas elde edilebilmi
olup lens ve cam kaplamalarnda, hoparlr diyafram kaplamalarnda (paraziti
azaltmada), optik aletler ve transistor telleri retiminde ve dier bir ok deiik
alanlarda kullanlmaktadr.
Ss elmas olarak da 0,2 gramn stnde yapay elmaslar elde edilebilmitir ama
maliyeti doal elmas fiyatndan on kat daha pahalya gelmektedir.
Peki, elmas ile prlanta arasnda ne fark var biliyor musunuz? kisinin de asl
ayn, yani karbon kmrnden farksz ta paralar. ok yksek basn ve
scaklkta, yerin 150 - 200 kilometre derinliklerinde kristallemi, daha sonra
volkanik patlamalarla yeryzne itilmi saf karbondan olumulardr.
te bu saf karbon, kesim veya ekline gre elmas ya da prlantaya dnr.
Prlanta daha parlak, kesim oran daha fazla ve alt ksm kubbe gibidir. Elmasn
alt ksm dz ve yzey says 12 ile 37 arasnda deiirken, prlantann kesimi
daha zordur ve yzey says 57'dir. Yani prlanta elmastan daha deerlidir, daha
ince iiliktir. Renkli olanlarna 'fantezi' denilir ki fiyatlar astronomiktir.
2.14 Bardaktaki buzlar niin birbirlerine yaprlar?
Buzun erimesi iin sadece scaklk deil basn da nemlidir.
Dalardaki buzullarn sk sk kayma nedenleri de budur. Buzulun muazzam
arlnn yaratt basn en alt tabakalarn erimesine, orada kaygan bir su
tabakas olumasna neden olur.
Genellikle yemeklerde ikiye veya suya atlmak iin buz kpkleri bir kap
iersinde getirilir. Bir sre sonra bir tanesini almak istediimizde, bir ka
birbirlerine yapm olarak gelirler, bunlar birbirlerinden ayrmak da hayli zor
olur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
31 __________________________________
Bir kabn iinde veya bardakta bulunan buzlar st ste yldklarnda her biri
altndakine dedii noktada bir basn oluturur ve bu noktadaki ok kk bir
ksm erir. Buradan hareket eden su ok az yanda bu iki buz kpnn
birbirine en yakn olduu noktada tekrar donar, iki kpk arasnda sanki
kaynak yaplm gibi ok gl bir ba oluturur. Artk ikisi tek bir para gibi
olduklarndan bu noktadan tekrar erimeleri de mmkn deildir.
Bir buz kpn buzluktan dorudan elimizle almaya kalktmzda da elimize
yapr. Bu nedenle buzlukta suyu dondurmada kullanlan kaplarn ou
plastiktir. Peki elimizi veya dilimizi bir buz parasna veya ok souk bir metal
yzeye dedirince niin yapp kalyor?
Bunun nedeni parmaklarmzn ve dilimizin ucunda daima ok ince bir nem
tabakasnn olmasdr. Bu tabaka ok souk bir cisimle temas ettiinde annda
donar. rnein ok souk, sfrn altndaki bir scaklkta bir bayrak direine
dilinizle dokunursanz, metaller ok iyi iletken olduklarndan direk hemen
zerindeki sy dilin zerindeki nem tabakasna yanstr, dilin zerindeki bu
nem tabakasnn donmasna sebep olur. Artk direk ile dilin arasnda her iki
yzeye de yapm buzdan bir ba vardr.
Sonu olarak ok souk havalarda dilinizle metal yzeylere dokunmayn. Belki
dilinizi ekerek kurtarabilirsiniz ama bir daha mr boyu yediklerinizden tat
alamazsnz.
2.15 Nbeti kulbelerinde niin kum torbalar var?
Nbeti kulbeleri evreyi iyi gzetleyebilmek iin zeminden yksekte ina
edilirler dolaysyla iyi bir hedeftirler. Buradaki nbetileri olabilecek ani bir
silahl saldrdan koruyabilmek iin etrafna belirli ykseklikte kum torbalar
dizilir. Bu kum torbalar bir ok kiiye biraz ilkelmi gibi grnebilir ama bir ok
malzemeden daha iyi ve daha pratik kurun geirmez siperlerdir.
Kumun kurun geirmemesinin srr kum taneciklerindedir. Boylar 0,05
milimetreden 2 milimetreye kadar deien kum tanelerinin ekilleri keli,
yuvarlak veya karktr. Bu ekilleri nedeni ile bir torbaya doldurulan kum
taneleri arasnda boluklar kalr ve bu boluklar birbirleri ile balantldrlar.
Kum torbasna byk bir kinetik enerji ile giren merminin enerjisi, aradaki bu
boluklar nedeni ile annda binlerce kum tanesine aktarlr. Her aktarta dier
tanelere daha azalarak geen enerji ksa srede snmlenir. Kinetik enerjisini
aniden bu ekilde kaybeden mermi de daha kum torbasn delip kamadan
durup kalr.
Aslnda kurun geirmez camlarda da prensip ayndr. Bu tip camlar, cam ve
plastik, bir ok tabaka halinde, sandvi eklinde sktrlarak imal edilirler. Bir
bakma arabalarn n camlarna benzerler ama burada tabaka says ok
fazladr.
Kurun bu tip bir cama arptnda tabakalar tek tek delmeye balar. Son
tabakaya gelene kadar mermi btn momentini ve enerjisini kaybeder. Enerji
kimseye zarar vermeden cam ve plastik tabakalara geer.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
32 __________________________________
2.16 Cam neden saydamdr?

Cam alacak derecede basit bir maddedir. Dnyann her kesinde rahata
bulunabilen kum, kuvars ve sodadan meydana gelmitir. Fakat camn asl
artc zellii ne tam bir sv ne de gerek bir kat oluudur. Aslnda svya
daha yakndr, nk atomik yapsndaki dzen svlardaki rasgele dzeni
andrr. Katlarn atomlarnn kristal yaps ise dzgndr.
Kat bir cisimde atomlarn bir dizili dzeni vardr. Yani bu dizili dzeni belli
aralklarla kendini tekrarlar. Camda ise bu zellik yoktur. ok kuvvetli
mikroskoplarla yaplan incelemelerde bile camn yapsnda hi bir kristal
oluumuna rastlanmaz. Arada srada grlen baz kristaller ise camdaki
kusurlardr.
Cama ok adal bir sv diyebiliriz. O kadar adaldr ki, normal d etkenlerde
bile eklini deitirmez. Bir svda i snrlar bulunmadndan camn iinden
geen bir k demeti krlma ve yansmaya uramaz, dorudan geer. Bu nedenle
bir cama baktmzda arkasndakileri olduu gibi grrz. Ik sadece camn
yzeyini aarken hafife krlr.
Cam saydamdr, su da saydamdr, yleyse donmu su olan kar taneleri niin
beyazdr ve niin kar rts saydam deildir? Bir cismin zerine gelen n
tmn yansttnda beyaz, hepsini tutup hibirini yanstmadnda siyah
renkte grndn biliyoruz. Cam saydamdr ancak krldnda, tuzla buz
olduunda yerdeki kk cam paralar yn beyaz renkte grnr, nk her
bir cam paras deiik ynde geirmektedir.
Kar tanelerinde de ayn ey sz konusudur. Minik taneler zerlerine gelen
her yne geliigzel yanstrlar. Bu nedenle kar taneleri de, kar rts de beyaz
renkte grnrler. Benzeri durum tuzda da grlr. Tuz, her biri saydam olan
kk kristallerden olumutur ama bunlardan byk bir miktar bir kapta bir
araya gelince gzmze beyaz renkte grnrler.
2.17 Banyodaki havlular niin abucak kokuyor?
Banyodaki havlular ykanldktan sonra, yani vcudumuz tertemiz iken
kullanlr ve sadece vcudumuza deerler. Buna ramen birka gn iinde bu
havlular kokmaya balarlar. Bunun sebebi vcudumuz deil vcudumuzdaki l
deri hcreleridir. stediimiz kadar bol su ve sabunla ykanalm, su ile birlikte
kirlerin ve bakterilerin gittiini zannedelim, yine de vcudumuz stnde l deri
hcreleri kalr ve kurulanrken bunlar havluya geer.
Bundan sonraki sorun havalandrmadr. Zaten havas devaml nemli olan
banyolar kflenme iin ideal ortamlardr. Bu nedenle banyolar ykanma
srasnda deil de az sonra ap havalandrmak gerekmektedir. Aksi takdirde
havluya sinmi deri hcreleri sratle kokumaya balarlar.
Ellerimizi ykadmzda sabunun grevi derimiz zerindeki bakterileri
gevetmektir. Ellerimizi bir havlu ile kuruladmzda bu gevemi bakteriler de
havluya geer. Dolaysyla ellerimizi sabunla ykadktan sonra kurulamadan
slak brakmann temizlik bakmndan pek faydas yoktur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
33 __________________________________
Daha ziyade halka ak yerlerde ve iyerlerinde tuvaletlerde kullanlan elektrikli

el kurutucular elleri kuruturlar ama bakteriler yine deride kalrlar. Bu nedenle
temizlik asndan havlular, tabii ki temiz olmak artyla, scak hava fleyen
elektrikli kurutuculardan daha etkindirler.
Havlularn dier kumalardan farkn yaratan, suyu kolayca emme zelliini
veren, kullanlan ipliin cinsi ve daha nemlisi havlu kumann dokunu
biimidir. Havlu kuma, kuman iki yznde halka gibi kvrlm iplikler
brakan, ana zgden ayr bir zgyle dokunur. Havlu kuma yapmnda daha
ok pamuk iplii kullanlr ve zel bir ilemden (apre) geirilerek su emme gc
arttrlr.
Trkiye'de havluculuk 18. yzyln bandan itibaren Bursa'da gelimitir.
Bunun nedeni Bursa'da kadife dokumaclnn dnya apnda gelimi
olmasdr. Havluculuk, kadife dokumaclnn bir yan rn olarak domutur.
Havlu ismi de Hav'l kuma anlamnda Arapa'dan gelmektedir. 'Hav' Arapa'da
kadife, uha gibi kumalarn yzeylerindeki ince tylere verilen addr. Hav'sz
olarak yaplan ve pekir de denilen keten havlular ise ayr bir imalat konusudur.
2.18 Kumalar ykandktan sonra niin eker?
Bir kot pantolon aldmzda hemen paalarn boyumuza gre bastrp giymek
isteriz. Ama daha sonra daha ilk ykamada kuman boyu ne kadar eker
endiesini yaarz. nk pantolonun boyunu tekrar uzatmak artk mmkn
deildir. O halde kumalar ykannca niin ekiyorlar? Islandklarnda m
ekiyorlar yoksa kururken mi? Pantolonun boyunu ayarlamadan nce ka kere
slatmalyz? Scak suda m daha ok ekerler, souk suda m?
Ynl kumalarn veya giysilerin slannca ekme olay biraz karktr, nk
nem ve s artlar liflerin sadece boylarn deil aplarn da deitirirler. Ham
iplik, kot kuma olmak zere dokunurken dayanklln arttrmak iin tabii
boylarndaki liflere bkmler, yani bir eit dmler ilave edilir. Kuma
slannca yn lifleri ierler. Liflerin bu genilemesi ipliklerdeki bkmler
arasndaki aya da tesir eder ve iplerin boylarnn ksalmasna neden olur.
Aslnda kuma slannca lifler itiinden boyunun az bir miktar uzamas gerekir
ama bkmlerin alarndaki deformasyonun yaratt ekme kuvveti daha fazla
olduundan sonuta kuma boydan ksalr.
Kuma ykandktan sonra kurutulduunda imi lifler eski durumlarna
gelirler. Ama kuma ilk llerine dnemez. Su, yksek s, alkalama ve sabun ki burada lifler arasnda yalayc grevi grr- hepsi birden kuman ekmesini
kolaylatrrlar. Kuma birka kere ykandktan sonra lleri dengeye ular ve
bundan sonra ne kadar ykanrsa ykansn boyca ksalmaz.
Kuman ekme miktar ipliklerin boyutlarna, miktarlarna, dokunma
ekillerine, kvrmlarna ve kuman gemiine baldr. Bazen kumaa giysi
olarak dikilmeden nce zel bir ekme ilemi uygulanr. Bu durumda kuma
ilerde yzde birden fazla ekmez.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
34 __________________________________
ardan alnan kot pantolonlarn boylarndan emin olmak iin, paalar

bastrlmadan nce scak, sabunlu suda kuvvetlice ykanmalar, sonra souk
suyla durulanarak makinede kurutulmalar ve bu evrimin kere tekrar
tavsiye ediliyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
35 __________________________________
3
NSAN
3.01 nsann niin kuyruu yok?

ekil ve yaps ne olursa olsun hemen hemen btn omurgallarda kuyruk vardr
ve hepsinde de kuyruk ayn biimde olumutur. Saylar 3 ile 49 arasnda
deien kuyruk omurlarnn st yala kaplanm ve bylece kuyruk ortaya
kmtr. Kuyruk canl trne gre deiik fonksiyonlara sahiptir ve kesinlikle
bir ss deildir.
Kuyruk omurgann devamdr. Timsah, kertenkele gibi hayvanlarda gvdenin bir
uzants gibi durur. Balklarda kuyruun son taraf bir yzgele son bulur.
Kularda ise gdk ve yaygn olan kuyruk ksmnda dmen grevi yapan telekler
vardr.
Kangurular iyice kalnlaan ve kaslanan kuyruklarn dinlendikleri zaman bir
koltuk denei veya nc bir ayak gibi kullanabilirler. Kpekte olduu gibi
baz hayvanlar kuyruklarn bir iletiim arac olarak kullanrlar. Kertenkelenin
kuyruu ise bir savama ve aldatma mekanizmasdr. sterse hasmna
kuyruunu brakp gider, yerine de yenisi kar.
ngrakl ylan kuyruunu ses kartan bir enstrman gibi kullanrken, aslan
sadece sinekleri kovalamada kullanr. Tilki uzun kllara sahip kuyruu
sayesinde hzla avn kovalarken dengesini kaybetmeden manevra yapabilir. Bir
tr sincap ise kuyruunu bann stne gtrp onu emsiye olarak kullanr.
Baz canllarda ise vcudun bir blm ile kuyruk birbirine kartrlr.
Balinann suya dalarken grdnz yaklak 3 metrelik yatay ksm kuyruu
deil vcudunun bir parasdr. Tamamen kastan oluan kuyruu ise dardan
kolaylkla grlemez. Akrebin de ucunda zehirli inesi olan ksm kuyruu deil
ar uzam olan karn ksmdr.
Gelelim asl soruya. nsann niin kuyruu yok? Maymun trleri birbirleri ile
karlatrldklarnda grlyor ki tr ne kadar gelimise kuyruk da o kadar
kk kalm. nsanda ise kuyruk, derinin altna gizlenmi olan, ya da drt
omurun kaynamasyla ortaya km, kuyruk sokumu kemii ad verilen kk
bir kemikten olumutur. Daha dorusu insann kuyruk kemikleri tek bir kemik
oluturacak ekilde birbirleriyle birlemilerdir.
Bu durumun sebebi insann iki aya zerinde durabilme ve yryebilme
zelliidir. Dey konumdaki bu hareket biimi bir takm mekanik zorlamalar
ortaya karr. nsann ayakta durabilmesi iin vcudun st ksmn
tayabilmesi gerekir. Aslnda kuyruu meydana getirmesi gereken kemik ve
kaslar birleip, tek bir kemik eklinde kaynayarak vcudun destek ald bu
dayanak noktasn oluturmulardr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
36 __________________________________
ok ender de olsa baz erikin insanlarda kuyruk kemiinin on santimetreye

varan bir kuyruk oluturabildii, bu kuyrukta kas, sinir ve damarlarn
bulunabildii grlmtr. Her hangi bir rkta ortaya kabilen bu anormalliin
kaltmla ilgisinin olup olmad aratrlmaktadr.
3.02 St vermedikleri halde niin erkeklerin memeleri var?
Memeli hayvanlarda erkeklerin st retmeleri fizyolojik olarak mmkndr. Bu
hususta erkekler gerekli anatomik donanma, fizyolojik potansiyele ve
hormonlara sahiptirler. Ancak tabiatn baz kei ve yarasa trleri gibi ok zel
bir iki istisnas hari st verme olay ne insan trnde ne de dier memeli
trlerinin erkeklerinde gereklemektedir.
Aslnda memelilerin tmnde, yani her iki cinste de st bezleri vardr.
Erkeklerde bu bezler gelimemi ve ilevsizdirler. Bu durum da tre gre
deiiklikler gsterir. rnein fare ve sanlarn erkeklerinde meme dokusu hi
bir zaman st kanallar ve meme ular oluturmaz, memeler dardan
grlmez. nsanlar ve kpekler de dahil bir ok memelide ise oluturur. Hatta
dii ve erkein gs yaplarnda ergenlik ana kadar bir fark grlmez.
Erkeklerin niin st vermedikleri sorusunu memeli hayvanlarn yzde doksan
iin sormaya zaten gerek yoktur. nk bu byk ounlukta yavruya yalnzca
anne bakar. Erkeklerin iftlemeden sonra yavruya hi bir katklar yoktur,
genellikle onlar terk eder giderler.
Yzde ona giren insan, aslan, kurt gibi memelilerde ise babann esas
sorumluluu aileyi ve yavrular korumak, onlara yiyecek bulmaktr. Belki de
balangta bu trlerin erkekleri de yavrularna st veriyorlard ama asl
grevleri nedeni ile evrim sonucu st verme donanmlar yerlerinde kald halde
retim kabiliyetleri kreldi.
levleri kalmadna gre erkeklerin niin hala memeleri var sorusunun yant
ise insanda erkek ve dii yapsnn aslnda ayn olmasnda yatyor. nsann anne
karnnda iken olumaya balad embriyo halinin en banda erkek ve dii
arasnda bir fark yoktur.
Zaten insann tad 23 ift kromozomdan 22 ifti ve bunlarn tad genler
her iki cinste de ayndr. Sadece cinsiyet kromozomu olan yirmi nc ift
farkldr. Eer embriyo anne ve babasndan birer 'X' kromozomu alrsa kz,
annesinden 'X', babasndan 'Y' kromozomu alrsa erkek oluyor.
Embriyo 'Y' kromozomunu aldktan sonra hormonal sinyaller gelmeye ve erkee
ait organlar gelimeye balyor. Erkeklerin memeleri ise bu safhadan daha nce
olumu bulunduundan
aynen kalyorlar ama ondan sonra hormonal bir takviye olmadndan
fonksiyonel hale gelemiyorlar.
Diilerde ise byme a srasnda salglanan hormonlar st bezlerini ve
gsleri bytyor. Gebe diilerde bu byme biraz daha artyor, st retimi
balyor ve bu retim daha sonradan emzirmeyle tetiklenerek devam ediyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
37 __________________________________
3.03 inlilerin gzleri niin ekiktir?

Sadece inlilerin deil Japonlarn, Orta ve Gneydou Asya'da yaayanlarn
hatta Eskimolarn bile gzleri ekiktir. Aslnda 'ekik gzl' olmak tanm
kesinlikle yanltr. Gz yaps dnyada btn insanlarda ayndr.
Fark yaratan gz kapaklardr. ekik gzl diye nitelendirilen rklarda gzn
zerindeki gz kapann ikinci kvrm, gzn stne doru daha fazla inmitir
ve bu durum gzn sanki daha darm gibi grnmesine sebep olur.
Peki bu, niin byledir? Bir teoriye gre gz kapann zerinde katl olarak
duran bu ikinci kvrm, bu insanlarn gzlerini youn olan kar tabakasnn, gz
kamatran ndan korumak iin, bir nevi kar gzl gibi gelimitir.
Her ne kadar yukarda belirtilen blgelerin bazlarnda kar hi yamyorsa bile
bilim insanlar bugn ekik gzl diye nitelendirdiimiz insanlarn atalarnn
son buzul anda Sibirya'dan, yani Asya'nn kar ve buzla kapl en souk
blgesinden gneye, bugn yaadklar yerlere g ettiklerine inanyorlar.
Bu kadar souk iklimde yaayanlarn vcutlarnn iklime uyum salamaktan
baka areleri yoktu. Sadece gzler deil, burun da rzgara en az maruz kalacak
ekilde klm, burun delikleri, solunan hava cierlere gidene kadar snsn
diye daralmtr. Ciltleri de bu nedenle yaldr.
Gz kapaklar da daha yal olduundan, daha sarkk durur ve bu oluum gz
ve i tabakalarn kara ve buza kar korur. Yani 'ekik gzl' deil 'dk gz
kapakl' tanmn kullanmak daha dorudur.
3.04 nsan korkunca niin dilen birbirine vurur?
Korktuumuzda, lm tehlikesi veya bize ok rahatszlk veren bir durumla
karlatmzda verdiimiz tepki, ilk alarda yaayan atalarmzn tepkileri ile
hemen hemen ayndr. Acktmzda karnmz guruldar, gzel bir yiyecek
grdmzde tkrk salgmz artar, yani azmz sulanr, korkunca enemiz
titrer, tylerimiz diken diken olur.
Bedenimizin yz binlerce yl ncesine ait bu ileyi dzeni bugn bile etkinliini
srdryor. Fizyolojik olarak ta devri insanlarndan farkmz yok, d tehlikeler
karsnda hala onlar gibi tepki veriyoruz. Ancak gnmzde strese yol aan
modern etkenler karsnda bu tepkiler pek yararl olamyor.
Bir insan byk bir tehlike veya korku verici olayla karlanca vcudu
otomatikman kendini savunmaya hazrlar. Bunu yaparken kar tarafla sava
iin baz kaslar hazr hale getirir, gerekirse kamada kullanaca baz kaslar da
seer.
Dier canllarda olduu gibi insanda da diler ve ene savunmann ana
mekanizmalardr. phesiz ilk insanlarda bugn yrtc hayvanlarda olduu gibi
saldrmann da etkili bir unsuruydular ama evrim sonras bu ilevlerini
kaybettiler.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
38 __________________________________
te bu nedenle bir saldrnn korkusu hissedildiinde kaltmsal olarak nce ene

ve diler savunma pozisyonunu alr. enedeki kaslar titremeye balar, bu da
sanki diler takr takr birbirlerine vuruyorlarm gibi bir grnt yaratr.
Bu arada ayn ekilde bacaklardaki kaslara da komaya hazrlanma uyars
gider. Buradaki kaslar da hazrlk halinde titremeye balarlar. ok korkan bir
insann bacaklarnn zangr zangr titremesi de bundandr.
Korkunca tylerimizin diken diken olmas da vaktiyle vcutlar tamamen
kllarla kapl atalarmzdan kalmadr. Cildimizdeki her kl ve sa teli bir kme
istemsiz kas hcresi ile donatlmtr. Korkunca bata kedi olmak zere
hayvanlarn bir ounda grlen savunma refleksiyle bu minik kaslar kaslr ve
tylerimiz dikleir.
ynce tylerimizin diklemelerinin amac ise ayrdr. Atalarmz bizler gibi
gerektiinde kaln giysilerle dolaamadklar iin vcutlarndaki kllar onlarn
derilerini souktan koruyan bir izolasyon tabakas grevini de gryordu. Ar
soukta bu kllar dikleerek daha geni bir yzey oluturuyor ve s alveriini
en aza indiriyorlard. Atalarmzdan genetik olarak aldmz bu reaksiyon ekli
sayesinde scak bir havann ardndan serin bir meltem ktnda rpeririz ve
tylerimiz diken diken olur.
3.05 Akl ile zeka arasndaki fark nedir?
Akl aslnda bir kabiliyettir, zeka da yle. kisi arasndaki en nemli fark, bir
bakasndan akl alabilirsiniz ama zekay asla. O, her insann kendisine
mahsustur.
Bir hastalk sz konusu olmad srece phesiz herkesin akl vardr. Akll
olmak, kendi davranlarn bilmek, kontrol edebilmek, doru ve yanllarn
deerlendirebilmek yeteneidir.
Akl, insan hayvandan ayrt eden en nemli faktrdr. Hayvanlar yalan
syleyemez ama insanlar sk sk bu yola bavurur. te insandaki yalanla
gerei, doru ile yanl ayrabilme, bir konuda fikir yrtebilme, gr
belirtebilme yetenei akldr.
'Ah imdiki aklm olsayd' lafn ok iitmiizdir. Demek ki, akl insan
olgunlatka da deiiyor ve insann kendisi de bunun farkna varyor. Bir insan
deiik fikirlerle dierinin akln kartrabilir. Hayret verici, artc eyler
insann akln durdurabilir.
Bir eyin ieriini anlamamak 'akl erdirememek' olarak nitelendirilirken
bakalarnn zemedii bir sorunu zen kiiye 'bir tek o akl etti' denilir. Birine
bir yol gstermek ona 'akl vermek'tir. Bir eyi hatrlamak, unutmamak 'aklda
tutmak'tr. 'Aklsz' tanm ise doru ve isabetli dnemeyen anlamnda
kullanlr.
Zeka ise bir olay nce anlama, ilikileri kavrama, yarglama ve aklayarak
zme yeteneidir. Genel olarak zekann 12 yana kadar hzla gelitii sonra
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
39 __________________________________
gelime hznn yavalayarak 20 yana kadar srd, orta yalarda ise zeka
seviyesinin sabit kald kabul edilir.
Zeka hayvanlarda da vardr. Hayvanlarda zeka bir nevi igdsel olaydr.
phesiz hayvan zekas insana gre gelimemitir ama her iki zeka tr de sinir
sistemi ile ilgilidir. nsan ayran, evriminde olumu konuabilirle zellii, dik
durabilmesi, el yaps nedeniyle aletleri kullanabilmesi ve gelimi beyin ve sinir
sistemidir.
Zeka, bir insann her trl olay karsnda ayn yetenei gsterebilecei
anlamna gelmez. Bir mzik bestecisi kendi duygusal yapsnn iersinde en
kark eserleri aklyla deil zekas sayesinde oluturur. Biz bu kiilere 'mzik
dehas' diyoruz. Ancak bu mzik dehalar en basit bir matematik problemini bile
zemeyebilirler.
Sonu olarak zeka, ruhsal olaylara, alg ve hafza yeteneine, tutkulara,
eilimlere, iradeye ve bilgi edinme isteine gre farkllklar gsterebiliyor. Akl
somut olarak llemez ama zeka pek salkl olmasa da IQ denilen bir testle
llmeye allyor.
3.06 Zeka testi nedir, ne ie yarar?
Bizde 'zeka testi' olarak geen, ngilizcesi 'zeka blm puan' gibi bir anlama
gelen 'Intelligence Quotient Score' veya ksaca 1Q olarak adlandrlan bu test,
ngilizcesinde belirtildii gibi, bir insann baz branlardaki akademik
yeteneinin ve bilgi derecesinin karlatrmal olarak stnlk derecesini
lmeye yarayan bir testtir.
Aslnda insan yzlerce deiik zihinsel yeteneklere sahiptir. Bu yeteneklerin bir
ksm bu testlerle doru olarak llebilir, insanlarn baz akademik yetenekleri
ortaya kartlabilir. Zeka testleri ile insanlarn zeka derecelerinin dier
yeteneklerine etkisi hakknda az ok bilgi edinilebilir.
IQ test sorular genelde szck sorularn, mantk, akl yrtme ve say dizisini
tamamlama gibi sorular ierir. ocuklara uygulanan zeka testlerinde nce
ocuun zeka ya hesaplanr.
ocua normal yann altndaki ve stndeki ya gruplarna ait sorular sorulur.
Hangi ya grubunun sorularn tmyle bildiyse (birden fazlaysa en yksei) o
ya grubu ocuun tavan ya olarak kabul edilir. Bunun stndeki gruplarda
bildii soru says, toplam soru says gz nne alnarak, ay baznda tavan
yana ilave edilir.
Zeka yann ve zeka seviyesinin bulunmasn bir rnekle aklayalm. 9
yandaki bir ocua 6, 7, 8, 9, 10, 11 ve 12 ya gruplarndan 12'er soru
soruluyor. 6, 7 ve 8 ya grubu sorularnn hepsini biliyor. 9 ya grubundan 10, 10
ya grubundan 8, 11 ya grubundan ise 6 soruyu doru cevaplyor. 12 ya grubu
sorularn bilemiyor. Buna gre ocuun zeka ya :
8 ya + 10 ay + 8 ay + 6 ay = 8 ya + 24 ay = 10' dur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
40 __________________________________
Zeka seviyesi (IQ) ise zeka yann 100 ile arplp, doum yana blnmesi ile
elde ediliyor. Bu rnekte zeka seviyesi:
IQ = (zeka ya x 100)/ doum ya = (10xl00)/9 = 111'dir.
Zeka seviyesinin deerlendirilmesi ve toplumda bulunma oran ise yle:
IQ
Deerlendirme
Oran ( % )
0 - 49
Aptal
50 - 89
Dk zekal
22
90- 109
Normal zekal
50
110-129
leri zekal
21
130-150
stn zekal
Bir kiinin 1Q seviyesini lmenin en iyi nedeni, onun gelecekteki akademik

yeterliliini deerlendirmek olabilir. Eer bir konuda IQ puan yksek ise, o
konuya yneltilebilir, eitim gsterilip eksikler tamamlanabilir. Puan dkse o
konu ile fazla uramayp bir baka konuya ynlendirilebilir.
Unutulmamas gereken ok nemli bir husus udur ki, IQ testleri insanlarn
mzik, sanat yeteneklerini, his, psikolojik ve ruhsal durumlarn lemez.
Yksek IQ puan o kiinin ilerde mutlu olacan, akl saln ve ruhsal
geliimini garanti edemez. Dk 1Q puan da o kiinin ilerde zenginlik, his ve
ahlak bakmndan baarsz olaca anlamna gelmez.
Bu nedenlerle gnmzde zeka testleri ile beraber bir de 'duygusal zeka'
(emotional intelligence) yani EQ testleri de yaplmaktadr. Bu test zellikle
kurum ve kurulularda, takm almalarnda verimi arttrmak, bireysel baary
toplu baarya dntrmek iin nem kazanmaktadr.
Dnyada normal insanlarn yapabilecekleri btn iler iin 50 ve st IQ puan
yeterlidir. Zaten insanlarn ou bu seviyededir. Dnyada bu seviyede IQ
puanna sahip olup da nemli grevlere gelmi, byk i adam ve zengin olmu
bir ok insan vardr.
3.07 nsanlar kzgn kmr atei zerinde nasl yryebiliyorlar?
Televizyonda seyretmi, gazetelerde okumu belki de bizzat ahit
olmusunuzdur. Baz insanlar kzgn korlar zerinde, stelik de plak ayakla
yryebilmekte, ayaklarna da bir ey olmamaktadr. Bu 3-4 metre
uzunluundaki ate ynm hi ac ekmeden ve yara almadan yryerek
geenler bunu nasl ve niin yapyorlar, kendilerini nasl hissediyorlar?
Ate yry Hindistan, Japonya, Gney Afrika, Endonezya, Tahiti gibi
yerlerde binlerce yldan beri dini geleneklere dayanarak uygulanagelmitir.
Gnmzde ise gsteri ve psikolojik tedavi de dahil bir ok amala
uygulanmakta, bu konuda bilimsel toplantlar ve seminerler dzenlenmektedir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
41 __________________________________
Psikolojik tedavi amac ile uygulayanlar asl amacn atein zerinden yrmeyi
baarmak deil, bunu baardktan sonra gven duygusu ile zel hayatta ve i
yaamnda da baarl olmak olduunu sylyorlar. nemli olann atee
hkmetmek deil, gvenemediimiz her eyin zerine cesaretle gitmek olduunu
savunuyorlar.
Peki nasl oluyor da atete yryenlerin ayaklarna bir ey olmuyor? Olaya
ruhsal bilin deil de bilimsel adan yaklaanlarn deiik grleri var. Bir
gre gre 200 - 300 derece scaklkta ayak tabanlar normalden ok ter
atmakta, bu ter tabakas koruyucu bir rt oluturmaktadr.
Nasl kzgn bir tava zerine den su damlas, aralarnda oluan buhar tabakas
nedeniyle hemen yok olmaz, tava zerinde zplayp durursa, onun gibi bir ey.
Ancak ayak taban ile kzgn kmrler arasnda byle bir eyin olumas
mmkn grlmyor.
Bir dier gre gre nemli olan ayan kmrler zerine bas sresidir. Buna
gre yksek scaklklar, ok ksa bir srede etkili olduklar zaman ac
vermiyorlar. Deri yzeyindeki alclar sya olduka yava reaksiyon
gsterdiklerinden 0,3 saniyeden ksa bir srede etkili olan 500 derecelik bir
scakl yalnzca 2 derece olarak alglyorlar. Bu nedenle ate zerinde
yryenler iin tekniini biliyorlar ve ok hzl hareket ediyorlar, bylece atee
bas srelerinin ok ksa olmasn salyorlar.
Ama bu gr de tam tatminkar deil. Bas sresi 0,3 saniyeyi gemesine hatta
7 saniyeyi bulmasna ramen ayaklar yanmayan yrycler de var. Ate
zerinde orapla yryenlerin ayaklarnn duyarszl trans hali ile aklansa
bile bu, oraplarn nasl olup da yantladn aklayamaz.
Yry srasnda beynin acy bastran 'endorfin' gibi maddeleri salglad
dorudur ama bu da ayak taban derilerinin nasl olup da yanmadna aklk
getirmez.
Psikologlara gre ate yry henz bilimsel yntemlerle tam akla
kavuturulabilmi deildir. Hi bir dini inanc olmayanlar da dahil, atete
yryenlere kendilerinin bu gc nereden aldklar sorulduunda, tm ayn
cevab veriyor: nan.
3.08 Niin kadnlardan mehur ressam veya besteci yok?
Tarih boyu erkek meslei denilince genel olarak fiziksel gcn gerektirdii ve
ne kt iler anlalr. Ancak ruhsal ve duygusal zellikler ile hayal gcnn
ne kt baz iler de yine erkeklerin tekelindedir. Ressamlk, bestecilik,
orkestra eflii gibi.
phesiz tarih boyunca bir ok kadn ressam ok nemli eserler yaratmlardr.
Ne var ki mzeler ve deerli koleksiyonlara baknca kadn sanatlarn eserlerine
pek rastlayamyoruz. Hadi Rafael, Rambrandt gibi ustalarn yaadklar alarda
kadnlarn sosyal konumlar nedeniyle resimle uramalar zordu diyelim, ama
Dali ve Picasso gibi yakn tarihlerde yaam ressamlarn zamannda byle bir
zorluk yoktu ki. O halde bunun baka bir sebebi olmal.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
42 __________________________________
Ayn ekilde niin dii bir Mozart veya Beethoven yok? Mzii yorumlayan kadn
arkclar, piyanistler, kemanclar veya orkestradaki tm kadn elemanlar
erkeklerden aa kalmaz hatta kendi branlarnda dnya apnda baarl
olabilirlerken niin orkestra eflerinin hemen hemen hepsi erkek? Acaba hala bir
ok orkestrada ounluu oluturan erkek elemanlarn, balarnda kendilerine
doru elindeki ubuu sallayp duran bir kadnn idaresine girmek
istememelerinden mi?
Sadece bu kadar da deil. Mimarlk ve mhendislik gibi tasarm arlkl ilerde
niin erkekler nde? Hatta kadnlarn gnlk yaamlarnda en ok zaman
ayrdklar i yemek piirmek iken ve erkeklerin yzde doksan yumurta krmay
bile beceremezken niin dnyann en byk yemek ustalar, gurmeleri,
abalar hep erkek?
Tm bu suallere beyin aratrmaclar ve psikologlarn zerinde anlatklar bir
aklama var. Onlara gre iin srr beynin sa ve sol yarmkrelerinde. Her iki
yarm kre farkl fonksiyonlara kumanda ettikleri gibi cinsiyete gre erkekler
sa, kadnlar ise sol yarmkrelerini daha fazla kullanyorlar.
Aslnda yeni doan ocukta her iki yarmkre de 'sa'dr. 2 yana varmadan bu
yarmkrelerden biri 'sol' olur yani konuma merkezi ortaya kar. Erkek
ocuklarda 6, kz ocuklarda 13 yanda beynin asimetresi tamamlanr. nsanlar
yalandka iki yarmkre arasndaki bu grev fark yine azalmaya balar.
phesiz sa ve sol beyin fonksiyonlar insandan insana da farkllklar gsterir.
Kadnlarn daha ok kullandklar beynin sol yarmkresinde konuma ve
iletiim merkezleri bulunmaktadr. Bu nedenle her ya grubunda yaplan
deneyler sonucunda kz ocuklarn konumay daha nce becerdikleri, evreye
daha iyi uyum saladklar, okullarda, iletiim, sosyal ve politik alanlarda daha
baarl olduklar saptanmtr.
Erkeklerin daha ok kullandklar beynin sa yans ise, analiz, sentez, bir olaya
tmyle bak gibi grevleri yklenmitir. Yani ayrntlar gz nne almadan
zetlersek, ilk bakta birbirlerinin aynym gibi grnseler de, sol yarmkrede
sezgi gc, sada ise analiz gc egemendir. Sol beyin olaylar tmdengelim, sa
beyin ise tmevarm ile inceler.
te bu nedenle sa beyin fonksiyonlarnn gerektii ilerde erkekler daha
baarl olmaktadrlar. phesiz bu bir genellemedir. Kadnlar arasnda orkestra
yneten, opera besteleyen sanatlar, hatta Marie Curie gibi iki kez Nobel dl
kazanarak bilim tarihine gemi olanlar da vardr. Ancak yine de tm bu
branlar hala erkeklerin egemenlii altndadr.
3.09 Beyin kapasitemizin yzde onunu kullandmz doru mu?
Baz salk nedenleri ile beyinlerinin bir ksm fonksiyonlarn yerine
getiremeyen insanlar vardr. Ancak normal salkl insanlar beyinlerinin tm
blmlerini kullanrlar ama hepsini ayn anda deil. Yani bir beyin hibir zaman
yzde yz kapasite ile almaz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
43 __________________________________
nsanlar belirli zamanlarda belirli iler yaparlar. Beyin hcrelerinin kontrol

ettii bir ok eyi ayn anda yapmazlar, yapamazlar. Satran oynarken
bakkaldan ne alacaklarn dnmezler. Dolaysyla yaamn her annda beyin
hcrelerinin yaklak yzde 5'i faal durumdadr.
Bu adan baknca belirli zamanlarda beynimizin az bir ksmn kullandmz
dorudur ama bu, dier ksmlarn grev kendilerine geldiinde almayaca
anlamna gelmez.
Ksacas salkl bir beynin almayan veya yedek olarak tutulan hi bir blm
yoktur. Grev kendisine geldiinde her blm, her hcre alr ve grevini
yapar.
3.10 Erkek beyni kadnnkinden byk mdr?
Genel
kural
olarak
gelimi
hayvanlarn
beyinleri
basit
yapl
hayvanlarnkinden, iri yapl hayvanlarn beyinleri de kk hayvanlarnkinden
daha byk ve karmaktr. Ama beyin byklnn zeka ile hibir balants
yoktur. nsanlarda yetikinlerin beyinlerinin ocuklarnkinden, erkeklerin
beyinlerinin kadnlarnkinden biraz daha byk olmalar yalnzca ya, vcut
arl ve cinsiyet farkndan kaynaklanr.
Bir beyine bakarak, onun bir kadna m yoksa erkee mi ait olduuna karar
veremezsiniz, nk aralarnda eklen gzle grlr byk bir fark yoktur.
Ancak her iki cinsiyetin beyinleri arasnda ortalama bir byklk ve arlk fark
vardr. Kadn beyinleri erkeklerinkinden yaklak yzde 10 daha kktrler.
Ortalama yetikin bir erkein beyninin arl 1.375 gramdr.
Burada unutulmamas gereken en nemli husus, kadnlarn vcut arlklarnn
da erkeklerden yzde 10'un stnde bir oranla hafif olmasdr. Yani kadnn
beyninin vcuduna oran yaklak yzde 2,5 iken erkein yzde 2'dir. Sonuta
kadnlar vcutlarna oranla daha byk bir beyne sahiptirler.
Tek bir beyne bakarak hangi cinse ait olduuna karar veremezsiniz ama ortada
100 tane beyin varsa en knn bir kadna, en bynn ise bir erkee ait
olma ihtimali ok kuvvetlidir.
nsan beyninin hacim olarak byklnn zeka ile bir alakas yoktur. Bilimsel
almalar ilk insanlardan Neanderthal adamnn beyninin gnmz modern
erkeininkine gre 100 santimetrekp daha byk olduunu gstermitir.
Bilinen en byk beyinlerden biri Rus yazar Turgenyev'inki idi ve 2021 gramd.
Dnyann en zeki bilim adamlarndan biri kabul edilen Einstein'in beyni ise
ortalama boyutta bir beyindi.
Yunusun beyni ortalama 2270 gram arlkta olup insannkinden yaklak 1,66
kat daha ardr. Ancak bu, yunuslarn insanlardan daha zeki olduklar
anlamna gelmez. Beyin arl ile zeka orantl olsayd 5 kiloluk beyni ile fil
karadaki hayvanlarn hepsinden, 9 kiloluk beyni ile balina tm canllardan daha
zeki olurdu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
44 __________________________________
nsan beyninden 7 kat daha ar olan balina beyni, kendi vcudunun 40000'de
biri kadardr. Memelilerin beyinlerinin arlklar genel olarak vcut
arlklarnn 100'de biri, kularn 200'de, srngenlerin 300'de, balklarn ise 5 6,000'de biridir.
3.11 Dolunay insan davranlarn etkiler mi?
nsanlar arasnda bu inan olduka yaygndr. Hatta birok lkede polisler ve
hastanelerin acil servis personeli, dolunay olutuu zaman ilenen sularn,
intiharlarn, trafik kazalarnn daha oaldn, insanlarn renkleri grme
yeteneklerinin azaldn, sara nbetlerinin sklatn, sinir hastalarnn
uykusuzluktan daha ok yakndklarn sylemektedirler ama bilim insanlar bu
grlere katlmyorlar.
Eskilerin Ay'n dnemlerine baladklar etkilerin byk bir ksmnn bo
inanlar olduu bir gerektir. O zamanlar insanlarn uykularnda gezinmeleri
dolunay tarafndan ekilmelerine balanyordu. Dolunayn nn yatak
odasndan ieri girmesinin uyuyann ryasn etkilediine, dolunay ile birlikte
cinsel igd fonksiyonlarnn, insanlarn remelerinin ve tarlalarn
bereketlerinin arttna hatta 'kurt adam' efsanesine bile inanlyordu.
Bilim insanlar yine de Ay'n evrelerinin ve zellikle dolunayn insanlar
etkilemesi olayna ciddiyetle yaklayorlar. Ay'n evreleri ile cinayetler, kazalar,
dnyamzda oluan kasrgalarn dalm, magnetik alanlarda bozulma,
kadnlarn aybalar ve sara nbetleri arasndaki ilikileri yakndan takip
ediyorlar, devaml istatistiki bilgi topluyorlar. Ancak kesin bir sonuca varlm,
Ay'n evreleri ile bahsedilen olaylar arasnda henz bilimsel bir iliki saptanm
deildir.
Yaplan bir almada dolunay sresince oluan trafik kazalarnn allmadk bir
ekilde fazla olduu saptanm fakat daha sonra olaylarn zaman aralklar
incelendiinde ounun hafta sonu gnlerine denk geldii grlmtr. Hafta
sonu tatiline giderken ve dnerken srclerin acele etmeleri kazalarn en
nemli nedenidir. Yani tatil aceleciliinin yaratt trafik kazalarnn yannda
dolunayn etkisinin sz bile edilemez.
Bilindii gibi Ay'n dnyada okyanuslardaki 'gel-git' denilen, sularn alalmas ve
ykselmesi olay zerinde dorudan etkisi vardr. Vcudumuzun da ou su
olduuna gre Ay vcudumuzu da etkileyebilir mi? Vcudumuzdaki suyun oran,
okyanuslardaki su miktar ile kyaslanamayaca gibi 'gel-git' olay gnde iki kez
olumaktadr. Yani Ay'n ekim gc insan etkilese bile bunun sadece dolunay
safhasnda deil her gn olmas gerekir.
Dolunay safhasnda iken Ay'n parlakl da pek nemli bir etken deildir, nk
bu safhada Ay'n dnyaya gnderdii k miktar Gne'in gnderdiinin 600
binde biri kadardr.
Peki dolunay bu kadar zel klan nedir? Dolunay, Gne Dnya'nn bir
tarafnda, Ay ise tam aksi tarafta ayn hizaya gelince oluur. Bu durumda
Gne'in, Ay'n Dnya zerindeki etkisini arttrp arttrmad da incelenmitir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
45 __________________________________
Bir miktar arttrd dorudur ama Gne o kadar uzaktadr ki bu etkileme de

fazla kayda deer deildir.
yle grlyor ki, her gn olan olaylar, Ay'n dolunay safhasnda da olunca
sebep ona balanmaktadr.
3.12 Skldmz zaman avuilerimiz niin terler?
Kedi, kpek ve farelerde ter bezleri ayaklarnn altnda, yarasalarda ban yan
tarafnda, tavanlarda azlarnn etrafnda, geyiklerin burunlarnn dibindedir.
nsan derisinin ise her tarafnda ter bezleri vardr. Avuii ve tabanda bu
bezlerin saylar daha fazla, koltuk altlarnda ise boylar daha byktr.
Normalde ar scaklarda suratmz ve koltuk altlarmz en ok terleyen
yerlermi gibi grnr ama aslnda ellerimiz, daha dorusu avuilerimizdeki ter
bezleri says ok daha fazladr. Yani ellerimizin terlemesi doaldr ama niin
skldmz veya sinirlendiimiz zaman?
Tam olarak bilinmiyor ama tahminlere gre bu da bize atalarmzdan kalan bir
vcut refleksi veya reaksiyonu. Ellerimizdeki ter aslnda atalarmzn, bir tehlike
annda kaarak aalara trmanmalarn kolaylatrc bir salg. Aalara
trmanrlarken ellerinin nemlenmeleri nedeniyle daha az izik ve yara oluuyor,
daha rahat yksek dallara trmanabiliyorlarm.
nsann milyonlarca yl devam ettii nesrlen evriminde, artk ie yaramayan
kuyruu kaybolmu ama sklnca ellerinin terlemesi, korkunca tylerinin diken
diken olmas, ene ve bacaklarnn titremesi devam ediyor.
Scak havada terliyoruz, hadi sklnca terlemek de atalarmzdan miras, peki
biber yiyince niin terliyoruz?
Baharatl yiyecekler ve biberler ilerindeki yakc kimyasallar nedeniyle,
yenildiklerinde, az iindeki sinir ularn uyarrlar ve sanki hava scakl ok
ykselmi gibi alglamalarna sebep olurlar. Sinir ular scak ve yakc
uyarlarnn aralarndaki fark hissedemediklerinden beyne, yz tarafndaki
hava ssnn ykseldii sinyalini gnderirler. Beyin derhal soutma
mekanizmasn devreye sokarak yzn etrafndaki sy drmek iin ter
bezlerini faaliyete geirir.
3.13 Niin kadnlar erkeklerden daha ok yayor?
Yaplan istatistik almalarna gre dnya genelinde kadnlar erkeklerden daha
uzun bir hayat sresine sahiptirler. Tarihte 60 - 70 yl ve daha ncesine gidersek
iki unsur ne kyor: Savalarda lenlerden dolay azalan erkek nfusu ve yalnz
erkeklerin alabilecei ypratc ilerden dolay erkeklerin mrlerinin
ksalmas.
Zamanmz iin artk bu iki unsur da ok geerli deil. Dnya savalar dnemi
bitti, yerel savalarda askerler kadar kadn ve ocuklar da lyor. Kadn ile
erkek arasnda i gl kalmad. Uzun yllar ayn ortamda ayn ii yapanlar
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
46 __________________________________
incelenmi ve kadnlarn yine erkeklere gre daha uzun sre yaadklar tespit
edilmitir.
Aslnda pek ok canlnn diisi erkeine gre daha uzun mrldr. Kadn
vcudu zarif, yumuak ve gzeldir. Erkein ki ise daha geni, iri, bol kasl ve
kuvvetlidir. Bu nedenle erkek daha hzl koar, daha fazla arlk kaldrr yani
fiziken daha gldr.
Ancak zarafet ve ekiciliin altnda kadn byk bir biyolojik stnlk gizler.
Diiler daha anne karnnda iken bile daha dayankldrlar. Ceninlerde, erken
doumlarda, bebeklerde, kzlarn lm oran erkeklere gre daha azdr. Byme
anda kzlar olanlardan daha abuk geliir ve belli bir yaa kadar da daha
abuk byrler.
Kadnlarn daha salkl ve uzun mrl olma avantajlarnn ardnda insan
trnn evrimsel devamll ve geliimi de vardr. nsanlar olduka yava
rerler. Kadnlarn gebelii 9 ay gibi hayli uzun srer ve sonucunda genellikle
tek bir ocuk doar. Neslin devam iin erkekten ok kadna i dtnden,
kadnn verimlilik sresince birbiri ardna ocuk dourabilmesi iin kendisine
doa tarafndan bu gizli g ve dayankllk avantaj verilmitir.
Gnmzdeki bilimsel aratrmalar noktada younlayor. nsan dnyaya
geldii zaman hcrelerinde 23 ift kromozom tar. Bunlardan yirmi ncs,
yani cinsiyet kromozomu kadnlarda iki tane 'X' iken erkeklerde 'XY'dir. 'Y'
kromozomu 'X' den daha kk olup, iindeki genler yzde 3-6 daha azdr. Renk
krl, hemofili gibi hastalklar sadece erkeklerde grlrken kadnn fazla
genleri bu hastalklar nlemede rol oynar.
kinci husus ise kadnlarn 'estrojen', erkeklerin ise 'androjen' diye bilinen
cinsiyet hormonlarn daha fazla salglamalardr. Estrojen hormonu kandaki ya
miktarn azaltmakta bu nedenle kadnlarda kalp ve damar hastalklar daha az
grlmektedir.
Kadnlarda nc uzun mr mekanizmas, hemen her trl bakteriyel
enfeksiyonlara kar dayankllktr.
Btn bunlara ek olarak kadnlarn uzun mrl olma oranlar yllar getike
daha da artmakta, ortalama yaam sresi uzadka kadn ile erkek mr sresi
arasndaki fark daha da almaktadr.
3.14 Tm canllar baktklarnda ayn eyi mi gryorlar?
Her canlnn gz ve grme sistemi, onun yaad hayata uygun olarak
gelimitir. Gece veya gndz m yaadklar, av ile mi beslendikleri, kara, hava
veya deniz canls m olduklar insan hayrete drecek bir ekilde gzlerinden
anlalr.
nsan d dnyay boyutlu grebilen yani sa ve sol gz cisimleri e zamanl
alglayabildii iin derinlik hissi olan nadir canllardandr. nsanda sa ve sol
gzn grme oranlar ok ufak bir farkla hemen hemen akr ve bu ufak fark da
boyutlu grmeyi salar. Hayvanlar sol gzle sol, sa gzle sa yanlarn
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
47 __________________________________
grrler. Bu nedenle d dnyay bir resim tablosu gibi alglarlar yani derinlik
boyutu yoktur.
Tavan ban evirmeden ayn zamanda hem arkasn hem nn
grebildiinden arkadan habersizce yaklap onu yakalamak mmkn deildir.
Ancak bir tavan ban evirmeden burnunun ucunda olup biteni gremez. At da
ban hafif evirirse arkasndaki her eyi grebilir.
Bylece ot yiyen hayvanlarn arkalarndan yaklaan et yiyici hayvanlar fark
edip kaabilmeleri kabiliyeti salanmtr. Yrtc et yiyicilerin ise gzleri nde
olup grme alanlar daha dardr ama gelimitir, dmann uzakln ok iyi
lebilirler.
Su aygrlarnn gzleri kulaklarna yakndr ve bu ekilde ar vcutlar suyun
iindeyken bile etraf gzetleyebilirler. Arnn 12,000 gz vardr, gz meydana
getiren bu binlerce mercein her biri bal bana bir gzdr. Bukelamunun
gzleri birbirlerinden bamsz alrlar. Bir gz av izlerken dier gz evreyi
tarayabilir. Eeklerin gzlerinin konumu yledir ki, her zaman drt ayaklarn da
grebilirler.
Kurbaann gznn kapasitesi ise ancak nnden geen bir sinei grp
yakalayabilmesini salayabilecek kadardr. Kstebein toplu ine ba
byklndeki gzleri onun toprak altndaki yaam iin yeterlidir. Baz
hayvanlar renkleri gayet iyi grebilirken bir blm renge duyarl deildir.
nsan gz ise bunlarn iinde en az bir ama iin kullanlan ama en fazla
artlara uyum salayandr. Gzlerimiz insan oluumuzdaki en byk
etkenlerden biridir. Bir ok memelinin en nemli duyusu koku, bceklerin ise tat
iken insanlarda grme en stn duygudur. Her ne kadar ahin kadar uzaklar,
kedi kadar karanlklar, balk kadar su altn mkemmel grebilme yeteneimiz
olmasa da, yine de sadece snrl bir ortam deil her eyi iyi grrz ve daha
nemlisi iyi alglarz.
Yeryzndeki tm canl trlerinin etraflarndaki nesneleri farkl biimde
grdklerini biliyor muydunuz? Yani ne kadar canl tr varsa, o kadar da farkl
gz ve bak as vardr.
Hayvanlarn gzleri ne kadar farkllk gsterirse gstersin aslnda optik sistem
ayndr. Hepsi neticede birer fotoraf makinesi gibi alr. Ancak grme sadece
mekanik bir ilem deildir. Beynimiz gzden gelen sinyalleri alglamann
yannda ona duygularmz da katar, yorumlar. Yani duygularmz ve evre
kavramlar da grdklerimizi etkiler. Kimine gre gzel olan bir ey bir
bakasna irkin grnebilir.
Tm bunlardan insan gznn kapasitesinin bir snr olduu ancak kendi
yaam savan srdrebilecek yeterlilikte olduu sonucu kar. O halde yaamda
gzlerimizle gremediimiz ok ey var. "Ben sadece gzmle grdme
inanrm" laf da pek gereki deildir. nsan dnyann pek ok zelliini
grememekte hatta hayal bile edememektedir. Siz, radyo dalgalarn, rntgen
nlarn, uzaktan kumandanzn televizyonunuza gnderdii sinyali grebiliyor
musunuz?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
48 __________________________________
3.15 Niin gzya dkeriz?

nsan bir yaknn kaybedince, baarsndan dolay bir dl kazandnda,
duygusal bir film seyrederken, yllardr zerine titredii ocuunu evlendirirken
veya ok hakl olduuna inand bir konuda hakszla uradnda gzyalarn
tutamaz.
Nedenleri ok deiik de olsa tm bu olaylar karsnda gzlerden akan damlalar
ruhsal bir boalma salar. nsan aladka alr, ferahlar gibi grnr. Ancak
gzyann arkasnda yatan psikolojik ve biyolojik mekanizma hala tam
anlalm deildir.
Alama ekli insandan insana deitii gibi gzya dkmenin de deiik
biimleri vardr. Aslnda gzlerimize srekli gzya salglanr. Bunlar gz
krpmamz sayesinde gzlerimizi korur ve devaml nemli kalmalarn salarlar.
Bundan baka soan dorarken veya mangal yakarken dumann gzmze
kamas sonucu olarak dktmz yakc gzyalar vardr. Son olarak da asl
konumuz olan, znt, ar sevin veya benzeri gerginliklerimize tepki olarak
dktmz ruhsal gzyalar vardr.
Ruhsal alama konusunu ilk inceleyen Darwin oldu. Tabii her eyde olduu gibi
bunu da evrim teorisine balad. Ona gre ruhsal tepki ve alama bir davran
eklinin tm idi. Evrim srecinde bu tepki iinde anlamsz bir ilevi olan
gzya ne kt. Bu teoriye kar kanlar gereke olarak yine Darwin'in doal
seme ve ayklama teorisini ileri srdler. Buna gre evrim iinde insan iin
faydal fonksiyonlar ne kmakta, dierleri krelmekte ve gzya anlamsz bir
fonksiyon ise evrim sreci iersinde yok olmas gerekirdi.
Yirminci yzyln ortalarnda ortaya atlan bir dier teoriye gre ise hkrarak
alaynca dklen gzyalarnn hastalklara kar korunmamza yardm eden
yaamsal bir deeri vardr. Gzya dkmeden hkrarak alarken nefes
kesiliyor, burun ve boazdaki koruyucu zarlar kuruyor ve bakterilerin istilasna
uygun bir ortam haline geliyorlar. Oysa alarken burun pasajna akan gzyalar
bu kurumaya mani oluyor.
Tabii bu teoriyi ileri srenler herkesin hkrarak aladn varsayyorlard.
Halbuki insanlarn ou hkrmadan sessiz sessiz alarlar. Bu teoriye gre spor
yaparken burun ve boazlar kuruyan sporcularn da gzya dkmeleri
gerekmekteydi.
Pek akla yakn gelmeyen bu iki teoriden sonra bir hipotez daha ileri srld.
Buna gre de ruhsal skntlar srasnda vcutta bir takm kimyasal maddeler
oluuyor, bunlar tpk ter, idrar, dk sayesinde toksik maddelerin vcuttan
atlna benzer ekilde gzya ile vcuttan uzaklatrlyorlard.
Bu teori doru ise ruhsal gzyalar ile soan dorarken akan gzyalarnn
kimyasal yaplarnn farkl olmalar gerekiyordu. Yaplan deneyler sonucu
grld ki, ruhsal gzyalar, soan (yakc) gzyalarndan daha fazla protein
iermektedirler. Fakat henz bu farkn nedenini aklayacak bir kant
bulunabilmi deildir. Sevin ve znt gzyalarnn da aralarnda kimyasal bir
fark olup olmad halen aratrlmaktadr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
49 __________________________________
Dnyadaki yaratklardan sadece insan ruhsal nedenlerle alar. nsan farkl

klan bu durum da phesiz yaam tarihindeki evriminin bir sonucudur.
Dorudan gzn rahatsz edecek bir ey olmazsa yeni domu bir bebek
doumundan bir ka hatta sonraya kadar gzya dkmezsizin alar.
3.16 Biyolojik beden saati nedir?
Niin bahar gelince insanlarn yaama sevinleri ykselir? Niin koyunlar
baharda ve hemen hemen ayn zamanda kuzularlar? Niin kular vakti gelince
bir anda hep beraber g yollarna derler? Bu zamanlamay, fiziksel ve
psikolojik davran biimlerindeki deiimi salayan nedir?
nsan vcudu her gn ayn saatte otomatik olarak belirli fonksiyonlar yerine
getirir, vcut ssn deitirir, hormonlar salglar. Biz bunlarn ounun farkna
bile varmayz. rnein bu biyolojik beden saatine uygun olarak vcudumuz
akam saatlerinde s kaybn nlemek iin beden ssn drr, sabahlar ise
bedeni gnlk aktivitelere hazrlamak iin arttrr. Yani vcut ss insanlarda,
bir gnde yaklak bir derece iner ve kar.
Tabiattaki bu mthi dengeyi salayan, canllarda beynin merkezine yakn
yuvalanm, kk ve gsterisiz bir organ olan hipofiz salg bezidir. Varl
milattan yzyllarca nce bile bilinen, insanda bir hap kadar kk ve hafif olan
bu bez, balklarda, srngenlerde, hem suda hem karada yaayan hayvanlarda,
kularda ve memelilerde, hemen hepsinde vardr.
Bilindii gibi hayvanlarn bir ounun reme aktiviteleri mevsimlere baldr.
Deneylerde hipofiz bezi kartlan hayvanlarn ayn zamanda dourmalar daha
dorusu tabiatn takvimine bal kalmalar zelliklerini yitirdikleri grlmtr.
Ayn
ekilde
vcut
scaklklarn
ve
gnlk
yaam
ritimlerini
dzenleyemedikleri, kularn g etme igdlerini kaybettikleri tespit
edilmitir.
Biyolojik ritmi dzenleyen hipofiz bezinin bunu, salglad 'melatonin' hormonu
ile yapt biliniyor. Bu hormonun salg miktar d dnyann gece ve gndz
zamanlar, daha dorusu havann karanlk ve aydnlk sreleri tarafndan
ayarlanmaktadr. Yani beden saati gn dngsyle e zamanl
almaktadr.
Srekli gece alanlarda, uakla uzun yolculuk yapanlarda hatta k mevsimine
girerken gndz saatlerinin ksalmasyla baz insanlarda, beden saatinin
ritminin bozulmasyla oluan fiziksel ve psikolojik sorunlar grlmektedir.
Melatoninin beyne nasl bir sinyal gndererek bu kontrol mekanizmasn
yaratt ve bu saatin molekler ve hcresel dzeyde nasl alt tam akla
kavuabilmi deil.
Koyun ve benzeri hayvanlarn sonbaharda gnlerin ksalmasyla iftleip, btn
bir k yavruyu karnnda tayp, baharda dourmalarna karn, ku, balk gibi
memeli olmayan hayvanlarla dier baz kk memelilerin hipofizlerinin bu i
iin niin ve nasl bahar aylarn setikleri ve reme mevsimi dnda hipofizden
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
50 __________________________________
gelen hangi emirle dourganlklarn kaybettikleri

kavuturmak iin almalar devam ediyor.
konularn
akla
Bu almalarn bir dier amac da hayvanlarn ounun sonbaharda hep beraber

aktif reme dnemine girmeleri, doumlarn da ayn tarihlere rastlamalar, bu
nedenle belli mevsimlerde piyasalarda lzumundan fazla et bulunmasdr.
Aratrmaclar hayvanlarn biyolojik saatlerinde ayarlama yaparak, reme
dnglerini deitirmeye, remenin yl iine dalmasna alyorlar.
3.17 yandan daha nce olanlar niin hatrlayamyoruz?
Bebekler iki yana geldiklerinde artk yryebilen, dnebilen, konuabilen,
akl yrtebilecek tutarl davranlar gstermeye balayan birer minik insan
haline gelirler. Bu yata insanlarn isimlerini bilirler, basit arklar
ezberleyebilirler hatta bir nceki gn ve bir nceki hafta iinde olanlar
hatrlayabilirler. Ancak tm bunlar zaman iinde unuturlar. Hafzalar bir iki
nemli grnt dnda tamamen silinir.
Bilim insanlar gemi tecrbelerimizi saklayan hafzamzn beynimizde an veya
yk eklinde organize olduunu ileri sryorlar. Bu gre gre yandan
kkler bu ekilde iletiim kurma yeteneine sahip deiller. Hikaye ve anlarn
anlatamyorlar daha dorusu hikayenin kurgusunu yapp kiileri yerlerine
oturtma yeteneine ancak yandan sonra sahip olabiliyorlar. Bu nedenle de
yandan nce zaman, yer ve karakter kavramlarn anlayamyorlar.
yandan kkler ok dzgn konuabildikleri, anlay, sezi ve hafza
yeteneklerine sahip olduklar halde, tm olanlar bir btn iinde
ekillendiremiyorlar, bunu ilerde anlatabilecek bir hikayeye dntrp hafzaya
kaydedemiyorlar. Bir baka deyile hafzamz, hayatta ne yaptmz ve ne
yapldn kavramaya baladmz 3 - 4 yalarnda almaya balyor ve daha
nce olan olaylar hatrlamamz mmkn olmuyor.
3.18 nsanlarn yzlerini nasl birbirinden ayrt edebiliyoruz?
Yzmz kiiliimizin aynasdr. Duygularmz, dncelerimizi yanstr.
Yzmz sayesinde birbirimizi tanr, bir kimsenin yan hatta hangi
corafyadan olduunu tahmin edebiliriz. ocuklar konumada olduu gibi insan
yzlerini ayrt etmeyi de sonradan renirler.
Yetikinler ise baka rktan olan kiileri tanyp ayrt etmekte zorluk ekerler.
Beyaz rka gre tm Japonlarn birbirlerine benzemesi gibi. Oysa ayn milletten
olanlarn hatta da kapal bir toplumda yetimi olanlarn bile yzleri
birbirlerinden ok farkldr. Bu zellik sayesinde insanlar birbirlerini tanmay
baarrlar.
Bildiimiz, grdmz kiilerin brakn imdiki yzlerini grr grmez
tanmay, o kiiye ait ocukluk fotorafn bile ilk grdmzde, ona ait
olduunu kartabiliriz. Tm insanlarn yzlerinde ayn organlar var, ka, gz,
az, kulak, burun, vb. Beynimiz nasl oluyor da bu organlarn insandan insana
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
51 __________________________________
deien ve her insana deiik ve kiisel bir yz ifadesi veren bu ok kk

farklar tespit edebiliyor?
Yzn hangi blmnn kiiyi tanmada daha nemli bir rol oynad sorusu
kesin bir cevap bulabilmi deildir. nsanlarn karsndakileri tanmak iin
yzn tamamna bir gz atmas yeterlidir.
Karmzdaki yz beynimizin alglamas ve tanmas bir ka kademeden sonra
oluyor. nce yzden yansyan k gzmze giriyor, yani aydnlk ortam art.
Beyin nce ak ve koyu renkli noktalan, sonra da renkleri tespit ediyor. Daha
sonra da her eklin kelerini kontrol ediyor. Btn bunlar ok sratli oluyor
ama bir anda deil. Bu yksek seviyede tespitte asl artc olan bunu
beynimizin ok kk ve srf bu ile grevlendirilmi bir ksmnn yapmasdr.
Beynimizin bu minik ksm yz grntsn tespit ettikten sonra hafza ile
kontrol ederek, kime ait olduunu bize hatrlatyor. Tm bu kademelerin srr
henz zlebilmi deildir. Gnmzde en gelimi bilgisayarlarn bile halen
baaramad bu ilem en ok bilgisayarlarla ilgili aratrma yapan bilim
insanlarnn ilgisini ekmektedir.
Hayvanlar insanlar ounlukla kokularndan ayrt ederlerken insan beyninin
yzleri hafzaya alma ve zaman gelince karlatrmal deerlendirme iin
gelitirdii mekanizma gerekten ok artcdr.
nsan beyninin bu grnt hafzas ile bilgisayarlar arasnda ok nemli bir fark
vardr. Bilgisayarlar yaz ve numaralar hafzalarna daha kolay alrlarken
resimler hafzada daha ok yer kaplarlar. nsan beyninde ise durum bunun tam
tersidir. Bu nedenle beynin resim hafza kapasitesi ok genitir.
Beynin bir yz tanyabilmesi iin bazen de ilave bilgiler gerekir. lk bakta
tannamayan bir kii hakknda gemii ile ilgili biraz bilgi verildiinde hemen
akla gelebilir. Btn bu mthi meziyetine ramen beynimiz, insan isimlerini
hatrlamada bu kadar baarl deildir.
3.19 Parmaklarmzn uzunluklar niin birbirlerinden farkl?
El parmaklarmzn her birinin uzunluklar deiiktir ve bu uzunluklar belirli bir
sra izlemezler. Genellikle nc parmak en uzunu iken yzk parmamz
iaret parmamzdan daha uzundur. Ayaklarda ise baparmaktan balayp
gittike ksalan bir dizi vardr. Bunlarn nedenleri, parmaklarmzn grevleri ve
geirdikleri evrim ile aklanabilir.
Aslnda btn memeli hayvanlarn parmaklar vardr. Evrim srecinde bunlarn
ounun saylan ve ekilleri deimitir. rnein, atn sadece bir parma ve
trna kalmtr.
Bir portakal veya tenis topunu elimizde avcumuzun iine alacak ekilde
tutarsak btn parmaklarn ularnn ayn hizada durduunu grrz. Ayn
ekilde parmaklar yumruk yapacak ekilde katlanrsa hepsinin avu iine bir
hizada dedii grlr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
52 __________________________________
Buradan da grlyor ki parmaklarmz bir eyi tutabilmek iin ideal boyutlara

sahiptirler. Evrim teorisyenleri, atalarmzn aa dallarna tutunabilmeleri ve
dallarn zerlerindeki meyveleri rahatlkla koparp alabilmeleri iin
parmaklarmzn bu ekiller ve boyutlarda gelitiklerini sylyorlar.
Bir de iin pratik bir yn var. Sere parmanzn en uzun parmak olduunu
dnebiliyor musunuz? Her gn saa sola arpp taklrlard herhalde. Belki de
bir ka milyon yl sonra gittike klecekler ve sonunda drt parmakl
kalacaz.
3.20 nsan ile hayvann birlemesinden canl doabilir mi?
Farkl cinslerin birleerek ortaya bir yavru karmalarna biyolojik bir engel
vardr. Bunun birincisi spermin yumurtay bulabilmesidir. Spermler gzleri
olmamalarna, takip edecekleri gzergah gsteren bir sistem de bulunmamasna
ramen armadan yollarn bulurlar. En nde giden de yumurtaya ilk ulaan
olarak iine girer. te burada tabiatn koyduu bir snrlama vardr. nsan
spermi sadece insan yumurtasn tanr ve birleme ilemini sadece onunla yapar.
kinci sebep, iki farkl cinsin DNA'larnn birbirlerine uymamasdr. Ayn cinste
dii ve erkein DNA'lar, bir fermuar kapattnzda diler nasl karlkl olarak
birbirlerine geerlerse, o ekilde uyumlu olarak birleirler. nsanlarda 23 ift
kromozom vardr. rnein 15 veya daha farkl sayda kromozoma sahip bir
hayvan dllediinde, meydana gelen orantszlktan, ortaya kacak hcre
anormal bir yapda olur ve geliimine bile balayamaz.
empanze ile insann genetik yaplar yzde 99 ayn olduuna ve teorilere gre
milyonlarca yl evvelki atalar ayn olduuna gre onlar arasnda bir uyumun
salanmas gerekmez mi?
Bilim insanlarna gre bu yzde 99 benzerlik sadece proteinlerin
mukayesesinden ortaya kyor, yoksa DNA diziliinin uyumu anlamna
gelmiyor. nsan sal iin DNA haritasn karmada son aamaya gelinmitir
ama tm bu bilgiler, tekrar insan sal iin tp alannda kullanlacaktr. Yani
ileride mitolojide olduu gibi insan bal, hayvan vcutlu veya tersi yaratklar
ortalarda dolamayacaklardr. Buna en azndan ahlaki bakmdan toplumun
basks msaade etmeyecektir.
Madem iki ayr cinsin birlemesinden yavru olmuyor, o halde at ile eek
birleince nasl katr doabiliyor? Bir kere bu istisnai bir durum ve at ile eein
DNA yaplar insan ve dier hayvanlar arasndakilere kyasla birbirlerine ok
yakn. Bunda bile sonu reme asndan salkl olamyor.
Katrn annesi at, babas eektir. Katrlar erkek veya dii olabilirler ama
doutan ksrdrlar, reyemezler. ok ender de olsa baz dii katrlarn doum
yaptklar grlmtr ama erkekleri kesinlikle ksrdr. Bu nedenle katr elde
etmek iin her seferinde ata ve eee ihtiya vardr.
Katrlar kuvvetli, dayankl ve kanaaatkardrlar. Biraz huysuz ve inat
olmalarnn nedeni bu zel durumlar olabilir. Aslnda uygun ortam
bulduklarnda erkek at (aygr) ile dii eek de birleiyor. Bu ilikiden doan
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
53 __________________________________
ocuklara 'Bardo' (veya ester) deniliyor. Bunlar brleri kadar dayankl

olmadklarndan daha seyrek yetitiriliyorlar.
3.21 Beyin hcrelerimiz srekli lyorlar m?
nsanolu ana rahmine dnce, embriyon halinde iken, hcreleri blnerek
oalmaya baslar. leride vcudun hangi parasnn bir hcresi olacaklarn
bilirler. Yani bir ksm kas hcresi olarak geliirken bir dieri gz, sinir, vb.
hcresi olmak zere oalr.
Sinir sistemimizdeki nron hcreleri ise anne karnnda oluumlarnn son
safhasna ularlar, tm yaam boyunca ulaabilecekleri en ok say olan bu
miktarda da kalrlar. Beynimizin milyarlarca hcresinin bu safhada oluabilmesi
iin dakikada 2,5 milyon nron meydana gelir.
Beyin hcreleri olutuktan sonra lnceye kadar say olarak artmazlar. Aslnda
vcudumuzda sonradan oalmayan baka hcreler de vardr. Ama boyut olarak
byyebilirler. Eer vcudu gelitirmek iin halter allrsa, kaslar byr ama
bu yeni kas hcrelerinin olumas demek deildir. Mevcut hcrelerin boyutlar
bymtr. alma brakldnda bu kaslar tekrar prsyebilirler.
Bir insan doduunda beyni 350 gram arlndadr. Bir yanda 1000 grama,
gelime tamamlannca da nihai arlna ular. Beyin hcreleri daha anne
karnnda iken son ekillerini aldklarna gre bu art miktar nereden geliyor
diye sorulabilir. Burada da kas rneinde olduu gibi hcrelerin oalmas deil
bymeleri sz konusudur.
20 yana gelince beyin hcrelerinde eksilme balar. Her gn yaklak 50 bin
tanesi lr. Bu say 60 yalarnda gnde 100 bin hcreyi bulur. 75 yana
geldiimizde tm nronlarn yzde 10'unu kaybetmi oluruz. Tabii bu
doduumuz ana oranla zekamzn yzde 10 azald anlamna gelmez. nsan
hayatnda iyi beslenme, tecrbe ve renme gibi faktrler geriye kalan
nronlarn kapasitelerinin daha da gelimelerini salarlar. Yani beyin ne kadar
ok kullanlrsa o kadar iyi durumda olur.
Beynin oksijen tketimi sabittir. Beyinde oksijenle birlikte sadece glikoz
kullanlr ve bunlarn beyinde yedei yoktur. Bu demektir ki, sinir hcrelerinin
yaamas her an iin kan dolamnn getirecei miktara baldr. Oksijensizliin
ve kanda glikoz azalmasnn yol at kt ve onarlmaz sonular hatta beynin
baz blmlerinin lmesi bununla aklanabilir. Beyindeki bu kan akm vcudun
dier ksmlarna oranla bamszdr. Kalpten kan kann yaklak bete biri
buraya gider.
Vcut arlmzn yalnzca yzde 2'sini oluturan beynimiz, toplam enerji
retimimizin yzde 20'sini tketir. Bu enerjiyi kann tad oksijen ve
glikozdan alr. Kanmzdaki glikoz (kan ekeri) seviyesi derse nce ackr ve
huzursuz oluruz. Seviye daha da alalrsa beyin faaliyetini azaltr, biz de yar
baygn hale geliriz. Oksijen daha da hayati bir nem tar. Oksijensiz kalan beyin
hcreleri en fazla 5 dakika iinde lrler. Beynin bir blmnde kan dolam
duracak olursa, o blgede hayatiyet sona erer.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
54 __________________________________
Spor yaparken kalp daha hzl alr, daha fazla kan pompalar. Bu durumda
beyne daha ok kan gitmesi, dolaysyla beynin daha iyi almas gerekmez mi?
Hayr. Beyne giden kan miktar hep ayndr. Ortalama bir kalp dakikada
yaklak 5 litre kan vcudun her tarafna pompalar. Bunun 750 mililitresi beyne
giderken 600 mililitresi de bacaklarn diz altndaki ksmlarna gider. Spor
yaparken kalbin pompalad miktar 17 litreye kadar kar. Bunun 14.000
mililitresi bacaklara giderken beyne giden miktar yine ayn, yani 750 mililitredir.
3.22 Derimiz olmasayd ne olurdu?
Deri bedeni btnyle sarar. Az, burun, ans gibi doal deliklerde mukoza ad
verilen, yaps deriye benzeyen ama daha ince bir tabaka ile birleir.
Dudaklarmzn renginin yzmzden farkl, biraz daha krmzms olmasnn da
nedeni budur. Dudaklarmz yzmzdeki derimizin bir paras deil sindirim ve
solunum sistemimizin bir paras olan azmzn da dnk devamdr.
Vcudun hayati organlarn sayn deseler, derimiz pek akla gelmez. Halbuki
derimiz vcudumuzun en hayati organlarnn banda gelir. Derinin nemi o
kadar byktr ki, yanma sonucunda te birinin yok olmas hatta te birinin
yalboya ile svanarak zerindeki deliklerin kapatlmas hayati sorun
dourabilir. Ayrca derimiz vcudumuzun en byk organdr. Yetikin bir
insann derisi 4-5 kilogram arlndadr ve yaklak 7 metrekare alan kaplar.
Derimiz dier tm organlarmzdan daha hzl byr ve insan hayat boyunca
srekli kendini yeniler. Devaml kendini yenileyen bu organn, insan yalandka
krmasnn nedeni kendisi deil, altndaki kaslarn etkinliklerini yitirmeleridir.
Derimiz o kadar mkemmel bir organdr ki, kesildii ya da yaraland zaman
evresindeki salam dokunun hcreleri hzla oalarak bu yaray ya da kesii
kapatr. Kesilen yerin iki kenar dikile birbirlerine yaklatrlrsa, onarlmas
gereken aklk daralacandan iyileme daha da abuk olur. Bazen bu aklk ne
kadar kapatlrsa kapatlsn aradaki doku yeterince kendini onaramad iin
derimizde kalan bu yara izini mrmz boyunca tarz.
Derimizin kalnl l-4 milimetre arasnda deiir. En kaln derimiz avuilerinde
ve topuklarmzn altndakilerdir. Elleriyle alan kimselerin ellerinde veya
uygun ayakkab giymeyenlerin ayaklarnda nasrlar meydana gelir. Bunlar
derinin fazla sertlemi biiminden baka bir ey deillerdir. Gz kapaklar
zerindeki deri ise vcudun en ince deriidir.
Eer vcudumuz deri ile kaplanm olmasayd yaammz dnlemezdi.
Derimiz bizi yalnz scaa, soua kar deil, ayn zamanda arpmalara,
srtnmelere, slakla, rzgara, gne nlarna, zararl bakterilere ve
dardan gelecek tehlikelere kar da korur. Derimizin btn zerinde souk ve
scakl duymamza yardm eden dokunma cisimciklerinin says 600,000'den
fazladr.
Derimiz terleme yolu ile solunum yapar, toksinleri atar, vcudun s dengesini
korur. Bir santimetrekarelik bir deri yzeyinde binlerce ter delii bulunur. Her
gn buharlaarak derimizden kan ter ortalama l litre kadardr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
55 __________________________________
teki organlarmzn aksine derimiz ksa zamanda anr. Yzeydeki hcreler bir
ka hafta iinde lr ve dklrler ama anan derinin yerine srekli yenisi gelir.
Hi bamzdaki kepeklerin nereden geldiklerini dndnz m? Kepekler
aslnda derimizin kk pulcuklar halinde ufalanp dmesinden baka bir ey
deillerdir.
3.23 Yemekten sonra denizde yzmek tehlikeli midir?
Kramp vcudumuzdaki kaslardan bir veya birkann elimizde olmadan, irade
d, ar yaparak aniden kaslmasdr. Kramplarn balca sebepleri souk, kt
duru, alkol zehirlenmeleri ve B vitamini eksikliidir. Bu nedenlerin birinden
veya baka bir nedenden dolay kaslara bol miktarda oksijen alnr ve yaklr. Bu
arada laktik asit aa kar. Bu asitin fazlas kaslar tarafndan tanamayarak
kramplara sebebiyet verir.
rnein mide kramplar, mide kaslarnn karn tarafnda arl olarak
kaslmalardr. Bilimsel olarak mide kramplarnn alk belirtisi veya bir mide
hastalnn iareti olabilecei ileri srlrken halk arasndaki genel inan, tok
karnna denize girmenin de mide krampna sebep olabilecei eklindedir.
Eskiden uzmanlar da byle dnyordu ama artk deil. Yllar nce boulma
olaylarnn ounun dolu mide ile yzmeden ve bu nedenle mideye giren
kramptan kaynakland sanlyordu. Aslnda mide kramp zellikle denizde
yzerken olutuunda sonu bakmndan en tehlikeli olanlarndandr
Daha sonralar yaplan aratrmalar gsterdi ki, yemekten sonra denize girme ile
oluan mide kramplar ok sk rastlanan bir olay deildir. Belki de yemekten
sonra biraz rahata kestirmek isteyen cankurtaranlarn abartt bir eydir.
Ancak yine de dolu mide ile uzun mesafeler yzlmesi tavsiye edilmez. Nedeni
ise kramp deil tehlikeli bir ekilde ar yorulmadr.
Bu yorulmann altnda yemekten sonra duyulan uyuukluk hissi yatyor.
Vcudumuzun kol ve bacak ksmlar kuvvetle altklar zaman daha gl bir
kan akmna gerek duyarlar. Bu nedenle de koarken veya yzerken
bacaklarmza daha ok kan gider.
Yemekten sonra ise sindirim organlarmz youn bir ekilde almaya balarlar
ve bu sefer onlar ekstra kana ihtiya duyarlar. Bu kan kaslardan ve beyinden
ekilerek gelir. Bundan dolay yemekten sonra uyuukluk ve yorgunluk
hissedilir. Hele bir de kan ekilmi kol ve bacaklarla yzmeye kalklrsa, risk
yaratacak ekilde bir yorulma ortaya kabilir. En iyisi yemekten sonra yzmek
yerine ksack gzel bir uyku ekmektir.
3.24 Ate lmek iin termometre niin dilin altna konuluyor?
Hasta olduumuzda vcudumuzun ss genellikle koltuk altna sktrlan bir
termometre ile llr. Bu, en hijyenik yoldur. Ayn termometre defalarca
kullanlabilir, kiiden kiiye hastalk tama riski pek yoktur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
56 __________________________________
Ciddi durumlarda vcudun i ssnn ok hassas llmesi gerekebilir. Bu

durumda termometrenin yerletirilecei iki yer vardr. Azmzda dilin alt ve
rektum. Byle pek de pratik olmayan yerlerden lm alnmasnn nedeni
buralarn vcudun hakiki i ssnn en doruya yakn llebilecei yerler
olmalarndandr. Koltuk altlar nispeten havaya aktrlar ve buradan yaplan
lm hakiki i sya gre daha dk deer verir.
Azdan alnan lmlerde termometre dilin stne deil de altna konulur
nk lmden az nce alnm bir iecek dilin stnde olmas gerekenden daha
farkl bir deer grlmesine sebep olabilir; btn rencilerin bildii tebeir tozu
yutma numaras gibi.
Ancak termometreyi dilin altna koyunca i deiir. Bu blgede ve rektumda kan
damarlar ok olduundan d etkenler lm sonucunu etkileyemezler.
Buralardan vcut i ss hem ok sratli hem de en salkl ekilde llebilir.
Ayrca dilin stnn ok hassas olmas, bu blgenin solunum ve yeme
kanallarna ak olmas buraya konulan termometrenin insanda rahatszlk hissi
yaratmasna sebep olur.
Uluslararas sivil havaclk kurallarna gre uaklara cival termometre
alnmadn ve kesinlikle yasak olduunu biliyor muydunuz? Sebep uan
malzemesinin ounlukla alminyum olmas. ok az miktarda civa, ok
miktarda alminyumu tahrip edebilir. Tek istisna bir kap iinde olmas artyla
insanlarn ateini lmede kullanlan kk termometrelerdir.
Peki, bir termometre ne kadar kk olabilir? Bugne kadar yaplan en kk
termometre bir mikron kalnlndadr, yani bir insan sann kalnlnn ellide
biri. Dr. Frederich Sachs bu termometreyi canl tek hcrelilerin slarn lmek
iin yapmt.
3.25 Sinirlenmek bir hastalk mdr?
Eskiden dnce ve duygularn merkezinin kalp olduu sanlrd. Kalbin
anatomik yapsna pek benzemese de kalp simgesi -iskambilde kupa- hala
sevmek kelimesinin sembol olarak kullanlmaktadr. Oysa bugn bilincin,
igdlerin, vcudun btn hareketlerinin, tepkilerinin ve duygularn beyinde
oluup biimlendiini biliyoruz.
Duyu organlarmz sadece aracdrlar. Gzlerimizle bakar ama beynimizle grr
ve anlarz. Kulamzla dinler ama beynimizle iitiriz. Beynimizle gleriz,
beynimizle sinirleniriz.
Anatomik deil de ruhsal anlamda sinir, "herhangi bir durum veya olay
karsnda duyulan ruhsal gerginlik" diye tanmlanr. Sinir krizi ise, ok iddetli
bir heyecann veya bunalmn etkisiyle davranlarn denetleyemeyen ve bunu
barma, alama, glme gibi tepkilerle ortaya koyan bir kiinin durumudur.
Genel anlamda sinirli olma durumunu, sinir sistemi hastal ile kartrmamak
gerekir. Sinir hastas, sinir sisteminde dengesizlii olan kimselere denilir. Bu
dengesizlik baz fonksiyonel bozukluklara da yol aar, kiiyi hastalk hastas
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
57 __________________________________
yapar. Hastada ayn zamanda iddetli yrek darl, kolay heyecanlanma, ruhsal
dengesizlik grlr. ounlukla da btn bu belirtiler birbirleriyle karrlar.
Sinirlilik ise belirli bir hastalk deildir. Genellikle ocuklukta yaanan kt
artlardan ileri gelen ve yetikinlikte de devam eden bir eit hrnlk halidir.
Her ne kadar toplumda zaman zaman olumlu bir zellikmi gibi alglanyor ve
insanlara hkmetme arac olarak grlyorsa da, hatta kimi yneticiler bu
amala sinirlenmi roln oynuyorlarsa da, sinirlilik zamanmzda alkolizm gibi
toplumsal bir hastalktr.
nsanlar genellikle sinir yerine 'asap' kelimesini kullanrlar. Asap Arapa a'ab
kelimesinden gelmi olup sinirin oulu anlamndadr. Bu konudaki uzmanlara
hala bir ok yerde 'asabiyeci' denilir. Ancak asap szcnn tarihine gidince
eski hukukta 'akrabalk' ve 'kandalk' anlamnda kullanld grlyor.
Asap'n tarihteki asl anlam ise, Araplarda slamiyetten evvelki devrede, bir
insann baba tarafndan akrabalarn yahut kabilesini hakl haksz her meselede
mdafaaya hazr olmas ve kabile mensuplarnn gerek kendi mal ve mlklerini
korumak, gerek bakalarnn mal ve mlklerini zaptetmek iin bir sz zerine
derhal birlemeleridir.
Gnmzde asabi kelimesinin fke ve kzgnlk iinde kontroln ve
soukkanlln yitirmi, sinirlerini denetleyemez duruma gelmi anlamnda
kullanlmasnn kkeninde bu eski davran biimi yatyor.
Zaten sinir sistemimizin en g kavranan zellii de ite bu duygularn ve kiilik
zelliklerinin denetlenememesidir. nsan beyninin bu karmak st dzey ilevi,
insann bazen kendi karlarn ya da gvenliini bile tehlikeye atarak
igdlerini ve reflekslerini ne karmasn salyor. nsanlar deiik nedenlerle
inanlar uruna lm bile gze alabiliyorlar.
3.26 nsanlar niin iklet iner?
Antikalardan beri Ege kylarnda yaayanlar, bu blgede ok bulunan sakz
(mastika) aacnn reinesini iniyor, bunun dilerin temizlenmesine ve nefes
kokularnn gzellemesine yaradn biliyorlard.
Gnmzde iklet diye bilinen bir tr sakz ilk ineyenler ise Meksika
yerlileriydiler. Yerel bir aacn zn kartyorlar, bir kapta kaynatyorlar ve
gnete kurumaya brakyorlard. Sertleen bu 'chickle' (ikl) adn verdikleri
beyaz z ise iniyorlard. Kokusu ve lezzeti olmayan bu ilk sakzn gnmz
sakzlar ile ok bir benzerlii yoktu.
Sakzn hammaddesi ABD'ye ilk olarak Lopez de Sanna adl bir Meksikal
general tarafndan getirildi. Thomas Adam isimli bir mteebbis bu sakz
hammaddesini nce kimyasal yolla ucuz sentetik lastik elde etmek iin kulland.
Bunda baarl olamaynca sakz sert ekerleme ile kaplad. Bu ekilde gzel
lezzet ve koku da kazandrd ilk ticari sakzlar minik toplar halinde piyasaya
sundu. Daha sonra da ince dzgn plakalar eklinde sata kard sakzlar iin
yapt youn tantm kampanyas sonunda iler ummad kadar iyi gitti. Bu,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
58 __________________________________
bilimsel bir baarszln bir baka baary yaratabileceinin gzel bir

rneiydi.
Bugn dnyada retilen btn sakzlarda hemen hemen ayn maddeler
kullanlr: Sakzn ana maddesine ilaveten bata eker olmak zere
tatlandrclar ile lezzet ve koku veren katk maddeleri. Bunlarn miktarlar ve
oranlar sakzn tipine gre deiir. rnein kocaman balon yaplabilen
sakzlarda ana madde daha fazladr.
Genellikle toplum iinde srekli iklet ineyenlerin bu davranlar grgszlk
hatta saygszlk ifadesi olarak kabul edilir. Sakz aleyhtarlarndan retmenler
ocuklarn snfta konsantrasyonunu bozduunu, anne ve babalar sakz yutarsa
sindirim sisteminin bloke olacan, doktorlar da ar sakz inemenin tkrk
bezlerini kurutabileceini ileri srerler. Ancak yaplan aratrmalar sonucunda
iklet inemenin di sal asndan faydal olduu tespit edilmitir.
Azmzdaki tkrk salgs dilere dayankllk salayan kalsiyum maddesini
temin etmektedir. iklet ineyen bir insann az daha fazla tkrk
salgladndan dilerin dayankllnn artmasna neden olmaktadr. rnein
ball bir dilim ekmek yenildiinde azda oluan asit iki saat sre ile etkisini
korur. Eer yedikten sonra iklet inenmeye balanrsa, bu asitli ortam 20
dakika gibi ksa bir srede yok olmaktadr.
iklet inerken azdaki kaslarn hareketleri insann itahn ve sigara ime
arzusunu da frenler, konsantrasyonunu arttrr, gerilimini azaltr, sinir ve
kaslarn gevetir. te bu nedenlerle ABD Silahl Kuvvetlerinde Birinci Dnya
Sava'ndan itibaren tm savalarda yiyecek ve su ile beraber askerlere iklet de
datlmtr.
Peki sakz yuttuumuzda midemizde yedi yl kald doru mudur? Sakz bir
gda maddesi deildir. Bu nedenle midemiz bu tr eyleri sindiremez ama bu
onlarn midemizde devaml olarak kalacaklar anlamna gelmez. Sindirilemeseler
bile midenin asit younluklu sv ortamndan dier sindirilemeyen eylerle
birlikte, barsaklar yoluyla vcudu terk ederler.
3.27 Nasl koku alrz?
Duyu organlarmz bize d dnya ile ilgili bilgileri aktarrlar. Bu bilgilerin yzde
80'ini gzlerimizle, yzde 1'ini ise burnumuzla alrz. Ancak nezle veya grip olup
burnumuz tkandnda, koku alamaynca, yediimiz yemeklerin tadn bile
alamayz, dnyadan aldmz zevk azalr. Eer burnunuzu parmaklarnzla iki
yandan skarsanz, bir dilim i patates mi yoksa elma m yediinizi sylemekte
bile glk ekersiniz.
Koku duyumuz anlalmas en g olan duyumuzdur. Bellek ve duygularmzla
ok ilgilidir. Bir toprak yolda yrrken yamur kokusu aldmzda, birden bir
ocukluk anmz canlanabilir.
Peki bir koku duyduumuz zaman ne oluyor? Bu kokuyu dierlerinin arasndan
nasl tanyoruz? Beynimiz bu farkl uyarlar nasl alglyor? Bir kokunun oran,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
59 __________________________________
bir litre havann iinde bir miligramn milyonda birinden bile kk olsa onu
nasl ayrt edebiliyor?
Aslnda tek bir koklama ile hemen hemen yeterli alglamay salarz. Normal bir
insan dakikada 30 litre havay iine ekip koklayabilir. Ancak belli bir zaman
sonra alglama sratle azalr, yani bir kokunun iinde uzun zaman kalrsak artk
onu duymamaya balarz. Kokunun hangi ynden geldiini ise burun
deliklerimize gelii arasndaki anlk farktan anlarz.
Koku alma kapasitemiz phesiz koku kaynann gcne de baldr. Havann
bir litresinde 5,83 miligram eter olunca kokuyu ancak hissederiz de 0,000.000.4
miligram sarmsak kokusu bile hemen hissedilebilir. En gl koku rk
yumurta kokusudur. Bu kokunun moleklleri havada 100 bin molekl iinde bir
tane dahi olsa burnumuz tarafndan hemen alglanr. Bir kokunun artp
azaldn hissedebilmek iin, onun hava iindeki orannn en az yzde 30
deimesi gerekir.
nsanlar gn balarken daha iyi koku alrlarken kahvaltdan sonra koku hissi
azalr. lkbahar ve yazn ise ka gre daha kuvvetlidir. Koku alma duyusunu
scaklk, a veya tok olma ve alnan ilalar da byk lde etkiler. Kadnlar
erkeklerden daha iyi koku alrlar. Bu duyu 60 yandan sonra azalmaya balar.
Koku alma duyusu eitimle arttrlabilir.
Burnumuzun boluklar iinde, her biri birer metal para byklnde iki
koklama mukozas vardr. Buralarda milyonlarca alglama hcresi bulunur. Bu
sinir hcrelerinin tyl ular, nefes aldmz zaman havada bulunan koku
veren moleklleri yakalarlar. Aldklar bilgileri beyin kkndeki koklama
soanna iletirler.
Grld gibi koklama mekanizmas biliniyor da sistem nasl alyor tam belli
deil. Bir gre gre her koku molekl kendine zg bir frekansta titreim
yapyor ve burnumuzdaki koku sinirleri bu zel titreimleri alglyor. Bu
durumda koku seste olduu gibi dalgalar halinde yayldndan sinir hcreleri ile
molekller arasnda dorudan bir temas olmas da gerekmiyor.
Bir baka gr ise kokuyu renklere benzetiyor. Nasl btn renkler aslnda
temel renklerden oluuyorsa, bir ka kokunun, btn dier kokularn temelini
oluturduu ileri srlyor.
Baz bilim insanlar ise her bir kokunun kendisinin bal bana ayr bir koku
olduunu, her koku iin hcrelerin zel olarak ayr ayr grev yaptklarn,
beynin uyarnn hangi hcreden geldiine bakarak karar verdiini dnyorlar.
Bunun ispatlanmas iin her bir sinir hcresinin ayr bir koku ile uyarlp test
edilmesi gerekir ki bu da imkanszdr.
Grld gibi burnumuz ve koku alma hissimizin srlar tam zlebilmi deil.
Kokular burnumuz gibi olaanst bir hassasiyetle ve bir saniyeden ok az bir
zamanda alglayp, ayrt edebilecek bir makineyi gnmzn gelimi teknolojisi
brakn yapmay tasarlayamamaktadr bile.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
60 __________________________________
4
HAYVANLAR DNYASI
4.01 Devekular niin balarn kuma gmerler?

Bu inan ve grn nereden kaynakland bilinmiyor. Gya devekuu ban
kuma gmnce dmanlarn ve gelecek tehlikeyi grmez, onun iin de
rahatlarm. Gney Afrika'da 80 sene boyunca yaplan gzlemlerde byle bir olay
grlmemitir. Hibir devekuu kafasn kuma gmmeye teebbs etmemitir.
Zaten bunu yaparlarsa boulacaklar da kesin.
Her ne kadar beyinleri gzlerinden kk olsa da, ku dnyasnn en
aklllarndan olmasalar da, devekular kendilerini gizlemek iin balarm kuma
gmecek kadar da aptal deillerdir. Bu grntnn asl nedeni devekuu
yavrularnn yrtc hayvanlarn saldrlarna kar ak ve korumasz
olmalardr. Onlar yetikin devekular gibi hzl koup kaamazlar. Bir tehlikeyi
sezdiklerinde aniden kendilerini bulunduklar yere brakarak, hareketsiz kalp
evreye uyum salayarak dmanlarnn dikkatlerinden katklarn mit
ederler.
Anne devekular bazen btn vcutlarn, kanatlarn da aarak toprak zerine
yatrrlar ve yavrularn gnein kavurucu etkisinden korumaya alrlar.
Ayrca devekularnn dinlenirken boyun kaslarn rahatlatmak iin veya ok sk
olmasa da uyurken bazen bu pozisyonu aldklar biliniyor. Hatta bir gre gre,
bu pozisyonda kafalarn yere dayayp dmanlarnn ayak seslerini dinledikleri
de ileri srlyor.
Daha yumurtadan kar kmaz erikin bir tavuk byklnde olan devekuu
yavrularnn uzun boyunlar genellikle bej rengindedir ve zerlerinde siyah
izgiler vardr. Bu renklerle otlarn renkleri ve glgeleri kararak iyi bir
kamuflaj imkan salar. Bu durumda otlarn aralarna balarn soktuklarnda
vcutlar grnrken boyun ve ba ksmlar grlmez. Grlmeyen ban kurna
gmlm gibi insanlar tarafndan alglanmasnn nedenlerinden biri de bu
olabilir.
Bu tip uamayan byk kularn balarn kuma gmme gibi aptalca bir
savunma sistemine zaten ihtiyalar yoktur. itme ve grme duyular son
derecede iyidir. Boylarnn da avantaj ile evreyi ok iyi gzleyebilirler. Dman
dier av adaylarndan nce sezebilirler.
3 metrelik boylarna ve 100 - 150 kilogramlk arlklarna ramen saatte 50
kilometre hzla koabilirler. Keye sktklarnda ise kolay teslim olmazlar. ok
seri ve kuvvetli tekme atabilirler, uzun boyunlar sayesinde dman
yaklatrmadan mcadele edebilirler.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
61 __________________________________
4.02 Hint fakiri kobra ylann nasl oynatyor?

Sadece Hindistan'a deil, kuzey Afrika lkelerine, zellikle Fas'a gidenlerin en
ok ilgisini eken eylerden biri de ylan oynatclardr. Ylan oynatcsnn
ylann sepetinden kartp oynatmasnn, onu bir tr hipnotize etmesinin,
fltnden (aslnda flt benzeri bir algdan) kard seslerle bir alakas yoktur.
nk kobra ylan bir ta gibi sardr. itme organ ve buna bal sinirleri
yoktur. Sesleri duymas mmkn deildir. O sadece yerden, yani topraktan gelen
titreimleri hissedebilir. Ylanlar titreimlere kar ok hassastrlar.
Aslnda ylann sepetinden kp, dikelip ald pozisyon saldr pozisyonudur.
Kobra gvdesinin n blmn havaya diker ve boynunu yassltarak geniletir.
Bu hareketi boyun kaburgalarn birbirlerinden ayrarak salar.
Ylan oynatcs elindeki flt saa sola sallayarak ylann bakt hedefin yerini
srekli deitirir. Ylan flte doru kafasn oynattka bu, seyircilere sanki ylan
dans ediyormu izlenimim verir. Aslnda ylann sallanmas fiziksel bir olaydr.
Onu vcudunun st ksmn yerden ykseltebilmek iin yapar. Sallanmay
kestii an yere der.
Kobra ylanlar trnn hepsi bir deildir. Ylan oynatclar genellikle
grdkleri her eye annda saldran Kral Kobras'n tercih etmezler. Bunlar ayn
zamanda dnyann en byk zehirli ylanlardrlar. Boylar 5 metreyi geer zaten
en kuytu yerlerde yaarlar ve dier kobralarn aksine insandan kaarlar.
Ylan oynatclarnn tercihleri daha sakin olan ve yemeyi gznn kesmedii
byklkteki objelere saldrmayan Asya Kobras'dr.
4.03 Develerin hrglerinde ne var?
Devenin ana yurdu Kuzey Amerika'dr. Tarih iinde oradan Gney Amerika ve
Asya'ya yaylm, Kuzey Amerika ktasnda ise zamanla yok olmutur. Gney
Amerika'daki lama, alpaka (bir cins koyun), guanako (lamann irisi) gibi
hayvanlar devenin akrabalar saylabilirler.
Yaadklar kum frtnalarna ve dier olumsuz artlara uyabilmek iin iki sra
koruyucu kirpikleri ve tyl kulak delikleri olumu, burun deliklerini ap
kapayabilme, ok uzaktan grebilme ve koku alabilme yeteneklerine sahip
olmulardr.
Develerin tek hrgllerine Arap devesi, ift hrgllerine ise Baktriane
(Bactrian) devesi ad verilir. Baktriane Afganistan'n kuzeyinde bir yer olup
bugn ad pek bilinmemesine ramen ok eitli medeniyet ve kltrlere ev
sahiplii yapm, ok nemli tarihi gemii olan bir blgedir.
Her iki cins deve de yk hayvan olarak kullanlrlar. ift hrgl deve daha
yavatr (3-5 kilometre/saat) ama bir gnde kervan iinde durmadan 50
kilometre yol gidebilir. Hrgcnn tepesine kadar olan ykseklii 2 metre iken
Arap devesinin sadece bacak ykseklii neredeyse 2 metredir. Arap devesi 18
saat boyunca saatte 13-16 kilometre hzla yol alabilir. Develerin yk hayvan
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
62 __________________________________
olmalarnn yannda etlerinden, stlerinden, ynlerinden ve derilerinden de

faydalanlr.
Genelde develerin hrglerinde su olduuna, bu sayede llerde uzun sreli
yolculuklara bu kadar dayankl olduklarna inanlr ama gerek bu deildir.
yle olsayd deve vcudundan su tkettike hrgcnn de bir balon gibi
porsuyup inmesi gerekirdi.
Develerin hrglerinde sadece ya bulunur. Buras 30-35 kilogramlk bir ya
deposudur. Genellikle bir ok hayvan ilerde enerji kayna olarak kullanmak
zere vcudunda ya depolar ama develer bunu hrglerinde yaparlar. Yiyecek
bulamadklar zaman buradan faydalanrlar. Hrgcn bir ikinci ilevi de deveyi
ln kzgn gneinden korumasdr.
Develer zaten lde suya az gereksinim duyarlar. 40 dereceyi bulan scaklklarda
iki haftaya yakn susuz kalabilirler. Burun mukozalar insana gre 100 kat daha
byktr. Bu sayede nefes verirken havada bulunan nemin te ikisini geri
kazanabilirler.
Bir devenin vcudundaki toplam suyun yzde 22'sinin kayb halinde karn
ekilir, kaslar bzr ama bu, onun performansn ok etkilemez. Buna karn
bir insan vcudundaki suyun yzde 5'ini kaybedince grme duyusunda azalma
balar, yzde 12'sini kaybedince de lebilir.
Develerin susuzlua dayankl olmalarnn nedeni su kayplarnn byk bir
ksmnn dokularndaki sudan olmas, kandaki suyun pek etkilenmemesidir.
Ancak btn bu zelliklere ramen susuzlua dayanma rekoru develerde deil,
farelerdedir. Bu konuda zrafa da her ikisiyle yarabilir.
Yeri gelmiken develerin bir baka zelliine de deinelim. Hayvanlar arasnda
sadece deve, kedi ve zrafa nce sa taraftaki n ve arka ayaklarn, sonra sol
taraftakileri atarak yrrler. Yani sol - sa eklinde deil sol - sol, sa -sa
eklinde. Hatta iirdeki aruz vezninin ritminin Arap yarmadasndaki develerin
bu yrylerindeki ritimden doduu bile rivayet edilir.
4.04 Arlar niin bal yaparlar?
Tabii ki sadece insanlar yesinler diye deil. Bal arlar eek anlarndan farkl
olarak k koloni halinde geirirler. Koloni k uykusuna yatmaz ama bir salkm
gibi kmeleir. Bu ekilde k sresince scak ve aktif olarak kalabilirler. Bunun
iin de nceden, yaz aylarnda yeterli miktarda bal depo etmeleri gerekir.
Ortalama bir kovann klk bal ihtiyac 9-13 kilogram kadardr.
Bal arlarnn bal yapma kapasiteleri ise uygun yer bulabildiklerinde bundan ok
daha fazladr. te arcln felsefesinde de bu yatar. Sen arlara imkan sala,
onlar da hem kendileri hem de senin iin bal retsinler. Arlar kendilerine
yetebilecek miktardan 2-3 kat fazla bal retebildiklerinden arclar da kovana
ekerli uruplar koyarak onlara bu ortam hazrlarlar. Arlar da sonradan
ellerinden alnan bu rn fazlasn dert etmezler.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
63 __________________________________
Anlarn bal ieklerden topladklar nektar azlarndaki bir emzimle birletirip

altgen biiminde balmumundan yaptklar hcrelere depoladklarn biliyoruz.
Bu karmn su orannn yzde 17'ye kadar dmesini bekledikten sonra
hcrelerin azlarn yine bir balmumu tabakas ile kaplarlar. Artk arc iin
mahsul zaman gelmitir. Az kapal hcrelerdeki bal hi bozulmaz, saklama
zaman sresizdir.
Arlar bcek dnyasnn en gelimi sosyal hayatna sahiptirler. i arlar
dnyaya geldikten sonra bir ay iinde kovanda bir iki gnlk srelerle temizlik,
larvalar besleme, balmumu yapma, yiyecek tama, muhafzlk gibi deiik
grevler yaparlar. Sonra uu balar, iekler ziyaret edilir, nektar, polen ve su
toplanr.
i arlar alma mevsiminde 4-8 hafta yaarlar. K mevsiminde ise arkadan
gelen genler olmad iin mrleri 5-7 ay srebilir. i arlar dii olmalarna
ramen ksrdrlar, yavru yapma yetenekleri yoktur.
Arlar polenleri, su ile kartrp larva halindeki yavrular beslemek iin
toplarlar. Bir ar kovandan 7 kilometre uzaa gidip, geri dnebilir. Ancak arlar
normal olarak kovanlarndan ortalama bir kilometre kadar uzaklarlar.
Arlar bu yolculuklarnda yollarn gnein pozisyonuna gre saptarlar. Ayrca
yer krenin manyetik alanna kar da hassastrlar. Gzleri polarize a kar o
kadar hassastr ki ok kaln bir bulut tabakasnn ardndan gelen zayf bir gne
yla bile kt havalarda yollarn bulabilirler.
Arlar geceleri ortadan yok olurlar ama uyumazlar. Gece boyu hareketsiz kalarak
enerjilerini ertesi gnk youn iler iin biriktirirler.
Arlar renklerin ounu grrler. Ik dalmnda mavi ve ona yakn renkleri
daha iyi grrler. Ultraviyole nlarna kar da ok duyarldrlar. Ultraviyole
nlarn ok yanstan iekler onlara daha parlak grnr. Krmz rengi hi
ayrt edemezler.
Bize bu derecede faydal olan arlar etrafmzda dolatklarnda veya balkonda
kahvalt sefas yaparken reel tabana konduklarnda ou insan huzursuz olur.
Bunun nedeni minik arnn sokma tehlikesidir. Halbuki arlar sadece iki
durumda canllara saldrr ve sokarlar: 1) Kolonilerine bir tehdit olduunda
korumak iin; 2) Korkutulduklar zaman. Bu nedenle ar kovanlarna ok
yaklamamanz, el kol hareketleri yaparak hzl hareket etmemeniz nerilir.
Anlar insan soktuktan sonra genellikle lrler, nk ar tarafndan sokulan
insan ani bir hareketle ary frlatnca arnn inesi ile beraber zehir torbas ve
ifrazat bezi de yrtlarak ardan ayrlr ve soktuu yerde kalr. lgintir ki bu
kalan zehir torbasndaki kaslar ardan ayrlsalar bile zehri pompalamaya bir
sre devam ederler. Bu nedenle trnan ucu ile bir an evvel ineyi soktuu
yerden karmakta fayda vardr.
Ar zehrine alerjisi olan kimselerde ar sokmalar ar tepkilere hatta lme yol
aabilir. Buna karn ar zehri baz arl hastalklarn zellikle romatizmann
tedavisinde kullanlr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
64 __________________________________
4.05 Yumurtann niin bir taraf yuvarlak dier taraf sivridir?

Eer keli olsalard kenarlar dayankllk asndan ok zayf olurdu. phesiz
byle bir yumurtay yumurtlamak da tavuk iin bir ikence olurdu. Aslnda d
yzeyi en dayanakl geometrik ekil kredir ama bu ekildeki bir yumurta da
bulunduu yerden yuvarlanp gidince nerede duraca belli olmaz.
Hemen hemen tm ku yumurtalarnn bir taraf daha yuvarlak dier taraf da
daha incedir. Bu ekil, yumurtalarn yuvada birbirlerine en yakn ve en az hava
boluu brakacak ekilde durmalarn salar. Bylece hem s kayb nlenir hem
de yuvadaki yerden en iyi ekilde faydalanlr.
Yumurta yuvarlanp gittiinde dz gitmez, ince taraf stnde dairesel bir yol
izer ve balad yere yakn bir noktada durur. Yani bu ekli ile yumurtann dz
bir yzeyde yuvarlanarak kaybolup gitmesi mmkn deildir. Asl nemlisi bu
ekli ile yumurtann kutan veya tavuktan daha rahat kmasdr. Genel
tahminin aksine yumurtann yuvarlak yani daha geni taraf nce kar. Hem
bunu hem de yumurtann her iki tarafndaki farkl eklini salayan yumurtann
k yolu zerindeki kaslardr.
Pek alakasz gzkse de tavuun iinde yumurtann olumaya balayabilmesi
iin nce gne nn veya yapay bir n tavuun gzne arpmas gerekir.
Bylece gz yolu ile uyarlan tavuun hipofiz bezi bir hormon salglar. Bu hormon
kan dolamna girer ve bu yolla yumurtala tanr.
Hormon burada bulunan binlerce yumurtadan birinin iine girer ve o
yumurtann aniden ok hzl bir ekilde bymesini salar. nce yumurta sars
meydana gelir ve yumurta, yumurta kanalna geer, dllenme organlarnda
geirdii aamalardan sonra 24-25 saatte oluumunu tamamlar.
Yumurta, yumurta kanaln kesik kesik hareketlerle geer. Buradaki dairesel
kaslardan sras ile geerken, yumurtann nndeki kas gevek durumda iken
arkasndaki kas kaslr, daralr.
Yumurta bu kanaln banda iken kre eklindedir. lerlemesi srasnda arkada
kalan dairesel kaslar bzerek hem yumurtay ileri iterler hem de bu ksmna
bask yaparak konik bir ekil almasna sebep olurlar. ka kadar yumurta
kabuu da sertleir ve bu haliyle dar kar. Yumurtann eklinin ve kaln
ksmnn nce knn nedeni de budur. Srngenlerde ise bu dzenek yoktur.
Onlarn yumurtalar kta kresel ekildedir.
4.06 Kular nasl konuabiliyorlar?
Sadece papaan ve muhabbet kular deil, zerinde uraldnda kargalar,
kuzgunlar, saksaanlar ve srcklar da konuabilirler. Hatta bir ka kelime
syleyebilen sere ve kanaryalar bile kaytlara gemitir.
Aslnda bu, kularn yaptklar konuma deil, sesleri ezberlemeleri ve taklit
etmeleridir. Her insan az ile konuur ama konuabilmeyi salayan asl organ
beyindir. Beyinde oluan dnceler daha sonra dilimize ve dudaklarmza
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
65 __________________________________
aktarlr. Hayvanlar bu nedenle konuamaz. Papaan ve benzeri kularn

yaptklar da konuma deil, mkemmel bir ses tns ezberi ve tekrardr.
Kularn ses organlarnn memeli hayvanlardan ok farkl olarak grtlakta deil
de gs kafeslerinin dibinde, karn boluunun derinliklerinde yer almas
kularn bu ses taklit zelliklerini daha anlalmaz bir hale getirmektedir. Ses
organlarnn bu yeri dolaysyla tavuk, rdek gibi baz kugiller kafalar
kesildikten sonra da tmeye devam ederler.
Bu ses taklit yetenei baz kularn doasnda vardr. Tabiatla iice yaarken
dier kularn seslerini taklit edebilmeleri sayesinde onlarla daha iyi iletiim
kurabilmiler ve evreye daha iyi uyum salayabilmilerdir.
Konuma denilince ilk akla gelen ku olan papaanlar Avrupa'ya ilk olarak
Byk skender tarafndan Hindistan'dan getirilmilerdir. Papaanlar arasnda
en iyi konuan tr olan Afrika papaanlarnn gelii ise daha sonradr. Muhabbet
kular 19. yzyln ortalarnda Avustralya'dan Avrupa'ya getirilmilerdir.
Papaanlar insan isimleri, selam, emir ve soru szcklerini renmekten
holanrlar. Bir papaan 500-600 kelime renebilir. Zamanla baz kelimeleri
unutur ve yerine yeni kelimeler renir.
Papaanlarn insan seslerini ve hayvanlarn barlarn son derece benzeterek
taklit etme ve parmaklarn kullanabilme yeteneklerine ramen ok gelimi bir
tr olduklar sylenemez. Uzmanlara gre papaanlar, ruhsal bakmdan
kargagillerden daha az gelimilerdir.
4.07 Fillerin kulaklar niin byktr?
Fillerin kulaklarnn byklnn daha iyi iitmeleri ile bir ilgisi yoktur,
kulaklar soutucu grevi yaparlar.
Bilindii gibi filler ok byk hayvanlardr ve havann ok scak olduu
blgelerde yaarlar. Filin kulaklarnda bir ok kan tayc damar vardr. Bunlar
scak kan kulan yzeyine tarlar ve scakln buradan havaya gitmesini
salarlar. Bylece hayvancaz kulaklarn oynatarak kendini serinlemi
hisseder.
Afrika filleri ok az aa bulunan kurak yerlerde yaadklarndan kulaklar daha
byktr. Asya'da zellikle Hindistan'da ise fillerin saklanabilecekleri aa
glgeleri ok olduu iin oralarda yaayanlarn kulaklar daha kk ve
genimsidir.
Afrika filleri Asya fillerinden ortalama yzde 5 daha byktrler.
Bugne kadar yaayan fillerin iinde byklk rekoru 4,10 metre ykseklik ve
10,7 ton arlk ile bir Afrika filine aittir. Fillerde diler yeme deil de savunma
amal olup Asya fillerindekiler daha ince ve uzun ama daha hafiftirler.
Filin burnu deiiklie urayarak uzam, yakalayc bir hortuma dnmtr.
Bir insann vcudundaki kaslarn says 600 iken bir filin gvdesinde 50.000 kas
vardr. nsanda kalp tek bir kastan olumuken glmek iin 17, surat asmak iin
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
66 __________________________________
ise 43 kasn almas gerekir. Yani glmek daha az yorucudur. Fillerin

kaslarnn 40.000'i hortumda bulunur. Bu hortumu ile fil bir aac devirebilir,
yerdeki bir toplu ineyi alabilir.
Filleri dier hayvanlardan ayran baz ilgin zellikleri vardr. rnein fil
zplayamayan tek memeli hayvandr. Ayrca fil insann dnda ba stnde
amuda kalkabilen tek hayvandr.
Filler parmak ularna basarak yrrler, nk ayaklarnn geri taraflarnda
kemik yoktur, bu blge sadece yadan olumutur. Bir gnde 30 kilometre
yzebilirler, bu arada hortumlarn norkel gibi kullanarak hava alabilirler.
Suyun kokusunu 5 kilometre teden alabilirler ve bir gnde 250 litre su
iebilirler.
Filler, zellikle Asya filleri sakin ve uyumlu hayvanlardr. Ancak bugne kadar
sirklerde lmcl kazalara aslan ve kaplanlardan ok filler yol amlardr.
Fillerin en nemli zelliklerinden birinin kendilerine yaplan bir hareketi
unutmadklar olduu sylenir. Bu inan tam doru deildir. Yaplan deneylerde
fillerin zor renen ama bir kere renince mr boyu unutmayan hayvanlar
olduklar saptanmtr.
Kendisine yaplan kt bir hareketi hibir zaman unutmayan hayvan devedir.
Kendisini dven kim olursa olsun frsatn bulduunda intikamn alr. Dayak
yedikten yllar sonra sahibini ldren develer grlmtr. 'Deve kini' tanm
ite bu nedenle kullanlr.
4.08 Atlara niin gzlk takyorlar?
'Olaylara at gzl ile bakmak' ifadesi bir kiinin bir olaya tek bir adan
baktn, ona etken olan dier olaylar veya faktrleri gremediini veya grmek
istemediini anlatmak iin kullanlr.
Aslnda atlar iin taklan gzlk, ekil olarak bile gzle benzemez, onlarn
gr kapasitelerini arttrmak iin deil aksine azaltmak iin taklr.
Atn evcilletirilmesi, insann dostu olarak en ar ilerde yardmc olmas, binek
hayvan olarak daha uzak yerlere ulamasn salamas, savalarda lme
beraber gitmesi o kadar eskilere dayanr ki bildiimiz atn yabani soyu hakknda
hibir bilgi yoktur. Bugn steplerde yal bir aygrn nderliinde srler halinde
yaayan ve yabani olarak nitelendirilen atlarn evcil atlardan treme olduklar
herkes tarafndan kabul edilir.
Canllarn gzlerinin alglayp beyine bildirdikleri ana husus vardr: Biim,
renk ve mesafe. zellikle avc olmayan otobur hayvanlar iin tehlikeyi uzaktan
sezip, iyi bir mesafe tahmini yaparak kaabilmek ok nemlidir.
Atlar her iki yandaki gzleri sayesinde hem nlerini hem de arkalarn grme
yeteneine sahiptirler. Ne var ki gzleri birbirlerinden ok uzaktadrlar. Bu da at
iin cisimlerin mesafelerini tespit bakmndan byk bir zafiyet yaratr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
67 __________________________________
At arkasndan ya da yandan yaklaan tehlikeyi grr ama tehlikenin ne kadar

yakn veya uzakta olduunu kavrayamaz. Nesneleri neredeyse iki misli byk
gren at tehlikeyi olduundan daha yakndaym gibi alglar. Bu nedenle de
srekli endie iindedir.
Yar atlarna kou srasnda yandaki hemcinslerinden rkmemeleri iin yan
taraflarn grmelerini engelleyecek gzlkler konulurken at arabalarn
ekenlere sadece nlerini grmeleri, dier ynlerde olan hareketlerden
etkilenmemeleri iin gzlk taklr. Yani at gzl ile bakmak insan iin olumlu
bir davran deildir ama atlar iin durum farkldr.
4.09 Ate bcei nasl k sayor?
Yaz gecelerinin karanlnda otlarn arasnda veya havada uarken parldayan,
yanp snerek sar-yeil bir k veren bir bcei grmsnzdr. Yanna
yaklaldnda n sndren, gece karanlnda izini kaybettiren bu bcein
ismi ate bceidir.
Aslnda bu bcein verdii n atele de scaklkla da bir ilgisi yoktur. Bunun
bilimsel ad 'souk k'tr ki gnmz teknolojisi bu henz yapay olarak
retmeyi baaramamtr. Bilim insanlar dnyada milyonlarca yldr mevcut
olan bu tabiat teknolojisinin nce alma mekanizmasn zmek sonra da taklit
ederek insanlk hizmetine sunabilmek iin almalarna hz vermilerdir.
Ksa bir zaman ncesine kadar srtnme veya s olmadan k elde etmenin
imkansz olduuna inanlyordu. Nasl ki normal bir ampul kendisine verilen
enerjinin yzde 4'n, florasan ampul ise yzde 10'unu a dntrebiliyor,
geri kalann s olarak yayyorsa, ate bceinde de benzer bir durum olduunu
sanan bilim insanlar, bcein bu i iin kulland enerjinin tamamn a
dntrebildiini tespit edince hayrete dtler.
Gelelim atebceinin k retme mekanizmasna... Aslnda ate bceklerinin
k verme reaksiyonlar o kadar hzldr ki bu fonksiyonun kademelerini
incelemek hemen hemen imkanszdr. Yani k retim mekanizmas hakkndaki
bilgiler hala teoride kalmaktadrlar. Kesin olarak bilinen bunun molekler
seviyede kimyasal bir ilem olduu, baz molekllerin ayrarak daha yksek
enerjili hale geebildikleri ve bu fazla enerjiyi a dntrebildikleridir.
Ate bceinin karn blgesindeki k organnda bulunan guddelerden, k elde
etmede rol alan iki ana kimyasal madde retilmektedir. Bunlardan birincisinin
kimyasal yaps aydnlatlm ve yapay olarak elde edilmitir. kincisinin ise
yapsndaki gizem zlmesine ramen sentetik olarak retilmesi hala mmkn
olamamtr.
Ate bceklerinde retilen iki kimyasaln birleiminin de k vermeye tam
olarak yetmedii, bcein k blgesine yakn solunum organnn k verme
annda buray oksijenle beslemesi gerektii tespit edilmitir. Bilinmeyen bir
baka ayrnt ise bu hangi alterin ap kapaddr.
Bu gizemli bceklerin 2,000 eidi olup erkekleri uabilirken diileri
kanatszdrlar. Erkekler diileri aramak iin geceleri uarlar ve klarn
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
68 __________________________________
birbirleri ile iletiim kurmak iin kullanrlar. En iyi k verimini gelimi diiler
verir. Ate bcekleri geceleri 3 saat sreyle k verebilirler.
Genellikle srarak zehirledikleri salyangozlar yedikleri iin kireli topraklarn
olduu nemli blgelerde daha ok grnrler. Parlamay salayan kimyasal
maddeler sayesinde, kazara onu yiyen bir dman kusmak zorunda kalr ve bir
daha baka ate bcei yemeye teebbs etmez.
4.10 Bcekler mi stndr, insanlar m?
Biz insanlar kendimizi tabiattaki en mkemmel varlk olarak kabul eder,
dnyann asl sahibi olduumuzu zannederiz. Oysa dier canllar bir yana
insanlar bceklerle yapt savatan bile galip kamamtr. Bir kere bcekler,
insann ortaya kmasndan milyonlarca yl nce de dnyada yayorlard.
O devirlerde onlarla birlikte yaayan, bata dinazorlar olmak zere, bir ok canl
tr tabiattan silindikleri halde, onlar oalma kapasiteleri ve farkllaarak yeni
trler karma yetenekleri sayesinde gnmze kadar gelebilmiler,
okyanuslarn derinlikleri hari dnyann her kesinde yaamay baarmlardr.
nsan en batan beri bceklerle sava halindedir. Bilim ve teknolojinin bu kadar
gelimesine ramen insan bu savata nihai zafere ulaamamtr. Halbuki
bcekler fare piresi ile yaylan veba mikrobu araclyla tarihte 100 milyonun
zerinde insann lmesine sebep olmulardr. Bceklerle tanan virs, bakteri ve
mikroplarn insana verdii zarar ve zayiata tarih boyunca hi bir sava sebep
olamamtr.
lk bakta boyutlarnn kkl bcekler iin bir dezavantaj olarak
grlebilir. Oysa bceklerin insanlarla savalarndaki baarlarnn en nemli
faktrlerinden biri de bu boyutlarndaki kklktr. Bcekler bu bedenleri ile
her yere girebilmekte, kolaylkla kaabilmekte, saklanabilmekte, gdamza ortak
olmakta, evimizde yaamakta hatta kanmz bile emebilmektedirler.
Bceklerin beden yaplarnn kk olmas, onlarn ok kuvvetli bir kas
sistemine ve inanlmaz fiziksel zelliklere sahip olmalarn salamtr. Bacak
uzunluu 1,2 milimetre olan bir pire 196 milimetre ykseklie srar ve 330
milimetre uzakla rahata atlar.
Eer insanolu kendi bedenine gre pire kadar kuvvetli olabilseydi bacak
uzunluu 90 santimetre olan ortalama bir insan 146 metre ykseklie
srayabilir, 247 metre uzaa atlayabilirdi. Muhteem kas yaplan nedeni ile bir
ka milimetre boyunda olan bir sinek saniyede 330 kez kanat rpabilir, kk
bir karnca arlnn 50 kat kadar bir yk itebilir.
Bcekler
reme
bakmndan
da
insanlardan
ok
stndrler.
Bir ift sinein brakt yumurtalarn hepsi yaasa ve bunlar erginletikten
sonra hepsi remeye devam edebilse 5 ay ierisinde saylan inanlmaz bir
miktara ulard (191'in yanna 18 tane sfr koyun). kr ki tabiatn dengeleri
hibir zaman buna msaade etmez.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
69 __________________________________
Bceklerin bir ou insan kemiinden daha sert, daha dayankl ve hafif,

mekanik ve kimyasal d etkenlere hatta aside dayankl bir d iskelete veya
beden duvarna sahiptirler.
Ayrca bceklerin dnyada yaadklar yerlerde nfus younluklar da oktur.
ekirgelerin sr halindeki uularnda 320 kilometrekarelik bir alan
kapladklar grlmtr. Ormanlk bir blgede 4 500 metrekarelik bir alanda,
topran stnde ve altnda 65 milyon bcek yaayabilmektedir. Eer dnyadaki
btn bcekler bir araya getirilebilselerdi, bunlarn toplam arl, dnyamzda
yaayan tm insanlarn ve hayvanlarn arlklarnn toplamndan fazla olurdu.
imdiye kadar bceklerin hep zararlarn anlattk. pei yapan ipek bcei ya da
bal yapan ar da birer bcektir. ieklerin ve meyvelerin ounun remeleri
bceklerin tadklar tozlarla olur.
O halde dnyamzn bu stn yaratklar ile savata, iyi ile kty ayrt etmeye,
tabiatn dengesini bozmamaya ok dikkat etmemiz gerekmektedir. Zaten
imdilik her iki taraf da belirgin bir stnlk salam deillerdir.
4.11 Kular dnyasnda niin erkekler daha ssl?
Hayvanlar aleminde genellikle diiler erkeklerini seerler. Bu nedenle erkek
cazip olmak zorundadr. Sadece d grn ile deil kularda olduu gibi
zellikle iftleme zamannda sesleriyle, yani tleriyle de rakiplerinden stn
olmalar gerekir.
Diileri cezbetmek iin bu kadar gsterili olmak erkekleri dmanlar iin ok
kolay bulunan bir av haline getirir. Diiler kendilerini tabiat iinde veya
yuvalarnda gsterisiz renkleri ile daha iyi saklayabilir, dmanlarn
dikkatlerini ekmezken ounlukla erkekler hedef olurlar.
Aslnda tm kular memeli hayvanlardan daha gzel ve ssldrler. Bu,
kularn tylerindeki melanin denilen bir maddeden kaynaklanmaktadr. Bu
madde insann sa ve derisinde de vardr ama miktar kulardakine oranla ok
azdr.
Hayvanlar dnyasnda gzellik ve renklilik nemli bir iletiim aracdr.
evresindekilere byklk, g, ya ve cinsiyet konularnda fikir verir, etkiler.
nsanlarn aksine hayvanlarda erkek daha gzeldir, diisinden grnm ve ebat
olarak farkldr. Erkek geyiin gsterili boynuzlar, erkek aslann yelesi,
horozun ibii hep ya dmana kar veya sr iinde liderlik yarndaki
rakiplerine kar etkileyici bir silahtr.
Kularda erkeklerin daha iri olmalar, parlak renkleri ve kuvvetli tleri bir
adan da yuvay savunma sorumluluunu tamalarndandr. Bu zellikler ne
kadar kuvvetliyse dman o kadar rkp ekinebilir, o yuvay brakp daha
baka kolay avlara ynelebilir.
Gzellik ve gsteri sadece kelebeklerde gzel olma amacna yneliktir. Onlar
mrlerinin byk bir ksmn kuluka devrinde geirdiklerinden, kelebek
eklindeki ksack yaamlarnda bu kadar gzel olmalar da haklardr dorusu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
70 __________________________________
Hayvanlar aleminde kularn en ok tenleri de erkeklerdir. Bunu hem dii kuu

davet hem de hakimiyetleri altnda olan alanlar belirtmek iin yaparlar.
phesiz dii kular da en ok ten erkei tercih ederler. Bu tercih tabii ki
erkein sesinin gzel olmasndan dolay deil gl olmasndan, hakimiyet
sahasnn geni olmasndan ve daha fazla yiyecek imkanna sahip olmasndandr.
Tabiatn kanunu dii kular iin de geerlidir. Erkeklerini zengin ve gl
olduklar iin seerler. Aslnda erkekler yiyecek bulmak iin ok zaman
harcamazlar, onlar daha ok terler. unu da ilave edelim ki, memeli hayvan
trleri iinde sadece yzde 3' tek eli iken ku trleri iinde tek elilik oran
yzde 90'dr.
4.12 Kediler balk ve st niin severler?
Suyu, suya girmeyi, ykanmay sevmeyen kedilerin bal niin sevdiklerine
gelmeden nce kediler sudan gerekten mi nefret eder ona bir bakalm. Kedilerin
sudan nefret ettikleri inanc doru deildir. Msr'da evcilletirilmelerinden nce
yaadklar ortam su kenarlar idi.
Su, kedinin tylerini slatr ve bu da kedinin soua kar olan direncini azaltr.
Eer bulunduu yerin hava artlarna gre bu kedi iin nemli ise slanmaktan
kanr. Scak iklimlerde yaayan aslan, kaplan, jaguar gibi akrabalar sudan
kanmazlar. Kaplan ve jaguarlar sudaki bir av veya dman yakalamak iin
hi dnmeden suya atlayabilirler. Souk blgelerde yaayan kar leopar gibi
akrabalar da gerekirse suya girerler ama derin yerlere yaklamazlar.
Kedilerin sudan uzak durmalarnn dier nedenleri, zaten temiz bir hayvan
olmalar, biraz kaprisli biraz da tembel olmalar ve suya girmenin menfaatleri
asndan bir anlam ve ama tamamasdr. Bir taraflarna su dediinde btn
vcutlarn yalayarak temizlemek zorunda kalmalar da cabas. Aslnda kediler
de dier bir ok hayvan gibi suda gayet iyi yzebilirler. Van ve Ankara kedileri
dier cinslere gre suyu daha ok severler.
Kpekler byle deillerdir. Sahibi denize bir sopa veya kk bir top attnda
onu alp geri getirmek iin hi dnmeden, mutlu bir ekilde suya atlarlar.
Karaya ktklarnda silkelenerek etraftakilere de du yaptrrlar. Ne var ki su,
kpeklere kedilerden daha fazla zararldr. Kpek derisinde ter bezleri yoktur,
sadece bol miktarda ya bezi vardr.
Kpekler insanlarda olduu gibi s dzenlemesi iin terlemezler, s ayarn
solunum sistemleri ile yaparlar. ok ykanrlarsa deri kurur ve atlar. Belki bu
nedenle kpekler suya girdikten sonra tozlu toprakl yerlere gidip yatarlar.
Ev kedisinin balk sevmesinin yannda kulara ve farelere de olan
dknlnn nedeni evcilletirilmeden nce Nil vadisinde balk, kurbaa,
kk kular ve fareleri avlayarak yaam olmasdr. Zaten eski Msrllarda
kedileri evcilletirme dncesini yaratan da bu fare yakalamadaki ustalklar
olmutur.
Gnmzde bile kedinin kuzey Hindistan ve gneydou Asya'da yaayan trleri
rmaklarn kenarlarnda dolaarak balk avlarlar. Patileri ile balklar sudan
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
71 __________________________________
dar atar, bu arada gerekirse tamamen suya da girerler. Ev kedileri, zellikle

yavru olanlar havuz veya akvaryumlardaki balklara kar ayn eilimi
gsterirler, bu amala slanmaktan da pek kanmazlar.
Yunanl tarihi Siculus eski Msr' anlatrken kedi bakclarnn onlar ekmek ve
stle beslediklerinden, Nil nehrinden getirdikleri balklar i olarak
yedirdiklerinden bahseder. Gnmz kedilerinin balk meraknn vahi
atalarndan gelen genlerden, st zevkinin ise Msrl bakclarn yaratt
beslenme alkanlndan kaynakland anlalyor.
4.13 Kular g ettikten sonra niin geri dnerler?
Kularn k aylar gelirken niin gneye, lman blgelere g ettiklerinin nedeni
herkes tarafndan bilinir. Kn beslenemeyecekleri iin g ettikleri bilgisi genel
anlamda dorudur ama kularn g sanld kadar basite izah edilebilecek bir
olay deildir.
Kularn g nedenlerinin atalarndan, buzul a zamanlarndan kalma
olduunu ileri srenler de var. Ancak gnmzdeki grler, kularn i biyolojik
takvimlerine gre belirli zamanlarda hormonal dengelerinin deitii, uzun bir
yolculua hazrlk olarak vcutlarnda ya depolama miktarlarn arttrdklar,
k beklemeden hava artlarndaki deiiklikleri hissettikler an g yollarna
dtkleri eklinde.
Bu grlere gre kular Eyll ay civarnda ge balasalar bile ya depolamaya
ok daha nce, yazn en scak gnlerinde balyorlar. Belki kar yann
geleceini bilmiyorlar, belki de gmen kular hayatlarnda hi kar grmediler,
karl ortamda yaamadlar, yiyeceksiz kalmadlar ama gme iini tecrbeleriyle
deil biyolojik takvimleri ve bunun tetikledii hormonal deiimler sayesinde
otomatik olarak yapyorlar.
Souk havalar gelirken kularn daha lman yerlere g etmeleri tamam da g
ettikten sonra niin tekrar geri dnyorlar? Daha scak iklimlerde yaamak, bol
yiyecek bulmak, daha mutlu olmak iin yzlerce kilometre yol git, sonra da
gerisin geriye dn.
Bu, biraz insanlarn yaz aylarnda yazla gidip dnmelerine benziyor ama
insanlarda durum farkl, ocuklarn okullar, ebeveynlerin ileri var. Geri
insanlarda da gmenlik yaygn ama onlar g ettikleri yerlerde kalrlar. Zaten
bu dnlm, belirli bir ihtiya ve ama uruna yaplmtr. Kularn bu g
iini oturup dnerek yapmadklar bir gerek.
Kularn g ettikten sonra baharda tekrar geri dnmelerini uzmanlar eitli
sebeplere balyorlar. Birinci sebep, phesiz baharda kuzey yarmkrenin
snmas. Bu mevsimde gndzlerin uzamas nedeniyle yiyecek arama
srelerinin artmas ve ana besinleri olan bceklerin oalmas da dier sebepler.
Bu arada gney yarmkrede bu kadar kuu besleyecek yiyecek olmamas aksine
ku avlayarak beslenen hayvanlarn ok olmas da ilkbahardaki geri dne
etken. Btn bu nedenlere ramen geri dn sinyalini yine de biyolojik
takvimlerinin verdii biliniyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
72 __________________________________
Kularn g ettikten sonra geri dnmeleri kadar, Ekvator Afrikas'ndan dnen

bir kuun Dou Anadolu'da bir ahrda bir evvelki yl yapt yuvay tekrar
bulabilmesi de ilgintir. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, gmen kularn
balca dayanak noktalar gndz Gne, geceleri ise yldzlardr. Hava
kapalysa akarsular, dalar gibi yeryzndeki corafik ekilleri kullanyorlar.
Gmen ku trlerinin bir ounun yolculuklarnda yerin manyetik alanndan da
faydalandklar tespit edilmitir.
Yakt olarak vcutlarndaki ya kullanan kularn g sresince kat ettikleri
mesafeler de inanlmazdr. rnein d grn ile dier krlanglarn ayns
olan Kutup Denizi Krlangc her yl Arktika'dan Antarktika'ya ve tersine 17,000,
toplam 35,000 kilometre uar. Ama birbirinin benzeri iklimde ve buzlarla kapl
bu iki yer arasnda gidip gelmekte ne bulur bilinmez.
4.14 Arlarn bal petekleri niin altgendir?
Arlar doann gerekten usta mimarlardrlar. Kesiti dzgn altgenler
oluturan prizma eklindeki petek gzlerinin dipleri bir piramit oluturarak sona
ererler. Kovanlardaki ekliyle dik duran her petekte, petek gzleri yatayla sabit
bir a yapacak ekilde ina edilirler.
Her bir gzn derinlii 3 santimetre, duvar kalnl ise milimetrenin yzde bei
kadardr. Bu kadar ince duvar kalnlna ramen altgen yap nedeniyle byk
bir diren kazanrlar ve arlarn depoladklar kilolarca bal rahatlkla
tayabilirler.
Arlarn petek gzlerini kusursuz bir ekilde altgen yapmalarnn baka
sebepleri de vardr. Eer begen, sekizgen veya daire ekillerini seselerdi bitiik
gzler arasnda boluklar kalacak, ii arlar fazla mesai yaparak ve daha fazla
balmumu harcayarak bu boluklar doldurmak zorunda kalacaklard.
Geri gen veya kare yapsalard bu boluklar olmayacakt ama altgenin bir
baka zellii daha vardr. Alanlar ayn olan gen, kare ve altgen ekillerden
toplam kenar uzunluu en az olan altgendir. Yani ayn miktarda balmumu ile
daha ok altgen odacn kenar evrilebilir.
Aslnda matematiin, geometrinin ve simetrinin en kusursuz rnekleri sadece
bal peteklerinde deil doann her yerinde grlebilir. Ancak bizler gnlk
hayatn hayhuyu iinde bu mkemmelliin farkna varamayz.
Kar taneciklerinin hepsi birbirlerinden farkl altgen ekilleri, tohumlarn
dizililerindeki spiraller, mineral kristallerindeki geometrik yaplar ve deimez
alar, tavus kuunun kuyruundaki lekeler, smkl bcein kabuu, rmcek
alar, tm bunlar grnt olarak kusursuz olmalarna karn mthi bir
matematik dzen de gsterirler.
Papatyann ortasndaki sa spirallerin saysnn 21, sol spirallerin ise 34 olmas,
Himalaya amnn kozalaklarndaki pullarn ayn ekilde 5 sa, 8 sol spiral
oluturmas, kara am kozalaklarnda ve ananas meyvesinde ise 8 sa, 13 sol
spiral bulunmas tesadf deildir elbette.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
73 __________________________________
Leonardo Fibonacci (1170-1250) isimli byk matematik ustas ta o yllarda, her

saynn kendinden nce gelen iki saynn toplam olduu bir dizi gelitirdi;
l, l, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610,.....................
Dikkat ederseniz yukarda verilen sa, sol spiral saylar, bu dizide artarda yer
alan saylardr.
Bu dizinin ilgin bir yan da on ikinci terimden yani 144'den sonraki ardk
saylarn birbirlerine oranlarnn (233/144 = 377/233 = 610/377) 1,61803 olmas,
5. Say ile 12. Say arasndaki oranlarn da bu sayya ok yakn olmalardr.
15. Yzyln ikinci yarsnda yaam matematiki Pacial Luca tabiatta daima
kenarlar arasnda 1,618 oran bulunan bir dikdrtgen bulunduunu, hatta insan
vcudunun da bu oranda yaratldn ileri sryor, mahkeme tarafndan
yaklma tehlikesine kar da Leonardo da Vinci'nin izimlerini gstererek
meydan okuyordu. Zamann heykeltralarnn heykellerinde de bu oran
kullandklarn belirtmeleri zerine bu oran Tanrsal Oran' olarak da anlmaya
baland.
4.15 Horozlar niin sabah erkenden terler?
Horozun sabah erkenden, gn doarken tmesinin, insanlar uyandrma arzusu
ile bir ilgisi yoktur. Onlar kendileri iin terler.
Aslnda horozlar gn boyu terler ama gn aarrken tmeleri daha kuvvetli,
daha canldr. Ortalk da iyice sessiz olunca ok uzaklardan bile duyulabilir.
Horozlarn t tempolar leden sonra saat 3'e doru der. Horozlarn tmeye
balamalar tam afak vakti veya ok az ncedir.
Gerek doan Gne'in nn etkisini gerekse yine ayn zamanda tmeye
balayan dier kularn seslerinin etkilerini lmek amacyla horozlar k ve ses
geirmez bir blmeye konulmular ama yine ayn saatte tmeye baladklar
grlmtr. Buradan da sabah sabah tmenin horozun biyolojik saatinde
ayarlanm olduu anlalyor.
Sabah Gne doarken tmek sadece horozlara mahsus deildir. Kulaa en ok
horozun sesinin gelmesi, onun sesinin dierlerinden daha gl olmasndandr.
Kularn byk ounluu da ayn saatlerde dallarda koro halinde ve kuvvetlice
terler. Gn boyu kulardan duyabileceiniz en byk ses hacmi bu saatlere
rastlar.
Bu sabah tnn nedeni kuun kendi hakimiyeti altndaki alan belirtmesidir.
Horoz da her ne kadar uamasa da bir ku tr olduundan onun da sabah t
nedeni ayndr. 'Her horoz kendi plnde ter' ifadesi bu bakmdan ok
dorudur. terek o gn boyu kendi alan iinde olan kmesin ve tavuklarn
yanna kimsenin zellikle dier horozlarn yaklamamasn ikaz eder.
Gerek horozun gerekse dier kularn gn iinde tmelerinin nedeni ise farkldr.
Bu tler, yiyecei, tehlikeyi haber veren, dierlerinin gzden kaybolmamalar
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
74 __________________________________
iin 'ben buradaym' mesajn veren, zaman zaman da akm ifade eden iletiim
tleridir.
4.16 Evlerimizdeki sinekler kn nereye gidiyorlar?
Sineklerin her tr kn ortadan kaybolur. Havalarn snmasyla birlikte de
aniden ortaya kverirler. Yazn karasinekler gece gndz evlerimizin ba
kesinde dolanrlarken sivrisinekler gndzleri ortada grnmezler. Acaba
mesai saatlerinin dnda ne yaparlar? Sinekler, bcekler uyurlar m?
Sinekler sya ok hassastrlar. Gne bir bulutun arkasna girdiinde oluan
scaklk deiikliinden bile etkilenirler. K gnlerinde baz blgelerde sfrn
bile ok altna inen scaklklar onlarn, zellikle gelimi olanlarnn yaama
anslarn yok eder.
Larva veya yumurta halindekiler ise yaamaya devam ederler. Bahar aylarnda
gelimi birer karasinek olarak yaantmza katlrlar. Yani evinizde grdnz
sinekler geen senekiler deillerdir, onlarn ocuklardrlar.
nsanlarn olduu yerlerde yaayan sivrisinekler
gsterirler. ou alacakaranlk saatlerinde, sabaha
aktiftirler. Aktif olduklar bu sre bir veya en ok
sivrisinekler aktif olmadklar, gnn en azndan
yapyorlar?
ounlukla gece faaliyet

kar ve akamst daha
iki saati gemez. yleyse
22 saatlik blmnde ne
Kuvvetli k, havadaki nem orannn dk olmas ve rzgar, sivrisineklerin ie

kmalarna mani olan en nemli faktrlerdir. Bo vakitlerinde ounluu,
bitkiler, otlar, imenler ve aalar zerinde dinlenirler. Renkleri ve
boyutlarndan dolay onlar oralarda fark etmek kolay deildir. Bazlar ise
evlerin odalarnda lo kelerde kalrlar.
Sineklerin, bceklerin uyuyup uyumadklar ise uyumak fiilinin tanmna
baldr. Zaten uykunun gizemi de tam zlm deildir. Hareketsiz kalp, d
ortamdan balanty koparmay uyku olarak nitelendirirsek bcekler de uyur,
balklar da. Fakat bu arada beyinlerinde neler olutuunu kimse bilmiyor.
Memeli hayvanlarn, rnein kedilerin, kpeklerin, ineklerin uykular ve bu
srada beyinde oluan elektriksel dalgalar konusunda ciddi aratrmalar
yaplmtr. Onlarn da bizim gibi uyuduklar hatta rya bile grdkleri kesin
olarak biliniyor.
Ancak bir karasinein veya rmcein beynine elektrik kablolar balayp bir
molekl boyutundaki beyinlerinde neler olup bittiini aratrmak hala pratikte
pek mmkn deil.
4.17 Kular nasl tek ayaklar zerinde uyuyabiliyor?
Kularn bacaklarnn arkasnda, ayaklarnn altna kadar uzanan 'fleksor
tendonu' denilen bir kilitleme mekanizmas vardr. Ku uyuyaca vakit
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
75 __________________________________
bacaklarn ksar ve arl bu balantya yklenir. Bunun sonucu penelerini

tnedii yer etrafnda iyice kapatr.
Bu kilitleme o kadar gldr ki, kuun minik gvdesinin salnmna hi bir
ekilde msaade etmez. Ku hareket edecei vakit bacaklarn dzletirir, tendon
gever ve kilit alr. Bu sayede kular elektrik tellerinin zerlerinde, evcil
olanlar kafeslerinde incecik bir tel veya tahta paras zerinde dmeden
uyuyabilirler.
in bir baka ilgin boyutu da kularn bir ksmnn, zellikle leylek, flamingo
gibi uzun bacakl olanlarnn sadece uykuda deil uyankken de tek bacak
zerinde durmay tercih etmeleridir. Bu durum basite dier ayaklarn
dinlendirme olarak yorumlanr ama asl sebep bakadr.
Kularn bacaklarnda ty yoktur. Kar, buz veya souk s sularn zerlerine
konduklarnda, vcutlarndan nemli miktarda bir s enerjisini bacaklar
yoluyla kaybederler. Bu nedenle tek bacaklar stnde durarak ciddi bir enerji
tasarrufu salarlar.
Belki dikkat etmisinizdir kularn byk bir ksm uyurken kafalarn
kanatlarnn altna sokarlar. te bunun sebebi de kafalarndan oluacak s
kaybn scack tylerinin altnda nlemektir.
Kularn niin hep havada pislediklerini dndnz m hi? Kularn, zellikle
gvercinlerin youn olduu yerlerde ok fazla ku pislii gremezsiniz, nk
kular tuvaletlerini havada yani uarken yaparlar. Bu da nedense insanlar
tarafndan bir uur olarak kabul edilir. Kafasna ku pislii isabet eden biri nce
onu nasl temizleyeceini dneceine en yakn piyango bayisini aramaya
balar.
Aslnda zerimize den kuun dks deil idrardr. Kuun idrarnda re deil
suda zlemeyen rik asit bulunur. Bu rik asit toksik deildir, kendi
vcutlarna zarar vermez (arabalarmzn boyalarn ise mahveder). Bylece
idrarlarn yaparken su kaybn da nlemi olurlar. Bu g/arlk oranlarn
korumalar iin kulara tannm bir ayrcalktr.
Ancak bu durum kularn hi dklar yok anlamna gelmez. Kularn pislii
genellikle beyaz renktedir ama ortasndaki kk siyah ksm, dkdr. Yani
kularda idrar ve dk ayn anda ayn yerden atlr.
4.18 Ortalkta niin l gvercin grmyoruz?
Genellikle hayvanlar kendilerini lme yakn hissettiklerinde lm beklemek
iin bir yerlere gizlenirler. Bu, bir aa kovuu, kayalarn aras veya
saklanabilecekleri herhangi bir yer olabilir. Buradaki igd, hayvann kendisini
gsz hissetmesi nedeniyle bir dmanla karlatnda kar koyamamak ve
kaamamak korkusudur.
ehir hayatnn bir paras haline gelen sere, gvercin, karga gibi kular da
etrafta ok miktarda bulunmasna ramen bunlarn llerine ayn nedenle hi
rastlayamazsnz. Saklandklar yerlerde ldkten sonra da vcutlar bir ekilde
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
76 __________________________________
ya bir baka hayvan ya da bcekler tarafndan yenilerek yok edilir veya kendi
kendilerine ryerek topraa karrlar.
Sokaklarda, meydanlarda insanlardan hi ekinmeden dolaan gvercinler bazen
balkonlarmza bile konarlar. Hi dikkat ettiniz mi? Btn bu gvercinlerin
boyutlar aa be yukar ayndr. br hayvanlar gibi yanlarnda yavrular,
minik gvercinler yoktur.
Bunun nedeni gvercinlerin yuva kurduklar yerlerdir. Onlar yeterince emniyetli
grmedikleri aalara yuva yapmazlar. Gvercinlerin ana yurdu Kuzey
Afrika'dr. Buralarda yuvalarn kayalklarn st noktalarna kuruyorlard. Bu
sayede aadan gelecek dmanlarn grebiliyorlard.
Sonradan baka blgelere g eden gvercinler bu igdsel alkanlklarn
buralarda da srdrdler. Yuvalarn yksek binalarn pencere, at gibi yksek
yerlerine kurdular. Yavrularn geliene kadar buralarda byttler.
Zaten gvercin yavrular ok hzl byrler. Ksa bir sre iinde vcutlar ty ve
teleklerle rtlr, birinci ay sonunda uarak anne ve babalarn izlerler. Yani
yavrular uabilecek hale gelince boyut olarak byklerinden farklar kalmaz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
77 __________________________________
5
TEKNOLOJ
5.01 Tkenmez kalemin dolmakalemden fark nedir?

Kalemin tarihi yaznnkinden de eskidir. lk insanlar sivriltilmi akmak talar
ile hayvan kemiklerinin stne resim kazrlard. Trkeye Arapadan geen
kalem szcnn kayna 'kam' anlamna gelen eski Yunanca 'kalamos'
szcdr.
Msr, Yunan ve Roma medeniyetlerinde saz ve bambu gibi bitkilerin ii bo
saplarndan yaplm kam kalemler kullanlrken, Ortaada kadn retimi
ile beraber, kaz, kuu, karga gibi kularn kanatlarndaki tylerin mrekkebe
daldrlmas eklinde kullanlan ty kalemler yaygnlat.
Mrekkepli metal kalemler aslnda ta Romallar devrinden beri biliniyordu ama
John Mitchell adl bir ngiliz 1822'de ilk kez makine yapm elik ucu imal etti.
Dolmakalemler ise sertletirilmi yapay kauuun elde edilmesinden sonra
yaplabildi.
Tkenmez kalem ad ile bilinen bilye ulu kalemin son yllarn bir buluu olduu
sanlr. Halbuki bu kalemin ilk modeli 1880 yllarnda ortaya km ama pek
rabet grmemi, seri retimine geilememitir.
Alakasz gibi gzkse de tkenmez kalemin tekrar gndeme gelmesinde
uaklarn gelimesinin etkisi olmutur. Uaklar 2-3 bin metreye knca hava
basnc olduka azalr. Dolmakalemin haznesinde atmosferik basn altnda
doldurulan mrekkep dardaki basn dk olunca kendiliinden akp yazlar
da, giysileri de berbat ediyordu.
kinci Dnya Sava'nda Amerikan Hava Kuvvetleri uu personeli iin havada
kullanabilecekleri, mrekkep aktmayacak bir kaleme ihtiya duydu. Bilye ulu
kalem aranan bu zelliklere sahipti. Balangta sadece havaclar tarafndan
kullanlrken ksa zamanda geni halk tabakalarna da yayld.
Tkenmez kalemlerde mrekkep kada, pirin utaki yuvaya yerletirilmi olan
minik bir bilye aracl ile aktarlr. Normal yaz kalemlerinde bu bilyenin ap l
milimetre, daha ince yazlar iin 0,7 milimetredir. Bilye mrekkebin yuvadan
dar kmasn nler ama yuvasnda dndke yzeyine svanan mrekkebi
kada verir.
Tkenmez kalem mrekkebi, dolma kalem mrekkebinden daha farkl, zel bir
kimyasal birleime sahip olup abuk kuruyan trdendir. Mrekkep uca srekli
ve dzgn olarak geldiinden dolgun, temiz ve lekesiz bir yaz yazlmasn salar.
Genellikle bir tkenmez kalemin 2-3 kilometre boyunda bir izgi izmeye yetecek
kadar mrekkebi vardr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
78 __________________________________
Tkenmez kalemdeki bilye u, kat zerinde dolma kalem ucundan ok daha az

bir srtnmeyle ve ok daha abuk hareket edebildiinden yazma hz byktr
ancak bilye ucun kat zerine srekli olarak demesini salamak iin kalemi
daima kuvvetle bastrmak gerekir, bu nedenle de parmaklar daha fazla ve abuk
yorulurlar.
5.02 Gne nda kararan gzlk camlar nasl yaplyor?
Gne na maruz kaldnda kararan gzlk camlar ilk olarak 1960'larn
sonlarnda gelitirildi, yaygn olarak kullanlmaya balanlmas ise 1990'l
yllarda oldu.
Bu tip gzlk camlar fotokromik veya fotokromatik ad verilen ve yzde 0,01 ile
0,1 arasnda gm kristalleri ihtiva eden zel camlardan yaplrlar. Kristaller
normalde effaf olup son derecede kktrler ve gzlk camna bakldnda
fark edilmezler.
Gzlk camlarna bol miktarda Ultraviyole n ihtiva eden gne geldii
zaman kristallerdeki gm iyonlar etkilenerek gm atomlarna dnr ve
camn iinde kk gm paracklar oluturmaya balarlar. Bu siyah-beyaz
fotoraflktaki partikllerin oluumuna benzer ve tamamen kimyasal bir
reaksiyondur.
Bu gm paracklar sivri ulu ve o kadar dzensiz ekillerdedirler ki gelen
olduu gibi absorbe ederler, hibir rengi yanstmazlar ve dolaysyla
kararrlar.
Gzlk tekrar lo bir ortama gtrldnde, gm atomlar tekrar birleerek
gm kristalleri haline dnrler ve gzlk camnn rengi normale dner. Her
iki yndeki kimyasal reaksiyonlar da ok hzl cereyan ederler. Eer fotokromatik
camlar tekrar eski haline dnmezlerse frnda ksa sre ile (ereveyi
eritmeyecek kadar) stlmalar nerilir.
Balarda gzlk camnn tm fotokromatik olarak yaplyordu. Tabii kararma
olay da camn kaln olduu ksmlarda daha koyu, ince ksmlarda daha ak
oluyordu. Sonralar merceklerin zerleri milimetrenin binde bei kalnlnda
kaplanmaya baland.
Gnmzde ise mercein milimetrenin binde 150'si kalnlndaki ksm bir
banyoya daldrlarak fotokromatik tabaka kimyasal reaksiyon yolu ile mercein
bnyesine ileniyor.
Fotokromatik camlar grdmz a deil Ultraviyole nlarna hassastrlar
ve reaksiyona girerler. Dolaysyla Ultraviyole nlarn geirmeyen camlarn
arkasnda, arabalarn iinde, ortam ok kl da olsa kararmazlar.
5.03 Uaklar niin karakutunun malzemesinden yapmyorlar?
Uak kazalarnda uak parampara olsa da, denizin dibine gitse de hemen kokpit
denilen pilot kabinindeki son konumalar kaydeden karakutular aranr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
79 __________________________________
ounlukla korkun kaza enkaz arasndan salam olarak bulunan bu kutular

sayesinde kazann nedenlerine ulalr. Karakutu bu kadar salam malzemeden
yaplyorsa neden uan tmnde ayn malzeme kullanlmyor?
Uaklarn rahata havada kalabilmeleri, uzun mesafelere az yaktla
ulaabilmeleri, mmkn olduunca hafif malzemeden yaplm olmalarna
baldr. Bu malzemeler ounlukla alminyum ve plastiktir.
Kokpitteki sesleri ve uu bilgilerini kaydeden her iki kutu da paslanmaz
elikten yaplr. En ve boylar yaklak 25'er santimetre, derinlikleri 12-13
santimetredir. Kutularn et kalnlklar ise 6-7 milimetre kadardr. Kutular
ayrca sya ve yangna kar tedbir olmak zere plastikle evrili sv kpk ile de
donatlmlardr.
Kutular o kadar salamdrlar ki, denize dm bir uan kutular 7 sene sonra
karlabilmi ama buna ramen kaytlar salkl olarak dinlenebilmitir.
Balangta kutular kanatlarn birleme noktasna yakn bir yere
konuluyorlard. Bu blge uan en ar ksm olduundan d annda bu ar
paralar kutularn zerlerine derek zarar verebiliyorlard. Sonralar kutular
uan kuyruk ksmna konulmaya balanld. Tabii bu, uan kuyruk
ksmndaki koltuklar insanlar iin daha emniyetlidir anlamna gelmez, ancak bu
yer karakutularn uan enkazndan en uzaa dmesini salamaktadr.
Uak kazalarnn nedenleri deiiktir. Havada bir ekilde infilak ederek den
uaklarda yolcularn kurtulma olasl yoktur. Bu nedenle de uan yapld
malzeme bu adan nemli deildir. Uak yere bir btn halinde arpsa da den
bir asansrde olduu gibi yolcular arpmann iddetinden hayatlarn
kaybederler.
Uan iine sv kpk doldurmak elektronik aletleri koruyabilir ama insanlarn
sadece
lm
nedenlerini
deitirir.
Uan
malzemesini
karakutu
malzemesinden yapmak, paralanma ve yangndan zarar grme tehlikelerini
nler ama ne yazk ki bu malzemeden yaplm bir uak da uamaz.
Karakutularn renkleri kara deil turuncudur. Bu rengin tercih edilmesinin
sebebi enkaz arasndan daha rahat fark edilmeleri iindir.
5.04 Doktorlar niin dizimize ekile vuruyorlar?
Canllarda yaama sava her zaman en hzl tepkileri olan trlerin yararna
sonulandndan, en basit organizmalarda bile haber alma organlar (duyu
organlar), hareket organlar (kaslar) ve bunlar arasndaki ilikiyi salayan
organlar, yani sinir sistemi gelimitir.
Vcudumuzun her yan sinirlerle rtl olduu halde sinir hcrelerinin gvdeleri
yalnzca beyinde ve omurilikte bulunur. Btn vcuda dalm milyonlarca
sinire karlk beyinden ve omurilikten yalnzca 43 ift sinir kar. Bunlar
merkezden ayrldktan sonra gitgide dallanarak vcudun her yanna dalrlar.
Refleks bir uyarya vcudun ani ve otomatik olarak cevap vermesidir. rnein
elimiz scak bir tencereye dediinde aniden ekmemiz bir reflekstir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
80 __________________________________
Reflekslerde komuta omuriliktedir. Beyne bilgi gidebilir ama refleks olaynda

beyin aktif olarak rol oynamaz.
Bir sandalyeye rahata oturup bacak bacak stne atarken doktor dizkapann
hemen altna, kas kemie balayan tendona minik lastik bir ekile serte
vurursa bacanz ileri doru frlar. Bu reflekste de baldr kaslarndaki duyu
sinirleri kasn genilemesine tepki gsterirler ve yeni sinir sinyalleri oluturarak
kaslara hafif bir basn uygulandn ve gerildiklerini omurilie iletirler.
Omurilik ise bu basnca dayanabilmesi iin kaslarn kaslmas gerektiini bildirir
ve bacak tekrar geri hareket eder. Grld gibi refleks, beynin denetiminden
gemeksizin, yani beyin devrede olmadan, dorudan omuriliin komutlaryla
gereklemitir.
Diz kapa refleksinin snanmas zellikle omuriliin ileyii konusunda bilgi
veren nemli bir tan yntemidir. Bu alanda uzmanlam bir doktor basit bir ka
testle sinir sisteminin ileyiine ve ne kadar salkl olduuna ilikin pek ok
bilgi edinebilir. ekile vurulduunda bacan normalden fazla hareket etmesi
tmrden kalsiyum eksikliine kadar bir ok hastaln habercisi olabilir.
Dize ekile vurularak yaplan kontrol tek bana tabii ki yeterli bilgi vermez.
Doktorlar bir n bilgi almak iin bu abuk ve kolay testi yaptktan sonra vcut
zerinde dier muayene ve kontrollerine devam ederler.
5.05 Uan balonlar ne kadar yksee kabilir?
Bazen ocua alnan bir uan balon elinden kaabilir. Hep beraber havada
ykselen balona bakakalnr. Bu balon havada ne kadar ykselecektir acaba?
Uan balonlarn doldurma ular ne kadar iyi balanm olursa olsun, ok az da
olsa hava daha dorusu helyum karrlar. Havadan ok daha hafif helyum gaz
ile iirilen bu balonlarn azlarndan kardklarn eve getirdiimiz ve tavana
yapkm gibi havada duran balonun sabah olunca porsuyup yere inmi
olduunu grnce anlarz.
Balonun aznn ideal bir biimde balanm olduunu kabul etsek bile havada
ykselebilecei mesafe yine de snrldr. Ykseldike hava basnc azaldndan
ve balonun i basnc dndakinden daha yksek kaldndan balon ykseldike
imeye balar. Sonunda balonun yapld malzemeye, hacmine ve malzemenin
kalnlna bal olarak belirli bir ykseklikte patlar.
Kk uan balonlar en ok 10,000 metreye, sepetinde insan tayan byk
balonlar 30,000 metreye, bilim insanlar tarafndan iinde lm aletleriyle
birlikte yollanan aratrma balonlar da 40,000 metreye kadar ykselebilirler.
Balonlarn
belirli
ykseklikte
d
basncn
azlna
dayanamayp
patlamalarndan baz bilimsel gzlemlerde de faydalanlr. Hava tahmin
balonlarna bal hava scakln, basncn ve nem orann len aletler vardr.
Bu balonlar yaklak 30,000 metre ykseklikte patlayacak ekilde yaplmlardr.
Aletler alan bir paratle yere yumuak ini yaparlar. Hem zerlerindeki
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
81 __________________________________
deerler kaydedilir hem de olduka pahal olan bu lm aletlerinin tekrar

kullanlabilmeleri salanr.
Bu lm aletleri bir tarlann ortasna, bir aacn tepesine veya bir vadi yatana
da debilirler. Onlar bulanlarn ilgili makamlara gtrmeleri artk aletlerin ne
olduklarn anlamalarna veya insaflarna kalmtr.
5.06 Ka tane uan balon bir insan uurabilir?
Bu deneyi ilk olarak ABD California'da Larry Walters, bildiimiz ocuklar iin
olan uan balonlarla deil meteoroloji balonlar ile yapmtr. Larry 42 tane
balonu kendine balam, kendisi de alminyum bir sandalyeye oturmu,
emniyet olsun diye de yere bir halatla balanm.
Tam ykselmeye balarken yere bal halat kopmu ve kontrolsz bir ekilde
5,000 metreye kadar ykselmi. Bundan sonra yannda bulunan tabanca ile
ykseklii kontrol iin balonlar tek tek patlatmaya balam. Bu arada yannda
bulunan telsizle yakndan geebilecek uaklar ikaz etmeyi de ihmal etmemi.
Balonlar tek tek patlatarak inerken biraz da ansszlndan, balonlar balayan
teller elektrik hatlarna taklm ama sonunda yere sa salim inmeyi baarm.
Bu stn baarsndan dolay takdir bekleyen Larry'e ulusal havaclk
kurallarn ihlal etti diye ilgililer ok kzmlar ve cezalandrmaya karar
vermiler.
Bu hikayenin gerisi bilinmiyor ama biz hesap yolu ile ka uan balon bir insann
ayan yerden kesebilir bulabiliriz. Bir litre helyum 0,18 gramdr. Bir litre hava
l gramdr diye bilinir ama onun yzde 80'inin nitrojen olduunu dnrsek bir
litre hava, hemen hemen saf nitrojen kadar yani l ,25 gramdr diyebiliriz. Yani
bir litre helyum, bir litre havadan yaklak l gram daha hafiftir.
30 santimetre apndaki bir balonu tam kresel dnp hacmini hesap edersek
14.137 santimetrekp yani 14 litre eder. Helyumun bir litresi havadan l gram
hafif olduuna gre bu balon ucuna balanan 14 gram arl havaya
kaldrabilir (balonun kendi arl ve ip ihmal edilerek).
Diyelim ki ocuunuz 30 kilogram arlnda. Her biri 14 gram kaldrma
gcndeki balonlardan 2.150 tanesini alp eline verirseniz, bir anda yannzdan
kaybolup havalandn grebilirsiniz, tabii teorik olarak.
Eer daha byk, 3 metre apnda bir ka balon bulabilir ve helyumla
iirebilirseniz 55 kilogram arlndaki einizi kaldrmaya 4 tanesi yetecektir.
30 metre apndaki bir balon ise 14 ton arl kaldrabilir. Bu nedenle balon,
zeplin tr hava aralarnn hacimleri ok byktr. Aslnda bir litresinin
arl 0,09 gram olan hidrojen bu iler iin idealdir ama ok yancdr, en ufak
bir kvlcm, patlamasna neden olabilir.
Hindenburg zeplininin bu nedenle bana gelenlerden dolay zeplinle yolculuk
tarihe karmtr. Helyum gaz kullanlarak tekrar eski gnlerine dnmesi
mitle beklenmektedir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
82 __________________________________
5.07 Hzl okuma teknii nedir?

Bir resme, bir karikatre bakarz ama bir yazy okuruz. Aslnda ikisi arasnda
bir fark yoktur. Gzmz ekilleri grr, beyin de deerlendirir. Ancak okumay
renmeye baladmzdan beri edindiimiz ve hemen herkeste bulunduu iin
farkna varamadmz baz alkanlklar nedeni ile okuma hzmz, insann
sahip olduu kapasiteye gre hayli yavatr.
nsanlar sadece gz ve beyin arasnda olmas gereken okuma ileminin arasna
baz lzumsuz alkanlklar katarlar. Kimi duyulacak ekilde (zellikle ocuklar)
sesli okur, kiminin okurken dudaklar kprdar, kimileri ise yazy iinden kelime
kelime okur.
Btn bu kt alkanlklar okuma sresince ekstra bir g sarfettirdiinden
okurken abucak yorulmaya da sebep olurlar. Halbuki okuma srasnda az, dil,
dudak, damak ve grtlak gibi organlarn almalarna hi gerek yoktur.
Yava okumamzn birinci nedeni gzmzn grme alann iyi kullanmamamz
yani okurken her kelimeye tek tek bakmamzdr. Bu ekilde normal bir satr
okumak iin gzmz 8-12 kere hareket ettirmemiz gerekir. Halbuki
gzmzn bir baknda birden fazla kelimeyi grebildiimizden ayn
uzunluktaki bir kelimeyi 2-3 gz hareketi ile okumamz mmkndr.
Gnmzn ba dndrc temposunda yava okuyarak zaman kaybetme
lksmz yoktur. rnein 400 sayfalk bir kitapta yaklak 96,000 kelime vardr.
Bu kitab dakikada 150 kelime okuyan bir kii 10 saatte, 500 kelime okuyan 3
saatte, l,000 kelime okuyabilen ise 1,5 saatte bitirebilir. Basit fakat disiplinli bir
eitimle kazanlacak zaman muazzamdr.
Okumamz yavalatan en nemli psikolojik etken ise hzl okursak
anlayamayacamz zannetmemizdir. Etrafndakilerden srekli 'tane tane oku'
veya 'yksek sesle oku' direktiflerini alan bir ocuun bu alkanl zamanla
kklemi hale gelir.
Halbuki dakikada 6,000 kelime okuyarak kk yata niversiteye giden Mariel
Aragon, dakikada 2,500 kelime okuyarak ABD'yi yneten John Kennedy hzl
okuyarak daha iyi anlamann mmkn olduunun kantlardr.
Sratli okuma teknikleri ise paragraf okumak, stun okumak, apraz okumak
gibi eitlidir. Bunlarn iinde anlama bakmndan stun okuma en etkin
olandr. Bu teknikte 3-4 kelimelik dar bir stunu okuyorsanz, stunun
ortasndan bir doru boyunca gzleri aaya doru kaydrmak yeterlidir.
Devaml bir alma sonunda stunu tamamyla anladnz greceksiniz.
Daha geni stunlarda da yine ayn ekilde ancak her satrda kelimeleri birer
atlayarak yani 4-5 kelimelik bir satrda ikinci ve drdnc kelimeleri okuyarak
stunu taramak yeterli olmaktadr. Gzler dier kelimelerin resimlerini ekecek
ve beyne ileteceklerdir.
ok fazla kiisel yetenek gerektirmeyen hzl okuma teknii ile okumak,
konsantrasyonun yannda kltre ve srekli egzersiz yapmaya da baldr. Tm
bu koullar salayanlar rahatlkla dakikada 1000 kelime okuma seviyesine
kabilmektedirler.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
83 __________________________________
5.08 Radyasyon nedir?

Nkleer enerji denilince aklmza Hiroima ve Nagasaki'ye atlan atom
bombalan, ernobil'deki nkleer santral kazas ve nkleer atklar gelir. Nkleer
enerji ve onun sonucu radyasyon iyi amalarla kullanlmadklar zaman insan
neslini dnyadan silebilecek kadar tehlikelidirler. Kontrol altnda kullanldklar
zaman ise insan yaamn iyiletirmekten sala kadar bir ok konuda insanla
bahedilmi birer ltufturlar.
Nkleer enerjinin esasm anlamak iin ok fazla fizik, kimya, matematik bilmeye
gerek yoktur. Nasl odun, kmr, petrol rnleri kullanarak s enerjisi elde
ediyorsak nkleer enerji de yledir.
Nkleer santralarda kullanlan yaktn en bilineni uranyumdur. Uranyum
santralde baka bir yakta dnrken ortaya mthi bir s kar. Bu s
reaktrn etrafnda dolatrlan suyu buhar haline evirir. Trbinlere verilen
buhar da trbinleri evirir.
Sonunda trbinler de kendilerine bal elektrik jeneratrlerini evirerek elektrik
retirler. Prensip, nkleer enerji ile alan uak gemilerinde de, denizaltlarda
da ayndr.
Gelelim radyasyona... Uranyum gibi kararsz elementler gerek atomik yaplarna
mdahale edilerek gerekse tabiattaki halleri ile bir baka elemente
dnebilirler. Yani tarihte kurundan altn elde etmek iin uraan
simyaclarn baaramadklar iin benzeri uranyumda kendi kendine oluur.
Bu dnm ii olurken uranyum atomunun iindeki baz paracklar da k
olarak yaylrlar. Yani radyasyon bir ktr. Sadece atom bombasndan, nkleer
atklardan kmaz tabiatta da bol miktarda vardr. Yalnz ma yolu ile deil
besinler yolu ile de vcuda girebilir.
Radyasyon olaynda ana k tr vardr: Alfa, beta ve gama. Alfa nlar
deriden geemezler, beta nlar deriden ok az miktarda geebilirler, gama
nlar ise deriden ve vcuttan geebilirler. Alfa ve beta nlar sadece
younlatklar organ zerinde tahribat yaparlarken gama nlar tm organlara
zarar verirler. Tabii bu arada na maruz kalma sresi de nemlidir.
Vcudumuz hcrelerden, hcreler molekllerden, molekller de atomlardan
meydana gelirler. Bu radyasyon nlar isabet ettikleri atomlarn yaplarn
bozarak sonunda hcrelerin lmelerine sebep olurlar. Vcut iin srekli gerekli
olan hcre reme mekanizmasn bozarlar, vcudun direncini ykarlar.
Aslnda gnlk yaantmzda radyasyonla i ie yayoruz. Radyasyon her an her
yerde vardr hatta Gne nda bile. Yaz mevsiminde deniz kenarnda yaplan
bilinsiz gnelenmelerde isteyerek aldmz radyasyonun etkisi cilt kanserine
yol aabilecek kadar tehlikeli olabilir.
Radyasyonun insan bnyesi iin faydal olduu durumlar da vardr. Kanserin
nla tedavisi, enfraruj ve Ultraviyole tedavileri, lazerin tpta kullanlmas gibi.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
84 __________________________________
5.09 Yaptrclar nasl yaptryor?

Yaptrclarn salad yapma olay aslnda kimyasal bir reaksiyondan baka
bir ey deildir. Tabiatta evini yapan ar, kayalara ve gemilerin su altndaki
kesimlerine tutunan midye gibi ok iyi yaptrc reten canllarn says az
deildir.
Yaptrclarn hikayesi tarih ncesi alara kadar uzanyor. Maara
duvarlarna resim benzeri ekiller yapan atalarmz bunlar duvarlara yumurta
ak, kurumu kan ve su bitkilerinin zleriyle sabitliyorlard.
Sonralar, milattan nce 3 500 yllarndan balayarak eski Msrllar ve Smerler
hayvan derilerini ve kemiklerini kaynatarak daha salam yaptrclar yapmay
rendiler. Gnmzde imalatlar yaptrclar sentetik malzemeler
kullanarak yapyorlar. 250 temel maddeden binin ok stnde zel trler
retiyorlar.
Yapma olaynda benzer veya ayr malzemeden iki madde, bir de yapkan
gerekir. Burada en nemli grev yaptrcdadr. Yaptrcnn molekllerinin
dier iki madde moleklleri ile birleme eilimi gsterir bir yapda olmalar
gerekmektedir.
Aslnda iki maddeyi birbirlerine ideal bir ekilde yaklatrabilsek yaptrc bile
kullanmadan birbirlerine yapabilirler. Her iki maddenin yzeylerindeki
atomlarn farkl kutuplar birbirlerini ekerler. Pratikte ise bu oluumu
salamak mmkn deildir.
Atomlarn birbirlerini ekebilmeleri iin iki cismin yzeyleri arasndaki
mesafenin milimetrenin 10 milyonda birini gememesi gerekir. Oysa son
derecede przsz olarak grlen bir cismin bile yzeyinde milimetrenin on
binde drd kadar ykseklikte girinti ve kntlar vardr.
Bu durumda her iki malzeme ayn cins olsalar bile yzeyleri hibir zaman ideal
dzlkte olamayacandan, aradaki boluklar doldurmak, en fazla miktarda ba
oluturarak molekllerin birlemesini salamak iin araya bir yaptrc gerekir.
Yaptrcnn akc ancak kuruduunda katlap kolay kolay kopmayacak
zellikte, yzeylerin slanabilir, tamamen temiz, toz ve yadan tamamen
arndrlm olmalar gerekmektedir. Peki nasl oluyor da bu kadar gl olan
yaptrclar tpn iinde tpe yapmadan durabiliyorlar?
Bir ok yaptrcnn iinde iki tr katk malzemesi vardr. Biri yaptrc
svnn molekllerini birlemeye zorlar, stabilizer denilen dieri de tersi. Tpn
iinde bunlar bir halat birer ucundan eken iki kii gibidirler. Tpn i yzeyi
tamamen ntr olduundan biri dierine stn gelemez, denge halindedirler.
Yaptrc tpten knca havadaki nem stabilizer ksmnn etkinliini yok eder,
yaptrc sertleir ve srld yere yapr.
Yaptrlacak yzeylere yaptrcdan ince bir tabaka srlmesi tavsiye edilir
nk fazlas yaptrcnn kendi iinde balar oluturup sertlemesine yol aar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
85 __________________________________
Tpn kapa aldktan sonra az ksmnda grlen ve tpn kullanlmas iin

delinen szdrmaz ksm da yaptrcnn hava ve nem alp tpn iine
yapmamas iin alnm bir tedbirdir.
5.10 Satran ustas bilgisayar niin iyi tavla oynayamyor?
ngilizce ad 'backgammon' olan, bizde ise talyanca 'tavola'dan gemi ismi ile
'tavla' olarak bilinen oyun, ans ve kabiliyetin ok gzel dengelendii, kazanmak
iin ikisinin de gerekli olduu, toplumun her seviyesinde ve her yerde
oynanabilen bir oyundur.
Tavla o kadar bilinen bir oyundur ki, burada kurallarndan bahsetmek bile ayp
olabilir. Tavlann bilinen en eski oyunlardan biri olduu, 5000 yl evvel Msrllar
tarafndan oynanmaya baland, Yunanllar ve daha sonra da Romallar
tarafndan oynanp Avrupa'ya yayld biliniyor. Bu gnk oynan kurallar 17.
yzylda ngiltere'de tekrar dzenlenmi, 20. yzyln balarnda, 1920'lerde ise
ift zarla oynanmaya balanmtr.
Tavla, krda, kahvede oynanabilmesi bakmndan basit bir halk oyunu olarak
bilinmesine ramen satran gibi stratejik bir sava oyunu olup en az onun kadar,
hatta araya ans faktrnn de girmesi ile ondan daha zor bir oyundur.
Sonraki hamleleri dnmeyi zorlatracak ans faktr oyuna elenceli bir yan
katar. Oyunu kazandnzda bunu kabiliyetinize yorarken, kaybettiinizde de
kt ansnz sulayabilirsiniz. Ancak tavla ampiyonlar ansn yannda
oyunda, ihtimaller hesabn, tahayyl ve sezgi yeteneklerini hatta psikolojik
faktrleri bile kullanrlar.
Gnmzde bilgisayarda, internet araclyla dnyann br ucundaki kiilerle
tavla oynanabiliyor. Bilgisayarla karlkl tavla oynayabileceiniz ok gzel
programlar var. Ne var ki bu programlar amatr bir seviyeden teye
geemiyorlar. Satranta olduu gibi dnya ampiyonlarn bile yenebilecek
programlar retilemiyor.
Bir bilgisayarn herhangi bir oyunu bir insan kadar veya daha iyi oynayabilmesi
iin ya insandan daha akll olmas yahut da belirli bir srede insandan daha ok
i yapabilmesi gerekir. Oyun programlarnda genel strateji akl zerine
kurulamaz. Program bir insann yapamayaca kadar ksa bir srede, ilerde
yaplabilecek hamleleri ve kar oyunlar hesaplayabilecek ekilde hazrlanr.
Satran oyununda her bir oyuncunun bir hamlede yapabilecei 20-30 deiik
hareket vardr. Tavlada ise her iki zar attnzda zaten 21 tane deiik pozisyon
gelme olasl vardr. Bu her bir pozisyon da en az 4-6 deiik ekilde
oynanabilecei, bir de ift atldnda 4 kere oynanabilecei faktrlerini de
hesaba katarsak, sadece bir kerede tavlada ka deiik oyun oynama olasl
olduu ortaya kar.
te bu durum tavla oyununun herhangi bir annda ok ileriye bakmay, sonraki
hamleleri grebilmeyi ve tedbir almay zorlatrr. En basit bir hesapta bile
grlebilir ki tavlada 3 kere zarlar atta oynanabilecek pozisyon says 250
milyona ular. Bunun analizini yapabilmek bilgisayar iin bile zordur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
86 __________________________________
Satran gibi oyunlarda, bir kerede yaplabilecek hamleler hesaplanrken en

mantksz ve yaplmamas gereken hamleler karldnda geriye oynanmas
mmkn 5 bilemediniz 10 hareket kalr. Halbuki tavlada her seferinde atlan
zara bal olarak 21 deiik seenek vardr. te bu nedenle programlamada arka
arkaya olabilecekler iin bir fonksiyon tretip, yazlm yapabilmek iinden
klmaz bir hale gelir.
Tavlada bir baka faktr de zamandr. Oyunun herhangi bir kademesindeki
durumu kavramada geen zaman asndan insan, bilgisayardan hala stndr.
Tabii bu arada pullar krma, kritik yerlerde kap alarak rakibin zar ne gelirse
gelsin onu oynatmama, gele atma gibi durumlar da gz nne alnrsa,
bilgisayarn tavla oyununda niin ok baarl olamad ortaya kar.
5.11 Telefonda ses ne kadar hzl gidiyor?
Sesimiz telefonda ses hz ile gitmez. Telefonun az ksm denilen mikrofona
konutuumuzda, ses burada elektrik akmna evrilir. Kar tarafn telefonunda
tekrar sese evrilene kadar yolculuunu elektrik akm olarak yapar.
Bilindii gibi elektriin hz k hz ile ayndr. Dolaysyla ses telefonda k hz
ile yol alr. 5 kilometre uzaklktaki bir arkadanzla telefonla konuurken onun
bulunduu yerde gk gderse, imein nn gkgrltsnden nce gelmesi
gibi, gkgrltsnn telefondaki sesi de havadan gelen sesine gre daha
nceden kulamza ular.
Ses hz, deniz seviyesinde, kuru ve sfr derecedeki havada saniyede 331,4
metredir. Bakr kablo iinde ise saniyede 3500 metre kadardr. Yani sesimiz
telefonda k hz ile deil de ses hz ile gitseydi (ki bu mmkn deildir) 600
kilometre uzaklktaki bir arkadamz konutuklarmz telefonda 3 dakika sonra
duyabilirdi. Dnebiliyor musunuz byle bir konuma sonunda gelecek telefon
faturasn?
5.12 Matematikte niin (-2) ile (-2)'nin arpm sonucu (+4)'dr?
Aslnda ok elenceli olabilecek matematik bizlere kat formllerle ve mantn
kolay kabul edemeyecei ifadelerle retilince bir kabus olup kyor. Artnn art
ile, eksinin eksi ile arpm sonucu art iken art ile eksinin arpm sonucu eksi
oluyor. Peki bunun mantki izah nedir? Yani -5 derece scaklkla -8 derece
scakl arpnca sonu +40 derece olup ortalk snyor mu?
Tabii bu bir aka, artmaca. Esas bilmemiz gereken (-2)x(-2)=(+4) diye bir
eitlik yazdmzda, bunun sadece rakamlarn ve nlerindeki iaretlerin
belirledii mantksal bir denklem olmad, bir beyan, bir ifade olduudur.
Eer saylar bir izgi zerinde gsterirsek, '-1' sfrn eksi tarafndaki ilk say
olarak dnlebilir ama eitlik iinde bu byle deildir. izginin neresinde
olursanz olun bir adm geri atmaktr. Yani izgide '+4' noktasnda iseniz ve ona
'-1' ilave ederseniz, bir adm geri atarak '+3'e gelmi olursunuz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
87 __________________________________
Toplama ve kartmada nispeten kolay olan bu aklama, i arpmaya gelince

biraz zorlayor. rnein haftann 5 gn ie otobs ile gidip geliyorsunuz. Her
sefer bir milyonluk bir biletle yaplyor. 10 milyon tutarnda 10 tane bilet aldnz.
Her gn gidi-geli kullandka iki tanesi eksiliyor. Bunun eitlikteki yeri '-2'dir.
Siz bu ii 5 gn sresince yani 5 kere yaparsanz (-2)x(+5)=(-10) olur ki biletler
biter.
Diyelim ki bayram tatilinin iki gn o haftann perembe ve cuma gnlerine
denk geldi ve tatil. Bu sefer yapmanz gereken hareketi yapmyorsunuz. ki
gnlk 4 bileti kullanmyorsunuz. Bu hareket yapmanz gerekene gre negatif
yani ters ynde bir harekettir. Her gn bilet almak yerine iki gn sresince hi
bilet kullanmyorsunuz. ki kere negatif hareketi '-2' bilet zerinde yapnca o
hafta elinizde (-2)x(-2)=(+4) bilet kalyor.
Hala biraz kark deil mi? Bir rnek daha verelim. Bir eitliin bana '-2'
yazdnz zaman balangta bu sizin sfr noktasndan iki kere geri srayarak '2' noktasna ulaacanz anlamna gelir. Ama siz yapacanz bu hareketin tam
tersini yani negatifini iki defa yapyorsunuz. Sfrdan '-2'ye srama hareketini
iki kere ters ynde (-2) yapyorsunuz ve sonunda '+4' noktasna ulayorsunuz.
Ters bir kararn tersini yapnca doruyu buluyorsunuz yani.
5.13 Vakum nedir?
Boluk, havaszlk anlamnda kullanlan 'vakum' terimi ou kez yanl anlalr.
Normal artlarda, deniz seviyesinde, vcudumuzun her santimetrekaresi
zerinde l kilogram hava basnc vardr. Parmanza l kilogramlk bir yk
taksanz zor tarsnz ama parmanzn minik bir bozuk para byklnde
olan ksm zerinde her zaman bu arlk vardr. Bir de btn vcudun zerinde
olan dnn.
zerimizdeki atmosfer tabakasnn arlnn yaratt bu hayli yksek basn
altnda ezilmeyiz hatta hissetmeyiz bile. Vcudumuz buna gre ayarlanmtr.
Bu basn biraz artarsa (denize daldmzda) veya biraz azalrsa (uakta veya
yksek dalara kld zaman) vcudumuz, kulaklarmz bata olmak zere
bunu hemen alglar.
te basncn, santimetrekareye l kilogram (1000 gram) olan atmosfer basncnn
altna dmesine vakum denilir. rnein santimetrekarede 0,8 kilogramlk (800
gram) bir basn pratikte atmosfer basncnn ne kadar altnda ise o kadar yani
l000-800= 200 milibar vakum olarak ifade edilir.
Vakumda, yani hava basnc atmosfer basncndan daha dk olduunda
zerimizdeki basn da azalm ykmz hafiflemi olduuna gre vcudumuz
da daha rahat etmez mi? Hayr, tersine. Vcudumuzun i basnc atmosfer
basncna gre ayarldr. Dmzdaki basn derse, denge bozulacandan ve i
basncmz fazla geleceinden bata damarlarmz olmak zere tm organlarmz
zarar grebilir, devam etmesi durumunda ise insan lme gtrebilir.
Hakiki veya mutlak vakum tam sfr hava basncna ulamaktr ki, bu pratikte
mmkn deildir. Uzayda bile hakiki vakum yoktur. Bir ortamn hakiki yani
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
88 __________________________________
mutlak vakumda olmas iin iinde molekl, atom, elektron, ve atomun dier
kk paracklarndan hibirinin olmamas gerekir. Uzayda 'neutrinus' denilen
partikller vardr, bu nedenle uzayda bile hakiki vakum vardr diyemiyoruz.
Ancak uzay o kadar byk, paracklar da o kadar kktrler ki yzde
99,9999....vakumdur diyebiliriz.
Elinize bir ie alp havasn boaltp, azn da szdrmaz ekilde kapatrsanz
ienin iinde vakum olumutur diyebiliriz. ienin kapanda bir delik
aarsanz dardaki hava derhal ieri hcum eder, ierdeki vakumun yerini alr.
O halde dnyamz evreleyen hava tabakas niin uzayn boluuna, vakumlu
ortamna kamyor?
rnekteki havann, ienin iine dalmasna sebep zerindeki atmosferik
basntr. Atmosferde 10,000 metreye kldnda (yolcu uaklarnn normal uu
ykseklii) hava basnc santimetrekarede 0,3 kilograma, 16,000 metrede 0,1
kilograma der.
Atmosferin st katmanlarna gittike de hava basnc sfra yaklar. Havann
vakumlu ortama kamasn yaratacak bir hava basnc yoktur, bu nedenle uzayn
boluu hava molekllerini ekemez, atmosfer tabakamz da uzayn boluuna
kap gitmez. Tabii dnyann ekim gcn de unutmamak lazm.
5.14 Radyonun sesi alnca pili daha abuk mu biter?
Pille alan portatif radyolarda sesin ykseklii pilin mrn etkiler. Radyo
ak, sesi kapal durumu ile sesin sonuna kadar ak durumu arasndaki fark
pillerin mrlerinin te bir kadar ksalmasna neden olur. Ses sonuna kadar
aldnda pillerden ekilen akm yzde 30 artmaktadr. Bu durum, knden
byne, pille alan ve hoparlr olan btn radyo, teyp, volkmen vb. iin
ayndr.
Pillerin kullan ekilleri de mrlerini belirler. Bir radyoyu 4 saat srekli ak
tutmak ile birer saatlik aralarla 4 kere ap kapamak arasnda da fark vardr.
Piller almyorken ok az da olsa kendilerini toparlayabildiklerinden, devaml
ak tutulduklarnda, ayn toplam sre iin mrleri daha ksa olur. phesiz bu
durum ilk altrmada, yani ilk hareket annda daha fazla akn eken motorlar
altran piller iin geerli deildir.
Pille alan hesap makinelerinde, makineyi uzun sre ak tutmak m pilin
mrn daha abuk bitirir, yoksa yaplan ilemlerin younluu mu? Makinede
hesaplar yapan mikro ilemci, hesap makinesi alyorken en fazla g eken
ksmdr. Ne kadar ok rakamla, ne kadar ok ilem yaplrsa, pillerin mrleri o
kadar ksalr. Hesap makinesi aldnda, yaplan ilemin dnda akm eken
tek ey ekrann aydnlatmasdr ki pilin mr zerinde ilemler kadar etkili
olamaz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
89 __________________________________
5.15 Termos nasl sca scak, souu souk tutabiliyor?

Tek sebebi var, vakum yani boluk. Bir termosta i ie gemi iki kap vardr.
Dtaki metal bir kap olup iteki genellikle bir cam iedir. kisinin arasndaki
hava ise boaltlmtr. Tam olmasa da reticiler tarafndan elde edilebilen tama
yakn bir boluk vardr.
Vakumlu bir ortamda hava moleklleri de olmadndan s ilet ilemez. Cismin
ss balangta ne ise o halde kalr. erden darya, dardan ieriye s geii
olmaz. Termosun iine kahve konulursa ss dar kaamayaca iin kahve
scak kalr, souk su koyarsanz dardan ieriye s giremeyecei iin su
snmaz, soukluunu muhafaza eder.
Vakumlu yani havasz ortamn izolasyon zellii, 1643 ylndan, Toricelli'nin
bugnk termometrelerin atas olan cival barometreyi icadndan beri
biliniyordu. Ne var ki yaratlan vakumu muhafaza edebilecek, ayn zamanda da
sy iletmeyecek lastik tr malzemelerden o zamanlar kimsenin haberi yoktu.
Termos balangta kahve veya souk suyun scakln muhafaza etmek iin
deil, bir laboratuar aleti olarak sv ve gazlar muhafaza etmek amac ile
tasarland. ngiliz fiziki Sir James Dewar, 1890'l yllardaki bu buluunun
patentini hi bir zaman almad ve bilimsel kurululara balad.
Dewar'n Alman asistan Reinhold Burger bu cihazdaki ticari gelecei iyi grd
ve 1903'de Almanya'da patentini ald. Hatta ismi iin dll bir yarma dahi
at. Kazanan isim Yunanca 's' anlamna gelen 'Thermos' oldu. Bu isim 1970
ylna kadar ticari bir marka olarak kald. Sonralar bu tip cihazlarn genel ismi
olarak herkes tarafndan kullanlmas kabul edildi.
Termosun daha ok tannmasn ve evlerde yaygn olarak kullanlmasn
salayanlar kuzey ve gney kutbuna giden kaifler, Everest'in tepesine kan
daclar ve zeplin yolcular oldu. Dnyann bir ucuna giderken bile kahveyi scak
tutabilen termosa kar insanlarn gven duygular artt. Termos piknik
antasnda unutulmamas gerekenlerin iinde en bataki yerini ald.
5.16 mdat ars S.O.S.'in anlam nedir?
ok kii S.O.S.'in gemimizi kurtar (Save Our Ship), ruhumuzu kurtar (Save Our
Soul) veya dier sinyalleri durdur (Stop Other Signals) kelimelerinin ba
harflerinden olutuunu sanr. Bu bilgiler tamamyla yanl olup S.O.S. harfleri
hi bir kelimenin ba harfinden oluturulmamtr.
Tamamen telgraf zamanndan kalmadr ve gemilerde de yakn zamana kadar
telsiz telgraf kullanlyordu. Bilindii gibi telgrafta mors alfabesi denilen
sistemde her harf, nokta ve izgilerin deiik kombinasyonundan oluuyor. Bu
sinyali gnderen maniple denilen alete tek dokunuta karya nokta yani 'bip',
biraz daha uzunca basnca 'dt' sinyali gidiyordu. Gnderenler de, alanlar da
mors alfabesini ezbere bildiklerinden bu 'bip' ve 'dt' larda hangi harfler
olduunu zyor ve normal yazya dntryorlard.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
90 __________________________________
mdat arsnn ok kolay aklda tutulabilmesi iin 1908'de izgi, nokta,

izgi olan S.O.S. seildi. Yani telsizde 'dt, dt, dt, bip, bip, bip, dt, dt,
dt' sinyali aldnzda hemen acil yardma ihtiyac olan biri olduunu
anlyordunuz.
Filmlerde grmsnzdr. Gemiler, zellikle uaklar, tehlikeli bir durumda
yardma ihtiyalar olduunda 'mayday' (meydey) ars yaparak durumlarn
bildirirler. Bu kelime Franszca'da bana yardm et anlamndaki m'aidez
kelimesinden tretilmitir.
Hi dikkat ettiniz mi, filmlerde telsizle konuan her kiinin ismi hep 'Roger'
(rocr) dr. Halbuki 'roger' telsiz konumalarnda 'anladm' anlamnda kullanlr
ve her iki taraf da cmlenin banda ve sonunda bu kelimeyi kullanrlar. Filmleri
tercme edenler ise bu kelimeyi bir erkek ismi sandklarndan, herkes birbirine
'Roger' diye ismen hitap ediyormu gibi evirirler.
Nasl bizde telefonda harfleri sylemek iin Ankara'nn 'A's, Bursa'nn 'B'si
denilirse Roger kelimesi de ngilizce'de 'R' harfinin tanm iin kullanlr, yani
Roger'in 'R'si denilir. R harfi ise mors alfabesinde balangta 'anlama'nn kodu
idi. Sonra konumal iletiime geilince 'Roger' olarak kullanlmaya balanld.
Filmleri tercme edenlerin ABD bahriyesinde nasl oluyor da bu kadar Roger bir
araya geliyor diye uyanmamalar gerekten ilgin!
5.17 Romen rakamlarn hesaplamada niin kullanmyoruz?
Zamanmzda, dnyann byk bir blmnn ve bizim de kullandmz rakam
ekilleri, dier lkelerde 'Arap rakamlar' diye bilinir. Aslnda bu nitelendirme
yanltr. Bu rakamlarn kkeni yani ilk ortaya kt yer Hindistan'dr ve
buradan nce Arabistan'a, daha sonra slami kltr yaylm ile birlikte
Avrupa'ya gemitir.
Avrupa'da Romen rakamlarndan gnmz rakamlarna gei Ortaada
olmutur. O yllarda Avrupa'da hesap ileriyle uraanlar Romen rakamlarn
hemen terk etmediler. Daha ziyade toplama ve karna ii yapan tccarlara
Romen rakamlar daha pratik geliyordu. rnein 68'den 16'y karmak iin 68
yani 'LXVIII' rakamndan 16'y ifade eden 'XVI' rakamlarn ilince geriye 'LII'
yani 52 kalyordu.
Dier bir rnek olarak 77 (LXXVII) saysndan 15'i (XV) kartalm. Yaplacak i
77'nin iinden X ve V rakamlarn silmektir. Sonu 'LXII yani 62'dir.
Bu arada Romen rakamlar nelerdir bir grelim: I(1), II(2), III(3), IV(4), V(5),
VI(6), VII(7), VIII(8), IX(9), X(10), XX(20), XXX(30), XL(4), L(50), LX(60),
LXX(70), LXXX(80), C(100), D(500), M(1000)
Romen rakamlar her bir saynn karl olan harfler, bykten ke doru
ve soldan saa yazlp bunlarn hepsi toplanarak bulunur. MDCLXVI says
neymi bulalm:
(M=l .000)+(D=500)+(C= 100)+(L=50)+(X= 10)+( V=5 )+(I= l)
= 1966
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
91 __________________________________
Ancak gnmzde sistem tam byle almyor, byk rakamdan nce gelen
daha kk rakam bykten kartlyor. rnein 1X=(10-1)=9, bu ekilde 1999
says olan MCMXCIX nce M+CM+XC+IX eklinde yazlp sonu
(1.000+900+90+9)= 1999 olarak bulunuyor.
Bir baka uygulama da ayn harfi kereden fazla tekrar etmemek eklinde. IIII
yerine IV, XXXX yerine XL kullanlyor. Ancak Romen rakamlarnda M'den
byk harf olmadndan l000'den sonra rnein 4,000 MMMM eklinde
yazlabiliyor. Daha byk saylarda ise saynn ka kere 10'un kat olduunu
ifade etmek iin parantez iaretleri kullanlyor.
Romen rakamlarnda saydan nce 'bir' gelmesi sadece drt (IV) ve dokuzda (IX)
vardr. Romen rakamlarnda sfr yoktur. Rakam gsterildii iaret kadardr yani
'X' nerede olursa olsun '10' dur. Halbuki gnmz rakamlarnda '1' tek bana
iken '1'dir ama sadan ikinci haneye geince '10' deerini, ncye geince '100'
deerini alr.
Tm bu nedenlerle gnmzn karmak ilemlerinde Romen rakamlarnn
kullanlmalar mmkn deildir. Sfr saysnn katlmasyla hi rekabet gleri
kalmamtr. Duvar saatlerinde dekoratif amal kullanlmalar yannda pratik
bir kullanm yerleri yoktur.
Gnmzde milyon, milyar derken trilyonlar hatta katrilyonlar ifade eder hale
geldik. leriki yllara hazrlk amacyla milyondan balayarak sonra gelen
saylara bir bakalm. Say isminin yannda parantez iindeki rakamlar o sayda
ka tane sfr olduunu gsterir:
Milyon(6), milyar(9), trilyon(12), katrilyon(15), kuintrilyon(18), sekstrilyon(21),
septrilyon(24), oktrilyon(27), nanilyon(30), desilyon(33), andesilyon(36),
dudesilyon(39),
tredesilyon(42),
kattrdesilyon(45),
kuindesilyon(48),
seksdesilyon(51), septendesilyon(54), oktadesilyon(57), novemdesilyon(60),
vijintilyon(63).
5.18 Pusulalar gerekten kuzeyi mi gsteriyor?
Dnyann kendisi, ekirdeindeki soumam ksmlarndan dolay dev bir
mknatstr. Bu byk mknatsn art ve eksi ular kuzey ve gney
kutuplarndadr. Ancak bildiimiz corafi kutuplarda deil. Pusulann minik ucu
tam kuzeyi gstermez, gsterdii noktaya magnetik kutup denir.
Pusulann gsterdii kuzey ynn devaml takip ederseniz kuzey kutbuna
hibir zaman ulaamazsnz. O noktadan 7 derece yani kilometrelerce
uzaklktaki magnetik kutba varrsnz. Olayn ilginlii bu kadarla da bitmiyor.
Bilimin kesin olarak saptad bir srpriz daha var. Bu magnetik kutuplarn
yerleri de sabit deil, zamanla deiiyor, kuzey gneye, gney kuzeye geliyor.
Eer elinize bir pusula alp zaman yolculuu yapabilseydiniz, birka milyon yl
nce pusulanzn kuzey gsteren ucuna bakarak seyahat edince sizi penguenlerin
byk atalarnn karladn, yani gney kutbuna vardnz ararak
grrdnz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
92 __________________________________
Magnetik kutuplarn niin ve nasl yer deitirdikleri henz tam bilinmiyor. Bu

olayn dnyada kraterlerin olumas, iklimlerin deimesi, baz canl trlerinin
yok olmas gibi olaylarla yakn ilgisi olduu sanlyor. Bilim insanlar magnetik
kutuplarn yer deitirmesinin 170 milyon ylda yaklak 300 defa
tekrarlandn, bugnk konumuna en son 750 bin yl nce geldiini ileri
srmektedirler.
Sadece magnetik kutuplarn yer deitirmelerinin deil dnyann magnetik
alannn bile balangta nasl olutuu tam akla kavumu deil. Teorilere
gre dnyann merkezindeki sv halindeki ekirdek blmndeki s, d demir
katmanlara ulaarak dnyann dn ile beraber bir dinamo etkisi yaparak
magnetik alan meydana getirmitir.
Yerkrenin magnetik alannn iddet ve dorultusunu lmek iin 1979
Ekiminde uzaya gnderilen 'Magsat' uydusu 3 yla yakn grev yapp da
yanmadan nce gnderebildii en nemli bilgi, magnetik alannn iddetinin
gittike azald, her on ylda iddetinden yaklak yzde birini yitirdii, byle
giderse muhtemelen bin yl sonra magnetik kutuplarn yerlerinin tekrar
deiebilecei bilgisiydi.
5.19 Antifiriz suyun donmasn nasl nlyor?
Arabamzn motoru arabay yrtecek gc salarken bir yandan da s retir.
Motor blou iinde devaml dolaan su ile motor soutulur. Motordan ald s ile
snan bu su da radyatrde havann yardmyla soutulur.
Kapal bir evrimde ve ideal s dengelerinde devaml oluan bu olayn farkna
biz ancak, herhangi bir arza durumunda soutma olay yetersiz kaldnda,
radyatrden buharlar ktnda, yani bilinen tabiri ile arabamz hararet
yaptnda varrz.
Kn souk aylarnda, hava scakl sfrn altna dnce, arabamz kap
nnde hareketsiz halde iken bu soutma suyu da her su gibi donabilir. Donunca
geniler ve yapt basnla motor blounu atlatabilir. Bu olay nlemek iin
suyun iine, sfrn ok altndaki derecelerde bile donmasna mani olacak
'antifiriz' dediimiz sv ilave edilir.
Motorun soutma suyunun iine ne oranda antifiriz konulacan, o blgede
olabilecek en dk hava scakl belirler. O zaman yle dnlebilir. Tam
emniyetli olmas bakmndan, soutma suyunun yerine niin tamamen antifiriz
doldurmuyoruz? Antifiriz oran yzde yz bulunca scaklk ne kadar derse
dsn maksimum korunma salanm olmaz m?
Hayr, olmuyor. Mantken ters gelebilir ama belirli orandan fazla konulan
antifiriz bu sefer de tamamen ters tepki veriyor. Suya yzde 50 orannda
katlm antifiriz -37 derecede donarken, antifirizin kendisi yani saf antifiriz -12
derecede donuyor.
Suyla karabilen her ey onun sfr derece olan donma noktasn drr. Yani
donma derecesini drmek iin suya toz eker, urup hatta akdeki asit bile
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
93 __________________________________
konulabilir. Hepsi de bir dereceye kadar ayn ilevi grr ancak hibiri dier
tehlikeli yan etkileri bakmndan tavsiye edilmez.
lk otomobillerde eker ve baln antifiriz olarak kullanlmalar denendi, sonralar
ise alkolde karar klnd. Ancak bu sefer de alkoln kaynama noktas dk
olduundan motor scakken sorun kard. O halde ideal antifirizin donmay
nlemesi ama ayn zamanda da suyun kaynamasna sebep olmamas
gerekiyordu. Gnmzde bu amala 'etilen glikol' denilen renksiz kimyasal bir
sv kullanlyor.
Suyun iine katlan kimyasallarn donmay nleme zellii, suyun ve buzun
molekler yaplar ve antifirizin bu yaplara olan etkisinden ileri geliyor.
Bilindii gibi tm svlarda olduu gibi suda da molekller serbest ve dzensiz
halde, katlarda (buzda) ise sabit ve dzgn bir yapdadrlar. Su donarken nce
molekllerinin hareketleri yavalar sonra da dzgn ve sabit bir pozisyona
gelirler yani kristalleirler. te antifirizin buradaki rol. molekllerinin su
moleklleri ile birleerek onlarn buz kristalleri oluturmalarna mani olmaktr.
Peki yleyse ortada su yokken antifiriz kendi kendine niin daha abuk donuyor?
nk suya katldnda antifirizin su molekllerine yaptn su da antifiriz
molekllerine yapar. Donmay nlemek daha dorusu geciktirmek iki tarafl
alr, su da antifirizin donma derecesini drr. Sonu olarak arabann
soutma suyuna nerilenden fazla antifiriz konmasnn hibir faydas yoktur
aksine zarar vardr.
5.20 Ne zamandan beri insanlar gzlk kullanyorlar?
phesiz tarih boyunca tm insanlarda grme kusuru olmutur. 13. Yzylda
gzlk ortaya kncaya kadar gerek doutan gerekse sonradan gz bozukluu
olan insanlar, mrlerini byle geirmeye, i yapamamaya hatta evden dar
kamamaya mahkumdular.
Aslnda gzln ana malzemesi olan camn tarihi 4500 yl evveline kadar
gidiyor. Antik dnya insanlarnn optik hakknda bilgileri olduu, camn belirli
bir formunun cisimleri byttn fark ettikleri biliniyor. Halta milattan nce
l000 yllarna ait, byte olarak kullanlm cam rneklerine Girit'teki kazlarda
rastlanlmtr. Ne var ki bytecin cam haline gelmesi ok zaman ald.
Gzl ilk bulan kiinin kim olduu bilinmiyor. nsanlk tarihinin byk
teekkr borlu olduu, bu parlak buluu gerekletiren kiinin kim olduu
btn aratrmalara ramen hala srrn koruyor. Bu kiinin 1250 veya 1280
yllarnda Venedik'te yaam olmas byk bir olaslk, nk 13. Yzylda,
Ortaada Venedik, talya'da cam retimiyle nl olan bir yerdi.
lk gzlklerin mercekleri konveks, yani dbkeydi ve sadece yakn grme
problemi olanlarn ilerine yaryordu. Uza grme sorunu olanlarn derdine are
olacak konkav (ibkey) merceklerin retilmesi iin yzyl gemesi gerekecekti.
Grld gibi gzln tarih iindeki gelimesi olduka yavatr.
Uza grme sorununu yani miyopluu dzeltecek merceklerin ancak 15.
yzylda yaplabilmesinin sebebi o tarihlerde, gzln daha ok yakn okuma
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
94 __________________________________
amal kullanlmas, uza grememenin o kadar nemsenmemesi ve ibkey

merceklerin imalinin daha zor ve pahal olmalaryd.
Gzlk icat edildikten ancak 350 yl sonra dmeden yzn ortasna
tutturulabildi. Aslnda bu gzlk tarihindeki en son ve nemli bulutu. Edward
Scarlett 1730'da Londra'da sabit gzlk sapn icat etti. Saplar kafaya gre
ayarlanabildii iin gzlk burun zerine daha az arlk yapyor, dme
tehlikesi de nlenmi oluyordu.
Ancak tm bu yava gelimeye karn gzln insanla hizmeti byk oldu, en
azndan onlarn yaama ballklarn arttrd. Matbaann icadndan, baslan
kitap ve gazete saysnn artmasndan sonra gzlk lks olmaktan kp tam bir
ihtiya oldu.
14. Yzyl ortalarnda talyanlar gzlk camlarna belki ekillerindeki
benzerlikten dolay 'mercimek' anlamnda 'lenticchie' adn verdiler. ngilizcesi de
'lentis' olan mercimek, yaklak iki yzyl gzlk cam anlamnda da kullanld.
Gnmzde kullanlan 'lens' adnn kkeni de bu sebeple mercimee dayanyor.
lk gzlk dkkan 1783'de Philadelphia'da ald. Francis Mc Allister
dkkannda gzlkleri bir sepetin iine yyor, mteriler de bunlar tek tek
deneyerek gzlerine uygun geleni alyorlard.
lk gne gzlklerinin 1430'lu yllarda inliler tarafndan kullanldn biliyor
muydunuz? Atete dumann isi ile kararttklar gzlkler grme kusurlarn
dzeltmek iin deildi. Sanlaca gibi Gne'ten korunmak iin de deildi.
inliler bata mahkemeler olmak zere bir ok yerde gzleri grnmesin,
dnceleri gz ifadelerinden belli olmasn diye bu koyu renkli gzlkleri
takyorlard. Daha sonralar talya'dan in'e numaral gzlkler de getirildi ama
inliler onlarn da ounu iste kararttlar .
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
95 __________________________________
6
YYECEK VE ECEKLER
6.01 Beyaz ve kahverengi yumurtalar arasndaki fark nedir?

Bakkaldan veya marketten yumurta alrken kabuunun rengi sizin iin nemli
mi, bu konuda bir tercihiniz var m? Sizce kabuk renkleri farkl olan
yumurtalarn ileri de besin deeri olarak farkl olabilir mi? Tavuklarn niin
bazlarnn yumurtalar beyaz da bazlarnn ak kahverengi?
Bu konuda iki zt ama ikisi de yanl olan gr var. Kabuktaki beyaz rengin,
yumurtann ideal oluumunu tamamladn gsterdiini, bunun dnda bir renk
deiiminin kalitede d anlamna geldiini iddia edenlerin yan sra kabuun
rengi ne kadar koyu ise besin asndan da o kadar deerli olduunu ileri
srenler de var. Genellikle Avrupa lkelerinde kahverengi yumurtalar makbul
saylrken ABD'de durum tam tersidir.
Oysa her iki gr de yanltr. Besin deeri, lezzet ve pime karakteristikleri
bakmndan her iki renk yumurtann da ii ayn deerdedir. Her iki yumurtada
da ayn miktarda protein, mineral ve vitaminler (C vitamini hari) vardr. Tabii
tavuun yedii yemin kalitesi de belirli farklar yaratabilir.
Yumurtann ii deil de kabuunun rengi ile hakl olarak ilgilenenler sadece
onlar paketleyenler ve satanlardr, nk bir pakette hep ayn rengin olmas
mteri tarafndan tercih edilmektedir.
Tabiatta yaayan hayvanlarn yumurtalarn renkli veya koyu renkte hatta
glgeli ve izgili ekilde yumurtlamalarnn ana nedeni, bu yumurtalar yemek
isteyen dmanlarna kar kamuflaj yaparak neslin devamn salamaktr.
Yumurtalarn kabuklarnn renklerini, tavuun kkenine, atalarnn yaad
yerlere balayanlar da var. Bu gre gre Asya kkenli tavuklarn yumurtalar
kahverengi, Akdeniz kylar kkenlilerin ise beyaz oluyormu.
Daha ok kabul gren bir dier gre gre ise beyaz kabuklu yumurtalar beyaz
ibikli ve kulak memesi beyaz olan tavuklar tarafndan yumurtlanyormu. bik
ve kulak memesi krmz olanlar ise kahverengi kabuklar olanlar
yumurtluyormu.
Kabuu hangi renk olursa olsun ite size yumurta ile ilgili baz faydal bilgiler:
Yumurtay halayp halamadnz unuttunuz. Masann stnde frldak gibi
dndrn. Eer hemen duruyorsa taze yani pimemi, biraz daha uzun sre
dnmeye devam ediyorsa ii kat yani halanm demektir. Yumurtann
tazeliini merak ediyorsanz suya koyun, taze ise suda batacak, bayat ise
yzecektir.
Yumurtada hemen hemen hayati tm vitaminler vardr. Bulunmayan tek
vitamin C vitaminidir. Yumurtann besin deeri yksek olan ksm sardr. Ak
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
96 __________________________________
ve sars kartrlarak, omlet gibi piirilen yumurtalarda, aktaki baz maddeler

sardaki vitaminlerin bir ksmnn etkilerini yok ederler.
Kalori asndan et ve st ile mukayese edildiinde, 55 gramlk bir yumurta, 40
gram yal sr etine veya 100 gram yal ste edeerdedir.
6.02 Ddkl tencere yiyecei nasl abuk piiriyor?
Tencere daha 14. yzylda hemen hemen tamamyla bugnk eklini ald. O
zamanlar tencereler sadece yemek piirmek iin deil, su kaynatmak hatta iinde
amar ykamak iin bile kullanlyordu. En eski tencereler dkme
demirdendiler. Sonralar toprak, bakr, alminyum, emaye ve camdan olanlar da
yapld.
Bakr tencerelerin, kullan ve dayanma bakmndan iyi olmalarna karn sk
sk kalaylanmalar gerekir. Alminyum tencerelerin sakncal yanlar ise kesif
soda ve alkali eriyiklerin alminyum zerine olan etkileridir. Scak-souk
farkndan etkilenip atlasalar da en salkl tencereler cam (payreks) olanlardr.
Piirme srasnda ileri grlebildiinden sk sk kapaklarnn almas
gerekmez, yiyecein vitamini kamaz.
Ddkl tencerelerin yan yzleri basnca dayal malzemeden yaplr. Kapaklar
ise ilgintir. evrilince tencerenin azn iten sk sk kapatrlar ve buharn
kamasna mani olurlar.
Ddkl tencerenin kapanda herhangi bir patlama tehlikesine kar, istenen
basnca, dolaysyla pime derecesine gre ayarlanabilen bir subap vardr. Basn
ayarlanann stne knca subap alr, buhar buradan dar kaar, hzla kan
buharn kard ddk sesi de etraf olaydan haberdar eder. Ddkl tencere
ismini de bu nedenle almtr.
Ddkl tencerenin piirme prensibinde suyun kaynama zellii yatar. Su 100
derecede kaynar demek tek bana doru bir ifade deildir. Kaynama scakl
atmosfer basnc ile dorudan ilgilidir. Basn atmosfer basncndan dkse, su
daha dk scaklklarda da kaynayabilir veya basn atmosfer basncndan
yksekse suyun kaynamas iin daha yksek scaklklar gerekir.
Normal tencere stldnda su 100 derecede kaynar ve tm su kaynayana kadar
bu scaklk sabit kalr, yemek de bu scaklk da pier. Ddkl tencerede ise
buhar dar kaamadndan tencerenin iindeki basn gittike artar,
dolaysyla su 100 derecede kaynamaz, tenceredeki scaklk 130 dereceye kadar
kar.
Bylece piirilmesi istenen besinlerin ss suyun kaynama derecesinden ok
daha yksee kar. Bu yksek scaklk yiyecee sratle nfuz ederek, vitamin ve
minerallerini kaybetmeden daha abuk pimesini salar. Bundan dolay et
halamas en ok yarm saatte, kuru sebzeler yirmi dakikada piebilirler.
Gelelim ddkl tencerenin yksne. 1682 ylnn 12 Nisan akam Londra'da
bir evde kraliyet sosyetesinden bir grup yemek yiyeceklerdir. Bu yemek o gne
kadar yenmi yemeklerden farkldr nk davetlilerden Fransz mucit, 35
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
97 __________________________________
yalarndaki Deni Papin, yemei son buluu olan, her taraf kapal, zerinde
emniyet vanas olan bir kap iinde piirecektir.
Papin, gazlarla ilgili ana kanunlar formle eden rlandal fiziki Robert
Boyle'nin asistandr ve kabn iindeki buhar basncn arttrarak, yemein sv
ksmnn kaynama noktasn ykselten bu buluunu 1679'da gerekletirmitir.
Yemekte bulunanlar pien etten o kadar memnun olmulardr ki, bu buharl
tencere sratle yaylm, hemen hemen btn yiyeceklerin hatta pasta ve
pudinglerin piirilmelerinde bile kullanlmtr.
Her icadn ilkinde olduu gibi, bunda da baz aksamalar olmu, emniyet valf sk
sk tutukluk yapm, gzel bir akam yemei yemeye hazrlananlar, tencere
patlaynca yiyecekleri duvarlarda seyretmek zorunda kalmlardr. Bu
patlamalar ddkl tencerenin neredeyse 150 yl unutulmasna yol amtr.
Tekrar popler olmas ise Napoleon Bonaparte sayesinde olmutur.
'Bir ordu midesi zerinde hareket eder' diye bir vecizenin sahibi olan Napoleon
askerlerine yiyecek ikmalini salkl yapamamaktan ikayeti idi. Bu sorunu
zmek iin parasal dl vaat etmesi zerine Fransz ef Nicholas Appert,
Papin'in buluunu gelitirerek gnmzdekine benzer pratik bir ddkl tencere
yapm ve tekrar yaygn olarak kullanlmasn salamtr.
6.03 Ispanaktaki demir insan gerekten gl klar m?
Ispanak, vitamin ve dier besin maddeleri bakmndan olduka zengin bir
sebzedir. Yapsnn byk bir ksmn su oluturur. zellikle C vitamini dier
sebzelere oranla daha fazladr hatta limon, portakal gibi turungillere yakndr.
Ispanak kalsiyum ve demir bakmndan da zengindir.
Ancak spana dier yeil sebzelerden ayran, demir bakmndan ar bir
zenginlik de sz konusu deildir. Eit arlkl bir hamburgerde de spanak kadar
demir vardr. Ayrca bir mineralin bir sebzede ok bulunmas, yenilince dorudan
vcudumuza geecei ve vcudumuzu bu mineraller bakmndan zenginletirip
kuvvetlendirecei anlamna gelmez.
Her ne kadar izgi roman kahramanlarnn en eskilerinden olan Temel Reis
zorda kalnca, bir konserve kutusu ap iindeki spana yiyince adaleleri,
pazular iip insan st bir gce sahip oluyor gibi grnyorsa da spanan
iindeki gerek kalsiyumun gerekse demirin insan vcudu tarafndan emilmesi
zordur. Bu nedenle spanaktaki demirin insana pek faydas yoktur.
Temel Reis'in neden baka bir sebze deil de spana tercih ettii konusunda,
teneke kutu iinde satlan spanan reklamn yapmas dnda iki gr daha
var.
Birincisi, iindeki okzalik asilin verdii ekimsi tad nedeniyle spanak yemeyi
sevmeyen ocuklara bu yemei sevdirmek. kincisi ise spanakla demir, demirle
kuvvet arasnda iliki kurarak demir eksikliinin vcutta yaratt zayflk ve
halsizliin, spanak yemekle giderileceine insanlar inandrmaktr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
98 __________________________________
Demir eksikliinin anemi denilen kanszlk hastal yaratt dorudur ama ok

demir almann da insann kuvvetlenmesiyle fazla bir alakas yoktur.
Vcudumuzun bir gnlk demir ihtiyacn sadece spanaktan karlayabilmek
iin ylda vcut arlmzn iki misli kadar spanak yememiz gerekir ki bu da
ok iyi bir fikir deildir. Ispanaktaki okzalik asit ar alndnda, idrarda
toplanarak bbreklerde ta oluumuna sebep olabilir.
Gelelim spanan niin yourtla yenildiine. Gdalarn bileimlerinde bulunan
baz maddeler, o gdann besin deerini azaltr. rnein spanakta bulunan
okzalik asit, kalsiyumun vcut tarafndan alnmasna mani olur. Bu nedenle
okzalik asite zengin olan gdalarla youn olarak beslenildiinde, vcudun
kalsiyumu bol gdalarla takviye edilmesi gerekir.
Ispanak, semizotu, ebegmeci, paz gibi gdalarn, kalsiyum zengini yourt ile
yenilme alkanlnn kkeni veya bilinli olarak balatlp balatlmad,
insanlarn tat vermesi iin mi yoksa salklarn dndkleri iin mi bu
alkanl kazandklar bilinmiyor ama kalsiyum eksikliini gidermesi asndan
yourt ilavesi son derecede yararl ve salkldr.
6.04 Bal, bebekler iin zararl olabilir mi?
Bir yan gemi ocuklara baln bir zarar olamaz ama 12 aylktan daha kk
bebeklere tavsiye edilmez. Peki nasl oluyor da, tabiatn arlar vastas ile
bahettii bu muhteem gda bebekler iin zehirleyici olabiliyor?
'Botulizm' kelimesi bir eit zehirlenmeyi tarif eder. Botulin ise bakterilerin
ortaya kard bir protein olup kaslardaki fiber doku yoluyla sinir hcrelerini
istila eder, sonucu lme yol aabilecek hasarlar verebilir.
Botulizm bakterisi tabiatta bol bulunur ama havadaki oksijen tarafndan hemen
ldrlr. Ancak aktif olmadklar zamanlarda bile oksijensiz bir ortamda yine
hayat bulurlar. Bu, en ok teneke konserve kutularda saklanan gdalarda
grlr. Az sk kapal kutularn oksijensiz ortamnda canlanan bakteriler,
eer yiyecek iyi stlmazsa zehirleyici toksinler retirler.
Arlar bal yapmak iin nektar toplarlarken botulizm sporlarn da beraber alp
farknda olmadan bal yapmnda kullanabilirler Yetikinlerde bu baln yenmesi
sorun yaratmaz. Gerek vcudun savunma sistemi gerekse midenin asitli ortam,
bu bakterinin zarar vermesine msaade etmezler.
Bebeklerde ise hem savunma sistemi yeterli gelimemitir hem de mide hala
ancak anne stn hazmedebilecek durumdadr. Zehirlenen bebek nefes alma ve
yutkunma zorluu ekebilir, kol, bacaklar ve boyunda gszlk ortaya kabilir,
durum ok ciddi sonulara yol aabilir.
Aslnda botulin proteini bebeklere 6 aya kadar zarar verebilir. 8 aydan sonra
tehlike gemitir ama en iyisi, bebein saln emniyete almak iin bir yana
kadar bal yedirmemektir.
Baln bir tr olan delibal zehirlenmesi ise bir baka olaydr, yaa bal olmadan
tm insanlar etkileyebilir. Daha ok Karadeniz blgesinde grlen bu
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
99 __________________________________
zehirlenmenin nedeni arlarn bal yaparken kara ar ve sar ar ad verilen

bitkilerin ieklerinden aldklar toksindir.
Zehirlenme, bir kiinin bu baldan 50-100 gram yemesinden sonra ortaya kar ve
kendini karn ars, ishal, kusma, ba dnmesi hatta kol ve bacaklarda ar,
kramp ve feller eklinde belli eder. Genellikle lmle sonulanmaz. Bu baln
bekletilmesi veya kaynatlmas da zehirlenmeye are deildir.
6.05 Gdalar muhafaza etmek iin niin donduruyoruz?
Bugn artk hemen hemen her evde buzdolab var. Gnlk gdalarmz
bozulmasnlar diye buzdolabnda saklarken, uzun sre saklayacaklarmz da
buzluk veya derin dondurucu dediimiz ksmna koyuyoruz. Gdalarn normal
hava artlarnda bozulmalarnn nedeni, bu ortamda gdada bulunan
bakterilerin, mikroplarn ksacas mikro organizmalarn gelierek faaliyetlerini
srdrmeleridir.
Gdalar soukta veya dondurarak muhafaza en ok bavurulan ve pf noktalar
olan yntemlerdir. Bu arada gda muhafazasnda tam tersi yollar da vardr.
Istarak muhafaza ve kurutma gibi. Hatta turu kurmak bile bir muhafaza
yntemidir. Dondurarak muhafazaya gemeden nce pastrizasyon, sterilizasyon
gibi sk sk ismini duyduumuz veya etiketlerin zerlerinde grdmz
terimlerin anlamlarna bir bakalm.
Gdalar daha dayankl klmak amacyla uygulanan yntemlerden pastrizasyon
ve sterilizasyon sl uygulama ile muhafaza anlamna gelmektedirler.
Sterilizasyonda gda 100 derecenin zerinde stlr. 100 derecenin altndaki sl
uygulamalar ise pastrizasyon adn alr. Her iki yntemde de ama daha iin
banda bakteri ve mikroplar ldrmektir.
Hangi yntemin uygulanacan gdann asit durumu belirler. Asit oran fazla
gdalarda bakteri ve mikroplarn sya direnleri azalr. Bunun iin dk asitli
gdalar sterilize edilirlerken yksek asitli gdalar pastrize edilirler. Ancak stte
durum farkldr. Ste pastrizasyon ileminin uygulanmasnn asl amac
dayankl bir rn elde etmekten ziyade verem mikrobunu ldrmektir.
Kurutarak saklamada, su ortamdan uzaklatrlr. Bylece bakteri ve
mikroplarn gelimesi nlenir, biyokimyasal reaksiyonlar en aza indirilir. Ancak
yine de baz kimyasal reaksiyonlar oluur ve bunlar da renk koyulamasna ve
gdann aclamasna yol aarlar.
Soukta muhafazada, gdann hcre suyu, en fazla donma noktasna kadar
soutulur. Meyve ve sebzelerde bu scaklk +4 ile -2 derece arasndadr. Bu
yntemin en yaygn kullanma yeri buzdolabdr ve dondurarak muhafaza ile
kartrlmamas gerekir.
Gnmzde gdalarn dondurularak saklanmas ok yaygn bir ekilde
uygulanan en iyi muhafaza yntemidir. Bu yntemde hcre suyunun donmas ve
hcrelerin lmesinin salanmasna kadar scaklk drlr. Gdalar genellikle 40 derecede dondurulur, -18 veya -20 derecede muhafaza edilir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
100 __________________________________
Gdadaki su miktarnn azalmas bakteri ve mikroplarn yaamalarna uygun

olmayan bir ortam yaratr. Ancak dokulardaki suyun donarak buza dnmesi
srasnda hacim bydnden hcrelerdeki doku yaplar da bozulabilir. Bunu
nlemek iin donma olaynn hz ok iyi kontrol edilmelidir.
Gdalar yava yava dondurursak oluan buz kristalleri hcre dokularn
paralayacandan, yaps bozulmu olan bu gda znme srasnda dardan
gelecek bakterilerin hcumuna kar diren gsteremez ve abucak bozulur.
Donma srasnda oluan buz kristallerinin boyutlar, donma hzna baldr. O
halde donma, buz kristallerinin bymelerine frsat brakmayacak ekilde
mmkn olduunca hzl olmaldr (ok donma).
Bu ekilde dondurulmu gdalar tketiciye ulaana kadar dondurulmu durumda
olmal ve depolarda -18 derecenin stne klmamaldr. nk bir kere
dondurulduktan sonra zlen gda artk steril deildir, hatta bu durumda
bozulma daha hzl oluur, tekrar dondurmak da are deildir.
6.06 arap niin yllandka gzelleir?
Dnyann eitli yerlerinde yetitirilen zmlerin renkleri de ok eitlidir.
arap yapmnda kullanlan zmlerin renkleri iki ana gurupta toplanr. San ile
yeil arasnda rengi olanlara 'beyaz zm', krmz ile mavimsi siyah renk
arasnda olanlara 'siyah zm' denilir.
Krnz araplar siyah zmden yaplrken, beyaz araplarn da sadece beyaz
zmlerden yapld bilgisi doru deildir. Burada nemli olan zmn
kabuudur. Krmz zm olduu gibi kullandnzda krmz arap elde
edersiniz. Krmz veya beyaz fark etmez tm zmlerin kabuklarn
soyduunuzda ise sonuta beyaz zm elde edersiniz.
Yllanma terimini btn araplar iin kullanmak yanltr.
Eer arap ileride yllandrlaca dnlerek imal edilmise bu gerekleebilir.
Dierlerinde arab zellikle sofra arabn yllarca saklamak ona deer
kazandrmaz. Yllandrlabilen araplar ok sekin bir tr krmz araplardr.
Dnyada retilen bu tr araplarn ancak yzde 5'i yllanmaya uygundur.
araplar genellikle mee aacndan yaplm varillerde dinlendirilirler. Sonra
ieye alnanlar ielerinde de 20 yl kadar bekletilirler. Yllanma hz ienin
iinde varillere gre daha dktr. araplar varillerden alndklarnda tatlar
biraz tatl olabilir. 6 ay beklenilirse mayho olmaya balayabilirler. Tekrar
yumuak, ho ve tatl hale dnmeleri iin en az 5 yl daha beklemek gerekir.
Krmz araplarda yllandka oluan bu gelimenin sebebi zmn kabuu ile
birlikte imal edilmeleridir. zmn kabuunda 'tanin' ad verilen bir kimyasal
bileim vardr. Balangta arab etkilemeyen tanin moleklleri zamanla
birleerek daha byk molekller olutururlar ve yllanm arabn olumasn
salarlar.
Kklerin birleerek bykleri oluturmalarna kimya dilinde 'polimerizasyon'
deniliyor. Eer bir daha bu tip bir arap siparii verirseniz ve ilk tattnzda 'ah,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
101 __________________________________
ok iyi polimerize olmu' derseniz, evreye bir arap uzmanymsnz izlenimini

verebilirsiniz.
arabn iinde oluan kimyasal reaksiyonlar bu kadarla da bitmiyor. Etil alkol
ile tartarik asidin dengeye gelmesi 13 yl alyor. Yani iyi bir yllanm arap en az
20 ylda ortaya kyor.
yi bir yllanma iin ncelikle arap, s deiimlerinden, dorudan gelen ktan
ve titreimlerden korunmaldr. Bunun iin arabn, karanlk bir yerde, serin bir
ortamda, tercihen 12 derecede ve yatk olarak kalmas gerekir. ienin
mantarnn kurumamas, arabn hava almamas iin ortam biraz da nemli
olmaldr.
arab teknolojinin imkanlarn kullanarak, iedeki oksijeni alp, starak ok
daha sratli yllandrmak mmkn. Ancak arap reticileri bunu, tm ilemleri,
zellikle stma sresini kontrol bakmndan ok riskli buluyorlar. Bu tip retimi
meslek ahlak bakmndan da doru bulmuyorlar.
6.07 Ar st nedir?
Bir ar kolonisinde on binlerce ii ar, binlerce erkek ar ve sadece bir tane ana
(kralie) ar vardr. Ana ar kovann her eyidir, yokluunda i dzeni ve retim
durur. Ana ar kovanda tek olduu gibi, lm halinde yerine geebilecek ikinci
bir arya da izin vermez. Kovanda ana ar aday olmak demek lm demektir.
Ana arnn yok olmasna bir ekilde lmesi neden olabilecei gibi arc tarafndan
da bilinli olarak kovandan alnabilir. Ana ar yok olunca koloninin kendisine
sratle yeni bir ana ar edinmesi gerekecektir. Bu yeni ana ar eskisinin
yumurtlad son yumurtalardan kacaktr.
Bu yumurtalarn ar st ile beslenmesi, yeni ana arnn ar st iinde dou ve
gelime evrelerini geirmesi gerekmektedir. Burada grev yine ii arlara der.
i arlar st ene bezlerinden beyaz renkte, pelte kvamnda, hafif keskin koku
ve tatta bir sv salglarlar. te ar st budur. Bu salg ile beslenen yumurtalar
16 gn sonra ar olarak gz terk ederler.
An yetitiricileri bu safhada larvalar yok ederek, ar stn kaklarla gzlerden
toplarlar. Her bir gzden yaklak 0,l gram ar st alnabilir. Yzde 65'i su,
yzde 35'i ise protein, ya, eker ve vitamin ihtiva eden kuru maddeden
olumutur.
Ar st, zellikle sinir sistemi hastalklarnda, yorgunluk sorunlarnda, ksrlk
ve damar sertlii tedavilerinde, insana g ve zindelik kazandrmada kullanlan,
dorudan doadan gelen nemli bir tabii gdadr. Piyasaya saf veya bala
kartrlm halde, draje veya tablet halinde sunulmaktadr.
6.08 nsan sadece havu yerse teni turuncu olur mu?
Evet dorudur. Hatta bu konuda ok ileri gidilirse lme yol aabilecek
zehirlenmeler bile olabilir. Fakat havutan zehirlenme olay o kadar azdr ki,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
102 __________________________________
patatesin yeillenmi ksmnn

deerlendirmeye bile alnmaz.
yaratabilecei
zehirlenmenin
yannda
Havu, kk yenilen otsu bir bitkidir. lk olarak bundan 3,000 yl kadar nce
Orta Asya'da Afganistan dolaylarnda yetitirilmi, buradan da Ortadou yoluyla
dnyaya dalmtr. Asl yol kenarlarnda, kra yerlerde yetien yabani
havutur.
lk havularn renklen turuncu deildi. Beyaz, pembe ve sar idiler. Turuncu
veya krmzms havular 1600'l yllarda Hollandallar tarafndan
gelitirilmilerdir. Gnmzde tketilen havularn hemen hemen tm
Hollanda kkenlidir. Beyaz ve sar renkteki havular yem olarak kullanlrlar.
ok besleyicidir. i veya pimi olarak yenilebilir. inde yzde 9 karbon hidrat
ve karoten denilen boya maddesi bulunur. Bu boya maddesi, rengi san ve
turuncu olan btn meyve ve sebzelerde bulunur. Bunlar yenildiinde
vcudumuz karoteni A-vitaminine evirir. Bir adet havu vcudumuzun gnlk
A-vitamini ihtiyacnn yzde 220'sini karlar.
A pro-vitamini eklinde havuta bol miktarda bulunan karoten, salkl
bymeye, derimizi ve salarmz canl tutmaya yarar, enfeksiyonlara kar
vcuda diren kazandrr, ayrca geceleyin iyi grmeye yarad da ileri
srlyor. Kandaki hemoglobin miktarn arttrarak kann tazelenmesini salar.
Kaynatlarak iilen suyu ishale iyi gelir. Karoten sadece havuta deil kavunda
ve balkabanda da vardr.
Havu ok miktarda yenildiinde cildi turuncu renge eviren de bu karoten
denilen turuncu renkli boya maddeleri, yani pigmentlerdir. Aslnda normal
olarak yenildiinde bir tesiri olmayan karoten ok miktarda yenilen havu
vastas ile ar alndnda cildin rengini de deitirir ama bu geicidir. Ancak
srarla ar havu yenilmesine devam edilirse ciddi sonular grlebilir.
6.09 Balk yemek zekay arttrr m?
Beslenme uzmanlar olumsuz hibir yan bulunmayan balk etini hararetle
tavsiye ederler. Balkta bol miktarda protein, vitamin ve mineral tuzlar vardr.
Tuzlu suda yaamasna ramen balk etinde ok az tuz vardr. Hatta balklarn
birok trn doktorlar tuzsuz yemek rejimlerinde nerirler.
Yal balklarda bulunan lipitlerin insan sal zerine hibir zararlar olmad
gibi vcudu kalp ve damar hastalklarna kar da korurlar. Bol miktarda balk
tketilen lkelerde yaplan salk ve yaam sresi istatistikleri de bu gr
destekler.
19. Yzylda iki Alman kimya mhendisi, beynin zihinsel aktivitesini
yrtebilmesi iin gerekli kimyasal elementin 'fosfor' olduunu ileri srdler.
Hatta bu dncelerini 'fosfor olmadan bir beyin salkl alamaz' diyerek ok
iddial bir biimde sundular.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
103 __________________________________
Bu arada bir baka bilimci de balk etinin fosfor bakmndan ok zengin

olduunu ortaya karnca, bu iki fikir birleti ve balk etinin beyine dolaysyla
zeka geliimine ok faydal olduu gibi genel bir inan dodu.
Aslnda fosfor insan organizmas iin gerekten gereklidir. Gereken miktar et,
st, tahllar ve sebzelerin yannda balklardan da salanr. Fosfor vcutta
kemiklerde ve dilerde kalsiyumla birlemi halde bulunur. Fosforun eksiklii
ocuklarda kol ve bacak kemiklerinde biim bozukluklarna, yetikinlerde ise
kemik yumuamasna neden olur.
Eczaclkta kullanlan fosfor ise beyaz fosfordur. Eskiden fosforlu bitki ya ve
fosforlu balk ya eklinde insanlara sinir kuvvetlendirici ila olarak verilirdi.
Zamanla bu tip ilalarn zehirlenmelere yol atklar tespit edildi ve kullanmdan
kaldrldlar.
Gnmze kadar yaplan aratrmalarda fosforun, beynimize gerekli dier
kimyasal elemanlarn yannda fazladan bir faydasnn olduu ve beynin
fonksiyonlarm arttrd saptanamamtr.
Sonu olarak, balkta ciddi bir oranda fosfor yoktur, olsa bile fosforun fazlas
insan zekasn arttrmaz sadece ok ciddi zehirlenmelere yol aar.
6.10 ay kim kefetti?
aysz bir dnya nasl olurdu acaba? ay kefedilmeseydi, aydanlk, ay fincan,
ka, iyerlerinde ay paydosu, ehirleraras otobslerde ay molas olamazd.
kr ki ay milattan nce 2737 ylnda byk in mparatoru Shen Nung
tarafndan tesadfen de olsa kefedildi.
Shen Nung bir gn bahede az ak bir kapta su kaynatrken allklardan bir
ka yaprak kaynayan suyun iine dt. Nung yapraklar suyun iinden
toplayamadan yapraklar suda kaynamaya, ho bir koku etrafa yaylmaya
balad. mparator merak edip suyun tadna baknca ay kefedilmi oldu.
mparatorun kendi kefi hakkndaki dncesi ayn susuzluu bastrd,
harareti giderdii ve uykuya olan istei azaltt eklindeydi. ay ismi de
incedeki "a"dan geliyor. Benzer ekilde aya Ruslar "chay" Araplar "shaye"
Japonlar 'cha' diyorlar.
ay bugn dnyada sudan sonra en ok iilen iecektir. Avrupa'ya gelii 1610
yln buldu, balangta da ila muamelesi grd. Halbuki o yllarda ay Orta
Asya'da o kadar deerliydi ki ay balyalar ticarette para yerine geebiliyordu.
ayn Avrupa'ya geldii ilk yllarda tccarlar satn ate drc, mide ars
giderici, romatizmay nleyici bir ilam gibi yaparlarken, doktorlar biraz daha
ileri giderek aydan yaplan iksirin tm hastalklara kar diren kazandrdn
ve yalanmay geciktirdiini ileri sryorlard.
Zamanla bu sefer de ayn aleyhine grler yaylmaya balad. Fransz fizikiler
ay asrn en mnasebetsiz yenilii diye nitelendirirlerken bir Alman doktor da
40 yandan sonra ay ienlerin lme daha yakn olacaklarn iddia ediyordu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
104 __________________________________
ngiltere'de ise ay imek alkanlk haline gelince kadn dergileri ev

kadnlarnn ay yznden ev ilerine souk bakmaya baladklarn,
ekonomistler ise almaya harcanacak zamann ay imekle tketildiini ileri
srdler. Ancak bunlarn hibiri ayn dnyann en favori iecei olmasn
nleyemedi. Miktar tam olarak bilinemiyor ama dnyada senede 2 milyon ton
civarnda ay tketildii tahmin ediliyor.
Gnmzde ayn yaygnlamasna en ok etki eden faktr poet ayn icaddr.
Her ne kadar icadnn tam farkna varmasa da poet ayn mucidi Thomas
Sullivan'dr. Kahve ve ay ticareti ile uraan Sullivan, mterilerine sk sk ay
rnekleri gnderiyordu. Balangta bu i iin teneke kutular kullanrken,
sonradan elde dikilmi ipek torbalarn bu i iin daha pratik ve ucuz olacaklarn
dnd.
ok gemeden sipariler balad ama artc olan esas mal deil torba iindeki
rnek aylar sipari etmeleriydi. Mteriler torbalarn ayn kaynamasn
kolaylatrdklarn kefetmilerdi. ayn torba (poet) iinde satm o kadar
gelitirildi ki Bat lkelerinde tketim oran toplam ay tketiminin yarsna
ulat.
6.11 Bira niin kprr?
Bira yapmnn balangc neredeyse tahl tarm kadar eskidir. lk kez 8,000 yl
kadar nce Akdeniz'in dou kysnda yaayanlar tarafndan yapld
sanlmaktadr. Hatta baclk ve arapln yaygnlamasndan nce Akdeniz
kylarnda biracln bilindii tarih kaynaklarndan anlalmaktadr.
Gnmzde nasl rak Trklerin, arap Franszlarn, votka Ruslarn milli ikisi
haline gelmise, bira da bata Almanya olmak zere kuzey-bat Avrupa'nn milli
ikisi olarak kabul edilebilir. Almanya'da kii bana yllk bira tketimi
Trkiye'nin 20 katdr.
Btn dnyada hemen hemen ayn telaffuz edilen bira ad da Flemenkce
'bier'den gelmedir. Alkol ve rak kelimelerinin kkenleri ise Arapadr. Alkol, 'elkhl' (veya el-kl) maddenin ruhu anlamnda bildiimiz kl kelimesinden,
rak ise ter, damla (damtmada kan buu) anlamndaki arak (araki)
kelimesinden dilimize gemitir.
Sadece biray anca deil soda, kola, kpkl arap gibi ieceklerin de
kapaklarn anca nce bir fsrt sesi duyarz, sonra ienin dibinden yukar
doru ykselen kabarcklar grrz. Birada bu olay biraz uzun ve bardaa
konulunca da devam eder ve bardan zerinde bir kpk tabakas oluur.
Karbondioksit kabarc nce bardan i yzndeki mikroskobik atlaklarn
iinde oluur. Her bir kabarck yaamna gzle grlmeyen karbondioksit salkm
halinde balar, bira iinden yeni karbondioksit moleklleri yutarak byr. Kritik
boyuta ulanca gelitii noktadan ayrlarak svnn iine katlr.
Kabarcklar ykselirlerken ilerine daha fazla karbondioksit alarak bymeye
devam ederler. Yaraplar milimetrenin te birini geene kadar kresel olan
ekilleri daha byynce elipsoidal olur. Birann iinde erimi halde bulunan
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
105 __________________________________
karbondioksitin basnc kapak alnca daha da arttndan karbondioksit

rahata kabarcklarn ime girmeye devam eder. Kabarcklar da bardan
tepesine yaklatka hzlanrlar.
Kabarcklarn bu oluumu kolal iecekler ve sodada da ayn ama onlar bardaa
konulduklar zaman bardan zerinde kaln bir kpk tabakas olumaz. Birada
kpk olumasnn nedeni karmnda bulunan proteinler ve katk maddeleridir.
Dier ieceklerde hava kabarcklar yzeye geldiklerinde havaya kararak yok
olurlarken birada retimde kullanlan erbetiotunun iinde bulunan az
miktardaki reine kpk zarlarnn direncini arttrr, arpann byk
molekllerinde bulunan proteinler kabarcklarn etrafnda bir duvar
olutururlar. Bylece biradaki kabarcklar salamlklarndan dolay hemen
havaya karmazlar, bardan tepesine birikerek kpk tabakasn olutururlar.
Bira bardaa ne kadar hzl dklrse havayla temas ve havaya karma olay da
o kadar az olur ve daha kaln bir kpk tabakas meydana gelir.
6.12 Kafeinin ne kadar zararldr?
nsanlarn sklnca geleneksel olarak bavurduklar ey alkol, nikotin ve
kahvedir. Alkol alnmasna ve sigara iilmesine salk kurulularnca kar
klmasna karlk kahve ime alkanl hi bir zaman benzeri eletirilerle
karlamamtr. Halbuki fazla miktarda kahve iimi de anormal zihinsel
durumlar oluturabilir, kafeinin birden kesilmesi kendine zg olumsuz belirtiler
ortaya karabilir.
Gnlk hayatmzda balca kafein kaynaklar, kahve, ay, ikolata, kakao ve
kolal ieceklerdir. Kafein en ok kahvede bulunur, ayda ise kahvenin yars ile
bete biri kadardr. Bir fincan kahvede 85-100 miligram, bir bardak ayda 60
miligram, kolal ieceklerin litresinde ise 100-130 miligram kafein bulunur. Bu
nedenle kafein zerindeki aratrmalar kahve zerinde younlamtr.
Kafeinli iecekler iildiklerinde vcut tm kafeini emer, kandaki seviyesi 15-45
dakikada en yksek seviyesine kar. Alnan miktarn en azndan yarsnn
vcutta kullanlp atlmasna kadar geen zaman yaklak 5 saattir. Kafein
kandaki ya asitlerinin seviyesini arttrr, bu maddeler enerjiye evrilerek vcut
direncini arttrrlar. Kafein sinir sistemine uyarc etki yapar, uykuya olan
reaksiyon zamann uzatr, canll arttrr.
Bir insan ksa srede 6-7 fincan kahve ierse, kafeine bal, huzursuzluk,
uykusuzluk, ishal, kalp arpnts gibi belirtiler grlebilir. Ancak kafein
zehirlenmesi olabilmesi iin gnde 80-100 fincan kahve, 125 bardak ay veya 200
kutu kolal iecek iilmesi gerekmektedir ki bu da pratikte mmkn deildir.
5-10 gramlk kafein tozu erikin bir kiiyi ldrebilmektedir. Kafein zehirlenmesi
belirtileri sknt, kusma, kalp arpnts ve komadr. Kalbin durmas ve solunum
yetersizlii nedeniyle lm bile meydana gelebilir.
Ar kahve almnn eker, gut, mide, barsak ve idrar yollar hastalklarna da
yol at ileri srlm ama bu hastalklarn hibirinin nedeni ile ar kafein
alm arasndaki iliki kantlanamamtr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
106 __________________________________
6.13 Souk bir ey yediimizde niin bamz aryor?

nsanlarn yaklak yzde 30'unun dondurma gibi ok souk bir gday yedikten
veya souk bir iecei abucak itikten sonra balar arr. 'Beyin donmas' veya
'dondurma baars' da denilen bu ar, kalp hastalarnn sol kollarnda
duyduklar ar gibi, orijini farkl, duyulduu yerin farkl olduu bir ar
eididir. Ar azda deil de bata duyulmaktadr.
Bir gr, bunun nedeninin sinslerimiz, yani burnumuzdan aldmz havay
akciere giderken nemlendiren, hastalandmzda ien, burnumuzun stndeki
boluklar olduunu ileri sryor. Buna gre souk bir ey yenildiinde,
boluklardaki hava aniden souyarak, arya hassas sinir ularn tetikliyor ve
arnn bata hissedilmesine sebep oluyor.
Dier bir gre gre ise azmzn kenarlarnda ve tavannda bulunan
damarlardaki kan hcrelerinin ak arya neden oluyor. Souk bir ey
yenildiinde kan, o blgeyi stmak iin souk ksma hcum ediyor. Bu kann bir
ksm bamzn n tarafndan geliyor ve geldii yerdeki ac/ar alclarn ikaz
ediyor ve bu sebeple de ar bata duyuluyor.
Hangi grn tam doru olduu henz kesinlik kazanm deil. En iyisi souk
gdalar biraz daha yava yiyip, imek ve azda biraz bekletip stmak. Bylece
hem gdann lezzeti daha iyi alnr hem de kimsenin ba armaz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
107 __________________________________
7
DNYAMIZ VE GKYZ
7.01 in eddi uzaydan bakldnda grlebilir mi?

Bu gr nereden, kimden dodu belli deil. Bir kere burada uzay denilince
gezegenler ve k yl baznda uzaklktaki yldzlar kastedilmiyor. Gzlemin
yapld yer olarak dnya zerinde yrngede dnen, insan yaps uzay
aralarndan ekilen fotoraflar ve astronotlarn gzlemleri esas alnyor.
Dnya yrngesinde dnen uzay aralarndan dnyadaki pek ok ey grlebilir.
Uzay aralar dnya zerinde ortalama 165 ile 330 kilometre ykseklikte dnp
dururlar. Bu ykseklikten ancak kilometrelerce dz olarak devam eden kanallar
hatta otoyollar grlebilir. Oysa dnyadaki insan yaps ekiller ile akarsular
gibi tabiat yaps ekillerin ounluu byle deildir.
in eddi milattan nce 3. yzylda Hun Trklerine ve Moollara kar lkenin
kuzey snrm oluturmak ve korumak iin para para yaplmaya balanmtr.
6,000 kilometre uzunluunda olan in eddi, ortalama ykseklii 7-8 metre olan
iki duvardan olumutur. Bu iki duvarn arasndaki ortalama 6,5 metre mesafe
doldurulup ta denmi, birka atlnn yan yana at koturabilecei bir yol haline
getirilmitir. in eddi 7. yzylda stratejik nemini kaybetmitir.
ideal gre sahip bir insan, 6,5 metre geniliindeki in Seddi'ni teleskop
kullanmadan ancak 20 kilometre ykseklikten grebilir. Yere den glgesi de
hesaba katldnda bu mesafe 60 kilometreye kabilir ama burada atmosferin
gr mesafesine olan olumsuz etkisini de unutmamak gerekir. Her iki durumda
da bu ykseklik dnya etrafnda dnen bir uzay arac yksekliinin ok
altndadr.
Uzaya alt kere giderek, en ok gitme rekorunun sahibi, Gemini ve Uzay
Mekikleri uularnn da ilk komutan olan John Young, hi bir uuunda in
Seddi'ni gremediini, gren birisini de bilmediini, eddin uzaydan
grlebilecek kadar belirgin ekil ve renk fark oluturmadn, ancak 250
kilometre ykseklikten Piramitleri ve Rusya'da Baykonur'daki Uzay Merkezini,
hatta karla kapl dzlklerde temizlenmi geni yollar grebildiini sylyor.
Brakn uzay aralarn insan daha aya gitmeden nce baz kiiler in Seddi'nin
Ay'dan grlebildiini iddia etmekteydiler. phesiz bu hi de doru deildir.
Ay'a giden astronotlara ve bu grevler srasnda ekilen fotoraflara gre, Ay'dan
baknca dnyada grlenler, beyaz ksmlar (bulutlar), mavi ksmlar (okyanus
ve denizler), sarms ksmlar (ller) ile kahverengi ve yeil ksmlardr
(ormanlar ve bitki alanlar).
Zaten Neil Armstrong (Apollo-11) ve Jim Irwin (Apollo-15) Ay'dan in Seddi'nin
grlmediini, bunu dnmenin bile ok sama olduunu ayrca belirtmilerdir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
108 __________________________________
7.02 Evrende yolculuk nasl olurdu?

Byle bir soruyu ilkalarda okyanus kysnda yaayan bir kiiye 'bu denizlerin
sonuna yolculuk nasl olurdu' diye sorsaydnz herhalde hayal gcn bile
kullanamazd. Biz bugn evren hakknda o zamann insannn dnya hakknda
bildiinden daha ok ey biliyoruz.
imdilik bilebildiimiz kadaryla evrenin bykln daha iyi anlayabilmek
iin gelin hayali bir uzay arac ile hayali bir uzay yolculuuna kalm ve iinde
bulunduumuz Samanyolu galaksisinin ikizi Andromeda galaksisine bir gidip
gelelim.
Tabii bu uzay aracnn hz dnyamzdaki yolcu uaklarnnki kadar, yani saatte
1,000 kilometre civarnda olursa, Gne'e bile varmak yllarca srer. Onun iin
aracmzn hznn k hz, yani saniyede 300,000 kilometre olduunu
varsayalm. Bu hz tahayyl edebilmek iin bir silahtan kan merminin hznn
saniyede bir ka kilometre olduunu belirtelim.
Dnyadan hareket eder etmez, bir saniyeden biraz fazla bir sre iinde Ay'
sollar, 8 dakika sonra Gne'te oluruz. Gne'in scaklndan bir an evvel
kurtulmak iin yolumuza devam edersek 5,5 saat sonra gezegenleri arkamzda
brakarak Gne istemimizden karz. Buraya kadar 6 milyar kilometre yol
gelmiizdir ve geriye dnp baktmzda artk Dnya'nn yannda Ay'
seemeyiz.
Gne sisteminden karken rotamz en yakn yldza evirelim. 4 yl 3 ay sonra
Proxima Centauri'ye varrz. Buralardan artk Gne sistemimizin devleri
Jpiter ve Satrn de dahil hi bir gezegen gzle grlemez sadece Gne snk
bir yldz olarak gzmze arpar.
Madem hayali bir seyahat yapyoruz, burada geen mrmzn de snrl
olmadn kabul edelim. 20 bin yl sonra iinde bulunduumuz yldz grubu
Samanyolu'nun snrna ulap dar karz Burada artk Gne de gzden
kaybolur. Bir ka yz bin yl daha bolukta gidip geriye baktmzda 100 milyar
yldzdan oluan Samanyolu'nu hzla dnen byk bir girdap gibi grrz.
inde bulunduumuz Samanyolu galaksisine dier lkeler mitolojiden
kaynaklanan, 'st' veya 'stl yol' anlamnda 'Milky way' adn vermilerdir.
Anadolumuzda ise bu yldzlar topluluu, saman alan bir hrsz kaarken
dklen samanlara benzetilip 'Saman urusu' ad verilmi bu ad zamanla
Samanyolu'na dnmtr.
Gneimiz 4,5 milyar yandadr ve Samanyolu'nda bir turunu 220 milyon ylda
tamamlar. Yani Gne, gezegenler ve biz, bugne kadar galakside 20 turu
tamamlam bulunuyoruz. 22 milyon yl sonra yirmi birinci tur da tamamlanm
olacaktr. Son tur baladnda dinozorlar dnyada ortaya kmlard. Bir turda
dnyada olup bitenlere bakn
Dinozorlar 21. tur bitmeden dnyadan silinip gittiler. nsanlk tarihi ise ancak
200 bin yl evveline kadar gidebiliyor. Afrika'da bulunan, insan andran
maymun kalntlar ise 3,5 milyon yllk, yani 'Ta Devri' izgi filmindeki Fred'in
hi bir zaman bir dinozoru olamad.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
109 __________________________________
Neyse biz yolculuumuza devam edelim. Bu arada gzmze bizim

Samanyolu'na benzer baka yldz gruplar da arpar. Bunlardan en yakn
olanna 400,000 yl sonra ularz. Ik hz ile yoluna devam eden uzay aracmz
3 milyon yl sonra Samanyolu'nun ikizi olarak bilinen Andromeda galaksisini de
geerek galaksiler grubunun dna kar ve daha byk bir bolua dalar.
Aslnda biz dnyadan baktmzda bu mesafeden 3-4 bin kat daha uzak gk
cisimlerini de gzlemleyebiliriz ama iyisi mi bolukta kaybolmaktansa artk geri
dnelim, evimize varmak iin daha 3 milyon yllk yolumuz var.
7.03 Dnya tarihinde bugne kadar ka insan yaad?
Bunu kesin hatta yaklak olarak bilmek bile zor, nk evrim teorisi daha tam
akla kavumu deil. nsan ne zamandan balayarak insan nfusuna dahil
etmek gerekiyor hususu zerinde bir fikir birliine varlabilmi deil.
Maymunlar gibi ellerini ayak gibi kulland zamanlardan m, iki aya zerine
kalkmay baard zamandan beri mi, yoksa toplumsal yapda belli bir retim
yapabildii, yani dier canllardan ayr olarak igdleri yerine akln
kullanmaya balad zamandan beri mi inam "insan" saymak gerekiyor belli
deil.
Tabii ilk insanlar da on binlerce yl yiyecek bulma ve yaama kayglarndan
nfus saymna vakit ayramadlar. Tahinini olarak bu saynn 60 milyar ile 110
milyar arasnda olduu sanlyor. Kesin say vermeyi seven aratrmaclar ise
dnyada 200 bin yldan bu yana 70 milyar insann doup ldn sylyorlar.
u anda dnya nfusunun 6 milyar getii hesaba katlrsa u fani dnyadan
gelip gemi insanlarn neredeyse yzde 10'u hala aramzda.
7.04 Uzay aracnn iinde yer ekimi niin sfrdr?
Uzay mekiinin iindeki astronotlarn havada yzer gibi dolatklarn, eyalarn
ortalarda uutuklarn televizyonda grmsnzdr. Uzay mekiinin dnp
durduu ykseklik, dnyann boyutlar ile mukayese edildiinde o kadar da fazla
deildir. Peki nasl oluyor da bu kadar bir ykseklikte yer ekimi sfrlanyor?
Koskoca Ay' bile yrngesinde tutan dnyamzn ekim gc, ufack bir uzay
aracna nasl etkili olamyor?
Aslna uzay aracnda da yer ekiminin yok olmas sz konusu deildir.
"Yerekimsiz ortam" deyimi dorudur ama bu, mekiin yrngesindeki
uuundan doan bir durumdur.
Astronotlar (veya kozmonotlar) bu ortama altrmak iin zel hazrlanm
yolcu uaklarnn kullanldklarn duymusunuzdur. Uak belirli bir ykseklie
gelince aniden ve hzla bir eri izerek yere doru inie geer. Saniyeler sren bir
srede uan iinde yer ekimsiz ortam yaratlm olur.
Uzay mekiinin ve uzay istasyonlarnn dnya etrafnda dn, uan yapt
hareketin veya izdii rotann srekli olan bir eklidir. Yerden baknca dz
gidiyormu gibi grnr ama uzay arac devaml d halindedir. Eer dz
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
110 __________________________________
gitseydi (uzaydan baktnz dnn) yrngeden kar giderdi. Nasl

lunaparkta elence trenleri nce yksee kar sonra oradan hzla dermi gibi
inerse, uzay aracnn da dn, aslnda bu d hareketinin devaml bir
halidir.
Uzay aralarnn utuklar ykseklikte phesiz yer ekimi vardr ama bu sadece
arac yrngede tutmaya yarar. Dnya'dan Ay'a doru dz bir hat zerinde
yolculuk yaptnz dnn. Ay ile Dnya arasnda yle bir nokta vardr ki
burada Dnya'nn yerekimi kuvveti biter Ay'nki balar. Yani uzayda nereye
giderseniz gidin bir eyin sizi ekmesinden kurtulu yoktur.
7.05 Ay'sz Dnya nasl olurdu?
Gne sistemimiz oluurken koullar ok az farkl olsayd, bizler iin her ey
deiik olabilirdi. Dnyann madde dalm, bykl, enerjisi, dnme ekseni
as, atmosfer ve mevsimler ok farkl olabilirdi. Dnyamzda hayat belki yine
gerekleebilirdi ama farkl ekilde. Bu hali ile sanki her ey, en ince detayna
kadar insan iin zel olarak hazrlanm gibidir.
Peki bu oluum iinde ayn grevi nedir? Nasl olutuu ve dnyann yrngesine
nasl girdii hala byk bir sr olan Ay'n bu mkemmel dzen iindeki yeri
nedir? Yaamn olumasna ne katks vardr? Ay olmasayd ne olurdu?
Dnyadaki yaam koullar bakmndan Ay'dan kaynaklanan hi bir olumsuz
etken yoktur. Yani Ay'n varlnn hi bir zarar yoktur. Ya yarar?
Ay'n dnya zerindeki en byk etkisi, ekim gc nedeniyle onun kendi
etrafndaki dn hzn yavalatp, bildiimiz gnlk periyoduna getirmesidir.
Ay'n olmamas dnyann dn hznn artmasna, yaklak 15 saatlik bir gn
sresinin olumasna sebep olacak, gnler ksalacak, canllardaki biyolojik saat
alt st olacak, yaam biimleri ve yaplar farkllaabilecek, buna ayak
uyduramayanlar yok olacak, frtna, kasrga gibi atmosferik olaylar ok
iddetlenecekti.
Neyi deitirecei bilinmez ama Ay'n yokluunda artk Ay ve Gne tutulmalar
da olmazd. Dnya zerindeki gel-git olaylarnn yzde 70'i Ay'dan, dier yzde
30'u ise Gne ve gezegenlerden kaynakland iin Ay olmaynca, gel-git olaylar
da yzde 70 azalrd.
Denizlerdeki gel-git olay en ok Kanada'da Fundy krfezinde meydana gelir. Bu
srada deniz 15,4 metre ykselir. Bu olay Man sahillerinde 11,5 metre,
anakkale Boaz'nda 5-6 santimetre olup stanbul Boaz'nda pek hissedilmez.
Ay'n etkisiyle yalnz denizler deil karalar da hareketlenir. Kara paralarnda
saptanan en byk ykselme ise 50 santimetredir.
Astronomik gzlemlerde nasl atmosferimiz iyi gr almamza mani tekil
ediyorsa Ay'n da yledir. yleyse Ay'n olmamas bu konuda faydal
olacakt. Dnya'nn yrnge hareketindeki Ay'dan kaynaklanan kk salnm
hareketleri yava yava ortadan kalkacak ama dnyann dnme ekseni bundan
pek etkilenmeyecekti.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
111 __________________________________
Ay uzay boluunda babo gezen gktalarna kar bir kalkan grevi

yaptndan, yokluunda dnya yzeyine daha fazla gkta debilecekti.
Ay olmaynca etkinliklerini geceleri Ay nda srdrebilen bir ok canl tr
de bunu yapamayacaklard. Ay olmasayd insanlarn dolunaydan etkilenmesi ve
kurt adam hikayeleri de ortadan kalkacak ama en nemlisi romantik iftlerin el
ele tutuup seyrettikleri, gkyzndeki o muhteem manzara olmayacakt.
7.06 Kuyruklu yldzlarn niin kuyruklar var?
Kuyruklu yldzlarn dier gkcisimlerinden farkl ve gizemli ekilleri, aniden
ortaya kp bir sre sonra yok olmalar, onlarn tarih boyunca insanlar
tarafndan Tanrlarn habercileri olarak alglanmalarna yol amtr. Onlarn
lm ve felaket habercileri olduklarna, kuraklk, sel, alk gibi byk doal
afetlerin ve salgn hastalklarn hatta her iki dnya savann da o sralarda
grlen kuyruklu yldzlardan kaynaklandna inanlmtr.
Milattan nce 43 ylnda Sezar'n lmnden sonra ok parlak bir kuyruklu yldz
grld ve onun Roma imparatorunun ge ykselen ruhu olduuna inanld.
Bylece kuyruklu yldzlardan nl kiilerin lm haberlerini almak gibi bir bo
inan daha yerleti.
Bilim insanlar Gne sistemimizden ok uzakta ama yine Gne ekimine bal
olarak bir yrngede dnen, her birinin ktlesi ve boyutu dnyamzdan ok az
olan kirli kar topu eklinde milyarlarca kuyruklu yldz olduuna inanyorlar.
Bu gre gre balangta grkemli kuyruklar olmayan bu gk cisimlerinden
bazlar sistem iindeki karlkl ekim gleri nedeni ile Gne'e doru hareket
etmeye balyorlar.
Gne'e yaklatka, d katmanlarnda donmu halde bulunan uucu gazlar
(karbondioksit, su, metan amonyum, vb.) hzla buharlamaya balyor. Gne'e
yaklatka cismin etrafn gaz bulutu olarak saryorlar.
Gne yzeyinde devaml patlamalar olduundan ve uzaya byk hzlarla gaz
bulutlar frlatldndan, cisim Gne'e iyice yaklatnda bunlarn etki alanna
giriyor ve etrafndaki gaz bulutu Gne'in tersi yne doru savrularak bir
kuyruk grnmn oluturuyor. Bu nedenle kuyruklu yldzlarn kuyruklarnn
ynleri hep Gne ynnn ters tarafndadr.
Kuyruklu yldzn kuyruunun parlaklna Gne nlarnn, gaz bulutu ve
paracklardan yansmalar neden olur. Aslnda byklklerine bal olarak
kuyruklu yldzlar kuyruklarndan srekli madde kaybederler. Sonunda gk
talar haline gelen kuyruklu yldz kalntlar, dnya yaknndan geerken bize
akan yldz yamurlar olarak grnrler.
Eer dnyamz bir kuyruklu yldzn kuyruu iinden geerse ne olur? Bu,
korkulacak bir ey deildir. nk kuyruklu yldzlarn kuyruklar youn
deildir ve dnyann bu kuyruk iinden gemesi ona hi bir ekilde etkide
bulunmaz. Nitekim Halley kuyruklu yldz 1910'da geldiinde, Dnya onun
kuyruunun iinden gemiti ve bunun yeryzne bir zarar olmamt.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
112 __________________________________
Zamanmzda kuyruklu yldzlarn normal gk cisimleri olduklar biliniyor.

Bunlar ok byk hacimli kuyruklarndan dolay korkutucu grnen aslnda
kk ve hafif cisimlerdir. 12. Yzyln ortalarndan itibaren bilimin bunlarn
yaplar ve ne olduklarn zmeye balamasndan sonra halkn pein hkmleri
ve korkular kaybolmaya balamtr.
7.07 Ay'n nasl olutuu niin hala bilinemiyor?
Ay'n ktlesi Dnya'nn 81'de biri kadardr ve bir gezegen uydusu olabilmek iin
ok byktr. Gne sistemimizde baka rnei yoktur. Geri Jpiter, Satrn ve
Neptn'n de Ay'n boyut ve ktlesine yakn uydular vardr ama bu
gezegenlerin ktleleri de dnyamzdan srasyla 318, 95 ve 12 kat daha oktur.
Bu durumda Ay'n oluumu zel bir problem niteliini tayor.
Dnyamzn tek doal uydusu, uzaydaki en yakn komumuz Ay, binlerce yl
nceki uygarlklar tarafndan Tanra olarak deerlendirilirken, zamanla dzenli
hareketleri ile takvimin olumasn da salamtr.
Yaknl nedeni ile gzlemlenmesi kolay olan Ay'n 17. yzyln bandan
itibaren teleskopla incelenmesine de baland ve bu geliim 1969 ylnda Ay'a ilk
defa bir insann ayak basmasyla son aamasna geldi.
Btn bu gelimelere ramen Ay'n nasl olutuu hala bilinmiyor. Yann dier
gezegenler gibi drt ksur milyar yl olduu, u anda dnda ve iinde hi bir
faaliyet olmayan l bir gk cismi olduu, Dnya ile karlkl ekim gc
sonucunda denizlerde gel-git olayn yaratt ve Dnya'nn dnn gittike
yavalatt biliniyor ama nereden geldi, nasl olutu halen mehul.
Ayn oluumu hakknda teori vardr. Birincisi, dnyann oluumunun
balangcnda ok hzl dnd ve bu nedenle bir parasnn koparak Ay'
oluturduu eklindedir. Yaplan hesaplamalara gre bu kopma olaynn
meydana gelebilmesi iin Dnya'nn o zamanlar kendi ekseni etrafnda iki saatte
bir dn yapmas gerekiyordu ki, bilimsel verilere gre, bu, mmkn deildir.
Ayrca Dnya'nn ve Ay'n yaplarndaki kimyasal birleimlerin ok farkl olmas
ve bunun Ay'dan getirilen aytalarnn analizleri sonucunda ispatlanmas birinci
teorinin doruluunu mmkn klmamaktadr.
kinci teori ise Ay'n dnyann yaknlarndan geerken, ekim alanna taklan bir
gk cismi olduudur. Bu tez, birinci teorideki kimyasal birleim farkn aklar
ama bu ekilde, ayn hzn frenleyerek, yakalamay salayacak byk enerji
miktarn bugne kadar bilinen hi bir oluumun salayamayaca hesap
edilmitir.
nc teoriye gre, Ay Dnya evresinde dolanan, gaz, toz ve kk talardan
meydana gelen paracklarn zamanla bir araya gelmesi sonucu olumutur.
Ancak bu da Ay'n yrnge uzaklm, neden byk bir demir ekirdee sahip
olmadn ve kimyasal farkll aklayamaz. Yani hi bir teori ayn oluumuna
ait tutarl bir aklama getirememitir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
113 __________________________________
Gnmzde Ay'n tarihi ok iyi bilinmesine, 1969 ile 1972 yllar arasnda Apollo
projesi kapsamnda zerinde insanlar dolap, dnyaya rnekler getirmelerine
ramen Ay'n nasl olutuu halen byk bir srdr.
yle grnyor ki, gnmz bilimindeki tm gelimelere ve bu yoldaki
gayretlere ramen, biricik uydumuz Ay, srlarn imdilik bize aklamak
istemiyor. Ancak uras mutlak ki, Ay genetik olarak dnyamzn yavrusu deil.
Nereden geldi, kim bilir?
7.08 Ay'n sahibi kimdir?
Bu gn Ay yzeyine dikilmi tek bayrak ABD'ye ait. Aya ilk ayak basmann
yannda 1969-1972 yllar arasnda 12 ABD'li astronot ay yzeyinde dolatlar,
toplam 170 saat Ay'da kaldlar. Bu arada saa sola kilometrelerce yry
yaptlar. Dnyaya dnlerinde 400 kilogram kaya ve toprak rnei, 30,000
fotoraf getirdiler.
Btn bunlar az ey deil. Onca alma, emek, bilgi, para ve risk. Ay iin sarf
edilen ve katlanlan bunca eye karlk Ay'n ABD'ye ait olmas pek mantksz
gelmiyor. Niin Ay' da bir eyaletleri ilan edip bayraklarna bir yldz daha ilave
etmediler?
Aslnda insanlarn ou tarafndan, Neil Armstrong'un aya ilk ayak basndan
ve oraya ABD bayran dikmesinden beri Ay'n ABD mal ve topra olduu
sanlyor. Ancak bu bayrak sembolik adan bir nem tayor ve imdilik Ay
kimseye ait deil.
Sovyet Rusya ile ABD'nin uzaya gitme yarna balamalar ile birlikte uzay
sahiplenme konusu da gndeme geldi. Sonunda 1968 ylnda, yani Ay'a
seyahatten bir yl nce yaplan uluslararas bir anlama ile zme ulald. Ay'n
ve dier gkcisimlerinin ve uzayn aratrlmas ve kullanlmas konusunda
belirli kurallar getirildi.
Bu anlamaya gre, uzay hi bir ekilde ve hi bir ulus tarafndan
sahiplenilemez. Tm dnyann mal olarak kabul edilen Antarktika gibi uzay ve
Ay kimseye ait deil veya herkese ait. steyen gidebilir.
7.09 Yldz kaymas nasl oluyor?
Geceleyin ak bir havada gkyzn seyrederken, eitli renk ve parlaklktaki
yldzlarn oluturduu o inanlmaz ve muhteem manzarann iinden bir yldzn
parlak bir izgi izerek kayp gittiini muhakkak grmsnzdr.
Bu srada iinizden bir dilek tutup, bu dilein gereklemesi iin de
grdnzden kimseye bahsetmemisinizdir herhalde. nk insanlar
arasnda, bir yldz kaydnda, o yldzn lecei ve lmeden nce dilek dileyenin
arzusunu yerine getirecei inan yaygndr.
Halk arasnda yldz kaymas diye tanmlanan bu olayn aslnda yldzlarla hi
bir ilgisi yoktur. Yldzlar dnyadan milyarlarca kilometre tedeki uzak
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
114 __________________________________
gnelerdir. Gne sistemimizin iinde Gne ve gezegenlerin ekim kuvvetleri

arasnda bir oraya bir buraya gezinen saysz gkta vardr.
Bunlardan Dnya'nn yaknndan geerken ekim alanna girenler, hzla
atmosfere dalarlar. Srtnmeden dolay snrlar, yanarlar ve arkalarnda
parlak, izgi gibi bir iz brakrlar. Sonunda tamamna yakn, dn son
annda grlen parlamay takiben yok olurlar.
Yer atmosferine her yl toplam 15 bin ton olan 200 bin kadar gkta dt
kabul ediliyor. Bu hesaba gre yerin ktlesi 4,5 milyar yllk mr iinde gelen
gktalar sayesinde epeyce artm olmas gerekiyor. Dnya'ya den
gktalarnn incelenmeleri sonucu ilerinde dnyada var olmayan yeni bir
elemente rastlanmamtr.
Atmosfere girdiklerinde yanan ve ounlukla yok olan gktalarna "meteor"
denilirken bunlardan yere ulamay baaranlara da "meteorit" deniliyor.
Dnyamzn byk bir ksm okyanuslarla kapl olduundan yere ulaabilen
gktalarnn ou da buralara derler. Ancak Dnya'nn bir ok yerinde de
karalar zerinde meteoritlerin yol at izler ve ukurlar vardr.
lkemizde rastlanan en byk gkta 25 kilogram olup Domani yaylasnda
bulunmutur. Dnyada bilinen gktalarnn en by ise gneybat Afrika'da
Grootfentein'de bulunan gktadr ve ktlesi 80 ton kadardr.
Bugne kadar dnyada 20 civarnda insann gkta isabeti nedeniyle
yaraland
tespit
edilmitir.
Yani
uzayda,
binlerce
yl
boyunca, milyarlarca kilometre yol alan bir ta, atmosfere ok uygun bir adan
girsin, yanmadan yere kadar ulaarak gelsin, kafanza dsn. te ksmet diye
buna denilir!
7.10 Gkkua niin yuvarlaktr?
Su damlas ve yakc gne. te gkkua bunlardan oluur. Atalarmz
gkkuandan ok korkarlard. Onu Tanrlarn elilerinin gemesi iin yaplm
bir kpr olarak gryorlard. Yamur ve gne ile ilikisi ilk olarak milattan
nce 310 yllarnda Aristoteles tarafndan ileri srld. Gnmzde ise bir sr
olmaktan kt.
Altndan geenin cinsiyetinin deiecei veya yere dedii noktada bir kp altn
gml olduu laflar sadece akalarda kullanlyor. Zaten gkyznde sabit bir
gkkua olumuyor. Herkesin bak ynne gre, grd gkkua farkl
yerde oluyor. Gkkuann grld yere doru gidilince grlebildii srece
kiiye hep ayn mesafede kalyor.
Gkyznde gkkua grdnz vakit biliniz ki, o yamur damlalarndan
olumaktadr ama gne kesinlikle arkanzdadr. Gnein paralel nlar
banzn stnden geerek yamur damlalarna arparlar. Yamur damlalar
burada renklerine ayracak bir prizma grevi grrler.
Sar gibi grnmesine ramen gne aslnda beyazdr ve btn renkler
onun iindedir. Yamur damlasnn iine girince krmz, turuncu, sar, yeil,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
115 __________________________________
mavi, lacivert ve mor renklere ayrr. Mor renk emberin iinde krmz ise en
dndadr.
Yamur damlas ocukken oynadmz misket veya bilye gibi kresel saydam bir
ekildedir. Gne bu kendi tarafndaki yzeyinden dorudan iine girer.
inde renklere ayrr ve krenin arka duvarna vurarak gerisin geriye yansr.
In damlann n yznden deil de arka yznden yansmasnn nedeni
ibkey, dbkey mercek zelliklerindendir.
Ayrm renkler, ibkey arka yzden eitli alarda yansmalar sonucu
gzmze srayla dizili renklerden olumu bir bant eklinde grnyorlar.
Gkkuan grebilmek iin Gne, biz ve yamur damlalar, muhakkak belirli
bir ada dizilmek zorundayz. Ama daha nemlisi milyonlarca yamur
damlasndan yansyan nlarn gzmze geli alar mutlaka ayn olmaldr ki
biz gkkuan grebilelim.
Yamur damlalarndan yansyan nlarn gzmzde odaklaabilmeleri iin bir
daire eklinde dizilmi olmalar gerekir. Aslnda o blgedeki btn yamur
damlalar gelen renklere ayrtrarak yanstrlar ama sadece bir yarm daire
iinde olan yamur damlalarndan yansyanlar gzmze odaklarlar.
Biz de sadece o yamur damlalarndan gzmze gelen renklerine ayrlm
nlar grebildiimizden gkkuan da yarm daire eklinde grrz. Bazen
bir uaktan veya yksek bir dadan baktmzda gkkuan tam daire
eklinde grmemiz de mmkn olabilmektedir.
Gne ne kadar yksekse gkkua dairesi de o kadar aa iner. Bunun iindir
ki yedi renkli gkkuan sabah ve akam yalarndan sonra daha ok
grrz.
Genellikle fark edilmez ama gkkua daima iice iki halkadan oluur. kinci
kuak pek dikkat ekmez. Bir ikinci zayf kuan daha bulunmasnn nedeni
baz gne klarnn su damlasnn i yzeyine bir kez deil iki kez
arpmalardr. Bylece parlaklklarn yitiren klardan oluan ikinci gkkua
zar zor grlr. Birinci kuakta krmz renk eridin en dnda iken ikinci
kuakta en itedir. Dier renklerin sralamalar da terstir.
7.11 Barometre ne ie yarar?
Barometre
hava
basncn
lmeye
yarar.
Bir
oklarmzn
evinde termometre vardr da barometre yoktur. Olanlarn da ou iin pek mana
ifade etmez. Halbuki barometre hava tahmininde en nemli aratr.
ok salkl hava tahminleri meteoroloji balonlar, imdilerde ise uydular
vastas ile yaplyor ama evinizde barometrenin d veya ykseliini takip
ederek, bir de rzgar ynn gzlemleyerek hava tahminini rahatlkla
yapabilirsiniz.
rnein barometre 30'un stnde gsteriyor ve ykselmeye devam ediyorsa hava
ak olacak ve rzgar iddeti azalacak demektir. Eer 30'un altnda ve dmeye
devam ediyorsa hava bulutlu ve rzgarl olacak, hatta frtna gelebilecektir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
116 __________________________________
Atmosferdeki hava bamandaki deiiklikler rzgarlar yaratrlar. Ancak hava

basncndaki deiiklik tek bana o gnk veya gelecek gnlerde oluacak hava
durumlar hakknda yeterli bilgi veremez. Eer rzgar ynn de biliyorsanz o
zaman ksa dnemler iin pratik tahminler yapabilirsiniz. imdi rzgar ynleri,
barometrenin durumu ve bunlara gre oluabilecek hava durumlarna bir
bakalm:
Diyelim ki evinizde bir barometre yok. Problem deil. Hava basncn lmenin
dier pratik yollar da var. Bir fincan kahve de ayn ii grebilir. Eer kahve
zerindeki kabarck ve kpkler fincann ortasnda toplanyorlarsa hava basnc
yksek, kenarlara doru yaylyorlarsa basn dk demektir.
7.12 Gne daha ne kadar sre s ve k verebilir?
Gne sistemimiz, bizim Gne adn verdiimiz tek bir yldz ve onun etrafnda
dnen dokuz gezegen, bu gezegenlerin etrafnda dnen 60'dan fazla uydu (Ay),
yine Gne'in etrafnda dnen gezegen olarak kabul edilemeyecek kadar kk
5,000 civarnda astroit, saysz gkta, toz ve paralardan oluur. Gne bu
sistemdeki enerjinin de tek g kaynadr.
Gne'e baktmzda kat bir maddeymi gibi grrz ama aslnda yanan bir gaz
ktlesinden baka bir ey deildir. Bilim insanlarna gre Gne'ten sz ederken
yzey kelimesini kullanmak hataldr nk Gne tamamen gazdan
olumutur. Gne'in fotoraflarnda grlen keskin keler ise gazn
younluunun birdenbire artt yerlerdir.
Gne evreni dolduran milyarlarca yldzdan biridir. stelik tamamyla sradan
bir yldzdr. Gezegenimizin de iinde bulunduu Samanyolu galaksisinde tam
200 milyar gne bulunuyor. Bizim gneimiz de bunlardan farkl bir oluum
deil.
Gne bize ok yakn (150 milyon kilometre) olduu iin ok byk ve parlak
grnr. Gneten sonra bilinen en yakn yldzn, bu mesafenin 250 bin kat
daha uzakta olduu dnlrse, Gne'e burnumuzun dibinde diyebiliriz.
Dnyamzdan baknca Gne sabitmi gibi grnr ama o da kendi ekseni
etrafnda dner. Dn yn dnyannkine gre terstir. Kat bir cisim
olmadndan ekvatoru zerindeki bir nokta 24,5 gnde tam dn yaparken
daha kuzeydeki bir noktas 31 gnde yapar. Yani kutuplarna gittike dn hz
yavalar.
Gne'in s ve k olarak yayd enerji, merkezinin hemen evresinde srp
giden nkleer tepkime (hidrojen bombasnda olduu gibi) yani hidrojen
atomlarnn helyum atomlarna dnrken kard byk enerjidir. Gne
tarafndan saniyede yaklan hidrojen miktar 564 milyon tondur. Bunun yzde
0,7'si ise dorudan enerjiye evrilmekte, s ve n yaynmna gitmektedir.
Yeryznde yaam Gne nlarna bal olduuna gre, Gne'in insanlar iin
gerekli olan enerjiyi daha ne kadar zaman srdrebileceini bilmek hakkmzdr.
Gne'in u andaki enerji durumunda nmzdeki 5 milyar ylda nemli bir
deiiklik olmayacak, ayn ekilde s ve k vermeye devam edecektir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
117 __________________________________
Daha sonra genlemeye balayacak, scakl bugnkne gre yzde 20 artacak

dev bir kzl yldza dnecektir. O zaman yeryzndeki scaklk dayanlmaz bir
ykseklie ulaacak, okyanuslar kaynayp buharlaacak ve gezegenimiz bizim
bildiimiz trden bir hayatn var olduu bir yer olmaktan kacaktr. Ancak 5
milyar yl hayli uzun bir zaman sresidir, imdiden telaa kaplmaya gerek
yoktur.
_____________________________________________________________________

Luzumsuz 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Luzumsuz 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

4.18. Ortalkta niin l gvercin grmyoruz?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Ay'n sahibi kimdir?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

1.01 Niin Tespih ekiyoruz?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

srekli ellerini kullanmaya alm kiilerin k aylarnda bu boluu tespihle

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Romallar devrinin balangcnda alar ok saygn bir meslek grubunu

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

hediyeler getiriliyor, o gn istedii, sevdii yiyecekler hazrlanyordu. Yani o

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Bu adet Avrupa'da gneye indike deierek yayld. Romallar zamannda

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

vazgetiler, mzikaller bu paray ya repertuarlarndan karttlar ya da ark

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

1.10 Yemek yerken atal niin sol elde tutuluyor?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

brakmak, hemen hemen her kltrde gelenek haline gelmitir. Bir ka gn

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

2.01 Ayn tarih niin her yl farkl gne geliyor?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

1582 ylna gelindiinde bu fark 10 gn bulunca Papa Gregory XIII takvimi 10

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Msr sanat eserlerinde hkmdar ve tanrlar daima plak ayakl olarak

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

imdi gelelim filmlerdeki tekerlekler meselesine. Kovboy filmlerindeki at

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

oyunundan gelitii ileri srlyor. 'Chaturunga' szc Sanskritce'de 'drt kol',

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

aletlere gre deiik sesler karmas Pisagor'un ilgisini ekmi, dkkan

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

konuulmaktadr. Hatta bu kalabalk lkede, her 12 kilometre gittike lisann

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Ay'a gidildiine inanmayanlar tarafndan delil olarak ileri srlen bu olay

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

2.16 Cam neden saydamdr?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

Daha ziyade halka ak yerlerde ve iyerlerinde tuvaletlerde kullanlan elektrikli

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

ardan alnan kot pantolonlarn boylarndan emin olmak iin, paalar

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

3.01 nsann niin kuyruu yok?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

ok ender de olsa baz erikin insanlarda kuyruk kemiinin on santimetreye

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

3.03 inlilerin gzleri niin ekiktir?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2