2.

Blm:
Transformatrler

Do. Dr. Ersan KABALCI

1
 2. Blm:
Transformatrler

2.1. Transformatrlere Giri

2
 Transformatrlere Giri
Transformatr, alternatif akm elektrik gcn bir gerilim
seviyesinden baka bir gerilim seviyesine deitirir. Bu ilem
manyetik endksiyon yoluyla gerekletirilir.

Bir transformatr, ortak bir ferromanyetik nve zerine sarlan iki

veya daha fazla saydaki sargdan oluur.

Sarglar arasndaki ba nvede oluturulan manyetik ak

salamaktadr.

Yksek manyetik ba ve yksek ak younluu salamak iin

ferromanyetik nve kullanlan transformatre demir nveli
transformatr denilir ve yksek g uygulamalarnda kullanlr.

3
 Transformatrlere Giri
Transformatr sargsnn birisi AA g kaynana balanrken
dier sarg yklere AA gc salamak zere balanr.

Elektrik g kaynana balanan sargya primer sarg veya

giri sargs, yklere balanan sargya ise sekonder sarg veya
k sargs denilir.

Bir transformatr bir AA gerilim seviyesini baka bir gerilim

seviyesine deitirirken salad gerek g deeri (ideal
durumda) etkilenmez.

Bir transformatr bir devrenin gerilim seviyesini ykseltir ise,

akm azaltmak durumundadr. nk transformatrn giri gc
ile k gc eit olmaldr.
4
 ekirdek ve Sarglar
Dk gerilim sarglar
Dk gerilim sarglar Primer 2 Primer 1
Primer 1 Primer 2

/2 /2

nve nve

Sekonder 1
Sekonder 2
Sekonder 1 Sekonder 2
Yksek gerilim sarglar Yksek gerilim sarglar

ekirdek tipi nve Ceket (mantel) tipi nve

5
 ekirdek ve Sarglar
Alt kat
st kat

Nve kayplarn azaltmak iin manyetik nve ince ve silisli lamine saclardan
paketlenerek oluturulur.
Silikon elik saclar yaklak olarak %3 silikon, %97 elik ierirler.
Birka yz saykln altndaki frekanslarda alan transformatrlerde kullanlan silisli
elik saclarn kalnl 0.35-0.6mm aralndadr.
L biimli veya U ve I biimli saclar ekirdek tipi yapda kullanlrken E ve I biimli
saclar ceket tipi yapda kullanlr.
Paral yapl nvelerde sarglar nveden ayr olarak hazrlanr ve nveye kolayca
yerletirilebilir.
6
 ekirdek ve Sarglar
elektriksel temsili

ki sargl bir transformatorun elektriksel temsili

KULLANILMA KADEMELER

Transformatorlar

G 14.4kV 380kV 154kV 35kV 400V Ykler

(alclar)

retim letim ve datm

Transformator ile deiik gerilim seviyelerinde g iletimi

7
 Transformatr eitleri
Bir transformatrn k gerilimi giri geriliminden yksek ise
ykseltici, dk ise drc transformatr olarak adlandrlr.

letim transformatrleri
Ara istasyon transformatrleri
Datm transformatrleri
G (kayna) transformatrleri
Ototransformatrler
Yaltm (izolasyon) transformatrleri
Ses (audio) frekans transformatrleri
Kontrol transformatrleri
l transformatrleri

8
 Transformatr eitleri
letim transformatrleri byk gldrler (MVA) ve ok yksek
gerilimin uzaklara iletilmesinde gerilim ykseltici olarak kullanlrlar.

Ara istasyon transformatrleri ise gerilimi orta seviyelere

drmek iin kullanlrlar.

Datm transformatrleri ise orta seviyelerdeki gerilimleri daha alt

orta seviyelere drmek iin kullanlrlar ve byk gl
transformatrlerdir.

G (kayna) transformatrleri elektronik devrelerde kullanlr ve

birok farkl tip ve uygulamalar vardr.

Ototransformatrleri, genellikle dk g uygulamalarnda ayarl

gerilim salamak iin kullanlr.

9
 Transformatr eitleri
Yaltm (izolasyon) transformatrleri, giri ve k gerilimleri eit
olan transformatrlerdir. Yaltm transformatr doru akmn yaltm
amacyla kullanlr. Primere uygulanan gerilim hem doru akm hem de
alternatif akm bileenlerini bulunduruyorsa, sekonder gerilimi sadece
alternatif akm bileeninden oluacaktr.
Yani, doru akm bileeni ka aktarlmayacaktr. Yaltm
transformatrleri, primer ve sekonder (yk) arasnda elektrik yaltmn
salamak amacyla da kullanlrlar. Yaltm transformatrleri, kk
gldrler ve normalde elektronik devreler ile topraklama hatt
arasnda olaabilecek grlty yaltmak iin de kullanlrlar.

Ses (audio) frekans transformatrleri, ses frekans (20kHz'e

kadar) ykseltici devresi k veya giriinde veya ykselticiler arasnda
empedans elemesi iin kullanlr.

10
 Transformatr eitleri
Kontrol transformatrleri, dk g veya VA deerlerinde sabit
gerilim veya sabit akm gerekli devrelerde, elektrik sisteminde deiik
noktalarda gerilimin genlii ve faznda istenen dzenlemeleri
salamak iin kullanlr.

l tipi transformatrler, sistemin yksek enerjili ksm ile l

aletleri ve elemanlar (ampermetre, voltmetre, vatmetre ve rleler gibi
eitli koruma amal kullanlan aletler) arasnda emniyetli bir
balantnn salanmas ve yksek gerilim ve akmlarn izlenmesi iin
kullanlr.

11
 2. Blm:
Transformatrler

2.2. Tek Fazl Transformatrler

12
 2.2. Tek Fazl Transformatrler
Transformatrlerin gerek zellik ve davranlarn daha kolay
anlamak iin ilk aamada ideal transformatr zerinde durulacaktr.

deal transformatr durumunda modelleme ve analiz almalar

olduka kolaydr. Daha sonra gerek transformatrlerin modeli, yaklak
edeer devreleri, performans kriterleri olan gerilim reglasyonu ve
verim, edeer devre parametrelerinin tespiti, bir-fazl transformatrlerin
birbiriyle balant ekilleri ve -sargl transformatrler zerinde
durulacaktr.

Burada temel olarak 50Hz kaynaktan beslenen g transformatrlerine

arlk verilecektir. Bu durumda kapasitif etkiler ihmal edilebilir. Ancak,
yksek-frekans uygulamalarnda kapasitif etki dikkate alnmak
zorundadr.

13
 2.2.1. deal Transformatrler

Transformatrlerin ideal saylabilmesi iin yaplan genel varsaymlar:

Nve kayplarn oluturan histerisis ve eddy akm kayplar ihmal

edilmitir.

Kaak aklar ihmal edilmitir. Yani, btn ak nve iinde snrldr ve

her iki sargy da keser.

Aky meydana getirmek iin gerekli uyartm akm ihmal edilmitir.

Yani nvenin geirgenlii ok yksektir.

Sarglarn direnleri ihmal edilmitir.

14
 2.2.1. deal Transformatrler

i
a+ + c
N1 N2
v1 e1 e2 v2

- -
b d

deal transformator

15
 2.2.1. deal Transformatrler
Primer sarg zamanla deien v1 gerilim kaynana balanr. Bunun
sonucunda gerilimin genliine, frekansna ve primer sarg sarm saysna
bal olarak devreden geen primer akm tarafndan retilen ve zamanla
deien bir manyetik ak nvede dolar.

Nvedeki deiken ak primer sargsnda bir gerilim endkler ve bu

gerilim primere uygulanan gerilime zttr. deal transformatrde primer
sarg gerilimi ile endklenen gerilimin polariteleri dikkate alndnda,

d d1
v1 e1 N 1
dt dt
Sarg direnleri ihmal edildii iin zt emk, uygulanan gerilime eit
olur.

Burada N1 primer sargnn sarm saysn, 1 ise primer sarg aksn temsil eder.
16
 2.2.1. deal Transformatr- Yksz
Zamanla deien nve aks tarafndan kesilen
sekonder sargda endklenen emk;

d d 2
i
v 2 e2 N 2 a+ + c
dt dt N1 N2
v1 e1 e2 v2
Burada N2 sekonder sarg sarm says,
2 sekonder sarg aksdr. -
-
b d
Primer ve sekonder gerilimleri oranlanrsa;
deal transformator-Yksz
v1 e1 N1

v 2 e2 N 2

Bu denklem, primerde ve sekonderde endklenen gerilimlerin orannn primer ve sekonder

sarm saylarnn oranna eit olduunu gstermektedir.
N1
a
N2
a sarm oran veya dntrme oran olarak bilinmekte ve yaygn olarak kullanlmaktadr.

17
 2.2.1. deal Transformatr- Ykl
Sekonder sarg ularna bir yk balanrsa,
i1 i2
sekonderden yk akm geer. Akmn
genlii yk empedansna baldr. Ancak a+ + c
N1 N2
sekonder akmnn rettii manyetik aknn v1 e1 e2 v2 yk

yn nve aksn zayflatma ve primerde - -
endklenen gerilimi azaltma eilimindedir. b d

Yk bal ideal transformator

deal bir transformatorda e1 her zaman v1 gerilimine eit olmak zorundadr. Dier bir
ifadeyle, nve aks daima yksz durumdaki gerek deerine eit olmaldr. Bu durumu
salamak iin yk akm arttka, v1 gerilimi primer sargdan daha fazla I1 akm geirir.
Primer akmndaki art primer ve sekonder sarglarndan geen akmlarn rettikleri
mmkler eit oluncaya kadar devam eder.

18
 2.2.1. deal Transformatr- Ykl
Kayplar ihmal edilirse, transformatrn giri gc ile k gc eit olur.

i1 i2

a+ + c
N1 N2
v1 e1 e2 v2 yk

- -
b d

deal bir transformatrde akmlarn orannn, gerilimlerin (veya sarglarn) orannn tersine
eit olduu grlr. Bu sonuca gre, istenen her hangi bir gerilim deerinin,
transformatrn sarm saylar ayarlanarak elde edilebilecei grlmektedir.
19
 2.2.1. deal Transformatr- Ykl
Transformatrler geni bir snflandrmada,
Ykseltici
veya
Drc
tipler olarak adlandrlabilirler.

Ykseltici transformatrde: Drc transformatrde:

N1 / N 2 1 N1 / N 2 1
v2 v1 v2 v1

20
 2.2.1. deal Transformatr- Ykl
Primere uygulanan gerilimin sinsoidal deiiminin neticesinde nvede oluan
manyetik alan da ideal durumda sinsoidal olacaktr.
Primer emk'nin etkin deeri
(t ) m sin t
2
E1 N1 m f
e1(t ) N1 m cos t 2
E1 4.44 N1 m f
e1 (t ) 2 f N 1 m sin(t 90 o )
Endklenen gerilim:
Sarm saysna
e1 (t ) N1 m cos t Ak genliine
Kaynak frekansna
orantldr.
e1(t ) 2 E1 sin(t 90 o )

e1 ( t ) 2 E1 cos t
21
 2.2.1. deal Transformatr- Polarite
Transformatr polaritesi: Bir transformatrn ikiden fazla sargs olabilir ve
gerilim seviyesini ykseltmek iin bu sarglarn kendi aralarnda seri
balantlarna, akm seviyelerini ykseltmek iin ise paralel balantlarna gerek
olabilir. Gerekli balant yaplmadan nce her bir sargnn polaritesi bilinmelidir.

Bir sargda endklenen gerilimin polaritesi nokta () veya pozitif (+) ve negatif
(-) iaretleri ile gsterilir. Noktal terminalin (ucun) potansiyeli noktasz
terminalden daha yksektir. Polarite ile her bir sargda endklenen gerilimin dier
sarglara gre bal yn de ifade edilmektedir.

i1 i2

a+ + c
N1 N2
v1 e1 e2 v2 yk

- -
b d

22
 2.2.1. deal Transformatr- Polarite

+ +

V1 V2

- -

Transformatr sarglarnn polariteleri (a) k ve giri gerilimleri ayn fazdadr (b) k

gerilimi giri geriliminden 180o faz farkldr, (c) polarite deneyi

23
 2.2.2. Gerek Transformatrler
deal transformatr modeli sadece gerilim, akm ve empedans
transformasyonlarn dikkate ald iin ok basittir. Bu ksmda daha
gereki bir transformatr modeli karlacaktr.

Primer ve sekonder sarglarnn kk de olsa direnleri vardr ve

sarglara seri bal olarak temsil edilirler. Sarg direnlerinin ilave
edilmesi neticesinde; terminal gerilimi endklenen gerilime eit
olmayacak, transformatr giri gc k gcnden daha byk olacak
ve verim %100den kk olacaktr.

24
 2.2.2. Gerek Transformatrler
m
R1 L1 i1(t) i2(t) L2 R2

v1a (t ) v2 a (t ) yk
v1(t) e1(t)
l1 l2
e2(t)

d1 d2
v1a (t ) N1 v2 a ( t ) N2
dt dt

v1(t ) v1a (t ) R1i1(t ) e2 (t ) v2 a (t ) R2i2 (t )

25
 2.2.2. Gerek Transformatrler
1 aks primer sargsn keser. Eer nvenin geirgenlii sonsuz kabul edilir ise,
relktans (manyetik diren) sfrdr ve bylece sadece demir nve yolundan devresini
tamamlar. deal durumdan farkl olarak 1 'in ok kk bir oran hava aralndan
devresini tamamlar (kaak l1), sekonder sargsn kesmez ve L1 kaak endktans veya X1
kaak reaktans ile temsil edilir. Geri kalan ak m hem primer hem sekonder sarglarn
kesen demir nvedeki ortak akdr.

1 l1 m
dl1 dm
v1(t ) R1i1(t ) N1 N1
dt dt
d m
di1 d l1 e1 N1
L1 N1 dt
dt dt
di 1
v 1 ( t ) R 1 i1 ( t ) L1 e1 ( t )
dt
26
 2.2.2. Gerek Transformatrler- Uyartm devresi
m
m Rm N1i1 N 2 i2
Rm
m Rm i N 1 + +
F1=N1 i1 F2=N2 i2
N 1i N 1i1 N 2 i2
N2
i1 i i2
N1
i1 i i '
2

Primer akm, uyartm akm ile primere aktarlm sekonder

akmnn toplam olarak ifade edilebilir.
27
 2.2.2. Gerek Transformatrler- Uyartm akm
Uyartm akm nvede kullanlan manyetik malzemenin histerisis
erisinden dolay sinsoidal deildir. Ancak burada uyartm
akmnn sadece temel dalga bileeni dikkate alnarak ilemler
yaplacaktr.
Ic
E1
qc

Im
If

Uyartm akmnn fazr diyagram

28
 2.2.2. Gerek Transformatrler- Edeer devre
I1 I2

+ R1 jX1 I + + jX2 +
R2

V1 Gc Bm E1 E2 V2

-
- - -
ideal tramsformator
N1 (a) N2
Bir transformatorun elektrik devresi
N2
I1 I2 I 2' I2
N1
+ R1 jX1 I + JX2 +
R2
Ic Im N
2
N
2

X 1
'
2
X 2 R 1
'
2
R2 V2
V1 N2 N2
Gc Bm E1
N1
V2' V2
-
N2
- -

(b)
Bir transformatorun T- edeer devresi
29
 2.2.2. Gerek Transformatrler- Performans
Belirli bir uygulama iin uygun transformatrn seimi nemli performans
ltlerinin deerlendirilmesini gerektirir.

nemli performans ltleri:

Gerilim reglasyonu: Sabit bir g katsaysnda ykn sfrdan anma

deerine kadar deimesi sonucu sekonder gerilimindeki deiimdir.
V2 yksz V2 anma
%VR 100
V2 anma

Verim: Transformatrn k gcnn giri gcne orandr.

P2 P2 V2 I L cos L P1 P2 Pl
Pl Pc I L2 Req
P1
V2 I L cos L


V2 I L cos L Pc I L2 Req

30
 2.2.3. Tek Fazl Transformatrlerin Balantlar

Bir fazl transformatrler eitli ekillerde balanabilirler. Burada, iki adet

bir fazl (A ve B olarak) transformatrn seri ve paralel balantlar zerinde
durulacaktr.

Seri balant: ki transformatrn primerleri kendi aralarnda seri balanrken

sekonderleri de kendi aralarnda seri balanabilirler. Bylece sarg
gerilimlerinin toplam veya fark olan giri ve k gerilimleri elde edilebilir.

Paralel balant: Transformatrlerin paralel balanma nedenlerinden

nemlileri:
Artan g ihtiyacnn karlanmas,
Ar yklenmelerden dolay ar snmadan saknmak,
En yksek enerji verimliliinde almak olarak belirtilebilir.
 Transformator B
(a)
2.2.3. Transformatrlerin Balantlar- Seri Balant
Transformator A N1A : N2A
Z1A Z2A

V1A V2A V1A Y1

V2A

V1 V1 V2
V2
Z1B Z2B

V1B Y2
V1B V2B V2B

N1B : N2B
Transformator B
(a) (b)

Z1A N1A : N2A Z2A

V1 gerilimi V1A ve V1B gerilimlerinin toplamna, V2 ise V2A ve V2B gerilimlerinin toplamna
eittir.
V Y 1
Primer1A
akm her iki transformatrn
V primer sarglarndan, sekonder akm da her iki
2A

transformatrn sekonder sarglarndan geerler. Sarglardan geen akmn

V 1 V 2
transformatrlerin
Z 1B
anma Zdeerlerini gememesine dikkat edilmelidir.
2B

BuV balantda
1BY
anma akmlar birbirinden farkl olursa, toplam anma gc azaltlm olur.
2 V2B
 2.2.3. Transformatrlerin Balantlar- Paralel Balant

Paralel balanacak transformatrlerde

belirli artlarn yerine getirilmesi gerekir:
Gerilim oranlar ayn olmaldr. Bylece
transformatrler arasnda sirklasyon
akmnn olumamas salanr.
Per-unit empedanslar eit olmaldr.
R/X oran her iki transformatr iin de
ayn olmaldr.
-fazl transformatrler iin faz
sralar ve faz farklar ayn olmaldr.
Bu artlar ancak ideal durumlarda
I L Z eq V I L Z eq V
gerekletirilebilir, pratikte tamamen IA IB
gerekletirilemez. ZA ZA ZB ZB

1 1 1 V1
V I L Z L IL IA IB
Z eq Z A Z B a
 2. Blm:
Transformatrler

2.3. Ototransformatrler

34
 2.3. Ototransformatrler
Standart transformatrler iki sargl olmalarna karlk
ototransformatrler sadece bir sargldrlar ve bu sargnn orta ucu dar
kartlr.

Bir-fazl veya -fazl olarak retilmektedirler.

Ototransformatrler, genellikle dk g uygulamalarnda ayarl

gerilim salamak iin kullanlrlar. Endstride; asenkron motorlara dk
gerilimle yol verme, -fazl sistemlerde ntr oluturma, kk
motorlarn hz kontrolu, gerilimin ykseltilmesi veya drlmesi
kullanlma yerlerine rnek olarak verilebilir.

35
 2.3. Ototransformatrler
Ototransformatrn temel ilkesi, sarglarn elektriksel olarak i balantlarna izin
verilmesidir. Burada, ekilde verilen ve bir demir nve zerine sarlm N sarml bir
ototransformatr sargs zerinde durulacaktr. b ara ucunun dar karld ve a-b
ular arasnda kalan ksmda N1 sarm saysnn, b-c arasnda kalan ksmda ise N2
sarm saysnn olduu kabul edilecektir.

36
 2.3. Ototransformatrler
Sargnn a-b arasnda yer alan ksm devreye seri bal olduundan seri sarg
olarak adlandrlr.

Sargnn b-c ular arasnda kalan ksm ise hem yke hem de kaynaa ortak
olduundan ortak sarg olarak adlandrlr. Ancak giri ular a-c ile k ular
b-c birbirlerinden elektriksel olarak yaltlmamtr. nk c ucu hem giri hem
de k ularna ortaktr.

Bu basit sarg, aka bir ototransformatr meydana getirmektedir. Bu

dzenleme sonucu elde edilen ototransformatre, iki-sargl transformatr
kurallar uygulanabilecektir.

37
 2.3. Ototransformatrler
a-c giri ularna bir alternatif akm (AA) kayna Vi balanr. Kaynaktan ekilen
If uyartm akm nvede bir AA aks fm meydana getirir. Manyetik ak hem N1
hem de N2 sarglarn keser. Bylece bu sarglarda, sarm saylar ile orantl
gerilimler endklenir. Uyartm akm kk olduu iin genellikle ihmal edilir ve
bylece ideal ototransformatr kurallar uygulanabilir.

Primerinde N1, sekonderinde N2 sarm says olan bir ototransformator-Gerilim drc

38
 2. Blm:
Transformatrler

2.4. lm Transformatrleri

39
 2.4. lm Transformatrleri
GR
l transformatrleri, bir g sisteminde
yksek gerilim ve akmlarn standart dk
lme aralkl voltmetreler ve ampermetreler
ile llmesi ve izlenmesi amacyla tasarlanr.

l transformatrlerinin primer ve sekonderleri arasnda elektriksel yaltmn

bulunmas, bu lmeler yaplrken ayn zamanda gerekli emniyeti de salarlar.

Bunun iin l transformatrleri, yksek gerilim ve akmlar standart l

aletlerinin lme aralna uygun seviyelere drrler. l transformatrleri
genellikle gerilim ve akm transformatrleri olarak snflandrlabilir.

40
 2.4. lm Transformatrleri

Gerilim transformatrleri:
letim hatlarnn gerilimlerini lmek ve
izlemek,
l aletlerini iletim hatlarndan yaltmak iin
kullanlrlar.
Deiik glerde retilirler.

Yksek hassasiyetli transformatorlardr. Primer geriliminin sekonder gerilimine oran sabit

olarak bilinir ve ykle ok az deiir. Ayrca, sekonder gerilimi primer gerilimi ile tam
olarak ayn fazda saylabilir.
Sekonder gerilimin anma deeri genellikle 115V veya 120V'dur ve iletim hattna paralel
olarak balanan primerin anma gerilim deerine bal deildir. Bu gerilim seviyesi standart
l aletleri ve rlelerin sekonder ularna balanmasn salar.

41
 2.4. lm Transformatrleri
letim hatt
Gerilim transformatrlerinin yaps klasik 14.4kV yk
transformatrlere benzerdir. Fakat, primer
primer
ile sekonder arasndaki yaltm, yksek
gerilim hatt gerilimine dayanacak ekilde C C
olmaldr. Bu amala sekonder sargnn bir yaylm
sekonder kapasitans
ucu topraklanr.
voltmetre
V
0-115 V

Bylece sekonder ularn birisine dokunulduunda lm oku tehlikesi nlenmi olur.

Sekonder, primerden yaltlm gibi grnmesine ramen iki sarg arasndaki yaylm
kapasitans grnmeyen bir balant salar. Bu grnmeyen balant sekonder sarg ve
toprak arasnda yksek bir gerilim retir. Sekonder sargnn bir ucu topraklanarak
sekonder sarg ile toprak arasndaki en yksek gerilim 115V'a snrlanm olur.
42
 2.4. lm Transformatrleri
Gerilim transformatrlerinin anma Primer ucu izolatrn en
gleri genellikle 500VA 'den azdr. stndeki hata balanr. Dier
ucu topraklanr.
Yaltm iin kullanlan hacim, bakr
Sekonder iki adet 115 V
veya elik hacminden ok daha sargdan meydana gelir.
byktr. Hassasiyet: %0.3
Yksek gerilim hatlarna balanan Toplam ykseklik: 2565mm
Porselen izolatr ykseklii:
gerilim transformatrleri daima hat-
1880mm
ntr (faz) gerilimini lerler. Faz
Ya: 250 litre
gerilimlerinin llmesi, iki yerine Arlk : 740 kg
bir adet porselen izolatrn
kullanlmasn salar. nk
primerin bir ucu topraa
balanmtr.

7000VA, 80.5kV, 50/60Hz gerilim (potansiyel) transformatoru

43
 2.4. lm Transformatrleri

Akm transformatrleri:
Hat akmn lmek ve izlemek, sekonder ularna balanan

l aletlerini ve rleleri yaltmak iin kullanlrlar.

Yksek hassasiyetli transformatrlerdir.
Primer-sekonder akmlar oran yk ile ok az deiir.
Primer ve sekonder akmlar arasndaki faz alar ok
kktr, genellikle bir dereceden daha kktr.
Yksek hassasiyetli akm oran ve kk faz as deerleri,
uyartm akm ok dk tutularak gerekletirilir.

44
 2.4. lm Transformatrleri

Akm transformatrnn primer sargs hat ile letim hatt I1

seri olarak balanr.
14.4kV primer yk
Sekonder akm, primer akmnn anma
deerine bal olmakszn, genellikle 5
C C
amperdir.
yaylm
ekilde ampermetreye paralel bal ksa devre kapasitans
anahtar ampermetrenin sklmesi sekonder
gerektiinde sekonder sarg ularn ksa devre Ksa devre anahtar,
etmek amacyla konulmutur. ampermetre
sklmeden nce
Akm transformatrleri lme ve sistem kapatlmaldr I2
korumas iin kullanldklarndan gleri A ampermetre
kktr ve genellikle 15VA-200VA 0-5 A
aralndadr.

I1 N 2 N1
a I2 I1
I 2 N1 N2
45
 2.4. lm Transformatrleri
Yksek gerilim iletim hatlarnda akm
llrken gvenlik nedeni ile akm
transformatrleri muhakkak kullanlmaldr.
Primer ve sekonder sarglar arasndaki
yaltm, yksek gerilim hattnn faz gerilimi
ve gerilim dalgalanmalarna dayanacak
ekilde yaplmaldr.
Akm transformatrnn alabilecei
maksimum gerilim etiketinde gsterilir.
Gerilim transformatrndeki ayn sebepten,
akm transformatrnn da sekonder
sargsnn bir ucu topraklanmaldr.

500VA, 100A/5A, 50Hz bir akm transformatr. Bir yksek gerilim istasyonunda 230kV
hat gerilimine gre yaltlm ve % 0.6 hassasiyetli bir akm transformatrnn bir faza
balants
46
 2.4. lm Transformatrleri
Hat akm 100A'i getii zaman bazen
toroidal akm transformatrleri kullanlr.
Transformatr nvesi bir yzk gibi
daireseldir, erit salardan daire eklinde
yaplr.

Sekonder sarg bu nve zerine sarlr.

Primer ise genellikle sadece bir iletkenden
meydana gelir. Bu iletken sekonderin
ortasndan (ierisinden) geer.

Primer iletkenin pozisyonu (merkezde

olmas veya olmamas) ok nemli deildir.
Eer sekonderde N sarm says var ise,
dntrme oran da N olur. rnek:
1000A/5A bir toroidal akm
transformatrnn sekonder sarg sarm
says 1000/5 = 200 olur. 47
 2.4. lm Transformatrleri
Yksek hat gerilimi, gerilim
transformatr ile drlr.
Voltmetre ve elektrik sayacnn
gerilim bobini gerilim
transformatrnn sekonder
ularna paralel balanr.

Yksek hat akm bir akm

transformatr ile drlr.
Ampermetre ve elektrik sayacnn
akm bobini akm
transformatrnn sekonder
ularna seri olarak balanr.

48
 2. Blm:
Transformatrler

2.5. Fazl Transformatrler

49
 2.5. Fazl Transformatrler
GR
Gnmzde kullanlan elektrik enerjisinin byk ksm dengeli -fazl gerilim
sistemi kullanlarak retilir, iletilir ve datlr.

-fazl sistemlerin modern hayatta nemli bir yerinin olmas, -fazl sistemlerin
ve transformatrlerin almasn ve kullanlmasn anlamay gerekli klmaktadr.
Dengeli -fazl gerilim sistemi, gerilim genlikleri ve frekanslar ayn, fakat fazlar
birbirinden 120o farkl olan ayr fazdan meydana gelir.

50
 2.5. Fazl Transformatrler - Y-bal

Y-bal 3-fazl sistem ve fazr diyagram

Van V 0 o Vab Van Vnb Vab 3 V 30 o

Vbn V 120 o
Vab Van Vbn Vbc 3 V 90 o

Van Vbn Vcn V Vca 3 V 150 o

Vcn V 240 o
V 120 o VL 3 V
51
 2.5. Fazl Transformatrler - Y-bal

I L I

Y-bal 3-fazl sistemde faz ve hat gerilimleri arasndaki genlik ve faz ilikileri

52
 2.5. Fazl Transformatrler - -bal
Iaa' Vca
a
a'
Iab

Iaa' Ibb'
Ica
30o
Ica
Iba Referans hatt

Ibc Ibb' Iab Vab
c b'
b
Icc'
c'
Icc'

-bal 3-fazl sistemde faz ve hat akmlar arasndaki genlik ve faz ilikileri
'
I aa I ca I ab
I ab I 0 o '
I aa I (1 120 o 10 o )
I bc I 120 o
'
I aa 3 I 150 o I L 3 I
I ca I 120 o
'
I bb 3 I 30 o
VL V
I 3 I 90
'
cc
o

53
 2.5. Fazl Transformatrlerde G Bantlar
v a (t ) 2 V sin(t ) ia (t ) 2 I sin(t )

vb (t ) 2 V sin(t 120 ) o ib (t ) 2 I sin(t 120 o )

vc (t ) 2 V sin(t 240 ) o ic (t ) 2 I sin(t 240 o )

Faz byklkleri ile g denklemi: Hat byklkleri ile g denklemi:

P3 (t ) 3V I cos P3 (t ) 3 VL I L cos

Q3 (t ) 3V I sin Q3 (t ) 3 VL I L sin

S3 (t ) 3V I S3 (t ) 3 VL I L

Toplam grnr g: S 3 P3 jQ3

54
 2.5. Fazl Transformatrler

Gnmzde kullanlan elektrik

enerjisinin byk ksm dengeli -fazl
gerilim sistemi kullanlarak retilir,
iletilir ve datlr. -fazl sistemlerin
modern hayatta nemli bir yerinin
olmas ve enerjinin iletim ve
datmnda -fazl transformatrlerin
kullanlmas -fazl transformatrlerin
zelliklerini anlamay gerekli
klmaktadr.

55
 2.5. Fazl Transformatrler
-FAZ TRANSFORMATOR BANKASI
-fazl devreler iin -fazl transformatrlerin yapm iki ekilde mmkndr. Birincisi,
ekilde gsterildii gibi basit olarak adet bir-fazl transformatr -fazl bir banka olarak
balamaktr. Bu eski yaklamn avantaj ise herhangi bir arza durumunda ilgili
transformatrn deitirilebilme imkannn olmasdr.

NP1 NS1 NP2 NS2

NP3 NS3

adet birbirinden bamsz bir-fazl transformatordan

56 oluan 3-faz transformator bankas
 2.5. Fazl Transformatrler

3-FAZLI TRANSFORMATOR NP1 NP2 NP3

kinci yaklam ise ekilde gsterildii

gibi ortak bir nve zerine -faz
sarglarn sarmak olmutur.
NS1 NS2 NS3

ekirdek (a) tipi nve zerine

sarlm -fazl bir
transformator
NP2 NP3

NS2 NS3
NP1 NS1 NP2 NS2 NP3 NS3

(b)
Mantel tipi nve zerine sarlm -fazl bir transformator
57
 2.5. Fazl Transformatrler
3-FAZLI TRANSFORMATOR
-fazl transformatrde ortak nve
kullanlmasnn nedeni yle aklanabilir. stteki
ekilde gsterilen adet tek-fazl ekirdek tipi
transformatr dikkate alnz. Basitletirmek
amacyla sadece primer sarglar gsterilmitir.
Dengeli -fazl sinzoidal bir gerilim sarglara
uygulanrsa, retilecek faz aklar da sinzoidal
ve dengeli olacaktr. Bu aklar tayan nve
baca ekildeki gibi birletirilirse, birleen
(ortak) bacaktaki net ak sfr olacak ve bu 3

gerekeyle ortak bacak alttaki ekilde gsterildii

gibi kaldrlabilecektir. 1

1 2 3 0 2

58
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balant
-fazl transformatrlerin primerleri ve sekonderleri yldz (Y) veya gen () eklinde
birbirlerinden bamsz olarak balanabilirler. -faz transformatr nitesini (bankasn)
drt ayr ekilde balamak mmkndr.

1. Yldz-Yldz (Y-Y)
2. Yldz-gen (Y-)
3. gen-Yldz (-Y)
4. gen-gen (-)

Bu drt balantdan herhangi birinin gerekletirildii -faz transformatr nitesini

analiz etmek iin nitedeki tek bir transformatrn incelenmesi yeterlidir. Bankadaki
herhangi bir transformatr daha nce allan bir-fazl transformatr davrannn
tamamen aynsn gsterir. -faz transformatrn empedans, gerilim reglasyonu,
verim ve benzer dier hesaplamalar, daha nce bir-faz transformatr iin gelitirilen
ayn teknikler ile bir-faz esasna gre yaplr.

59
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
Yldz-Yldz (Y-Y) balant ILP = IP ILS = IS
a a'

VP VLP / 3 b b'

V LS 3 VS VLP

VP VS
VLS

c c'

VLP 3 VP a a'
a +
NP1 NS1
+

VLS 3 VS VLP VP VS VLS

_ _
b b'

I LP I P I LS I S NP2 NS2

c c'

NP3 NS3
60
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
Y-Y balant ok nemli iki problemi meydana getirir:
1. Transformatr devresine bal ykler dengesiz ise, transformatr faz
gerilimleri ciddi lde dengesiz hale gelir.
2. nc (3.) harmonik gerilimleri retmesidir.

Hem dengesizlik hem de 3. harmonik problemlerini gidermek iin kullanlan

iki teknik vardr:
(i) Transformatr ile kaynan ntr noktalarnn birletirilmesi
(ii) nc (tersiyer) sargl bir transformatrn kullanlmas

Pratikte Y-Y balant ok nadir kullanlr.

nk bu balantnn yapt ii dier balantlar da yapabilir.
61
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
(i) Transformatr ile kaynan ntr noktalarnn birletirilmesi:
zellikle primer taraf ntr hattnn topraklanmas. Bu balant 3.harmonik
bileenlerinin yksek harmonik gerilimleri oluturmas yerine ntr hattna bir
akm akna yol aar. Ntr hatt ayn zamanda ykn herhangi bir akm
dengesizliine kar akm dn yolu salar.

Generatr ile transformator ntr noktalar ntr hatt ile birletirilmitir

62
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
Yldz-Yldz (Y-Y) balant
(ii) nc (tersiyer) sargl bir transformatrn kullanlmas
Transformatr nitesinin zerinde bulunduu ayn nve zerine nc bir sarg
(tersiyer) sarlr ve nc sarg -bal olarak nveye eklenirse, 3. harmonik
gerilim bileenleri -balantda toplanacak ve -balantl sarglarda byk bir
akmn dolamasna neden olacaktr. -bal nc sarg sistemi, transformatrn
ntr ucunu topraklamaya denk bir grevi yaparak, gerilimin 3. harmonik
bileenlerini bastracaktr.

63
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
I LP IS I LS 3 I S
Yldz-gen (Y-) balant IS
a a'

VP VLP / 3 b
VS=VLS
b'

c'

VLS VS
VLP

VP

VP c

a b b'
VS +
NP1 NS1
+

VLP VP VS VLS

VLP 3 VP
a
_ _
a'
VLS VS
NP2 NS2

VLP I LP I P
3a c c'
VLS
I LS 3I S NP3 NS3

64
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
Yldz-gen (Y-) balant

Y- balantnn gerilimlerinde 3.harmonik problemi yoktur.

nk 3.harmonikler -tarafta sirklasyon akm iersinde tketilirler. Bu balant
dengesiz yklerde daha kararldr. nk -balant oluacak dengesizlii fazlara yeniden
datr.
Bu balantnn bir problemi vardr. -balantdan dolay sekonder sarg gerilimi karl
olan primer sarg gerilimine gre 30o ileridir.
Bu faz kaymasnn olumas iki ayr transformator nitesinin sekonderlerinin paralel
balanmasna engel oluturur. Eer paralel balant yaplacaksa, transformatrlerin
sekonderlerinin faz alar da ayn olmak zorundadr.

Yksek gerilimden orta veya dk gerilime gerilim drc olarak kullanlr. Yksek
gerilim tarafnda ntr hattnn topraklanmas imkann salar.
65
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar I LS I S
a'
gen-Yldz (-Y) balant I LP 3I P
a
VP VLP
I P
VLS
b
VLP=VP
VS

VLS 3VS c
b'

c'

a a'
VLP VP + +

NP1 NS1
VLS
VLS 3 VS VLP VP VS

_ _
b b'
VLP a
I LP 3 I P NP2 NS2
VLS 3

I LS I S
c c'

NP3 NS3

66
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
gen-Yldz (-Y) balant

Bu balantnn avantajlar ve faz kaymas Y- balant ile ayndr.

Sekonder sarg gerilimi karl olan primer sarg geriliminden 30o geridedir.
Dier bir deyile, primer sarg gerilimi sekonder sarg geriliminden 30o ileridir.
Ntr hatt toprak hattna balanarak ou endstrinin ihtiyacn karlayan 3-fazl 4-
telli g sistemi retilir.
Faz gerilimleri hat gerilimlerinden 3 kat daha dk olduundan
transformator iinde yaltm miktar azaltlr.
Dezavantaj olarak Y-Y transformator ile paralel balanamaz. nk Y-Y
balantda primer ve sekonder gerilimleri ayn fazl iken -Y balantda faz fark
vardr.
-Y balant gerilim ykseltmek iin kullanlr.

67
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
I LP 3I P I S I LS 3I S
gen-gen ( -) balant a a'

I P
VLS=VS
VLP=VP

VLS VS VP VLP b b'

c c'

VP VLP
a a
+ +
a'

VS VLS NP1 NS1

VLP VP VS VLS

I LP 3 I P _ _
b'
b

I LS 3I S NP2 NS2

c c'

NP3 NS3

68
 2.5. Fazl Transformatrlerde Balantlar
gen-gen ( -) balant

Bu balantda faz kaymas yoktur.

Ayrca yk dengesizlii veya harmonikler ile ilgili bir problem de meydana
gelmemektedir.
Transformatrn birisi arzalandnda ya da bakma alndnda (yani yerinden
skldnde) dier iki transformatr grevlerini yapmaya devam ederler.
Metal ergitme ilemleri iin elektrik enerjisinin devamll ok nemlidir.
Ancak transformator nitesinin gc azaltlm olur. Bu duruma ak- veya V-
balant denir.

69
 2.5. Fazl Transformatrlerde Harmonikler

Transformatr sarglarnn balantlar yaplmadan nce bilinmesi gereken konulardan birisi

de harmoniklerdir.
Uyartm akm harmonikleri: Transformatrlerde manyetik nvenin dorusal olmayan B-
H erisinden dolay uyartm akm sinsoaidal deildir ve harmonikler ierir. Bir-faz iin
uyartm akm harmonikleri:
i i 1 i 2 i 3 ......
i I m1 cos t I m 2 cos 2t I m 3 cos 3t ....
Burada, Im1, Im2 ve Im3 srasyla temel, ikinci ve nc harmoniklerin tepe deerleridir.
-faza ait 2. harmoniklerin vektryel toplam:

i2 I m 2 cos 2t I m 2 cos 2(t 120 o ) I m 2 cos 2(t 240 o ) 0

-fazl transformatrn sarglarnn balan ekline baklmakszn 2. harmoniklerinin veya
ift sayl harmoniklerinin vektryel toplam sfr olmaktadr.

70
 2.5. Fazl Transformatrlerde Harmonikler

-fazl balantda hat akmlarn oluturan faz akmlarnn ieriinde uyartm akmlarndan
kaynaklanan tek sayl harmonikler vardr. Tek sayl harmoniklerinin vektryel toplam 2.
harmoniklerde olduu gibi sfr olmamaktadr.

i3 I m 3 cos 3t I m 3 cos 3(t 120 o ) I m 3 cos 3(t 240 o )

i3 3I m 3 cos 3t

Burada, Im3 3.harmonik akmlarnn tepe deeridir.

nc harmonik akmlar sekonderde sinzoidal olmayan gerilimler endkler. Bu nedenle,

-fazl transformatrlerde balant ekli belirlenirken harmoniklerin olumsuz etkileri dikkate
alnmaldr.

71
KAYNAKLAR

1. Prof. Dr. Gngr BAL, Doru Akm Makinalar ve Srcleri, Sekin

Yaynevi, Ankara 2008

2. Prof. Dr. Gngr Bal, Transformatrler, Sekin Yaynclk, 2012

3. Stephen J. Chapman, Elektrik Makinalarnn Temelleri, alayan Kitabevi,

2007, eviren: Prof. Dr. Erhan AKIN, Yrd. Do. Dr. Ahmet ORHAN

72