1

ABDN DNO

KISA HAYAT
YKM

<
>
3

YAAM DZS 108

Can Yaynlar: 1687

2007, Can Sanat Yaynlar Ltd. ti.
Tm haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn
yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
1. basm: Yap Kredi Yaynlar, 1995
2. basm: Adam Yaynclk, 2000
Can Yaynlarnda 1. basm: 2007
3. basm: Nisan 2011
Bu kitabn 3. basks 1000 adet yaplmtr.
Yayna hazrlayan: Ferit Edg
Kapak tasarm: Aye elem Design
Kapak bask: Azra Matbaas
bask ve cilt: Ekosan Matbaas
ISBN 978-975-07-0899-2

CANSANAT YAYINLARI
YAPIM, DAITIM, TCARETVESANAY LTD. T.
Hayriye Caddesi No. 2, 34430 Galatasaray, stanbul
Telefon: (0212) 252 56 75 / 252 59 88 / 252 59 89 Faks: (0212) 252 72 33
www.canyayinlari.com
yayinevi@canyayinlari.com

ABDN DNO

KISA HAYAT
YKM

<
>
5

Abidin Dinonun Can Yaynlarndaki dier kitaplar:

Sinan, 2007
Sensiz Her ey Renksiz, 2007
Yeditepe ykleri, 2007

ABDN DNO, 1913te stanbulda dodu. ocukluu, svire ve Fransada

geti. 1925te ailesiyle birlikte dnd stanbulda, Robert Kolejdeki reni
mini yarda brakarak resim, karikatr ve edebiyatla uramay seti. lk kari
katr ve desenleri 1930larda Yarn gazetesinde, ilk yazlar Artist dergisinde
yaymland. Dino, 1933te, sanat arkadalaryla birlikte D Grubunun oluu
muna katld. 1934te Atatrkn isteiyle sinema renimi grmek zere Le
ningrada (Petersburg) gitti. Lenfilm Stdyolarnda Cumhuriyetin 10. ylnda
Trkiyenin Kalbi Ankara filmini gerekletiren Sergey Yutkevile alt. Rus
yada Madenciler ve Altn Goller filmlerini ekti. 1937de Londra ve Parise gitti. Pariste Gertrude Stein, Tristan Tzara ve Pablo Picasso gibi sanatlarla
dostluklar kurdu. 1938de Trkiyeye dndkten sonra stanbulda Avni Arba,
Selim Turan, Nuri yem gibi sonradan Yeniler adyla anlacak bir grup ressamla
birlikte Liman Sergisini dzenledi. Bu dnemde Ses, Yeni Ses, Yeni Edebiyat,
Servetifnun-Uyan ve Yeni Adam dergilerinde yaymlanan yaz ve izimleriyle
yeni bir gerekilik kavram zerinde durdu. 1941de stanbul Skynetim Ko
mutanlnca srgne gnderildi. 1945e dein Adanadaki Trk Sz gazetesinde alt; heykel yapmaya balad. 1952de Parise yerleti ve yaamn orada
srdrd. Paristeki yaam boyunca Trk kltryle balantsn koparmadan
ve Avrupadaki gncel sanat gelimelerini, yeni eilimleri izleyerek zgn bir
izgi oluturdu. Resimleri, dnyann drt bir yannda resm ve zel koleksiyonlarda yer alan Dino, aralarnda Pertev Naili Boratavn Trk Masallar, Nzm
Hikmetin Kuvayi Milliye Destan ve Yaar Kemalin Deniz Kst adl yaptlarnn
da bulunduu pek ok kitab resimledi. 1993te Pariste ld.

indekiler
Sunu................................................................................................... 11
OCUKLUK ANILARI
Cenevre......................................................................................... 17
Abidin Paa.................................................................................... 23
Annem Saffet Hanm..................................................................... 26
Babam Rasih Dino......................................................................... 28
ocukluk....................................................................................... 32
Kardelerim Ali, Arif, Ahmet ve Leyla Abla.................................... 38
Arif Aabeyim................................................................................ 41
YA 77 ABDN DNO, ANDR VELTERE
HAYATINI ANLATIYOR................................................................... 53

10

Sunu
Yanlmyorsam 1985 ylyd. Abidine bir neride bulundum: kendi
azndan zyaamyksn yazmak.
Karar verdik, Dinolarn her yaz gittikleri, Fransann gneyindeki
kylerden birine ben de gidecek, her gn belli saatlerde ses alma aygtn
altrp karlkl konuacaktk. Daha sonra bu konumalarmz kda
dklecek ve Abidinin onayna sunulacakt.
Birok nlnn zyaamyklerinin bylesi bir ibirlii sonucunda
ortaya ktn, Abidin de ben de biliyorduk.
Benim bildiim bir ey daha vard: Abidinin, yaamyksn yaz
mak iin, benim kalemime hi mi hi gereksinimi olmad.
Abidin, Trkede olsun, Franszcada olsun, meramn dile getirmekte
glk eken biri deildi. Tam tersine, her iki dilde de yazan ve her iki
dilde de, kendine zg slubu olan bir sanat, daha ak bir deyile, ger
ek bir yazard.
Eer Abidine, zyaamyks konusunda kalemimi dn vermek
gibi bir cesareti kendimde grdmse bunun tek bir nedeni vard: Abi
dinin, o ocukluunda balayan zengin yaamn kaleme alacak zamana
sahip olmay.
Benim kendisine olan saygm ve sevgim, onun bana yllar boyunca
gsterdii gven, bu tr bir ortak alma iin yeterli gibi grnmt
bana.
Bir tek koul ileri srdm. Soracam her soruyu yantlayacakt. Ama
konumamz yazya dkldnde neyin yaymlanp neyin yaymlanma
yacana tabii kendisi karar verecekti.
Bu koulumu sylediimde Abidin, bir an, ok ksa bir an duraksad.
Sonra kabullenir gibi grnd.
O gne dein, hi konumadmz konulara deineceimizi, bylesi
bir alma iinde bunun kanlmaz olduunu mu sezip duraksamt?
Kukusuz, kiisel, zel hayatna ilikin sorularn sz konusu olmaya
can biliyordu.
11

Kendisine, eer bu tasary gerekletirirsek yaymlanmasn ok uzak

bir tarihe brakabileceimizi syledim. Bu tarihi kendisi belirleyebilirdi.
Yaarken ya da ldkten sonra. Benim iin nemli olan, ann bir tan
olarak Abidinin yaadklaryd.
Abidin gibi, cmert bir insan, yaadklarn kendine saklayamazd.
Benim rolm, eer deyi yerindeyse, yalnzca bir yazmanlk olacakt.
lk ve kukusuz son kez, bylesi bir yazmanla kendi isteimle aday olu
yordum.
Anlatk.
Hatta o yaz iin szletik bile.
Ama ben, niin saklayaym, o kk, bir anlk duraksama dolaysyla
olsa gerek, bu tasarnn hibir zaman gereklemeyeceini o anda anla
mtm.
Neden?
Buna, ksa ve kesin bir yant vermem olanaksz.
Sanrm, nerim Abidine scak gelmiti. Onu duraksatan, ileri srd
m o tek kouldu: tm sorular yantlamas.
Abidinin, kukusuz korkaca bir ey yoktu, kalmamt. Ama szn
etmek istemedii, unuttuu, unutmak istedii olaylar, kiiler, ilikiler ola
bilirdi. Benim bunlar bilmem sz konusu olamazd. Dolaysyla bilme
den, kabuk tutmu bir yaray, belleinin derinliklerine gmlm bir ola
y, unutulmu bir ad, bir insan, onun yaamna yeniden sokmu olacak
tm. Bu aklamamda tmyle yanlyor olabilirim. Ama sanmyorum.
Yine de Abidin bu tasaryla uzun bir sre ilgilendi.
imdi, Abidinin, bana yazd mektuplara gz attmda, zaman za
man bu konuya deindiini gryorum.
Daha sonraki yllarda, Uur Mumcu, Cumhuriyette, yanlmyorsam,
Trk solu iin tasarlad bir dizi sylei iin, Mehmet Ali Aybar, Behice
Boranla birlikte Abidini de dnm ve Parise gittiinde konuyu ken
disine am. Abidin, bu konuda bana verilmi sz olduunu syleyip
Uur Mumcunun nerisine de olumlu bir yant vermemi.
Uur Mumcu, bir gn telefonda, bana bu grmesini aktardnda,
kendisine, Abidinle bir zamanlar byle ortak bir tasar gelitirdiimizi,
ama aradan birka yl getiini, kald ki, benim tasarmla, kendi tasars
nn, gerek ama, gerek kapsam ynnden ok farkl olduunu, hatta her
iki tasar gerekleirse ortaya daha da btnl olan zyaamyks
kaca inancnda olduumu syledim.
Uur Mumcu, Bunlar Abidin Beye aynen syler misiniz? diye sor
du. Tabii, dedim ve telefonu kapadktan sonra Abidini arayp Mumcuya
verdiim yant aynen yineledim.
Abidin Dnelim, dedi.
Bylece ne ben gerekletirebildim Abidinin zyaamyksn din
leyip yazmay, ne de Uur Mumcu dledii syleiyi.
12

Yaamnn son yllarnda anlarn yazmaya baladn mutulamt

Abidin bana. Sana verdiim sz tutuyorum, svire, Fransa ocukluk
yllarm bitti, imdi sra Trkiyede, demiti.
Bu arada, 1990 ylnda, Fransz ozan, Abidinin dostu Andr Velter,
Abidinle Fransz radyosu France Culture iin, bu kitabn ikinci bl
mnde okuyacanz uzun syleiyi gerekletirmeyi baard.
Abidinin lmnden sonra, Pariste bu syleinin bant kaytlarn
okuyunca Andr Veltere, Abidini bu syleiye nasl ikna ettiini sor
dum.
ok zor oldu, dedi. ay uratm. Bir belge olarak kalmas iin,
ok daha uzun ve ayrntl bir sylei dlyordum. Ama bunu, Abidine
kabul ettiremedim. Drt saatlik bu syleiyle yetinmek zorunda kaldk.
Grdnz gibi, birok can alc konunun ayrntlarna girmek mmkn
olmad.
Her eye karn Andr Velteri kutlamak gerek. Abidinin yaamndan
ilgin anlar, anlar unutulmaktan kurtarm.
Yukarda, sanat, sanat sz konusu olduunda pek holanmadm
halde tank/lk szcn kullandm. Bu sylei okunduunda grle
cek ki, Abidin, ann, yaad olaanst olaylarn tan olarak konu
muyor (nsan kendi kendinin tan olabilir mi?). Tpk, ocukluk An
larnda olduu gibi belleinde yer etmi olaylardan, kentlerden, insanlar
dan sz ediyor bize. O ok sevdii eylemi bu syleide de gerekletiriyor:
anlarn paylayor.
Bu kitabn o, ne yazk ki yazlamayan Abidin Dinonun Gerek
zyaamyksnn bir girii olarak okunmasn diliyorum.
FERT EDG
Nisan 1995

13

14

OCUKLUK ANILARI
Bu blm, Abidin Dinonun zaman zaman
kaleme ald, birounu, birok kez yazd
metinlerden en uygunlar olarak deerlendirip
setiklerimden oluuyor.
F. E.

15

16

Cenevre
Birinci Dnya Savann patlak vermesinden az nce, btn
Rasih Bey ailesi (yani bizim aile), iki aylk bir Avrupa seyaha
tine km, sava patladktan sonra stanbula dnmemi; anamn
kardei Cevat Beyler, a, dad ve hizmetilerle beraber Cenev
reye yerlemiler. Adres: Maison Royale. Quai des Eaux Vives
(Krallk Evi, Canl Sular Rhtm), Leman Glnn stnde.
On drt kiiyiz. Zarar yok. Apartman kocaman. Neden Krallk
Evi? Oras pek belli deil, ne var ki oturduumuz evin st katn
daki dairenin tepesinde, kanatlar gergin kocaman bir demir kar
tal var, o hi sevmediim.
Bir sr oda var. imdi bilemiyorum ka oda, ama pek ok...
Salonlar, annemle babam demiler; hatrladm kadar ile
biraz gsterili eyler. Hele kocaman tablolar, svireden o grn
tler... Leman Glnn yalboya resimleri var duvarlarda, ok
byk.
Salonda, kk salonda, yemek odasnda.
Sanki yeterince da ve gl yokmu gibi pencerelerden dar
baknca...
Yeil uhal kumar masalar. eitli iskambiller. Bri oynamak
iin kk markzler. Ktphane odasnda bir sr kitap, hay
ret hepsi dne dolaa Cenevre Odasna gelmiler gerisin geriye.
Bir sr misafirin kartviziti. stanbuldan getirilmi tespihler,
Beykozlar, Dolmabahe Sarayna benzer gm bir reel takm,
Bektai ta, Cell Paann, Abidin Paann byk boy bir yal
boya resmi. stanbulin giymi. Sivri sakall, cin gzl, kulaklar
ok byk. Bir eli (gzel elli Abidin Paa derlermi ona Beiktal
hanmlar), tabureye dayal.
17

svirenin k baka, yaz baka gzel. Kn bembeyaz, gcr

gcr bir kar dnyay kaplam; yazn her tarafta alabildiine yem
yeil otlar, rengrenk iekler fkrr, Leman Gl ise yaz k mavi
ile yeil aras.
Kn kaygan olur yamalar, tepelerden gle doru tahta k
zaklarla hzl iniler yaplr, karlarda yuvarlanlr.
Babam Cenevreye dnp uzunca kallarnda, bilhassa yazn
yandan arkl beyaz bir vapurla, Lozana, Montreauxye gidilir,
byk otel tatili yaplrd.
Montreauxnn da tepesinde, dikey trman vagonlaryla (f
nikler) ulalan Territe Yaylasnda byk oteller bizimkilere
benzer insanlarla doluydu: Rusyadan, spanyadan, talyadan,
Hindistandan, Yunanistandan, Arabistandan gelip Avrupaya yer
lemiler.
Kocaman kenarl apkalar, dantel ve tl bol, dekolteleri iki
gsn birletii yere kadar inen ipekli elbiseleri iinde, uzun el
divenleri dirsee kadar, hepsi de baygn ve bezgin bakl kadn
lar... Msylerse, sert yakal, koyu kostml, ak renk yelekli; tek
gzlkller bol olduu gibi, kravatlarna iri bir inci takanlar da az
deil.
Gl kokusundan geilmez bahelerde. Orada meyve aalar
iee vurmutur, byk otelde orkestra duygusal melodiler alar
pes perdeden.
Sonralar, filmlerde grebileceimiz, Fellini ile Visconti kar
mas bir grn.
Hepsi iyi, hepsi gzel de, bu parlak grntnn arkasnda bir
felaketin var olduunu sezinlemekte gecikmiyorum. Biraz kark
da olsa, durumu az buuk anlyor olmalym. svire, daha dorusu
Cenevre, korkun bir frtnann ortasnda bir sal, bir snak. epe
evre lesiye bir dnya sava sryor. Oluk oluk kanlarn akt,
bu Birinci Dnya Boazlamasnda, Trkiye, Almanyadan yana
ve felaketten felakete srkleniyor. Byk salonda, kk salonda,
ktphanede, yemek odasnda hep o felaketten konuuluyor alak
kademeli seslerle; sanki yan odada bir l yatyormu gibi... Belki
pek ak deil btn bunlar ocuk kafamda, yle de olsa...
Gazete ve dergi fotoraflarnda da gryorum, evde ve sokak
ta, ne irkin cesetler, amurlara batm askerler, kara haberler...
18

Cenevrede bir arkadayla, 1916-1917 yllar.

Birinci Dnya Sava dnyay allak bullak ededursun, svire

tarafsz. svireliler yurtsever, iri kyller da yamalarnda, kent
lerde saati ya da bankac. Adm banda bir banka, bir saati.
gen Toblerone ikolatas. Kartpostallarda glde kuu kular, kr
mz zemin stnde beyaz ha, gle dklen minare boyu fskiye.
stanbulda Almanc ttihatlar iktidarda ve imparatorluk
kmekte... Cenevre sefalar, servet-i kzibenin son krntlar...
Dzen kanlmaz olarak kecektir. Arkas ne olacak daha belli
deil o sralarda.
Trkiyede olup bitenler? Genler toplap bunu tartyor sa
bahlara kadar. Lozanda Trk Talebe Cemiyeti Bakan Saracolu
kr adnda ateli bir delikanl. Arifi ok seviyor. renci sokak
geitlerinde, trenlerinde Trk bayran hep Arif tayor.
Fort comme un turc1! diye haykryor svireli kadnlar hay
ranlkla.
Peki bu yaant, bu Maison Royale, bu bolluk?
O yata kavrayamadm bir ey ama daha sonralar anlaya
1. (Fr.) Trk gibi gl. (Y.N.)

19

caktm ki, Rumeli ve Anadoluda, ailenin neredeyse birer memle

ket byklnde otlakiyeleri var urda burda...
Prevezeden bu memleket byklndeki otlakiyelerden
birtakm paralar geliyordu.
Babamn oradaki adam, Ahmet Dinonun Sultandan satn
ald, Tepedelenli Ali Paadan kalma iftliklerin banda, mevsi
mi gelince binlerce koyun sahibi celeplerden otlakiye paralarn
topluyor, her yl gnderiyordu.
Sava ilerledike, imparatorluk eridike Yunanllarn bu ie el
komamalar olanakszd elbet.
Evde hep misafir var dedim.
Kimler mi?
Kimler yok ki...
Anmsayabildiim, rnein Reit Beyler...
Eski nazrlardan Reit Bey, dnceli, ciddi bir adam.
Kendi hep evde oturur, alr, bize seyrek gelir. Ona karlk
tombul ve gle bir hanmefendi olan ei ve ocuklar hep bizde
dir. Reit Beyinkiler alt kii yanlmyorsam. Anne, baba, arka
sndan Ekrem Reit, mavi gzl sar sal afacan bir ocuk; kk
kardei Cemal Reit ksa pantolonlu; ldrasya mzik merakls
tombul bir olan.
Piyano alarken mutlaka biraz dilini karr, alnn krtrp no
talara basar cesaretle. ki kz kardeleri vardr isimleri kafiyeli: Sa
mime ile Samise. Samise benim kadar ukulatal pasta merakls.
Baka?
Reit Paalar. Onlarla da itiimiz su ayr gitmez. Reit Paala
rn olu Salih, alayc ve illidir, gzleri hep baygn, sesi hrltl ve
kaln.
Operet uzman.
Kz kardei Ulviye, daha sonra, Msrl bir prensle evlenip
Prenses Ulviye olacaktr stanbulda.
Adn unuttuum baka paalar vardr Cenevrede, bir de bir
arkadam Serasker.
Bu Osmanl kalabal iinde, kollarn kavuturup lezginka
oynayacakm gibi belleri incecik, gvde ve balar dimdik kzl
erkekli amiller.
Kafkas ayaklanmasnn kahraman eyh amilin ailesi gurur
lu, ar terbiyelidir. Sabrsz. Bir grnr, bir yok olurlar. Evet,
20

sabrsz, sanrsn ki, aada seyislerin bekledii safkan Arap atlar

eyerlenmi, kineyip bekliyor, saati gelince atlarna srayp ar
ordularna yalnkl saldracaklar... Ne var ki Canl Sular Rht
mnda, Cenevrede karlar stnde kovalanmaya deer kimsecik
ler yok, dalar da o dalar deil hani...
Kardelerimin bir arkadalar daha var ki, unutmuyorum. Za
yf, dar omuzlu, skma burun gzlkl, peremli; bu niversiteli,
hep kkr kkr gler, kek-kek kekeleyerek bir eyler anlatr. Gz
nz sryor, deil mi? Elbette Nurullah Ata.
Kardelerimin bir bambaka cinsten arkadalar
at-efendi ya da at-Salih ya da Vsdir.
ngiliz terzilerinden giyinen bir taz sanrsn, uzun admlar
atarak Cenevre sokaklarnda gen, ihtiyar, irkin, gzel kadn,
kime rastlarsa btn gn nefes aldrmaz, kovalar onlar. Takma
ad o yzden llet.
Maison Royaleden hi eksik olmayanlar arasnda aktr . Ga
lip geliyor gzmn nne. Tknazca, kendini hep sahnede sanp
yksek sesle azna gereken biimi vererek teker teker yavan sz
ckler sralar boyuna, ama iyi ocuk varsaymyla katlanlr.
Ev kalabalkt, dedim. Annemin kardei Cevat Bey, ei Res
miyanm, kzlar Nermin bizimle beraber gelmilerdi Cenevreye
(ya da az sonra).
Cevat Bey diplomat soyludur biraz, deil mi ki, konsolosluk
etmiti Trhalada.
Salar alabros kesikti, dar olan alnn geniletmek iin berber
de tra ettirir. Sert kolal yakal vardr. Bastonsuz ve ayanda
yan dmeli tozluksuz hibir yere gitmez.
Franc-maondur, hem de yksek rtbeli ama o iin tutkunu.
Sokaklara kar, nne gelene gizli iaretler akar, tesadfi karlk
alrsa sevinten ldrr, denizde bir levrek yakalam balk sevin
ci ile hemen eve dner, kemann alp balkona kar Tosellinin
serenadn alar gzleri mutluluktan yal. Bo dnmse, Trha
ladan kalma ok iri asker drbnle, glden geen vapur yolcula
rn gzden geirir, istihbarat yapar bir eit.
Resmiyanm ise kzl sal irin mi irin bir bela kadn; verem
olmay i edinmi (geri o yllarda verem olmak geerli moda), bu
yzden svirede.
ki sanatoryum aras eve gelir ama ok gemeden, nl bir
21

sanatoryum daha kefeder, dalarn tepesinde gnelenir, yeni ah

baplar edinir, verem olmann tadn karr.
Tek kz Nermin, benden belki yedi sekiz ya byk.
ok gzel gzl, dolgun dudakl, gzel bacakl bir kz. Edebi
yat merakls, lgn. Eski yeni okumad kitap yoktur. Roman
okumak iin yaar, roman yaamak iin okur. O yzden bana
eitli eyler gelecektir daha sonra. Benimle ok urar, yama
uysun uymasn eitli kitaplar okutur bana. kan her yeni kitap
tan haberi vardr. Balkonda bacak bacak stne atar, gle dalar gibi
satrlarn iine atar kendisini, okur durmadan, yksek sesle been
dii satrlar tekrarlar fslt halinde. ylesine dalgn ki yemee bile
zar zor gelir, en azndan iki kere armak lazmdr onu...
Geceleri, hizmetiler, kartaln bacaklar arasnda bulunan hiz
meti odalarna ekilirler, ancak en azndan bir kii, kt oyna
yanlara ay, kahve yapmak, gidilerinde paltolarn tutmak iin
nbet tutar.

22

23

24