Koevska-Maksimovska Snezhana

Kalemxhievski Voje

NJOHJA
TREGTARE
E MALLRAVE
PR VITIN III
DREJTIMI EKONOMIK-JURIDIK DHE TREGTAR

Shkup, 2012

Botues:
MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS
E REPUBLIKS S MAQEDONIS
Rr. Mito Haxhivasilev Jasmin, p.n.
Shkup

Recensent:
Prof. D-r Tatjana Petkovska-Mirevska
Prof. Tanja Jovanovska
Prof. Sonja Ilieva

Prkthyes: Arben SALIHI

Lektor: Arjeta AJLANI

Shtypi: Graficki centar dooel, Shkup

  
        

 . 22-4387/1  29.07.2010      

 .
Me vendim t Ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis
numr 22-4387/1 t dats 29.07.2010, lejohet prdorimi i ktij libri.

CIP -       

       ". " , 
658.62(075.3)
!#-
 , $ 
%     &   III  :  ,   
  /  -
 $  ,  ' !. -  :

        

 , 2010. - 165 . :
. ; 29 
* + : . 161-162
ISBN 978-608-226-116-4
1.  ', ! [ ]
COBISS.MK-ID 84281354

PARATHNIE
Libri Njohja tregtare e mallit sht i dedikuar pr nxnsit e drejtimit
ekonomik-juridik dhe drejtimit tregtar t vitit t tret.
Gjat prpunimit t materialit autort jan prqendruar n programin arsimor
sipas t cilit lnda realizohet n vitin e tret dhe t katrt me nga dy or n jav.
Libri pr vitin e tret i prfshin temat: llojet e prodhimit, asortimenti i mallrave,
karakteristikat tregtare t mallrave, energjia, produktet e industris jometalike,
produktet e metalurgjis, produkte nga industria kimike.
N tekstet e prezantuara sht br nj prpjekje q mallrat t studiohen nga
aspekti ekonomik. sht theksuar njohja e karakteristikave t mallrave, trajtimi i tyre
nga prodhuesi deri te konsumatori. Kujdes i veant i sht prkushtuar ambalazhit si
shits i heshtur, por edhe ruajtjes dhe transportit si rrath metalike q jan t
nevojshme t ruhet cilsia e produkteve. Prkufizimi i nocioneve sht sipas
rregullave t Republiks s Maqedonis dhe ISO standardeve.
Gjat prpunimit t mallrave t caktuara, shkurtimisht sht prcaktuar teknologjia e prodhimit, por vetm n mnyr informative. Qllimi sht q nxnsit t
kuptojn lidhshmrin e cilsis s produktit t gatshm me at t lnds s par dhe
procesit prodhues. Me kt, duhet t kuptohet se kontrolli n do faz t prodhimit
sht kusht q t fitohet produkt i cili n treg do t knaq konsumatort dhe do t
realizoj fitim.
Dhe deri sa nuk insistohet n kimizimin dhe teknologjin, kujdes t veant i
prkushtohet komponentve t cilsis dhe aspektit t mallrave t tregut.
Pr at shkak disa nocione nxnsi duhet ti definoj, t tjert ti prshkruajn
dhe krahasojn, ndrsa disa t tjer vetm ti identifikojn. Libri sht i ilustruar me
fotografi, skema dhe tabela, me dshir q prmes shfaq vizuale, nxnsit m leht
t zotrojn materialin. Jan ofruar edhe shembuj pr t lidhur teorin dhe praktikn
prmes jets s prditshme.
Pas do teme jan parashtruar pyetje dhe detyra pr pun individuale dhe
grupore, pr t cilat nuk jan t nevojshme kushte t veanta dhe me qllim q
nxnsi vet t vlersoj aftsin e tij dhe nevoja pr t futur prpjekje shtes.
Sigurisht, jemi t vetdijshm se prmbajtjet mund t prezantohen edhe n
mnyr tjetr dhe sugjerimet dhe kritikat do t pranohen si qllimmir, respektivisht
dshira pr nj libr m t mir.

Nga autort

iii

iv

TEMA 1:

1.1

HYRJE

PRMBAJTJA DHE RNDSIA E LNDS

NJOHJA E MALLRAVE DHE
KORELACIONI ME SHKENCAT TJERA

Disiplina shkencore q i studion t gjitha njohurit pr mallin sht e njohur si

Njohja e mallrave.
Mall sht do lnd e puns njerzore q mund t knaq ndonj nevoj t
njerzve dhe sht dedikuar pr n treg.
N prodhimin e mallrave, puna ka karakter t dyfisht: konkret dhe abstrakt.
Rezultat i puns konkrete sht vlera e prdorimit, ndrsa puna abstrakte e krijon
vlern. Vlera e prdorimit sht karakteristik materiale e mallit, me t ciln ai knaq
ndonj nevoj t njerzve. Vlera e mallit sht karakteri social, paraqitet n treg,
ndrsa shprehet prmes mimit, n fakt prmes t hollave.
(Malli sht lnd e studimit t m shum shkencave nga aspekte t
ndryshme). Varsisht nga zhvillimi i fuqive prodhuese, si dhe nga rritja e standardit t
njerzve, rriten edhe nevojat e tyre. Paralelisht me t rritet edhe prodhimi material, kjo
do t thot q n treg paraqitet nj asortiment m i madh me cilsi m t lart.
Prfitimet e shkencave t ndryshme jan n shrbim t prodhimit material.
Shkenca t veanta, si kimia, fizika, deg t ndryshme t tekniks dhe t ngjashme,
japin kontributin e tyre n prodhimin e mallrave, duke filluar nga prdorimi i lndve t
para nga natyra deri te krijimi i produktit final.
Shkenca t tjera, si mjeksia, biologjia, veterina, e ndrtojn njohurin e
prodhuesve se si t ruajn cilsin e mallrave n nj afat m t gjat kohor n
mnyr optimale, duke i siguruar furnizim t gjitha tregjeve n bot.
Malli studiohet prmes disiplinave t shumta ekonomike: ekonomis politike,
planifikimit, marketingut, ekonomiks, njohjes s mallrave, etj. Pastaj do disiplin ka
aspekt t ndryshm t studimit t vlers dhe vlers s prdorimit t mallit dhe
ndrmjet veti ndrthuren dhe plotsohen. Kshtu, pr shembull, ekonomia politike e
studion mallin para s gjithash si vler, n fakt si produkt, n t cilin sht investuar
nj sasi e caktuar, shoqrore, pun e domosdoshme. Pr dallim nga ajo, njohja e
mallrave, si shkenc pr lnd t studimit ka mallin nga aspekti i vlers s tij t
prdorimit.
Lnda e studimit t Njohjes s mallit jan karakteristikat e dobishme t mallit,
me t cilat ai knaq ndonj nevoj njerzore. E studion origjinn e mallit dhe lndve
t para me qllim q t prcaktohet cilsia, si dhe t dallohet malli i vrtet nga imitimi
ose falsifikimi; merret me zgjedhjen e ambalazhit dhe transportin, si dhe i prcakton
edhe kushtet e ruajtjes t mallit, duke mbajtur llogari pr ruajtjen e cilsis s
produkteve.
Nj varg faktorsh duhet t merren parasysh n procesin e studimit t mallit.
Ekonomisti dhe komercialisti kujdesen gjat prodhimit t mallit pr prdorimin racional
dhe ruajtjen e cilsis, deri n vendosjen n treg. Prandaj shkenca Njohja e mallrave
duhet tu jet m e prafrt. Ato duhet t prdorin pr t vlersuar mallin nga aspekti
ekonomik, ndrsa kjo shkenc ju mundson prdorimin e prfitimeve t shkencave t
shumta natyrore teknike dhe shkencave shoqrore.

1.2 MENAXHIMI ME PRODUKTIN*

Produkti si pjes e marketingut sht nj nga katr elementet kryesore dhe
paraqet nj zon i cili ka rndsi m t madhe n punn e ndrmarrjes. Pikrisht,
prmes shprndarjes s tij n treg dhe shitjes s tij, ndrmarrja i realizon qllimet e
saja t pun, ndrsa konsumatori i fundit, respektivisht blersi i knaq nevojat e tij.
Prandaj, si do t jet produkti, si do t menaxhoj me t, cilat veti dhe karakteristika
do t jen t rndsishme pr t etj., sht e nivelit t par t kuptimit pr arritjen e
rezultateve adekuate n punn e nj ndrmarrje.
Menaxhimi me produktin, n t vrtet fillon me grumbullimin e ideve pr
produktet e reja ose risit e produkteve tashm ekzistuese. Para s gjithash, s pari
duhet t zgjedh idet, pastaj t prcaktohet se far produkti do t prodhohet, me
far karakteristika, me far cilsie, me far funksionaliteti, etj.
Menaxhimi me produktin, m tutje, vazhdon me prpunimin e ideve pr
produktin e ri, pr finalizimin e tij deri n produkt t gatshm, pr nisjen e tij n treg,
pr komercializimin e tij si nj nga etapat m t rndsishme n punn e suksesshme
t ndrmarrjes, pr problemet me t cilat produkti i ri ballafaqohet n treg, nga ana e
rrjetit tregtar, konkurrencs, blersve, etj.

1.3 KONCEPTI I PRODUKTIT

Produkti paraqet rezultat t prpjekjeve t investuar n procesin e prodhimit.
Megjithat, verifikimi prfundimtar i prpjekjeve t investuara n at proces realizohet
me plasmanin e produktit t tregut, ku blersi vendos se cilin produkt do ta blej me
qllim t ngjashm ose t njjt. M s shumti do t blihet ai produkt i cili m s
shumti do t prgjigjet n shfaqen e imagjinuar ose t vrtet t blersit n procesin e
plotsimit t nevojave dhe me at ndrmarrja e cila ka plasuar produktin m cilsor n
treg do t arrij rezultate financiare t volitshme dhe rezultate t tjera. N fakt,
prodhuesi n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort do t komunikoj me blersit
prmes produktit q plasuar n treg dhe me kt ndrmarrja prpiqet q
karakteristikat e produktit t jen m cilsore, q t vett i realizon me programe t
tyre zhvillimore.
N ndrmarrjet t cilat merren me prodhimin e produkteve t caktuara,
produkti paraqet rezultat t prpjekjeve t investuara n procesin e prodhimit.
Megjithat, verifikimi prfundimtar i mundit t investuar n at proces t prodhimit do
t realizohet n treg, ku konsumatort do t vendosin gjat zgjedhjes t produkteve
me qllim t njjt ose t ngjashm. Prandaj pr kt, sa sht produkti m afr
shfaqe t imagjinuar ose t vrtet t konsumatorve n procesin e knaqjes t
nevojave, aq m shum do t shitet produkti i till, ndrsa ndrmarrja prodhuese q
ka prodhuar kt produkt do t realizoj rezultate t favorshme financiare dhe
rezultate t tjera.

1.4 PRODUKTI SI ELEMENT I MARKETINGUT

N fokusin e konceptit t marketingut pr ndonj produkt gjendet konsumatori.
Qllimi kryesor i ndrmarrjes sht ti plotsoj nevojat e konsumatorit, t cilat
realizohen prmes blerjes dhe prdorimit t produktit q ajo ndrmarrje e ka nisur n
treg. Kuptohet gjat asaj realizohet nj fitim i caktuar. Nga ktu rrjedh se instrumenti
kryesor pr plasman, sht vet produkti, respektivisht karakteristikat e tij jan baza e
marketing strategjis.

N kushtet e konkurrencs s madhe ndrmarrja duhet t ket hartuar dhe

planifikuar nj marketing strategji me ka do t drejtoj kujdesin e konsumatorit kah
produkti i tij.
Kjo do t thot se produkti sht mjet pr realizimin e qllimeve dhe t
ndrmarrjes dhe t konsumatorve.
T gjitha instrumentet jan t drejtuara kah krijimi i produktit t till,
karakteristikat e t cilit (duke prfshir edhe mimin), do ti plotsojn nevojat e
vrteta dhe mundsit e konsumatorit, me ka do t jet n avantazh n raport me
konkurrencn.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.

Cila sht lnda e studimit t Njohjes s mallit?

Me cilat shkenca sht n korrelacion Njohja e mallit?
Cili sht qllimi i disiplins shkencore t Njohjes s mallit?
far do t thot udhheqja me produktin?
Nga ka varet far marketing strategjie do t prdoret pr ndonj produkt?

*n prmbajtjet 1.2; 1.3; 1.4 jan t theksuara ose tekste t parafrazuara nga Udhheqja me
produktin nga Dr. D. Gramatikov, Fakulteti ekonomik Shkup, viti 1997.

TEMA 2

LLOJET E PRODUKTEVE

PASQYR

QLLIMET E MSIMIT

N prgjithsi pr mallrat

Ndarja e mallrave

Pr shkak t faktit se n treg ofrohen numr i

madh i produkteve, nevoja pr ndarjen e tyre dhe
klasifikimi sht i pashmangshm, prandaj n
temn jan t sqaruara arsyet pr klasifikimin e
tyre.

sipas origjins
sipas shkalls s
prpunimit
sipas cilsis
sipas qllimit ekonomik
sipas kategoris s
blersve
sipas qndrueshmris

M tutje sht dhn ndarja e mallrave sipas

kritereve t ndryshme, n varshmri se nga cili
aspekt shqyrtohen mallrat.
N fund t tems sht sqaruar nomenklatura e
produkteve.
sht dhn edhe klasifikimi doganor sipas
Ligjit pr tarif doganore. Por ky klasifikim sht
informues.

Nomenklatura e
produkteve (mallrave)
- klasifikimi doganor

TEMA 2: LLOJET E PRODUKTEVE

2.1

N PRGJITHSI PR MALLRAT

Malli sht produkt i puns s njeriut pr knaqjen e ndonj nevoje t njerzve

t dedikuar pr tregun.
Sipas Ligjit t Republiks s Maqedonis mallra jan: lnda e par, gjysm
produktet, produktet e gatshme industriale dhe produktet e artizanaleve, produkte
bujqsore dhe ushqimore, lngjet joalkoolike dhe alkoolike, aditivt, materiali i fars
dhe materiali mbjells, objektet, ndrtesat, mjetet, pajisjet dhe mjetet tjera pr pun,
etj.
N kuptimin m t gjer si mall, konsiderohen edhe shrbimet respektivisht
veprimtari t caktuara q i kryejn ndrmarrjet shrbyese dhe personat tjer juridik
dhe fizik n treg. T tilla jan pr shembull: procedurat e puns gjat montimit,
mbrojtjes teknike, mirmbajtjes dhe kontrollit t ndrtimtaris, xehetaris, bujqsis,
komunikacionit, lidhjeve dhe telekomunikacionit. Gjithashtu n shrbime mund t
konsiderohen edhe punt pr mbrojtje dhe avancim t mjedisit jetsor, etj.
Por lnda e studimit t Njohja tregtare e mallit sht studimi i mallrave n
kuptimin m t gjer, respektivisht nga aspekti i tregut.
Me qllim q t lehtsohet studimi bhet ndarja e mallrave (produkteve).
Prve ktij qllimi, ndarja e mallrave bhet edhe nga arsye t tjera t ndryshme me
qllim t ndryshm. Pr shembull bhet ndarja e mallrave pr shkak t manipulimit t
thjesht me to, si dhe dokumentimi m i leht gjat transportit, magazinimit, etj. Pastaj
ndarjen dhe klasifikimin e prdorin shrbimet administrative n organet shtetrore, n
gjykatat, dogann, etj. Ndarja mund t bhet sipas masave t ndryshme, varsisht
prej qllimit. N disa veprimtari t caktuara praktikohet t bhet ndarje n mnyr t
jet i prshtatshm me qllimin pr kushtet e tyre t puns. Pr shembull n
transportin malli quhet ngarkes dhe ndahet n i that, i lngshm dhe i rrezikshm.
Ose n depot malli klasifikohet sipas afatit t qndrueshmris, q prishet leht, q
prishet dhe i qndrueshm.
Tek ndrmarrjet tregtare me nj varg t vetshrbimeve, n t cilat ka mijra
produkte t ndryshme nuk do t mund t imagjinohet udhheqja e dokumentacionit pa
u zbatuar klasifikimi specifik i produkteve.
Nga e gjith kjo q u prmend mund t prfundohet se ekzistojn dhe
prdoren m shum ndarje dhe klasifikime t produkteve. Por rrall se cila prej tyre
sht e sakt dhe gjithprfshirse q ti prfshij t gjitha lndt dhe veprimtarit q
n treg ofrohen si mall pr shitje. Disa ndarje me koh vjetrsohen, sepse me
zhvillimin e teknologjis s prodhimtaris nisen t reja dhe produkte dhe shrbime t
reja t cilt nuk bien n asnj kategori q sht prmendur n ndonj klasifikim.
Megjithat m gjithprfshirse sht klasifikimi doganor (q do t
prezantohet n fund t tems). Me t ka mundsi t prfshihen produkte dhe
shrbime q deri m tani nuk kan qen n treg.

2.2

NDARJA E MALLRAVE

Si sht thn tashm, produktet mund t ndahen (grupohen) sipas matjeve

t ndryshme, varsisht nga cili kndvshtrim shqyrtohen dhe me far qllimi bhet
ndarja.
M posht jan dhn disa ndarje, ndrsa kuptohet ekzistojn edhe t tjera, jo
m pak t prdorshme.
-Sipas origjins produktet jan ndar n:
x Jo organike
x Organike
x Sintetike
-Produktet joorganike jan me origjin minerale (nga bota jo e gjall) dhe ktu bien:
xehe dhe minerale, metale, gaze, etj.
-Produktet organike rrjedhin nga bota bimore dhe shtazore. N kt grup bien
karburantet fosile, drunjt, etj.
-Produktet sintetike fitohen n mnyr artificiale n fabrika, puntori, laboratori, etj.
Kjo ndarje nuk sht e sakt sepse sot me zhvillimin e teknologjis dhe me
qllim q t arrihet nj cilsi m e lart, shumica e produkteve n vetvete prmban
materiale dhe pjes nga nj origjin e ndryshme.
-Sipas shkalls s prpunimit (prpunimi dhe prfundimi) produktet ndahen n:
x Lnda e par
x Gjysm produktet dhe
x Produktet e gatshme
- Lndt e para jan mallra t cilat merren drejtprdrejt nga natyra dhe si t tilla
shiten n treg. Ato nuk ka qen lnd e prpunimit t industris prpunuese dhe
kshtu nuk kan psuar asnjfar ndryshimi teknologjik n strukturn e tyre. N kt
grup bien karburantet fosile, xehet dhe mineralet, lndt e para pr industrin kimike,
drunjt, rra, lndt e para bujqsore dhe kshtu me radh.
-Gjysm produktet jan mallra t cilat fitohen me prpunimin e lndve t para,
por t cilat nuk kan kaluar npr t gjitha fazat e prodhimit dhe si t tilla ofrohen n
treg. Ato jan t prpunuara deri n at shkall, q m tutje me prpunimin (m t
vogl ose m t madhe) nga ato fitohet produkti i gatshm. Ktu bien fijet e tekstilit,
lkur t veshur, lim, imento, etj.
-Produkte t gatshme jan ato t cilat kan kaluar npr t gjitha fazat e
prodhimit respektivisht prpunime t cilat jan planifikuar pr at produkt. N to sht
investuar mund i madh dhe ato jan m t shtrenjta nga lndt e para dhe gjysm
produktet t cilat jan prdorur m prodhimin e tyre. Pr shembull kpuct jan m t
shtrenjta sesa lkura e veshur.
Pr ndrmarrjet prodhuese kjo ndarje nuk sht e sakt pr shkak t pasaktsis
s nocioneve, lnd e par, gjysm produkt dhe produkti i gatshm. Shum shpesh
produkti i gatshm pr nj prodhues, sht lnda e par pr prodhuesin tjetr. Pr
shembull n fabrikat e lkurs gjysm produkti lkura e veshur sht produkt i
gatshm, por n fabrikat pr kpuc lkura e veshur sht lnd e par.
Kjo ndarje duhet t plotsohet me nocionin lnd t para sekondare ku bien
plehrat nga produktet pr konsum t gjer, plehrat industrial, produktet e amortizuara
t cilat pjesrisht ose trsisht kan humbur vlerat e tyre fillestare. Lndt e para
sekondare zakonisht przihen me lndt e para themelore dhe kshtu prodhimi bhet
m ekonomik (thermi e qelqit, letr e mbeturinave, ambalazh plastik).

-Sipas cilsis t produkteve, ato jan t ndara n:

x Origjinale
x Surrogat
x Imitim dhe
x Falsifikuat
Origjinale jan ato produkte t cilat i posedojn t gjitha elementet e cilsis n
pamje t prdorimit t lndve t para ose pjesve, mnyra e prpunimit, etj.
N treg plasohen edhe produkte t cilat jan zvendsim i mallit origjinal.
Produktet e tilla quhen surrogate. Arsyet pr pasimin e surrogateve jan t
ndryshme. M hert ajo ka qen munges e produktit origjinal (pr shembull n
munges t kafes, ofrohet produkt i fituar nga ndonj bim tjetr). Sot, n treg ofrohen
surrogate por pr shkak t arsyeve t tjera: ekonomike ose shndetsore. Pr
shembull si zvendsim i kakavallit i fituar nga qumshti ofrohet i ashtuquajtur
kakavall bimor. Shitja e surrogatit sht e lejuar me ligj, por n ambalazhin
detyrimisht theksohen karakteristikat e produktit nga t cilat konsumatori mund t
shikoj se bhet fjal pr surrogat.
Imitime jan produktet q nga pamja e tyre duke si origjinale. Imitimi i ndonj
produkti prpunohet pr shkak t mungess n treg t produktit origjinal ose pr shkak
t mimit t lart t tij. Kto produkte e mbajn emrin artificiale dhe kshtu, shitet
stoli artificial, lkur artificiale, mndafsh artificial, etj.
Falsifikuat jan produktet t cilat n treg vijn me qllim q t mashtrojn
konsumatorin. Kuptohet, bhen falsifikuat mallrat e shtrenjt, si jan gursit e muar,
stolia, objektet artistike, parfumet. N kohn m t re m shum paraqiten falsifikuat
produktet e tekstilit me marka t njohura. Falsifikuat e mbajn emrin, sikurse etiketat
shtes t origjinalit por t cilat nuk kan cilsi.
-Sipas qllimit ekonomik produktet ndahen n:
-produkte pr riprodhim ku bien lndt e para, karburante pr forcat
lvizse, produktet e gatshme pr riprodhim;
-produkte pr investime si jan makinat e ndryshme, mjetet
transportuese;
-produkte pr konsum t gjer t cilat nga e tyre jan t ndara n mallra
ushqimor dhe joushqimor.
N kt ndarje, ka m shum produkte t cilat nuk jan prfshir ose ka
zvendsime, d.m.th. nj produkt i njjt bie n m shum grupe.
-Sipas kategoris s blersve mallrat mund t ndahen n produkte pr konsum
personal dhe mjete pr riprodhim. Dallimi midis ktyre grupeve t produkteve, n
lidhje me blersit, sht n at q mjetet pr riprodhim i blejn personat profesional
specialist pr produkte t caktuara. Ata mir i din karakteristikat e produkteve t
cilat i blejn dhe rol vendimtar ka cilsia dhe funksionaliteti.
Produktet pr konsum personal i blejn nj numr i madh i konsumatorve
dhe ato nuk jan, por edhe nuk duhet t jen ekspert pr njohjen e ktyre produkteve
por sht e mjaftueshme dokumentacioni pr e produkteve n qarkullim.
- Sipas qndrueshmris (jo afati i qndrueshmris) produktet mund t
ndahen n produkte t prhershme dhe produkte t cilat harxhohen. Kjo ndarje sht
kryer n lidhje me konsumatort. Produktet e qndrueshme jan ato t cilat mund t

prdoren gjat koh, n t njjtn koh dhe rrall blihen. Ktu pr shembull bien
aparatet pr amvisri, veshmbathja, mobile, qilima, kpuca, etj.
Produkte t cilat harxhohen jan ato t cilat do t harxhohen me nj ose m
shum prdorime. Ato shpejt harxhohen pr at arsye edhe shpesh blihen. Produkte
t tilla plasohen n m shum pika shitse me mime relativisht t ulta (sapun, kafe,
birr, buk).
Ekziston edhe ndarje e produkteve, gjithashtu e br n lidhje me
konsumatort, sikurse e mparshmja. Ndarja sht br vetm pr produkte pr
konsum personal (t fundit).
-Produkte konvencionale jan ato t cilat shum shpesh blihen. Pr to
konsumatori nuk mendon gjat koh. Ato jan me cilsi t njohur dhe me
karakteristika dhe jan t arritshme n shum vende. Nga ky grup ka produkte t cilat
rregullisht blihen, pastaj t ashtuquajtura produkte impulsive t cilat blihen rastsisht,
respektivisht nse i bien n sy konsumatorit. Ekzistojn edhe produkte t cilat blihen
n rast t nevojs (llamba elektrike, ombrella).
-Produkte speciale jan me cilsi t lart, karakteristika t njohura dhe me
mark t njohur. Pr kto produkte konsumatorit sht i gatshm t bj edhe
prpjekje m t madhe pr blerjen e tyre. Pr produktet t cilat mbajn marka t
njohura, konsumatori nuk bn krahasim me produktet tjera, por sht i gatshm t
kaloj edhe nj rrug t gjat q t vij deri tek konsumatori i mallit t krkuar.
Produkte t tilla jan marka luksoze t automobilave, orve ose objekteve artistike.
-Produkte t cilat nuk krkohen jan t tilla pr t cilat konsumatori zakonisht
nuk din ose s paku nuk mendon pr blerjen e tyre (detektor pr tym, llamba
ekonomike elektrike). Pr kto produkte konsumatori mson nga mediet. Pr produkte
t tilla sht e nevojshme reklamim.

2.3 NOMENKLATURA E PRODUKTEVE

Lista e produkteve t gatshme, sipas t cils t njjtat jan t klasifikuara sipas
ndonj sistemi, quhet nomenklatur e cila, prskaj klasifikimit, mund t ket edhe
funksionin e identifikimit, informimit dhe kontrollit. Gjat ksaj, shenj (kod) i veant
zbatohet pr klasifikimin, ndrsa i veant pr identifikimin e produkteve.
Midis klasifikimeve m t njohura ndrkombtare bie Klasifikimi tregtar
ndrkombtar i standardeve K.T.N.S. (Classification Type pour le Commerce
International CTCI), q sht publikuar n vitin 1950. Me kt klasifikim jan
miratuar parimet e klasifikimit t produkteve sipas qllimit dhe shkalls s prpunimit
teknologjik. Shum shtete kt nomenklatur e kan miratuar si baz pr
nomenklaturat e tyre doganore n shtetet tyre dhe kjo nomenklatur sht e njohur si
nomenklatura Belge doganore. E publikuar n vitin 1955, ndrsa sht prshtatur me
klasifikimin standard ndrkombtar n vitin 1959. Themel i ktij klasifikimi sht
sistemi numerik i shnimit.
N vendin ton me Ligjin pr tarif doganore produktet (mallrat) jan klasifikuar
n seksione, kapituj, numra tarifor, sipas tarifs Doganore, t dhn me Ligjin pr
tarif doganore, t publikuar n Gazetn Zyrtare t Republiks s Maqedonis nga viti
09.08.1996 dhe i cili sht n prputhshmri me tarifn doganore q prdoret n
Unionin Evropian dhe shtetet tjera t cilat jan me marrveshje shoqruese (shtetet e
CEFTA). M posht sht ky klasifikim i cili duhet vetm n mnyr informuese t
shqyrtohet.

10

Sipas ktij klasifikimi* t produkteve t njjtat jan t renditura n 21 seksione

dhe 97 kapituj sipas ksaj radhitje:
Seksioni I.
Kapitulli 1 - 01.
Kapitulli 2 - 02.
Kapitulli 3 - 03.
Kapitulli 4 - 04.

Kafsh; produkte me origjin shtazore

Kafsh t gjalla
Mish dhe produkte tjera thertore pr t ngrn
Peshq, molusqe dhe pa kurrizor t tjer ujor
Qumsht dhe prodhime t qumshtit, vez t shpezve dhe pulave
mjalt natyrore; prodhime pr ushqim me origjin shtazore t
paprmendura dhe t paprfshira n ndonj vend tjetr
Kapitulli 5 - 05. Prodhime me prejardhje shtazore t paprmendura dhe t paprfshira
n ndonj vend tjetr
Seksioni II.
Produkte bimore
Seksioni III.
Yndyra dhe vaj me prejardhje shtazore ose bimore dhe produkte nga
shkoqitja e tyre; yndyra t prpunuara pr ushqim; dyll nga
prejardhja shtazore ose bimore
Seksioni IV.
Produkte t industris ushqimore; pije, alkoole
dhe uthull; duhan dhe produkte pr zvendsim t duhanit
Seksioni V.
Produkte minerale
Seksioni VI.
Produkte t industris kimike ose t industrive t ngjashme
Seksioni VII.
Masa plastike dhe produkte nga masa plastike; kauuk dhe produkte
nga kauuku dhe goma
Seksioni VIII. Lkur e paprpunuar, e madhe dhe vogl me qime ose pa qime,
lkur e veshur, lkura dhe produkte nga lkura, produkte t shal
punuesit dhe produkte sara, objekte pr udhtim, prodhime manuale
dhe en t ngjashme, artikuj nga zorra t shtazve
Seksioni IX.
Druri dhe produkte t drurit, qymyr druri, tap dhe produkte t taps,
produkte nga kashta, ose nga materiale t tjera pr qepje, produkte t
nga koshi dhe t qepura
Seksioni =
Celuloza e drurit ose nga materiale t tjera fijezore, t ricikluara
(mbeturina dhe teprica) nga letra ose nga kartoni, letr dhe karton
dhe produkte nga letra dhe kartoni
Seksioni =I
Tekstili dhe produkte t tekstilit
Seksioni =II
Kpuca, kapela me streh, kapela dhe kulme t tjera pr kok,
ombrella.
Mbrojtje nga dielli, shkopinj, kamxhik,
pupla t mbushura dhe produkte nga pupla, lule artificiale, produkte
nga flokt e njeriut.
Seksioni =III. Produkte nga guri, nga gipsi, nga imentoja, nga azbesti, produkte
qeramike. Qelq dhe produkte nga qelqi
Seksioni =IV. Margaritar natyror ose t kultivuar, gur jo t muar dhe gjysm jo t
muar, metale fisnike, metale t patinuara me metale fisnike dhe
produkte nga to, imitim i stolis, monedha
Seksioni XV. Metale t thjeshta dhe produkte nga metale t thjeshta
Seksioni XVI. Makina aparate pr, aparate dhe pajisje, pajisje Elektroteknike dhe
pjes t tyre pr incizim dhe riprodhim t fotografis televizive dhe
pajisje pr kto produkte
Seksioni XVIII. Instrumente optike, fotografike, kinematografike, matse,
kontrolluese, t sakta, mjeksore ose kirurgjike dhe aparate, or,
instrumente muzikore, pjes t tyre dhe pajisje
Seksioni XIX. Arm dhe municion, pjes t tyre dhe pajisje
Seksioni XX. Produkte t ndryshme
Seksioni XXI. Objekte t artit, t koleksioneve dhe antike

11

PYETJE:
1.
2.
3.
4.

Pse bhet klasifikimi i mallit?

Sipas t cilave kritereve mund t klasifikohet malli?
Jepni disa shembuj pr falsifikuat dhe surrogat?
far paraqet nomenklatura e produkteve?

Klasifikimi doganor i produkteve sht marr nga Menaxhimi me produktin Dr. D.

Gramatikov Fakulteti ekonomik Shkup, viti 1997

12

TEMA 3

ASORTIMENTI I MALLRAVE

PASQYR

QLLIMET E T MSUARIT

N tem m s pari jan treguar nocionet

themelore n lidhje me asortimentin: Linja e
prodhimit dhe programi prodhues me qllim q me
lehtsi t kuptohen dimensionet e asortimentit.
Pastaj nxnsit duhet t kuptojn rndsin e
asortimentit prodhues dhe tregtar dhe ti njohin
dallimet midis tyre.

Asortimenti i mallrave

-dimensionet e asortimentit
-asortimenti prodhues
-asortimenti tregtar
-menaxhimi me asortimentin

Veanrisht sht me rndsi t kuptohet se

menaxhimi me asortimentin ka ndikim t
rndsishm n suksesin e ndrmarrjeve.

13

TEMA 3: ASORTIMENTI I MALLRAVE*

Me nocionin asortiment nnkuptohet llojllojshmri e produkteve n lidhje
me prbrjen, madhsin, llojin, cilsin, mnyrn e prpunimit dhe ngjashm,
q nj ndrmarrje e ofron. Por njjt mund t flitet edhe pr asortimentin e rrjetit
tregtar (Figura 3.1) ose degn e industris. Pr shembull n nj ndrmarrje e cila
prodhon produkte tekstili mund t shqyrtohet i tr asortimenti (kmisha, pallto, bluza,
etj.) ose t shqyrtohet asortimenti i nj lloji t produkteve (kmisha: t djemve, pr
fmij, nj ngjyrshe, laramane, etj.).
Pr t kuptuar m mir asortimentin duhet t dallohen dy nocione:
-linja e prodhimit
-programi prodhues
Me linj t prodhimit nnkuptohet nj grup i produkteve t cilat kan ndonj
karakteristik t prbashkt (pr shembull: kmisha pr meshkuj, femra dhe pr
fmij).
Programi prodhues i prfshin t gjitha produktet q ndrmarrja i ofron n treg
(pr shembull: kmisha, pallto, pantallona, etj.).

Figura 3.1 Asortimenti i produkteve n rrjetin tregtar

15

3.1

Dimensionet e asortimentit

Madhsia e asortimentit mund t prfaqsohet prmes tre dimensioneve t tij

dhe ato jan:
-thellsia
-gjersia
-cilsia (llojllojshmri)
Me thellsi t asortimentit nnkuptohet sa produkte t ndryshme gjenden (ka)
n nj linj t prodhimit, n fakt sa variante nga nj produkt i njjt (pr shembull:
kmisha pr meshkuj prodhohen n tre ngjyra, ndrsa nga secila ngjyr nga pes
madhsi).
Gjersia e asortimentit paraqet numr mesatar t produkteve q ndrmarrja i
ofron n t gjitha linjat e prodhimit (pr shembull: ofron kmisha pr meshkuj n tre
ngjyra dhe pes madhsi, kmisha pr femra n pes ngjyra dhe tre madhsi,
kmisha pr fmij n pes ngjyra dhe dy madhsi, etj.).
Cilsia (llojllojshmria) sht dimension q tregon sa lloje t produkteve ofron
nj ndrmarrje, n fakt i tr programi prodhues i shfaqur edhe n thellsi dhe n
gjersi (pr shembull linja e kmishve n thellsi dhe gjersi, linja e pallto n thellsi
dhe gjersi, linja e pantallonave n gjersi dhe thellsi, etj.).
Me zmadhimin e dimensioneve t asortimentit ndrmarrja ka pr qllim t
arrij ekspansion n punn e saj. Gjat ksaj pritet q t ruhet cilsia dhe besimi i
konsumatorve. Cilin dimension t asortimentit ndrmarrja do t forcoj, varet nga m
shum faktor (prvoja t mparshme, konkurrenca, teknologjia e prodhimit, etj.).
Me zmadhimin e asortimentit, ndrmarrja prpiqet q t fitoj respekt n treg,
d.m.th. t forcoj imazhin e tij t ndrmarrjes s suksesshme, por para s gjithash t
realizoj fitim.

3.2

Asortimenti prodhues

Kur flitet pr asortimentin prodhues mendohet n t gjitha produktet q nj

ndrmarrje prodhuese i ofron n treg. Prmes asortimentit t produkteve ndrmarrja e
realizon edhe politikn e saj zhvillimore.
Asortimenti prodhues nuk duhet t lshohet n rastsi, por duhet t vzhgohet
dhe kontrollohet dhe n mnyr t prshtatshme t intervenohet me zgjerimin ose
shkurtimin n varshmri t krkesave t tregut.
Ndrmarrjet prodhuese shpesh shtojn produkte t reja kah nj grup i caktuar i
produkteve, pr shkak t prdorimit m efikas t makinave dhe prodhimtari m
racionale. Gjithsesi, zgjerimi i asortimentit duhet t jet n kuadr t puns racionale.
Pr shkak t rritjes s shitjes t marks ekzistuese t produkteve, prodhuesit
shpesh bjn ndryshime t vogla t karakteristikave dhe lshojn produkt t ri me
markn e njjt, por me mim m t lart. Me kt e intensifikojn shitjen e
produkteve t lira.
N rast tjetr zgjerohet asortimenti i produkteve t shtrenjta dhe cilsore, me
produkte t lira nga marka e njjt por me cilsi t reduktuar. N kt rast, ngjashm,
intensifikohet shitja e produkteve t reja, m t lira. far asortimenti do t ket nj
ndrmarrje prodhuese sht shtje komplekse e cila varet nga shum faktor
veanrisht gjat futjes s produkteve t reja. Pr shembull: ndrmarrja prodhon
kpuja pr meshkuj me manga t gjata dhe t shkurtra, n tre ngjyra, n pes
madhsi, me xhepa dhe pa xhepa. Ktu ve m ka 60 produkte t ndryshme

16

kmisha (2  3  5  2). Nse ndrmarrja fut edhe nj produkt (pr shembull t

mods: kmish me ngjyr tjetr) ather asortimenti sht 80 produkte. Me kt
tregohet se prshtatja e asortimentit, krkesave t tregut, sht shtje shum e
ndrlikuar dhe sht baz e strategjis s marketingut t ndrmarrjes.

3.3

Asortimenti tregtar

Ndrmarrjet tregtare asortimentin e tyre mund t formojn, me furnizim t

produkteve vetm prej nj ndrmarrje. Por pothuajse se gjithmon, ata furnizojn
produkte nga ndrmarrje t ndryshme si t vendit ashtu dhe t huaja. Kjo dshmon se
asortimenti tregtar sht nocion i gjer, i ndryshm nga asortimenti prodhues.
Ndrmarrjet tregtare q t intensifikojn shitjen shpesh bjn kombinime t ndryshme
nga lloje t ndryshme t produkteve me ka fitohet nj asortiment i ri krejtsisht
ndryshe nga ai prodhues. Asortimenti i till ka pr qllim t trheq nj numr sa m t
madh t konsumatorve t cilt do t mund t gjejn gjithka n nj vend. Shpesh,
q t zmadhohet shitja e nj produkti, bhet koleksion me kombinimin e produkteve
nga marka e njjt (pr shembull: produkte t kozmetiks).
Asortimenti tregtar paraqet nj nga instrumentet m efikase pr nj plasman
sa m t mir t produkteve.

3.4

Menaxhimi me asortimentin

Gjat planifikimit t asortimentit duhet t merren parasysh m shum faktor

si jan nevojat e konsumatorve, kapaciteti i ndrmarrjes, fuqia absorbuese e tregut,
etj.
Sot shpesh ndodh q asortimenti prodhues t jet i diktuar dhe i menaxhuar
nga ndrmarrjet tregtare (pr shembull: ndrmarrjet me nj zinxhir t madh t
shitoreve). Kto ndrmarrje me prodhuesit mund t lidhin marrveshje q produktet t
ambalazhohen me emrin e tyre (nse ashtu u sht e njohur dhe e popullarizuar). Kjo
u konvenon prodhuesve (do t ken plasman n nj zinxhir t shitoreve) dhe
ndrmarrjeve tregtare (blersit kan besim n cilsin e asortimentit, produkte nga
ndrmarrja tregtare me emr t njohur).
Zgjerimi i asortimentit t ndrmarrjeve prodhuese sht m s lehti kur nuk ka
ndryshime t kapaciteteve prodhuese ose nuk ka investime t shumta por prodhohen
vetm nj numr i madh i varianteve nga produkti i njjt.
Gjat menaxhimit me asortimentin ekzistojn disa kombinime t dimensioneve
t cilt e prcaktojn madhsin e asortimentit:
1-Asortiment i thell dhe i gjer, do t thot program i zmadhuar prodhues me
numr m t madh t varianteve t s gjitha produkteve (pr shembull: fabrika pr
konfeksionin e tekstilit)
2-Asortiment i thell dhe i ngusht do t thot numr m i vogl i linjave t
prodhimit, me numr m t madh t varianteve nga t gjitha produktet (pr shembull:
prodhimi i ujit mineral)
3-Asortiment i cekt dhe i gjer do t thot m shum linja t prodhimit por me
m pak variante nga secili produkt (pr shembull: prodhimi i stolis s shtrenjt)
4-Asortiment i cekt dhe i ngusht nnkupton specializim t ngusht n
prodhimtari dhe qarkullim, respektivisht pak linja t prodhimit me m pak variante t
produkteve (pr shembull: prodhimi i automobilave t shtrenjt).

17

Cila nga kto kombinime ndrmarrja do t zbatoj pr planifikim t asortimentit

t tij, kuptohet varet para s gjithash, nga lloji i produktit, por edhe nga faktor t tjer
si jan:
-madhsia e tregut
-fuqia financiare e qytetarve
-produkte konkurruese
-mundsi pr eksport
-kapaciteti i ndrmarrjes, etj.
Gjat menaxhimit me asortimentin sht e nevojshme vzhgim i vazhdueshm
dhe vlersimi i asortimentit ekzistues pr zgjerimin ose ngushtimin e tij.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

far paraqet asortimenti i produkteve?

far paraqet linja e prodhimit?
far do t thot thellsia e asortimentit?
Prej ka varet madhsia e asortimentit prodhues?
Sipas ka dallohet asortimenti tregtar nga ai prodhues?
Prmendi disa shembuj t ndrmarrjeve prodhuese t cilat kan asortiment t
thell dhe t gjer?

* n prmbajtjet 3; 3.1; 3.2; 3.3; 3.4 jan cituar ose parafrazuar tekste nga Menaxhimi me
produktin nga Dr. D. Gramatikov, Fakulteti ekonomik, Shkup, viti 1997.

18

TEMA 4

PASQYR

Dokumente pr vnien e
mallrave n qarkullim
- deklarat
- flet garantuese
- udhzim teknik
- lista e shrbimeve
Identifikimi i produkteve
sipas sistemit - EAN
Dizajni
Marka e produkteve
Funksionaliteti i produkteve
Parimet themelore gjat
vendosjes s mallrave n
qarkullim
- ISO standardet
Cilsia
- Metoda pr testimin e
cilsis
Ambalazhi,
magazinimi,
transporti n funksion t
ruajtjes s cilsis
- ambalazhi
- magazinimi
- kallo
- transporti

KARAKTERISTIKAT TREGTARE
T MALLRAVE
QLLIMET E T MSUARIT
N kt tem jan t prpunuara nocionet t
cilat jan n lidhje me karakteristikat tregtare t
mallrave.
Me rndsi t veant sht t kuptohet
rndsia e dokumentacionit n trsi dhe individualisht pr secilin mall dhe at nga aspekti i
prodhuesit, tregtis dhe konsumatorit, n linj t
fundit si mjet pr komunikim midis t gjith atyre.
Nxnsit duhet ta kuptojn qllimin dhe prgjegjsin e secils nga dokumentet.
Jan prpunuar edhe nocionet e dizajnit,
marks dhe funksionalitetit t produkteve si elemente t rndsishme pr plasman t produkteve.
N kt tem n mnyr specifike sht trajtuar
cilsia e mallit sepse i njjti sht me rndsi t
veant pr konsumatorin, edhe pse m tutje
cilsia do t jet e theksuar pr secilin produkt
individualisht. Ballafaqimi i cilsis sht nj nga
preokupimet themelore t ksaj shkence. Kjo sht
kushtzuar si nga prodhimtaria ashtu edhe nga
ambalazhimi, transporti dhe magazinimi, prandaj
ato jan objekt studimi n kt tem.
N t gjitha kto fusha standardizimi sht
kusht themelor pr pun t suksesshme dhe
prandaj jan dhn (shkurtimisht) ISO standardet
dhe
EAN sistemi pr identifikim t produkteve i cili
sht i nevojshm n shkmbimin tregtar.
Me t msuarit e ksaj teme nxnsit i
lehtsohet kaprcimi i temave t cilat pasojn m
tutje.

19

TEMA 4: KARAKTERISTIKAT TREGTARE T

MALLRAVE
4.1

DOKUMENTET PR VENDOSJEN E MALLRAVE N QARKULLIM

Q t vendohet nj mall n qarkullim sht e nevojshme q organizata

tregtare t furnizoj me dokumentacionin e caktuar. Me ligj sht rregulluar se cilat
dokumente jan t nevojshme pr secilin mall dhe ato kryesisht jan: deklarata, fleta
garantuese, udhzimi teknik, lista e shrbimeve dhe masa tjera t dallueshme si
prbrje e produktit, prdorimi dhe mimi.

4.1.1 DEKLARATA
Deklarata (Figura 4.1) sht dokument i shkruar i nevojshm n form t
etikets ose i shtypur n produktin, kjo do t thot, n ambalazhin e tij.
Sipas ligjit t Republiks s Maqedonis me deklarat nnkuptohet
deklarat e prodhuesit, se produkti sht i prputhur me standardet e
Republiks s Maqedonis, d.m.th. specifikimet teknike dhe me rregullat e sjella
sipas atij ligji.
Deklarata i prmban kto t dhna:
-emri dhe emri tregtar i produktit (nse e ka)
-emri dhe adresa e plot e prodhuesit dhe paketuesit t mallit (nse jan t
ndryshm);

Figura 4.1 Deklarata pr produktin tregtar

-prbrja e produktit, shfaqur n % ose njsi tjera matse (nse n prodhimtari
jan prdorur konservanse, do t prmenden emrat e tyre dhe sasia);
-pesha neto ose volumi;
-numri i seris industriale;

21

-numri dhe data e regjistrimit t produktit;

-data e prodhimit dhe afati i qndrueshmris s produktit;
-kodi EAN
-prshkrim i shkurtr i prpunimit, prfundimit dhe mirmbajtjes s produktit,
pr t ciln mund t prdoren shenja t prshtatshme dhe simbole (pr shembull:
hekuri, hekuri me temperatur numrore t shnjuar ose hekur i vizatuar, etj.);
- tek mallrat t cilat jan t eksportuara, n deklaratn duhet t shnohet vendi
prodhues dhe importuesi n vendin ton.
Mallrat t cilat jan t prodhuara n Republikn e Maqedonis dhe veanrisht
ato t cilat jan dedikuar pr eksport me shenjn Made in Macedonia.
T gjitha t dhnat e prmendura n deklarat duhet t jen t sakta. N t
kundrtn konsiderohet se botuesi i deklarats ka br kundrvajtje ekonomike, pr
ka do t merret n prgjegjsi.
Prskaj t dhnave t prmendura, deklarata mund t prmbaj edhe
informata t tjera me t cilat prodhuesi konsideron se do t rekomandoj produktin
dhe se do t fitoj me besueshmri tek konsumatort. Prandaj n tregti sht e
zakonshme prdorimi i shenjave pr cilsi dhe shenjat mbrojtse.
Shenjat pr cilsi shnohen n deklarat:
-malli me cilsi t lart shnohet me xtra- ekstra,
-malli me cilsi t mir shnohet me: klasa e par, I, Ia, A, origjinal, etj.
-malli me cilsi t mesme mban shenjn: klasa e dyt, sekonda, II, B,
-mallrat me cilsi t dobt shnohen me klasn e tret, III, tregtar, konsum, etj.
N prpjekjet t krijohen lidhjet e respektuara me konsumatort shnohen
edhe gabimet e produkteve me mbishkrimin n deklarat mall me gabim ose shenja
F (me t meta), etj.
Pr produktet t cilat kan shkall t lart t cilsis, jan t futur shenja pr
cilsi. Ato i lshojn vetm organizata t autorizuara pr kontroll t cilsis.
Shenja pr cilsi nuk jep informata pr karakteristikat e caktuara t produktit,
por vetm e informon konsumatorin se produkti sht vlersuar me cilsi t lart nga
ana e organit neutral. Ndr shenjat m t shquara pr cilsi sht lmshi me lesh me
mbishkrimin vulmark. Ai nuk propagandon produkt t ndonj prodhuesi t caktuar,
por konsumatorit i garanton se sht duke bler produkt t leshit me cilsi t lart.
Prodhuesit prdorues t ksaj shenje nnshtrohen n nj kontroll t rrept.
Shenjat mbrojtse jan simbole n form t zhigve, shkurtesa, monograme,
shifra, vinjeta, etj. Ato duhet t jen t dukshme dhe t plqyera. Shenja mbrojtse e
drejton konsumatorin t zgjedh produktin nga prodhuesi n t cilin ka besim, sepse
sht vrtetuar n cilsin e disa produkteve t tij. Shenja mbrojtse regjistrohet tek
organi kompetent, sepse sht pron e ndrmarrjes. Prvetsimi i shenjs s huaj
mbrojtse sht kundrvajtje.
Nj lloj i shenjs mbrojtse sht edhe marka e produkteve t cilat m von
do t shtjellohen m gjersisht.
Marka, shenjat e cilsis, simbolet dhe shenjat mbrojtse i vendosin
prodhuesit ose organizatat tregtare t cilat e plasojn produktin, ndrsa shenjn pr
cilsi e lshon vetm organizata e autorizuar pr kontroll t cilsis. Por e gjith kjo
nuk i pengon prodhuesit individual t plasojn n treg produkte plagjiat, me ka u
shkaktojn dme t mdha firmave t njohura, t cilat kan renome t lart n treg,
ndrsa tek konsumatort krijojn mosbesim.

22

4.1.2. FLETA GARANTUESE

Zhvillimi i teknologjis mundson shitjen e m shum produkteve industriale me
karakteristika teknike, mnyra specifike e vendosjes n repart, funksionimi dhe
mirmbajtja. Gjat vendosje s tyre n qarkullim dokumentacioni i produktit duhet t
prmbaj fletn garantuese, udhzimin teknik dhe listn e shrbimeve.
Fleta garantuese (Figura 4.2) e siguron prodhuesin ose importuesin, n fakt
prfaqsuesin e firms nga i cili sht importuar produkti.
Sipas ligjit t Republiks s Maqedonis ekziston regjistrim i mallrave t cilat
duhet t posedojn flet garantuese gjat vendosjes s tyre n qarkullim.
Fleta garantuese duhet t jet e shkruar n gjuhn maqedone, me alfabetin
cirilik dhe ti prmbaj kto t dhna:
1.

Emri i firms dhe selia e tij e dhnsit s garancis;

2.

T dhna pr identifikimin e produktit;

3.

Fleta garantuese dhe kushtet pr vlefshmrin e tij;

4.

Kohzgjatja e afatit t garancis;

5.

Emri i firms, d.m.th. ndrmarrjes dhe selia e tyre, q produkti, pr t cilin

sht referuar fleta garantuese, e ka shitur me pakic; data e shitjes; vula
dhe nnshkrimi i puntorit t autorizuar; dhe nse jan n pyetje instalime,
pajisje dhe mjete t tjera pr pun, ather furnizuesi i tyre. N kt rast datn
e shitjes e shnjon lshimin n pun, d.m.th. lshimin e produktit n prdorim.

Deklarata garantuese, prve kt, prmban afat me t cilin obligohet botuesi i

tyre t siguroj shrbim pr mirmbajtjen dhe riparimin, furnizim me pjes rezerve,
etj.
N afatin e prmendur, dhnsi i deklarats garantuese sht i obliguar, t
veproj me krkes t prdoruesit s garancis, ti mnjanoj defektet dhe mangsit
e produktit, ose t zvendsoj produktin me produkt t ri dhe n pamundsi t bj
kt t kompensoj me para produktin jo cilsor. Dhnsi i deklarats garantuese
obligohet se n cilat kushte do ti mbuloj shpenzimet pr transmetim dhe transport t
produktit me defekte, d.m.th. produktit t zvendsuar.

23

FLETA GARANTUESE

Figura 4.2 Fleta garantuese me kuponin garantues

24

4.1.3 UDHZIMI TEKNIK

Produktet komplekse teknike gjat lshimit n qarkullim duhet t jen t
furnizuara me udhzim teknik, ndrsa ato t cilat gjat prdorimit mund t shkaktojn
rrezik pr prdoruesin, pr persona t tjer ose mjedisin jetsor, duhet t jen t
furnizuara me udhzimin pr prdorim.
Kto dokumente i lshon prodhuesi, d.m.th. botuesi i flets garantuese. Duke
par se ato jan t destinuara pr konsumatorin mesatar (pa arsimin e nevojshm
teknik) duhet t jen t shkruara thjesht dhe qart n gjuhn maqedone, me
alfabetin cirilik. M s shpeshti ka ilustrime me vizatime dhe skica.
Udhzimi teknik prmban t dhna teknike dhe t dhna t tjera, t
rndsishme pr montimin e tyre, lidhjen, lshimin n pun, prdorimin dhe
mirmbajtjen e produktit (Figura 4.2).
Gjithashtu prmban edhe paralajmrim pr rreziqet gjat prdorimit t
produktit dhe mnyra e mnjanimit t s njjtave si t ndezurit, eksplozionit,
korrozionit, t jet helmues, etj. Mes tjerash ka edhe udhzime t qarta pr prdorim
dhe ruajtje t sigurt.

Udhzim pr prdorim

Figura 4.3 Udhzimi teknik pr sekretaresh telefonike

25

4.1.4 LISTA E SHRBIMEVE

N listn e shrbimeve jan numruar titujt dhe adresat me numrin e telefonit
t puntorive t shrbimit, n t cilat botuesi i flets garantuese siguron mirmbajtje
t shrbimit, riparime dhe pjes rezerve n afatin, pr t cilin sht obliguar me fletn
garantuese. Nse me ndonj rregull t veant nuk sht parashikuar ndryshe, kjo
periudh, sipas ligjit t Republiks s Maqedonis nuk mund t jet m i shkurtr se
5 vite pr aparatet e amvisris, respektivisht 7 vite pr produktet tjera komplekse
teknike.
Kontrolli i korrektsis s dokumentacionit gjat lshimit t produkteve n
qarkullim e kryen inspektorati i tregut. Ai kontrollon nse malli ka mimin e kostos.
mimi sht shfaqur n nj vend t pashm dhe t arritshm pr konsumatorin. Mos
theksimi i mimit sht nj krim ekonomik.
Tek produkte t caktuara disa dokumente jan t panevojshme dhe nuk
prpiqet t jen t sigluara sepse kjo do t thot formalizm dhe pa nevoj do ti
zmadhonin shpenzimet gjat lshimit t produktit n qarkullim. (Pr shembull, sht e
nevojshme q udhzimi pr prdorimin manual t stilolapsit me ngjyr, por jo edhe
me kalem kimik).

PYETJE:
1. far prmban dokumentacioni i mallit gjat vendosjes s tij n qarkullim?
2. Cilat jan elementet e deklarats?
3. far paraqet prmbajtja e flets garantuese?
4. Cilat t dhna i siguron udhzimi teknik?
5. far sigurojn dokumentet individuale?

4.2

IDENTIFIKIMI I PRODUKTEVE SIPAS EAN SISTEMIT

Shnjimi i ndryshm i produkteve n qarkullimin e prditshm t mallrave e

vshtirson identifikimin e tyre dhe krkon prpjekje t madhe gjat puns.
Vshtirsit t cilat krijohen gjat ksaj, ndikojn n mnyr negative n shkmbimin
e produkteve, ndrsa, gjithashtu, edhe n ekonomizimin dhe prodhimtarin gjat
puns.
Vendet e zhvilluara q t zgjidhin kt problem n qarkullimin e mallrave (q
sht mundsuar me prparimin e tekniks dhe t teknologjis dhe veanrisht t
sistemeve informuese), kan punuar nj sistem pr shnimin dhe identifikimin e
produkteve.
Sistemi i par pr numrimin e produkteve pr konsum t gjer sht futur n
n SHBA n vitin 1966.
N vitin 1976 n Evrop sht arritur marrveshje pr nj sistem t vetm pr
numrimin e produkteve. Ky sistem quhet EAN Europian Article Numeration. N fillim
kt sistem e kan prdorur vetm dymbdhjet shtete t Evrops, por n vitin 1981
sistemi sht i pranuar edhe nga shtetet jasht Evrops, si jan SHBA, Kanada, etj.
dhe kjo marrveshje sht e zgjeruar dhe rritet n Shoqat ndrkombtare pr
shifrimin e produkteve, ndrsa shkurtesa EAN sht mbajtur me kuptimin Inetrnational
Article Numbering Association.

26

Qllimi kryesor i ktij sistemi sht identifikimi automatik i produktit (pa dallim
t origjins ose qllimit t tij) si dhe qarkullimi i lir i mallrave n tregjet e brendshme
dhe t huaja.
Kah kjo shoqat ndrkombtare pr shifrim t produkteve bri qasje edhe
Republika e Maqedonis n vitin 1994.
Sistemi EAN me t cilin bhet identifikimi i produkteve prbhet nga dy pjes
kryesore dhe at:
-numri dhe
-kodi linj (bar code)
Struktura e kodit linj sht prfaqsuar me nj varg t linjave t errta mes t
cilave gjenden ndrmjetsia t ndritshme. Secili numr nga shifrimi sht i prbr
prej dy linjave t errta dhe dy ndrmjetsia t ndritshme, ndrsa dimensioni i
simbolizmit sht i standardizuar.

Figura 4.4 Linj kodi e strukturuar sipas EAN

Pr llogaritjen e numrit kontrollues prdoret metoda e modulit 10 me algoritmin
n vijim (algoritm sht procedur pr llogaritjen me t cilin hap pas hapi arrihet deri
tek rezultati i sakt):
Pr shembull: EAN-138600101210012kb
1. Mblidhen numrat e vendeve tek t shifrs
6+0+0+2+0+1=9
2. Shuma e fituar shumzohet me 3
9  3=27
3. Mblidhen numrat e vendeve ift t shifrs
8+0+1+1+1+0=11
4. Shumica e prodhimit nga pozicionet tek dhe ift mblidhet
27+11=38
5. Numri i fituar plotsohet afr numrit m t afrt dhjetshifror
38+2=40
Numri me t cilin plotsojm afr numrit dhjetshifror sht numri kontrollues
nga sistemi EAN, d.m.th. n shembullin ton ky sht numri 2 dhe i njjti shrben pr
kontroll gjat t koduarit.
Ndryshe, tre numrat e par nga shifra e sistemit EAN e shnojn vendin e
prodhuesit n produktin adekuat, ndrsa katr numrat e ardhshm e identifikojn
prodhuesin e ktij produkti dhe ato i lshon trup i veant e vendeve antare t
sistemit EAN. Numrin identifikues mund t fitoj secili prodhues i cili produktet e tij i
plason n treg me emrin e tij personal ose markn tregtare.
Grupi i tret me pes numra e shnjon produktin dhe ato i prcakton
prodhuesi ose tregtia.
Numrat ose kodet merren nga Kuvendi Ndrkombtar pr numrim t
produkteve selia e t cilave gjendet n Bruksel.
Republiks s Maqedonis i sht dhn kodi 531 dhe me shkronjat EANMAK jan shnjuar mallrat ton sipas ktij sistemi. Q t filloj sistemi EAN n

27

mnyr masive t prdoret n nj vend sht e nevojshme t plotsohen kushtet n

vijim:
a) Mbi 70% nga produktet e vendit t shnohen me sistemin EAN;
b) Sigurimi i pajisjes s nevojshme, respektivisht aparatet e nevojshme
elektrike n vendet e shitjes t produkteve;
c) Produktet e paketuara t ken ekzemplar cilsor n ambalazh, n etiket
ose n ndonj siprfaqe tjetr, ndrsa simboli t jet i vendosur drejt q t mundet
skaneri me sukses ta lexoj;
) T disponohet me hapsir m t madhe shitse (e cila sht m e madhe
nga shitoret klasike) q t mundet n mnyr efikase t prdoret pajisja EAN n
shitjen masive t mallit.
Si pajisje t nevojshme (Figura 4.5) t cila prdoret n sistemin EAN jan: skaner i cili prfaqson lexues optik i cili mund t jet i vendosur n mnyr vertikale
ose horizontale n siprfaqen e punktit pr pages dhe n vend t skanerit mund t
prdoret edhe lexues manual n form t lapsit;
-arka;
-kompjuter me terminal

Figura 4.5 Lexues skaner-fiks i vendosur horizontalisht n

siprfaqen e tavolins pr pages

Mnyra e puns prbhet n kt: Produktet kalojn prmes lexuesit i cili

momentalisht e lexon dhe deshifron shifrn universale t produktit dhe informatn e
njjt menjher e prcjell deri tek kompjuteri ku sht prcaktuar mimi i produktit.
Kjo informat m tutje prcillet n ekranin optik t arks, ndrsa e njjta mimin e
shtyp n llogarin t ciln konsumatori e merr gjat pagess.
T lexuarit optik-laser dhe simbolet linj nga sistemi EAN konsiderohen si
mnyr m e shpejt dhe m e sakt pr pranimin e t gjitha informatave pr
produktin. Prandaj ky sistem n mnyr t shkallzuar hyn n t gjitha fushat e
ekonomis bashkkohore.
Pr shkak t universalizmit t sistemit EAN zbatimi i tij sot shum e m shum
zmadhohet n shum fusha, si jan: tregtia e cila para s gjithash e prdor kt
sistem pr shnjimin e produkteve, m tutje pr marrjen e t dhnave t thjeshta dhe

28

t sakta, zbatohet pr kontroll dhe pr menaxhim t depove dhe lndve t para, me

gjysm produktet dhe me produktet e gatshme, kontroll t drgesave dhe krkesave
t konsumatorve, kontroll t cilsis s produkteve me shnjimin e disa pjesve t
caktuara dhe trsive me kodin EAN, vzhgimi i orarit t puns s puntorve dhe me
kt edhe kontroll t prodhimtaris, vzhgimi i produkteve n treg, vzhgimi i procesit
prodhues n faza, klasifikimi i drgesave n qarkullimin postar, vzhgimin e helmeve
dhe mostrat n laboratorit, evidentimi i librave n bibliotekat dhe shtypin ditor,
mundsi pr prdorimin e sistemit n institucione t universiteteve, n shndetsi, n
polici, etj.
Sistemi, gjithashtu mundson shnjimin e prmbledhjeve t paketimeve t
produkteve, t depove, transportuese dhe njsit manipuluese.
Ky numrim nuk i shter mundsit e sistemit EAN sepse gjithka q duhet t
numrohet, regjistrohet ose t identifikohet, mund t shnohet me kodin EAN.
Duhet t theksohet se shifrimi n sistemin EAN me linj kodi sht i
detyrueshm n m shum tregje. Zbatimi i tij n vendin ton sht kusht themelor
pr prfshirjen e produkteve tona n tregjet e huaja.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.

Me far qllimi sht futur sistemi EAN?

far paraqet linj kodi?
far tregojn numrat e shifrs s sistemit EAN?
A mundet q me t shnuarit e sistemit EAN mund t prdoret pr nj
prmbledhje t paketimeve?
5. far prparsie ofron t shnjuarit me sistemin EAN?

4.3

DIZAJNI

Rritja e nevojave t popullats gjithnj e m t shumt, imponon prodhim

masiv t prodhimeve industriale. Industria prodhon pr konsumator t panjohur dhe
a kapacitete q ti knaq nevojat e konsumatorit, por para s gjithash duhet t
trheq vmendjen e tij, q t prfitoj dhe ti imponohet.
Prodhimi bashkkohor industrial, asortimenti i pasur i produkteve dhe gjithnj
konkurrenc m e ashpr n treg, krijojn kushte pr dizajn. Dizajni sht termin
ndrkombtar, i cili ka origjin nga fjala angleze design q do t thot form. N
kuptimin m t gjer dizajni sht formsim artistik i produkteve industriale.
Dizajni i jep mundsi artit pr masivizimin e kulturs vizuale dhe thjeshtzimin
e tij. N bot i prkushtohet kujdes i madh ksaj veprimtarie, ndrsa dshmi pr kt
sht formimi i Kshillit ndrkombtar pr organizim t dizajnit industrial. Artistt
veprimtaria krijuese e t cilve sht drejtuar kah formsimi i modeli t ri pr prodhim
serik, industrial quhet dizajnues, ndrsa prototipi pr shumzim masiv dizajn.
Detyra e dizajnuesit sht ti lidh t gjitha karakteristikat e produktit n
mnyr funksionale me nj zgjidhje figurative. Produkti duhet t jet atraktiv, m i lir
dhe i barabart ose m shum i dobishm nga produktet e mparshme t ngjashme
n treg, ose nga konkurrenca. Prandaj dizajnuesi gjat prpunimit t modelit do t
prpiqet ti prshtat t gjitha interesat dhe do t pranohen ato propozime t cilat jan
t bukura ose atraktive. Ai do t synoj q ti knaq nevojat e prodhimtaris
funksionale, teknologjike dhe ekonomike. Prodhimtaria e ndonj produkti t ri ose

29

prsosshmria e produktit t vjetr do t msohet nga t gjitha kto aspekte dhe

pastaj do t prpunohet modeli. Gjat puns do t angazhohet nj ekip i personave t
profesionalizuar, t cilt do t studiojn tregun, metodologjin e prodhimit dhe
plasmanin e mallit. Aktiviteti figurativ, me pranimin e produktit, nuk prfundon, por i
njjti vazhdon n form t reklams dhe propagandimit t produktit n treg, prmes
medieve masive, pllakateve, librave, shtypit, filmit ose televizionit, me ka konsumatorve produkti i ri do tu bj prshtypje. Kjo do t arrihet me pamjen, formn ose
ambalazhin e produktit, d.m.th. ngjyrn e tij ose vizatimin.
N kt mnyr dizajni sht pjes e teknologjis moderne. N kushte t
prodhimtaris serike, optimali, standardizimi, organizimi racional i prodhimtaris,
organizimi i shrbimeve shrbyese, shprndarja masive, etj., dizajni industrial ka
vendin e tij t veant.
Materiali dhe forma e produkteve ose ambalazhi e tyre jan preokupim i
dizajnit strukturor, ndrsa ilustrimet n t dizajnin grafik t siprfaqes.
Dizajnuesi duke i njohur t gjitha krkesat nga rndsia funksionale, do t
prpiqet t zgjedh form t plqyeshme dhe bashkkohore, me m pak plehra.
Forma do t jet mjeksore e prshtatur kah trupi dhe kjo sht me rndsi pr
prdorimin e produktit. Forma nga ana e tij do t shqyrtohet edhe nga aspekti i
transportit dhe magazinimit, me ka ai duhet t mundsoj hapsir m t vogl pr
magazinim dhe transport, pa dmtimin e mallit. N kt kontekst forma e produktit
duhet t jap mundsi pr manipulim me paleta, d.m.th. vinave dhe mekanizm tjetr.
N t njjtn koh dizajnuesi strukturor do t zgjedh material, i cili n mnyr
higjienike dhe t leht pr tu ruajtur, thjesht do t ngjyroset dhe dekorohet dhe n
kt mnyr t mbahet kujdes i veant q materiali n mnyr ekologjike t mos e
ndot mjedisin.
Dizajnuesi grafik (siprfaqsor) do t kujdeset pr pamjen e jashtme t
ambalazhit, d.m.th. do t zgjedh ngjyr, vizatim ose tekst i cili do t jet n funksion
me qllimin ose prmbajtjen e produktit. Varsisht se pr cilin sht dedikuar produkti,
vizatimi i ambalazhit do t jet nga bota e shtazve, filmave vizatimor ose karakteri
tradicional i plqyeshm nga jeta e t moshuarve, por n nj far mnyre ai do t
tregoj n prmbajtjen e produktit, n qllimin e tij ose karakteristika me t ciln
dallohet nga produktet e ngjashme. E gjith kjo do t theksohet me tekst, i cili do ti
pamundsoj dilemat rreth vet produktit. Pr prshtypje, kuptohet do t kontribuoj
edhe shenja mbrojtse ose ndonj shprblim t prodhuesit dhe pasqyra e
prgjithshme do t jet vepr dizajnuesit grafik.
Shembuj pr produkte kshtu t dizajnuara ka shum. E mjaftueshme sht t
shqyrtohet materiali shkollor. Ktu jan kopertinat e fletorve, me fleta n ngjyra t
buta, gdhendset dhe gomat pr t fshir n forma t ndryshme dhe para s gjithash
lapsat kimik, me to n mnyr t thjesht mund t prdoren, jan higjienike, t
prshtatshme pr dorn dhe i ka n t gjitha ngjyrat, me pamje t ndryshme. Ato jan
t prshtatshme pr reklama dhe propagand t ndryshme.
Shembuj ka shum, sepse dizajnimi ka pr qllim t plasoj produktin prmes
pamjes s tij, me t ciln do t kthej vmendjen e konsumatorit, ndrsa me cilsi do
t mbaj. N kt mnyr do ta garantoj prodhimtarin e mallit, me mim i cili
mundson fitim t prodhuesit.

30

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

4.4

far paraqet dizajni?

far mundson dizajni?
Cila sht detyra e dizajnuesit?
Si duhet t jet dizajn si pjes e teknologjis moderne?
Cilat jan detyrat e dizajnit strukturor, ndrsa cilat e atij siprfaqsor?
Nga cilat aspekte shqyrtohet dizajni i ndonj malli?
Jepni ndonj shembull pr produktin e konsumit t gjer, q do t
ndryshonin dizajnin. far propozoni?

MARKA E PRODUKTEVE*

Me mark t produkteve nnkuptohen fjal, simbole, emra respektivisht

kombinimi i tyre i cili prdoret pr shnjimin e produkteve t nj ndrmarrje
prodhuese ose tregtare (pr shembull, heineken).
Marka shrben t diferencohen produktet e ngjashme n treg njri nga tjetri.
Marka me reputacion, me rregull garanton cilsi t lart t produktit dhe pr kt
konsumatori vendos pr blerjen e atij produkti.
Normat juridike pr pronsin industriale e rregullojn edhe shtjen pr
mbrojtje t marks, ndrsa prdorimi i markave t huaja paraqet krim ekonomik.
Zakonisht, ndrmarrjet si mark zgjedhin fjal (ose dika tjetr) i cili sht i
thjesht, i shkurtr, i njohshm, i leht pr t lexuar, shqiptuar dhe mbajtur mend.
Marka si shenj e rndsishme e produktit ka rndsi t madhe edhe pr
prodhuesit dhe tregtin por edhe pr konsumatort.
Pr prodhuesit me mark t njohur t produkteve kjo do t thot plasman m
t leht, mime m t larta dhe konsum t vazhdueshm. Marka sht element i
rndsishm i marketingut, respektivisht pr promocionin e produktit n treg.
Gjithashtu, prodhuesi m leht lidh kontrata t reja pr plasman pr shkak t
besnikris s ndrmarrjeve tregtare.
Edhe pr konsumatort marka sjell m shum prparsi:
- E lehtson fjaln dhe blerjen e produktit, nga produktet e shumta t
ngjashme t cilat ofrohen n treg.
- Kontribuon pr krijimin e shprehis pr blerjen e produktit t njjt, sepse
konsumatori sht bindur n cilsin e tij. Sipas rregullit produktet me mark kan
cilsi konstante.
Kjo kontribuon produktet me mark t njohur t mbijetojn n treg nj koh m
t gjat. Marka t ktilla jan: Coca cola, Levis, Harley Davidson, Soni, Mercedes,
Ferari.
Mundet lirshm t thuhet se marka nuk sht vetm etiket e cila prdoret q
t dallohet produkti nga produktet e shumta t ngjashme t cilat ofrohen n treg.
Nse marka sht e njohur ajo mbetet simbol i kultit i cili mundson q ai produkt t
ket IMAZH t veant q shum shpesh pr konsumatort do t thot m shum
sesa karakteristikat e dhna n deklaratn.

31

*n prmbajtjen 4.4 jan theksuar ose parafrazuar tekste nga Menaxhimi me

produktin nga Dr. D. Gramatikov, Fakulteti ekonomik Shkup, viti 1997.

PYETJE:
1. far nnkuptohet me mark t produktit?
2. Nse emri tregtar i produktit paraqet mark t produktit?
3. Pr cilat subjekte sht e rndsishme marka e produkteve?

4.5

FUNKSIONALITETI I PRODUKTEVE

Nj prej karakteristikave kryesore t produkteve sht funksionaliteti i tyre. Pa

funksionalitet produkti nuk ka vler t prdorimit, respektivisht nuk sht produkt n
kuptimin e vrtet t fjals.
Pr shembull, produkti els ka pr qllim t hap ndonj brav dhe funksionaliteti i tij sht hapja e ders. Nse elsi nuk e hap bravn ai nuk ka funksionalitet
respektivisht vler t prdorimit. Ky objekt (elsi) ende sht produkt, sepse n t
sht investuar mund dhe material dhe mund t jet pr shembull: stoli q i ngjan
elsit. Shenjat funksionale i referohen dallimeve n konstruksionin ose qllimin, me
ka nj lloj i produktit dallohet nga tjetri. Kto dallime rrjedhin nga:
-materiali i cili prdoret pr prpunim
-teknologjia e prodhimit
-qllimi
-orari dhe kombinimi i komponentve individual t cilt e prbjn produktin.
Funksionaliteti sht veanrisht i rndsishm sepse paraqet element t
rndsishm n strategjin pr plasman t produktit. Prskaj ksaj sht veanrisht
e rndsishme, gjithkund ku mundet, funksionaliteti t jet i pashm dhe t mos krijoj
dilema tek konsumatori mesatar.

PYETJE:
1. far paraqet nocioni i funksionalitetit?
2. Pse sht e rndsishme funksionaliteti i produkteve?

4.6 RREGULLAT THEMELORE GJAT VENDOSJES S MALLRAVE N

QARKULLIM
Problemi i cilsis s produktit, si shtje e rndsishme e ekonomis
moderne, gjen vend n sistemin e rregullave juridike, n standardet, rregulloret pr
cilsi dhe shenjt dalluese. Qllimi kryesor sht t rregullohen marrdhniet n

32

qarkullimin me mallin, q t mbrohet konsumatori. Secili prodhues, njkohsisht sht

konsumator dhe prandaj sht i interesuar pr cilsin e produkteve.
Sipas definicionit, t miratuar me rezolutn e Kshillit t Organizats
ndrkombtare dhe standardizuar Standardizimi sht veprimtari e krijimit dhe
zbatimit t standardeve, me qllim q t arrihet rend dhe sukses n nj fush t
caktuar ekonomike, me nj kursim optimal, duke mbajtur llogari pr funksionalitetin
dhe sigurin.
Kuvendi i Republiks s Maqedonis ka sjell Ligjin pr standardizim n 19
prill t vitit 1995.
Ky ligj bazohet n standardet ndrkombtare dhe me t rregullohet sistemi i
standardizimit t produkteve, mallrave dhe shrbimeve n Republikn e Maqedonis.
Me t, krijohet edhe themeli tekniko-teknologjik pr:
-zhvillim t tregut dhe mnjanimin e pengesave n qarkullimin e mallrave dhe
shrbimeve jasht vendit;
-tipizimin dhe unifikimin e produkteve dhe shrbimeve dhe prdorimi racional i
thesareve natyrore dhe energjis;
-sigurimin dhe mbrojtjen e mjedisit jetsor;
-forcimin e mbrojtjes dhe siguris s Republiks s Maqedonis;
-zhvillimin dhe avancimin e prodhimtaris;
-mbrojtjen dhe lajmrimin e konsumatorve pr cilsin;
-prpunimin, saktsin dhe lajmrimin e kuptueshm dhe prcjelljen e
informatave dhe
-prfshirjen n bashkpunimin ekonomik ndrkombtar.
Standardizimi mund ti referohet secili produkt: ushqimit, automobilave,
dhmbzave pr makinat, informata, simbole ose ligje.
Standardizimi gjithashtu i prfshin aktivitetet n t punuarit e ndrmarrjes si
sht: mirmbajtja, furnizimi, shitja, kontrolli, etj.
Fjala standard rrjedh nga fjala angleze dhe do t thot mostr, mats pr
krahasimin e lndve dhe procedurave.
N kuptimin e dits s sodit, standard sht gjithprfshirse e rregullave
ekonomike-teknike me rndsi nacionale dhe ndrkombtare, me t cilat
prcaktohen karakteristikat kryesore t mallit, definohen disa madhsi, njsi
matse, tituj dhe procedura.
Me nocionin standard n aspektin e Ligjit pr standardizim t Republiks s
Maqedonis nnkuptohet akti q ka prcaktuar ministri pr ekonomi. Ai i prmban
t gjitha s bashku ose disa nga elementet n vijim: tekniko-teknologjike ose krkesa
t tjera lidhur me to; kushtet dhe rregullat me t cilat definohen produktet; mallrat dhe
shrbimet proceset e puns n prodhimtarin e produkteve; n zbatimin e punverespektivisht kryerjen e shrbimeve; procedurave; mnyra dhe metodat e testimit t
produkteve, respektivisht t karakteristikave dhe cilsia e mallrave dhe shrbimeve;
termet e njllojshme, definicionet, simbolet, shenjat, kodet, shifrat, madhsit dhe
njsit.
Standardi maqedon shnohet me MKS, ndrsa produktet e ekonomis
maqedone me Made in Macedonia. Pr shembull, me standardet prcaktohet
prmbajtja, dimensionet, pamja e jashtme, karakteristikat kimike, fizike dhe mekanike
t produktit, pa marr parasysh se ku sht prodhuar ose bler. Standardet i
prcaktojn kushtet pr pranim t mallit, testimin, t shnjuarit, paketimi, transportimi,
magazinimi, etj. Standardet prmbajn titull, definicion t shkurtr dhe klasifikim t
mallit. N kt mnyr prodhuesit jan t obliguar t drgojn mallra n kushte t
njjta, me ka sht pamundsuar konkurrenca e pandershme, ndrsa iniciohet
plasim i mallit t vrtet me mim m t kapshm. N asnj moment nuk guxon
standardizimi t kuptohet si reduktim i asortimentit t tregut. Pr shembull, standardet
pr tekstil e prcaktojn prbrjen, gjersin, prqindjen e mbledhjes, dendsia e t

33

endurit, qndrueshmria e ngjyrs, etj., por nuk e prcaktojn ngjyrn e as dezenin.

Kshtu mundsohet nj zgjedhje e madhe e plhurs, nxiten prodhuesit t knaqin
shijen e konsumatorve, duke vzhguar lvizjet e mods. Njkohsisht pamundsojn
pr shkak t trendit t mods, pr shembull, konsumatori t blej mall t shtrenjt me
cilsi t ult.
N standardet sht akumuluar njohuri dhe prvoj e madhe dhe veprimi i tyre
sht i shumanshm.
Pr standardizimin n ndrmarrje m s shpeshti sht obliguar sektori ose
shrbimi pr zhvillim, i cili kujdeset pr:
-planin e zhvillimit t standardeve dhe politika e standardizimit;
-i prcakton normativat nga fusha e standardizimit dhe i prshtat me
standardet nacionale dhe ndrkombtare;
-i prputh t gjitha fazat e puns, duke filluar nga planifikimi, furnizimi dhe
prodhimtaria, deri tek kontrolli prfundimtar i produktit final me standardet.
N kt mnyr standardizimi n prodhimtari e zmadhon produktivitetin, sepse
mundson kursim t lndve t para, reduktimin dhe aftsimin e fuqis puntore dhe
zmadhimi i volumit t prodhimtaris. Kjo, sjell deri tek reduktimi i mimit t
produkteve, reduktohen shpenzimet pr qarkullimin e mallrave, ndrsa cilsia rritet.
Standardizimi sht i rndsishm edhe pr tregtin. sht e mjaftueshme, n
marrveshjet t theksohet numri dhe emri i standardit dhe pa dilema prodhuesi t dij
se far duhet t ofroj, ndrsa konsumatori t pranoj. Me kt ikn kontestet dhe
dmet t cilat mund t rrjedhin.
Gjat tregtimit, konsumatori ka besim t arsyeshm se malli i standardizuar ka
cilsi t garantuar dhe mim t arsyeshm.
Por, standardet nuk jan madhsi t pandryshueshme dhe njher e
prgjithmon norma t dhna. Zhvillimi i prodhimtaris e ngrit standardin e jets dhe
e ndrton shijen e konsumatorve. Prandaj standardet jan pasqyr e nivelit
teknologjik, teknik dhe ekonomik t ekonomis n secilin vend. Standardet e prcjellin
zhvillimin, modernizimin dhe specializimin e prodhimtaris. Ato jan pasqyr e
bashkpunimit midis prodhuesve dhe konsumatorit. Pr shembull, m hert ka qen e
vshtir e arritshme prodhimtaria e metaleve t pastra, n kushte laboratorike. Sot me
zbatimin e procedurave elektrolite arrihet pastrtia e metalit t izoluar industrial prej
99,99% (pr shembull, zink) dhe kjo sht madhsi e standardizuar.
Pr kt standardet e vlefshme n secilin vend japin shkall optimale t
zhvillimit t ekonomis n pamjen teknologjike, komerciale dhe juridike. Ato nuk jan
vetm teknike, por edhe instrumente ekonomike dhe juridike t prodhimtaris dhe
tregut.
N vendin ton standardet i sjell ministri pr ekonomik, ndrsa kushtet dhe
mnyrat e zbatimit jan t prcaktuara me rregulla, t sjella me Ligjin pr
standardizim. Sjellja, ndryshimi, plotsimi ose zvendsimi me standarde t reja sht
n kompetenca t Entit pr standardizim dhe metrologji, i cili si organ sht n
prbrje t Ministris pr ekonomi. Bashkpuntor t Entit, jan ndrmarrjet e
interesuara dhe persona t tjer juridik. Oda ekonomike e Maqedonis, organet e
shrbimit dhe organizatat profesionale.
N marrdhniet ndrkombtare ekonomike standardizimi ekonomik
mundson shembjen e t gjitha barrierave n qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve
dhe i ka kto elemente n vijim:
-mundson kushte pr shkmbim efikas ndrkombtar, njohje reciproke e
dokumenteve pr cilsi, etj.;
-siguron kushte unike ose t prbashkta pr bashkpunim t suksesshm me
grupet ekonomike si KEE (Komuniteti Ekonomik Evropian) EFTA (Organizata
evropiane pr tregti), etj.
-bashkpunim me komitetet teknike pr standardizim si

34

ISO, - International standard organization

IEC, - International Elektrotechnics Commitee
CEN, CENELEC
- Organizata pr sigurimin e cilsis n prodhimtarin e materialeve elektrike
-standarde t harmonizuara t shteteve t zhvilluara;
-mbrojtja e tregjeve nga mallrat t cilat mund t shkaktojn rrezikimin e
siguris s njerzve, mallrave ose mjedisit;
-zhvillim i standardizimit n t gjitha vendet sipas kritereve t ekonomis s
tregut.
Shum vende kan standarde personale me shkurtesa. Pr shembu: e SHBA
sht #STM, e Anglis sht IP, e Gjermanis sht DIN, e Italis NDM etj.

4.7

STANDARDET ISO

Kah fundi i Lufts s Dyt Botrore sht

ndrkombtare pr standardizim ISO me seli n Gjenev.

themeluar

Organizata

Kjo sht federat e institucioneve nacionale pr standardizim (ISO antart)

dhe ktu sht antare shteti jon.
ISO standardet e prfaqsojn boshtin e standardizimit ndrkombtar,
udhheqjen dhe sigurimin e cilsis.
ISO propagandon futjen e standardeve n t gjith botn, me prpjekje q n
t ardhmen m t afrt t sillen standarde ndrkombtare, pr nj numr m t madh
t produkteve.
Kshtu, me studimin e krkesave t konsumatorve (n shtetet e zhvilluara
evropiane dhe SHBA n vitin 1987 jan krijuar nj varg i standardeve ISO 90019004, me ka jan definuar t gjitha aktivitetet nga aspekti i cilsis si krkon
konsumatori.
Kto standarde jan t shkruara n nj gjuh t zakont, t qart dhe stil dhe i
plotsojn nevojat e ndrmarrjeve nga t gjitha veprimtarit. Shum ndrmarrje t
Republiks s Maqedonis prshtaten n modelin ISO 9000.
Standardi ISO 9000 i prmban rregullat pr zbatimin e tre modeleve t sistemit
pr sigurimin e cilsis:

35

ISO
zgjedhje dhe prdorim i
standardeve

ISO 9004
Menaxhim me
Cilsin dhe
elementet e sistemit
pr cilsi

ISO 9001
ISO 9002
ISO 9003

Tre modele pr
sigurim t cilsis

Kto tri modele pr sigurim t cilsis tregojn tre mnyra t ndryshme t

aftsis funksionale dhe organizative, t nevojshme pr qllimet e kontraktuara midis
t dyja palve.
N modelin ISO9001 prmban obligimet pr sigurimin e cilsis n
projektimin, zhvillimin, prodhimtarin, ndrtimin dhe shrbimin. Ai prdoret kur
marrveshja referohet n projektin q duhet ti plotsoj disa karakteristika t
caktuara, karakteristikat pr produktin e dhn.

Figura 4.6 Logo pr ISO standardet

Modeli ISO 9002 i referohet sistemit pr cilsi t ndrmarrjeve, t cilat merren
me prodhimtari dhe ndrtim, d.m.th. drguesi vetm e prodhon dhe e fut lndn
(mallin) e kontraktuar.
Modeli ISO 9003 i referohet ndrmarrjeve t cilat merren me kontroll dhe
testim t materialeve dhe produkteve.
N ISO 9004 sht definuar themeli i sistemit pr cilsi. N kt standard
jan treguar t gjitha aktivitetet, n lidhje me prodhimet dhe shrbimet. Jan prfshir
t gjitha sektort dhe funksionet n ndrmarrjen.
Zbatimi i ktyre standardeve pr kontroll t cilsis nuk krkon investime t
posame as n pajisje, as n teknologji t reja. Vetm bhet fjal pr nj qasje m
ndryshe drejt puns, drejt zbatimin t detyrave, n komunikimin reciprok, kjo do t
thot, komunitet n realizimin e cilsis, ndrsa para s gjithash korrektsi dhe
prgjegjsi t madhe drejt konsumatorve. Kjo imponon ndryshim n vetdijen dhe
n raportin me punn, profesionalizmin dhe motivimin.

36

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

far paraqet standardizimi?

ka rregullohet me ligjin pr standardizim t Republiks s Maqedonis?
ka paraqet standardi?
far paraqet MKS dhe far sht Made in Macedonia?
Cila sht rndsia e ISO?
Cila sht prmbajtja dhe rndsia e ISO 9000?

4.8 CILSIA
Ndrmarrjet bashkkohore aftsin e tyre konkurruese t tregut mund t
mbajn vetm me nj shkall t lart t cilsis s produkteve. Kshtu cilsia sot
sht sinonim pr suksesin e ndrmarrjeve, knaqsin e konsumatorve dhe qllimi
i ekonomis t do vendi pr pushtimin e tregut botror.
Prkufizimi i cilsis nnkupton prcaktimin e cilsis s produkteve, mjeteve
pr prodhim t proceseve teknologjike, t punuarit, shrbimet, organizimi dhe
menaxhimi.
Shkenca moderne n bot merret me kt prkufizim. Sipas disa cilsia e
produkteve dhe shrbimeve sht mundsia e tyre pr t prdorur, sipas t tjerve
kjo sht shum e karakteristikave t cilat merren parasysh gjat prcaktimit t
shkalls t pranimit t nj produkti nga ana e konsumatorve, ndrsa sipas
organizats evropiane pr kontroll t cilsis ai definohet si shkall deri tek i cili
produkti i knaq nevojat e konsumatorve.
Fakt sht se cilsia e produkteve, si nocion sht karakteristik polivalente
dhe ai prfshin m shum karakteristika kshtu q prkufizimi i tij nuk sht i
thjesht.
Nga aspekti i njohjes s mallrave cilsia sht matse pr vlern e
prdorur t nj produkti, i cili n vetvete i prmban t gjitha karakteristikat e
dobishme dhe i cili n kt shkall t zhvillimit i knaq nevojat e
konsumatorve.
Cilsia si shum e karakteristikave ka kuptim vetm nse krahasohet d.m.th.
produkti mund t vlersohet si cilsor ose jo, vetm n lidhje me produktin me qllim
t njjt i cili gjendet n treg.
Cilsia si shum e karakteristikave ka kuptim vetm nse krahasohet d.m.th.
produkti mund t vlersohet si cilsor ose jo, vetm n lidhje me produktin me qllim
t njjt i gjendet n treg.
Nga ktu shkalla e cilsis s produktit (k) sht raport i cilsis s ndonj produkti
cilsia e t cilit prcaktohet (a) dhe produkti i cili sht marr si krahasim (b)
=

a
b

37

Produkti i cili merret si krahasim mund t jet:

a) ideal i cili i knaq t gjitha vlerat prdoruese;
b) real me cilsi t lart (nga firma t njohura botrore);
c) real me karakteristika t ngjashme nga ndonj firm konkurruese.
Prcaktimi i cilsis s ndonj malli prbhet nga elementet e cilsis dhe
vlersimi i cilsis n baz t treguesve t fituar.
Komponent t cilsis jan t gjitha karakteristikat t cilat n mnyr
thelbsore ndikojn n vlern prdoruese t produktit. Karakteristikat individuale n
disa raste jan, ndrsa n t tjera, nuk jan komponent t cilsis. Pr shembull,
ngjyra e metalit sht komponent i cilsis gjat prpunimit t arit dhe i njjti nuk
sht tek telat elektrike.
Karakteristika m shpesh t testuar jan: prbrja kimike, struktura, porozi,
pesha, lagshtia, lshimi i gazeve ose lngjeve, karakteristikat optike, akustike dhe
elektrike, rezistenca e veprimeve t ndryshme, etj. Secila nga kto karakteristika
mund t jet element i cilsis, por asnjra nuk mund t shqyrtohet vemas. E
rndsishme sht se cilsia sht prcaktuar nga trsia e karakteristikave, por
vetm nj karakteristik (ose ndryshim i tij) mundet ndjeshm t ndryshoj cilsin e
produktit. Pr shembull, sipas t gjitha karakteristikat tjera t mbetura gruri mundet t
jet me cilsi t lart, por nse ka lagshti t madhe ajo do t myket, d.m.th.
plotsisht do t humb cilsin, por edhe vlern prdoruese.
Shum shpesh instrumenti mats pr cilsi tek prodhuesit dhe konsumatort
sht i ndryshueshm. Konsumatori, cilsin e prkufizon nga asketi i produktit m
cilsor dhe m t lir, ndrsa prodhuesit sipas harmonizimit t produktit me
normativat ose marrveshjet ekzistuese. Kjo do t thot se cilsia nuk sht gjendje,
n t ciln, karakteristika t caktuara e arrijn maksimumin e tyre, por vetm vler t
caktuar optimale q do ti knaq krkesat e konsumatorve dhe me mim t ult t
prodhimtaris do ti mundsoj prodhuesit nj fitim t lart.
Cilsia optimale pr konsumatort dhe prodhuesit sht shfaqur n grafikun
4.1.

38

C,B

lakorja e dobis
X1-optimum pr konsumatorin
X2-optimum pr prodhuesin

lakorja e shpenzimeve
Prfitimi ekonomik

X2

X1

Grafiku 4.1 Prfitimi ekonomik

Varshmria e cilsis nga faktor t ndryshm sht testuar n shkencn dhe

ekziston moto pr t ashtuquajturat 9M faktor (sipas transkriptimit anglez).

cilsia

funksioni
f

njeriu
materiali
makina
metoda
matja
menaxhim
motivim
tregu
parat

Figura 4.7 Varshmri e cilsis nga faktor t ndryshm

Qasja tradicionale drejt cilsis si m prgjegjs, e ka konsideruar njeriun nga

prodhimtaria e drejtprdrejt. Me koh kjo qasje ka evoluar dhe sot prgjegjsia m e
madhe pr cilsin i prshkruhet kontrollit t cilsis.
Me prdorimin e kontrollit t ktill prjashtohen prpunimet e shpeshta t
produktit final, reduktohet shkarthi dhe harxhimi i lndve t para, reklamimet sillen n
minimum, ndrsa prodhuesi fitohet me besim t konsumatorit.
N praktik kontrolli i cilsis prdor metoda t ndryshme:

39

Me metodn statistike przgjidhen produkte t cilat nnshtrohen n kontroll

me metoda statistikore-matematikore dhe teknik kompjuterike prpunohen t dhnat
e fituara. Nga rezultatet t cilat fitohen zbulohen mangsit e produktit dhe gjat ksaj
ofrohen zgjidhjet pr mnjanimin e tyre. Kjo metod m s shpeshti e prdorin
prodhuesit.
Metoda e mostrave zakonisht prdoret gjat pranimit t mallit. Mnyra e
zgjedhjes s produkteve nga prodhimtaria, depoja ose mjeti transportues, varet nga
lloji i mallit. Kontrollin mund ta kryen ekspert, institucion i specializuar ose organ
inspektimi. Kushtet t cilat jan t rndsishme pr cilsin prshkruhen me
procesverbal. M s shpeshti tek kjo metod krkohet vendimi nse malli i knaq disa
rregulla, marrveshje ose t njjtat nuk i plotson.
Kontrolli total (i integruar) sht m i shtrenjt (ka futur shkenctari japonez
Shigeo Shingo). Kjo fillon me projektimin e produktit dhe prfundon kur ai pa
mangsi do ti prezantohet konsumatorit, duke prcjell t njjtin npr t gjitha fazat.
N kt mnyr secili puntor n ndrmarrjen kontribuon pr cilsin e produktit t
gatshm.

Figura 4.8 Spiralja e cilsis

Gjithka q sht prmendur m lart pr cilsin dhe kontrollin e tij mund t
paraqitet me rreth ose spirale t cilsis. Kontrolli fillon me testimin e tregut, n
kuptimin se far malli dhe n ciln shkall t cilsis sht i nevojshm. Kontrolli
kalon npr t gjitha fazat, e prcjell produktin dhe prfundon me testimin e tregut,
por tani nga aspekti cili prcakton se si sht pranuar produkti i ri nga konsumatort.
Sot, n bot, zhvillimi dhe konkurrenca e tregut nga prodhimtaria krkojn
gjithnj produkte m cilsore. Prandaj secili produkt i ri, nga ideja deri n plasman,
bhet me ndihmn e kompjuterve. Kjo metod sht e njohur si teknologjia CIM. Ajo
i bn t suksesshme edhe vargjet e vogla t prodhimtaris; linjat klasike t
prodhimtaris i zvendson me makina elastike; i lidh t gjitha fazat e prodhimtaris;
ndrsa kontrollin e cilsis e udhheq me ndihmn e kompjuterve.

40

N mnyr skematike teknologjia CIM sht shfaqur n fotografin n vijim:

CIM Prodhimtari e bashkuar me kompjuter

Formim dhe prodhimtari me

Ndihmn e kompjuterit

Formimi me kompjuter

Planifikimi me kompjuter

Planifikimi dhe menaxhimi me

prodhimtarin

Planifikimi i prodhimtaris
Sigurimi i cilsis
Planifikimi i materialeve
me kompjuter
Planifikimi i afateve
Urdhresa t puns
Vzhgimi i urdhresave t puns

Vzhgimi i prodhimtaris
me kompjuter

Figura 4.9 Teknologjia CIM

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Prkufizoje nocionin e cilsis?

far sht cilsi nga aspekti i njohjes s mallrave?
far sht shkalla e cilsis s mallit?
Cilat karakteristika jan komponent t cilsis?
Cili sht prgjegjs pr cilsin?
Sqaroi metodat q i prdor kontrolli i cilsis.
far ndrmerret sot pr kontrollin e cilsis?
A mund t specifikoni shembuj pr produkt, nga ekonomia botrore ose e
jon, i cili sht futur n treg me cilsin e tij t lart?

41

4.8.1 METODAT PR TESTIMIN E CILSIS

Cilsia e mallrave testohet, kontrollohet dhe prcaktohet shum her n
prodhimtari dhe qarkullim.
Zgjedhja e metods pr testim varet nga lloji i mallit dhe nga natyra e
karakteristikave q testohet. Gjat testimit zbatohen standarde adekuate. Nse pr
ndonj mall nuk ekzistojn, ather prdoren drejtimet e Organizats ndrkombtare
pr standardizim ose t ndonj institucioni t ngjashm.
Pr shkak t saktsis s rezultateve, mostrat pr testim duhet n mnyr t
rregullt t zgjidhen dhe ruhen deri n momentin e prdorimit, q sht rregulluar me
rregull.
Testuesit duhet t jen t vetdijshm dhe persona prgjegjs me arsim
adekuat ose prvoj, sepse metoda e testimit ka rndsi thelbsore.
Ekzistojn dy metoda themelore: subjektive dhe objektive, d.m.th. shkencore.
Metoda subjektive bazohet n reaksionin e shqisave t testuesit dhe prvoja e
tij. Personi i cili e kryen testimin, duke prdorur shqisat e tij e prcakton shijen,
aromn, ngjyrn, pamjen estetike dhe ngjashm, tek ndonj produkt. Kshtu testohet,
pr shembull, ven, produktet e mishit, etj.
Metoda subjektive e testimit sht e shpejt, kryhet n vendin e ngjarjes dhe
nuk ka nevoj nga investimi i pajisjes, d.m.th. sht ekonomik.
Negativisht sht q rezultatet paraqiten n mnyr t shkruar, pr shkak se
nuk jan t qarta. Pr shembull qumshti sht shum me yndyr.
Mbi saktsin e rezultateve n mas t madhe ndikon gjendja psike-fizike e
testuesit (i pa disponuar, nervoz ose i smur). Metoda subjektive pr prcaktimin e
cilsis zbatohet vetm gjat testimit t instrumenteve muzikore, fotografive artistike,
era e parfumit, shija dhe aroma e erzave, etj.
Pr shkak t mangsive t metods subjektive, gjithkund ku sht e mundur
aq m shum prdoret testimi objektiv. Kjo kryhet n laboratori t specializuara, t
cilat jan t pajisura me instrumente, aparate dhe teknik tjetr bashkkohore.
Ekspert me arsim adekuat i zbatojn prftimet m moderne n shkencn n kushte
t puns t caktuara me rreptsi (temperatura, lagshtia). Sot laboratorit
bashkkohore m s shpeshti jan t kompjuterizuara dhe n to kryhen matje fizike,
kimike, analiza makro biologjike, mikroskopike dhe analiza t tjera.
Rezultatet e fituara jan t sakta dhe precize. Shfaqen me numra dhe njsi
matse t cilat jan t qarta.
Besueshmria dhe shtytja e rekomandojn kt metod. Mangsia sht se
sht i shtrenjt. Investohet n instrumente dhe aparate, kuadr t paguar shum,
ndrsa t shumta jan edhe shpenzimet pr mirmbajtje t tekniks dhe kushtet n
hapsirat e puns.
Deri koht e fundit konsiderohej se kjo metod sht e ngadalshme, por n
kohn m t re gjithnj e m shum prdoret procedura e prshpejtuar ekspres. N
rast kur sht e nevojshme kontroll i shpejt i ndonj treguesi pr cilsin, pr
shembull gjat procesit teknologjik, kjo metod ka rndsi t madhe dhe arritjet me
zbatimin e tij i japin prparsi pavarsisht t mimit.
Me qllim q n mnyr maksimale t realizohet ekonomizimi n pun sot
prdoren metoda t kombinuara organo-laboratorike pr testimin e cilsis. M s
shpeshti testimit subjektiv i paraprin laboratorikes, e cila ndrmerret vetm nse jan
rezultatet pozitive nga testimi subjektiv. Pr shembull, nse gjat degustimit (testimi
subjektiv) kakavalli sht i karakterizuar si i shijshm, do t ndrmerret testim i
yndyrshmris s tij, prmbajtja e lagshtis, vlera e kalorive, etj. (testim objektiv).

42

Raporti nga testimi i kryer jepet si dokument, d.m.th. atest. Me atestim sipas
Ligjit t Republiks s Maqedonis nnkuptohet testimi, vlersimi dhe njohja e
sistemit t cilsis s prodhuesit dhe drguesit *. Atesti i prmban t dhnat n vijim:
-emri i laboratorit i cili e kryen testimin;
-emri i porositsit t testimit;
-t dhna pr identifikimin e mostrs t mallit q sht testuar;
-detyra e testimit, titulli n nj prshkrim t shkurtr t metods s zbatuar pr
testim dhe mendimit unik pr cilsin e mallit.
Kto t dhna mund t publikohen, vetm n pajtueshmri t institucionit q
ka kryer testimin dhe porositsi i tij.
Sipas ligjit t Republiks s Maqedonis sht i detyrueshm atestimi i
produkteve pr shkak t;
1. Mbrojtjes dhe avancimit t mjedisit jetsor dhe natyrs;
2. Mbrojtja e jets dhe shndetit t njerzve, respektivisht siguri gjat
prdorimit t produktit;
3. Mnjanimi i pengesave teknike n qarkullimin ndrkombtar t mallrave
dhe shrbimeve;
4. Mbrojtja e konsumatorve dhe
5. Mbrojtja dhe siguria si dhe sigurimi i vendit.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.

Cilat jan metodat themelore pr testimin e cilsis s mallrave?

Paraqiti karakteristikat e tyre?
far sht atesti dhe cili sht prmbajtja e tij?
Kur prshkruhet atestimi i obliguar i produkteve?

4.9

AMBALAZHI, MAGAZINIMI DHE TRANSPORTI N FUNKSION T

RUAJTJES S CILSIS

4.9.1 AMBALAZHI
Nn efektin e ndikimeve t jashtme, karakteristikat e mallrave ndryshohen. Q
t ruhet cilsia e produkteve, ato ambalazhohen. Prdorimi i paketimit ka filluar n
shekullin e XIX me revolucionin industrial. Sot konsiderohet se kalimi prej
prodhimtaris s zanatit n prodhimtarin industriale t ushqimit, sht e mundsuar
me zgjidhjen e problemit t ambalazhit.
Fjala ambalazh ka origjin frnge (emballage) dhe do t thot pajisja e
mallrave, veglat e paketimit, etj.
Ambalazhi sht mjet pr prezantimin kulturor t mallit n treg. Prshtatet n
mnyrn e shprndarjes dhe shitjes, respektivisht n mjetet me t cilat ato kryhen. Si
falnderim i ambalazhit sht mundsuar pajisja, transporti, manipulimi, magazinimi,
paraqitja dhe shitja e produktit, pa humbur ai cilsin e tij.

43

Produkti n relacionin nga prodhuesi deri tek konsumatori duhet t kaloj

npr m shum faza. Ndrsa roli i ambalazhit sht malli n t, t vendoset,
mbrohet dhe shitet.
Aftsia pr vendosje varet nga materiali prej t cilit sht punuar ambalazhi.
Duke lidhur prmbajtjen e produktit n nj form t caktuar e ndrpren derdhjen.
Ndonjher ambalazhi e ka vetm kt funksion, pr shembull, ent pr lngje, bure,
thas, etj.
Vendosja e mallit n ambalazh me nj form t caktuar ka rndsi t
shumfisht. Forma e przgjedhur sakt e ambalazhit do t mundsoj prdorim
racional t hapsirs s magazinave, transportit dhe shitjes. Forma duhet t jap
mundsi pr nj manipulim t thjesht me prdorimin e paletave dhe kontejnerve t
vegjl, ndrsa gjat transportit prdorimi i vinave pr transferim. Vendosja n
ambalazh me nj form t qlluar dhe konstruksioni e pamundson vjedhjen e mallit
t paketuar.
Ambalazhi e zgjidh problemi themelor t qarkullimit dhe kjo sht mbrojtja e
cilsis derisa t arrin tek konsumatori. Q t mbrohet me ambalazh malli nga
prishja, sht e nevojshme q faktort t jen t njohshm t cilt mund t shkaktojn
prishjen. Tek disa mallra t caktuara ambalazhi mbron nga temperatura, presioni,
lagshtia, tek t tjerat nga veprimi i insekteve, mikroorganizmave ose nga ndonj
goditje, rrzim. Ambalazhi mir i przgjedhur mundson mbrojtje nga do veprim fizik
dhe mekanik si dhe nga veprimet atmosferike, pr shembull, dielli ndriimi, era, shiu,
ftohja, ngrica, breshri, etj. N kushte bashkkohore, nga ambalazhi krkohet t
mbroj mjedisin njerzor nga veprimi i mallit t paketuar. Kshtu sht rasti kur malli
sht helmues, i infektuar, i ndezshm, eksplodues, radioaktiv, etj.
Q ti prmbush ambalazhi kto detyra kushtohet vmendje m e madhe n
zgjedhjen e materialit pr prpunimin e tij.
Shikoni n t kaluarn, si dhe sot, prdoren ato materiale t cilat n ndonj
shkall t caktuar t zhvillimit t shkencs dhe tekniks, mundsojn prpunim t
ambalazhit m t mir.
Materiali i par i prdorur si ambalazhues ka qen druri. Fortsia e mir
mekanike, pesha e vogl specifike, elasticiteti, karakteristikat e mira t ngrohtsisizolimit, koeficienti i ult i prueshmris s ngrohtsis, rezistenca nga kimikate t
natyrs organike, etj. e rekomandojn edhe sot pr prdorim.
Megjithat druri ka mundsi t shumta pr prdorim n degt tjera ekonomike
dhe pr kt ekziston tendenca t mos prdoret, respektivisht t zvendsohet me
material tjetr ambalazhues aty ku mundet. Racionalizimi n prdorimin e drurit
prfshin prpunim t ambalazhit kthyes, prpunim t ambalazhit t panevojshm ose
t prdorur, prpunimi i ambalazhit nga materiali i kombinuar (dru-karton, dru-plastik,
etj.). Nga druri prpunohen snduk, kuti, etj.
Tekstili fillimisht sht prdorur pr ambalazh t materialit t fars n
amvisrit rurale. M von prdoren fije t ndryshme t tekstilit nga origjina natyrore,
bimore, shtazore dhe minerale, si dhe sintetike, e cila sot sht duke u br shum e
rndsishme.
Ky ambalazh e rekomandon mundsin pr prpunim t plhurave, t cilat t
prdorura si ambalazh do t mundsojn ajrosje. Prshtatshmria e forms
mundson prdorimin e hapsirs e cila gjithashtu sht pozitive, ndrsa magazinimi i
vet ambalazhit krkon hapsir modeste.

44

Pr prpunimin e ambalazhit t tekstilit ende sht m e vlersuar juta, por

prdoret edhe konopi, pambuku, leni, rafia, etj. t cilt bashkkohoren e zvendson
me materiale poliamide, poliester, poliakrilontile dhe me materiale tjera sintetike.
Pr prpunimin e thasve dhe qeseve, si dhe astari dhe mbulesa n ndonj
form tjetr t ambalazhit.
Ambalazhi i letrs sht shprehje e tregtis bashkkohore. Nga letra
prpunohen lloje t ndryshme t ambalazhit. Themelore sht, ndarja e letrs pr
ambalazhin transportues, ku bie kartoni, ngjitset, letra tri dhe ambalazhi komercial,
d.m.th. letra pr paketim t but, ngjitse, letr e ngjeshur, etj.
Letra sht ambalazh komercial m i prshtatshm, e cila mundson nivel t
lart t higjiens n tregtin. Por kjo nuk pasqyrohet me fortsi mekanike dhe
rezistenc. Disa nga karakteristikat negative t letrs jan larguar me prpunimin e
kartonit. Kufiri i mpreht midis kartoni dhe letrs nuk ekziston, por sht e zakonshme
t konsiderohet se letra me mas prej 150gr/m2 sht karton. Prodhohet edhe karton
me m shum shtresa (dy shtresor, tre shtresor, etj.) N prdorim sht edhe ngjitse
n trajt t brinjve. Fitohet me mnjanimin e letrs s rrafsht me letr t valzuar.
Dhe kjo mund t jet nj ose shum shtresore. Prve ksaj prdoret letr t
paprshkueshme, letr me foli t ngjitur t aluminit ose t plastiks, etj. Nga letra dhe
kartoni prpunohen qese dhe kuti me madhsi dhe form t ndryshme.
Ambalazhi metalik prfshin prdorimin e teneqes s bardh dhe t aluminit.
Teneqja e bardh sht e elikut dhe nga t dyja ant e kalisur me trashsi t
ndryshme t shtress s kallajit. Kalisja mund t zbatohet me kalisje t nxeht dhe
elektrolite, e cila shum m tepr prdoret pr shkak t kursimit.
Me qllim t njjt prdoren edhe llamarina e elikut, t ndrruar me alumin,
llamarin alumini, foli dhe lent. Koht e fundit prdoren llamarina kimike t pasivizuar
t cilat npr siprfaqe kan shtres kromi-fosfati, krom metalik ose kromoksid.
Ambalazhi i prpunuar sht i paprshkueshm pr ndriim, gazra, avull dhe
mikroorganizma, sht i rezistueshm ndaj temperaturs, mekanikisht i rezistueshm
dhe e thjesht pr t formuar.
Ana negative sht si malli krkon hapsir t madhe dhe t shtrenjt t
magazins, q nuk sht i ngusht, ndrsa kushtet e temperaturs dhe lagshtis
vazhdimisht kontrollohen q t mos vjen deri tek korrozioni.
Si ambalazh metalik prpunohen: kuti t ndryshme, tuba, kosh, bure, cisterna,
etj.
Qelqi si material pr ambalazh sht veanrisht i rndsishm. Prpunimi i
qelqit sht prfshir n nj leksion t veant, prandaj do ti prmendim vetm
karakteristikat e qelqit si material ambalazhues.
Vazhdimsia kimike, fortsia, karakteristikat termike dhe optike e bjn qelqin,
si material ambalazhues t pazvendsueshm.
Ana negative sht jo ngushtsia, jo elasticiteti, znia e hapsirs s madhe
magazinuese, etj.
Nga qelqi prpunohen shishet, gotat, kavanozat, balonat, cilindrat, etj.
Materialet plastike jan fjala e fundit e industris pr prpunimin e
ambalazhit. Ato jan materiale t cilat jan t forta n temperatur t thjesht, ndrsa
shkrihen n temperatur t zmadhuar dhe nn presion n gjendje t lngshme
shtypen n kallpe speciale. Gjat ftohjes e mbajn formn. Kimike, ato jan
komponent makro-molekular sintetik organik. Prve lnds s par themelore
prmbajn makin duajlidhse, zbuts, stabilizator, mbushs dhe ngjyra.
Me przgjedhje t sakt t lnds s par (nga aspekti kimik), pr secilin
produkt mund t zgjidhet materiali sintetik pr ambalazh. T dhnat statistikore

45

tregojn se e prodhimtaris botrore t masave plastike prdoret pr prpunimin e

ambalazhit. M t prdorura jan polietileni, polivinil klori, etj.
Llojllojshmria e materialeve sintetike mundson t prpunohet ambalazhi i cili
do t jet i tejdukshm ose jo i tejdukshm, gjysm i prkulshm ose i paprkulshm,
me rezistenc t caktuar mekanike, termike ose kimike.
Ana negative sht se e ndot natyrn, d.m.th. mosprputhja e tij n ciklin
natyror t materies n natyr. (Krijohen vende t mdha t ambalazhit t prdorur,
plastik i cili nuk kalbet).
Nga plastika prpunohen qeset dhe thast, kutit dhe ent me forma t
ndryshme, bure dhe cisterna, mbajtse, etj.
Funksioni komercial i ambalazhit sht i dyfisht. Nga njra an e ruan
cilsin, d.m.th. vlern e mallit, ndrsa nga ana tjetr e zmadhon mimin e kostos t
produkteve. Paketimi i zmadhon shpenzimet pr fuqin puntore, materialin pr
prpunim, investimet pr pajisje, etj. mimi i tij varet nga materiali dhe nga mnyra e
prpunimit. Tek disa mallra t caktuara ai lviz deri n 50% nga mimi i kostos,
ndrsa tek produktet e veanta luksoze, pr shembull, parfumet, mund t arrij edhe
deri n 70%.
Me qllim q t mos ngarkohet mimi i produktit me mimin e ambalazhit, disa
mallra, m s shpeshti lnd t para, sot shiten t paambalazhuara, d.m.th. n
gjendje refuzo. Kshtu sht rasti me xehet, disa materiale t ndrtimtaris, drunjt
pr ngrohje, gruri, etj.
Por, e pakrahasueshme pr nj numr t madh t produkteve, mimi i
ambalazhit sht i paprfillshm n lidhje me at q mallit i siguron.
Duke e trajtuar ambalazhin si mundsi pr komunikim me konsumatorin,
prodhuesit prpiqen prmes tij t ndikojn n vendimin e konsumatorit, pr cilin
produkt do t prcaktohet. Ktu n shprehje vjen dizajni industrial (siprfaqsor).
Shum shpesh ambalazhi sht i prpunuar nga foli t cilat shklqejn dhe
transparente n ngjyra dhe nuanca t ndryshme. sht e zbukuruar me vizatime t
cilat jan t plqyera dhe t popullarizuara (nga filmat vizatimor, mbretria e
kafshve, etj.) ose bjn reklamim t prbrjes, shijes ose ndonj karakteristike tjetr
t produktit.
Prodhimtaria bashkkohore e trajton ambalazhin sikurse edhe do mall tjetr.
Prandaj edhe ajo i nnshtrohet standardizimit dhe me kt edhe n kontroll t
cilsis. Gjat ksaj testohet fortsia e grisjes, rezistenca mekanike, porozi,
deprtueshmria e lngjeve, gazra dhe avull, absorbimi i errave, stabiliteti i
kimikateve dhe korrozioni, etj.
Vlefshmria e ambalazhit n qarkullim sht gjithnj m e madhe. N bot me
kt problematik merren ekspertt dhe t gjitha institucionet. Q t lehtsohet
studimi dhe administrata n shrbimet operative dhe furnizuese, jan kryer shum
klasifikime dhe ndarje t ambalazhit. Kshtu, sipas qllimit mund t jet komercial,
kur prdoret pr shtije me vet shrbim dhe shitore t tjera t ngjashme dhe
transportues, pr paketim t brendshm dhe t jashtm t mallrave, pr tregun e
vendit dhe jasht tij, pr transport kontinental dhe tejdetas.
Duke pasur parasysh ndjeshmrin e mallit pr t cilin sht dedikuar,
ambalazhi klasifikohet dhe sipas mbrojtjes t mallrave nga ndikime mekanike, kimike,
meteorologjike dhe ndikime t tjera.
Varsisht nga materiali nga i cili sht prpunuar ndahet n metalik, qelqor, i
letrs, plastik dhe tekstil. Ktu jan kyur edhe materialet ndihmse si ngjitse,
mbyllse, etj. Kjo ndarje rrall mund t jet e precize, sepse ambalazhi bashkkohor
prpunohet n mnyr t kombinuar nga materiale t ndryshme q t arrihet efekti
m i madh, me mim m t ult.
Nga aspekti ekonomik dallohen ambalazh i pakthyeshm, d.m.th. pr nj
prdorim dhe i kthyeshm, zakonisht ambalazh i shtrenjt, i cili prdoret disa her.

46

N terminologjin industriale nuk ka kufij midis nocionet ambalazh dhe

paketim dhe sht br shtpiake prdorimi i t dy nocioneve, me domethnie t
njjt.
Pr shkak t saktsis shkencore, t prkufizojm, se malli i cili drgohet
vendoset n nj ambalazh t caktuar, ndrsa procesi i vendimit quhet paketim.
Mnyra e paketimit sht ngusht e lidhur me prodhimtarin, ndrsa n industrin
moderne konsiderohet si faz e kryer e tij.
Paketimi, varsisht nga kushtet, kryhet n mnyr manuale, mekanike ose t
kombinuar.
N shum deg industriale ka mundsi t gjitha operacionet, duke filluar nga
matja e produktit, mbushja dhe e ambalazhit dhe deri tek etiketimi, t organizohen n
mnyr t automatizuar.
Gjat paketimit t produkteve pr ushqim dhe barna, n mnyr t veant
duhet t merren parasysh kushtet sanitar-higjienike. Ky paketim nnshtrohet n nj
kontroll special nga ekspert organe t Komunitetit, t njohur si inspektimi sanitar.
Mnyra dhe lloji i paketimit, nga ana e tij, kontribuojn pr krijimin e cilsis s
produktit dhe pr formimin e mimit t tij. Prandaj edhe kjo veprimtari sht hallk n
zinxhirin, n udhn e mallit, nga prodhuesi deri tek konsumatori.

PYETJE:
1. far paraqet ambalazhi?
2. Cili sht roli i tij?
3. far e prcakton zgjedhjen e ambalazhit?
4. far sht funksioni komercial i ambalazhit?
5. far rezulton nga trajtimi i ambalazhit si mall?
6. ka testohet gjat prcaktimit t cilsis s ambalazhit si mall?
7. Sipas cilave elementeve kryhet ndarja e ambalazhit?
8. Cilat materiale m s shpeshti prdoren pr ambalazh?
9. Cilat jan karakteristika pozitive dhe cilat negative t materialeve t caktuara?
10. Plotsoje tekstin:
Ambalazhi mund t klasifikohet sipas:
-materialit nga i cili sht prpunuar:
______ , _______, ________ , _______ dhe __________
-qllimi: _______ dhe ________
-mbrojtjen q ia ofron mallit:
________ , _______, ________ , ________
-aspekti ekonomik: ________ dhe ________
11. Paraqit ndonj shembull pr secilin lloj t ambalazhit.
12. A mundesh t theksosh ambalazh t ndonj produkti, i cili sipas teje i
prmbush t gjitha krkesat bashkkohore, ose ndonj q do t ndryshoj?
Si?

47

4.9.2 MAGAZINIMI
Themelore n qarkullimin e mallrave sht t punohet ekonomikisht dhe
produktiv. Kjo sht e kushtzuar nga prodhimtaria e planifikuar dhe konsumi, d.m.th.
treg i qndrueshm, i cili nuk do t varet nga kushtet momentale (rrethanat
meteorologjike, koha vjetore, rendimet i vitit, stabiliteti politik i vendit, etj.). Q t
realizohet kjo sht e nevojshme magazinim bashkkohor i mallit, n kushte t qeta
kohore, t jashtzakonshme ose luftarake.
Magazina sht hapsir pr ruajtjen e prkohshme t mallit n gjendje refuzo
ose t ambalazhuar, me mbrojtje maksimale t cilsis s tij. Pas nj kohe t shkurtr
ky mall prfshihet n prodhimtari, transport dhe konsum. Kshtu, magazina ka rol
dinamik t amortizimit n lvizjen e mallit, duke e pranuar n fundin e do procesi t
caktuar prodhues ose transportues, duke e ruajtur nj koh dhe duke prfshir prsri
n proces t ngjashm ose t ndryshueshm nga i mparshmi. N kt interval kohor
n magazinat mund t bhet prpunim, paketim dhe ripaketim (n sasi m t vogla),
tharje, dezinfektim i mallit, etj.
N zhvillimin e planifikuar t qarkullimit sht edhe ndrtimi i magazinave.
Ndrtimi dhe funksionalizimi i tyre sht i kushtzuar nga disa faktor. Gjat zgjedhjes
s lokacionit i kushtohet vmendje e veant, magazina t jet n afrsi n
prodhuesve industrial, deri tek trafiqet e arritshme ndrsa toka t jet gjeologjike dhe
sizmologjike e qndrueshme dhe that.
Magazinat bashkkohore jan t pajisura n mnyr teknike. Ato kan
mundsi pr pranim m t shpejt t mallit me pirun, eskalator (lent lvizse
automatike), ashensor, rrafshin e pjerrt, elemente cilindrike dhe ngritse t tjera.
Magazina duhet t siguroj kushte maksimale sanitar-higjienike dhe ajrosje.
Sepse t gjitha produkteve, me kalimin e kohs u ndryshohen tiparet, duhet t njihen
kushtet n t cilat kto ndryshime do t jen m t ngadalshme. Me aparate speciale
dhe instrumente matse duhet t sigurohet kontroll dhe rregullimi i parametrave n
magazin. N kt pajisje bien: barometra, manometra, termometra, hidrometra dhe
instrumente t tjera matse pr prezencn e H2S, SO2, NH3 dhe materie t tjera t
paqndrueshme, prezenca e t cilave pritet. Magazinat detyrimisht kan aparate
kundrzjarrit dhe sistem pr mbrojtje nga zjarret.
Q t mos zmadhohen panevojshm shpenzimet n magazin, sigurohen
vetm ato kushte, t cilat jan t nevojshme pr ruajtjen e cilsis. Pr shembull,
lagshtia relative sht me rndsi t madhe n magazinat e metaleve dhe legurave
dhe mbahet mesatarisht n 50-60% q t sillet n minimum korrozioni. Nga ana tjetr,
lagshtia relative sht e parndsishme n magazinat e qelqit dhe porcelanit.
Prandaj nga arsyet e ekonomizimit, pr lagshtin relative nuk mbahet llogari n kto
magazina. Nga arsyet e njjta t ekonomizimit, me funksionimin e duhur t magazins
duhet t sigurohet prdorim optimal e hapsir s magazins, nse paraqitet paplot
n magazin, teprica t huazohet. Nga ana tjetr nuk guxon t lejohet mbingarkesa
pr shkak t funksionimit normal t pajisjes.
N magazin duhet t ket hapsir t mjaftueshme q do t mundsoj
pasqyr t mallit dhe shikim n deklaratat t cilat jan parashtruar ambalazhit. Me
kt pamundsohet kalimi i afatit t qndrueshmris dhe dika tjetr q do t shihet
gjat kontrollit t rregullt.
Gjat prcaktimit t vendit t mallrave t caktuara, mbahet llogaria pr
ndikimin reciprok q munden njri tjetrit t kryejn mallrat n afrsin e drejtprdrejt.
Pr shembull, produktet e qumshtit nuk ruhen me kafe, etj.
N rast t paraqitjes s dmtuesve, pr shembull, insekte n mallra leshi,
krimba n miell, shtaz brejtse, etj. ndrmerren masat e nevojshme t lejuara me
ligj.

48

T punsuarit n magazin duhet t jen ekspert t cilat do t mbajn llogari

pr dokumentacionin e mallit i cili lviz npr magazin. Kshtu sigurohet shikim n
magazin n secilin moment. Modernizmi mundson n udhheqjen kompjuterike t
dokumenteve pr sasin, harxhimin, cilsin, afatin e qndrueshmris, etj. Pr
shembull, n magazinat me udhheqje kompjuterike t mallrave, gjat pranimit t
mallit futen t dhnat (nga deklarata) pr llojin e mallit, njsia, prodhuesi dhe afati i
qndrueshmris. Gjat dhnies s mallit nga magazina sasit zbriten, me ka
prdoret sistemi EAN. N kt mnyr n secilin moment ka t dhna edhe sa nga ky
lloj i mallit ka n magazin. Kompjuteri gjithashtu sht i programuar t sinjalizoj nj
koh t caktuar para se t kaloj afati i qndrueshmris s mallit ose do t reagohet
kur n magazin do t mbetet nj sasi e caktuar minimale nga ky ai lloj i mallit.
Qart, ekzistojn ende prparsi gjat prdorimit t kompjuterve gjat magazinimit
dhe ruajtjes s mallit.
Pr nj shfrytzim m t mir t magazinave ato klasifikohen: nga aspekti
ekonomiko-shfrytzues, tekniko-shfrytzues, prshtatja dhe ndershmria e
manipulimit me mallin.
Nga aspekti ekonomiko-shfrytzues ndahen sipas forms s mallit (mall
refuzo dhe t ambalazhuar), sipas afatit t qndrueshmris (t prishur dhe jo t
prishur), sipas origjins (mall i vendit, i huaj dhe doganor), sipas prkatsis (mall pr
nevoja personale ose pr magazina publike), sipas veprimtaris ekonomike
(bujqsore, industriale, tregtare dhe magazina t prgjithshme) dhe sipas veprimtaris
s komunikacionit (hekurudhor-terminal, portit dhe t brendshme).
Nga aspekti tekniko-shfrytzues mund t jen: magazina t hapura pr mall
refuzo, n t ciln kushtet atmosferike nuk ndikojn; magazina t mbuluara pr mallra
t cilat durojn ndikim t pjesshm t veprimeve nga atmosfera; hapsir e mbyllur e
magazins pr mallin e ambalazhuar mbrojtja e t cilit sht e obliguar dhe magazina
t cilat sigurojn rregullimin e temperaturs dhe kushte t tjera.
Nga aspekti i prshtatjes dhe ndershmris s manipulimit dallojm
magazina, ku malli nuk ruhet por vetm transformohet dhe klasifikohet dhe t tjera, n
t cilat produktet gjat qndrojn, duke pritur manipulimin tjetr.
Ekzistojn magazina prdhese n t cilat malli zvendsohet dhe magazina
n kat kur qndrojn nj koh m t gjat.
Secili shtet, edhe i yni, n kushte t qeta kohore n kuadr t mbrojtjes s tij
prpilon plan pr magazinimin e mallit strategjik t njohur si rezerva t mallrave. Ai
mall sht i dedikuar pr popullatn dhe ushtrin n kushte t jashtzakonshme.
Magazinimi i mallit pr kushte luftarake kryhet n kushte t paqes dhe
hapsir e prdorur e magazins duhet plotsisht t prgjigjet n normativat e
prmendura. Prve ksaj, kto magazina duhet t mundsojn transferim t shpejt
n vend tjetr dhe t japin mundsi pr maskim, ndrsa n rast nevoje dhe shkatrrim
t shpejt t mallit t magazinuar.
N kushte t jashtzakonshme ose luftarake mund t jen t ndrtuara nga
materiali ndrtimor ose t improvizohen objekte tjera t prshtatshme (bodrume,
hangar, etj.). Ato gjinden n regjione t sigurta larg vendeve t banuara t cilat mund
t strehohen dhe n mnyr fizike t mbrohen.
Pr magazinimin e mallit strategjik n kushte t jashtzakonshme dhe
luftarake mund t prdoren magazina t prkohshme sipas planeve t punuara m
hert pr evakuim.

49

N kushte t tilla ekziston mundsia sasi t caktuara t mallit t jepen q t

ruhen tek nj numri m i madh i amvisrive, me ka, ky mall sht nn kontroll t
vazhdueshm t organeve dhe njerzve kompetent.
Magazinat pr kushte t jashtzakonshme dhe luftarake mund t jen n nivel
t komuns, qytetit dhe republiks, pr nevojat e popullats, pr mbrojtjen territoriale
dhe ushtrin.

4.9.3 KALO (FIRA)

Pr shkak t natyrs s produkteve q vazhdimisht t ndryshojn gjat
magazinimit dhe transportit, paraqiten humbje t mallit, t cilat shfaqen n mas ose
numra t njsive. Kjo humbje n qarkullim quhet kalo (fira).
Kaloja e mallit sht pasoj e arsyeve t ndryshme.
Deri tek humbja natyrore e ujit dhe komponentve tjer t cilat avullohen, vjen
si pasoj e proceseve fiziko-kimike n mall nn veprimin e ndikimeve t jashtme, si
jan ajri, temperatura, drita, lagshtia, etj.
Gjat manipulimit me mallin gjat klasifikimit t tij, paketimit dhe lshimit n
qarkullim paraqiten humbje t q quhet derdhje.
Shuma e derdhjes varet nga natyra dhe cilsia e mallit, nga mnyra dhe lloji i
paketimit dhe nga kushtet gjat ruajtjes dhe transportit, ndrsa me rndsi t madhe
sht edhe profesionalizmi i personave t cilt marrin pjes n kto procese.
Humbje mund t paraqiten edhe pr shkak t fatkeqsive t ndryshme (zjarri,
prmbytje, trmet, luft, etj.).
N qarkullimin e mallrave, kalo nuk sht rregulluar me normat e vetme.
N rregulloret e ndrmarrjeve ekzistojn tabela dhe diagrame orientuese t
punuara n baz t prvojs. N to jan marr parasysh, natyra e mallit pr t cilin
dedikohet, moti i rajonit, sezoni dhe specifikat e kushteve ku gjendet malli.
Ktu vjen n shprehje kontrolli i brendshm i ndrmarrjes.

50

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.

ka paraqet magazina?
Cili sht qllimi i tij n qarkullimin e mallrave?
Cilat jan kushtet pr punn ekonomike t magazins?
Si klasifikohen magazinat?
Prshkruaje si e imagjinon se duhet t duket nj magazin moderne? Sa
edhe far personeli duhet t punoj? far pajisje duhet t ket? Si sht i
organizuar kontrolli dhe sigurimi?
6. Prmendi disa shembuj pr lloje t ndryshme t magazinave sipas ksaj
ndarje:
I. Ekonomiko-shfrytzuese:
-ndarje sipas forms s mallit:
- refuzo
- mall i ambalazhuar
-ndarje sipas afatit t qndrueshmris: - q prishet
- mall i qndrueshm
-sipas origjins: - mall vendas
- mall i importuar (doganor)
-sipas prkatsis: - mall pr prodhimtari personale
- mall pr magazina publike
- sipas veprimtaris ekonomike: - mallra bujqsore
- mallra industriale
- mallra tregtar
- magazina t prgjithshme
II. Tekniko-shfrytzuese: - magazina t hapura
- vetm magazina t mbyllura
- magazina t mbyllura
III. Prshtatshmria dhe shpeshtimi i manipulimit me mallrat:
- magazina pr prpunim dhe ri paketim
- magazina pr nj qndrim m t gjat me rndsi strategjike

4.9.4 TRANSPORTI
Duke i prdorur prfitimet e shkencs dhe tekniks, njerzit i kaprcejn
distancat hapsinore, me veprimtari, i cili n fakt paraqet transport. Fjala ka origjin t
re latine dhe do t thot transferim. Nga ktu konsiderojm se transporti sht
transferim i njerzve, mallit, parave, letrave me vler dhe lajmeve nga njri vend n
tjetrin.
Transporti mund t shqyrtohet nga aspekti i tekniks, ekonomis, politiks,
drejtsis, marrdhnieve ndrkombtare, etj.

51

Nga interesi i teknikut ekonomik transportin e definojm n kuptimin m t

ngusht. Ky sht transferim i mallit me mjete transportuese nga prodhuesi deri
tek tregu. Gjat ksaj prpiqet q n mnyr maksimale t ruhet cilsia e
produkteve, me shpenzime minimale.
Transporti nga roli i tij mund t ket karakter t dyfisht. Kshtu, mund t
kryhet n vet procesin e prodhimtaris t ndonj produkti dhe ather sht pjes e
atij procesi, d.m.th. ky sht transport i brendshm. Pr shembull, i till sht
transferimi i lndve t para pr qelq nga vendi i prgatitjes s tyre (pastrim, grimcim,
bluarje) deri tek furra shkrirse ku kryhet procesi fiziko-kimik pr fitimin e qelqit. Ktu
transporti sht pjes e procesit t prodhimtaris. N kt rast transporti sht
veprimtari e dors s dyt.
Nse transporti kryhet n qarkullim, ather sht veprimtari e pavarur.
Transporti si veprimtari e pavarur e kan definuar shum teoricien. sht
pranuar n prgjithsi se si veprimtaria e pavarur sht vazhdim i procesit t
prodhimtaris dhe ndahet n nj fush t veant gjat ndarjes shoqrore t puns.
Sipas literaturs m t re transporti sht veprimtari ekonomike n procesin e
riprodhimit shoqror. Ai sht i rndsishm sipas rezultateve financiare dhe merr
pjes n t ardhurat nacionale t do vendi.
Rndsia e transportit sht e madhe. Mund t prshpejtoj zhvillimin e
ekonomis, por edhe t ndrpres nse sht i udhhequr gabimisht. Shembull pr
kt, mund t gjejm nse e shikojm si pjesmarrs n procesin e riprodhimit.
Transporti i mir mund t zhvilloj ekonomikisht (ndrsa n mbindrtim edhe n
mnyr kulturore) ndonj fush e cila sht e pasur me energji, pr shembull, me uj,
ndrsa e varfr me xehe, nse siguron furnizim ekonomik dhe t rregullt me lnd t
para, pr prpunimin e t cilave do t prdoret energjia e lir dhe transportimi i
produkteve t gatshme.
Q t prmbushen obligimet n mnyr t rregullt, t suksesshme dhe
ekonomike, n transport duhet t punojn dhe me t, t udhheqin persona
profesional dhe t aft t cilt i realizojn qllimet dhe detyrat t transportimit
bashkkohor. Ato jan: siguria, saktsia, rregullshmria, shpejtsia dhe
ekonomizimi.
Edhe n kushte t sotshme t zhvillimit t tekniks, nuk mund t flitet pr
siguri absolute, por pr siguri relative. Edhe pse trafiqet bashkkohore edhe mjetet
transportuese ofrojn siguri m t madhe, q deri m sot e njeh historia pr
transportin.
Rregullshmria n kuptimin e ksaj veprimtarie, do t thot transportim nga
nj orar i transportit t caktuar m prpara. Drejt ksaj lidhet edhe saktsia q do t
thot prcjellje e sakt e orarit t vozitjes. Kto karakteristika jan me rndsi t
madhe pr prdoruesit t shrbimeve transportuese, sepse mundsojn furnizim t
planifikuar, pa pasur nevoj nga rezerva m t mdha. N kt mnyr reduktohen
shpenzimet e magazins.
Shpejtsia sht varur n mnyr funksionale nga karakteristikat teknike t
mjeteve transportuese dhe nga gjendja e trafiqeve. Shpejtsia maksimale n kushtet
bashkkohore sht mjaft e madhe, por pr transportin sht shum m e
rndsishme shpejtsia mesatare dhe komerciale.
Gjat prcaktimit t shpejtsis s transportit m s shpeshti faktori vendimtar
sht ekonomizimi. Transporti i shpejt do t siguroj ruajtje maksimale t cilsis
s mallit, por do ti zmadhoj shpenzimet e transportit, d.m.th. mimi i mallit t tregut.
Q t zmadhohet fitimi n transport, pa u zmadhuar mimi, sot n bot
shkohet kah prdorimi i paletave dhe kontejnerve. Me paltimin dhe kontejnert
koha nga prodhimi deri tek shprndarja e produktit, sillet n minimum. Reduktohen

52

shpenzimet pr manipulim dhe fuqi puntore dhe zmadhohet shfrytzimi i mjeteve

transportuese.
Paltimi dhe kontejner. Me lidhje t organizuar t mjeteve teknike dhe
procedura sht mundsuar manipulim mekanik. Prandaj jan t nevojshme paketa
palete, t punuara sipas standardeve.
Kontejnert jan en, arka, cisterna dhe t ngjashme t cilat jan t mjaft t
rezistueshme t mbajn prdorim m t shumt n transport.
Arritja me paltimin dhe kontejnert mund t shqyrtohet me shembujt n vijim.
Me zbatimin e tyre, vagoni shkarkohet ose ngarkohet pr nj or, ndrsa n
mnyrn klasike pr tet or, ndrsa kamioni n vend n mnyrn klasike pr tre deri
n katr or tani vetm pr 0,5 or.
Ngjashm sht gjat magazinimit. N vend 0,6 t/m2 mall me paltim do t
vendoset 2 t/m2.
Transporti mund t jet toksor (rrugor, hekurudhor dhe gypor); ujor
(lumor, liqenor, i kanalit dhe detar) dhe ajror. Secili nga kto lloje t transportit i ka
karakteristikat e tij.
Transporti rrugor me rrjetin e tij t zhvilluar t trafiqeve mundson pranimin
dhe drgimin e mallit n secilin vend, pa ndonj mbingarkes, q pr distanca m t
vogla e bn t volitshm dhe i jep prparsi para transportit hekurudhor, i cili pr
distanca m t vogla sht joekonomik. Pr kryerjen e transportit hekurudhor jan t
nevojshme rrug t vendosura special binare q paraqet nj investim t shtrenjt.
Malli duhet t sillet ose t transportohet nga stacioni hekurudhor pr ngarkim q
gjithashtu i zmadhon shpenzimet. Por, kjo mnyr sht e dobishme pr sasi t
mdha t mallrave t ambalazhuara ose refuzo, specialist n distanca t mdha.
Transporti gypor prdoret pr transport t sasive t mdha t lngjeve dhe
gazrave. Edhe prskaj investimit t madh shpenzimet pr mirmbajtje sht shum i
shtrir, n mnyr speciale pr transportin e nafts dhe shprndarja e gazrave. Gjen
zbatim edhe n transportin e brendshm, pr shembull: t grurit (nga silosi), etj.
Kohve t fundit fermat moderne n bot e prdorin pr transport t qumshtit.
Transporti lumor dhe i kanalit pr shkak t prparsive t mdha
praktikohet gjkund ku mund t kryhet lundrimi.
M s shumti prdoret transporti lumor, d.m.th. 2/3 nga transporti botror t
mallit kryhet n kt mnyr. Pr dallim nga t gjitha t prmendurat, ai nuk sht i
kufizuar me rregulla ligjore dhe kufij, ndrsa n favor i shkon edhe kjo, q menjher
mund t transportohen sasi t mdha t mallrave.
Transporti ajror sht bindshm m i shpejt, por ende edhe m i shtrenjt.
Pr transport t mallit prdoret kur nuk ka zgjidhje alternative (transport t barnave,
ushqimit, mallit specifik).
Transporti ndahet edhe n i brendshm (lokal, i qytetit dhe periferik) dhe i
jashtm. Ktu ndrlidhet edhe transporti ndrkombtar, i cili mund t kryhet midis dy
ose m shum vendeve, respektivisht t jet kufitar ose transit.
Klasifikimi mund t kryhet edhe sipas llojit t mallit pr t cilin sht dedikuar.
Kshtu, pr shembull, ekzistojn mjete transportuese t cilat jan t specializuara pr
transportin e nj malli t caktuar (qelq i rrafsht, beton, etj.).
Mjetet transportuese mund t dedikohet pr nevojat e transportit t mallrave t
degve t ndryshme industriale: kimike, ushqimore, etj. Ndarja e tyre mund t kryhet
paralelisht ose pavarsisht me ndarjen e transportit. Kshtu ekzistojn edhe mjete

53

transportuese t thjeshta dhe t specializuara me ose pa rimorkio, me ose pa cerada,

me instrumente t ngulitura dhe pajisje pr rregullimin e temperaturs, lagshtis,
przierje, shkarkim, siguri, etj.
N raste t veanta pr shkak t siguris ose mbrojtjes s njerzve, mallit dhe
mjedisit prdoren shenja t mjeteve transportuese, t prshkruara me standardet pr
disa mallra t caktuara.
I till sht rasti gjat transportimit t mjeteve helmuese, djegse dhe
radioaktive.
Veturat jan t shnjuara me shenja tekstili me ngjyra portokalli n kushte t
dits dhe nats, me ka n veturn sht shkruar pashm nomenklatura e mallit i cili
transportohet.
Pr transportin e ktij malli sht e nevojshme leje, nn kushte t prcaktuara
me rregulla dhe m s shpeshti transporti kryhet natn, sipas mundsive npr rrugt
periferike.
Personat t cilt e kryejn transportin kan mjete pr siguri personale dhe jan
t shkolluar n mnyr profesionale. N rast t avaris gjat transportit ata
ndrmarrin masa pr siguri.
Transporti pr nevojat e ushtris kryhet me vetura t cilat m s shpeshti jan
pron e armats. Ato jan t ngjyrosura me ngjyr karakteristike, ndrsa kur jan t
prfshir n komunikacionin publik, persona t autorizuar ushtarak e rregullojn
lvizjen e tyre.
Mundsi t shumta pr inovacione n transport jep prdorimi i transportit t
przier, pr shembull, transporti i kontejnerve, automobilave ose veturave rrugore
nprmjet hekurudhs, anijeve, etj. Sigurisht se ekzistojn edhe mundsi t tjera t
paprdorura t cilat mundsojn q karakteristikat e transportit t vijn n shprehje t
plot.

PYETJE
1. far paraqet transporti?
2. Cili sht roli i transportit si veprimtari e pavarur?
3. Shpjegoje dallimin midis transportit si veprimtari e pavarur dhe transportit t
brendshm (si pjes prbrse e prodhimtaris)?
4. far sht rndsia e transportit?
5. Cilat jan parimet e transportit?
6. Cila sht ndarja m e zakont e transportit?
7. Jepni shembull pr nj mall q vendi yn e importon. Si do t organizoni
transportin e tij?

54

TEMA 5
PASQYR

LLOJET E ENERGJIS

KARBURANTE

KARBURANTE T
FORTA

KARBURANTE T
LNGSHME

KARBURANTE T
GAZIT

ENERGJIA
QLLIMET E T MSUARIT
Kjo tem prmban njoftim informativ me llojet
e energjis t cilat prdoren n bot edhe tek ne
me nj vshtrim t veant t energjis solar.
Jan theksuar karakteristikat q nj materie
duhet ti ket q t jet karburant;
sht shfaqur ndarja e karburanteve sipas
origjins, gjendjes agregate dhe vlers
s
ngrohtsis;
Nafta sht e prpunuar n mnyr t
veant si karburant i vetm i lngshm;
Ekspozimi i tems prfundon me pasqyr t
prodhimtaris t lignit (si thngjill m i
prfaqsuar) n vitet e fundit.
Me prpunimin e ksaj teme duhet t fitohet
nj pasqyr e prgjithshme pr llojet e ndryshme
t energjis dhe karburanteve, rndsia e tyre
pr ekonomin dhe jetn e prditshme, dobia nga
ato dhe njher edhe pr rreziqet t cilat mund t
dalin gjat magazinimit dhe prdorimit t tyre.

55

TEMA 5: ENERGJIA
5.1

LLOJET E ENERGJIS

Aftsia e materieve t kryejn nj pun t caktuar quhet energji. Energjia

sht n fakt arsyeja pr t gjitha lvizjet dhe ndryshimet t cilat ndodhin n
natyr.
Energjia n prodhimtarin industriale dhe n jetn e prditshme t njeriut ka
rndsi t madhe. Ajo prdoret pr lvizje t s gjitha aparateve dhe makinave
gjat kryerjes s disa operacioneve.
Llojet themelore t energjis t cilat sot prdoren nga t gjith konsumatort:
energjia elektrike, energjia termike, mekanike, kimike, nukleare dhe diellore
(solar).
Cila nga kto lloje t energjis do t prdoret varet nga lndt e para n
dispozicion t nj vendi dhe nga efekti ekonomik i energjis s fituar.
Energjia elektrike fitohet n hidrocentrale, termocentrale dhe centrale
nukleare, duke prdorur energjin e ujit, energjin e karburanteve t lngshme
dhe t forta dhe energjia nukleare.
Energjia elektrike nga vendi i prodhimit me ndihmn e pruesve drgohet deri
tek trafo stacionet ku transformohet n nj tension m t ult. Kshtu pr
amvisrit vjen tensioni prej 220 V, ndrsa si termike vjen tension prej 380 V.
Energjia elektrike prdoret si forc e repartit pr lvizjen e makinave dhe
aparateve ose pr ngrohje dhe sipas qllimit t tij ajo ndahet n: energji e repartit
dhe termike.
Energjia termike ndonj trupi sht dhn prmes energjive kinetike t s
gjitha molekulave n at trup. Ajo fitohet me ndezjen e llojeve t ndryshme t
karburanteve, t cilat gjat saj lirojn gazra t ngroht me temperatur t caktuar.
Kshtu gazrat e fituara t ngrohta prdoren pr fitimin e: ujit t ngroht, avull i ujit,
distilim, pr tharjen ose ngrohjen e lndve t para gjat proceseve t caktuara
kimike.
Energjia termike fitohet me ndezjen e karburanteve t forta, t lngshme ose
t gazrave n agregate t veanta termike (kusi avulli-kaldaj).
Energjia kimike lirohet gjat reaksioneve t caktuara egzoterme* n form t
energjis termike. Prdorimi i ktij lloji t energjis sht me rndsi t madhe n
industrin, sepse mund t prdoret si termike ose pr prodhimin e energjis
elektrike.
Energjia nukleare n brthamn e atomit sht koncentruar masa e
prgjithshme e tij n form t protoneve dhe neutroneve t cilat n trsi
kompakte i mbajn forca t forta n vet brthamn. Kto forca t mdha n vet
brthamn shkenca bashkkohore ka arritur ti aktivizoj n form t energjis
nukleare me bombardimin e brthamave t disa elementeve t rnda me
neutrone.
* reaksione gjat s cils lirohet nxehtsia
Gjat ktij bombardimi me neutrone brthama eksplodon dhe shkatrrohet n
brthama m t vogla t metaleve m t lehta, gjat s cils lirohet nj sasi e madhe

57

e energjis. Procesi i ndarjes s brthams quhet coptim dhe kryhet n mnyr

vargore. Ndarja e brthams kryhet n reaktor atomik ku n mnyr t kontrolluar
lirohet energjia nukleare. Si burime t energjis nukleare prdoren: urani izotopet e
tij dhe plutoniumi.
Energjia e fituar nukleare m tutje mund t transformohet n form tjetr t energjis.
Kjo energji sht e lir, por nga pikpamja ekologjike mjaft e rrezikshme, sepse
ekziston rrezik nga ndotje radioaktive nga plehu radioaktiv ose gjat avarive t
centraleve t tilla nukleare.
Energjia diellore (solar) energjia e prgjithshme e cila vjen nga dielli pr nj or
sht m e madhe nga energjia e prgjithshme e prdorur n tr vendin pr nj vit.
Ky fakt na tregon se dielli sht nj burim i madh dhe i pashtershm i energjis.
Prdorimi i ksaj energjie sht gjithnj m e madhe dhe m efikase duke i
falnderuar zhvillimit t teknologjis dhe tekniks. Zbatim m t gjer kan kolektort
solar t cilt energjin diellore e konvertojn n energji termike ose elektrike.
Kolektort diellor (Figura 5.1) pr konvertimin e energjis diellore n at termike ve
m jan relativisht t lira dhe kan gjetur zbatim n shum shtpi dhe objekte. N
kto kolektor ka tuba npr t cilat kalon uji i ftoft i cili ngrohet dhe prdoret dhe
prdoret pr qllime t ndryshme n jetn e prditshme.
Kolektort pr konvertimin e energjis diellore n rrym elektrike jan m t
ndrlikuara, por pas nj kohe t caktuar (kur me kursimin e energjis elektrike do t
paguhet mimi i kolektorit) energjia e fituar elektrike sht falas.
Kjo mnyr e prdorimit t energjis diellore bhet gjithnj e m masiv.

Figura 5.1 Prdorimi i energjis diellore prmes kolektorve diellor

Burimet e energjis q prdoren kryesisht rrjedhin nga natyra dhe zakonisht quhen
burime natyrore. Sipas eksploatimit ndahen n dy grupe: burime t cilat nuk
prsriten (karburante nukleare dhe fosile) dhe burime t cilat prsriten (energjia e
ujit, e ers (Figura 5.2), energjia diellore, energjia e t hyrave dhe t dalave detare,
etj.)

58

Figura 5.2

Prdorimi i energjis s ers

Tek t gjitha burimet e energjis, me rndsi sht vlera e tyre energjike, e cila tregon
sa kilovat or energji fitohen gjat ndezjes s 1 kg karburant t fort ose 1m3
karburant t gazit.
Cilat nga burimet e prmendura t energjis do t prdoren varet, para s gjithash,
nga lloji i burimeve me t cilat disponon nj vend.
Nga aspekti ekonomik i energjis si mall ka rndsi t madhe dhe ndikim mbi
ekonomin dhe jetn pr shkak t konsumit gjithnj e m t madh. Bota orientohet
kah burimet alternative dhe t rinovuar t cilat nuk e ndotin mjedisin njerzor dhe jan
m t lira dhe m t sigurta.

5.2

KARBURANTET

Me karburante nnkuptohen ato materie t cilat gjat djegies lirojn sasi

relativisht t madhe t ngrohtsis e cila praktikisht mund t prdoret si termike
ose t konvertohet n nj lloj tjetr t energjis (mekanike, elektrike).
Nj materie q t jet e prdorur si karburant prskaj asaj q duhet t liroj ngrohtsi
gjat djegies, ajo duhet ti plotsoj kushtet n vijim:
-ta ket n sasi m t mdha n natyr
-vendndodhjet t jen t arritshme dhe t lira pr prdorim
-produktet e djegies (gazrat) t mos jen t dmshme pr mjedisin
-t djeg me nj shpejtsi t caktuar dhe
-gjat kushteve normative karburanti t tregoj nj qndrueshmri t caktuar.
Karburantet n vete prmbajn nj pjes djegse e cila kryesisht paraqet materie
organike dhe pjes jo djegse t cilt e prbjn lagshtin, materiet minerale,
oksigjeni dhe azoti.
Cilsia e karburantit vlersohet sipas vlers s tij kalorie (ngrohse). Vlera e
kalorive t nj karburanti sht sasia e ngrohtsis q lirohet gjat djegies s
plot t 1 kg. karburanti t fort ose t lngshm ose t 1m3 karburanti n
gjendje gazi. Vlera e kalorive shprehet n kj/kg (pr karburante t forta dhe t
lngshme), d.m.th. kj/m3 (pr karburante n gjendje t gazit).
Karburantet sipas gjendjes agregate ndahen n: t forta, t lngshme dhe t
gazit, ndrsa sipas origjins n: natyrore dhe artificiale. Karburantet artificiale fitohen
me prpunimin e karburanteve natyrore.
N karburantet natyrore bien: druri, thngjilli, nafta, gazi nntoksor dhe gazi i
nafts (shoqrues). N karburantet artificiale bien: thngjilli i drurit, gjysm koksi,

59

briketat, produkte nga distilimi i pjesshm i nafts, gazi i gjeneratorit, acetileni, gazi i
koksit, etj.
Pamja skematike e karburanteve sipas gjendjes agregate dhe origjins sht dhn
n tabeln 5.2.

Gjendja agregate

Origjina

E fort

E lngshme

E gazit

Natyrore

Thngjilli, druri,
shist argjilor

Nafta

Gazi nntoksor,
Gazi i nafts

Artificial

Thngjilli i drurit,
koksi, gjysm koksi

Produkte nga
distilimi i pjesshm i
nafts

Gazi i gjeneratorit,
gazi ujor, gazi i
koksit, acetilen, etj.

Tabela 5.2 Klasifikimi i karburanteve

5.2.1 KARBURANTE T FORTA

5.2.1.1 KARBURANTE NATYRORE T FORTA
N karburantet natyrore t forta bien druri dhe thngjilli.
Druri sht karburant natyror i vegjetacionit me vler t kaloris prej
18850kj/kg i cili si karburant kryesor prdoret n amvisrit. Druri nuk sht
ekonomike t prdoret pr kt qllim, sepse gjen zbatim t gjer n industrin e
drurit dhe kimis, ku fitohen nj varg i produkteve t rndsishme (celuloza, letra,
acidi acetik, etj.).
Druri magazinohet n hapsir t hapur, ndrsa shitet n tregti n m3.
Thngjillet jan karburante natyrore fosile q jan krijuar me karbonizimin e
materieve me origjin organike dhe joorganike gjat disa kushteve t caktuara
(presion, temperatur dhe koh), para disa mijra viteve. Cilsia e thngjillit
prcaktohet sipas rndsis s karbonit. Sa sht m i vjetr n mnyr gjeologjike
prmbajtja e karbonit n t sht m e madhe. N figurn 5.3 jan treguar etapat e
krijimit t thngjillit.

Llojet e thngjillit:
Torf torfa sht karburanti m i ri fosil i cili gjendet ndr ujrat e pa rrjedhura
dhe ka vler t kaloris prej 12500-20500 kj/kg. Ka ngjyr t kafe qel deri n kafe
mbyllt dhe struktur fijezore. Gjen zbatim vetm si karburant lokal n centralet
termoelektrike, sepse nuk ka arsyetim ekonomik pr transportin e tij m t largt pr
shkak t vlers t ult t kaloris.

60

Thngjilli kafe (murrm). N kt lloj t thngjillit si m t rndsishme bien:

lignit, thngjill kafe, i toks dhe thngjill tjetr.
Lignit sht thngjill me shkall t ult t karbonizimit me vler t kaloris prej
16800 deri 21000 kj/kg me dominim t ngjyrs kafe t mbyllt. Lignit prdoret si
karburant n termocentralet dhe agregatet tjera termike, ndrsa prdoret edhe si
lnd e par pr fitimin e gjysm koksit.
Thngjill guri. Thngjill gurt jan karburantet m t vjetra fosile t cilat jan
krijuar n kohn paleozoike dhe mesozoike dhe jan t vjetra prej 65 deri n 320
milion vite. Ato kan shkall t madhe t karbonizimit dhe ngjyra e tyre sht e zez
me shklqim t theksuar.
Vlera e kaloris e thngjill gurit lviz prej 31400 deri 35500 kj/kg.
Thngjilli i gurit me materie oksiduese prej 18% deri 33% prdoret pr fitimin e
koksit.
Antraciti sht thngjill guri m cilsor me shkall m t lart t karbonizimit
(proces i karbonizimit). Nga ngjyra antraciti sht i zi me shklqim t art dhe gri.
Prmbajtja e karbonit n t lviz prej 95%, ndrsa vlera e kaloris sht mbi 36000
kj/kg.
Thngjilli n treg gjendet n asortimentin n vijim: cop, kock, arr, i imt, n
form t pluhurit, i that, i ndar.
Gjat magazinimit t thngjillit duhet pas kujdes n lartsin kupave dhe t
midis hapsir midis kupave. Magazinohet n hapsir t elur n bokse ose t lir.
Gjat magazinimit joadekuat mund t vij deri tek vet djegia e thngjillit.

61

torv

lignit

thngjill kafe

antracit
Figura 5.3 Lloje t thngjillit

5.2.1.2 KARBURANTE ARTIFICIALE T FORTA

N karburante artificiale t forta bien: thngjilli i drurit, gjysm koksi, koksi dhe
briketat.
Thngjilli i drurit fitohet gjat distilimit t that t drurit n mnyr industriale
ose primitive. Distilimi i that i drurit me an t rrugs industriale kryhet n retorte ose
furra n temperatur prej 400. Gjat distilimit prve thngjill drurit fitohen edhe
produkte t tjera (uthulla e paprpunuar, gazi dhe katrani). Thngjilli i drurit ka vler t
kaloris prej 30480 kj/kg. Zbatohet si mjet absorbues n gaz maskat, si mjet pr
marrjen e ers, gjat prodhimtaris s ferosiliciumit, gjat prodhimtaris s barutit t
zi dhe n vende t tjera.

62

Gjysm koksi fitohet gjat distilimit t that t lignit n temperatur prej 500700 pa qasje t ajrit. Distilimi i that i lignit kryhet n furra speciale, t cilat jan t
prbra nga m shum Komore t mbyllura hermetikisht. Vlera e kaloris e gjysm
koksit t fituar sht m e lart nga vlera e kaloris s lignit dhe sht rreth 26000
kj/kg. Prskaj gjysm koksit gjat distilimit t that t lignit fitohet edhe gazi.
Gjysm koksi prdoret n metalurgji si mjet reduksion ose si karburant.
Koksi fitohet nga thngjill druri i yndyrshm me materie oksiduese prej 1833% gjat distilimit t that n temperatur prej 700 -1200. Prskaj koksit gjat ktij
distilimi t that fitohet gaz koksi, amoniak, katran, etj. Vlera e kaloris s koksit sht
33500 kj/kg. Koksi gjen zbatim n metalurgji si karburant dhe si mjet reduksion.

5.2.2 KARBURANTE T LNGSHME

Nafta sht karburanti i vetm i lngshm natyror (vaj reciprok ose flori i zi) q
sht przierje komplekse nga hidrokarbure t lngshme t ndryshme me przierje t
komponentve t sulfurit, oksigjenit dhe azotit, materie rrshinore dhe hidrokarbure t
forta.
Sipas pamjes s jashtme nafta ka ngjyr ulliri e cila n drit fluoroscenon.
Ngjyra e nafts varet nga struktura dhe nga prmbajtja e materieve rrshinore,
prandaj nafta mund t takohet edhe me ngjyr t kuqe, si dhe pangjyr.
Nafta e paprpunuar gjendet n tok n thellsi prej 3000 deri 9000 metra, n
shtresa t ngjeshura t rrethuar me uj dhe gaz (Figura 5.4).
Eksploatimi i nafts bhet me shpimin, prdorimin e kullave speciale, t cilat jan t
furnizuara me shpuese t veanta t bra nga kuror e diamantit.
Nafta n siprfaqe del me nj gufim t fort pr shkak t presionit t gazeve. Pas
daljes t gazeve nafta nga burimi nxjerrt me ndihmn e pompave (Figura 5.5).

Figura 5.4 Nafta n thellsin e toks

Nafta sht m e leht se uji dhe nuk tretet n t. N varshmri t prmbajtjes
s hidrokarbureve t rendit parafin, sht e ndar n tre grupe: parafin i me cilsi t
dobt, parafin dhe parafin me cilsi t lart, ndrsa sipas prmbajtjes s materieve
rrshinore: rrshino e ult, mesme dhe e lart.

63

Pas nxjerrjes, nafta pastrohet nga przierja q prmban. Si przierje n naft

t cilat largohen para prpunimit t tij jan: uji, rra, kriprat, etj.

Figura 5.5 Burime t nafts

Nafta deri tek qendrat e prpunimit transportohet nprmjet naft pruesve,
cisternave, anijeve cistern, tanker, etj.
-Nafta prpunohet me distilimin fraksion, procedur e cila bazohet n pika t
ndryshme t vlimit t hidrokarbureve, nga t cilat sht prbr nafta.
Nga distilimi fraksion t nafts fitohen produktet n vijim:
Me prpunimin e shkalls s par: fraksioni benzin (prej 40-200C),
fraksioni ligroin (prej 160-200C), fraksioni kerozin (prej 200 - 300C), fraksioni
yndyror (prej 300-350C) dhe mazuti mbi 350C.
Prve me distilimin fraksion nafta mund t prpunohet edhe me kreking
piroliz, etj.
Nga fraksioni i benzins fitohen m shum lloje t benzins dhe at:
-benzina themelore e cila distilon n temperatur prej 40-180C, ndrsa
prdoret pr motor t aeroplanve.
-benzina e motorit e cila fitohet me numr minimal t oktanve prej 70 dhe
prdoret pr motor me ndezje t brendshme (automobila);
-benzina speciale t cilat gjejn zbatim n mjeksi, pr ekstrakt ose si trets.
Prskaj benzinate t distilimin fraksion fitohen edhe dizel karburante dhe vajrat
mineral pr vajosje.
Nafta ka rndsi t madhe pr jetn bashkkohore sepse ajo dhe produktet e
saj prdoren n industrin kimike, farmaceutike, t tekstilit, si lnd djegse, n
industrin pr fitimin e kauukut sintetik, etj.

64

5.2.3 KARBURANTE T GAZIT

Sipas origjins karburantet e gazit ndahen n: natyrore dhe artificiale.

5.2.3.1 KARBURANTET NATYRORE T GAZIT

Karburantet natyrore t gazit n natyr paraqiten n form t puseve t gazit
n shtresat e larta t kors s toks. Komponenti kryesor i karburanteve t gazrave e
prbjn hidrokarburet: metani, etani, propan, butani dhe sasi minimale e H2S; azoti,
dyoksid karboni dhe przierje t tjera.
Gazi natyrore (toksor) kryesisht prmban metan prej 65% deri 95%. Gjen
zbatim si karburant, ndrsa kohve t fundit edhe si lnd e par themelore n
industrin kimike.
Deri tek konsumatort transportohet nprmjet pruesve t gazit dhe
cisterna. N sasi m t vogla gazi pajiset n en eliku nn presion t cilt jan nn
kontroll secilin vit nse jan m t vjetra, ndrsa ent e reja nn presion kontrollohen
n do vit t pest.
Manipulimi me gazrat krkon masa t veanta t sigurimit:
- vendi i ruajtjes s enve nn presion nuk guxon t jet
i ekspozuar n ndryshime atmosferike;
-ent nn presion duhet t sigurohen nga rrzimi;
- n hapsirn n t ciln jan vendosur ent nn presion nuk guxon t
prdoren mjete t cilat shkaktojn shkndija dhe
- hapsira n t ciln jan magazinuar ent nn presion duhet rregullisht t
ajrosen dhe t mbahet temperatura normale.

5.2.3.2

KARBURANTET ARTIFICIALE T GAZRAVE

Karburantet artificiale t gazrave fitohen me temperatur t lart t shkoqitjes

t karburanteve t forta ose gjat distilimit fraksion t nafts. Si karburante artificiale
m t rndsishme t gazit t cilat takohen n qarkullimin me mallra jan:
-etin
-hidrogjeni
-gazi gjenerues
-gazi ujor
-gazi i koksit, etj.
Etini (acetileni) C2H2 fitohet kur nga kalcium karbiti (CaC2) veprohet me uj
pas reaksionit:
CaC2+ 2H2O > C2H2 + Ca(OH)2
Etini ka vler t lart t kaloris dhe gjat djegies n oksigjen t pastr zhvillon
temperatur prej rreth 3000. N qarkullim haset i mbushur n kontejner t elikut
nn presion prej 1,5
 dhe sht i njohur me emrin disugas. Prdoret si lnd e
par pr fitimin e masave sintetike, kauukut, acidit acetik, alkoolit, saldim autogjen,
etj.
Hidrogjeni (2) n natyr takohet i lir n gazrat vullkanik, ndrsa n gjendje
t lidhur gjendet n uj dhe n shum komponent t tjer organik dhe joorganik.
Fitohet me elektroliz t ujit nga metani ose me konversion t monoksid karboni.

65

Hidrogjeni sht karburant artificial me kalori t lart prej rreth 142351 kj/kg,
ndrsa prdoret si mjet reduktues, gjat prodhimit t amoniakut, n energjin
nukleare, si karburant pr raket, etj.
N qarkullim takohet i mbushur n kontejner eliku nn presion prej 1,5
 .
Prve karburantet e prmendura bota gjithnj e m shum krkon materie
alternative t cilat do ti zvendsonin karburantet ekzistuese.
Industria jometalike ka nj tradit t gjat n prodhimtarin e zanatit nga fillimi
i tij, q dshmohet me zbulime t llojllojshme historike. Kjo vrteton se njerzit nga
kohrat m t vjetra kan prdorur materie joorganike pr prpunimin e enve dhe
objekteve t tjera nga jeta e prditshme. Me kalimin e kohs kjo prodhimtari gjithnj e
m shum sht prsosur dhe sot n kushte t zhvillimit t lart t shkencs dhe
teknologjis, flasim pr industrin jometalike, d.m.th. pr degt industriale.
Industria e jo-metaleve prfshin: industri t materialeve t detyrueshme
ndrtimore, qeramik, materiale t rezistueshme nga zjarri dhe qelqi.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.

ka nnkupton me efektin ekonomik t energjis s fituar?

Cilat jan problemet nga aspekti ekologjik me energjin nukleare?
far sht ajo vler energjetike e burimeve energjetike?
Cilat kushte duhet ti plotsoj ndonj materie, prve q liron ngrohtsi gjat
djegies q t prdoret si karburant?
5. Shpjegoje ndarjen e karburanteve?
6. A sht i arsyeshm prdorimi i drurit si karburant? Pse?
7. Cilat jan burimet alternative t energjis?

66

TEMA 6
PASQYR

MATERIALI
NDRTIMOR

MATERIALE
DETYRUESE

MATERIALE
DETYRUESE
HIDRAULIKE

IMENTO

QERAMIKA

TULLA DHE
TJEGULLA

FAJANS (GJYSM
PORCELANI)

PORCELANI

MATERIALE T
RREZISTUESHME
NDAJ ZJARIT

QELQI

PRODUKTET NGA INDUSTRIA

JOMETALIKE
QLLIMET E T MSUARIT
N temn Produkte nga industria jo-metalike, gjat
prpunimit t titujve t dhna n pasqyr, kujdes i
veant sht prkushtuar n cilsin dhe n
varshmrin e tij nga lndt e para dhe nga procedura
teknologjike.
Jan theksuar karakteristikat e produkteve jometalike q jan t rndsishme gjat vlersimit t
cilsis s tyre.
Rndsi t veant kan ambalazhi, transporti dhe
magazinimi q t ruhet cilsia e mallit.
Klasifikimi i produkteve nga industria jo-metalike
sht kryer nga m shum aspekte q t lehtsoj
msimin nga njra an, por edhe q ti aftsoj nxnsit
t manipulojn me mallrat n kushte t ndryshme dhe
nga nevojat t ndryshme.

67

TEMA 6: PRODUKTET NGA INDUSTRIA JOMETALIKE

6.1

MATERIALI NDRTIMOR

Deri n fillimin e shekullit XIX n ndrtimtari jan prdorur materiale t mara

drejtprdrejt nga natyra. Megjithat, zhvillimi i teknologjis ka futur ndryshime edhe
n kt fush. Arkitektura bashkkohore dhe ndrtimtaria kan mundsi t reja
konstruktive, duke iu falnderuar przgjedhjes s madhe t materialit ndrtimor t
tregut.
Ndrtimor sht ai material, i cili prdoret n arkitektur dhe ndrtimtari
pr pun konstruktive dhe prfundimtare.
Njohja e materialit ndrtimor, nnkupton njohjen e lndve t para, mnyrn e
t fituarit, llojet, qllimet, karakteristikat dhe kushtet pr ruajtjen e cilsis s atij
materiali.
Sipas praktiks tregtare, materiali ndrtimor sht klasifikuar n dymbdhjet
grupe: gur natyror dhe artificial; materiale ngjitse, lla; betone; bitume dhe asfalte;
materiale izoluese, t drurit, plastiks, qelqit; ngjyra dhe vernik dhe n grupin e fundit
bien disa materiale ndihmse, si: ngjitse, kite, qelq i lagsht dhe ngjashm.
Materiali ndrtimor mund t ndahet n dy pjes: konstruktiv, ku bien: guri, druri
dhe gomat dhe materiali ngjits, i cili mund t jet ajror dhe hidraulik. Kjo sht dhn
edhe me skem:
Materiali ndrtimor
Konstruktiv:
Guri (natyror dhe artificial)
Tulla
Druri
Metale (hekuri, eliku, alumini)

Detyrues:
Materiale ngjitse ajrore
Materiale ngjitse hidraulike

Lnda e par pr gurin n ndrtimtari jan shkmbinjt. Sipas krijimit

shkmbinjt ndahen n eruptive, sedimentar dhe metamorfike.
Eruptivet kan origjin nga magma e skuqur dhe prandaj quhen magmatik.
Varsisht se deri ku ka deprtuar magma para se t ftohet, shkmbinjt mund t jen
t thell dhe siprfaqsor.
Takohen n tela, kupe dhe pellgje. M t njohura jan: graniti, sieniti, dioriti,
gabro, porfir, etj.
Shkmbinjt sedimentar jan krijuar me fundrrin e guaskave, krmill,
koraleve ose shkmbinj tjer n fundin e liqeneve dhe deteve. Shtresat horizontale
jan t shkatrruara pr shkak t lvizjeve n brendsin e korrs s toks. M t
shpeshta jan: gurt glqeror, dolomit, peshar, lopori, balt argjilor, alabastr, etj.
Shkmbinjt metamorfik jan krijuar me transformimin e magmateve dhe
fundrrins, nn ndikimin e presionit dhe temperaturs. Takohen si mas me nj
form t pacaktuar dhe n shtresa. Ktu bien: mermert, gnajsi dhe serpentini.
Nga shkmbinjt, guri fitohet nga kupat siprfaqsore gurthyes dhe shum
rrall nga burimet e thella. Mnyra e thyerjes prcaktohet varsisht nga natyra e
mineralit dhe qllimi i produktit t gatshm.
Gjat nxjerrjes s gurit ndrtimor zbatohet eksplozioni, i cili vendoset n vrima
speciale t bra pr at. Blloqet e gurve nxirn me prerjen e telit dhe abraziv ose me
ndonj teknik tjetr. M tutje, mund t pritet me zbutje dhe mprehje.

69

Sipas prpunimit dhe prdorimit guri ndahet n: gur thyes (pr ndrtim, etj.); i
imt dhe i shtypur (gur i vogl, rr e imtsuar dhe miell); kocka guri (pr kalldrm,
plloa pr trotuare dhe shkall); plloa (pr mbshtjellse t murit); gur pr shtylla, etj.
Guri artificial fitohet n procesin teknologjik nga guri i imtsuar natyror, rra
dhe imentoja. Si aditiv prdoren n sasi m t vogla ose m t mdha, argjil, gips,
azbest, kasht, ashkl druri, etj.
Gursit t njohur artificial jan mermer artificial, t cilat prdoren pr dekorim,
granit artificial, m s shpeshti n form t plloave t njohura si teraco, ceporeks
(pllo pr ndrtimin e mureve ndarse), plloa salonit (pr kulme), tubacione, etj.
N materialin e gurit ndrtimor bien zhavorri dhe rra. Zhavorri prmban copa
guri m t imt dhe m t trash me madhsi prej 8 deri 80 mm. Sipas dimensioneve
mesatare t copave kryhet klasifikimi. Prdoret pr pendn e rrugve, pr brjen e
betonit, etj.
Rra sht nj przierje nga grimcat e gurve, madhsia e t cilve nuk kalon
8 mm. Rra natyrore nxirret nga lumenjt, liqenet dhe detet, ndrsa rra artificiale
fitohet me bluarjen e gurit. Prdoret pr brjen e llait dhe betonit. Duhet pasur kujdes
t mos prmbaj dhe, argjil ose przierje tjera, t cilat do t mund ti dmtojn
armaturs s elikut, d.m.th. betonit.
Cilsia e ktij materiali prcaktohet me testimin e karakteristikave fizike
(pamja, pore, karakteristikat termike, akustika, pesha specifike, etj.), karakteristikave
mekanike (forca, fortsia, qndrueshmria, elasticiteti, i prpunueshm, etj.) dhe
karakteristikat kimike n lidhje me prbrjen kimike.
Testimi i cilsis kryhet n institucione t specializuara, me procedura
komplekse dhe pajisje bashkkohore.
Ky material magazinohet n magazina t hapura ose vetm t mbuluara, pr
mbrojtjen e disa mallrave specifik.
N magazinat blloqet dhe plloat rreshtohen ashtu q t mund t kryhet
kontroll i t gjitha siprfaqeve. Nga arsyeja e njjt, distanca midis reshteve n
magazin sht m s paku 0,6 m. Prpiqet q blloqet t vendosen n siprfaqe q
kan pasur n burimet, ndrsa plloat njra ndaj tjetrs me siprfaqet e bra me
vernik.
Sipas zakoneve tregtare pr materiale ndrtimore, blloqet e gurve shiten me
cop ose me m3, plloat me m2, ndrsa elementet si buz t ndryshme dhe shkall n
metra gjatsi. Gur e vegjl (pr fasad, tarraca dhe ngjashm) shiten me kilogram,
ndrsa rra dhe zhavorri me m3 ose vagon (1 vagon prej 10 ton = 6 m3).
Materiali i gurit zakonisht transportohet dhe drgohet n gjendje refuzo.
Materiali i cili shitet n kilogram, ambalazhohet n thas prej letrs ose prej materialit
sintetik, ndrsa plloat me dimensione t vogla me produkte t vetme, n kuti nga
materiali ambalazhues (karton). N raste t tilla, ambalazhi sht shnjuar dhe ngjitur
deklarata e produktit. Sipas vetive t mallit mbahet llogari ambalazhi t ket fortsi t
mjaftueshme mekanike. Nse me marrveshjen midis konsumatorit dhe shitsit sht
kontraktuar ambalazhi, secili produkt mund t paketohet, por me shpenzime
plotsuese.
Gjat transportit t materialit ndrtimor sht normalisht t jepet 3% humbje e
mallit nga sasia e prgjithshme e kontraktuar (zakonisht pr shkak t llomit dhe
shkatrrimit).

70

PYETJE:
1. ka paraqet materiali ndrtimor dhe far prfshin?
2. Cilat lloje t gurve ndrtimor i ke t njohura?
3. Sipas t cilit prcaktohet cilsia e materialit ndrtimor?
4. N ka duhet pasur kujdes gjat magazinimit?
5. Cilat jan zakonet tregtare gjat shitjes s materialit ndrtimor?

6.2

MATERIALET NGJITSE

Sipas t dhnave historike materiali i par ngjits q e ka prdorur njeriu sht

balta. Testimi i piramidave tregojn se Egjiptianve u kan qen t njohura glqerja
dhe gipsi, 2800 vite para ers son.
Fakt sht se nuk kan ditur pr mjetet hidraulike ngjitse, por sot sht
shqyrtuar se Izraelitt e vjetr n glqere kan przier tulla t grimcuara dhe kan
fituar material me disa karakteristika hidraulike. Romakt e vjetr pr kt qllim kan
prdorur mas vullkanike, duke ndrtuar ujsjellsin romak.
Pr fat t keq, me shkatrrimin e Mbretris perndimore romake, kto njohuri
jan harruar. Kshtu arkeologjia shpjegon pse shum pak objekte jan ruajtur nga
shekullin i mesm, pr dallim nga romaket.
Materialet ngjitse n ndrtimtari jan materiale t prodhuara n mnyr
natyrore ose artificiale, t cilat me ujin krijojn brum, e cila ka aftsi pas nj kohe t
caktuar t forcohet.
Materialet ngjitse gjat prdorimit przihen me uj dhe (rr, zhavorr, gurs,
gurs t im, etj.) dhe fitohet lla. Ato prdoren pr lidhjen e materialit ndrtimor
konstruktiv.
Sipas sjelljes s materialit n uj dallohen:
-materiale ngjitse ajrore dhe
-materiale ngjitse hidraulike

6.2.1 MATERIALE MINERALE NGJITSE AJRORE

Materialet minerale ngjitse ajrore krijojn lla t cilat jan n kundrshtim me
ujin. Ktu bien glqerja dhe gipsi.
Glqere ( ) Fitohet nga guri glqeror ( 3) ose dolomit
( 3MgCO3) n furra (Figura 6.1) ku n temperatur prej 1200 bhet zbrthimi,
ku fitohet dyoksid karboni (2) dhe monoksid kalciumi ( ):
 3   + 2 Q
Produkti   quhet glqere e pjekur ose e gjall.
Glqerja e pjekur ka ngjyr t bardh deri n t verdh higroskopi t shfaqur.
Sipas prmbajtjes s   produkti klasifikohet n tre klasa:

71

I 98 %, II 95 % dhe III 90 %. Cilsia varet edhe nga shpejtsia e shuarjes dhe

dallojm glqere e shuar leht (maksimum 8 minuta), glqere e shuar e mesme
(maksimum 25 minuta) dhe glqere e shuar rnd (mbi 25 minuta).
Glqerja e pjekur ruhet sa m shkurt. Transportohet n vagon dhe kamion
t mbyllur me cerad n gjendje refuzo. Paketimi sht n thas nga letra tri prej 50
kg. (bruto pr neto). Gjat przierjes s glqeres s pjekur me uj (m s shpeshti e
ngroht) fitohet glqere e shuar hidratuese
  + 2O  ()2 + Q
Glqerja hidratuese ka prparsi q mundet menjher t prdoret dhe me t
m s lehti mund t manipulohet.
Thahet dhe bluhet n pluhur t imt dhe ashtu plasohet n treg t paketuar n
thas t letrs.
Klasifikohet sipas prmbajtjes s  ()2 n tre klasa dhe at I- me minimum 98%,
II me minimum 96% dhe III me minimum 92%. Sasia e glqeres s gjall n
glqeren e shuar sht e kufizuar n 10 %.
N tregun bashkkohor plasohet edhe brum i glqeres n thas plastike. N
t gjitha produktet e ambalazhuara sht shtypur deklarata.
Prve n ndrtimtari, glqerja prdoret edhe n industrin e sheqerit, pr
fitimin e sods, pr zbutjen e ujit industrial, etj.

72

Figura 6.1

Fitimi i glqeres s pjekur

Gipsi fitohet me ngrohjen e gipsit natyror (CaSO4*2H2O) gjat s cils humbet nj

pjes e ujit t kristalt, sipas barazimit:
 ^4 * 22O CaSO4 * 0,5H2O + 1,5H2O

73

Figura 6.2 Burime t gipsit natyror

Temperatura e ndezjes sht 110 180 , ndrsa nse sht m e lart

(800) fitohet estrih gips i cili i przier me uj m ngadal forcohet dhe ka fortsi
m t madhe. Pas pjekjes gipsi bluhet n pluhur t imt.
Sipas lndve t para dhe mnyrs s prodhimit, dallohet: gips shukatur
ose gips pr ndrtimtari. Ka ngjyr t bardh deri n ngjyrn gri. Lidhet pr disa
minuta, forcohet pr gjysm ore dhe gjat saj e zmadhon ndjeshm edhe temperaturn edhe volumin.
sht e lejuar t prmbaj 9% H2O dhe 15% przierje.
Gipsi modelues sht me ngjyr m t bardh nga i mparshmi dhe m imt
sht i bluar. Prdoret pr prpunimin e kallpeve. Prmbajtja e ujit sht deri n 9%,
ndrsa przierjet deri 10%.
Gipsi alabastr sht lloji m i mir i gipsit. Ka nj ngjyr t shprehur t
bardh, imt sht i bluar dhe prmban 3% uj dhe 10% przierje.
Gips i that (anhidrid) i njohur si estrih. Trsisht forcohet pas 28 ditve,
ndrsa prdoret pr prpunimin e shtresave t dyshemes. Prmban deri n 5%
przierje. Gjat prcaktimit t cilsis, me rndsi sht edhe imtsia e t bluarit,
ndrsa ai sikurse edhe elementet tjera t cilsis jan t prcaktuara me nj standard
t prshtatshm.

74

Figura 6.3 Gipsi alabastr i

ambalazhuar n thes t letrs

Gipsi paketohet n qese polietilen deri n 2 kg dhe n thas plastike dhe t

letrs dhe bure deri n 50 kg. N secilin ambalazh sht shtypur deklarata.
Gjat ruajtjes dhe transportit t gipsit duhet pasur kujdes higroskopis s gipsit
dhe sipas asaj t prcaktohet mnyra e magazinimit dhe transportit. Lejohet kalo (fira)
prej 2% (pr shkak t pluhurit). Tek ne prodhohet n Dibr.

6.2.2 MATERIALE NGJITSE HIDRAULIKE-IMENTO

Materiali i par ngjits hidraulik sht prodhuar me pjekjen e gurit glqeror t

shkrift, kah fundi i shekullit t 18-t. sht prdorur pr ndrtim t fener limanit n
Angli. M von si lnd e par sht prdorur lopori i shkrift. Produkti sht quajtur
roman imento sepse, sht konsideruar se me at sht zbuluar sekreti i
qndrueshmris s ndrtimeve romake. Marrdhnia e sakt e mineraleve dhe
temperaturs s nevojshme sht prcaktuar n vitin 1848. sht prdorur material
nga ishulli Portland. Prej ather fillon prodhimtaria e portland-imentos n Angli dhe
pastaj edhe n vende t tjera.
imentoja sht prfaqsuesi kryesor i materialeve ngjitse hidraulike.
imentoja n ndrtimtari emron nj grup t produkteve, laet e t cilve
kan aftsi t shprehur ngjitse hidraulike, d.m.th. duke qndruar n ajr,
ndrsa disa ndr uj forcohen n mas t gurit betonit. Duke i knaqur krkesat
e ndrtimit bashkkohor, prodhohen imento me shtojca t ndryshme. N parim, kto
jan produkte t fituara me pjekje, bluarje, mbjellje dhe t qndruarit pr nj koh t
przierjeve minerale.
Mineralet t cilat prdoren si lnd t par sipas prbrjes kimike duhet t
mbrohet ashtu q raporti i oksid kalciumit ndaj shums s oksideve t siliciumit,
aluminit dhe hekurit t jet
1,8 2: 1 d.m.th.

75

%CaO
%SiO 2  % l2 O3  %Fe 2 O3

1,8  2 :1

Ky raport quhet moduli hidraulik.

Lndt e para t cilat m s shpeshti prdoren pr imenton jan: argjila, guri
glqeror, glqerja, lopori, boksit, etj.
Lndt e para dozohen n nj raport t caktuar, q t realizohet moduli
hidraulik edhe przihen me procedur t that, gjysm t that ose t lngshme.
Masa e przier digjet n temperatur t skories, mesatarisht prej 1450 1500. Skoria sht zbutje e kokrrave gjat ngrohjes pa shkrirje t shprehur, d.m.th.
kalimi n fazn e lngshme. Produkti i fituar quhet klinker. Pas ftohjes ai bluhet n
pluhur t imt, qndron pr nj koh n bunker dhe paketohet.
N tregti, sipas lndve t para t prdorura dhe temperatura e skories hasen
imentot n vijim:
) imentoja Portland pr t fituar prdoret przierje e gurit glqeror dhe
argjils, ndrsa pjekja sht n temperatur prej 1400 deri 1500. I shtohet deri n
5% gips i papjekur q t rregullohet aftsia ngjitse e imentos. Produkti ka ngjyrn e
gjelbr-gri.
b) imentoja lafarzh sht produkt me ngjyr gri t mbyllt, ndrsa n
przierjen e lnds s par merr pjes edhe boksiti dhe glqerja. Temperatura e
skories arrin 1650. Nga kto arsye ai sht produkt me nj cilsi t lart dhe
prdoret pr betonim n temperatura t ulta (-15), gjat ndrtimit t porteve dhe
ngjashm.
imentoja e bardh sht n fakt imentoja portland, por n sasit ka nj
sasi minimale t oksideve t hekurit. Ashtu fitohet ngjyra e bardh dhe prdoret pr
pjesn estetike t ndrtimeve. Me shtimin e ngjyrave dhe pigmenteve nga klinkeri pr
imento t bardh, fitohen imento t bardha pr fasade, ballkone dhe ngjashm.
Prodhohen edhe imento t tjera t cilat jan modifikim i imentove t
prmendura. Pr shembull, n imenton portland shtohen shtojca aktive minerale dhe
produkti i fituar sht i rezistueshm n ujin detar dhe ngjashm; ose imentoja
portland klinker przihet me shulak t furrave t larta, etj.
imentoja prdoret pr brjen e llait dhe betonit.
Cilsia e imentos prcaktohet n shum laboratori ku testohet pesha
specifike, rezistenca e shkoqjes, t presionit, qndrueshmria e volumit, shpejtsia e
lidhjes, imtsimi i bluarjes, etj.
Cilsia e imentos n tregti shprehet prmes marks. Me mark nnkuptohet
fortsia e presionit e shprehur n KN/cm2 pas 28 ditve nga fillimi i forcimit.
Magazinimi i imentos sht me rndsi t madhe, sepse ai me kalimin e
kohs humb nga aftsia ngjitse, d.m.th. pas tre muajve qndrim ajo reduktohet pr
15-20%, ndrsa pr dy vite deri n 50%. Ruhet n hapsira t thata (Figura 6.4)
sipas mundsive i ambalazhuar.

76

Figura 6.4 Magazinimi i imentos

Pr ambalazh prdoren thas natron t letrs prej 50 kg., n t ciln sht

ngjitur deklarata. Shitet n gjendje refuzo ose n thas. Transportohet n kamion me
cerad ose n cisterna speciale.
N vendin ton imento me cilsi t lart prodhohet n Shkup (Usje).

Detyra 1.
a) Prcaktoje shpejtsin e shuarjes s glqeres (mostra e fituar);
b) Sipas t dhnave vizato nj diagram;
c) Klasifikoje mostrn e glqeres (i shpejt, i mesm ose i ngadalshm).
Udhzim:
Nxnsit jan t ndar n grupe. Secili grup merr sipas mundsive mostr t
ndryshme prej rreth 10 g. Glqere mir e shkundur (q ka kaluar npr sit 4900
vrima/cm2) q ruhet n nj pajisje tharse ose shishe, e cila ndr tapn ka pambuk.
Aparatura prbhet nga dy gota t rezistueshme nga zjarri, ndrsa hapsira
ndrmjet sht e mbushur me material izolues (lesh xhami, azbest, polistirol poroz stiropor). Gota m e vogl (rreth 100 cm3 ka dru tap e cila kalon termometr t
gravura prej 150C.
Prpjekje: N got vendohet glqerja, shtohen 20cm3 uj me temperatur rreth 20C
dhe menjher mbyllet. Duhet pasur kujdes n pjesn e termometrit t mbushur me
zhiv, t hyj n glqeren e testuar.
do 30 sekonda shnohet temperatura, derisa t filloj t bjer.
Nga t dhnat vizatohet diagrami ku n abshis shnohet koha nga fillimi deri
n fund t prpjekjes, ndrsa n ordinatn temperaturat e lexuara.
Shikoje diagramin n fotografin 6.5.

77

KOHA (min)
Figura 6.5 Prcaktimi i shpejtsis s shuarjes s glqeres

Koha e arritjes s maksimumit t grafikut konsiderohet pr koha e shuarjes s

glqeres dhe klasifikimi sipas tij kryhet n:

glqere e shuar shpejt.......................................8 minuta

glqere e shuar mesm......................................25 minuta
glqere e shuar ngadal......................................m shum se 25 minuta

Pyetje:
1. far jan materialet ngjitse?
2. Cilat jan prparsit e glqeres s shuar para glqeres s pjekur?
3. Cilat lloje t gipsit takohen n treg dhe cilat jan karakteristikat e tyre?
4. Nga cilat lnd t para fitohet imentoja?
5. Cilat jan llojet themelore t imentos?
6. Si shprehet cilsia e imentos?

78

6.3

QERAMIKA

Sipas trashsis s shtresave, q kan mbuluar disa grmime qeramike, sot

konsiderohet se ato jan m t vjetra se 13000 vite. Egjiptiant e vjetr pr ndrtimet
e tyre kan prdorur tulla t pjekura para 6000 viteve. Tek Asirt, Babilonasit dhe
Persiant prpunimi i produkteve t qeramiks ka qen fuqishm e zhvilluar. Muret
dhe dyshemet n ndrtimet e tyre kan qen t shtruara me plloa t pjekura
qeramike me prpunim artistik. Artin prej tyre e kan ndrmarr Grekt, Etrurt dhe
Romakt.
Pas migrimit t popujve, me qeramik t part jan marr Maurt. Punimet e
tyre i kan zbukuruar me ngjyra t mrekullueshme-ocaklin. Nga Spanja kjo
shkathtsi sht transferuar n Itali, ndrsa m von n Franc dhe Gjermani.
Produktet e qeramiks gjat koh ishin prdorur vetm pr amvisri, por n
kohn bashkkohore kan zbatim n ndrtimtari, n industrin e kimis, n
laboratort pr testime shkencore, etj.
Sot, me qeramik nnkuptohen produkte t argjils t cilat fitohen me
modelim, tharje dhe pjekje t brumit plastik t argjils, n mnyr manuale ose
industriale.

Figura 6.6 Produkte t argjils t modeluara n rrot t vorbtarit

Lnd t para n industrin e qeramiks jan argjila, materie kreshmore,

shkrirs dhe glazur.
Argjila, sipas prbrjes kimike sht alumo-silikat i hidratuar. sht krijuar me
shkatrrimin e mineraleve t ndrlikuara silikate, nn ndikimin e veprimeve
atmosferike. Cilsia e argjils varet nga pastrtia e tij. N natyr m pak papastrtia
ka kaolini (materiali m i shpesht i argjils), ndrsa prdoren edhe argjila m pak t
pastra.
Karakteristika kryesore e argjils sht plasticiteti, q do t thot aftsia t
modelohet n formn e dshiruar, i cili do t mbaj. Gjat tharjes dhe pjekjes s
objekteve t argjils grumbullohen pr shkak se paraqiten deformime dhe paraqitje t

79

plasaritjeve. Kjo shmanget me shtimin e materieve kreshmore. Ato n temperatura t

larta nuk e ndryshojn volumin e tyre dhe efekti i grumbullimit t produkteve t argjils
humbet. Pr kt qllim prdoret rra kuarc, argjila e djegur, etj.
Materie shkrirse jan materie, t cilat n temperatura t larta duke u shkrir
me argjiln, mundsojn krijimin e mass s ngurt t qelqt.
Glazura sht shtres qelqore n siprfaqen e produktit t qeramiks, i cili e
redukton zbraztirn dhe shrben pr dekorim.
Malli i qeramiks m s shpeshti ndahet sipas ksaj mnyre:

Produkti i qeramiks

ngjitse

pa glazur
tulla
tjegulla
terakot

me glazur
fajans
majolik
vorbtari e thjesht

jo ngjitse

porcelani
gamenin

Produkte qeramike ngjitse jan ato t cilat kan thermi dheu, lshojn
dhe thithin gazra dhe uj dhe mund t grvishten me thik.
Nga produktet jo glazur do ti shikojm tullat dhe tjegullat, ndrsa nga ato
glazur produktet fajans (gjysm porcelani).

6.3.1 TULLA DHE TJEGULLA

Tullat dhe tjegullat (Figura 6.7) jan produktet m masive t industris s
qeramiks. Jan prpunuar nga argjila e thjesht dhe gjysm plastike. Cilsia e
lnds s par prmirsohet me qndrimin pr nj koh t vendit pr grmim.
Prodhimtaria e tullave fillon me dozimin e lndve t para dhe shtimin e ujit.
Masa przihet dhe bhet homogjene, brum plastik nga i cili formohet produktet me
lshimin n presa special (mundet edhe n mnyr manuale me kallpe). Produktet e
fituara thahen n mnyr natyrore ose n tharse industriale (n temperatur prej
rreth 70-80C), ndrsa pastaj piqen n temperatur rreth 1000C.

Figura 6.7 Lloje t ndryshme t tullave dhe tjegullave

80

Prodhimtaria e tjegullave pr dallim nga tullat krkon argjil t lart plastike pa

prezencn e gurit glqeror.
Prgatitja e argjils sht identike me at t tullave, vetm q formsimi i
tjegullave kryhet me revolver ose pres t vakuumit. Tjegullat e formuara vendohen
n korniza druri dhe pastaj thahen n mnyr natyrore ose artificiale (n tharse
industriale n temperatur prej 80C). Pjekja e tjegullave kryhet n temperatur prej
950C.
N treg, me emra t ndryshm tregtar, tjegulla e ndrtimit plasohet si tulla t
plot ose me vrima dhe blloqe, tulla pr oxhaqe, tjegulla dhe tuba drenazhi.
Secila nga kto produkte jan MKS, ka elemente t caktuara dhe ato
karakteristika kontrollohen. Pr shembull, tek tullat testohen dimensionet (me
shmangie t lejuara), masa, fortsia, qndrueshmria e presionit, ngjitja, etj. Shfaqja e
cilsis sht marka e tullave.
Tjegulla cilsore duhet t ket siprfaqe t rrafsht (sht e lejuar
shtrembrim deri 5%), skaje t rregullta me dimensione t sakta dhe sasi t
minimizuar t kalcium oksidit (sepse me ujin do t kaloj n hidroksid kalciumi, ndrsa
ajo do t sjell deri n reduktimin e fortsis mekanike dhe deri n shkatrrimin e
tjegullave). Specifike tek tjegullat sht ajo se nuk lshojn asnj ik uji edhe pas
ujitjes dy or.
Rezistenca ndaj akullit kontrollohet me qndrueshmrin n 25 cikle (ngrirje
dhe shkrirje, njra pas tjetrs) fortsia e tjegulls prcaktohet me testimin e ngarkess
(mesatarisht prej 60 deri 100p/cm2), pastaj rezistenca e lakimit dhe goditjes.
Tjegullat magazinohen n magazina t hapura, ndrsa transporti kryhet me
automjete t pambuluara. Gjat transportit dhe manipulimit duhet pasur kujdes t mos
vije deri tek dmtimi (thyerja), sepse nuk sht e zakonshme prdorimi i ambalazhit.
Terakot prfaqsojn produkte t punuara nga argjila e thjesht. Pr shkak
t prezencs s oksideve t hekurit n lndn e par, ka m s shpeshti ngjyr t
kuqe t theksuar (mundet edhe e verdh). Prdoren pr tulla t profilizuara dhe
produkte dekorative (vazo, prmendore, etj.).
Nga aspekti i tregut, prodhimtaria e tullave dhe tjegullave sht e reduktuar
pr shkak t materialeve t reja dhe teknikave t cilat prdoren n ndrtimtari.

Detyra 1
T prcaktohen shmangiet e dimensioneve, tek produktet e ngurta t
qeramiks.
Udhzim: Furnizohen disa lloje t ndryshme t produkteve t tullave dhe tjegullave.
Nxnsit, t ndar n grupe, i masin dimensionet e tyre, i krahasojn me t dhnat q
n tabel i prezanton arsimtari ose e shkruan n tabel dhe i llogarisin shmangiet,
duke i shfaqur n prqindje.

Detyra 2
N nj en me uj tretni disa copa t produkteve t ndryshme t qeramiks
(tulla, tjegulla, fajans, porcelan dhe qelq). Shnoni pa mundsi q t ndodh nj huti.
Orn e ardhshme (pas dy, tre ditve) shikoni tek cili produkt, qndrimi n uj ka
shkaktuar ndryshime.

81

PYETJE:
1.
2.
3.
4.

Cilat lnd t para prdoren n industrin e qeramiks?

Cila sht ndarja m e shpesht e mallit t qeramiks?
Si prcaktohet dhe prmes far sht shprehur cilsia e tullave?
far sht e rndsishme gjat prcaktimit t cilsis s tjegullave?

6.3.2 FAJANS (GJYSM PORCELANI)

N Evrop, para zbulimit t porcelanit, produktet fajans n amvisri kan qen

nj reflektim i mirqenies.
Ato jan produkte qeramike ngjitse, me glazur. Pr prodhim prdoret
argjila me cilsi t mesme, ndrsa sipas nevojs mund t shtohet edhe kaolin dhe
rr. Procesi i fitimit sht shum i ngjashm sikurse tek tullat dhe tjegullat.
Domethn, lndt e para dozohen edhe pas qndrimit pr nj koh przihen
me uj. Nga brumi plastik i fituar n kallpe, formohen produktet e dshiruara. Pas
tharjes piqen m shpesh t vendosura n kaseta speciale n temperatur prej 1100 1300, varsisht nga lloji i fajansit. Gjat ksaj pjekjeje krijohet erepi i produktit
fajans. Duhet pasur kujdes t mos vjen deri tek papastrtia (sepse kjo do t jet e
dukshme edhe tek produktet e gatshme).
Artikujt e pjekur zakonisht ngjyrosen dhe pastaj u vihet glazur ku prdoren
glazura t tejdukshme. Nse duhet t mbulohet ngjyra n vet masn, prdoren
glazura jo t tejdukshme. Artikujt e glazura prsri piqen n temperatur prej 9001000C.
Artikujt e fituara fajans (Figura 6.8) kan mas me kokrra, t bardh ose mas
t ngjyrosur n mnyr t barabart.
Sipas cilsis fajansi sht m i afrt deri tek porcelani. Produktet jan m t
lira nga ato t porcelanit dhe shpesh mund ti zvendsojn.
Fajansi sht m i leht dhe m i but nga porcelani, gjat goditjes jep nj ton
t ult dhe ka vende jo t glazura. Cilsia reduktohet nse ka plasaritje n glazurn
ose sht tejdukshme.

82

Figura 6.8 Produkte nga fajansi

Elementet e tij t cilsis jan: fortsia mekanike, qndrueshmria termike,

pesha specifike, ujthiths, etj. Nga fajansi jo i glazura prpunohen elemente pr
nevojat laboratorike (diafragme, membrana, etj.).
Produkte fajans n treg jan: plloat, objekte dekorative dhe sanitari (lavaman,
vask, guaska tualeti, etj.).
Ambalazhi dhe transporti jan t ngjashme sikurse tek produktet e ngjashme
t porcelanit, ku duhet pasur kujdes n mbrojtjen mekanike, sepse jan m pak t
forta.

PYETJE:
1. Cili lloj i produktit t qeramiks m s shpeshti i zvendson produktet e
porcelanit dhe pse?
2. Cilat jan karakteristikat e tjegulls s fajansit?
3. Cilat jan elementet e cilsis s produkteve t fajansit?

83

6.3.3 PORCELANI
Porcelani e ka fituar emrin sipas guasks s detit Porcelan e cila ka shtpi t
bardh, but. Atdheu i tij sht Kina, ku ka filluar t prodhohet gjat kohs s
dinastis Tang (618-909), ndrsa n shekullin e 15 tregtart e kan transferuar n
Evrop, d.m.th. n Portugali, ku edhe i sht dhn emri. I pari e ka prodhuar kimisti
Betger, n vitin 1710 sht ngritur puntoria e par prodhuese, ndrsa n shekullin e
19 ka filluar prodhimtaria industriale e produkteve t porcelanit.
Porcelani sht produkti qeramik m fisnik. Ka ngjyr t bardh, struktur t
imt kokrrash dhe ka pres me shklqim t lart. Karakterizohet me transparenc, me
paprshkueshmri t gazrave dhe lngjeve dhe mosreagim me kimikate. Porcelani
sht m i rezistueshm n ndryshime t temperaturs nga qelqi dhe posedon edhe
fortsi m t madhe.
Prpunimi i artikujve t porcelanit prbhet nga proceset n vijim: prgatitja e
brumit t porcelanit, formsimi i artikujve dhe t pjekurit.
Prgatitja fillon me dozimin e lndve t para. Lndt e para themelore jan:
kaolin, kuarc dhe feldspat. Kaolini shprlahet dhe filtrohet, q t lirohet nga przierjet.
Kuarci dhe feldspati grimcohen dhe bluhen n pluhur t imt. Secila nga komponentt
n mnyr t veant przihet me uj. Pastaj me aparate speciale me blerse, bluhen
midis veti, q t fitohet nj mas sa m homogjene. Brumi i fituar brumoset n
aparate (malakser) q ti zmadhohet plasticiteti. Me qllimin e njjt lihet t
vjetrsohet sa m gjat (3 muaj deri n 2 vite) n hapsira t podrumit.
Formsimi i artikujve mund t bhet n mnyr manuale, n rrot t vorbtarit
(Figura 6.9) dhe makinerie, me presimin dhe shkrirjen n kallpe, q varet nga lloji i
produkteve. Varsisht nga mnyra e formsimit prcaktohet dendsia e mass
plastike t porcelanit.
Para se t piqen, produktet me kujdes thahen (Figura 6.10), sepse, nse
krijohet lagshti, m von do t paraqiten plasaritje. Q t mbrohen nga tymi dhe
pluhuri gjat pjekjes, vendohen n kaseta.

Figura 6.9 Rrot bashkkohore e vorbtarit

Figura 6.10 Vagon n t ciln radhiten

produktet e porcelanit

Temperatura e pjekjes varet nga prbrja e lnds s par, respektivisht nga

lloji i porcelanit. Prdoren lloje t ndryshme t furrave, specifike pr kt industri.
Nse produktet duhet t lustrohen, pas pjekjes zhyten n glazur, thahen se
prsri piqen. Para glazurs mund t ngjyrosen dhe dekorohen, q bhet n mnyr
manuale ose me shabllone.
Artikujt e pjekur nxirren nga kasetat dhe kontrollohen. Sipas mundsive
mangsit mnjanohen me prpunim. Procesi i prodhimtaris s porcelanit sht
shfaqur n figurn 6.11.

84

Varsisht nga cilsia, klasifikohen dhe pastaj ambalazhohen. Pr ambalazh

prdoren kuti kartoni dhe arka druri, kur paketa sht nga m shum cop.
Deklarata q ngjitet n ambalazh. Duhet qart t informoj se bhet fjal pr
mall t thyeshm.
Magazinat pr ruajtje duhet t sigurojn mbrojtje mekanike t mallit.

Figura 6.11 Skema e procesit t prodhimtaris s porcelanit

N qarkullim, varsisht nga lndt e para t prdorura dhe mnyra e

prpunimit, takohen porcelan i but dhe i fort. Porcelani i but ka m pak kaolin
se ai i forti. Piqet njher n temperatur prej 1130 deri 1150C, lustrohet dhe prsri
ngrohet n temperatur prej 800 deri 900C.
N kt lloj t porcelanit bien: segerov, koksit, etj.

85

Prbrja e lndve t para pr porcelanin segerov prmban sasi m t vogl

t kaolinit (25%), ndrsa m shum feldspat (30%) dhe kuarc(45%). Nga ai
prodhohen elemente pr ndrtimtari (m s shumti plloa).
Produktet kan shklqim t lart dhe bukur mund t dekorohen. Ana negative
sht rezistenca e ult mekanike dhe termike.
Porcelani i koksit, n przierjen e lndve t para prmban prve kaolinit (30%),
kuarc, feldspat dhe argjil, hi prej eshtrave (deri 50%). Fitohet porcelan m i bardh
me nj tejdukshmri t shklqyer por me rezistenc t vogl mekanike dhe termike.
Prdoret pr shrbime luksoze dhe artikuj dekorues.
Porcelanet e forta n przierjen e lndve t para prmbajn sasi m t madhe t
kaolinit dhe m pak t kuarcit dhe feldspatit. Pjekja e par (biskot) sht n
temperatur prej 900C ndrsa pas lustrimit produktet prsri piqen n kaseta prej
argjils s pjekur n temperatur prej 1400C. Gjat ksaj, masa bn skorie dhe
krijohet nj trsi kompakte, d.m.th. erep porcelani.

Figura 6.12 Produkte t porcelanit

Produktet jan t forta dhe t qndrueshme n ndryshime t shpejta t

temperaturs. Vazhdimisht jan n ndikime kimike dhe prdoren pr prpunimin e
elementeve dhe enve pr laboratori dhe amvisri (Figura 6.12).
Shpesh n prodhimtari, veanrisht ndahet elektro-porcelani, i cili prdoret pr
prpunimin e elementeve izoluese pr rrym me tension t ult.

86

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.

Cilat jan karakteristikat e porcelanit?

far sht dallimi midis porcelanit t but dhe atij t fort?
N cilin lloj bien porcelani segerov dhe i kockave?
Cilat karakteristika e rekomandojn porcelanin e fort?
Pr far prdoret porcelani?

6.3.4 MATERIALE T REZISTUESHME KUNDRZJARRIT

N periudhn e prodhimtaris s zanatit dhe n fillimin e industris,

temperaturat e puns t cilat jan prdorur kan qen t ulta. Kjo ka lejuar t
prdoret materiali i rezistueshm natyror kundrzjarrit (kuarc, kuarcit, rr, argjil,
etj.).
Zhvillimi i industris, veanrisht i metalurgjis, ka imponuar nevoj pr
krijimin e kapaciteteve prodhuese, t cilat do ti knaqin krkesat dhe do t sigurojn
materiale t rezistueshme ndaj zjarrit me cilsi t lart.
Nocioni pr materialin e rezistueshm ndaj zjarrit nuk guxon t kuptohet n
kuptimin fjal pr fjal, d.m.th. se bhet fjal pr material absolut t patretshm,
sepse i till nuk ekziston. Ndonj material do t jet i rezistueshm ndaj zjarrit pr nj
proces t caktuar teknologjik, por jo edhe pr ndonj tjetr. Pr shembull, materiali i
cili sht i rezistueshm pr furrat n industrin e qelqit nuk sht pr metalurgjin,
d.m.th. ai sht i paprdorshm pr mbshtjellje t furrs Simens-Martin dhe
ngjashm.
Sot pr materiale t rezistueshme ndaj zjarrit i konsiderojm produktet t
cilat jan t rezistueshme n temperatura m t larta se 1580C.
Rezistenca kundrzjarrit prcaktohet n mnyr laboratorike, sipas metods
s piramidave Seger, ndrsa rezultatet mbajn shenjn ^.
Materialet t rezistueshme ndaj zjarrit mund t ndahen n:
Materialet natyrore t rezistueshme kundrzjarrit, t cilat prdoren pa
djegie t mparshme, si sht shisti argjilor,etj.;
Materialet artificiale t rezistueshme kundrzjarrit, t cilt njher digjen
dhe prgatiten; dhe
Materiale t rezistueshme kundrzjarrit.
Materialet artificiale t rezistueshme kundrzjarrit pr prpunim si lnd t par
prdorin argjiln plastik, shistin argjilor, magnezit, dolomit, karborundum, grafit,
koksin, etj. Lnda e par e cila m s shpeshti prdoret sht shami d.m.th. mielli
Shamit. Kjo sht argjil e rezistueshme kundrzjarrit e cila piqet n
temperatur deri 800C dhe pastaj bluhet.
Materialet artificiale t rezistueshme kundrzjarrit fitohen ashtu q lnds
s par, m prpara t bluar dhe i shtohet material ngjits (n sasi minimale q t
arrihet plasticiteti i nevojshm). Masa e fituar me presim formohet n nj form t
caktuar (m s shpeshti paralelepiped). Pas tharjes produktet piqen.
Materialet artificiale t rezistueshme kundrzjarrit sipas materialit t lnds s
par dhe rezistencs kundrzjarrit jan t paraqitur n tabeln 6.1

87

Materiali i
rezistueshm

Lnda e par

Shamit

Argjila e rezistueshme
kundrzjarrit me
plasticitet t caktuar

Silikat

Kuarc, kuarcit
Me minimum 94-95%
^iO2

Magnezit

Magneziti natyror

Aluminat

Kromit

Karbonit
Grafit

Rezistenca
kundrzjarrit
C
1640 1790

1690-1730

2000-2800
pr MgO t
pastr
Lnd t para t pasura 2800
me # #l2O3 m shum 1840
se 46%
(korund natyror, elektro
korund)
Xehe t kromit me m
1650-1900
shum se 25%
Cr2O3
Thngjill me m shum 1800
se 85% 
Thngjill me m shum 3800
se 95% 

Zbatimi

Pr furra n:
-industria e qelqit
-kazan t avullit
-furra pr amvisri
Pr furra n
-metalurgjin e zez
-industrin e qelqit
-industrin e
qeramiks
Pr furra industriale n
t cilat mbizotrojn
temperatura t larta

-industrin e qelqit

-furra simes-martin
-industria e qelqit
-industria e qelqit
-industria e qelqit

Tabela 6.1 T rezistueshme

Sipas veprimit kimik t materialeve t rezistueshme kundrzjarrit, ndarja mund

t bhet n:
1. t tharta- me nj prqindje t madhe t dyoksid silicit dhe at prej 92%;
2. neutrale kur alumin oksidi dhe dyoksid silici jan n nj marrdhnie t
caktuar;
3. bazike pa dyoksid silici.
Gjat prcaktimit t cilsis sipas standardeve t dhna, prve rezistencs
kundrzjarrit testohet edhe veprimi kimik, ngjitja, rezistenca mekanike, qndrueshmria e presionit, masa specifike, etj.
Shiten si tulla, plloa dhe gozhda. Shitja bhet me m3; m2 dhe me cop.
Magazinohen n hapsira t mbyllt, ndrsa transportohen me vetura t cilat
jan t mbuluara. Nuk ambalazhohen, prve mallrat pluhur pr lla (n thas plastike
ose thas natron t letrs ose karton t ambalazhuar).

88

PYETJE:
1.
2.
3.
4.

ka paraqesin materialet e rezistueshme kundrzjarrit?

Sipas t cilit bhet ndarja e materialeve t rezistueshme kundrzjarrit dhe si?
far paraqet shami?
Paramendoni se si teknik ekonomik duhet t kryeni porosi t materialit t
rezistueshm kundrzjarrit. Duke prdorur skemn pr klasifikimin e kundrzjarrit
komentoni se cilat karakteristika do tu jan t rndsishme. Pse?
Materialet e rezistueshme kundrzjarrit ndahen sipas:
I Origjins: - natyrore (nga ashkl kuarci dhe prdoren
pa djegie)
- artificiale (nga argjila e plastiks, magnezit,
dolomit, grafit, karbon, korunde, shami, etj).
II Veprimi kimik: - t tharta (me prqindje t lart t ^iO2)
- neutrale (#l2O3 dhe SiO2 jan n marrdhnie t caktuar)
- bazike (pa prmbajtje t SiO2)
III Kundrzjarri:

- 1580C 2000C
- 2000C 3000C
- mbi 3000C
5. Cilat karakteristika testohen tek materialet e rezistueshme kundrzjarrit gjat
prcaktimit t cilsis?
6. Si shiten?

6.4

QELQI

Sipas grmimeve arkeologjike, eksponatet muzeore dhe disa t dhna

historike, njohim se shkathtsia pr fitimin e qelqit u ka qen e njohur Egjiptianve,
Romakve, Fenekicve t vjetr dhe t tjerve.
N fillimin e ers ton ka filluar t punohet tek popujt mesdhetar, ndrsa m
von tek popujt nga Evropa e Mesme.
Me zbulimin e furrave t gazit (Simens), prodhimtaria e zanatit ka kaluar n
prodhimtari industriale. Pr zhvillimin e industris s qelqit t rndsishme jan
metoda e Leblankut pr prodhimtari t sods s glqeruar, zgjidhjet konstruktive t
Furko dhe Oven pr prodhimtari t qelqit t rrafsht dhe qelqit me vrima, etj.
Qelqi sht produkt artificial dhe nuk e takojm n natyr.
Sipas njohurive t sotshme t shkencs qelqi sht przierje e fort e
oksideve t disa metaleve (natrium, kalcium, kalium, plumb, alumini dhe disa t
tjerave) n dyoksid silicin. Ndrsa sipas prvojs dhe testimet e shumta qelq m i
mir sht ai n t ciln nj mol okside bazike (pr shembull 0,5 mol   dhe 0,5 mol
Na2O) ka 3 mol dyoksid silici (SiO2).
Lndt e para pr prodhimtari t qelqit ndahen n themelore, t cilat i
sigurojn komponentt kryesor nga prbrja dhe lnd t para ndihmse, me
t cilat kryhet sigurimi, kthjellimi dhe ngjyrosja e mass s qelqit.

89

Nj pjes e lndve t para themelore (rra kuarc SiO2, rra t tjera dhe
ngjashm), guri glqeror ose mermeri  3 dhe boksit #l2O3*2H2O, jan n
natyr, ndrsa nj pjes jan produkte industriale (soda e glqeruar Na2CO3, potas
2CO3 dhe minimum Pb3O4).
Gjat zgjedhjes s lndve t para themelore shum duhet pasur kujdes q
ato t jen sa m t pastra (veanrisht natyroret), q t mos krijohen vshtirsi n
prodhimtari, ndrsa produktet t jen me cilsi t lart.
Mjetet pr kthjellim dhe ngjyrosje jan t nevojshme q t sigurohet qelq i
dukshm, i kthjellt pa ngjyr (prdoret minerali i manganit pirolyzit, etj.).
Mjetet pr ngjyrosje u bashkuan (zakonisht okside) t metaleve t rnda. Pr
shembull oksid kobalt pr ngjyrn gri, klori i arit pr ngjyr t kuqe; pr ngjyr t
bardh qumshti kallaj oksidi, etj.
Teknologjia e qelqit (Figura 6.14) prbhet nga disa faza. Lndt e para
themelore, t pastruara m prpara, siten dhe przihen. Przierja shkrihet n
temperatur prej 1400 deri 1500C. Gjat shkrirjes ndodhin ndryshime fiziko-kimike t
cilat me vigjilenc vzhgohen dhe kontrollohen. Shtohen lndt e para t
parashikuara, respektivisht lndt pr kthjellim, ngjyrosje, respektivisht ngjyrosje.
Shkritorja qndron nj koh dhe prfundimisht bhet homogjene dhe thahet pr 200300C. Masa e till e qelqit shkon n dhnien e forms. Formsimi i produkteve
kryhet me fryrje (me goj ose me makina Figura 6.13) dhe drstilim dhe nxjerrja
vertikale e qelqit t rrafsht (Figura 6.15).

Figura 6.13 Formsimi i qelqit me presim

Produktet e tilla gradualisht ftohen dhe pastaj prpunohen dhe zbukurohen. Pr kt

qllim, ato zbuten, lyen me vernik, gdhenden, mprehn, bhen me mat, n mnyr
artistike zbukurohen dhe ngjashm.
Produktet e gatshme kontrollohen dhe t dmtuarat (pa vler t prdorimit)
shkojn n llomin qelqor d.m.th. pr lnd t para, pr prodhimtarin e qelqit t llojit t
till. (N kt mnyr reduktohen humbjet, sepse n disa raste n lndt e para mund
t marrin pjes edhe 25% llom).

90

Figura 6.14 Skema pr prodhimtarin e qelqit

Ndarja e qelqit mund t kryhet sipas:

-prbrjes
-qllimit dhe
-mnyrs s formsimit t produkteve.
Sipas prbrjes qelqin e ndajm n qelq t thjesht dhe special.
Qelqi i thjesht sht qelqi i natriumit dhe kaliumit, respektivisht modifikimet e tyre.
Qelqi i natriumit (Na2O * CaO * 6 SiO2) sht m i lir dhe fitohet nga rra
kuarc, guri glqeror dhe soda. Prdoret pr prpunimin e qelqit t rrafsht t dritares
dhe produkte t amvisris.
Qelqi i kaliumit (2 * CaO * 6SiO2) fitohet nse soda (tek qelqi i natriumit)
ndryshohet me potasa (2CO3). Quhet ende qelqi ek, ndrsa prdoret pr artikuj
zbukurues.

91

123456-

kapse
lent e qelqit
ftohse
cilindrat
sistem presioni
bosht i repartit

Figura 6.15 Prodhimtaria e qelqit t rrafsht

Qelqi i modifikuar i kaliumit sht ai i plumbit. N t CaO trsisht ose
pjesrisht sht zvendsuar me PbO. Qelqi i fituar quhet kristal i rnd dhe nga ai
prpunohen artikuj luksoz t mpreht.
Qelqi alkal i aluminit sht kur n lndn e par ka argjil. Prdoret si qelq
ambalazhi.
Qelqet speciale fitohen kur guri glqeror ose rra kuarc do t zvendsohen
me ndonj oksid tjetr, pr shembull oksid i zinkut, bariumit ose borit dhe do t fitohet
qelqi i zinkut, bariumit ose borit. N kt grup bien qelqet speciale optike, qelqi pr
laboratori kimike, qelqet izoluese, etj.

Figura 6.16 Produkte nga qelqi

92

Sipas qllimit, qelqi mund t jet: pr ndrtimtari, (Figura 6.17) pr ambalazh,

pr en t amvisri dhe turizm, pastaj qelq laboratorik, mjeksor, zbukurues, optik,
termo-qndrueshm, i siguris dhe qelqe t tjera.
Sipas mnyrs s formsimit qelqi ndahet n i zbrazt (me fryrje dhe presim) dhe
qelq i rrafsht.
Cilsia e produkteve t qelqit testohet sipas elementeve t parashikuara me
standarde t prshtatshme.
Zakonisht testohet pesha specifike, ngjitsja, fortsia, rezistenca e goditjes,
elasticitetit, presionit, rezistencs s presionit, etj.
Klasifikimi i produkteve sipas cilsis zakonisht kryhet n tre klasa (I, II, III)
dhe mallra me defekt, q n deklaratn sht shnjuar.
Defektet jan pasoj e dozimit jo t mir t lndve t para, proces teknologjik
i udhhequr gabimisht dhe ngjashm. Defekte t shpeshta jan: dallgzimi, flluska
dhe gurs n siprfaqen ose n masn, grvishtje, skaje t parregullta dhe ngjashm.
Malli i qelqit ambalazhohet n kuti nga kartoni ambalazh ose kartoni zbukurues
dhe n ark t drurit. Shpesh, brendshm, secili produkt sht i mbshtjell n
mnyr t veant n letr t holl dhe i mbrojtur me mbshtetse nga kartoni,
stiropori, tallash dhe ngjashm.

Figura 6.17 Prdorimi i qelqit n ndrtimtari

N deklaratn e ambalazhit detyrimisht qndron shenja se malli sht i

thyeshm.

93

Produktet magazinohen n hapsira t thata dhe t mbyllura. Nse gjat

transportit dhe manipulimit lagen pr magazinim t mtutjeshm duhet t thahen.
(Magazinat e tilla jan t nevojshme pr ruajtjen e ambalazhit).
Qelqi i rrafsht n magazinat ruhet n korniza speciale, n nj knd t caktuar.
Pr transportin e mallit t qelqit prdoren automjete t mbyllura. Pr qelqin e
rrafsht automjetet jan me korniza speciale, t cilat vendosen paralelisht me rrugn.

94

PYETJE:
1. ka sht qelqi?
2. Cilat materiale jan lnd t para pr prodhimin e qelqit?
3. Plotsoje skemn:
Lndt e para pr qelq mund t klasifikohen:
Sipas:
- lnd t para natyrore: rra kuarc ose ____________
- lnd t para t prodhuara n mnyr industriale:
soda e glqeruar, ___________, _______________
Sipas funksionit:
- ____________ ____________
lnd t para: ___________ ___________
- lnd t para ndihmse:
mjete pr kthjellim _______ _______ _______
4. N baz t ka bhet ndarja e qelqit?
5. Plotsoje skemn pr ndarjen e mallrave nga qelqi.
Produktet e qelqit ndahen sipas:
1. prbrjes:
- t zakont: natriumit, _____ , _____
(pr shembull: qelq plumbit, aluminit)
- _______: pr shembull: zinkut, bariumit, borit, etj.
2. ________
- qelq pr amvisri
- qelq pr ___________
- qelq pr ___________
- qelq pr ___________
- qelq pr ___________
3. mnyra e mbshtjelljes
- _____________
- _____________

6. Pr ka mbahet llogari gjat magazinimit t produkteve t qelqit:

Nse lagshtia ndikon drejtprdrejt mbi produktet e qelqit?

95

TEMA 7

PRODUKTET NGA
METALURGJIA

PASQYR

QLLIMET E T MSUARIT

KARAKTERISTIKA T
PRGJITHSHME T
METALEVE
METODAT PR
PASURIMIN E XEHEVE
METODAT PR FITIMIN
E METALEVE
PRODUKTE T
METALURGJIS S
ZEZ
-HEKURI
-ELIKU
METALURGJIA E
NGJYROSUR
-BAKRI
-PLUMBI
-ZINKU
METALET FISNIKE
-ARI
-ARGJENDI
PROCEDURA PR
PRPUNIMIN E
METALEVE
PRPUNIMI MEKANIK
-PRPUNIMI
SIPRFAQSOR I
METALEVE
-LIDHSHMRIA E
METALEVE
PRPUNIMI TERMIK I
METALEVE
MBROJTJA NGA
KORROZIONI

Me njohuri se nxnsit ve m i njohin metalet,

n kt tem ata vetm rrugs jan numruar,
ndrsa kujdes i veant sht prkushtuar n
karakteristikat e tyre dhe zbatimi i tyre.
Pr shkak t lehtsimit t msimit individual n
prgjithsi jan prpunuar procedurat pr pasurimin
e xeheve dhe fitimi i metaleve.
Pr shkak t pasurimit t interpretimit, nxnsve
u jan ofruar disa pasqyra tabelore.
Fitimi i metaleve sht prpunuar edhe nga
aspekti teknologjik pr shkak t vazhdimsis s
materies, por nuk duhet e njjta t konsiderohet si
obligim.
sht e nevojshme t theksohet asortimenti i cili
rrjedh nga prodhimtaria dhe nga prpunimi i
metaleve, ndrsa para cilsis dhe kushteve pr
ruajtjen e tij.

97

TEMA 7: PRODUKTET NGA METALURGJIA

Disa mijra vite para ers ton njeriu i ka prdorur vetm metalet amtare nga
natyra. N kt periudh si metale jan prdorur hekuri i meteorit, plumbi, kallaji,
argjendi, ari dhe bakri.
Me zhvillimin e njeriut dhe t teknologjive t reja numri i metaleve t prdorura
n mnyr permanente rritet, kshtu q sot rreth 75% nga numri i prgjithshm i
elementeve nga sistemi periodik prdoren.

7.1

KARAKTERISTIKAT E PRGJITHSHME T METALEVE

Metalet jan elemente kimike. Me oksigjenin ndrtojn okside metalike, t cilat

t tretura n uj, formojn baz. Metalet kan m shum karakteristika t
prbashkta nga t cilat m t rndsishme jan:
1. T gjitha metalet kan shklqim metalik dhe kryesisht jan me ngjyr
argjendi-gri (q vrehet n nj metal t freskt t prer), me prjashtim t arit, i cili ka
ngjyr t verdh dhe bakri, i cili ka ngjyr pak t kuqe.
2. Metalet jan prues t mir t ngrohtsis dhe rryms elektrike.
3. N temperatur normale t gjitha metalet gjenden n gjendje t fort,
prve zhivs, i cili sht metali i vetm i lngshm.
4. Paprshkueshmria sht karakteristik e t gjitha metaleve, me prjashtim
t fletve t holla (flet nga ari).
5. Me ngrohjen, metalet kalojn nga gjendja e ngurt n gjendje t lngshme
dhe at secili metal n mnyr t veant n temperatur t ndryshme. Temperatura
n t ciln kalon nga gjendja e ngurt n at t lngshme quhet pika e shkrirjes s
metalit (Psh).
6. Metalet mund t ken struktur t kristalt dhe pr dallim nga gazet dhe
lngjet elektronet e tyre jan t lvizshm ngadal.
7. Metalet m pak ose m shum mund t prpunohen me an t: derdhjes,
farkimit, lakimit, lkundjes dhe elasticitetit.
8. Metalet mund t reagojn midis veti dhe jepen produkte t reja l e g u r a,
t cilat mund t ken karakteristika m t mira nga metalet themelore, nga t cilat
jan fituar.
Metalet fitohen nga xehet1. Sasia e metalit n xehet mund t ndryshoj shum
dhe sipas prbrjes s komponentit t dobishm xehet ndahen n t pasura, t
pasura t mesme dhe t varfra. Pas ksaj ndarje nuk mund t jepen disa vlera
absolute pr prqindjen e metalit n xehet, sepse kjo prqindje pr metale t
ndryshme ka vlera t ndryshme. Kshtu pr shembull, xehet e hekurit t cilat
prmbajn nn 30% hekur numrohen n xehe t varfra, ndrsa xehet e nikelit me
2% nikel n vete numrohen n xehe t pasura.
Xehet mund t prmbajn vetm nj metal dhe xehet e tilla quhen xehe mono
metale, ndrsa nse prmbajn m shum metale n vete xehet e tilla jan poli
metale.

Xehet jan minerale ose przierje e mineraleve nga t cilat pas procedurs s prshtatshme
mund t fitohen metale ose produkte t tjera industriale. N varshmri t elementeve, t cilat jan t
ngjitua pr xehet e metalit, t njjtat ndahen n: okside, sulfate, t karbonit, silikate, sulfite, fosfate, etj.
Xehet prskaj mineraleve t dobishme prmbajn edhe przierje t panevojshme t quajtura shllak.
Mineralet jan komponent ose elemente nga t cilat sht ndrtuar korja e toks. Ato kan
prbrje dhe karakteristika t caktuara kimike.

99

Sot n praktik, metalet ndahen n m shum mnyra, por sipas klasifikimit

industrial dhe teknik ato jan t ndara n dy grupe themelore:
1. Metale t zeza ku bien hekuri, eliku, ferro-legurat, kromi, nikeli dhe
mangani dhe
2, Metale t ngjyrosura
Metalet e ngjyrosura nga ana e tyre ndahen n:
-metale leht t ngjyrosura me dendsi nn 3,8 g/cm3
metale rnd t ngjyrosura me dendsi mbi 3,8 g/cm3
-metale t rralla
-metale fisnike
-metale radioaktive
Metalet gjithashtu sipas piks s shkrirjes ndahen n: metale leht t shkrira
me pik t shkrirjes deri 950, metale rnd t shkrira me pik t shkrirjes prej 951
deri 2000 dhe metale vshtir t shkrira me pik t shkrirjes mbi 2000.
Ndarja e metaleve sipas
piks s shkrirjes
Metale leht t shkrira

Metale rnd t shkrira

Metale vshtira t shkrira

Metali
Kadmiumi (Cd)
Plumbi (Pb)
Zinku (Zn)
Antimon (Sb)
Magnezi (Mg)
Alumini (Al)
Stronciumi (Sr)
Kalciumi (Ca)
Etj.
Argjendi (Ag)
Ari (Au)
Bakri (Cu)
Nikeli (Ni)
Platini (Pt)
Kromi (Cr)
Vanadiumi (V)
etj.
Volfram (W)
Molibden (Mo)
Osmium (Os)
Rutenium (Ru)

Pika e shkrirjes
(Psh), 
321
327
419
630
651
660
757
851
960,8
1063
1083
1453
1769
1890
1900
3380
2550
2700
2450

Tabela 7.1 Ndarja e metaleve sipas piks s shkrirjes

7.2 METODA PR PASURIMIN E XEHEVE

Xehet e metalit pr shkak t przierjeve q i prmbajn n vete edhe prqendrimi
i vogl i komponentit t dobishm te xehet e shumta, nuk mund t prdoren drejtprdrejt
pr fitimin e metaleve. Me zbatimin e procedurave t ndryshme bhet pasurimi i xeheve,
me ka fitohet prqendrimi xeheror, n t cilin prmbajtja e metalit sht shum e lart
nga ajo q sht prmbajtur n xehet. Me fitimin e prqendrimit xeheror sot mund t
prdoren edhe ato xehe t varfra t cilat m par nuk jan prdorur, sepse nuk kan

100

qen ekonomikisht t arsyeshme t fitohet metal nga asi xehe t varfra. Si procedura t
cilat prdoren pr pasurimin e xeheve jan:
1. Procedura mekanike Kjo procedur prbhet n grimcimin, bluarjen dhe
sitjen e xeheve t grmuara, ku xehet pjesrisht lirohen nga papastrtit (guri, dheu,
etj.).
2. Procedura e gravitacionit - Kjo procedur themelohet n masat e
ndryshme specifike t komponentit t dobishm (metalet) dhe shllakut (papastrtit).
3. Procedura elektro-magnetike - Pasurimi i komponentit t dobishm
(metalit) n xehet, pas ksaj procedure prdoret vetm pr ato metale t cilat tregojn
karakteristika magnetike (hekur, mangan). Parimi i pasurimit pas ksaj procedure
prbhet n at, q xehja e grimcuar lshohet midis gjinive t nj elektromagneti me
fush t lart magnetike, gjat s cils xehet t cilat kan karakteristika magnetike
kapen rreth gjinive t magnetit, ndrsa shllaku (przierjet) edhe materiet tjera jo
magnetike nuk reagojn n magnetin dhe n kt mnyr mnjanohen nga xehet.
4. Aglomerimi sht proces i pasurimit t xeheve sulfite, a sht e
mundshme edhe pr t karbonit (pluhur ose cop shum t imta t xeheve), ku me
an t tiganisjes vjen deri tek djegia e sulfurit nga xehet, ku i njjti kalon n dyoksid
sulfuri dhe mnjanohen me gazet, ndrsa pluhuri dhe copt e vogla t xeheve
verbrohen midis veti n m t mdha. Ky reaksion sht ekzotermik (lirohet
ngrohtsia gjat djegies s sulfurit), me ka vjen edhe deri tek kursimi i karburantit.
5. Flotacioni sht procedur e pasurimit t xeheve. Kjo procedur (Figura
7.1) sht mjaft e ndrlikuar dhe prfshin m shum operacione: grimcim, bluarje,
przierje me reagens flotacioni, shplarje dhe tharje. Reagenst e flotacionit jan
pezullime t ujit t cilat kan veprim t ndar mbi komponentin e dobishm nga xehet
dhe n kt mnyr e lirojn nga shllaku. Procedura prdoret pr pasurimin e xeheve
t varfra metalike. Konsiderohet pr bashkkohore dhe jep rezultate m t mira.

Figura 7.1 Makina e flotacionit

101

7.3

PROCEDURA PR FITIMIN E METALEVE

N metalurgjin sot pr fitimin e metaleve nga xehet e tyre ose koncentratet e

xeheve prdoren:
-procedura pir-metalurgjike
-procedura hidro-metalurgjike
-procedura elektro-metalurgjike.
Procedura pir-metalurgjike sht m e shtrir n metalurgji, me kt
procedur shumica e metaleve (hekuri, bakri, plumbi, zinku, etj.). Vet procesi pr
fitimin e metaleve me procedurn pir-metalurgjike bazohet n proceset e reduksionit
t oksideve metalike, nse metali gjendet n form t xehes okside. N qoft se
metali gjendet n form sulfite xehet nnshtrohen n tiganisje q t prkthehet n
form okside ku m tutje me an t reduksionit fitohet metali i pastr. Procedura pirmetalurgjike pr fitimin e metaleve kryhet n temperatura m t larta n furra t
ndryshme, ku metali fitohet n gjendje t lngshme ose n form t avullit (zinku,
zhiva).
t

eS + O2 MeO + SO2
sulfiti metalik

oksidi metalik

eO + C ose CO CO2 + Me
oksidi metalik

metal i pastr

Procedura hidro-metalurgjike shum rrall prdoret pr fitimin e metaleve

dhe fillimisht prdoret pr fitimin e metaleve nga shum xehe t varfra, prodhimi i t
cilve ekonomikisht nuk sht i pagueshm nse prdoret procedura pir-metalurgjike.
Procesi, pas ksaj procedure kryhet n at mnyr q xehet e metalit treten n trets
adekuat ku metali i pranishm nga xehet kalon n tretsin, nga i cili m tutje fitohet
me an t elektrolizs ose me zvendsimin e ndonj metali tjetr.
Procedura elektro-metalurgjike prdoret pr ato metale t cilat veanrisht
fitohen me kt procedur, si sht alumini, natriumi, magnezi, etj. Gjat ksaj
procedure metali nn ndikimin e rryms nj kahesh n elektroliz, kalon n kation dhe
si i till ngjitet pr katodn n form t metalit t pastr.

7.4

PRODUKTE T METALURGJIS S ZEZ

7.4.1 HEKURI
Hekuri ka rndsi m t madhe nga t gjitha metalet n industri, sepse
karakteristikat e tij i japin zbatim m t gjer. Xehet nga t cilat fitohet hekuri jan:

102

Magnetiti Fe3O4 sht xehe hekuri e pasur me prmbajtje t hekurit prej 4570% dhe me karakteristika t hekurit. Magnetiti ka ngjyr t zez dhe shklqim
metalik. Burime t pasura me magnetit ka n Norvegji, Suedi, SHBA, Kanada,
Kongo, Indi dhe vende t tjera.
Hematiti Fe2O3 sht xehja m e prhapur me prmbajtje t hekurit prej 4060%. Hematiti ka ngjyr t kuqe t mbyllt dhe burimet e tij jan mjaft t pasura, pr
shkak se eksploatimi i tyre zgjat nj koh m t gjat. Burime t rndsishme t
hematitit ka n Suedi, Meksik, SHBA, Kin.
Limoniti Fe2O3*H2O sht xehe sekondare dhe mjaft e prhapur n t ciln
prbrja e hekurit lviz nga 30-45%. Limoniti zakonisht ka ngjyr t verdh e cila
mund t ndryshohet deri n t mbyllt q varet nga przierjet q prmbahen n
xehet. Me lehtsi reduktohet, q sht me rndsi t veant pr metalurgjin.
Burime t limonitit ka Gjermani, Spanj, Angli, SHBA, Meksik, Kanada.
Sideriti FeO3 sht xehe karboni n t cilin prbrja e hekurit lviz nga 3040%. Sideriti ka ngjyr bardh-gri, me lehtsi oksidohet dhe reduktohet. Burimet t
sideritit ka n Spanj, Gjermani, eki, Rumani, SHBA, Maqedoni dhe n vende t
tjera.
Piriti (FeS) sht xehe sulfite e hekurit me prmbajtje t hekurit prej 40-50%.
Kjo xehe kryesisht prdoret pr fitimin e dyoksid sulfurit pr prodhimtari t acidit
sulfurik, ndrsa pr fitimin e hekurit nuk prdoret prqindja e madhe e sulfurit i cili
ngel n xehet pas oksidimit t piritit.
N xehet e hekurit zakonisht jan t pranishme papastrtit dhe sipas llojit t
przierjeve xehet e hekurit ndahen n:
-xehe bazike t hekurit, n t cilat si przierje paraqiten guri glqeror, dolomiti
dhe magnezi dhe
-xehe t tharta t hekurit, n t cilat si przierje paraqiten silici dhe argjila.
Pr prodhimin e hekurit prskaj xeheve t hekurit sht i nevojshm edhe
koksi metalurgjik i cili prdoret si karburant dhe mjet i reduksionit dhe shkrirs
(CaCO3) i cili shtohet vetm kur xehet kan karakter t thart (prmban silic dhe
argjil).
Hekuri fitohet n furrn e lart ose furrn elektrike.
Nga furra e lart fitohen dy lloje t hekurit: hekur i bardh i papunuar dhe
hekur gri i papunuar.
Hekuri i bardh i papunuar ka struktur kokrre t kristalit, n t cilin karboni
sht i lidhur n form t karbitit t hekurit. Ai nga ngjyra sht i bardh, ndrsa
shkrihet n temperatur prej 1145C. Pr shkak t fortsis s madhe t hekurit t
bardh t papunuar, nuk prpunohet n mnyr mekanike, por prdoret si lnd e
par pr fitimin e elikut. Prmbajtja e karbonit n hekurin e bardh t papunuar
lviz prej 3,7 deri 4,2%.
Hekuri gri i papunuar ka ngjyrn gri dhe struktur t kristalit. Tek ai karboni
nuk sht i lidhur kimikisht, por paraqitet n form t lvozhgs s imt nga grafiti.
Pika e shkrirjes s hekurit gri t papunuar sht 1200C. Hekuri gri i papunuar sht
m i but dhe mundet n mnyr mekanike t prpunohet. Prdoret n shkritore pr
fitimin e produkteve t shkrira. Prmbajtja e karbonit n hekurin gri t papunuar lviz
nga 3,5% deri 4%.

103

FITIMI I ELIKUT
Fitimi i elikut sht procedur gjat s cils reduktohen przierjet e
pranishme n hekurin e bardh t papunuar dhe fitohet produkt me prmbajtje t
karbonit deri m 1,7%. Pr prodhimin e elikut prdoren m shum metoda n
varshmri t przierjeve (silici, fosfori, sulfuri, mangani) n hekurin e bardh t
papunuar dhe at:
Metoda e Besemerit. Lnda e par pr fitimin e elikut sipas ksaj metode
sht hekuri i bardh i papunuar i cili prmban sulfur nn 0,06%, fosfor nn 0,07%
dhe silic m shum se 1,5%.
Procesi pr t fituar kryhet n at mnyr q hekuri i shkrir fryhet me ajr, me
ka vjen oksidimi i przierjeve t pranishme. Oksidet e krijuara nga dyoksid silici dhe
oksidi i Manganit mnjanohen si balt xeherore, ndrsa dyoksid karboni dhe dyoksid
fosfori dalin n atmosfer.
Procesi i fitimit t elikut sipas procedurs s Besemerit sht i shkurt dhe
zgjat 15-20 minuta. eliku i fituar ka cilsi t lart dhe mund t prpunohet kur
sht i ftoft. Prdoret pr fitimin e profileve, vidh, kundrvidh dhe galanteri tjetr
metalike.
Metoda e Tomasit. Lnda e par pr fitimin e elikut sipas ksaj metode
sht hekuri i bardh i papunuar, n t ciln prmbajtja e fosforit sht deri n 2,5%
ndrsa prmbajtja e silicit deri 0,5%.
eliku i fituar sipas ksaj metode sht m i but n raport me elikun e fituar
sipas metods s Besemerit dhe prdoret pr prodhimin e hekurit t betonit,
profileve, telit dhe galanteris tjetr metalike.
Ana negative e ktyre procedurave sht se kohzgjatja e procesit sht mjaft
i shkurt dhe ka humbje t mdha t hekurit n procesin e fitimit.
Metoda e Simens-Martin. Kjo metod ka prparsi n prodhimtarin e elikut
n raport me metodn e Besemerit dhe Tomasit sepse procesi ktu zhvillohet
gradualisht, ndrsa si lnd e par prdoret hekuri i bardh i papunuar me
prmbajtje m t madhe t sulfurit, silicit dhe fosforit dhe gjithashtu shtohet edhe
hekur i vjetr gjat procesit. Procesi i fitimit t elikut sipas ksaj procedure zgjat
katr deri n gjasht or, ndrsa eliku i fituar pr shkak t cilsis s lart gjen
zbatim pr fitimin e eliktve t legura dhe lloj tjetr t eliktve special.
Prskaj ktyre procedurave, pr fitimin e elikut mund t prdoret konvertori i
oksigjenit dhe furra elektrike. eliku i fituar n furrn elektrike dhe m cilsor, pr
shkak se mund t prpunohet n t ngroht dhe n t ftoft dhe prdoret pr fitimin
e eliktve legur me cilsi t lart.

LLOJE T ELIKUT
N qarkullim elikt sipas qllimit jan t ndar n:
1. elik konstruktiv- i cili prdoret n industrin e makineris dhe
automobilizmit, n ndrtimtari (Figura 7.2), n ndrtimin e anijeve dhe vende t tjera.

104

Figura 7.2 Konstruksioni i elikut

2. eliku i vegls bien sikurse elikt konstruktiv n elikt e karbonit me
prmbajtje maksimale prej 1,1% dhe prdoret pr prpunimin e vegls. Ky elik
karakterizohet me fortsi t veant, forc, qndrueshmri, etj.
eliku i fituar sipas metods s Tomasit nuk mund t prdoret pr prpunimin
e elikut t vegls (pr shkak t butsis s tij).
3. elikt aliazh - fitohen me aliazhin e elikut me nj ose m shum metale
me ka fitohen produkte me fortsi t caktuar, elasticitet, etj. elikt aliazh jan t
rezistueshme n mjedise agresive.
Elementet t cilat prdoren pr aliazh t eliktve jan: silici, karboni, kromi,
nikeli, mangani, volframi, vanadiumi, titani, etj.
N varshmri t prmbajtjes s elementeve pr aliazh, n treg ekzistojn:
) elikt me aliazh t ult, n t cilat komponenti pr aliazh sht
prfaqsuar deri 5% dhe
b) elikt me aliazh t lart, n t cilat komponenti pr aliazh sht
prfaqsuar me mbi 5%.
N tregti hasen disa lloje t eliktve aliazh, nga t cilat m shum t
prfaqsuar jan:
-eliku i kromit me prmbajtje t kromit deri 13%. Prdoret n industrin e
makineris pr prpunimin e makinave dhe aparateve t cilat jan t rezistueshme
n mjedise agresive.
-eliku i nikelit me prmbajtje t nikelit me mbi 25%, i cili prdoret n
elektroteknikn edhe si elik konstruktiv.
-eliku i manganit me prmbajtje t manganit prej 12% dhe 1,2 karbon. Ky
elik sht mjaft i qndrueshm, i fort dhe i rezistueshm n harxhim dhe pr at
prdoret pr prpunimin e rrotave t vagonit, pjes t mullinjve, etj.
Shkalla e prpunimit t eliktve dhe produkteve t tyre shnohet me numra
ose ngjyra:

105

Numri
0.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Shkalla e prpunimit
Pa prpunimin e caktuar termik
Djegs
Djegs pr prpunimin m t mir
Normalizuar
Prmirsuar
Ftoft i deformuar
Prpunuar me procedur t veant

Ngjyra
Lenta e zez
Lenta e bardh
Lenta e kuqe
Lenta e portokallt
Lenta e verdh
Lenta e gjelbr
Lenta gri

Tabela 7.2 Shenja pr shkalln e prpunimit t elikut

Pyetje:
1.
2.
3.
4.

Cilat jan karakteristikat e xeheve t hekurit?

Me ka dallohet hekuri i papunuar?
Cila sht ndarja e elikut n qarkullim?
far elikt plasohen n treg?

7.5

METALURGJIA E NGJYROSUR

Pr dallim nga hekuri, xehet e t cilit jan t pasura dhe mjaft t prhapura n
natyr, metalet e ngjyrosura jan pak t prhapura, ndrsa xehet nga t cilat fitohen
jan t varfra dhe duhet patjetr t nnshtrohen n prqendrim. Varsisht nga
dendsia, rezistenca ndaj mjediseve agresive dhe ndikimeve atmosferike, metalet e
ngjyrosura jan t ndara n tre grupe themelore:
1. Metale t lehta t ngjyrosura (alumini, magnezi, kalciumi, litiumi, etj.)
2. Metale t rnda t ngjyrosura (bakri, plumbi, zinku, kadmiumi, etj)
3. Metalet fisnike (ari, argjendi, platin, paladiumi, iridiumi).

7.5.1 BAKRI
Bakri si metal njerzit e kan prdorur para njmij viteve, pr prodhimtarin e
xeheve pr pun dhe armve. N natyr rrall takohen vetm n form t kokrrave
ose i prhapur n shkmbinj. Bakri kryesisht fitohet nga xehet e bakrit nga t cilat
m t rndsishme jan:
Halkozin (Cu2S) sulfit bakri, me ngjyr gri metalike n xehet e t cilit
takohen przierje nga ari dhe argjendi. Sot rreth 50% nga prodhimtaria e
prgjithshme botrore fitohet nga kjo xehe.
Halkopirit (CuFeS2) lnd e par primare e cila gjendet n t gjitha burimet
t xeheve t bakrit. Nga ngjyra sht e gjelbr e zbeht, por n varshmri t
przierjeve mund t ket ngjyr t zez. Prmbajtja e bakrit n xehet m t pasura
sht rreth 15%. N vendin ton halkopiriti shfrytzohet n Buim-Radovish.
Kuprit(Cu2O) xehe okside e bakrit e cila nga ngjyra mund t jet e kuqe e
elt deri n e kuqe e mbyllt.

106

Prskaj ktyre xeheve, pr fitimin e bakrit mund t prdoren edhe t tjera si

jan: bornit, malahit, azurit, kovelin, etj.
Prmbajtja e bakrit n xehet e bakrit t cilat shfrytzohen lviz prej 0,4 deri 5%
t bakrit dhe prandaj kto xehe nnshtrohen n pasurimin me an t flotacionit dhe
fitohet koncentrat i xehes me prmbajtje t bakrit prej 18-25%.

FITIMI I BAKRIT
Prpunimi i koncentratit t bakrit pr fitimin e bakrit zbatohet n dy procedura:
pir-metalurgjike (pr xehe t pasura dhe koncentrat) dhe procedura hidrometalurgjike (pr xehe jo t pasura).
Procedura pir-metalurgjike. Sipas ksaj procedure xehet e pasura
(koncentrati) tiganiset n llojin e duhur t furrave dhe pastaj shkrihet n furra grope
n prezencn e ajrit dhe koksit n temperatur prej 1350-1400 . Si produkt nga
furra fitohet guri i bakrit, i cili m tutje prpunohet n konvertor. N konvertorin vjen
deri tek lirimi i plot i sulfiteve t mbetura nga guri i bakrit, ndrsa bakri fitohet n
gjendje t shkrir. Bakri i shkrir nga konvertori derdhet n kallpe nga t cilat pas
ftohjes fitohet bakri i papunuar.
Bakri i fituar i papunuar ka pastrti prej 99,3%, 0,3% S dhe sasi minimale t
arit dhe argjendit. Q t fitohet bakri me pastrti t lart (99,99%) bakri i papunuar
nnshtrohet n rafinim (pastrim) sipas procedurave n vijim:
-procedura termike
-procedura e elektrolizs
Sot m shum prdoret procedura e elektrolizs (Figura 7.3b) ku n
elektrolizn me elektrolit (sulfit bakri dhe acidi sulfurik) bakri i papunuar prdoret si
anod, ndrsa si katod prdoret flet e holl nga bakri elektrolit. Gjat elektrolizs
s bakrit t papunuar lirohet nga papastrtit dhe ngjitet n katodn. Me elektrolizn
fitohet bakr me pastrti prej 99,95% (i njohur si bakri elektrolit).

Figura 7.3 a. Pasqyr e repartit industrial n Bor

b. celula elektrolite

107

KARAKTERISTIKAT DHE ZBATIMI I BAKRIT

Bakri sht metal i but me ngjyr t kuqe t elt, i cili n ajr t lagsht dhe
n prezencn e CO2 gradualisht kalon n karbonit bakri bazik me ngjyr t gjelbr.
Me lehtsi nxirt dhe farkohet, ndrsa sht i paprshtatshm pr derdhje, sepse
me lehtsi lidhet me oksigjenin dhe ndrton oksid, ndrsa pas ftohjes e lshon
oksigjenin dhe krijon zbraztir n siprfaqen e produktit t derdhur. Pas argjendit,
bakri sht pruesi m i mir i energjis elektrike dhe ngrohtsis. Me lehtsi tretet
n acidin azotik, ndrsa m vshtir n acidin sulfurik. Shkrihet n temperatur prej
1083. Zbatim m t madh bakri gjen n elektroteknikn pr prpunimin e
kabllove, transformatorve, aparate t ndryshme elektrike, en n industrin kimike,
n teknikn ushtarake, pr fitimin e kriprave dhe pr prodhimin e legurave. N treg
bakri vjen shkrirs dhe elektrolit n form t shufrave, tubave, levs dhe lloj tjetr t
asortimentit. (Figura 7.4).
Bakri shkrirs me pastrti prej 99,0 deri 99,9% prdoret pr fitimin e tubave,
lentave, ndrsa bakri elektrolit me pastrti prej 99,95% prdoret n elektroteknik.

Figura 7.4 Produkte nga bakri

LEGURAT E BAKRIT
N qarkullim hasen lloje t shumta t legurave t bakrit t cilat kan ngjyr t
bukur, jan t rezistueshme n ndikimet atmosferike, me pik t ult t shkrirjes
mir derdhen.
Legura m t rndsishme t bakrit t cilat takohen n qarkullim jan: bronzi,
mesingu, argjendi i ri, metali i kuq.
Bronzi sht legur e dyfisht ose e trefisht ku bakri sht i prfaqsuar
me mbi 80%. Si metale me t cilat przihet bakri pr fitimin e bronzit prdoren:
kallaji, plumbi, alumini ose metale t tjera.
Bronzi ka fortsi t madhe dhe forc, me lehtsi drstilohet dhe derdhet.
Prdoret n anije ndrtim, elektroteknik, industrin e makineris, pr prpunimin e
monumenteve dhe busteve, pr para metalike, etj.

108

Sipas prfaqsimit t metaleve dallojm m shum lloje t bronzit, si: bronz e

kallajit (80% bakr dhe 20% kallaj), bronz e aluminit (91% bakr dhe 9% alumin),
bronz e plumbit (75% bakr dhe 25% plumb).
Mesingu sht legur e bakrit dhe zinkut, ndrsa m rrall edhe me ndonj
element t tret. Zinku n kt legur i prmirson karakteristikat pr derdhje dhe
jep karakteristikat t veanta fiziko-mekanike legurs. Prmbajtja e bakrit n mesing
zakonisht lviz prej 55-80%, ndrsa prmbajtja e zinkut prej 20-45%. N varshmri
t prmbajtjes t zinkut n mesing ngjyra e legurs ndryshohet nga e kuqja n t
verdh.
Mesingu shkrihet n temperatur prej 900-1000 n varshmri t prmbajtjes
t zinkut n legur. Prdoret n elektroteknik, industrin e makineris, anije
ndrtimin, pr prpunimin e artikujve zbukurues (Figura 7.5) etj. Lloje m t
rndsishme t mesingut jan: mesingu i fort i prbr nga bakri, zinku dhe
plumbi, mesing pr presim, i prbr nga bakri dhe zinku, tombak i art (85% bakr
dhe 15% zink) dhe mesing pr shkurre.

Figura 7.5 Tavolin nga mesingu

Argjendi i ri (alpaka) sht legur e bakrit me nikel dhe zink (bakri sht i
prfaqsuar me 60%, nikeli me 20% dhe zinku me 20%). Kjo legur ka ngjyr t
argjendit t bardh dhe zbatohet n industrin e makineris, anije ndrtimin, pr
prpunimin e veglave pr ushqim, etj.
Metali i kuq sht legur n t ciln bakri merr pjes me mbi 80%, ndrsa
pjesn tjetr e prbjn kallaji, zinku, ndrsa m rrall edhe plumbi. Karakteristikat e
ksaj legure jan t ngjashme me karakteristikat e bronzit.
Legurat e bakrit n qarkullim hasen n form t blloqeve, shufrave, telave dhe
tabelave, me dimensione standarde. Shiten me kilogram (ton).

PYETJE:
1. Cilat jan karakteristikat e bakrit nga t cilat rrjedh prdorimi i tij?
2. Numroi legurat e bakrit dhe karakteristikat e tij m kryesore?

109

7.5.2 PLUMBI
Edhe disa mijra vite para ers ton Egjiptiant, Indiant dhe Izraelitt e vjetr
e kan prdorur plumbin pr prpunimin e veglave t ndryshme pr pun dhe pr
prpunimin e armve.
Xeheroret pr plumb n vendin ton jan t njohura q nga koha Romake, kur
romakt i kan prdorur xeheroret n Zletov pr fitimin e argjendit.
Plumbi n natyr nuk takohet i lir, por n xehet e tij q i ka mbi 150. Si xehe
m t rndsishme t plumbit nga t cilat fitohet plumbi jan galanit, ceruzit dhe
anglezit.
Galanit (PbS) sht sulfit plumbi, i cili n vete prmban prej 4-12% plumb.
Galanit ka ngjyr gri t mbyllt me shklqim metalik dhe zakonisht sht i shoqruar
me przierje t argjendit, kadmiumit, ndrsa m rrall me ari dhe bismut. Kjo xehe
sht poli-metale. N vendin ton galanit nxirt n xeheroren Sasa (pishinn
Kratov-Zletov).
Ceruziti (PbCO3) sht xehe plumb-karbon me ngjyr t bardh, por nse
sht i pa pastruar, ngjyra mund ti ndryshoj nga gri n t kuqe.
Pr shkak t sasis s vogl t plumbit, xehet e plumbit nnshtrohen n
pasurimin me an t flotacionit przgjedhs, ashtu q pas ksaj procedure fitohet
koncentrat, i cili n vete prmban 40-80% plumb dhe 14%-16% zink.

FITIMI I PLUMBIT
Plumbi fitohet nga procedura pir-metalurgjike, ku kryhet tiganisje e koncentratit
t plumbit n furra speciale n prezenc t gurit glqeror (3%) dhe koksit (10%). Me
tiganisjen e xeheve kryhen proceset oksido-reduktim ku n temperatur prej 700900 si produkt final fitohet plumbi.
Plumbi i fituar i papunuar sht i papastr dhe prandaj nnshtrohet n pastrim
(rafinim), me prdorimin e procedurs pir-metalurgjike ose procedurs elektrolite.
Plumb m i pastr fitohet me procedurn elektrolite gjat s cils fitohet plumbi me
pastrti prej 99,99%.

KARAKTERISTIKA T PLUMBIT DHE ZBATIMI

Plumbi i pastr sht metal i but me ngjyr gri t bardh. Shkrihet n
temperatur prej 327C, ndrsa avullohet n 1100C. Me lehtsi prpunohet me
drstilim, farkim, presim dhe nxjerrje. sht prues i dobt i ngrohtsis dhe
rryms elektrike, por sht njri prej absorbuesve m t mir t rrezeve radioaktive.
N ajr shum shpejt oksidon, ku n siprfaqe krijohet oksid plumbi i cili e
mbron plumbin nga korrozioni i mtutjeshm. Plumbi shum mir przihet me ari,
argjend, antimon dhe arsen, ndrsa me hekur, zink dhe alumin nuk ndrton legura.
Plumbi prdoret pr mbshtjelljen e Komoreve (gjat prodhimit t acidit
sulfurik), t aparateve t dedikuara pr industrin kimike, pr prodhimin e tubave t
ujsjellsit, pr mbshtjelljen e cisternave dhe rezervuarve pr transport dhe
magazinimin e acidit klorhidrik dhe sulfurik, n industrin ushtarake, n industrin
pr ngjyra, n industrin grafike, pastaj pr prpunimin e akumulatorve, etj.
N qarkullim plumbi vjen n shprehje n form t limave, tubave, telit, etj. me
pastrti prej 99,9%.

110

LEGURA T PLUMBIT
Sasi e madhe e plumbit prdoret pr fitimin e legurave t plumbit, t cilat kan
fortsi m t madhe n raport me plumbin. Kshtu legura e plumbit me 0,5% arsen
prdoret pr sam; legura t plumbit me 14 - 23% antimon dhe deri 2% t kallajit
prdoret pr prpunimin e shtretrve, ndrsa legurat e plumbit me 12-15% antimon
dhe 3-5% kallaj jan t njohura si legura t shtypit.

PYETJE:
1. Cilat karakteristika t plumbit jan t rndsishme pr metalurgjin?
2. Pr ka prdoret plumbi dhe legurat e tij?

7.5.3 ZINKU
Zinku sht metal i cili sht fituar q nga shekulli i pest n Indi. Prodhimtaria
e zinkut n Evrop ka filluar n shekullin e XV, ndrsa prodhimtari m e madhe e
zinkut fillon n shekullin e =VIII, ndrsa veanrisht n fillim t shekullit t =I=, me
zbulimin e procedurs distiluese.
Zinku n natyr nuk takohet i vetm, por n xehet e tij t cilat jan poli-metale
dhe zakonisht prmbajn sasi t caktuar t plumbit, bakrit, kadmiumit dhe metaleve t
tjera. Xehe m t rndsishme t zinkut prej t cilave fitohet zinku jan sfalerit, cinkit,
smitsonit, cinkit, hemimorfit, etj.
Sfaleriti (ZnS) sht xehja themelore e zinkut, me prmbajtje t zinkut prej 2
deri 12%. Slaferiti i pastr ka ngjyr t bardh, ndrsa nse ka przierje prej metaleve
t tjera dhe hekur ka ngjyr m t errt deri n t zez. N vendin ton sfaleriti
shfrytzohet n Sasa.
Smitsonit (ZnCO3) prmban 3% zink. Nga ngjyra mund t jet pangjyr ose
blu-verdh, i kuq ose i gjelbr q varet nga przierjet karbonike t kalciumit, karbon
magnezit dhe elemente t tjera shoqruese.
Prve sflaritit dhe smitsonitit pr fitimin e zinkut prdoren edhe xehe t tjera
t zinkut si jan hemimorfit, hidrozinku dhe vilemit.
Pr shkak t prmbajtjes s vogl t zinkut n xehet e zinkut (prej 2 deri 12%)
t njjtat pasurohen me an t flotacionit dhe gjat saj fitohet koncentrati i zinkut
me prmbajtje prej 45 deri 60% i cili prdoret pr fitimin e zinkut.

FITIMI I ZINKUT
Fitimi i zinkut nga xehet e tij kryhet prmes procedurs pir-metalurgjike ose
hidro-metalurgjike. Procedura pir-metalurgjike zbatohet pr prpunimin e
koncentratit t zinkut. Gjat ksaj procedure koncentrati i zinkut tiganiset n furra
mekanike gjat s cils ndodh oksidimi i sulfitit t zinkut.
Zinku i fituar i przier me koks ose thngjill druri futet n furra retor ku n
temperatur prej 1200 deri 1300 oksidi i zinkut reduktohet deri n zink elementar.
Pr shkak t temperaturs s lart n furrn retor zinku i fituar gjendet n
form t avullit, i cili prmes kondensimit fitohet zink i lngshm dhe n gjendje t
pluhurit. Kshtu zinku i fituar sht pastrti prej 98 deri 99%.

111

Q t fitohet zink me pastrti m t madhe kryhet rafinimi i zinkut t fituar me

an t shkrirjes, ri distilimit n furra mufle rektifikimi n kolona t veant.
Zinku m i pastr fitohet me rektifikim (99,995%) gjat procedurs t s cils
prdoren pika t ndryshme t vlimit t zinkut dhe t przierjeve q i prmban.
Procedura elektrolite pr fitimin e zinkut sot gjithnj e m shum prdoret,
sepse sipas ksaj procedure fitohet zink me pastrti prej 99,99%. Fitimi i zinkut sipas
ksaj procedure prbhet n at q zink-oksidi i fituar pas tiganisjes s koncentratit t
zinkut tretet n acid sulfurik dhe fitohet sulfat zinku.
Zn + H2SO4 --> ZnSO4 + H2O
Tretja e sulfatit t zinkut vazhdohet n elektroliz, gjat s cils n katod
ndahet zinku elementar me pastrti prej 99,99%.

KARAKTERISTIKA T ZINKUT DHE ZBATIMI

Zinku sht metal me ngjyr blu gri, me pik t shkrirjes prej 419 dhe pik
t vlimit prej 905,4. N temperatur t zakont sht mjaft i fort dhe i grimcuar dhe
m vshtir prpunohet, ndrsa i ngrohur n temperatur prej 100 deri 150 n
mnyr mekanike m s miri prpunohet.
N ajr zinku n mnyr siprfaqsore oksidon duke formuar nj shtres t
holl t karbonit bazik, i cili e mbron siprfaqen e zinkut nga korrozioni i mtutjeshm.
Zinku tretet n t gjitha acidet, duke formuar kripra adekuate t cilat jan mjaft
helmuese. Rreth 50% nga prodhimtaria e prgjithshme e zinkut prdoret pr zinkimin
e llamarins s hekurit, tubave, telit, profileve, etj. Shum zink gjithashtu prdoret
edhe pr prodhimin e legurave (veanrisht mesingut). N qarkullim zinku vjen n
form t plloave, llamarins, levs dhe granuluar, ndrsa shitet n kg (ton).
Magazinimi i zinkut dhe produkteve t tij kryhet n hapsira t thata.

PYETJE:
1. Ku gjen zbatim zinku n ekonomin bashkkohore?
2. N cilat legura t cilat ve m i msuam, merr pjes zinku?

7.6

METALET FISNIKE

N metalet fisnike bien: ari, argjendi, platini dhe elementet e grupit t platinit.
Metalet fisnike karakterizohen me karakteristika t caktuara (vazhdimisht jan n
ndikime atmosferike, n temperatura t larta, n m shum komponent kimik).
Sikurse t gjitha metalet edhe metalet fisnike kan shklqim metalik, ngjyr
karakteristike, mir e projn nxehtsin dhe energjin elektrike. Ato jan elemente
inserte dhe prandaj n natyr takohen t vetme.

112

7.6.1 ARI (FLORIRI)

Floririn e kan prdorur popujt e vjetr pr shkak t ngjyrs karakteristike dhe
karakteristikave t tyre pr brjen e llojeve t ndryshme t enve, stolive dhe parave.

Figura 7.6 Floriri i vetm

Floriri n natyr gjendet i vetm (Figura 7.6) i shprndar n shkmbinj kuarci

ose n fundrrin t lumenjve t prziera me rr. Lum me ar n vendin ton sht
Lumi i Markos e t tjer.
Prskaj ksaj q takohet si i vetm, floriri sht shoqrues i rregullt i xeheve t
bakrit, zinkut dhe plumbit. Burime m t pasura t floririt gjenden n Unionin Jugafrikan, Gan, Australi, Brazil, etj.
Floriri n varshmri nga burimet fitohet me dy metoda: mekanike dhe kimike.
Metoda mekanike prdoret gjat promovimit t fundrrinave me flori, ndrsa
bazohet n masat specifike t floririt dhe rrs. Floriri si specifik m vshtir ngjitet n
fund t ens pr shplarje, n form t granulave ose lvozhgave.
Kjo metod mekanike sot sht lshuar si joekonomik dhe floriri fitohet sipas
metods kimike dhe gjat prpunimit t koncentratit t plumb-zinkut dhe bakrit.
Me metodn kimike xehja me flori grimcohet, bluhet dhe przihet me uj. N
xehet e prgatitura kshtu veprohet me kalium cianid, me ka vjen deri tek tretja e
floririt, i cili me kalium cianid ndrton komponent kalium floriri cianid, ndrsa metalet e
tjera mbeten n fundrrinn. Tretja nga kalium floriri cianid me an t filtrimit ndahet
nga fundrrina dhe tretja e pastr e fituar, q e prmban arin, trajtohen me zinkun
elementar. Zinku e shtyn floririn nga kalium floriri cianid dhe fitohet floriri elementar.
Floriri i fituar me an t filtrimit ndahet nga tretja, shkrihet dhe hedhet n plloa.
Fitimi i floririt nga prpunimi i koncentratit t zinkut-plumbit kryhet n at
mnyr q plumbi i papunuar shkrihet n temperatur prej 450 n prezenc t
zinkut elementar. Si rezultat i reagimit reciprok t floririt dhe zinkut formohen
komponentt (legurat) e zinkut me floririn, t cilat n form t shkums notojn n
siprfaqen e ens me plumbin e shkrir. Shkuma e fituar shprlahet, thahet dhe
nnshtrohet n distilim, duke prdorur pikat e ndryshme t vlimit t zinkut dhe floririt.

113

Floriri i fituar m tutje pastrohet me procedurn elektrolite dhe fitohet floriri me pastrti
prej 99,999%.

KARAKTERISTIKA T FLORIRIT DHE ZBATIMI I TIJ

Floriri sht metal i but me ngjyr t verdh t elt dhe mas specifike prej
19,3 g/cm3. Shkrihet n temperatur prej 1063 , ndrsa vlon n temperatur prej
2677 deri 2900 . Shum mir prpunohet me farkim dhe nxjerrje, ashtu q prej nj
gram flori mund t fitohet rreth 2000 m tel i floririt. Floriri sht metal inert, i
qndrueshm n ajr, ndrsa tretet veanrisht n uj mbretror, cianide alkale dhe
uj klorik.
Floriri prdoret pr prpunimin e stolive, parave t farkuara, pr prarimin e
metaleve t tjera, pr dekorimin e qelqit dhe porcelanit, prdoret n mjeksi, fototeknik, etj.

Figura 7.7 Flori i shkrir n kallpe

LEGURA T ARIT (FLORIRIT)

Floriri sht metal i but, q ti zmadhohet fortsia przihet me bakr dhe
argjend, ndrsa m rrall me hekur dhe iridium.
Produktet nga floriri (ndrsa gjithashtu edhe metalet tjera t mueshme), sipas
Ligjit pr kontroll t artikujve nga metale t mueshme, gjat lshimit n qarkullim,
prodhuesi sht i obliguar t shnjoj me shenjn e tij pr pastrti, nse artikulli ka
mas m t madhe se nj gram.
Me pastrti n kuptim t cilsis, nnkuptohet pastrtia e metalit t muar.
Tek artikujt e metaleve fisnike pastrtia shnohet n pjest e njmijt t mass s
tyre (/1000). Varsisht nga pastrtia, cilsia e ktyre artikujve shfaqet me shkall, t
cilat jan t prcaktuara me ligj. Tek artikujt nga floriri i ka kto shkall t pastrtis:

114

I shkalla e pastrtis

950 mijra (950/1000)

II shkalla e pastrtis

840 mijra (840/1000)

III shkalla e pastrtis

750 mijra (750/1000)

IV shkalla e pastrtis

585 mijra (585/1000)

Shenja e prodhuesit sht prcaktuar me vendim sipas legjislacionit.

Floriri n qarkullim vjen n form t levave, granulave, petave, telit, ose form
tjetr t produkteve.
N tregun botror cilsia d.m.th. pastrtia e artikujve t muar mund t
shprehet n promil (1/1000) ose karat2.
Floriri i pastr ka 24 karat ose 1000 0/00 (lexo promil).
Kshtu pr shembull, floriri 22 karat prmban 22 pjes flori dhe dy pjes
bakr.
N tregun botror floriri ende shpesh shnohet me shenjn e vjetr izraelite w,
ndrsa pastrtia shprehet n mnyrn e vjetr angleze, d.m.th. pr standard
konsiderohet floriri i cili prmban 22 karat. Cilsia m e dobt n raport me kt
mnyr shnohet me shkronjn W (Worse), ndrsa m i miri me shkronjn B (Better).
Kshtu, shenja W2 tregon se floriri sht me cilsi m t dobt dhe se ka 2
karat m pak nga floriri standard, ndrsa shenja B1 tregon se floriri ka cilsi m t
mir nga floriri standard, respektivisht ka nj karat m shum se ai.
N kto llogaritje 1 (karat) = 4 gr (gren), ndrsa gjat shnjimit t karateve
dhe gren ndahen me dy presje. Pr shembull 12,,1 q do t 12 karat dhe 1 gren.
Sipas cilsis floriri n metalurgji ndahet n:
A flori me t paktn 99,96% flori dhe
B flori me t paktn 99,905% flori

7.6.2 ARGJENDI
Argjendi, sikurse floriri, ka qen i njohur pr njerzit q nga kohrat e lashta
dhe e kan prdorur pr brjen e stolism farkimin e parave metalike dhe produkteve
t tjera t argjendit. N natyr argjendi takohet i vetm i inkorporuar n shkmbinj, n
form t fijeve, degve dhe fletve. Prve i vetm, argjendi gjendet edhe n xehet e
argjendit: argjendit, prustit dhe pirargirit dhe si przierje n xehet e plumbit, zinkut dhe
bakrit.
Fitimi i argjendit nga xehet kryhet me an t cianidit. Procesi i fitimit t
argjendit sipas ksaj procedure kryhet n at mnyr, q xehet e bluara przihen me
trets t ujit n natrium cianid me injeksionin e ajrit, ku argjendi ndrton trets nga
natrium argjend cianidi, i cili me filtrim ndahet nga fundrrina. Tretsi i pastr nga
natrium argjend cianidi trajtohet me zinkun elementar, me ka fitohet argjendi
elementar.
Argjendi i fituar pastrohet me an t elektrolizs.
Argjendi mund t fitohet edhe nga prpunimi e plumbit t papunuar me
zbatimin e metods s Parks. Sipas ksaj metode plumbi shkrihet dhe i shtohet zinku
elementar, me ka fitohet legura nga argjendi dhe zinkut, e cila n form t shkums
noton n siprfaqen e kazanit. Shkuma grumbullohet, pastrohet dhe nnshtrohet n
distilim, me ka zinku avullon, ndrsa mbetet vetm argjendi.

1 karat = 1/24 = 41,666 0/00 flori

115

Gjat fitimit t argjendit nga bakri, argjendi ndahet nga llumi i anods i cili
mbetet pas rafinimit elektrolit t bakrit. Ndarja e argjendit nga llumi i anods bhet me
an t cianidit ose elektrolizs.

KARAKTERISITIKAT E ARGJENDIT DHE ZBATIMI I TIJ

Argjendi sht metal me ngjyr t bardh-argjendi, me pik t shkrirjes prej
960 dhe pik t vlimit prej 1980. Me lehtsi presohet, farkohet dhe drstilohet,
por nuk sht i prshtatshm pr derdhje. Argjendi i pastr sht metal i but dhe
zakonisht przihet me bakr dhe flori. Vazhdimisht sht n ajr, por n prezenc t
sulfurit ose hidrogjen-sulfurit nxihet. Me lehtsi tretet n acidin azotik, n acid t
ngroht sulfurik dhe cianide alkale. Argjendi sht pruesi m i mir i energjis
elektrike dhe sipas prueshmris s tij prcaktohet prueshmria e metaleve t
tjera.
Argjendi prdoret pr prodhimin e stolis, parave metalike, enve, kriprave t
argjendit, pr argjendimin e produkteve metalike dhe pr prodhimtarin e legurave.

LEGURAT E ARGJENDIT
Argjendi i pastr shum pak prdoret pr shkak t butsis s tij t madhe. Ai
rregullisht przihet me bakr ose me metale t tjera, me ka i prmirsohen
karakteristikat mekanike. Legurat e ktilla gjejn zbatim pr prpunimin e enve t
ndryshme, stolis, parave metalike dhe n stomatologji pr plomb t dhmbve.
Produktet nga argjendi vulosen nn kushtet e njjta sikurse artikujt e floririt.
Cilsia e argjendit shprehet pr shkallve t pastrtis n vijim:
I shkalla e pastrtis

950 mijra (950/1000)

II shkalla e pastrtis

900 mijra (900/1000)

III shkalla e pastrtis

800 mijra (800/1000)

N metalurgjin cilsia e argjendit shprehet si:

A argjend me t paktn 99,99% argjend, dhe
B argjend me t paktn 99,60% argjend.
N qarkullim argjendi paraqitet n form t shufrave, llamarins, telit,
granulave dhe lloje t tjera produkteve t argjendit.
Tregtart e vjetr argjendin shpesh e kan shnjuar me shenjn e vjetr izraelite ,
ndrsa pastrtin ia tregojn sipas mnyr angleze. Kshtu argjendi standard ka 220 dwt (lexo
penivejti) me ka penivejti sht definuar me relacionin
1dwt = 1/240, a 1 dwt=24 gr. (gren).
Cilsi m e dobt nga ajo standarde shnohet me W (Worse = m i dobt), ndrsa m
i miri me ! (Better = m i mir).
Pr shembull, artikulli i shprehur me W 8,,4 do t thot se ky artikull sht me cilsi
m t dobt nga ai standard pr 8 penivejt dhe 4 gren ose artikull i cili sht i shnjuar me !
10,,3 do t thot se ka cilsi m t mir nga ai standard pr 10 penivejt dhe 3 gren.

116

PYETJE:
1. Numroi cilsit e floririt, me t cilat ndahet nga t gjitha metalet e tjera?
2. Cila karakteristik e argjendit i jep rndsi t veant pr elektroteknikn?
3. Si prmirsohen karakteristikat mekanike t argjendit?
4. Pr ka prdoren metalet fisnike?
5. Si sht rregulluar shnjimi i cilsis tek artikujt e metaleve t muara?
6. Cilat jan shenjat pr cilsi tek artikujt e metaleve t muara, sipas ligjit ton?
7. ka paraqet karati?

7.7

PRPUNIMI I METALEVE

Nga metalet t cilat fitohen me prpunimin e xeheve, prmes prpunimit t

tyre t mtutjeshm fitohet gjysm-produkti ose produkti i gatshm, i cili sht
dedikuar pr qllime t caktuara. Q t fitohet produkt me form dhe dimension t
caktuar kryhet prpunimi i metaleve. Sot industria e prpunimeve t metaleve gjat
prpunimit t metaleve i prdor procedurat n vijim:
1. Prpunimi mekanik
2. Prpunimi termik

7.7.1 PRPUNIMI MEKANIK

Prpunimi mekanik i metaleve prbhet n at q metali i ndryshon vetm
karakteristikat e tij mekanike. Procedurat pr prpunim mekanik jan: prpunimi
plastik i metalit; prpunimi siprfaqsor i metalit; ngjitja e metalit.
Prpunimi plastik i metalit kryhet nprmjet operacioneve n vijim: shkrirja,
farkimi, presimi, drstilimi, nxjerrja.
1. Shkrirja sht procedura m e vjetr e prpunimit t metaleve, e cila sot
prdoret pr fitimin e llojit t caktuar t produkteve. Me shkrirjen mund t fitohen
elemente konstruktive dhe artikuj me forma komplekse t shumta t cilat nuk mund t
fitohen me lloj tjetr t prpunimit t metalit.
2. Farkimi sht mnyra m e vjetr e prpunimit dhe ka detyr t ndryshoj
formn e artikullit me an t goditjeve t shpeshta, t shkurta dhe reciproke me ekan
(t thjesht, ift ose hidraulik) ose me lloj t veant t presave, prmes siprfaqeve
m t mdha ose m t vogla t metalit i cili prpunohet.
Farkimi i metaleve mund t bhet n t ftoft ose n t ngroht q varet nga
karakteri (farkimi) i vet metalit. Kshtu pr shembull, floriri, plumbi, etj. shum leht
formohen n t ftoft, ndrsa farkimi i hekurit, elikut dhe metaleve t tjera t forta
kryhet me ngrohje t mparshme.

117

3. Presimi sht procedur e ngjashme sikurse farkimi, me at dallim q gjat

ktij prpunimi t metalit n vend t ekanit prdoren presa t cilat n mnyr t
barabart e shtypin tr siprfaqen e produktit dhe gjat ksaj fitohen produkte me
form t barabart. Me farkimin dhe presimin prpunohen shum produkte t metalit
(vidha, kundrvidha, etj.).
4. Drstilimi sht procedur gjat s cils nj bllok metali i skuqur lshohet
midis dy ose m tepr ifteve t shulave, gjat s cils blloku zgjatet. Ky operacion
prsritet disa her, deri sa nuk fitohet produkti me trashsin e caktuar. Drstilimi
kryhet n drstil, ndrsa kryhet sipas procedurs s ftoft ose t ngroht. Sipas
procedurs s ngroht drstilohen blloqe nga metali me dimensione m t mdha
ndrsa me procedurn e ftoft drstilohen metale m t buta dhe m t holla.
Me drstilimin mund t fitohen lloje t ndryshme t llamarinave (t holla, t
mesme dhe t trasha), lenta, tuba, profile, shina, etj.
5. Nxjerrja sht procedur e cila zbatohet gjat prodhimtaris s telit me profil
m t ndryshueshm. Si material prdoret tel i drstiluar ngroht me trashsi 513mm. Para nxjerrjes teli ngroht i drstiluar pastrohet nga shtresa e oksiduar me
tretjen n H2SO4, ndrsa pastaj neutralizohet me qumsht glqereje dhe n fund
shprlahet me uj. Kshtu teli i prgatitur nxjerrt me makina speciale deri tek prerja e
dshiruar.
Artikujt e metalit (Figura 7.8) t fituara me shkrirje, farkim, presim, drstilim ose
nxjerrje nuk munden si t tilla t prdoren, prandaj mbi to duhet t kryhet prpunim
siprfaqsor me ndihmn e prerjes, zdrukthimit, shpimit, mprehjes, brejtjes dhe t
brit me vernik, ku fitohen artikuj me siprfaqe t lmuar dhe dimensione t caktuara.

Figura 7.8 Produkte t metalit

7.7.2 PRPUNIMI TERMIK I METALEVE

Me prpunimin termik t metaleve mundsohet artikujt e metaleve t fitohen
me karakteristika t reja cilsore. Kjo arrihet me ngrohjen dhe ftohjen e prsritur t
artikujve (n ajr, lngje, etj.), me procedurn e kalitjes, temperatura, imentimi,
nitrimin, patentomi dhe normalizimi.

118

Kalitja sht procedur termike gjat s cils eliku ngrohet deri n lakim,
ndrsa pastaj menjher ftohet n uj, n trets i kripur ose ajr. Gjat ksaj vjen deri
tek ndryshimi n strukturn e elikut, me ka i zmadhohen karakteristikat mekanike
(fortsia, zhdrvjelltsia, etj.).
Temperatura sht procedur termike gjat djegies s hekurit t bardh t
papunuar n temperatur prej 750-900 gjat kohs prej 40-90 or.
imentimi sht procedur termike, gjat s cils n siprfaqen e produktit t
elikut i vendohet karbon i cili hyn deri n nj thellsi t caktuar n artikullin e elikut
dhe ndrton hibrid t hekurit. Karbiti i krijuar n siprfaqen e produktit e zmadhon
fortsin e forcn e produktit, ndrsa brendsia e produktit mbetet e qndrueshme.
Kjo bhet n produkte prfundimisht t formuara. Procedura zbatohet gjat prpunimit
t rrotave me dhmb, qerre t blinduara, boshte t reparteve, etj.
Nitrimi sht procedur termike, me t ciln zmadhohet fortsia e siprfaqes
s artikullit, i cili sht i prpunuar nga metali i but. Kjo procedur sht prpunim
fiziko-kimik dhe m s shpeshti kryhet n at mnyr q siprfaqja e artikullit ngrohet
n temperatur prej 500-600 n prezenc t azotit. Gjat s cils vjen deri tek
reaksioni midis hekurit dhe azotit dhe fitohet nitrat i hekurit, i cili siprfaqen e produktit
e bn m t fort dhe m t rezistueshme n harxhim n raport me fortsin q
sht fituar me an t imentimit.
Patentomi zbatohet tek telat dhe lentat e elikut, gjat s cils artikujt ngrohen
deri n nj temperatur t caktuar, ndrsa pastaj lshohen prmes plumbit t shkrir.
N kt mnyr fitohen produkte me struktur t caktuar t cilat jan t nevojshme
pr prodhimin e telit t thurur, litarve t elikut pr teleferik, tela t pianos, etj.

7.8

MBROJTJA NGA KORROZIONI

Lngjet, gazet dhe kushtet atmosferike veprojn dmshm mbi metalet,

kshtu q pas nj kohe t caktuar shkaktojn korrozion. Ndikimi i ktyre faktorve mbi
metalet sht i ndryshueshm, q varet nga lloji i metalit, nga temperatura, nga
mjedisi agresiv, nga lloji i shtress s oksidit t krijuar. Siprfaqja e metaleve nn
ndikimin e t gjith faktorve, kryesisht oksidojn dhe kjo dukuri quhet korrozion, q
sht m e shprehur tek hekuri.
Nn ndikimin e gazeve, lngjeve, kushteve atmosferike, etj. Siprfaqet e
metalit me kalimin e kohs ndryshohen, duke humbur shklqimin dhe ngjyrn, d.m.th.
siprfaqja mbshtjellt me shtres t oksidit. Korrozioni mund t ndodh n tr
siprfaqen e metalit, n disa vende ose n form t pikave t disa pjesve t caktuara
t siprfaqes.
Dukuria e ktill shkakton dme t mdha n prodhimtarin industriale dhe q
t ndrpritet korrozioni deri n kufij t caktuar, bhet mbrojtja e metaleve nga
korrozioni. Kjo mbrojtje kryhet n dy mnyra:
-me przierjen e metaleve
-me mbrojtje siprfaqsore
Me przierjen e metaleve n at mnyr bhet mbrojtja nga korrozioni, q metali
przihet me ndonj element i cili sht i rezistueshm n korrozion, me ka i
prmirsohen karakteristikat e metalit themelor (pr shembull tek elikt e przier).
Me mbrojtje siprfaqsore t metalit mbrohet nga korrozioni me mbshtjelljen
e disa materialeve t caktuara, t cilat deri n nj mas t caktuar e mbrojn metalin

119

nga korrozioni. Mbrojtja siprfaqsore e metaleve mund t kryhet me: materiale

organike, materiale joorganike, me metalizimin, etj.
Me materiale organike mbrojtja e metalit kryhet n at mnyr, ku i njjti
mbrohet me ngjyr, me xhila, gom ose mas plastike, t cilat m tutje e mbrojn
metalin nga korrozioni.
Si materiale joorganike, me t cilat mbrohet metali nga korrozioni prdoren
emali dhe imentoja. Kto dy materie m s miri e mbrojn produktet t cilat jan
prpunuar nga hekuri i but.
Me metalizimin, metali mbrohet nga korrozioni n at mnyr, q n
siprfaqen e tij shtohet nj shtres e holl nga ndonj metal rezistues sipas
procedurs s caktuar.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

120

Cili sht qllimi i prpunimit t metaleve?

Numroi procedurat pr prpunimin e metaleve dhe karakteristikat e tyre.
Kur bhet prpunimi siprfaqsor i metaleve?
ka arrihet me prpunimin termik t metaleve?
Cila sht arsyeja pr korrozionin e metaleve?
Me ka mbrohen metalet nga korrozioni?

TEMA 8
PASQYR
x
x
x
x
x
x
x
x

x
x
x
x
x
x

UJI
-ACIDI SULFURIK
-ACIDI KLORHIDRIK
-ACIDI NITRIK
-HIDROKSID NATRIUMI
-KLORUR NATRIUMI
-KARBONAT NATRIUMI
(SOD E KALCINUAR)
PLEHRA MINERAL
-PLEHRA AZOTIK
-PLEHRA FOSFORIK
-PLEHRA T NDRLIKUAR
MJETET PR MBROJTJE T
BIMVE
MASA PLASTIKE
KAUUKU DHE GOMA
MJETE PR MIRMBAJTJE
T HIGJIENS
MJETE KOZMETIKE
NGJYRA DHE LLAKE

PRODUKTET E INDUSTRIS
KIMIKE
QLLIMET E T MSUARIT
N kt tem jan t prfshira produktet e
industris bazike dhe industris s leht kimike.
Nga produktet bazike kimike jan ndar acidet
minerale themelore, kriprat dhe bazat t cilat
prdoren si lnd t para n industrin e leht
kimike.
Kujdes i veant sht prkushtuar n
karakteristikat t cilat i prcaktojn kushte pr
transport, pr magazinim dhe pr ambalazhimin
e ktyre mallrave.
Kimizimi n prodhimtari sht shqyrtuar
vetm rrugs dhe n mnyr skematike q t
mos sjell deri n ngarkim dhe n funksion t
qndrimeve t treguara.
Nga produktet e industris s leht kimike
jan ato produkte t cilat jan me interes t
ekonomis bashkkohore fshatare, t industris
dhe konsumit t gjer.
N seciln paraqitje aksent i veant sht
treguar n cilsin e atyre produkteve dhe
mnyrs s mirmbajtjes s tij deri n prdorimin
prfundimtar.
Gjithkund sht theksuar aspekti ekologjik si
prcaktim i industris bashkkohore kimike.
Edhe prskaj ksaj q n programin nuk
sht parashikuar prmbajtja Uj, n pikpamje
t rndsis s madh t tij pr jetn e
prditshme dhe ekonomin, sht shqyrtuar n
kt tem nga m shum aspekte.
Ilustrimet dhe skemat duhet t lehtsojn
msimin, ndrsa tabelat pr lvizjen e
prodhimtaris t krijojn pasqyr t vrtet pr
prodhimtarin reale n vendin ton.

121

122

TEMA 8: PRODUKTET E INDUSTRIS KIMIKE

8.1

UJI

Uji sht i nevojshm pr mirmbajtjen e jets n tok.

Konsumi i ujit sht nevoja themelore fiziologjike e do organizimi t gjall,
sepse sht pjes prbrse e donjrit prej tyre.
Uji gjendet n sasi t mdha n siprfaqen e toks, n brendsin e tij si dhe
n atmosfern e tij. Ai mbulon rreth 3/4 nga siprfaqja e tok. Prve n kto vende
gjendet edhe n organizmin e njeriut rreth 58-65%, ndrsa nevoja ditore pr uj tek
njeriu sht rreth 35gr. n nj kilogram t peshs fizike. Tek disa kneta dhe bim
ujore, uji sht i prfaqsuar deri n 96% nga masa e prgjithshme.
Uji sht i nevojshm edhe n industrin prodhuese si trets, pr prodhimin e
avullit teknologjik, si lnd e par n disa procese teknologjike (prodhimi i sapunit,
sheqerit, birrs, pijeve joalkoolike, etj.) dhe si mjet pr mirmbajtjen e higjiens n
repartet.
Uji nga aspekti kimik paraqet lidhje midis hidrogjenit dhe oksigjenit n vlern e
volumit prej 2:1 gjat djegies s hidrogjenit n prezenc t oksigjenit sipas barazimit:
2H2+22H2
Uji trsisht i pastr sht pa er dhe shije. N thellsi t vogla ai sht i
pangjyr, ndrsa n thellsi m t thella ka ngjyr gri-gjelbr. Gjat presionit normal
prej 0,1MPa vlon n temperatur prej 100., ndrsa ngrihet n temperatur prej 0.
Dendsia e ujit varet nga temperatura e tij, ndrsa dendsi m t madhe uji
ka n +4. e cila sht 1g/cm3.
Karakteristike pr ujin sht ajo q gjat kalimin nga gjendja e lngshme n
gjendje t ngurt ai e zmadhon volumin e tij pr 10%, q mundson akulli i krijuar t
notoj mbi ujin, me ka mundsohet mirmbajtja e bots jetsore dhe bimore n uj
gjat periudhs dimrore.
Kjo dukuri e ujit e ndihmuar nga ndryshimet n temperatur dhe errat
shkakton erozion t tokave dhe shkmbinjve.
Uji n natyr paraqitet n tre gjendje agregate: t fort-akull; gazit-avull dhe
lngshme dhe si t till vazhdimisht qarkullojn n natyr.
Sipas vendit t gjetjes s tyre, uji sht i ndar n:
-uj atmosferik
-uj siprfaqsor
-uj nntoksor
Uji atmosferik ose i njohur ndryshe si rrshir, konsiderohet si m i pastr
midis t gjith llojet e ujrave, sepse n to jan tret vetm sasi t vogla t gazeve,
pluhurit dhe prmban prqindje t vogl t mikroorganizmave. Mos prezenca e
kriprave t tretura, uji atmosferik e bn t pashijshme dhe t paplqyeshme pr pije.
Uji atmosferik n tok bie n form t shiut, bors, bryms, rigave, breshrit
dhe mjegulls.
Ujin siprfaqsor e prfaqsojn prrenjt, lumenjt, liqenet, detet dhe
oqeanet. Sipas prbrjes ai sht i ndryshueshm dhe varet nga vendi se ku gjendet.
Mund t jet i mbl dhe me krip. Prrua, lumenjt dhe liqenet kan uj t mbl,
ndrsa detet, oqeanet dhe disa liqene t cilat jan mbeturina nga dete t dikurshme
kan uj me krip.

123

Ujrat nntoksor krijohen me deprtimin e ujit atmosferik dhe siprfaqsor

nprmjet shtresave t toks derisa nuk vin deri tek shtresat t ngjeshura ku
grumbullohet dhe i mbush zbraztirat n brendsin e toks, duke u akumuluar n
sasi m t mdha. Duke kaluar npr shtresat e toks tret disa minerale dhe kripra
prezent me t cilat ballafaqohet gjat deprtimit t tij, si jan bikarbonatet e kalciumit
dhe magnezit, me ka e zmadhon fortsin e tij, kshtu q kto ujra jan m t
pasura me kripra tretse n lidhje me siprfaqsoret, ndrsa prezenca e baktereve
n ujin nntoksor sht minimale.
Sipas qllimit uji ndahet n uj pr pije, uj industrial, uj pr vaditje dhe ujra
t zeza.

8.2

UJI PR PIJE

Figura 8.1 Uj pr pije n ambalazh qelqi dhe plastike

Pr pije mund t prdoret secili uj i cili sht i pastr me prjashtim t ujit me

krip nga detet dhe liqenet me krip i cili krkon prpunim t veant q t mund t
prdoret si uj pr pije.
Uji i mir pr pije duhet t jet trsisht i kthjellt, pa ngjyr dhe pa er. Ai n
vete nuk guxon t prmban materie organike t cilat mund t kalben dhe t
shkaktojn er. Uji pr pije nuk guxon t prmbaj m shum se 100 deri 200 baktere
n nj litr uj, ndrsa prezenca e baktereve deprtuese (nga tifus, paratifusi, kolera)
nuk sht e lejuar.
Temperatura optimale e ujit pr pije konsiderohet intervali i temperaturs prej
7 deri 15. Gjat ksaj temperature uji prmban sasi m t madhe t sasis s tretur
t oksigjenit, q i jep pije ujit, ndrsa n temperatur m t lart kjo sasi e oksigjenit t
tretur (ajr) sht reduktuar, pr shkak t s cils uji merr er dhe shije t
pakndshme.

124

Sepse nga uji pr pije krkohen kushtet e lartprmendura t cilat n natyr

nuk i prmban, ai nnshtrohet n pastrim, i cili zbatohet me an t rrugs fizike ose
kimike. Cila nga kto procedura do t zbatohet varet nga lloji i papastrtive q i
prmban uji pr pije.

8.2.1 METODA FIZIKE

N kt procedur t pastrimit t ujit pr pije bien: filtrimi, distilimi dhe
koagulimi.
Me filtrimin mnjanohen t gjitha przierjet e patretura q i prmban uji,
ndrsa me distilimin mnjanohen t gjitha przierjet e tretura minerale.
Koagulimi zbatohet si procedur pr pastrimin e ujit nga prezenca e materieve
humus, pjesrisht nga bakteret dhe pjesmarrje m e madhe e baktereve deprtuese.
Si mjet pr koagulim n uj shtohen kripra t aluminit (kalium alumin sulfatit), kripra
t hekurit, etj.
Pastrimi sipas ksaj procedure kryhet n at mnyr q lnda pikse reagon
me bikarbonatet e kalciumit dhe magnezit nga uji, duke krijuar nj shtres voluminoze
i cili i trheq n vete n fundin e prezencs s materieve organike n uj si dhe nj
pjes e baktereve (deri 50%).

8.2.2

METODA KIMIKE

Pr pastrimin e ujit pr pije kjo metod i prdor procedurat n vijim: t brit e

ujit me klor, ozonimi, rrezet ultraviolete dhe valt ultraz.
T brit e ujit me klor. Pr pastrimin e ujit pr pije sot m s shumti
prdoret procedura e klorit, sepse sht efikase dhe e lir. T brit e ujit me klor
mund t kryhet me klor gazi ose me komponent hip-klori. Efekti i baktereve q arrihet
gjat t brit e ujit me klor varet nga sasia e klorit t dhn dhe kohzgjatja e veprimit
t tij. Zbatimi i klorit sot shmanget pr shkak t vshtirsive t cilat krijohen gjat
dozimit t tij, prandaj sot m shum prdoren komponentt hip-klori t cilt japin
efektin e njjt gjat pastrimit t ujit si klori elementar.
Pas t brit e ujit me klor, klori i tepruar n varshmri t prmbajtjes s tij n
ujin pr pije, mund t mnjanohet me an t aerizimit (avullim), nse prmbajtja e
klorit sht prej 0,5mg/l n ujin e pastruar, nse ai gjendet n sasi m t mdha
mnjanohet me veprimin e ujit me S2, natrium-tre-sulfat, ose uji filtrohet prmes
thngjillit aktiv i cili prskaj asaj q e absorbon tepricn e klorit, i mnjanon edhe
errat e pakndshme nga ai.
Ozonimi.- Pastrimi i ujit pr pije sipas ksaj procedure kryhet me ndihmn e
ozonit (modifikimi alotropik i oksigjenit -3) i cili fitohet n aparate t veantaozonizator nn ndikimin e energjis elektrike.
Ozonimi sht procedur mjaft efikase pr pastrimin e ujit pr pije, sepse me
t uji lirohet nga prezenca e baktereve deri 98%, ndrsa pasurohet me oksigjen
trets, me t cilin fitohet shije e kndshme dhe freskuese. Procedura pr ozonim sot
n bot prdoret n shtetet t cilt kan energji t lir elektrike pr shkak t harxhimit
t madh gjat fitimit t ozonit pr ozonim t ujit.

125

8.3

UJ INDUSTRIAL

Me zhvillimin e prodhimtaris industriale nevojat pr uj nga dita n dit jan

me nevoja t mdha t disa proceseve t caktuara teknologjike pr prodhimin e avullit
teknologjik ose pr mirmbajtjen e higjiens n repartet e prodhimit.
Uji i dedikuar pr prodhimtarin industriale duhet t knaq disa kushte t
caktuara, me ka mbahet llogari pr prmbajtjen e elementeve t caktuara, materiet
organike, acideve, etj. q i prmban.
Kshtu, pr shembull, n industrin e tekstilit, ku prdoren detergjente dhe
sapun, uji duhet t jet pa prezencn e kriprave t magnezit dhe kalciumit, me ka
reduktohet konsumi i detergjenteve dhe sapunve, ndrsa zmadhohet efikasiteti i tyre
gjat larjes. Gjithashtu, uji i cili prdoret n industrin e tekstilit, lkurs dhe fotoindustris nuk duhet t prmbaj kripra t hekurit dhe manganit, sepse ato ln
njolla n produktet finale, me ka reduktohet cilsia e tyre.
Uji i dedikuar n industrin pr prodhimin e spiritusit, therms, pijeve alkoolike
dhe joalkoolike duhet t jet plotsisht e pastr dhe t prgjigjet n kushtet e ujit pr
pije.
Uji i dedikuar n industrin pr prodhimin e sheqerit duhet t prmbaj sa m
pak kripra, sepse ata e pengojn kristalizimin e sheqerit, i cili n procesin teknologjik
mbetet n melasn.
Gjat vlersimit t cilsis s ujit i dedikuar pr prodhimtarin industriale
karakteristika e tij kryesore sht fortsia e cila paraqitet si rezultat i prezencs s
kriprave tretse t kalciumit dhe magnezit.
Sipas prmbajtjes s kriprave n uj dallojm tre lloje t fortsis: e
vazhdueshme ose fortsi jo-karbonike, e prkohshme ose fortsi karbonike dhe
fortsi e prgjithshme.
Fortsin e vazhdueshme (jo-karbonike) t ujit e prbjn kriprat e sulfat
magnezit (MgCl2) dhe CaSO4 t cilt me ngrohjen e ujit nuk fundrrojn, por mbesin
t tretura n ujin dhe vshtir mnjanohen.
Fortsin e prkohshme (karbonike) e prbjn bikarbonatet e tretura t
kalciumit Ca(HCO3)2 dhe magnezit Mg (HCO3)2 n uj.
Fortsia e prgjithshme sht shum e fortsis jo-karbonike dhe karbonike
t ujit.
Q t mund t matet fortsia e ujit, sht themeluar njsia pr fortsi dhe kjo
sht shkalla. Ekzistojn shkall gjermane, frnge dhe angleze t fortsis. Tek ne
zakonisht fortsia e ujit shprehet n shkallt gjermane.
1 gjer. Fortsi ka ai uj i cili n 1 dm3 prmban 10 mg CaCO3 ose sasi
ekuivalente d.m.th. 7,19 mg MgO.
1 fra. Fortsi ka ai uj i cili n 1 dm3 prmban 10 mg CaCO3
1 ang. Fortsi ka ai uj i cili n 0,7 dm3 prmban 10 mg CaCO3
Secili uj m i fort se 60 gjer. para prdorimit duhet t zbutet nse prdoret
pr nevoja industriale.

126

Uji sipas fortsis s tij ndahet n:

Uj shum i but i cili ka fortsi...............
Uj i but i cili ka fortsi...........................
Uj i mesm-i fort i cili ka fortsi............
Uj mjaft i fort i cili ka fortsi..................
Uj i fort i cili ka fortsi..........................
Uj shum i fort i cili ka fortsi..............

prej
prej
prej
prej
prej
mbi

0
4
8
12
18

deri
deri
deri
deri
deri

4
8
12
18
30
30

gjer
gjer
gjer
gjer
gjer
gjer

8.3.1 METODA PR ZBUTJEN E UJIT

Pr shkak t prezencs s kriprave tretse n ujin natyror negativisht
ndikojn n industrin prodhuese, me zbatimin e procedurs s prshtatshme mund
pjesrisht ose trsisht t mnjanohen. Pr reduktimin e fortsis s ujit ekzistojn
disa procedura dhe at:
1. Procedura termike
2. Procedura kimike (procedura glqero-sode)
3. Procedura fiziko-kimike (metoda e modifikimit t jonit)
1. Procedura termike zbatohet pr reduktimin e fortsis karbonike t ujit.
Sipas ksaj procedure reduktimi i fortsis kryhet n at mnyr q uji ngrohet n
temperatur prej 105-110., gjat s cils vjen deri tek zbrthimi i bikarbonateve t
kalciumit dhe magnezit t komponentve t porsakrijuar prej CaCO3, n fundin e ens
pr ngrohje sipas barazimit:
T
Ca(HCO3)2 CaCO3 + CO2
fundrrin
Sipas ksaj procedure, prskaj asaj q reduktohet fortsia karbonike pr rreth
30% vjen edhe deri tek degazimi* (t liruarit nga gazet) i ujit nga gazet e tretura n t.
Kjo procedur sht mjaft e shtrenjt pr shkak t konsumit t madh t energjis,
prandaj sot nuk prdoret.
2. Procedura kimike (glqero-sode). Zbutja e ujit industrial me kt procedur
zbatohet n rastin kur sasia e kriprave t tretura nga kalciumi dhe magnezi jan m
t mdha se 2-3mg/ekv/lit.
Reduktimi i fortsis karbonike t ujit bhet me trajtimin e tij me hidroksid
kalciumin  ()2, karbonat natriumi Na2CO3, fosfat natriumi Na3PO4
3. Procedura katione-anione. Prdorimi i ksaj procedure gjat zbutjes s
ujit mundson mnjanimin e plot t joneve t kalciumit dhe magnezit prmes
zvendsimit t kationit respektivisht anionit me jone t tjera nga ndrruesi i jonit t
cilt gjat ngrohjes nuk fundrrinn, por mbeten n gjendje tretse me ujin.
Zvendsimi i kationit respektivisht anionit e joneve t kalciumit dhe magnezit
mund t shfaqet me barazimet n vijim:
2(R)Na + Ca(HCO3)2 (R)Ca + 2NaHCO3 ndryshimi i kationit
2(R)Na + Mg(HCO3)2 (R)Mg + 2NaHCO3 ndryshimi i kationit

127

1-derdhje; 2-kolektori qendror; dysheme e betonit; themeli i rrs; sjellje pr uj; 6-materiale
ndryshuese; 7-qarku segnetues pr tretsin e kripsuar; 8-filtri kation; 9-dalja e ajrit; 10sprkats i ujit t freskt; 11-rregullator n sistemin e tubs; 12-ventil; 13-en pr rigjenerim
t ndryshuesit t jonit; 14-gryk pr ujin e zbutur; 15-sistem pr mirmbajtjen e nivelit t
vazhdueshm

Figura 8.2 Ndryshuesi kation-anion pr zbutjen e ujit

Ndryshuesit e jonit kan nj jet t madhe t qndrimit (rreth 15 vite) dhe ato
rregullisht pas ngopjes me jone t kalciumit dhe magnezit rigjenerohen. Kshtu
ndryshuesi i kationit rigjenerohet me 10% trets nga klorur natriumi.

8.4

UJRA T ZEZA

Uji pas prdorimit n industri dhe konsumin e gjer n vete prmban numr t
madh t papastrtive (ndots) prej t cilave disa jan t rrezikshme pr shndetin e
njeriut d.m.th. pr botn bimore dhe shtazore n lumenjt, liqenet dhe n oqeanet ku
derdhen ujrat e ktill. Ujrat e ktilla quhet ujra t zeza dhe para se t lshohen
n ujrat natyrore duhet t pastrohen sepse bjn ndotjen e ujrave t pastra
ekologjike dhe shkaktojn vdekjen e bots bimore dhe shtazore n ato ujra.
Prpunimi i ujrave t zeza dhe mnyra se si ajo do t kryhet varet nga
madhsia e ndotjes s ujrave t zeza. Kjo ndotje prcaktohet n laboratorit me
metoda analitike me t cilat tregohet ndotja e prgjithshme organike e atyre ujrave,
sasia e materieve t suspenduara, sasia e materieve minerale, metale t rnda, sasia
e detergjenteve n ato ujra, alkali, aciditeti, etj.

128

Pastrimi i ujrave t zez t ktill prfshin mnjanimin e ndotsve t

suspenduar mekanik, t tretura organike dhe t nj pjese t ndotsve joorganik.
Pr kt qllim ekzistojn tre procedura themelore pr pastrimin e ujrave t
zeza dhe ato jan: procedura mekanike, kimike dhe biologjike.
Me zbatimin e ktyre tre procedurave vjen deri tek pastrimi i ujrave t zeza
dhe pamundsohet ndotja ekologjike e ujrave t tjer n t cilat ato derdhen.
Pastrimi i ujrave t zez sht dispozit ligjore, ndrsa mos zbatimi i ksaj
dispozite dnohet me Ligjin pr mbrojtjen e ujrave.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Pr ka sht e nevojshme uji n prodhimtarin industriale?

N cilat forma paraqitet uji n natyr?
Cilat jan metodat pr pastrimin e ujit pr pije?
Cila sht masa themelore pr vlersimin e cilsis s ujit industrial?
Cilat jan ant pozitive dhe cilat negative t procedurave pr zbutjen e ujit?
Mendo dhe komento prdorimin e ujit nga aspekti i ekologjis?
far nnkupton me termin ujra t zez t pastr?

8.5

ACIDI SULFURIK H2SO4

Acidi sulfurik bien midis acideve m t rndsishme joorganike. Ka rndsi t

madhe ekonomike n tr industrin kimike, si dhe n degt tjera industriale. Prandaj,
shum shpesh sipas prodhimtaris s acidit sulfurik vlersohet zhvillimi i industris
kimike n nj vend.
Konsiderohet se acidi sulfurik sht fituar pr her t par n shekullin e =,
ndrsa me plot siguri mund t thuhet se n shekullin e XII alkimistt e kan prdorur
gjat testimit n laboratorit e tyre.
Acidi sulfurik n fillim t shekullit t XVII prodhohet me djegien e sulfurit
elementar n Komore t lagshta.
Sot si lnd t par themelore pr fitimin e acidit sulfurik jan: sulfuri
elementar, piriti, halkopiriti, svaleriti, galeniti dhe komponent t tjer sulfit.
Xehet e sulfurit tiganisen gjat s cils fitohet gazi SO2 i cili m tutje me
oksidim konvertohet n ^3. ^3 i gazt absorbohet n uj dhe fitohet tretsi prej
H2SO4 ose oleum (acidi sulfurik tymues).

129

KARAKTERISTIKA T ACIDIT SULFURIK DHE ZBATIMI I TIJ

Acidi i pastr sulfurik sht vaj i dukshm, lng pangjyr me mas specifike
prej 1,84 g/cm3 (15C) N temperatur prej 10,45C kalon n gjendje t ngurt,
ndrsa vlon n temperatur prej 296,2C. N temperatur prej 450C zbrthehet n
gaz SO3 dhe uj.
Gjat przierjes s acidit sulfurik me uj lirohet sasi e madhe e ngrohtsis.
Prandaj seciln her kur tretet acidi i koncentruar sulfurik n uj, gradualisht shtohet
acid dhe jo e kundrta.
N treg, sipas pastrtis dallojm dy lloje t acidit sulfurik: - acidi teknik
sulfurik dhe acidi i pastr sulfurik (pro analiza PA).
Acidi teknik sulfurik sht me ngjyr t verdh nga prezenca e substancave
organike n t, ndrsa acidi i pastr sulfurik (PA) sht pangjyr.
Acidi sulfurik n industri gjen zbatim t gjer: pr prodhimin e plehrave
(fosforik) artificial, n industrin e nafts, pr prodhimtarin e kriprave sulfite, gjat
fitimit elektrolit t disa metaleve n metalurgjin, gjat pastrimit t metaleve, gjat
karbonizimit t papastrtive bimore n lesh, etj.

AMBALAZHI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI

Acidi i zbrthyer sulfurik me 75% koncentrik i sulmon (tret) metalet dhe
prandaj n cisternat n t cilat ruhet ose transportohet acidi i ktill, jan t mbrojtura
me plumb, gom ose materie plastike.
Acidi i koncentruar sulfurik mbi 93% koncentrat n mnyr joaktive sillet ndaj
hekurit dhe prandaj ruhet ose transportohet n cisterna t hekurit. Sasi m t vogla t
acidit sulfurik ambalazhohen n shishe plastike ose t qelqit.
Acidi sulfurik ruhet n cisterna t cilat duhet t gjenden m larg reparteve
prodhuese, t mbrojtura nga veprimet atmosferike. Acidi sulfurik nuk duhet t
magazinohet s bashku me materiale t cilat me lehtsi ndizen.
Acidi sulfurik n vendin ton prodhohet n Veles.

8.6

ACIDI KLORHIDRIK HCl

Acidi klorhidrik paraqet tretje e gazit, klorur hidrogjenit dhe ujit. Ky acid sht
prdorur q n shekullin e mesm. Q t fitohet acidi klorhidrik s pari duhet t fitohet
gazi i klorur hidrogjenit (HCl) dhe pastaj i njjti t absorbohet me uj.

130

T FITUARIT E HCl

Figura 8.3 Skema pr prodhimin e HCl me sintezn e drejtprdrejt

Gazi klorur hidrogjeni mund t fitohet me tre procedura: procedura sulfate, me

t brit me klor t komponentve organik dhe me sintezn e drejtprdrejt t klorit
dhe hidrogjenit (Figura 8.3).
1 .Procedura sulfate prbhet n veprimin e acidit sulfurik me koncentrat prej
92-93% klorur natriumi i shpejt n furrn sulfate. Reaksioni zhvillohet n dy faza n
temperatura t ndryshme:
I. faza: NaCL + H2SO4 NaHSO4 + HCl (n temperatur 150-300C)
II. faza: NaCl + NaHSO4 Na2SO4 + HCl (n temperatur 500-550C)
Nga t dyja reaksionet fitohet gazi klorur hidrogjeni si produkt shoqrues dhe i
njjti absorbohet n uj dhe fitohet acidi teknik klorhidrik me koncentrat 28%.
2. T brit me klor t komponentve organik gazi HCl fitohet si produkt
shoqrues n sasi t mdha sipas reaksionit:
RH + Cl2 = RCl + HCl
R- radikal organik
Klorur hidrogjeni i fituar sht i pa pastruar nga komponentt organik dhe s
pari pastrohet nga ato dhe pastaj absorbohet n uj.
3. Me sintezn e drejtprdrejt gazi klorur hidrogjeni fitohet nga klori dhe
hidrogjeni t cilat jan fituar me elektroliz t tretsit t ngopur prej klorur natriumi n
elektroliz. Klori dhe hidrogjeni t fituara nga elektroliza para sintezs pastrohen
ndrsa pastaj prmes nj brene t veant lshohen n furrn pr sintez. Me

131

djegien, krijohet sinteza e drejtprdrejt e klorit dhe hidrogjenit n gazin e klorur

hidrogjenit, i cili menjher absorbohet n uj dhe fitohet acidi klorhidrik me
koncentrat t caktuar.
Cl2 + H2 2HCl + Q
KARAKTERISTIKA T ACIDIT KLORHIDRIK DHE ZBATIMI I TIJ
Klorur hidrogjeni sht gaz pangjyr me er karakteristike, gjat frymmarrjes
e irriton mukozn. N uj shum leht tretet: respektivisht n nj litr uj n
temperatur prej 0C mund t treten 525 litra gaz klorur hidrogjeni, ndrsa me
zmadhimin e temperaturs tretshmria e gazit bie (n 18C n nj litr uj treten
451,2 litra gaz, q i prgjigjet koncentratit prej 42,3% acid klorhidrik).
Cl2 + H2 2HCl + Q
Acidi klorhidrik n gjendje t pastr sht lng pangjyr tymues, me mas t
volumit prej 1,19 g/cm3. Ai sht acid i fort joorganik i cili i tret pothuajse t gjitha
metalet. Prdoret pr fitimin e kriprave joorganike pr pastrimin e siprfaqeve
metalike, pr pastrimin e stalaktitit n kaldaja avulli, n industrin pr ngjyra, n zejtari
dhe vende t tjera.

AMBALAZHI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI

Acidi klorhidrik ruhet dhe transportohet n rezervuare eliku t mbshtjella me
gom, kauuk ose mas plastike, n en polietileni, ndrsa n sasi m t vogla t
acidit paketohet n ambalazh plastike ose t qelqit n vllim prej 1 litr.
Acidi klorhidrik n qarkullim takohet si:
-acid teknik klorhidrik (ose sosgajs)
-Acidi kimik i pastr klorhidrik (PA) me koncentrat prej 38%, dhe
-acid klorhidrik purum me koncentrat prej 22-25%
Acidi klorhidrik prodhohet n Alkaloid-Shkup.

8.7

ACIDI NITRIK HNO3

Acidi nitrik i lir n natyr shum pak takohet. At e kan fituar Egjiptiant e
vjetr me distilimin e shalitrs (plehut kimik) me sulfat hekurin. Kjo procedur mbahet
deri n fund t shekullit t XIX. Sot acidi nitrik ka nj rndsi t madhe n industrin
kimike dhe sipas sasive t prodhimit vjen menjher pas prodhimtaris s acidit
sulfurik.

FITIMI I ACIDIT NITRIK

Acidi nitrik mund t fitohet prmes tre procedurave:
1. Me trajtimin e plehut kimik me acidin sulfurik,
2. me sintezn e drejtprdrejt t azotit nga ajri dhe oksigjeni,
3. me oksidimin e amoniakut (Figura 8.4).

132

Te ne dhe n bot m s shumti prdoret procedura e tret pr fitimin e acidit

nitrik me oksidimin e amoniakut. Pas ksaj procedure oksidimi i amoniakut kryhet n
temperatur prej 900C n prezenc t katalizatorit nga platini me 10% rodium.
4NH3 + 5O2 4NO + 6H2O + Q
Monoksid azoti i fituar nga oksidimi i amoniakut m tutje oksidohet deri n dyoksid
azoti:
2NO + O2 2NO2 + Q
nga dyoksid azoti i absorbuar n uj fitohet acidi nitrik me koncentrat prej 45-60%.
Kshtu i fituar acidi nitrik nnshtrohet n koncentrat n lloj t veant t kolonave me
ndihmn e 92,5% acidi sulfurik, ku fitohet acidi nitrik me koncentrat prej 97-99%.

Figura 8.4 Skema e prodhimit t acidit nitrik me oksidimin e amoniakut

KARAKTERISTIKA DHE ZBATIMI I ACIDIT NITRIK

Acidi i pastr nitrik sht lng pangjyr me nj er karakteristike, i cili n
temperatur t dhoms lshon avull t bardh. Me uj przihet n fardo raporti dhe
gjat ksaj liron ngrohtsi. Vlon n temperatur prej 86C, ndrsa n temperatur prej
- 42C kalon n gjendje t ngurt, duke formuar kristale t bardha.
Me ngrohjen n temperatur prej 68C acidi nitrik zbrthehet n okside azoti
dhe uj. Ai i tret pothuajse t gjitha metalet me prjashtim t hekurit dhe kromit t cilat
jan t rezistueshme deri n nj koncentrat t caktuar, ndrsa alumini sht i
rezistueshm edhe n acid nitrik t zbrthyer edhe n at t koncentruar.
Acidi nitrik me koncentrat m t dobt prdoret pr fitimin e plehrave azotik,
ndrsa acidi nitrik i koncentruar prdoret pr prodhimin e eksplozioneve, ngjyrave, llak
qitro, masa plastike dhe nitrat argjendi pr Figura industrin.
N treg sipas pastrtis dallojm dy lloje t acidit nitrik:
-teknikisht e pastr dhe
-kimikisht e pastr (#)
Acidi nitrik teknik ka ngjyr t verdh, si rezultat i tretjes s przierjeve t
hekurit n t dhe ky sht me koncentrik m t dobt nga acidi nitrik i pastr kimik.

133

AMBALAZHI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI

Acidi nitrik i koncentruar ruhet dhe transportohet n bure ose cisterna t
prpunuara nga alumini, ndrsa pr acid me koncentrat m t dobt prdoren
cisterna t bra nga elikt e przier. Pr ruajtje dhe transport t sasive m t vogla
t acidit nitrik prdoret ambalazhi plastik ose i qelqit.
Acidi nitrik ruhet n hapsira t ftohta, t cilat duhet rregullisht t ajrosen, q t
mos vjen deri tek grumbullimi i oksideve t azotit n hapsirn e magazins, t cilat
jan agresive dhe helmuese.

PYETJE:
1. N cilat industri dhe pr far prdoret H2SO4?
2. Cilat karakteristika t acidit sulfurik jan vendimtare gjat przgjedhjes t
ambalazhit t tij?
3. Pr far mbahet llogari gjat ruajtjes dhe transportit t acidit sulfurik?
4. Cilat jan karakteristikat e acidit klorhidrik?
5. Cila procedur e fitimit t acidit klorhidrik sht ekonomikisht m e arsyeshme?
6. N ka duhet pasur kujdes gjat zgjedhjes t ambalazhit pr acidin klorhidrik?
7. Pr shkak t s cilave arsyeve oksidimi i amoniakut sht procedura m e
prdorur pr fitimin e acidit nitrik?
8. Prodhimtaria e cilave substancave mund t prdoret si tregues pr zhvillimin
industrial t nj vendi? Pse?

8.8

HIDROKSID NATRIUMI NaOH

FITIMI I HIDROKSID NATRIUMIT

Hidroksid natriumi (sod kaustike) mund t fitohet n m shum mnyra, t
cilat mund t grupohen n dy grupe: kimike (me kaustifikimin e sods s kalcinuar)
dhe me elektrokimi (elektroliza e klorur natriumit), procedur pr zbatimin e
elektrolizs adekuate.
Procedura pr kaustifikim sht metod m e vjetr i cili sot nuk prdoret
shum. Sipas ksaj metode, hidroksid natriumi fitohet kur tretsit t sods s
kalcinuar i shtohet trets nga hidroksid kalciumi, ndrsa hidroksid natriumi i fituar
mbetet n trets.
Na2CO3 + Ca(OH)2 CaCO3 + 2NaOH
Metoda e elektrolizs prdor trets t ngopur t klorur natriumit (310 deri 315
g/l), i cili para se t lshohet n elektroliz pastrohet. Elektroliza e klorur natriumit
mund t kryhet n tre procedura: procedura e diafragms, me procedurn e
kambans dhe amalgams. Prodhimi i NaOH sipas procedurs s amalgams sht
dhn n skemn n vijim.

134

1-qelia pr elektroliz
2-sjellja e tretsit t NaCl
3-elektroda negative (zhiva)
4-en pr zbrthimin e amalgams
s gjall dhe fitimi i NaOH

Figura 8.5 Skema pr elektroliz t klorur

natriumit pr fitimin e hidroksid natriumit

Procedura e amalgams prdor elektroliz, n t ciln si katod prdoret zhiva

elementare, e cila gjendet n fund t elektrolizs, ndrsa si anod grafiti. Me kt
procedur fitohet trets nga hidroksid natriumit, hidrogjeni dhe klori prej t cilve
fitohet HCl q e bn procedurn m rentabil.
Tretsi nga hidroksid natriumi filtrohet, ndrsa pastaj avullohet deri sa nuk
fitohet mas gjysm e shkrir, e cila derdhet n bure t prshtatshme hekuri.

KARAKTERISTIKA DHE ZBATIMI I HIDROKSID NATRIUMIT

Hidroksid natriumi sht materie e fort, materie e bardh e errt (Figura 8.6),
me ngjyr t zbeht t verdh ose ngjyr t zbeht t gjelbr. Hidroksid natriumi
sht materie higroskopike me pik t shkrirjes prej 322C. N uj leht tretet, duke
ndrtuar baz t fort. E sulmon indin e lkurs, e ndan leshin dhe materiale t tjera
organike.
Gjen zbatim gjat prodhimtaris s sapunit, fije mndafshi, gjat prpunimit t
pambukut, gjat prodhimtaris s celulozs, ngjyrave, n industrin e nafts.

135

Figura 8.6 Hidroksid-natriumi i fort

AMBALAZHI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI

Hidroksid natriumit, n tregti takohet n paketim prej 1,2 dhe 5 kg pesha neto
n kuti t kallajit dhe n sasi m t mdha prej 50 deri 100 kg t paketuar n bure t
mbyllura, t punuar nga kallaji i elikt.
N seciln paketim origjinal duhet t gjenden kto t dhna: lloji i prodhimit,
prodhuesi, neto masa n kilogram dhe shenja helm ose i rrezikshm pr jet.
N treg hidroksid natriumi takohet si:
-teknikisht i pastr me 99,8% hidroksid natriumi,
-teknikisht i pastr me 98,0% hidroksid natriumi, dhe
-special me 96,6% hidroksid natriumi.
Hidroksid natriumi magazinohet dhe ruhet n nj ambalazh metalik t mbyllur
mir, n hapsira, n t cilat nuk duhet t ruhet malli ushqimor. Prodhues i hidroksid
natriumit sht OHIS- Shkup.

8.9

KLORUR NATRIUMI NaCL

Klorur natriumi n natyr takohet n sasi t mdha. Ai sht i nevojshm n t

ushqyerit e njeriut dhe kafshve. N natyr takohet n akumulimet e ujit, n form t
krips s detit ose liqenit ose si krip minerale. Prve n t ushqyerit e njerzve, gjen
zbatim si lnd e par pr fitimin e acidit klorhidrik, sods s kalcinuar, sods
kaustike, gjat prodhimit t sapunve pr t kripur masn e sapunit, etj.
Kripa minerale fitohet me an t rrugs s minierave, me gropimin ose sonda
t veanta prmes t s cilave lshohet uj i fort, me t ciln bhet tretja e krips,
ndrsa kripa e tretur nn presion del n siprfaqe prmes nj tube t veant. Me
prpunimin special t ktij tretsi fitohet kripa e pastr.
Kripa minerale e fituar me gropimin nnshtrohet s pari n nj bluarje t imt
dhe nse sht e pastr mundet menjher t paketohet. Por n t shumtn e
rasteve sht e przier me kripra nga sulfat kalciumi dhe sulfat magnezi. Kripa e till
tretet me uj t ngroht pastrohet dhe me an t kristalizimit fitohet kripa e pastr
minerale. Kripa e pastr minerale ka ngjyr gri, e cila me bluarje fitohet krip me
ngjyr t bardh.

136

Kripa e detit fitohet nga ujrat e kripra t detit me an t avullimit me

ndihmn e ngrohtsis diellore. Uji i detit n periudhn e pranvers prmes kanaleve
t veanta lshohet n pishina t cekta ku nn ndikimin e rrezeve t diellit vjen deri
tek avullimi i nj pjese t ujit, me ka fitohet trets i krips me koncentrik t krips prej
25%. Gjat ksaj vjen deri tek fundrrina e przierjeve nga CaCO3 dhe CaSo4,
materie t shkrift, etj. n fund t pishins. Pastaj tretsi i krips nga pishina e par
hedhet n pishina t tjera m t cekta, ku vazhdon avullimi i ujit gjat s cils n
fund fitohet produkt kristalor me pastrti prej 95 deri 97% klorur natriumi. Cikli i tr
nga fillimi i avullimit deri n fitimin e klorur natriumit t pastr kristalor zgjat rreth tre
muajve.
Kripa e detit dhe ajo e cila ka psuar nj prpunim t vogl, gjithnj e m
shum sht e krkuar nga konsumatort, pr shkak t mineraleve t cilat jan
prezent n kt krip.

Figura 8.7 T fituarit e krips s detit

KARAKTERISTIKA T KLORUR NATRIUMIT

Kripa e pastr ka ngjyr t bardh dhe shije t kripur, me pik t shkrirjes prej
801C dhe pik t vlimit prej 1440C. Leht tretet n uj (t ngroht dhe t ftoft).
Kripa e pastr nuk sht higroskopike, sepse nuk prmban klorur magnezi.
N tregti takohen m shum lloje t krips: e detit, minerale, e jodizuar, i
zier, industriale (natyrzim) dhe krip e cila prdoret si shtojc pr ushqimin e
kafshve.

Figura 8.8 Krip q prdoret pr konsum t njerzve

137

Krip t jodizuar sht ajo e cila prmban prej 0,0008 deri 0,0011% | dhe
prdoret pr konsum t njerzve. Prezenca e jodit n krip parandalon paraqitjen e
gushs tek njerzit.
Krip e natyrzuar prdoret n industri dhe e njjta nuk sht pastruar nga
shtojcat e ndryshme (pluhuri i thngjillit, nafta, pluhuri i imt nga hematiti dhe shtojca
t tjera).
Kripa e cila shtohet n ushqimin e kafshve prmban 3% fosfat kalciumi t
pastr dhe sht i njohur si kripa cerebroz.

AMBALAZHI DHE ZBATIMI I KRIPS

Klorur natriumi paketohet n ambalazh t letrs ose polietileni me pesha t
ndryshme. Magazinohet n hapsira t pastra dhe t thata me lagshti relative prej
50% dhe temperatur prej 20%.
Kripa prdoret pr t fituar kripn e kalcinuar dhe kaustike, pr acidin
klorhidrik, komponent hip-klor, pr konservimin e ushqimit dhe lkurs, etj.

8.10 KARBONAT NATRIUMI (SODA E KALCINUAR) Na2CO3

Karbonat natriumi n natyr gjendet n liqenet me krip ose n mbetjet e
liqeneve t dikurshme me krip nga t cilat n fillim edhe sht fituar.
Me zhvillimin e industris pr qelq, sapun dhe deg tjera industriale, nevojat
pr karbonat natrium jan gjithnj m t mdha dhe t njjtat nuk mund t knaqen
nga burimet natyrore dhe pr at prpiqet q t fitohet soda me an t rrugs
industriale. I pari i cili ka arritur t fitoj karbonat natriumin me an t rrugs
industriale sht kimisti francez Leblank i cili n vitin 1790 duke prdorur si lnd t
par kripn pr gatim H2SO4, CaCO3 dhe thngjill ka arritur t fitoj karbonat
natriumin. Kjo procedur e Leblank sht prdorur deri n zbulimin e metods m
ekonomike t Solvej.

FITIMI I SODS S KALCINUAR

Sipas metods s Solvej si lnd t para themelore pr fitimin e sods s
kalcinuar prdoren: tretsi i ngopur nga klorur natriumi (300 deri 305 g/l), amoniak dhe
 3.
Tretsi i ngopur dhe i pastruar nga klorur natriumi vendohet n kolonn
absorbuese, n t ciln vendohet edhe amoniaku i gazit. Kshtu brumi i fituar
lshohet n kolonn pr karbonizim n t ciln vendohet 2 i fituar me pjekje t
 3.
 3 CaO + CO2
Bikarbonat natriumi me ndihmn e filtrave lirohet nga tretsi, ndrsa pastaj
nnshtrohet n kalcinim n furr rrotulluese n temperatur prej 160 deri 180, gjat
s cils fitohet karbonat natriumi (soda e kalcinuar).
t=160 - 180
2NaHCO3 Na2CO3 + H2O + CO2

138

KARAKTERISTIKA DHE ZBATIMI

Karbonat natriumi (soda e kalcinuar) sht e bardh, kristal, materie
higroskopike me pastrti prej 98,5 deri 99,0% me pik t shkrirjes prej 851 - 853.
N uj tretet gradualisht duke liruar sasi t caktuar t ngrohtsis, ndrsa n alkool
nuk tretet. Soda e kalcinuar mund t lidh n prbrjen e tij 10 molekula t ujit dhe
soda e ktill sht e njohur si sod kristale.
Soda e kalcinuar gjen zbatim t gjer: n industrin pr qelq, n industrin e
sapunit, industrin pr lkur, industrin e tekstilit, n prodhimtarin e letrs, pvr
zbutjen e ujit, n industrin farmaceutike, etj.

AMBALAZHI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI

Bikarbonat natriumi n tregti vjen i pauj (cilsia A, me m s paku 98,5%
pastrti dhe 1% klorur natriumi dhe cilsia B, me m s paku 98% pastrti dhe nn
1% klorur natriumi) dhe si i kristalt Na2CO3*10H2O.
Soda paketohet n thas nitrike ose polietilene me pesh prej 50 kg, ndrsa
n sasi m t vogla prej 250 dhe 500 gr. N ambalazh t qelqit ose plastiks.
Soda e kalcinuar ruhet n hapsira t thata dhe mir t ajrosura, me lagshti
relative prej 50 deri 55% dhe temperatur optimale prej 15.

PYETJE:
1. Cilat karakteristika e prcaktojn mnyrn e ambalazhimit dhe magazinimit t
NaOH?
2. Pse n magazinat me NaOH nuk guxon t ruhet mall ushqimor?
3. Cilat lloje t krips pr gatim plasohen n treg?
4. Cilat jan karakteristikat e krips pr ushqim?
5. far paraqet cerebroza?
6. Pse kripa e natyrzuar nuk sht e pastruar?
7. Pse sht e rndsishme q mimi i sods s kalcinuar t jet sa m i ult?
8. Si mund t dallosh n jetn e prditshme NaCl nga NaCO3 pa i shijuar?
9. Cila substanc sht higroskopike NaCl ose Na2CO3?

8.11 PLEHRA MINERAL

Prodhimtaria bashkkohore bujqsore sot nuk mund t paramendohet pa
prdorimin e plehrave mineral t cilat n vete prmbajn elemente t caktuara t
nevojshme pr jet dhe zhvillimin e bimve dhe t cilat n tok nuk jan aspak ose
prezenca e tyre sht minimale. Me prdorimin e plehrave mineral toka pasurohet me
sasin e nevojshme t fosforit, azotit dhe kaliumit, t cilat jan t nevojshme pr zhvillim
normal t bimve dhe pr fitimin e fars m t pasur.
Prve ktyre tre komponentve kryesor, gjat kultivimit t disa llojeve t
tjera t veanta t kulturave, toks u jan t nevojshme sasi t vogla t zinkut,
manganit, molibdenit dhe t ashtuquajtura - mikroelemente t tjera.

139

Plehrat sipas origjins ndahen n: organike dhe minerale. N plehrat

organike bien: plehu i hangarit, plehu nga gjethet, pleh i przier, etj. N plehrat minerale
bien: plehrat e azotit, fosforit, kaliumit t cilat prmbajn mikroelemente.
Plehrat mineral paraqesin kripra (joorganike) minerale t cilat mund t fitohen
drejtprdrejt nga natyra (plehra mineral natyror) ose t fitohen me an t rrugs
industriale (plehra mineral artificial).
N plehrat mineral natyror bien: nitrat natriumi (shalitra il), nitrat kalciumi,
klorur kaliumi, apatiti, fosforiti, etj.
Sipas prmbajtjes s komponentit t dobishm, plehrat artificial ndahen n:
azotike, fosforit, kaliumit, t kombinuara, etj. ndrsa sipas prbrjes kimike ato ndahen
n dy grupe kryesore:
-plehra t thjesht, n prbrjen e t cilave hyn vetm nj komponent si pr
shembull, azoti n NaNO3
- plehra t ndrlikuar, n t cilat jan prfaqsuar dy komponent (fosfori
dhe azoti) ose tre komponent (fosfori, azoti dhe kaliumi).

8.11.1 PLEHRA AZOTIK

Plehrat azotik, duhet t prmbajn n at form, azotin n t ciln bimt mund
t pranojn dhe prdorin n t ushqyerit. Sipas origjins plehrat azotik ndahen n
natyrore dhe artificiale.

PLEHRA NATYRORE AZOTIKE

Nitrat natriumi (NaNO3) shalitra iliane sht pleh azotik natyror i cili
gjendet n sasi t mdha n pjest e shkrettirs n ile (shkrettira Atakama), Peru,
Bolivi, Afrik (shkrettira Kallahari), Kaukaz dhe n vende t tjera.
Prmbajtja e nitrat natriumit n mineralin lviz prej 47-60%, ndrsa pjesa e
mbetur jan przierje t kriprave, rrs dhe argjils tjetr.
Q t lirohet nga przierjet e tanishme minerali i gropuar nga toka grimcohet
dhe bluhet dhe pastaj trajtohet me uj t ngroht, filtrohet dhe n fund me distilim
fraksion ndahet nitrat natriumi me pastrti prej 94-97% komponentt e dobishm, 2%
klorur natriumi dhe przierje t tjera prej 2%. Nse krkohet produkt m i pastr nitrat
natriumi i fituar prsri tretet me uj dhe pastaj nnshtrohet n kristalizim t prsritur.
Nitrat natriumi sht materie higroskopike me ngjyr gri-bardh, verdh ose
ngjyr vjollce, q varet nga przierjet e tanishme n t. N temperatur prej 200
derdhet, ndrsa n temperatur prej 1000 vjen deri tek eksplodimi.
Nitrat natriumi paketohet n thas m shumshtresor t impregnuar dhe
magazinohet n hapsira t thata dhe t ftohta.
Nitrat kaliumi (N3) sht i njohur si shalitra e kaliumit ose shalitra indiane.
N natyr takohet n vende ku t reshurat jan shum t rralla dhe n disa liqene t
kripura t thata n Indi, Egjipt dhe n vende t tjera. Shalitra e kaliumit prdoret
drejtprdrejt pa prpunim, pr t br me pleh tokt, t cilat jan t varfra me kalium
dhe azot.

PLEHRA ARTIFICIAL AZOTIKE

Nitrat natriumi fitohet me an t rrugs industriale nga hidroksid natriumi ose
karbonat natriumi kur mbi to veprohet me acid nitrik.

140

Sot kto dy procedura nuk prdoren, sepse nuk jan ekonomike, pr shkak t
harxhimit t madh t acidi nitrik. Prandaj sot pr t fituar nitrat natriumin prdoren gazet
nitrike t cilat neutralizohen me sodn e kalcinuar.
Tretsi i fituar nga nitrat natriumi m tutje avullohet dhe kristalizohet. Kshtu
produkti i fituar kristalor prmban 98% nitrat natriumi. Prmbajtja e azotit n kt pleh
sht 16,1%.
Nitrat kalciumi - Ca(NO3)2 sht i njohur si shalitra norvegjeze i cili fitohet kur
gurit glqeror (CaCo3) veprohet me acid nitrik. Por edhe kjo procedur sot nuk prdoret,
por nitrat kalciumi fitohet me absorbimin alkal t gazeve nitrike.
Nitrat kalciumi prmban 17% azot dhe njher prmban edhe kalcium i cili
sht element kryesor n t ushqyerit e bimve. Ky pleh prdoret pr t br me pleh
tokt e tharta.
Nitrat kaliumi - KNO3 fitohet me an t rrugs industriale kur shalitrs iliane i
veprohet me klorur natriumi dhe dbohet produkti i kristalt me pastrti prej 98% dhe
2% lagshti.
Sot nitrat kaliumi fitohet me absorbimin alkal t gazeve nitrik t plehut n
karbonat kalium.
Nitrat kaliumi si pleh prdoret pr t br me pleh tokt n t cilat kultivohen
kultura t shtrenjta (materiali rasat, lule), sepse n prbrjen e tij prmban edhe azot
edhe kalium.
Nitrat amoniumi - NH4NO3 sht pleh azotik artificial i koncentruar, n t
ciln, azoti sht i prfaqsuar me 34,8%. Fitohet me an t rrugs industriale me
neutralizimin e acidit nitrik t holluar me amoniak.
Produkti i fituar granul sht mjaft higroskopik dhe q t mbrohet nga
lagshtia mbushet me nj shtres t holl nga parafina ose kolofoniumi. Paketohet n
thas jut ose plastike. Magazinohet n hapsira speciale t mbyllura me temperatur
maksimale prej 25 dhe lagshti relative prej 55%.
Prve kto plehra mineral artificial ekzistojn edhe plehra t tjer artificial
azotik si jan: sulfat amoniumi, karbamid, cianid kaliumi, etj.
T gjitha plehrat azotik treten n uj dhe bimt me lehtsi i absorbojn.

8.11.2 PLEHRA FOSFORIK

Plehrat fosforik sipas krijimit ndahen n natyrore dhe artificiale. Disa prej tyre
mir treten n uj, ndrsa nj grup tretet vetm n trets acidi t dobt prandaj ato
prdoren vetm pr t br me pleh toka t tharta.

PLEHRA NATYROR FOSFORIK

Fosforit - Ca3(PO4)2. Nga prbrja e tij kimike paraqet tre kalcium fosfat i cili
sht shum i prhapur n natyr. Burime m t rndsishme t fosforit gjenden n
Marok, Tunizi, Algjeri, Egjipt, Siri, SHBA, Suedi, Finland, Britani t Madhe, Vietnam,
etj.
Fosforiti vjen n form t shkmbinjve n t cilat prmbajtja e P2O5(fosfor
pentoksidit) lviz prej 26%-36%, ndrsa si przierje paraqiten okside t hekurit, dyoksid
silicit, kalcitit, dolomitit, etj. Nga ngjyra mund t jet gri ose i zi.
Pas nxjerrjes nga toka fosforiti grimcohet, bluhet dhe mund t prdoret pr t
br me pleh tokat ose pr t fituar superfosfat.

141

Apatiti - Ca5(PO4)3F. N natyr apatiti takohet n shkmbinj vullkanikmagmatik i shoqruar me minerale t tjera. Burime t apatitit ka n Finland, Suedi,
SHBA, Kanada dhe vende t tjera. Me prpunimin e apatitit mund t fitohet koncentrat i
apatitit me 39-40% P2O5 dhe mund t prdoret drejtprdrejt pr t br me pleh tokn
ose pr prodhimin e plehrave artificial fosforik.

PLEHRA ARTIFICIAL FOSFORIK

Plehrat fosforik industrial fitohen nga mineralet: fosforit, apatit dhe sulfurik ose
me veprimin e acidit sulfurik, me ka fitohen plehra me nj prqindje m t madhe
P2O5. Si plehra m t rndsishm fosforik t cilat fitohen me an t rrugs industriale
jan: superfosfati i dyfisht, superfosfati i trefisht, precipitat, mielli i tomasit.
Superfosfati - Ca(H2PO4)2 sht pleh artificial fosforik, i cili fitohet kur apatitit
natyror ose fosforitit veprohet me acid sulfurik me koncentrat prej 65-86% dhe
temperatur prej 60 deri 70.
Reaksioni kryhet n dy faza: n fazn e par vjen deri tek reaksioni i apatitit
me acidin sulfurik, ku fitohet sulfat kalciumi dhe acidi fosforik. N fazn e dyt acidi i
fituar fosforik nga faza e par me pjesn tjetr t apatitit ose fosforitit jep superfosfat.
Tretsi i fituar nga superfosfati trashet dhe n fund kristalizohet. Produkti i
fituar nga kristalizimi lihet t piqet 20 dit dhe pastaj fitohet produkt i granuluar.
Superfosfati sht pleh universal fosforik dhe m i prhapur i tretshm n uj.
Prmbajtja e P2O5 n superfosfat lviz prej 16-21%.
Superfosfati i dyfisht sht pleh i koncentruar fosforik i fituar me zbrthimin
e dyfisht t fosforit, sepse lnda e par trajtohet me acidin sulfurik, ndrsa pastaj me
acidin fosforik.
Superfosfati i dyfisht ka tretshmri t madhe n uj, ndrsa prmbajtja e
P2O5 n t lviz prej 48-55%. Kshtu prqindja e lart e fosfor pentoksidit n kt pleh
mundson transportin e tij n distanca m t largta prej 1000 km.
Precipitat - CaHPO4 sht pleh fosforik i tretshm n 2% trets t acidit
limonik, i cili fitohet nga guri glqeror ose qumsht glqeror dhe acidi fosforik.
Fundrrina e fituar ndahet nga tretsi me filtrim, thahet, bluhet dhe paketohet.
Precipitati n tregti vjen n form t materies pluhur, ndrsa prmbajtja e P2O5
n t sht deri 40%.
Mielli i Tomasit sht pleh fosforik i cili fitohet nga shllaku i fituar gjat
prodhimtaris s elikut n konvertorin e Tomasit. Shllaku nga konvertori bluhet n
materie e imt pluhur dhe prdoret si pleh fosforik, n t ciln prmbajtja e P2O5 lviz
prej 18-23%, ndrsa sht i tretshm n 2% trets i acidit limonik.
Plehrat fosforik paketohen n thas plastike (polietilene ose klorur polivinili)
me pesh prej 50 kg. Kto plehra magazinohen n hapsira t mbyllura dhe t thata
t mbrojtura nga ndikimet atmosferike.
Temperatura e magazinimit t plehrave fosforik lviz n kufijt prej 10-14,
ndrsa lagshtia relative e ajrit n hapsir duhet t jet prej 60-65%.

142

8.11.3 PLEHRAT E PRBRA

Kto plehra kan rndsi m t madhe n agroteknikn bashkkohore, sepse
i prmbajn t tri elementet (azotin, fosforin dhe kaliumin) ose dy elementet azotin
dhe fosforin (N, P pleh), azot dhe kalium (N, K pleh), fosfor dhe kalium (P, K pleh).
Cilsia e plehrave t prbra prcaktohet sipas prmbajtjes s komponentve
t dobishm t fosforit, azotit dhe kaliumit.

Figura 8.9 Plehrat artificiale

Plehra m t rndsishm t prbra, t cilat gjejn zbatim t gjer n

agrokompleksin jan:
Fosfat amoniumi - (NH4H2PO4) i cili fitohet me neutralizimin e acidit fosforik
me sasi m t madhe t dyfisht t amoniakut. Plehu i fituar prmban 54% P2O5 dhe
26% amoniak (Figura 8.9).
Plehrat artificial prodhohet edhe n Maqedoni.

8.12 MJETE PR MBROJTJE T BIMVE

Mjetet pr mbrojtje t bimve (pesticide) paraqesin nj grup t madh t
komponentve t cilt shrbejn pr shkatrrimin e insekteve, krpudhave, bar i keq,
larva, baktere, zogj, etj. Pesticidet mund t prdoren n t gjitha llojet e tokave (fusha,
moale, etj.) t bimve dhe shtazve, gjat ndikimeve t ndryshme atmosferike, pa
dallim t sezonit vjetor. Ato gjenden n gjendje t ndryshme agregate q u mundson
nj spektr t gjer t veprimit. Secili pesticid n vete prmban komponent aktiv ose
prqindje m t vogl, ndrsa pjesa e mbetur sht ndonj materie inerte si sht
talk, tok infuzore, uj, etj.
T gjitha pesticidet sipas qllimit t tyre themelor jan t ndara n tet grupe:
1. Insekticide mjete pr shkatrrimin e insekteve t dmshme
2. Akaricide mjete pr shkatrrimin e morrave t dmshme

143

3. Hematocide mjete pr shkatrrimin e krimbave t dmshme

4. Rodenticide mjete pr shkatrrimin e brejtsve t dmshme
5. Fungicide mjete pr shkatrrimin e baktereve t cilat shkaktojn
smundje tek bimt e kultivuara
6. Baktericide mjete pr shkatrrimin e baktereve t cilat shkaktojn
smundje tek bimt
7. Herbicide mjete pr shkatrrimin e barit t keq i cili rritet n siprfaqe t
punueshme dhe
8. Limicide mjete pr shkatrrimin e krmillit.
Pesticidet mbi dmtuesit veprojn n tre mnyra: me an t rrugs s
kontaktit, tretjes dhe respiratorit. Prmes mnyrs s kontaktit, komponenti aktiv
kimik, prcillet dhe vepron n kontakt t drejtprdrejt me trupin e insektit dhe
momentalisht ndikon helmues. Veprimi i tretjes s pesticideve prmes organeve pr
tretje t dmtuesve, ku futet prmes ushqimit. Pesticidet e respiratorit jan ato, t cilt
ndaj dmtuesve veprojn prmes avullit t tyre helmues dhe ato jan lngje t cilat
leht avullojn ose gaze.
Pesticidet jan materie helmuese t dmshm ndikojn edhe ndaj njeriut. Pa
marr parasysh pr gjendjen agregate t tyre me prekje, frymmarrje ose pirje ato
mund t shkaktojn dmtime t rnda n organizmin e njeriut, si dhe vdekjen.
Insekticide jan produkte sintetike organike dhe n treg jan t paraqitura me
nj numr t madh. Si insekticide m t rndsishme, t cilat prdoren pr mbrojtje t
bimve jan: DDT, i cili n treg vjen n form t kristaleve t imta t bardha dhe
prdoret kundr nj numri t madh t dmtuesve dhe Lindani i cili gjithashtu n treg
vjen n form t kristaleve t bardha dhe me shum efikasitet i shkatrron dmtuesit.
Prve n form t pluhurit pesticidet prodhohen edhe n form t lngjeve, t
cilat veprojn n t gjitha tre mnyrat gjat shkatrrimit t dmtuesve.
Fungicidet jan mjete pr mbrojtje t bimve dhe kan rndsi t madhe n
bujqsi, pr shkak se prdoren pr mbrojtje t bimve nga smundjet bimore.
Zakonisht pr kt qllim prdoret sulfat bakri, (guri gri), supa bordo (przierje e
gurit t imt dhe qumshtit glqeror), cinebi (komponent organik me zinkun), falton
(komponent organik me kallajin), brestan (komponent organik me zhivn). Prve
ktyre fungicide ekzistojn edhe shum t tjera t cilat i kan veprimet e njjta, por
takohen me emra tjer tregtar.
Baktericidet jan preparate t grupit t pesticideve t cilat prdoren pr
shkatrrimin e baktereve t cilat shkaktojn smundje tek bimt. Ato jan, n fakt,
antibiotik t cilat prdoren pr shrimin e njerzve dhe kafshve, vetm se pr
kulturat bujqsore nuk prdoren individualisht por n kombinim me fungicidet.
Baktericide m t rndsishme jan: ortocid, glqerja e bakrit, cineb.
Herbicidet shrbejn pr shkatrrimin e barit t keq n toka t punueshme
dhe si t tilla prdoren disa komponent joorganik, si jan: boraks, kalium-cianit
dhe klorit natriumi. Prve herbicide joorganike prdoren edhe komponent organike
si jan derivate t fenolit, acidit acetik, derivate t acidit t benzenit, etj. Prve kto,
ekzistojn edhe preparate t posame pr mbrojtje t bimve nga dmtuesit. Ato
preparate me veprimin e tyre i dbojn dmtuesit nga bimt dhe n kt mnyr
kryejn mbrojtje.
Mjetet pr mbrojtje t bimve sprkaten n mnyr manuale, ajrore, si aerosol
ose t brit me pluhur mbi siprfaqet, n t cilat bhet mbrojtje.

144

Pr shkak t vetdijes ekologjike t zmadhuar tek njerzit, n treg, gjithnj e

m shum, krkohen produktet t cilat nuk jan t trajtuara me kto mjete. Kjo do t
thot se plasmani dhe harxhimi i ktyre mjeteve ngadal por sigurt bie, ndrsa
krkohen alternativa t cilat jan m pak t rrezikshme.
PYETJE:
1. ka e kushtzon nevojn pr plehra?
2. Duke shfrytzuar ndarjen, prmend shembuj t plehrave:
Sipas origjins plehrat ndahen n

Organike
_________
_________

_________

3.
4.
5.
6.

dhe

minerale
Natyrore

________
________
________

Artificiale

me komponent t dobishme
N
P
________
________
________
________

Cila sht rndsia e plehrave t ndrlikuara?

Cili sht qllimi i mjeteve pr mbrojtje t bimve?
Cili sht qndrimi i ekologve?
Plotsoje shprehjen: Secila nga grupe e prmendura m posht t
pesticideve prdoret pr:
- insekticidet pr
- fungicidet pr
- akaricidet pr
- baktericidet pr
- hematocidet pr
- herbicidet pr
- rodenticidet pr

8.13 MASAT PLASTIKE

Masa e par plastike (celuloid) sht prodhuar n vitin 1862 por me plot t
drejt mund t themi se masat plastike jan produkte t shekullit t njzet.
Masat plastike jan komponent makro-molekular me nj ndrtim kompleks
dhe mas molekulare prej disa mijrave. Karakteristika e tyre e prbashkt sht
plasticiteti, prej nga edhe rrjedh emri i tyre. Masat plastike kan nj varg t
karakteristikave fizike, mekanike, elektrike dhe mekanike q i bjn t
pazvendsueshme n industrin, teknikn bashkkohore dhe n jetn e prditshme.
Plasticiteti i ktyre materialeve u mundson me lehtsi t formohen n
temperatura t ngritura n produkte t ndryshme. Karakterizohen me dendsi t
vogl, me rezistenc kimike, fortsi, rezistenc ndaj presionit, anti-korrozion, si dhe
me karakteristika elektro dhe term-izoluese. Prve ktyre karakteristikave, masat

145

plastike mund ti prmirsojn karakteristikat e tyre mekanike me shtimin e

materialeve adekuate n to, kshtu q kan fortsi m t madhe, tejdukshmri,
paprshkueshmri e ujit, etj.
Ana negative e masave plastike sht rezistenca e tyre e vogl n
temperatura t zmadhuara (termo-qndrueshmri e ult).
Masat plastike fitohen nga komponentt organik natyror\e makro-molekular
(celuloza, proteina) ose nga lnd t para t cilat fitohen gjat prpunimit t nafts,
gazit nntoksor, drurit dhe thngjillit, etj.
Lndt e para pr fitimin e masave plastike ndahen n themelore dhe
ndihmse. Lndt e para themelore jan ato, nga t cilat n proceset e polimerizimit
ose poli-kondensimit fitohen komponent makro-molekular me karakteristika plastike
ose karakteristika t tjera, karakteristike pr masat plastike.
Materiale ndihmse jan ato, t cilat shtohen lndve t para themelore q ti
prmirsojn karakteristikat e produktit final. Ato jan: mbushs t cilat i
prmirsojn karakteristikat mekanike dhe djegshmrin e masave plastike,
plastifikator, t cilt e theksojn plasticitetin e produktit final, mjetet pr vajosje, t
cilt mundsojn nxjerrjen m t leht t produkteve t gatshme nga kallpi,
katalizator, t cilt veprojn n mnyr katalitike mbi procesin e prodhimtaris (e
shpejtojn), ngjyra t cilat kontribuojn pr pamjen estetike t produkteve t gatshme
dhe shtojcave t tjera t ngjashme.
Ndarja e masave plastike n industrin dhe qarkullimin kryhet sipas kritereve
t ndryshme. Kshtu, pr shembull, sht pranuar ndarja e masave plastike sipas
lndve t para themelore, por njher theksohet nse t njjtat jan fituar me
modifikimin e makro-molekulave natyrore ose sintetike.
Sipas mnyr s fitimit, masat plastike ndahen n polimerizime dhe polikondensime.
Polimerizimi sht reaksion kimik, n t ciln m shum molekula homogjene
(monomer) bashkohen midis veti, duke ndrtuar makro-molekula (polimeri). N qoft
se n reaksioni marrin pjes lloj i ndryshm i monomerve, produktet e polimerizimit
quhen kopolimer.
Poli-kondensimi sht proces kimik n t ciln bashkohen m shum
monomer t ndryshm n nj makro-molekul (polimeri) ku prve polimerit fitohen
edhe produkte t thjeshta, si uj, amoniak, etj.
Klasifikimi i masave plastike mund t kryhet edhe prmes sjelljes s tyre gjat
ngrohjes. Pikrisht, t gjitha masat plastike gjat ngrohjes zbuten, por nse gjat saj,
kimikisht ndryshohen, t njjtat quhen masa plastike termo-t qndrueshme. (Figura
8.11).
Pr dallim nga masat plastike termo-t qndrueshme, masat termo-plastike
munden m shum t zbuten me ngrohje dhe prsri t kalojn me ftohje n gjendje
t fort, pa u ndryshuar kimikisht.

146

Sipas ktyre kritereve masat plastike m shpesh t prdorura mund ti sistemojm

sipas mnyr n vijim:
Mnyra e fitimit

Termo-plastike

Termo-t

Proteine

qndrueshme
Gjysm-sintetike
T fituara
sintetikisht me
polimerizim

nitroceluloza
celuloza acetat
klorur polivinili
acetat polivinil
poliolefin
plastik
masa plastike akrilik
poliamide

T fituara

sintetikisht me polikondensim

Kazein

poliestr

Fenoplast
Aminoplast
Rrshino poliestr

Tabela 8.1 Klasifikimi masave plastike

Figura 8.10 Mostr nga masa plastike termo-t qndrueshme

147

Figura 8.11 Mostr nga masa termo-plastike

N jetn e prditshme m s shpeshti takohen masat plastike nga klorur

polivinili (PVC) polieten dhe polipropen.
Vend udhheqs n prodhimtarin botrore t masave plastike ka klorur
polivinili PVC (pe-ve-ce).
Klorur polivinili (PVC). Lnda e par themelore pr t fituar klorur polivinilin
sht monomeri klorur vinili, i cili fitohet nga acetileni (C2H2) gjat t brit me klor me
klorur hidrogjenin. Me polimerizimin t klorur vinilit n kushte industriale fitohet
materie e bardh pluhur klorur polivinili. Varsisht nga lndt e para ndihmse
produkti final nga klorur polivinili mund t jet i tejdukshm, i ngjyrosur, i but, gjysm
i fort ose i fort. PVC sht i rezistueshm n ndikime atmosferike, n lndime
mekanike dhe praktikisht sht i pandezshm.
Prdoret si material izolues n elektroteknik, pr prpunimin e mjeteve pr
ruajtje dhe transport t lngjeve (gypave, tubave, armaturave dhe enve) pr
prodhimtarin e plloave vins, pr fije tekstili, etj.
Polieteni (Figura 8.11) dhe polipropeni n treg jan t njohura si poliolefin.
Lndt e para pr t fituar kto masa plastike jan eteni dhe propani, t cilat fitohen
gjat zbrthimit t hidrokarbureve. Me polimerizim t monomerve t etilenit dhe
propilenit n varshmri t kushteve t polimerizimit fitohen produkte me karakteristika
t ndryshme.
Polieteni dhe polipropeni prdoren n elektroteknik si material izolues, pr
prpunimin e ambalazhit, filmave, foli pr prodhimtari t oranzheris, etj.
N treg takohen n form t granulave, tubave, foli, artikuj pr nevojat e
zejtaris, industris dhe amvisris.
N mes numrit t madh t masave plastike t cilat prodhohen, nga dita n dit
prodhohen edhe t reja, kshtu q n treg paraqiten me emra t ndryshm tregtar.
Prve PVC, polieteni, polipropeni, masa plastike t cilat m s shumti prdoren jan:
acetat polivinili, polistireni, poliamidet, rrshino poliestr, fenoplastet, aminoplastet,
masat plastike akrilik, etj.
Karakteristikat e masave plastike dhe mimi i tyre i ult mundsojn zbatimin e
tyre si zvendsim t shum materialeve klasike: druri, metali, qelqi, ngjitse,
materiale t detyrueshme, etj. Zbatimi i masave plastike ka zgjidhur edhe disa
probleme t mhershme t pazgjidhura nga fusha e ambalazhimit t produkteve t

148

gatshme, n mjeksi, agrokompleks, ndrtimtari, etj. Ato prdoren n mjeksi, n

industrin e makineris, n industrin e automobilizmit, etj.
Edhe prskaj mimit t ult, konsumi i gjer dhe zbatimi i gjer, i bn kto
produkte t jen deg fitimprurse ekonomike.

Detyra 1.
Duke prdorur tabeln e mposhtme prcaktoje llojin e masave plastike t
mostrave q i ke fituar. (Nxnsit marrin nga 5-6 copa nga masa t ndryshme plastike
ose granula dhe jan t ndar n grupe).
Masa plastike

Polietilen

Pamja e
jashtme

Pa ngjyr
Ose i ngjyrosur
mas plastike
gjysm

Sjellja gjat

Zbutet

tejdukshme

PVC

Pleksiglas

Fenoplaste

I pangjyr ose i
ngjyrosur,
elastik ose i
fort

Zbutet dhe
zbrthehet

I pangjyr, i
fort dhe
mas e fort
plastike

Zbutet

Ngjyr t

Nuk zbutet

mbyllt, masa
plastike t
ngurta dhe t
forta

Karakteri i djegies

ngrohjes
Me lehtsi ndizet

dhe digjet n fillim

me flak gri e pastaj
me flak t verdh.
Pastaj pikon dhe
pastaj ndjehet era e
parafin.
Digjet me flak t
tymosur, por jasht
pipz

Reaksioni me
reagens t

produkteve t
zbrthimit
E bn t
pangjyr
tretsin e

n4

Ndahet HCl i cili

ndjehet nga era
ose gjat

reaksionit me
Digjet me flak t

verdh. Ndezja
sht pasuar nga
plcitjet dhe era e
fort
Digjet me flak t
verdh. Ndezja
sht pasuar me
nj er
karakteristike t
fort t bakelitit t
ndezur

AgNO3
E bn t

pangjyr
tretsin e
KMnO4 dhe uj

bromin
Ndahet nga
fenoli i cili me
trets prej FeCl3
jep ngjyrosje
vjollc

Tabela 8.2 Klasifikimi i masave plastike sipas karakteristikave

PYETJE:
1. far paraqesin masat plastike?
2. Cilat jan karakteristikat e prgjithshme t tyre?
3. Cili sht dallimi midis masave plastike termo-plastike dhe termo t
qndrueshme?
4. Ku gjejn zbatim masat plastike?

149

8.14 KAUUKU DHE GOMA

Kauuku natyror sht bio-polimeri. Ai prmbahet n lngun bimor (lateksi) t
drunjve t kauukut, prej t cilve nxirret me an t prerjes s kors dhe grumbullohet
n en t prshtatshme. Kauuku fitohet nga lateksi sipas prpunimit t prshtatshm
teknologjik.
Natyror (kauuku i papunuar) sht polimeri i izoprenit, d.m.th.

nCH2 = C - CH = CH2
l
CH3
monomer: izopren

[ - CH2 C = CH CH2 -]n

l
CH3
polimeri: kauuku natyror

Kauuku i papunuar sht material me ngjyr t verdh-zbeht dhe n

shtres t holl sht i tejdukshm. N uj praktikisht sht i patretshm, ndrsa
tretet me przierje t mparshme n disa trets organik. Karakterizohet me fortsi t
caktuar mekanike, forc, qndrueshmri e frkimit, elasticitet i shprehur dhe sht
joprues i mir. Nse nxehet n temperatur prej 100 bhet i but dhe ngjits.
Me veprimin e oksigjenit nga ajri ngadal vjetrsohet, d.m.th. forcohet, plas
dhe e humb fortsin dhe elasticitetin. Gjen zbatim n industrin pr prodhimtari t
produkteve t goms.
Me zbulimin e vullkanizimit, krkesa e kauukut sht rritur dhe nuk ka
mundur t knaqet me prodhimtarin e kauukut natyror. sht imponuar nevoja t
sintetizohet materia e cila n trsi do t mundsoj zvendsim t kauukut natyror
deficitar. Kshtu sht gjetur procedura pr prodhimin e kauukut sintetik.
Kauuku i par sintetik sht fituar n kushte industriale nga polimeri i
butadienit. N t jan sintetizuar m shum lloje t kauukut sintetik karakteristikat e
t cilit jo vetm q jan t afrt kauukut natyror, por n disa karakteristika edhe i
tejkalojn. T tilla, pr shembull jan kauuku sintetik butadienstireni dhe butadien
nitrike. Prodhimi i kauukut sintetik ka edhe arsyetim ekonomik, sepse lndt e para
jan t lira, me ka edhe kauuku i fituar sht me mim t ult, ndrsa me
karakteristikat sht i barabart me kauukun natyror, me ka mund t knaqen
krkesat m t mdha pr prodhimin e kauukut sintetik.
Karakteristikat e kauukut t papunuar pavarsisht nga origjina e tij
prmirsohen me vullkanizim. Procesi i vullkanizimit sht reaksion kimik gjat s
cils kauuku prpunohet me sulfur. Ndrsa sulfuri lidhet n vendet e lidhjeve t
pangopura n molekuln dhe nga molekula lineare fitohet struktura zinxhir e
polimerit sipas barazimit:

150

(-CH2 - C = CH CH2 -)n

l
CH3
CH3
l
(-CH2 - C = CH CH2 -)n

+ns
t =140C
(~3% C)

S
l
-CH2 C CH CH2 l
l
CH3 S
CH3
l
l
-CH2 - C - CH CH2 l
S

Kauuku i papunuar

Kauuku i vullkanizuar-goma

Figura 8.12 Paraqitja grafike e kauukut t vullkanizuar dhe t papunuar

Produkti nga vullkanizimi quhet kauuk ose gom e vullkanizuar.

N prodhimtarin e goms prve komponentve themelor - kauuku
prdoren edhe mjete shtes si mbushs, plastifikator, mjete kundr plakjes,
ngjyra,etj. t cilat veprojn njsoj sikurse tek masat plastike.
Karakteristikat e goms varen nga lloji i kauukut q sht prdorur, si dhe
nga sasia e sulfurit t shtuar. Goma sht material me karakteristika fiziko-mekanike
t vlersuara lart si elasticiteti, fortsia, rezistenca kundr harxhimit, i
paprshkueshm nga uji, karakteristika elektro-izoluese, etj.
Goma prdoret pr prpunimin e gomave automobilistike (Figura 8.13), aviongoma, lenta transportuese dhe transmisioni, veshje dhe kpuca mbrojtse nga g oma,
tuba dhe membrane t rezistueshme n temperatur dhe produkte t ndryshme nga
goma dhe materiale izoluese.

151

Figura 8.13 Produkte nga goma

PYETJE:
1. Cilat jan tiparet karakteristike fizike, fiziko-kimike dhe kimike t kauukut
natyror dhe sintetik?
Bj krahasim!
2. Cilat jan arsyet q e arsyetojn prodhimtarin e kauukut sintetik?
3. far arrihet me vullkanizimin e kauukut?
4. Numro produkte n mjedisin e afrt t cilat jan t prpunuara nga goma?

152

8.15 MJETE PR MIRMBAJTJE T HIGJIENS

Nuk ka dshmi, por ekziston besimi se sapuni ka qen i njohur pr Egjiptiant
dhe Fenikijt e vjetr, t cilt n fillim e kan prdorur si ila, ndrsa m von pr
mirmbajtje t higjiens.
Rndsia e mjeteve pr mirmbajtje t higjiens shikohet n at q sipas harxhimit t
tyre vlersohet standardi jetsor dhe niveli kulturor i ndonj populli.
Sapunt nga aspekti kimik jan kripra alkalike, t acideve t ngopura
dhe pangopura yndyrore me natriumin, kaliumin, etj., t tretshme n uj.
Aftsia pr largimin e papastrtive (Figura 8.14) nga tekstili dhe lkura sht
kushtzuar nga nj varg i faktorve fiziko-kimik. Por, para s gjithash, ky sht
rezultat i reduktimit t tensionit siprfaqsor t ujit q mundson thartimin e fijeve t
tekstilit dhe thartim m t vshtir t papastrtive, me ka kto mnjanohen nga
tekstili ose lkura.

a)
b)

c)

a) Uji i pastr nuk ndikon mbi papastrtin

b) N uj sht shtuar sapuni; molekulat e
sapunit me qoshet e tyre hidrofobike hyjn
n papastrtin dhe lidhen me t njjtn

c) Papastrtia ngritt nga siprfaqja

) Papastrtia trsisht sht mnjanuar

nga siprfaqja dhe lundron me
molekula t rrethuara nga sapuni n
tretsirn ujore

Figura 8.14 Paraqitja skematike e veprimit t sapunit gjat larjes

Lndt e para pr prodhimin e sapunve jan yndyrat t cilat nuk prdoren pr

ushqim, po edhe yndyra e palms, olein, yndyra e ullinjve, yndyra t hiruara, si dhe
acidet yndyrore sintetike t fituara me oksidimin e parafins.
Prve acide yndyrore pr prodhimin e sapunve t nevojshme jan edhe
komponent joorganik (KOH, Na2CO3, NaOH) me t cilat kryhet brja me sapun e
acideve yndyrore dhe fitimi i sapunit, ers, ngjyrs, etj.
N treg plasohen disa lloje themelore t sapunit. Sapun t prdorur n
mnyr masive jan sapunt e thjesht (sapun i fort natriumi) me cilsi t ndryshme,
er dhe ngjyr.
Sapunt e tualetit (Figura 8.15) prodhohen nga lnd t para m cilsore me
shtimin e errave adekuate, ngjyrave dhe mjeteve antiseptike. N kt grup bjn
pjes edhe sapunt e veant pr rroje, t cilt krijojn shkum t fort dhe t
qndrueshme, sapunt e tejdukshm, sapunt e lngshm, sapunt mjeksor, etj.

153

Figura 8.15 Sapun tualeti

Cilsia e sapunve varet nga lloji i lnds s par themelore dhe nga vet
shtojcat. Gjat prcaktimit t cilsis s sapunit, prcaktohet prqindja e acideve t
lira yndyrore n t, sasin e lagshtis, prezencn e alkalikve t lir,
qndrueshmrin e shkums dhe tregues t tjer t cilat jan prcaktuar me standard
t prshtatshm.
Q t ruhet cilsia sapunve, ato ambalazhohen ashtu q t jen t mbrojtura
nga lagshtia, m s shpeshti me shtres t dyfisht t letrs, ndrsa disa produkte
n tuba ose qese plastike. Paketimi i sapunit, prskaj asaj q e mbron produktin ka
dizajn bashkkohor dhe e reklamon vet produktin.
Viteve t fundit sapunt klasik gjithnj e m shum zvendsohen me mjete
pluhur pr mirmbajtje t higjiens. Ato jan m s shpeshti sapun t thrrmuar dhe
jo rrall dhe t kombinuara me sod, qelq ujor dhe mjete pr zbardhje. Cilsia u
prcaktohet ngjashm sikurse sapunve t thjesht. Ambalazhohen n kuti t
kartonit, llamarin ose plastik t cilt jan t plqyera pr nga dizajni.
Pr mirmbajtjen bashkkohore t higjiens s tekstilit dhe t veshjes tjetr,
pr do dit prdoren makina pr larje t cilat prdorin detergjente, prodhimi i t cilve
sht m ekonomik dhe nuk sht i lidhur me lnd t para t cilat mund t prdoren
si artikuj ushqimor. Nga ana tjetr, detergjentet cilsore kan karakteristika m t mira
gjat larjes n krahasim me sapunt, sepse kan fuqi m t madhe t thartimit, me
lehtsi shprlahen, n mnyr t barabart shkumojn n uj t ngroht dhe t ftoht,
si dhe n uj t fort dhe t but.
Lndt e para prej t cilve fitohen detergjentet jan hidrokarburet, alkoolet,
ketone, acidi sulfurik, klori, amoniaku, hidroksid natriumit, etj.
Nga aspekti kimik detergjentet klasifikohen si mjete siprfaqsore aktive
anione, katione dhe neone.

154

N treg plasohen me emra t ndryshm t fabriks dhe tregtis, ndrsa cilsia

u prcaktohet sipas prmbajtjes t komponentit aktiv i cili n detergjentet lviz prej 12
deri 30%.
Paketohen n kuti kartoni, n thas t letrs dhe qese polietileni, ndrsa kur
jan n gjendje t lngt n ambalazhe plastike ose t qelqit.
Mjetet pr mirmbajtje t higjiens volumi i prodhimit i t cilve do vit
zmadhohet, ndrsa n treg ofrohet nj asortiment i gjer i ktyre produkteve.

8.16 MJETE KOZMETIKE

Mjetet kozmetike jan przierje nga m shum substanca me prbrje t
ndrlikuar kimike. Ato prfshijn nj spektr t gjer dhe jan dedikuar pr kujdesin e
lkurs, mirmbajtjen e higjiens, pr freskim, pr largimin e rrudhave dhe mangsi
tjera t lkurs. Kto mjete kan er t kndshme, i cili rrjedh nga yndyrat eterike dhe
n mnyr t shndetshme ndikojn n vet lkurn.
N mjetet kozmetike si m t rndsishme t cilat prdoren pr do dit bien:
uji kolonial, parfumi, krem, qumsht pr pastrim, pudrat, grimat e lngshm,
protezat, etj.
Yndyrat eterike t cilat prdoren n mjetet e kozmetiks sipas origjins jan
natyrore ose t sintetizuara. Ato kan er t kndshme. Si yndyra m t njohura
eterike t cilat prdoren n industrin e kozmetiks jan: roz, terpentine, livand, etj.
Uji kolonial sht przierje e materieve aromatike, uj dhe alkool. Materia
aromatike sht e prfaqsuar rreth 4%, ndrsa pjesn e mbetur e prbjn uji dhe
etil-alkooli, t cilat mund t jen t prfaqsuara deri 90%. Sipas prbrjes s
komponentit aromatik dhe qllimit, ujrat kolonial ndahen n tualeti dhe dezinfektues.
Ujrat kolonial pr tualet prmbajn 4-6% komponent aromatik, ndrsa dezinfektueset
2-4%. Drejt ktyre komponentve n ujin kolonial shtohen edhe stabilizator t cilt e
pengojn avullimin e shpejt t materieve aromatike.

Figura 8.16 Parfume

Parfumi nga prbrja sht i ngjashm me ujin kolonial vetm se tek ai, sasia
e materieve aromatike sht shum m e madhe. Materiet aromatike t cilat prdoren
tek parfumet dhe ujrat kolonial mund t jen me origjin bimore ose shtazore, ndrsa
fitohen me ekstraktim ose me presim dhe distilim. N parfumet (Figura 8.16)
zakonisht jan t prfaqsuara m shum komponent aromatik n raporte t
ndryshme dhe koncentrike.

155

Kremet jan emulsione t cilat jan t prbra nga yndyrat, vajra minerale,
dyll, glicerin, yndyra eterik, uj, emulgator, stabilizator, mjete antiseptike dhe
shtojca tjera speciale. Jan t dedikuara pr pastrim dhe kujdes t lkurs s fytyrs,
duarve dhe trupit. Ato jan homogjene dhe nuk prishen nn ndikimin e drits dhe ajrit.
Prpunohen si t thata, t yndyrta ose gjysm t yndyrta n varshmri t llojit t
lkurs (e yndyrt ose e that). Sipas lndve t para prej t cilve jan fituar dhe
qllimi i tyre, ekzistojn m shum lloje t krem: krem t that (pr ditn), krem t
yndyrt (pr natn), krem special t cilat prskaj komponentve kryesor prmbajn
edhe vitamina, hormone, pluhur poleni, etj.
Pudrat jan produkt t cilat fitohen me bluarjen m t imt t materieve
joorganike dhe organike t cilve u jan shtuar erra dhe ngjyr. Si lnd e par
themelore pr t fituar pudrat prdoren niseshte e bluar imt, kaolin, talk, shkums,
ndrsa prskaj saj edhe mjete t detyrueshme. Pudrat t cilat prdoren pr kujdesin e
fmijve dhe pr kujdesin e trupit nuk guxojn t prmbajn ngjyra dhe materie
aromatike. N varshmri t llojit dhe sasis s mjeteve detyruese q jan dhn
pudrs, ato ndahen n: pudr pluhur, pudr e ngurt dhe pudr e lngshme.
Pudrat paketohen n ambalazhe t llojllojshme n varshmri t gjendjes s
tyre agregate. Pudrat pluhur paketohen n qese plastike, kuti plastike, ndrsa ato t
lngshmet n tuba ose n shishe me gryk t gjer.
Deodorantet ose si ende quhen parfume t forta bhen n bazn e
cerizins, n ciln jan shtuar materie t ndryshme aromatike. N qarkullim takohen
n forma t ndryshme si: t lngshme, emulsionit, etj. Kto produkte shrbejn pr
parandalimin e djersitjes tej mase dhe pr mnjanimin e ers s pakndshme nga
trupi i njeriut, me at q gjat prdorimit t tyre ato e ftohin lkurn n vendet ku
vendohet.
Karminat jan mjete kozmetike, qllimi i t cilve sht q buzt ti bj me t
kuqe, ndrsa prbhen nga przierje t dyllit, vajit, cerizin, vazelin, erra dhe deri n
30% ngjyr. Karminat cilsor nuk guxojn t thyhen gjat vendosjes n buzt, t
mos jen t fort dhe ngjyra t ciln e kan t jet e prhershme n ajr dhe n drit.

Figura 8.17 Karmini

N mjetet bashkkohore t kozmetiks numrohen edhe shtojca t ndryshme
(proteza) pr zbukurim dhe pr plotsim t pamjes. T tilla jan thonjt, qerpikt,
parukat artificiale, etj.

156

Nga aspekti ekonomik mjetet kozmetike paraqesin nj prej mallrave m

fitimprurse t tregut t cilat arrijn mime t larta veanrisht nga markat e njohura
botrore. Ndikim t rndsishm n mimin e ktyre produkteve ka ambalazhi. N
treg paraqiten edhe produkte t falsifikuara duke prdorur emrin tregtar t marka t
njohura.

PYETJE:
1.
2.
3.
4.
5.

far jan sapunt?

Cili sht roli i substancs aktive siprfaqsore?
Cilat lloje t sapunve takohen n treg?
Cilat jan prparsit e detergjenteve?
A e din se kush ka t kaluar m shum, sapunt ose mjetet kozmetike?

8.17 NGJYRAT DHE VERNIKT

Nevoja burimore e njeriut sht q me ngjyrosje t zbukuroj vetveten,
veshjen, vendbanimin e tij, si dhe mjedisin m t afrt dhe m t largt. N kt
mnyr e knaqe nevojn e tij psikike, q n mnyr vizuale t gzoj n prballjen e
drits nga artikujt e ngjyrosur.
Ngjyrat jan substanca t ngjyrosura natyrore ose sintetike t cilat kan
aftsi t mbulojn siprfaqe m t mdha dhe t bjn ngjyrosje.
Ngjyrat dhe vernikt bjn pjes n produktet m universale, sepse vetm
shum pak artikuj nuk i prmbajn ato. Ngjyrat prdoren n ndrtimtari, te metalet,
druri, qelqi, plastika, lkura, goma, si dhe n industrin e ushqimit, industrin e
produkteve t nafts, produkteve kozmetike dhe farmaceutike.
Klasifikimi i ngjyrave bhet sipas natyrs dhe origjins. Ato mund t jen
organike dhe joorganike, por gjithashtu natyrore dhe sintetike.
Ngjyrat joorganike jan pigmente-grimca, zakonisht jan okside ose
kripra t metaleve. Prdoren t prziera me ndonj mjet detyrues si firnajs (lng
pr lustrim), yndyra, vernik, etj. Me to ndrtojn nj shtres t holl (film) n
siprfaqen e artikujve gjat s cils bjn ngjyrosjen e saj. N treg takohen ngjyra
joorganike natyrore (t ashtuquajtura ngjyra t toks) dhe produkte industriale d.m.th.
ngjyra minerale.
Njsoj sikurse ngjyrat joorganike, ashtu edhe ngjyrat organike sipas origjins
mund t jen natyrore dhe sintetike.
Ngjyra natyrore organike kan pasur rndsi m t madhe n t kaluarn,
pr shkak se me to veanrisht sht mundur prher t ngjyrosen tekstili, lkura dhe
letra. Por mimi i lart, zgjedhja e vogl e ngjyrave dhe nuancave, si dhe cilsia e
pabarabart pothuajse njsoj i ka mnjanuar ngjyrat natyrore nga prdorimi. Ato
veanrisht sot prdoren n industrin e ushqimit, n industrin farmaceutike dhe
kozmetike. Ngjyrat natyrore organike jan zvendsuar me ngjyra t fituara sintetike.
T fituarit e ngjyrs s par sintetike (n vitin 1856 dhe s shpejti pastaj jan
fituar edhe shum ngjyra t tjera) ka krijuar mundsi pr zhvillimin e industris pr
ngjyrat dhe vernikt sintetik, por gjithashtu edhe zhvillim t t gjitha industrive t
tjera.

157

Ngjyrat organike sintetike shpesh quhen aniline, pr shkak se anilini3 sht

komponent i cili shpesh sht prdorur gjat sintezs s tyre.
Ndarja e ngjyrave organike sintetike mund t kryhet sipas materialeve pr t
cilat ato jan dedikuar, por klasifikimi i till zakonisht sht mjaft i paqart, prandaj sot
m shum prdoret klasifikimi sipas konstruksionit kimik t ngjyrave. Ngjyra m t
rndsishme t cilat prdoren jan: azongjyrat, antrikinon, trifenilmetan dhe sulfurike.
Prve ndarjes s ktill, ngjyrat ndahen edhe sipas tretshmris, d.m.th. dallojm
ngjyra t tretshme n uj (Figura 8.18) dhe ngjyra t cilat nuk jan t tretshme n uj.

Figura 8.18 Ngjyra t tretshme n uj

Klasifikimi i veant i ngjyrave q m s shumti prdoret sht ai i cili ngjyrat i
ndan n: ngjyra vaji, llake dhe vernik.
Ngjyra vaji jan przierje t firnajs (lng pr lustrim) me ngjyra pigmente.
Prdoren pr ngjyrosjen e siprfaqeve t metalit dhe drurit nga arsyet estetike ose me
qllim q materialet e njjta t mbrohen. Kto ngjyra gjithashtu prdoren n piktur.

Figura 8.19 Ngjyra verniku

Vernikt jan rrshira natyrore ose sintetike t tretura n trets organik t
paqndrueshm leht. Przierja e vernikve dhe ngjyrave pigmente quhen ngjyra
verniku ose emajl. (Figura 8.19).
Sipas shpejtsis s tharjes vernikt mund t jen t atill q thahen shpejt
dhe ngadal. Tharja te disa vernik sht rezultat i avullimit t tretsit (shpesh duke
3

Anilin sht fenilamin C6H5NH2, pangjyr, lng vaji i dukshm.

158

qndruar n ajr); te t tjerat pr tharje sht e nevojshme ngrohja, ndrsa disa

vernikve mund tu shtohen katalizator prshpejtues t tharjes.
Sipas llojit t lndve t para t prdorura vernikt dhe emajlet mund t jen
alkoolik, t vajit, nitroceluloz, aceto-celuloz, etj.
Vernikt prdoren pr ngjyrosjen e tekniks s bardh, karrocerit e
automobilave, etj., njkohsisht duke vepruar n mnyr estetike dhe mbrojtse.
Me prdorimin e rrshirs me karakteristika dielektrike prodhohen vernik
(izolues), t cilt prdoren pr izolimin e kabllove dhe telave elektrik dhe pr nevoja t
tjera n elektroteknik.
Sot industria pr ngjyra dhe vernik me kombinime t ndryshme prodhon
vernik special pr mbrojtje kundr korrozionit, pr mbrojtje nnujore t anijeve nga
algt dhe organizma t tjer, pr ngjirje t plhurs, t cilat m tutje mund t prdoren
pr prpunimin e velave, tendave, etj.
Industria pr ngjyra gjithnj e m shum zhvillohet, kshtu q sot n treg
ekzistojn ngjyra emulsione. Ngjyra e par emulsione sht fituar nga kazeini i cili ka
qen i emulguar n ngjyra t ndryshme. Sot ekzistojn dispersione t ndryshme t
ujit, t ngjyrave sintetike t cilat kan cilsi t vazhdueshme, me lehtsi prgatiten
dhe mirmbahen, jan pa er, ndrsa shtrihen n mnyr t barabart n siprfaqe t
that dhe t lagsht.
Pavarsisht prej llojit dhe origjins s ngjyrave dhe vernikve, kusht pr
ruajtjen e cilsis s tyre sht zgjedhja dhe ruajtja e drejt dhe e mir e ambalazhit.
Ngjyrat joorganike paketohen dhe ruhen n qese polietileni, plhurs ose t
juts dhe thas, n kuti kartoni ose arka t drurit dhe fui.
Ngjyrat organike sintetike, vernikt dhe emajlet paketohen n ambalazhe t
llamarins ose plastiks t cilat jan hermetikisht e mbyllura.
N deklaratn q sht ngjitur n produkt, prve t dhnave t zakonshme,
sht theksuar cila sht origjina, lloji dhe cila sht baza e preparatit; cila sht
mnyra e prgatitjes dhe cilat mjete ose shtojca mund t prdoren; cilat jan rreziqet
t cilat mund t rrjedhin nga prdorimi i produktit dhe cilat jan masat q duhet t
ndrmerren n rast t fatkeqsis.
Ngjyrat dhe vernikt ruhen n depo t cilat ndodhen jasht lagjeve t banuara
dhe t mbrojtura nga ndikimet atmosferike dhe drita diellore. Magazinat duhet t jen
t pajisura me instrumente matse pr temperaturn dhe lagshtin n hapsira dhe
me aparate pr shuarjen e zjarrit.

PYETJE:
1. N baz t far klasifikohen ngjyrat?
2. Cila sht ndarja themelore e vernikve?
3. ka duhet t siguroj ambalazhi gjat vendosjes t ktyre produkteve n
qarkullim?
4. Cilat kushte jan t nevojshme n magazin q t ruhet cilsia e ngjyrave
dhe vernikve?

159

160

LITERATURA E PRDORUR
1. Vladen. M

Teknologjia me njohjen e mallrave

Prosvetno dello, Shkup,viti 1964.

2. Gramatikov D.

Menaxhimi me produktin
Fakulteti ekonomik, Shkup, viti 1997

3. Gramatikov D.

Njohja e mallit
Fakulteti ekonomik, Shkup, viti 2000

4. Gramatikov D,; Koevska Snezhana

Njohja e mallit pr vitin e II

Drejtimi ekonomik, Prosvetno dello,
Shkup, 1999.

5. Gramatikov D.; Koevska Snezhana

Njohja e mallit pr vitin e II

Drejtimi ekonomik, Prosvetno dello 1996

6 Gramatikov D,; Koevska Snezhana

Njohja e mallit pr vitin e II

Drejtimi ekonomik, Prosvetno
Dello, Shkup, viti 1991.

7. Dimitrievski M,; Gramatikov D.

Praktik e shkurt pr
ushtrime laboratorike,
Universiteti Shn Qirili dhe Metodij,
Shkup, viti 1984.

8. Dimitrovski M.

Teknologjia e njohjes s mallrave

Prosvetno Dello, Shkup, viti 1984.

9. Lazarov D. Simona E. Nadjalkova L.

Kovaeva R
.

Himii
Narodna prosveta, Sofje, 1989

10. Lukiq T. Vllahovi M.

Atanasovska M.

Malli dhe zhvillimi teknologjik

Administrata bashkkohore,
Beograd, 1992

11. Mikijelj Xh.

Shkenca mbi mallrat

Rad, Beograd, 1963.

12. Ristiq I.

Njohja e mallit
Libr profesional, Beograd, 1980.

13. Supek Z.

Teknologjia e njohjes s mallit

Libr shkollor, Zagreb, 1962

14. Strieviq N.

Teknologjia e njohjes s mallit

Libr shkollor, Zagreb, 1969.

15. Stevevska V. Maksiq D.

Teknologjia me njohjen e
mallrave pr shkollat ekonomike
Prosvetno Dello, Shkup, 1979.

16. Gazeta zyrtare e R. Maqedonis

161

17. Jedejeviq V. Jakovleviq V.

Njohja e mallit
Libr shkollor, Zagreb, 1976.

18. epujnovska V. epujnovski Gj.

Bazat e menaxhimit me
Cilsin

19. Haxhidediq M.

Teknologjia e njohjes s mallit

Svetllost. Sarajev, 1981.

20. Hrustanoviq K.

Teknologjia e njohjes s mallit

Enti pr publikimin e librave
Sarajev, 1969

21. Baheviq K.

Materiale ndihmse-materiale jo t drurit,

Fakulteti i pylltaris
Shkup, 2002.

162

PRMBAJTJA
TEMA 1: HYRJE ..................................................................................................................... 1
1.1 PRMBAJTJA DHE RNDSIA E LNDSNJOHJA E MALLRAVE DHE
KORELACIONI ME SHKENCAT TJERA ..................................................................... 1
1.2 MENAXHIMI ME PRODUKTIN * ................................................................................. 2
1.3 KONCEPTI I PRODUKTIT .......................................................................................... 2
1.4 PRODUKTI SI ELEMENT I MARKETINGUT ............................................................... 2
TEMA2: LLOJET E PRODUKTEVE ....................................................................................... 7
2.1 N PRGJITHSI PR MALLRAT ............................................................................. 7
2.2 NDARJA E MALLRAVE ............................................................................................... 8
2.3 NOMENKLATURA E PRODUKTEVE ....................................................................... 10
MEMA 3:ASORTIMENTI I MALLRAVE ................................................................................. 15
3.1 DIMENSIONE T ASORTIMENTIT ........................................................................... 16
3.2 ASORTIMENTI PRODHUES ..................................................................................... 16
3.3 ASORTIMENTI TREGTAR ........................................................................................ 17
3.4 MENAXHIMI ME ASORTIMENTIN ............................................................................ 17
TEMA 4: KARAKTERISTIKAT TREGTARE T MALLRAVE ............................................... 21
4.1 DOKUMENTE PR VENDOSJEN E MALLRAVE N QARKULLIM ......................... 21
4.1.1 DEKLARATA ........................................................................................................ 21
4.1.2. FLETA GARANTUESE ........................................................................................ 23
4.1.3. UDHZIMI TEKNIK .............................................................................................. 25
4.1.4. LISTA E SHRBIMEVE ....................................................................................... 26
4.2 IDENTIFIKIMI I PRODUKTEVE SIPAS SISTEMIT-EAN.............................................. 26
4.3 DIZAJNI ..................................................................................................................... 29
4.4 MARKA E PRODUKTEVE ......................................................................................... 31
4.5 FUNKSIONALITETI I PRODUKTEVE ....................................................................... 32
4.6 RREGULLAT THEMELORE GJAT VENDOSJES S MALLRAVE N
QARKULLIM................ .............................................................................................. 32
4.7 STANDARDET ISO ................................................................................................... 35
4.8 CILSIA..................................................................................................................... 37
4.8.1. METODAT PR TESTIMIN E CILSIS ............................................................. 42
4.9 AMBALAZHI, MAGAZINIMI DHE TRANSPORTI N FUNKSION T
RUAJTJES S CILSIS ......................................................................................... 43
4.9.1. AMBALAZHI ......................................................................................................... 43
4.9.2. MAGAZINIMI........................................................................................................ 48
4.9.3. KALO (FIRA) ........................................................................................................ 50
4.9.4. TRANSPORTI ...................................................................................................... 51
TEMA 5: ENERGJIA .............................................................................................................. 57
5.1 LLOJE T ENERGJIS............................................................................................. 57
5.2 KARBURANTET ........................................................................................................ 59
5.2.1 KARBURANTE T FORTA .................................................................................. 60
5.2.1.1. KARBURANTE NATYRORE T FORTA .......................................................... 60
5.2.1.2. KARBURANTE ARTIFICIALE T FORTA......................................................... 62
5.2.2 KARBURANTE T LNGSHME .......................................................................... 63
5.2.3 KARBURANTE T GAZIT ................................................................................... 65
5.2.3.1. KARBURANTE NATYRORE T GAZIT............................................................ 65
5.2.3.2. KARBURANTE ARTIFICIALE T GAZIT ......................................................... 65

TEMA 6: PRODUKTET NGA INDUSTRIA JOMETALIKE..................................................... 69

6.1 MATERIALI NDRTIMOR ......................................................................................... 69
6.2 MATERIALET NGJITSE .......................................................................................... 71
6.2.1 MATERIALET MINERALE NGJITSE AJRORE ................................................. 71
6.2.2 MATERIALET HIDRAULIKE NGJITSE-IMENTO ............................................ 75
6.3 QERAMIKA................................................................................................................ 79
6.3.1 TULLA DHE TJEGULLA....................................................................................... 80
6.3.2 FAJANS ............................................................................................................... 82
6.3.3 PORCELANI ........................................................................................................ 84
6.3.4 MATERIALE T REZISTUESHME KUNDR ZJARRIT ...................................... 87
6.4 QELQI........................................................................................................................ 89
TEMA 7: PRODUKTET NGA METALURGJIA ...................................................................... 99
7.1 KARAKTERISTIKA T PRGJITHSHME T METALEVE ........................................ 99
7.2 METODA PR PASURIMIN E XEHEVE ................................................................ 100
7.3 PROCEDURAT PR FITIMIN E METALEVE .......................................................... 102
7.4 PRODUKTE T METALURGJIS S ZEZ ........................................................... 102
7.4.1 HEKURI .......................................................................................................... 102
7.5 METALURGJIA E NGJYROSUR ............................................................................. 106
7.5.1 BAKRI ............................................................................................................. 106
7.5.2 PLUMBI........................................................................................................... 110
7.5.3 ZINKU ..............................................................................................................111
7.6 METALET FISNIKE ................................................................................................. 112
7.6.1 ARI (FLORIRI) ................................................................................................ 113
7.6.2 ARGJENDI ...................................................................................................... 115
7.7 PRPUNIMI I METALEVE ....................................................................................... 117
7.7.1 PRPUNIMI MEKANIK ................................................................................... 117
7.7.2 PRPUNIMI TERMIK I METALEVE ............................................................... 118
7.8 MBROJTJA NGA KORROZIONI ............................................................................. 119
TEMA 8: PRODUKTET E INDUSTRIS KIMIKE ................................................................ 123
8.1 UJI ........................................................................................................................... 123
8.2 UJI PR PIJE .......................................................................................................... 124
8.2.1 METODA FIZIKE ............................................................................................. 125
8.2.2 METODA KIMIKE ............................................................................................ 125
8.3 UJI INDUSTRIAL ..................................................................................................... 126
8.3.1 METODA PR ZBUTJEN E UJIT .................................................................... 127
8.4 UJRA T ZEZA ..................................................................................................... 128
8.5 ACIDI SULFURIK H2SO4 ....................................................................................... 129
8.6 ACIDI KLORHIDRIK HCl ....................................................................................... 130
8.7 ACIDI NITRIK HNO3 .............................................................................................. 132
8.8 HIDROKSID NATRIUMI NAOH .............................................................................. 136
8.9 KLORUR NATRIUMI NACl ..................................................................................... 136
8.10 KARBONAT NATRIUMI (SODA E KALCINUAR) NA2CO3........................................ 138
8.11 PLEHRA MINERAL.................................................................................................. 139
8.11.1 PLEHRA AZOTIK ............................................................................................. 149
8.11.2 PLEHRA FOSFORIK ........................................................................................ 141
8.11.3 PLEHRA T PRBR ................................................................................... 143
8.12 MJETET PR MBROJTJE T BIMVE .................................................................. 143
8.13 MASA PLASTIKE .................................................................................................... 145
8.14 KAUUKU DHE GOMA........................................................................................... 150
8.15 MJETET PR MIRMBAJTJE T HIGJIENS ....................................................... 153
8.16 MJETET KOZMETIKE ............................................................................................. 155
8.17 NGJYRAT DHE VERNIKT..................................................................................... 157