LAHYAT FAKLTES DERGS 18:2 (2013), SS.17-44.

MM-I RABBNNN TECDD HAREKETNDE EHL- SNNET

TKADININ NEM

Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU

z
mm- Rabbn olarak bilinen ve Hindistann Serhend ehrinde 971/1563 ylnda dnyaya gelen
Ahmed Faruk, snnete tbi olmay esas alarak, kelm ve tasavvuf bata olmak zere slm
ilimlere yeni bir dinamizm kazandrm ve Mslmanlarn yaantlarnda eriatn esaslarna
balln nemine kuvvetli bir ekilde vurgu yapmtr. mm- Rabbnnin bu esaslar
istikametinde gerekletirdii tecdit ve ihya hareketi yaad devirden itibaren gnmze kadar
Mslmanlar zerinde derin tesirler brakmtr. Bu sebeple o, Mceddid-i elf-i sn (hicr ikinci
bin yln yenileyicisi) olarak tannmtr.
mm- Rabbn, tecdit hareketinin temeline itikd konular yerletirmi; o, bir taraftan Berahime
ve felsefeciler gibi nbvvet messesinin nemini zayflatmaya alanlarla mcadele etmi,
dier taraftan da i propagandalarna kar Ehl-i snnettin koyduu esaslarn nemine dikkat
ekmitir. O, inanszla, dallete, bidatlere ve yanl inanlara kar byk bir mcadele vermi,
akln birok konuda yetersiz kaldna dikkat ekerek, nbvvet merkezli dine olan ihtiyacn
nemine vurgu yapmtr. mm- Rabbn, tasavvuf messesesinin usl ve erknn takip etmeye
byk bir hassasiyet gstermekle birlikte, eriata uymayan baz dnce ve uygulamalarn
tasavvuf ad altnda meruluk kazanmasna msamaha gstermemitir.
Anahtar Kelimeler: Snnet, bidat, itikat, peygamberlik, tecdit.

Importance of Ahl as-Ssunnah Scholars in Imam Rabbanis

Movement of Tajdid
Abstract
Ahmad Faruk, born in Sarhand, India in 971/1563 and known as Imam- Rabbani, emphasized
the importance of loyalty to the principals of sharia for the Muslims in their lives and Islamic
sciences especially in theology and sufism with respect to dependence on the sunnah. The
movement of tajdid (renewal) and enlivening (ihya) Imam- Rabbani achieved in the direction of

Yrd. Do., Yalova niversitesi lahiyat Fakltesi. E Posta: hasgumus@hotmail.com

81
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________
these principles have been deeply affecting the muslims since his time. Therefore, he gained
recognition as Mujaddid-i alf-i thani (renewer of the second millenium) in the world of Islam.
Having placed theologic issues at the base, on one hand he withstood the ideas put forward by
the brahmans and philosophers to diminish the prophethood; on the other hand, he
emphasized the importance of the principles put forward by the Ahl as-ssunnah scholars against
hiite propagation. He also withstood impiousness, aberration, bidats and misbeliefs; pointed
out insufficiency of the wisdom in many issues; and emphasized the need for the religion based
on prophethood. Although Imam- Rabbani put graeat emphasis on following sufistic modus, he
did not disregard the legitimacy of the thoughts and practices imcompatible with the sharia
under the name of sufism.
Keywords: Sunnah, bidat, belief, prophethood, renewal.

Giri
A. mm- Rabbnin Hayat ve Tahsili
1
Hindistann Serhind ehrinde 971/1563 ylnda dnyaya gelen mm-
Rabbnnin asl ismi Ahmed olup, soyu Hz. mere dayanmasndan dolay
Frk, doduu ve yaad yere nispetle Serhend nispetiyle tannmtr.
mm- Rabbn, 28 Safer 1034 (10 Aralk 1624) tarihinde Serhende
vefat etmi ve slm dnyasnda r am byk limler iin kullanlan
mm unvan kendine layk grlmtr. Serhendye, ayrca dern bilgilere
sahip bir lim olarak ilminin derinliini ve beyan ettii grlerinin
doruluunu ifade iin Rabbn de denilmitir. O, ayn zamanda slm
leminde hicr ikinci bin yln yenileyicisi manasna gelen Mceddid-i elf-i
2
sn (The Renewer of the second millennium) olarak da mehur olmutur.
Ayrca mm- Rabbn ile ilgili almalarda onun mceddid olmasnn yan

Kaynaklarda Serhendin Hindistann ba ksm manasna gelen Serhind (The Encyclopaedia Of

Islam, Leiden 1997, IX, 673) veya Hintede aslan orman manasna gelen Shrind
kelimesinden geldii (Muhammed Murad el-Menzilev, Tercemet Ahvlil-mmir-Rabbn,
(Mektbtn kenarnda), Fazilet Ne., Ofset, stanbul ts. I, 12) belirtilmektedir. Biz aratrmamz
esnasnda mm- Rabbn iin daha yaygn bir kulanm olan Serhend ifadesini tercih
edeceiz.
Kim, M. Haim, Berekt mm- Rabbn ve Yolundakiler, ev. A. Frk Meyn, Berekt Yay., 4.
Bask, stanbul, 1976, s. 167; Hamid Algar, mm- Rabbn, DA, stanbul 2000, XXII, 194; S.
Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, tken, 2. Bask, stanbul 1981, s. 191; Abul Hasan Zaid
Farooq, Hazrat Mujaddid & His Critics, ev. Mir Zahid Ali Kamil, Progressive Books, 1. Bask,
Lahore, 1882, s. 131-35; Mustafa zgen, mm- Rabbn Ulhiyet ve Nbvvet Anlay, Tablet
Yay., 1. Bask, Konya, 2007, s. 65

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

19
____________________________________________________________________________

sra zahir ve btn ilimlerin arasn baarl bir ekilde telif ettiine ve iki deniz
3
arasnda sla konumunda bulunmasna dikkat ekilmitir.
mm- Rabbnnin yaad dnemin hkmdar Ekber ah
(.1014/1605) zamannda sarayda gnmzdeki dinler aras diyalog
almalarna benzer bir ekilde toplantlar yaplyordu. Bu toplantlarda
Sulh- Kl esasnca rahipler; slm, Kuran, Hz. Peygamber ve Mslmanlar
hakknda ok rahat konuuyorlar ve kendi dncelerini slmn
4
mukaddesatna hakaret bile ierse ekinmeden ifade ediyorlard.
Ekber ah, idare ilerinde Mslman olmayanlar nemli mevkilere
getirerek onlarn memnuniyetini kazanmaya alyordu. Ekber ahn yakn
evresine kadar giren Hindular, onun slmdan uzaklamasnda etkili
olmulard. O, Hindularn merasimlerine katlmay kendisi iin bir zorunluluk
grmt. Gnmzde baz Mslmanlarn ylba kutlamalar balamnda
Noel yortusuna itirak etmesine benzer bir ekilde Hindu det ve
bayramlarna katlma, o dnemde Mslmanlar arasnda da yaygnlk
5
kazanmt.
Mslmanlar arasnda Hindu bayram ve yortularna katlarak ehl-i kfr
ile dostluk kurmann oaldna dikkat eken mm- Rabbn, kfr ehlinin
merasimlerine katlan Mslmanlarn tamamen kfirler zmresinden
saylmasn doru bulmamakla birlikte, onlar cehennem azabna mstahak
6
grm, ancak onlarn cehennemde ebed kalmayacaklarn belirtmitir.
7
Bir mceddidin vasflarn tayan lim olma zellii ile temayz eden
mm- Rabbn, slma muhalif uygulamalar kar kan ulemnn etkisiz
hale getirildii bir dnemde byk bir fonksiyonu icra etmitir. Onun ihya ve
tecdid hareketi, hemen hemen btn Hindistana yayld gibi zamanla
8
Hindistann snrlarn aarak dnya Mslmanlarna yn vermitir.
Hindistanda slm kltr almalaryla tannan Aziz Ahmed, mm-
Rabbnnin bu konumunu yle ifade eder:
3

Kandehlev, Muhammed Fazlullah Serhend Fruk, Umdetl-Makmt, trc. Sleyman Kuku,

Damla Yay., 1. Bask, stanbul, 2007, s. 261; Mehmet Erdem, Serhendnin Tecdit Ynteminde
Fkhn Yeri, Din Aratrmalar, c. 9, Say: 26 (Eyll-Aralk 2006), s. 305.
4
Abdlhamit Birk, Oryantalist Misyonerler ve Kurn, nsan Yay., 1. Bask, stanbul, 2004, s. 3640.
5
arkpr, Muhammed Halm, kinci Bin Yln Yenileyicisi mam Rabbn, trc. Ali Genceli, slm
Neriyat Yay., 1. Bask, Konya 1978, s. 31.
6
mm- Rabbn Ahmed Faruk Serhend, Mektbt, Fazilet Ne., Ofset, stanbul, ts. I, 273 (m. no:
266).
7
Tahsin Grgn, Tecdid, DA, stanbul, 2011, XL, 234.
8
Birk, Oryantalist Misyonerler ve Kurn, s. 47.

02
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

cma onun ikinci bin yln yenileyicisi (mceddid-i elf-i sni) unvann
tasdik etti. Yazlar ve nfzunun Hindistan Mslmanlarnn sapkn
hareketler halinde paralanma srecini engellediinde phe yoktur. Dinin
9
zahir esaslaryla tasavvufun btn canlln yeniden birletirdi.
mm- Rabbn, Ekber ahn Ehl-i snnet esaslarna uymayan
uygulamalarna kar km ve ortaya kan yozlama ve bozulmann nne
geilmesi iin bir slah hareketine giriilmesinde nclk etmitir. Fazlur
Rahman, onun ifa ettii bu nemli greve dikkat ekerek, mm-
Rabbnnin sadece tasavvufta vahdet-i vcd dncesini tenkit etmekle
kalmadn, ayn zamanda sf usllerle eriatn deerlerine byk nem
veren ok sayda mridler yetitirerek tasavvufa yeni bir hayat ve istikamet
verdiini belirtir. Bu itibarla Fazlur Rahman, Serhendnin slah ve tecdit
hareketinin daha sonra Arabistanda ortaya kan ve pek ok kii tarafndan
bir reform hareketi olarak deerlendirilen Vehhblik hareketinden farkl
10
olduunu ifade etmiti.
mm- Rabbnnin mceddidlii, Mslmanlarn btn hayatn
kapsayan ve temelinde tecdit hadisinin bulunduu kkl ve sistemli bir
hareketi ifade eder. Biz bu aratrmamzda tecdit hadisi olarak bilinen Allah
Tel her yzyln banda bu mmete dinlerinde yenileme yapacak birini
11
gnderir hadisinin senet deerlendirilmesine girmeyeceiz. Bu konuda
12
yaplm mstakil almalar olduu gibi esasen hem klasik hem de ada
birok eserde tekrar edildiini dikkate aldmzda bu hadisin Asr- sadetten
sonra ortaya kan tecdid hareketlerinin gelimesine nemli bir dayanak
tekil ettii anlalmaktadr. Bu itibarla tarih boyunca tecdit, ulem tarafndan
meru bir hareket olmaktan daha te bir ihtiya olarak grlmtr.
mm- Rabbn, dncelerini devlet adam, lim, tarikat mensubu gibi
toplumun her kesiminden insanlara gnderdii mektuplarla ifade etmitir.
Onun hayatnda bir araya getirilen sz konusu mektuplardan oluan
Mektbt isimli esere tarih boyunca Mslmanlar tarafndan byk bir
13
deer atfedilmitir. Trkistandan Sultan II. Mahmuda imml-mslimn
9

Aziz Ahmed, Hindistanda slm Kltr almalar, ev. Latif Boyac, nsan Yay., 1. Bask,
stanbul,1995, s. 265.
10
Fazlur Rahman, slm, trc. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Seluk Yay., 4. Bask, Ankara 1996,
s.280.
11
Eb Dvd, Snen, Melhim I.
12
Mustafa Ertrk, Tecdit Hadisinin Metin Tenkidi Asndan Deerlendirilmesi, slm
Aratrmalar, X/1-3 (1997), s. 125-137.
13
Ensar, Muhammed Abdulhak, eriat ve Tasavvuf mm- Rabbn eyh Ahmed Serhendnin
Anlay ve Mcadelesi, ev. Yusuf Yazar, Rehber Yay., 1. Bask, Ankara, 1991, s. 29.

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

21
____________________________________________________________________________

ve halife-i ry-i zemn (Mslmanlarn imam, yeryznn halifesi) olarak

tebaiyetlerini bildirmek iin 1833 ylnda gelen heyet, yannda getirdikleri bir
Mushaf- erifi (Kuran- Kerim), bir de Serhendnin ve olu Muhammed
14
15
Masmun Mektbtlarn padiaha arz etmilerdi.
mm- Rabbnnin Mektbt, Trkeye Mstekmzde Sleyman
Sadeddin tarafndan 1162-1165/ 1748-1751 yllarnda evrilmi olmasna
16
ramen basks yaklak bir asr sonra 1277/1860 ylnda yaplmtr.
zellikle devletin son dneminde Osmanl ilim ve fikir evreleri tarafndan iyi
tannan mm- Rabbn, Osmanl limleri arasnda saygn bir yere sahip
olmutur.
mm- Rabbannin Hindistanda Mslmanlarn eriat izgisine
ekilmesinde, slma a ve Mutezile gibi frkalar tarafndan sokulmu
bidatlerin ve tasavvuf grnts altnda yabanc kltrlerin tesirinde gelien
dncelerin ayklanmasnda byk emei olmutur. Onun Hindistanda
balatt tecdid ve slah hareketi daha sonra mntesipleri tarafndan devam
17
ettirilerek slm lemine yaylmtr. Hatta Mcedddidiyye, Nak tarikatnn
18
mevcut dier kollarnn ounun yerini almtr.
mm Rabbnnin itikd konulardaki btn grlerini burada
aklamak bir makalenin snrlarn aaca iin biz burada onun tecdit
hareketi erevesinde Ehl-i snnet konusunda gsterdii hassasiyeti ve baz
itikd konularda onun ortaya koyduu grlerini inceleyerek almamz
snrlandracaz.
I-Tecdid Hareketinin Temel Unsurlar
A) Snnete Uyma Konusunda Hassasiyet
mm- Rabbn, Kim peygambere itaat ederse Allaha itaat etmi
19
olur yetini esas alarak, Hz. Peygambere itaatin Allah Telya itaat
manasna geldiini belirtir ve tecdit hareketinin merkezine snneti
14

Hce Muhammed Masmun Mektbt, Mstakimzde Sleyman tarafndan Trkeye

tercme edilmi ve Mektbt- Muhammed Msm, ismiyle stanbulda 1277 (1860) ylnda
neredilmitir.
15
Ahmed Lutf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, nr. Ycel Demirel, Yap Kredi Yay., 1.
Bask, stanbul, 1999, IV, 758.
16
Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliy, nr. Ali Ylmaz-Mehmet Akku, Seha Ne., 1. Bask, stanbul,
1999, s. 38; Necdet Tosun, mm- Rabbn Ahmed Sirhind, nsan Yay., 1. Bask, stanbul 2005,
s. 38, zgen, a.g.e., s. 70.
17
Nedv, Ebul-Hasan Ali el- Hseyn, el-mm es-Serhind haytuhu ve mluhu, Drul-kalem, 2.
Bask, Kuveyt 1994, s. 225.
18
Hamit Algar, mm- Rabbn, DA, XXII, s. 197.
19
Nisa 4/80.

00
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

yerletirerek reslne itaat etmeden Allaha itaat olmayacana dikkat

20
eker.
mm- Rabbn, Peygamber Efendimizin Sizden kim benden sonra
yaarsa iddetli ihtilaflar grecektir. yle ise benim snnetim ile rt ve
21
hidayet zere olan halifelerin snnetine balannz. Snnete smsk sarlnz
hadisine atfta bulunarak, Hz. Muhammedin (s.a.v.) snnetinin yan sra
sahbenin zelikle de rid halifelerin snnetine tbi olmay mensuplarna
22
srarla tavsiye etmitir.
Dnya lezzetlerinin ve hiret nimetlerinin hepsinin Hz. Muhammede
(s.a.v.) tbi olmaya ve onun getirdii eriatn hkmlere uymaya bal
olduunu syleyen Serhend, bir misal olmas asndan Hz. Peygambere
teban gndzn ortasnda bir mddet uyumann, ona tbi olmakszn
23
binlerce geceyi ihya etmekten ok daha faziletli olduunu ifade eder.
24
Siz insanlk iin karlan en hayrl mmetsiniz
yetini delil
getirerek, Hz. Muhammedi (s.a.v.) tasdik edenlerin mmetlerin en hayrls
olduunu syleyen mm- Rabbn, Bedevler kfr ve nifak bakmnda daha
25
ileridir yetini dikkate alarak ona inanmayanlarn da insanlarn en erlisi
26
olduunu belirtir.
mm- Rabbn btn baarlarn snnete tbi olmaya balayarak
yle der:
Hz. Allahn ltfetmi olduu eylerin hepsi, Hz. Peygamberin yoluna
tbi olmaktan ve onun getirdii hidayet ile hidayete ermekten dolaydr. Az
veya ok olsun bir eyden mahrum kalm isek bunun da tek sebebi, beer
olmamz hasebiyle Peygamber Efendimize uymakta bir kusur ve eksikliimiz
27
sebebiyledir.
mm- Rabbn, ayn ekilde Nakibendiyye tarikatnn
byklnn de snnet-i seniyyeye olan ballndan kaynaklandn ifade
28
eder.

20

mm- Rabbn, Mektbt, I, 135 (m. no:152).

Tirmizi, Snen, lim, 16; Eb Dvd, Snen, Snnet, 8; bn Hanbel, Msned, Beyrut 1993, IV,
174; bn Mce, Snen, Mukaddime, 6.
22
mm- Rabbn, Mektbt, I, 34 (m. no: 25).
23
mm- Rabbn, A.e., I, 117 (m. no: 114).
24
l-i mrn, 3/110.
25
Tevbe, 9/97.
26
mm- Rabbn, a.g.e., I. 59 (m. no: 44).
27
Kim, a.g.e., s. 184; Nedv, a.g.e., s. 155.
28
mm- Rabbn, a.g.e., I, 147 (m. no: 168).
21

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

23
____________________________________________________________________________

B) Ashb- Kirama Sayg

Hz. Muhammedi (s.a.v.) gren veya onun sohbetinde az da olsa
29
bulunan Mslmanlar manasna gelen sahbe, vahyin nzulne ve hadis-i
eriflerin vruduna ahit olmular, dinin hakikatlerini herkesten ok daha iyi
ve ilk membandan renme imkan bulmulardr. Sahabe-i kiram, slmn
esaslarna inanma ve yaamada benzersiz bir baar gsterdiklerinden dolay,
30
Ehl-i snnet ulems onlarn dil ve gvenilir olduunda ittifak etmitir.
mm- Rabbn, sz konusu vasflarndan dolay ashb- kiramn
nemine ve dier Mslmanlardan faziletli olduklarna sk sk vurgu
31
yapmtr. Nakbendiye yolunun ashb- kiramn yolu olduunu syleyen
mm- Rabbn, Raslullhn (s.a.v.) amcas Hz. Hamzay ehid eden
Vahinin Mslman olup Peygamberimizin sohbetinde bulunmasndan
dolay tbin neslinin en hayrls olan veysel-Karnden daha faziletli
32
olduuna dikkat ekmitir. O, sahbenin hepsinin birer hidayet yldz ve
velayet gnei olduunu ifade etmi ve onlara tbi olanlarn kurtulua
erdiklerini, muhalefet edenlerin ise derin bir sapkla dtklerini
33
belirtmitir.
mm- Rabbn, Ekber ahn davranlarndan cesaret alarak Ehl-i
snnetin esaslarna saldran iiler ile de ciddi manada mcadele etmitir. O,
i bir limin yazd risalede ilk halifeye kfir denildiini ve Hz. ieyi
aalayc szler ihtiva ettiini grnce Redd-i Ravfz isimli eseri yazmaya
karar vermitir. mm- Rabbn eserini yazmasnn sebebini yle aklamtr:
Onlarn bu bozuk dnce ve phelerini aklamak ve bu arada Frkai Nciye (kurtulan frka) olan Ehl-i snnet vel-cemaatin yolunu gsteren bir
risale yazmak aklma geldi. Bu risaleyi okuyan cahiller yaldzl yazlara kanp
34
aldanmasnlar ve bylece doru yoldan ayrlmasnlar.
Sahabenin hepsinin sadece hayrla anlmasnn nemli olduuna iaret
eden mm- Rabbn, Hz. Ali ile sahabenin bazs arasnda meydana gelen
ihtilafta Hz. Alinin hakl olduunu aka belirtmitir. Bununla beraber o, pek
ok limin ifade ettii gibi Hz. Alinin karsnda olan sahablerin hatasnn
ahs kar endiesinden dolay deil de, ictihat farklln kaynaklandna
29

el-Askaln, bn Hacer, el- sbe f temyzis-sahbe, Badd, 1328, I, 7.

.Hasan Gmolu, slmda mmet ve Hilfet, Kayhan Yay., 2. Bask, stanbul, 2011, s. 123.
31
mm- Rabbn, a.g.e., I, 227 vd, (m. no: 251).
32
mm- Rabbn, A.e, I, 71, (m. no: 59).
33
mm- Rabbn, A.e, I, 34 (m. no: 25).
34
mm- Rabbn Ahmed Faruk Serhend, Rislet Reddi Ravfz, Hakikat Kitabevi, Ofset,
stanbul 1984, s. 2.
30

02
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

dikkat ekerek, sahabenin birisinin bile olsa knanmasn doru bulmamtr.

Ashb- kiram arasnda meydana gelen ihtilaflar Ehl-i snnetin genel tavr
istikametinde deerlendiren mm- Rabbn, mehur fkh ve kelm
limlerinin grlerinden deliller getirerek, sahabe arasnda meydana gelen
anlamazlklarn dnyev makam ve mevki elde etme endienden
kaynaklanmadn belirtmitir. O bu konuda en selametli yolun sz konusu
35
meselelerin dile dolandrlmamas olduunu sylemitir.
mm- Rabbn, sahabeyi ktlemenin ve adalet vasfn ortadan
kaldracak ekilde onlara bir ksm yanl sfatlarn yaktrlmasnn, onlarn
gvenirliini tartlr hale getireceini, bu durumun ise sahabenin naklettii
Kuran ve Snnetin shhatinde phe uyandracan syleyerek bu konuda
olduka hassas hareket etmitir.
Ashb- kiram hedef haline getirmenin yanl olduunu belirten mm Rabbn, bu konuda Ashabm hakknda Allahtan korkun. Ashabm hakknda
36
kt sz sylemekten kann. Onlar benden sonra hedef semeyin hadisini
hatrlatr. Ehl-i beyti ve ashab beraber sevmenin ve onlar rnek almann
kiiyi saadete ulatracan belirten Serhend, Ehl-i beyti sevdiini iddia ettii
halde bir ksm sahabeyi ktleyen iann tavrn doru bulmayarak yle
der:
Bilinmesi gerekir ki, sahabenin birini inkr tamamn inkr demektir.
nk onlar btn fazilet ve kemltn stnde olan Hz. Muhammedin
37
(s.a.v.) sohbetinde bulunma konusunda mterektirler.
mm- Rabbn, ilerin ashabn bazsn ktleme ve onlara iftira
propagandasn hz verdikleri bir dnemde toplumun her kesiminden
insanlara gnderdii pek ok mektubunda ilerin ynelttii eletirilere cevap
vermi ve Mslmanlarn i propagandalardan etkilenmesinin nne
gemeye almtr.
C) Bidatlerle Mcadele
Bidat, snnete aykr olarak yeni ortaya kan, sahbe ve tbin devrinde
bulunmayan ve er bir delilin gerei olmadan, yaplan i manasna
38
gelmektedir. Bir dier ifadeyle bidat, Allah ve Reslnn koymad bir
35

mm- Rabbn, Mektbt, I, 230-1 (m. no: 251).

bn Hanbel, Msned, V, 57.
37
mm- Rabbn, a.g.e., I, 71(m. no: 59).
38
Crcn, Seyyid erif, Tarift, nr., Abdurrahman Umeyra, leml-ktb, 1. Bask, Beyrut, 1987,
s. 68; Ktip elebi, Miznl-hak f ihtiyril-ahak, nr. Orhan aik Gkyay, Milli Eitim Bakanl
Yay., 2. Bask, stanbul 1993, s. 65.
36

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

25
____________________________________________________________________________

esas dine ilave etmek ve onun dinin bir parasym gibi kabul ederek onu
yerine getirmeye almaktr.
oktanrl dinlerden ve kark kltrlerden meydana gelen
Hindistanda yaayan Mslmanlar, ou zaman farknda olmadan veya
yeterli slm uurdan yoksun olmalarndan dolay onlarn slm d inanlara
sahip olabiliyor, hatta gayr-i mslimlerin ayinlerine itirak edebiliyorlard. Pek
ok Mslman eitli sebeplerle deiik inanlar tarafndan kutsal kabul
edilen deerlere sayg duyuyor, onlardan medet umuyordu. Baz
Mslmanlar, Hindularn bayramlarna katlyor, onlar yapt gibi lambalar
39
yakp, pilav piirerek renkli anaklarda akraba ve dostlarna datyordu.
mm- Rabbn, Hindu ve Yahudiler gibi ehl-i kfr ve irkin nemli
kabul ettii gnlerde ve bayramlarda onlarn merasimlerine katlmann ve
hediyelemenin kfr olduunu beyan etmiti. O, iki dini kabul edenin irk
ehliden olacana dikkat ekerek, Mslman olmak iin irk ve kfrn her
eidinden kanlmas gerektiini belirterek, bu gibi detlerin zellikle
Mslman kadnlar arasnda yaygnlk kazanmasndan dolay onlar
40
uyarmt.
Binlerce seneden beri Hinduizmin yan sra sihir ve by gibi olaan
d glere inan insanlarn merkezi haline gelen Hindistanda slma giren
insanlarn bir ksm, eski inan ve dncelerini brakmak konusunda yeterli
baary gsterememiti. Snnetle bidatin, eriatla felsefenin, tasavvufi
dnce ile Hinduizmin birbirine kart, slma intisabn aka inkr
etmeden bir sultann kendine gre yeni bir din gelitirmeye alt bir
41
devirde mm- Rabbn, tecdit hareketini balatarak bidatlerden uzaklap
snnete tabi olmann nemine dikkat ekmiti. Dnce ve inan asndan
son derece kark bir corafyada slma dardan sokulmak istenen
bidatlere set eken mm- Rabbn, zellikle Hint fakirlerinin baz hareket ve
dncelerinin tasavvuf ad altnda yaylmasna mani olmaya almtr.
Bidatlerin arasnda kalm snneti, karanllarn arasnda parlayan ve
insanlara yol gsteren yldzlara benzeten Serhend, bir bidati ortadan
kaldrarak, terk edilmi bir snneti ihya etmeyi byk bir saadet olarak
grmtr. O, bidati muteber kabul edip ona rabet etmenin dini tahrip
edeceini, bidat sahibine deer vermenin dinin yklmasna yol aacan

39

Ensar, eriat ve Tasavvuf, s. 33-4.

mm- Rabbn, a.g.e., III, 54-5 (m. no: 41).
41
Nedv, a.g.e., 218.
40

02
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________
42

syleyerek , bu hususa gereken hassasiyeti gstermeyen tasavvuf ehlini

tenkit etmitir.
mm- Rabbn: Bidat sahibi kimselerle yaplan sohbetin (Din
konularda) fesadnn, kfirlerle yaplan sohbetin fesadndan daha ok
olduunu iyi bil! Bidatilerin en kts ve en deersizi Reslullhn (s.a.v.)
ashabna buz eden topluluktur Bu gnlerde bu azgn topluluk hadlerini
43
ap, ok ileri gittiler, her tarafa yayldlar ifadeleriyle bidatlerin yaygnlk
kazanmas karsnda Mslmanlar uyarmtr. Bidatlerin sradan
Mslmanlarn yan sra limler arasnda da itibar grmesinden znt
44
duyan mm- Rabbn, Hindistanda yaygnlk kazanan ktlklerden bata
45
ulemy sorumlu tutmutur. O, bir mektubunda bu konudaki dncelerini
yle ifade eder:
Zamanmzda lem, bidat denizinin dalgalar arasnda bouldu ve
bidatin karanl her yeri kaplad. Hi kimsenin bidati ortadan kaldrmaya ve
snnet ihya etmeye gayret ettii yok. Bu vakitte limlerin ekserisi snneti
imha edip, bidati tervi ediyorlar. Pek ok bidatin cevazna fetva vermekle
kalmayp, bilakis halkn teamln bakarak onlar gzel gryorlar ve
insanlar ona ynlendiriyorlar. Onlar dalalet yaygnlk kazansa ve batl iyi
kabul edilip teaml haline gelse acaba onunla amel ederler mi? Muteber olan
teaml, sadece hicr ilk asrdaki ve zerinden btn Mslmanlarn icmnn
46
hsl olduu teamldr.
mm- Rabbn dneminde bir ksm limler, bidatlere bulamakla
kalmamlar, dinin bir ksm esaslarn da deitirmeye teebbs etmilerdi.
47
Mesela bir lim faiz uygulamasna cevaz verirken lkede din otorite kabul
edilen bir baka lim, bata Ekber ah olmak zere Hint Mslmanlar
yapmak zorunda olmasnlar diye hac yolculuun gvenli olmadn iddia
ederek, hacn farz olmadn ifade ediyor ve dinen doru olmayan teviller
48
yaparak onlara zekt mkellefiyetinden kurtulmann yollarn gsteriyordu.
Ekber ahn byklk hissine kaplmasnda veya yanlmazlk
dncesine sahip olmasnda etkili olan i lim eyh Mubrek Ngor (v.
1001/1593) ve oullar Allm (v. 1011/1602) ile Feyznin (1004/1595) byk
42

mm- Rabbn, a.g.e., II, 35 (m. no: 23).

mm- Rabbn A.e., I, 68-9 (m. no: 54).
44
Ensar, eriat ve Tasavvuf, s. 37.
45
Aziz Ahmed, a.g.e., s. 238.
46
mm- Rabbn, a.g.e., III, 90 (m. no: 54).
47
Ensar, a.g.e., s. 37.
48
Nedv, a.g.e., s.79
43

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

27
____________________________________________________________________________

tesiri olmu, bunlar hkmdar yanl ynlendirmilerdir. Ayrca yozlam

baz tarikat mensuplar da Ekber ah istek ve dncelerinde tevik
etmilerdir. itiyye tarikatna byk sevgi besleyen Ekber ahn, bu tarikat
adna yaptrd hususi badethane, daha sonra Hindu ve Hristiyan
bilginlerin de katld mnazara mekanna dnm ve Ekber ah bu
49
tartmalardan etkilenmiti.
mm- Rabbn, bidatin hasene (gzel) ve seyyie (kt) olarak taksim
edilip, Hz. Peygamber ve Hulefy- raidn zamannda bulunmayan ancak bir
snneti ortandan kaldrmayan bir amelin gzel bidat olarak kabul edilmesini
doru bulmaz ve bidatlerde hibir gzellik grmez. O, "Size Allah'tan korkmanz
ve Habeli bir kle de olsa devlet adamlarnz dinleyip, itat etmenizi tavsiye
ederim. Sizden kim benden sonra yaarsa iddetli ihtilaflar grecektir. yle ise
benim snnetim ile rid ve hidayet zere olan halifelerin snnetine balannz.
Snnete smsk sarlnz. Sizleri sonradan kan bidatlerden sakndrrm. nk
50
her bidat dalalettir" hadisini zikrederek her eit bidatin snneti ortadan
51
kaldracan syler.
mm- Rabbnnin tecdid hareketinde bidatler konusunda gsterdii
titizlik onun snnete ittiba konusuna verdii ehemmiyettin bir neticedir. Zira
Peygamberimizin (s.a.v.) ktledii bidat, Asr- sadet ve sahbe devrinde
bulunmayan ve ibadet maksadyla yaplan bidattir. Bu itibarla insanlarn
beer ihtiyalar karlarken, giyim-kuam ve yeme-ime tarzndaki farkllklar
veya kltr, sanat ve medeniyetteki yeni gelimelerin dindeki bidat
mefhumunun iinde dnlmesi doru olmaz.
Sadeddin Teftazn (793/1390), mutaassp kimselerin bidati yanl
anladklarn belirtip; onlar, ktlenen bidatin sahbe ve tbin devrinde
olmayan, dinde sonradan kan eyler olduunu bilmezler. Bu iddialara
delalet eden er bir delil de yoktur diyerek yeni olan her eyin bidatin
kapsamna alarak kar klmasn doru bulmaz. Teftazn, cahillerden
bazsnn dinde sonradan kan eylerden sizi sakndrrm hadisine
dayanarak sahbe ve tbin zamannda olmayan her eyi bidat olarak
grdklerini halbuki, bu hadisle dinde olmayan bir eyin ondan

49

Aziz Ahmed, a.g.e., s. 237; Birk. a.g.e., s. 46.

Tirmizi, Snen, lim,16; Eb Dvd, Snen,Snnet,8; bn Hanbel, Msned, IV, 174; bn Mce,
Snen, Mukaddime, 6.
51
mm- Rabbn, a.g.e., I, 160 (m. no: 286).
50

01
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

saylmasnn kastedildiini ifade ederek, din olmayan hususlarn bidat

52
kavramnn iine girmediine dikkat eker.
mm- Rabbn de ak ve zevke sebep olduu halde yksek sesle zikri
bidat diye men ederken, Hz. Peygamberin devrinde olmayan bir elbiseyi
giymeyi men etmeyiinin sebebini soran kiiye yle cevap verir:
Evladm! Bil ki, Peygamber Efendimizin (s.a.v.) yapt fiiller iki ksmdr.
Birisi ibadet olarak yaplanlar, dieri de rf, det kabilinden olanlar.
Peygamberimizin ibadet olarak yapt bir fiile aykr olmay, dinde sonradan
meydana gelmi bir durum olarak grp, reddederek, o kt bir bidatten
iddetle men ederiz. Hz. Peygamberden rf ve det olarak sadr olanlara
gelince onlara muhalif olmay bidat olarak grmez, dine taalluk eden bir
53
konu olmad iin onlar men etmek konusunda gayret etmeyiz.
mm- Rabbn, detler konusunda snnete uymann gzel bir ey
olduunu kabul etmekle birlikte artlarn deimesiyle baz detlerin
deimesini bir gerek olarak grr.
D) Tasavvufu eriatn erevesinde Tutma
mm- Rabbn, tasavvufun hkim olduu bir corafyada dnyaya
gelmi, babas eyh Abdlahad, itiyye ve Kadiriyye tarikatndan icazetli bir
zat olduundan kk yatan itibaren ondan hem din eitimini alm hem
54
de, tarikat terbiyesiyle bymtr.
Ancak mm- Rabbnnin,
Nakibendiyye tarikatna girip irad makamna ulamasndan sonra ise dier
55
tarikatlarla olan alakas teberrken devam etmitir.
slmn esaslarna zahirin uymakla beraber, batn da devaml Allah
Tel ile irtibatl tutmann nemli olduunu belirten mm- Rabbn, Hz.
Muhammed (s.a.v.) getirdii eriata zahiren ve btinen tbi olmann
56
gerekliliini ifade eder.
Tarikatlar geleneksel olarak slm hayata canllk kazandrmakla birlikte
mm- Rabbn devrinde Hindistandaki tarikatlarn bir ksm mnev
57
dinamizmini byk oranda kaybettiinden , din hayatn yozlamasnda etkili
olmulard. Dervilerin bazsnn, sema toplantlar dzenleyip, mzik ve ark
52

Teftazn, Sadud-dn Mesud b. mer, erhul-Maksd, nr. Abdurrahman Umeyr, lemlktb, 1. Bask, Beyrut, 1989, V, 232.
53
mm- Rabbn, a.g.e., I, 207 (m. no: 231).
54
Kim, a.g.e., s.121-3.
55
Kim, A.e., s. 123; Tosun, a.g.e., s. 22.
56
mm- Rabbn, Mektbt, I, 95 (m. no: 83).
57
Aziz Ahmed, a.g.e., s. 236.

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

29
____________________________________________________________________________

eliinde ayinler yapmalar ve bu ekilde cokulu ibadet yaptklarna

inanmalar bu yozlamann bir gstergesiydi.
Raks ve semann elence ve oyun olduunu belirten mm- Rabbn
bunlarn nsanlardan ylesi vardr ki, bilgisizce Allah yolundan saptrmak ve o
58
yolu elenceye almak iin, elencelik aslsz ve faydasz sz satn aldlar
yetinde belirtilen lehvel-hadsin (elence sz) mefhumuna dahil
olduunu sylemi ve ilgili yetin elenceli sz ve arklar yasaklamak zere
nazil olduunu ifade etmitir. Bu grn sahabe ve tbinin ileri gelen
limlerini ifadelerine dayandran mm- Rabbn, bir eyin helal ve haram
olmas konusunda sflerin yaptklarnn deil de mm- zam (v. 150/767),
mam Eb Yusuf (v. 183/798) ve mam Muhammedin (v. 189/805) szlerinin
geerli olduuna ifade etmitir. O, sema meclislerine katlmay ve Cuma
geceleri kaside okumay, zellikle de bunlarn ibadet niyetiyle yaplmasn
59
eletirerek , tarikat ehlinin fkha uymayan gr ve uygulamalarna kar
kmtr.
mm- Rabbn, eyhleri hakknda yanl dncelere kaplan ve
eriatn msaade etmedii davranlar gsteren dervileri ve eyhleri ikaz
etmitir. O, bir mektubunda bu konuda yle der:
Gvenilir bir kii nakletti ki; halifelerinizin baz mritleri, topra
pmekle kalmayp onlara secde ediyormu, bu fiilin ktl gneten daha
aktr. Bunu iddetle men edin. Herkesten bu nevi fiillerden kanlmas
istendii gibi, insanlarn kendisine uyduu zevtn bundan zellikle kanmas
60
gerekir.
mm Rabbn, baz dervilerin, zikir ve tefekkre farz ve snnetlerden
daha fazla ihtimam gsterip, baz nafile ibadetlere ve riyazete byk nem
verdikleri halde, cemaatle namaz klma konusunda geveklik gstermesini,
hatta Cuma namazn ihmal etmesini eletirmitir. Cemaatle bir farz eda
61
etmenin bin kere erban karmaktan daha faziletli olduunu belirten mm Rabbn, bu aklamalaryla, eriatn esaslarn nemsemeyen veya onlar
kmseyen grlerin tasavvuf rengine girerek Mslmanlar arasnda
62
meruiyet kazanmasna mani olmutur.
mm- Rabbn, vahdet-i vcd anlaynn yerine, vahdet-i hd
anlayn gelitirerek, tasavvuf dncesinde byk ufuklar amtr. O, bn-i
58

Lokman, 31/6.
mm- Rabbn, a.g.e., I, 279-80 (m. no: 266).
60
mm- Rabbn, A.e., I, 38 (m. no: 29).
61
mm- Rabbn, A.e., I, 249 (m. no: 260).
62
Ensar, a.g.e., s. 35.
59

02
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

Arab ile mehur olan vahdet-i vcd anlayn tasavvuf yolunda geilmesi
gereken bir noksanlk olarak deerlendirerek, bu dnceye sahip olanlar bir
derece mzr grr. lham ve keifteki hatay ictihattaki hataya benzeterek
onlar eletirmekte ileri gitmez. Serhend, vahdet-i vcd dncesinin ileriki
makamlarda kaybolacan ve vahdet-i hdun tecelli edeceini syleyerek,
dinin naslarna daha uygun bir izah gelitirmi ve vahdet-i vcutu bir ksm
63
insanlarn eriata uymayan dncelerine set ekmitir.
O bu
dncesindeki gelimeyi yle ifade eder:
Birka kez yazdm ekilde nceden vahdet-i vcd konusunda bir
duraklama halindeydim. Sfat ve fiilleri asla nispet ederdim. Ne zaman ki
meselenin hakikati malm oldu, duraklamay terk ettim ve her ey
Ondandr demeyi daha gzel buldum. Bu cmledeki kemlt her ey
Odur cmlesindekinden daha ok grdm. Sfatlar ve fiilleri baka bir
renkte (bir ekilde) bildim. Her ey bana tek tek gsterildi ve bir st makama
ykseltildim ve artk iimde hibir phe ve tereddt kalmad. Bundan sonra
keif yoluyla sabit olan bilgilerin hepsi, eriata uygun olarak geldi. Onlarda
eriatn zahirine ine ucu kadar bir aykrlk yoktur. Baz sflerin eriatn
zahirine muhalif bir ekilde keif yoluyla syledikleri ise ya sehven veya
manev sarholuk halinde sylenmitir. Yoksa eriatn zahiri ile batn arasnda
64
bir muhalefet sz konusu deildir.
Grld gibi mm- Rabbn tasavvuf ehli birisi olarak, sflerin
byk deer verdii keif yoluyla sabit olan bilgilerin eriata uygunluunu
esas alm ve din naslara uymayan keif ve ilhamn geersiz olduunu ifade
etmitir. O, Allah ile mevcdu (lemi) bir sayan ve slm limlerinin birou
tarafndan sakncal grlen vahdet-i vcd dncesini geride brakarak,
lemin Allahn varlna ahitlik etmekte birlii manasna gelen vahdet-i
hda terakki edilmesini zorunlu grmtr. O, varlk ile Allahn farkl eyler
olduuna dikkat ekerek, slm itikadna uygun bir anlay gelitirmitir.
mm- Rabbnnin vahdet-i hd anlay dier kelm limlerinin de
grne uygun olduundan, tasavvuf ile kelmn birlikteliine katk
salayarak tecdit hareketinin tasavvuf-kelm merkezli olmasnda etkili
olmutur.
mm- Rabbn, tasavvufta yksek makamlara ulamakla beraber,
eriatn esaslarna bal kalmaya byk nem vermi, kelm ve fkh gibi er
ilimlerini tahsil etmenin tasavvuftan nce geldiini aka belirtmitir. Din
63
64

Nedv, a.g.e., s. 252.

mm- Rabbn, a.g.e., I, 20 (m. no: 13).

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

31
____________________________________________________________________________

hayatn canlanmasn ksa vadede salayacak konumda olmasndan dolay

65
medreseyi tekkeye tercih eden mm- Rabbn, Ehl-i snnet vel-cemaat
itikadna sahip olmann tasavvuf btn hallerden ve makamlardan nemli
olduuna dikkat ekmitir. O, ilham ve keifle sabit olan bilgilerin, vahiyle
sabit olan ve Ehl-i snnet tarafndan tespit edilen esaslara uygunluu
66
durumunda geerli olduunu ifade etmitir.
Serhend, er ilimlerin
vazgeilmezliini vurgulayarak, slm toplumunun din ve kltrel birliinin
67
salanmasna byk katk salamtr.
mm- Rabbnnin tasavvuf konusunda at r, sadece vahdet-i
hd ile snrl deildir. O, bir mektubunda ilim, amel ve ihls olmak zere
eriat e ayrarak tarikat ve hakikatin, eriatn nc cz olan ihlsn
kemal derecesine ulamasna hizmet ettiini syleyerek, eriat
kuvvetlendirmeyen veya ona uymayan bir tarikat ve hakikati geerli kabul
etmemitir. hls ve rza mertebesine kavumann; tasavvuf bir takm
merhalelerden gemeye, baz marif ve ilimlere ulamaya bal olduunu
belirten Serhend, tasavvufun maksada ulamaya vesile olmasndan dolay
68
istenilen bir ey olduunu syler.
Bir baka mektubunda eriat ve hakikatin birbirinden farkl eyler
olmayp, ayn eyler olduunu syleyen mm- Rabbn, hakkal-yakn
makamna ulamann almetinin o makamda elde edilen maarif ve ilimlerin
er ilimlere uygunluu olduunu belirtir. O, tasavvufta yksek makamlara
kmann dinin esaslarna bal kalmakla mmkn olaca aklar ve eriata
69
muhalif olmay o makamlara ulamamann almeti olarak grr.
II) Tecdid Hareketinde Ehl-i Snnet tikadnn Yeri
mm- Rabbnnin tecdit hareketi genel manada tasavvuf arlkl gibi
grnse de aslnda o hareketini doru itikat zerine bina etmi ve itikadn
bozuk olmas durumunda amelin geersiz olacan bu durumda ihlstan
dolaysyla gerek bir tasavvuftan bahsedilemeyeceini sylemitir. Bu
gerei Serhend konuyla alakal bir mektupta yle ifade eder:
Bir insann ebed kurtuluu iin eyin bulunmas mutlaka lazmdr:
lim, amel ve ihls. lim iki ksmdr: Biri kendisiyle amel kast olunan ilim ki, bu
65

Cafer Karada, mam Rabbn Ve tikad Grleri, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Say: 9, c. IX (2000), s. 342.
66
mm- Rabbn, a.g.e., I, 117 (m. no: 114).
67
Tahsin Grgn, Tecdid, DA, XL, 236.
68
mm- Rabbn, a.g.e., I, 50 (m. no: 36).
69
mm- Rabbn, a.g.e., I, 95 (m. no: 84).

00
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

mkellefiyet fkh ilmine aittir. Dieri ise sadece itikat edilmesi ve kesin olarak
kalben kabul edilmesi kast olunan ilim ki, bu da frka-i nciye olan Ehl-i
snnet vel-cemaatin grleri iktizasnca ilm-i kelmda geni olarak
zikredilmitir. Ehl-i snnet limlerinin grlerine tbi olmakszn hibir
70
kimsenin kurtuluuna imkn yoktur.
mm- Rabbn bu aklamalaryla, tarih srete itikad ne alan
gelenei benimsediini gstermekle kalmaz, zellikle tasavvufta r am
bir mutasavvf olarak itikadn dolaysyla eriatn zahirinin nemine de vurgu
yapm olur. Bu itibarla mm- Rabbnnin kelm ve fkh tasavvufun nne
alan bu yaklamnn, Muhyiddin bnl-Arab ve Mevln Celleddn-i Rm
gibi mehur sflerin mceddid olup olmadklar tartmal iken onun
ahsnda mceddidliinin genel kabul grmesinde etkili olduu
71
sylenebilir.
Hinduizm gibi eitli dnce sistemlerinden slma sokulmak istenen
bidatlere kar verdii mcadelede sonraki Mslmanlara ilham kayna
72
olduu genel kabul gren
Serhend, Hcegn yolunun esaslarn
73
zetlerken doru bir itikada sahip olmay baa alarak artlar yle sralar:
a) Ehl-i snnet vel-cemaat itikadn kabul etmek,
b) Hz. Muhammed Mustafann (s.a.v.) snnetine tabi olmak,
c) Nefsn arzulardan ve bidatlerden kanmak,
d) Ruhsatla ameli terk ederek, mmkn olduu kadar azimetle amel
etmek.
mm- Rabbn, Hacegn yolunun yani Nakibendiyye tarikatnn
byklerinden Hce Ubeydullah Ahrrarn (kuddise sirruh) szlerine atfta
bulunarak, dzgn bir itikadn tasavvufa ait hal ve makamlardan nce
74
geldiine dikkat eker ve in asl itikad dzeltmeye baldr der.
mm- Rabbn, kelm ilmine byk nem atfederek, insann uhrev
selmete ermesi ve cennetin nimetlerine ulamasnn ancak dzgn bir
itikatla olacan, ebed azabn da ancak itikat bozukluundan
kaynaklanacan belirterek, salam ve doru bir itikada sahip olmann
ehemmiyetini yle ifade eder:
70

mm- Rabbn, a.g.e., I, 71 (m. no: 59).

Tahsin Grgn, Tecdid, DA, XL, 237.
72
Mustafa Sabri Efendi, Mekfl-akl, Dru ihyit-trasil-arabiyye, 3. Bask, Beyrut 1981, III, 275;
Ethem Cebeciolu, mm- Rabban ve Mektubt, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, 1996, c. XXXV, s. 241.
73
mm- Rabbn, a.g.e., I, 336 (m. no: 290).
74
mm- Rabbn, a.g.e., I, 164 (m. no: 193).
71

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

33
____________________________________________________________________________

Mkellef insanlara vcib olan ilk zorunluluk, Ehl-i snnet velcematin (Allah saylerini mekr klsn) grlerine uygun gelecek ekilde
itikadn dzelmektir. Zira uhrev kurtulu, bu bykleri tbi olmaya baldr.
Onlarn kendileri ve onlara uyanlar Frka-i Nciye (kurtulan frka) dir. Zira
onlar, Hz. Peygamberin ve ashabnn yolunda olanlardr. Allahn salt ve
selam ona ve dierlerinin zerine olsun. Muteber olan ilimler, kitap ve
snnetten alnandr. te onlar bu byklerin ortaya koyduklar ilimlerdir.
Ancak her bidat sahibi ve dalalette olan kii de kendi bozuk akidesini kitap ve
snnetten ald inancn tadndan kitap ve snnetten alnd sylenen
75
her ilim muteber olmaz.
A-Peygamberliin nemine Vurgu
slm itikadnn temel esaslarndan birisi olan nbvvet konusunda
76
mm- Rabbn, kendisinden nceki Ehl-i snnet limleri
gibi
peygamberliin nemi ve ona olan ihtiyac akl ve nakli deliller ile ortaya
koymay nemli grr. Nitekim aratrmaclar onun ilk nemli iinin,
nbvvet messesesinin, dolaysyla Hz. Peygamberin (s.a.v.) Hindistandaki
77
itibarnn iade etmek olduuna dikkat ekmilerdir.
mm- Rabbn, bisetin (peygamber gnderilmesinin) Allahn bir ltfu
olduunu syleyerek, idraki snrl olan akln yetersiz kald konularda Hz.
Allahn peygamberler gndererek zt ve sfatlar konusunda haber verdiini
belirterek, peygamberliin nemi ve ona olan ihtiyac yle ifade eder:
ayet peygamberlerin erefli vcutlar olmasayd, Allah Telnn
varln ispatta ve Onun kemltn anlamakta insanolunun akl aciz kalrd.
Nitekim kendilerini akl sahiplerinin en byklerinden zanneden eski
78
felsefecilerin biroklar Allahn varln inkr ettiler.
Nemrut ve Firavunun Allah inkr ederek, ilahlk davasna kalkmasn
79
beyan eden yetleri
hatrlatan mm- Rabbn, peygamberlerin yol
gstermesi olmadan insanlarn hidayete kavumasnn imkansz olduunu
75

mm- Rabbn, a.g.e., I, 164 (m. no: 193).

Mtrd, Eb Mansr Muhammed, Kitbt-Tevhid, nr. Fethullah Huleyf, Drul-CmiatlMsriyye, skenderiye ts., s. 202-205; Nesef, Ebul-Mun, Meymun b. Muhammed, Tebsratuledille f uslid-dn nr. Claude Salme, el-cifn vel-cm, 1. Bask, Dmak 1993, I, 475-80;
Mverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed, Almn-Nbvve, Dru ihyil-ulm, 2. Bask, Beyrut
1993, s.33.
77
Aziz Ahmed, a.g.e., s. 256, Hseyin G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, A.. lahiyat Fakltesi
Yay., Ankara, ts., s. 303.
78
mm- Rabbn, a.g.e., III, 30 (m. no: 23).
79
e-uar, 26/29; Gfir, 40/36.
76

02
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________
80

syler. nsann mkellef olmas iin akl tek bana yeterli bulmayan mm-
81
Rabbn, yetlerde belirtildii ekilde peygamberlerinin ak davetleri
82
kendilerine gelmedike insann azap grmeyeceini ifade eder.
mm- Rabbn, iyi ve ktnn (husun ve kubuh) anlalmasnda bir
dereceye kadar akln hissesini teslim etmekle birlikte, akln icmlen verdii
bilgilerin tafsilatl bir ekilde izahnn yaplmasnn ve ibadetin keyfiyeti gibi
akln yetersiz kald hususlarn veya bilinmesi iin senelerce tecrbe
83
gerektiren konularn peygamberler tarafndan aklandn belirtir.
Semiyyt konularnn ancak nbvvet kanalyla bilinebileceine
belirten mm- Rabbn, peygamberden iitilmeden akln bu hususta
mstakil bir hkm veremeyeceini ifade eder. O, hisle anlalmayan birok
eyin akl ile anlalmasndan dolay akln nemini kabul etmekle birlikte, akln
gcnn snrl olmasna dikkat eker ve akln anlamas mmkn olmayan
84
hususlarn nbvvet yoluyla idrak edildiini hatrlatr.
Eskiden beri Berhimenin akl yeterli bulup, nbvvete ihtiyacn
85
olmadna dair grnn kk sald Hindistanda mm- Rabbn, Hz.
Muhammedin (s.a.v.) peygamberliinin bin yldan sonra geerli
86
olmayacana dair iddialarn yaygnlk kazand
bir dnemde
peygamberliin nemi zerine gl vurguda bulunmutur. Nbvvet
hakkndaki menfi grlerin yan sra Ekber ahn nbvvet messesine zarar
verme gayretlerinin artt bir devirde mm- Rabbn, sbtn-Nbvvet
isimli eserini yazarak slm dinin temel dayana olan nbvvet messesesine
duyulan ihtiyac ve onun lzumunu aklamtr. O, sz konusu eserinin ba
tarafnda devrindeki Mslmanlarn durumunu yle tasvir eder:
u zamanda nbvvetin asl ve muayyen bir ahsn peygamberlii
konusunda insanlarn itikatlarnda bozulma meydana geldi. Nbvvetle sabit
olan er hkmlerle amel konusunda geveklik olutu ve bu durum, halk
arasnda yaygnlk kazand. Bu hal yle bir dereceye ulat ki, zamanmzn
80

mm- Rabbn, a.g.e., III, 30 (m. no: 23).

en-Nahl 16/35, 82; en-Nr, 24/54.
82
mm- Rabbn, a.g.e., I, 238 (m. no: 259).
83
mm- Rabbn, sbtn-Nbvve, Hakikat Kitabevi, Ofset, stanbul 1986, s. 25.
84
mm- Rabbn, Mektbt, III, 31 (m. no: 23).
85
Badd, Eb Mansr Abdulkhir b Thir et-Temim, Usludn, Drul-ktbil-ilmiyye, 3. Bask,
Beyrut, 1981, s. 154; bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fil-milel vel-ehvi vennihal nr. Muhammed brahim Nasr-Abdurrahmn Umeyra, Drul-Ceyl, 1. Bask, Beyrut 1977,
s. 137; Bklln, Kd Eb Bekir Muhammed b. et-Tayyib, et-Temhd nr. mdddn Amed
Haydar, Messesetl-ktbis-sekfiyye, 1. Bask, Beyrut 1987, s. 126; Nesef, Ebul-Mun,
Tebsratl-edille, I, 444.
86
Nedv, a.g.e., s. 40.
81

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

35
____________________________________________________________________________

baz mtegallibesi (zorbac yneticiler), limlerin birounu peygambere ve

dine ballklarndan dolay anlatlmas uygun olmayacak ekilde
cezalandrdlar. nsanlar onun meclisinde son peygamber Hz. Muhammedin
87
(s.a.v.) ismini aka zikretmekten kanr oldular
mm- Rabbn, insanlarn felsef konulara dalp, filozoflarnn
kitaplarn okumalarndan ve ehl-i kfre ait eserlerden zevk duymalarndan
sonra nbvvet bata olmak zere birok konuda Mslmanlarn inanlarnn
88
bozulduuna dikkat ekmitir.
Eb Hamid Gazzlinin (505/111) el-Munkz mined-dalel isimli
89
eserindeki grlerine atfta bulunarak felsefecilerin nbvveti nemsiz
grmesini tenkit eden mm- Rabbn, felsefecilerin akl yeterli grmelerine
90
karn, akln birok konuda yetersiz kalmasna iaret eder.
O, bir misal
olmas asndan zeki olmalarna ramen eski Yunan filozoflarnn Allah
bilmekte ciz kalarak, kintn yaratlmasn dehre (zamana) nispet etmelerine
91
dikkat eker. mm- Rabbn insann yaratl icab meden olduunu
dolaysyla beraber yaarken aralarndaki mnasebetlerin tanzimi iin pek ok
esasa ihtiya duyacan, bunlarn bir ksmnn tecrbe ile renilmesi
mmkn olsa bile bunun uzun yllar alacan syleyerek, peygamber
92
gnderilmesinin faydalarn aklar.
B) Fetret Ehlinin Durumu
Bir eyin gcn kaybedip gevemesi ve zayflamas manasna olan
93
ftr kelimesinden gelen fetret, iki peygamber arasnda geen vakti
ifade etse de genel olarak Hz. sa ile Hz. Muhammed arasnda bir
94
peygamberin tebliinin bulunmad zaman dilimi iin kullanlmtr. Bu
dnemde yaayan insanlara ehl-i fetret (fetret ehli) denilmekle birlikte, Hz.
Muhammedin peygamberliinden sonra kendisine slm tebliinin
ulamad kimselerin itikad asndan durumu da bu insanlara
benzediinden kelm ilminde ehl-i fetretin manas daha geni tutulmutur.
Bu itibarla akid ve kelm kitaplarnda fetret ehli daha ok, bir peygamberin

87

mm- Rabbn, sbtn-Nbvve, s. 3.

mm- Rabbn, A.e., s. 3
89
Gazzl, Eb Hamid, el Mnkz mined-dall, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1994, s. 72.
90
mm- Rabbn, sbtn-Nbvve, s. 17.
91
mm- Rabbn, Mektbt, I, 238 (m. no: 259).
92
mm- Rabbn, sbtn-Nbvve. s.18.
93
emseddin Smi, Kms- Trk, kdam Matbaas, stanbul 1317, s. 981.
94
Mverd, Almn-nbvve, s. 69.
88

02
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

ortaya koyduu, tahrife uramam bir davetle karlamayan kii manasnda

95
kullanlmtr. Dolaysyla da banda veya ormanlarda medeniyetten uzak,
slmdan habersiz bir ekilde yaayan insanlarn din sorumluluklar kelm
ilminde fetret ehlinin durumu bal altnda incelenmitir.
mm- zam, yerde ve gkte Hz. Allahn yarattklarna bakp dnen
bir kimse iin Allah bilmemenin mazereti olmayacan syleyerek
insanlarn sadece akllaryla Allah bilmeleri gerektiini belirtmi ve fetret
ehlinin ibadetler konusunda olmasa da Allaha inanmakla mkellef
96
bulunduunu bildirmitir. mam Mtrd (v. 333/944), bata olmak zere
Mtrd mezhebine mensup kelmclarn ounluu mm- zamn gr
kabul ederek fetret ehlinin Allah bilmekle sorumlu olduunu sylemi ve
Allaha iman etmedikleri takdirde ebed cehennemlik olduklarn ifade
97
etmilerdir.
Ear mezhebine mensup limler ise Biz bir peygamber gndermedike
98
azap etmeyiz
yetini delil getirerek peygamberin daveti kendisine
99
ulamam kimselere hiret azabnn olmadn belirtmilerdir. Mtrdler
100
ise sz konusu yetteki azabn dnya azab olduunu sylemiler
ve
101
Allahn gcn gsteren nizam ve intizama baklmasn emreden yetleri
de delil getirerek Allaha inanmayan akl sahiplerinin hirette azap
102
greceklerini ifade etmilerdir.
mm- Rabbn, itikatta Mtrdlerin grlerini kabul ettii halde
fetret ehlinin durumu konusunda Mtrdlerin grne katlmayp,
nbvvete verdii nemin bir devam olarak peygamberin teblii ulamadan
Allah bilmede sadece akln yeterli olmadn ifade etmitir. mm- Rabbn,
Allah Telnn peygamber gndermesinin ok byk nimet olduuna dikkat
ekerek, peygamberler olmasayd bir Yaratcnn varlna ve birliine; akl ve
anlay snrl olan bizim gibi kimselere kim yol gsterebilirdi ? diye sorar.
Zeki olmakla birlikte Allahn varlna inanmayan eski Yunan filozoflarn
95

Metin Yurdagr, Fetret, DA, XII, 475.

Aliyyl-kr, erhu Fkhul-Ekber, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Bask, Beyrut 1984, s.157.
97
Pezdev, Eb Yusr Muhammed, nr. H.P. Lins Usld-dn, Dru ihyil-ktbil-Arabiyye, 1.
Bask, Kahire 1963, s. 207-8.
98
sr, 17/15.
99
Badd, Usld-dn, s. 263.
100
Mtrd, Eb Mansr Muhammed, Tevlt Ehlis-snne, nr. Fatma Yusuf el-Hyam,
Messesetr-risle n^irn, 1. Bask, Beyrut 2004, III, 141.
101
Arf, 7/185; Ftr, 35/37.
102
Beyzzde, Kemaleddn Ahmed, rtl-merm min ibrtil-mm, nr. Ysuf Abdrrezzk,
Kahire 1949, s. 83
96

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

37
____________________________________________________________________________

durumunu hatrlatan mm- Rabbn, Mtrdlerin peygamberin daveti

kendisine ulamad halde onlar Allah bilmekle mkellef tutmalarn tenkit
ederek yle der:
Mtrdiyyeye mensup olan arkadalarmzn Peygamberin daveti
kedilerine ulamasa bile, da banda doup byyp, puta tapan insanlar;
Allahn varln ve birliine inanmakla mkellef tutmalar ve o insanlarn,
akln kullanarak dnmeyi terk etmelerinden dolay kfir olduklarna
hkmedip, onlarn ebediyen cehennemde kalacaklarn sylemelerini keke
anlayabilseydim. Biz bir kimsenin kfrne hkm verip, onun cehennemde
ebediyen kalacan sylemenin ancak peygamberin gnderilmesine bal
olan ak bir tebli ve kesin delillerden sonra olabileceini dnyoruz. Evet,
akl Allahn hccetlerinden bir hccet(delil)tir, ancak azaplarn en iddetlisini
103
terettp ettirecek kadar kuvvetli bir delil deildir.
mm- Rabbn, bir peygamberin daveti kendisine ulamayan
kimsenin cehenneme gitmeyecei konusunda Erlerle ayn gr
paylamakla birlikte bu kiinin gidecei yer hakknda Earlerden farkl
dnmektedir. mm- Rabbn, Earlerin fetret ehlinin cennete
gideceklerine dair grlerini isabetli bulmayarak, sz konusu insanlarn,
maher gnnde hesap grldkten sonra yok olacaklarn belirtmi ve
onlarn cehenneme gitmeyecekleri gibi cennete de gitmeyecekleri
104
sylemitir.
Bu itibarla bu nevi insanlar bir peygamberin tebliini inkr
etmediklerinden dolay cehenneme gitmeyecekler ancak, imanlar
olmadndan dolay cennete de giremeyeceklerdir.
C) Tekfir ve Ahiret Azab
mm Rabbn, kfre nispet edilen kiinin cehennem azabna mstahak
olacandan dolay tekfir konusunda son derece dikkatli hareket etmitir. O,
105
hadis-i erifte beyan edildii ekilde
yetmi frkadan birisi hari
dierlerinin cehennemde olduuna dikkat ektikten sonra, ebed azabn
kfirlere mahsus olduunu syleyerek, yetmi iki frka mensubunun cezasn
bitirdikten sonra imanlarnn karln grmek iin cennete gideceini ifade
etmitir. Yetmi iki frkann itikatlarndaki bozukluk miktarnca azap
greceklerini aklayan mm- Rabbn, ilgili hadiste istisna edilen Frka-
103

mm- Rabbn, Mektbt, I, 238 (m. no: 259).

mm- Rabbn, a.g.e., I, 238 (m. no: 259).
105
Eb Dvd, Snen, es-Snnet, 1, 2; Tirmiz, Snen, mn18; Drim, Snen,es-Siyer 74;
bn Mce, Snen, el-Fiten17; bn Hanbel, Msned, II, 1331.
104

01
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

Nciyenin ise itikatlarn dolay azap grmeyeceklerini ancak, gnah iledii

halde tevbe ve efaatle affa uramam olanlarnn ise gnah nispetinde
cehennemde azap ekmelerinin mmkn olduunu ifade etmitir. Sz
konusu hadiste istisna edilen Frka-i Nciyenin dndaki frka mensuplarnn
hepsinin cehenneme gideceini belirten mm- Rabbn, onlar hakknda
yle der:
Ehl-i kbleden olan bidati frkalar, dinen inanlmas zorunlu olan bir
hususu inkr etmedike ve tevtr yoluyla sabit olan er hkmleri
reddetmeyip dinden geldii zorunlu olarak bilinen hususlar kabul ettii
106
mddete onlar tekfire cret etmek doru olmaz.
mm- Rabbnnin bu ifadelerinden anlald ekilde o, Mslman
olmak iin zarrt- dniyyenin kabul edilmesi konusunda dier kelm
limleriyle ayn dnmektedir. Kelm limlerine gre zarrt- dniyye,
imann alt artndan ibaret deildir. Onlara ilave olarak Hz. Muhammedden
(s.a.v.) tevtren sabit olan, namaz, oru ve zektn farziyeti; iki ve kumarn
haraml gibi hususlar kabul etmek, yani haram olanlar haram, helal olanlar
helal grmek, slm esaslar hakir grmemek ve alay konusu etmemek en
bata gelen hususlardr. Bir baka ifadeyle Peygamberimizden tevtren
naklolunan haberler zarrt- dniyyeden olup, bunlar kabul etmemek veya
107
bir ekilde Hz. Peygamberi tekzip etmek, kiiyi iman dairesinden karr.
mm- Rabbn, bir Mslmann kfre nispet edilmesi manasna gelen
tekfir hususunda ok dikkatli hareket edilmesi gerektiini belirterek,
ulemnn tekfir konusundaki hassas tavrna atfta bulunur. Cehennem azab
ister muvakkat, isterse ebed olsun kfre ve kfrn sfatlarna ait bir
108
cezadr
diyen mm- Rabbn, Kim bir mmini bilerek ldrrse cezas
109
cehennemdir. Orada ebed olarak kalacaktr yetini yle aklar:
Katil hakkndaki ebed ceza mmini ldrmeyi helal grmesinden
dolaydr. Mfessirlerin de belirtikleri ekilde mmini ldrmeyi helal gren
kfir olur. Kfrn dndaki baz gnahlar iin vrid olan cehennem azab, o
gnah hafife almak ve kk grmek suretiyle onu ilemekten ekinmemek

106

mm- Rabbn, a.g.e., III, 53 (m. no: 38).

Gazzl, Eb Hamid, Faysalt-tefrika, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Bask, Beyrut 1994, s. 78, 89;
Badd, Usld-din, s. 249; Teftzn, Sadud-dn Mesd b. mer, erhul-Akid, irket-i
sahafiyye-i Osmaniyye Matbas, Dersadet 1326, s. 190; erhul-Maksd, V, 228-9; Aliyyl-kr,
erhul-Fkhl-Ekber, s. 225-30; A. Saim Klavuz, mn-Kfr Snr, Marifet Yay., 3. Bask,
stanbul 1990, s. 66-7.
108
mm- Rabbn, a.g.e., I, 274 (m. no: 266).
109
Nis, 4/93
107

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

39
____________________________________________________________________________

veya eriatn emir ve yasaklarn kmsemek gibi kfr sfatn tamlarndan

110
dolaydr.
mm- Rabbnnin belirttii ekilde Ehl-i snnet ulems yetlerde
111
belirtilen bilerek bir Mslman ldren
veya Allahn indirdii ile
112
hkmetmeyen
kimselerin kfre nispet edilmesini izah ederek; bu nevi
gnahlarn haramlarn helal kabul edilerek ilenmesi durumunda, tekfirin
113
sz konusu olacan sylemilerdir.
Kelm ilminde istihll (Allahn
haram kld bir eyin helal kabul etme), terimi ile ifade edilen bu durumda,
yaplan iin amel boyutundan daha ok inan taraf n plana kmakta ve
kalpteki tasdike zt, onu ortadan kaldran bir inan deiiklii grlerek kfr
114
saylmaktadr.
Kfr ve hiret azab konusunu incelerken mm- Rabbnnin mrik
ocuklarnn hiretteki durumuyla alakal grlerini de burada belirtmek
istiyoruz.
limler, Peygamber Efendimizin Hz. Aliyi ocukken slma davet
etmesini ve onun Mslmanln kabul etmesini dikkate alarak ocuun
115
imann makbul grmlerdir. Ulem arasnda Mslmanlarn ocuklarnn
hirette cennete gidecekleri konusunda bir anlamazlk bulunmamakla
birlikte, mriklerin ocuklar konusunda ihtilaf edilmitir. Byk ounluk,
ergenlik ana ulamamalar sebebiyle, mkellef olmadklarndan dolay
cehenneme girmeyecekleri sylemekle birlikte, onlarn cennete gidip
116
gitmeyecei konusunda farkl dnmlerdir.
mm Mtrd, gnahsz bir kula azap edilmesini caiz grmemekle
birlikte, hibir amel olmadan Allah Telnn bir ihsan olarak ocuklarn
117
cennette gidip, orada ebed kalmalarn mmkn olduunu sylemitir.
Ebul-Hasen el- Ear (324/936) ise ocuklarn durumunu Allaha havale
ederek Cenb- Hakkn onlara azap edebilecei gibi baka bir ekilde de

110

mm- Rabbn, a.g.e., I, 274 (m. no: 266).

Nis, 4/93.
112
Mide, 5/44.
113
Mtrd, Kitbt-Tevhid, s. 348; Crcn, Seyyid erif, erhul-Mevkf, Drt-tbatil-mire,
stanbul ts., II, 458, Teftazn, erhul-Akid, s. 142-4; erhul-Maksd, V, 203; Aliyyl-kr,
erhul-Fkhl-Ekber, s. 226.
114
Hasan Gmolu, mann Artmas-Eksilmesi Meselesi ve Amel le likisi, Diyanet lmi Dergi,
c. 44, Say: 2 (Nisan-Mays-Haziran 2008), s. 136.
115
Aliyyl-kr, erhu Fkhul-ekber, s. 159
116
Ear, Ebl-Hasen, Makltl-slmiyyn, nr. Muhammed Muhyiddn Abdlhamid, elMektebetl-asriyye, 1. Bask, Beyrut, 1990, I, 126, 205, 319, Badd, Usld-din, s. 261.
117
Mtrd, Tevlt Ehlis-snne, I, 27.
111

22
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________
118

muamele edebileceini sylemitir.

Ayrca limler arasnda mrik
ocuklarnn cehenneme gideceini belirtenler olduu gibi, onlarn cennet
119
ehlinin hizmetisi olacan ifade edenler de bulunmaktadr.
mm- Rabbn ise ocuklarn hiretteki durumuyla alakal daha ak
gr belirtmi ve konuya kelm ilminin genel esaslar asndan bakmtr.
Bu itibarla o, bir kimsenin cehennem azabna mstahak olmas iin kendisine
ulaan bir peygamberin davetini reddetmeyi gerekli grrken, cennete
gidebilmek iin de iman zorunlu grmtr. Bu ilke istikametinde mm-
Rabbn, Mslman ocuklarnn ebeveynlerine teban Mslman kabul edilip
cennete gideceklerini sylerken, mrik ocuklarnn iman olmadndan
dolay cennete gitmeyeceklerini belirtmitir. Ona gre cennete girmek
asaleten veya teban imana baldr. Cehenneme girmek ise sadece asaleten
olur ki, o da mkellef olma artlarn sahip olduktan sonra irk veya kfr
zere olmaya baldr. Bu itibarla mrik ocuklarnn mkellef olma artlarn
tamadklarndan
dolay
gnahlar
bulunmadndan
cehenneme
gitmeyeceklerini belirten mm- Rabbn, onlarn maherde hesap
120
grldkten sonra hayvanlarla birlikte toprak olacan ifade etmitir.
Nitekim Kiinin kendi elleriyle yaptna bakt gnde (kyamet gnnde)
121
kfir, keke toprak olsaydm der yetinin iaret ettii ekilde, maherde
hesap grldkten sonra hayvanlarn toprak olduunu gren kfirler,
cehennem azabndan kurulmak iin hayvanlar gibi toprak olmay temenni
122
edeceklerdir.

Sonu
slm hayattaki bozulmaya ve yozlamaya dikkat eken mm-
Rabbnnin, Hindistanda Mslmanlarn geni apta itikad bunalma
girdikleri ve akide dair pek ok konuda pheye dtkleri bir devirde,
insann uhrev selmete ermesinin ancak doru bir itikatla olaca
118

Ear, Makltl-slmiyyn, I, 349.

Pezdevi, Usld-dn, s. 230-231; Badd, Usld-din, s. 261
120
mm- Rabbn, a.g.e., I, 238-9 (m. no: 259).
121
Nebe,78/40.
122
Mtrd, Tevlt Ehlis-snne, V, 372; Rz, Fahreddn Eb Abdillah Muhammed b. mer,
Meftihul-gayb, Dru ihyit-trasil-arabiyye, 3. Bask, Beyrut 1981, XXXI, 28; Kurtub, Eb
Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-ahkmil-Kurn, Matbaat dril-ktbil-Msriyye,
1. Bask, Kahire, 1946, XXII, 34-5.
119

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

41
____________________________________________________________________________

konusundaki net tavr ve samimi ifadeleri, Mslmanlar zerinde olduka

tesirli olmutur.
Mslmanlarn ehl-i kfre ve ehl-i bidate rabet edip, nbvvet bata
olmak zere birok itikad konuda inanlarnn bozulduuna ahid olan
mm- Rabbn, itikad konularda ortaya kan sorular ve tereddtleri
gidermeye almtr. O bir taraftan akl ve nakl delillerle peygamberlie
olan ihtiyac ve lzumu aklarken, dier taraftan zellikle iilerin ashb-
kiram hakkndaki iddialarna Ehl-i snnet vel-cemaat genel tavr
istikametinde cevap vererek bu konudaki yanllar dzeltmeye gayret
gstermitir.
slmn esaslar arasna sokulmak istenen bidatlere kar Mslmanlar
uyank olmaya aran Serhendnin, sahabenin hepsinin hayrla anlmasnn
nemli olduunu belirtmesi ve sahabenin bazs arasnda meydana gelen
ihtilafn ictihat farkllnda kaynaklandn sylemesi Ehl-i snnetin genel
yaklamnn bir sonucudur.
mm- Rabbnnin, hindulara ait bayram ve yortulara katlmamalar
konusunda Mslmanlar gl bir ekilde uyarmas, ancak sz konusu
Mslmanlarn kfirler zmresinden saylmasn doru bulmamas, olduka
isabetli bir yaklamdr. O bir taraftan ehl-i kfre ait deerleri benimseyen
Mslmanlarn, cehennem azabna mstahak olduklarn syleyerek onlar
bundan vaz geirmeye alm, dier taraftan da onlarn cehennemde ebed
kalmayacaklarn belirterek, tekfir konusunda olduka temkinli hareket ederek
Mslman toplumlarn i barna katk salamtr.
mm- Rabbn, vahdet-i vcd dncesinden, vahdet-i hda
terakki edilmesini nemli grerek Allah ile lem arasndaki ilikinin
aklanmasnda kelam ve tasavvuf tarihinde r amtr. Onun tasavvufa
mensup bir lim olarak, keif yoluyla sabit olan bilgilerin eriata uygun olmas
gerektiini sylemesi ve din naslara uymayan keif ve ilhamn geersiz
olduunu ifade etmesi, tecdid hareketinin geni kesimler tarafndan
kabulnde etkili olmutur.
Netice olarak mm- Rabbnnin gemite Hindistan merkezli
gelitirdii tecdid hareketi, gnmz Mslmanlarnn inan ve yaantda
karlatklar skntlara are olma ve slm alanda yaanan yozlamann
nne gemesi hususunda da nemli usul ve esaslar ihtiva ettiini belirtmek
isteriz. Bu itibarla onun ihya ve tecdid hareketinin gndemde tutularak, btn
ynleriyle incelenmesinin Mslmanlarn slm daha etkin yaamalarna
yardmc olacan syleyebiliriz

20
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

KAYNAKA
Abul Hasan Zaid Farooq, Hazrat Mujaddid & His Critics, ev. Mir Zahid Ali Kamil,
Progressive Books, 1. Bask, Lahore, 1882
Ahmed Lutf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, nr. Ycel Demirel, Yap
Kredi Yay., 1. Bask, stanbul, 1999.
Algar, Hamid, mm- Rabbn, DA, stanbul 2000, XXII.
Aliyyl-kr, erhu Fkhul-ekber, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Bask, Beyrut 1984.
el-Askaln, bn Hacer, el- sbe f temyzis-sahbe, Badd, 1328.
Aziz Ahmed, Hindistanda slm Kltr almalar, ev. Latif Boyac, nsan Yay., 1.
Bask, stanbul,1995
Badd, Eb Mansr Abdulkhir b Thir et-Temim, Usludn, Drul-ktbililmiyye, 3. Bask, Beyrut, 1981.
Bklln, Kd Eb Bekir Muhammed b. et-Tayyib, et-Temhd nr. mdddn Amed
Haydar, Messesetl-ktbis-sekfiyye, 1. Bask, Beyrut 1987.
Beyzzde, Kemaleddn Ahmed, rtl-merm min ibrtil-mm, nr. Ysuf
Abdrrezzk, Kahire 1949.
Birk, Abdlhamit, Oryantalist Misyonerler ve Kurn, nsan Yay., 1. Bask, stanbul,
2004.
Bolay, S. Hayri, Felsef Doktrinler Szl, tke, 2/ Bask, stanbul 1981.
Ear,

Ebl-Hasen,

Makltl-slmiyyn,

nr.

Muhammed

Muhyiddn

Abdlhamid, el-Mektebetl-asriyye, 1. Bask, Beyrut, 1990.

Cebeciolu, Ethem, mm- Rabban ve Mektubt, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, 1996, c. XXXV.
Crcn, Seyyid erif, erhul-Mevkf, Drt-tbatil-mire, stanbul ts.
_________, Tarift, nr., Abdurrahman Umeyra, leml-ktb, 1. Bask, Beyrut,
1987.
Ensar, Muhammed Abdulhak, eriat ve Tasavvuf mm- Rabbn eyh Ahmed
Serhendnin Anlay ve Mcadelesi, ev. Yusuf Yazar, Rehber Yay., 1. Bask, Ankara,
1991.
Erdem, Mehmet, Serhendnin Tecdit Ynteminde Fkhn Yeri, Din Aratrmalar,
c. 9, Say: 26 (Eyll-Aralk 2006).
Ertrk, Mustafa, Tecdit Hadisinin Metin Tenkidi Asndan Deerlendirilmesi,
slm Aratrmalar, X/1-3 (1997).

F.. lahiyat Fakltesi Dergisi 18:2 (2013)

43
____________________________________________________________________________

Fazlur Rahman, slm, trc. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Seluk Yay., 4. Bask,
Ankara 1996.
Gazzl, Eb Hamid, el Mnkz mined-dall, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Bask,
Beyrut, 1994.
_________, Faysalt-Tefrika, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Bask, Beyrut 1994.
Grgn, Tahsin, Tecdid, DA, stanbul, 2011, XL
Gmolu, Hasan, slmda mmet ve Hilfet, Kayhan Yay., 2. Bask, stanbul, 2011.
______, mann Artmas-Eksilmesi Meselesi ve Amel le likisi, Diyanet lmi Dergi, c. 44, Say:
2 (Nisan-Mays-Haziran 2008.
Hce Muhammed Masm, Mektbt- Muhammed Masm, ev. Mstekmzde Sleyman
Sadeddin, stanbul, 1277.
Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliy, nr. Ali Ylmaz-Mehmet Akku, Seha Ne., 1. Bask,
stanbul, 1999.
bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-niha,l nr.
Muhammed brahim Nasr-Abdurrahmn Umeyra, Drul-Ceyl, 1. Bask, Beyrut
1977.
mm- Rabbn Ahmed Faruk Serhend, Mektbt, Fazilet Ne., Ofset, stanbul, ts.
_______, Rislet Reddi Ravfz, Hakikat Kitabevi, Ofset, stanbul 1984.
_______, sbtn-Nbvve, Hakikat Kitabevi, Ofset, stanbul 1986.
Kandehlev, Muhammed Fazlullah Serhend Fruk, Umdetl-Makmt, trc.
Sleyman Kuku, Damla Yay., 1. Bask, stanbul, 2007.
Karada, Cafer, mam Rabbn Ve tikad Grleri, Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Say: 9, c. IX (2000).
Ktip elebi, Miznl-hak f ihtiyril-ahak, nr. Orhan aik Gkyay, Milli Eitim
Bakanl Yay., 2. Bask, stanbul 1993.
Klavuz, A. Saim, mn-Kfr Snr, Marifet Yay., 3. Bask, stanbul 1990.
Kim, M. Haim, Berekt mm- Rabbn ve Yolundakiler, ev. A. Frk Meyn,
Berekt Yay., 4. Bask, stanbul, 1976
Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-ahkmil-Kurn,
Matbaat dril-ktbil-Msriyye, 1. Bask, Kahire, 1946.
Mverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed, Almn-nbvve, Dru ihyil-ulm, 2.
Bask, Beyrut 1993.
el-Menzilev,

Muhammed

Murad,

Tercemet

Ahvlil-mmir-Rabbn,

(Mektbtn kenarnda), Fazilet Ne., Ofset, stanbul ts.

Mustafa Sabri Efendi, Mekfl-akl, Dru ihyit-trasil-arabiyye, 3. Bask, Beyrut 1981.
Mtrd, Eb Mansr Muhammed, Kitbt-Tevhid, nr. Fethullah Huleyf, Drul-CmiatlMsriyye, skenderiye ts.

22
Yrd. Do. Dr. Hasan GMOLU
____________________________________________________________________________

________, Tevlt Ehlis-snne, nr. Fatma Yusuf el-Hyam, Messesetr-risle n^irn, 1.

Bask, Beyrut 2004.
Nedv, Ebul-Hasan Ali el- Hseyn, el-mm es-Serhind haytuhu ve mluhu, Drul-kalem,
2. Bask, Kuveyt 1994.
Nesef, Ebul-Mun, Meymun b. Muhammed, Tebsratul-edille f uslid-dn nr. Claude
Salme, el-cifn vel-cm, 1. Bask, Dmak 1993.
Pezdev, Eb Yusr Muhammed, nr. H.P. Lins Usld-dn, Dru ihyil-ktbil-Arabiyye, 1.
Bask, Kahire 1963.
Rz, Fahreddn Eb Abdillah Muhammed b. mer, Meftihul-gayb, Dru ihyit-trasilarabiyye, 3. Bask, Beyrut 1981.
arkpr, Muhammed Halm, kinci Bin Yln Yenileyicisi mam Rabbn, trc. Ali Genceli, slm
Neriyat Yay., 1. Bask, Konya 1978.
emseddin Smi, Kms- Trk, kdam Matbaas, stanbul 1317.
zgen, Mustafa, mm- Rabbn Ulhiyet ve Nbvvet Anlay, Tablet Yay., 1. Bask, Konya,
2007
Teftazn, Sadud-dn Mesud b. mer, erhul-Maksd, nr. Abdurrahman Umeyr, lemlktb, 1. Bask, Beyrut, 1989.
_______, erhul-Akid, irket-i sahafiyye-i Osmaniyye Matbas, Dersadet 1326.
Tosun, Necdet Tosun, mm- Rabbn Ahmed Sirhind, nsan Yay., 1. Bask, stanbul 2005.
Yurdagr, Metin, Fetret, DA, XII.
Yurdaydn, Hseyin G., slm Tarihi Dersleri, A.. lahiyat Fakltesi Yay., Ankara, ts.