UDK: 624.151:624.072.2:624.

046 (045)

MODALITETI PRORA^UNA TEMELJNIH NOSA^A

U ZAVISNOSTI OD NJIHOVE KRUTOSTI
Verka Prolovi}1
Zoran Boni}2

Rezime
Pitanje uticaja krutosti temeljnih nosa~a na na~in njihovog prora~una je ~esto i sa
vi{e aspekata analizirano u literaturi. U radu je dato vi{e izraza za odre|ivanje koeficijenta
krutosti temeljnih nosa~a u podu`nom pravcu, poznatih iz literature, kao i vi{e primera te-
meljnih nosa~a sra~unatih primenom razli~itih metoda prora~una. Uporedni rezultati
prorauna ukazali su na ispravnost primene pojedinih metoda u zavisnosti od krutosti no-
sa~a u podu`nom pravcu. Tako|e je razmatrano pitanje odre|ivanja koeficijenta krutosti te-
meljnog nosa~a u popre~nom pravcu, na osnovu ~ega se mo`e izvesti zaklju~ak o vred-
nosti tog koeficijenta za koju se temeljni nosa~ mo`e smatrati krutim i u popre~nom
pravcu.

1. UVOD
Vrlo slo`en zadatak u fundiranju predstavlja sra~unavanje pritisaka u
kontaktnoj povr{i temelja sa podlogom. Ovaj problem je naro~ito izra`en kod
deformabilnih temelja, pri ~emu je vi{e faktora koji uti~u na veli~inu i raspodelu
kontaktnih pritisaka. Najva`niji su: krutost temelja uslovljena njegovim popre~nim
presekom, krutost nadtemeljne konstrukcije, dubina fundiranja, deformacijske ka-
rakteristike tla, vrsta tla, slojevitost i nagib slojeva, efekti konsolidacije itd. Ovde
}e biti re~i o uticaju krutosti sistema temelj - tlo na karakter pritisaka u
temeljnoj spojnici.

1
Dr Verka Prolovi}, dipl.ing.gradj., red. prof. Gra|evinsko-arhitektonskog fakulteta u Ni{u
2
Mr Zoran Boni}, dipl.ing.gradj. asistent Gra|evinsko-arhitektonskog fakulteta u Ni{u
Modaliteti prora~una temeljnih nosa~a u zavisnosti od njihove krutosti

2. POSTUPCI PRORA^UNA TEMELJNIH NOSA^A

Najjednostavniji, ali i ujedno i najgrublji, na~in prora~una temeljnih
nosa~a polazi od predpostavke o linearnoj raspodeli pritisaka u kontaktnoj
spojnici temelja i tla. Tom prilikom se temelj i tlo smatraju krutim telima, a
prora~un obavlja stati~ki, samo iz uslova ravnote`e. Pora~un se sastoji u
odre|ivanju dimenzija kontaktne povr{ine, sra~unavanju prese~nih sila i izboru
najpogodnijeg popre~nog preseka temeljnog nosa~a. Dimenzije kontaktne
povr{ine se odre|uju iz uslova da, za najnepovoljniju kombinaciju optere}enja,
pritisak na tlo ne bude ve}i od dozvoljenog pritiska za usvojenu dubinu
fundiranja i odgovaraju}u vrstu tla.
Usvojena linearna raspodela otpora tla, definisana je maksimalnim i mi-
nimalnim pritiskom na tlo
R 6R e
q max,min = 2 (1)
L L
gde je
R - rezultanta svih sila koje optere}uju temeljni nosa~ ne uzimaju}i u
obzir sopstvenu te`inu nosa~a (kN)
e - ekscentricitet rezultante u odnosu na te`i{te nosa~a (m)
L - du`ina nosa~a (m)
Kod ove vrste prora~una temeljni nosa~ se mo`e tretirati na dva
na~ina:
kao stati~ki odre|en sistem optere}en silama koje se prenose pre-
ko stubova i predhodno odre|enim otporom tla odnosno reaktivnim
optere}enjem. Ovaj slu~aj vi{e odgovara temelju koji poseduje veli-
ku krutost u odnosu na krutost nadtemeljne konstrukcije
u slu~aju da konstrukcija iznad temelja ima veliku krutost, vi{e
odgovara stati~ki neodre|en kontinualni nosa~ optere}en
reaktivnim optere}enjem.

U oba pomenuta slu~aja pritisci na tlo i veli~ina prese~nih sila ne zavi-

se od krutosti temelja, a samim tim i od njegovih deformacija, {to ne odgovara
stvarnom stanju. Pretpostavka o linearnoj raspodeli pritisaka tla, koja je uobi~a-
jena kod temelja samaca, u znatno manjoj meri je prihvatljiva kod temeljnih no-
sa~a ili temeljnih plo~a.
Za procenu opravdanosti kori{}enja ove pretpostavke postoji vi{e pre-
poruka, pri ~emu se sve baziraju na oceni krutosti sistema temelj-tlo, {to zna~i
da se odre|uju na osnovu parametara koji poti~u od tla i temelja.
Za ta~niju raspodelu pritisaka tla, kao i za preciznije sra~unavanje te-
meljnih nosa~a, u prora~un se moraju uvesti, pored uslova ravnote`e, i uslovi
deformacija. Prema tome temeljni nosa~i moraju se ra~unati uvode}i u ra~un i
njihovu savitljivost i sti{ljivost podloge. U prora~unima te vrste osnovna predpo-

218
 Verka Prolovi}, Zoran Boni}

stavka je izjedna~avanje deformacija temeljnog nosa~a sa sleganjima temeljnog

tla. Pri tome najosetljiviji deo prora~una predstavlja definisanje podloge,
odnosno problem opisivanja pona{anja podloge pod optere}enjem. Za takve
prora~une u praksi su naj~e{}e u upotrebi elasti~ni modeli pona{anja tla:
Winkler-ov model, zatim razli~iti dvoparametarski modeli poluprostora, kao i
model izotropnog, homogenog i elasti~nog poluprostora.
Prora~un na osnovu pretpostavke o linearnoj raspodeli kontaktnih priti-
saka se, po na{im tehhni~kim propisima, ograni~ava na temeljne nosa~e du`ine
do 4m za koje se pretpostavlja da su kruti. Za precizniju ocenu krutosti teme-
ljne konstrukcije, ili konstrukcije uop{te, koja ima konstantnu krutost po celoj du-
`ini a oslonjena je na tlo, koristi se koeficijent krutosti temelja u podu`nom
pravcu.

3. KOEFICIJENT KRUTOSTI TEMELJA U PODU@NOM PRAVCU

Uobi~ajeni izraz za sra~unavanje ovog koeficijenta dat je na slede}i
na~in:
I Eb
K= (2)
BL3 E s
gde je
K -
koeficijent krutosti temelja u podu`nom pravcu.
I moment inercije popre~nog preseka konstrukcije temelja (m4)
-
B -
kra}a strana osnove temelja (m)
L -
du`a strana osnove temelja, odnosno strana u pravcu koje prove-
ravamo njegovu krutost (m)
E b - Youngov modul elasti~nosti betona (kN/m2)
E s - modul elasti~nosti podloge (kN/m2)

Ukoliko je temelj pravougaonog popre~nog preseka i konstantne visine

ht gornji izraz se transformi{e u poznatiji oblik
E b ht 3
K= (3)
12 E s L
gde je: ht - visina temelja (m).
Prema [5], na osnovu koeficijenta krutosti temelje mo`emo svrstati u
slede}e grupe:
za K > 0.5 temelj je vrlo krut,
za 0.5 > K > 0.15 temelj je krut,
za 0.15 > K > 0.05 temelj je savitljiv,
za K < 0.05 temelj je jako savitljiv.

219
Modaliteti prora~una temeljnih nosa~a u zavisnosti od njihove krutosti

Prema na{im propisima, ukoliko je koeficijent apsolutne krutosti ve}i od

0.4, temeljna konstrukcija se mo`e smatrati apsolutno krutom i usvojiti linearna
raspodela otpora tla.
U stru~noj literaturi se preporu~uju i drugi izrazi za ocenu krutosti
temeljne konstrukcije. Tako Brown predla`e slede}i izraz za krutost temelja:
16EI(1 s2 )
K = (4)
E s L4
gde je
s - Poisson-ov koeficijent za tlo
- 3.14
Prema Brown-u grede krutosti K < 0.01 mogu se smatrati savitljivim,
dok se za krute grede smatraju grede krutosti K > 100.
Scott [4] uvodi parametar u funkciji karakteristika tla i temelja na sle-
de}i na~in
k
=4 (5)
4EI
gde je k modul reakcije tla (kN/m3).
Proizvod L (gde je L -du`ina temelja) predstavlja meru interakcije tla i
temelja izra`enu preko karakteristi~ne du`ine sistema greda-tlo. Kada je greda
vrlo kruta u pore|enju sa tlom karakteristi~na du`ina je mala, pa se za takvu gre-
du ka`e da je kratka. Tada optere}enje grede dovodi do ugiba podloge na ve-
likom rastojanju od mesta delovanja optere}enja, a sleganja usled savijanja grede
su zanemarljiva. Ovi efekti se javljaju kod greda karakteristi~ne du`ine L <
0.6.
U kombinaciji grede male krutosti sa tlom male sti{ljivosti
karakteristi~na du`ina je velika, pa }e optere}enje imati samo lokalne efekte na
sleganja i napone u tlu. Tada je uticaj optere}enja na jednom kraju grede
zanemarljivo mali na njenom drugom kraju, pa se ovakve grede dovoljno ta~no
mogu aproksimirati metodama razvijenim za beskona~ne grede. Ove grede
imaju karakteristi~nu du`inu L > 2.25.
Grede srednje du`ine imaju karakteristi~nu du`inu izme|u 0.6 i 2.25.
Kod njih se ne mo`e zanemariti uticaj sile sa jednog kraja grede na sleganje
drugog kraja, kao ni sleganje usled savijanja.
Scott [4] daje interesantno pore|enje raspodele momenata M du`
krute i elasti~ne grede. Optere}enje grede je koncentrisana sila P na kraju
grede, odakle se meri i rastojanje x do preseka u kome se ra~una odnos
2M/PL.. Pri ovoj komparaciji prora~un elasti~ne grede je ura|en na osnovu
Winkler-ovog modela tla, a rezultat analize je prikazan na slici 1.
Sa slike se vidi da je razlika u momentima za krutu i elasti~nu gredu
prakti~no zanemarljiva ve} za vrednosti L =1.0, dok je pomenuta razlika za
L = 2.0 manja od 10%. Sa druge strane, za vrednost L = 2.25 uticaj

220
 Verka Prolovi}, Zoran Boni}

koncentrisane sile na jednom kraju grede postaje zanemarljivo mali i pre do-
laska do drugog kraja grede.

Slika 1. Pore|enje raspodele momenata

du` krute i elasti~ne grede u analizi R.F. Scott-a [4]

Scott-ova analiza je na taj na~in potvrdila opravdanost usvojenih

granica za klasifikaciju greda na osnovu njihovih karakteristi~nih du`ina.
Kod nas je Santra~ [3] izvr{io komparaciju rezultata prora~una za ~etiri
proizvoljno izabrana jednostavna slu~aja optere}enja datih na slici 2.

Slika 2. [eme optere}enja u analizi P. Santra~-a [3]

Prora~uni su ura|eni na osnovu predpostavke o linearnoj raspodeli

kontaktnih pritisaka i dva modela zasnovana na predpostavci o linearno-
elasti~nim osobinama tla: prora~un na bazi Winkler-ove hipoteze i prora~un u
kome se tlo tretira kao homogen, izotropan i linearno elasti~an poluprostor. Iz
poslednje grupe re{enja prikazana su dva: numeri~ka aproksimacija problema
grede na linearno elasti~nom poluprostoru metodom kona~nih razlika, a zatim
kao predstavnik analiti~kih na~ina re{avanja integro-diferencijalne jedna~ine
grede, dato je re{enje Simvulidi-a. Za sve navedene metode i slu~ajeve
optere}enja pore|enje je ura|eno u odnosu na maksimalne momente u gredi.

221
Modaliteti prora~una temeljnih nosa~a u zavisnosti od njihove krutosti

Slika 3 Procentualno odstupanje u odnosu na referentnu metodu

Za referentnu metodu izabrana je numeri~ka aproksimacija modela ho-

mogenog, izotropnog i linearno elasti~nog poluprostora metodom kona~nih razli-
ka, a relativno odstupanje D ostalih metoda je odre|eno na osnovu izraza
Mx
D= 100 [%] (6)
Mr
gde je
M r - maksimalni moment savijanja po referentnoj metodi
M x - maksimalni moment savijanja po nekoj od preostalih metoda

Na slici 3 dato je procentualno odstupanje ostalih metoda u odnosu na

referentnu u funkciji krutosti temeljne grede za sve ~etiri {eme optere}enja.
Na osnovu slike 3 mogu se ukratko izvesti slede}i zaklju~ci:
U odnosu na referentnu, metoda zasnovana na Winkler-ovoj pretpo-
stavci pokazuje znatna odstupanja koja se u pojedinim {emama opte-
re}enja mogu kretati i do 50%. Minimalna razlika se javlja za {emu 1,
{to je i logi~no obzirom da je u ovoj analizi modul reakcije tla odre|en
iz uslova jednakosti momenata od koncentrisane sile u sredi{tu grede
na Winkler-ovom tlu i na tlu tretiranom kao homogen linearno-
elasti~an i izotropan poluprostor.
Metoda Simvulidi-a daje prihvatljiva odstupanja do 7% u odnosu na re-
ferentnu za krute temeljne nosa~e (K > 0.4). Za nosa~e manje krutosti
razlike postepeno rastu, a naro~ito od trenutka kada K postane ve}e
od 0.1.
Metoda na bazi usvojene pretpostavke o linearnoj raspodeli reakti-
vnih pritisaka pokazuje prakti~no zanemarljiva odstupanja u odnosu
na znatno slo`eniju metodu na bazi Winkler-ove hipoteze, za temelj-

222
 Verka Prolovi}, Zoran Boni}

ne nosa~e krutosti K > 0.1. Ovaj kriterijum odstupa od dosta stro`eg

kriterijuma po na{im tehni~kim propisima po kojima ova metoda daje
prihvatljive rezultate tek za K > 0.4.

Sve navedene metode su ra~unskog karaktera zasnovane na odgova-

raju}im predpostavkama. Uo~ena me|usobna odstupanja deobijenih rezultata
pokazuju da bi najrealniju sliku pona{anja temelja dobili na osnovu kori{}enja
eksperimentalne metode koja bi ukazala na kvalitet i opravdanost primene
pojedinih ra~unskih metoda.

4. KOEFICIJENT KRUTOSTI TEMELJA U POPRE^NOM

PRAVCU
Prilikom prora~una temeljnih nosa~a pretpostavljaju se konstantni kon-
taktni pritisci u popre~nom pravcu, ne zahtevaju}i pri tome kontrolu krutosti temelj-
nog nosa~a u popre~nom pravcu. Milovi},[1] i [2], je analizirao raspodelu pome-
ranja u popre~nom pravcu temeljne grede od jednakopodeljenog optere}enja u
popre~nom pravcu za razli~ite krutosti temeljne grede u popre~nom pravcu i
razli~ite vrednosti Poisson-ovog koeficijenta. Obzirom da se podloga tretira kao
homogen, izotropan i linearnoelasti~an materijal zaklju~ci koji se odnose na sle-
ganje proporcionalno se odnosi i na otpor tla. Sleganje s je definisano na sle-
de}i na~in
pB
s= I (7)
Es z
gde je
p - intezitet jednakopodeljenog optere}enja (kN/m2)
B - {irina temelja (m)
Iz - bezdimenzionalni koeficijent uticaja
Es - modul elasti~nosti podloge (kN/m2)

Veli~ine koeficijenta uticaja I z odre|ene su za vi{e vrednosti koefici-

jenta krutosti u popre~nom pravcu K i Poisson-ovog koeficijenta, kao i za razli-
~ite odnose debljine (H ) deformabilne podloge do nesti{ljive baze i {irine teme-
lja (B ). Veli~ine uticajnog koeficijenta I z za krutu i savitljivu temeljnu gredu, za razli~i-
H
te vrednosti Poisson-ovog koeficijenta i odnos = 2 predstavljene su slikom 4.
B
U ovoj analizi krutost temelja u popre~nom pravcu je definisana na sle-
de}i na~in:
3
E h
K p = 1.3 b t (8)
Es B

223
Modaliteti prora~una temeljnih nosa~a u zavisnosti od njihove krutosti

Slika 4 Uticajni koeficijent I z za razli~ite koeficijente krutosti grede Kp

Na slici 5 date su krive koeficijenata uticaja I z za prora~un sleganja sre-

di{ne i ugaone ta~ke u funkciji koeficijenta krutosti u popre~nom pravcu K p a za
razli~ite vrednosti Poisson-ovog koeficijenta. Za svaku vrednost Poisson-ovog
koeficijenta ura|ene su dve krive za I z : po jedna za sredi{nu i ivi~nu ta~ku
temelja. Pri tome kriva sa ve}im vrednostima za I z predstavlja krivu koji se
odnosi na sredi{nu ta~ku

Slika 5 Krive diferencijalnog sleganja u funkciji koeficijenta krutosti K p

Kao {to se sa slike uo~ava sa pove}anjem vrednosti koeficijenta kru-

tosti K p smanjuje se razlika izme|u sleganja sredi{ne i ugaone ta~ke, tako da
za vrednosti K p > 10 ove razlike postaju bezna~ajne. Na osnovu ovoga mo`e
se zaklju~iti da za ove vrednosti koeficijenta krutosti temelj mo`emo smatrati
potpuno krutim u popre~nom pravcu. Dalja ispitivanja istog autora su pokazala

224
 Verka Prolovi}, Zoran Boni}

da ukoliko se pove}ava debljina sti{ljive podloge smanjuje se vrednost koefici-

jenta krutosti u popre~nom pravcu K p pri kojoj temelj mo`emo smatrati krutim
H
u popre~nom pravcu. Tako, kada je odnos = 2 ve} pri vrednosti K p = 5,
B
temelj mo`emo smatrati potpuno krutim. Trend smanjivanja vrednosti koeficijenta
K p pri kojoj gredu smatramo krutom u popre~nom pravcu se nastavlja ukoliko
se debljina sti{ljive podloge pribli`ava poluprostoru.

5. ZAKLJU^AK
Kao {to se iz izlo`enog vidi svi navedeni koeficijenti krutosti izra`avaju
samo krutost sistema temelj-tlo, bez uticaja konstrukcije na krutost takvog siste-
ma. Svakako da bi realnija mera krutosti bila postignuta uz sra~unavanje
krutosti sistema konstrukcija - temeljni nosa~ - tlo, odnosno uzimanjem u obzir i
interakcije temeljne i nadtemeljne konstrukcije. Interakcija je od toliko ve}eg
uticaja na preraspodelu kontaktnih pritisaka ukoliko je ve}a krutost nadtemeljne
konstrukcije, tako da je izra`enija npr. kod stambenih zgrada i betonskih indu-
strijskih objekata nego kod objekata od ~elika. Tako|e, interakcija je zanemarljiva
u onim slu~ajevima kada su sleganja zanemarljiva, kao {to je to slu~aj kod
fundiranja na stenovitoj podlozi ili na {ipovima. Na veli~inu interakcije objekat-pod-
loga uti~e mnogo faktora, tako da ona jo{ uvek nije re{ena u obliku koji bi bio
pogodan za svakodnevnu praksu, te zbog toga predstavlja oblast otvorenu za
dalja istra`ivanja.

6. LITERATURA

[1] Milovi} D.: Temelji kona~ne krutosti na deformabilnom sloju ograni~ene deb-
ljine, Saop{tenja III Savetovanja Dru{tva za Mehaniku tla i Fundiranje SR
Srbije, Beograd, 1988.
[2] Milovi} D., \ogo M.: Sleganje trakastih temelja kona~ne krutosti, Saop{tenja
III Savetovanja Dru{tva za Mehaniku tla i Fundiranje SR Srbije, Beograd, 1988.
[3] Santra~ P.: Komparacija rezultata razli~itih metoda za prora~un temeljnih
nosa~a na deformabilnoj podlozi, Saop{tenja III Savetovanja Dru{tva za
Mehaniku tla i Fundiranje SR Srbije, Beograd, 1988.
[4] Scott F. R.: Foundation analysis, Prentide-Hall, Inc., Englewood Cliffs,
United States, 1981.
[5] Vuji~i} ^.: Fundiranje II, Nau~na knjiga, Beograd, 1991.

225