Cech Jednorg i Bractwo w.

ukasza-podobiestwa i rnice programowe

Cech Artystw Plastykw Jednorg dziaa w Krakowie w latach 1925-1935. Zaoony z inicjatywy Jana
Hrynkowskiego, Felicjana Szczsnego- Kowarskiego, Jana Rubczaka i Wacawa Zawadowskiego. Cech
grupowa byych wychowankw Akademii Krakowskiej.

Skad grupy wielokrotnie si zmienia. Pocztkowo naleeli tu: S. Dbrowski, Eugeniusz Eibisch, Jerzy
Fedkowicz, Jan Hrynkowski, Felicjan Szczsny Kowarski, Henryk Krzyanowski, M. Paszkiewicz, L. Pkalski,
Z. Radnicki, Jan Rubczak, Stanisaw wierz- Zaleski, K. Tomorowicz, Adam Szembek, Wacaw Zawadowski, S.
urawski. W kolejnych latach skad wielokrotnie si rozszerza.

Cech zadebiutowa wystaw w kwietniu 1925r. w Krakowie w salach Towarzystwa Przyjaci Sztuk Piknych.
Zaoenia sformuowa w 1925r. Adam Szembek we wstpie do katalogu I Wystawy: Oto grono pracownikw
posta zwierza za swoje przyjo godo. Jeden rg, by i przebojem ku prawdzie. Jeden rg, jeden cel, a jest
nim czyste ukochanie sztuki. Zrzeszyli si w cech, gdy sztuka jest ich rzemiosem. W 1929r. inny czonek
cechu Stanisaw wierz-Zaleski formuuje peniej program sztuki: To co nas czy, to ch tworzenia obrazw,
ktre by nie byy odpisami widzianego wiata, imitacjami natury ale rzeczywistymi kompozycjami. Do sztuki
dochodzi si przez natur ale sztuka i natura to dwie rne rzeczy. W 1929r. nowy ideolog Jednorogu Tadeusz
Seweryn okrela program: Nie zamykajc oczu na plon nowoczesnych kierunkw w sztuce, nie chcemy
drapowa si w tog koryfeuszw nowatorstwa. Szczere i rzetelne urzeczywistnienie wasnych plastycznych
umiowa zczyo nas w cech oparty na zasadach indywidualnej swobody- dzieli nas tylko rozmaito
pojmowania elementw ksztatowania powierzchni obrazu i podkrela odwieczn tre malarstwa unoszc si
ponad wszelkimi stosunkami wiekw do sztuki, to kolor i forma. Jak dugo gwne zadania malarza przesania
bd drugorzdne, nieistotne pierwiastki niemieckiego psychologizowania i symbolizmu, chopomastwa oraz
banalnej tematowoci fotografw natury, tak dugo skromne zadania grupy Jednorg bd w Polsce nowoci
kwiatem.

Jednorg przeciwstawia si wszelkiej arbitralnie traktowanej programowoci, zarwno kierunkw

awangardowych jak i zachowawczych, reprezentowanych przez krakowsk sztuk. Zrzeszy si w cech w imi
walki o rzeteln form sam nazw podkrelajc rzemielniczy charakter ugrupowania. Odgrodzi si od
spraw ideologicznych i treciowych, nacisk pooy na stron warsztatow, jego czonkowie postawili jako
pierwsi problem wartoci plastycznych w sztuce, problem jakoci obrazu. W tym sensie by jakby prekursorem
tendencji estetyzujcych w malarstwie polskim czasu 20-lecia, przygotowa grunt pod now si, ktr
przyniosy lata 30- polski koloryzm. Artyci ci uwaali kolor za gwny problem malarstwa, a doskonao
warsztatu ("rzeteln form") za jego podstaw.

W cigu 10 lat prowadzili yw dziaalno co dao swj wyraz w ok. 30 wystawach w kraju i zagranic. W
1927r. grupa przyczya si do bojkotu TPSP w Krakowie i braa udzia w wystawie niezalenych.

Dziaalno cechu zamyka si w 1934r. wystaw w Instytucie Propagandy Sztuki a Warszawie.

By przybliy twrczo grupy poka kilku twrcw oraz ich dziea. Na pocztek Jan Hrynkowski. czy on
realistyczne widzenie wiata z zainteresowaniami formalnymi. Do najciekawszych nale zwaszcza pejzae i
martwe natury, w ktrych po dowiadczeniach formistycznych doszed do gosu swoisty koloryzm artysty i jego
indywidualny styl malarski. Kompozycja tych prac podporzdkowana jest ukadom barwnym, w pejzaach
dominuje jasna gama to-zielona, w martwych naturach zestawienia kolorystyczne s bogatsze, nasycone,
czsto kontrastowe. Zdj. 1 i 2 W Paryu paleta artysty nabraa intensywnoci, materia malarska zacza
wibrowa barwami. Hrynkowski uwypukla bogactwo fakturalne posugujc si szpachl. Akcentowanie gry
barw podporzdkowanej strukturze obrazu nasilio si w okresie przynalenoci twrcy do ugrupowania
Jednorg. W pejzaach z l. 1930. formy budowaa plama mocnego koloru. Zdj. 4 W malowanych po wojnie w
Katowicach pejzaach miejskich i podmiejskich plenerach tonacja barwna ulega zagodzeniu, pocignicia
pdzla stay si delikatmiejsze; zamane kolory nie straciy jednak wietlistoci. Reprezentatywny dla tego

1
okresu jest oferowany pejza, w ktrym delikatna gama barwna oparta na zieleniach, bkitach i rach suy
oddaniu efektw luministycznych. Zdj.5 i 6 portrety kolorystyczne

Stona ekspresja wyrniaa malarstwo Eibischa. W jego obrazach z bogatej, pynnej materii malarskiej
wyaniaj si niemal abstrakcyjne ksztaty, za mocny, jarzcy si wewntrznym wiatem ton wie na mocy
kontrastu zimne barwy. Malowa studia portretowe, gwnie kobiece, martwe natury i pejzae. Motywy
tematyczne, w miar rozwoju jego twrczoci, coraz bardziej staway si pretekstem do tworzenia czysto
malarskich, harmonijnych, barwnych kompozycji o zatartych granicach i ksztatach przedmiotw. Zdj. 7, 8, ,9

Repertuar tematyczny malarstwa sztalugowego Kowarskiego obejmowa gwnie pejzae i wtek heroicznych
zmaga czowieka z przeciwnociami losu. Indywidualna formua obrazowania Kowarskiego uksztatowaa si
w latach 1923-29. Podre do Woch i Francji przyczyniy si zarwno do poznania sztuki mistrzw renesansu,
jak i zasymilowania klasycyzujcych i realistycznych tendencji. Zdj. 11, 12 W malowanych w latach 1925-27
pejzaach z okolic Ojcowa widoczne s reminiscencje krajobrazowej twrczoci Courbeta. Wraenie
monumentalnoci skalnych i rolinnych masyww wywouje tu wyrazisty modelunek wiatocieniowy
uproszczonych form natury i bogate efekty fakturalne uzyskiwane za pomoc szpachli lub "utkane" drobnymi
uderzeniami pdzla ("Pejza z Ojcowa II", 1927). Zdj. 13 W latach 30. nasili si w sztuce Kowarskiego
romantyczny ton, zintensyfikowao denie do metaforycznego oddania dramatu ludzkiej egzystencji,
samotnoci i przemijania- "Wdrowcy", 1930. Monumentalizujc i syntetyzujc formy Kowarski siga po
inspiracje do konwencji obrazowania francuskiego romantyzmu stopniowo nasycajc swe kompozycje coraz
gbsz ekspresj. Stosowana w pocztkowej fazie twrczoci gama barw ciemnych ustpia z czasem miejsca
rozjanionej, wietlistej kolorystyce. Zdj. 14 Artysta podejmowa te tematyk sportow- "uczniczka",
odwoujc si do stylistyki renesansowych reliefw. Felicjan Szczsny Kowarski malowa pejzae, kompozycje
figuralne, portrety, martwe natury, uprawia malarstwo cienne. W dojrzaej, wybitnie indywidualnej twrczoci,
denie do uproszczenia i zmonumentalizowania formy, wyprowadzonej z tradycji dawnej sztuki, czy z
romantycznym odczuciem natury i spotgowaniem dramatycznego wyrazu.

Twrczo Rubczaka pozostawaa pod wpywem francuskiego postimpresjonizmu. Zintensyfikowana gama

barw sugestywnie oddawaa przewietlon socem atmosfer w obrazach malowanych na poudniu Francji.
Zdj. 15, 16 Znamienne dla pejzay Rubczaka ujcia perspektywiczne wcigay wzrok widza daleko w gb, nie
tracc zarazem kompozycyjnej dyscypliny i wewntrznej rytmizacji podpatrzonej w malarstwie Czanne'a.zdj.
17 Poddane czsto reguom japonizujcej estetyki obrazy te zyskiway walor dekoracyjnoci. Zdj. 18 Klarownie
rysoway si te wysunite na pierwszy plan pnie i konary drzew przesaniajce oddalone plany na
podobiestwo japoskiej "kratownicy". Zdj. 19, 20 rodki ekspresji Rubczaka zdj 21 ewoluoway stopniowo w
kierunku umiarkowanego realizmu nie pozbawionego kolorystycznej estetyzacji. Pojawiy si obrazy w ktrych
przedstawia elementy fabryk czy te tory kolejowe.

Jan Wacaw Zawadowski malowa pejzae, martwe natury, akty, bardzo dynamiczn plam, nadajc
przedmiotom przestrzenno, bd w pnym okresie spaszczajc obraz. Zagadnienia koloru i wiata byy dla
jego twrczoci podstawowymi.

Drug grup rozpoczynajc dziaalno w 1925r. byo Bractwo w. ukasza

Bya to grupa artystyczna zaoona przez uczestnikw pierwszego pleneru w Kazimierzu Dolnym. Byli nimi:
prof. Tadeusz Pruszkowski i jego studenci z warszawskiej Szkoy Sztuk Piknych Jan Gotard, Aleksander
Jdrzejewski, Edward Kokoszko, Antoni Michalak, Janusz Podoski, Mieczysaw Schulz, Jan Wydra i Jan
Zamoyski; pniej doczyli do nich: Bolesaw Cybis, Eliasz Kanarek i Czesaw Wdowiszewski, a nastpnie:
Bernard Tadeusz Frydrysiak, Jeremi Kubicki, Antoni Grabarz i Stefan Puaski.

Jak pisze jeden z badaczy Zachwyceni piknem krajobrazu, rozlewiskami Wisy, architektur miasta,
symbioz kultury chrzecijaskiej i ydowskiej, tajemnicz atmosfer przeszoci, zwizali si z Kazimierzem
na stae i dziki nim miasto stao si stolic artystycznej bohemy. Kadego lata miejscem wieczornych spotka i
dyskusji studentw bya pracownia Pruszkowskiego "Biay Domek", dokd przycigaa osobowo profesora. W
krgu tym, w klimacie pracy i rozmw o sztuce, narodzia si w 1925 r. idea stowarzyszenia artystycznego.

2
Nazwano j Bractwem w. ukasza, nawizujc do historycznej organizacji cechowej. Rzeczywicie grupa
zorganizowana bya na wzr cechw redniowiecznych. Wadza cechu naleaa do Walnego Zgromadzenia a
organ kierowniczy i reprezentacyjny stanowia Kapitua. Uroczyste ,,wyzwoliny po uzyskaniu dyplomu przez
czonkw grupy miay charakter nieco groteskowego, jakby teatralnego obrzdu. Jan Zamoyski pisze w swoich
wspomnieniach:

Wykorzystujc fakt, e patronem malarzy jest w. ukasz, postanowilimy nazwa si BRACTWEM W.

UKASZA. Ta nazwa, znaczeniem zbliona nieco do organizacji cechowo rzemielniczych, akcentowaa
braterstwo, jakie chcielimy, by charakteryzowao czonkw grupy. BRACTWO jest zrzeszeniem ludzi
pracujcych fachowo na gruncie polskiej sztuki plastycznej Artyci grupy, tzw. ukaszowcy, nawizywali do
wzorw malarstwa z XVI i XVII w. Malowali kompozycje historyczne, pejzae, portrety, sceny rodzajowe i
biblijne. W lutym 1928 w Zachcie otwarta zostaa pierwsza wystawa Bractwa, ktra wzbudzia skrajne reakcje.
Z zachwytem pisa o niej Antoni Sonimski chwalc twrcw za rzetelno prac, szlachetno i powag w
traktowaniu zagadnie. Inni mwili, e grupa miaa charakter szkolny i nawizuj za bardzo do malarstwa
minionych wiekw. To wzorowanie dotyczyo gwnie XVI-XVII wiecznych Holendrw, co wynikao z
programu grupy i systemu pedagogicznego Pruszkowskiego. Czonkowie Bractwa jak kiedy czeladnicy
poznawali dziki mistrzowi tajniki tzw. kuchni malarskiej, uczyli si bezbdnego, precyzyjnego rysunku,
technik malarskich, komponowali wielkie sceny figurowe.

Pruszkowski nie wierzy w nadmiern ilo samorodnych talentw std celem Szkoy Sztuk Piknych ma by
danie podstaw do opanowania przez uczniw dobrego rzemiosa. Program bractwa zakada: malarstwo
tematyczne, wysoki poziom warsztatu artystycznego, poszukiwanie wyrazu plastycznego dla form wzitych z
ycia oraz przeciwstawianie si eksploatowaniu obcych ekstrawagancji. W programie przejawiao si denie do
realizmu i powizanie sztuki z yciem oraz pragnienie stworzenia sztuki narodowej wolnej od obcych wpyww.

Bractwo byo w opozycji do awangardowych nurtw tamtych lat. Tworzcy je artyci uwaali, i dobra sztuka
winna broni si sama - nie ma powodu tumaczy jej karkoomnymi systemami estetycznymi czy licznymi
manifestami programowymi. Statutowy dokument ukaszowcw zobowizywa czonkw jedynie do dbaoci o
najwyszy poziom prac. Ta deklaracja zostaa powtrzona w katalogu do ich pierwszej wystawy w warszawskiej
Zachcie z 1928 roku: Grupa ta zawizana jest wzami koleestwa i dugotrwaej wsplnej pracy. Jedynym jej
celem jest: malowa jak najlepiej - oczywicie w granicach naszych moliwoci. W pracach stosowali gwnie
ciemne tony w miejsce ktrych z biegiem lat wprowadzali kolor nie rezygnujc jednak ze stosowanej techniki.

Nawizywali do niemieckiego ugrupowania o tej samej nazwie dziaajcego w latach 1809-1818. Niemieccy
artyci przeciwstawiali si akademizmowi poprzez wzorowanie si na sztuce woskiego quattrocenta i chcieli
odnowi malarstwo religijne.

Bractwo, wzorowane na redniowiecznych konfraterniach, czyli zrzeszeniach religijnych, zostao zaoone w

1809 roku przez 6 studentw zwizanych z wiedesk Akademie der Bildenden Knste. W 1810 roku grupa
wyjechaa do Rzymu, gdzie zamieszkaa w opuszczonym klasztorze Sant'Isidoro.

Polscy twrcy atakowani przez kolorystw jak rwnie awangard maj uznanie wrd sfer oficjalnych.
ukaszowcy podejmowali si jako zesp wykonywania zamwie pastwowych na dekoracj wntrz, np.
statkw MS Pisudski (1934) i MS Batory (1939) oraz Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie
(1935). Najwiksze zlecenie otrzymali w 1937 od Komitetu Organizacji Polskiego Pawilonu na wiatow
Wystaw w Nowym Jorku w 1939. Jedenastu malarzy Bractwa stworzyo wsplnie siedem obrazw (o wym.
120200 cm) przedstawiajcych najwaniejsze wydarzenia z historii Polski; inicjatorem przedsiwzicia by
minister Jzef Beck. W pracy nad cyklem obrazw udzia wzili: Bolesaw Cybis, Bernard Frydrysiak, Jan
Gotard, Aleksander Jdrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Antoni Michalak, Stefan Puaski, Janusz
Podoski, Tadeusz Pruszkowski i Jan Zamoyski. Prace wykonywano w kazimierskiej willi Pruszkowskiego. Jan
Zamoyski wspomina pniej: Ustalilimy, e obrazy bdziemy malowa temper jajow na deskach
oklejonych ptnem [...] e ambicje osobiste bd si musiay liczy z opini wikszoci [...]. Zasad naszego
dziaania byo wykonywanie poszczeglnych faz przez rnych autorw. A wic: kto inny wykonywa szkic, kto
inny go rozwija na kartonie, kto inny podmalowywa na desce i kto inny koczy malowanie. Na cykl

3
obrazw o wymiarach 120x200 cm zoyy si: Spotkanie Bolesawa Chrobrego z Ottonem III u grobu w.
Wojciecha (1000); Przyjcie chrzecija-stwa przez Litw (1386); Nadanie przywileju jedlneskiego (1430);
Unia Lubelska (1569); Uchwalenie konfederacji warszawskiej o wolnoci religijnej (1573); Odsiecz Wiednia
(1683); Konstytucja 3 Maja (1791). Obrazy malowao 11 artystw i na kadym widnieje 11 podpisw.

Komisja zaoya, e obrazy maj by zgodne z realiami. Rozpocza si mudna kwerenda grona uczonych w
bibliotekach, archiwach, muzeach i kolekcjach prywatnych Polski, Niemiec, Austrii, Woch, Francji i Szwecji.
Przejrzano du ilo dokumentw, kronik i starodrukw opisujcych wydarzenia, obyczaje, stroje. Zbadano
setki medali, monet, gobelinw, sztandarw, uzbrojenia, szat, a nawet biuterii; wreszcie obrazw
batalistycznych, rodzajowych i portretw wykonanych przez artystw yjcych w czasach odpowiadajcych
czasom poszczeglnych scen historycznych. Uzupenienie tej pracy stanowia wnikliwa analiza tkanin
dekoracyjnych.

Obrazy miay by, przez szacunek dla Matejki, odmienne od jego dzie historycznych. Ponadto wyrane,
czytelne, jasne, ywe w kolorze, nie naturalistyczne, ostro konturowane, bogate w szczegy, tumne, bez
rzucanych cieni, malujcy maj by sportretowani; zrozumiae pod kadym wzgldem dla dzieci, dorosych i
malarzy zarwno. Staralimy si w miar si i moliwoci, odpowiedzie na te postawione sobie liczne zadania,
niezbyt atwe do skojarzenia. Ostatecznie przygotowanie szkicw powierzono Antoniemu Michalakowi i
Jeremiemu Kubickiemu. Dotychczasowe dowiadczenia artystyczne ich najbardziej do tego predestynoway.
Kady z nich wykona siedem projektw. Do realizacji wybrano cztery pierwszego i trzy drugiego z nich.

Po wniesieniu poprawek wsplnie opracowano kartony naturalnej wielkoci, ktre rwnie byy dyskutowane i
korygowane. Dopiero wwczas zabrano si za przygotowania podobrazia - zgodnie z zasadami stosownymi
przez dawnych mistrzw. Na desk (poczon warstwowo z dziesiciu pyt drewna) nacignito ptno
namoczone w kleju, ktre pniej siedmiokrotnie gruntowano kred pawion. Na tak przygotowan
powierzchni przenoszono szkice i dokonywano podmalwek jednotonowych ziemi zielon. Ostatnim etapem
byo nanoszenie farb temperowych - oczywicie jajowych. Praca trwaa od 7 rano do zmierzchu, z rnym
zaangaowaniem. Zasad byo wykonywanie poszczeglnych faz przez rnych czonkw grupy; kto inny
podmalowywa, inny dodawa szczegy, jeszcze inny koczy malowanie.

Czsto jedn faz opracowywao nawet kilku z nich. Elementy pejzau, czy te nieba zazwyczaj malowa
Aleksander Jdrzejewski, Jan Gotard - osoby z drugiego planu, Jan Zamoyski okaza si niezastpiony przy
tworzeniu postaci groteskowych, gwnych bohaterw przedstawianych wydarze zazwyczaj pozostawiano
Antoniemu Michalakowi. Do krelenia architektury Bractwo angaowao sporadycznie architekta Jana
Bogusawskiego (pniejszego projektanta odbudowy Zamku Krlewskiego w Warszawie).

Od 7 XII 1938 do 1 I 1939 r. obrazy byy wystawione w kraju w warszawskim Instytucie Propagandy Sztuki,
co stao si wydarzeniem artystycznym. Do Ameryki cykl popyn Batorym w marcu 1939 r. Towarzyszyli
mu dwaj czonkowie Bractwa: Bolesaw Cybis i Eliasz Kanarek.

Wybuch II wojny wiatowej spowodowa, e nie mieli ju powrci do kraju, podobnie jak dziea, ktre
wsptworzyli. Obrazy te znajduj si obecnie w bibliotece jezuickiej uczelni Le Moyne College w Syracuse w
USA. Od 1936r. Bractwo wsppracowao z holenderskim Zwizkiem w. ukasza. Zgodnie z zaoeniem
panowaa tam atmosfera serdecznej przyjani i braterstwa. Dziaalno trwaa do 1939r.

Mimo narzuconego niejako programu artyci Bractwa mieli rwnie swoje odrbne style. Kady z tych twrcw
reprezentowa inny sposb patrzenia w swojej twrczoci indywidualnej.

Przykadowo wyrafinowana Primavera Bolesawa Cybisa, Portret kobiety w czerwonym swetrze Jana
Zamoyskiego (autora wielkich kompozycji freskowych, ktry wierzy w odrodzenie sztuk plastycznych poprzez
ich zwizek z architektur). Obrazy Antoniego Michalaka a wrd nich Bajka o czowieku szczliwym i Portret
pani z pieskiem; artysta zajmowa si te powanie malarstwem religijnym, wykona m.in. kartony do witray

4
w katedrze lwowskiej. Rwnie obrazy Jana Gotarda, przedstawiajce bezlitonie staro z wszelkimi
zniszczeniami ciaa, pogodne Jeremiego Kubickiego, a take dziea Czesawa Wdowiszewskiego, kolorysty
Aleksandra Jdrzejewskiego oraz Tadeusza Pruszkowskiego, ich mistrza.

PODSUMOWANIE

Obie Grupy zaczy dziaa w 1925r. Kada mia swj program i std wynikay istotne rnice w podejciu do
twrczoci. ukaszowcy nawizywali do wzorw z XVI i XVII wieku, malowali sceny historyczne i biblijne,
wierno z realiami, denie do realizmu, do wizania sztuki z yciem odgrywaa tu bardzo istotn rol.
Podkrelano wspln prac i braterstwo w dziaaniu. W Jednorogu obrazy nie byy imitacj natury ale autorskimi
kompozycjami, najwaniejsze dla artysty byo urzeczywistnienie wasnych wizji, umiowa, indywidualna
swoboda twrcza. Sztuka wynikaa z natury ale nigdy ni nie bya. Jednorg nie odwraca si od nowoczesnych
tendencji i kierunkw w sztuce ale te nie chcia zupenie si w nie wpisywa. Odwrotnie ukaszowcy ktrzy
byli zdecydowanie przeciwni formom obcych ekstrawagancji i stawali w opozycji do awangardy z tamtych lat.
ukaszowcy postulowali malarstwo tematyczne, Jednorg zdecydowanie odrzuci programowo narzucan z
gry.

Podobiestwa: obie grupy cho w nieco odmienny sposb, czy taki sam cel-ukochanie sztuki, denie do
prawdy, cho i ona bya rnie rozumiana. Obie grupy podobnie patrzyy na sztuk-sztuk jako rzemioso w
ktrym nacisk kadziono na form, jako powstajcych obrazw, na warsztat oraz rzemielniczy charakter prac
( u ukaszowcw bardziej dosownie ni w Jednorogu podjto ten cel poprzez prac przypominajc prac w
redniowiecznych cechach, bezbdny rysunek, rzemioso poznawane od podstaw).

Moemy wic obserwowa dwie grupy. Grupy cho powstae w tym samym czasie tak bardzo rne, mimo kilku
podobiestw o ktrych wspomniaam wczeniej. Obie grupy w podobnym te czasie zakoczyy swoj
dziaalno. Na ich podstawie moemy wic zobaczy jak rna bya sztuka 20-lecia midzywojennego, jak
rne moga mie programy i stawiane sobie cele.