A N K A R A N V E R S T E S

D L VE T A R H C O H A F Y A F A K L T E S V A Y I K 1 A H I : 170

Prof. Dr. Faruk SMER

OUZLAR
(T R K M E N L E R)

TARHLER-BOY TEKLATI-DESTANLARI

KNC BASKI
 Bu niz eserimi Anadoluyu aan ve onu ebed bir
Trk yurdu haline getiren Ouz Trkleri'nin
ruhlarna armaan ediyorum.

A N K A R A N V E R S T E S B A S I M E V . 1 9 7 2 - A N K A R A
 NDEKLER

NSZ V-VII

G R ......................................................................................................................................... IX -X X V

B R N C BLM

O U Z L A R IN T A R H ............................................................................................................ 1-199

A. Ouzlara Dir E n Eski Bilgiler: 1-25

1. Ouz Adnn Menei (1 -3 ), 2. Barlk Irma Kylarnda Ouzlar (3 -5 ), 3.
Tula B oylarnda Ouzlar (5 -2 5 ) ..................................................................................

B. I X - X I . Yzyllarda Ouzlar (Sir-Derya O uzlan) 26-60 .....................................

1. Ouzlarn Y urdlar (3 3 -3 7 ), 2. Ouzlarn Y aay Tarz (3 7-42 ), 3. ktisad
Hayatlar (4 2-43 ), 4. D in nanlar (4 4-46 ), 5. Baka Gelenek ve Grenekleri
(4 6-49 ), 6. Ouzlarn slm iyete Girii (5 0 -5 2 ), 7. Ouz Y abgu D evleti (5 2-59 ),
8. Uzlarn Maceras (6 0)....................................................................................................

C. Seluklu Devletinin Kuruluu: 61-91 .......................................................................

. Seluklu Devrinde Ouzlar (Trkm enler): 92-138 ................................................

1. Mavera n-nehr (111-112), 2. Manglak (112), 3. Balhan (112-127), 4. H o
rasan (112-122), 5. Kirm an (123-126), 6. Fars v eH u zistan (126-127), 7.
Krdistan (127-129), 8. A zerbaycan ve Errn (129-132), 9. Irak ve el-Cezre
(132-133), 10. Suriye (133-134), 11. A nadolu (134-137), 12. Msr, Kuzey-Afrika
v e Y em en de Trkmenler (138) ....................................................................................

D. M ool stilsndan Sonra Trkmenler: 139-199 ..................................................

1. H azar-tesi Trkmenleri (139-143), 2. ra n (143-156), 3. M ool D evri ve
Ondan Sonraki Zamanda A nadolu (156-175) 4. Haleb Trkmenleri (175-176),
5. ukur-Ova (177-179), 6. At-ekenler ve Oymaklar (1 7 9 -1 9 9 )......................

K lN C BLM

B O Y T E K L T I V E B O Y L A R ........................................................................................ 201-372
Ouz Boylarna ait A nadolu da yer adlar (211-215), 1. K ay (216
221), 2. B ayat (222-237), 3. A lka-B lk (A lka-E vli) (238), 4. K ara-
Blk (K ara-E vli) (239-240), 5. Y azr (241-243), 6. Der (244-255), 7. D o-
dura (256-258)} 8. Yaparl (259), 9. Avar (Afar) (260-294), 10. K zk (2 9 5 -

III
 aura (253254), 8. Yaparl (255), 9. Avar (Afar) (256-
288), 10. Ksk (289-290), 11. Be-Dili (291-304), 12.
Karkm (305-307), 13. Bayndr (Baymdur) (308-312),
14. Peenek (312314), 15. avldur (avundur) (315-
317), 16. epni (318-326), 17. Salur (327-335), 18. Ey-
mr (Eymir) (336-340), 19. Ala-Yuntlu (341-343),
20. Yregir (344-346), 21. dir (347-349), 22. Bdz
(350), 23. Yva (351-358), 24. Kmk. (359 362).
NC BLM (Destanlar) ..................................... 363 411
1. Destanlarn Yazld Zaman (367-370), 2. Destan
Kahramanlar Nerede ve Ne Zaman Yaadlar (371-376),
3. Kahramanlarn Mslmanl (376-377), 4. Destan
larn Konusu (377-381), 5. Kahramanlar (381), 6. k
tisad Hayatlar (381-383), 7. Siyas Tekilt (384-391),
8. Ordalar (391-392), 9. Aile Hayat (391-395), 10. Or
du (395-396), 11. Binicilik (396-398), 12. Kyafet (398-
399), 13. Avclk (400), 14. Elenceler (400-401), 15.
Davranlar (401-407), 16. Destanlarn Ehemmiyeti
(407-408), 17. Destanlarn zeti (408 411).
X V I. Y Z Y IL D A ANADOLU D A OUZ B O Y L A
R IN A A T Y E R A D L A R I ............................................. ... 412449
Y E R A D L A R I SIRASIN A GRE OGUZ B O Y L A R I .. 450
R E SM LE R ................................................................................ 451 455
B B L Y O G R A F Y A ............................................................... 456 472
D ZN .................................................................................. ... 473 520

IV
 NSZ

X I. yzyldan itibaren, kendilerine Trkmen de denilen Ouzlar'm,

Trkiye Trkleri ile ran, Azerbaycan, Irak ve Trkmenistan Trkleri
nin atalar olduklarn biliyoruz. S e l u k lu ve O s m a n l hanedanlar
nn da onlardan ktn hatrlarsak Ouzlar'm dnya tarihinde pek
mhim roller oynam bir Trk kavmi olduu anlalm olur.

Ouzlar Sir-Derya boylar ile onun kuzeyindeki bozkrlarda

yaarlarken onlardan ancak bir bl ehirlerde oturuyordu.
Bu oturak Ouzlar sava ile megul olmayp, kendilerini ehir hayatnn
gerektirdii ilere vermi bulunduklarndan, gebe eldalar onlara is
tihfafla yatuk, yani tembel adn vermilerdi. Gerekten gebe Ouz
lar, oturak eldalarn istihfaf etmekte kendi telkkileri bakmndan
hakl saylabilirler. nk S e l u k lu i m p a r a t o r l u u n u oturak Ouz
lar deil, bizzat onlar kurmulard. Fakat gebe Ouzlar da 1071
ylndaki Malazgird zaferi ile Anadoluyu ap bu lkede oturak yaa
ya gemee baladlar. X III . yzylda onlardan mhim bir ksmnn
artk ehir ve kylerde yaad grlyor. Bununla beraber, ad geen
yzylda yine Anadoluda, ounu yeni gelenlerin, yani Mool istils
nn nnden kaanlarn tekil ettii, kalabalk sayda Trk gebe un
suru da vard. S e l u k l u devleti, bir daha kurtulamyacak bir ekilde
Mool hkimiyeti altna girince, Ouzlar'm deyimi ile yatuklar, yani otu
rak Trk halk kendisini mukadderata teslim ettii halde, gebe Trk
unsuru, yani Trkmenler Moollara kar mcadelede bulunmaktan
geri durmamlard. Neticede Trk gebe unsuru, Trkmenler ilk nce
Trkiye'de, sonra buradan giderek ran'da siyas hakimiyeti ellerine
aldlar. Bylece, Trkmenler Trkiye tarihinin ikinci devrinin (Be-
likler devri) yaratclar olduklar gibi, ran'da da X X . yzyla dein
Trk hkimiyetini devam ettirdiler.

Trkiye tarihinin nc devrini aan O s m a n l hnedanma ge

lince, bu hnedanm da gebe Trk unsurundan ktn biliyoruz. Di-

y
er taraftan O sm a n l hnedamnn gerek Marmara blgesinin fethin
de, gerek Rumeli'nin ele geirilmesinde mensup bulunduu gebe un
surdan geni lde faydalanm olduu da bir vkadr.

Fakat X V I. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trkiye'de ge

be unsur siyas ehemmiyetini eskisine nisbetle epeyce yitirmiti. Bu da,
balca, oturak yaaya gemeler ve ran'a, yaplan gmeler sonucun
da saysnn ok azalm olmas, O sm a n l asker tekiltnn kud
reti ve delikli demircin icat edilmesi gibi millerden ileri gelmitir. Bu
sebeple, Anadolu'daki Trk oymaklarnn O sm a n l devrindeki rolleri
daha ziyade tima tarihimiz bakmndan nemlidir. Gerekten onlar,
X V I. yzyln sonlarndan itibaren muhtelif miller yznden vakit
vakit bnyesinde geni boluklar meydana gelen yerleik Trk halk
nn bu boluklarn doldurarak ona daima kuvvet ve hayatiyet kazan
drmlardr. Bununla beraber, unu da belirtmek yerinde olur ki, Trk
oymaklar son asrlarda dahi siyas ehemmiyetlerini bsbtn kay
betmi deillerdi. Nitekim, X V III. yzylda Anadolu'da ortaya kan
derebei ailelerinden, bata en by (apar-apan-oullar) olmak
zere, biroklarnn da yine gebe Trk unsuruna mensup olduklarn
biliyoruz.

u ok ksa izahat, gebe Trk unsurunun mill tarihimizde ne

kadar mhim bir yeri olduunu gsteriyor. Bunu bir cmle ile ifadeye
alrsak diyebiliriz ki: Trk gebe unsuru, Ouz Trkleri'nin
Yakm-Dou'da S e l u k lt la r dan sonra da siyas hkimiyetlerini
devam ettirmelerinde balca rol oynad gibi, O s m a n l devrinde
de Anadolu'daki oturak Trk cemiyetinin varln korumasnda pek
mhim bir mil olmutur.

te bundan yirmi yl nce Ouzlar' ve onlarm gebe yaayn

srdren torunlarn incelemeye girimemiz, etnografik bir tecesssn
siki ile deil, onlarn mill tarihimizdeki bu pek mhim yerlerinden
ileri gelmitir.

Konunun batda arkiyatlar leminde olduu gibi, bizde de uzun

mddet hayret edilecek derecede ihmale urad bir gerektir. Bun
dan dolay aydnlarmz mill tarihimizin balca noktalan zerinde
bile doru ve ak bilgilere sahip olmamlardr. Bugn dahi Trk,
Ouz, Trkmen, Yrk, S e l u k lu , O sm a n l, K a r a -K o y u n lu ,
Uygur, zbek adlarnn dellet ettii anlamlan iyice kavramam tarih
hocalarnn bulunduunu sylersek, bu ac gerei daha ak bir ekilde
ifade etmi oluruz.

VI
 Eser, ksa bir girile blmden meydana gelmitir.

I. Blmde Ouzlardn eski tarihleri ve S e l u k lu im p a r a t o r lu

u n u kurmalar ele alndktan sonra, bu imparatorluun kurulmas
sonucunda muhtelif lkelere dalm bulunan Trk gebe unsurunun
hayatlar, son asrlara kadar gelmek zere, ayr ayr incelenmitir.
Yani burada Gk-Trkler devrindeki Dokuz Ouzlarh tarihi anlatlm
olduu gibi, D a d a l-O lu nun Trkmenlerinden de bahsedilmitir.
II. Blmde Ouzlar'm boy tekilt ve Ouz boylan, III. Blmde ise
Ouzlar'n mill destanlar (Dede Korkut destanlar) incelenmitir. Ge
rek Ouz boylar, gerek D e d e K o r k u t destanlar eserin plnna uygun
olarak yeniden yazlmtr. Ayrca eserin sonuna X V I. yzylda Ana
dolu'daki Ouz boylarna ait yer adlarn gsteren bir cedvel de ilve
edilmitir. Bu cedvelin baz meseleler zerindeki almalarmzda
bize pek faydal olaca phesizdir.

Esere, konusundan dolay mtehassslardan baka, aydnlarn ve

halkn da ilgi gstermesi mmkndr. Bu sebeple, eserin yazlmasnda
onlarn faydalanmalarn kolaylatrmak hususuna elden geldii kadar
dikkat edilmitir. Hatt, bilhassa S e l u k lu tarihi zerinde meslekda-
larmdan farkl dndm meseleler zerinde, birka istisna ile, m
nakaalara girimemem de ksmen yine ayn husus ile ilgilidir.

Szlerime son vermeden nce kitabn tashihinde yardmda bulu

nanlar kranla anmak isterim. Sayn N ih a l A t s z B e eseri batan
sona kadar okumak ve birok hususlarda yararl tavsiyelerde bulun
mak ltfunu esirgememitir. Talebelerim ve krsmz asistanlar Afar
s m a il A k a ile K z m Y a a r K o p r a m a n da kitabn tashihinde
ve dizinin hazrlanmasnda yorulmaz bir gayret gstermilerdir. Gerek
sayn N ih a l A t s z B e e, gerek sevgili talebelerime yardmlarndan
dolay teekkr ederim.

Nisan, 1965. Faruk Smer

V II
 Giri

Trke konuan topluluun Orta-Asya1daki asl anayurdunun

neresi olduu zerinde eskidenberi baz fikirler ileri srlmtr. Bizim
dndmze gre, bu topluluun anayurdu, balca 145-150 arz
dereceleri arasndaki Abakan, Tuba yrelerini de iine alan Kem rma
yni Yenisey boylan ve ona yakn yreler olmaldr.
Trke konuan topluluun, eski zamanlardanberi, birbirlerin
den siyas hviyetleri, dilleri veya leheleri, tima seviyeleri, hatt
yz ekli ve beden yaplar ile ayrlan muhtelif kollar halinde yaad
n biliyoruz. Orhun bidelerinde, yabanc kavimlere olduu, gibi, bu
kollara da budun yani kavim denilmektedir. Fakat bu kollarn ortak
bir ada sahip olduklar zerinde elimizde hi bir delil yoktur.
VI. yzylda trke konuan el (kavim) lerden ancak biri Trk
adm tayordu. Bu elin ad olan Trk (o zamanlar Trk = Trk)
sznn, yk (yrmekten) gibi, trmek mastarndan geldii bizce
muhakkaktr. Bu Trk kavm i, ad geen yzylda Trk ve Mool le
minin hkimleri, Juan-Juanlar (Aparlar = Avarlar) yenerek in
eddinden Hazar DenizVne kadar uzanan pek geni blgede bir impa
ratorluk kurmak sureti ile hemen btn trke konuan kavimleri
idareleri altnda toplamt. Bu keyfiyet Yakn-Dou'da Trk adna,
trke konuan btn kavimleri iine alan umum bir anlam kazandr
d. Fakat Trk sz bizzat trke konuan kavimler arasnda byle
geni bir anlam haiz olamad. Trkler mslman olduktan sonra Ya-
kn-Dou'daki dindalarndan Trk kelimesinin bu geni manasn
rendiler. Ouz Trkler i'ne Trk adn verenler de yine Yakm-Dou
Mslmanlar olmutur.
G k -T r k im p a r a t o r lu u devrindeki Trk ellerinden biri de
Dokuz boydan mteekkil olan Ouzlar idi ki, V II. yzyln ikinci yans ile

IX
 V III. yzyln birinci yarsnda Tula rma boylarnda yayorlard.
Dokuz-Ouzlar, Trk budununun yannda G k -T r k d e v le t in in
dayand ikinci bir unsur olarak grnyorlar. Bunlar Gk-Trkler'-
in siyas halefleri olan Uygurlar devrinde de ayn mahiyette bir rol oy
namlardr. Dokuz-Ouzlarn kbeti mehuldur. X . yzylda Sir-Der-
ya (Seyhun) kylarnda yayan Ouzlar'm dorudan doruya bu D o
kuz-Ouzlar'm torunlar, olmalar pek az muhtemeldir. Buna karlk
Sir-Derya Ouzlar'mz evvelce Bat-Gk-Trk birliine mensup olduk
larn ileri srmek, daha isabetli bir mtalaa gibi grnyor.
Sir-Derya Ouzlar, baka bir Trk elinin kendisiyle mukayese
edilemiyecei derecede cihan tarihinde pek mhim bir rol oynamlar
dr. Bunun iin, nszde de iaret edildii gibi, S e l u k lu ve O sm an-
l im p a r a t o r lu k la r n onlarn kurduunu sylemek elverir. Dier
taraftan Ouzlar, Mool istilsndan sonra kavm varln, tarih h
tralarn ve harsn korumak suretiyle Trk lemini temsil eden biricik
kavim olmak vasfm da tamaktadr,
Uygur, Karluk, Kpak ve bunlar gibi dier baz Trk kavimleri
Mool istils zerine varlklarn devam ettirememiler, Mool boylan
ile karp kaynaarak yeni kavimler meydana getirmilerdi. Bu yeni
kavimlerin dili trke ise de tarih htralar, asker tekilt ve gelenek
leri Mool vasflarn tayordu. Bugnk Dou-Trkistan Trkleri,
zbekistan, Kazakistan, Kara-Kalpak halklar ve dil boyu Trkleri,
ksaca Orta-Asya'daki Trkler'in ezici ounluu ite bu Trk-Mool
karmasndan meydana gelmi yeni kavimlerin torunlardr.
Bilhassa ticar mnasebetler sebebi ile X . yzyldan itibaren ara
larnda yaylmaya baladn bildiimiz slmln, X I . yzylda Ouz
lar' dan ezici ounluun dini haline geldii grlyor. Bunun sonu
cunda Ouzlar'a X I. yzylda Trkmen ad verilmitir ki, bu ad aa
yukar iki asr sonra her yerde Ouz'un yerini almtr. Ancak Ouz sz,
destanlar ile htralar yaatlan atalarnn ad olarak, Trkmenler ara
snda uzun mddet yaamtr.
Ouzlar'dan, 15-20 bin kiilik ordu karabilecek bir kme 1035
ylnda Horasan'a, gemek zorunda kalmt. Bu blge ise zenginlii,
asker ve mlk tekilatnn mkemmellii ile yalnz Islm leminin
deil, dnyann en kudretli devletlerinden biri olan G a z n e li im p a r a
t o r lu u n a ait idi. Bu Ouzlar, S e l u k lu ailesinin idaresi altnda be
yl sren devaml ve etin bir mcadele sonucunda G a z n e li im p a
r a t o r lu u n u yenerek Horasan'da devletlerini kurdular (1040 tari
hinde ve 16.000 atl ile). Ancak fevkalde kelimesi ile vasflanabilecek

X
olan bu hdisenin ba kahraman, fikirleri ve icraatiyle S e l u k un to
runu a r B e idi. S e l u k lu d e v le t in in hkimiyeti ok ksa za
manda B iz a n s im p a r a t o r lu u hudutlarna kadar uzand. Bu ba
arda Sir-Derya boyundaki byk ana Ouz kmesinden birbirini iz
leyen dalgalar halindeki blklerin ran'a, gelmeleri pek mhim bir
mil olmutur.

Ouz Trkleri'nin Islm leminde grnmeleri, gerekten bu lem

iin mutlu bir olaydr. nk, bu esnada Yakn-Dou Islm lemi,
B iz a n s im p a r a t o r lu u karsnda kendisini mdafaa edemiyecek bir
durum da bulunuyordu. slm lemi mnen yle rm idi ki, 34? bin
kiilik bir Ouz bl tek bana Filistin ile Suriye'nin mhim bir ks
mn kolayca eline geirmiti. Dou ve Gney-Anadolu'daki Mslmanlar
kararak A ni'yi (Karsn dousunda), Antakya ve Urfa'y, Lzkiyeyi ge
ri alm Haleb blgesini de nfuz ve hakimiyeti iine dahil etmi bulunan
B iz a n s n, yeni bir hamle ile Suriye ve hatt Msr a da hkim olarak,
slm leminin bana daha byk felketler getirmesi her an bekle
nebilirdi. Arap unsurunun kendisini toparlayp B iz a n s n yeni sal
drlarn karlayabilmesi, ancak belki ikinci bir peygamberin k
mas ile kabil olabilirdi. Bundan tr Ouz Trkleri ile slm
lemi kendisini B iz a n s a kar koruyabilecek yeni ve gc t
kenmez bir unsura kavumu oldu. Gerekten Yakn-Dou slm le
minin bu yeni Mslman unsuru yalnz B iz a n s tehlikesini geri atmak-
makla kalmyaralc, Arablarhn bir trl yapamadklarn da baarp,
Anadolu'yu fethetmi ve B iz a n s bir daha slm lemine tehlikeler
yaratamyacak bir duruma drmtr.

Ouz Trkler i ana yurdlarndan birlikte getirdikleri devlet teki

ltna ait messeselerini ve geleneklerini slm dnyasnda da devam
ettirdiler. S e l u k lu sultanlar ve atabeleri Orta-Asya bozkrlarnda
olduu gibi, askerlere ve halka sk sk yamah toylar veriyorlar, Mool-
ior da grld zere, belerini ereflendirmek ve taltif etmek iin bizzat
onlara iki sunuyorlar, yerli aydn Mslmanlar hayret ve taaccb iinde
brakan ar yaslar tutuyorlard. Onlar bilhassa askerlik ve idarecilikte
kendilerini dier kavimlerden stn gryorlar ve mill gelenekleri, miza
ve seciyeleri ile siyas hkimiyetlerinden gelen kavm bir uura da sa-
hib bulunuyorlard. S e l u k lu la r n gerek ran ve gerek Anadolu'da
mlk tekiltta yerli Iranllar' kullanmalar, resm dilin araba veya
farsa olmas sadece amel gayelerle ilgilidir. nk sultanlar kendi
kavimlerinden (bata her zaman ve her yerde btn devletler iin
hayat bir ehemmiyeti haiz bulunan ml saha olmak zere) devletin

XI
mlk tekiltnda vazife grebilecek yeter derecede eleman bulam
yorlard. Devletlerini kendi yurdlarmda kurup gelmi olan Arablar
ve Moollar da her yerde yerlilerden geni lde faydalanmlard.
Hatt Emev tekiltn arablatran, H a lfe A b d u l- M e lik in: I-
ranllar bin yl hkm srdler bir an bize muhta olmadlar, biz ise
bir asr devlet idare ettik bir a olsun onlardan mstani kalamadk
dedii sylenir.
S e l u k lu h n e d a n , tebaalarn dalet ve efkatle idare etmek,
lkelerinin imar hususunda da byk gayretler gstermek sureti ile
her yerde unutulmaz htralar brakmlardr. yle ki, onlar tarih sah
nesinden ekildikten sonra, X IV . yzylda, tannm ranl bir mver
rih, Emev ve Abbasle- de dahil olmak, zere, btn slm hnedan-
larnn birka aybla mlevves olmalarna mukabil S e l u k lu la r n
bu ayblardan mnezzeh, imanl, hayrsever, halka kar efkatli h
kmdarlar idiklerini syliyerek onlar rnek bir hnedan olarak gs
terir.
Gerekten bugn, Anadolu'yu dolaan tarih ve san at eserlerine
merakl alelde bir Trk veya yabanc bile S e l u k lu sultanlarnn,
iyi niyetin olduu kadar akln ve bilginin de altnda, Trkiye'yi
mamur ve halkn mreffeh klmak iin nasl alm olduklarm kolay
ca anlyabilir. Kervansaraylar, hastahneler v.e kprler gibi, din ol-
myanlarn da geni lde yer ald bu eserleri yaptranlar arasnda
S e l u k lu hnedamna mensup htnlarn da bulunmas kayda deer.
Hatt randa kervansaraylarn mnhasran veya daha ok S e l u k lu
sultanlarnn kzlar tarafndan yaptrld sanlyordu.

Trk fethi esnasnda Anadolun un pek byk bir ksm, bilhassa

Orta, Gney ve Bat-Anadolu blgeleri, nfusu ok az, hareketsiz, bir
kelime ile geri kalm bir lke manzaras gsteriyordu. Dou ve Gney
Dou-Anadolu ehirlerine nazaran, Orta, Gney ve Bat-Anadolu'daki-
ler snk kasabalar halinde idiler. Bunun balca sebebi birinci dere
cedeki milletleraras ticaret yollarnn o zamanlarda bu lkeden ge-
memesidir. te yandan S s n -B iz a n s ve onu mteakib, srekli ve
etin A r a b -B iz a n s mcadeleleri Anadolu'daki halkm mhim bir
ksmnn yok olmasna ve ukur-Ova gibi bir ok blgelerin de korkun
bir ekilde tahrib edilmesine sebep olmutu. Hatt nfusunun azl,
yoksulluu ve tekiltszl ile Anadolu'nun, iaret edilen byk ks
mndaki, yerli halk varlk gsteremiyecek bir duruma dmt. Bun
dan dolay X I. yzylda Dou-Anadolu'dan gelen Ermeni topluluklar
Orta-Anadolu'da. ve ukur-Ova blgesinde kolayca yerleebilmiler ve

X II
hatt t u sonuncu yerde, I. H a l s e fe r in d e n de faydalanarak, br
kralllc dahi kurabilmilerdi. Yine bu sebeple, Ouz Trkleri az bir
kuvvetle Orta ve Bat-Anadoluyu ok ksa bir zamanda ve cidd bir
mukavemet de grmeden kolayca aabilmilerdi. Yerli halkn nfusa
ok az olduunu gsteren delillerden biri de udur ki, Trk sultanlar
ve beleri yaptklar aknlarda ele geirdikleri yerli halk grerek
kendi lkelerinde yerletiriyorlard; nk, nfus azlndan hkim
bulunduklar ferlerde ekilmemi geni topraklar vard. S e l u k lu
hkmdarlarnn Dou ve Gney-Dou-Anadolu'ya kar devaml bir
fetih siyaseti gtmelerine karlk, en msait zamanlarda bile, Bat-
Anadolu, ve Marmara blgelerini almak hususunda istekli grnme
meleri de ancak oralarn iktisaden geri kalm, nfusu seyrek, az ma
mur yerler olmalar ile izah edilebilir. Hatt Anadolunun, iaret edi
len durumundan dolay, Trk fatihlerince o kadar czib bir lke sayl
madn da sylemek mmkndr. Malazgirt savann galibi A lp -
A r s la n n da, davranlarna baklrsa, ayn dncede olduuna
hkmedilebilir.
Arablar'm hem E m e v le r , hem de A b b a s le r devrinde, bir ok
defalar bizzat halfelerin kumandasnda muazzam ordular halinde
gelip de bir trl alamadklar Anadolu, 1071 ylndaki Malazgirt sa
van takip eden 8-10 yl iinde batan baa almt. Halbuki fetih
tek bir kumanda altnda ve muntazam bir pln dahilinde de yaplma
mt. Fethi mteakib lkenin her taraf Ouz kmeleri ile doldu. Bun
lar Trkistan ve ran'da, yayan eldalan tarafndan daima besleniyor
ve yeni gelenler ile saylar daima artyordu. Fetihten sonra Anadolu
ile Trkistan arasnda bir g kanal meydana gelmiti. X III . yzyln
birinci yansnn ortalarna doru Trkistan, Horasan ve Azerbaycan'
dan Anadolu'ya, birbiri arkasndan kalabalk Trkmen kmeleri gel
meye balad. Bunlar 1220 de balyan Mool kasrgasndan kayor
lard. Bylece Ouzlar'm ezici ounluu Anadolu'da, toplanmt. Os-
m a n l hnedannn mensup bulunduu oyman da, rivayet edildii
gibi, Moollar'n nnden kap Anadolu'ya gelen Trkmen kmeleri
arasnda olmas, bize gre en kuvvetli ihtimaldir. Bu arada Sir-Derya
boylarndaki ehirlerde ve kylerde yayan oturak Ouzlar'n da bil
hassa, Mool klc altnda can vermemek, onlara tutsak dmemek,
Mool istilsn takiben Trkistan'da ba gsteren korkun alktan
lmemek ve nihayet eldalarnm yaad emin bir lke olmas gibi
sebepler yznden Anadolu'ya geldikleri anlalyor. Sonu olarak,
Anadolu'nun pek byk bir ksm X I. yzyldan babyarak X IV . yz
yla kadar sren youn gler ile her bakmdan bir Ouz (Trkmen)

X III
lkesi vasfn ald ki, bu hususu X IV . yzyldaki yabanc mellifler de
fark etmilerdi. Ouzlar Anadolu'ya, gelirken madd ve manev hars
larn da beraberinde getirdiler. Mezar Sir-Derya boylarnda bulunan
D e d e K o r k u t un manev ahsiyeti bile, destanlarn yannda, A na
doluya. geldi. Ouz trkesi, bir oklarnn sand gibi, Anadolu veya
stanbul'da, deil, daha buraya gelmeden nce, Trkistanda iken
bugnk hususiyetlerini tayor ve orada da Trk lehelerinin en in
cesi ve en zarifi eklinde vasflanyordu. Bu vesile ile u keyfiyeti ok
kesin bir gerek olarak syliyelim ki, Ouzlar'n Anadolu'ya getirdik
leri harslar ve bu arada her trl gelenekleri btn hususiyetleri ile
zamanmza kadar kuvvetle yaayp gelmitir. Gnmzdeki Ana
dolu Trklerinde atalar olan Ouzlar'n harslar, ruh davranlar
ve antropolojik vasflar hkimdir1. Bugn her hangi bir kimse A na
dolu'nun Trkler ile meskn bir blgesinde, K g a r lnn Ouzlar'a
dair sylediklerini bu blgedeki Trkler'in dil ve davranlarnda, ge
lenek ve greneklerinde aka mahade edebilir. Hatt bu kimse
D e d e K o r k u t destanlarndan bazlarnn Anadolu'da hl yaadm
grmekle hayretler iinde kalabilir. Oysaki Trkistan'daki Trkmen-
ler bunlar oktan unutmulard. u szlerden de anlalaca gibi, Ouz
Trkleri'nin asl ve gerek mmessillerini grmek iin Trkistan' de
il Anadolu'yu dolamak lzmdr.
Ftihler ve ondan sonra gelen Ouz kmeleri, umumiyetle Sivas
blgesinden batdaki S e l u k lu ucuna kadar olan geni blgede yerle-

1 - Bugnk Anadolu Trklerinin ruh davranlar da atalar Ouz Tur/cJenninkinden

farkszdr. Anadolu Trkleri, sakin grnl, serin kanl, duygularm pek belli etm eyen insan
lardr; ask suratl olm ayp gler yzl ve vakurdurlar; abuk kzmazlar ve birden parlayp sn
mezler. Halkn tabiri ile Anadolu Trkniin kolayca dam an tutm az yani derhal sinirlenmez;
fakat ayran kabard m kasrga gibi eser, nnde durulmaz. T pk Ouz yiitinin a tut
tuunda kat ta kl eyledii gibi... Onlarn balca vasflarndan biri de kin tutmam alardr;
c alma duygulan da nlenemez bir arlkta deildir; abuk barrlar; merhamet d uygulan da
kuvvetlidir; aka ve ltifeden holanrlar; gereki insanlardr, yani akllar hislerine hkim ola*
bilir; nme duygularnda da arlk grlm ez; onun iin bakalarnn m eziyet ve kabiliyetlerini
inkr etmezler. B tn bu vasflan ile onlar A k-D eniz m illetlerinden, baz Balkan m illetlerinden,
ICafkasyallar^dan ve Arablar*dan ayrlrlar. Anadolu Trkleri rhen infirat deil, cem iyetidir;
toplu, yani bir arada yaamaktan holanrlar; milletlerine bal ve yurd sever olduklar da gerek
bir vkadr.
Y z ekli ve beden yaplarna gelince, onlar um um iyetle dz kara sal, ela gzl, yuvar
lak yzl, dz burunlu insanlardr; aralarnda m avi gzl olanlar az veya ndirdir; bu gibilere,
ok defa, bu vasflan bir sfat olarak verilir ( G k M e h m e d = m a v i g z l M e h m e d ; G k
k z = m a v i g z l k z ); pek ounun cildleri beyazdr; yz ve ellerindeki esmerlik gne y ak
mas ile ilgilidir; b oy la n ortadan uzun olup, gvde ksm alt tarafa nazaran ksa deildir; onun
iin at stnde heybetli grnrler ve rahata ok atarlar ve kl sallarlar.

X IV
inilerdi. Bu husus, bu blgenin onlarn hayat tarzlarna uygun bir yer
olmas ve bir de, iaret edildii gibi yerli nfusunun orada alacak
derecede az bulunmas ile ilgilidir. Mool istilsndan kaan kalabalk
Trkmen kmelerinin mhim bir ksm da yine bat ularna gelmi
lerdi. Bir Arab corafyacs (X III. yzyln ikinci yarsnda) bat
ularndaki Trkmenler' den yalnz Antalya'nn kuzeyinde, Denizli
evresinde yayanlarn nfuslarnn 200.000 adra yakn olduunu
sylyor. Bat ularndaki Trkmeler, S e l u k lu la r n fethinde
istekli grnmedikleri. Bat-Anadolu ve Marmara blgesini kolayca
aldlar. Tkmenler savalarda ellerine geirdikleri Hristiyanlar kle
gibi kullandklarndan bunu ok iyi bilen Hristiyanlar, onlarn hare
kete getiklerini grnce Adalara ve Rumeli yakasna kayorlard.
Trkmenler aldklar Hristiyan tutsaklarn ounu Msrl, Suriyeli
ve tranl tcirlere satyorlard, ite, Bat-Anadolu ve Marmara bl
gelerinin, X V . yzylda Hristiyan nfusunun en az bulunduu yer
ler arasnda olmasnn dier bir sebebi de budur. X I X . yzylda o
blgelerde, eskisine nisbetle Hristiyan nfusun daha fazla olmas,
O sm a n l devrinde baka sebeblerden ileri gelmitir. Gneydeki u-
kur-Ova blgesi de, bir asrdan fazla olarak yaplan Memlk-TrA:-
men aknlar ile Hristiyan nfusu son derece az bir duruma geldikten
sonra, X IV . yzylda ou -Ok koluna mensup Trkmenler tarafin-
dan iskn edildi. X V . ve X V I. yzylda grlen youn Trk nfusu
ve yer adlar, bugn de olduu gibi, Anadoludaki Trk yerlemesinin
mhiyetine dir tarih kaynaklardan karlan neticeleri tamamiyle
teyid etmektedir. Dier taraftan Anadoluda, 1.000 evlik de olsa, kitle
halinde herhangi bir slmlamann vukubulduu zerinde, Trk,
Bizans, Ermeni, ve Arap kaynaklarnda bugne dein herhangi bir
habere rastgelinmedii gibi, en ehemmiyetsiz tima olaylardan dahi
bahsedildiini grdmz pek zengin O sm a n l ariv vesikalarnda
da bu hususta bir kayd elde edilememitir. Nitekim, Anadolu'da
Mslman Ispanya'daki Mozarablar (Mstarib) gibi ve kudretini var
lm uzun mddet devam ettiren bir dnme snf da mevcut olma
mtr. Esasen buna hayret etmemelidir. nk, gerek halk ve
gerekse devlet olsun pek ak slm geleneine uyarak Hristiyan-
lara Mslman olmalar iin telkin ve tevikte bulunmuyordu. A y
rca Trk ve daha doru bir ifade ile slm devletlerinde, Hristi-
yanlarn Mslman olmalar halinde gelirlerinde mhim bir yeri
olan hara ve cizyenin ortadan kalkaca kaygs da vard. te yandan
eer toplu halde dnmeler olsa idi, Mslman olan bu yerli topluluklar

XV
Bulgaristan''daki Ponaklar, Giritteki Mslmanlar, Arnavudlar ve
Boaklar gibi, kendi ana dillerini konuur grecektik.
Dou ve Gney Dou-Anadolu1ya gemeden nce u umum kai
deyi hatrlamamz yerinde olacaktr. Bu da bir kavmin bir yerdeki
siyas hkimiyeti ne kadar uzun srerse ve o yerdeki yerli halkn me
den seviyesi de ne kadar geri bulunursa bulunsun, eer o kavim yeteri
kadar nfus fazlalna sahip deilse, bata dili olmak zere, mill harsnn
o yerde hkim bir duruma gelmesi mmkn olamyor. Bugn dokuz
asrlk pek uzun bir siyas hkimiyete ramen Dou ve Gney-Dou-
Anadolu blgelerinin baz yrelerinde halkn trke konumamas
bununla ilgilidir, Dou-Anadolu ile Gney-Anadolu2 coraf durumu ve
iklim hususiyetleri ile Anadolu mm Orta ve Bat blgelerine nazaran
Trk oymaklarnn yerlemesine daha az elverili idi. Dier taraftan
bu blgelerde ehir hayatnn epeyce gelitiini ve vergi kaygs ile yerli
halk zerine titreyen devletin de ksa bir zamanda istikrarl hkimi
yet kurmu olduunu biliyoruz. Bu sebepler ile Trk nfusu ad geen
blgelerin ancak Erzurum, Ahlat ve Harput gibi baz yrelerinde ve
dier baz ehir ve kasabalarnda kuvvetle tesirini gsterebilmitir. Bu
nunla beraber Mool istils sebebiyle gelen Trkmenler in kalabalk
bir ksm da bu blgelerde yurd tutmutu. Bu Trkmen kmesini ba
lca Kara-Koyunlular ve Ak-Koyunlular temsil ediyorlard. Ayrca
yine ayn blgelere Uyratlar, Sutay'llar ve saire gibi Moollar da gel
milerdi. Bu Trk ve Mool nfusu blgelerin kavm ehresini dei
tirebilecek bir younlukta olup, tesirini de gstermeye balamt.
Fakat, i ekimeler yznden Mool unsurunun ou buradan ayrl
d. ok gemeden X V . yzylda yaptklar fetihler ile Kara-Koyun-
lular dan da kalabalk topluluk ran'a getti. Ak-Koyunlular a. gelin
ce, onlar Dou ve Gney-Dou-Anadolu'daki btn yerli hkim ve
emirlerin siyas faaliyetlerine son vermek gayesini uurlu bir ekilde
tamakta idiler. U zu n H a a n B e zamannda ylmadan uygulanan
bu gayeye ulalmt. Ancak Ak-Koyunlularm Kara-Koyunlular'
ortadan kaldrp onlarn topraklarn ellerine geirmeleri, nemli say
da Ak-Koyunlu Trk nn de rana gitmesine yol amtr. Bunu da
mezhebce S a f e v ile r e balanm olan veya onlarn hizmetinde bu
lunmak istiyen Trk oymaklarnn gidii takib etti. Blgelerin bugn
k kavm durumunu ise O sm a n l hkimiyeti hazrlamtr. E er bu
blgeler S a f e v ile r in elinde kalsa idi, trkenin oralarda rakibsiz bir
dil haline gelmesi pek muhtemeldi.

2 Gney-Dou-Anadolu sz ile UV/a dan Hakkriye kadar olan blgeyi kasdediyoiuz.

XVI
 S e l u k lu kudreti en yksek noktasna 1240 tarihinde ulamt.
Bu esnada onlarn bat snn, umumiyetle, Mula vilyetindeki Da
laman ayndan bahyarak Denizli ve Ktahya nlerinden geip Sa
karya'ya. ulayordu. Gneyde, ukur-Ova blgesi de S e l u k lu snr
nn dnda kalyordu. Ancak buradaki Ermeni kralh S e l u k lu -
lar a vergi veriyor ve harb zamannda da asker gnderiyordu. S e l u k
lu hududu Douda Erzurum ve Diyarbekir blgesini iine ahyordu.
Trabzon blgesindeki R u m d e v l e t i de S e l u k lu la r n tbileri ara
snda idi. Ayrca Haleb ve am Eyyublular'nn S elu k lu la rd metbu
tanm olduklarn biliyoruz.
Yukarda iaret edilen zamanda Trkiye mamur ve mreffeh bir
lke halinde idi. S e l u k lu hnedan, uurlu bir iktisad siyaseti gde
rek birinci derecedeki milletleraras ticaret yollarn Trkiye'den geir
meye muvaffak olmutu. Bu maksatla, lkelerini, ilerinde tabib, bay
tar, hamam ve hatt alg takm bile bulunan bir kervansaray a ile
rmler ve rmaklar zerine tatan byk kprler yapmlard, te
yandan salk ilerine de nem vererek balca S e l u k lu ehirlerinde
hastahneler ina edilmi ve pek ok medrese ile de sslenmiti. te
edeb trkeyi bu medreselerden yetienler yaratmlardr. Tabi
bunlardan bahsederken S e l u k lu devrinin aa yukar 230 yl kadar
srdn, bunun bir asrnn B iz a n s la devaml mcadele, 50 ylnn
da Mool hkimiyeti ile getiini unutmamalyz. Bylece S e l u k
lu la r , Trkiye'nin kurucular olduklar, lkelerini mamur ve halk
larn mreffeh kldklar ve bir ok bakmlardan orijinal saylabilecek
bir kltr yarattklar iin Trk milletinin hayranlk ve minnettarlm
kazanmlardr. Aratrmalar ilerledike onlarn siyas, ktisad ve kl
trel sahalarda gsterdikleri gayretin ehemmiyeti, phesiz daha iyi
anlalacaktr.
Yukarda iaret edilen zamanda Anadolu daki Hristiyanlarm pek
ou ehirlerde yayordu. nk, kendilerini devlet en emin bir ekilde
oralarda koruyabilirdi. Bunlarn ehemmiyetleri ancak devlete munta
zam vergi veren mstahsil insanlar olmalarndan ileri geliyordu; deil
ise siyas hayatta hi bir rolleri olmamtr; tima hayattaki mevki
lerine gelince, bu, Irak ve Suriyedeki Hristiyanlarnkinden farkszd.
Byk S e l u k lu ehirlerinde idiler denilen ve balarnda idi
balar bulunan zmreler grlyor. Bu zmrelerin, yaadklar ehrin
dmana kar savunulmasmda hizmet etmek gibi, bilhassa asker bir
vazife ile mkellef olduklar anlalyor; fakat bu sahada da o kadar
ehemmiyetleri yoktu. Bu zmreler X I I I . yzyln sonlarnda tamamen
ortadan kalkmlardr, idiler'in kavm meneleri iyice bilinemiyor.

XVII
Trke bir kelime olan idi, melez demektir. Yni anas ve babasn
dan biri Trk olmayan kimse anlamna geliyor ve arabaya muvelled
(anas arab olmyan) kelimesi ile tercme ediliyor. Gerekten X II.
yzylda randa yerli kadnlardan domu Trkler'e de araba eserler
de Etrk ul-Muvelledn (yni melez Trkler) deniliyordu. Acaba Anado
lu'daki idiler de byle mi idiler? Fakat, byle bir ihtimali teyid eden
deliller henz ele geirilememitir. Muhakkak olan bir husus var ise,
onlarn, siyasi ve asker sahada olduu gibi, dier bakmlardan da e-
hemmiyetli bir zmre olmadklardr. Kaynaklarda, kendilerinden na
diren ve mbhem bir ekilde bahsedilmeleri de bu husus ile ilgilidir.
Mamafih idilerin dnmeler olmalar mmkndr. S e l u k lu ehir
lerinde Trkler'den baka ounlukla ran'dan gelmi san atkr,
tccar ve okumu kimselerden mrekkep baka Mslmanlarn da
yaadklarn biliyoruz.
Kylere gelince, bunlarn ezici ounluu Trkler ile meskn idi.
Kyllere X III . yzyln ikinci yarsnda Trk (araba cemi Etrk) de
deniliyordu. Bu isim onlara Irak, Suriye ve Msr ehirlerindeki halkm-
araba konutuklar halde- arab szn sadece gebe arablar iin kul
lanmalarna baklarak- devletin mlk tekiltnda vazife gren Iranl
memurlar tarafndan verilmi gibi grnyor. Bu suretle Trk sz
kyl anlamna da geldi ki, O s m a n l devrinde de bilhassa X V II.
yzyldan itibaren, daha yaygn olarak ve ayn anlamda O sm a n l
memur ve aydnlan tarafndan kullanlmtr. S e l u k lu la r devrinde
nc unsuru Trkmenler, yni Trk gebe topluluu meydana ge
tiriyordu. Bunlar ok defa kendi kavim adlar ile, yani Trkmen sz
ile anlyorlard. Trkmenler nfus bakmndan olduu kadar siyas
bakmdan da pek mhim bir unsur idiler.
Trkmenler yani Trk gebe unsuru Anadolu'da Mool hki
miyetine kar heryerde ylmadan mcadele etmilerdir. nk, onlar
yerleik Trk unsurunun aksine mcadele iin gereken tekilta, inzibat
ve savalk ruhuna sahip idiler. Yerleik Trk halkna gelince, bunla
rn aralarnda birleip kuvvetli bir mcadele cephesi vcuda getirmeleri
mmkn olamyordu. ayet Trkmenler olmasa idi Anadolu'daki M o
ol hkimiyetinin ok daha uzun srecei muhakkak olduu gibi, mem
leket haric istil ve fetihlere de her zaman ak kalabilecekti.

Trk gebe unsurunun, kendisinden km olan S e l u k lu ha

nedan ile mnasebetleri, devletin kurulmasndan sonra bozulmutu.
Bunun balca sebebi S e l u k lu hnedannn, dier Islm slleleri
gibi para ile satm alnm, pek ou baka Trk kavimlerine mensup

XVIII
 memlk, yani kullardan hassa ordular tekil etmeleri ve devletin yk
sek asker memuriyetlerini onlara vermeleridir. Hnedan bu hassa
ordusuna sahip olduktan sonra kavimdalan olan Trkmenleri ta-
mamiyle denilebilecek bir ekilde ihmal etmi ve deta onlar unut
mutur. Vaka S e l u k lu la r n ve sonra O s m a n lla r m kullardan
mteekkil hassa ordular kullanmalarna Trk unsurunun zaafa ura
masn nliyen millerden biri nazar ile bakmak belki mmkndr.
Ancak, btn yksek asker memuriyetlerin bu hassa ordusu mensup
larnn elinde olmas, asker bir kavim olan Trkler arasnda geni tepki
ler yaratmtr. Bu tepkiler S e l u k lu devletinin zayflama ve ykl
masnda mhim bir mil tekil ettii gibi, O sm a n l ip m p a r a t o r lu -
u nun gcn yitirmesine ve Trk halknn byk felketlere urama
sna ve Anadolu'da, geni tahribatn yaplmasna da sebeb olmutur.
Dier taraftan saltanat verseti iinin deimez bir kaideye balanma
m olmas da i savalarn kmasnda ve Trk devletlerinin zayfla
ma ve yklmasnda dier mhim bir mil idi. Bunlardan baka emir
ler ve belerin hkmdarlarna kzp itaatsizlik gsterdikleri ve isyan
kardklar da sk, sk grlen olaylardandr. Fakat bu vkalara ra
men, nasl oluyor da Trkler bu kadar uzun bir zaman siyas hkimiyet
lerini devam ettirebildiler ? phesiz bu husus yalnz onlarn askerlik ka
biliyetleri ve ana yurttan daim surette beslenmeleri ile izah edilemez.

Mool istils, eski Trk lemini tamamen ortadan kaldrm, Tr

kistan ve Orta-Dou'da korkun kymlar ve tahribat meydana getirdii
gibi, mamur ve mreffeh Anadolunun da zdrabl bir devir geirmesine,
sebep olmutu. Bununla beraber Mool istils ve hkimiyetinin Bat
Trkl bakmndan birok msbet mhim neticeleri de olmu
tur. Evvelce de iaret edildii gibi, Ouz yahut Trkmen kaviminin
Trkistan ve randa, yaayan kmelerinin pek ou bu istil sebebi
ile Anadolu'ya gelmiti. Bu suretle Anadolu, maddeten ve manen Ouz
Trkl'nn yurdu vasfm kuvvetli bir ekilde almtr. Dier taraf
tan Moollar kendileri ile birlikte baka Trk kavimlerine mensup pek
ok insan da getirmilerdi ki, bunlar da Yakn-Dou Trkln kuv
vetlendirmitir. nc olarak Yakn-Dou'da Trk kltrnn Fars
ve Arab kltrleri yannda nc bir kltr olarak kuvvetle yer al
mas da Mool hkimiyeti devrinde grlmektedir. Bu arada ran'daki
Mool saraynda kuvvetli bir Trklk uuru domu ve bunun sonu
cunda meydana getirilen eserler, Bat-Trkler'i yani Trkmenler'de
de kavm duygularn daha uurlu ve daha yaygn bir hale gelmesinde
mhim bir mil tekil etmitir.

X IX
 Belikler devri, S e l u k lu ve O s m a n l hkimiyetleri arasndaki
devirdir. Bu devrin balca vasf S e l u k lu la r zamannda aln
mayan blgelerin fethedilmesi, Trk nfusunun ve kltrnn bata
ehirler olmak zere her yerde ok kuvvetli bir hkimiyet kurmas,
trkenin edeb ve resm dil olarak farsaya kar rakipsiz bir mevkie
ykselecek surette bir gelime gstermesidir. Dier taraftan Anadolu'
nun byk bir ksm yabanclarn gptasn ekecek derecede, bolluk
iinde idi. Her biri bir blgenin sahibi olan belerin, lkelerini mamur
etmek iin ellerinden gelen gayreti esirgememi olduklar grlyor.

Hlis bir Ouz Trkmen olan O sm a n l h a n e d a n n n Anadolu'da

yapt i, Burso dan Boaz-Ii'ne kadar olan Marmara blgesini fet
hetmesidir. O sm a n l hnedan tarih sahnesine kt zaman Ana
dolu'daki Trk cemiyeti oktan teazi etmiti. Bu hanedan trk ce
miyetinin bana geince orada hereyi hazr buldu. O s m a n lla r
batda, Rumeli yakasnda, fetihlerde bulunurlarken, douda da Kora-
Koyunlular T im u r un istilas ile geciken Iran istikametindeki fetih
lerini, X V . yzyln balarndan itibaren tahakkuk ettirmeye giritiler.
Bylece Anadolu'dan her iki ynde fetih yolu ile yaylma hareketleri
yaplmaya baland. Bat ynndeki yaylmay Bat-Anadolu, Mar
mara blgesi ve ksmen de Orta-Anadolu'daki Trk oymaklar ve yer
leik Trk halk, Iran ynndekini de Dou ve Gney-Dou-Anadolu'-
daki Trk oymaklar besliyordu. Bu yaylmalarn nfus younlamas
ve ktisad skntlar ile ilgili olmad muhakkaktr. nk Anadolu-
nun X V I. yzyldaki nfusunun takriben 4-5 milyondan fazla olma
dm biliyoruz.
ran ynndeki g hareketi, Kara-Koyunlular'dan sonra Ak-Koyun-
lular ve Safevler zamannda da devam etti. Hatt O s m a n lla r btn
Anadolu'ya, hkim olduktan sonra, X V I. yzyln ikinci yarsnda da,
Anadolu'daki ran'a gmeler vukbuldu. Btn bu gmeler sonucun
da Azerbaycan, daha doru bir ifade ile Kuzey Bat-lran, Rum-eli gibi,
Anadolu'nun kavm bakmndan bir uzants halini almtr.
Asker sahada olduu gibi, mlk idarede de mkemmel bir tekilta
sahib bulunan O sm a n l devleti Balkanlar'a devaml, dzenli ve gelien
bir hayat getirmiti. Bundan Mslman unsuru kadar Hristiyanlar da
faydalandlar. Trkler Rum-eli'nde youn bir ekilde bilhassa kuzeyde
Varna, batda Tatar-Pazar ve gneyde Kavala arasndaki blgede
yurt tutmulard. Bunlar, iaret edildii gibi, Bat-Anadolu, Marmara
blgesi ve Orta-Anadolu dan gelmilerdi ki, bunun hatras Rum-eli
Trkleri arasnda unutulmyarak zamanmza kadar yaamtr. Ad

XX
geen blge hemen her bakmdan Anadolu'nun bir uzants mahiyeti
ni almt. Burada da, Anadoluda olduu gibi, ehir ve kylerdeki
Trkler'n yannda, gebe yaay srdren ehemmiyetli sayda Trk-
ler de vard ki, bunlara da Yrk denilmekte idi. Rum-eli'ndeki Y-
rkler, trl kollara ayrlyor ve yaadklar blgelerin adlar ile anl
yorlard: Tanr-Da Yrkleri ( Gmlcne, Karasu Yenicesi, Drama
ve Kavalada), Nal-Dken Yrkleri ('bugnk Bulgaristan'da), Se
lanik Yrkleri (Makedonya ve Tesalya'da) Vize Yrk-leri (Vize,
Lle-Burgaz-, orlu ve Hayra-Bolu), Kocack Yrkleri (Edirne, K k-
lar-Eli, Baba-Eski ve bugnk Bulgaristann baz yerlerinde).

Yrkler, O s m a n l asker sistemi icab, devletin kuvvetli bulun

duu X V I. ve X V II. yzyllarda daha ziyade yardmc birlikler olarak
kullanlmlardr; ancak X V III. yzylda asker sknts ekilmeye
balannca ruhlarm okamak iin Evld- Ftihan (fatihlerin oullar)
ad verilerek silhl kuvvetler arasna sokulmulardr.
Balkanlardaki Trk hkimiyeti bu blgedeki Hristiyan milletler
zerinde derin meden tesirler yapmtr. Bu gn de, bu milletlerin dil
lerinde ve gnlk yaaylarnda bu tesirlerin izleri grlr. Bilindii
gibi, Balkanlar'daki Trk hkimiyeti sonucunda Bonaklar ile Arna-
vudlar'm ou ve Bulgarlar'dan bir topluluk (Pomaklar) da Mslman
olmulard. Fakat bunlarn trklememelerinin tek bir sebebi vard ki,
o da aralarna yeter derecede Trk nfusunun girmemi olmasdr.

O sm a n l devletinin, Kuzey-Afrika slm lkelerini Avrupalla

n istilsndan kurtard bir vkadr. ayet bunda baar gstermese
idi, kuvvetli ihtimal ile imdi oralar Hritiyan lkeleri olarak gre
cektik. Ne Arab unsuru, ne de Berberiler, Ispanyay olduu gibi, K u
zey-Afrika'y da koruyabilmilerdi.

Kuzey-Afrika'daki lke yni, Cezayir, Tunus ve Ta ablus, Trk-

ler tarafndan ocak ad verilen bir asker tekiltla idare edilmitir. Bu
ocaklara alnacaklarda aranlan en mhim vasf, onlarn hlis Anadolu
Trk' olmalar idi. Arablar ve Berberiler ocaklara alnmadklar gibi,
babalar Trk ve analar yerlilerden olanlar da yksek memuriyetlere
geirilmiyorlard.
Ocaklar, ihtiyalar olan Trkleri Bat ve Gney-Bat Anadoludan
temin ediyorlard. Bu maksadla gnderilen heyetler, Bat-Anadolu'daki
ehir ve kasabalar dolaarak pazar yerlerinde: y o r u lm a d a n a k e
k a z a n m a k , t e r le m e d e n lm e k is t e y e n le r b a y r a m z a lt n a
gelsin szlerini nida ettirip asker deviriyorlard. Bu gidenler arasm-

XXI
da klar da bulunuyordu ki, syledikleri lrke iirler zamanmza ka
dar gelmitir. Cezayir ocanm reisine verilen day unvan da Anadolu
Trklerinin tanmadklar byklerine, annelerinin kardelerine olduu
gibi, day demelerinden ileri geliyor. Zamanmzda Bat-Anadolu da
Orta-Anadolu dan gelen iilerin banda bulunanlara verilen dayba
sz de ay telkki ile ilgilidir. Bylece Bat ve Gney-Bat-Anadolu,
babayiit evldlarnn bir ksmm da, ou bir daha dnmemek zere,
uzun bir zaman Kuzey-Afrika'ya, gndermitir. Bu gn bile Anadolu'da
A k a m d a n C e z a y ir e g id e n o k o lu r eklinde bir atalar sz
vardr.
O sm a n l devletinin giritii uzun sren harblerde yenilgilere
uramas Anadolu'daki hkimiyetini son derecede zayflatarak bu
lkede irili ufakl derebei de denilen ynlarm ortaya kmasna sebep
olmutur. Bunlarn devri, aa yukar bir asr devam etmitir3, ite
bu ynlar devrinde Bat-Anadolu'da Aydn, zmir ve Manisa vilyet
lerinde Zeybeklerin de ortaya kt grlyor. Bunlar devlet kuv
vetine kar geliyorlar ve zenginlerden szdrdklar paralar ile geini
yorlard. Z eybek , kelimesinin nereden geldii hez aydnlatlmam
olduu gibi, bunlarn zuhurunda o blgedeki oymaklarn mil olup
olmadklar da iyice bilinemiyor. Zeybeklerin faaliyetlerine bir trl
son veremeyen devlet, savalklarndan dolay onlar cretli asker
olarak ordusunda kullanmtr.
X V I. yzyln banda Hind ticaretini eline geiren Portekizliler
Gney ve Dou-Arabistan iin cidd bir tehlike tekil etmilerdi. Os-
m a n l hkimiyeti bu tehlikeyi de uzaklatrd. X V I ve X V II. yzyl
larda Arabistan'da Trklere, umumiyetle, Karaman deniliyordu. Bu
husus her halde oraya gnderilen askerlerin ounun Karaman eyle
tinden olmas ile ilgilidir. Anadolu Trkleri, yiitlikleri ile Arabistan'da
-Yemen de dahil olmak zere-byk bir n kazanmlard. Ancak Ye-

3 Anadolu'daki bu ynlar v ey a derebeileri devri de en ilmal edilmi konulardan biri

dir. yleki bu nlan n en mhimi olan apan-oullaTinm. asl adnn ne olduu bile ortaya konm a
mtr. apan-oullar tarafndan Yozgat*da. yaptrlm byk cam inin hazresinde grdm
kitbelerin en eskileri ailenin adnn ne a p a n , ne de C e b b a r olm ayp a p a r olduunu gs
teriyor:

\\ \ 4*** jj ipi 4J j \
) \ VA < j 4 J j

Bunlara gre ve jL > - t kelim esinin yanl okunmasndan m eydana gelmi ve

aile bu yanl isim ler ile tannmtr. Bu aileye ait kitbeler, gerekli izahatla birlikte, yaknda
tarafm zdan yaynlanacaktr.

X X II
mere e gnderilen Trkler'in mhim bir ksm vatanlarna dnemiyor
lard. Bu, H a z r e t -i m er i bile dehete dren vahi gr
n ve davranl Yemenli Arab boylan ile arpmaktan ziyade has
talktan ve bakmszlktan ileri geliyordu. Yemenden geri dnemeyen
Trk genlerinin milletimizin bannda at yaralar ifade eden hzn
l trklerin hl arlmakta olduu malmdur.

O sm a n l devleti, bu gnk snrlar iinde Trkiye'yi, ancak

K a n u n devrinde idaresi altma alabilmiti. Bu idarenin, mahiyeti
icab, Anadolu'da girdii yerde, bilhassa kyller ve gebeler tarafn
dan memnunlukla karlandm ileri srmek gtr. Bu sebeple X V .
ve X V I. yzyllarda grlen mezhebi ayaklanmalarda bile O sm a n l
idare sisteminin mahiyetinin ve onun kt uygulanmasnn byk bir
pay olduu phesizdir. X V I. yzyln sonlarnda kan ran ve Avus
turya harpleri ve onunla yakndan ilgili bulunan korkun C e l li a-
y a k la n m a la r Anadoludaki, umum hatlarn muhafaza ederek
gelen, eski tima dzeni tamamen ortadan kaldrd. Memleket harab
bir duruma, halk da derin bir yoksulluk iine dt. Her yerde kkl
ailelerin, yani be snfnn pek byk bir ksm yok oldu; geri kalan
lar da ktisad bakmdan fazla bir zarara uramadlarsa da devlet
karsnda olduu gibi, evrelerindeki halk iinde de siyas itibarlarn
kaybettiler. Hatt bunlann bir oklan basit davranl, sefahate mey
yal ve yoksullara yardmdan uzak insanlar haline geldiler. Bu sonun
cularn zamanmza kadar gelen mensuplannda da ayn hal grlr.
Halbuki b e lik v e r m e k le , y i i t l i k v u r u m a k la o lu r atalar
sznde de ifade edildii gibi, Trk halk, en eski zamanlardan beri han,
sultan, be ve aalara kendilerine hizmet etmek ve yardmlarda bulun
makla grevli insanlar gz ile bakyorlard. Avrupa asilzdesinin ve
krallarnn saraylar, atolar yaptrmalar karsnda bizimkilerin ti
ma eserler vcda getirmeleri bilhassa bu telkkiden gelmektedir.
Byle yaplmad takdirde el mi y a m a n b e m i y a m a n , el y a
m a n atalar sznn de gsterdii zere aalar ve beler mevkilerini
muhafaza etmekte glkler ile karlayorlard.

ehir halk zikredilen olaylardan ancak iktisaden zarar grmt.

Anadolu ehirlerinde Belikler devrindeki Ahilerin halefleri olan esnaf
ve sanatkrlar zmresinin bu olaylardan mteessir olup olmad he
nz incelenmemitir. K yl snfna gelince, asl darbeyi yiyen bu snf
olmutur. Bu olaylar kyl snfna yoksulluk ve nfus kayb gibi b
yk felketler getirmitir ki, uzun asrlar boyunca bu snf kendi ken
dine bu kayplarm telfi edememitir. Kyl snf arasnda alan

X X III
bu derin yaralar nfus bakmndan ancak Trk oymaklar kapatmaa
abrmlardr.
Gebe Trk topluluklarna gelince, ad geen olaylar onlar ze
rinde de tesirini gstermi ve istisnasz hepsinin dzenleri bozulmutur;
bazlar dalmlar veya dalma derecesine dmlerdir; bazlar da
eskiden beri yaadklar yurtlarndan ayrlarak baka yerlere g et
mek zorunda kalmlardr. Bununla beraber gebe unsur, hareket
kabiliyeti sayesinde i karklklar, harbler, salgn hastalklar, stma
ve ktlklarn tesirlerine, kyl ve ehirlilere nazaran daha az maruz
kalmtr. Bu sebeple onlar nfus bakmndan daha ok artmlardr.
Bu keyfiyet'ise oturak Trk halk arasnda meydana gelmi olan geni
boluklarn doldurulmasnda pek mhim bir mil olmutur.
Trk gebe topluluklar O sm a n l devrinde de Orta-Asyadan.
getirdikleri koyun ve at besliyorlar ve yine onlar gibi deveyi de ta
ma vastas (yklet) olarak kullanyorlard. O sm a n l devletinin de
seferlerde askerin azn develer ile tattn biliyoruz.
Trk topluluklarnn mhim bir ksmnn adrlar X I X . yzylda
dahi, anayurttan getirilmi olan ak keeden yaplm deirmi adr
lard. Bu Trk adrlar Yakm-Dou da slmiyetten nce de tannmt.
Hatt H a z r e t i P e y g a m b e r in bile seferlerde Trk adrnda otur
duu sylenir. Kldan mamul kara adrlarn kullanlmas yoksulla
ma ile ilgili grnyor. Kl adrlar mnhasran kei besleyen, otur
duklar yerler sarp ve otlaklar dar olan Yrkler kullanyorlard. Fa
kat Trkler in asl mill adrlar, iaret edildii gibi, ak keeden yapl
m deirmi adrlardr.
Anadoludaki Trk cemiyeti bir birini izleyen uzun ve yorucu
harbler, salgn hastalklar ve ktlklar sebebi ile bir daha eski kuvvetini
elde edemedi. Hatt X I X . yzylda Avrupal seyyahlar, Hristiyan
larn aksine Trk milletinin mahvolmaya doru gittiini mahade
etmilerdir. X V I. ve X V II. yzyllarda ou Trk aslndan olmayan
O sm a n l mellifleri, Anadolu Trklerine ve bilhassa kyllere
Etk-i bidrk demilerdir. Fakat bu mellifler ve btn O sm a n l
idarecileri, Anadolu Trklerinin devletin asl dayanan tekil ettik
lerini idrk edememilerdir. Bylece Trk cemiyetine zaaf gelince
O sm a n l devleti de kudretini kaybetti. O sm a n l, son asrlara kadar
Anadolunun insann ve servetini grlmemi bir israfla harcam,
fakat ona hi bir ey vermemitir. Bu yzden Anadolu Trkleri yoksul
ve geri kalm bir cemiyet, Anadolu da harab bir memleket haline gel
mitir. Anadolu halk arasnda idarecilere O sm a n l ad veriliyordu.

X X IV
Bu adn verilmesinde, mensuplarnn saray ve ocaktan yetimeleri ile
kavm bakmdan Trk halkndan kmamalarnn balca miller ol
duu muhakkaktr. Anadolu Trkleri bunlara deta yabanc ve ms
tevli bir zmre gz ile bakyorlard. O sm a n l snfnn mensuplan,
Anadolu halkna bilhassa kyl ve gebelere gre marur, hain, h iy
lekr, sznde durmaz, vefsz ve gayri dil insanlardr4. Gerekten
X I X . yzylda Anadoluyu gezen Avrupal seyyahlar Anadolu Trk-
lerinin yoksulluklarna ramen, asil ruhlu, namuslu insanlar olup,
kt idareciler elinde yoksul ve geri kalm bir duruma dtklerini
yazarlar ki, bunun bir gerek olduu phesizdir.

4 Bu gn Dou-Anadolu*da. u deyi hl hatrlanmaktadr.

alvar altak Osmanl
Eeri kaltak Osmanl
Ekende yo/c, biende yok
Yemede ortak Osmanl

XXV
 1 .

Blm
Ouzlarn Tarihi

A. OUZLARA DR EN ESK BLGLER

1 - Ouz dmu Menei:

Ouz adnn menei hakknda bir ok fikirler ileri srlmtr.

nl Macar bilginlerinden J. N e m e th , Ouz szn ok-(-uz eklinde
tahlil etmitir. Ona gre ok, boy (kabile), wz de cemi edatdr1. Bylece
Ouz, boylar demektir. Gerekten okun eski zamanlarda b oy anlamna
geldii biliniyor. B a t G k -T r k devleti on boya dayanmakta olup,
bu on boya on-ok denilmekte idi.
Okun boy anlamna geldiinin izi Ouz elinin boy tekiltnda da
grlmektedir. Ouz eli, bilindii gibi, iki kola ayrlmakta, bunlardan
birine Boz-Ok, tekisine de -Ok ad verilmektedir, ikinci adn ok dan
meydana geldii muhakkaktr. Ancak bata W . B a n g olmak zere,
baz limler Ouz da sesinin olmas dolaysile N e m e th in bu fikrine
itiraz etmilerdir2. Son yllarda ise Ouz adnn asl hakknda baka
izah tarzlar ortaya atlmtr5. Biz J. N e m e th in fikrini kabul etme
ye mtemayiliz4.
Bilindii zere, Orta-Asya'da ilk defa olarak tekiltl ve byk
bir imparatorluu, inlilerin Hiung-nu adm verdikleri kavim kurmu-

1 Bu hususta bk. H s e y in N a m k O r k u n , Ouzlarca dir, A nkara, 1935, s. 4 -5 .

2 W . B a n g ve G .R . R a h m e t i, Ouz Kaan destan, stanbul, 1936, s. 6.
3 Bk. D. S in o r , Ouz Kaan destan zerinde baz mlhazalar, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Trk D ili ve Edebiyat Dergisi, s. 1-14; M. L o u i s B a z in , Notes sur les mots
Ouz et Trfc , Oriens., 1953, V I, s. 315-322.
4 Bu mesele zerindeki dier fikirler iin, bk., J a m e s H a m ilt o n , Toquz^Oguz et On
Uygur, Journal Asiatique, annee 1962, s. 25-26.

1
tur. Bu kavim, ilim leminde Trk aslb kabul edilmitir. in kay
naklarnda Gk-Trkler in, U y g u r lav'm ve Krgzlar m Hiung-nularm
soyundan gsterilmeleri phesiz hu hususta en mhim delillerden
biridir. Trk devlet tekiltnn gerek kurucular olan Hiung-nular,
Mildtan nce III. yzyln sonlarnda komularnn ekindii kudretli
bir kavim haline geldiler. M.O. 209 ylnda bu kavmin hama inliler-
in M a o -T u n (yahut M e-T e) dedikleri bir hkmdar geti.

M a o -T u n , faaliyetlerinden anlald zere, Trklerin tarihe

bilinen ilk byk hkmdardr. in kaynaklarnda, rivayet olarak
anlatldna gre, M a o -T u n , gen bir ehzade ike vey annesinin
iddetli tesiri altnda bulunan babas T e o m a n tarafndan, Hiung-
nularm gney-bat komular Ye-iler e rehine olarak verilmi, sonra
da T e o m a n bu kavme saldrmt. Bundan maksat Ye-ilerin o
lunu ldrmelerine vesile vermekti. Gerekten Ye-iler ldrmek
iin M a o -T u n u aradlarsa da bulamadlar. nk M a o -T u n u
rayaca feci kiheti anlayarak kam ve babasnn yanna gelmiti.
T e o m a n olunun bu baarsndan ok memnun grnerek ona, has
sa tmeninin kumandanhn verdi. Fakat, M a o -T u n , babasmn
kendisine yapmak istedii ktl unutmayarak bir frsatn bulup
T e o m a n ve onun yaknlarn ldrd. Bu suretle Hiung-nu tahtna
geen M a o -T u n yapt seferler ile devletinin hudutlarn genilete
rek zamann en kudretli hkmdarlarndan biri oldu5.

M a o -T u n ve haleflerinin bir sra yksek ifte kumandanlar o-

lup, bunlar birbirlerinden sol ve sa olarak ayrlyorlard. Bundan
Hiung-nu imparatorluunun dayand elin sol ve sa olmak zere
iki kola ayrlm idii neticesi karlabilir. Yine in kaynaklar geni
Hiung-nu imparatorluunun 24 kumandan tarafndan idare edildiini
yazyorlar6. Bundan da Hiung-nu elinin 24 boydan meydana geldiini
sylemek mmkndr.

Yine bilindii gibi, X IV . yzyln, balarnda yazlm olan Ouz-

larm destan tarihlerinde7, T r k le r in ilk fatih hkmdar olarak
O u z H a n dan bahsedilir. Hatt burada da, Ouzun din inancndan
dolay, babas K a r a -H a n tarafndan ldrlmek istendii, fakat
onun yaplan savata galib gelerek babasn ldrd sylenir. Dier

5 D e G r o o t , D ie Hunnen der Vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig, 1921, s. 49-50; W .

H .M c G o v e r n , The Early empire o f central A sia, Chapel Hill, 1939, s. 116.
6 D e G r o o t , ayn eser, s. 55-56; W .H .M c G o v e r n , ayn eser, s. 117-118.
7 Bu eser hakknda nc Blme bk.

2
taraftan Ouz elinin Sa ve sol olmak zere iki kola ayrldm, sa
kola Boz-Ok, sol kola -Ok denildiini ve Ouz elinin 24 boydan mey
dana geldiini biliyoruz.
Bir ok mellifler, zikredilen u benzerliklere bakarak efsanev
O u z H a n n tarih M a o -T u n olmas ihtimalini ileri srmlerdir.
Biz bu mesele zerinde ancak u hususlara dikkati ekmek istiyoruz:
Ouzlarn desta.n tarihleri, M a o -T u n dan aa yukar 1500 yl sonra
yazlm olup, bu destan tarihin O u z -H a n a aid blmnn, mill
bir gaye ile aydm bir Trkn muhayyilesinden kt anlalyor. Di
er tardftan Ouzlarm 24 boydan meydana geldikleri hakkndaki bil
gimiz de X I. yzyldan daha geriye gitmemektedir.

2 - Barlk Irma Kylarnda Ouzlar:

155 ylna doru Orhun blgesinde Hiung-nulara. yerini Sien-

Piler aldlar. Onlara da Juan-Juanlar halef olduktan sonra 552 tari
hinde G k -T r k im p a r a t o r lu u kuruldu. Bu imparatorluk o za
mana kadar Orta-Asya da kurulmu devletlerin en by idi. Bugn
k bilgimize gre, Trk diline ait en eski htralar da G k -T r k im
paratorluu devrine aittir. Bu htralar balca mezar kitabeleri
tekil ediyor. Bunlar Orhun ve Yenisey kitbeleri i olmak zere ikiye
ayrlr. Orhun kitbeleri V III. yzyldan kalm adr., Yeniseydekilerin
daha eski bir zamanda, pek muhtemel olarak da V II. yzylda yazl
dklar anlalyor, ite Ouz adna ilk defa olarak bu Yeniey kitbe-
lerinden birinde rastgelinmektedir. Ulu Kem e dklen Barlk ay
ky smdaki bu kitbe aynen yledir:

1 - Er erdemi atm tabdm erdemi... (n ?)

2 - z Y i e n A lpT u r a n Alt Ouz budunda yegirmi (ya

mka) adrldm
3 - Beg erikime sizime adrldm.

Bugnk Trke le :

1 - Er erdemi adm buldum erdemi... (iin ?)

2 - z Y i e n A lp T u r a n Alt Ouz kaviminden on (yamda)

ayrldm
3 - Belik nfuzumdan, szlerden ayrldm8.

8 H s e y in N a m k O rku n, Eski Trk yaztlar, (T. D. K..), stanbul, 1940, III, s. 61.

3
 Anlalaca zere, bu kitbe -eer doru okunmu ise- alt b oy
halinde olan Ouzlarm kitbenin yazld zamanda Barlk yresinde
yaadklarn gsteriyor. Bu zamann biz V II. yzyl (lik yans veya
ortalar) olduuna kaniiz. Alt Ouz budunda ibaresi de alt boydan
mteekkil Ouz eli (kavmi) demektir. Ayn asrn ikinci yansndan
sonra Ouzlar Tula rma kylarnda iken dokuz boy halinde idiler.
Hatt K l- T e g in ve B ilg e K a a n a ait kitbelerde geen -
Ouz ss (-Ouz ordusu) ibresinden Ouzlarm , o zamanlar biri
-Ouz , dieri Alt-Ouz olmak zere iki kola ayrldklarn tah
min etmek mmkndr. Acaba Ouzlar, Barlk rma kylarnda iken
de dokuz boydan mteekkil olup, kitabede bunlardan yalnz Alt-
Ouz kolu mu ifade edilmektedir? Bize kalrsa, Ouzlarm kitbe za
mannda (yani V II. yzyln birinci yarsnda veya ortalarnda) alt
b oy halinde olduklarn dnmek daha dorudur. Kitbedeki bu
dun sz her halde Ouzlarn hepsini iine almaktadr. Ouzlarva.
V II. yzylda alt boydan mteekkil olmalar bizim iin u bakmdan
dikkate deer. Cmi ut-tevrihdeki Ouz ensab ksmnda 24 boyun,
msavi sayda olmak zere, O u z H a n n alt olundan tredikteri
yazlmaktadr. Fakat daha ilgi ekici husus, her drt boyun (damga
lar ayr olduu halde) mterek bir u n g un a sahip olmalardr. Bu
vka yirmi drt Ouz boyunun da eski zamanlarda alt boy halinde
yaadn gsterir. Bu alt u n g u n u n hepsi de ormanlk blgelerde
yaayan avc kulardr9.
Barlk kitbesinin All-Ouzlarn beinin mezar kitbesi olduu
grlyor. z Y i e n A lp T u r a n adn tayan bu be 13 yanda,
daha delikanllk ana basmadan vefat etmitir T u ra n ad (bu gn
k sylenii ile Duran) eskiden Trkiye de ok konulmu olup, bugn
de daha ziyade kadnlara verilmek zere, kylerde kullanlmaktadr.
Barlk blgesinde bundan baka daha kitbe bulunmutur. Bunlar
K n i T ir i , B a y n a S a n g u n olu K l ur ve ncs de
ad okunamayan belerden birine aittir10. Bunlarda her hangi bir kav-
min ad gemiyorsa da onlann da birincisi gibi, Ouz belerine ait ol
mas muhtemeldir. Aada grlecei zere K u t lu , G k -T r k
devletini kurmaya giritii srada, Ouzlar T u la rma kylarnda

9 Ulu-Kem ile ana Kem (Y e n is e y ) in yukar yatann T rklein asl ana yurd olan b l
geye dahil olduu mukakaktr. Issk Gl dolaylar ve Sir-Deryanm kuzeyindeki bozkrlar p
hesiz Trkler1in asl ana yurdunu tekil eden blgenin dnda kalyordu. Trkler bozkr haya
tndan nce orman hayat yaadlar m , yaamadlar m, her halde bu hususun iyice arat
rlmas icab etm ektedir.
10 E .T . yaztlar, I II, s. 62-64.

4
yayor ve bir kaana sahip bulunuyorlard. Bu sebeble Ouzlarm
Tula boyuna gelmelerinin G k -T r k devletinin 630 ylndaki ykl
ndan sonra olduu muhakkaktr. Ayn ekilde Kemik e dklen
irgak ay boylarndaki Edizler de11 gney batya inerek Ouzlarm
yannda yurd tutmutur. Her iki teekkln bu yer deitirmede bir
likte hareket etmi olmalar muhtemeldir.

3 - Tula Boylarnda Ouzlar:

Gk-Trk ehzadelerinden K u t lu un, devletini kurduundan

takriben 80 yllk bir zaman iin mill kaynaklara sahip olduumuz
malmdur. Bu kaynaklar Orhun kitbeleridir. Bu kitbelerde rk ma
hiyeti ve siyas hviyeti ne olursa olsun, her siyas ve kavm teekkl,
budun kelimesi ile vasflanyor: Trk budun, Tabgac budun, Ktay bu
dun, Ouz budun, Krgz budun. Gebe budunlar bir ok boylardan
(kitbelerdeki b od ?) meydana gelmitir: Dokuz-Ouz, -Karluk, Do-
kuz-Tatar. Boylar da her halde obalara ayrlmakta idi.

Trkiye trkesinde, eskiden budun ve kavim karl olarak

el (il) sznn kullanld grlyor. Eli meydana getiren teekkl
lere boy, boylar meydana getirenlere de oba deniliyor.

ikinci G k -T r k devleti kurulduu esnada Orta-Asya daki si

yas ve kavm durum yle idi:

T rk b u d u n.-bidelerdeki Trk ad kavm bir isim olup, bu

ad trke konuan btn kavimlerin deil, onlardan yalnz birinin
tad hususu vazhtr. Hanedan bu kavme mensup bulunmakta ve
devlet de en bata bu kavme dayanmaktadr. Trk adnn t r m e k
(domak, dnyaya gelmek) fiilinden geldii baklandaki A. V a m b e r y -
nin fikri bize daha doru grnmektedir. Bu fikre gre, Trk (aslnda
trk, trk=trk) doan, dnyaya gelen demektir (yrmekten y
rk gibi). Trk kelimesi kuvvet anlamnda yalnz Gk-Trkler den ok
sonra, X - X I I I . yzyllara ait Uygur metinlerinde grlebiliyor; yani
Trk adnn zuhurundan ok sonra, muahhar bir zamanda ve tek bir
Trk kavimine ait metinlerde rastgelinmektedir. Bu husus, kelimenin,
bu anlamda (yani kuvvet) eski bir maziye sahip bulunduundan bizi
phe ettirmektedir. Fazla olarak, Trk kelimesinin Uygurlar arasn
da kuvvet ve kudret anlamnda kullanlmas, Gk- Trklerin erefli
htralarndan, byk nlerinden gelmi olabilir.

11 E.T, yaztlar, III, s. 80.

5
 O u zlar-Onlarn balca Tula boylarnda yaadklar anlalyor.
K u t lu harekete getii esnada pek muhtemel olarak tgen yresi
de ellerinde idi. Ouzlarm bu esada balarnda bir k a a n bu
lunuyordu. bidelerde zikredilen B az K a a n n bu k a a n olduu
anlalyor. Onlarn devlet tekiltlan ve hkimi bulunduklan toprak
larn snrlan hakknda bilgimiz yoktur. Ouzlar bu zamanda dokuz
boydan mteekkil idiler. bidelerde bazan onlardan bu sfatla (D o-
kuz-Ouz), ok defa sadece Ouz olarak bahsedilir.
B ilg e T o n -Y u k u k yaztndan anlalyor ki K u t lu un faali
yetlerinden tela den Ouzlar, Gk-Trkler aleyhine bir ittifak kur
mak iin inliler e K u m S e n g n , Ktaylar a da T o n r a S em i
gndermilerdi12. B ilg e K a a n zamannda Ouzlar ile yaplan sava
lar dolays ile de T o n r a , yeniden geiyor ,3. Her iki yerde bu adn bir
Ouz boyunu ifade ettii tahmin edilebilir. Kitbelerde birok misalleri ol
duu gibi, Tonra Sem, Tonra boyundan Sem, Tonra ylpaut, Tonra bo-
yu n d a n Y lp a g u t demek olsa gerektir u. K um da bir boy ad olabilir.
Aada grlecei zere, Ouzlarm, inkyad altna alndktan
sonra birok Trk kavimlerine yapld gibi, balarna bizzat kendi
lerinden veya hnedandan her hangi bir kimse geirilmeyip, Trk bu
dun gibi, dorudan doruya hanlar tarafndan idare edildii anla
lyor. Ouz budununun, kaanlar karsnda Trk budunundan az farkl
bir hukuk duruma sahip olduu grlyor. Bu sebeble T o n -Y u k u k :
T rk B ilg e K a a n Trk sir budung Ouz budung igid olurur
(T r k B ilg e H a k a n , Trk mttehid (?) budununu ve Ouz budu
nunu iyi idare ediyor) dedii g ib ils, B ilg e K a a n da kitbesinde ba
zan Trk budunu ile birlikte Ouz budununa ve belerine hitab et
mektedir: Trk, Ouz beleri budun eidin (Trk ve Ouz beleri ve
budunu iitin) 16. Hatt Tokuz-Ouz budun kent budunm erti (D o

12 K rg sabi andag: Tokuz Ouz budun ze kaan olurt tir, Tabgagaru K u m Sennig
idmi, K taygaru T onra Semig idmi (habercinin sz yle id i: Dokuz Ouz kavm i zerine
bir kaan oturdu der. inlilere K u m Sengn gnderm i, K taylar a T onra Sem i gndermi
(E .T . yaztlar, III s. 102). inliler e giden eli K u m Sengn de, Scngn nvan deil ise K u m
da bir boy ad olabilir.
13 V . Thom sen, Inscriptions de VOrkhon dechiffrees, H elsingfors, 1896, s. 112, 125; E .T .
yaztlar, I , s. 50, 62 ve devam.
14 K itbelerde bu ekilde daha birok misaller gsterilebilir: T a b g a On T u tu k - in li
Ong Tutuk - ( Inscriptions, s. 108; E .T . yaztlar, I, s. 44); T r k B ilg e K a a n ; Y i r B a y r k u
U lu g r k e n - Y i r B a y r k u b a b u u U lu E rk in -(Inscriptions, s. 109; E .T . yaztlar
I , s. 44).
15 E .T . yaztlar, s. 120.
16 Inscriptions, s. 105, 115, 122; E . T. yaztlar, s. 40, ayrca bk. s. 22, 58.

6
kuz-Ouz budunu kendi budunum idi) cmlesini de 17 kavm (etnik) bir
akrabalk eklinde deil, yukarda Ouzlar a dir verilen bilgileri, Trk
ve Ouzun da Tabga, Krgz, Ktay gibi, budun kelimesiyle vasf
lanmalar hususunu gz nne alarak, hukuk bir mnasebet ma
nasnda anlamak icab eder. B ilg e K a a n , bu sz ile, Tokuz-Ouz
budun ( Trk budunu gibi) dorudan doruya bana bah, benim ida
remde bir kavim demek istiyor ls. Bu fikri teyid eden dier kuvvet
li bir delil d o Uygur kaannn da ayn kavim, yani Dokuz Ouzlar
iin, buduum yani kavm im demesidir.
Ouzlarn bir trl Gk-Trk kaanlarna snamamalar da,
kt idare edilmelerinden daha ok, ayr bir kavm teekkl olma
lar ve ayr bir siyas mziye sahip bulunmalar ile ilgilidir. Aa
da bahsedilecei gibi, devletin yklmas ile Trk budun ortadan kalk
t halde, Ouzlar a bir ey olmad. Onlar Uygurlarm devletinde de,
Trklerinkinde olduu gibi, bir hizmette bulundular; bu devletin de
dayand ikinci bir unsur oldular, hatt, Uygur kaanlarna da vakit,
vakit isyan ettiler.
T a r rfu-Bu kk budunun tgen blgesine yakn bir yerde ya
ad anlalyor. Tardular Gk-Trkler e sdk kavimlerden biri idi;
daha sonra Uygurlarla tbi oldular. Kaanlar bu buduna yabgu n-
vanl bir babu tayin ediyorlard. Bu yabgunun hnedan azasna men
sup olduunu biliyoruz.
T Zis-bidelerde daima Tardular ile birlikte geen ve onlarn
kardei gibi grnen bu kavim de her halde tgen blgesine yakn bir
yerde oturuyordu. Gk-Trk kaanlar bunlarn zerine, yine hnedan
azasndan bir ad tayin ediyorlard. B ilg e k a a n amcas K a p a a n -
m hkmdarl devrinde Tardularn ad bulunuyordu. B ilg e K a
an zamannda ise ad olarak bunlarn banda K l- u r nvanl bir
be grlmektedir.
E diz-B v. budunun daha nce, Alt Ouzlar ile, komu olarak
Kemcik rma boylarnda, balca Cirgak yresinde yaad grl

17 Inscriptions, s. 124, ayrca bk. s. 112; E . T. yaztlar, s. 48. ayrca bk. s. 62.
18 B il g e K a a n bir yerde de: Basm l idikut ugum budun erti ( Inscriptions, s. 123,
E .T . yaztlar, I. s. 60) yan i Basm l ld i-K u t*u benim soyum dan (ailem den) id i szlerini sy
lyor. Gerekten, Basm l babular Gk Trk hanedanndan (A-se-na) saylmlardr (C h a -
v a n n e s , Documents, s. 86, n ot 1). Fakat y in e B i l g e K a a n , Trgi K aan trkimiz budu-
m m erti ( Inscriptions, s. 104, E .T . yaztlar, I, s. 38), sz ile neyi ifade etm ektedir? O zaman
lar Trk kelimesi btn tiirke konuan kavim lerin ad eklinde geni bir anlamda kullanl
mad iin, bunu yine kavim manasnda kabul etm ek yerinde olsa gerektir. Abidelerde Trfc
n Gk-Trk hanedan ve ya devleti hakknda kullanldn hi sanmyorum.

7
mt. Pek yrn dikkattir ki, Edizleri bu zamanda da (yani I lt e r i
veya olu B ilg e K a a n devrinde) Ouzlardn komular olarak gr
yoruz. Edizler iki boydan mteekkil idiler.
U yg u r-Yurdlar Selenge boylarnda idi. Gk-Trklerin hkimi
yetindeki dier birok Trk kavimleri gibi, onlarn da balarnda el-
tebir nvanh bir babular veya krallarnn olduu grlyor. Uy
garlar, ine-Usu yaztnda aka belirtildii gibi, on boydan mte
ekkil idiler.
B a s m Z-Varlklann Gk-Trkler den sonra da uzun bir zaman
muhafaza eden Basmllarm Be-Balk taraflarnda oturduklar anla
lyor; hkmdarlar idi-kut nvann tayordu.
Y e r - B a y r k u- b i delerde Yer-Bayrkularhn yurdu, kuzey y
nnde uzak bir blge olarak gsteriliyor. Bu blgenin Baykalm dou
kylarnda olmas muhtemeldir. bidelerde bu kavimden bir defa
bahsolunuyor. B ilg e K a a n zamannda balar U lu i r k e n (Erkin)
nvanh bir be idi. U lu ir k e n , B ilg e K a a n a dmanlk gster
dii iin (ya boldu) zerine varlp, Trgi Yargun glnde yaplan
bir savata bozguna uratlm ve U lu ir k e n az bir kii ile kab kur
tulmutur. K l- T e g in in Krgz seferinde binip de savata uyluu
krlan (iBayrku nnn ak aygn, U lu I r k e n in savata ele geiril
mi at olmaldr.
K g a r l 19 Trk dnyasnn dou taraflarnda yaayan Yabakn
adl bir kavimden bahseder. Hatt bunlarn B k e B u d r a nvanl
bir babulan vard. B k e B u d r a Kara-Hanl topraklarna kala
balk bir kuvvetle saldrm ise de Kara-Hanl hnedanmdan B e e -
A r s la n -T e g in tarafndan yenilip tutsak alnmtr. Bu Yabaklarm
adlannm Yer-Bayrku adnn yenilemi bir ekli olduu htra ge
liyor.
K t ayTatarlar gibi Mool meneli olan bu kavim de ok defa
Tatab budun ile birlikte, geiyor. Bu Tatab budunun inlilerin daima
Ktaylar ( ICi-tan) ile birlikte zikrettikleri H i kavmi olduu anlal
mtr. Ktaylar ftih bir kavim olarak X . yzylda kuzey in e h
kim olduklar gibi, buradan karldktan sonra (X II. asrda) da Trkis
tan a. gedip orada kuvvetli bir imparatorluk kurdular. Islm tarih
lerinde bunlara Kara-Htay denilir. Bu isim onlara m den kovulma
lar sebebi ile verilmi olsa gerektir.

19 Divnu uat it - Trk, y a y . K i l i s l i R i f a t , stanbul, 1333-1335, I , s. 30, 377, I I I ,

s. 27, 173, tercme B e s im A t a l a y (T .D .K .), stanbul, 1936-1941, I. s. 30. 452, I I I , s. 36, 277.
 T atar-B ugn moolca konuan kavmin atalarndan olan Tatar
lar dan bidelerde bazan Otuz-Tatar olarak bahsediliyor. Buna gre,
Tatarlar o zamanlarda (V III. asrda) 30 boy halinde olup, bilhassa
bunlardan dokuzu siyas bir birlik tekil etmekte idiler. Bunlarn Ouz-
larn dousunda, onlara komu olarak yaadklar anlalyor. nk
her iki teekkln (Ouzlar ile Tatarlar) gerek Gk-Trkler, gerek Uy
garlar zamannda, birlikte isyan hareketlerinde bulunduklar gr
lyor. Tatar ad,' Moollar zuhur edinceye kadar, bilhassa Trkler ve
inlilerce moolca konuan btn kavimler iin umum bir ad olarak
da kullanlmtr.
K a r lu k -B u kavmin ana yurdu Kara-Irtiin sa tarafnda Urun-
gu gl ile Zaysan gl arasnda idi. Onlar boydan mteekkil bu
lunuyor ve balar el-tebir nvann tayordu. Karluklar, Uygurlar gibi,
Gk-Trkler devrindeki savalarda fazla ypranmam olduklar iin,
Gk-Trklerden sonra, olduka mhim roller oynamlar ve varlklarn
Mool devrine kadar devam ettirmilerdir.
JCf'gz-Trk kavimleri arasnda, Ouzlar gibi, varlm son za
manlara kadar devam ettiren Krgzlar, Gk-Trkler devrinde, K-
men (bugnk Tannu Ula) dann tesinde Ab akan rma blgesinde
yayorlard; hkmdarlar kaan nvann tayordu. Gerekten K r
gzlarn ikinci Gk-Trk devleti zamannda kuvvetli bir durumda ol
duklar grlyor. Bunlar Uygurlar devrinde de bu durumlarn devam
ettirmiler ve hatt 840 da Uygurlar a saldrmlar, onlarn bir ksmn
ldrp, bir ksmn da srp kararak, Orhun blgesini ellerine geir
milerdir. Fakat, Krgzlar medeniyete geri kalm bir kavim olduk
larndan, Orhun blgesindeki Trk medeniyetini tahrib etmek sureti
ile Trk tarihinde menfi bir rol oynamlardr; sonra Kara-Htaylarm
hcumlar zerine (X . yzyln birinci yansnda), burada tutunam-
yarak geldikleri yere dnmlerdir. Bylece Krgzlar, bu eski Trk
yurdunun moolca konuan kavimlerin ellerine gemesinin de mseb
bibi olmulardr.
A z - Bu kavim de Krgzlara komu olarak oturuyor ve babu-
lan el-tebir nvann tayordu. B a r t h o l d 20, bugn Yeniseyin aa
Turuhan blgesinde yaayan Assinlerin (dier ad Kott) Azlarm ka
lnts olmasnn muhtemel bulunduunu sylyor.
ik -Bu kavim Kem rmann tesinde yayordu. Bunlar, Az-
ve Krgzlara yakn idiler. ikler bilhassa Uygurlar zamannda faali

20 Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1927, s. 30.

9
yet gstermilerdir. Bu yzden Uygur kaan M o y u n u r birka defa
bu kavmin zerine sefer yaparak, onlara ba edirip, zerlerine bir
vli (tutu) tayin etmitir. Islm kaynaklarnda ikler'in de adna
rastgelinemiyor.

I z g ilBu kavmin nerede yaad bilinemiyor. Esasen kitbe-

lerde Izgiller'den ancak bir defa bahsedilir. Orada bunlar hakknda
yle deniliyor: amcam kaann devleti zayflaynca ve kavim par
alannca Izgil budun ile savatk. K l- T e g in Alp Sal ak atma
binib saldrd. O at orada dt. Izgil budun mahvoldu 2I.

O n-O klar-552 ylnda Gk-Trk devletini kuran B u m n K a

an kardei s t e m inin maiyyetine, boylar ile birlikte 10 Trk bei-
ni verib onu bat blgelerinin fethine memur etmiti. s te m i ksa bir
zamanda mhim baarlar kazanarak Ceyhuna, kadar uzanan toprak
lar fethetti. s t e m i, yabgu unvanm tayor ve tgende oturan ka
anlar metbu tanyordu. Fakat halefi T a r d u 582 tarihinde kaan
nvann alarak istikllini iln etti. Bylece, Manurya dan Ceyhuna
kadar uzanan imparatorluk ikiye blnd. Byk Altaylar ile Hami-
in batsndaki dalar dou ve bat kaanlnn topraklarn bir b i
rinden ayryordu. Bat Gk-Trk kaanlarnn yaylaklar Kara-ar'n
kuzeyindeki Yulduz rmann yukar boylar, klaklar ise Issk-Gl
kylan ile Tala vadisi idi. Gk-Trk imparatorluunun iki kaanla
blnmesi ve bunlarn ok defa birbirlerine kar dmanca davran
malar onlarn ayn mukadderata tbi olmalarna sebeboldu. nk
onlardan ler birisi, tek bana kuvvetli bulunduu zamanlarda in
ile ba edebilecek bir kudrette deil idi. Bu sebeble Dou Gk-Trk
Kaanl 630 tarihinde yklnca Bat Gk-Trk devleti de kt. A y
n tarihte Karluklarhn isyan sonucunda kaan ldrld ve inlilerce
Tu-lu ve Nu-e-pi ekillerinde adlandrlan On-Oklarm iki kolu ara
snda ard kesilmeyen bir mcadele balad. Ancak Bat-Gk-Trkleri
iin asl felket 657 ylnda bagsterdi. 651 ylnda Tu-lu kolunun
bana geen H u -lu , hkimiyetini N u - e -p ile r e de tantmak sureti
ile Bat Gk-Trkleri arasndaki siyas birlii yeniden kurmutu; fakat
in'e kar giritii mcadelede baar gsteremedi ve 657 ylnda in-
liler e yenilerek onlar tarafndan ldrld. Bu hdiseden sonra in
liler Tu-lu ve Nu-e-pilerin bana ayr ayr kaanlar geirdiler. Bun
lar in imparatorluunu metbu tanyorlard. 678 ylnda inlilerin
T o u - e dedikleri kaann onlar tarafndan tevkifinden sonra O-Ok-

21 Jnscriptions, s. 112; E .T . yaztlar, I s. 48.

10
lar daha zayf bir duruma dtler; aralarndaki balar gevedi. Bu
hanlar iinde On-Oklar arasnda eski siyas birlii kurmak ve in h
kimiyetinden kurtulmak gayesi ile hareket edenler olmu ise de bunlar
bu gayelerinde baar gsteremediler. Bilhassa 682 tarihinden sonra
On-Oklar iyice zldler. inliler'in tayin ettikleri kaanlarn ancak
ismen yetkileri vard. Beler onlar tanmyorlard. Bu sebeble, asrn
son yllarnda Bat Trkleri arasnda gerek iktidar Trgilerin bei
U - e -l e nin eline geti. Trgiler On-Oklarm Tu-Lu koluna mensub
bir boy id i22.
699 da Dou Gk-Trkleri, O-Oklar hkimiyetleri altna aldlar.
Byl ece ksa bir zaman iin de olsa eski Trk birlii yeniden kurul
mutu. U - e -1 eni olu ve halefi S o -k o (706-711) Dou Gk Trk
kaannn hakimiyetini tanmak istemiyerek isyan etti ise de baar
gsteremeyip ldrld (711). Ancak 716 da Dou Gk-Trk kaan
K a p a a n n ldrlmesi zerine, Trgilerden S u -lu (717-738),
Bat Gk-Trkleri arasnda birlii kurabildi. Yeni Dou Gk-Trk h
kmdar B ilg e K a a n ile kz alp vermek sureti ile dnrlk tesis
eden S u -lu , inliler ve Arablar ile baarl mcadelelerde bulunmu
tur. Hatt Arablar, savalardaki cesaret ve sebatkrhndan ona Eb-
Mushim (boa) lkabn verdiler. Fakat S u -lu baarlarn devam
ettiremedi; 736 da inliler e yenildii gibi, ertesi yl da Arablara kar
yapt seferde muvaffak olamad. Bu yzden bizzat kendi boyunun
bir ksmm tekil eden Sar-Trgiler onun kaanln tanmadlar.
inlilerin desteini salayan u-mu-koen boyunun kl-uru B a a
T a r k a n Bat Gk-Trklerinin bu son dirayetli kaann ldrd
(738). F a k a t B a a T a r k a n da inliler in kaan olarak gnderdik
leri G k -T r k hnedanndan bir ehzadeyi ldrd iin 744 yln
da onlar tarafndan ayn kibete uratld. Bunun zerine li vdsi
ile Issk-Gl kylar in hkimiyeti altna girdi.

inlilerin 736 da S u -lu ya galebe etmeleri ve sonra Bat Gk-

Trklerini tekrar hkimiyetleri altna alabilmelerinde, Dou Gk-Trk
imparatorluunun, B ilg e K aan'r lmesi sonucunda (734) zayf
bir duruma dmesi balca mil olmutur. Dou da mhim bir siyas
kuvvet kalmaynca Batn in e kar mdafaas pek mmkn ola

22 Yenisey'de Tuba blgesinde bulunan bir mezar kitabesi (E .T . yaztlar, I II, s. 170),
Trgiler in bir zamanlar burada oturduklarm gsteriyor. Bu kitabede E z g e n e adl bir Tr-
gi beinin 26 yanda ld, bildiriliyor. B u kitbe, Trgiler*in On-Oklar a V II. yzylda
dahil olduklarn htra getirm ektedir. Aksi takdirde Tuba yresindeki Trgiler'1i, bu teekk
ln ancak bir ksm olarak kabul etmek icabeder.

11
myordu. Dou, Bat iin bir kale idi. 744 yhnda D o u G k -T r k
devleti yklrken inliler de B a a T a r k a n yenib, Bat Gk-Trk
yurdunu igal ettiler.
751 ylnda in kumandan K a o S ie n - inin Tala boylarnda
slm kumandan Z iy a d b. S lih tarafmdan malubiyete uratl
mas, Bat Gk-Trkleri zerindeki in hkimiyetine son verdi. Fakat
Bat Gk-Trkleri arasnda siyas birlii yeniden kurabilecek kuvvetli
bir ahsiyet kmad. On-Oklar hemen tamamen denebilecek derecede
dalmlard. Korluklar bu durumdan faydalandlar. 742 ylndan beri
Uygurlar ile Dou Gk-Trk imparatorluunun miras iin mcadele
eden Karluklar, bu mcadelede baar gsteremeyince Bat Gk-Trk
lkesine ynelerek buralarda fetih hareketlerinde bulundular; 766
ylna doru Trgi kaanlarnn oturma yerleri olan Tokmak ve Ta
la ehirlerini ele geirip, Bat Gk-Trk yurdunun hkimleri oldular 23.
Dikkate yndr ki, iki Gk-Trk devletine son veren Uygurlar ile
Karluklar Orhun bidelerinde adlar en az zikredilen Trk kavimlerin-
den idiler.
Yukarda da iaret edildii gibi, B a t G k -T r k devleti ba
lca 10 boya dayanyordu. Orhun bidelerinde, bu on boya On-Ok de
niliyor. Bu on b oy iki kola ayrlmt ki, gerek bunlarn, gerek bu kol
lar tekil eden boylarn adlarnn ancak ince ekillerini biliyoruz.
inliler bu iki koldan birisine Tu-lu, dierine de Nu-e-pi diyorlard.
Tu-lu kolu linin orta ve yukar yata ile Yulduz rma ve Tarba-
gatay arasnda, Nu-e-piler de u ve Tala rmaklar arasndaki saha
da yayorlard. Tu-lu kolunu tekil eden be boy unlardr: u mu-
koen, Hu-lu-u (Hu-lu k iu ), e-o-ti, Tu-k i-e (T rgi), u-ni-e.
N u-e-piler:
A -si -kie k iue, Ko - u k iue, Pa - sai kan toen- a-po, Asi- kie
ni-u, Ko-u u pa n 24.
Grlyor ki bu 10 boydan yalnz Tu-ki-elerin, Orhun bideleri
sayesinde, Trgi eklinde trke adlar bilinebiliyor. Tu-lu boylar
nn banda bulunan beler ur ( uo) Nu-e-pilerin banda bulunan
lar de erkin ( se-kin) unvann tayorlard. Bunlardan baka Bat
Gk-Trkleri arasnda On-Oklar dan olmayan daha bir ok boylar da
vard.
Bu On-Oklar ne oldu? On-Oklarn kym yani katlim veya byk
apta datlma gibi hareketlere maruz kaldklarn bilmiyoruz. Bu se-

23 C h a v a n n e s , Documents, s. 43, 86.

24 C h a v a n n e s , s. 34.

12
beble onlarn nesillerinin mteakip asrlarda varlklarn devam ettir
diklerini dnmek tabiidir. Yalnz Karluk fethinin On-Oklar tama
men zd ve hatt baz yer deitirme hdiselerine sebeb olduu
muhakkaktr.
On-Oklara mensup teekkllerin banda Peenekleri saymak
mmkndr. Peeneklerin asl boyunun ( Ertim, ur ve Yula)
mterek ad oln Kangar, kitbelerde, Bat Gk-Trk lkesindeki ha
rekt esnasnda geen ve her halde bir topluluu ifade eden Kengeres
ile birletirilmitir25. Yalnz Peeneklerin, On-Oklarm bir boyunu deil,
belki birka boyuna mensup teekklleri iine alan bir topluluk oldu
unda phe yoktur. Yani onlar On-Oklarm. iki kolundan birinin m
him bir ksmndan meydana gelmilerdir.
X . yzylda Tala vdisinde Trkmen adn tayan bir kavim
vard k i 26, bunun Islmiyeti kabul eden ilk Trk kavmi olduu anla
lyor. Ouzlardan ayr bir kavim olan bu Trkmenlerinde On-Oklarm
kalntlarndan olmas pek muhtemeldir. Dier taraftan M i n r s k y 27
X . ve X I. yzyllardaki Tuhslarn, Trgilerin kalnts olduunu
sylemektedir ki, pek muhtemeldir.
Ban Gk-Trkleri, gerek siyas tarih, gerek kltr tarihi bak
mndan Dou Gk-Trkleri ile mukayese edilemez. Onlar Dou Gk-
Trkleri gibi ne mhim siyasi faaliyetlerde bulunabilmiler ne de onlar
gibi Trk dili, edebiyat ve tarihi bakmndan deerli kitbeler brak
mlardr. Bu, her halde biraz da yaadklar blgenin coraf husu
siyeti ile ilgili olsa gerektir. nk ayn blgelere hkim olan Kara-
Hanllarm rol de bu bakmdan ( slm dinini kabul ettikleri halde),
onlarnkinden pek farkl olmamtr. Kara-Hanllardan bize ancak
bir iki trke eser gelebilmitir.

G k -T r k le r d a r e s in d e O u zla r

681 ydnda Gk-Trk adlarndan K u t lu , Gk-Trk devletini kur

mak iin yeniden faaliyete gemi ve kaan olunca da gelenee gre II-
Teri nvann almt. Bu zamanda K u t lu ve dirayetli veziri B ilg e

25 S.G. K l y a t o r n y , Orhun bidelerinde K engnn kavmi yer ad, trke tercmesi

s m a il K a y n a k , Belleten, 50ye 69, s. 89-104. X I I I . yzylda Haleb evresinde yaayan Trk-
m enlerin belerinden birisine K e n g e r - o l u (jlS o T * ^ 1 ) denildii gibi, S a f e v K z l - B a
boylarndan Ustacalular9n oym aklarndan birisi de Kengerin adn tayordu.
26 Bu kavim hakknda, 28 v e 29 sahifelere bk.
27 Hudud al - fam, (G . M. N. S.), L ondon, 1937, izahlar ksm s, 300, 301, 303.

13
 T o n -Y u k u k geyik ve tavan eti yiyerek, uay-Kuz da. ve Kara-Kum9
da oturuyorlard. Kaanlk merkezi tgen henz ele geirilmemiti.
Burasnn Ouzlarn hkimiyetinde olmas muhtemeldir. Bu esnada,
balca T ula rma kylarnda oturan Ouzlar, K u t lu un faaliyet
lerinden byk bir tela kapldlar. Onlarn balarnda Baz Kaan
vard; tek bana Trkler e hcum etmeyi gze alamadklarndan in
lilerce K u m S e n g n , Ktaylara T o n r a S em i eli olarak gnde
rip Trklerin kendileri iin de tehlikeli durumlar yaratabileceklerine
iaret ile hep birlikte Trklerin zerine saldrmay teklif ettiler. Fakat
Gk-Trkler Ouzlarm bu teebbsn zamannda haber aldlar. II-
T e ri, B ilg e T o n - Y u k u k un teklifi zerine, kuvvetin birlikte
hcumuna uramadan Ouzlarm zerine yrd. Gk-Trkler ve 0-
uzlar, Tula (Tula) rma kylarnda karlatlar. Trk ordusu 2000,
Ouz ordusu ise 3000 idi. Savata Ouzlar yenildiler; biroklar rmakta
bouldular ve bazlar da kaarken ldrldler. Yenilgi zerine
Ouzlarm geri kalanlar itaat ettiler 2S. Bu baary takiben imparator
luk merkezi tken yresi fethedildi ve l- T e r i K a a n da orada
yerleti (682). Ouzlarm bandaki B a z K a a n n bu sava sonucun
da ne olduu zerinde hi bir ey sylenmiyor. Bu hdiseden sonra
Ouzlarm her hangi bir isyanndan veya onlar ile yaplan bir savatan
da bahsedilmiyor. Yalnz T o n - Y u k u k kitbesinin sonlarnda l- T e r i
K a a n lrken onun Ouzlar ile be defa savat yazlyor. Bu
savalardan drd anlatlan savatan nce mi, yoksa sonra m yapl
mtr? Bizce bu hususta' kesin bir ey sylemek mmkn deildir.
Bununla beraber B a z K a a n Tula savanda ldrlm olabilir.
B ilg e K a a n kitbesinde onun l- T e r i K a a n iin balbal dikildii
bildiriliyor29. Bu husus ne olursa olsun, Ouzlar l - T e r i K a a n
zamannda tamamen itaat altna alnm ve dorudan doruya kaa
nn idaresine balanmtr. Bylece Ouzlar, Trklerin yannda dev
letin dayand ikinci bir unsur olarak yer aldlar.

l-T e r i K a a n tgen de yerletikten sonra, dirayetli aygu-

cusu B ilg e T o n - Y u k u k un tavsiyesi zerine in e kar seferler
yapmaya balad ki, bu seferler sonucunda antung ovasnda 23 ehir
alnd. phesiz bu seferlere Gk-Trk imparatorluunun ikinci da
yana olan Ouzlar da katldlar. l- T e r i K a a n 691 ylnda ld
ve yerine kardei K a p a a n K a a n geti. K a p a a n K a a n dev
rinde yaplan mehur Krgz seferinde Ouzlarn bulunduu, B ilg e

28 E .T . yaztlar, I. s. 102-104.
29 E .T . yaztlar, I , s. 36.

14
 T o n -Y u k u k un kitbesinde belirtiliyor. Bu seferin sebebi, Krgz-
larm Gk-Trklere kar, inliler ve On-Oklar ile bir ittifak vcuda
getirmeleri idi. Bu arada mttefikler Ouzlar da isyana tevik etmi
lerdi. 697 ylnda yapld anlalan bu seferde Ak-Termel geildikten
sonra Ouzlar nc kuvveti olarak gnderildiler. Kmen ormannn
karg batm karl yollar ve yamalar geilib bar aldktan ve A n
rma boylarna varldktan sonra gece ve gndz yel gibi gidilerek
Songa ormannda Krgz kaannn ordusu ile karlald. Yaplan
savata Krgz ordusu yenilmi ve Krgz kaan da sava meydannda
kalmt. Kitbelerde epeyce bir zaman iin Ouzlarm her hangi bir
isyan hareketinden bahsedilmiyor. Esasen byle bir ey olsa idi, Gk-
Trklerin her istikamette zaferler kazanmalar pek mmkn olmazd.
Nitekim, onlarn B ilg e K a a n n ilk yllarnda vukubulan ayaklan
malar Gk-Trk devletinin zayflamasnda pek mhim bir mil olmu
tur.

K a p a a n K a a n zamannda yaplan seferler ile G k -T r k

imparatorluunun hkimiyeti tekrar uzak yerlere kadar yayld. By-
lece, Ouzlar da pek muhtemel olarak Trk budun ile birlikte, On-Ok-
larm hkimiyete alnmasnda (698), zengin ganimetin ele geirildii M-
ver un-nehr seferinde (700-701), in kumandan aa ile yaplan ve
Trklerin parlak bir zaferi ile sona eren savata (706) ve dier seferler
de bulundular. Fakat, bu parlak devir ve iki budun arasndaki bu kar
delik zaman K a p a a n K a a n 'm 716 ylnda Bayrkularn kurdu
u bir pusuya derek lmesi ile sona erdi. K a p a a n K a a n n olu
B nn hkmdarln, I l - T e r i in oullan tanmadlar. Trkler de
saltanat veraseti iinin deimez bir kaideye balanmamasnn neticesi
burada da kendini gsterdi. Bu ihtilf sebebi ile Trkler deta iki b
le ayrlarak mcadeleye giritiler. Mcadeleyi, bilhassa K l-T e -
g in in cesareti ve saval sayesinde l- T e r i K a a n n oullar
kazand. B g H a n ve taraftarlar bertaraf edildi.

I l - T e r i in byk olu kaan oldu (716) ki, kitbelerdeki T rk

B ilg e K a a n dr. Kardei K l- T e g in de, Gk-Trk ordusunun
sevk ve idaresini zerine ald. Anlaldna gre I l - T e r i in oullar
ile B g H a n arasndaki kaanlk mcadelesi, imparatorlua gev
ek bir ekilde balanm olan budunlarn tbilik balarn koparma
larna sebeb oldu ve her tarafta karklklar ( bolgak) kt. Trgiler-
den S u -lu adl bir babu, On-Oklarm bama geerek kaan nvann
ald ve Bat Trklerini mstakil olarak idare etmeye balad. Izgil-
ler de ayaklandlar. Ouzlarn da bu esnada isyan bayran kaldr

15
dklar grlyor. Kitbelerde onlarn isyanlarna sebeb olarak her ta
rafta kargaalklar kmas ile kskanlk gsteriliyor. Bu szler olduk
a mphemdir. Fakat uras muhakkaktr k Ouzlar bir trl kaan
lara snamamlard. Onlarn hi bir zaman Tlis ve Tardularm du
rumunda olmak istemedikleri anlalyor. Bunda her halde kavm bir
sebep olduu gibi, ayr bir siyas mziye sahib bulunmalar da sz k o
nusudur. Yani onlarn bu isyanlarnn gayesi phesiz istiklllerini
elde etmek iin idi.
B ilg e K a a n ve kardei K l-T e g in Izgilleri tedip ettikten
sonra Ouzlar zerine yrdler. Fakat onlar, Izgiller gibi kolayca
yola getirmek kabil olmad ve bir ylda be defa vurumak icab etti.
Ouzlar ile ilk sava Tou Balkta yapld. Burann adna baklrsa,
bir ehir olmas lzmdr. Fakat bu hususta hi bir bilgiye sahip dei
liz. K l-T e g in Azman adl atma binerek birbiri arkasndan yedi eri
sanmak sureti ile byk bir yiitlik gstermesine ramen Gk-Trk-
ler kesin bir sonu alamadlar. Buna karlk, Kulgakta Edizler ile
yaplan karlamada Edizler ar bir yenilgiye uradlar. Ouzlar ile
ikinci vuruma Urgu da (bugnk Urga?) yaplm ise de bu da kati
bir netice vermemi, onun arkasndan u-Banda yaplan sava ise
pek etin olmu ve Gk-Trkler cidd bir tehlikeye maruz kalmlardr.
Bu sonuncu savata Gk-Trk ordusu Ouzlar karsnda ylgn bir
duruma dmt. Bereket versin K l- T e g in hcuma geen Ouzlar
pskrtmeye ve hatt Tongralardan Y lp a g u t (A lp a g u t ) ile on
eri tutsak almaya muvaffak oldu. Bunlar, bu esnada savata veya
tabi olarak len, Gk-Trkler den T u n g a -T e g in in yuunda (cena
ze treni)-ona te dnyada hizmet etmeleri iin-ldrldler. Fakat
sava yine neticesiz kalmt. Bundan dolay iki karde budun Ezgenti
Kadazda yeniden karlatlar ise de bunda da bir yenime olmad.
Artk k gelmiti. Bu sebeble Gk-Trkler Amga kalesinde kladlar.
Fakat k da Gk-Trkler iin iyi gemedi. nk yut km yani
hayvan krm olmutu. Bahar gelince (717 yl bahar?) B ilg e K a
an Ouzlar a kar asker sevk etti. Fakat. Ouzlarm -Ouz koluna
mensup bir ordu kaann orduhn bast. Bu baskn o kadar baarl
yaplmt ki, Ouzlar grlmemi bir zafer kazanmak zere idiler. H at
t onlardan bir bl ordugh yamalamaya bile balamt. Fakat
yine K l- T e g in in yiitlii ve B ilg e K a a n n souk kanll sa
yesinde bu tehlike de nlendi.30 Bununla beraber Ouz savalarnn bir

30 B u hususta B il g e K a a n kitabesi daha tafsiltldr ( Inscriptions, s. 124-126, K l-

T e g in kitbesi, s. 112-113; E .T . yaztlar, I, s. 62-66, K l - T e g i n kitabesi, s. 48-50).

16
trl sonu gelmiyordu. B ilg e K a a n , yukarda anlatlan savatan
sonra Ouzlar zerine tekrar yryerek onlara kar bir baar kazan
d ise de, Ouzlar, komular Dokuz Tatarlar ile birleerek Agu da
yine Gk-Trklern. karsna ktlar.

Yenilgiye urayan Ouzlar in e doru yollandlar ise de tekrar

yurtlarna dndler. Ouzlar hl boyun ememilerdi. Bu sebeble
B ilg e K aa'n n onlar zerine bir sefer daha yapt anlalyor31.
Ayn seferde Uygurlar zerine de varlarak bozguna uratlm ve Uy
gur el-teberi yz kadar adam ile douya doru kamtr32. Gk-Trk
kitbelerinde ilk ve son defa olmak zere, Uygurlar dan ancak bu ka
dar bahsedilmektedir. Bundan Uygurlarn, dier bir ok Trk kavim-
lerinin aksine olarak, Selenge boylarnda her halde Gk-Trkler e vergi
vererek skin bir hayat srdklerine hkmedilebilir. Ertesi yl B ilg e
K a a n 34 yanda iken (718 yl) Gk-Trklere daha fazla dayana
mayan ve onlara tbi olmak da istemeyen Ouzlar in e gederek
inlilerin idaresine girdiler33. Artk bir daha onlardan bahsedilmiyor.
Yalnz 720 ylnda dikildii kabul edilen B ilg e T o n -Y u k u k kitbe-
sindeki, T rk B ilg e K a a n m, Trk sir budununu ve Ouz budu
nunu iyi idare ettii szleri34, B ilg e K a a n m kendi kitbesinde
Ouz beleri ve budununa hitab etmesi35, Ouzlarm bilhare yurdlar-
na dnerek kaana tbi olduklarn gsteriyor.

K l- T e g in in 732 ylnda lm B ilg e K a a n ve btn Gk-

Trkleri derin bir elem ve teessre drd. nk, devletin ayakta
durabilmesinde K l- T e g in in yiitlii mhim bir mil idi. Btn
Gk-Trkler, K l- T e g in iin kanl gz yalar dktler. Ar bir yas
tutuldu. Bu matem ayn zamanda Trk budununun yakn bir gele
cekte karlaaca tehlikelerle dolu karanlk gnlerin de bir ifadesi
idi. Gerekten ok gemeden B ilg e K a a n da vefat etti (734). Yeri
ne ilk nce inliler in Y i- H a n dedikleri byk olu geti ise de onun
ksa bir zaman sonra lm zerine, kk olu kaan iln edildi.
T a n r K a a n olarak tannan bu hkmdar gen ve tecrbesiz
idi. Bu esnada Selenge boylarnda yaayan Uygurlar, Tarbagatay da
oturan Korluklar ve yurdlan Be-Balk blgesi olduu sanlan Bas-

31 Inscriptions, s. 127; E .T . yaztlar, I, s. 66.

32 Inscriptions, s. 127; E .T . yaztlar, I, s. 66.
33 Inscriptions, s. 127; E .T . yaztlar, I, s. 67.
34 E.T* yaztlar, I, s. 120.
35 Trk Ouz beleri budu eidin (T rk Ouz beleri budunu-veya budunlar- iitin,
E.T. yaztlar, I, s. 38-40).

17
tnllar gittike kuvvetleniyorlard. Ouzlar^ gelince bu hususta hibir
ey sylemek mmkn deildir. T a n r K a a n n dou ve bat adlar
olan amcalar onun buyruklarn dinlemiyorlard. T a n r K a a n bu
iki adtan bat adn yenmi ise de, dou adna yenilerek ldrl
mt (741). Fakat hanedan azas arasnda saltanat mcadelesi devam
ediyordu. Basmllar, Uygurlar ve Kartuklar bu durumdan fay
dalanarak harekete getiler. tulu Trk budununun banda Oz-
m K a a n vard. Uygurlarn babuu Koyun ylnda (743) O zm
K a a n ar bir yenilgiye uratt. U tulu Trk budun byk bir
felkete urad; bu arada Kaann hatunu da tutsak alnd. Ancak
son darbeyi Basmllar vurdular ve ldrdkleri O zm K a a n m
ban in sarayna gnderdiler (744). Basmllarm babuu kendisini
kaan iln etti ve hatt Gk- Trklerin geride kalanlar da onun kaan
ln tandlar. Fakat ayn ylda Uygurlarn babuu, muhtemel ola
rak Karluklarm da yardm ile, Basml hkmdarn yenip ldrerek
tgen in hkimi oldu. Gk-Trklerin hayatta kalanlar in e g edib
bu kavmin idaresine girdiler36. Bu tarihten sonra Gk-Trkler bir daha
tarih sahnesinde grnmediler.

Gk-Trkler, Orta-Asyada daha ncekiler ile mukayese edilemi-

yecek derecede byk ve tekiltl bir imparatorluk kurmulard. Gk-
Trklerin sayesinde Trk soyu tarihde son defa olarak, tek bir bayrak
altnda toplanmt. Trk sz, bilindii gibi, bu imparatorluu kuran
ve onu idare eden kavmin ad idi. Onlarn btn Trk kavimlerini
iine alan bu byk imparatorluu kurmalar sonucunda kendi kavim
adlar, bilhassa Orta Dou da, trke konuan btn kavimlerin
umum ad anlamm kazand. Halbuki, Trk budun kavm varhn
siyas varl ile birlikte kaybederek ortadan kalkmt. Gk-Trkler-
den sonra hi bir Trk kavmi, dier Trk teekkllerinden ounu
iine alan bir devlet kuramamtr. Orta-Asya tarihinin balca
ehemmiyetli devrinden (dierleri Hiung-nu ve Mool devirleridir)
biri olan Gk-Trkler devrinin ayn zamanda Trk kltr tarihi bak
mndan da ne kadar nemli bir devir olduu malmdur. Trkler ilk
defa olarak bu devirde mill bir alfabeye sahib olmulardr. Trk diline
ait en eski mill kaynaklar da bu devre aittir. Bunlar sadece Trk di
linin deil, Trk edebiyatnn, Trk tarihinin ve geni bir anlamda,
Trk kltrnn en eski kaynaklardr.

36 E .T . yaztlar, I , ine-V su yazt, s. 166; R e n e G r o u s s e t ,L'empire des sleppes, P a

ris, 1948, s. 161-162.

18
 Gk-Trklerden sonra gelen Trk kavimleri bu devre ait edebi
gelenekleri gelitirmek yle dursun, zamanla onu brakmlardr. Uy
gurlarm , Gk-Trk alfabesini bir mddet kullandktan sonra yerine, Trk
dili iin daha az msaid olan baka bir alfabeyi kullandklar malm
dur. Gk- Trkler den sonra Trk kavimlerinin siyas mukadderatlar
nn ayrlmas, onlarn farkl medeniyet evrelerine dahil olmalarna
sebep olmutur. Ancak Mool devridir ki, Trklerden pek mhim bir
ksmm veya "hepsini tek bir medeniyet leminde birletirmitir. te
bu kadar mhim rol oynam olan bu Trk kavminin kibeti byle
olmutur.

U y g u r la r D e v r in d e O u zla r:

in kaynaklarnn Huey-hu dedikleri Uygular, Selenge boylarnda

oturuyorlard. Uygurlar X IV . yzyln balarnda dahi en eski yurd-
larrun buras olduunu biliyorlard. Gk-Trk bidelerinde Uygur
ad bir defa geiyor. Bundan Uygurlarm, dier Trk kavimlerinin
aksine olarak, Gk-Trk kaanlna itaat edip vergi vermek sureti ile
skin bir hayat srdkleri sonucunu karmak mmkndr. B ilg e
K a a n Ouzlarn tedibi ile megul iken, Selenge boylarndaki Uygur
lar zerine de yrm, bozguna urayan Uygur el-teberi 100 kadar
adam ile douya doru gitmitir. Uygurlarn ele geirilen ylklar
yuttan (hayvan krm) ve Ouzlar ile mcadele dolays ile Trk bu
dunu arasnda bagsteren al nlemiti. Bu sebeble, seferin ktisad
bir gaye ile yapld fikri dorudur37. Uygurlarm. gittike siyas ba
kmdan ehemmiyet kazanmalarnda Ouzlarm, metbular Gk-Trk-
ler ile mcadeleleri her halde bir mil olmutur. Bu mcadele, Ouzlar
bitkin bir duruma drm olmaldr ki, onlar kolaylkla Uygurlarm
nfuzu altna girmilerdir. Bunun 742 de T a n r K a a n m ldrl
mesini mteakip olduu muhakkaktr. Kaan olunca K l-B ilg e adyla
anlan Uygur hkmdar olunu Ouzlarm bana geirdi. Uygurlarm
Ouzlar nfuzlar altna almalar gerekten kendileri iin byk bir
baar idi. Bu, onlarn Orhun blgesine hkim olmak zere bulunduk
larn gsteriyor. Filhakika Koyun ylnda (743) Uygur babuu
tulu Trk budununun banda bulunan O zm K a a n n zerine
yrrken, olu da Dokuz-Ouz kuvvetleri ile kendisine katld. Ouzlar,
yeni metbularnn yamnda, birlikte parlak zaferler kazandklar eski
silh arkadalarn ortadan kaldrmaya gidiyorlard. Bu ylda yap
lan savata, O z m K a a n ar bir yenilgiye urad. Trk budunu,

37 R e n e G ir a u d , L'empire des Turcs celestes> Paris, 1960, s. 53.

19
o zaman Dokuz-uzlarm banda olan mstakbel T anrM a B o lm
l E tm i B ilg e K a a n m ifadesiyle: anda inagau yok boldu (Trk
kavm i orada tamamiyle (?) m ahvoldu38. Bu zaferden sonra, Uygur
babuu tgen blgesine yerleti, kaan nvanm ald ve K l-B ilg e
H a n olarak anld. Bundan sonra -Karluk ile savaan K l-B ilg e
H an , onlar On-Oklarn lkesine ekilmeye mecbur etti. Fakat ok
gemeden K l - B il g e H a n ld (Domuz ylnda = 747)3!>. Yerine
Dokuz-Ouzlarm banda bulunan olu geti ve T a n r da B o lm u
l E tm i B ilg e K a a n nvann ald. Bu Uygur hkmdar T rk
B ilg e K a a n gibi, Dokuz-Ouzlar iin Dokuz-Ouz budunum 40demek
le beraber kaan olur olmaz Ouzlarn ezici ounluunu kendisine
dman buldu. Bunlar, bizzat bu Uygur kaan ile ilgili kitbede
Sekiz-Ouz olarak anlyor. Buna gre ancak bir boy Kaana sadk
kalm bulunuyor. Ouzlarm, Gk-Trk kaanlarna olduu gibi, Uy
gur hkmdarlarna da isyan etmelerinin istiklllerini kazanmak ga
yesi ile ilgili olduu sylenebilir. Ouzlar, bu maksatla, Gk-Trkler
devrinde yaptklar gibi, dou komular D okuz-Tatarlar ile birle
milerdi. l E tm i B ilg e K a a n , mttefiklerin zerine yryerek
ormanlk bir yerde, geceleyin onlar yendi. Fakat kaan ertesi gn onlar
yine karsnda buldu. Tekrar yaplan savata kaan galip geldi. l E t
m i B ilg e K a a n m eline Ouzlarm halk tabakasndan (kara igil
budun) mhim bir ksm tutsak dm ise de, kaan onlara ve onlarn
gkn ve davarlarna bir ey yapmam, belki ancak ileri gelenlere
ceza (k yn ) vermiti41. Ouzlar Kaanm kendisine itaat etmeleri tek
lifini kabul etmediler. Bunun zerine B ilg e K a a n arkalarndan
gidip Burguda yetierek savam ve bu sefer onlar ar bir yenilgiye
uratmtr (4. ayn - Haziran-dokuzuncu gn). Kaan bu savata
Ouzlarm gknlerini, davarlarm, kadn ve ocuklarn tutsak alm
t. Beinci ayn (temmuz) 29. unda Selenge kylarnda yeniden sava
oldu. Ouzlar ve Tatarlar bozulup Selengey i getiler. Kaan arkalarn
brakmad ve onlar, T a y B ilg e T u t u k ile dier iki kiinin kt
hareketleri yznden perian ve helak olduunu ve daha byk fel
ketlere uramamalar iin, yeniden kendisine itaat etmee ard. Bu
T a y B ilg e T u t u k un Ouzlarm babuu olduu anlalyor. T a y B il
ge T u tu k , Kaanm babas tarafndan Ouzlar zerine yabgu tayin
edilmitir. Kaan iki ay bekledi ise de onlar gelmediler. Kaan 8. ayn

38 E .T . yaztlar, I, s. 166.
39 E .T . yaztlar, If s. 166.
40 E .T . yaztlar, I , s. 164.
41 E .T . yaztlar, I , s. 168.

20
(Ekim) ikinci gn ltr Glnde savam ve sonra da Keyre
Banda -Birk de Tatarlar ile etin bir vuruma yapmt. Bu
vuruma sonucunda onlarn bir bl itaat ettiyse de, bir bl
ayn eyi yapmayarak baka bir yere ekildi. Bunu mteakip Kaan,
tkene dnd42. Bu dnn baarl olmad anlalyor.

T a n r da B o lm u l E tm i B ilg e K a a n tgene dnn

de iki olundan birine yabgu, dierine ad unvanlarn vererek onlar
Tardu ve Tlis budunlarnn zerine tayin ettikten sonra Bars ylnda
(750) Kem rma kylarnda oturan ikler e kar bir sefer yapt; Tav
an ylnda ise Tatarlarn. zerine yrd. Bunu mteakip, kitbede
yeniden Dokuz-Ouzlarn ad geiyor. Ancak, kitbenin bu ksmlar
da anm olduundan, Dokuz-Ouzlarm ne mnasebetle zikredildik-
leri emin bir ekilde anlalmyor43. Bununla beraber, tahmin etmek
mmkn olabilir ki, Dokuz Ouzlar, Krgzlar a ve iklere adam gn
dererek onlar, Uygurlar a kar birlikte harekete gemeye davet et
milerdir. II E tm i B ilg e K a a n da bununla ilgili olarak ikler e
kar yeniden sefere giriip onlar itaat altna ald ve balarna bir tutuk
geirdi. Bundan sonra Kaann Korluklar ve Basmllar ile savat
grlyor. Bu savalar esnasnda inde bulunan Ouzlar ve Trkler
de dar kmlar, Kaanm dmanlarna ( Basmllar ve Kartuklar)
katlmlard44. Kaan Karluklar ve Basmllar ile bir ka defa daha
savam ve en sonunda onlan kesin bir yenilgiye uratmt. Bu y e
nilgi sonucunda Karluklar batya ynelip az bir mddet iinde On-
Ok lkesini ellerine geirdiler. Bu baarlarndan sonra Sudak ve in
liler e Selengede byk bir ehir yaptran45 bu byk Uygur hkm
dar T a n r da B o lm u l E tm i B ilg e K a a n , 759 ylnda ld.

Uygurlar 840 ylna kadar Orhun blgesinin hkimleri olarak kal

dlar. Sahip bulunduklar yerlerin batda Altay a, kuzeyde BaykaVa,
gneyde Be-Balk blgesine dein uzand anlalyor. Uygur budunu
on boydan meydana gelmitir. Bu husus ine- Usu kitbesinde zikredil
mek suretiyle onlar Dokuz-Ouzlar dan aka ayrd edilir 46. On- Uygur
sz Be-Balk blgesinde Koo da ele geen Mni yazsyla yazlm
trke bir metinde de grlmektedir47. Bu metnin IX . veya X . yz

42 E .T . yaztlar, I, s. 168-170.
43 E .T . yaztlar, I , s. 172.
44 E .T . yaztlar, I, s. 173176.
45 E .T . yaztlar, I, s. 177-183.
46 kalm bu du n On Uygur Tokuz Ouz ze y z y l oluu p (E .T . yaztlar, I, s. 164).
47 B k. J a m e s H a m iito n , Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 39-40.

21
yla ait olduu tahmin ediliyor. Bylece, Dokuz-Ouzlar, Trk budun dan
olduu gibi, On-Uygur dan da kavm bakmdan tamamen ayn bir te
ekkldr. Daha nce de belirtildii zere, Ouzlar II. G k -T r k
devletinde ne mahiyette bir rol oynamlar ise, U y g u r devrindeki
rolleri de yle olmutur; yani bu devletlerin dayand ikinci bir un
sur... Yukarda grld gibi, Ouzlar Gk-Trk kaanlarna olduu
gibi, Uygur kaanlarna da isyan hareketlerinde bulunmulardr. Yani
onlarn her iki devlet karsnda da deimeyen bir durum ve davranlar
olmutur, tpk Tardu ve Tlis boylar gibi; bir farkla ki, kitabelerde
bu son iki budunun isyan hareketlerinden bahsedilmiyor.

Uygurlar 100 yl kadar Orhun blgesinin hkimleri olarak kald

lar ve bu arada Mni dinini de kabul ettiler. Onlarn, byk komular
inlilerin dini olan Budizmi almayp da batdan gelen Mni dinine gir
meleri dikkate deer. UygurlarAsm da bize baz trke kitbeler kalmtr.
Bu kitbelerden anlaldna gre onlar tarafndan bir iki ehir de ku
rulmutur. Bununla beraber Orhun blgesinde eskidenberi devam edip
gelen kltr faaliyetlerinin Uygurlar zamannda daha fazla gelimesi
beklenebilirdi.

Eskiden beri Kem (Y en isey) blgesinde yaayan ve medeniyete

geri bir seviyede bulunan Krgzlar, 840 ylnda Uygurlarn zerine
yryerek kaanm oturduu Orhun kysndaki Ordu Bal yktlar.
Kaan da telef oldu. Bunun zerine hkmet merkezine yakn yerlerde
yaayan 13 Uygur boyu in snrlarna doru kat. Bu 13 boy bir ta
raftan Krgzlarm, bir taraftan inlilerin ard kesilmeyen saldrlar
na urayarak perian bir hayat geirip daldlar. Onlarn mhim bir
ksm in hkimiyeti altna girdi; bir ksmn da Krgzlar tutsak ald.
Uygurlardan 15 boydan mteekkil dier bir kme ise batya doru
kamt. Bunlar Karluklar a snmak istiyorlard. Anlaldna gre,
bu 15 boyluk Uygurlar iki ble ayrldlar. Bir bl Tibet e gitti
ve sonra Kansu blgesinde yurd tutarak kk bir krallk kurdu.
Bunlar in ile daima dosta mnasebetlerde bulundular. Bu 15 boyun
daha kalabalk koluna gelince, Tien-an blgesinde yurd tutup, 848
ylndan nce M o n g -li adl babularn kaan iln ettiler. in saray
U lu T a n r da K u t B u lm u A lp K l g B ilg e gibi tantanal
bir nvan vererek onu T ie n - a n U y g u r la r nn k a a n tand
(856 da). Bu hkmdara inlilerin P u k u t s iu n dedikleri halef oldu.
Bu sonuncunun 874 de ld tahmin ediliyor. Bundan sonra Tien-
an Uygurlar hakknda uzun bir mddet in kaynaklarnda hi bir
kayda rastgelinemiyor; ancak X . yzybn ortalarnda (951 de) bu Uy-

22
 gurlardan bir eli geldii bildirilmitir. Bu husus Tien-an Uygurlarnm,
Kansu Uygurlar gibi, siyas bakmdan ne kadar ehemmiyetsiz bir
durumda olduklarn gsterir48.
Uygur hkmdarlarlan burada kaan deil, siyas hviyetlerine uy
gun olarak idi-kut gibi mtevazi bir nvan tayorlard. Uygurlar bu yeni
yurdlarnda yerleik hayata geerek daha meden bir kavim oldular.
X . yzyln ikinci yarsndan itibaren her halde ounluu Budda di
nini kabul ettiler. Bu Uygurlar gerek Orhun, gerek Be-Balk blge
sinde kendilerini Uygur adyla anmlardr49. Grm olduumuz gibi
Dokuz-Ouzlar onlardan tamamen ayr bir kavim idi. Bu husus byle
olduuna gre slm corafyaclarnn Uygurlar dan Touz Guzz (Do-
kuz-Ouz) olarak bahsetmelerini nasl izah etmelidir? slm coraf
yaclarnda Touz uzz adyla hem Orhun, hem de Be-Balk Uygur-
lar kastedilmektedir. Bu corafyaclar, anlaldna gre, 840 fel
ketinden haberdar olamamlar ve bundan dolay da X . yzylda Uygur-
lar eskisi gibi Trk kavimlerinin en kuvvetlisi olarak vasflamlardr.
Halbuki bu Uygurlar, az yukarda iaret edildii gibi, siyas bakm-
okadar dan ehemmiyetsiz idiler ki, in kaynaklarnda adlar ndiren
gemektedir.
Islm melliflerinin Uygurlar Touz Guzz olarak zikretmeleri
nin sebebi zerinde herkesi tatmin edecek bir izah ekli bulmak g
gibi grnyor. Bizim dndmze gre, slm mellifleri her iki
ad ayn, yani bir sanm olsalar gerektir. Her iki kavmin bir hnedann
idaresi altnda bulunmas ve adlarnn birbirine benzemesi (U ygur=
& u r= O u z= uz), buna sebeb olabilir. inliler Uygurlar dokuz
boydan mteekkil bir kavim olarak tanmlar ve hatt bu boylarn
adlarn da vermilerdir50. slmlarm her iki ad ayn sanmalarnda bel
ki bu da bir mildir. Her halde Islmlar bu iki eli ayn kavim sandlar.
Dikkate yndr ki, X IV . yzylda Uygurlar Orhun ve Selenge blge
sindeki yurdlann ve orada On-Uygur olarak Dokuz-Ouzlar ile birlikte
yaadklarn, unutmamlard51.

48 Bu hususta: J a m e s H a m i l t o n , Les Oighours Vepoque des cinq dynasties d'apres

les documents Chinois, Paris^ 1955, s. 6-17, 142.
49 Kara Balgasun kitabesinde:
(B ) u Tenriken(in) Tenri d c k (u )t bulm al(p) Bilge T en(r) Uygur ka(ann bitii) 5 (E .T .
yaztlar, I, s. 85). Uygur yirin te Yalakar K an A ta kel (tim ) K rkz ol men B oyla K tlug
Y argan (Suci kitbesi, E .T . yaztlar, I, s. 156).
50 J a m e s H a m i lt o n , ayn eser, s. 3 -4 , n ot 1; a y n m e l l i f Doquz Ouz et On Uygur,
s. 41-44.
51 R e i d u d - d n , Cmi ut-tevrih, yay . B e r e z in , Petersburg, 1858, s. 125. M etinde:
jjtj Bunun Dokuz Ouz (U u z) olaca aikrdr.

23
 Bu Dokuz-Ouzlarn sonu ne olmutur? Akla gelen ilk cevap bun
larn Orhun blgesinden batya doru g ettikleri ve Sir-Derya ky
larnda sadece Ouz adyla karmza ktklardr. Filhakika bu sonun
cu Ouzlarm Trk lkesinin en uzak blgesinden Mvera un-nehr e,
A b b a s h a lfe s i el-M eh d zamannda (775785) geldiklerine dir
bir haber olduu g ib i 57, T a b e r de, Dokuz Ouzlarm 205 (820-21)
ylnda Urusanaya (Semerkandm dousunda, Sod ve Sir-Derya rmak
lar arasndaki blge) bir akn yaptklarn bildirm ektedir53. Dokuz-
Ouzlarm. byle bir aknda bulunabilmeleri, ancak onlarn batda (evve
l Tala blgesinde) bir yerde oturmalar ile mmkndr. Yani onlarn
byle bir akn yapabilmeleri iin Orhun blgesinden batya g etmi
olmalar lzmgelir. Dier taraftan Sir-Deryann orta yata ve Aral
Gl kylar ile bunun kuzeyindeki topraklarn Peenekler in yurdu
olup, Ouzlarm buralar onlardan aldklar anlalyor54. Ancak bu
gre yle itiraz edilebilir:

1. K l-T e g in in cenaze merasimine Trgi Kaan da (phesiz

Sulu) eliler gndermiti. BunlaT M ak ara T a m a ile O uz
B ilg e T a m a idiler55. Buradaki Ouz kelimesi pek muhtemel ola
rak, ayn bidede bir ok emsali olduu g ib i56, kavm manadadr. Yani
Ouz kitbede mensup B ilg e T a m a . Bu, Sir-Derya Ouzlarmu.
On-Oklar a dahil bir teekkl olduunu gsterilebilir. Ancak bu hu
susta pheye yer brakmyacak bir hkme varmak iin bunu teyid
edecek baka bir delile de ihtiya vardr. nk bu ahs Trgi kaa
nnn hizmetine girmi Dokuz-Ouzlar dan bir kimse de olabilir57.

2. Daha nce iaret edildii gibi, Dokuz-Ouzlarm Tonra adl bir

boylar vardr. Hatt, buna K um adl bir boyu da ilve etmek belki

52 e'zJjA Ol j j o ljj 4- La p - f c j - ^ ^ j

(b n u l- Esr, X I , s. 117, K ahire, 1301, X I , s. 80).

53 T a b e r , ya y. De G o e je , I I I, s. 1044.
54 A aya b k . (s. 35-36).

55 On ok oglm Trgi kaanda Makara Tam a Ouz Bilge Tam a kelti (E .T .

yaztlar, I , s. 52).
56 14 numaral haiyeye bk.

57 B iz bu hususla ilgili olarak, U y g u r K a a n n hizm etinde bulunarak m evkii yk

selmi ve serveti artm bir K rgz' tanyoruz (49. numaral haiyeye bk .)

24
mmkndr58. Halbuki bizim 24 b oy arasnda Tonra adl bir teekkl
yoktur.
3. S ir -D e r y a boylarndaki Ouz eli iki kola ayrlm olup, bu
kollardan biri Boz - Ok, dieri de - Ok adlarm tayor. Bu adlarn,
On-Oklardan kalma htralar olduu da dnlebilir. Hatta Sir - Derya
Ouzlar hkmdarnn yabu nvamn tamalar da buna ilave edi
lebilir. On Ok kaanlarnn da bir elin bana yabu tayin ettiklerini
biliyoruz. Bu yabu Ouzlarn yabusu olabilir.

4. Sir - Derya Ouzlarnn X I. yzydda konutuu trkede bir

ok kelimeler vard ki, bunu Dou Trkleri bilmiyorlard. Dier ta
raftan Ouzlarn lehesi de, Dou Trklerininkinden epeyce farkl
telffuz ediliyordu. Bu keyfiyet, Sir-Derya Ouzlannn batda daha
eski bir zamandan beri (V III. ve IX . yzyllardan nce) yaamakta
olmalar ile ilgili olabilir.
u hususlar gz nne alarak Sir - Derya Ouzlarnn O-Oklar a.
mensup olduklarn sylemek mmkndr. ayet bu byle ise, Sir
Derya Ouzlar ile Dokuz-Ouzlar arasnda, ayn kavmin iki bl olmak
zere eski bir akrabalk veya belki de sadece bir ad benzerlii mna
sebeti sz konusudur. Bu durumda Dokuz Ouzlarn 840 daki Krgz
saldr zerine dalarak veya Uygurlar ile karmak suretiyle var
lklarn kaybettiklerini dnmekten baka bir izah ekli yok gibi
grnmektedir.

58 6. sahifeye bk. in kaynaklar T ong-lo ve Houen adl boylar zikrederler k i (C h a -

v a n n e s , Documents, s. 88, n ot s. 3; H a m i l t o . Toquz - Ouz et On - Uygur, s. 26) bunlardan
T ong-lo Tonra, H ouen de H un (K.un) olarak kabul edilmitir.

25
 B., IX. - XI. YZYILLARDA OUZLAR
(Sir-Derya Ouzlar)

X . yzyln birinci yarsnda Trk lemi siys bakmdan para

lanm ve zayf bir durumda bulunmaktadr. G k -T r k devletinin
yklndan sonra, Trkler bir daha Orta-Asyada byk ve kudretli
bir imparatorluk kuramadlar. V III. yzyln ikinci yans ile. IX . yz
yln birinci yarsnda tek kuvvetli devlet, Orhun blgesindeki U y g u r
k a a n l idi. Fakat Uygurlar da Bat Trkleri zerinde hissedilir
bir hkimiyet tesis edemediler ve in ile de hemen daima dosta m
nasebetlerde bulundular.

Uygurlarm Touz-uzz adiyle slm lkelerinde byk bir

nleri vard. Onlarn, siyas kuvvetlerini oktan kaybetmi olduklara,
paralanm ve zayf bir duruma dtkleri halde bu hretleri
hl devam etmekte idi. 840 ylnda Uygurlar kovarak Orhun
blgesine yerleen Krgzlar kuvvetli bir varlk gsteremediler ve hat
t Orhun kltrnn ortadan kalkmasna sebeb oldular. Onlar
dan bize bu blgede yazlm, galiba hi bir kitbede gelmemitir. 924
tarihinde Mool rkndan, Ktaylarm saldrlarna dayanamayan Kr-
gzlar eski yurdlar olan Yeni-sey blgesine ekildiler ve burada, evvel
ce olduu gibi, iptida bir halde yaamakta devam ettiler. Bylece
eski Trk yurdu olan Orhun blgesi, kati olarak moolca konuan ka-
vimlerin eline geti. X I I I . yzylda Orta-Asyanm siyas ve etnik eh
resini deitirecek olan C e n g iz imparatorluunun kuruluu bunun
bir sonucudur.

X . yzyln birinci yarsnn ortalarnda Trk lemi balca be

Trk eli tarafndan temsil ediliyordu. Bunlar: Ouzlar (araba eser
lerde el-Guzz), Karluklar (bunlar da Harluh), Uygurlar (X I. yzyla
kadar Touz Guzz), Kimekler ( dU-T) ve Krgzlar. Bu Trk ellerine
Kara-Denizin kuzeyinde oturan Peenekler de ilve edilebilir. Bunlar
dan Karluklar, daha nce grld gibi, Gk-Trkler devrinde boy

26
halinde 59 Urungu, Zaysan ve Ala-Gl geni arasnda yaamakta idi
ler. Onlar Uygurlarn yamnda G k -T r k imparatorluunun ykl
masnda mil olduktan sonra Uygurlar ile hkimiyet mcadelesine
giriip yenilince batya ynelerek Bat Trklerinin yani On-Oklarhn
lkesini ellerine geirmilerdi. Fakat Korluklar burada da kuvvetli bir
varlk gsteremediler. Gevek ve tesirsiz bir hayat yaadlar. Hatt
bu yzden S a m a n l hkmdar s m a il b. A h m e d , 893 de Talasa.
kadar uzanan bir sefer yapt; oradaki byk kiliseyi camiye evirdik
ten sonra, Karluk yabgusunun hatunu da dahil olmak zere, 15000 tut
sak ile geri dnd. K a r a -H a n l devletinin Karluklar tarafndan de
il, Yama adl baka bir Trk kavmi tarafndan kurulmu olmas
pek muhtemeldir. Karluklar, X . yzyln birinci yarsnn ortalarnda
tsficab dan Is sk-Grn gneyine kadar uzanan geni blgede ya
yorlard60. Hudd ul-lem61 ve G e r d i z 62 gibi, Trk kavimleri hakkn
da tafsiltl bilgiler veren ve bu hususta bata C e y h a n olmak zere
eski kaynaklara dayanan eserlerden, iillerin aslnda Karluklarn
bir boyu olduklar anlalyor. Uygur hkmdar T a n r da B o lm u
l-E t m i B ilg e K a a n n kitbesinde geen iil Tutuk 63 ile bu
boy arasnda bir mnasebet olup olmad bilinemiyor. Hudd ul--
leme gre64 iiller, Issk-Gln kuzey batsnda yaamakta idiler.
Bunlar gittike ehemmiyet kazanarak, X I. yzylda bal bana ms
takil bir kavim saylmlardr. Kgarl65 onlardan bir bln Taraz
(Tala) ehri yaknlarnda bulunan bir kasabada, bir bln Bars-
arn tesindeki Kuyasta, nc bir bln de Kgar yresindeki
bir takm kylerde yaadn bildiriyor. Bu husus G e r d iz nin 9 boya
ayrlm olan Karluklarm boyunu iiller in meydana getirdii
szlerine uygundur. iiller X I. yzylda okadar mhim bir teekkl
haline gelmilerdi ki, Ouzlar Ceyhun dan, in e kadar uzanan yerler
deki Trkler m topuna birden iil diyorlard66. iillern ayn

59 in kaynaklarna gre, bu Karluk boylarnn adlar unlardr: M eu-lo, Ta-e-li, e-se,

yalut P o-fi (Chavannes, s. 78, haiye 4).
60 s t a h r , Kitbu meslik il-memlik, yay. M.J. D e G o e j e , ikinci bask, Leyden, 1927
s. 290 Bu eserden naklen b n H a v k a l, Kitbu suret il-arz, yay. J.H . K r a m e r s , Leyden,
1938, I I , s, 467; Hudud ul-lem, Tahran, 1340, s. 81-83, tercm e V . M in o r s k y , The Regions
o f the world, (G .M .N .S .), London, 1937, s. 97-98, izahlar ksm, s. 286-297.
61 s. 83; M i n o r s k y tercm e s. 98-99, izahlar s. 297-300.
62 Z eyn uUahbry y a y . B a r t h o l d , Pelersburg, 1874, s. 84.
63 E .T . yaztlar, s. 178.
64 Gsterilen yerler.
65 Divn, K ilisli, I , s. 329-330, A talay, I , s. 393-394.
66 K ilisli, s. 330, Atalay, I , s. 394.

27
 asrda Mavera un-nehrde de yaadklarm biliyoruz 67.
Bugn. Anadolu'da iil adb drt ky vardr k i 6S, bunlar bu Trk oy
mandan baz zmrelerin Anadolu'ya, gelmi olduunu gsterebilir69.

Hudd ul-leme gre 70 Issk-Gln kuzey batsnda, u rma

nn sol kysnda Tuhslar yayordu. iitlerden daha az ehemmi
yetli olan bu kavim, M e r v e z ye gre71, Karluklarm bir boyu, K -
g a r ln n 72 da szlerine gre iillerin bir kolu gibi grnyor ki,
aa yukar ayn ey demektir. nk iillerin ashnda Kartuklarn
bir boyu olduu az yukarda grlmt. M in r s k y 73, G e r d iz deki
baz ifadelere dayanarak Tuhslarm eski Trgilerin bir kalnts ol
duu fikrini ileri srmtr.
M u k a d d e s nin szlerinden anlaldna gre, X . yzylda Ba-
lasagun (metinde ile Tarazn takriben 100 mil dousun
daki M irki kasabas arasnda, Trkmen adl bir kavim yayordu. Bu
kavimin meliki ( ili?) Ordu adl bir kasabada oturmakta o lu p 74, bu
kasaba, K g a r lnm da teyid ettii zere75, Balasagun yaknnda
(ve tabi onun batsnda) bulunmakta idi. Yine M u k a d d e s i, Turar

67 b n u l-E s -, Kahire, 1301, X , s. 70; N iz m u l-M lk , Siyset-nme, y ay. H a lh a li,

Ta-hran, 1310 ., s. 191.
68 Bunlardan iil adl bir nahiye m erkezi Tgmda, bir k y Kara- Pm av\n Hotam na
hiyesinde, dier b ir k y de Kastamonu'da, bulunm aktadr. M anisa'd a da iiller adl bir k y
vardr ( i e r i B a k a n l , Trkiye'de meskn yerler klavuzu, Ankara, 1946, s. 265).
69 Tahrir defterlerinde iil adl bir yer adna rastgelinemedi.
70 s. 84-85, M in o r s k y , s. 99, iz a h la r k s m , s. 300-304.

71 j j <JLSC*-jo j d ij ) p-* s

- j J
( S h a r a f al- Z a m a n T a h ir M a r v a z i, on China, The Turks and India, y ay. ve ngilizce ter
cme V . M in o r s k y , London, 1942, m etin 19, tercm e, s. 31).

72 . n -j
K u yasta oturan bir Trk e li, onlara Tuhs igil de denilir ( K ilisli, I, s. 354, Atalay, I,
s. 423).
73 The regions o f the vorld, izahlar ksm, s. 300.
74 LfUp Jl Lla^ll (J ljV L S *'i d-lL
,J-U^ ^ (-IJlI $111 0 j
Ordu: kk bir kasabadr. Trkmen m eliki burada oturur. O, sficab hkm darna arma
anlar gndermekte devam etm ektedir. B u kasabann su dolu hendekle evrilm i bir kalesi
vardr. M eliklin saray hisarda bulunur (s. 275).
75 t |j*

Ordu: Balasagun yaknnda bir kasabadr. Bundan alnarak Balasagun'a. da Koz-Ordu deni
lir (K ilisli, I, s. 112, A tolay, I, s. 124).

28
 ( Otar) ve Kimek snrndaki <1>UJii dan bahsettikten sonra Bulc
ve Burket kasabalarn tasvir eder ve bunlarn Trkmenler e kars
uc kasabalar olduunu yazar 76. Bu kasabalarn Isficabm kuzey bats
veya kuzey dousunda olduu anlalyor. Bu son kayt Trkmenlerin
Isficabn kuzey taraflarna kadar yaylm olduklarn gsteriyor. Bu
Trkmenler, M u k a d d e s in in bildirdiine gre, korkularndan Ms
lman olmulard ve Ordu kasabasnda oturan melikleri de, Isficab
hkimine hediyeler gnderiyordu. M ukaddesimde Mslman olmu
tek Trk kavmi olarak bu Trkmenler zikredilir. Ayn mellif Sabran
snr ehrinden bahsederken ve dier vesilelerle Ouzlara. ( el-Guzz)
ayrca iaret eder ve onlarn Mslman olduklarn sylemez11. By-
lece bu Trkmenlerin Ouzlar dan tamamen ayr kavmi bir teekkl
olduu grlyor. Aka anlald zere Ordu kasabasnda oturan
Trkmen meliki, Isficab hkmdarna tbi bulunuyordu. sficab
blgesini idare eden hnedan hakknda pek az ey biliniyor.
B a r t h o l d 78, bu hanedann Trk asll olduunu sylyor. Pek muh
temel olarak Trkmenleri bu Isficab hkmdarlar Mslman etmi
lerdir. Bu Trkmenlerin kavmi menei nedir? Akla ilk gelen cevap
bunlarn Karluklardan olmalardr. nk, onlarn lkelerinde oturu
yorlard. Mesel yukarda ad geen M irki ve onun batsndaki Ku-
lnm Karluklarm lkesinde olduunu ve M irki de de Karluklarn
oturduunu biliyoruz. stelik K g a r l, Karluklara da Trkmen
denildiini haber v erir79. Bununla beraber, Trkmenlerin, Karluklar -
dan da ayr, bir kavm teekkl olmas ve Trgiler in veya On-Oklar -
n kalntlarnndan bulunmas pek muhtemeldir80. Mslman Ouzlara

76 1 _^ j ^ j * jj j
Bruket b yk bir kasabadr. Buras ve Bulac korkudan Mslman olmu bulunan Trkmen-
ler e kar utur. B urann lisar yklm tr (s. 274).
77 s. 274, 286, 289.
78 Trkesian doum to the M ongol invasion, (G M N S ), Londo, 1928, s. 172.
79 _ t^iji p-k j c J ^ J*
Trkler den bir kavim olup, gebedir; onlar Ouzlar''dan ayrlr, fakat onlar gibi Trkmen~
dirler ( K ilisli, I, s. 393, Atalay, I, s. 473).

80 1158 ylnda M ver un-nehr'de vuku bulan bir hdise dolays ile lig -i Trkman
tabiri geiyor. Filhakika, Semerkand K a r a - H a n l hkm dar K . k -s a u n lkabl C el -
lu d d in a r H a n , H a r iz m a h I I -A r s la n m hcumu zerine m etbuu K a r a - H t a y
G r h a n ndan yardm istem i o da l i g - i T r k m a n kumandasnda 10.000 kiilik bir kuvvet
gndermiti ( C v e y n , Tarih-i Cihanua, yay. M u h a m m e d -i K a z v i n , GM S, Leyden,
1916, II, s. 15). B a r t h o l d ( Turkeslan, 233, not. 10), hakl olarak hu i i i g - i T r k m n n Ba-
lasaguda ICara-Htaylar tarafndan tahttan indirilen ve kendisine Ilig-i Trkman unvan
verilen son K ara-H anl hkm dar olabileceini sylyor. Ilig-i Trkman, Trkmen m eliki de

29
Trkmen adnn verilmesi de bu kavim ile ilgilidir ki, bundan ileride
ayrca bahsolunacaktr.

Dier bir Trk kavmi de Ezgitir. Bunlarn adlar b n I iu r d a d -

b ih in eserinde geer81. Bununla beraber bu kavim K g a r l zama
nnda da varbm muhafaza etmekte ve Fergana dak zcend ( z-
Kend) te oturmakta i d i 82.

X . yzyldaki balca Trk kavimlerinden biri de Yamalar olup,

daha ziyde Kgar ve onun kuzey batsnda yayordu83. Kaynaklarn
ifadesine gre bu kavim Touz-uzzlar (yani Uygurlar/dan idi.

Hudud ul-lem d e 84 Yamalarn hkmdarlarnn Touz-Guzz

hkmdarlar ailesinden olduu syleniyor. Yamalar ihtimal Uy-
gurlara. bal bir kavim olup, U y g u r devletinin yklmas zerine
(840), batya g ederek Kgar blgesine gelmiler ve buray Karluk-
larn elinden alarak yurd edinmilerdi. Balarnda, Hudud ul-lem de
denildii gibi. Touz-Guzz (Uygur) hnedannn bir kolu bulunu
yordu. Bu hnedan mensuplan Bura Han nvanm tayorlar
d 85. B a r t h o l d 86, bilhassa bu nvana bakarak, K a r a -H a n l dev
letinin Yamalar tarafndan kurulduunu sylemi ise de sonra bu
hususta tereddde dmtrS7. Bizim kanaatmza gre, B a r t h o l d -
un ilk dncesi dorudur. nk, hanedann Kgar ehri ile
ok yakn bir mnasebeti olduu grlyor; hanedann aile mezarl
da bu ehirde idi. K a r a -H a n l hnedanm kolayca kaan unvanm
almalar da her halde bir mana tamaktadr. Halbuki, Karluk hkm
dar yabgu nvann tayordu. K g a r lnn trke veya hakanl
trkesi dedii trke, bu Yamalarn lehesi olsa gerektir88. Ya

mek olup bu da M u k a d d e s deki M elik ut-Terkim n sznn karldr. An

laldna gre, Kara-H tay hkm dar Balasagun'daki Kara-H anl hkm darm tahtndan
indirerek kendisi onun yerine gemi ve onu da, lig-Trkm an gibi m tevazi bir nvan v e
rerek, Trkmen m eliki yapm tr. ( Cuveyn, II, 88, burada: lig-i Trkn).
81 Kitb ul-meslik ve'l-memlik. yay . D e G o e je , Leiden, 1889, s. 31.
82 K ilisli, I, s. 89, A alay, I, s. 96.
83 Gerdiz, s. 84.
84 s. 79, tercm e M in o r s k y , s. 95-96.
85 M cmel ut-tevrih ve'l-ksas, Tahran, 1318 ., s. 421.
86 Four studies on Central A sia , Hislory o f the Semirechye, ngilizce tercm e V . v e T.
M in o r s k y , I, Leiden, 1956, s. 93.
87 Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1927, s. 66-76, 68.
88 K g a r l en fasih trke nin Yama ve Tuhslarn lehesi olduunu sylyor ( K i
lisli, I, s. 30, A alay, I, s. 30).

30
malar pek ok toydan meydana gelmi olup bunlardan biri Bulak
boyu du r89. X I. yzylda da varln muhafaza eden bu boyu bir ara
Kpaklar tutsak edip gtrmlerse de sonra kurtulmulardr90. Bun
dan Bulaklarm X I. yzylda Tala veya u blgesinde yaadklarn
sylemek mmkndr.
Daha douda, Be-Balk blgesinde Uygurlar yayordu. Uygur
lar ancak 866 da blgede yurt tutabildiler; zayf bir devletleri vard.
0 devirdeki in kaynaklan onlardan, ancak 951 de gelen bir eli do
laysyla ksaca bahsetmilerdir. slm corafyaclarnda ise, onlardan
Touz-uzz olarak bahsedilir ve onlar Trklerin en kuvvetli kavmi
olarak vasflanr. Bu husus, evvelce iaret edildii gibi, corafyaclarn
840 felketinden haberdar olmamalarndan ileri gelmitir. Uygurlarn
bir bl de Kansu da yurt tutmutu. Uygurlarm. Be-Balk blge
sindekiler yerleik hayata sratle intibak ederek meden seviyelerini
ykselttiler ve ksa bir zaman sonra, trke konuan topluluun en
medeni kavmi haline geldiler. X . yzyln sonlarnda onlarn pek m
him bir ksm artk Budda dininde bulunuyorlard.

Uygurlar 840 ylnda Orhun blgesinden karan Krgzlara. ge

lince, bunlar orada 924 ylna kadar kaldlar ise de kuvvetli bir devlet
leri olmad gibi, kltr tarihi ile ilgili faaliyette de bulunmam
lardr. stelik onlar, Ktaylarm saldmlanna dayanamyarak, bu
eski Trk yurdunun moolca konuan kavimlerin eline gemesinin m
sebbibi olmulardr. Bylece, moolca konuan kavimler gittike Trk
ler aleyhine toprak kazanlar elde ettiler. Ye yle bir zaman geldi ki,
in den kovulan Ktaylar, Trkistan a, gelerek kolayca burann yk
sek hkimleri oldular. Krgzlar, yukar Yenisey deki eski yurtlarna
dnmlerdi.
X . yzyln balarnda mhim Trk ellerinden biri de Kimek-
ler dir. Orhun kit b elerinde bu Trk elinin ad gemiyor. Bu sebeble
Kimeklerin V III. yzylda baka isim tayan bir kavm birlie
dahil bulunduklarn dnebiliriz. Bu kavim ikler olamaz m ? ik-
ler V III. yzyln ortalarnda olduka mhim bir siyas kuvvet halinde,
yukar Kem ile rti arasndaki sahada yayorlard. Uygur kaan
T a n r d a - B o l m - I l E t m i -B ilg e K a a n (M oyunur) iki defa
Sefer yaparak ikleri hkimiyeti altna alm, onlara tutuk tayin

89 Hudud ul-lem9 m etin s. 79, tercm e IV Iinorsky, s. 96 H albuki grld gibi, M er-
v e z , Bulaklard Karluklar*dem gsterir (s. 28. haiye 71).
90 Kgarl, K ilisli, I, s. 116, 337, Atalay I, s. 129-379.

31
etmi, ibaralat ve tavhanlar verm iti91. Kimeklern de babularnn
tutuk unvann tadm biliyoruz92. ikler in adna bir daha hi bir
yerde tesadf edilemiyor.

Kimekler, Yukar rti boylarnda yayorlard. M a r q u a r t, K i-

mek adn ki mekten getiriyor ki, her halde imknsz deildir. Bu
Trk eli, yedi boydan meydana gelmiti: mi, mek, Tatar, Bayandur,
Kfak, Nilhaz (?) ve Ecled (?) 93. Buradaki Tatar ad dikkati ekiyor.
Dier taraftan Yimek (buradaki m ek) boyunun Bayaud adl mhim
bir oyma da vard94. Ayn adda bir Mool boyunun da olduunu
biliyoruz95. Bunlar Kimeklerin bir kavm birlikten ziyade, bir
siyas birlik olduu ihtimalini htra getiriyor. Esasen Kimeklerin
daha IX . yzylda zlmee baladklar grlyor. Bu asrda dahi
Kpaklar mstakil bir Trk kavmi gibi zikrolunmulardr96. X I. yz
ylda ise ICimek ad ortadan kalm ve bu el balca Kpak ve Yimek-
ler (imek) tarafndan temsil edilmitir. Yimekler mezkr asrda da
rti boylarnda idiler. Kpaklara gelince, I X . yzylda elden ayrlan
bu boy batya doru g etmi ve Ouzlar a kuzeyden komu olmutur.
Daha hudd ul-lem de (kaynak: C e y h a n , X . yzyln ilk eyrei),
Kpaklarn baz detlerde Ouzlara. benzedii sylenir. K g a r l
d a 97 Kpaklarm lehelerinin birok bakmlardan Ouzlarmkine uydu
unu ifade eder. Bu keyfiyet Kimeklerin asl kolunun da On-Oklara
m mensup olmas ile ilgilidir? Kpaklar, bir taraftan nfusLirnn
oalmas, dier taraftan, belki de Kimekler e mensup dier baz teek
kllerin katlmas ile kuvvetlenerek, X . yzyln ikinci yarsndan iti
baren Ouzlar sktrmaya balamlar ve onlarn glerinde mhim
bir mil olmulardr ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir. K p-
aklarm K g a r l ile ada K a n l adl bir beleri v a rd 98. Bunun
buyruundaki Kpaklar ertesi yzylda bu adla (K atil) anldlar.
Kpaklar nasl Kimekler den ayrlp bal bana bir el olmular ve
hatt karde boy Yimekler ile akrabalklarn reddetmiler ise " , K an

91 E .T . yaztlar^ ine Usu kitabesi, I, s. 170-172, 174.

92 M cmel ut-tevrih, s, 420.
93 Gerdiz, s. 83 -8 4 ; M in o r s k y , Hudud-ul lem, izahlar ksm , s. 304-305.
94 N e s e v , Siyret us-suhan Celluddin M enguberli, franszca tercm e O. H o u d a s , P arisy
1891, 1895, s. 44.
95 Reid ud-din, yay. B erezin, s. 11
96 b n Hurdadbih, s. 31.
97 A talay, 31, 33, 154.
98 Kgarl, K ilisli, I I I , s. 280, A talay, I I I , s. 29.
99 Kgarl, K ilisli, I I I , s. 22, A talay, I I I , s. 379.

32
llar da daha sonralar mstakil bir kavim saylm ve Ouz destannda
da byle gsterilmitir.
X . yzyhn birinci yarsnn ortalarna doru Cem (Emba) ile
Yayk (Ural) rmaklar arasnda Peenekler yayordu. Bunlarn asl
ana kolu ise, bahsedilen zamanda, Kara-Denizn kuzeyindeki toprak
larn hkimi idiler. Peenekler in On-Oklar a mensup olmalar kuvvetle
muhtemeldir.,Buna karlk bunlarn Ouzlar ile hibir kavm mnase
betleri yoktur. Yani, bunlar 24 Ouz boyundan biri olan Peenekler
ile ayn teekkl deillerdir100. X I. Yzyldaki Trk kavimleri hakkm-
daki bu hlsadan101 sonra imdi artk asl konumuza geebiliriz.

1 - Ouzlar'n Yurdlar:

X . yzyln birinci yarsnda Ouzlar, Hazar Denizinden Sir ( Sey-

hun, nci) rmann orta yatandaki Frb (X I. yzyldaki trke
ad ile Karauk) ve Isficab yrelerine kadar olan yer ile bu rman
kuzeyindeki bozkrlarda yayorlard102. s t a h r ve dier corafya
clarn eserlerinden, Ouz lkesinin bat, gney ve dou snrlan hak
knda kati bir fikir edinilebiliyor. Buna gre, Ouz lkesi batda Ha
zar Denizine dayanyordu. X . yzyln balannda, o zamana kadar
gayri meskn olan Hazar Denizinin dou tarafndaki Siyh-Kh (Ka-
ra-Da) yarm adas onlar tarafndan igal ve isk edilmi ve bun
dan dolay bu yarm ada trke Mangla adn almtr103. Gneyde
slm lkeleri ile olan snra gelince, batda yani Harizm lkesinde
snr Curcaniy t (Grgen) ve bilhassa bu ehrin kuzey batsndaki
Ct (Jit) kasabasndan balyordu. Aral Gl nn gneyindeki Bara-
tekin de snr kasabalarndan i d i 104. Mvera un-nehr de snr Buhara
kuzeyindeki lden balyarak tsficab blgesine kadar uzanyordu.
Sir-Deryann sol kysnda, Karauk dalarnn eteinde ve Yesiye
bir gnlk mesafede bulunan mstahkem Savran (Sabran), Msl
manlarn Ouzlar a. kar snr ehri idi. Sir-Derya, Sovon dan itiba
ren, Ouzlara ait bozkr blgesine giriyordu.

100 Ouz Peenek boyu hakknda: kinci Blme bk.

101 Bu Trk kavimleri hakknda daha fazla bilgi iin, M in o rs k y nin Hudud ul-lem
(s. 263-315) ve M ervezi deki (s. 92-110) izahlar ksmna bk.
102 Istahri (yazl 930-3, kayna BelhV nin yazl 920), s. 9, aytca s. 290.
103 stahr, s. 219; ondan naklen bn Havkal, s. 389; Hudud ul -lem'de (s. 24, M in orsk y ,
s. 60) Ouzlar'm burada karada ve denizde olmak zere, yol kesicilik yaptklar syleniyor. H u
dud ul-lem'de, bu bahiste de, stahr gibi, BelhV ye (920) dayanlyor.
104 stahr, s. 303; Mukaddesi, s. 289.

33
 Fakat Ouz lkesinin kuzey snr hakknda sarih bir bilgiye sa
hip deiliz. I s t a h r ye bakbrsa, Ouz lkesinin snr bu ynde tile
kadar gidiyordu 105. Fakat, b n F a d la n 921 ylnda Bulgara, giderken
Embadan sonra Ouzlar grmemi, buna karlk Yaykm batsnda
Peeneklere rastgelmiti. Bu sebeble s t a h r nin szlerinin doru ol
mas, bize gre, olduka phelidir. Hazar Denizi nin dousundan
Karauk dalarna kadar uzanan l blgesine, B e lh ye bal mel
lifler 106 Ouz bozkr (mefzet ul-Guzziyye) adn verirler. X III. yzylda
Trklerin bu le Kara-Kum dedikleri anlalyor.

Ouz elinin toplu ve kalabalk bir halde oturduklar yer, Sir r

mann azndan orta yatana kadar olan saha ile rman her iki
yanndaki ve bilhassa kuzeye doru uzanan topraklard. Ouz yabgusu
yani kiralnn kla olan ehir, rman azndan iki gnlk mesafede
ve rmaa bir fersahlk yerde bulunuyordu. Bu ehir araba eserlerde
el-Mednet ul-cedide veya el-Karyet ul-hadise 107, fara Hudd ul-lem-
d e 108 Dif-i nev olarak geer.

X III. yzyla ait eserlerde ehrin Yfii Kent (Yeni Kent) eklin
de trke ad grlr109. Bununla beraber ehrin X . yzylda da bu
trke ad tam olmas imknsz deildir. Yine ayn rman ky
sndaki Cend ve Huvre ehirleri de yabgunun hkimiyetinde olup, bu
ehirlerde Mslmanlar da oturuyorlard.

sficabm kuzeyinden, balayarak Sir-Deryaya muvazi olarak uza

nan Karauk sra dalan blgesi de Ouzlardan pek nemli bir kme
nin yaad bir yerdi. K g a r l M a h m u d 110, Karauk un Ouz l

105 stahr, s. 10, 222; Hudud ul-lem , s. 86, Mirorsky , s. 100.

106 Istahr 6. 217218 Hudud ul-lem , s. 55, 86.
107 M es u d M u r c uz-zeheb, yay. ve franszca tercmesi B a rb ie r de M ey n a rd ve
P a v e t de C o u rte ille , P a r i s , 1891, s. 212; bn Havkal, s. 512; bu eserden naklen d r is ,
Nuzhet ul-mutak, Kprl kip.t nr. 955, yap. 419 b.
108 s. 123, M in orsk y, s. 122.
109 The journey o f William o f Rubruck, ngilizcesi tercmesi W . W o o d v ille R o c k h ill,
London , 1900, s. 14; C u v e y n de ( T a r i h - i cihanguy , yay. M. M u h a m m ed -i K a z v in ,
I, s. 69, 72) j { ise de, Cami ut-tevrih in teyid ettii gibi (oradaki haiyelere bk.), bu ke
lime: ,5oIj olacaktr.

110 ^ j ^ IjUJ K arauk : Farab *n ve Ouz lkesinin

addr ( K ilisli , I, s. 404). B. Atalay bu cmledeki ^ j ibaresinin yanl oldu
unu sanarak (I, s. 487), cmleyi: bu, Ouz ehirlerinden birinin addr eklinde deitirmi
tir. Halbuki K g a rl, Karauk*un hem Frb ehrinin, hem de Ouz lkesinin ad olduunu
sylemektedir.

34
kesinin ad olduunu syledii gibi, haritasnda da Karauk dan
Ouz yurdu olarak gstermitir111. E b u l- G z inin ecere-i Terki-
me'sindeki Trkmen rivayetleri arasnda Ouzlarn yurdu olarak Kaz-
gurd ile birlikte Karauktan bahsedilir112. T im u r un zafernmelerin-
de de bu dan ad geiyor113.
Ouzlar bu yurdlarnda ok eskiden beri oturmamakta idiler. Ib n
H u r d a d b ih 114, Horasan valisi A b d u lla h b. T h ir (vlilik zaman
828-844), zamannda Ouzlardan alman 1000 tutsan 600. 000 dirhem
tuttuunu bildiriyor. Bu 1000 Ouz tutsann, A b d u lla h b. T h ir'-
in, olu T h ir kumandasnda Ouzlara kar gnderdii bir ordu ta
rafndan alnd, B e la z u r nin bir kaydndan anlalyor115. Ancak
her iki kaytta da Ouzlarn yurdu hakknda hibir aklamada bulu
nulmuyor.
Ouzlar ister Orhun blgesindeki Dokuz-Ouzlar, ister On-Oklar a
mensup bir teekkl olsun onlar bu yurdlarna doudan gelmilerdi.

111 Bu harita Kilisli yaynnda I, ciltte, A t a la y tercmesinde II. cilttedir,

112 Ouz ilinin yurtlarnn kn douu ssi K l ve Almalk ve kblesi Sayram ve Kaz-
gurt da ve Karack ta ve temr kaz Ulu Ta ve Kiik Ta ki misnin kani bolur ve kn
bat Sir Suyumu aya Yang Kent ve Kara Kum. TJbu aytlgan yerlerinin iinde ornda trt
min ve be min yl olturdlar (N. K o n o n o f, Moskova-Leningrad , 1958, s. 40). Grld
zere, E b u l-G a z fn in Ouzlardn yurdu ile ilgili rivayeti g eree ok yakndr. Yalnz Ouz
yurdunun gn dousunun l$sk-Gl ve Almalk olduu hakkmdaki ifade, X . yzyl iin doru
deildir.
(S 4 " ^ * * 5 ^ l lj 4$*"yj

j\ ji j**
^*1?* ^ T J AJL--J jl _ /tj J ^ JJ jSL- JL 3 jl olijl j

jI IjjI j ^ jj\)

jIj AjI L*^ (3T*} j-jL**<j jjl

-Ujlc i?L->-l \jz I J &
( e r e fu d d in A li- i Y e z d , Zafernme , CalcuUo, 1887, I, s. 272-273). Bu kayd ayn zamanda
Karauk'un engin bozkra nasl hkim bir mevkide bulunduunu ve bozkrn oradan gzetlen
diini de gsteriyor.
T im u r ikinci defa Toktam zerine giderken buradan gemiti:
5_^-l j * j 1,5*?, J j .1 j i j j j pLc U j
(a y n eser, I, s. 503) 41T [m etin : l * * ] \ j
N iz m -i m de ( Zafernme , yay. F e lix T a u er, Praha , 1937, I, s. 118). Ksaca anlatlan
bahis arasnda Karauk ad geer. Bu kaytlardan K g a r l v e E b l-G a z i de Ouz yurt
lar arasnda gsterilen Karauk dann yeri iyice anlalm bulunuyor. Bugn bu sradaa
K ara-Tav (ta) denilmektedir (Z.V. T o g a n , Trk ili haritas ve ona ait izahlar, stanbul* 1945).
114 s. 37, 39.
115 Futh ul-buldn, Kahire , 1350, s. 420.

35
Eer Ouzlar, On-Oklardan iseler, -ki bu, ok daha muhtemeldir- onlarn
aaSir-Derya kylarna gelmeleri Korluklarm On-Ok lkesindeki fetih
hareketleri ile ilgili olabilir. Aa Sir-Derya boylarnn ve Aral kylarm
Ouzlar dan nceki shiblerinin ise Peenekler olduu anlalyor. Daha
nce sylendii gibi, Peenekler den asil boyun ad Kenger idi. Bunun
Gk-Trklerin 701 ylndaki Sudak seferi dolays ile geen ve Kara
uk dalan ile onun kuzeyindeki bozkrlarda yaad anlalan Ken-
geres teekklnn ad ile ayn olduu kabul edilmitir116. Buna ilve
olarak, e l-B ir u n deki bir kaytda Peeneklerin Aral Gl evresinde,
Harizme komu olarak yaadklar grlmektedir117. Dier taraftan
elimizde, Peenekler in bir zamanlar Kaluklar ile komu yaadkla
rn ifade eden yine ayn mellifin dier bir eserinde baka bir kayd da
vardr,s. Bu komuluk her halde Isficab ve Tala taraflarnda olsa
gerektir II9.
Peenekler, Sir-Derya boylar ile Aral Gl evresinde iken Ouz
lar nerede bulunuyorlard ? Bu hususta kat i bir ey sylemek mm
kn deildir. B e id d d in deki Trkler in destan tarihlerinde Tala
blgesinden baka doudaki Almalk blgesi de Ouzlarm yurdlarm-
dan saylmaktadr l2. Eer Ouzlar On-Oklar a mensup idiler ise on
larn, u ve Tala vdilerinde yaayan, inlilerin Nu-e-pi dedikleri
koldan olmalar en kuvvetli ihtimaldir. Anlaldna gre, Ouzlar
doudan Peeneklere saldrdlar. Her halde iki komu kavim arasnda
etin savalar vukubuldu ve en sonunda Ouzlar, Peenekleri Emba
rmann tesine attlar. Ouzlarm Peeneklerin yurdlarn ne uzman
ele geirdikleri de bilinemiyor. Yurdlarmdan atlan Peenekler, Emba
ile til arasnda yerlemilerdi. Fakat burada da 883-893 yllar ara
snda Ouzlar ile Hazarlarm mterek hcumlarna uradlar. Ma-
lb olan Peenekler in mhim bir ksm, til i geerek Kara-Deniz in
kuzeyindeki topraklara gittiler121. Peenekler in bu yeni yurdlannda

116 13. salifedeki 25 numaral haiyeye bk.

117 Tahdidu nihayt il-emkin , Ftih ktp., nr. 3386, s. 205-206; bu metin iin ayrca:
A l-B irun i Commmeration volme , ran society , Calcutta, 1951, s. 250 ve devam.
118 j m lil -c- j jIj 0^ j *p \ t-ils

(K itab ul-cumhir , Haydarabad , 1355, s. 218) ........... j\ L^Ip

119 Ayrca M es u d (K itab ut-tenbih ve'l-irf, yay. De G o e je , B A G , Leiden , 1894, s.
180-181), A ral Gl evresinde Peenek, B ecni , Bacgerd ve Nukerde kavimleri ile Ouz, Karluk
ve Kimekler arasnda savalar olduu ve bu drt kavmin bu savalar sonucunda yurtlarn ter-
kederek kuzey Kafkasya* ya g ettiklerini yazar.
120 Ouzlarca aid destan mahiyetde eserler , Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, X -
VII, say 3-4, s. 360-361.
121 A.N. K u ra t, Peenek tarihi, s. 33, 39-43.

36
talihleri yver gitti. Onlar ksa bir zamanda Don rmandan Tunaya
kadar olan yerleri fethettiler. Peenekler, Balkanlar da da mhim bir
siyas kuvvet olarak X I. yzylm sonlarna kadar kaldlar. Bizansllar
ile ittifak eden Kpaklar bu kavmin ortadan kalkmasnda mhim
bir mil olmulardr122. Peeneklerin bir ksm ana kmeyi takib et
meyerek Yaykm batsnda kalm t123.
E b u l-G a z inin naklettii Trkmen rivayetlerinde, Ouz-Pee-
nek mcadelelerine ait baz htralar da yer almtr. Bu htralarn
birinde Peenek elinin T o y m a d u k adl pdihnn S a lu r K azan c
n babas E n k i i yenerek hatununu tutsak aldndan bahsedilir.
U yl sonra E n k i naibini mal ile T o y m a d u k a gndererek
karsn kurtarmtr 24. Yine orada bulunan bir manzumede S a lu r
K a z a n n otuz krk bin eri ile Becene ellerine yryb onlar krd,
bir nicesinin ok yalvararak kurtulduu bildiriliyor125. E b u l-G a z i
bu rivayetleri Trkmenler in ellerindeki Ouz-nmeler den nakletmidir.
Aksi takdirde, bu rivayetlerin X V II. yzyla kadar hfzalarda sak
lanmas imknsz idi. Fakat Trkmenler in ellerindeki bu Ouz-nme-
lerden hi birisi galiba bize kadar gelmemi olduu gibi, ne zaman ya
zldklarn da bilmiyoruz.

2 - Ouzlarn Yaay Tarz:

X . Yzyln balarnda Ouzlarn ounluu gebe hayat ya

yorlard. Bu elin X I. yzylda 24 boydan meydana gelmi olduunu bili
yoruz 126. Her boyun banda be nvanl silzdeler bulunuyordu.
Destanlara dayanarak sylemek mmkndr ki, belerin 40 kiiden
mrekkeb silh arkadalar vardr ki, bunlara yolda denildii anla
lyor 127. Her kavmin asilzdesi gibi, Ouz beleri de ok varlkl idiler.
b n F a d l n 128, Ouzlar arasnda yz bin koyuna ve on bin ata sahib
kimseleri grdn sylyor.
M e s u d ye gre, Ouzlar, yksek (el-eli) , orta (el-evst) ve
aa (el-esfil) olmak zere snf idiler 129. Bununla beraber M es-

122 Bu Trk elinin tarihi hakknda A.N. K u r a t m eserine bk.

123 b n Fadln , Z.V. T o g a n yay., s. 17-18, Sam i e d -D e h h n yay., s. 106; K on.stan-
tiu. P o r p ly r o g e n n e to s , De Administrando imperio (A.N. K u r a t, Peenek tarihi, s. 258).
124 nc Blme bk.
125 nc Blme bk.
126 Bu hususta kinci Blme bk.
127 nc Blme bk.
128 Z.V. T o g a n yay., s. 17, S. ed -D eh h n y a y ., s. 106.
129 M urc uz-zeheb, I, s. 212.

37
u d nin bu kayd olduka mphemdir. Bu kelimeler, Ouz eli ara
sndaki tima bir seviye farkm m belirtiyor, yani asilleri (be), hr
insanlar (el) ve kleleri (k n ? )no mi kasdediyor, yoksa sadece siyas
bir gruplamay yani onlarn byk orta ve kk olmak, zere,
kme halinde mi olduklarm ifade ediyor? Biz yaynlayanlarn aksine
olarak, cmlenin asl mnasna bal kalarak birinci kk kabul edi
yoruz. Fakat Ouzlarn siyas bakmdan kmeye ayrlm olmalar
da imknsz deildir.

X . yzyl balarnda yabgulann kn oturduklar Yefii-Kent ile

Cend ve Huvre ehirlerinde Mslmanlar da bulunuyorlard. Bu
ehirden en by yabgu nun oturduu Yefii-Kent idi. Son iki ehrin
de Ouzlara. tbi olduunu biliyoruz. M es u d ye bakbrsa131 bu e
hirlerdeki yerleik halkn ou da Ouzlar dan idi. K g a r lnn zik
rettii Ouz ehirleri bunlardan ayrdr. K g a r l da bu ehrin ad
gemez. K g a r lnm Ouz ehirleri olarak zikrettii ehirler un
lardr: Sepren, Karauk, Sunak, Karnak, Sitgn. Bunlardan Sepren,
X . yzyl corafyaclarndaki Sabran (Savran) dr. Sabran, daha nce
iaret edildii gibi, X . yzyln ilk eyreinde Ouz snrnda bu
lunan bir Mslman ehri idi. Buras mstahkem bir ehir olup, yedi
kat surla evrilmiti. A ynca ehrin rabaz da vard. Cmi de i ehirde
(ehristan) bulunuyordu. Ouzlar bar yapmak veya ticaret ileri iin
bu ehre gelirlerdi132. Karauk a gelince, K g a r l bunun Frb eh
rinin ad olduunu sylyor133. Frb, Aris aynn Sir-Deryaya d
kld yerde bulunan kk bir yredir. Yrenin idare merkezi Keder
kasabas idi. Vesic yrenin dier mhim bir kasabas olup, mehur
filozof F r b bu ehre m ensuptu134. M u k a d d e s ye g re135 Frb,
en byk ehri de yine Frb adn tayan bir rstk, yani bir yre
dir. Frb ehri, ona gre, 70 000 erkek nfusu (!) ve bir cmisi olan
bir ehirdir. ehirdeki dkknlarn ou varota ve pek az kale sur
larnn iinde idi. Ayn mellif Keder ve Vesic i de ayrca zikrediyor136.

130 Trkiye'de hl kullanlan tbirlerden: ele gne kar ; el gn ne der .

131 j j^JI j S-bJjL-l o-iL l l$J JIj lijy i j-U Iflp j

( M urc uz-zeheb, I, s. 212.) jJt>- j

132 tstahr, s. 346; bn Havkal, 511; Hudud ul-lem , s. 118, M inorsky , 119; Mukaddesi,
s. 274.
133 110 numaral haiyeye bk.
134 stahr, s. 346; bn Havkal, s. 510, 511.
135 s. 273.
136 Gsterilen yer.

38
Bu durum karsnda, B a r t h o ld un dedii g ib i137, Frb yeni bir
ehir kabul etmek yerinde olacaktr. Anlaldna gre Ouzlar F
rba Karak adn vermilerdir. Fakat ehrin bu ad imdiye kadar
baka hi bir eserde grlmemitir.

Sunak a gelince, M i n o r s k y 138, hakl olarak bunu Hudud ul-

lemdeki Sunh ile birletirmitir. Sunh, Frba bal bir ehir olup,
orada her tarafa ihra edilen yaylar yaplyordu. Sunak, Ouzlar dan
sonra Kpaklarn Sir-Derya kysndaki balca merkezlerinden biri
olmutur. ehrin bugn harbeleri vardr.

Ouz ehirlerinden biri olan Karnak hakknda baka hi bir yerde

bir kayda rastgelmedik. Z.V. T o g a n 139, Trk ili haritasnda Ka-
nak Yesinin az kuzey batsnda, ondan bir konak mesafede gs
termitir. Dier taraftan Sabran n yaknndaki Sdk Ata Tepe nin
Karnak olduu ileri srlmektedir 140. Her halde Karnak Savran ta
raflarnda aramak gerekir.

Sitkn e gelince, bunun X . yzyd corafyaclarnda geen St-

Kend olmas pek muhtemeldir. St-Kend, Frb yresine yakn bir yer
de Sir-Deya mn sol sahilinde bulunmakta olup, bugn harbeleri var
dr. Bu ehirde bir cuma mescidi (cmi) vard. St-Kend yresinde
daha X . yzyln ilk eyreinde, kalabahk sayda Mslman olmu
Ouzlar ve Karluklarn oturduklar bildiriliyor. Bu Mslman Ouz
lar ve Karluklar yreyi kavimdalar olan gayr-i Mslim Trkler e kar
koruyorlard. Ayrca Frb, Kencede ve a arasndaki bitek otlak
larda, Trkler den Mslman olmu 1000 adra yakn bir kme var
d 141. E l-B ir u n , genliinde her yl H a r iz m - a h a bizzat kendi
yapt ilalar ve mumya getiren St-Kendli bir Trkmen tabibini
tanyordu 142.

phe yoktur ki, Ouz ehirleri K g a r lnm bu saydklarndan

ibaret deildi. Onlarn Sir-Derya kylarnda, yerleik olarak yaadk

137 Frb maddesi, .A . , IV, s. 451.

138 Hudud ul-lem. s. 118, M inorsky , s. 119, 358.
139 Trk ili haritas ve ona ait izahlar, stanbul, 1943.
140 B. gcl, ayn eser, s. 340.
141 bn Havkal , s. 510, 511; Hudud ul-lem , s. 117, M inorsky , s. 118-119. St-Kend de
yaplan kazlarn sonulan zerinde: B. g e l, ayn eser, s. 336-337.
142 Kitb ul-cumhir , s. 205. Ayn mellif St-Kend"i bir Trkmen ehri olarak vasflar
(el-K anun ul-M es'ud , Haydarabd , 1374, II, s. .575).

39
lar daha baz veya bir ok ehir, kasaba ve kyler de v a rd 143. Dier
taraftan, onlarn K g a r lr m n bahsettii devirden sonra da yeni e
hirlere sahib olduklar anlalyor. Bunlardan biri olarak Barnl-
Kent zikredilebilir. Gerekten bu ehrin adna, X II. yzyldan nceki
eserlerde rastgelinmez. Barml-Kent, Sir-Derya boylarnn Moollar
tarafndan fethi esnasnda Snak ve z-Kent ten sonra zikredilen
nc ehirdir. Ondan sonra sra ile Enas, Cend ve ehir (Yeni) Kent-
in fethi anlatlyor144. Zamanmzda Cirik kale harabelerinin altnda
Yeni-Derya ile birleen Barin-Derya adl bir kuru ay veya eski bir
kanal bulunmaktadr ki, bunun Barml-Kent ile ilgili olduu mu
hakkaktr. Bu kuru ayva. kysnda Uz-Kent ve Srl-Tam ehirlerinin
harbelei grlmektedir145. Buradaki Uz-Kentin C v e y n deki S-
nak tan sonra zikredilen ehir olduunda phe yoktur. Bu kuruay
veya kanaln kysnda daha baz ehir ve kale harabeleri de bulunmak
tadr. Kk-Kesene ve Barin-Derya hakknda bundan 64 yl nce ilk
defa esaslca bilgi veren arkeolog Y.A. K a lla u r hakl olarak Barn-
l-Kent in de bu Barin-Derya zerinde olaca sonucuna varmtr14S.
K a lla u r , bu kuruay yatann (Sir-Derya nn eski yata m?) ar-
dar dan Uz-Kent e kadar olan ksmnn da Uguz Jilgas (Ouz deresi)
adn tadn bildiriyor147. Snak ehri harbelerinden on fersah
lk bir mesafede, Kk-Kesene harbeleri vardr. Kk-Kesene yi ilk defa
ziyaret eden K a lla u r , burada tuladan yaplm ve mavi renkli (gk)
sslemeleri olan harab bir kmbet grmt. Bu trbenin gney bat
tarafnda, henz baz duvarlar tamamen yklmam olan daha kk
bir trbe meydana karlmtr. K a lla u r bu trbelerin etrafnda da
bir ok tepe ve tepecikler grm olup, bunlarn eski mezar kalntlar
m, yoksa meskn sahay m tekil ettiini anlayamamt. 1927 ylnda
buray ziyaret eden A. Y a k u b o v s k iy , trbenin km olduunu
grmekle beraber bu trbe ve evresinde yapt aratrmalardan son
ra Kk-Kesene nin ini ileme bakmndan heser bir bide olduunu

143 Anlaldna gre, Sir-Derya kylarnda pek ok harabe vardr. Bunlardan bazlar
zerinde yaplan hafriyatn sonulan hakknda: S.P. T o ls t o v , Goroda Guzov, Sovetskaya E t -
nografiya , 1947, nr., 3, s. 55-102 (Dr. s m a il K a y n a k n trke tercmesinden faydalanl-
mtr). Ayrca B. g e l ayn eser, s. 333-341.
144 Cuveyn, I. 64, 67, 72, 79.
145 V.M. J irm u n sk iy , Sir-derya boyunda Ouzlarca dir izler, trke tercmes is m a il
K a y n a k , Belleten , say 99, s. 480-481.
146 A y n yaz, s. 482.
147 A y n yaz , s. 480-481.

40
syledii gibi, buralarda bir zamanlar yksek bir medeniyetin mevcut
olduu hkmne de varm tr148.
E b l-G a z i B a h a d r H an , Trkmenlerin tarih bilen bah-
lanndan, 7 kzn Ouz elini azlarna baktnb ok yllar belik yap
tklarn anlatmaktadr. Bunlardan biri, K a r m B a y m kz ve Ma-
m B e in kars B a r n S a lu r (Salur Barn?) idi. Onun trbesi
Sir-Derya mn yakasnda olup, halka mehurdur ve zbekler ona B ar-
n n Kk kne si derler149. E b u l-G a z inin bu szlerinden Kk-
Kesene (Kk-Kane - Gk inili) trbesinin OuzlarAsm B a r n
H a tu n a izafe edildii ve bunun halka bilinen bir ey olduu anlal
yor. Btn bunlardan, pek muhtemel olarak u hkme varmak mm
kndr: X II. yzylda Sir-Derya boylarnda Salur boyundan B ar-
n H a tu n bir ksm Ouzlar zerinde nfuz ve hkimiyet kazanmt.
Akll olduu kadar varlkl olan bu hatunun hkim bulunduu Sir-
Derya blgesinde yeni bir ehir kuruldu ve bu, Barml-Kent adn
ld, yani B a r n a ait ehir. Bu hatun kendisi iin, Mem deki S u l
ta n S a n ca r ve rgenteki H a r iz m - a h T e k i in trbelerine ben
zeyen kubbesi gk iniler ile ssl muhteem bir trbe yaptrd. eh
rin bu trbenin yapmndan sonra kurulmu olmas da muhtemeldir.
Barml Kent ile birlikte geen z-Kent ve Anasn da yeni ehirler
olduu anlalyor. nk, daha nceki eserlerde bu ehirlerin adlar
gemiyor. imdiki bilgimize gre, Barml - Kent in ad, X I I . yzyln
ikinci yansndan itibaren gemektedir.
Ouz ehirlerinde yaplan kazlar buralarda yksek bir kltr
hayatnn varln gstermitir. K a lla u r , Y a k u b o v s k i y ve T o l s t o v
gibi arkeologlar bu hususu gayet ak bir ekilde belirtmilerdir 15.
Ouzlardan mhim bir ksmnn oturak yaaya gemelerinde
en mhim mil, onlarn slml kabulleridir. Onlar arasnda sl
miyet yayldka ve kuvvetlendike oturak hayat da gelimitir. G
rld gibi, bu ehirlerin mhim bir ksm X . yzyln ilk eyreinde
Ouzlarm idaresinde deildi. Her halde onlar Mslman olduktan
sonra bu ehirleri ellerine geirmilerdir. K g a r l dan baka, Ouz-
larn ehirleri olduunu bildiren dier bir mellif de I d r is dir (eseri-

148 V.M. J irm u n s k iy , ayn yaz, s. 477-478; Y a k u b o v s k iy bu trbenin, zbek han

larndan birine ait olabileceini sylemekle beraber (s. 477), trbenin, M erv *deki S u lta n San
ca r t rb e s i, rgen'teki H a r iz m - a h T e k i ve yine burada bulunan F a h ru d d in -i R z
nin trbeleri ile baz benzerlikleri olduunu da belirtmitir (ayn makale, s. 478).
149 ecere-i Terkime , s. 79.
150 Bu hususta 143 ve 145 numaral haiyelerde gsterilen eserlere bk.

41
in yazl tarihi 1154). dr i s, Ouzlarn ehirleri oktur, bunlar
kuzeye ve batya doru uzanmaktadr dem ektedir151.
Gebe Ouzlar, bu ehirlerde yaayan oturak eldalanna, istih
fafla, Yatuk (yani tembel) diyorlard. nk onlara gre bu oturak
eldalar sava yapmayarak tembel tembel ehirlerinde otururlard152.
Ouz ehirlerinin ounda Mvera-un-nchr'in yerli unsurlar da bulu
nuyordu ki, Ouzlar bunlara Sukak diyorlard153.
Mool istils esnasnda bir ksm Gebe Trkmenlerin aa Sir-
Deya boylarnda oturduklarn biliyoruz I54.

Yerleik Ouzlarm, gebe eldalarnm siyas faaliyetleri ve g

lerine byk lde katlmyarak, Mool istilsna kadar, bu ehirler
de oturmakta devam ettikleri sylenebilir. Mool istils sonucunda bu
ehirlerin pek ou veya hepsi oturulmayacak derecede tahribata u
ramt I55. Bu ehir, kasaba kylerde oturan Ouz yerleik halk ne
oldu? Bu soruya yle cevap vermek mmkndr: Bir bl ld,
bir bl tutsak alnd, mhim bir ksm da Horasan a kat. Mool
istilsnn rana da yaylmas zerine, Horasana, kaanlar, o esnada
emin bir lke olan Anadoluya, geldiler. Anadolu da gebeler, kyller
ve ehirliler arasnda, bilhassa Horasan a. balanan bu geli htras
asrlarca unutulmayarak zamanmza kadar yaamtr. Buradaki
Horasan ad ile phesiz Trkistan da ifade olunuyordu.

3 - ktisad Hayatlar:

X I. yzyln balarnda byk bir ounluu gebe bir hayat

yaayan Ouzlarn ktisad faaliyetleri, bu yaayn icab olarak,
bahca hayvan yetitiriciliine inhisar ediyordu. Bu sebeble onlarn
servetlerini koyun srleri, ylklar (at srleri), develer ve hatt
Hudud ul-lemc g re 15S, sr tekil ediyordu. A t binek (binit)
ve deve de tama vastas (yklet) olarak kullanlyordu. b n F a d-

151 S .P . T o ls t o v , Goroda Guzov, s. 55 ve devama.

152 Kgarh , K ilisli , III, s. 11, Atalay III, s. 14.
153 Kgarh , K ilisli , II. s. 229, Atalay , II, s. 287. Bu kelime nereden geliyor?
154 111. sahifeye bk.
155 Biz bu lkede (Sir-derya kylar) saysz harabolmu ehirler, yklm kyler ve
nice terkedilmi kasabalar grdk. Bu lkede adn bilmediim bir rmak (Sir-derya) olip, o-
nun kylarnda Y eni-K ent ( lanckent)> Barchin ve Ornas (E n a s) adl ehirler ile adlarm bil
mediim daha nice ehirler vardr (T h e Journey o f F riar John o f Plan de Carpine to the court
o f K u yu k Khan 12451247, s. 14, R u b r c k seyahatnamesinin banda, RockhiU basm).

156 J jir J uLijl J (s- 86 M inorsky, s. 110).

42
l n 157 Trk develeri ( _^J JU- ) sz ile bugn Anadolu da
buhur denilen iki hrgl develeri kast etmi olsa gerektir. Yine
ayn mellif Bulgarlar m at eti yediklerini kayd etmekte, fakat Ouz
lar iin byle bir sz sylememektedir. Ouz s-bas E tr e k , bn
F a d l n ve arkadalarna olduu gibi, kendi akrabalar iin de koyun
kestirmiti. Fakat Ouzlar dan lenlerin atlarnn yenildiini ayn
mellif kaydetmektedir. Dier taraftan Ouz destanlar da Ouzlarn
dier Trk elleri gibi, at eti ve hatt deve eti yedilderini gstermek
tedir. At eti, belki de, onlarca di zamanlarda deil, mstesna gn
lerde yenilmekte idi. Ouzlarn Mslman oldukltan sonra, umumiyet
le at eti yemekten vazgetikleri anlalyor. nk, dahil olduklar
Hanefi mezhebi at eti yenmesini mbah kalmamt.
Ouzlar ile komu slm kavimleri arasnda canl bir ticar faali
yetin mevcut olduu grlyor. Ouz yurdundan geen en mhim
ticaret yolu Harizm den til blgesine giden yol idi. Bu yolun pek
ilek bir yol olduunu biliyoruz. Corafyaclar mtereken, Ouzlarn
teirlerinin ok olduunu belirtiyorlar158. b n F a d l n 159 5000 kiilik
muazzam bir kervan iinde Ouz yurdundan gemiti. Ouzlar, ba
r zamanlarnda ticaret maksad ile Harizm de Curcaniye ve Bara-
tegin ehirlerine, Mavera un-nehrde de Sabran ehrine geliyorlard160.
Ouzlarn balca ticaret mal koyun idi. Horasan ve Mvera un-nehr
halk et ihtiyacn Ouzlar ve Karluklar dan temin ediyordu161. Trk
koyununun Mvera un-nehr ve Horasan koyunlarndan ayr bir soy
olup, makbul tutulduu anlalyorsa da162 balca vasflan iyice bi
linemiyor.
Ouzlarn ayrca slm leminde mehur olan Trk keesi sattk
larna163 da ihtimal verilebilir164.
Ouzlar ise, komu Islm memleketlerinden bilhassa dokuma ma
mulleri satn alyorlard.

157 Z .V . Togan yay., s. 8, S. ed-Dehhn yay. s. 86.

158 stahr , s. 299; Hudud ul-lem , s. 118, M inorsky , s. 119; b n Havkal, s. 511. E b u Du-
le fte (Y a k u t, M u'cem ul-buldn , yay. F. W u s te n fe ld , Leipzig , 1868, III, s. 44 Sin maddesi)
Ouzlarn H ind ve in ile ticaret yaptklar syleniyor ki, mbalal olsa gerektir.
159 Z .V . Togan , yay., s. 14, S. ed-Dehhn yay., s. 98.
160 stahr , s. 299, 303; bn Havkal, s. 511; Hudud ul-lem , s. 118, M inorsky , s. 119.
161 stahr, s. 281, 288.
162 m a d u d -d in e l- I s fa h a n (Bundar ksaltmas), yay. H ou tsm a , Leyden , 1889,
s. 5, 282, trke tercmesi K. B u rsla n , (T.T.K.), stanbul, 1943, s. 3, 253.
163 Y a k u b (K itb ul-buldn, Badat , s. 60, Leiden , 1892, s. 295), Trklein en iyi kee
imal eden kavim olduunu yazyor.
164 bn Fadln (s. 8), Harizm >de souk gnlerde bir evin iinde kurulmu olan Trk fee-
esinden bir adrda oturmutur.

43
 4 - Dini nanlar:

X . yzyl balarnda Ouzlar, Uygurlar mstesna olmak zere,

dier Trk elleri gibi kendi kavm din inanlarn devam ettiriyor
lard. Islm, leminde Trkler'in A lla h fikrine sahib olduklar ve bunu
T a n r adiyle ifade ettikleri biliniyordu165. Trkler'in yaratcya
U lu -B a y a t adm verdikleri de slm bilginlerine ulamt166.
Fakat, Ouz din adamlarnn T a n r nm sfatlar ile ilgili tasavvur
lar hakknda kesin bir bilgi yoktur. Her halde Ouzlar'dan alelde
kimselerin bu husustaki tasavvurlar pek zengin deildi ve onlar T an -
rya nsan vasflar izafe ediyorlard. Ouzlardan. biri b n F a d l n a
T a n r nn kars olup olmadn sormu, mellif de bu soru zerine
bir hayli tvbe ve istifar etmi ve Ouz da ay eyi yapmt167.

E b D u le f seyahatnmesinde168 Ouzlar'n bir mabetleri oldu

u syleniyor ve iinde put bulunmad ilve ediliyor.

b n F a d l n ne bir mabed grdnden 11e de bir din adam ile

grtnden aka bahseder. Fakat Ouzlar'n hakimleri olduunu
biliyoruz. Ouzlar bu manev ahsiyetlerine byk bir sayg gsteri
yorlard169. Hatt bu hakimlerin Ouzlar'n kanlan ve davarlar ze
rinde hkm sahibi bulunduklar syleniyor ki, bu ifadeden manev ah
siyetlerin el zerinde ne kadar nemli bir tesir ve nfuzlar olduu
iyice anlalyor170. te bizim K o r k u t - A t a (D e d e - K o r k u t ) bu

165 bn Fadln, Z.V. T o g a n yay., s. 10; S. ed-D eh h n yay, s. 92; M a k d is, Kitb ul-
bed1 ve't-tarih, yay. ve tercme eden Cl. H u a rt, Paris, 1907, IV, metin s, 63, tercme s. 57.
166 M a k d is, gsterilen yer. F a h ru d d in M u b r e k - a h da (T arikk-i Fakkurud'd -
din Mubarakshah , yay. E. D e n iso n R o s s , London , 1927, s. 43) Bayat, Tanrinn ad olarak
geiyor.
167 Z .V . Togan yay., s. 11, S. ed-Dehhn yay., s. 93.
168 s. 44. Fakat bu seyahatnmedeki bilgilerden ounun inanlmaa deer bir mahi
yette olmad malumdur.

169 j Jlc -A-Juj j ^ iJ j} 1j oLjuI* j

( H udud ul-lem , s. 87, M inorsky , s. 100).

Buradaki j j y jU* ibaresi ile onlarn balarn ve gvdelerini eerek yaptklar yknme yani
ululama (ta'zim ) hareketi kastediliyor.

170 Ayn eser, gsterilen yerler. B e y h a k nin anlattna gre (T a rik-i Beyhak , yay.
G ani ve F e y y z , Tahran , 1324 ., s. 627-628), S elu k lu beylerinin yaunda yldzlar ilmini
( ilm~i nucm) bilen bir mevlana-zde vard. Bunun syledii baz szler doru kmt. Bu
mevlan^zde Dendankan sava esnasnda Seluklularda vakit, vakit b ira z dayannz zafer
sizin olacaktr demi ve le vaktinde G a zn eli ordusu bozulunca T u ru l. ar b e le r
ile Beygu (M usa) atlarndan inerek ona secde etmiler, yani yknmlerdi.

44
hakimlerden biri idi. Tabiblik yapan, gelecee ait keiflerde bulunan,
yaplacak bir teebbsn uurlu olup olmyacana hkmeden, din
trenlere bakanlk eden bu manev ahsiyetlere Ouzlarn kam m
dedikleri, yoksa baka bir ad m (mesel ata) verdikleri bilinemiyor.
Ata kelimesi bunlar hakknda sayg ifade eden bir sz m idi, yoksa
onlar iin husus bir ad m idi, bu husus da kati olarak malm
deildir.

l gmme detlerine gelince, onlar llerini, Gk-Trkler gibi,

srtlarnda elbiseleri, zerlerinde silhlar ve yanlarnda dier ahs
eyalar ile birlikte gmyorlard. l ev eklinde adan bir mezara
oturtulup, eline iki dolu (her halde kmz) 111 bir amak veriliyor ve
nne de yine iki dolu bir kap konuluyordu. Mezar bir oda gibi al
yor, tavam yapldktan sonra onun zerine de amurdan kubbeye ben
zer ksm ilave ediliyordu. Ouzlarn bu mezarlar ile Trkiyede bilhas
sa Seluklu devrinde yaygn bir ekilde grlen ve mtehassslar ta
rafndan Trk adrna benzetilen kmbetler172 arasnda yakn bir ben
zerliin varlna iaret edilebilir. Hazar-tesi Trkmenlerinin de me
zarlarnn zerine tmsek gibi ekiller yaptklarn ve buna yozka de
diklerini biliyoruz I73.

Gmlme ii bittikten sonra, lnn atlar kesilerek yenirdi k i llA,

bu da btn Trk kavimlerinde grlen yu a veya l a gelenei
i d i I75. Trkiyede bu gelenek yzyllar boyunca srb gelmi ve imdi
de mahiyeti ayn kalmak sureti ile ky, kasaba ve hatt ehirlerde
yaamaktadr. len salnda baz kimseleri ldrm ise, bunlarn
resimleri tahtalar zerine oyulup, mezara konulurdu. nana gre, bir
adamn ldrd kimse veya kimseler cennette ldrenin hizmetileri
olacaklardr176. Bu da anlalaca zere, Gk- Trkler deki balbal ge
leneinden baka bir ey deildir177. Ouzlar, ayn zamanda bahca
Trk ellerinde olduu gibi, yu anda yenilen atlarn balarn, ayak

171 Kaynak Ib n F a d l n da (Z.V. T o g a n yay., s. 14, S. ed-D ehh n yay., s. 99): nebiz
(bilhassa hurma veya kuru zm raks) deniliyor. Ib n F a d l n kmz her halde bu mahiyette
bir iki sand.
172 E. D ie z, Trk san'at, trke tercmesi O. A rs la n a p a , stanbul, 1946, s. 84.
173 A. V m b e ry , Travels in Central A sia , London , 1864, s. 56, 71, 71, 324.
174 b n Fadln Z. V. T o g a n yay., s. 63, S. ed-D eh h n y a y ., s. 99.
175 A b d lk a d ir tn a n , Tarihte ve bugn amanizm , (T.T.K .), A nkara , 1954, s. 189 ve
devam, ayrca nc Blme bk.
176 Ib n F a d l n Z .V . Togan yay., s. 14, S. ed-Dehhn, s. 100.
177 A b d lk a d ir in a n , ayn eser, s. 178, 180.

45
larm ve derilerini mezarn zerinde bulunan srklara asyorlard178.
Onlarn inanna gre, len cennete etleri yenilen ve derileri srklara
aslan bu atlar ile gidecekti. Bu yaplmad takdirde len, yorucu cennet
yolculuunu yayan yapmak mecburiyetinde kalacakt m . Ouzlar, yine
din inanlarnn tesiri ile suya girmiyorlar, yabanclarn da ykanma
larna engel oluyorlard. nk, suya girmekle onlarn, kendilerini
byleyeceinden korkarlar ve byle yapanlar para cezasna arptrr-
lard1S0. Btn Trkler deki kkl bir inana gre, su kutludur ve ardr.
Ykanmak kutlu ve ar olan suyu kirletmek ve bylece byk bir gnah
ilemek demektir. Bu ise uursuzlua ve felkete sebeb olur. Onlar
yine din inanlar ile ilgili olarak, giyimlerini eskiyinceye dek zer
lerinden karmyorlard181. Yine Ouzlar, Mslmanlarn aksine ola
rak, bana vurarak koyunu, ldryorlard182.
Ouzlar, hastalanan kimselerin (yakn akrabalar da olsa) yan
larna yaklamazlard. Hasta onlara kul ve karavalar (criye) hizmet
lerdi. Yoksullar ise tamamen kaderleri ile babaa braklrd183. Bu
husus, phesiz bulac ve salgn hastalklara yakalanmaktan kork
malar ile ilgili idi.

5- Baka Gelenek ve Grenekleri:

X . yzylda Ouz elinde kadnlar, dier Trk ellerinde ve Chiliyye

devri Arablarnda olduu gibi, erkeklerden kamazlar ve yzlerini de rt
mezlerdi. Bu husus Trkiyede oymaklarda ve kylerde zamanmza ka
dar devam edegelmitir. Hatt X I X . yzylda Gney Anadoluda, bir
seyahat yapan V. Langlois, bu mnasebetle Trkmenler i Yakm-Do-
udaki en meden insanlar olarak vasflar. Bununla beraber Ouzlarva.
ne zina, ne de gulamparalk gibi yaygn gelenekleri v a rd 184. Esasen
Trk kadnlar slm dnyasnda iffetli kadnlar olarak tannmlard185.

Ouzlar da ldrlenin cn almak yani kan davas deti de

va rd186. Yine onlarda Chiliyye devri Arablarnda olduu gibi, bir

178 lb n F a d l n , Z .V . Togan yay., s. 14, S. ed-Dehlr yay., s. 99.

179 lb n Fadln, gsterilen yerler.
180 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 10, 12, S. ed -D eh h n yay., 92, 94.
181 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 16, S. ed-D eh h n yay., s. 103.
182 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 12, S. ed-D eh h n yay., s. 95.
183 A y n eser, Z.V. T o g a n , yay., s. 14, S. ed-D eh h n , s. 99.
184 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 11, 13, S. ed-D eh h n yay., s. 93, 96.
185 Gerdizi, s. 81; Z.V. T o g a n izahlar ksm, s. 127-128.
186 Onlar slm, diyarnda len bir akraba veya eldalarna karlk bulduklar bir Aiis-
lman ldryorlard (lb n Fadln, Z.V. T o g a n yay., s. 13, S. ed -D eh h n yay., s. 96).

46
baba lnce olu vey annesi ile evlenebiliyordu. b n F a d l n lrl
grd Ouz s-bas E tr e k , babas ldkten sonra vey annesi
ile evlenm iti187.
Evlenme geleneinde kaln veya balk verme usulu y a yg n d lss.
Dnleri ve oyunlarna dir bilgimiz yoktur. Yalnz T u r u l B e
in, 1063 ylnda Halfe e l-K im B ie m r ill h n kz ile evlendii za
man, bir odada krs zerinde oturan gelini ziyaret ettikten sonra
avluya ktn ve orada beleri ile birlikte sevin iinde raksettiini
ve bu esnada trke arklar arldn biliyoruz189. T u r u l B e
bu dn esnasnda 70 yanda bulunuyordu. E b l-F e r e c vastas ile
bu bilgiden haberdar olan B a r t h o ld 190, Ruslarda pliaska prisiadki
denilen raksn Trkler den alnm olaca ihtimalini ileri srmtr.
Bizim kanaatmza gre, T u r u l B e in oynad bu oyun, bugn
Anadolu da toplu bir halde oynanan ve adna halay denilen oyun ol
maldr.
Ouzlarn mill yemekleri, dier baz Trk ellerinde olduu gibi,
tutma idi. Tutma, tarih boyunca birok kaynaklarda Trklerin mill
yemei olarak geer. T u r u l B e in Horasan da iken bir davette
yedii badem helvas iin iyi tutma imi, lkin sarmsa eksik 191 de
dii sylenir 192. Bu yemein T r k iy e S e l u k lu la r ve O sm a n l sa-

187 bn Fadln, Z.V. T o g a n yay., s. 15, S. ed-D ehh n yay., s. 102.

188 Ayn eser, Z.V. T o g a n yay., s. 11, S. ed-D ehh n yay., s. 93-94.
189 u J^ JI j j J -i [ mJiJI o l <j;l ] LjJI oL L L Jl j

oir j c
1j j j <.* j j l- ll i j I j V l j s

( b n u l -C e zv , el-Muntazam , Haydar-bd , 1359, V III, s. 229). S b t b u l-C e v z de de

( M ir'at uz-zamn, Trk-slm eserleri mzesi ktp., nr. 2134, yap. 226 a-b) bu ifade aynen ol
makla beraber u fark ve ilve vardr: jmas j j jIaJI Jl lio L J l ^j j

4-5* JJIj O y Jo E b u l-F e r e c in (Tarih, trke tercmesi O. R. D o ru l, T.T.K.,

Ankara , 1945, I, s. 315) szleri aynen yledir: rivayet edildiine gre kz evine gnderildii
zaman Sultan ile Trk eraf ayaa kalkarak kendi detlerine gre raksetmiler, sonra diz st
oturarak kalkmlar ve Trk arklar sylemilerdi. Gelin iin altndan bir taht hazrlanmt.
Sultan ieriye girerek yere doru eildi, karsn selmlad ve ierde kalmyarak dar kt.
Sultan 7 gn bu ekilde hareket ederek kadnn yzn grmek zere peesini amad.
190 Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1928, s. 97.
191 ^ ^ J J *^I
(b n ul-Esr , M sr , 1301, IX , s. 201).
192 Bu rivayetin apak bir uydurma olduu muhakkaktr. Gene rivayete gre Ouzlar,
Merv*de kfuruyu grerek onun iin bu, M e n fin tuzu demiler (b n ul-Esr, gsterilen yer).
Halbuki ayn mellif, (II, s. 153) bunu Irak' fetheden Arablar1a isnad eder. Szde Arablar ,
Mediri*de grdkleri kfuru iin bu, M edinin tuzudur demiler. Bunlar, fatihlerin meden
irin gstererek alay etmek iin uydurulmu kalplardr.

47
raylarnda da yenildiini biliyoruz. Tutma, Trkler in hkimiyet sr
dkleri Iran ve Aab lkelerinde de tannmt193.
Ouzlarn X . yzylda yz ekillerinin teki Trk kavimlerinin-
kinden ne derecede farkl olduu bilinemiyor. Bildiimize gre, bu mese
le ile ilgili en eski kayd Cmi t-tevrihtedh. Bu eserde, Ouzlarn yz
ekillerinin evvelce teki Trkler gibi olduu, Mvera n-nehre geldik
ten sonra buradaki hava ve suyun tesiri ile yzlerinin tedricen Tcik-
Zerinkine, yani Iranhlarrdiine benzedii syleniyor m . Bu ifadeden,
Trkmenlerin yz ekillerinin X IV . yzylda balca Trk kavimleri
ve Moollarvaki gibi olmayp, Iranllarnki gibi dz olduu, yani
moolluk vasflarn haiz bulunmad vkas meydana kyor. Avru
palI seyyahlardan Trkmenler i grenler bilhassa kadnlarnn ok
gzel olduklarn belirtirler.
Ouzlar sakallarn tra etmekte ve yalnz byk brakmakta idi
le r195. Trkiyede de bu gelenein uzun bir mddet devam ettiini, din
adamlarndan baka halkn ve askerlerin sakallarn yldklerini,
yani tra ettiklerini biliyoruz. Kzl-ba Trklern bugn dahi sakal
larn istinasz tra etmeleri, bu ok eski gelenein devamdr. Buna
karlk Ouzlar, btn Trkler gibi, salarn kesmiyorlard. X I. yz
ylda Ermeniler, Ouzlar ile karlatklarnda dikkatlerini en fazla on
larn uzun salar ile yaylar ekm iti196.

193 Tutma hakknda bilgi iin: nc blme bk.

194 j o ly i j J ^ ^ iS * J
JUjL j liji I j jT _*u*. ^ j

-kLiJS' j 1 ^ j '

, 4i o -IJ j l-ij j 1__ f l i ^ ^ O -b -U jI

Ouz eli yurtlarndan kp Mver un nehr ehirlerine ve tran lkesine gelerek burada doup
byynce su ve hava sebebi ile ekilleri yava yava Tcik ekline benzedi. Onlar hlis Tacik
olmadklarndan Tcikler onlara Tiirkman yani Trke benzer dediler. Bu sebeble bu ad
btn Ouz boylarna verilmi ve bununla tannmlardr (Cmi ut-tevrih9 B e re z in yay,, Pe-
tersburgy 1861, s. 26). B e rtra n d o n de la B r o q u ie r e (le Voyage douiremere, yay, S ch e fe r,
Paris , 1892, s. 92) ukur-Ova da grd Trkmenler iin: gzelinsanlar * diyor. B a b u r ( H -
tirat, trkiye trkesi, R.R. A ra t, T.T.K., Ankara , 1943, s. 72), S u lta n M ah m u d olu B ay-
Sungur M irza hakknda: byk gzl, yuvarlak yzl, orta boylu ve Trkmen ehreli, g
zel bir yiit idi * szlerini sylyor. B a b u r un bu szleri, Trkmenler'n aatay TTklerVnden
farkl bir yz ekline sahip olduklarm gsteriyor. B a y - u n g u r Miirza nn Trkmen ehrel>',
olmas ise gayet tabi idi. nk ayn mellif bize B a y -S u n g u r M irza nn anasnn nl
Kara-Koyunlu Trkmen boyu Baharlularm ba A li eker B ein kz olduunu bildiriyor
(s. 29).
195 b n Fadln , Z.V. T o g a n yay., s. 15, S. ed-D eh h n yay-, s. 100101.
196 Chronique de M attieu d'Edesse , franszca tercme E. D u la u rie r, P aris , 1858, s. 41.
 Ouzlarm kyafetlerine gelince, bu hususta hemen hi bir ey bil
miyoruz. 1038 ylnda Niabur a giren T u r u l Be.in kyafetine dir
yaplan tasvir bu hususta belki bize faydal olabilir: onun banda ke
tenden bir sark (asbe-i-tzi), srtnda bir cins kumatan yaplm
uzun kollu, uzun etekli ve nden ilikli bir elbise (kab-yi mulham) ve
ayanda kee izmeler, kolunda gerilmi bir yay, kemerinde ok var
d 197.
E b D u le f, seyahatnmeside Ouzlarm krk ve keten elbise
ler giydiklerini yazyosa da kincisini kabul etmek imknszdr. slm
lkelerinde imal edilen giyim eyalar onlarca makbul armaanlardan
d. Ouzlar, umumiyetle yn ve kee elbiseler giymi olsalar gerektir.
T u r u l B e in rana, hkim olduktan sonra pamuktan ak renkli el
biseler giydii bildiriliyor19S.
Ouzlarm miza ve seciyelerine gelince, bilgi azlndan bu hu
suslarda tam ve kesin hkmler vermek pek kolay olmuyor; ancak
unlar sylemek mmkn olabilir ki, Ouzlar yaadklar hayat tarz
ve muhitin etin artlarnn tesiri ile olduka sert mizal kimseler idiler.
Sava olmak balca faziletlerden biri idi. Buna karlk onlar, na
muslu, doru ve konuk sever i n s a n l a r d Trklerm son zamanlara
kadar bu hasletlerini muhafaza ettikleri grlyor. X I X . yzylda
dahi Anadolu Tkleri, gezginler tarafndan bu hasletleri ile vasflan
mlardr. Ouzlar, byklerine (dini ve siyas) son derece bal ve
saygl insanlar idiler. Bo inanlara inandklar ve hislerinin de olduk
a tesiri altnda kaldklar grlyor.
Ouzlarn konutuu trke, daha Anadoluya gelmeden, Trkis
tanda iken Trk lehelerinin en incesi ve en kibar (zarif) saylyordu.
K g a r l bu hususu bilhassa belirtir 200. Yine aym mellif, yalnz Ouz
lehesinde bulunan birok kelimeleri de bildirir201. Bu hususun ne gibi
bir vkadan ileri geldii ancak bu kelimelerin menelerinin aratrl
masndan sonra anlalabilir.
Ouzlar ayn zamanda Sir-Derya kylarndaki ehirlerde birlikte
yaadklar Sodlar dan ( Sukak) da bir ok kelimeler almlardr. On
larn bu kelimelerin ounu Anadoluya getirmi olduklar grlyor.

197 Tarihli B eyhak , s. 553.

198 EbH'FereCy trke tercme, s. 229.
199 b n F a d l n n M slman tacirler ile Ouzlarn mnasebetlerine dair szleri, Z.V.
T og a n yay., s. 12, S. ed -D eh h n yay., s. 95-96.
200 K ilisli , I, s. 30, 361, A talay , I., s. 30, 432.
201 Bu kelimeler hakknda: T a h sin B a n g u o lu , Ouz lehesi zerine , Trk D ili A ra
trmalar yll , 1960, s. 23-48.

49
 6 - Ouzlarn Islmiyete Girii:

X . yzyln ilk eyreinde St-Kend de Mslmanl kabul et

mi mhim bir Trk topluluunun yaad grlyor ki 202, bunlarn
Ouzlardan olduunda phe yoktur. St-Kendin X I. yzyln son
larnda bir Ouz ehri olduunu biliyoruz. Yine X . yzyln ilk eyre
inde, Frb-Kencede ve a ( Ta-Kend) arasnda Ouzlar dan ve
Karluklar dan slmiyeti kabul etmi 1000 adra yakn bir kme ya
amakta id i203. Bunlar gayr Mslim Trkler in aknlarna kar yap
lan mdafaa hereketlerinde mhim hizmetler gryorlard. b n F a d
la nn 921 .ylnda Bulgara giderken grt Ouz byklerinden
Y n a ln bir defa Mslman olduunu, fakat halkn Mslman olur
san bize reislik yapamazsn eklindeki itiraz zerine eski dinine dn
mek zorunda kaldn biliyoruz 204.
slm snr, bilhassa Smnllaru gayretleri ile Sir-Derya tesi
nin dou ynnde gelimi ve Balasagun a kadar dayanmt. Daha
IX . asrda Smnllar dan N u h b. E s e d sficab blgesini feth ettii
gibi, bu hnedann en byk hkmdar s m a il b. A h m e d 893 de
Tala ehrini zaptedip oradaki byk kiliseyi cmie evirmi ve N asr
b. A h m e d de (913-943) avgar ehrine bir sefer yapmt 205.
s m a il b. A h m e d in Tala seferi ve sficab belerinin faaliyetleri
neticesinde, Balasagun un batsndaki Ordu ehrinde oturan Trkmen
meliki slmiyeti kabul etmi ve sficab belerine vergi vermee ba
lamt. te, Trk kavimleri arasnda ilk nce slmiyeti kabul eden,
balca Balasagun ile Talan dousundaki Mirki kasabas arasnda
oturan Trkmenler olmutur. Bu Trkmenlerin slmiyeti kabulleri
nin X . yzyln birinci yansnda olduu muhakkaktr. Ancak, sylen
dii gibi, bir Mslman ehri olan Balasagun, 942 ylnda gayri Ms
lim Trkler in eline gemitir 206. Bu gayri Mslim TrfcZerin-balarn-
da K a r a -H a n l hnedann bulunduu - Yamalar olduu mukak-
kaktr. Bu hdise asl yurdu Kgar blgesi olan K a r a -H a n l hne-
dannn Tala vdisine hkim olduu tarihi gstermektedir.
Mverrihler 349 (960) ylnda, 200.000 adrlk bir Trk halknn
Mslman olduunu bildirirler 207. Bu Trk halknn K a r a -H a n l

202 bn Havkal, s. 511; Hudud ul-lem, s. 117, M inorsky, s. 118 (phesiz Belh'den).
203 bn Havkal, gsterilen yer; Hudud ul-lem, s. 118, M inorsky, s. 119.
204 Z .V . Togan yay., s. 13, S. ed-Dehhn yay., s. 97-98.
205 B a r t h o ld , Trkestan, s. 211, 224, 256.
206 B a r th o ld , ayn eser, s. 256.
207 B a r th o ld , ayn eser, s. 255.

50
hanedannn hk;m bulunduu yerlerdeki Trk kavimleri (Yama,
Karluk, iil, Tuhs) olduundan phe edilmez.

Ouzlar arasnda da ayn yzyln ikinci yarsnda slmiyetin

epeyce yaylmaa balad sylenebilir. Son S m n l e h z d e s i
E b b r a h im ( Muntasr) , Mavera un-nehr i K a r a -H a n lla r n
elinden almak iin giritii faaliyetler esnasnda bir ara Ouz yabgusu-
nun yamna giderek onun ile bir ittifak vcuda getirmi, dnrlk kur
mu ve neticede yabgu Mslman olm utu208 (391 = 1001 den sonra,
her halde 392=1002 de). Bu kayddan da anlalaca zere, Ouzlar
arasnda slmiyet ancak X I. yzylda hkim bir din haline gelebil
mitir.
Ouzlar dan Mslmanl kabul eden zmrelere, onlar gayr
Mslim kardelerinden ayrt etmek iin, Mavera n-nehr Mslman-
larnca Trkmen ad veriliyordu. Daha nce sylendii gibi, Orta-As-
yada ilk defa Mslmanl kabul eden Trk kavmi Balasagun ile
Mirki arasnda yaayan Trkmenler olduundan Trkmen ad, M a
vera un-nehr Mslmanlar arasnda Mslman Trk eklinde hu
sus bir man da kazanmt. Ouzlar dan da Mslman olan zmre
lerin, Mslman olduklarn anlatmak ve onlar gayri Mslim karde
lerinden ayrt etmek iin, bu zmrelere de Trkmen denildi. Trkmen
adnn, ancak Ouzlar dan Mslman olanlara verildii hususu, ci
fi ir u n nin szlerinin de gsterdii gibi 209, her trl pheden uzaktr.
G e r d iz ve B e y h a k gibi Gazneli mverrihleri Ouzlar Mslman
Trk anlamnda olarak Trkmen ad ile zikretmilerdir. Buna karlk
yakn dou mellifleri onlardan el-Guzz yani Ouz adiyle bahsediyorlar.
nk Ouzlar kendilerine Trkmen demiyorlard. Onlar, Mslman-
lar tarafndan her yerde kendilerine verilen bu ad uzun bir zaman
benimsemediler ve Ouz kelimesini, atalarnn ad olarak da olsa, uzun
bir zaman unutmadlar. X I I I . yzyl balarndan itibaren, artk her
yerde Trkmen Ouzun yerini almtr.

Trkmen adnn menei, bugnk mellifler gibi, eski mellif

leri de epeyce megul etmitir. Bu hususta onlar arasnda balca iki
fikir vardr. Bunlardan birine gre Trkmen, Trk ad ile farsca mn

208 Gerdiz, Tahran , 1327, s. 60.

209 jjiII (jo Uta- j (j'uJL-ll JaJ j il J3I ^*<*1 015"*j

OLJTj ( ( w 4-j O jJ L il JU j (( L T j j L*? 1 (_$-

(K itb ul'cumhir, s. 205). 4-*^ (j\

51
(mnend) ekinden meydana gelmi olup, (ttrk*e benzer demektir.
Bundan nceki haiyede byk lim e l-B ir u n riin bu fikirde olduu
grld gibi, K g a r l da 210 Trkmen, adnn bu ekilde izah ile
ilgili bir hikye anlatmaktadr. Bu misaller, X I. yzylda Trkmen
adnn Trk- mn (mnend) dan meydana geldiinin olduka yaygn
bir fikir olduunu gsteriyor. X IV . yzylda da randa Trkmenin
bu izah ekli zerinde durulduunu biliyoruz211.
ikinci fikre gre, Trkmen, Trk-i mn dan gelmektedir. Bunu
da l b n K e s r 212 ve bizim mverrih M e h m e d N e r i 213 veya onun
dayand kaynan mellifi ileri srmlerdir.
Zamanmzda ise, Trkmen sznn sonundaki me in trke m
balaa eki olduu (kocaman, azman deirmen ilh...) sylenerek bu adn
z-Trk anlamna geldii zerinde durulmaktadr214.

Ouzlarm ve umumiyetle Trklerin slmiyeti kabullerinde Ms-

lmanlar ile Trkler arasndaki ticar mnasebetlerin gelimi bir du
rumda olmas, en mhim mili tekil etmitir. Yukarda da sylendii
zere, daha X . yzyln balarnda Ouzlarn elinde bulunan Yeni-
Kent, Huvre ve Cend gibi ehirlerde Mslmanlar yaad gibi,
Karluklar m hkim bulunduu baz ehirlerde de Mslman ko
lonileri vard. Bu Mslman kolonileri, bulunduklar yerlerde Trk-
ler den dosta muamele gryorlard. Ouzlar meden seviyesi yksek
olan bu Mslmanlardan slm dininin esaslarn reniyorlard. D i
er taraftan gerek Mvera un nehr, gerek Harizm den binlerce kiilik
kervanlar en uzak Trk lkelerine gidib geliyorlard. Her Mslman
tcirin Trk lkesinde seyahat edebilmesi iin, bir Trk ile dostluk
ve ortaklk tesis etmesi gerekiyordu. Mslman dervi ve eyhlerinin de
Trkler arasnda yaptklar din propagandalar bunlara ilve edbiliriz.

7 - Ouz Yabgu Devleti:

Ouzlarm, banda yabgularm bulunduu bir devletleri vard.

Fakat tarihe bu yabgulardan hi birinin ad kati olarak malm de
ildir. Cmi ut-tevrihteki Ouzlarm destan tarihlerinde bu yabgu-

210 K ilisli , III, s. 304-307, Atalay III, s. 412^116.

211 R e id iid -d n , Cami ut-tevrih , B e re z in yay., s. 26.
212 el-Bidye ve n-nihye , K ahire , 1348, X II, s. 48.
213 M eh m ed N er, Cihan-nma , yay. F.R. U n a t - M .A . K y m e n , (T.T.K.), I A n
kara, 1949, s. 16, 17,
214 J e a n D e n y , Grammaire de la langue Turquei Paris, 1921, s. 236; M in orsk y , H u
dud ul-lem haiyeleri, s. 311.

52
lardan biroklarnn ad zikredilir. Yabgular km Sir-Derya suyunun
azna yakn bir yerde bulunan Yeni-Kenf te oturuyorlard. Yabgu-
larm bilebildiimiz u memurlar vard: s-baz15, yani ordu kuman
dan. S-ba bir kii mi idi yoksa bir ka kii mi idi, bilinemiyor. Sel
uklular bu memuriyeti ve bu kelimeyi Anadoluya, da getirdiler. Sel
u k lu devrinde s-ba unvan blgelerin askeri vlilerine veriliyor
du. O sm a n l devrinde ise, su-ba, ehirlerdeki zbta mirleri anla
mna geldi. Yabgularm dier yksek bir memuru da Kl-erkin d i 216.
Kl-erkin yabgunun nibi veya vekili dem ektir2^7. Bu tbirin Trkiye
ye geldiine dir hi bir delile sahib deiliz. Ancak memuriyetin gelmi
olabileceine ihtimal verilebilir. Trkiye Seluklularnda bir saltanat
niblii memuriyeti v a rd 218. Fazla olarak Trkmen hkmdarlarnn,
belerinin de nibleri olduunu gryoruz.
O u z y a b g u devletinde tarhan ve ymal nvanlarm tayan
ahslar da grlmektedir219. Ancak bunlar sadece asillik nvanlar m
dr, yoksa ayn zamanda memuriyet unvanlar olarak da kullanlmak
ta mdr, bilinemiyor 220. Yabgular devletinde Trkiye Seluklularnda.
grdmz belerbei memuriyetinin bulunub bulunmad malm
deildir.
Yabgularm mhrlerine ve fermanlarna tura (tura) denilmek
te olup, bu kelime teki Trklerce tannmamakta id i221. Ouzlar, bu ke
limeyi ran ve Anadoluya, da getirdiler. S e l u k lu devletlerinde tu-
railik ( nianclk) memuriyetinin bulunduunu biliyoruz.

Ouzlar ayn zamanda dier Trklerin bitimek (yazmak) sz

yerine yazmak kelimesini kullanyorlard 222. Yaz da hsmlar ara-

215 b n F a d l n , Z .V . Togan yay., s. 10, 16, S. ed-Dehhn yay., s. 91, 103. X V III. ve
X IX . yzyllarda bu terkibteki s kelimesinin aslnda su olduu sanlm ve batta bunun 5 er
eme eklinde farsa tuhaf bir tercmesi bile yaplmtr.
216 b n F a d l n , Togan , s, 13, 15, S. ed-Dehhn, 97, 101; metinde: Trkler'de
bu ekilde bir nvana rastgelinmemitir. Buna karlk Kl-E rhin nvan vardr. Reidiiddin dG
d e J 'jl J e k l i olduu iin, b n Fadlndaki bu {j& 'jijS 'nin J olduu kanaatma
varlmtr.
217 Gsterilen yerler.
218 .H. U z u n a r l, Osmanl devleti tekiltna medhal, s. 97, 101, 102.
219 b n F a d l n , Z .V . Togan yay., s. 13, 16, S. ed-Dehhn yay., s. 97-103.
220 b n F a d i n da (Z .V . Togan yay., s. 16) j j j j veya ( S . ed-Dekhn , s. 103) j^jj\
olarak bir kelime daha gemektedir. Bu nvan mdr, yoksa isim midir, bilinmiyor.

221 <LvJ (_gj.il ^ J ii 43 JiJU J ciil

(K garh, I, s. 385).
222 Kgarl, K ilisli , III, s. 45, A talay , s. 59.

53
smda mektub getirip gtren anlamna geliyordu 223. Btn bunlar
Ouz yabgularnm bir divnlar ( bro) olduu fikrini telkin ediyor.
Esasen onlarn, ehirlerden vergi toplayan tahsildarlar olduunu bili
yoruz. Fakat bu divnda hangi alfabe ve hatt hangi dil ile yaz yazl
yordu, bu hususta hi bir ey sylemek mmkn deildir. Yabgularn
ordalarnda, avc-ba, emlr-i hur, gibi memurlarn, avularn (teri-
ft memurlar), bekiler (muhafzlar) in bulunduu phesizdir.

Ouzlar ilerini, meclisler kurarak istiare (keneme) yolu ile hal

lederlerdi. Ouz s-bas E tr e k , Tarhan, Ymal gibi, Ouz byklerini
ararak halifelik elilik heyetine ne gibi bir muamelede bulunulmas
hususunda onlarla istiare etm iti224.

O u z y a b g u d e v le t i X . yzyln birinci yarsnda mstakil ve

kudretli bir devlet idi. Onlar hi bir zaman u devlete veya bu kavme
tbi olmamlardr. Onlar, ok yiit ve sava bir kavim idiler22S. M es -
u d 226, Ouzlarn Trkler in en sava eli olduunu sylyor. Ouz-
larm. silh ve avadanlklar mkem m eldi 211. Bu silhlar arasnda, dier
Trk kavimlerinde olduu gibi, ok bata geliyordu ki, bunu Trklerm
mill silh olarak vasflamak yanl saylmaz. Yukarda da sylendii
gibi, Ermeniler in de dikkatini bu silhlar ekmiti. b n F a d l n s-
ba E t r e k in nasl keskin bir nianc olduunu bir misalle anlatr 228.
Karg (sng) ve kl da balca silhlardand. Btn Trkler gibi
binici olup, at zerinde savarlard. Esasen atlar pek oktu. Ermeni
mverrihi A r is t a g u e s , romantik bir ifade ile atlarnn kartallar gibi
sr atli olduunu sylyor229.

Ouzlarn komular ile olan mnasebetlerine gelince bu, ok defa

dmanca olmutur. Ouzlarm Peeneklere kar Hazarlar ile ittifak et
tiklerini biliyoruz. Ancak iki kavim (Hazarlar ile Ouzlar) arasndaki
mnasebetlerin X . yzylda pek dosta olmad grlyor. b n F a d l n

223 Kgorl K ilisli , III, s. 41, A talay , s. 55.

224 b n Fadln , Z.V. T o g a n yay., 10, 16, S. ed -D eh h n yay., s. 91-103.
225 Hudud u-(uem, s. 86, M inorsky , s. 100. dris (tercme J a u b e rt, 1840, II, s. 342).
bu hususta aynen yle demektedir: Ces peuples sont des Turcs Ghozzes qui marchent toujoms
arn6s tres braves et toujours prets combattre les autres peuplades Turques . Bu kavimler
Ouz Trkler1inden olup her zaman silhl, ok cesur ve daima dier Trk kavimleriile savaa
hazr bir durumdadr .
226 M urc uz-zeheby I, s. 212.
227 Hudd ul-lem, gsterilen yerler.
228 Z.V Togan yay., s. 16, S. ed-Dehhn yay., s. 103.
229 J. L a u re n t, Byzance el les Turcs Seldjoucides , N ancy , 1913, s. 17.

54
Ouzlar dan, Hazarlar nezdinde tutsaklar bulunduunu iitmiti 230.
M es u d 231 Ouzlarn til in azna yakn yerlerine gelib kladklarn,
rman suyu donunca buz tutmu rman zerinden geerek Hazar
lkesine aknlar yaptklarn, Hazar kuvvetlerinin bu aknlar durdu
ramamas sebebi ile bizzat Hazar kiralnn Ouzlar n karsna kmak
zorunda kaldn yazyor.
Ouzlarn gney komular Mslmanlar, bu zamanda tarihle
rinin en mutlu devirlerinden birini yayorlard. Mvera un-nehr,
verimli topraklara sahib bir lke olmakla beraber, mstesna mevkii
dolays ile orada ticaret ve sanayi de pek gelimiti. Bu lke Smn-
llarn idaresi altnda siyas istikrara kavuunca, maddeten ve manen
slm leminin en gelimi blgelerinden biri haline geldi. Mvera un-
nehrli ticaret kervanlar Trk leminin en uzak yerlerine kadar
gidiyorlard. Harizmliler de onlardan geri kalmyorlard. Her iki lke
nin sanayi mamulleri iin en byk pazar, til den in eddine kadar
uzanan geni Trk lemi idi. Hatt bu iki memleket halk eski zaman
lardan beri, Trk leminde koloniler meydana getirmiler, Trk k-
anlarnm hizmetlerinde bulunarak onlarn ehir kurmalarnda ve
dier meden faaliyetlerinde yardmc olmulardr. Bu lkelerde tica
ret ve sanayinin gelimesi, ora halklarnn manev gelimelerini de sa
lad, slm corafyaclar, Mvera un-nehr halknn haiz olduu ma
nevi hasletleri birer birer sayarlar. te bunun neticesinde I X -X I. yz
yllarda bu iki lkeden slmn en byk ilim adamlar yetimitir.

Emevi devletinin yklmasndan sonra (750 ylnda) ok geme

den (766 da) esasen zayf bir durumda bulunan B a t G k -T r k
k a a n l da Karluklarn istilsna urad. ok yukarda da sylen
dii gibi, Karluklar bu baarlarndan sonra Bat G k -T r k k a a n
l topraklar zerinde kuvvetli bir devlet kuramadlar. Yabu n-
vann tayan hkmdarlar, anlaldna gre, Tala ehrinde oturdu
ve ancak Karluklarm bir ksmna hkim olabildi. Yani Karluklar da
siyas bakmdan paralanm bir durumda idiler. Onlarn ve bat kom
ular Ouzlarn slm lkelerine kar yaptklar ey, yama akutlarn
dan ibaret kalyordu. Onlar bazen de, Mvera un-nehrde isyan ka
ranlarn (onlarn daveti zerine) yardmlarna kouyorlard. Msl
manlar bu yama akmlarna kar, Buhara civarnda, a ile sficab
blgelerinde duvarlar yaptlar232. Hudud ehirleri de surlar ve hisar

230 Z .V . Togan yay., s. 17, S. ed-Dehhn yay., s. 104.

231 M urc uz-zeheb, II, s. 17.
232 B a r th o ld , T u r k e s ta n , s. 201, 211.

55
lar ile berkitildi. Fakat, blge ve yreleri korumak iin duvar yapmak
tedbirinden, bir mddet sonra vazgeildi. Karluklar o kadar zayf
bir durumda idiler ki, Smnllar dan s m a il b. A k m e d , Sir-Derya
tesine bir sefer yaparak Tala ahrini zapt etti ve Karluk yabgusunun
hatunu da dahil olmak zere, ok sayda esir ve mhim bir ganimetle geri
dnd.Daha nce sylendii gibi, Talam epeyce dousunda, Balasagun-
un batsndaki Ordu ehrinde oturan Trkmen meliki korkudan Msl
man olmu ve Isficab melikine vergi vermeye balamt. Anlaldna
gre, Isficab blgesinin hkimi olan Mslman Trk sllesi uzun bir
zaman A h m e d b . s m a ilin fethettii blgeyi elinde tutmaya muvaffak
olduu gibi, belki fethedilen blgenin hududlarm daha da ileriye g
trd ve sylendii gibi, hkimiyetini Trkmenlere tantt. Bu zaman
larda Sir-Derya daki Mslman ehirlerinde kalabalk sayda gnll
mcahitler vard. Mvera un-nehr deki balca ehirlerin halk ve b
yk kumandanlar bu hudud ehirlerinde mcahidlerin oturmalar iin
ribatlar yaptryorlar ve onlarn dier ihtiyalarn da temin ediyorlar
d. Bunlar iin zengin vakflar tahsis edilmiti. Bu mcahitlerin en
fazla toplanm olduu yer, Isficab ehri idi. M u k a d d e s ye gre233
bu ehirde 1700 ribat (!) vard. Bu husus Isficab melikinin kuvvetinin
nereden geldiini gsteriyor. Isficabdaki Trk hnedannn S m n -
o u lla r n a ismen tbi olmas da bununla ilgilidir. Bununla beraber,
bu mcahidler arasnda mhim sayda Trklerin de bulunduunu
biliyoruz.

942 ylnda bir Mslman ehri olup, Isficab meliklerine ait bu

lunan Balasagun ehri gayri Mslim Trkler tarafndan fethedildi234.
Bu mhim hdise, K a r a - H a n lla r devletinin ykseliini gsteren
bir vakadr. Daha nce de zikredildii zere, bu gayri Mslim Trk
lerin, balarnda K a r a -H a n l hnedannn bulunduu ve balca
Kgar blgesinde oturan Yamalar olduunda phe yoktur. Bala-
saunun fethinin, S m n l baehrinde tepkisiz kalmad grl
yor. Kanm olunun tutsak alndna baklrsa235 bir sefer yaplm
olduuna kuvvetle ihtimal verilebilir. Bununla beraber ehrin geri
alnmad muhakkaktr. Bylece K a r a -H a n lla r , ykselmee ba
larken S m n lla r m kudreti de N u h b. N asr (934-954) dan itiba
ren kmeye doru gidiyordu. S m n l tahtna birbirinden zayf ah
siyetler getii iin, Trk hassa ordusunun kumandanlar nfuz ve ik-

233 s. 273; B a r th o ld , ayn eser, s. 176.

234 B a rth o ld , ayn eser, s. 256.
235 B a rth o ld , gsterilen yer.

56
tidarlam gittike arttrdlar. Bu kumandanlar ile hkmdarlarn
mcadelesi devletin yklmasnda en mhim mil oldu. Trk kuman
danlarndan biri olan A lp -T e g in 962 de Gazneyi fethetti. Bu suretle
G a z n e lile r devleti kuruldu.
K a r a -H a n l hkmdar B u r a -H a n H a r u n b. M usa, ald
davetler zerine, 992 ylnda Mavera un-nehr istil etti ve 999 ylnda
S a m a n l devleti sona erdi. Mavera un-nehrde K a r a -H a n lla r h
kimiyeti balad. Horasana gelince, buras bir ka yl nce Gazneliler
in eline gemiti.
Mvera un-nehr in bat komusu Harizme gelince, burada eski
den beri yerli bir hanedan hkm sryordu. f r i - o u ll a r deni
len bu hnedan mensuplar S m n lla r a tbi idiler. fr i -o u l-
la r, Ouzlar m kuzeyden yaptklar aknlara kar daima hazrlkl
bulunuyorlard236. Bu hnedanm yerini 995 te M e m u n -o u lla r
Harizm ahlar ald ki, bunlarn hkimiyeti de 1117 ylna kadar srd.
Bu tarihte Harizm, G a z n e li M a h m u d un eline geti ve bu hkm
dar oraya kumandanlarndan A l t u n - T a vli yapt A lt u n -T a
ve oullar 1040 ylma dein Harizm i idare ettiler.
Ouzlar dou komular olan Kartuklar ile de savamlardr. Hat
t bu savalardan birinde Ouz yabgusu lmtr 237. Bu hdise X .
yzyln balarnda veya ondan daha nce vukubulmu olabilir. K -
g a r l 238, Ouzlar ile iiller arasnda eskiden beri srp gelen kkl
bir dmanln bulunduunu syler.
Ouzlarm kuzey komularna gelince, bunlar Kimekler ve bilhas
sa bu kavimin gittike kuvvetini artran Kpak boyu idi. Kpaklar
n daha IX . yzylda ICimek elinden ayrlarak mstakillen hereket
ettii anlalyor. Kimekler ok souk mevsimlerde, Ouzlar ile bar
halinde bulunduklar zamanlar srleri ile gneye g ederlerdi 239.

O u z y a b g u devletinin nasl ve ne zaman sona erdii hakknda

hi bir tarih bilgi yoktur. Cami t-tevrih teki Ouzlarn destan ma
hiyetteki tarihlerinde A l i- H a n adnda biri son Ouz yabgusu olarak
grnyor. A li- H a n m K l - A r s l a n adl ve ah-Melik lkabl bir
olu vard. ah-Melik tarih bir ahsiyet olup, X I. yzyln birinci ya
rsnn ortalarnda Cend hkimi idi. Hatt bir eserde onun babasnn

236 B ir n , el-sr ul-bkiyye, yay. E. S a ch a u , 1878, s. 236.

237 M cm el t-tevrih , s. 103; Gerdizi> s. 80.
238 K ilisli, I, s. 330, A talay, I, s. 394.
239 Hudd ul-lem , s. 85, M inorsky , s. 100.

57
 ad, destanda olduu zere, A li olarak gsterildii gibi, e l-B e r n
eklinde nisbesi de verilmektedir240. Fakat bugne kadar bu nisbeyi
izah etmek mmkn olmamtr. Kaynaklarda ah-Melik in Ouz men
eli olduuna dir de hi bir ifade yoktur. Bu sebeble, teyit edici tarih
bir delil elde edilmedike Cmi t-tevrihteki rivayete bir kymet izafe
etmenin doru olmad kanaatindeyiz241.

Aada bahsedilecei zere, S e l u k un oullarndan s r a il

(392 = 1002) ylnda yabgu nvann tamakta idi. Bu husus, Ouz dev
letinin bu tarihten nce yklm olduunu byk bir ihtimalle gs
termektedir.

imdiki en kuvvetli ihtimal olarak O u z y a b g u devletine Kp-

aklar tarafndan son verilmi olduu zerinde durmaktayz. 1030
ylndan nce H a r iz m a h A lt u n - T a n hizmetinde bir Kpak
zmresi vard242. Bu Kpak zmresinin Harizme gelebilmesi ancak
Araln kuzey ve kuzey bat ksmnn Kpaklarn eline gemi olma-
syle mmkndr. F. K p r l nn de dedii g ib i243, Altun Tam hizme
tinde bulunan ve Hfah ile birlikte zikredilen Ket ve Cugraklarn da
Kpaklarn yakn akrabalar olmalar pek muhtemeldir. S e l u k lu a
r B e, Horasan hkmdar iken (1040-1060). Kpak emri ( j^.1) o-
nun katna gelerek Mslman olmu ve aralarnda dnrlk kurulmu
tu 244. Rus vekayinmeleri 1054 ylnda ilk defa olarak Kara-Denizin kuze
yinde Torklarm (U z = Ouz) ve Polovtsi ( Kpak) lerin zuhurundan
bahsederler. Bu Torklarm,. B iz a n s kaynaklarnn Uz dedikleri Ouzlarn
bir kmesi, sarn anlamna gelen Polovtsilerin de Kpaklar olduu
kabul edilmitir. Bu Ouz kmesinin Kpaklarm basks altnda til i
geerek Kara-Denizin kuzeyine gittikleri biliniyor 245. Dier taraftan
K g a r lnn haritasnn tetkikinden, Kpaklarm Ouz ln ve
hatt Sir-Deryann aa yatan tamamen denilebilecek derecede

240 b n F n d k , Tarih-i Beyhak , yay. A h m e d -i B eh m e n y r, Tahran , 1317 ., s. 51.

241 Cmi ut-tevrih deki Ouzlar1n destan tarihleri ve a h -M elik hakkndaki rivayet
ler iin: Ouzlarca aid destan mahiyette eserler , s. 378379.
242 Tarih-i Beyhak , s. 86, 684. Sonuncu sahifede eklinde. Metni yaynlayan
larn (G a n i-F e y y z ), bunun Hfcdh (yani K pa k) olacanda tereddt etmelerine yer yoktur
(s. 684 ve indeks s. 729). nk 86. sahifedeki H fcak adnn yannda nasl K et ve Curak
adlar geiyorsa kelimesinin yannda da ayn adlar grlyor.

243 K a y kabilesi hakknda y en i notlar, Belleten , say 33, s. 442. Ketler ile Cugraklar
zerinde ayn yazda toplu malmat vardr (s. 435444).
244 Ahbr ud-devlet is-Selcukiyye , yay. M u ham m ed k b a l, Lahur , 1933, s. 28.
245 M in orsk y, Hudud ul-lem haiyeleri, s. 316, 317.

58
igal ettikleri grlyor 246. N sr- H u s r e v in (lm. 1060) bir iirin
den de Kpaklarm Ouzlar ile yanyana yaadklar anlalyor247. A lp
A r s la n n Manglak seferi dolays ile Trkmenlerin Kpaklar ile
karm bir halde yaadklar (phesiz st Yurd da) ve tcirleri ya
ma ettikleri syleniyor248. Btn bu kaytlar, Kpaklarn Ouzlar
sktrarak onlarn topraklarndan mhim bir ksmn ellerine geir
mi olduklarn aka gsteriyor. O u z y a b g u d e v le t in in de bu
Kpak hcumlar sonucunda ykldn dnmek gayet tabidir.
Kpaklarn bu baarlarnn da Ouzlar'm dahil mcadeleler neticesin
de paralanarak zayf bir duruma dm bulunmalar ile ilgili olduu
muhakkaktr. Ouzlar arasnda eskiden beri ekimelerin olduunu ve
bunun glere sebebiyet verdiini biliyoruz. Bu hdisenin ne zaman
vukubulduu meselesine gelince, bu hususta kati bir hkmde bulun
mak mmkn olmamakla beraber, bunun, 392=1002 tarihinden nce
olduunu en kuvvetli ihtimalle syliyebiliriz. nk bu tarihte
S e l u k un oullarndan s r a il yabgu unvanm tayordu219.

Seluklularm Cend yresine gelmeleri de, dahil mcadele ile ve

ya y a b g u d e v le t in in yklmas ile ilgili idi. Hlasa dahil mcadele
ve Kpak hcumlar sonucunda Ouz devletinin yklmas, Ouzlar dan
mhim kmelerin g etmelerine sebep olmutur. Bylece onlardan
mhim bir kol, ilk nce Cende, sonra oradan aaya, Buhara tarafna
g etmi dier mhim bir kme de gney Rusya ya gitmiti. X I.
yzyln ortalarnda Ouzlar balca, Sir-Derya blgesinin orta yatanda
yani Karauk dalar blgesinde ve oradaki ehirlerde ve bir de
Manglak yarmadasnda toplu bir halde yayorlard. Bununla bera
ber Mool istils zamannda Cend ve Kara-Kumda Trkmenlerin.
yaadklar grlyor.

246 K a g a r l nn haritas iin bk. K ilisli , I, Atalay II.

247 ( j t j s I Jff\ j dS"
(D ivn-i Nsir-i Husrev , Tahran , 1304-1307, s. 329). Fakat Divn da B a r t h o ld un, E. G.
B row n e dayanarak zikrettii Det-i K pak sz gemiyor.
248 jUdi jusaij >i^ * jifju ir_j

(S b t b n u l-C e v z , Mir'atfuz-zamn, Trk Islm eserleri mzesi ktp. nr. 2134, yp., 242 b,
Topkap saray, III, Ahmet ktp. nr. 2907, X II, yap. 228a). Anlalaca zere, burada Trk -
menler*in kartklarnn sylendii kffar Kpaklar"1v. Trkmenler9in gknleri, oluk o
cuklarn ve davarlarn brakp katklar sylenen ada da (cezire) Manglak yarm adasdr.
Bu seferden aada bahsedilecektir.
249 Az aada bu meseleye temas edilecektir.

59
 8 - Uzlar n Maceras:

Ouzlar dan mhim bir kme X I. asrm ortalarnda Kara-Deniz

in kuzeyindeki topraklarda grld. Rus mverrihleri bunlara Tork,
Bizans kaynaklar da Uz demektedirler. Rus vekyinmelerinde on
lardan ve Polovtsi (sarn) dedikleri Kpaklar dan ilk defa, 1054 y
lnda bahsediyor250. Ruslarm, Peenekleri ve Kpaklar dahil etmi-
yerek yalnz Uzlar a Tork (Trk) demelerinin sebebi bilinemiyor. Uz-
larm Kara-Denizin kuzeyine gelmelerine Kpaklarm sktrma
lar mil olmutu. Kpaklar, Kara-Denizin kuzeyinde Ouzlar
sktrmakta devam ederek onlardan ounun Tuna boylarna ve
oradan da Balkanlar a inmelerine sebep olmutur. 1064-1065 yln
da Tunay geen Ouzlar birok kollara ayrlarak Balkanlar da
geni bir istil hareketinde bulunmular, Trakya Makedonya ve, Se
lanik blgelerini yamalamlardr. Ancak, birden bire balayan souk
lar onlar arasnda salgn bir hastaln kmasna sebeb olmutur.
Esasen dank bir halde bulunan Ouzlar bu salgn hastalk zayf
bir duruma drd gibi, eski dmanlar Peeneklerin ve yerli hal
kn hcumlarna uryarak pek ok zayiat verip, kuvvet ve ehemmi
yetlerini kaybettiler. Uzlarm sa kalanlar B iz a n s tarafndan Bal-
kanlarm muhtelif yerlerinde ve bilhassa Makedonyada, yerletirildi
le r251. te bu Uzlarm hayat, srden ayrlan kuzunun kibeti gibi,
byle hazin bir ekilde sona ermitir 252. Bununla beraber Bizans hizme
tine giren bu l7zZardan bir ksmnn 1071 ylndaki Malazgird savanda
kardeleri Seluklu Ouzlarnn saflarn katldklarm biliyoruz.

250 M in orsk y, Hudud ul-lem haiyeleri, s. 316-317; aym mellif, M ervez haiyeleri,
s. 102. Fakat A.N. K u r a t Has kinaz St. V la d im ir in Uzlar ile birlikte Kam a Bulgarlar ze
rine 985 yknda bir sefer yaptndan bahsediyor ve Uzlarn bu tarihte (yani 985de) Don boy
larnda oturduunu sylyor (P een ek tariki, stanbul, 1937, s. 128).
251 A.N. K u ra t, Peenek tarihis s. 150-152, 187-188.
252 A.N. K u ra t, ayn eser, 154-155. Urfal Mateos (trke tercmesi, H ra n t D. A n d-
rea sya n , T.T.K., 1962, s. 143) Bizans ordusunun sa kolunda bulunan Uzlar ile sol kolunda
bulunan Peenekler9in ( Padzunak) , savan kzt bir srada Seluklular tarafna getiini
sylyor.E. D u la u rie r (bk. ayn eser, s. 142 not), Malazgird savanda bulunan byk Bizans
kumandanlarndan T a rh a n m (T a rk h a n ia t) Ouz babularndan olduunu yazar.

60
 C. SELUKLU DEVLETNN KURULUU

S e l u k lu d e v le t in in kuruluu, Ouz Trklerinin tarihinde

pek mhim bir dnm noktasdr. Bu devletin kurulmas ile Islmn
siyas hkimiyeti Ouzlarn eline getii gibi, Anadolu ve ona komu
lkeler de onlarn yurdu olmutur. Ouz Tkleri, Yakn Dou slm
Dnyasnm, bilhassa X . yzyln balarndan itibaren siyas bakm
dan zayf bir duruma dmesinden faydalanarak adm adm ilerleyen
B iz a n s geri atmakla kalmam, onun asl dayana olan Kk-
Asya y da fethetmek sureti ile bu devletin kmesinde ve yklmasn
da mil olmutur.
S e l u k , Ouzlarn Knk boyuna (phesiz bu boyun be aile
sine) mensuptur253. Ouz boylarnn siyas ve tima mevkilerine gre
yaplm olan Cmi t-tevrihteki cedvelde Knklar 24., yani en sonun
cu srada gsteriliyor. Buna bakarak hkm vermek gerekirse, Knk-
lar, Ouzlarm en eski tarihlerinde pek mhim bir rol oynamam ola
caklardr 254.
Melik-nme ye g re25, S e l u k , yabgunun s-bas yani ordu
kumandan idi. K g a r l da S e l u k un s-ba olduunu teyid et
m ektedir256. Yine Melik-nmeye gre 257, S e l u k un babas D u k a k

253 Ahbr ud-devlet is-Selcukiyyet yay., s. 3 (M elik nme*den m i?); Kgarh> K ilis li , I
s. 56, A talay , I, s. 55; H a m d u lla h M s te v f-i K a z v in , Tarih-i Guzde, Tahran, 1339 ., s.
426; R e id u d -d in , Cmi ut-tevrih , B e re z n , s. 39.
254 Km klar hakknda kinci Blme bk.
255 Seluklulardn ilk devirlerinden bahseden bu eser ile Seluklularda dir dier
kaynaklar Cl. C ahen tarafndan vukufla incelenmitir: le Malik-nmeh et Vhistoire des origines
Seljukides, Oriens , II, nr. 1, s. 31-65; The historiography o f Seljuqid period , s. 59-78.
Bize kadar gelmemi olan Melik-namemden eski mellifler birbirinden farkl iktibaslarda
bulunmulardr. Eserin araba tercmesi de vardr. Bu eserden naklen verilen bilgileri ancak
sk bir tenkide tbi tutmak sureti ile kullanmak icabeder.
256 K ilisli , I, 397, A talay , I, s. 478.
257 M irh o n d da (Kavzat us-saf, L u k n o v , 1332, IV, s. 84) yabgunun Hazar meliki
olduu sylendii gibi, T u k a k da Hazar halkndan birisi gibi gsteriliyor. Buna gre hkm

61
olup, Temir-yal* (Demir yayl) lakabm tayordu. Yayn Trkler
arasnda hkimiyet almeti olduunu biliyoruz. Muhakkak ki S e l u k
ve babas D u k a k , Ouzlar arasnda gerek aslet ve gerek ahsiyet
leri bakmndan tannm kimseler idiler. S e l u k un ve oullarnn
balarna mhim bir Ouz kmesini toplayabibnelerinde ve yabgu n-
vann almalarnda phesiz bu hususlar balca millerdir.

iaret edildii gibi, yabgunun s-bas (yani ordu kumandan)

olan S e lu k , yine Melik-nmeye gre, yabgunun, hatununun tahriki ile,
kendisini ldrmesinden korkarak askerleri ve oyma ile kap Cendeli
ri yresine gelmitir25S. Bu ka hikyesi esas itibariyle doru olabilir.
nk, yukarda da sylendii gibi Ouzlar n aralarnda, bazan g hare
ketlerine sebebiyet verecek derecede, ekimelerin yapldn biliyoruz.
Nitekim Siyah-Kh ( Manglak) yarmadasnda oturan Ouzlar byle bir
i mcadele sonucunda oraya gitmilerdi. Yine X . yzyln ilk eyrein
de St-Kend ve Frb yresinde yaayan Ouzlarm da oraya gelme
lerinin byle bir mcadele ile ilgili olmas pek muhtemeldir. Bununla
beraber Melik-nme, iaret ettiimiz gibi, kendisine smsk sarlaca
mz emin bir kaynak olmadndan, S e l u k un Cende geliinin, y a b
gu d e v le t in in yklmas ile ilgili olmas da imknsz deildir. Bu
devletin yklmasnda en kuvvetli ihtimalin Kpak hcumu olduu
nu yukarda belirtmitik. Esasen Cend ehri, yukarda grld gibi,
X . yzyln balarnda yabguya tbi ehirlerden biri idi ve o zamanda
orada Mslmanlar yayorlard. Yabgunun kn gelip oturduu Ye-
ni-Kent de Cende ok yakn bir mesafede bulunuyordu. Bu sebeble

vermek icabederse, D u k a k olu S elu k ve onlarn akrabalar Hazarlarda, mensup bulunuyor

lar. Nitekim Z.V. T o g a n (lb n Fadln ve bilhassa Umumi Trk tarihine giri , stanbul, 1946,
s. 174-176) ve onu takiben D u n lo p , Ouzlar*m veya onlardan bir lasmmn -ki bunlara Hazar
Ouzlar adn veriyor- Hazarlara tbi olduklar neticesini karmlardr. Halbuki metnin sathi
bir tetkiki ak bir tahrifat karsnda bulunduumuz neticesini verir. Evvel dikkati eken
husus metinde Ouz veya Guzz adnn hi gememekte olmasdr. Bu kelimenin gemesi ge
reken yerlerde hep Hazar kelimesi grlyor: *JUI jp - (.
. jJlu j jj> - (iiU j j ( M irhond , gsterilen yer). Sadece bu husus metnin cidd
karlanmasna manidir. Dier taraftan Ouzlar n, Hazarlar*m tbiiyyeti altnda bulunmas
yle dursun, sk sK Hazarlar*m lkesine aknlarda bulunduklarn Hazar kiralnn da onlarn
karsna kmak zorunda kaldn biliyoruz. Hazarlar*n tiV in dousundaki topraklara
hkim olduklar hakknda l bir kaynakta bir kayt yoktur. Fazla, olarak Melik-name* nin
nkillerinden olan b n l-Esr de (IX , s. 196) ve Ahbar ud-devlet-is~Selcukiyye*e (s. 1-2)
Hazar ismi hi gememektedir.
258 Mirhond , IV, s. 85, Ahbar ud-devlet-is-Selcukiyye , s. 2; lb n ul-Esr , IX , s. 196; E b
1-F erec, s. 293.

62
S e l u k un Cende ka bu sonuncu ihtimal ile daha iyi izah edilebilir
gibi grnyor. Seluklularm bu yreye gelilerinin X . yzyln son eyre
inde olduunu tahmin ediyoruz. E b l a 1'ya a t fe n A h v a l e a tfe n
H a m d u lla h - K a z v i n nin verdii 375 (985) y l259 uygunbir tarihtir.

Daha nce sylendii gibi, S m n l devletine 999 ylnda K a

ra H a n lla r dan li - H a n (N a s r b. A li, lm. 1012-1013) tarafn
dan son verilmi ve hanedan mensuplar da yakalanp hapsedilmi
lerdi260. Bunlardan N u h b. M a n su run oullarndan E b b r a h im
hapis bulunduu yerden kaarak Harizme gitmi ve orada etrafna
bir hayli adam toplamt. E b b r a h im hcibi A r s la n B a lu yu
Buhara zerine gnderdi. A r s la n B a lu n u n K a r a -H a n l kuman
danlarna kar kazand mhim baarlar sebebi ile E b b r a h im
Buharaya geldi ve hkmdarlk nvan olarak M u n ta s r adn ald,
fakat o I l i g - H a n n harekete gemesi karsnda Horasana dnd.
Orada yenilgiler ile neticelenen baz savalarda bulunduktan sonra,
391 ylnda (1001) yardmlarn elde etmek iin, Ouz Trklerinin ya
nma giderek bir mddet orada kald. Bu esnada Ouz yabgusu Ms
lman oldu ve E b b r a h im M u n ta s r ile dnrlk kurdu. Yabgu
her halde akrabasndan birini ona v e rd i261. Bu yabgunun S e l u k un
olu s r a il olduu, Melik-nmenin ifadesinden anlalyor. Mamafih,
bu ifade olmasa idi, hdiselerin seyrinden, biz bunu anlayabilirdik.
G e r d iz nin bu kayd Ouzlardan mhim bir ksmn etrafna topla
yan S e l u k lu la r n kendilerini Ouzlarn ba saydklar ve ilerin
den birini yabgu iln etmi olduklarn gsteriyor. Bu husus, daha n
ce belirtildii zere, Yeni-Kentteki O u z y a b g u d e v le t in in orta
dan kalkm olmas ile ilgili olsa gerektir. Bylece S e l u k lu la r O u z
y a b g u d e v le t in i devam ettirmiler ve onun son sllesi olmular
dr. Yine G e r d iz nin bu kayd S e l u k lu la r n Mslman olmalar
tarihinin, bu ylda olduunu da gsteriyor. Melik-nmeye gre, S el
u k bu tarihte hayatta idi. Kendisinin yagbu nvann almayp da
bunu olunun tamas, yann hayli ilerlemi olmasyle izah edilebilir.
Yine ayn esere gre 262, S e l u k un drt olu vard. Ancak bunlardan
birinin delikanllk anda ld syleniyor ve ad verilmiyor. Bu
nun b r a h im Y n a l m babas Y u s u f olduu tahmin edilmektedir 263.

259 Tarih-i Guzde, s. 426.

260 O. P r its a k , Kara-Hanllar, .A., V I, s. 254-255.
261 G erd iz, Z eyn ul-ahbr, Tahran , 1317, s. 50.
262 Mirhond , gsterilen yer.
263 b r a h im IC afesolu, Seluk'un oullar ve torunlar, Trkiyat M ecmuas , X III,
s. 121.

63
Dier olunun ad, s r a il, M ik il ve M usa idi. s r a il her halde
hepsinin ba olmaldr 264. s r a il'in , bir ok eserlerde ikinci bir ad
olarak A r s la n zikredilir ki bu, onun yabgu olduktan sonra ald n-
vandan baka bir ey deildir. Trkler de bunun yaygn bir gelenek
olduunu biliyoruz. Hatt T u r u l ve a r adlarnn da nvanlar
olduundan biz phe etmiyoruz. T u r u l B e in adnn M u h a m m ed ,
a r B e inkinin de D v u d olduu m alm dur265.
A r sla n , S m n l ehzadesi E b b r a h im M u n t a s a yardm
etmeyi kabul ederek birlikte Semerkand dolaylarna geldiler; Semer-
kanda 7 fersah (42 km.) mesafedeki Khekte K a r a -H a n l S -b a
T e g in ile karlatlar ve onu yendiler 26'. Bunun zerine l i - H a n
oturduu z-ICent den Semerkanda. geldi. Ouzlar l i - H a n n or
dusunu, bir dn baskm yaparak, bozguna urattlar ve arlklarn
yamaladklar gibi, 18 kumandan dahil olmak zere, bir oklarn
tutsak aldlar 267. Ouzlarm eline pek ok ganimet gemiti. Bu hdise
393 yl evval aynda (Austos 1003) vukubuldu. Fakat geriye d
nldkten sonra, Ouzlarn l i - H a n ile yaptklar muharebeden
ndim olarak, handan zr dileyecekleri ve tutsaklar serbest brak
mak sureti ile onun gnln alacaklar yias yayld. S m n l eh-
zdesi bu sylentiden ok mteessir oldu; 600 atl ve 400 yaya ile Ouz-
lardan ayrlarak buz tutmu Ceyhunu geip tekrar Horasana geldi.
Ouzlar onu yakalamak iin arkasndan gittiler ise de Ceyhunu gee
mediler268. Ouzlarn, anlaldna gre, gayeleri yalnz ganimet elde
etmekti; li - H a n m bilhare kuvvet toplayp kendilerini perian
etmesinden kayglanarak tutsaklar salvermek ve zr dilemek su
reti ile onunla uzlama yoluna gitmeyi dnmlerdir.
Ouzlardan korkusundan Ceyhun kysndaki Amul da fazla kala
mayan E b b r a h im , Horasann urasnda burasnda tutunmak
iin bo yere bir mddet uratktan sonra tekrar Mvera un-nehre
dnd ve Buhara vlisini Debusiye de bozguna uratt. Bu galebe ze
rine E b b r a h im in etrafna kalabalk bir kuvvet topland ki, bun

264 Cmi ut-tevrih , S e l u k lu la r ksm, yaynlayan A h m ed A te, (T.T.K.), Ankara ,

1960, s. 5.
265 S e lu k lu devrine ait baz kitabelerde ve resm vesikalarda T u ru l B e in bir
unvan olarak kullanldm da biliyoruz.
266 Gerdiz, gsterilen yer.
267 Gerdiz, gsterilen yer; el-U tb , Tarih ul-Y em n , el-M enn , el-Feth l-Vehb ha
iyesindeki basma, Kahire , 1286, I, s. 336.
268 el-Utb, gsterilen yer. Gerdiz (gsterilen yer), rma geerken buzlarn zlmesi
zerine Ouzlar'm suya battklarm syler.

64
lar arasnda uzladan da mhim bir zmre vard. Bu Ouz zmresinin
Seluklular olduunda phe yoktur. E b b r a h im Ouzlarm yard
m ile kuvvetlendi. K a r a -H a n l hkmdar, S m n l ehzdesinin
yeniden kuvvetlendiini ve yldznn parlamakta olduunu grerek hare
kete geti. ki ordu Semerkard dolaylarnda bir kyde karlatlar (394
evvlinde = mays 1004) IIi H a n yine yenildi ve lkesine dnd. Ouz
larm eline pek ok ganimet ve azk geti. Savadan sonra Ouzlar, E b
b r a h im den ayrlarak yurdlarna dndler ve ellerine geirdikleri
ganimeti lemekle megul oldular.

lkesine dnmek zorunda kalm olan l i - H a n yeniden asker

devirerek E b b r a h im in zerine yrd. M e n in ye gre Uru-
sana da Dizek ile Hves arasnda sava yapld ve bu defa S m n l
ehzadesi yenildi. nk, sylendii gibi, bundan nceki vurumada
ellerine pek ok ganimet geen Ouzlar yurdlarna dnmlerdi. Fazla
olarak, sava balayaca esnada, E b b r a h im in ordusunda bulu
nan ve Seluklulardan ayr bir Ouz blnn babuu olduu an
lalan E b I-H a s a n T a k 5000 kadar askeri ile K a r a -H a n lla r
tarafna gemiti 269. Sava meydanndan ayrlan talihsiz ehzde, bu
sefer Ceyhun u sal ile geip Horasana, geldi. Bunu haber alan G a z n e li
M a h m u d , E b b r a h im in bana kuvvet toplamadan zerine
ordu gnderdi. Bu orduya kar duramyacan anlayan S m n l
ehzdesi, asker toplayabilmek midi ile baz yreleri dolatktan
sonra ald bir davet zerine yeniden Mvera n-nehre gitmi ise de,
savalardan ve mtemadi dolamadan bkp usanm olan askerlerinin
dalmas yznden tekrar Horasana dnerek Arab b n B u h e y c in
obasna gelmiti. Burada M h - R y adl bir milin (maliye memuru)
tahriki ile bu bedbaht S m n l ehzadesi Arablar'm elinde can verdi
(Rebiulevvel 395=Aralk-Ocak 1004). E b u b r a h i m in zahmet ve
straplarla dolu hayat bylece hazin bir ekilde sona erdi, Onun l
m zerine phesiz gerek G a z n e l i M a h m u t, gerek I l i - H a n
derin bir nefes aldlar.

Yukarda anlatlanlardan, E b b r a h im M u n ta s r n K a ra -
H a n lla r a kar ancak Ouzlar sayesinde baarlar kazanabildii
anlalyor. Fakat bu sonuncularn gayesi ise sadece ganimet elde etmek
olduundan davranlar da buna gre olmutur.

269 el-Utb , I, s. 341, farsa tercmesi C a rb a d a k n , Tahran , 1272, s. 231-232. Gerdiz

(s. 51) savata Ouzlarm bulunduundan bahsetmiyor.

65
 Mavera un-nehrdeki K a r a -H a n l hkmdar li -H a n , E b u
b r a h im gailesinin ortadan, kalkmasndan sonra Horasan da lkesine
katmay tasarlamt. Bu maksatla, G a z n e li M a h m u d un Hindis
tanda bulunmasn frsat bilerek 1006 ylnda S -b a T e g in ku
mandasnda bir ordu gnderdi. S -b a T e g in S u lta n M a h m u d un
yetimesi zerine muvaffak olamad; Mavera un-nehre dnmek iin
Serahs yolunu tuttu. Fakat burada, Ouz emri A lh a m a s b. T a k
( JIL> j ) yolunu kesti; iki taraf arasnda ok etin bir arpma ya
pld ve iki taraftan pek ok kimseler lmekle beraber neticede S-
b a T e g in galip geldi. Ouz emri de tutsak alnd ve iki para edil
mek suretiyle ldrld 270. Bu Ouz bei e l-U tb nin farsa tercme
sinde M u h sin b. T a k olarak geiyor271. O, Eb b r a h im in son defa
l i - H a n la yapt savata 5000 kadar askeriyle K a r a -H a n l saf
larna geen E b u l-H a s a n T a k ile ayn ahs mdr, yoksa onun oln
mudur, bilinemiyor. ki yl sonra G a z n e lile r ile K a r a -H a n lla r
arasnda yaplan ve G a z n e lile r in galebesiyle neticelenen Belh sa
vanda S u lta n M a h m u d un ordusunda Ouzlar dan bir zmre var
d 272. Bunlar phesiz yukarda ad geen Ouz beine mensup idiler.
Bu kaytlarn asl bizim iin mhim olan ciheti, Seluklular dan nce,
Ouzlar dan, pek fazla olmasa da, bir zmrenin Horasana gemi
ve orada yaamaya balam olmasdr.

Mavera un-nehr hkmdar K a r a -H a n l N a sr b. l i 1013

ylnda vefat etti; yerine kardei M a n su r geti ve bu, A r s la n I l i
nvann tad Kendisi daha sonra hnedann en kuvvetli hkmdar
oldu. Onun hkimiyeti u lkelerde tannyordu: Tala, a ( Ta-Kent)
Tnhas, Binhas, Fergana, Oz-Kent, Hocend, Urusana Semerkand,
Buhara. Ancak 411 (1020-1021) ylnda hnedana mensup olan A li-
T e g in Buharaya hkim oldu ve lkesini geniletmee balad 273. te
biz bu tarihte S e l u k un olu A s la n Y a b g u nun idaresinde olmak
zere, Seluklularm Cend den aaya inib Buhararan 20 fersah
kuzeyinde bulunan Nur yresinde yaadklarn gryoruz. Seluk-
lularn Cend yresini brakarak aaya, Buhara blgesine gelmelerinin
A li-T e g in ile ibirlii yapmaktan deil yeni bir sktrma ile ilgili
olduu anlalyor. nk, 1030 tarihlerinde Cend yresinin Seluklu-
larn dman a h -M e lik i elinde olduunu biliyoruz. Bundan,

270 el-Ulbi, II, s. 79.

271 Carbadakon, s. 294; ondan naklen Cmi ut-tevrih , II, cz 4, s. 150.
272 eUUtbU II? s. 84; farsas Carbadakan, s. 294.
273 bn ul~Esr, IX , s. 197; O. P r its a k , Kara-Hanllar , I.A., VI, s. 255-256.

66
emin bir ekilde sylemek mmkndr ki, Seluklulard Cendden aa*
ya Nur blgesine inmeye mecbur eden ah-Melik olmutur. Seluk-
lularm Cend ile ilgisi yalnz babalar S e l u k un mezarnn orada bu
lunmas gibi manev bir balantya mnhasr kald. S e l u k un l
mnn hangi tarihte olduunu bilemiyoruz 274. Onun 100 yahut 107
yanda ld, Melik-nme den faydalanan eserlerde grlyor 275.
Ayn eserlere re M ik il, babas S e l u k tan nce, bir savata vuru
larak lm (ihtimal Kpaklar a kar), onun oullan olan T u r u l
b e ve a r be i S e l u k bytmtr.

A l i- T e g in ile A r s la n - Y a b g u arasnda kuvvetli bir ittifak te

sis edilmiti. Hatt O. P r it s a k 276 A l i- T e g i n in Buharay A r s la n
Y a b g u nun yardm ile ele geirdiinden emin grnmektedir. Kay
naklarda bu hususta bir delil olmamakla beraber buna ihtimal veri
lebilir. nk az sonra A l i- T e g i n in, A r s la n -H a n n (M a n su r
b. A li) kardei l i (M u h a m m e d b. A li) ile yapt ve A l i- T e g i n
in galip geldii savata S e l u k lu A r s la n Y a b g u , A l i- T e g i n in
mttefiki olarak bulunmu ve her halde, savan kazanlmasnda m
him bir mil olmutur. K a r a -H a n lla r n byk kaan M an su r
b. A li ( A r l a n - l i ) 415 te (1024-1025) hkmdarlktan vazgeerek
yerini Y u s u f b. H r u n a brakt. Bu K a d ir H a n nvann tayor
du. Ona kar kardeleri A h m e d ve A l i- T e g in birletiler. A h m e d
kendisini byk kaan iln etti ve Balasaun, Hocend ve Ferganaya
hkim oldu. Bundan dolay K a d ir H a n G a z n e li M a h m u d ile
anlat. G a z n e li M a h m u d da topraklarna sk sk tecavzlerde bu
lunduu iin A l i- T e g i n in komuluundan memnun deildi. Bu se-
beble G a z n e li M a h m u d 416 (1025) ylnda Ceyhunu geerek Ma
vera un-nehre girdii gibi, Y u s u f K a d ir H a n da Kdgardan geldi.
Bu iki byk hkmdarn gelii zerine A l i-T e g in bozkrlara kat.
Mttefiki A r s la n da ayn eyi yapmt. S u lta n M a h m u d , H a c ib
B ilg e -T e g in kumandasnda A l i- T e g i n in zerine asker gnderdi.
B ilg e -T e g in , A l i- T e g i n in kars ve kzlar ile arln ele geirip
geri dnd. S e l u k lu A r s la n Y a b g u ya gelince, S u lta n va dlerde
bulunarak onu ordughna gelmee davet etti. Devrin en byk h
kmdar ile grmesinin nn artracan ve kuvvetini oaltaca
n sanan A r s la n Y a b g u 300 kadar maiyyeti ile G a z n e li M ah-

274 Cl. Cahen ( M elik-nm e , s. 45) onun lmnn 400 (1009/1010) tarihlerinde ol
duunu teklif etmektedir.
275 Ahbar ud-devlet is-Selcukiyye , s. 2; bn uI-E st, IX , s. 197.
276 Kara-Hanhlar , s. 256.

67
m u d un ordughna geldi. Burada, A r s la n - Y a b g u nun hkim ol
duu kuvvetin saysn renmek istiyen S u lta n M a h m u d un sor
duu sualle ilgili mehur konuma yapld. Bu mlkat tafsiltl bir
ekilde anlatan Z h ir -i N i a b u r nin szlerinden 277 belki tahmin
etmek mmkn olabilir ki, A r s la n Y a b g u nun zerinde bir yay ve
de ok vard. 1038 ylnda Niabur a giren T u r u l B e in kolunda
gerilmi bir yay ve belinde ok bulunuyordu ki 278, bunun yabguluk
almeti olduu muhakkaktr. Yine bu konumaya, gre, Harizm deki,
Hazar denizine ok yakn olan Balhan dalar yresinde mhim bir
Trkmen kmesi oturmaktadr 279. Halbuki X . yzylda bu blgede
Ouzlarm yaadna ait hibir kayda rastgelinmez.

A r s la n n mhim bir kuvvete sahip olduunu gren S u lta n

M ah m u d , her halde ondan kendi lkesine gelebilecek zararlar n
lemek ve A l i- T e g i n i onun desteinden mahrum etmek iin, Y a b -
gu yu hile ile yakalad. A r s la n ilk nce, Gazneye, oradan da Hindis
tanda. Multun yaknnda Klincar kalesine gnderilip hapsedildi. By-
lece hi beklemedii bir hilenin kurban olan A r s la n Y a b g u haya
tnn sonuna kadar bu kalede kald. A r s la n Y a b g u , baz melliflere
gre 280, yeenlerinin Horasan daki ilk baarlarna kadar yaam, hat
t mahpus bulunduu kaleden gizlice haber gndererek onlar, G az-
n e lile r ile mcadeleye devam etmeleri hususunda tevik etmitir281.

A r s la n Y a b g u bizim iin u bakmdan da husus alkamza

lyktr ki, o T r k iy e S e l u k lu la r n n atasdr. Kendisinin iki
olunu tanyoruz: K u ta lm ve B e s u l-T e g in . Bu sonuncu isim
K a r a - H a n lla r dan bir ehzdeden alnm olsa gerektir. nk
Ouzlarn tegin nvann kullandklarn pek bilmiyoruz. Z h ir -i
N i a b u r , K u t a lm n, babasn kurtarmak iin Hindistana kadar
gittiini yazyor282.

277 R e id u d -d in , Cmi ut-tevrih , Zikr-i arih-i Ui Seluk , s. 8-9. Bu hususta M e -

\ih-nme'nin susuu manidardr.
278 Beyhak, s. 553.
279 s. 8.
280 GerdizL s. 66; Reid ud-din, II, cz; 5, s. 8-11; bn ul~Esir> IX , s. 157, 197, 199.
281 ilL j j jl lj 1jjl j j
j ijl-iJ Sj > cl il j 6*Uj l iS" j j
.^ ^ (_2 Ij* & iil \sr lx j j
( Reiduddin , II, 5, s. 10-11.; bn ul~Esir, IX , s. 199).
282 Reiduddin , II, 5. s. 11.

68
 A r s la n Y a b g u nun G a z n e li M a h m u d tarafndan tevkifi
nin Seluklular tarafndan fiil bir tepki ile karlandna dir her han
gi bir bilgiye rastlanmyor. Bu husus Z h ir -i N i a b u r nin dedii
gibi 283, giriecekleri bir hareketin kibetinden korkmalarndan ziyade,
aralarnda birlik bulunmamas ile ilgili olsa gerektir. Her halde A r
la nn oullar da bu esnada henz yetikin bir ada deillerdi. nk
ne onlar, ne de amcalar oullar, A r s la n Y a b g u nun buyruunda
bulunan Ouz' blne veya bunlardan mhim bir ksmna hkim
olabilmilerdir. Ouzlar'dan A r s la n Y a b g u ya bal 4000 adrlk
bir kmenin ileri gelenleri onun tevkifinden sonra G a z n e li M ah-
m u d a belerinden yani Seluklulardan, zulm grmekte ve eziyet
ekmekte olduklarn syliyerek, Horasana, gemelerine msaade
etmesi ricasnda bulundular. Onlar, Horasanda yurt tuttuklar
takdirde, kendileri orada rahat edecekleri gibi, bunun Sultan iin de,
Horasan iin de faydalar salayacan, ordusunun kuvvetini arttra
can da sylemeyi ihmal etmemilerdir. Gebe unsura, yerleik halk
ve hassa askerine dayanan balca slm devletlerinde, zengin bir gelir
kayna gz ile baklyordu. te G a z n e li M a h m u d da bu maksat
ile vezir ve emirlerinin itirazlarna aldrmayarak onlarn Horasana.
gemelerine msaade etti. 4000 adrdan mteekkil olan bu Ouz k
mesi, oluk ocuklar, gknleri ve davarlar ile Horasana geerek
Serahs, Ferve ve Abverd lnde yurd tuttular. Bunlarn banda:
Y a m u r, B u k a , G k -T a ve K z l adl beler vard284. Bu Ouz-
larn, sylendii zere Horasana kendi arzular ile gtkleri muhak
kak olduu gibi, A r s la n lmnden sonra S e l u k lu la r a bal
kalmak istemedikleri de bir gerektir. nk, onlardan mhim bir
ksmnn, daha sonralar da, S e l u k la r a tbi olmaktan kandklar
grlecektir. Bunun sebebi nedir? Gerdizi de yazld gibi, onlar
S e l u k lu ailesinden, htras hfzalardan silinmeyecek derecede bir
zulm mu grdler? Yoksa sadece mstakillen yaamak iin mi byle
hareket ettiler, bu hususta kesin bir ey sylemek mmkn olmuyor.
4000 adrlk bir Ouz kmesinin Horasana gitmesi phesiz S e l u k
lu la r n kuvvetini azaltt ve onlar zayf bir duruma drd.Onlarn
tarihine gemeden nce, Horasana geden bu 4000 adrlk Ouz
kmesinden bahsetmek daha mnasib olacaktr.

283 s. 10.
284 Gerdizi, s. 67; b n ul-Esr , IX , s. 157, 197; Cuzcan (B eyhakV den naklen), Tabakat-i
N sir , yaynlayan A b d u l H a y y H a b ib -i K a n d a h a r, I, s. 290-292.

69
 G a z n e li M a h m u d un A r s la n Y a b g u ya bal 4000 adrlk
Ouz kmesinin Horasana gemesine msaade etmesi bata, vezir ol
mak zere, devlet erkn ve kumandanlarn itirazna uramt285. Hat
t bunlardan Tus vlisi A rsla n - C z ib , M a h m u d a, ok atamama
lar iin onlarn ba parmaklarnn kesilmesi tavsiyesinde bulunmutu.
S u lta n , Tus vlisinin bu szlerine hayret ederek ona: sen merha
metsiz, kat yrekli bir adam imisin cevabn verm iti286.

G a z n e li M a h m u d a, 418 (1027) ylnda yapt Hind seferinden

dnnde (ayn yln sonunda) Nes, Bverd (Abverd) ve Isferyi
halkndan birok kimseler Trkmenlerin tecavzlerinden ikyet et
tiler. Bunun zerine Sultan, Tus vlisi A r sla n - C z ib e mektup ya
zarak Trkmenleri cezalandrmasn, onlarn tecvzlerini nlemesini
emretti. Tus vlisi harekete geti ise de baar kazanamad. Trkmen
ler onun askerlerinden epeyce adam ldrb, ok kimseyi de yaraladlar.
A rsla n - C z ib , bir ka defa daha onlarn zerine gitmi ise de hi
bir ey yapamam ve bundan dolay da halkn ikyetlerinin arkas
kesilmemiti. S u lta n mektup yazarak onu tekdir ve cizlikle itham
etti. Tus vlisi de Trkmenler in ok kuvvetlendiini, onlarn hakkn
dan ancak S u lt a n n gelebileceini, hkmdar gelmez ise fesatlarnn
artacan ve nlenmesinin daha g olacam bildirdi. G a z n e li M al
n u d, valinin bu szlerinden can sklmakla beraber, asker toplayarak
419 (1028) ylnda Gazne den hareket etti; Bst yolu ile Tusa gitti ve
orada A rsla n - C z ib den vukubulan olaylar ve halihazr durum
hakknda bilgi aldktan sonra, maiyyetine bir ka kumandan vererek
onu Ouzlar (Trkmenler)m zerine yollad. A r s la n bu defa, Ferve
kervansaray (ribat) yaknnda yaplan savata onlara kar kesin bir
zafer kazand. Kaynaa (Gerdiz) gre, Ouzlardan (Trkmenler)
4000 kii ldrlm, bir oklar tutsak alnm ve geri kalanlar Bal
kan ve Dihistan tarafna kamlardr 287.

Bu hdiseyi 1 yl sonra, yani 420 (1029) ylnda anlatan I b n ul-

E sr, vergi memurlarnn (mil) Ouzlara (el-Guzz) zulmettiklerini
ve bunlarn mallarn, oluk ve ocuklarn ellerinden aldklarm sy

285 t j ** j J ^ J J J ^ J

Ogn ben, A lt u n -T a ve A r s la n - C zib ve bakalar ok syledik, fayda etmedi (B e y -

haki, s. 266).
286 Gerdiz, s. 67. A r s la n - C zib in bu teklifi o kadar mehur olmutur ki, onu hemen
her eserde grmek mmkndr. G e rd iz ve B e y h a k gibi Gazneli mverrihleri bu zaman
dan itibaren Ouzlar dan artk sadece Trkmen ad ile bahsediyorlar.
287 Gerdiz, s. 70-71; Beyhak, s. 68.

70
 lemek sureti ile 288 Ouzlarn halka yaptklar tecavzlerin sebebini
aklyor. Devlete itaat edib vergi veren gebe unsurun her yerde,
ok defa vergi memurlar ve o blgenin idarecileri tarafndan, -srf
kendi karlar iin- baskya maruz kaldklarn biliyoruz. Buna kar
lk gebelerin de en kk bir frsat ellerine geince yerleik halkn
ekinlerini davarlarna yedirdikleri, hayvanlarn gasbettikleri ve hatt
onlara saldrdklar da bir vkadr.

Bu hdiseden sonra Ouzlarn ( Trkmeler) saldrlar epeyce

azald 28\ Mverrihlerin syledii gibi, Ouzlarn pek byk bir ksm
Balkan dalarna gitmilerdi 290.

Ertesi yl (420=1029), B v e y h le r in zayf bir durumda olduk

larn gren, G a z n e li-M a h m u d , Rey ehrini ald ve burann idaresini
oullarndan M esud a verdi. Daha ertesi yl da devrin bu en kudretli
hkmdar vefat etti (421=1030). G a z n e li M a h m u d un lm,
Ouz Trklerinin tarihi bakmndan pek mhimdir. nk o, grl
d gibi, Ouz Trklerinin hareket ve faaliyetlerini durdurabilecek
ve bunlardan doacak tehlikeleri nliyebilecek dirayette bir hkm
dar idi. Olu ve halefi M esud ise ayn dirayeti gsterememi ve Ouz
Trklerinin dnya apnda byk bir devlet kurmalarna engel ola
mamtr.

G a z n e li M a h m u d un lm zerine, oullarndan M uham -

m ed tahta karld. sfahan da, bulunan M es ud, kardei M uham -
m e d in hkmdarln kabul etmedi ve taht elde etmek iin Reyden
Horasan zerine yrd. M esud ordusunun saysn artrmak iin
Ouz belerinden Y a m u r u da hizmetine ald; glk ekmeden
hkmdar olunca, Y a m u r un ricas zerine, Balkandaki O u z la r -
n Horasana dnmelerine msaade ettii gibi, onlarn beleri olan
K z l, G k -T a ve B u k a y da hizmetine ald. Ancak G a z n e li
hkmdar bu belerin zerine kendi adamlarndan H u m a r -T a
geirmeyi de ihmal etmedi.

M e s u d un, babasnn lkesinden kard bu Ouzlar tekrar

hizmetine almas, devlet erkn tarafndan hatal bir hareket olarak

288 IX , s. 157, 197.

289 Gerdiz, s. 71.
290 bn ul-Esr (IX , s. 157), Ouzlar dan 2000 adrn sfahan?a gittiklerini, G a zn eli
M ah m u dun sfahan hkimi Deylemli K kye A l u d -d e v le den (1007-1041) Ouzlar' veya
hut kafalarn kendisine yollamasn istediini, bunu renen Ouzlarn oradan uzaklaarak
Azerbaycan'a gittiklerini yazar.

71
vasflanmtr291. M esud, tahta kar kmaz Mekrn hkimi si s -
mn yerine kardei E b I -A s k e r i geirmek iin, oraya bir ordu gn
derdi ki, bu ordunun iinde H u m a r -T a idaresinde ve K z l, B u k a
ve G k -T r k kumandasnda Ouzlar (Trkmenler) da vard. Gaz-
n e li ordusu, s a nn kuvvetlerini yenerek kendisini ldrd ve E b
1-A s k e r Mekrn hkimi yapld (421 yl sonlar = 1030)292.
G e r d iz ye gre293, ertesi yl (422 = 1031) Ouzlarn ( Trkmen
ler) halka zulm yaptklar hakknda Serahs ve Abiverdden ikyet
iler gelmitir. M e s ud, E b S a d A b d u s kumandasnda bir ordu
yollad. Ouzlar ( Trkmenler) Ferve de bu ordu ile savatlar. Bir ok
adam ld. Ouzlar ( Trkmenler) oluk, ocuklarn Balkana, gnde
rerek savaa devam ettiler. Her gn blk blk gelir ve G a z n e li
ordusu ile savarlard. G e r d iz bu arpmalarn neticesi hakknda
hi bir ey sylemiyor. B e y h a k ise bu hdiseden hi bahsetmez.
Bu Trkmenler in byk belerden Y a m u r unkiler olmas pek
muhtemeldir. Zira, aada bahsedilecei zere, Niaburda adlarm
bildiimiz byk belerden yalnz o ldrlmtr. stelik Y a m u r -
un Mekrna giden beler arasnda da ad gemiyor.
S u lta n M esud 423 (1031-1032) ylnda emirlerinden T a- F er-
r Rey vliliine tayin etmiti. Ona verdii buyruklar arasnda O-
uzlarm banda bulunan Y a m u r , K z l, B u k a ve G k -T a n
yakalanmas da vard. Ouzlar yine H u m a r -T a idare edecek ve
onlar Rey de yine devlet hizmetinde bulunacaklard. Fakat gerekten
ok akll ve dirayetli bir vezir olan H c e E b n -N a s r A h m e d , h
kmdarn bu kararma ak bir ekilde itiraz etti ise de, M esud din
lemedi ve Trkmenlerin de bizzat kendi beleri hakknda bu ekilde
hareket edilmesini istediklerini iddia etti. Fakat bu hususta kendisine
karar verdiren asl sebeb, bu belerin kafalarnda fesat tadklar
fikrinde bulunmas idi 294.
Gerek B e y h a k nin, gerek b n u l- E s r in szlerinden anlal
dna gre 295 bu belerden ancak Y a m u r ldrlm, K z l, B u
k a ve G k -T a hakkndaki emir, bilmediimiz bir sebepten dolay,
tatbik edilmemitir. Y a m u r Niaburda dier elli kadar ileri gelenle
birlikte ldrlmt (423=1031-1032). Bunlarm Y a m u r un maiy-

291 Beyhak, s. 68.

292 Beyhak, s. 69, 242-245.
293 s. 78.
294 Beyhak, s. 266.
295 Beyhak, s. 372, 397; bn ul-Esir , IX , s. 158.

72
yeti ve dier ikinci ve nc derecede reisler olduklar anlalyor;
ldrlmeleri ise, Ouzlarm 422 (1031) ylnda Serahs ve Bverd hal
kna yaptklar hcumlar ve E b S a d A b d u s kumandasndaki
G a z n e li ordusuna kar savamalarndan ileri gelmi olsa gerektir.
M e s ud, anlaldna gre, sonra vezirinin muhalefetini gz nne
alarak kararnn, Mekrn seferinde iyi hizmetler grm olan K z l,
B u k a ve G k -T a hakknda tatbik edilmesinden vazgemitir.
<r
Y a m u r un ldrlmesinin bu beler zerinde iddetli bir tepki
yapmad anlalyor. nk onlardan bir ksm, yine H u m a r-
T a "m idaresinde ve T a - F e r r m maiyyetinde olmak zere, Reye
gittiler. Bunlarn banda her halde ayrlmaz dostlar olan B u k a
ve G k -T a beler bulunuyorlard. ldrlen Y a m u r un olu ve
hatt K z l, verimsiz fakat Ouzlar iin bugne kadar emin bir yurt
vazifesini grm olan Balhan blgesinde idiler. Bu esnada bir blk
Trkmen de G a z n e lile r in Hindistan kumandan Y n a l - T e g i n in
ordusunda bulunuyordu 196.

Reye T a ile birlikte giden Trkmenler in says 3-4 bin kadard.

Seluklu Ouzlarndan ayrd etmek iin, Reye giden bu Ouzlar a Irak
Ouzlar (veya Trkmenler) denilmitir. Irak Ouzlar, ayn y ln 297
sonlarnda Kazvin in geri alnmasnda hizmet etmilerse de 298, Balhan
danda bulunan Y a m u r olunun ve dierlerinin babalarnn, cn
almak iin harekete getiklerini renince, tavrlar deimi ve kayg
verici bir ekilde itaatsizlik gstermee balamlard. Gerekten
S u lta n M e s u d a Y a m u r un olu' (kaynaklarda ad hi zikredil
miyor) ve dier babalan ldrlenlerin oullarnn ok Trkmen ile Bal
han dandan karak Horasanda, halka saldrmak zere olduklar
haberi gelmiti (424=M art 1033). Bunun zerine G a z n e li hkmdar
hudud blgelerini korumak iin, A li D y e ve H c ib B ilg e -T e g in
kumandalarnda bir kuvvet gnderilmitir 299. Bu kuvvetlerin Y a m u r
olunun aknlarna engel olduu anlalyor.

S u lta n M esud, Irak Ouzlar nin rahat durmadklarn haber

alnca, Rey ehri kethdas T h ir e mektup yazarak, A m id E b
S eh l H a m d a v emrinde bir kuvveti derhal yola karacan ve ken
disinin de yoklama yaplaca bahanesi ile Trkmenler i yakalamasn

296 Beyhak s s. 402, 404, 433.

297 Beyhak , s. 361.
29B Beyhak , s. 397.
299 A y n eser, s. 372.

73
 bildirmi idi 300. Fakat vezir ve shib-i divn- rislet E b N asr-i Z e v -
zen , M esudun, cidd gaileler kmasna sebebiyet verecek yanl
bir tedbire bavurduu fikrinde idiler. Bu fikir E b N asr-i Z e v z e n -
nin zihnine o kadar kuvvetle yerlemi idi ki, Trkmenler tarafndan
yama edilecei korkusu ile Guzgn (Cuzcan) da bulunan 10000 ko-
yununu derhal sattrmt301. Fakat M e s u d un bu emri de tatbik edil
medi. nk, Balhan Ouzlar bu esnada (425 = 1034) Horasan istil
ettiler. Merv, Serahs, Bverd deki G a z n e li kumandanlar onlara hi bir
ey yapamyorlard. Horasan D iv a n r e is i S r de Bst ehrinde
bulunan hkmdara acele Horasan a, gelmeyi tavsiye etti. S ri, Trk-
menlerin Mavera un-nehr hkmdar A l i- T e g i n den yardm ve H a
r iz m - a h H ru n dan da tevik grdklerini bildiriyordu 302. Mesud
ald bu haberden ok mteessir oldu; Herata. vardnda Trkmen-
ler in yaptklar iler hakknda yeni haberler alnca Serahsa doru
hareket etti. M e s u d un Serahsa gelmesi zerine Trkmenlerin o
unun geici olarak Balkana doru ekildikleri anlalyor. Fakat
M esud oraya eritiinde bu sefer de Mavera un-nehr Trkmenlerinin
Tirmiz ve Kubdiyna aknlar yaptklar ve Tirmiz vlisi B e g -T e -
in i ldrdkleri haberini ald. Bylece Ouzlar taraftan G a z n e li
devletine gaileler karmakta idiler. Mesudun S e ra h s a gelmesi ze
rine Trkmenlerin bir bl Merv , bir bl de Ferve taraflarna
gitmilerdi. Merv tarafna giden Trkmenler orann vlisi olan A n u -
T e g in ile savatlar ise de yenildiler ve le katlar. Savata Ouz
lar dan 200 kii lm ve 24 kii de tutsak alnmt. Bu zaferden ok
sevinen M esud, kendisine gnderilen tutsaklar fillere ezdirmek vah
etini gstererek sevincini artrd303 (426 Safer=Aralk 1034). Ferve-
de bulunan Trkmenlere gelince, onlarn zerine de e m r h u r
P r, A b d u s ve dier baz emirler kumandasnda mhim bir ordu
gnderilmiti. Bu ordunun vazifesi Trkmenler Balkana kadar ko
valamakt 304.

S e l u k lu la r n H o r a s a n a G e li i

S u lta n M esud 426 yl Receb (Mays 1035) aynda Curcan da

bulunduu esnada, kendisini pek mteessir eden bit haber ald. Bu
haber S e l u k lu la r m Horasana geldiklerini bildiriyordu.

300 A y n eser , s. 398.

301 A y n eser, s. 399-
302 A y n eser, s, 431, 433.
303 A y n eser, s. 436-440.
304 A y n eser , s. 441.

74
 A s la n Y a b g u nun G a z n e li M a h m u d tarafndan 1025 ylnda
yakalanmas zerine, ona hnl 4000 adrlk ouz kmesi G a z n e li
M a h m u d un msaadesi ile Horasan a gemilerdi. Bunlar A rsla n
Y a b g u dan sonra S e l u k lu ailesine tbi olmak istememiler, Balkan
Ouzlar ile Irak Ouzlar nn bir ksmn tekil etmilerdir. S e l u k
lu la r bu Ouzlara daima kendi itaatsiz tbileri nazar ile bakmlar
dr.
Mvera un-nehr de kalan S e l u k lu ailesi, A r s la n Y a b g u nun
Mvera un-nehr hkmdar A l i- T e g i n ile kurduu dostluu devam
ettirdiler 305. Olduka dirayetli bir hkmdar olan A li-T e g in , B ey -
h a k de 306 aka belirtildii gibi, S e l u k lu la r n kendisi iin k-
msenmiyecek bir destek olduunu biliyordu. Mesel, H a rizm -
ah A lt u n -T a ile Mvera un-nehrde Debsiyyede yaplan savata
(423 = 1032), A l i- T e g i n in ordusunda S e l u k lu la r da bulunmu
lard307. S e l u k l u l a r a gelince onlar da dmanlarna kar bu K a -
r a - H a n l hkmdarnn yardmna gvenmekte idiler. Yabguluun
yani Ouz devleti reisliinin A r s la n dan sonra S e l u k o lu M u sa-

305 Melik-nme*de, daha A rs la n Y a b g u nun salnda Mvere un-nehr hkmdar

l i in kendisinin hkimiyeti iin tehlikeli grd, ar v eT u ru l b e le rin zerine y
ryerek onlar kavim ve kabileleri ile birlikte B u ra H an a snmaa mecbur ettii yazl
dr ( M irhond , IV, s. 85-86; b n ul-Esrt IX , s. 187). Baz tetkikiler tarafndan bu mnasebetle
ar ve T u ru l B e in bir mddet Tala vadisinde yaam olduklar fikri ileri srlm
ise de bunu kabule imkn gremiyoruz. nk anlatlan hadise her hali ile menkbev bir ma*
hiyet tamaktadr. Bunun gibi, bu hdiseden sonra ar B e in Mvera^un nehr*den 30 at
ile karak batan baa ran' geip Bizans snrnda bir mddet gazada bulunduktan sonra
tekrar Mveraun nehr^e dndne dir anlatlan eylerin doru olmas, Cl. Cahenin de de
dii gibi ( M elik-nme , s. 51) pek phelidir. Hatt bunun tamamen bir masal olduunu sy
lemek bile mmkndr. nk, menkbev, yahut destan bir vasf haiz bulunan bu olay da
dier kaynaklarca ve dier eserler tarandan teyid edilmemektedir. Hatt, Ahbar ud-devlet-
is-Selcukiyye ve b n uUEsr bu olaydan bahsetmezler. Bu husus pek muhtemel olarak, bu h
disenin M elik-nme1nin faydalandklar nshasnda bulunmamas ile ilgilidir. Dier taraftan
Irak Trkmenler'inden nce, Bizans snrnda Trkmenler'in bulunduklarna dir kat i bilgi
miz yoktur ve olmas da muhtemel deildir. Byle olduu halde, baz tetkikiler, bu hadisenin
doruluundan phe etmemiler, onu ayr bir makale konusu yapmlar ( b r a h im K a fes-
o lu , Dou Anadolu'ya ilk Seluklu akn ve tarihi ehemmiyeti, K prl Armaan, Ankara,
1953 s. 259-274) veya aratrmalarnda ona mhim bir yer vermilerdir. (M. K y m e n , B yk
Seluklu imparatorluunun kuruluu , I, s. 170-178). Menkbev mahiyette bir eser olan M elik -
nam-e nin X I. yzyl Seluklu tarihinin gvenilir bir kayna saylamyaca kanaatindeyiz.
Hatt bu vesile ile Melik-nme1nin bizlere yanl telkinler alamaktan baka bir ie yarama
d fikrinde olduumuzu da ilve edelim. Eer bu eseri salam bir kaynak sayarsak, ondaki
fahi hatalar tekrardan baka bir ey yapm olmayz.
306 s. 445.
307 Beyhak , s. 343.

75
 nn olu Y u s u f a getii anlalyor. Bu husus Y u s u fun ahs me
ziyetleri ile ilgili olsa gerektir; nk babas M usa hayatta idi. Y u
s u f yabguluk nvan olarak n a n ismini tayordu.
Fakat A li T e g in in 426 (1034-1035) knda lm zerine du
rum deiti. A li-T e g in , ocuk yata iki oul brakmt, iktidar A li-
T e g in in kumandan K o n u (yahut T o n u )un eline gemiti. Bu
kumandan ile S e l u k lu la r n arasnda husumet bagsterdi30B. Bu
sebeble S e l u k lu la r Nr yresinde kalamyacaklarn anlyarak,
dostlar H a r iz m - a h H r u n un lkesine yollandlar. Esasen onlar
H a r u n un babas A lt u n -T a zamanndan beri k geirmek iin
her yl Harizme giderlerdi. Bu defa artk geri dnmemek zere gidiyor
lard. S u lta n M esuda kar tbilik balarn koparm olan H a riz m
ah H ru n da Horasan elde etmek iin S e l u k lu la r dan fayda
lanmak istiyordu..
S e l u k lu la r n Mvera' un-nehr' den Harizme g ettiklerini
Cend hkmdar a h -M e lik haber almt. Daha nce getii gibi,
ne Beyhak, ne de dier eserlerde a h -M e lik in kavm menei hak
knda bir kayt vardr. Ancak, Cami ut-tevrihte, a h -M e lik , son
Ouz yabgusunun olu olarak gsterilir ise de biz bu hususta mte
reddidiz. a h -M e lik ile S e l u k lu la r arasnda derin bir dmanlk
vard. Hatt S e l u k lu la r Cend den a h -M e lik in uzaklatrd
fikrinde olduumuzu yukarda kaydetmitik. Fakat S e l u k lu la r n
da ona ok ac gnler yaattklar anlalyor. Bu sebeble S e l u k lu
lardn Harizm topraklarna girib konduklarn haber alan a h -M e lik ,
kalabalk bir ordu ile l yolundan sratle H a r iz m e geldi ve tan atarken
S e l u k lu la r a baskn yapt (Zilhicce 425=E kim -K asm 1034). S el
u k lu la r pek gafil avlanmlard; bu sebeble ar bir kayba uradlar.
Kaynakta bu baskn sonucunda S e l u k lu la r dan 7-8 bin kiinin
ldrld, ok kadn, ocuk ve atn tutsak alnd syleniyor 309.
S e l u k lu la r acnacak bir halde Ceyhunun br tarafna getiler ve
Ribat- Nemekte kondular310. Onlarn atlarnn bile eerleri yoktu;

308 Beyhak , s. 470, 682. S e lu k lu la r ile A li-T e g iu in oullan arasnda arpmalar

olduu hakknda kaynakta bir ey sylenmiyor. M elik-nam e'e geen n a n B e y g u nun
yani Y u s u f b. Musa'nn bu esnada ldrlm olmas gerekir. Bu hdise zerine bu nvan
babas M usa ya gemitir. Yine orada S e l u k lu la r n ldrdkleri iddia edilen A lp -K a r a
BeyhakV de geen K o n u (T o n u ) olabilir. A lp -K a r a her halde onun nvan idi.
309 Beyhak, s. 682.
310 M. K y m e n in ( B .S .t .K . , s. 19, not. 3 ve 4) X . yzyl corafyaclarnn eserlerinde,
Seyhun (S ir-D erya) kysnda geen H u v re nin S e l u k lu la r n a h -M elik in baskn se
bebi ile kaarken Ceyhun'u ( A m u-D erya) getikleri yer olduunu sanmasnn, yine Ceyhunun
br tarafnda konduklar Ribt-i Nemek9in de, Ceyhundan yzlerce kilometre tede Km is
eyaletindeki Dih-i Nemek olmasn mmkn grmesinin delilleri bence,, mehuldur.

76
okadar perian bir durumda idiler ki, yakndaki bir kyn genleri
onlar ldrmeyi bile dnmlerdi. Dostlar H a r iz im - a h bu h
diseden ok mteessir olmakla beraber onlar teselli etti.

S e l u k lu la r gerekten byk bir felkete uramlard. ah-

M e lik in iddetli baskn neticesinde pek ok adamlar lm, oluk
ocuklarnn bir ksmn, gknleri ve davarlarnn pek ounu da
dman alp gtrmt. Fakat buna ramen onlar bu felketin al
tnda ezilmeyerek arabuk kendilerini toparladlar. Ksa bir zamanda
yine balarna olduka mhim bir kalabalk toplanmt. Bunlar Ouz
yurdundan gelmilerdi. Bu husus phesiz S e l u k lu la r n kendi el-
dalar arasnda eskidenberi nfuz ve itibar sahibi bir aile olmalarn
dan ileri geliyor.
S e l u k lu la r az sonra dostlar H a r iz m - a h H a ru n u da kay
bettiler. G a z n e li hkimiyetini zerinden atan H ru n ayn zamanda
Horasan da ele geirmek gayesini gdyordu. S e l u k lu la r a dost
luk gstermesi de bu gayesinin tahakkuku iin onlardan grecei yar
dm ile ilgili idi. Ancak H ru n , G a z n e li devleti vezirinin hazrlad
bir suikastn kurban oldu ise de bundan da asl beklenilen netice elde
edilemedi. H r u n un yerine H a n d n lkabl kardei s m a il gei
rildi. Fakat, S e l u k lu la r da daha fazla Harizm de kalamadlar ve
Horasana getiler (Receb 426=M ays 1035). S e l u k lu la r n Horasana
gemeleri, yalnz H r u n un lmesi ile Harizmde karklklar kmas
ve a h -M e lik korkusu olmasa gerektir. Bunda Harizm de oturduk
lar yerin kendileri iin elverisizlii ve czib bir lke olan Horasanda
fazla glk ekmeden yurt tutabilecekleri dncesi de mhim bir
mil olmu bulunabilir. Ceyhunu geen S e l u k lu la r Merv yolu ile
Nesya geldiler; 10000 atllar vard. Orada oturan Trkmenleri311 ve
H a r iz m lile r den bir bl uzaklatrdlar312. S e l u k lu la r n buy
ruklarndaki Trkmenler in bir ksm Y n a l l la r ad ile anlyor313.
ok yukarda Ouz yabgu devletini tetkik ederken devletin ileri gelen
ahsiyetlerinden birinin ymal nvann tadn grmtk. S e l u k
lu la r yabgu devletini devam ettirdiklerine gre onlarn devletinde
de bu nvan tayan bir ahs bulunacakt. Bu da b r a h im Y n a l d.
b r a h im Y n a l n babas Y u s u f tur. Btn eserlerde b r a h im
Y n a ln, T u r u l B e in ana bir kardei olduu yazld gibi, on

311 Bunlar ya daha nce Horasan *a getiini grdmz A rsla n YabgTnun Trk -
mert/er inden, ya da Balkan *dan gelmi Trkmenler idiler.
312 Beyhak , s. 470.
313 Beyhak, indeks.

77
lardan bazlarnda da Y n a ln yine Turul Beyin amcas olu olduu
sylenir314. u halde Y n a llla r , b r a h im Y n a l n buyruunda
bulunan Ouz zmresi demektir.

S e l u k lu la r devletlerini Horasan a getirmi olduklar grlyor.

Selukun hayatta kalan biricik olu Musa, Beygu yani yabgu nvanm
tayordu. Esasen Musann olu Y usuf evvelce Seluklu Ouzlannm
ba olarak inan Beygu nvanm tayordu. Beygu yabgunun trke-
de ok defa grld gibi bir harf deimesi ile alm olduu ekil
d ir315. Fakat Musann eklen de olsa Seluklularn ba olduuna
dair bir delil'yoktur. M usa Y a b g u (v e y a B e y g u ), Muhammed T u r u l
ve D v u d ( a r B e ) 316 Horasan divan reisi S rye mtereken
bir mektup gnderdiler. Bu mektupta onlar kendilerini halfenin
mevllar (tbileri) olarak vasflyorlar ki, dikkate deer. Bu vasflama
ile onlar her halde kendilerinin kuvvet ve devlet sahibi kimseler
olduklarn gstermek istiyorlard. O zamanlarda irili ufakl btn
hkmdarlarn kendilerini bu ekilde vasfladklarnbiliyoruz. S e l u k
lu la r mektupta Horasana gelmelerine mil o la n ' sebebleri ksaca
zikrettikten sonra ilerinden biri daima sarayda bulunmak zere,
S u lta n n hizmetine girmek istediklerini, buna karlk Nes ve Ferve
vilyetlerinin kendilerine ihsan edilmesini, bylece Balkan dandan,
Dihistan dan, Harizn snrndan ve Ceyhun tarafndan gelebilecek
aknlar nleyeceklerini, Irak ve Harizm Trkmenlerini de kovacak
larn bildirdiler317. S e l u k lu la r n istedikleri Nes ve Ferve (bugn
Kzl-Arvat=Kzl Ribat) vilyetleri gebe hayata elverili olduu
gibi, kendi emniyetleri bakmndan da onlar iin pek uygun yerler idi.
nk, Nes ve Ferve ehirleri ln balad yerde idiler. Onlar
oluk ocuklarn, gknlerini, davarlarn her hangi bir tehlike ann,
da le gtrecekler, sktklar zaman kendileri de oraya snacak
lard. Nitekim ln onlar en muhkem kalelerden daha iyi bir ekilde
koruduu aada grlecektir. Dier taraftan Balkanda, Manglak*

314 m ad ud-dir el- sfahani (Bndar ksaltmas,), s. 6; bn ul-Esr , IX , s. 211. S e lu k

lu la r n neseb ve haseblerinin en yetkili mtehasss olarak takdim edilen M elik-nme mel-
lifinin, b ra h im Y n a lm S elu k lu ailesine mensup olduunu sylememesi dikkate yn
deil midir?
315 Bu Unvan btn slm eserlerde beygu ( ) eklinde grlr ki, bunun doru
luundan phe edilmemelidir. Bu nvan kitabelerde de, ayn iml ile yazlmaktadr. Kelime
nin bir kuun ad olmas tabi mmkndr.
316 Turul ve ar kelimelerinin unvanlar olduundan evvelce bahsedilmiti.
317 Beyhnk, s. 470-471. Mektubun trke tercmesi: M. K y m e n , B.S.t.K., II, s. 50.

78
da ve Sir-Deya boylarndaki Ouz kmeleri ile de kolayca temas ve
mnasebet salanm olacakt.
S e l u k lu la r n Horasana gelmeleri byk bir heyecan ve kay
g yaratt. Bir G a z n e li devlet adam haberi duyunca, Horasan elden
gitti diye barm, vezir A h m e d b . A b d u s -S a m e d ise, Irak
Trkmenlerini kastederek, bugne dein iimiz obanlar ile idi; imdi
lke zapteden enrler geldiler demitir '8. S u lta n M es u d a gelince,
o da bu geliin kmsenecek bir hdise olmadn ok iyi takdir et
miti. Sk sk syledii 10000 Trk atls sz319 ile onlara ne bakm
dan ehemmiyet verdiini gsteriyordu.
M esud, vezirin durumun iyice anlalmas iin biraz beklenil
mesi teklifini, ok defa yapt gibi, reddederek kumandanlarn da
kendisini desteklemesiyle H c ib B e g -D o d u kumandasnda 17000
kiilik gayet iyi tehiz edilmi bir orduyu S e l u k lu la r n zerine
yollad. Bu ordu S e l u k lu la r Horasan dan karacak idi. S e l u k
lu la r G a z n e li ordusunun zerlerine geldiini duyduklarnda her
hangi bir heyecan ve tela kaplmadlar. nk mracaatlarna boyla
bir cevapla mukabele edileceini de dnmlerdi; bu sebeble ihtiyat
l ve hazrlkl idiler; silhlar iyi olmamakla beraber maneviyatlar
yksek idi. Her bakmdan mkemmel bir surette donatlm olan
G a z n e li ordusunda filler de vard. Bu kuvvete, bakumandan B e-
D o d u da dahil olmak zere, lerkes Trkistan fethetmee mukte
dir bir ordu gz ile bakyordu. Fakat, Nes yresinde yaplan kar
lamada bu ekilde vasflandrlan G a z n e li ordusu ar bir bozguna
urad ve btn arlklarm da kaybetti (19 aban 426= 29 Haziran
1035) S e l u k lu la r G a z n e li ordusunu bozkrlarda ok tatbik edilen
pusu kurmak usul ile yenmilerdi. Bu savata, bundan sonrakilerde
olduu gibi, en mhim rol a r B e (D v u d ) oynamt.
Nes sava S e l u k lu la r iin maddeten ve manen mhim ka
zanlar salad. G a z n e li devleti Dihistan ar B e e, Nes y
T u r u l B e e ve Ferve y i de M usa B e y g u ya veriyordu. Buna
karlk onlar S u lt a n a tbi olacaklar ve hatt ilerinden biri daima
S u lta n m katnda bulunacakt. Fakat S e l u k lu la r bu bara ehem
miyet vermediler ve onu ciddiye almadlar. Hatt yaplan barla il
gili olarak S e l u k lu la r a hilat, menur, sancak, klh ve Trk ge-

318 Beyhak , s. 470, 471. B e y h a k ye inanmak gerekirse, vezir, A li T e g in in lm

zerine S elu k.lularm Horasan'a, gelmee mecbur kalacaklarn sylemiti (6. 445). Gerek
ten bu szler o zaman sylendi ise ok dikkate deer.
319 Beyhak , s. 472, 481.

79
eneine gre, eerli at ve altn kemer getiren G a z n e li elisi, onlarn
G a z n e li d e v le t i hakknda alayc konumalar yaptklarn ve hil -
atlar yere attklarn duymutu 320. Gerekten hu yenilginin c alna
ca yerde, hemen hara yanalmas G a z n e li d e v le t in in eref ve
itibarm krm ve S u lta n M e s u d un zayf bir ahsiyet olduunu
iyice meydana koymutu.
S e l u k lu la r n bu zaferden sonra idareleri altnda bulunan Ouz
kmesinin muhtelif yerlerden gelen oymaklarn katlmas ile oald
muhakkaktr. Nitekim Irak Ouzlar ndan bir bln onlara katlm
olduunu biliyoruz321. Buna karlk, Yamurlu ve Kzll Ouzlar ile
Balhan Trkmenlerinden bir blk S elu k lu lard a tbi olmamak
fikrinde inat ve srar ederek gp sfahan hkimi K k y e olu A l
u d - d e v le nin hizmetine girmiler 322, fakat ok gemeden ondan
ayrlarak soydalar, Irak Ouzlar na katlmlardr. Bu suretle madd
kuvvetleri artan ve S e l u k lu la r n baarsndan cesaret kazanan
Irak Trkmenleri de Rey blgesine hkim olmulardr ki, bundan biraz
aada bahsedilecektir. S e l u k lu la r n Horasana gelmeleri ve bir
ksm snr blgelerini igal etmeleri ile Balhan ve Ceyhun yollar al
m ve buradan Horasana. Trkmenler gelmeye balamt 323.
Barn yaplmasndan -drt ay sora Trkmenler yeniden ya
ma hareketlerinde bulunmaya baladlar. Bunun arkasnn kesilme
mesi zerine S-Ba kumandasnda 15000 kiilik bir ordu hazrlana
rak gnderildi (427 Bebiul-hir= ubat 1036). Bu ordunun vazi
fesi Horasan vilyetini S e l u k lu la r n aknlanna kar korumak idi.
Aradan dokuz ay getii halde mhim hi bir hdise olmad. 428 yl
Muharreminde (Kasm 1036) S e l u k lu la r eliler gndererek yeni
bir istekde bulundular. Bu da Merv, Serahs ve Bverd ehirlerinin ken
dilerine verilmesi idi. Onlar sebeb olarak evvelce kendilerine verilen
yerlerin dar olup idareleri altndaki insanlara kfi gelmediini ileri
sryorlard 324 ki, bunun doruluuna inanlabilir. nk, geriden
gelen yeni katlmalar ile idareleri altndaki kme gittike oalyordu.

S e l u k lu la r bu isteklerine msbet bir cevap alamadklar iin

aknlanna eskisinden daha iddetli olarak devam ettiler. S-Ba yal-

320 Bu sava ve neticeleri hakknda: B eyhaki , s. 481-493; Gerdiz, s. 80-81. b n ul'Esr ,

IX , s. 198; M. K y m e n , B.S..K., s. 59-70.
321 Beyhak , s. 497.
322 A y n eser, s. 521.
323 A y n eser, s. 505.
324 Gsterilen yer.

80
iz tedafi bir ekilde hareket ediyor ve bu maksatla vilyet vilyet
dolayordu. M esud S e l u k lu aknlarmm tamamen nlenmesi iin
devlet erknnn tavsiyesine uyarak Horasana gidecei yerde gaz
niyetiyle, Hindistana, yolland (Zilhicce 428= E k im 1037). Halbuki,
bu esnada R ey de iforasaradakilerden daha mhim bir hdise cereyan
etmiti. Daha nce de sylendii gibi, S u lta n M esud tarafndan
G a z n e li d e v le t i hizmetine alnan A r s la n Y a b g u nun Ouzlar-
nn mhim bir ksm Reye vli tayin edilmi olan T a- F e rr ile
birlikte gnderilmilerdi. Bunlar oraya gndermekten balca maksat
Rey blgesinin korunmasnda onlardan faydalanmak idi. Fakat Ouz-
lara pek itimat edilmiyor ve bu yzden sk bir gz altnda tutuluyor
lard; esasen bir ka defa itaatsizlik gstererek karklk karmlar
ise de bunlar fazla bymeden uzlama sureti ile yattrlmt32S.

Yukarda sylendii gibi, S e l u k lu la r n Horasann bir ksm

vilyetlerine gelib oralarda yurd tutmalar zerine Yamurlu, Kzll
Trkmenleri ile Balhan Trkmenler inden bir blk, S e l u k lu la r a
tbi olmak istemiyerek, gb, Isfahan ve Hemedan hkimi, Deylemli
K k y e olu A l u d - d e v l e nin hizmetine girm iti326. Sonra bu
Ouzlar A l u d - d e v l e nin yanndan ayrlp jRey deki Ouzlara ka
tldlar. Irak Ouzlar 5000 atl karmakta idiler. Bunlarn byk bir
ksmnn S e l u k lu A r s la n Y a b g u ya bal Ouz zmresi olduunu
burada bir kere daha hatrlatalm; balarnda 4 eski babudan
yani K z l, G k -T a ve B u k a olduu gibi, G iz O lu ( Jcl > =
K z?) M a n s r, D a n a ( ? lilj) ve A n a s -O lu gibi beler de vard.

Irak Ouzlar 428 ylnda (1037), phesiz S e l u k lu la r n Hora

sanda kazandklar baarlardan cesaret alarak harekete getiler. On
larn ilk nce Horasan istikametine ynelib, Daman ve Simnan ehir
lerini yamalam olmalar muhtemeldir. Bunu mteakip tekrar Rey
cihetine ynelen Ouzlar Huvr yamaladktan sonra, Reye bal M-
kye yresini de yamaladlar. Onlarn bu hareketleri zerine Jey deki
G a z n e li vlisi T a- Ferr ile ona yardm iin gnderilmi olan E b
S e h l-i H a m d a v Ouzlar ile savaa hazrlandlar. Onlar bir taraf

325 72. sahifeye bk.

326 Beyhaki, s. 521, 530. b n u l-E s r in G a zn eli M ah m u dun A rs la n Y a b g u Ouz-
/arn lkesinden karmas zerine sfahan hkimi K k u y e olu A l u d -d e v le nin yanna
gittiinden bahsettii 2000 adrlk Ouz bl, bu Yamurlu , K zll ve Balhanlu Ouzlar
olacaktr. Yalnz bunlar A l u d -d e v le nin hizmetine, b n u l-E s r in dedii gibi, S u lta n
M ah m u d zamannda deil, sylendii zere, Seluklulardn Horasan'da yerlemeleri neti-
cesinde girmilerdir.

81
tan da durumu S u lta n M e s u d a ve sultann tbilerinden olan Cut-
can ve Taberistar hkimine bildirib yardm istemilerdi. T a 3000
atl ve filler ile Ouzlar'n karsna kt. Ordusunda S u lta n M e s u d -
un asker olarak deer vermedii Krdler den de bir miktar kuvvet
vard. Ouzlar ise 5000 atl idiler. Yaplan savata T a ar bir yenil
giye urad. Bizzat T a da, altndaki fil telef edilerek yere drl
m, evvelce M e s u d un emri zerine ldrd Y a m u r ve ba
kalarnn cn almak iin para para edilmiti. Adnn da gstere
bilecei gibi, Trk olduu anlalan M e s u d un Rey vlisi T a m
kibeti de byle oldu. Bu savata, dier baz kumandanlar ve Hora
sanllardan da bir ok memurlar lm, arlk ve filler Ouzlar-
m eline gemiti. Ouzlar E b S e h l-i H a m d a v ve Reylileri de ye
nerek ehre girib oray - hi bir ey brakmyacak derecede - yamala
dlar.
E b S e h l bir ksm asker ile ehir yaknndaki Taberek kalesine
snd. E b S eh l yaplan bir arpmada Y a m u r un kz kardei
nin olu ve byk kumandanlardan olan birini de tutsak almt. Ouz
lar, bu kumandan salvermek iin, pek ok ey vereceklerini teklif
ettilerse de E b S eh l, hkmdar S u lta n M es u d a danmadan
bunu yapamayacan sylemiti. Bu esnada Curcan askerinin E b
S eh le yardm iin gelmi olduunu renen Ouzlar, Rey civarnda
bir baskn yaparak bu orduyu da bozguna uratmlar, kumandan
da dahil olmak zere 2000 kiiyi tutsak almlardr 327.

Ouzlarm bu baarlarna ramen Reyden ayrlarak Azerbaycan

yolunu tuttuklar grlyor. Bunun ne gibi bir sebeble ilgili olduuna
dir kaynakta hi bir kayt yoktur. Bu, belki de Azerbaycan hkimi
nin kendilerini yanna armalar ile ilgili olabilir..
Bu sralarda Orta ve Bat rann her bir blgesi, ya D e y le m li
ya da bir K r d hnedannn elinde idi. te D e y le m li ailelerden
biri olan K k y e oullarndan sfahan ve Hemedan hkimi Al ud-
devle, Ouzlarn Rey i brakp Azerbaycana gittiklerini duyunca Reye
gelmiti. Fakat, Al ud-devle, E b S eh l-i H a m d a v ye kar Ouz-
larm desteine muhta olduunu anlayarak onlara haber gnderdi.
Ouz babularndan ancak K z l geri dnd. Sergzeti ruhlu G k-

327 lb n ul-Esr, I, s. 158. Bu mellif bu hdisenin 427 (1035-1036) ylnda olduunu sy-
lyorsa da bunu kabul etmek imknszdr. B e y h a k R ey blgesinde cereyan eden bu olaylar
zerinde bize bilgi vermemektedir. Yalnz eserindeki baz kaytlardan bu hdiselerin 429 (1037-
1038) ylnn ilk alt aynda vukubulduu anlalyor (s. 534, 535). b n u l-E s r in Irak Ouz
lar ile ilgili olarak verdii tarihlerin ounun doru olmad grlyor.

82
T a, B u k a ve dierleri yollarna devam ettiler. K z l n buyruun*
da 1500 kii vard. Fakat az sonra Ouzlarm A l u d -d e v le ile aralar
ald ve onlar tekrar yama hareketlerine baladlar.

Azerbaycana gidenlere gelince, burann hkimi K r d Revvd

hnedanndan V a h s u d a n , Ouzlar dosta karlam ve hatt on
lardan bir kz ile evlenmiti. Ouzlarm. mnasebetlerde bulunduklar
Mslman emtlere kolaylkla kz verdiklerini gryoruz. Bunda biraz
da kaln veya balk almak geleneinin mil olmas mmkndr.

V a h s u d a n n Ouzlar dosta karlamas ve hatt belki de on

lar bizzat kendisinin armas dmanlarna kar bu sava adam
lardan faydalanmak gayesi ile ilgili idi. Ouzlarm banda B u k a , G k-
T a, M a n su r ve D a n a vard. Fakat V a h s u d a n m bunlardan bek
ledii boa kt. Ouzlar burada da yamacla baladlar; hatt M e
raga ehrine girerek cmii yakmlar, Hezebniyye Krdleri nden ve
halktan pek ok kimseleri krmlard. Ouzlarn bu ii V a h s u d a n -
m istei zerine yapm olmalar da mmkndr. nk, onun Heze
bniyye Krdlerinin reisi E b l - H e y c b. R e b b u d - d e v le ile
aras akt. Mamafih her ikisi bu hdiseden sonra bartlar ve Ouz
lara kar birletiler, halkn da kendilerine katlmas zerine onlar ile
savaabilecek bir kuvvete sahip oldular. Bunu gren Ouzlar, Azerbay
canda daha fazla kalamayacaklarn anlayarak Irak a geri dndler.

Ouzlarm Azerbaycan a, gelmelerinin bir tek faydas oldu. O da,

onlarn Azerbaycana geldiklerini duyan Grc (Abhaz) melikinin sk
bir ekilde muhasara ettii Tiflisten ekilib gitmesidir. Ouzlarm
Azerbaycanda iken Ermenilere de baz darbeler indirdikleri anla
ly o r3ZS.
Ouzlarn hepsi Azerbaycan dan dnmemi, bir bl orada kal
mtr ki, bunun banda D a n a nm bulunduu anlalyor. V a h su -
d a n n evlendii kz D a n a nm yakn bir akrabas olacaktr. Y a h su -
d a n n iri K a t r a n n Ouzlarm pdih olarak bahsettii de
bu be olsa gerektir 329. Bu Ouzlarm Urmiyede oturduklar anlal
yor.
Azerbaycan dan Irak-1 Aceme dnen Ouzlar a gelince, bunlar
iki kola ayrldlar. G k -T a ve M a n su r un idaresinde bulunan kol
Hemedana, B u k a nn buyruundaki de Reye gitti.

328 bn uUEsr , IX , s. 159, 190.

329 A h m e d -i K e s re v , ehryrn-i Gumnm, Tahran, 1308, ., II, s. 75.

83
 G k -T a Hemedan kuatt. ehrin vlisi sfahan hkimi A l-
u d - d e v l e nin olu E b K lic r idi. Kuatma uzun srd. Fakat
E b K lic r , daha fazla dayanamyacan grerek G k -T a ile
anlat ve onun yakn bir akrabas ile evlendi. Reye giden B u k a ise
K z l ile birlikte bu ehri kuatmt. ehirde A l u d - d e v l e bulu
nuyordu. B u v e y h o u lla r n d a n F e n H u s r e v b. M e cd u d -
d e v le ve D e y le m li emirlerinden Sve hkimi K m r y e de Ouz-
lar a katld. G bir duruma dtn gren A l u d - d e v l e gecele
yin ley den karak sfahana, gitti. Bunun zerine Ouzlar Reye girib
buray grlmemi bir surette yama ettiler. yle ki, baz mahallerde
a n ca k '50 kadar adam kalmt. Rey ehrinin K z l n hkimiyetinde
kald anlalyor 330. Onlardan bir zmre Kere taraflarn yama ve
tln ettii gib, A n a s -O lu da Kazvine gitti. Kazvinliler, ilk nce
A n a s -O lu ile savatlar ise de, sonra 7000 altn vermek ve onun
hkimiyetini kabul etmek art ile bar yapld. Bu hdiselerin 430
(1037-1038) ylnda olduu anlalyor. Ayn ylda D a n a nn buyru
unda Azerbaycan da (Urmiye de) kaldn sylediimiz Ouzlar Ur-
miye den karak Ermenilein zerine yryb onlardan pek okla
rn ldrmler, esir ve ganimet almlard. Ermeniler, at stnde
byk yaylar ile gayet iyi ok atan ve sratle manevra yapan Ouzlar a
kar baar ile savaamyorlard. Urmiye yrelerinde yaayan E b l-
H e y c nn idaresindeki Hezebniyye Krdler Ouzlarm. komulu
undan bizr olduklar iin onlar ile vurumaya baladlar. Krdler in
kylerini yama eden Ouzlar onlardan ok kimseleri de ldrmlerdi.
Bu Ouzlarm Urmiye de bulunmas Azerbaycan hkimi V a h s u d a n -
m, yakn akrabasn (kzkardei veya kz) ald Ouz beine ( D a n a ? )331,
Urmiyey dirlik olarak vermesi ile ilgili olacaktr. nk, bu blgede
oturan Krd reisi E b l- H e y c e l-H e z e b n , V a h s u d a n m d
manlarndan idi.
imdi Ouzlar, gzlerini byk ve zengin bir ehir olan Hemedan a
dikmilerdi. Filhakika byk babu yani G k -T a , B u k a ve
K z l birleerek ehri ele geirdiler. Maiyyetinde D e y le m lile r in
bulunduu B v e y h (Boye) o u lla r n d a n M ecd u d - d e v l e olu
F e n H s r e v de bu belerin yannda idi. ehrin vlisi A l u d -d e v
le olu E b K lic r Ouzlar a bu defa dayanamayacan anlayp
byk tcirler ve ehrin ileri gelenleri ile Hemedan dan kb civardaki
bir kaleye kapand. Ouzlar ehri aldlaT ve oray korkun bir ekilde

330 b n ul-Esr , IX , s. 160.

331 nk Azerbaycan ''dan dnen beler arasnda onun ad gemiyor.

84
yamaladlar. Dinever ve Esed-Abd kyleri de ayn ekilde yama
land. Bu yamalarda bilhassa D e y le m lile r daha merhametsizce
hareket etmilerdi. Ouzlar, az sonra hiyle ile kapand kaleden indir
dikleri E b K lic r n btn maln da elinden aldlar 332.

u anlatlanlar bize Ouzlarn esiz savalar olduklarn gste

riyor. Ancak bu Irak Ouzlar nn tek bir gayeleri olduu gr
lyor ki, o da yamaclktr. Onlar bunu o kadar ileriye gtrmlerdi
ki, halfe yamadan vazgemeleri iin kendilerine mektuplar yazmt.
Bu Ouz kmesinin banda bulunan belere zaptettikleri yerlerde
ister mstakil, ister bir hkmdara bal olarak, dirlik dzenlik kurub
oralar idare etmek fikri her zaman yabanc kalmtr. Bu belerden
belki Rey hkimi K z l, bir dereceye kadar istisna edilebilir. Gerekten
K z l n S e l u k lu la r ile i birlii yapt anlalyor. Onun T u r u l
B e in kz kardei ile evlenmi olduunu ve halfenin mektubuna T u
r u l B e ile birlikte cevab yazdn biliyoruz 333. Babasnn ad Y a h y a
olan K z l, Ibt ul-Esre gre, 432 (1040-1041) ylnda vefat ederek
Rey yrelerinden birinde gmlmtr 334. Dier macerac belerin
hayatlarnn son ksm ileride grlecektir.
Horasana gelince, S e l u k lu aknlarn nlemek ile vazifelen
dirilmi olan S-Ba, buyruundaki mkemmel techizatl bir ordu ile
yldan beri bu i ile urayordu. Bir S e l u k lu kuvveti bir yreyi
istil edince S-Ba oraya kouyor, fakat bu srada dier S e l u k lu
kuvvetlerinin baka yerlere girdiklerini haber alyordu. Nihayet M es-
ud, S e l u k lu la r ile bir meydan muharebesi yapmas iin S-Baya
kati emir verdi. Serahs yaknnda, Telh-Ab denilen yerde 429 yl a
ban aynda (1038 Mays) vukubulan savata Sii-Ba byk bir boz
guna urad. G a z n e li ordusunun zengin arl yine S e l u k lu la r n
eline geti. Fakat Serahs zaferinin en mhim neticesi S e l u k lu la r n
Horasann bir ksmm igal etmeleridir. T u r u l ve a r beler bu
zaferden sonra kendilerine hakik bir hkmdar gz ile bakmaya
balamlard. Yalnz T u r u l B e en byk ba olarak kabul edil
miti. M usa Beygu nc derecede bir babu idi. Aralarnda
varlan anlamaya gre, kendi eleri arasnda ba kabul edilen
T u r u l B e Niabur, a r B e Merv ve M u sa Beyguda da Serahs
blgesini aldlar. Bunun zerine T u r u l B e, ana bir kardei olan
b r a h im Y n a l Niabura gnderdi. Y n a l 200-300 atl ile Nia-

332 bn ul~Estr, IX , s. 160.

333 Eb*l-Ferec tarihi trke tercme, s. 296.
334 bn ul~Esrt IX , s. 206.

85
bur a geldi. Niaburlular, elbisesi yrtk ve eski, fakat ok yakkl
bir gen olan b r a h im Y n a l ve yine yoksul giyimli askerlerini
dosta karladlar. T u r u l B e adna melik ul-mulk (melikler me
liki) nvan ile hutbe okundu ki bu, o zamanlar hkmdarlk almet
lerinden biri idi. Bir ka gn sonra, ehre ou zrhl 3000 atl ile T u
ru l B e geldi; kolunda gerilmi bir yay ve kemerinde ok bulunu
yordu ki 335, bunun Ouzlarda - ve belki de dier Trk kavimlerinde-
hkmdarlk almeti olduu anlalyor; her halde deri izmeye naza
ran daha kullanl olmal ki, ayanda kee izmeler vard. T u r u l
B e, S u lta n M e s u d un tahtna oturarak ehrin ileri gelenleri ile
grt. ehrin en byk manev ahsiyeti K a d S id in tlerine
kar: biz yabanc kimseleriz, Acemler in (Tzikn) geleneklerini bil
miyoruz, kad, tlerini benden esirgemesin cevabm verm iti336.
Niabur da Muhammed T u r u l B e e olduu gibi, Mervde de D -
v u d ar B e adna hutbe okunmutur.

ki emrinin st ste yenildiini gren S u lta n M esud, nihayet

bizzat S e l u k lu la r n zerine yrmeye karar verdi ve iyice hazr
lanarak Belhe geldi. Seluklu meselesi, onu en ok megul eden bir
mesele idi. Onlardan ekiniyor ve hatt onlar ile pek karlamak da
istemiyordu. Seluklular meselesi daima onun sinirlerini bozmu, bil
hassa bu yzden onlara kar akllca tedbirler alamam ve gerekten
pek zeki ve dirayetli bir vezir olan E b n -N a s r A h m e d b. Abd us-
S a m e d in isabetli fikirlerini de ok defa reddetmitir. Esasen M esud
daha Seluklularn Horasana, ayak bastklarn renir renmez hak
l olarak pek kayglanmt. nk, onlarn, Trk olduklarndan, yk
sek savalk vasflarn pek iyi biliyordu. Buna kardk Deylemlilere
ve Krdlere asker olarak hi kymet vermiyordu. Bilhassa Trk ku
mandan ve askerlerinin de Seluklular ile savaa istekli olmadklar
grnyor. Bunda M es u d un bilhassa Trkler den mteekkil hassa
ordusu ile yakndan megul olmamas, baz kumandanlar azletmek
veya ldrtmek gibi, onlarca ho karlanmayan bir takm hareket
lerde bulunmas ve zayf ahsiyeti balca millerdir. Hatt bu Trk
hassa ordusundan bir ka bin kiinin Seluklular n tarafna getik
lerini biliyoruz. Bunlarn ounun veya mhim bir ksmnn Seluk
lular a ikinci bozgundan yani Serahs savandan sonra katlmalar
muhtemeldir.

335 Beyhak , s. 553.

336 A y n eser, s. 554.

86
 S u lta n M es ud, 430 C u m a d e l uhrasnda (Mart 1039) Belhde
bulunuyorken 10 Trkmen atls onun oturduu kke kadar sokul
mular ve orada bulunan, fillerden birisini srb gtrmlerdi. Ertesi
gn Trkmenlerin bu cretkrlm renen S u lta n pek mteessir
oldu 337; fakat bir ay sonra (Receb 430=N isan 1039) Uly-bd yaz
snda a r B e ile yapt karlamada onu bozguna uratmak
sureti ile kuvve-i manaviyesini dzeltmi ve bu galebe Seluklularn
zerine yrmek hususunda ona cesaret vermitir. Seluklular, M es -
u d un, Gazneli ordusunun 6000 kiilik en sekin hassa birlii de dahil
olmak zere, kuvvetli bir ordu ile gelmekte olduunu renince, b
tn kuvvetlerini topladlar. S u lt a n a Seluklularn ordusunun 20000
atldan ibaret olduu sylenmiti. Yine Gazneli casuslarn getirdikleri
habere gre, yaplan bir toplantda T u r u l ve Y n a llla r , ordusu
kuvvetli ve kalabalk olan S u lta n M esud ile mcadelede muvaffak
olmann glne iaret ederek Irak-1 Acem (balca Rey, Kazvin,
Hemedan ve sfahan blgeleri) ve Curcan a gidildii takdirde, bir avu
Deylem ve Krd mteggallibesi elinde bulunan bu yerlerin kolayca el
de edilecei ve Rum lkesine de aknlar yapmak mmkn olabilecei
fikrini savunmulard. Fakat a r B e , Horasan dan gidildii tak
dirde, gerek M e s u d un ve gerek onun teviki ile dier dmanlarn
yapacaklar hcumlardan, hi bir yerde tutunmann kabil olamyaca-
n syliyerek bu fikrin ok yanl olduunu ifade etmi ve Gazneli
ordusunun da zayf taraflarn anlatarak sava yaplmasn istemitir.
Neticede a r B e in fikri isabetli grlerek savaa karar verildi.
Serahs lnde yaplan savata (Ramazan-evval 4 3 0 = Haziran 1039)
Gazneliler galib geldiler ise de bu, kesin bir zafer deildi. M esud bu
galebesinin kesin bir zafer olduuna inanyor, Seluklularm Balhan
dana ve Ceyhun boylarna katklarn sanyordu; savatan pek az
bir mddet sonra Seluklular yine karsnda grnce hayretler iinde
kalm, onlarn metanet ve cesaretlerini takdir etmiti. Gerekte, Sel-
uklularm kayb, zikre demeyecek kadar az olduu gibi, arlklar
da emin bir yerde idi. Hatt onlarn sava meydann terk etmelerini bir
bozgun olarak deil, bir geri ekilmek olarak vasflamak daha doru
olur. Seluklular, Gazneli ordusunun kulland ayn yatan dei
tirmek ve kuyularn bulunduu yerlere hcum etmek sureti ile Gaz-
neliler i susuz brakmaya alyorlard. Yaplan arpmalar ok defa
Seluklularn galebesi ile sona eriyordu. Gazneli ordusu bitkin bir du
rumda idi. Bu sebeble, vezirin mtalasna uyularak Seluklulara.

337 A yn eser, s. 567.

87
bar teklif edildi. Bylece Gazneli ordusu skntdan kurtularak sali
men Herat a dnebilecekti. Seluklulara gelince, onlar da sayca ve
tehizata ok stn bir kuvvete sahib olan S u lta n M esud ile sava
abilmek iin, dinlenmeye ve iyice hazrlanmaya ihtiyalar olduunu
anlamlard; bu sebeble kendileri iin hi te kazanl olmayan bu ba
r teklifini kabul ettiler. Bununla beraber, onlarn asl gayelerinden
hi bir ey kaybetmediklerini, Gazneli elisi aka mahade etmi
olduu gibi, anlama gereince, bar artlarnn tesbiti iin Herat a
eliler gnderecekleri, Niabur, Serahs ve Merv i tahliye edecekleri
yerde, tekrar eski yama aknlarna balamlard. Esasen S u lta n
M esud ve devlet erkn da Seluklularm bar samimiyetle kabul etme
diklerini biliyorlard. Onlarn da maksad dm olduklar u skntl
durumdan kurtularak Herat da dinlenmek ve yeniden hazrlanmak
idi. Hlsa bu geici bar veya mtareke her iki tarafn iine gelmiti;

Heratta yaz geirerek dinlenen ve iyice hazrlanan S u lta n M es

ud, Seluklularin zerine yrd ve onlar Ferve lne kadar takib
etti. Seluklular, savamayarak mtemadiyen ekiliyorlard. Bundan,
Gazneli ordusunu tamamiyle yormak ve onu bitkin bir duruma dr
mek istedikleri grlyor. Bu ekilme ve takib esnasnda iki taraf ve
bilhassa ar techizatl Gazneli ordusu byk bir zahmet ve meakkat
ekiyordu. Bu mnasebetle T u r u l B e in gnlerce zrhn ve iz
mesini karmad ve yastk yerine kalkann kulland syleniyor 338.

M esud Niabur a .dndnde (Rebiul-hr 431= O cak 1040)

elle tutulabilecek bir baar elde edememiti. Fakat Seluklular takib
etmek ve onlar ile karlamak hususundaki azmi de krlmamt. Bu
esnada halfe gnderdii mektuplarda ona, Trkmenler in fesad snd-
rlnceye kadar Horasanda kalmasn, bunu bitirdikten sonra Irak
Acem iini ele almasn tavsiye ediyordu. Trkmenler den halkn ik
yetleri halifelik merkezine kadar ulamt. Hatt halfe halkn malna ve
canna dokunmamalar, memleketi tahrib etmemeleri iin Seluklu-
lar a ve Irak Trkmenler i nin banda bulunan belere mektuplar gn
dermiti.
M esud Seluklularn zerine yrmek maksadiyle, Niabur-
dan Serahsa geldi. Bir mddetten beri Horasann baz blgelerinde
ktlk bagstermiti. Serahs da da grlmemi bir ktlk hkm sr
yordu. Gazneli ordusu skntl bir duruma dmt. Bu sebeble dev
let erkn ve asker rical otu bol olan Herat a dnlerek bir ka gn

338 A yn eser, s. 600.

88
orada kalnp hazrlandktan sonra Seluklularn zerine gidilmesini
srarla teklif ettiler ise de M esud, ok defa yapt gibi, kararndan
dnmedi ve Merve doru hareket etti. Yolda askerlerinin perian hali
ni grb bu ordu mahvolmutur dedii halde yoluna devam etti.
Az sonra yiyecek ve yem skntsna, scaa ve susuzlua bir de Sel-
uklularn hcumlar katld. Gazneli ordusu sava dzeninde gittii
halde, Seluklular uzaktan blk, blk gelib saldryorlar, srden
koyun kapan kurtlar gibi, ellerine geirdikleri develeri ve kumalar
alp gtryorlard. Bu hali gren M esud, Merv zerine yrme ka
rarnn isabetsizliini anlad ise de i iten gemiti. Vezir, buraya ka
dar gelindikten sonra asla geri dnlemiyecei fikrini mdafaa edi
yordu. Fakat orduda, bilhassa Trk hassa askerleri arasnda honut
suzluk ve itaatsizlik ba gstermiti. Atlarm zyi ettiklerinden bir
oklar develere binmi olan bu askerlerin savamak iin ordudaki
lranhlarn (Tzik) atlarn ellerinden alacaklar syleniyordu. Ite-
bu esnada Seluklulara dir haberler geldi. Bunlara gre S u lta n n
Serahs tan hareket ettiini duyan Seluklular byk bir korkuya ka
plmlard. Yaplan bir toplantda en byk balar saydklar T u
ru l B e, Horasandan Curcana glmesini, orada tutunulmaz ise
Reye gidilmesini, zira Rey, Cibl (Hemedan blgesi) ve sfahann
kendilerine ait olduunu, byle yapld takdirde, S u lta n M es u d
un arkalarndan gelmiyeceini syliyerek eski fikrini tekrar ileri sr
m ve bu mtalaa toplantda bulunanlarn ou tarafndan kabul
edilmiti. Fakat a r B e , daha nce yapt gibi, bu defa da, kar
deinin fikrine itiraz etmi ve balanlm olan bu iden geri dnmenin
doru olmayacan belirtmitir. Szlerine devam eden a r B e
Horasandan gidilse dahi S u lta n M e s u d un yakalarn brakmaya
ca gibi, bakalarn da zerlerine saldrtacan, halbuki S u lta n M es-
u d u yendikleri takdirde cihann ellerine geeceini, kendileri sknt
iinde iseler de Gazneliler in daha ok sknt iinde bulunduklarn,
imdi kendilerinin ve hayvanlarnn dinlenik olup ot sknts ekilme
diini, halbuki Gazelilerin l gemek zorunda idiklerini syledik
ten sonra, korkulacak bir husus olmadm ifade ederek szlerine son
vermitir 339. a r B e in bu mtalaas, bata T u r u l B e olmak
zere, M usa ve Y n a l l la r tarafndan daha doru bir fikir ola
rak vasflanmtr. Bunu mteakib zerine titredikler arl ya k
k ve at ark 2000 atlnn nezaretinde gerilere gnderdikten sonra
bir geit resmi yaplm ve 16000 athya sahih olduklar grlmtr.

339 Ayn eser, s. 618; M. K y m e , B.S..K., III, s. 36-37.

89
 Seluklular m mhim iler arefesinde toplantlar tertib etmeleri,
melliflerin, Ouzlarm. ilerini istiare (kene) yolu ile hallettikleri
szlerine uygundur.
a r B e in grlerinin 11e kadar doru olduunu, yalnz h
disenin neticesi teyit etmiyor. Eer, T u r u l B e in fikrine uyulub,
Irak-1 Acem e gidilse idi, a r B e in ok isabetli olarak syledii
gibi, M esud onlar orada da rahat brakmyacakd. nk oras da
kendisine ait bulunuyordu. T u r u l B e in R ey , Hemedan ve Isfahan
iin bizim demesi, buralarda Irak Ouzlar nin bir hkimiyet kurmu
olmalarndan ileri geliyor. Bu durumda Seluklular m R e v v d ve
e d d d gibi zayf ailelerin elinde bulunan Azerbaycan ve Errn da
tutunmalar mmkn olabilirdi. Fakat bu takdirde de, B iz a n s ve
G r c le r ile savaa savaa azalacaklar ve nihayet varlklarn koru-
yamyarak yok olup gideceklerdi. nk, ana yurtla temas ve mna
sebetleri olmayacak, oradan devaml olarak beslenemiyeceklerdi.

Seluklularm tertib ettikleri kurultaylarda yaplan konumalar,

bize, ayn zamanda, Seluklulara, isabetli rey ve fikirleri, casareti,
enerjisi ile asl kimin yn verdiini, cihana hkim olmak gayesinin
domas, yaatlmas ve nihayet tahakkukunda balca rol kimin
oynadn da gsteriyor. Bu byk insan D v u d a r B e dir.
Seluklu ailesinin direi ve devletin kurulmasnda en mhim mil odur.

S u lta n M esud, M erve gitmek ve Seluklular ile karlamak

hususunda verdii kararn zaman ilerledike isabetsizliini daha iyi
anlyor ve hareketinden byk bir pimanlk duyuyordu. O Meri1 ye
rine Herat a gitmenin ve Seluklular ile bar yapmann en doru d
nce olduunu ancak imdi idrak etmiti. Gevek ve nmerd olarak
vasflad ordusu ile 16 000 cesur atlya kar zafer kazanacandan
kendisi de phe ediyor ve ii T a n r nn takdirine brakyordu. 7 Ra
mazan 431 Cuma gn (22 Mays 1040) sava dzeninde harekete ge
ildii zaman Seluklular her taraftan saldrmaya balamlard. Gazne
ordusunun gsterdii zayf mdafaa onlarn cesaretini arttryordu.
S u lta n a bal Trk memlk askeri, gevek ve isteksiz savat gibi,
onlarn, Seluklulara. katlm yoldalar ile buluup konutuklar da
grlyordu. Halbuki Gazne ordusunun ekirdeini ve en gvenilir
birliini onlar tekil ediyordu. Gazneli ordusu sava ede ede yava ya
va ilerliyor, her taraftan saldran Trkmenler deve, kuma itinam
ediyorlard. Gazneliler o kadar acnacak bir durumda idiler ki, Seluk
lulardan 10 kiinin 500 Gazneli askere saldrarak karttklar grl
yordu.

90
 Ertesi gn (8 Ramazan 431 Cum a=23 Mays 1040 Cum a)34Q. Gazne
ordusu yaknda bulunan Dendnekan kalesine doru ilerlerken Seluk
lular yine drt taraftan hcuma getiler. Buna ramen Gazne ordusu
leye doru Dendnekan kalesine ulaabildi. Bu kale M ervin gney
batsnda olup, ona bir konak mesafede idi. Burada iki ordu sava d
zeninde kar karya yer ald. Bilhassa Gazne ordusu susuzluktan s
knt ekiyordu. Seluklular, kendi mill sava usllerine gre sava
yorlard. Bu l ordunun kollara ayrlarak savamas idi. Bazan bir
kol savatktan sonra ekiliyor ve yerini bir baka kola terkediyordu.
E m e v le r devrinde Arablar bunu Bizansllar dan renerek tatbik
etmilerdi. Buna k u r d s (cemi kerds) deniliyordu.

Sava cereyan ederken, Gazne Trk hassa ordusuna mensup 370

kii Seluklulara. katld. Bunu takiben yaplan iddetli bir hcum
neticesinde Gazneli ordusu bozguna urayarak kamaya balam, sa
va meydannda S u lta n M esud ile bir ka kumandan ve bir miktar
memlk kalmt. Fakat az sonra o da yanndakiler ile birlikte sava
meydann terk edib kamaya balad. Gazne ordusunda bulunan Hind,
Arab ve Krd askerlerinden her birisi bir tarafa ekilib gittiler.
Seluklular bir yandan Gazneliler in braktklar arlklar yamalar
larken bir yandan da dman takib ediyorlard. Gazneliler bata S ul
ta n M esud olmak zere, dank, perian bir halde ve son sr atle
kayorlard.
Seluklular n kazandklar zafer kesin ve byk idi; be yldan
beri yaptklar yorucu mcadelenin neticesini almlar ve gayelerine
ulamlard. a r B e in dedii gibi, artk cihan onlarnd.
Sava meydannda, ,sancaklara ve divn kalemi malzemesine va
rncaya kadar Gazneli ordusunun btn arl kalmt. Seluklular
ok sevinli idiler, T u r u l B e bir tahta oturmu ve kendisi Horasan
emri olarak selmlanmtr341.

te Ouz kavminin tarih mukadderatn tayin eden Dendne

kan sava byle vukubulmu ve Seluklulara. ilk hamlede Horasan
kazandrmtr.

340 Gerdiz, 5. 86.

B e y h a k den anlaldna gre (s. 620-623) G a zn eli ordusunun Dendnekan yaknn
da bozguna urayp kamas 9 Ramazan olup bu da 24 Mays a tekabl etmektedir. Ahbor'da
ise (s, 12) 8 Ramazan Perembe deniliyor.
341 Beyhak, s. 620-629; M. K y m e n , B .S ..K ., III, s. 34-66.

91
 . SELUKLULAR DEVRNDE OUZLAR
(TRKMENLER)
Seluklar Trkmen bolub karntams
teyib ilge ve halka faidesi tigmedi ( ece-
re-i Terkime, s. 64).

Dendnekan savandan sora D v u d a r B e , M ervde kal

m, kardei M u h a m m e d T u r u l B e Niabur a ve amcalar M usa
Beyu da Herat a gitmiti.
ar B e , Gaznelilere kar baarl savalar yapb onlarn elini
tamamen Horasan dan kesti. K a r a -H a n lla r a da glib gelerek bu
hanedan ile baarl bir bar yapt, isyan eden Hrizm hkimini ceza
landrd gibi, o taraftaki Kpaklarm beini de Mslman etti ve
onunla dnrlk kurdu. T u r u l B e in R ey e gitmesinden sonra,
btn Horasan kendisine' kald. Bundan baka Kirman da oullarndan
Kara-Arslan nvanl K a v u r t B e in elinde bulunuyordu. ar
B e, grld gibi, birinci snf bir kumandan siyas meselelerde isa
betli rey ve fikre sahib dirayetli bir siyaset adam olmasna ramen
hkmdarl zamannda fazla ihtirasl bir insan olarak grnmyor.
Halbuki baarlarn daha ileri gtrebilirdi. O, bozkrlardaki skntl
hayatlarn daima hatrlyarak ykseldii mevkiden duyduu memnuni
yeti ifade ediyordu. Devletin kurulmasndan nce epeyce yama ettii
Horasan imar etmi ve teb asn dilne idaresi ile kendinden honut
brakmtr; hatt kardei T u r u l B e i idare ettii yerleri tahrib ve hal
kn hicrete mecbur klmakla itham etmiti. T u r u l B e , ona verdii
cevabta: A y kardam, sen Horasan gibi mamur bir lkeye sahib oldu
un halde onu harap ettin; imdi elinde olduu iin oray imar etmen
icab ediyor. Halbuki buralar, benden nce bakalar tarafndan tahrib
edilmi, yaklp yklmtr. Bu yzden lkemi henz imar edemedim.
Dier taraftan bu lkenin evresi dmanlar ile dolu olduundan y ol
lara asker koymak zarureti hasl olmutur ki, bunlarn yaptklar za-

92
tarlan nlemek de mmkn olmuyor4 demiti. a r Be*in, tu
cevaba itiraz ettiini tasavvur etmek olduka gtr. Ouzlar ya
ma ve ganimet midi bulunmadan savatrmann zor bir i olduunu
phesiz o da ok iyi biliyordu. nk, T u r u l B e in cevabnda
iaret ettii zere, a r B e b ilh a s s a devletlerini kurmadan nce,
askerlerini memnun etmek iin yama hareketlerinde bulunduu gibi,
Niaburun yamalanmas hususunda T u r u l B e e srar eden o
deil mi idi?

Mamafih, iki karde hayatlarnn bandan sonuna kadar birbir

lerine daima bal kalmlardr. Devletin gelimesinde, onun bir impa
ratorluk halini almasnda bu balln pek mhim bir rol olmutur.
Her ikisi de uzun bir mr yaadlar. a r B e 70 yalarnda vefat
ettii zaman bata A lp - A r s la n olmak zere bir ok oullar ve halfe
ve hkmdarlar ile evli bir ok kzlar vard.

M sa Beyguya gelince, Dendnekan savandan sonra Her at'a

giden S e l u k un hayatta kalan biricik olu, buray ve Siistan blge
sini idare etmitir. Devletin kurulmasnda yeenlerinden sonra gelmek
zere, hizmeti grlmekle beraber, kuvvetli bir ahsiyet olmad mu
hakkaktr. T u r u l B e in mdahalesi olmasa idi Siistan bile elin
den gidiyordu. Mverrihler bize onun lm tarihini bildirmiyorlar.
456 (1064) da A lp -A r s la n a kar saltanat davasna kalkan F a h r
u l-m u l k B e y g u un bu ahs olduu sanlyor34-2.

S e l u k lu ailesi tarafndan balar kabul edilen T u r u l B e,

Dendnekan savandan sonra Niabur a dnmt. Sava dolays ile
bu ehirde ortadan kalkm olan nizm ve syii tesis ettikten sonra,
433 (10411042) de Curcan ve Taberistan fethetti ve ertesi yl (434=
1042-1043) Harizrn zerine bir sefer yapt. Harizm de Seluklularm
barmaz eski dman a h -M e lik bulunuyordu. Burann hkimleri
olan A lt u n -T a oullarnn isyan etmeleri zerine, S u lta n M esud,
vezirinin tavsiyesi ile Harizm i 432 de (1041), kendisini metbu tanmak
artiyle, Cend meliki a h -M e lik e tefviz etmiti. a h -M e lik Cend-
den gelerek H a r iz m - a h A lt u n -T a olu s m a ili yenib bu l
keye hkim oldu. s m a il Seluklular a snd ve onlardan yardm
istedi. ar B e ve s m a il birlikte Harizm e yrdler ise de ah-
M e lik e yenildiler. Fakat T u r u l B e aym talihsizlie uramad;
ailesinin bu etin dmanm yendi. a h -M e lik ailesi ve arl ile

342 M sa hakknda: . K a fe s o lu , Seluklun oullar ve torunlar Trkiyat M ecm u

as , X III, s. 119-120.

93
Dihistana kat; oradan Tabesi. Kirman blgesinden e l-T z i geerek
500 fersahlk (3000 km, den fazla) bir yol gittikten sonra ssz bir blge
olan M ek r n havalisine geldi. Buraya gelince artk kurtulduuna
hkmetmiti. a h -M e lik bu uzun yolu, metbu yeni Gazne hkm
dar M esud olu M e v d u d a snmak gayesi ile katetmiti. Onun
eski lkesi Cend e gitmemesi orada durumun kendisi iin msaid ol
mamas ile izah edilebilir. Fakat a h -M e lik in Mekrn da Seluk-
lularm elinden kurtulduundan duyduu ferahlk ok srmedi. Onun
bulunduu yeri renen b r a h im Y n a ln kardei E r -T a Y in al4000
atl ile bastrarak a h -M e lik i, oluk ocuunu yakalad ve btn
arln ele geirdi. E r -T a , a h -M e lik i a r B e e teslim etti
ve derhal hayatna son verildi (434= 1042-1043)343. Seluklular pek
az hdise bu kadar sevindirmi olabilir.

T u r u l B e , ayn ylda, b r a h im Y n a l R eye gndermi,

kendisi de arkadan gelerek bu ehri imar edip hkmet merkezi yap
mt. Bir biri arkasndan gelen Ouz kmeleri ile Horasan artk on
lara dar geliyordu. Esasen, daha nce grld gibi, T u r u l B e,
S u lta n M esud ile mcadelenin braklarak bu blgeye gidilmesini,
bir avu Krd ve Deylem mtegallibesinin hkmnde bulunan bu
blgenin kolayca ele geecei fikrini ileri srmt.

T u r u l B e Irak a geldii zaman Irak Ouzlar hl burada idi

ler. Balarnda, K z l mstesna olmak zere, yine G k -T a , B u k a ,
M a n su r ve A n a s -O lu bulunuyordu. T u r u l B e in enitesi
olan K z 1, I b n u l- E s r e gre 432 (1040-1041) ylnda lmt.
T u r u l B e in Reye geliinde onun lm de bir mil olmu bulu
nabilir.
T u r u l B e eli yollayp ad geen belerden, katna gelme
lerini istedi. Onlar eliyi Zencan ayna kadar gtrdkten sonra eli
vastasiyle T u r u l B e e u haberi gnderdiler: armaktan mak
sadnn bizi tevkif etmek olduunu biliyoruz. Senden korktuumuz
iin uzaklatk ve buraya konduk. Eer bizim zerimize gelirsen Ho~
rasana veya Rum lkesine gideceiz ve seninle hi bir zaman bir araya
gelmiyeceiz 3H. Belerin, T u r u l B e in kendilerini tevkif edece
inden korktuklar szleri, bir bahaneden ibaret olsa gerektir. Onlar,
bir trl yeniden Seluklularm emri altna girmeye yanamyorlard.
Buna karlk yamaclkla geen sergzeti hayatlarn devam ettir

343 Beyhak , s. 687-691; bn ul-Esir, IX , s. 211, X , s. 3.

344 tbn ul-Esr, IX , s. 212.

94
mek istiyorlard. Bu sebeble, onlar, bir taraftan Azerbaycan halkna,
evvelce ettikleri ilerden, dier taraftan b r a h im Y n a l n arkala
rnda bulunmasndan, Gney Dou-Anadoludaki bugnk Cizre
( Cezire) dolaylarna geldiler. Belerden M an su r burada kald. B u k a ,
A n a s -O lu ve her halde G k -T a Diyarbekire gittiler ve orada
yama hareketlerinde bulundular; yaplan bir savata, Musul hkm
dar U k a y l-o lu K r v ve Diyarbekir hkmdar M e r v a n -o lu
N asr u d - d e v le A h m e d in kuvvetleri ile Beneviyye Krdleri ni boz
guna urattktan sonra, yama ve tahrib faaliyetlerini artrdlar. D i
yarbekir hkmdar N a sr u d - d e v l e A h m e d , bir hiyle ile esir aln
m olan M a n su r B e i serbest brakmak ve bir mikdar mal vermek
karlnda lkesinden uzaklamalarn onlardan istedi. Beler bunu
kabul ettiler, fakat sonra szlerinde durmadklar gibi, yama faali
yetlerini de genilettiler. Ouzlar dan bir blk M usul zerine yrd
ve ehir hkimi K r v yenib (435=1043) bir mddet buray elle
rinde tuttu. Ouzlar, grld gibi, T u r u l B e g in katna gitmedi
ler ise de, zapt ettikleri M usul da hutbeyi onun adna okutuyorlard.
Az sonra Musullularn bir hareketini Ouzlar sert bir ekilde cezalan
drdlar. Bu durum karsnda Badad ta oturan B v e y h hkmda
r C el l u d - d e v le ve Diyarbekir hkmdar N asr u d -d e v le , T u
ru l B e e bu Ouzlar ikyet ettiler. T u r u l B e C el l u d -d e v -
le ye verdii cevapta, bunlarn mutlaka itaat altna alnacan va'-
dediyor, N asr u d - d e v l e ye gnderdii mektupta da onlar Diyar
bekir blgesinden uzaklatracan sylyordu. Fakat bu srada M u
sul hkmdar K r v , Hille hkmdar D u b e y s b. M e z y e d ul-
E s e d ile birletikten, dier Arablar dan ve Krdler den yardm al
dktan sonra, Ouzlarn zerine yrmt. Bunu haber alan M usul
daki Ouz beleri, G k -T a ile M an su r, Diyarbekir blgesinde bulu
nan B u k a ile A n a s -O lu ndan imdada gelmelerini istediler. Yap
lan savata (435 Ramazan = Nisan 1044) Ouzlar ilk nce galib gel
diler ise de sonra yenildiler ve Diyarbekir blgesine gittiler. Irak Ouz-
lar bu yenilgiden sonra artk Diyarbekir blgesinde tutunamyacak-
larn anlyarak Azerbaycan a gitmeye karar verdiler. Bu maksatla
Van gl evresine geldiklerinde, bu blgenin Bizans vlisi gei m
saadesi vermedii gibi, bil akis onlara hcum etti, fakat yenilerek esir
dt. Bu sava mteakib Ouzlar Azerbaycana getiler ve her halde
bu defa T u ru l B e e itaat ettiler 345.

31-5 bn ul-Esr, IX , s. 161-163.

95
 b n u l-E z r a k a gre346, T u r u l B e , B u k a ile A n a s - u ,-
nu 10000 atl ile Diyarbekir blgesine gnderib, oray onlara ikta et
mitir. Onlar buralarda yine yamalarda bulunmular ve bir gece sar
ho iken kavga edib birbirlerini yaralamlar ve her ikisi de aldklar
yaralardan lmlerdir. Dier iki be in (G k -T a ve M an su r) k-
betleri hakknda hi bir kayda sahib deiliz. te A r s la n Y a b g u nun
topluluu olup, sonra kendilerine Irak Ouzlar denilen Ouzlarm
tarihleri burada sona ermektedir.

T u r u l B e , R eye geldikten (434=1042-1043) -be yl iinde,

etraftaki hkmdarlar tarafndan metb tannmt. Mver un-nehr -
den gelen Ouzlar umumiyetle Bizans ucuna gnderiliyorlard. b r a
h im Y n a l, bunlarn banda Pasin ovasnda bir Bizans ordusuna
kar parlak bir zafer kazand (1048). Bu baar zerine Bizans impara
toru stanbul da. IX . yzylda ina edilmi olan cmii tamir ettirerek
orada T u r u l B e adna hutbe okuttu, fakat vergi vermeyi kabul
etmediinden bar yaplmad.

447 (1055) ylnda T u r u l B e halfenin srarl daveti zerine

Badad a hareket etti. T u r u l Be czib vadlerde bulunmasna ramen
Badattaki Trk askerleri onun geliini ho karlamadlar ve bunu
aka izhar ettiler. Bunun sebebi, varlklarnn sona erecei korkusu idi.
Bu Trk askerlerinin banda A r s la n u l-B e s s ir vard. A r s la n
haiz olduu baz meziyetler ile banda bulunduu Trkler ve Badad-
n avam halk tarafndan seviliyordu. Bu avam arasnda esnaflk ya
pan Trkler de vard. Bir mddetten beri A r s la n u l -B e s s ir nin
hlfe ile aralar akt. Hatt A r s la n m halfeyi yakalayp, Badad
ve Irak n dier yerlerinde hutbeyi M sr F t im halfesi adna oku
taca syleniyordu. Halfenin T u r u l B e i davet etmesi de bu h
dise ile ilgili idi.

T u r u l B e kalabalk bir ordunun banda Badad a geldi. Or

dusunda 8 fil vard. A r s la n u l-B e s s ir , Trklerin ou ile evvelce
Badad tan kararak Rahbey e gitmi ve M srdaki F t im halfe
sinin taraftarln gtmeye balamt. Badad da kalan Trkler ile
Deylemliler ve ayak takm, Ouzlar n gelmesi zerine byk bir g
rlt kopardlar ve Ouzlar a silh ektiler. Bunun zerine Ouzlar at
lanarak bunlarn zerine yryp ounu telef ettiler. T u r u l B e
B v e y h hkmdar el-M elik u r -r a h m i yakalayarak lkesindeki

346 Tarih M eyyafrikin , Kahire, 1959, s. 160; M.H. Y m a n , Trkiye tarihi, Seluk
lular devri, Anadolnun feth i , stanbul, 1944, s. 39-44.
 bir kaleye gnderdi. Bylece iki asrdan beri devam eden D e y le m li
B i iv e y h - o u l l a r nn devleti sona erdi. T u r u l B e Badad da
ayr bir yerde bir saray ve onun yannda belerine mahsus konaklar,
askerleri iin klalar ve bir cmi yaptrd. Kendisi, emirleri ve asker
leri orada oturdular. Baz mellifler bunu bir ehir olarak vasflyor-
lar, T u r u l B e , halfenin armaan ettii bir taht zerinde oturarak
kumandanlarn, devlet adamlarn ve ziyaretilerini burada kabul
ediyordu. Bu esnada T u r u l B e in A r s la n zerine gnderdii am
cas olu K u t a lm , M usul civarnda malb olmutu. Bunun ze
rine T u r u l B e Nusaybine kadar uzand ve Sincar tahrib ettirdi.
nk, burann halk K u t a lm 'a ve onun yanndakilere pek fena
bir muamelede bulunmulard. T u r u l B e M usul u b r a h im Y -
n a la verdi ve kendisi de Badad a dnd. T u r u l B e , bu defa ha
lfe ile grt. Halfe Seluklu hkmdarna st ste 7 hilat giydirdi
ki, bu, 7 iklimin kendisine tevcihi demekti. Halfe ayrca T u r u l B e -
e dounun ve batnn hkmdar (melik ul-marik vel-marib) n-
van ile hitab etti ve bunu ifade etmek zere ayrca iki kl kuatt.
Bu, slm leminin cisman hkimiyetinin resmen Trk hkmdarna
tefvizi idi ki, o zamana kadar hi bir kimseye byle bir ey yapl
mamt. Fakat bu srada zc, kayg verici bir haber geldi. Bu
haberde b r a h im Y n a ln Ouzlarm mhim bir ksmn etrafna
toplayarak isyan ettii bildiriliyordu. Gerekten b r a h im Y n a l, da
ha nce de (441 = 1049-1050) aabeyisine kar ayaklanm, fakat T u
ru l B e onu tedib ettikten sonra affetmiti. b r a h im in bu defaki
isyannda da muhtelif yerlerden yaplan srarl tevikler mil olmu
tur. Bu tevikleri yapanlarn banda Ouzlar geliyordu. Onlarn m
him bir ksm T u r u l B e in yerine b r a h im Y n a lm hkmdar
olmasn istiyordu. nk, onlar T u r u l B e in son zamanlarda ken
dilerine kar olan tutumundan ikyeti idiler. Gerekten T u r u l
B e , idaresi altndaki ele ganimet temin etmekle mkellef bir babu
olmak durumundan gittike uzaklayor, G a z n e li sultanlar gibi,
hassa ordusu memlklerden ve mlk memurlar da Iranllardan m
teekkil bir devletin hkmdar vasfm alyordu. G a z n e li d e v le t i
hkmdarlarnn bu vasfda olmalar gyet tabi idi. nk onlar Trk
olmayan bir hnedan tarafndan para ile satn alnm bir klenin so
yundan geliyorlard. M srdaki F t im halfesinin veziri de kendi
halfesinin sultan nvanm tevcih ettiini syliyerek brahim Ynal
isyana tevi ediyordu. Tevikilerden biri de A r s la n u l-B e s s ir idi.
T u r u l B e , kardeinin isyan ettiini renir renmez sr -
atle ran a gitti. b r a h im Y n a l onu Hemedan da kuatt. T u r u l

97
 B e bir frsatn buarak kendisini devlet merkezi Rey*e atabildi ise
de, orada da sk bir muhasara altna alnd. T u r u l B e pek m-
kil bir durumda kalmt. Nihayet yardma gelmeleri iin a r B e
in oullan olan yeenlerine haber gnderdi. Bata A lp -A r s la n , K ir
man meliki Kara-Arslan nvanl K a v u r d B e ve Y k u t , asker
leri ile yardma kotular. R ey civarndaki Heftaze Bulan da yaplan
savata b r a h im Y m a l yenilerek esir dt. T u r u l B e bu sefer
ana bir kardeini affetmedi. nk, kendisine skntl ve zdrapl gn
ler yaatmt. b r a h im Y n a l, Trkler de asil kimselerin kanlarnn
dklmemesi geleneine uyularak, yaynn kirii ile bouldu. b r a
himin kardei E r -T a n oullarndan ikisi de ldrldler (9 Cuma-
del-hire 451 = 23 Temmuz 1059). ite S e l u k lu hnedam arasnda
ki mcadelelere ait ilk hazin hdise budur. b r a h im Y n a l, Y m al-
l denilen Ouz blnn banda, Seluklu devletinin kuruluunda
emei gemi ve T u r u l B e in batdaki baarlarnda mhim hiz
metler etmi bir be idi. Ouzlarm. T u r u l B e e kzgnl ve sal
tanat hrs onu hi de lyk olmad bu kbete gtrd. ki karde
arasndaki bu mcadele esnasnda A r s la n u l - B e s s ir de yanndaki
Trkler ve Arablar ile Badad a girmi, hlfe, saray yamalandk
tan sonra, yakalanb le gtrlmt. Badad ta ve Irakm dier
baz yerlerinde ilk ve son defa olarak M sr hlifesi adna hutbe okun
du. T u r u l B e , aabeyisi a r B e in lm zerine (451 Beceb
= 1059 Austos-Eyll) yeenlerinin ilerini tanzim ettikten sonra Irak a
tevecch etti. Halfe makamna iade edildi ve A r s la n da ortadan kal
drlarak Irak n ileri dzene sokuldu. Bundan sonra lkesine dnen
T u r u l B e in, hatunu ld. Bu hatun akll ve T u r u l B e e ok
bal idi. Kocasna ilerinde yardm ediyordu. Bu sebeble T u r u l B e
ok kederlenmi ve onun iin yas tutmutu (452 = 1060). Bir mddet
sonra T u r u l B e Halfenin kz ile evlenmee tlib oldu. Halfe el-
K a im B ie m r illa h T u r u l B e in isteine ilknce muvafakat etti ise
de sonra verdii szden dnd. ki taraf arasna soukluk girdi. S e lu k
lu hkmdar halfenin dirliklerine el koydurttu. Halfe de onu. Ba-
dad tan kp gitmekle tehdid ediyordu. Halfenin sonradan red
detmesi A b b a s - o u l l a r nn, Peygamberin akrabalar olmalar s-
fatiyle, kendilerine kudsiyyet atfetmeleri ile ilgili idi. Gerekten hal
feler o zamana kadar, aileden olmayan bir kimseye kz vermemilerdi.
Fazla olarak halfe kzn ok seviyordu. T u r u l B e e gelince, o bu
izdiva ile sadece ereflenmek istiyordu. P e y g a m b e r ailesinin gve-
yisi olmak ona an , eref ve bahtiyarlk verecek idi. Kendisinin ar
basmas zerine nihayet halife istemeye istemeye buna raz oldu. T u

98
 ru l B e bu srada 70 yanda bulunuyordu. Badatta, muhteem bir
dn yapld. Halfe kznn ayrlmasndan keder iinde iken S e l u k
lu hkmdarnn saraynn avlusunda trke arklar syleniyor ve
T u r u l B e , yetmi yanda olmasna ramen, Trk geleneince, be
leri ile birlikte mill oyun oynuyordu. Mverrihlerin tasvirine gre,
onun beleri ile birlikte oynad oyun halay veya ona benzeyen bir
oyun olacaktr^ G a z n e li M e s u d un 25-30 yl nce bir l kasaba
sn ok grd bu Ouz bei imdi Islm dnyasnn en byk l-
hmdar ve hlifenin gveyisi olmutu. Fakat T u r u l B e in bu
sevinli ve mutlu gnleri ok srmedi. Dnden bir mddet sonra
eski hastal tekrar bagsterdi. Byle olduu halde, Badad a geli
inden takriben iki ay sonra, hastal gemeden, lkesine dnd. 0 -
nun byle bir durumda iken Badad dan ayrlmas, lkesinde mhim
bir hdisenin km olmas ile ilgili idi. Bu ise K u t a lm n
isyandr. Filhakika T u r u l B e in veziri A m id u l-m lk K n -
d r nin K u t a lm Daman yaknndaki Gird-Kuh kalesinde
kuattn biliyoruz. Bu esnada, dnden yedi ay sonra T u ru l
B e R ey de vefat etti (8 Ramazan, 455 Cum a=4 Eyll 1063) ve orada
gmld; kendi adyla anlan trbesi el an mevcutdur.

T u r u l B e , dirayetli, doru szl, iyi kalbli, yumuak huylu

bir insand. Btn bu meziyetleri ile o, evresindeki insanlar zerinde
messir oluyordu. Ailesi iinde en fazla intibak kabiliyetine sahib in
san da T u r u l B e idi. Bunun iin Niaburun yamasna engel ol
mas bir misal olarak zikredilebilir. a r B e , T u r u l B e e ehrin
yama edilmesini teklif ediyordu. nk bu, bir gelenek idi. Byle
yaplmad takdirde Ouzlar n kendilerinden yz evirmeleri, bir
bakasnn etrafnda toplanmalar daima mmknd. Halbuki bu yeni
lemde bu gibi hareketler ile devlet kurmak ve idare etmek mmkn
deildi. Neticede T u r u l B e in bak ekerek kendisini ldreceini
sylemesi zerine a r B e teklifinden vazgemek zorunda kald.
T u r u l B e in icraat bize onun gayelerinin nasl geni olduunu
gsteriyor. Temsil kabiliyetine sahib oluu, deerli insanlar takdir
etmesi, baarlarnn balca milleri arasnda saylabilir. Ayn zamanda
cmert ve din emirlere riayetkr bir ahsiyet idi.

T u r u l B e, kardei a r B e ile birlikte Ouz Trkleri nin

tarihine yn vermi byk bir ahsiyettir. Aabeyisi ile birlikte b
yk gayretler sarfederek yabanc bir lkede bir devlet kurmalar ve
bu devletin snrlarnn Bizans imparatorluuna kadar gtrlmesi,
Anadolunun fethini ve Ouz Trkleri nin bu lkeyi yurd edinmelerini

99
salamtr. Kurulan byk devlet kendisi ile aabeyisinin eseridir.
Onlar olmasa idi, idare ettikleri Ouz kmesi, Uzlar, Irak Ouzlar ve
S u lta n S a n c a r yenen Ouzlar gibi dalp gideceklerdi.
T u r u l B e in ocuu olmamt. Bundan dolay vasiyeti ze
rine veziri, aabeyisinin oullarndan S le y m a n hkmdar yap
m ise de, kumandanlar ve askerlerin istei zerine aabeyisinin dier
olu, Horasan hkmdar A lp -A r s la n ona halef olmutur. Fakat
Gird-Kuh kalesinde bulunan A r s l a n - Y a b g u nun olu K u ta lm ,
bana Trkmenler i toplayarak (saylarnn 50000 olduu syleniyor)
onun karsna kmt. Yaplan savata K u t a lm yenildi ve sava
meydanna yakn bir yerde l bulundu. A lp -A r s la n , tutsak alnan
K u t a lm n kardei R e s l T e g in ve olu M a n su r ile Trkmen
belerini ldrtmek istedi ise de vezir N iz m u l-M lk buna engel
oldu. Fakat A lp -A r s la n , K u t a lm n lmne alam ve yas
tutmaktan da kendini alamamt.
A lp -A r s la n m hkmdar olmas ile T u r u l ve a r bele-
rin devletleri bir idare altnda birleti ve Seluklu devleti kuvvetli bir
imparatorluk halini ald. A lp - A r s la n amcasnn evlendii A b b a s
seyyidesini armaanlar ile birlikte Badad a gnderdi. Onun bu seyyi-
de ile evlenmemesinin ve kendisinden sonra gelen Seluklu hkm
darlarnn da halfelerden kz istememelerinin bir sebebi olmaldr. Bu
sebeb de T u r u l B e in izdivatan 6-7 ay gibi ksa bir zaman sonra
lmesinden, hlifelerden bask ile kz almann uurlu olmad ek
linde kuvvetli bir inan meydana gelmemi olmas ile ilgili gerektir.
Mehur B e r m e k oullarndan C a fe r in kbeti de bu hususta bir
misal olarak htralarda yayordu. Dikkate yndr ki E m e v ile r de
kendi ailelerinden olmayanlara kz vermemilerdir.

A lp -A r s la n , 456 (1064) ylnda Dou-Anadolu ve Grcistana

bir sefer yaptktan sonra, 458 (1065-1066) ylnda Ust-Yurd ve M an-
glak taraflarna gitti. Anlaldna gre, Manglak ile Aral gl ara
snda kalabalk sayda bir Trkmen kmesi yayordu ve bunlarn
banda a r (?) adl bir be bulunuyordu. Bunlar Kpaklar ile ka
rm bir halde idiler; yani onlar ile bir arada yayorlard. Trkmen
ler Harizm-ltil boylan arasndaki ok ilek ticaret yolundan geen ker
vanlar vuruyorlard. A lp - A r s l a n m bu seferi yapmasndaki maksat
da, onlarn bu tecavzlerini nliyerek bu ehemmiyetli ticaret yolunu
tekrar amak idi. A lp -A r s la n , Harizm in merkezi Grgen ten ka
rak a r m bulunduu yere geldi. a r askerinin okluuna (30
000 deniliyor) gvenerek kar koymaa alt ise de bozguna urad.

100
 Trkmenler, oluk ocuklarn, gknlerini ve davarlarn brakarak
Manglak a katlar. Burada K a f u t adl bir be vard ki, onun da
Trkmen olmas icab eder. nk, Manglak X . yzyldan beri Ouz-
larm en tannm yurdlarndan biri idi. K a f u t , A lp - A r s la n m
elisine ok iyi muamele ettii iin onun lkesine girilmeyerek Harizme
dnld. A lp -A r s la n , buradan Sir-Derya kysndaki Cend ehrine
uzand. Bunun da gayesi sadece byk dedesi S e l u k un kabrini zi
yaret etmek idi. Bu ehrin hkimi (C en d H an) annesini gndererek
tabiiyyetini bildirmiti. Dedesinin kabrini ziyaret eden A lp -A r s la n ,
buradan tekrar Harizme, oradan da Horasana, dnd347. A lp -A r
la nm alt ay kadar devam eden bu seferleri ana yurtta kalm olan
O u z la r da S e l u k lu lkesine g etmek arzusunu dourmu veya
kuvvetlendirmi olabilir. Mesel, 1070-1071 de Suriyey e giderek bura
da fetihlerde bulunan Ouzlar n belerinden Atsz, Harizmi lkabn
tayordu ki, bu, onun Harizmden bu sralarda geldii fikrini veriyor.
A lp - A r s la n n byk dedesi S e l u k un kabrini ziyaret iin Cende
kadar gitmesi, onun atalarna kar duyduu sevgi ve ball gs
terir.
A lp - A r s la n devrinde, Bizans topraklarna yaplan aknlar sk
lam ve iddetlenmiti. 462 (1070) ylnda A lp -A r s la n F tim
halfesinin veziri tarafndan yaplan bir davet zerine Diyarbekir tari
kiyle Suriyey e gitti. Bunu haber alan Haleb hkmdar M ir d a s -o -
lu M a h m u d , Haleb kadsn S u lta n a karlayc gnderdi; Frat
getii esnada zeki Arab, A lp -A r s l a n memnun eden u szleri sy
lemiti: sey efendimiz, U lu T a n r nn bu tevecchne krediniz.
nk bu rma bir Trk hkmdar olarak ilk defa siz geiyorsunuz348

A lp - A r s la n Halep nne kondu. ehrin hkimi M ir d a s -o lu

M a h m u d korkusundan S u lta n m huzuruna gelemedii iin Halep
bir mddet muhasara edildi. G bir duruma den M ir d a s -o lu
en sonunda Ouzlar gibi giyinerek A lp - A r s la n m katna geldi; affa
nil olup Haleb yine kendisine verildi. A lp - A r s an buradan Dimak a.
(am ) doru harekeletm i ve bir gnlk y ol gitmi idi ki, Bizans
imparatoru R o m a n o s D io g e n e s in muazzam bir ordu ile sefere k
t haberi geldi. Bunun zerine A lp -A r s la n imparatoru karlamak

347 S b t t b n u l-C e v z , M ir at uz-zunn. Trk-slm Eserleri M zesi kip., nr. 2134,

yap. 242 b; Ahbar ud~devlet-is~Selcukiyyel) s. 40; M irh on d , Kavzat us-sa/a, III, s. 98-99.
348 K e m l u d -d in t b n u l-a d m , Zubdetu Haleb , yay. Sam e d -D e h h n , Dimak>
1954, II, s. 20; metinde: bu rma ancak memlk olan Trkler gemitir. Sen ise onu hkm
dar olarak geiyorsun eklindedir.

101
iin sr atle geri dnd. ki hkmdar 26 Austos 1071 de Malazgirdte
Rahva ovasnda karlatlar. Bizans ordusunun says Trk ordusunun-
kinden ok fazla idi. A lp - A r s la n Trk sava usullerinden birini
tatbik ederek Bizans ordusunu grlmemi bir yenilgiye uratt.
Sava esnasnda Bizans ordusunda bulunan Peenekler in ve Ouzlar m
(U z = G u z z ), bir ksm veya hepsi soydalarnn tarafna getiler. Bu
gemede, kavm iyet duygusu mil olmu bulunabilir.
Malazgird sava 349 Anadolunun Trkler tarafndan fethini sa
lam ve buras Ouz Trkleri nin yurdu haline gelmitir. A lp -A r s la n
ertesi yl, douda, Ceyhun taraflarnda beklenmeyen bir lmn kur
ban oldu (1072). adalar, A l p -A r s la n a tarihte gelip gemi en
byk hkmdarlardan biri nazariyle bakmlar, onu kudret, hamet
ve debdebenin en byk mmessili saymlardr. Asl ad M u h a m m e d
olup, Alp-Arslan, her halde, onun nvandr. Esasen kardelerinden
K a v u r t B e in de Kara-Arslan , halfe e l-K a im B ie m r illa h n
kars olan kz kardelerinden H a t ic e nin de Arslan-Htun nvann
tadn biliyoruz. A lp - A r s la n da, birinci snf insanlara mahsus
byk meziyelerden baka mensup bulunduu kavmin davranlar
hkim olduu gibi, kavm uura sahip bir hkmdar olarak da gr
nyor.
A lp - A r s la n n olu M e lik - a h devri (1072-1092) Seluklu
imparatorluunun en fazla geniledii bir devirdir. Seluklu hudutlar
bu devirde Adalar Denizi kylarndan Ceyhun a, kadar uzanyordu;
Kara-Hanllar ve Gazneliler de imparatorlua tbi bulunuyorlard.
Bu devirde, bilhassa K u t a lm n oullar (M a n su r ve S le y m a n ) ile
birok Ouzhele ri Anadolunun fethine girierek 10 yl iinde, bu lkenin
Adalar Denizi ve Boaziine kadar olan yerlerini fethetmilerdi.

M e lik - a h devri Mslim ve gayri Mslim melliflerce bir dalet

devri olarak vasflanr. 1092 de M e lik - ahn lm zerine bu devir
sona erdi. Seluklu ailesi arasnda balayan ve uzun bir zaman devam eden
saltanat mcadeleleri, devleti zayf bir duruma drd gibi, Hahlar-
m gayelerine ulamalarna ve Bizansn, Grclerin ve Btinler' n kuv
vetlenmelerine de sebeb oldu. Seluklu devleti eski kudretini bir daha
kazanamad. S u lta n S a n ca r bile, mellifler tarafndan pek yksek
vasflar ile lmesine ramen, imparatorlua, babas zamanndaki eski
kudretini iade etmek yle dursun hatal hareketleri ile impara
torluun yklmasnda mil olmutur.

349 Malazgird sava hakknda tafsilt iin: M.H. Y n a u , Trkiye tarihi, Anadolunun
feth i , s. 71; t. K a fe s o lu , Malazgird muharebesi, .A., V II, s. 242-248.

102
 Seluklular, kendi devletleri iin birok slm messeseleri al
dklar halde pek mhim bir hususta yani verset meselesinde Trk
detine bal kaldlar. Buna gre, sultan, memleketin muhtelif yerle
rini kendi akrabalarna veriyordu. Bylece Seluklu devleti de, bu
bakmdan, Gk-Trk ve Kara-Hanl devletleri gibi, feodal bir mahiyeti
haiz idi. Saltanat mcadeleleri ve zayf ahsiyetli hkmdarlar zama
nnda ou memlk yani klelikten gelme emirlerin nfuzlar artm
ve bunlardarf kuvvetli hnedanlar meydana gelmitir. yle ki, bu
memlk hnedanlarndan biri ( I l - D e n i z l il e r ) devletin iktidarn
elinde tutmu, dier biri de (H a r iz m - a h la r ) efendilerinin devleti
ne son vermitir. Irak Seluklu devletinin ilk hkmdar gibi, son h
kmdar da T u r u l adn tamakta olup, R ey yaknnda H a rizm -
ah T e k i ile yapt savata kahramanca arparak lmtr (590
= 1194). Bu ok gen olan son Seluklu hkmdarnn ban Memlk
I l - D e n i z in torunu kesmi, M e lik - a h m, ibrikdar bas memlk
A n u -T e g in in torunu da onu Badad& gndermitir. Bu hareket
Bat-ran m maruz kalaca korkun bir zulm ve tahribatn iareti
idi.

Seluklular, zamanlarnda olduu gibi, daha sonraki nesillerce de

byk, hatt gelib gemi btn sllelerin en by olarak vasf
lanmtr. Bununla ilgili, muhtelif eserlerde hikyeler ve fkralar
anlatlr. Mellifler Seluklular m halka kar efkatli, dil ve imarc
hkmdarlar olduklarm belirtirler. Gerekten, Seluklular hkim bu
lunduklar her yerde, yani ran, Anadolu ve Suriye de din veya din
olmayan eserler vcuda getirmilerdir ki, bunu Seluklu devrinin ba
lca hususiyetlerinden biri olarak kabul etmek lzmdr. Onlardaki
bu tima hizmet anlaynn mill bir menei olduu muhakkaktr.

r a n S e l u k lu d e v le t in in mlk tekiltnda vezirlikten tah

sildarla kadar btn hizmetlerde ranllar kullanlyordu. Esasen
Trk unsuru, yerli unsura nazaran sayca az idi. Bu sebeble,
hkmdarlar farsa reniyorlar ve mlk devlet memurlar ile
daha ziyade bu dilde konuuyorlard. Bununla beraber hne-
dan mensuplarnn kendi ana dillerini unutmu olduklarn dn
mek mmkn olmad gibi, Trk geleneklerini de devam ettirmiler
dir. Esasen birounun annesi Trk olduu gibi, kendilerini bytp
terbiye eden atabeyleri de Trk idi. Ordular ise, yeni katlan unsur
lar ile daima Trk kalyordu. Seluklu devri Trkleri dahil bulunduklar
slm medeniyetinin tesiri altnda kalm olmakla beraber, iaret edil
dii gibi, dillerini muhafaza etmekte ve geleneklerini yaatmakta idi

103
ler. Bunlar ve dier birok hususlarda, onlar, Arab ve Acemler den
ayrlyorlard. Trklerm bu unsurlar ile birlikte yaamalar onlardaki
kavmiyyet uurunu zayflatmam, belki de kuvvetlendirmiti.

.Badattaki Trk askerleri, T u r u l B e in bu ehre gelmek is

temesinden byk bir honutsuzluk duyduklar halde, kavm hislerinin
saikiyle M usul Arab hkmdar tarafndan gnderilen Ouzlar dan
bazlarnn kesilmi balarnn tehir edilmesini nlemilerdi. A Ip -
A r s la n n Trklk uuruna sahip bulunduunu ve Trkl d-
n biliyoruz. Baz avrupal melliflerin eserlerinde yar arablam bir
hkmdar olarak vasflanan Suriye hkmdar N u r e d d in M a h m u d ,
M sr F t im halifesine gnderdii bir mektubta Mslmanln
Hallar & kar ancak Trklerm oklar sayesinde mdafaa edildiini
bildirmitir. Bu byk hkmdar ayn zamanda, sk sk yamal toy
lar vermek suretiyle bu Trk geleneini de devam ettiriyordu. ada
ir ve muharrirler de onu bir Trk olarak vasflarlar. Her haliyle eski
byk sahbelere benzetilen N u r e d d in M a h m u d , ayn zamanda
lkesi dahilinde pek ok hayr eserleri vcuda getirmi bir hkmdar
d.
Seluklu hkmdar S u lta n M esud 1135 ylnda Halfe el-M s-
t e r id ile yapt bir savata, halfenin ordusundaki btn Trkler,
M e s u d un tarafna gemi ve halfe Arab ve Krdler ile kalmt. Bir
mverrih halfenin ordusundaki Trkler in M esud tarafna geiinin
kavmiyetilik duygusundan ileri geldiini sylyor. Ayn hkmdar
halfeden bundan sonra hizmetinde Trk memlku kullanmyacana
dir sz almt. M e lik - a h m hassa ordusundaki 7000 kadar Ermeni
askerin, vezir N iz m l-M lk n muhalefetine ramen ordudan
kovulmasn Trk hassa askerinin bir baars olarak izah etmek ica-
beder. Bu bahse son vermeden tekrar edelim ki, S e l u k lu la r mill
tekilt, messese ve geleneklerini, hlsa neleri var ise hepsini bera
berlerinde getirmiler ve onlar devletlerinin sonuna kadar muhafaza
etmilerdir. Yamal toylar, yas trenleri anayurtda olduu gibi devam
ettiriliyor, mill yemek tutma da yeniliyordu. S e l u k lu hkmdar
lar da, Mool hanlar gibi bir kimseyi ereflendirmek iin ona iki su
nuyorlard.
Gazneli mverrihleri B e y h a k ve G e r d iz , Seluklu Ouzlar n
Trkmen adiyle zikrederler. Buna karlk Yakn Dou mellifleri onlar
uzz (Ouz) olarak anarlar. T u r u l B e in ordusu da byle yani
Ouz olarak vasfland gibi, 463 (1070-71) de Suriyey e giren Ouzlar
dan da yine kendi isimleriyle bahsedilir. M e lik - a h devrinden iti

104
baren eserlerde, buralardaki Ouzlar iin de Trkmen deniliyor. Bu
tarihten sonra Ouz ad ancak, bir defa S a n e a r malp ve esir eden
Ouzlar iin kullanlmtr. Fakat, Ouzlar kendi adlarn uzun bir zaman
unutmamlar ve Trkmen adn da benimsememilerdir. X III. yz
yldan itibaren Ouzlar a artk her yerde Trkmen denilmitir.
S e l u k lu devletini kurduklar gibi, onun hudutlarn da geni
leten Ouzlar oldular. Devletin kurulmas zerine anayurttan blk
blk, kme kme gelen Ouzlar, devlet tarafndan Bizans ucuna sevk
olunuyorlard. Bu, bilhassa onlarn karklk karmalarn nlemek
iin yaplyordu. Ayrca bu tedbirde otlak skntsna meydan verme
mek de bahis konusu idi. 440 (1048) ylnda Mavera un-nehrden ka
labalk. bir Ouz kmesi Irak-1 Acem e gelmiti. b r a h im Y n a l, on
lara ikametleri yznden sknt ekildiini, gaz etmek iin Rum snr
na gitmelerini, kendisinin de arkadan geleceini sylemiti. Gerekten
b r a h im Y n a l, az sonra onlarn bana geerek Bizans a kar m
him bir zafer kazanmtr 350. T u r u l B e , Ouzlar sayesinde Bat
randa baarlar kazanm, B v e y h o u lla r devletini ortadan
kaldrarak halifelie ve Irak-1 Arab a hkim olmu, Ouzlar n faali
yetleri neticesinde kudretini Bizans imparatorluuna tantmt. b
ra h im Y n a lm emrindeki s h a k o lu b r a h im ve Saht Kemn
nvanl Ouz beleri Hemedan blgesi ve Krdistan m fethinde mhim
hizmetler ifa etmilerdi351. Buna ramen T u r u l B e ile kavimdala-
rnm aras almaa balad ki, bu, devletin gelime ann bala
rnda mhim buhranlarn kmasna sebep oldu.
Anlaldna gre, T u r u l B e ve A lp -A r s la n , eldalar olan
Ouzlarn, buyruklarna arzu ettikleri derecede itaat etmemeleri ve
bu arada bilhassa yamaclk geleneinden vazgememelerinden i
kyeti idiler. Hatt kendilerine Gazneli ve D eylemlilerden intikal
eden, iyi yetitirilmi Trk memlkleri karsnda eldalarm km
semeye balam olmalar bile mmkndr. Ouzlar m babularna
sayglar ve itaatlar ise snrsz ve karlksz deildi. Babu da tre
nin gerektirdii baz vazifeleri yapmakla mkellefti. Bunlar yerine
getirilmedii zaman sayg ve itaat da ortadan kalkyor ve fkeyle atla
rna binen Ouzlar ayn aileye mensup bir bakasnn etrafnda topla
nyorlard. Ouzlar, T u r u l B e e kendilerine istedikleri gibi yama
yaptrmad -halbuki onun sk sk yamal toylar verdii anlalyor-

350 b n u l-C e v z , el-Mnazam , V III, s. 137; b n ul-Esr , IX , s. 226-227.

351 bn ul-Esr, IX , s. 224, 248. Saht Kem n 'm burada iinvan olduu anlalyor. Bu
hangi trke kelimenin tercmesidir , K a t-Y a y h miL m ?

105
 ve Iranh vezirinin tesiri altnda bulunduu ve memlk emirlerini en
mhim mevkilere kard iin kzyorlard. T u r u l B e , A lp -A r s -
lan ve bakalar, daima yanlarnda ve buyruklar altnda bulunacak
sdk ve itaatkr bir kuvvete sahip olabilmek iin, Trkistan dan E n
dls e kadar olmak zere, slm leminin her lkesinde hnedanlar
tarafndan kabul edilmi olan memlk uslunu benimsediler. Daha
Gazneliler ile mcadele esnasnda birok Trk memlkunun Seluklu
larn tarafna getiini biliyoruz. Devletin kurulmasndan sonra gerek
Gazneliler den, gerek Deylemliler den mhim sayda Trk memlk nn
Seluklu hizmetine girdii muhakkaktr. T u r u l B e, A lp -A r s la n
itaatli, terbiyeli, muhite intibak etmi olan bu memlkleri abuk k
zan, sert mizal, eldalarna tercih ederek onlarn ileri gelenlerini m
him mevkilere getirdiler. M.H. Y n a n n dedii gibi 352, T u r u l B e
ve A lp - A r s la n n memlk sistemini benimsemelerinde bata vezir
ler olmak zere, ranl devlet erknnn mhim bir rol olmutur. 1058
ylnda T u r u l B e e isyan eden b r a h im Y n a l n bana Ouz
larm. mhim bir ksm toplanmt. Onlar b r a h im Y n a l a -hkm
dar olursa- u ;stediklerini yerine getirmeyi kabul ettirmilerdi:

1 - Irak-1 Arab a, sefer yapmamak. Ouzlar T u r u l B e in ku

mandasnda Irak a yaptklar seferlerde ok sknt ekmiler, buna
karlk ellerine hibir ey gememiti.
2 - S u lta n , yani T u r u l B e ile hi barmamak. Bu ikiei is
tek, Ouzlarm T u r u l B e e kar nasl bir kzgnlk iinde bulun
duklarn gsteriyor. T u r u l B e gibi dirayetli bir hkmdarn ba
arlarnn tek mili olan z kavmini kendinden nefret -ettirmesi ger
ekten hayret verici bir husustur.

3 - Kendilerinin fikrini almadan bir kimseyi vezir yapmamak.

Bu husus vezirlerin T u r u l B e in Ouzlar a kar davranlarnda
mhim bir mil olduklarn gstermektedir. Halfenin dounun ve
batnn hkmdar iln ettii T u r u l B e , b r a h im Y m a l kar
snda tehlikeli gnler geirdi. lk nce, Hemedan da, sonra da hkmet
merkezi R ey de skntl durumlara dt. Yeenleri A lp -A r s la n ,
K a v u r d ve Y k u t , kuvvetleri ile yardma gelmeselerdi, hkmdar
ln kaybetmesi de pek muhtemeldi. T u r u l B e in tutsak alnan
b r a h im Y m a l ldrtmesinde memlk emirlerinden H u m a r -T e
g in de mil olmutu. Bir mddet sonra Y n a lm oullar amcalarnn
baka bir meseleden kzgn bulunduu bu emri onun msaadesiyle

352 Anadolunun Fethi, s. 99.

106
ldrdler. T u r u l B e in son yllarnda onun balca emirleri ola
rak E rd e m , G e v h e r - y n , H u m a r -T e g n , A y - T e g i n - i S le y
m a n ! grlyor ki, bunlarn hepsi memlk meneli idiler. Bu emirler
den G e v h e r - y n , Seluklular zl BuveyhilerAen intikal etmiti.

T u r u l B e eldalarn memnun edecek esasl bir tedbir alma

m grnyor. nk Trkmenlerin memnuniyetsizlii devam edi
yordu. Nitekim- A r s la n Y a b g u nun olu K u ta lm da isyan ede
rek 10000 atl ile Daman yaknndaki Gird-Kuh kalesine kapanmt.

T u r u l B e in lm zerine kaleden inen K u t a lm n bana

Trkmenler den pek kalabalk bir ordu (50 000 atl deniliyor) topland.
Bu Trkmenlerin ou R ey ile Hemedan arasndaki blgede oturuyor
lard. K u t a lm byle byk bir orduya sahip olduu halde A lp -A r
la n a kar yapt sava kazanamad. (456-Muharrem=1064 Ocak)
yapt sava ve kendisi de dava meydanndan kaarken ld. A lp -
A r s la n , bir kaynamza gre, eldalarmdan yani Trkmenler den ok
adam ldrmtr. Bu savata A lp -A r s la n n yannda K l-S a r ,
P e h liv a n , A lt u n -T a h , S a v -T e g n , B u ld a c , S u n k u rc a , A a c
gibi emirler vard ki, bunlardan hepsi veya ou memlk meneli idiler.
Gerek T u r u l B e in, gerek A l p - A r s la n n byk emirleri arasnda
bir ka Trkmen beinin grlmemesi gerekten hayret verici bir
husustur. Bu isimler memlk sisteminin daha kurucular devrinde nasl
kuvvetle benimsenmi olduunu gsteriyor.

A lp -A s la n her nekadar Trkl vyorsa da eldalar Trk-

menleri memnun edecek esasl bir tedbir almamtr. Anlaldna
gre, ne T u r u l B e , ne A lp - A r s la n ve ne de onun halefleri mese
lenin ehemmiyetini kavrayamam grnyorlar. Onlarn icraatnda
lranl vezirler ile memlk emirlerin fikirlerinin ok defa hkim bir rol
oynad ak bir hakikattir.

A lp - A r s la n memlk emirleri mhim mevkilere karrken z

kavminden olan beler Suriye de Arab hkmdarlarnn hizmetine
girmee balamlard ki, byle bir hdise gliba hi bir kavmin tari
hinde grlmez. Trkmenler iin yaplan ey onlar Bizans ucuna sevk-
etmek ve orada balarna ya bir Seluklu ehzadesi geirmek veya on
lar bir memlk emrin buyruuna vermekti. te bunlardan biri olan
G m -T e g in 1069 da Trkmen belerinden B e k i-o lu A f in
tarafndan ldrmt. Ertesi yl, S e l u k lu h n e d a n n d a n oldu
u anlalan ve ayn zamanda A lp -A r s la n n enitesi E r -B a s g a n m,
Azerbaycan daki hudud blgesinde yaayan Nvekiyye TrkmenlerV-

107
ni bir ksm ile Bizans imparatorluuna iltica ettiini biliyoruz. Er-
B a sg a n m niin A lp -A r s la n a si olduu malm deildir. Halbuki
E r -B a sg a n , T u r u l B e ld zaman A lp -A r s la n n tahta ge
mesini isteyen onun en hararetli taraflarndan biri idi. Bu husus
ne olursa olsun, bu misaller halledilemiyen Trkmen meselesinin dour
duu yeni buhranlardr. E r -B a s g a n ile birlikte Bizans topraklarna
giden Nvekiyyeler ayn ylda bu lkeden ayrlarak Suriyeye inmiler
ve orada fetih hareketlerine girimilerdir. Malazgid zaferi Trkmen
meselesinin devlet iin ksmen de olsa yeni buhranlar dourmasn
nledi. Trkmenler bilhassa K u t a lm o u lla r nn idaresinde ola
rak Anadoluya yayldlar. Anayurddan rana, gelen Trkmen kme
leri sonra buradan Anadoluya geiyorlard.

A lp -A r s la n m 1072 ylnda lmesi zerine kardei Kirman nie-

liki Kavurd, byk sultav olmak iin harekete gemiti. Bunu haber
alan M e lik - a h ve veziri N iz m l-m lk n ilk ii Rey-Hemedan
arasndaki byk dzlkte yaayan Trkmenler in yanna gitmek ol
mutu. Bu suretle onlar epeyce para sarf ederek Trkmenler in K a -
v u r d un etrafna toplanmalarn nlediler. Bu tebbir K a v u r d un
yenilmesinde mhim bir mil oldu ise, de, Trkmenler zaferin netice
sinden esasl bir kazan elde edemediler.

M e lik - a h devrinde devlet hizmetindeki Trkmen beleri an

cak bir ka kii olup, bunlara da mhim mevkiler verilmiyordu. Bu
belerin en tannmlar da asl bir aileden gelen ve ayn zamanda dirayet
li bir kumandan olan A r t u k B e ile a b u k ( u b u k ) ve Antakya
hkimi A lp o lu Y a S y a n idiler. Fakat bunlardan A r t u k B e e
de hizmeti ve deeri ile mtenasib bir mevki verilmemi ve neticede bu
be, M e lik - a h n hizmetinden ayrlarak Suriye meliki T u t u un
emrine girmi ve son gnlerini Kuds vlisi olarak geirmitir 353.

Bilhassa M e lik - a h devrinde devlete hkim olan ranl vezir

N iz m l-M lk n Trkmen meselesine, bsbtn kaytsz kal
mad anlalyor. N iz m l-M lk eserinde devletin Trkmenler
den sknt ektiine iaret ettikten sonra Trkmenler in kalababk olup,
bu devletin ilk yllarnda ok hizmet ettikleri, zahmetlere katlandk
lar devlette haklar olduunu belirtiyor ve bu sebeble hkmdarn
akrabalarndan ve dier Trkmen genlerinden bin veya daha fazla
snn, memlkler gibi, terbiye edilerek devlet hizmetine alnmalarn

353 A rtu k B e hakknda: A li S evim , Artuklular'm soyu ve Artuk B e'in siyas fa a

liyetleri^ Belleten, X X V I, s. 101.

108
tavsiye ediyor. Bylece onlarn devlete kar duyduklar nefretin orta
dan kalkacan ve gerektii zaman 5000-10000 kiilik bir kuvvetle
istenilen hizmeti greceklerini ve devletin nimetlerinden faydalanacak
larn yazyor354. Fakat Iranl vezirin, bu ok isabetli tavsiyesi hi bir
zaman tatbik edilmemitir. M. H. Y n a n 355, N iz m l-M lk n
Trkmenler'i imparatorluun en fesat ve en bell unsuru sayb on
larn belerini ibandan attrmakla itham etmektedir.

Seluklularn Ouz olmayan Karluk , Kpak gibi dier Trk ka-

vimlerine mensup memlkler yani kullardan mteekkil hassa ordu
larnn en kadar kuvvetli ve devlete nasl hkim bulunduunu M e l i k -
ah n lmnden sonraki hdiseler aka gstermektedir. Daha M elik -
ah zamannda hassa ordusunda bulunan 7000 kadar Ermeni memlk
askeri, N iz m l-M lk n muhalefetine ramen, ordudan kovul
mutu ki, bunu Trk memlk askerinin yaptrdndan phe edilmez.
Trkmenler de dahil olmak zere, btn kavm zmreleri ekemeyen
ve onlar kk gren, bu Trk memlk askeri, Osmanllar daki Yeni
eriler gibi kuvvetli bir tesant uuruna ve bunun verdii takn bir
gurura sahip idiler356. Trk memlk emirlerinin de, sultanlar gibi, ahs
larna bal mhim sayda asker kuvvetleri vard. Bu emrler atabeyi
bulunduklar Seluklu ehzadeleri adna hareket eder grnerek, ik
tidar elde etmek iin sk sk meydana atlyorlard. Hatt daha Me-
lik - a h n lmn mteakip balayan saltanat mcadeleleri esna
snda M e lik - a h n ok sevdii emirlerinden Bilge Be nvanl
n r , N iz m l-M lk n oullarndan birinin tevikiyle sfahan
da. padiahlm bile iln etmiti.

Memlk sistemi, yalmz ran Seluklularnda deil, Anadolu Sel

uklularnda, ok ksa sren Suriye Seluklularmda da kabul edilmi
ti. El-Ceztre ve Suriyenin hkimleri olan Z e n g ile r de esasen bir Trk
memlk ailesi idi. Z e n g ile r e Suriyede halef olan K r d meneli E y-
y u b lu la r da bu sistemi devam ettirdiler, y le ki Eyyublerin memlk-
leri, 1250 ylnda efendilerinin hkimiyetine son verip Msr ve sonra
Suriyede kendilerininkini ikame ettiler. Gazneliler in yerine geen
Grlularm da hassa ordularn Trkler den meydana getirdiklerini bili
yoruz. G rlu hnedanna mensub Trk Memlkleri de Hindistan da
bir memlk sultanl kurdular. Hatt Mavera n-nelrdeki K a r a -

354 Siyasel-nme , H a lh a li yay., 1311, s. 73.

355 Trkiye Tarihi, Anadolu nun Fethi , s. 99.
356 M.H. Y n a n m, O sm a n l d e v le t adamlarndan ekserisinin devirmelerden k
t sz (Anadolu'nun Fethi , s. 92) phesiz ok mbalaldr.

109
 H a n l lnedannn dahi hu sistemi benimsedii grlyor. Mesel
S u lta n S a n c a r m adalarndan A h m e d -H a n n 12000 Trk
memlk olduunu biliyoruz. Bu- misallerden anlalyor ki hnedan-
lar varlklarn emniyet altna almak ve hkimiyetlerini devam ettire
bilmek iin bu sistemi kabul etmeyi bir zaruret olarak gryorlard.
Bu sistem karsnda kabilev asker sistemin baars kolay olmuyordu.

slm hnedanlarnn hassa ordularn Trk memlklerinden tekil

etmeleri meselesine gelince, bu, onlarn, kolayca tedarik edilebilmelerin
den deil, askerliin gerektirdii balca vasflar hiz olmalarndan
ileri geliyor. Nitekim M sr da en pahal satn alnan memlklerin
Trk rkndan olduklarn bilyoruz. Trkler mkemmel biniciler olup,
at stnde maharetle ok atmakta ve karg kullanmakta idiler; fazla
olarak iklim artlarna mtehammil, disipline alkn, cesr ve souk
kanl insanlard. Biricik kusurlar olarak gece savalarnda, dier baz
lcavimlere nazaran, daha az baarl olduklar sylenir.

Trk Memlk askerinin, banda hangi hnedan bulunursa bulun

sun, kavm uurdan mahrum olmadna dir elimizde bir ok deliller
vardr. Esasen yad ellerde Arab ve Acemler arasnda yaamalar on-
lardaki kavm uuru kuvvetlendiriyordu. Nitekim F a t im halfesi,
N u r e d d in M a h m u d dan M srdaki Trk askerlerini ekmesini rica
edince, bu hkmdar ona, Frenkler in karglarna kar ancak Trk
ler in oklarnn kar koyabilecei ve Frenkler in yalnz Trkler den
korktuklar cevabn vermiti.
Memlk sistemi, bilhassa, ran ve Suriye de, Trkmenler i yk
sek devlet hizmetlerinden mahrum brakm ise, de, buna karlk
onlarn, Arablar gibi, zafa uramalarn nlemitir.
Btn bunlarla beraber Trkmenler bsbtn bir tarafa atlm
deillerdi. Esasen kalabalk ve sava olan bu kavme kar bu ekilde
bir harekette bulunmak da imknszd. Bu sebeble Trkmenler her
yerde ve hatt Mavera un-nehr de bile devletlerin asker kuvvetleri
arasnda yer aldlar ve G k -T r k le r devrinde olduu gibi, Anadolu-
da, randa, hatt Suriyede devletin dayand ikinci mhim bir unsur,
bitmez tkenmez bir yedek kuvvet roln oynadlar ve Arab, Krd ve
dier kavimlerin ba kaldrmalarna da engel oldular.

Trkmenler, Yakn-Dou da, umumiyetle u blgelerinde yurd

tutmulard. Bundan hem kendileri, hem de tbi olduklar slleler
memnundu. Trkmenler, dman memleketlerine aknlar yapmak ve
oralardan yaplan hcumlara kar koymak sureti ile bal bulunduk-

110
lan hanedanlara hizmette bulunuyorlar ve kendileri iin de doyum
luk" elde ediyorlard. Onlar ular iin o kadar lzumlu bir unsur idiler
ki, Im d d u d -d in Z e n g i, ehrizor blgesindeki Yva Trkmenleri'-
den bir ksmm, Suriye deki Hal hududuna getirerek, orada onlara
yurd vermiti. Ulardaki Trkmenler den. en kalabal Anadoluda
Bizans hududundakiler olup, hretleri her tarafa yaylmt. Trk
menler den baz ^zmreler de ky vilyetlerinde ve kuytu yrelerde
oturuyorlard. Trkmen belerinden bir oklar, dorudan doruya
yrelerin hkimi olduklar gibi, bir oklar da dirlik sahibi bulunuyor
lard. Birok Trkmen zmreleri de devlete vergi veren raiyyet du
rumunda idiler. Trkmen beleri de Memlk vlile- gibi, artlar m
sait bulduka, oturduklar blgelerde veya bizzat kendilerinin fethet
tikleri yerlerde belikler kurmulardr.

Netice olarak unu belirtelim ki, bata kendi z kavimlerine al

kasz kalmalarnn da mil olmas ile S e l u k lu hnedanlar ve on
larn Memlkleri kaybolub gittiler. Halbuki Trkmenler - z temsil
cileri olarak - Trkln varln devam ettirdiler.

Trkmenler in, Seluklu devrindeki durumlarna dir bu mte

rek hususlar belirttikten sonra, imdi onlar, anayurddakiler de dahil
olmak zere, ayr ayr incelemeye alalm.

1 - Mvera un-nehr:

Ouz veya Trkmenler, Seluklular idaresinde ve sonra dalgalar ha

linde, Yakn - Dou lkelerine gelmi olmakla beraber, X II. yzyln ikin
ci yars ile Mool istils zamannda yine onlardan mhim hir ksmnn
Buhara yaknlarndan, Cend ve Yeni-K ente kadar uzanan sahada yaa
dklar grlyor. Sir-Derya nin sa kysndaki topraklar, K a fili-K p-
aklarm elinde idi. O tarafa Trkmenler in bulunup bulunmad iyice
bilinemiyor. X II. yzylda Mver un-nehr de kalabalk bir Karluk
kmesi de vard. Bu Korluklar K a r a - H a n lla r a itaat etmiyorlard.
Buna karlk hanlarn Trkmenler ile mnasebetlerinin iyi olduu
grlyor. 1156 ylnda Korluklar T a m g a b r a h im H a n ldr
mler, buna karlk yeni han C e l le d d in ar da (K k -S a u n )
Karluk babuu B e y g u - H a n ldrm ve dierlerini de ortadan
kaldrmaya kastetmiti. Bunun zerine B e y g u -H a n n oullar ve
dier Karluk beleri H a r iz m - a h I l - A r s l a n a sndlar. K k -
S a u n , l - A r s l a n m, Karluklara yardm iin mhim bir ordu ile
yrdn renince, Kora-Gl den Cende kadar uzanan blgedeki

111
 Trkmenler i toplayp Semerkand da mdafaaya hazrland gibi, bir
taraftan da Kara-Htaylar dan yardm istem iti3^7.
1220 ylnda Moollar, Cend, zkent, Barml-Kent ve Yeni-Kenti
aldktan sonra, bu blgedeki Trkmenlerden, 10000 kiilik bir kuvvet
tekil ederek bu kuvveti T a y n a l N o y a n n emrine verdiler. T a y
n al, bunlar da buyruunda olduu halde, Sir-Derya kysnda Harizme
yrd. Fakat Trkmenler yolda isyan ettiler ve balarna konmu
olan Mool u ldrdler. T a y n a l nde gidiyordu; isyan ettiklerini
haber alnca geri dnd ve onlardan ounu ldrd. Geri kalanlar
dier Trkmenler ile Merv ve A m ye taraflarna katlar. Bylece Mool
istils sebebiyle Trkmenler in eski yurdlarmda kalm olanlarnn pek
ou da buradan ayrlarak Horasan'da toplandlar 358. Bununla bera
ber, 1273-1274 yllarnda Barml-Kenti ziyaret eden C em al K a r ,
bu ehirde Terkime yani Trkmenler in yaadn haber veriyor 359.
X IV . yzyldan itibaren, kaynaklarda, artk Sir-Derya boylarnda
Trkmenler in yaadndan bahsedilmez.

2 - Manglak:

Trkmenler den mhim bir kme daha X . yzyldan beri bu blgede

yaamakta idi. Manglak n coraf durumu sebebiyle buradaki Trk-
menler in Mool istilsndan dahi mteessir olmadklar anlalyor.
Trkmenler burada ilk nce A lt n - O r d u hanlarna, sonra da H a r iz m
hkmdarlarna tbi olarak X V II. yzyla kadar oturmulardr.

3 - Balhan:

Buras Trkmenler in en slim yurdlarndan biri idi. yle ki on

lar, devaml olarak ancak bu blgede tutunabilmilerdir. S e l u k lu
devrinde bu blgedeki Trkmenler in Manglaktakere nazaran sa
yca daha az olduu anlalyor.

4 - Horasan:

Seluklular her ne kadar devletlerini burada kurmu iseler de,

bu blgede, aada bahsedilecek Ouzlar dan nce, az ve ehemmiyet

357 C u veyn , Tarih-i Cihn-gu , yay, M irza M u h a m m ed -i K a z v in , (G.M.S.),

Leiden , 1916, II, s. 15; b ra h im K a fe s o lu , Harizm-ahlor devleti tarihi, (T.T.K.), 1956,
s. 80-81.
358 C v eyn , ayru eser, 1911, I, s. 70.
359 B a r th o ld , Turkestan, metinler, s. 151; Four studies on the history o f central A sia ,
Leiden, 1962, III, s. 130. P la n o C a rp in i 1246 ylnda Barm l K enl'i tahrib edilmi halde gr
mt.

112
siz bir Trkmen unsurunun yaad anlalyor. 553 (1158) ylnda,
Kuhistan blgesinde yaayan Trkmenler den bir topluluk bu sralar
da Horasanda, faaliyette bulunan Ouzlara dahil deil idi. Bu Trk-
menler in obalarna, kendileri olmad bir esnada, lsmaililer hcum
ederek davarlarn yamalamlar, oluk ve ocuklarn tutsak alm
lard. Fakat Trkmenler, lsmaililer in arkasndan yetierek, oluk,
ocuklarn, gknlerini ve davarlarn kurtardklar gibi, lsmaililer i
de, 9 kii mstesna olmak zere, tamamiyle yok ettiler 360.

Sancar tu tsak alan O uzlar

Bu Ouzlar, Horasana gelmeden nce Mavera n-nehr de yayor

lar ve Karluklar gibi, K a r a - H a n l hkmdar M u h a m m ed A rs
la n H a n n (1101-1132) hizmetinde bulunuyorlard. Bunlarn Sir-
Derya boylarndan Mvera un-nefire inmeleri, yine Kanl-Kpaklar m
sktrmas ile ilgili olabilir. Bu Ouzlar -Ok ve Boz-Ok adiyle iki
kola ayrlmakta idiler. -Oklar n banda Dad Be nvanl Is h a k
o lu T ti (D u d u ), Boz-Oklarnkinde de A b d u l -H a m i d o lu K o r
k u t B e vard. Ouzlarn, hizmetinde bulunduklar K a r a -H a n l
hkmdarlar ile iyi geindikleri anlalyor. Buna karlk Karluklar,
daha sonralar da olduu gibi, serkelik yapyorlard. 1122 de inden
kovulan Ktaylar, Moolistana, gidecekleri yerde, msait bulduklar Trk
lkesine gelip ksa bir zamanda, Balasagun merkez olmak zere, kuv
vetli bir devlet kurmulard. slm tarihlerinde bunlara K a r a-H t a y la r
denilir ki, buradaki kara sfat onlara in den kovularak itibarlarm kay
betmi olmalarndan dolay verilmi olsa gerektir. Karluklar K a r a -H -
t a y la r nezdinde, kendileri iin kuvvetli bir hni buldular. 1141 ylnda
Semerkand yaknndaki Katvan lnde K a r a - H t a y hkmdar ile
S u lta n S a n c a r arasnda yaplan savata K a r a - H t a y ordusunda
yer alm olan Karluklar, S u lta n S a n ca r ordusunun ar bir ekilde
bozguna uramasnda mhim bir mil oldular. Bu sava sonucunda,
Mvera un-nehrdeki K a r a -H a n l hnedan, K a r a - H t a y la r n
hkimiyeti altna girdii gibi, Karluklarda Kara-Htaylarn destei
ile Ouzlar buradan kovdular. Ouzlar Belh ve Hutteln blgesine
gelib yurd tuttular. Onlarn saylarnn 40000 adra yakn olduu
sylenmekte ise d e 361 bu, bize gre olduka mbalaal bir rakamdr.
Ouzlar, Seluklu Sultan S a n c a r tarafndan devlet hizmetine aln
mayp, raiyyet (halk zmresinden) sayldlar; vergileri San-

360 tbn ul-Esr , X I , s. 107.

361 M irh on d , Ravzat us-saf, IV, s. 113.

113
 Carn haslarna dahil edilmiti. Bu vergi ylda 24000 koyun idi. Bu ra.'
kam dahi Ouzlarm 40,000 adr olamyacam gsterebilir Yukarda
sylendii gibi, Ouzlar, -Ok ve Boz-Ok adlan ile iki kola aynlyor-
lard. -Oklar n banda T u t i (D u d u ), Boz-Oklarnkinde de K o r
k u t B e vard. T t i B e in babas s h a k Dd Be nvann
tam olduu grlyor ki bu, onun olduka nfuzl ve nl bir
ahsiyet olduunu gsterir. Bu kol belerinden sonra, D in a r , B a h
t iy a r , A r sla n , a k r ve M a h m u d gibi, boy beleri geliyordu. Bun
lardan baka K o r k u t un kardei M u h a m m ed , S a n ca r, B y k
D v u d ve .S elm e n eci ( ) gibi belerin olduunu da bili
yoruz. Kaynaklarda bildirildii zere, bu beler varlkl insanlard.
S a n c a rm Belh valisi K m a c , Ouzlar m kendi idare blgesinden
kb gitmelerini istedi. Ouzlar onun bu isteini yerine getirmediler;
K m a c n ni bir hcumu karsnda gfil bulunmamak iin bir araya
geldikleri gibi, baka yerlerde oturanlar da onlara katldlar. T rk -
A r s la n B u k a , Ouzlar a katlanlardan biri idi. K m a c n bu iste
inde, metbu S a n c a r n muvafakatini ald muhakkaktr. Sebebine
gelince bu, K m a cm Ouzlardan grd -vefaszlkla vasflanan- bir
hareket idi. Gerekten 547 (1152) ylnda Gr devletinin kurucusu A l -
u d d in H s e y in C ih n s z, Belh kuatm, K m a c da yannda Ouz
lardan bir blk olduu halde, ona kar kmt. Fakat Ouzlar Gur-
lularm tarafna getiler. Bu yzden ehir dt. Bereket versin S an
ca r yetierek A l u d -d in C ih n s z u yenip, tutsak alarak duru
mu dzeltti. C u z c a n ye gre 362, Gr hkmdarnn yenilmesinde
ordusunun sa kolunda bulunan Ouz, Trk ve Halaclar n sava es
nasnda S a n c a r m tarafna gemeleri mhim bir mil olmutur.
Ouzlar n kendi dirlik blgesinden gp gitmeyi reddetmelerin
den dolay K m a c , her halde S a n c a r n msaadesini alarak, 10000
atl ile onlarn zerine yrd. Bunu haber alan Ouz beleri yanna
gelerek, yerlerinde kalmalarna rza gstermesi mukabilinde her evden
200 dirhem vereceklerini syledilerse de K m a c bunu reddettii gibi,
onlara iddetli muamelede de bulundu. fke ile geri dnen beler at
landlar ve K m a c n karsna ktlar. Yaplan savata Ouzlar par
lak bir zafer kazandlar. K m a c ve olu da tutsak alnarak ldrl
d 363. Ouzlar bu galibiyeti muteakib Belh yrelerini yamaladlar.
K m a c n 364 malbiyeti haberi M erve gelince, S u lta n S a n ca r ka

362 I, s. 408.
363 bn ul-Esr , X I, s. 38, 74, 79-81.
364 Metinlerde bu kelime eklinde yazlyor. Biz bunun ecere-i Terkime1deki
(s. 80) ile ayn olduunu tahmin ediyoruz.

114
labalk bir ordu toplayarak ( 0000 deniliyor) Ouzlar*n zerine yr
d. Ouzlar bu defa daha byk bir kaygya kapldlar ve S a n c a r a
gnderdikleri eliler ona u szleri sylediler: Biz sultan a daima s
dk kullar idik. K m a c ocamza kasd etti, onunla oluk ocuu
muz iin zarur olarak savatk, 100000 dinar ile 100 Trk delikanls365
verelim de sultan bizi balasn 366. S an ea r, baz emirlerinin tesiri
altnda kalarak, Ouzlarm ricasn yerine getirmedi. Hatt onlara yak
latnda Ouzlar, kadn ve ocuklarn nlerine katb af dilediler ve
daha nceki tekliflerine ilve olarak, her evden yedi batman gm
vermeyi taahhd ettiler ise de 367 S a n ea r, yine emirlerinin srar ile bu
teklifi de reddetti. S a n e a r ne yapmak istiyordu? Kendi z kavmini
yok etmek, onlarn servetlerini, kz ve olanlarm ele geirmek m i?
Halbuki, bir yl nce lkesine tecavzlerde bulunub yamalayan ve
K m a c yenen Gr hkmdar A l u d -d in C ih a n s z u tutsak al
dnda hilat giydirib lkesine gndermiti.
oluk ocuklar ile yalvarmalarnn S u lta n S a n c a r n acma
duygusunu fiilen harekete getirmediini gren Ouzlar m, ok defa
olduu gibi, ruhlarndaki korkunun yerini kzgnlk almt. Bu se
beble ancak 100 atlnn geebilecei bir boazdan girilen bir yerde azim
le savaa hazrlandlar; boazdaki yol zerine targan yaptlar 368. Ouz
lar burada S a n e a r ordusunu bir hamlede bozguna urattlar (548
Muharrem=1153 Mart-Nisan). S a n ea r bir ksm askeri ile perian
bir halde Belhe doru kat. Ouzlar m arkadan yetimesi zerine ye
niden savald ve S a n e a r yine yenilerek Safer aynda (Nisan-Mays)
M erv e gitti. Ouzlar Merv zerine yrdler. Onlarn yaklatn ha
ber alan S a n e a r ve askerleri karlamaya cesaret edemiyerek oradan
uzaklatlar. Ouzlar M erve girib buray grlmemi bir ekilde ya
ma ettiler (Cumd el-ul). Az sonra S u lta n S a n c a r ellerine gei
ren Ouzlar tahta oturup ona tazimde bulundular ve itaat edecekleri
ni sylediler 369. Gerekte S a n e a r bir tutsaktan baka bir ey deildi.

365 R a v e n d de (Rha us-sudr, M u h a rn m e d ik b a l y a y ., (GMNS), Leiden, 1921,

s. 178) 1000 Trk delikanls deniliyor ki bu, ok az muhtemeldir.
366 R e id u d d in , Cmi ut-tevrih, Zikr-i tarih-i l-i Seluk, s. 94.
367 Buradaki her evden sz phesiz beler ve ikinci derecedeki reisler iindir.
368 Targan : Ouzlarm savunma savalarnda, dmann yryn ve saldrn zor
latrmak iin aa ktkleri ve saireden yaptklar mnialara ve tahkimat denilmektedir.
369 bn ul-Esr , X I, s. 81. Zhir-i Niabur (R e id u d d in , Cmi ut-tevrih, Z ikr-i tarih-i
l-i Seluk, s. 95) ve ib n u l-E s r in naklettii dier bir rivayet de (X I, s. 79-80) S a n ca rn
yaplan ilk savata tutsak alnd sylenir ise de biz i b n u l-E s r in ikinci rivayetinin
doru olduu fikrindeyiz. nk, burada hdiselerin ay, ay tarihleri verilmektedir. Ayrca
Ahbar ud-devlet-is-Selcukiyye deki ifadeler de (s. 123) bu ikinci rivayeti teyid ediyor.

115
Ouzlar*n mevcud dzeni korumak ve d mdahaleleri nlemek iin
S a n c a r muhafaza etmeyi ve onu hkmdar gibi gstermeyi siyaset
lerine uygun bulduklar grlyor.

Ouzlar, S an ca r da yanlarnda olduu halde, M erve dndler

(Receb aynda) ve ehri evvelkisinden daha korkun bir ekilde ya
maladlar. Bu yamada halkn kendilerini tahrik etmi olmas da mm
kndr. Denildiine gre, birinci veya bu ikinci gelilerinde ehir gn
st ste yamalanmt. Ouzlar, bu yama esnasnda ilk gn altun,
gm ve ipekten olan eyay, ikinci gn pirin, tun, bakr ve demir
eyay, nc gn de, yatak yastk ilerini, kpleri, mlekleri, kap
ve ereveleri alp gtrmlerdi. Bu, gerekten yamal toy gelene
inin geni apta bir tatbikinden baka bir ey deildi. Ouzlar, boz
krlarda her zaman mevcut olan bu gelenein bu yerleik lemde de
yaplmasnda hi bir fark grmyorlard. Bu esnada Niabura ka
m olan S u lta n S a n c a r n erkn ve meras orada S a n c a r n ye
eni S u lta n M u h a m m ed T a p a r olu S le y m a n - ah hkm
dar yaptlar. S le y m a n - a h Merv zerine yrd ise de, askerleri
Ouzlardem. o denl ylmlard ki, Ouzlar grr grmez arkalarna
dahi bakmadan katlar. Onlar kovalayan Ouzlar, yollar zerindeki
Tusu yamaladktan sonra Niabur a geldiler (evval 548=Aralk-
Ocak 11531154). Bu ehir de Merv gibi korkun bir ekilde yamalan
d. Bu yamalar esnasnda bir ok insan da lyordu. Isferyin ve
Cuveyne kadar yamalarn uzatan Ouzlar, Niaburu yeniden yama
ladktan sonra oradan uzaklatlar. Btn bu yry esnasnda San-
ca r da yanlarnda idi. Kamamas iin on demir bir kafeste muha
faza ediyorlard. O zamanlarda Islm leminde bu gibi hallerde bu
usule ba vuruluyordu. Sancar n uraya, buraya dalm olan emir
leri Niaburda. toplanarak, K a r a -H a n l M u h a m m ed H a n n olu
ve Sa.ncarm yeeni M a h m u d u hkmdar yaptlar. S u lta n M ah-
m u d, bu esnada Herat kuatmakta olan Ouzlarn zerine yrd.
ki taraf arasnda bir ok savalar oldu ki, bunlarn ounu Ouzlar
kazanmlard. 550 yl Cumd el-ulsmda (1155 Temmuz-Austos)
Ouzlar M erve dndler ve oradan M a h m u d a eli gndererek onunla
bar yaptlar. M a h m u d da selefi S le y m a n - ah gibi, zayf bir
ahsiyet olup, btn kudret E m ir M e y y e d A y - A b a nn elinde
idi. A y -A b a , Niabur dan baka Tus, Nes ve Abverdi de eline
geirdi. S a n c a r n dier bir emri olan A y t a k da, R ey blgesine
hkim olmu ve bana 10 000 atl toplamt 370.

370 lbn ul-Esr, X I, s. 81-83.

116
 Ouzlarm. elinde olan yerler ise, Belh, Merv ve Serahs blgeleri idi.
Anlaldna gre bu yerler onlara yetiiyordu; obalar da eskisi gibi
Belh evresinde bulunuyordu. H a n M a h m u d ile barn yaplmasn
dan sonra S a n c a r n emirleri M erve gidip, onu ziyaret edebiliyorlard.
Yalnz bu ziyaret esnasnda Ouz belerinden T ti B e , K o r k u t ve ya
S e lm e n e c i (?) ve B y k D v u d mutlaka hazr bulunuyorlard. 551
ylnda (Ram azan=1156 Ekim-Kasm) M e y y e d A y -A b a, nbeti
bulunan Ouzlar kandrarak S a n c a r Belhten Tirmize kard. San-
car-bir mddet kaldktan sonra-oradan M erve geldi. Belh blgesinde
bulunan Ouzlar San ca rn ne yapacan merak ve kayg ile beklediler.
72 yanda, ruhen km, hzinesi bo, lkesi harab, askerleri dal
m bir insan ne yapabilirdi? Gerekten S a ca r hi bir harekette bu
lunmadan kurtuluundan 7 ay sonra yes iinde M erv de ld (14 Rebi
ul-evvel 551 = 7 Mays 1156) ve gk inili kubbesinin bir gnlk yoldan
grld sylenen muhteem trbesine gmld. te kudret ve ha
meti ir ve muharrirler tarafndan gklere karlan S u lta n San-
c a r n kibeti, byle beklenmiyen bir ekilde sona erdi. Bu, hi phe
yok ki bir hnedann kendi z kavmine kar evresindeki 1ranllarn-
kinden farksz bir zihniyetle hareket etmesinin mukadder bir sonucu
idi. S a n c a r n yall onu mazur gsteremez. Ouzlarm btn yal
varmalarn ve msaid tekliflerini reddetmesi, onun eldalarn yok
etmek dncesinde olduunda pek phe brakmyor. Halbuki G az
n e li S u lta n M esud bile, S a n c a r m, bu Ouzlar dan daha az ya
mac ve daha az tehlikeli olmayan Ouz dedeleri hakknda bu kadar
msamahasz bir davranta bulunmamt.

Seluklular m kendi eldalarna kar kaytsz ve ilgisiz kalma

lar, onlar devlet hizmetinden mahrum etmeleri ve kendilerine deta
yabanc bir kavim nazar ile bakmalar, Trkmenlere o kadar tesir et
miti ki, bunun ac htras X V II. yzylda, Harizm Trkmenleri ara
snda hl yaamakta idi. Netice itibariyle bu ihmal ve yanl hareket,
yani Seluklularm gerek ran da, gerek Anadoluda kendi kavimlerine
kar olan bu davranlar devletlerinin yklmasnda pek mhim bir
mil olmutur.

S u lta n S a n c a r n lm, Ouzlar ferahlatm olmaldr. im

di onlar Belh dolaylarn yurd edinmiler, hatt yamaclktan vaz
geerek S u lta n M a h m u d a itaat etmeye karar vermilerdi. Ouzlar
bunu mteakip M erv e geldiler (553 aban=1158 Austos-Eyll).
S u lta n M a h m u d ve asl iktidar elinde tutan A y - A b a Serahs ta
bulunuyorlard. A y - A b a askeri ile Ouzlarn zerine yryerek on-

117
Iardan bir blk ile karlab glib geldi ve hatt onlar M erv e kadar
kovalad; bu galibiyet cretini artrm ve ona Ouzlar tamamen
ortadan kaldraca midini vermiti; bu sebeble yannda S u lta n M ah-
m u d olduu halde, Ouzlarm. zerine gitti. Fakat A y - A b a nm bu
midi boa kt. Vaka gn devam eden savata Ouzlar defa
geri ekildiler ise de, en sonunda A y - A b a y ar bir bozguna urat
tlar (9 evval=3 Kasm). Bu galibiyet Ouzlarm kuvvetlerini kay
betmediklerini gsterdi. Onlar bu defa Mervliler e iyi davrandlar ise
de Serahs ve Tus ehirlerini yamalamay ihmal etmediler. Ouzlar
bozgundan sonra Curcana gitmi olan S u lta n M a h m u d a ertesi yl
(5 5 4 = 1 1 5 9 )'eliler gndererek, hkmdarlar olmas iin onu M erv e
davet ettiler. Fakat M a h m u d , gvenemedii ve korktuu iin, ms-
bet bir cevap vermedi. Bu durum karsnda Ouzlar ondan olunu
gndermesini rica ettiler; o da bunu kabul etti. Ouzlar hkmdarlarn
Niabur da. karladlar ve ona sayg ve tazimde bulundular. Ouzlar -
n, balarnda bir hkmdar bulunmasn zarur grmelerinin, hki
miyetlerini meru klmak hususu ile ilgili olduu anlalyor. Dier
taraftan balarna geecek bir hkmdar, beler arasndaki anlamaz-
hklar da gidererek birlii devam ettirecek idi.

Ouzlar mehur Tus ehrini bir defa daha yamaladlar. nk,

Tulular onlarn hkimiyetini tanmay reddetmilerdi. Ouzlar Tus -
dan Nes ve Abiverd taraflarna gittiler; burada S u lta n M a h m u d
ile buluub onun hkmdarl zerinde anlatlar; sonra birlikte N i-
abur ve Serahs yolu ile M erve dndler. Onlara itaat etmeyen A y -
A b a Niabur a dnd ve o blgeye hkim oldu.

Nes blgesinde Yazr boyu oturuyor ve 555 (1160) ylnda ba

larnda d e k (ii>_j1) H a n olu Y a m u r -H a n bulunuyordu. Bu
Yazrlar, bahis konusu Ouz kmesine mensup olmayb, buraya Bal
han yolu ile Manglak tan gelmilerdi. Mezkr ylda, H a r iz m - ah
l-A r s la n n askerlerinden bir birlik bu Yazrlar n zerine hcum
ederek onlar bozguna uratt. Y a m u r -H a n Ouzlarm. yanna gi
derek onlardan yardm istedi. Ona gre, Harizm askerlerinin kendi-
disine hcumu, S a n c a r m emirlerinden olup, R ey blgesine tegallb
etmi olan A y t a k n tahriki neticesi idi. Ouzlar Y a m u r -H a n n
A y t a k a kar yardm isteini kabul ettiler. Bunu renen A y t a k
da, Mzenderan emrini yardma ard. Dihistan yaknnda yaplan
savata A y t a k ve Mzenderan emtri ar bir yenilgiye uradlar. 556
yl banda (1161) Dihistan ve Curcan yamalayan Ouzlar, Hora

118
san a dndler371. Niabur ve yrelerine hkim olan A y - A b a, S u lta n
M a h m u d un hkmdarln tanmyordu. Bu yzden Ouzlar yan
larnda S u lta n M a h m u d olduu halde, A y -A b a zerine yrdler.
A y - A b a diyahta kuatld. Bu esnada S u lta n M a h m u d , Ouz
lar dan kaarak Niabur hisarna snd. Onun Ouzlar m tahakkm
ne tahamml edemedii anlalyor. Fakat az sonra yapt bu hareket
iin derin bir pimanlk duymu olmaldr. nk, A y - A b a onu ve
olunu yakalayarak gzlerine mil ektirdi ve baba-oul bir birini taki
ben zdrablar iinde vefat ettiler (557=1162).
Ouzlar a gelince, onlar S u lta n M a h m u d un kamasndan sonra
M erv e dnmlerdi. Merv, Belh ve Serahs dorudan doruya idareleri
altnda idi. Herat hkimi A y - T e g in de onlar ile dosta geiniyordu.
Ouzlar hkim bulunduklar yerlerde S a n c a r n adna hutbe okutu
yorlard ki, byle bir gelenek hi bir yerde ve hi bir zaman grl
memiti. Hutbede S a n c a r dan sonra o yerin hkimi olan bein ad
okunuyordu. A y - A b a ya gelince, kendisi, Niabur blgesi ile Tus,
Nes ve K m ise hkim bulunuyor ve hutbede I r a k S e l u k lu sul
tan A r s la n ah n adn okutuyordu. Dihistan ve Curcan ise A y -
t a k m elinde idi. O da buralarda hutbeyi H a r iz m - a h l - A r s l a n m
adna okutuyordu 372.
558 (1162) ylnda Gr hkmdar S e y fu d d in M u h a m m ed ,
Ouzlarm zerine yrd ise de onlar tarafndan yenildi ve ldrl
d; ertesi yl (559=1163) bu zaferlerinden istifade ederek Gazne yi
aldlar ve buray epeyce bir mddet ellerinde tuttular. Bylece Ouzlar-
m dorudan doruya idareleri altnda bulunan blgelere (M erv, Serahs,
Belh, Nes ve Abverd) nl Gazne ehri ve blgesi de katlmt 373.
Bu blgelerden her biri belerden birisi tarafndan idare olunuyordu.
Herat hkimi A y - T e g i n de Ouzlarm tbii durumunda olduu gibi,
559 ylnda Talikan ve Grcistan fethetmi bulunan S a n c a r n emir
lerinden S u n g u r da onlara vergi vermekte idi. 560 (11641165) yln
da Ouzlar Herat kuattlar. nk burann hkimi olan tbileri A y -
T e g in , bir yl nce Grlular ile yapt bir savata lm ve Heratl-
lar ehirlerinin muhkem surlarna ve kuvveti gittike artan A y - A b a -
nm desteine gvenerek onlara itaat etmemilerdi. Fakat Ouzlar,
A y -A b a n n da Serahs taraflarna yapt aknlar ile kendilerini tciz
etmesi zerine, muhasaray brakb geri dnmee mecbur kaldlar 374.

371 bn ul-Esr, X I, s. 103-105, 116, 117.

372 bn ul-Esr , X I, s. 130-131.
373 b n ul-Esr, X I, s. 131.
374 bn ul-Esr, X I, s. 140, 141, 142; C u zcan, Tabakat-i N sirt , A b d u l-H a y y H a-
b b yay., I, s. 278, 415, 466.

119
 Ouzlar m 560 (1164-1165) tarihlerinden sonra yava yava siyas
ehemmiyetlerini kaybetmee baladklar grlyor. Bu husus p
hesiz onlarn mterek bir baa sahip olmamalar ve bu yzden zl
mee doru gitmeleri ile ilgilidir.

568 (1172-1173) ylnda Merv ve Serahs eski belerden D in a r

n elinde idi. T t i, K o r k u t gibi belerin bu tarihten nce ldkleri
anlalyor. Bu esnada Horasan a bitiik iki lkede iki devlet sr atle
ykseliyordu. Bunlardan biri, kurulduu yer Herat ile Gazne arasn
daki dalk blge olan G r d e v le t i; br .de Harizm lkesindeki
H a r iz m - a h la r idi. 567 (1172) ylnda H a r iz m - a h l - A r s l a n n
lm zerine yerine geen S u lta n - a h , Kara-Htaylarn yardm
ile aabeyisi T e k i tarafndan tahtdan uzaklatrlmt. Horasana.
gelen S u lta n - a h , grld gibi, bu blgenin mhim bir ks
mna hkim olan M e y y e d A y - A b a nn yardm ile Harizm tahtn
ele geirmek istedi ise de muvaffak olamad. Yukubulan savata A y -
A b a yenilerek ldrld (569=1174) ve S u lta n - a h da Grlular a
snd. Fakat ok gemeden T e k i ile metbu Kara-Htaylar n aras
ald. Durumu dikkatle takib etmekte olan Sultan-ah, msait bir
frsatn geldiini grerek Kara-Htaylarn yanma gitti. Kara-Htay
kraliesi mhim bir ordunun banda, kocasn S u lta n - a h ile gn
derdi. Fakat halkn ve ordunun T e k i e sadkati ve alnan tedbirler
den sava gc esiz olan Kara-Htay ordusu hi bir ey yapamadan
geri dnd. Ancak S u lta n - a h , her halde baz taahhtler karln
da, Kara-Htay kuvvetlerinden bir miktar asker alarak Serahs ta bulu
nan D in a r zerine baskn yapt. Bu baskn sonucunda D in a r n adam
larnn eskerisi ldrld. D in a r a gelince, o da kendisini kalenin hen
deine atmt. Bereket versin oradan kurtarld. D in a r geri kalan
Ouzlar ile hisara kapand. S u lt a n - a h daha fazla bir ey yapamya-
can anlayarak M erve dnd ve orada oturdu. S u lta n - a h ok
faal ve cesur bir insand; M erv den Serahs zerine ard kesilmeyen
akmlarda bulundu. D in a r bu aknlara mukabele edemiyordu. Bu
sebeble buyruunda bulunan Ouzlarm ou ondan yz evirerek da
ldlar. Serahs S u lt a n - a h m hcumlarna kar daha fazla muha
faza edemiyeceini anlyan D in a r, bata Niabur olmak zere, Hora
sann mhim bir ksmna hkim olan A y - A b a olu T o a n - a h a,
Serahs Bistam ile deimek teklifinde bulundu. T o a n - a h bu tek
lifi kabul etti. Fakat T o n - a h da ehri muhafaza edemedi. 576

120
ylnda (1181) yaplan bir savata S u lt a n - a h T o a n - a h yendi;
Serahs ve mteakiben Tus u elde etti 375.

S u lt a n - a h n M erv'i ele geirip Serahsa. aknlarda bulunmas

ve bu ehrin onun tarafndan T o a n - a h a teslimi, Ouzlar m tari
hinde mhim bir dnm noktasdr. Tarihleri iyice bilinmeyen (569-
576 aras) bu hdiseler zerine Ouzlar, tamamen denebilecek bir ekil
de daldlar. Yine bu tarihler arasnda Gazne ehri de onlarn elinden
kt. Ouzlar, Gazne de targan yaparak Grlular a kar iddetli bir
mdafaada bulunmular ve ilk nce galib gelmilerse de sonra bozgu
na uramlard 376. Belh e gelince, burasnn Ouzlarm elinden ne za
man ktn bilmiyoruz. Bu hususta bilinen, ehri 594 (1197-1198)
ylnda Grlularn, z -A b a ? ( *4Jl ) adl bir Trk n elinden aldk
lardr. z -A b a Kara-Htayla metb tanyor ve onlara vergi veri
yordu 377.
Merv ve Serahsm dmesi zerine dalan ve Horasandaki siyas
tarihleri sona eren Ouzlar dan mhim bir kme Kirman a, daha az
kalabalk bir kme de Fars a, eldalan S alg urlulardn yanma gitti.
Bunlardan mhim bir kmenin de Anadoluya gitmi olmas muhte
meldir. Bistam da bulunan D in a r a gelince o, H a r iz m - a h T e k i -
in Irak a yrmesi esnasnda buray da terkederek Niabur a, T o-
a n - a h m yanna geldi. D in a r , T o a n - a h m kz kardei ile ev
lendi ve onun 581 Muharreminde (Nisan 1185) lmne dein yannda
kald. D in a r ayn yl iinde Kirman a giderek bu lkeyi eline geirdi
ki, bundan aada bahsedilecektir.

Horasann mhim bir ksmna hkim olan Ouzlarm sadece cesur

muharibler deil, sava usullerini bilen ve onlar maharetle tatbik e-
den insanlar olduklar grlyor. Ancak balarnda S e l u k lu ailesi

375 bn ul-Esr , X I, s. 169; Ctveyn, II, s. 20-21 (her ikisi de Merib ut-tecrib'den),
jtbn ul-Esr (X I, s. 170). baka bir mverrihin szlerini de naklediyor. Buna gre T ek i tara
fndan Harism9den karlan S u lta n - a h , Merv*i zaptetmi ve Ouzlar' buradan uzaklatr-
mtr. Fakat Ouzlar geri dnerek S u lta n - a h M erv' den karmlar, hzinesini yama
edip adamlarnn ounu ldrmlerdir. Bunun zerine S u lta n - a h , va dlerde bulunarak
K a r a -H t a y la r dan mhim bir kuvvetle geri dnp Ouzlar' Merv, Sercths, Nes ve A b-
verd'den karmtr.
376 C u zc n (Tabakat-i Nsir, I, s. 422), bu hadisenin 569 (1173-1174) ylnda oldu
unu sylyor. Fakat kendisi iki yerde (s. 287, 466), Ouzlar'n Gazne'ye on iki yl hkim olduk
larn yazd gibi, b n u l-E s r de bunun 15 yl srdn kaydediyor (X I, s. 75). Bu rakam
lara gre, Gazne'nin Ouzlar tarafndan 558 ylndan nce fethedilmesi veya 569 dan sonra el
lerinden km olmas gerekir.
377 bn ul-Esr, X II, s. 63.

121
gibi dirayetli bir aile olmad veya aralarndan devlet adam vasflar
n haiz bir kimse kmad iin zaferlerinden gerektii gibi faydalana
mamlar ve bir devlet kuramamlardr. Ouzlar n balarnda bulu
nan asilzdelerden H z r o lu s h a k o lu e m s e d d in E b u ca
T t i B e en nfuzlu be gibi grnyor. Fakat onun btn belerin
ba olduuna dir hi bir delil yoktur. Bu hususta bilinen ey Tutinin
kol bei olduudur. Onlar, bilhassa hkimiyetlerini meru klmak iin
balarnda sadece ismen hkmdarlk yapacak birisinin bulunmasn
lzumlu grmlerdir. S u lta n M a h m u d bu vasflar haiz bir kimse
gibi grnmesine ramen onlarn tahakkmne tahamml edememiti.
Beleri, yap'lan geni aptaki yamalar iin fazla muahezeye hakkmz
olmasa gerektir. nk buyruklarndaki Ouzlar n kendilerine ballk
lar bilhassa bu husus ile yakndan ilgilidir. Belerin balarnda bulu
nan topluluklar zerindeki nfuzlar hudutsuz deildi.

Ouzlarm, S u lta n M a h m u d un kendilerinden ayrlmasndan

sonra, zaptettikleri yerleri aralarnda blerek idare ettikleri grl
yor. Anlaldna gre, ileri gelen belerden her biri Merv, Serahs,
Belh, Gazne gibi blgelerden birini idare etmi ve melik unvann al
mtr. Bu nvan D in a r n, daha Horasan da iken kullandn gr
dmz gibi, Boz-Oklar m ba K o r k u t un da melik nvann ta
dn biliyoruz. K o r k u t un kz H a r iz m - a h T e k i in hatun
larndan idi. Ouzlarm bir ksm da, g etmeyerek kk topluluklar
halinde Horasanda kalmt 378.

Moollarn Mvera un-nehr istillar zerine, oradaki Trkme-

ler den pek oklar bata Merv olmak zere Horasan a geldiler. Bun
larn yalnz Merv, Nes blgesinde olanlarnn 70000 den fazla asker
leri olduu syleniyor 379. Moollar n Horasan kati olarak zaptetme
leri zerine oradaki Trkmenler in pek ou selmeti batya kamakta
buldular ve Anadoluya geldiler. O sm a n l hnedanmn Mool istils
zerine Merv blgesindeki Mhn dan ok Trkmen ile Anadoluya
geldii hakkmdaki rivayet, bu bakmdan da tarih bir kymet tamak
tadr. Trkiye de Horasan dan geliin htras, yzyllar boyunca unu-
tulmayarak zamanmza kadar gelmitir. Bu htradaki Horasan
sz phesiz sadece bu blgeyi deil, ayn zamanda Trkistan ve H a-
rizm i de ifade etmektedir.

378 kinci Blmde Yazr boyu ksmna bk.

3i9 j

(C u v e y n , C ih a n -G y , I, s. 125).

122
 5- Kirman

Kirman blgesinde, S e l u k lu a r B e in oullarndan K a-

v u r d K a r a -A r s la n B e in oullar bkm sryorlard. Hneda-
nn bu kolu da dierleri gibi, balca Trk memlklerine dayanyor
du. Bu blgede, Ouzlar gelmeden nce, zikredilmeye deer mhim bir
Trkmen topluluu mevcut deildi.

H a r iz m - a h h n e d a n n d a n S u lt a n - a h n Serahs fet
hetmesi zerine dalan Ouzlar dan bir kme 575 (1179) ylnda K ir
man topraklarna ayak bast. Bu kme 5000 atldan mteekkil olup,
yanlarnda oluk ocuklar, gknleri ve davarlar da vard; olduka
yoksul ve yorgun grnyorlard. 2-3 gn snr ehirlerinden Kobnn
kuatan Ouzlar, bu ehir ile Kirman melikinin oturduu ve blgenin
ba ehri Berdestr arasndaki Zerend ehrine geldiler. Onlarn ne
maksatla geldiklerini anlamak iin Kirman meliki tarafndan S u n g u r
isiminde biri gnderildi. S u n g u r Ouz/ar dan K a y s e r B e adl bir eli
ile geri geldi. K a y s e r B e , nfuslarnn 10 bin ev olup, hkmdarn
hizmetine girmek iin Kirman a geldiklerini, 5000 kiilik dier bir k
menin Fars tarafna gittiini syledi. Bunun zerine, kmenin banda
bulunan S a m s m ve B u la k n hkmdarn yanna gelmelerine, O-
uzlar a. dirlik verilmesine karar verildi. Fakat iki taraf da birbirlerine
itimat telkin etmemiti. Anlaldna gre, Ouzlar dirlik bahanesiyle
kendilerinin datlmak istendii kanaatna varmlard. Bu sebeble
Ouzlar ba ehir Berdesir in az gney dousundaki Bgin ehrine gel
dilerse de herhangi bir yama hareketinde bulunmadlar. Ouzlarm
bu ekilde hareketleri itaat etmiyecekleri eklinde tefsir edildi ve mem
leketten uzaklatrlmalar iin Fars hkimi S a l u r lu T ik le den
yardm istendi. Fakat Ouzlar Bgin de Kirman-Fars kuvvetlerini
ar bir bozguna urattlar (575=1179). Ouzlar bu mhim galibiyete
ramen ba ehir Berdesr e yrmeyerek gneye indiler ve Ciruft eh
rini yama ettiler. Ertesi yl Kirman da grlmemi bir ktlk ba gs
terdi. insanlar kedi ve kpekleri yediler. Ancak kpekleri yemek iin
mcadele etmek gerekiyordu. Bazan bu mcadelede kpek galip gele
rek hasm olan insan yiyordu.
Ayn ylda Ouzlar ba ehire yneldiler. Fakat maksatlar bar
yapmak idi. Onlar T r a n - a h tan kendi phiahlar olmasn ve
hatt kendi aralarnda yaamasn istiyorlard; istekleri kabul edildi
ve belere hil at, giydirildi. Hatt pdih T r a n - a h ehrin nn
deki yazya inerek el arasnda grnd. Ouzlarm, Horasanda olduu
gibi, balarnda bir hkmdar grmek istemelerinde samim bulunduk-

123
larmda phe yoktur. Fakat T r a n - a h zayf bir ahsiyetti. Bu se
beble, kavimdalarn memnun edecek bir dirayet gsteremedii gibi,
devlet ricali de ona yardm etmediler. Bunlar her arzularn yerine
getiren kleleri kullanmaya alk olduklarndan, sert mizal Ouzlar
dan holanmyorlar ve hatt ok defa onlardan nefret ediyorlard.
Bundan dolay Ouzlar ba ehirden tatmin edilmemi (ve belki de kz
gn) olarak ayrldlar. Onlar pdihn balarna gemesini ve kendileri
ni idare etmesini istiyorlard. Ouzlar gney doudaki Nes ve Ner-
mar taraflarna gittiler. lk nce buralarda yamalarda bulundular.
Bu arada, varlkl kimselere, Horasanda yaptklar gibi, sakladklar
paralar karmalar iin, azlarna toprak doldurmak eklindeki me
hur usullerini tatbik ediyorlard. Kirmanllar azlara doldurulan top
raa Ouz kavudu adn vermilerdi 380. Fakat bu, geici bir hareket
idi. nk onlar Kirman n Germsir denilen bu gney dou blgesini
imar etmeye ve topraklar ektirmee baladklar gibi, ticareti de can
landrmak yolunda tedbirler aldlar. 579 (1183-1184) ylnda T ra n -
ah kendi adamlarndan M u h a m m e d Z fir adl biri tarafndan
ldrld ve yerine B e h r a m - a h olu M u h a m m e d - a h geti ki
bu, K ir m a n S e l u k lu la r n n son hkmdardr.
Niabur merkez olmak zere Horasann bir ksmna hkim bu
lunan A y - A b a o lu T o a n - a h 581 (1185) ylnda lmt. Yerine
olu S a n c a r - a h geti ise de, iktidar, emirlerden M e n li-T eginin
elinde idi. Bu emirin dirayetsiz hareketleri yznden dier emirlerden
bir oklar -gerekten kabiliyetli bir hkmdar olan - S u lta n - ahn
hizmetine girdiler. T o a n - a h n enitesi olan D in a r a gelince, o
da, Niabur dan ayrlarak Kirman a ayak bast (21 Ramazan 581 = 16
Aralk 1185). D in a r, S u lta n S a n c a r yenen Ouzlar n bandaki
belerden biri olarak zikrolunuyo-381. Buna gre, D in a r n bu esnada
yann 50 den fazla olmas gerekir, babasnn ad M u h a m m e d idi.
Ayn adda Boz-Oklar n ba M e lik -K o r k u t un bir kardei olduunu
biliyoruz 382.

380 Kaut (kavut) dardan yaplan bir yemektir. Bu, u suretle yaplr: dar kaynatlr,
kurutulur, sonra dliir, un gibi inceltilir, yala ve ekerle kartrlr. Bylelikle yeni dour
mu olan kadnlara verilen yemek olur (K garh, A talay , I, s. 406, III, 163). Kavut bugn de
Anadolu9da bilinmektedir. Benim grdm kavut kavrulmu arpa (veya buday) ile ahlat
armudu kurusunun (kak) tlmesinden yaplmt. Yenildii zaman isan boulacak gibi
oluyor. Bu bakmdan benzetme yerindedir.
381 bn ul-Esr , X I, s. 79.
382 Acaba D in ar, K o r k u tun kardei Muhammed in mi olu idi? Bunu htra getiren
dier bir ihtimal, D in a rn oullarndan A ce m - a h K irm an dan H ar izni e gtrldnde
kendisinin terbiyesi ile K o r k u tun kz olan H a rizm - a h T e k i in hatunu megul olmutu.

124
 D in a r n Kirman*a. gelmesinin bir davet ile lgili bulunmas pek
muhtemeldir. Bunu da oradaki Ouzlar yapm olacaklardr. Ayrca
Kobnr vlisi M c h id u d - d n in de bir ka defa Grgene giderek
D in a r Kirman a davet ettii sylenmektedir. Esasen, D in a r n
Kirmana. 80 atl ile gelmesi, byle bir davet ihtimalini kuvvetlendir
mektedir. D in a r doruca Ouzlarm bulunduu Nerm e gitti. 0 -
rada Ouzlar ile buluan D in a r, Bam valisini itaat altna aldktan
sonra, kuzey batya ynelerek Zerendi zapetti. Bu durum karsnda
Kirman hkmdar S e l u k lu M u h a m m e d - a h yardm dilemek
zere Irak a. gitti ve oradan bir daha dnmedi. D in a r ertesi yl hk
met merkezi Berdesri de fethedib orada oturdu. Bylece M e lik -D i-
n a r hi bir glk ekmeden Kirman hkmdar oldu.
D in a r, ICirman, uzun bir zamandan beri mahrum kald hu
zur ve skna kavuturdu; oray dalet ile idare etti. Kendi kavmine
kar da mlayim davrand. Onlar yine eskisi gibi, Nermr, Nes ve
Reyhan da oturuyorlard. Buras Kirman n en iyi hububat yetitiren
blgesi idi. D in a r hkimiyetini denize kadar uzatm, eski zaman-
lardanberi Hind, Afrika ve Arabistan ticareti ile zengin bir gelire sahib
bulunan K a y s adasnn hkmdarm da vergiye balamt. Ayrca
Mekrn da tabiiyyet altna alnd. Trkler ve bilhassa Ouzlar hi
sevmeyen mverrih E f d a l - i K ir m a n (D in a r n divannda mhim
bir mevkie sahihti) D in a r gklere karr. Im a d u d -d in D in a r
8 yllk bir hkmdarlktan sonra vefat etti (9 Zilkade 591 = 15 Ekim
1195). Yerine olu F e r r u h - a h geirildi. F e r r u h - a h , kabiliyetsiz
ve ayn zamanda ikiye mbtel, elenceye dkn bir genti. M v e r
rih E f d l - i K ir m a n nin F e r r u h - a h da beendii tek husus,
onun Ouzlar dan nefretidir. Halbuki M e lik D in a r nizam ve syii
Ouzlar a dayanarak temin etmiti. E f d a l - i K ir m a n 383, bir eserinde
bu Ouzlar a. Kara-uzz (Kara-Ouz) diyor ki, onlara bu kara sfat
nn Horasan da siyas ehemmiyetlerini kaybederek kovulmalar sonu
cunda verilmi olduu anlalyor.
F e r r u h - a h n tahta kmasndan sonra ondan emin olmayan
Ouz belerinden S e y fu d d in A lp -A r s la n . ve M e n d e k (ii-^-*) h
kmet merkezinden ayrlp Germsr de bulunan eldalarnn yanna
gittiler. F e r r u h - a h , memlk veya memlk olu subaylarn tahak
km altna dt. Ouzlar a gelince, onlar da F e r r u h - a h n ken
dilerine kar duyduu nefrete cevab vermekte gecikmediler. Elda-
lan ile baa kamayacan anlayan F e r r u h - a h H a r iz im - a h

383 tkdu*l u IVl-m evkif il- l, Tahran , 1311 ., s. 13, 18.

125
 T e k i e tabiiyetini bildirerek yardm istedi. Teki de torunu A rsla n -
H a n kumandasnda bir ordu gnderdi. A r s la n Kirman snrna gel
diinde F e rr u h - aln ldn haber ald gibi, Ouzlar da kar
snda buldu. Bu sebebden geri dnd. A l u d -d in F e r r u h - a h
592 (1195-1196) ylnda ld. Ouzlar, Berdesr, yrelerini hi bir ey
kalmayacak ekilde yamaladktan sonra obalarnn bulunduu Germ-
sr blgesine dndler. F e r r u h - a h n kardei A c e m - a h , ocuk
yata olduu iin Harizme T e k i in sarayna gtrlmt. A c e m -
ah orada T e k i in lmne kadar kald. Ouzlar a gelince hkm-
darsz olduklarndan Gr lkesinden Z r e k B e lc e k ( i ^ i ) adl
birini getirib balarna geirdiler. Bu ahsn hviyeti hakknda hi
bir ey bilinmiyor. Fakat Z r e k ile belerin ileri gelenlerinden A lp -
A r s la n geinemediler. A lp - A r s la n bir frsatn bulub onu ldrd
ve kendisi pdiahla seildi ise de baar kazanamad. A c e m - a h ,
T e k i in lmnden sonra Kirm an a geldi ve Ouzlarn bana geti.
Fakat Ouzlarn eski kuvveti kalmamt. Bu sebeble Kirman, Sal-
g u r lu la r m hkimiyeti altna girdi. A c e m - a h bir ksm Ouzlar
ile Siistan a gitti (609 yl sonlar=1213). A c e m - a h n kibeti hak
knda hi bir kayda sahib deiliz 384. Mool devrinde Kirm anda. Trk-
menler in yaad grlyor3B5. Bu Trkmenlerin, hi olmaz ise bir
ksm, phesiz bu Ouzlarn torunlardr.

6- Fars ve Huzistan:

S e l u k lu hkmdarlar anayurtdan gb gelen Trkmen k

melerinin ulara gitmelerini tevik ettikleri gibi, devlet hkimiyetinin
kuvvetle yerleemedii, Krd, Lur gibi sava unsurlarn yaad, da
lk, kapal, ky blgelerinde yurd tutmalarn da msamaha ve belki
memnunlukla karlamakta idiler. X II. yzylda, Trkmenler umumi
yetle ya ularda ya da bu gibi yerlerde grlmektedir. 1135 yllarnda
Fars lkesinde Salgurlar, Huzistan da da Avarlar yaamakta idiler.
Bunlarn buraya yakn zamanlarda Sir-Derya boylarndan kopan bir

384 Ouzlar1m K irm a n d a ki hayatlar hakknda: E fd a l-i K irm a n , B edyi ul~ezmn

f i vekyi K irm an , yay. M eh di B ey n , Tahran 1326; ayn mellif, Ikd ul-ul ll-m ev k if il-'ld,
yay. A.K M u h a m m ed E m ir -i N a im , Tahran 1311; ayn mellif el-M uzaf il bedyi'l-
ezmn f i vekyi K irm an , yay. A b b a s k b a l, Tahran , 1331; M u ham m ed b. b ra h im , Te-
vrih-i l-i Seluk , yay. M. Th. H ou tsm a , Recueil de textes relatifs Vhistoire des Seljoucides , I,
Leiden , 1886, eserin yeni neri, Selckiyn ve Guzz der K irm an , yay. B s ta n P riz , Tahran ,
1964.
385 N sir u d -d n M n -i K irm a n , Smt ul-ul IVl-hazrel iUuly , yay. A b b a s t t
h a l, 1328, s. 76, 82, 85-86.

126
Trkmen dalgas iinde geldikleri anlalyor 386. Yine bu esnada Yva
boyundan pek mhim bir ksmn da ehrizor taraflarnda yaadn
biliyoruz ki, bunlarn da bu yeni gelen kmeye mensub olmalar muh
temeldir.
Fars daki S a lg u r la r , yukarda zikredilen tarihten bir ka yl
sonra, bir ata-be devleti kurdular387. Avarlar a. gelince, onlar da A rs-
l a n -o lu Y a k u b ile u m la lkab ile tannm G -T o a n o lu
A y - D o d u ve onun oullar idaresinde Huzistan a bir mddet hkim
oldular388.

7- Krdistan:

Balca ehrizor, Hulvan, Kirmanah, Dinever yrelerinden m

teekkil olan bu blgede eskiden beri kalabalk Trkmen topluluklar
yayordu. Hulvan ve yresi M e lik - a h devrinde nl Trkmen ku
mandan A r t u k B e in dirlii idi. Burada 495 (1101) ylnda S alu r-
la r dan K a r a - B e li adl bir bein Krd A n n z o u lla r n d a n
S u h r b b. B e dr b. M u h e lh ili malb etmesi sonucunda ehrizor
ve Dakuka (Tak) mstesna olmak zere, Trkmenler blgenin her
yresini ellerine geirmilerdi. K a r a - B e li hakknda daha fazla bir
bilgiye sahib deiliz. Yalnz, Badadtan Meraga ya giden ana yolda
Dinever ile Meraga arasndaki bir geit Mool devrine kadar onun adiy
le anlmtr. ehrizor ehri de bir mddet sonra Trkmenlerin hki
miyetine geti. Bu ehir ve blgesi 525 (1130) ylnda Trkmen be-
lerinden A r s la n -T a o lu E m ir K f a k n (Kpak) elinde bulu
nuyordu. E m r K f a k n uzak yakn btn Trkmenler zerinde
byk bir nfuzu vard; her taraftan koub gelen Trkmenler onun
etrafnda toplanyorlard. 525 (1130) ylnda I r a k S e l u k lu la r
sultan M a h m u d un lm zerine, 526 (1131) da kardelerinden Mes
ud saltanat ele geirmek maksadiyle asker toplamak iin E m r K f-

386 ,_J>j j ^ j ^9 j - J.I

jf I j ^1^*1 ^ ^ I jj < 1 J J T
_i) jl ( Yassaf : ^ jU-i \
O j> L . J co O-all jjf j\ lj 4^22

J * > \3 I J J t-U ^ J L.l'5"*

(Z e r k b -i ira z, iraz-nme , yay. B e h m e n -i K e rim , Tahran , 1310, s. 48; ayrca Vassf[

Bombay , 1269, II, s. 149). 530 (1135) da Huzistan'da kalabalk bir Trkmen zmresi yaamak
ta idi ( b n ul-Esr , X I, s. 20).
387 Bu hususta Salr bahsine bk.
388 Huzistan daki Avarlar iin, Avar bahsine bk.

127
 a k m yanna gelmiti. Burada 10 000 atl toplayan Mes^ud Badad
zerine yrd389, daha nceleri, 516 ylnn sonlarnda (1123) A b
b a s halfesi e l-M s te r id Hille Arab emri D u b e y s b. S a d a k a -
nn tecavzlerini nlemek iin, etraftaki emirlerden yardm is
temi ve bunlardan Bidlis emri T o a n -A r s la n , S a lt u k -o u lla r ,
B u k a -o u lla r ve K f a k ile kardeleri Badad a gelmilerdi.
M usul hkimi A k -S u n g u r o lu m a d u d -d in Z e n g i, komu
emirleri itaat altna almadan Hallar a kar baar ile mcadele
edilemiyeceini anlamt. Bu sebeble 534 (1139-1140) ylnda
Z e n g i, K f a k n elinden ehrizor u alm ve K f a k ken
dine tbi klmt 390. Bununla beraber ehrizor blgesinde mhim
bir yre K f a k n elinde kalm ve bu yre uzun bir zaman onun
adiyle (vilyet ul-Kfcakiyye) anlmt. K f a k m iki olunu tan
yoruz: M esud ve Y a k u b . M es u d un Z iy u d -d in ve Y a k u b un
da Iz z u d -d in H a a n adl oullar vard. M usul un kuzeyindeki M a
latya kasabasnn hkimi olan Z iy u d - d in 569 (1173) ylnda Suriye
hkmdar N u r u d -d in M a h m u d un hizmetine gelmiti. S el ah
u d - d in - i E y y b , 585 (1189) ylnda byk emirlerinden F ris
u d -d in K - T o d (G-Dodu)y ehrizor ve blgesine tayin etti.
K - T o d , K f a k n torunu I z z u d -d in H a s a n n kz kardei
ile evli idi. Sultan da K - T o d y bilhassa bu hsmlk dolays ile
ehrizor vliliine gndermiti391.

Son S e l u k lu sultan T u r u lun Atabey K z l - A r s la n ile

aras alm ve onunla mcadele edebilmek iin Iz z u d -d in H a s a n m
yanna gelmiti. I z z u d -d in H a a n , pek gen yata olan S u lta n
T u r u la elinden gelen yardm yapt. T u r u l onun kz kardei ile
evlenmiti. Beraberce Azerbaycan a gidib oradaki Trkmenler den de.
mhim bir kuvvet topladlar ise de, K z l - A r s la n a kar mcade
lede muvaffak olamadlar 3,2f
b n u l- E s r in bir kaydndan 393, T r k m e n K f a k - o u l la -
rmn X III . yzyln ilk yllarna kadar ehrizor blgesinde varlklarn
devam ettirdikleri anlalyor.

389 b n u l-E s r , et Tarih ul- bahir f i devlet il-Atabekiyye , yay. A.A. T a le y m t, K a

hire, 1963, s. 43.
390 A y n eser , s. 57, ayn mellif, el-KmiU X I, s. 34-35.
391 E b m e, er-Ravzateyn f i ahbr id-devleteyn , Kahire , 1288, II, s. 60, 64, 138.
392 R e id u d -d n , Cmi t-tevrih , yay. A. A te , 179, 187; A h b a r u d -d e v le t is-Sel-
cukiyye , s. 178-180.; m a d u d d in -i s fa la n , Nusret ul-flre (B u n d a r ksaltmas), trke
tercmesi, s. 268-269; ayn mellif. Kitab ul-feth il-kuss , yay. C arlo L a n d b e rg , Leyden 1888,
s. 234-235.
393 Biraz aaya, Suriye Trkmenleri bahsine bk.

128
 Krdistan blgesinde kalabalk bir Yva topluluu da yayordu.
m a d u d -d i Z e n g i bu Yvalar dan bir ksmn Y a r u k adk be-
leri ile beraber Ku zey Suriyey e getirib Hal ucunda yerletirmiti.
Krdistan blgesinde kalan Yvalar ise, B e r e m ve oullarnn ida
resinde, siyas bir kuvvet olarak varlklarn Mool devrine kadar de
vam ettirmilerdir 394.

8 - zebaycan ve Errn:

S e l u k lu fethinden itibaren bu blgelerde pek kalabalk sayda

Ouz ( Trkmen) topluluklar yayordu. Anadoluyu fetheden ve ora
daki Trkl uzun bir zaman besleyenler bilhassa buradaki Ouz
topluluklar olmutur. A l p - A r s la n devrinde bu Ouzlar arasnda
Nvekiyye adl mhim bir topluluk vard. Bu kelimenin menei bug
ne kadar aydmlatlamamtr. Nvekiyyeler de, oralardaki Ouz top
luluklar gibi, sk sk B iz a n s topraklarna aknlar da bulunuyorlard.
A lp - A r s la n m akrabasndan ve ayn zamanda enitesi olan E r -B a s -
g an onunla bozutu ve Nvekiyyeler in bir bl ile B iz a n s a iltica
etti (1069). Bu Nvekiyyeler 1070-71 de E r -B a s g an dan ayrlarak
Suriyey e inmiler ve orada kendi balarna fetihlerde bulunmular
d r 395. Nvekiyyeler in Azerbaycan da, kalanlar eskisi gibi B iz a n s a
aknlarda bulunmakta devam ediyorlard. Hatt K l - A r s l a n Iran-
dan Anadoluya giderken maiyyetinde Nvekiyye askerleri vard. K -
l - A r s l a n n babas ve T r k iy e S e l u k lu la r devletinin kurucu
su S le y m a n - a h n da Nvekiyyeler den olduunun rivayet edil
mesi, bu topluluun adnn asl zerindeki merakmz arttrmaktadr.
Fakat maalesef Nvekiyyelere dir daha fazla bir bilgiye sahib deiliz.
Bu topluluk hakknda verilebilecek son hkm onun, Suriyenin oldu
u gibi, Anadolunun fethinde de oynad pek mhim roldr.
Azerbaycan ve Errna ilk zamanlarda melik nvan ile S e l u k lu
ehzdeleri gnderiliyordu. Azerbaycan melikleri, T u r u l B e den
itibaren, A lp - A r s la n n katdei Y k u t , sonra onun olu s m a il
ve torunu K u t b u d - d in M e v d u d idiler. K u t b u d - d in M e v d u d -
un lmnden sonra Azerbaycana baka S e l u k lu ehzadeleri gn
derilmi ise de, burann hakik sahihleri S e l u k lu vlileri olmutur.
Snr blgesi Errn a gelince, merkezi Gence olan bu blgede ilk zaman
larda M u h a m m e d T a p a r , oullar T u r u l ve M esud meliklik et
milerdir. Bunlardan sonra buras da memlk valiler tarafndan idare

394 Yva boyu bahsine bk.

395 Aaya bk.

129
olunmutur. Bu vliler ayn zamanda Azerbaycan*n bir ksmn da ida
releri altna almlard. Bunlarn geni ve zengin bir blgenin sahibi
olmalar ve hudud vlileri sfatiyle, kalabalk ordular vard. Bu sebeb
le I r a k S e l u k lu d e v l e t in i n en kudretli vlileri onlar olup, sul
tanlara her zaman szlerini geirmiler ve hatt onlara tahakkm et
milerdir. K a r a -S u n g u r (lm: 535 = 1140-1141), a v l C a n d a r
(lm: 541 = 1146) ve I l - D e n i z (571 = 1175) bu vlilerin en tann
mlar idiler. I l - D e n iz ve oullar, atabey sfat ile S e l u k lu dev
letine hkim olmulardr.
Azerbaycan ve Errn daki Trkmen belerinin ou dirlik sahibi
idiler. Bunlar oralarn vlilerine tbi bulunuyorlard; Grcler ile ya
plan savalara daima katlyorlard. Azerbaycan daki Trkmenler
bilhassa Erdebil, H oy, Urmiye ve Nahivan yrelerinde yayorlard.
Son byk Ir a k S e l u k lu h k m d a r M esud (1134-1152), Azer
baycanda. rastgeldii B e -A r s la n adl ok yakkl bir geci, hiz
metine alarak ksa bir zamanda ykseltmi ve ona H as-Be nvann
vermiti. H a s - B e Azerbaycanda Serav ve Erdebil taraflarnda bu
lunan Ouz belerinden veya ileri gelenlerinden birinin olu idi. Mem
lk emirler, hkmdarn H a s -B e e gsterdii bu tevecch eke
memiler, onu sultann yanndan uzaklatrmak iin her areye ba
vurmular ise de muvaffak olamamlardr. H a s -B e hcib, yani
btn emirlerin ba oldu. S u lta n M es ud 547 ylnda (1152) ld
nde H a s -B e yine hciblik mevkiini muhafaza ediyordu. Sevgili
hkmdarlarnn lm zerine, H a s -B e , S u lta n M e s u d un ye
eni M e lik - a h S e l u k lu t a h t n a kard. Fakat, M e lik - a h ,
hkmdarlk yapacak ehliyette bir insan deildi. Bu sebeble M u h a m
m e di, tahta gemek zere, davet etti. Fakat davet iin gnderdii kim
ler, M u h a m m e d i H a s -B e in ldrlmesi hususunda kandrdlar.
H a s -B e , yakn dostlar olan emirlerden Z e n g i C a n d a r ile birlikte
ldrld. Dier yakn dostlarndan E m r u m la ise kap kurtul
du.396 Bir kaynamza gre, H a s -B e ile birlikte ldrlen onun ya
kn arkada Emr Z e n g i C a n d a r da Trkmen dir397. Z e n g i C an
d ar, baz emirler ile birleerek S u lta n M e s u d a tahakkm eden
T o a - Y r e k o lu 398 A b d u r r a h m a n m ortadan kaldrlmasnda

396 bn d-Esr, s. 73.

397 b n H am d n , Tezkire , T op-K apu Saray k t p nr. 2948, yap. 180 a.
398 Yani Tonga-Yrek. Tunga , bilindii gibi kaplan cinsinden bir hayvann ad olup,
ahslara da verilmektedir ( Kgarh , Atalay , III. s. 368): T u n g a T i in , A lp -E r T u nga.
Yukardaki isim metinlerde ily U \ eklinda gemektedir ki bu, ng nin eklinde te
lffuzundan baka bir ey deildir: Tangr=Tar gibi.

130
mhim bir rol oynamt. Emir u m la ya gelince, o Avarlar dan olup,
kendisinden ayrca bahsedilecektir. Bylece, H a s -B e in iki yakn
arkadann kendisi gibi Trkmen olmas, her halde bir tesadf neticesi
deildir. Bu husus onun memlk emirlere kar kendi kavimda-
lar olan beleri etrafna toplamak siyasetini gtm olduunu gs-
rebilir. Hatt H a s -B e in Melik M u h a m m e d i Huzistan dan getir
mesi iin gnderdii E m r C em a l u d -d in K a f u t da, baka bir
kaynaa gre, Trkmen idi399. H a s -B e in ldrlmesinde ba rol
oynayan K a f u t , S u lta n M u h a m m e d in hcibi (belerbei) ol
mu ve kendisinden sonra oullar bir mddet Zencan idare etmiler
dir. S u lta n M e s u d un lm ve ertesi yl S u lta n S a n c a r n kendi
kavmi olan Ouzlar & esir dmesi, S e l u k lu hnedannn kudret ve
evketinin krlmasna sebeb olmutur.
Son S e l u k lu sultan T u r u l 586 (1190) ylnda K z l-A r s -
la n tarafndan yakalanarak, Azerbaycan daki Beylekan civarnda
Kihran adl bir kaleye hapsedilmiti. K z l - A r s la n m iki yl sonra
ldrlmesi zerine Azerbaycan daki Trkmen belerinden A n a s-
O lu b. M a h m u d , emirlerden B e d r u d -d in D iz m a r ile birleerek
T u r u lu kaleden kard. B e d r u d -d in ordu kumandan, A n a s-
O lu da emr br oldu. Bu iki emr 3 000 kiilik bir ordu hazrlayb
Irak a yrdler. Kazvin civarnda K z l - A r s la n n yeeni K u t-
l u - I n a n ile yaplan bir savata K u t l u - n a n m 12 000 kiilik
ordusu bozuldu ve kendisi de kat (588=1192). Bu zafer zerine S u l
ta n T u r u l Hemedan a. geldi ve tekrar S e l u k lu tahtna geti. M
verrih R v e n d T u r u lun o zaman u rbiyi sylediini yazar:

Kimsenin bana yardm ettiini sanma

Kl zafer kazand, talih uyanmt
Etrafmdaki kullardan yalnz vefay
Anas-Olu Mahmud ve Dizmar gsterdi .400

E m r A n a s -O lu b. M a h m u d hakknda baka hi bir bilgi

yoktur. Onun Irak Ouzlar belerinden A n a s -O lu nun soyundan
geldiine dir de bir delile sahib deiliz.
C el l u d -d in H a r iz m - a h Azerbaycana, geldiinde (1225),
Errn daki Trkmenler pek kalabahk bir halde yayorlard. yle ki
onlarn okluunu gstermek iin karnca srs veya ekirge bu

399 Ahbr ud-devlet is-Selcukiyye , s. 182.

400 Rahat ussudur, s. 369, trke tercmesi A. A te, II, s. 339; ayrca R e id u d d in ,
Seluklular ksm ., yay. A. A te , s. 189; Ahbar ud-devlet is~Selcukiyye, s. 182.

131
lutu" szleri kullanlmtr401. Bu esnada jErrcm daki Trkmenler in
mhim bir ksmnn banda E m ir H u sa m u d - d in K l - A r s l a n
bulunuyordu 402. Fakat az sonra gelen Moollar, Muan ve Ern dak
Trkmenleri buradan kardlar 403. Trkmenler Anadoluya, gittiler.
Moollar n geliinden C e l y ir lile r devrine kadar olan zamanda
Azerbaycan ve Errn da Trkmenlerin yaadna dir bir kayda rast-
gelinmemesi, buralardaki Trkmenler den pek ounun Trkiyey e
gm olduunu gsteriyor.

9- Irak ve el-Cezre:

Bu lkede de Trkmenler bilhassa M usul blgesinde yayorlard.

S u lta n M u h a m m e d T a p a r ve o lu S u lta n M a h m u d zaman
larnda Basra da byk emirlerden A k -S u n g u r u l-B u h a r nin
vekili olarak S u n g u r u l - B a y t adl bir emir vard. Mutadn hil
fna bu emrin kavm hviyeti belirtilmemi olduundan e l-B a y ti
nisbesinin bizim Bayat boyundan geldii hususunda phe etmek c-
izdir. Fakat bu kelimenin baka bir ekilde izah da pek mmkn ol
muyor. Badadn gney dousunda Badaraya vilyetine bal Beyat
kasabasnn ad ancak X III . yzyldan itibaren grlebiliyor. Bah
sedilen emr zamannda Basra da Ismailiyye Trkleri ve Bulduklu
Trkleri ( v-'M gibi asker zmreler vard. smailli Trkleri -
nin ba G z -O lu ? (Ji j i ) ve Bulduklu Trklerin\n ba da Sun-
g u r -A lp adl bir emr idi.. Bu devir kaynaklarnda G z -O lu ismi
sk sk gemektedir. Mesel M u h a m m ed T a p a r n byk emirlerin
den ve olu M a h m u d un atabeyi olarak baka bir G z -O lu vard.
Bunlara S u lta n M esud devri emirlerinden dier bir G z -O lu nu
da ilve edebiliriz. Bu kelimenin -u zz-O lu , yani O u z -O lu ek
linde izah edilmesi pheli gibi grnmektedir. Badad ta ayn devirde
Bekiyye emirleri ( >1 ) vard. Bunlar pek muhtemel olarak,
ehirdeki sultanlara ve byk emirlere ait saraylarn, kklerin, kla
larn muhafazasna memur askerlerin (beki) emirleri olsalar gerektir.

Musul blgesinde dirlii olan Trkmen belerinden biri olarak

K r - Y a v i adl bir emri tanyoruz. K r - Y a v nn H o r a s a n adl
bir emrin olu olduu biliniyor. K r - Y a v , S u lta n M u h a m m e d
T a p a r ve olu S u lta n M a h m u d zamannda aa Zb kysndaki
Bevzic kalesi ve yresinin sahibiydi. S u lta n M esud devrinde ayn

401 N e se v , s. 374.
402 Ayn eser, s. 375, ayrca s. 383.
403 Z e k e r iy y a e l-K a z v in , sar u-bild, B eyrut , 1380, s. 564.

132
yrenin K r - Y a v nn adm bilmediimiz olunun elinde olduu
grlyor.
Z e n g ile r devletinin Trkmen emirlerinden biri de Z e y n ud-
d in A l i - i K k idi. Z e y n u d - d in A li uzun yllar M usul atabe
devletinin ilerini dirayetle idare ettikten sonra (1167-1168 de) Erbil e
ekilmiti. Z e y n u d -d in A li, B e g -T e g in 404 in, o da M u h a m m ed
adl birisinin oludur. Z e y n u d -d in A linin byk olu ve ikinci
halefi mehur M u z a ffe r u d -d in G k -B r (bozkurt) idi. S ela h
u d - d in - i E y y u b nin enitesi olan G k -B r bu devirdeki hal
savalarnn en yiit emirlerinden birisi olduu gibi, yaptrd pek ok
tima eserler ve halka kar gsterdii efkat ve yardmlar ile n her
tarafa yaylm t405.

10- Suriye:

463 (107071) ylnda Suriyey e Nvekiyye Trkmerleri geldiler.

Bunlarn E r -B a s g a n ile Anadoluya giden Nvekiyyeler olduu anla
lyor. Bu Nvekiyyeler in babuu K z l (?) idi. K z l dan sonra
U v a k -o lu A t s z ve k l adh beler geliyordu. K z l, F tim -
le r in Akk valisi B e dr u l-C e m a lnin istei zerine Suriye de ya
maclk yapan Arablar kovdu. Bu Nvekiyyeler davranlariyle San-
c a r yenib tutsak olan Ouzlar dan olduka farkl grnyorlar. On
lar yerlilerden iftiler temin ederek gebe Arablar yznden harab
olan Remle deki topraklar iletmilerdi. Satlan zeytin mahslnden
300 000 dinar elde eden iftiler bundan, mir hakk olarak, Nvekiy-
yelere 30 000 dinarn verdiler. Dier taraftan Nvekiyyeler ehirleri
yama etmekten ziyade hkimiyetleri altna almak iin zaptediyor-
lard. Bylece K z l dan sonra Nvekiyyelern. ba olan A ts z , K u
ds, Dimak (am) ve dier yerleri fethedip buralarnn hkimi oldu.
X II. yzyln balarndan itibaren Nvekiyyeler den bir daha bahse
dilmiyor.
S e l u k lu hkmdar M e lik - a h , 470 (1077) ylnda kardei
T u t u u Suriye melikliine tayin ettiinde maiyyetine B e k i- o l u
A f in , S a n d a k , D i m la c - o l u M u h a m m ed , T u t u - o lu ve ( j j j )
olu gibi deerli beleri vermiti. Bunlar ayn zamanda Anadolunun
fethinde mhim hizmetler grm belerden idiler. Byk emr A f
in in kibeti hakknda bir kayda rastgeliuemiyor.

404 Lm H a llik n , (Vefayt ul-'yan , K ahire , 1948, III, s. 277) bu ismin B k -T ig in

okunmas gerektiini sylyor.
405 Gk-Br hakknda bk. . K a fe s o lu , K k -B ri , , A., VI, s. 885-892.

133
 X II. yzylda, m a d e d d in Z e n g i Haleb emri olduktan sonra
ehrizor-Erbil blgesindeki Yvalar n mhim bir ksmn Haleb bl
gesine getirmi ve onlara hal ucunda dirlik vermiti. Bu Suriye Y -
valar balan Y a r u k a nisbetle Yarukiyye (Yaruklu) adiyle anlm
lardr. E m r B a h a u d -d in Y a r u k 564 (1168) ylnda lm ve ken
disine olu B e d r u d -d in D o l d u r u m ( ^ ) halef olmutur. B ed -
r u d -d in D o ld u r u m , N u r e d d in M a h m u d ve S e l h u d -d in dev
rinin en sekin emirlerinden birisi idi. Tell-Bir ve Tell-Hlid emri
olan B e d r u d -d in D o ld u r u m , 611 (1214-1215) ylnda lm ve
onun ii Haleb de yas merasimi yaplmtr. Kendisinden sonra
olu F e th d -d in , Tell-Bir emri olmutur. 615 (1218) ylnda Tell-
Bir, S e l u k lu sultan z z u d - d i n K e y k v u s un ordusu tarafn
dan zaptolunmutur. Fakat S e l u k lu ordusu, nc kuvvetinin yenil
mesi zerine, geriye dnnce buras da M e lik u l - E r e f tarafndan
geri alnm, fakat Yaruklular a deil, Haleb hkmdar e l-A z iz in
adamlarna verilmitir. Bundan sonra Yaruklular, siyas ehemmiyet
lerini kaybetmiler ve Haleb ehrinde oturarak kendilerine tahsis edi
len dirlikler ile geinmilerdir.
X III. yzyln birinci yansnda Haleb blgesinde yaayan Tiirk-
menler in banda D u d u -O lu
ve K o n g u r (Kangar) adl beleri g
ryoruz. Moollar m Anadoluyu hkimiyetleri altna almalan zerine
Suriyey e kalabalk bir Trkmen kmesi g etti ki, aada bu
kme hakknda bilgi verilecektir.

11- Anadolu:

Malazgird savan takib eden 10 yl iinde Trkler Adalar Denizi

ve Marmaraya, kadar olan yerleri fethettiler. Fakat asrn sonlarnda
balayan Hal seferleri' sebebiyle bata Bat-Anadolu ve Marmara
blgeleri olmak zere fethettikleri yerlerin mhim bir ksmn kaybe-
dib Orta-Anadoluya ekilmek zorunda kaldlar. Hal seferleri dolay-
siyle kuvvetlenen B iz a n s , Trkleri Orta-Anadolu dan da atmak mi
dine kaplmt. Ancak II. K l - A r s l a n (1155-1192) 1176da B i-
z a n s lla r ar bir bozguna uratarak bu midi suya drd. Trk
ler bu zaferden sonra yava yava B iz a n s aleyhine topraklann ge
niletmeye baladlar. 1243 ylndaki Kse-Da bozgunundan nce
kuzeyde ve gneyde denize ulalm ve batda da Denizli ve Ktahya
tesine kadar gidilmiti. Gneyde ukur-Ova daki E r m e n i k r a l l
ise vergi ve asker vermeye mecbur edilmi olmakla beraber, bu krallk,
Hallar m destei ile, yine Tarsustan Gvur-dalarma kadar uzanan
blgeyi elinde tutabilmitir.

134
 S e l u k lu ailesinin atas A r s la n , yukarda grld gibi, Ouz
lardn kral idi. Olu K u t a lm da onlara dayanarak saltanat dava
sna girimi ve K u t a lm n oullar ise Anadoludaki fetihler ini Ouz-
lar a dayanarak yapmlard. Bununla beraber bnedann bu kolu da,
dierleri gibi, memlk sistemini kabul etti. nk, o zamanlar da bir
hnedan iin bu sistemin kabul deta bir zaruret olarak grnyor.
Hnedanlarn bekas ve kuvveti buna bal idi. Her yerde nne gele
ni mahveden Mool kasrgas bu sistemi tam olarak tatbik eden bir
devlet karsnda durmak zorunda kalmtr.

Bununla beraber, Trkiye Seluklularinda yine devletin asl dayan

d asker kuvvet, hnedann kendi kavmi, yani Trkmenler idi. Trk
menler bu lkede gebelii brakarak oturak yaaya gemeye bala
dlar. Bunlar daha ziyade kyler kurarak veya ou metrk eski ky
lerde skin olmak suretiyle yerleiyorlard. S e l u k lu ordusuna dir-
likli sipahi askerini verenler de bu yerleenlerdir. Yerleik hayata
geen Trkmenlere bir mddet sonra artk Trkmen denilmiyerek
Trk ad veriliyordu. Gebe yaayn devam ettirenlerin her zaman
fazla olmasna gelince, bunun en mhim sebebi zerbaycan-Errn ve
Orta-Asya dan bu lkeye arkas kesilmeden vuku bulan glerdir. Bu
keyfiyet yani devaml gler ayn zamanda S e l u k lu devletinin Ha
l seferlerinin balamasndan sonra Anadolu da, varln devam ettir
mesinde ve sonra Yakm -D ou nun en kuvvetli devleti durumuna yk
selmesinde pek mhim bir mil olmutur. Trk gebe unsuru, yani
Trkmenler bilhassa ularda bulunuyorlard; oralarda aknc ve mu
hafz kuvveti olarak vazife grdkleri gibi, dman topraklarnda yurd
tutmak suretiyle fetihleri kolaylatryorlar ve bazan da kendileri fetih
lerde bulunuyorlard. Bizans ucunda yaayan U- Trkmenler inin
n Horasan a. kadar yaylm ve onlar Rumlar a kar yaptklar ba
arl savalar ile Mslim ve gayri Mslim btn eserlerde yanklar
yapmlardr. Hatt u (snr, hudud) kelimesinin anlamn bilmeyen
baz mverrihler bunu onlarn ad sanmlardr. Mool istils zerine
ok sayda gelen yeni unsurlar ile kuvvetlenen U-Trkmenleri, kendi
balarna, S e l u k lu devletinin yeniden zapt edemedii, Bat-Ana
dolu ve Marmara blgelerini aarak buralarda yerlemilerdir.

Dou ve Gney Dou-Anadolunun her bir blgesi veya yresi bir

Trk hnedanmn hkimiyetinde idi. Bunlarn birbirleri ile mnase
betleri umumiyetle dosta olmu ve birbirlerinin hak ve hukukuna
riayet etmilerdir. Nitekim bu hnedanlar ilerinden biri deil Sel-
u k la r ve E y y u b l u l a r gibi, komu devletler ortadan kaldrmlar

135
dr. Bu lnedanlara ait ikinci bir hususiyet de onlarn faaliyetlerinin
mhim bir ksmn memleketlerinin imarna sarfetmi olmalardr.
Onlarn vcuda getirmi olduklar tima eserlerin bir ou zaman
mza kadar gelmitir. S e l u k lu devrinde Dou ve Gney Dou-Ana
doludaki Trk hnedanlar hkim bulunduklar blgenin trklemesin-
de ne derecede rol oynamlardr, bu husus iyice bilinemiyor. Bu h-
nedanlarm balcalar unlard: Erzurum blgesinde S a ltu k lu la r ,
Erzincan blgesinde M e n g c k l le r , Ahlat da E r m e n - a h la r,
Mardin, Hsn - K eyf, Meyyafrikin (bugnk Silvan) de A r t u k lu la r ,
m id (Diyarbekir)de n a l ( Y n a l ) o u lla r , Bitlis-Erzen de T o a n -
A r s la n o u lla r Harput da ve M u da u b u k ve olu. Bunlardan
A r t u k -o u lla r , T o a n -A r s la n o u lla r , n a l - o u ll a r ve
u b u k un kati olarak Trkmen olduklarn bildiimiz gibi, S a ltu k -
lu la r n ve M e n g c k l le r in de ayn kavme mensup bulunduklar
phesizdir. E r m e n - a h la r a gelince, bunlar bir Trk memlk
sllesi idi. Bu Trkmen hanedanlar iinde en nlsnn A r t u k lu
la r olduunu biliyoruz. A r t u k lu la r M e lik - a h devrinin byk
kumandanlarndan A r t u k Be den gelmilerdir. A r t u k B e in ba
bas E k s k n slr (kumandan) nvann tamas, onun lelde bir
ahs olmadn gsteriyor. A r t u k lu la r ailesi Trkmenler arasnda
mmtaz bir mevkie sahib idiler. A r t u k B e in oullarndan S k m e n
Trk geleneince Trkmenler i davet iin oklar gnderdiinde onlar
bu davete byk bir sevin ile icabet ediyorlard 405. A r t u k lu la r n
Trkmenler arasnda asil ve mmtaz bir aile saylmasnda, onlarn
A r tu k ve E k s k belerden nceki atalarnn da pay olsa gerektir.
Bir mverrih, A r t u k lu la r iki byk Trkmen hnedanndan (dieri
Seluklular) biri olarak vasflyor. Bu hedandan l - G a z i ve S k
m en kardeler ile yeenleri B e le k Hal savalarnn tannm sima-
larndandr. E y y u b l u devletinin kuruluu Krdlere bir derecede
ehemmiyet kazandrd. Bu devletin Dou ve Gney Dou-Anadolu da
baz yerlere hkim olmas blgenin kavm ehresine tesir yapmaktan
hli kalmam ve Krdler bu blgelerde eskisine nisbetle daha geni
bir sahaya yaylmlardr. E y y u b lu ordusundaki Trkler ile Krdler
birbirlerinden holanmamakta idiler. Bu hsumet zamanla Ekrd m
tasfiyesine yol at. S e l h u d d in -i E y y u b tarafndan Kudsn
fethi dolays ile yazlan manzumelerde Krdler deil, fakat Trkler
lmektedir. 1185 ylnda Gney Dou-Anadolu da kalabalk bir Trk
men kmesi zuhur etti. Bu Trkmenler umumiyetle Musul-Rakka ve

406 Buradan okumak: davet etmek, okuntu: davet hediyesi.

136
 Ufa dolaylarnda klyorlard. Bu Trkmenler'in birden bire mey
dana km gibi grnmeleri onlarn buraya bu esnada Horasan'dan
gelmi olduklar kanaatini veriyor. Gerekten yukarda grld gibi,
H a r iz m - a h la r dan S u lt a n - a h n 568 (1173) de Ouzlarn elinde
bulunan Serahs ele geirmesi zerine Merv-Serahs blgesinde kala
balk sayda yaayan Ouzlar dalmlard. Bu sebeble bu Trkmen
ler dalan Horasan Ouzlar nin batya gelmi bir kolu olabilir. Bu
Trkmenler sayca kalabalk olup, yaylak ve klak iin geni bir bl
gede gidib geldiklerinden tesirlerini ler tarafda hissetirmekte idiler.
Bunlarn banda R s te m adl bir be vard. Mezkr ylda (1185) bu
Trkmenler ile Krdler arasnda, Krdler in yol kesicilii veya bir Trk
men dnne katlmak istemelerinden kyasya bir vuruma balad.
Kartallar ile leyleklerin arpmalarn andran bu vuruma, bilhassa
Cezret ibn Umar (bugnk Cizre) yresinde balamak; Musul, Diyar-
bekir, Ahlat, Suriye, Malatya blgelerine ve htt Azerbaycana kadar
yaylmak zere, geni bir sahada cereyan etti. Daima grld
gibi, birinci snf savalar olduklar sz gtrmeyen Trkmenler, her
yerde Krdler i ar yenilgilere urattlar. yle ki S r y a n M ihaiF e
gre, Suriye ve Irak ta Kr d rk tamamiyle ortadan kalkt. Krdler e
yataklk eden ve Trkmenler e tutsak den 20 000 Hristiyan da para
ile satld. Bu Trkmenler, yaylaa ktklarnda Grcistan a da aknlar
yapyorlard. Onlardan mhim bir ksmm sonra S e l u k lu hkmdar
II. K l A r s la n n olu Sivas vlisi K u t b u d -d in M e lik - a h -
n hizmetine girdii ve F r e d e r ik B a r b a r o s un Almanlar ile sava
t anlalyor. S e l u k lu d e v r in d e k i Trkmenler in tarihine aid
verilen bu geni hlasa burada sona ermektedir. Bu hlsadan u so
nular karlabilir:
Ouzlar veya Trkmenler, S e l u k lu devletini kurduklar gibi,
bu devletin genilemesinde de balca rol oynamlardr. Daha dev
letin kuruluuyla balayan ve sonuna kadar devam eden hnedan za
s arasndaki saltanat mcadelesine, emirlerin isyanlarna, hkmdar
lar ile kendi kavmi arasndaki anlamazlklara ve savalara ramen,
Trk hkimiyetinin devaml olmasnda onlar pek mhim bir mil ol
mulardr. Orta-Asya dan gelen g dalgalar Trkmenleri daima tak
viye ediyordu. S e l u k lu la r dan baka, Farstaki S a lg u r lu la r ,
B e r e m o u lla r , K f a k o u lla r , K a r a -B e lilile r , Y a r u k -
lu la r, u m la o u lla r , B e - T ig in lile r , A r t u k lu la r , t n a l-
o u lla r , T o a n - A r s la n lla r , S a lt u k lu la r ve M e n g c k l le r
onlara mensup idiler. ran da S e l u k lu hanedannn ortadan kalk
mas onlarn siyas ehemmiyetini glgelememi, belki de arttrmtr.

137
 12- Msr, Kuzey Afrika ve Yemende Trkmenler:
Ouz ili kb yrmedk yol barmu
vin tutub olturmadk yurt barmu
( ecere-i Terkime, s. 62)

Suriye hkmdar N u r e d d in M a h m u d un., Emir E s e d ud-

d in r -K u h kumandasnda M sra, gnderdii kuvvetler arasnda
mhim sayda Trkmenler de vard. Bilhassa 564 (1169) ylndaki n
c seferinde r-Kuhun kumandasndaki orduda 6 000 Trkmenin
bulunduu grlyor. Msrllar bu Trkmenlere uzz demekte idi
le r407. Bu nereden gelmektedir? Bunlar Yakm -Douya yeni geldik
leri iin mi, bu adla anldlar, yoksa eski bir gelenekle, yani A t s z m
kavminden olduklar iin mi onlara Ouz denildi, bu husus bilinemi
yor. Anlaldna gre bunlardan bir ksm 568 (1172-1173) ylnda
S e la h u d - d in - i E y y u b nin kardei T a k i y u d -d i n m e rin mem-
lku K a r a -K u kumandasnda M srdan Tarablusa gelerek buray
ve M ehdiyyeden mda, frikiyye yi gebe Arablar m yardm ile fet
hettiler. Sonra bunlardan bir bln, K u zey Afrika ve Gney Ispan
y a ya hkim olan M u v a h h id le r den E b Y u s u f Y a k u b un hiz
metine girdii grlyor. Gerek bu hkmdar, gerek halefleri zama
nnda onlardan bazlar mhim mevkilere karlmlardr. Mesel
Ouz emirlerinden, .aban a Ispanya da bir dirlik verilmiti ki, bu
dirlik 7 000 dinar gelir getiriyordu 408.
M sr a gelen Trkmenler arasnda R e s u l lkab ile anlan M u
h a m m e d o lu H ru n adl bir Trkmen bei de vard. R e s u l, Biek
( ) adl bir Trkmen oymana mensup idi. Bu Trkmen oyma
hakknda hi bir bilgiye sahib deiliz. S e la h u d - d in - i E y y b kar
dei T r a n - a h 569 (1173-1174) da Yemen e gnderdiinde R e-
s lun oullar da onun maiyyetine verildiler. R e s l oullan Yemen -
de mhim hizmetlerde bulundular ve gitgide daha byk mevkilere
ykseldiler. Bunlardan N u r e d d in , E y y u b hkmdar M e lik M es
ud 626 (1228-1229) ylnda Mekke de lnce, Yemen de hkmdarl
n iln etti. Bu lke 859 (1455) ylna kadar onun oullarnn elinde
kald. R e s l o u lla r nn ba ehri Zebd idi. Bu Trkmen hnedan
halka kar efkat gstermeleri ve imar faaliyetlerinde bulunmalar ile
Yemen tarihinde iyi bir htra brakmlardr 409.

407 E b m e, Ravzateyn f i ahbr devleteyn, I, s. 158.

408 b n ul E srt X I, s. 174-175, 211, 234-235; Abd u l-V a h id - el M erra k u , yayn
layan Dozy, Leyden, 1881, s. 210.
409 El-Hazrec, Kitabul- ukd il- l u l 'y y e f i tarih-id-devlet is-R esliyye , (GMS), Leyden,
1906, s. 27, 74; M neccim -Ba , II, s. 655-660.

138
 D. MOL STLSINDAN SONRA TRKMENLER

Mool istilsnn en mhim sonularndan biri de Orta A sya Trk

etnografyasn deitirmi olmasdr. Uygur, Karluk, Kpak ve dier
baz Trk kavimleri, bu istil neticesinde zlerek kavm hviyet
lerini kaybettiler. Bunlar ile Mool teekkllerinin birlemesinden
yeni kavimler meydana geldi ki, bunlarn dili Trk ve siyas mzileri
Mool idi. Mehur T im u r bunun tam bir rneidir. Bylece bugn
Orta-Asyadaki zbek, Kazak, Kara-Kalpak, Dou-Trkistan Trkleri,
bu karma ve kaynamadan meydana gelmi yeni kavimlerdir.

Mool istils, Islm leminin ehresini de tamamiyle deitirdi.

Halfesiyle, memlk ordusuyla, parlak kltr ve zengin ticar haya
tiyle eski lem ortadan kalkt. Mool istilsndan sonra meydana gelen
yeni lemde Trk kltr mhim bir mevki ald. Bu ise, Anadolu da
olduu gibi, Mvera un-nehrde, Azerbaycanda. Trk nfusunun es
kisine nisbetle ok younlam bulunmas ile ilgilidir. Yalnz bu hususta
Anadolu dier Trk lkeleri arasnda en bata geliyordu. Trk dili,
O sm a n l im p a r a t o r lu u n d a X V I. yzylda rakibsiz bir duruma
gelmiken, artk Trkistan denilen Mvera un-nehr de X X . yzyln
balarnda dahi farsa hal resmi dil olarak kullanlyordu.

1 - Hazar - tesi Tiirkmenleri:

Mool istils zerine Mvera un-nehr, Horasan ve Azerbaycan da

yaayan Trkmenlerin pek ou Anadoluya geldiler. Bunlar istilnn
nnden kamlard. ManglcCk ta X . yzyldan beri yaamakta olan
Ouzlar bu istildan pek mteessir olmadlar. nk, yurdlar M an-
glak istil sahas zerinde olmayp kenarda kalyordu. Bununla be
raber, onlar ilk nce A l t n -O r d u hanlarna, sonra da H ive de oturan
hanlara tbi oldular. Manglaktak Trkmenler in mhim bir ksm
Salur boyundan idi. E b 1-G a z i H a n n ecere-i Ter akime sindeki
bir kayda gre, a h -M e lik in ldrlmesinden dolay bagsteren

139
dalma zerine410 Ouzlar dan pek nemli bir kme Manglak a git
mitir. Bu Ouz kmesinin iinde her boydan olmakla beraber, oun
luunu Eymr, Der, dir, avuldur, Karlan, Solur ve Aar boyla
rna mensup kollar meydana getiriyordu. Manglak a giden bu Ouz
kmesinin banda yine ayn mellife gre, K l k ( jLS ) B e , K a
zan B e ve K a r a m a n B e vard411. Manglaktaki Salurlarm ki
( ) Salur ve Tak (D ) Salur olmak zere iki kola ayrldklar bi
liniyor. Trkmenler, X V II. yzylda Y o m u t , E rs a r, T e k e ve S a rk
gil>i byk Trkmen topluluklarnn Solurlar dan ktna inan
yorlard412. Eer bu iddia doru ise, bugnk Trkmenistan Trk
menlerinin ezici ounluunun aslnda Salurlar dan olduunu kabul
etmek icab eder413. Halbuki Salurlar dan nemli kollarn da batya g
etmi olduklarn biliyoruz414.

Manglak ta avuldur (avundur) lardan da pek mhim bir kol

bulunuyordu. Bu avuldurlar ile dir ve Soynaclar a mensup bir
zmre R u s ar P e t r o zamannda Kalmuklar tarafndan Kuzey
Kafkasyaya gtrldler. Bunlarn nfuslar 1912de 15 534 olarak
hesab edilmitir. Kafkasyaya gtrlen bu trkmenler uzun mddet
Orta Asya daki eldalar ile mnasebetlerini kesmemiler ve M a h d u m
K u lu yu onlar da byk irleri olarak tanmlardr.415 Yaadklar
blgenin adiyle Stavrapol Trkmenleri denilen bu Trkmenler
varlklarn zamanmza kadar muhafaza etmilerdir. X . yzyldan
beri Manglak yarmadasnda yayan Trkmenler, bilhassa Nogay-
lar ve Kalmuklar n saldrlar sonucunda bu yurdlanndan g
edip, Balhan ve Horasan a, gelmilerdir. X I X . yzylda artk orada
hi bir Trkmen e rastgelinmiyordu. Balhan ve Horasan blgelerin
deki Trkmenler seyyahlara asl yurdlarnn Manglak olduunu

410 ecere-i Terkime , s. 61.

411 E b l-G a z i bu kayd da Cmi ut-levrih?ten alm grnyorsa da elimizdeki ns
halarda byle bir ifade yoktur. Bu nshalarda yeri bo braklm bir bein 1000 atl ile
Ceyhun'un orta yatanda yurd tuttuu, K u t lu B e, K a z a n B e ve K a ra m a n B e in
onun oullan olduu sylenmektedir.
412 A y n eser , s. 69, 72, 73.
413 1863 de Trkmenler arasnda bir seyahat yapan mehur T r k o lo g A. V m b ery,
196500 adr olarak hesap ettii btn Trkmenler9den Salurlar4 10000, E r Sarlar 50000,
Sarklar 10000 ve Tekeler i, 60000 ve Yomutlar* 40000 adr olarak gsterir ki (Travels in
Central A sia , s. 309), bunlarn toplam 170000 ediyor.

414 ikinci Blmde Salur boyu bahsine bk.

415 Bu Trkmenler hakknda, V. B a r th o ld , a History o f the Turkman people , Four stum
ies on the history o f ccntra} A sia , tercme eden V. ve T. M in orsk y , Leiden , 1962, s. 157-159.

140
sylemilerdir ki,416 onlarn ezici ounluu iin bu sz bir gerektir.
ecer-i Terkimede Balhan dalarnda eskiden beri oturan Trkmen
ler olarak Oklu, Gkl, ve Sultanl oymaklar zikrediliyor.417 KOklu
Trkmeni X V I. yzyla ait S a fe v kaynaklarnda Eymr (E ym ir),
Salur ve Gklenler ile birlikte geer. Bunlarn hepsine birden Yaka
Trkmeni veya Sayn Hanl Trkmenleri deniliyordu. Trkmenlerin
byk iri M a h d u m K u lu yu karm olan Gklenler, Grgen
( Curcan) rmann yukar yatanda yayorlard. Bunlarn kabilev
bir birlik tekil etmedikleri grlyor. Bu kmede ( V m b e r y ye
gre 12 000 adr), az nfuzlu Be-Dili, Bayndr, K a y ve Eymr
gibi boylara mensup oymaklar grlmektedir.418 Buradaki K a y
obas O sm a n l l n e d a n n n kendi boylarndan olduunu biliyor
d u 419.
ecere-i Ter akime de,420 Belhin batsnda, Adhoy evresinde
yaayan A li-E li Trkmenleri nin asl kul, yani kle olan bir yaban
cnn olundan geldikleri syleniyor. Halbuki X IV . yzyln ikinci
yarsnda M erv civarndaki Mh nda A li B e adl olduka kudretli
bir be vard.421 Yine ecere-i Terkimey e gre,422 H zr-E li, A linin
kardei H z r dan, Kullar oyma A l i nin dier kardei Ik (yahut)
Eyik)'den, Kara-lvli (E v li) 1er de yine A l i nn kardelerinden Kaa-
dan inmilerdir. Bu durumda burada geen Kara-Ivliler in bu addaki
Ouz boyunun bir kalnts olduu dncesi zayflyor. Gerekten
Anadolu da da zamanmzda Kara-Evli adh bir oymaa rastgelinmi
ise de, bunun da menei phelidir.423

Kara-lvliler, yine ecere-i Terkimeye gre,424 A m u -S u yu nun

kysnda ve Ac-Deniz (Hazar D enizi) in yaknnda oturmakta olup,
topraklar verimsiz ve saylar da azd. Ayn eserde Balkandaki Te-
veciler , Eski Halk oymaklarnn da Trkmen olmayan kimselerden
tredikleri yazlyor. Btn bunlar ve dier tarih baz deliller Hazar-
tesi Trkmenleri arasna zamanla, aatay, zbek ve sair uluslara

416 V m b e ry , ayn eser, s. 325.

417 s. 61.
418 Vmb&ry, ayn eser, s. 306; M es ud K e y h a n , Tarihli corafya-i mufassalc ran ,
1311 M II, s. 102-103, 309; R .R . A ra t, Gklen maddesi, I.A., IV, s. 809-811.
419 A. B u rn es, ayn eser, III, s. 199.
420 s. 75.
421 B a r th o ld , a History o f he Turkman people , s. 131.
422 s. 74-76.
423 Kara-Evli bahsine bk.
424 s. 76.

141
mensup oymaklarn, ailelerin ve ahslarn girmi olduklarn gsteri
yor. Biz X V I. yzyhn ikinci yarsnda hu Trkmenler arasnda Celyir
oymamn bulunduunu biliyoruz ki, bu oymak aslen Mool olup,
evvelce aatay ulusuna dahildi.
Hazar - tesi Trkmenlerinin balca hangi boylardan geldikleri
sorusuna gelince, bu hususta, ehemmiyetlerine gre u isimleri zikre
debiliriz: Salur, avuldur (avdur=avundur), dir , Yazr, Eym r
(E ym ir), Kar km. Bunlar Balhan ve Horasan blgelerine Manglak -
tan gelmilerdir. Onlar arasnda grlm olan ok daha az ehemmi
yetli dier boylar ise Bayndr, Bedili ve K a y i dr. -Oklarn Boz-
Oklara nazaran nfusa daha fazla olduklar da bir tahmin olarak
ileri srlebilir.
Trkmenler, btn seyyahlarca Orta A sya daki Trk ellerinin
en savas olarak vasflanm olmakla beraber bir devlet kurmak
yle dursun, Noay ve Kalmuklar a bile mukavemet edemedikleri
gibi, nefret ettikleri zbeklere de yzyllar boyunca vergi vermee
mecbur kalmlardr. Halbuki Anadolu daki Trkmen topluluklarn
dan devlet kurmayan kalmamt. Hazar-tesi Trkmenler i nin siyas
bir birlik meydana getirememeleri, onlarn yerleik hayata ge intibak
etmelerine ve bugn paralanm bir duruma dmelerine sebeb ol
mutur. imdi onlarn byk ounluu (bir milyon kadar) Trkme
nistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ndc yaamakta, baz mhim top
luluklar da ran ve Afganistan devletlerinin tebas arasnda bulun
maktadr
E b l-Gazinin eserinden rendiimize gre, X V II. yzylda
Trkmenler in elinde birok Ouz-nmeler grlmekte idi. Bu Ouz-
nmeler in muhtevalar hakknda tam bir bilgiye sahip deiliz. nk,
hi birisi elimize gememitir. Yalnz u kadarn biliyoruz ki, bu Ouz-
nmelerde de D e d e - K o r k u t ve S a lu r K a z a n ile ilgili bahisler bu
lunmakta idi. 425. Bu Ouz-nmelere Camiiit-Tevrihin kaynak olup
olmad hususunda kati bir ey sylemek mmkn deildir.

Ouz-nmeler X IV . - X V II. yzyllar arasnda Harizm den Rum

eline kadar btn Ouz Trkl nn yaad yerlerde syleniyor ve
okunuyordu. Bu, btn Bat Trkl'nde mterek bir gelenekti. X V II.
yzyldan itibaren bu Ouz-nmelerin yerini Kr-Olu destan ald.
K r -o lu , X V I. yzyln ikinci yarsnn ortalarnda Bolu sancann
Gerede kazasnda, buyruunda bulunan bir ka yz adamla haydutluk

4-25 III. Blme bk.

142
yapmaa balam bir yiit idi; anlaldna gre mteakiben bu ii
Tokat-Sivas arasndaki aml-Bel de devam ettirmi ve ihtimal sonra
byk C e l li hareketlerine katlmtr. klar daha X V II. yzyln
balarnda onun yiitliklerinden bahseden destanlar okumaa bala
mlard. Bu destan Trkiye den ran a gitmi ve oradaki Trkler in de
en ok sevdikleri destanlar olmutur. Sonra Kr-Olu destan Hazar-
tesi Trkmenlerine ulam ve onlar da bunu mill destan olarak be
nimsemilerdir. Fazla olarak, F e r h a d ile irin , T h ir ile Z h re,
K e r e m ile A s l gibi halk hikyeleri de ran ve Anadolu Trklerinde
olduu gibi, onlarn da en sevdikleri hikyelerdi. Bylece, mezhebi
mnaferete ramen, Ouz elinin ayr yerde (Anadolu, ran, Hazar-
tesi) bulunan topluluklar arasnda yeni ortak kltr mahslleri mey
dana gelmitir ki bu, pek dikkate yn bir husustur. Hazar-tesi
Trkmenleri, siyas bir varlk gsterememilerse de, M a h d u m K u lu
gibi, byk bir ir yetitirmilerdir. X I X . yzylda Trkiye deki son
Trkmen oymaklarnn da D a d a l-O lu , E l- B e l i - O l u ve G n-
d e li-O lu gibi, tannm irleri olduunu biliyoruz. Bu mnase
betle Trkmenlerin her zaman ve her yerde daima mill irler yeti
tirmi olduklarn belirtmek lzmdr.

2 - ran:
rana gelen Moollar n gayet iyi yetitirilmi ve mkemmel te
kiltl bir ordular olduu gibi, tecrbeli memurlarn banda bulun
duu bir broya da sahiptiler. Bu broda Uygur yazs ve 12 hayvanl
Trk takvimi kullanlyordu. randa Uygur yazs Moollar dan sonra
brakld ise de 12 hayvanl Trk takvimi son asra kadar kullanlmak
ta devam etti. nk bu takvim gne yl esasna dayandndan
mal mevzuata uygun geliyordu. Bu divanda yaz dili olarak moolca-
nn yannda trkenin kulanld hkmn verdirebilecek baz deliller
vardr. Devletin dayand el (ulus), hkim kmeyi meydana getiren
Mool unsuru ile onlarn maiyyetinde bulunan Trkler den mteekkil
di. Mool unsuru, Celyir, Suldus, Bisuut, Snit, Kurulas ilh... olmak
zere asl mool ulusuna mensup boylarn obalar ile Tatar, Kireyit,
Uyrat ve ire gibi moolca konuan kavimlerin kollarndan meydana
gelmiti.
Trkler e gelince, bunlarn pek mhim bir ksmn Uygurlar te
kil ediyordu. Uygurlar yalnz devlet memuru ve din adam olarak deil,
mhim sayda asker olarak da gelmilerdi. Uygurlar dan baka Kpak
Karluk, K ey ve ire gibi dier Trk kavimlerine mensup ok sa
yda unsurlar da vard. Bunlarn bir ksm Mool hanlar ve beleri-

143
nin maiyyetleri ve askerleri arasnda bulunmakta idiler. Bylece Iran
Moollar arasnda balca iki dil konuuluyordu: moolca ve trke.
M oolcim n, gittike ehemmiyetini kaybetmekle beraber, X IV . yz
yln ikinci yarsna kadar konuulduu muhakkaktr. lk Mool han
lar H u l g , A b a k a ve hatt A r g u n un trke bildikleri phelidir.
G a za n ve haleflerinin bu dili renmi olduklar anlalyor. Esasen,
Moollar arasndaki Trk unsurunun ehemmiyet kazanmas da bu
hkmdar ile balar. Moollar*m Islmiyeti kabulleri ile tklemeleri
arasnda yakn bir mnasebetin mevcudiyeti grlyor. Her halde iki
si bir birine tesir etmi olsa gerektir. U lc a y t u (1304-1316) zamannda
bata Uygurlar olmak zere, Trkler mhim mevkilere getiler. U y
gurlar dan S e v in A k a , E b -S a id in atabei ve belerin ba idi.
Onun kardei r n de, bir Uygur tmeninin banda, nfuzlu emir
lerden biri olarak grnyor. Dier byk Uygur emirlerinden biri
de asl bir aileye mensup bulunan E se n (s e n ) K u t lu idi. lh a n l
devletinin kmesinden sonra Anadolu da bir devlet kuran E r e t n a -
nm da Uygur Trklerinden olduunu bunlara ilve edebiliriz. E re t-
n a nn aabeyisi T u r u m t a z da Gazan ve U1 c a y t unun emirleri ara
snda bulunuyordu. Bu hkmdar zamannda A l i- K u u ve kardeleri
B a y t m ve l-B a s m ve dier baz emirlerin de Kpaklar dan
olduu gJrlyor 426.

G a z a n H a n Mslmanl devletin resm dini yapm olmakla

beraber, kavminin mzisine ve geleneklerine bal bir hkmdard.
Moollar m tarihini iyi bilen P u la t C in s a n g m anlattklarn zevkle
dinliyordu. Ksa sren hanl esnasnda devletini tensik iin tedbirler
alrken, Trk ve Moollarm tarihlerinin yazlmasnda emretmiti. slm
mellifleri, umumiyetle Moollar Trkler den bir kavim saymlar ve
bazan onlar Trk olarak vasflamlardr. D benzerlik ve Moollar
arasnda pek ok Trk bulunmas onlardaki bu kanaatin balca sebeble-
ri olsa gerektir. G a z a n H a n n saraynda da byle bir fikir mevcut idi.
Ctt-ni ut-tevrilte bu fikrin tam olarak aksettirildii grlyor. Trk ve
Mool ensab, bir birinden ayrlm olmakla beraber, Trk ad altnda
ayn blmde incelenmi, bu arada Ouzlarm ensabma da geni bir
yer verilmitir 427.
E b u -S a id B a h a d r H a n n 1335 ylnda lmnden sonra
Mool kudreti krld. Moollar arasnda, bozkrlarda olduu gibi kanl

426 Bu hususta tafsilt iin: F. Sm er, Azerbaycann lrklemesi tarihine umum bir
bak9 Belleten, X X I , say 83, s. 427-447.
427 Bu hususta nc Blme bk.

144
ve uzun bir i mcadele balad. 1277 ylnda Moollar Anadolunun
fiilen idaresini ellerine aldktan sonra bu lkede mhim sayda bir
Mool kuvveti braklmt. Bu kuvvetin banda merkezden tayin
edilen bir emr vard. kinci byk Mool kuvveti de merkezi M usul
olan Diyarbekir vilyetinde bulunuyordu. Bu kuvvetin mhim bir ks
mn kalabalk Mool U y rat boyu meydana getiriyordu.
E b -S a id B a h a d r H a n n lm zerine I lh a n l tahtna
karlan A r p a g a u n u (ksaca A r p a ), Diyarbekir vlisi U y r a t A li
P d i h tanmad; M u sa adl bir ehzadeyi h an iln ederek A r p a -
nn zerine yrd. A r p a -H a n yenilib ldrld ve yerine M usa
geirildi. A li P d i h devlete hkim oldu. Fakat A li P d i a h n
ikbal gnleri ok srmedi. Anadolu umum vlisi olan C e l y ir ey h
H a a n , mhim bir kuvvetle gelerek iktidar A li P d i a h m elinden
ald (1337). Bylece ran a Anadolu dan ikinci bir kme daha gelmi
oldu. C e l y ir e y h H a a n da karsnda yaman bir rakip buldu.
Bu, U lc a y t u ve E b -S a id in belerbeisi mehur S u ld u s o b a n
B e in torunu ve D e m ir -T a n olu K k ey h H a a n idi.
K k e y h H a a n , Anadolu da bulunuyordu. e y h H a sa n n
ortaya kmas ile iki byk ve asil aile kar karya gelmilerdi. M
cadeleyi K k e y h H a a n kazand ve B y k e y h H a sa n
Badad ile yetinmee mecbur etti (1339). Anlalaca zere artk ran
n siys mukadderatna Anadolu hkim olmaa balamt ki bu, X V I.
yzyla kadar devam edecektir. Yani ran, Rum-eli gibi, kavmi bakm
dan Anadolunun bir uzants halini ald. Bu keyfiyet Mool istils
zerine Anadoluda mhim bir nfusun ylm olmasndan ileri ge
liyor. K k - e y h H a s a n n ordusunda kalabalk sayda Anadolu
Trkmenleri de vard. e y h H a s a n n halefi ve kardei M e lik E-
r e f in gzde emirlerinden B e c e g iz , Anadolu Trkmenler i nden
olup, babas o b a n S l r olu H a c M e h d i idi. Moollar m gelii
zerine, Azerbaycan ve Errn da pek kalabahk bir halde yaayan Trk-
menler in Anadoluyu g etmi olduklar, yukarda sylenmiti. Ni
tekim X IV . yzyln ikinci yansna kadar olan zamanda bu blgede
Trkmenler in bulunduklarna ait bugne dein herhangi bir kayda
rasgelinemiyor. Bununla beraber, Trkmenler den bir ok zmrelerin
Moollar m tabiiyyetini kabul ederek Errn, Muan ve Azerbaycan
da., ehrizor-Hulvan-Dinever blgesinde ( Krdista) yaadklar kabul
edilebilir. Mool devrinde Sve ve A ve taraflarnda Hala Trkleri nin
yaadklann biliyoruz. Bunlar oralarda varlklarn zamanmza kadar
devam ettirmilerdir42S. Sve ehri X IV . yzyln ortalanna doru E-

428 Kalaclar hakknda, bk. F. K p r l , Halac maddesi, .A., V, s. 109-116.

145
jmr e y h H a s a n -i K a r l m (>JjU) eline gemiti ki, buradaki
Karl sz, bu addaki Trk kavmini ifade etse gerektir. Yine C e l y ir
S u lta n A h m e d devri emirlerinden bir de P r H s e y in -i K a r lu k u
(jJj^5) gryoruz ki 429, bunun, E m r e y h H a s a n -i K a r lu un
akrabas olmas mmkndr.
Farsa gelince burada S a lg u r lu hnedau Moollar n tbiiyye-
tini kabul ederek varlm 1286 ylma kadar srdrd. Bu blgede
bulunan Trkler (balca Halalar ve Trkmenler) S a lg u r lu d e v l e t i nin
ortadan kalkmasndan sonra da kavm varlklarn devam ettirdiler.
Yine Mool devrinde Trkmenler den. bir topluluk, Kirm an da
(siyas bir kuvvet olarak) yaamakta idi. Ayn devirde bata Ya
zrlar olmak zere Trkmenler den baz oymaklarn da Horasan da
yaadklarn biliyoruz.
X IY . yzyln ikinci yarsnda Errn ve Muan da Trkmenler in
( Terkime) yaadn gryoruz 430. Bunlar arasnda en varlkl Trk
menler Errn da yaayan obanl Trkmenleri i d i431.

Yukarda bahsedilen emirler arasndaki mcadele sonucunda l-

h a n l im p a r a t o r l u u paralanarak bir takm kk devletler m ey
dana gelmiti. Bu arada Trkmen Kara-ICoyunlu oyma da durumdan
faydalanarak gittike kuvvetini arttrp Musul-Erzurum arasndaki bl
genin mhim bir ksmna hkim oldu. X IV . yzyln sonlarna doru
onlar Nahivan, H oy ve dier baz yerler olmak zere rann u vil
yetlerini ele geirdikleri gibi, vakit vakit Tebrizi dahi igalleri altna
aldlar. Yine bu esnada dahil mcadeleden ok zahmet ekmi ola
Uyratlar, Erbil yresinde yurd tuttular. M e h m e t S aru adl bir Trk
men beyi de ehizor a hkim oldu. Grm olduumuz gibi ehrizor
blgesi S e l u k lu fethinden beri daima Trkmenlerin kalababk halde
yaadklar bir blge idi. Moollar n gelii esnasnda da (1231) em s
u d -d in S e v in adl bir Trkmen emri Erbil-Hemedan arasndaki
yolu kontrol altna almt. Bu Trkmen bei (IjJLtJ) adl bir oym a
a mensuptu. Buyruunda epeyce mhim bir topluluk bulunan S e-
v in , Erbil emri G k - B r ye ait Sr ( j j l - ') adl bir kaleyi de
eline geirmiti. S e v in sonra 627 (1229-1230) ylnda Meragaya
yakn bir yerdeki ok mstahkem Ryin-dz kalesine de hkim oldu.

429 F. Sm er, Azerbaycan'n trklemesi tarihine umum bir bak , s. 438-439.

430 H fz -i E bru , Z eyl-i Cmi ut-tevrih-i Reidi, Tahran , 1317 ., s. 190, 245; Tarih-i
eyh Uveys , J.B. V a n L o o n , Lahey , 1954, s. 183.
431 C la v ijo nun ngilizce ve ondan yaplan trke tercmesinde geen obanl adnn
epni olduu - bir phe zerine - tesbit olunmutur.

146
Fakat kendisi ayn ylda kuatt Meraga fda bir ok isabetiyle ld.
S e v in ten sonra Ryin-dz kalesini kardeinin, onun da Moo/Zorla
yaplan bir arpmada lmesi zerine, kzkardeinin olu elinde tut
m utur432. Yukarda ad geen M e h m e t S a ru nun ikinci adyla ayn
addaki kale arasnda bir mnasebet olup olmad zerinde bir ey
sylenemiyor. Yalnz M e h m e t S a ru nun buyruundaki Trkmen
oymann kendisinden sonra Sarulu adyla anldn ve bu oyman
zamanmza kadar varlm muhafaza ettiini biliyoruz.
Kara-Koyunlu bei K a r a - Y u s u f X V . Yzyln balarnda Azer
baycan T im u r lu la r dan ve Arab Ira k im da C e l y ir S u lta n A h
in e d ten ald. Bunun sonucunda Dou-Anadolunun uc blgesinde
oturan Trkmenlerin mhim bir ksm Azerbaycan a geldiler. Gelen
ler arasnda asl yurdu Mara blgesi olan Aa-Eri Trkmenlerinden
bir oymak da vard ki, bu oymak randa zamanlnza kadar varln
muhafaza etmitir. Kara-Koyunlular sonra hkimiyetlerini Siistan a
kadar uzattlar. Bu baarlar K a r a - Y u s u f un kk olu ve ikinci
halefi C ih a n - a h elde etmiti. C ih n - a h bize trke iirler brak
m, Trk hkmdarlarndan biridir 433. Onun Tebrizde yaptrd Gk-
Mescit de zamanmza kadar gelmitir. Kara-Koyunlu topluluu bata
Azerbaycan olmak zere randaki Trkmen ve Trk oymaklarnn da
katlmas ile olduka byk bir ulus haline geldi. Bu ulusu meydana
getiren balca boylar unlard: Sadlu, Baharlu, Alpaut, Duharlu,
Aa-Eri, Haclu, Karamanlu, ekrl. Bu boylar K a r a - K o y u n lu
devleti ykldktan sonra da varlklarn uzun bir mddet devam ettir
diler.
K a r a - K o y u n lu hnedanna Baranlu denilmekte idi ki, bu adn
nereden geldii kesin olarak anlalmamtr. Bunun gibi bu oyman
Ouz boylarndan hangisine mensup olduu da bilinemiyor. M in o r
s k y Kara-Koyunlular m Yva boyundan geldikleri fikrindedir ki 434,
imdiki durumda en isabetli tahmin de bu, gibi grnyor.
Kara-Koyunlular, kendi kavmi hususiyetlerini muhafaza etmek
le ve mill an anelerine bal kalmakla beraber devlet tekiltlar umu
miyetle selefleri C e l y ir lile r inkinin ayn idi. Kar a -K oy unlular dan
sonra ran da hkm sren dier devletler de umumiyetle bu devletin
tekiltna bal kalmlardr.

432 lbn ul-Esr , X II, s. 229.

433 V. M in o rsk y , Jihan-Shoh Qaro-Qoyunlu and his poetry , BSOAS, X V I, 2 (Turkm e-
nica 9), s. 20 ve devam.
434 The Clan o f The Qara-Qoyunlu rulers, K prl Armaan, s. 391-395.

147
 Kara-Koyunlu ulusunun belli bal oymaklarndan biri olan Ba-
harlu teekklnn mhim bir ksm, K a r a - K o y u n lu devletinin
yklmas zerine, A k - K o y u n l u l a r a boyun emiyerek Horasan a
g etmiti. Bu oymak mensublarmdan bir ou oradan Hindistan a.
gidib, B e h m e n hanedannn hizmetine girdiler. Bunlardan S u lta n
K u lu , Golkonda (Dekkn)da 1512 ylnda istikllini iln ederek K u -
tu b - h ile r devletini kurdu. K u tu b - h lerh n ed a n n d a n M u h a m
m ed K u lu ise Haydar Abd ehrini tesis etti ve hkmet merkezini
oraya nakletti. K u t u b - h le r devleti 1098 (1687) ylma kadar sr
d. Bu hnedan mensuplan da idare ettikleri yerlerde slml kuv
vetlendirmiler, Dekkn n bugn en byk ehri olan Haydar Abd
ehrini kurduktan baka, bir ok tima eserler vcuda getirmilerdir
ki, bu eserleri bu gn de grmek mmkndr. Bylece Trkmen kav
mi, dier Islm lkelerindeki byk tarih rolnn yannda Hindis
tanda da htralar brakmaktan geri kalmamtr. Yine Hindistan
daki B a b r l i m p a r a t o r l u u n u n byk emirlerinden bazlar
da ( B a y r a m H a n ve olu A b d u r r a h i m H a n gibi) Trkmen
Baharlu boyundan idiler.

Kara-Koyunlularn ezel rakipleri Ak-Koyunlular, Diyarbekir bl

gesinde yayorlard; belerinden K a r a - Y l k O sm a n B e , mer
kezi Am id olmak zere bir belik kurdu. Torunu U zu n H a a n B e
ise (lm. 1478) K a r a - K o y u n lu C ih a n - a h ve Horasan-Trkis-
tan hkmdar E b - S a id i yenerek, bu belii bir mparatorluk ha
line getirdi. Bu A k - K o y u n l u m p a r a t o r lu u Erzincandan Hora
san a, Basra dan irvana kadar uzanyordu. Bylece, beinci defa olarak
Anadolu dan gelen bir kuvvet ran a hkim olmutu. U z u n -H a s a n
B e az tannm byk bir hkmdardr. dil, halka kar efkat ve
merhamet hisleriyle dolu, ahlk deerlere bal bir insand; kendisin
den nce ihdas edilmi baz vergileri bidat sayarak iptal etmi ve
vergilerin dil bir ekilde tahsil edilmesi iin bir kanunnme vcuda
getirmiti ki,bu kanun-nme S a fe v le r devrinde de uzun bir zaman kul
lanlmtr. H a a n B e , ayn zamanda rann baz blgelerindeki kt
geleneklerin ortadan kaldrlmas iin de mcadele etmitir; ilim adamla
rna da ok itibar eder, huzurunda sk, sk lm mubahaseler yaptrrd.

H asan B e in bugne kadar iyice bilinmeyen bir taraf da ken

diinde belirli bir kavm uurun mevcudiyetidir. H a a n B e , kendi
sini Anadolu Trkleri nin hkmdar sayyor ve O u z H a n n soyun
dan gelmekle nyordu. Bu arada Hazar-tesi Trkmenlerinin de
kendi kavminden olduunu biliyordu. Ak-K oyu nlu oyma Ouzlar n

148
24 boyundan Bayndr boyuna mensuptur. Bununla ilgili olarak A k -
Koyunlular daha H a m z a B e den itibaren paralarna, fermanlarna,
bayraklarna, Bayndr boyunun damgasn koydurmulardr. Osm a n
l hnedannda kavm uurun canlanmasnda A k - K o y u n l u l a r n
mhim bir rol olduu anlalyor. H a a n B e , ibadet iin okunmak
zere K u ran trkeye tercme ettirmiti; fakat o zamanki din adam
larnn ve limlerin kendisini desteklememesi yznden bu teebbs
muvaffak olamamtr. H a a n B e in bu hareketi gliba Trkler
arasnda C u m h u r iy e t devrine kadar yaplm ilk ve son teebbs
tr.

1 1 -IIa n h Ia r'n balca Celyir ve Suldus boylarna dayandk

lar ve byk emirlerin bu boylardan ktklar gibi, A k - K o y u n l u
la r da bahca Prnek ve Musullu boylarna dayanmlardr. Bu iki
mhim boyu Hamza-Haclu, Kara-Haclu, Emirlu, Izzeddin-Haclu
gibi ikinci derecede boylar takip etmektedir. Ak-Koyunlular n baa
rlar zerine Haleb Trkmenleri, Dulkadrl ulusu, Trabzonun gney
batsndaki epniler den katlmalar olmu ve bylece byk A k -K o
yunlu eli meydana gelmitir. Haleb Trkmenleri, A k-K oyu nlu ulusuna
M a n su r B e in buyruunda Avar (A fa r ) dan byk bir oyma,
yine Avar da.n Kutbeiller'i, Bayatlar dan mhim bir kolu vermiti.
S a t e v i devrinde, Prnek v e Musullular Trkmen ad altnda biri ee
rek varlklarm bu devletin hizmetinde de devam ettirmilerdir.

S a f i y u d d i n - i E r d e b i l nin snn inanlara dayanarak kur

mu olduu tarikat eskiden beri Anadolu da bilinmekteydi. S a fe v
ailesinden ey h C n e y d , Er debimdeki eyhlik postunu ele geirmek
iin amcas e y h C a fe r e kar giritii mcadelede muvaffak ola
maynca Anadoluyu gitti. Kendisi lie mtemayil bir insand. e y h
C n e y d , Anadoluy u ziyareti esnasnda kyller ve gebeler ara
snda A li ve oullarna kar ar sevgi besleyen topluluklar grd.
lii bu kyl gebe ve Trklere derviler telkin etmilerdi. Gebe
ve kyl Trkler, batl inanlara ok inanan atalar Ouzlar gibi, bu
eit adamlara meclb kimseler idiler. Onlar bu kimselerin gizli kuv
vetlere sahip olduklarn sanyorlard. Esasen kyl ve gebe Trkleri
ziyaret eden, onlar ile daima temas ve mnasebetlerde bulunanlar da
derviler ve eyhlerdi; aralarnda medreseden yetimi olan adamlar
az olduu gibi, ehir ve kasabalarda oturan medrese mensuplarnn
onlar ile temaslar da pek zayf idi. Ksaca Trkiye de dier Islm l
kelerinde olduu gibi, halkn ounluunu tekil eden kyl ve ge
beler medresenin tesiri dnda bulunuyorlard. Dier taraftan bu k y

149
l ve gebelerin pek mhim bir ksm vergi veren halk (raiyyet) du
rumunda idiler. Bunlar bu durumlarndan memnun grnmyorlard.
Fazla olarak O sm a n l devletinin devirme tekilt da gittike geli
mekte idi. Bunun ileride S e l u k l u devrinde olduu gibi, byk
buhranlar meydana getirmesi mukadderdi.

e y h C n e y d , Anadolu da birok blgelerde belki kendisinin

de mit etmedii bir tarzda hararetle karland. Yapt geni bir do
lamadan sonra bana o kadar ok silhl adam toplad ki, e y h -C
n e y d bunlarn banda Trabzon ehrini muhasara dahi etti (1456).
Bundan sonra A k - k o y u n lu H a a n B e in kz kardei ile evlenme
mesi hretini ve taraftarlarnn saysn arttrd. H a a n B e in ona
kz kardeini vermesi ise rakibi K a r a - K o y u n lu C ih a n ah a kar
C n e y d in, yardmn salamak gibi siyas bir gaye ile ilgili idi. ey h
C n e y d taraftarlar ile Azerbaycan a dndkten sonra ir v a n - a h -
n lkesinden geerek erkesler zerine bir akn yapt. C n e y d in bu
hareketi ir v a n - a h rktm ve kendisine hakl olarak C n e y d
in lkesini elinden almak gayesini gtt kanaatini vermiti. Ger
ekten Cneydin lkeninden kp gitmesini bildirmek zere gn
derdii elinin ldrlmesi zerine yaplan savata C n e y d de ayn
kibete urad. (1460). Cerbezeli, cesur ve faal bir insan olduu anla
lan C n e y d in, lmnden biraz sonra H a a n B e in kz kardein
den bir olu oldu. H a y d a r ad verilen bu ocuu C n e y d in Anado-
Zulu Trk mridleri unutmadlar ve onun etrafnda toplandlar. H a a n
B e in C ih a n - a h yenerek rana, hkim olmasndan sonra, ey h
H a y d a r da daysnn yardm ile Erdebildek eyhlik postuna yerleti.
Bilhassa Anadolu da geni bir propaganda tekilt kuruldu ve bu l
kenin her yerine halfeler gnderildi. Bylece H a y d a r n taraftarlar
nn says gittike artyodu. H a y d a r bunlarn banda babas gibi
erkeslere kar bir aknda bulunduktan sonra, 1488 de babasnn -
cn almak ve irvan ele geirmek iin harekete geti. e y h H a y
d a r A k - K o y u n l u hkmdar S u lta n Y a k u b 'u n mdahalesi ol
masa idi, ir v a n - a h bertaraf edip lkesini eline geirecek idi. Er-
debil eyhi gnderilen bir A k - K o y u n l u kuvveti tarafndan yenilerek
ldrld (1488). H a y d a r n, H a a n B e in kz A le m - a h Be-
g m den doan olu da Farstaki muhkem stahr kalesinde hap
sedildiler.

A k -k o y u n lu h k m d a r Y a k u b B e 1490 ylnda gen

yanda ld; oullan kk olduu iin hnedan zas arasnda sal
tanat mcadelesi ba gsterdi. 1492 ylnda A k - K o y u n lu tahtna

150
karlan H a a n B e in tounlarndan R s t e m B e , S u lta n Y a -
k u b un olu B a y -S u n g u r ile mcadelesinde H a y d a r m oullarn
dan faydalanmak iin onlar hapisten kard. Ksa bir zamanda silh
l mridleri H a y d a r m oullarnn etrafnda toplandlar. R s te m
onlarn yardm ile rakibini bertarafetti. Fakat S a f e v i m r id le r inin
okluu A k - K o y u n l u h k m d a r n ve belerini rktmt. Bu
sebeble zerlerine kuvvet sevkedildi. Yaplan arpmada H a y d a r n
byk olu S u lta n A li ldrld. S u lta n A linin kardeleri s
m a il ve dierleri ise sdk ve fedakr mridleri tarafndan Giln a
karld. Fakat Azerbaycan ve Anadolu daki mridler ile mnasebet
ler kesilmemiti. Bu esnada Ak-Koyunlular arasndaki saltanat m
cadelesi kesilmeksizin iddetli bir ekilde devam ediyordu. Bu mcadele
den memleket harab oluyor, devlet gittike zayf bir duruma dyor
ve A k-K oyunlu eli de maddeten ve manen kyordu. Nihayet 905
(1499-1500) de devlet ikiye taksim edildi. Azerbaycan, Errn ve Diyar-
bekir E lv e n d B e e, Acem ve Arab Iraklar ile Fars ve Kirman
Y a k u b B e olu M u ra d a verildi. Dahil mcadelelerden memleket
harab ve halk perian bir duruma dmt.

Trk tarihinde, hnedana mensup ahslarn vilyetlerin idare

sine gnderildiklerini biliyoruz. Yine tarihimizde hkmdarn lm
n mteakib hnedan azas arasnda saltanat mcadelesinin kma
mas ndir grlen bir vkadr. Hatt, hnedan azasndan biri hkm
dar olduktan sonra da akrabalar tarafndan rahat braklmyordu.
Bu meselede Trkler de hkim olan telkki hak kuvvetlinin dsturu
dur. Bu telkki Trkler Islm olduktan sonra da deimeyerek eskisi
gibi devam etti. Ftih gibi bir hkmdarn bile bu telkkiye bal kal
d, ancak hkmdarlk makamn eline geiren oluna nizm- lem
iin kardelerini ldrmek hakkn verdii malmdur.

Tarihimizde saltanat veraseti iinin sk bir kaideye balanma

mas devletin bana kuvvetli ahsiyetlerin gemesine imkn veriyorsa
da yaplan mcadeleler Trk devletlerinin gelimelerini nledii gibi,
daha mhim olarak da onlarn zayflama ve yklmalarnda en ba
mili tekil ediyordu.

te, A k - K o y u n l u devletinin yklmasnda da bu hususun pek

mhim bir mil olduu grlyor.

Trkiyey e gelince, dirayetsiz bir hkmdar olduu phe gtr

mez olan II. B a y e z id , bu yllarda devlet ilerini bsbtn paalara
brakmt. Belerbeiler ve sancak beleri ve onlardan sonra gelenler

151
bulunduklar yerleri istedikleri gibi idare ediyorlar ve birok blgelerde
halka bask yapyorlard. Harekete gemek iin bundan daha msait
bir zaman olamazd. Bu sebeble Giln da bulunan e y h -H a y d a r m
olu s m a il, yanndaki sdk birka kii ile oradan ayrld ve mrid-
lerini toplamak iin Erzincan yresindeki Saru-Kaya yaylana geldi
(905 = 1500). ah s m a il Saru-Kayadan adamlar gndererek mrid-
lerini yanna gelmee davet etti. Bu davet zerine kyl ve gebe
Trkler, grlmemi bir sevinle her taraftan blk, blk onun katma
geldiler. Hatt bu mnasebetle Dulkadr ilinde gerdee girmek ze
re bulunan bir gencin dvet haberinin gelmesi zerine sevinle
Erzincan yolunu tuttuu anlatlr. ah s m a il her taraftan, koup
gelen mridlerinin banda Azerbaycan a hareket etti. lk hedef
irvan idi. ir v a n ah kolayca malup eden ah s m a il, A k -
K o y u n lu h k m d a r E lv e n d B e ile karlat. Nahivan yre
sinde yaplan savata (907 Ram azan=1502 Mart) E lv e n d ar bir
bozguna urad. ah s m a il zaferden sonra Tebriz e geldi ve orada
hutbeyi 12 imam ve sonra da kendi adna okuttu. Bu suretle mez-
hebli S a fe v d e v le t i kuruldu (1502). ah s m a il bundan sonra
stste zaferler kazanarak 10 yl iinde hkimiyetinin snrlarn Cey
hun dan Frat a kadar uzatt; A k - K o y u n l u devleti ortadan kalkt
ve Horasan da zbeklerin elinden kt. Bu devletin kurulmasnda ve
bu suretle ran da ii mezhebinin hkim olmasnda en byk nes -
uliyet A k - K o y u n l u h n e d a n n n , sonra da O s m a n l h k m
d a r II . B a y e z id indir. II. B a y e z id , lkesinin yan banda Islm
lemini paralayc mezhebli bir devlet kurulurken devrin en kuv
vetli ordusuna sahib bulunduu halde buna tamamen seyirci kald
gibi, kendi tebasmdan binlerce kiinin bu devletin kurulmasna ka
tlmasn da nlememitir. O sm a n l mverrihlerinden s fa h a n l H o
ca M u h a m m e d in torunu H o c a S a d e d d in E fe n d i:

Bana tc ald kt ol peld

tti bidrk Etrki mrd

diyerek szde ah s m a ili kk drmek istemitir. Gerekten

S a fe v d e v le t in in kurulmasnda, X V I. yzyldan itibaren bilhassa
meneleri bakmndan Trk olmyan melliflerin biroklarnca Etrk-i
bidrk (anlaysz Trkler) denilen kyl ve gebe Trkler in ihmal
edilmesi, onlara ehemmiyet verilmemesi balca mil olmutur. Bu
keyfiyet X V I. ve X V II. yzyllarda O s m a n l d e v l e t in i n bana
Anadolu da mhim gaileler aacaktr. S e l u k lu devrinde de bu ih
malin ne ac sonular verdiini daha nce grmtk.

152
 S a fe v d e v le t in in kuruluu Trkiyedeki iiler arasnda yle
derin bir heyecan yaratmt ki, onlar birbirlerine ah sz ile selm
veriyorlar, zahmetli yolculua katlanp ahlarn ziyarete gidiyorlard.
Kendilerine ah yerine Peygamber in merkadn ziyaret etmeleri tav
siye edildiinde: biz ly deil, diriyi ziyarete gideriz cevabn
veriyorlard. Y a v u z S e lim in a h - s m a il e kar byk bir azimle
giritii teebbs, liin Trkiyede daha fazla yaylmasn nlemi,
Dou-Anadoluy u O sm a n l d e v le t in e kazandrm, ah s m a ilin
zaferler silsilesine son vererek onu derin bir yese drm ise de, bil
hassa Yenierilerin itaatsizlii, devlet erknnn onu n kadar mesele-
nin ehemmiyetini kavramam olmalar yznden kesin bir netice
vermemitir.
Yukarda verilen ksa bilgiden de anlalaca zere, S a fe v d e v
le t in i kuran unsur tamamen Trkler den mteekkildir. Bu unsurun
ezici ounluunu da Anadolu lu gebe ve kyl Trkler meydana
getiriyordu. a h - s m a il, yukarda sylendii gibi, Erzincan yakn
nda bana Anadolu Trkleri ni toplayarak, buradan Azerbaycana
yryp devletini kurmutur. Bu keyfiyet, S afe v d e v l e t in in balca
dayana olan boy ve obalarn yurdlarnn bilinmesiyle daha iyi
anlalmaktadr. K zl-Ba ulusunu tekil eden ilk kademedeki
oymaklar unlardr: Ustacal-Usta-Haclu- ('S a fe v eserlerinde Ustac-
lu ), Rumlu, Tekeli, Zulkadr, amlu, Afar, Kaar. Bunlardan Ustaca-
lular Sivas-Amasya blgesinden gitmiti. Rumlularm , Tokat-Amasya,
orum , Koyul-Hisar, Bayburt ve Ispir kyllerinden mrekkeb bir
teekkl olduu grlyor. Tekeli, adn Teke sanca denilen Antalya
blgesinden almtr. Tekeliler arasnda Mentee (Mula blgesi) kyl
lerinden de bir blk halk vard. Zulkadr, Mara, Elbistan, Yozgat
blgesindeki Dulkadrl ulusuna mensup bir boydu. amlu, yazn
Sivasn gney taraflarnda ve Uzun-Yayla da oturan, kn Haleb
blgesinde yayan Trkmenler in Bedili, Harbendelu , nallu gibi
oymaklarnn kollarndan meydanda gelmitir. Devletin kuruluunda
ve ilk devirlerde asl mhim rolleri bu oymaklar oynamlardr.
Afar (A va r), Dulkadrlu (manlu Avar) , Haleb Tkmenleri
( Gndzl ve Alplu Afar)ve A k-K oyunlu Afarlarndan (daha
nce ran a, gelen ve Kuh-Gilyede oturan Mansur Be Afarlar)
teekkl etmitir. Kaar (K aa r) a gelince bu oymak X V . yz
yln sonlarna doru, A k - K o y u n l u l a r devrinde, Anadolu mm
Boz-Ok (bugnk Yozgat) blgesinden gelmi ve Azerbaycanda yurd
tutmutu. kinci kademede bulunan teekklere gelince bunlar: Var
sak, epni, Cerid-Silspr, Turgutlu, Bayat, Bozcalu, Arabgirlu, Hns-

153
lu, emigezekl ve dierleridir. Bunlardan Varsaklar ve epniler'in
devletin kuruluuna katldklarn biliyoruz. Birincilerin yurdu Adana-
Tarsus blgesinde, ikincilerinki de Trabzonun gney batsnda ve
Camikde idi. Cerid-Silspr Dulkadrlu elinden ve Turgutlular Konya
blgesinden gelmilerdi. Bayat ise Haleb Trkmenlerine mensuptu.
Dierlerinin yurdlarn tadklat isimler gsteriyor. S a fe v d e v l e t i
n in kuruluuna katlm, AzerbaycanlI teekkl olarak eskidenberi
Gence ve Berdaa blgesinde oturan Karamanl teekkl ile Tliler-
den bir zmre grlyor43S.

S a fe v d e v le t i kurucusu ah s m a il, 1525 ylnda vefat etti.

Onun ok cesur ve yaman bir sava olduunu biliyoruz; ana dili
trke idi. Kendisi farsa dan daha ok trke iirler yazmtr. Esasen
S a fe v d e v le t in in ordusunda ve saraynda konuulan mutad dilin
trke olduunu biliyoruz; fa ra daha ok yaz dili olarak kullanlyor
du. Hi pbe yoktur ki, S a f e v le r in saray S e l u k lu la r n kinden
daha fazla T r k idi. S a fe v d e v le t in in tekilt, selefi A k -
K o y u n lu la r n k in in ayn idi. Yalnz asker tekilta O sm a n lI
lard takliden topu ve tfeki snflar katlmtr. Yine O sm a n l-
la r takliden a h -A b b a s zamannda (1587-2628) Ermeni, Grc
ve erkelerden mteekkil bir devirme kuvveti de vcuda getirilmi
ve mhim kumandanlklar bu zmrenin mensuplarna verilmi ise de
bu sistem, ad geen hkmdardan sonra gelimiyerek gittike ehemim-
yetini kaybetmeye balamtr. Kzl-Ba ulusuna mensup Trkler,
bu devirmelerden nefret ediyorlar ve onlara i(Kara-olu adn
veriyorlard.
S a fe v devletinin kuruluu balca u sonular meydana getir
mitir:
1 - Islm leminin ortasnda bir ii dnyas vcuda gelmi ve
Iran tecrit edilmi bir duruma dmtr. Bylece bu lkenin slm
dnyasnda her bakmdan ( siyas, ktisad ve hars) oynad mhim
rol da sona ermitir. Buna karlk S a fe v devleti ran a uzun bir za
mandan beri zlenen siyas istikrar ve huzuru getirmitir.
2 - S a fe v devletinin kurulmas, Trkiye ile Orta A sya arasndaki
hertrl alk ve mnasebetlerin kesilmesine sebep olmutur. Sa-
fevilerin ran, Anadolu ile Trkistan arasnda deta bir demir perde
haline gelmiti.

435 Btn bu hususlarda, S a fe v devletinin kuruluuuda Anadolu Trkleri'ni rol

adl hazrlamakta olduumuz bir inceleme yazsnda tafsiltl bilgi verilmitir.

154
 3- Safev hareketi Anadolu dan altnc, fakat en devaml ve en
kalabalk bir g hareketine sebeb olmutur. Bu gler randaki Trk
unsurunu kuvvetlendirerek bu unsuru bilhassa Azerbaycan da nfusa
da hkim bir duruma getirmi, buna karlk, Dou ve Gney Dou-
Anadolu daki Trk unsurunu zayflatmtr. uras muhakkaktr ki,
Dou-Anadolu S a f e v i idaresinde kalsayd, bir mddet sonra burada
trkeden baka hibir dil konuulmyaeakt. O sm a n l idaresi bu bl
gedeki gebe 'Trk unsurunu dahi yerinde tutamad. Onlarn bir ks
m ran a., bir ksm da Orta-Anadoluya g olmak zorunda kaldlar.
Btn bunlara ramen Anadolu ile randaki Trkler arasnda
kltr mnasebetleri yzyllar boyunca devam etti. Bu hususta ozan
larn halefleri olan klar, bilhassa byk bir rol oynadlar. K e r e m
ile A sl, A r z u ile K a n b e r , ah s m a il, k G a rib gibi, ran
Trkleri arasnda teekkl eden halk hikyeleri Anadolu Trklerinin
de halk hikyeleri oldu. Buna karlk K r -O lu destan Anadolu
da rana gitti ve bu destan onlarn da mill destan haline geldi. N as-
r e d d in H o c a fkralar da, K r -O lu destan gibi, Anadolu dan
ran a gitmitir.
S a fe v devletine so veren N d ir - a h dikkate ya bir ah
siyettir.
N d ir - a h (1736-1747), randan Afganllar ve Osmanhlar
kardktan sonra Hindistan a kadar giden baarl seferlerde bulun
mutur. N d ir - a h , Afar boyunun Krklu oymandan idi. Kendi
sinde kavmi duygularn ok kuvvetli olduu grlyor. N d ir - a h ,
Osmanl hkmdar I. M a h m u d a gnderdii mektuplarda, O s m an
l hnedanmn, kendi mensup olduu Trkmen kavminin en byk
ailesi olduunu sylyor ve sk sk kavmi akrabalktan bahsediyordu.
Osmanl divanndan giden mektuplarda N d ir in bu duygusuna ka-
tlndn gsteren bir ifadeye rastgelinemiyor. Pek muhtemeldir ki,
ne O sm a n l h k m d a r I. M a h m u d , ne de onun devlet ricali bu
akrabaln farknda deillerdi. N d ir ayn zamanda ran n i mez
hebi ile slm lemindeki tecrit edilmi durumunu grerek meseleyi
halletmek iin, samimiyetle harekete gemiti. Onun Snnilie kar
meyli aka grlyor. Hatt hayatnn feci bir ekilde sona ermesin
de ondaki bu Snnilik temaylnn mhim bir mil olduu syleniyor.
Muhakkak ki kavmt duygular kuvvetli, inklp olan bu byk ah
siyeti derin bir gaflet iinde bulunan Osmanl ricali takdir edememitir.
ran da siyas birlii, ayn asrn sonlarnda Kaar ( ran eserlerinde
Kaar) hnedan kurdu. 1925 ylna kadar hkm sren bu hnedan,

155
randaki son Trk sllesidir. Kaarlar kendilerini daima Trk hisset
miler, trke konumular ve atalarnn rana. H l g H an ile birlik
te geldiklerine inanmlardr. Yukarda da yazld gibi, Kaarlar, X V .
yzyln sonlarna doru A k - K o y u n l u l a r devrinde Anadolu dan rana
gelmiler ve Azerbaycanda yurd tutmulard. Onlarn Anadoludaki yurd-
lar ise, Boz-Ok ( Yozgat) blgesi idi; X V I. yzylda balca oymak
tan meydana gelmiti: am Bayad, Yva ve Aa-Koyunlu. Bu duru
ma gre hnedan bu oymaktan birine (Y v a ? ) mensup olacaktr.
Kaar adna gelince, bunun, bu oyman banda bulunan bir be-
den geldii muhakkaktr,3S. Kaarlar Anadolu dan ran a getiren
belki de bu be idi.
Anadoluya Malazgirt savandan (1071) sonra balayan gler,
X III. yzyln sonlarna kadar srmtr. X IV . yzyldan itibaren
g hareketleri aksi istikamette yani Anadolu dan rana yaplmaya
baland. Grm olduumuz gibi, bu lkeye X IV . yzyldan itibaren
Anadoludan gelen siyas kuvvetler hkim oluyorlard. Bunlar balca
Uyrat A li P d i h , Celyir B y k e y h H a a n ve o b a n l K.-
k - e y h H a sa n n balarnda bulunduklar Moollar, Kara-Ko-
yunlu, A k-K oyunlu, Safevi ailelerinin idaresinde olmak zere, Trk-
menlerdir. Safeviler in devleti de, dayandklar asker zmre bakmn
dan, Kara-Koyunlular ve A k-Koyunlularnki gibi, B a b r n gayet
isabetli olarak vasflad zere, bir Trkmen devletidir. Afar ve
Kaarlar n devleti de byledir.

Bilhassa Kara-Koyunlular, Ak-Koyunlular ve Safeviler in faa

liyetleri sonucunda rana Anadolu dan pek ok Trk gitti. yle
ki, X V I. yzyldan itibaren Bat-ran, Rum-eli gibi, kavm ba
kmdan Anadolunun bir uzants mahiyetini ald. Bylece biz Orta,
Gney ve Dou-Anadolu daki Trk oymaklarnn kollarn, mezkr
asrdan itibaren randa da grmekteyiz. te bugn Kuzey-Azerbay
canda ve rann Gney-Azerbaycan ile dier baz eyletlerinde yaa
yan Trk unsurunun pek mhim bir ksmn Anadolu dan gelmi, bu
kyl ve gebe oymaklar tekil etmitir.

3 - Mool Devri ve Ondan Sonraki Zamanda Anadolu:

Mool istils zerine Anadoluya Trkistan, Horasan ve Azer

baycan dan pek ok Trkmen geldi ve memleketin her taraf bunlar

436 Kaar''n, als ad olarak kullanldm bildiimiz K a a a r n yenilemi bir ekli

olmas da muhtemeldir.

156
ile doldu. X III. yzyln ortalarnda, Seluklu lkesine yabanclarn
Trkiye ve Trkistan adm vermeleri, bu husus ile ilgilidir. Fakat
Trkistan dan yalnz Trk gebe topluluklar deil, onun yannda,
yar gebe ve yerleik kyl-ehirli Trk unsurlarndan da mhim
nfusun Anadoluya, geldii anlalyor 437. Mool istils sonucunda
Trkistann yaanmyacak bir duruma gelmesi bunda en mhim bir
mil olmutur. Hatt randan da, aydnlardan, tcirlerden ve sanat
krlardan mhim bir zmrenin geldiini biliyoruz. Anadoluya, gelen
Trkmenler'in bir ksm, bu lkede kendi yaaylarna uygun yerler
bulamamlar, ormanlk ve dalk yerlerde yurd tutmak mecburiyetin
de kalmlard. Bunlarn Mara blgesindeki ormanlarda yaayanlar
na Aa-Eri (Orman adam) ad verildi 438. Bu yaamann sonucu olarak
Aa-Eriler in torunlarnn mhim bir ksm aa iilii ile megul
oldular. Bunlar Tahtac olarak vasflanan zmredir.

Trkmenler beraberlerinde eyh ve dervilerini de getirmilerdi.

Bunlarn Mslmanl sath olup eski Trk din inanlarn kuvvetle
tayorlard. Bu eyhlerden birisi, B a h a s h a k , Malatyann Sumey-
sat ( Samsat) yresindeki Trkmenler arasnda yayordu. Yannda
birka mridi ile ibadet ve riyazet ile megul olan B a b a s h a k bu
yaay ve szleri ile Trkmenler zerinde byk bir tesir yapyordu.
Trkmenlerin bu gibi ahsiyetlere eskiden beri korku ile kark bir
sayg ve ballk duyduklarn biliyoruz. B a b a s h a k , devrin hkm
dar II. G y a s e d d in K e y h s r e v ile bir ksm devlet ricalinin din
ve ahlk kaidelere aykr bir hayat srdklerinden bahsederek Trk
menleri ayaklandrd. aret edildii gibi, durumlarndan memnun
olmayan ve B a b a s h a k n Peygamberliine inanan Trkmenler ha
rekete getiler ve zerlerine gnderilen Seluklu kuvvetlerini bir biri
arkasndan yenilgilere urattlar. B a b a s h a k Am asya yaknnda
tutulup ldrld halde onlar peygamberlerinin yardm getirmek
zere ge ktn syliyerek hareketlerine devam ettiler. Nihayet,
iinde Frank valyelerinden bir birliin de bulunduu Erzurum sn
rndaki Seluklu ordusu Krehir yresinde, M alye ovasnda B a b a
s h a k Trkmenlerinin ounu imha etti (1240). Bununla beraber
B a b a s h a k m mridleri onun btin inanlarn devam ettirdiler.
Bunlarn ileri gelenlerinden Horasanl H a c B e k ta , kendi adn
tayan tarikat kurdu. Bu ayaklanmann gerek sebebi, Tiirkmenlerin

437 Bu hususta: F. Sm er, Anadoluy a yalnz gebe Trkler mi geldi ?, Belleten , X X I \ ,

s. 567-594.
430 Bu Trk topluluu hakknda: F. Sm er, Aa-Eriler , Belleten , X X V I, s. 521-528.

157
iktisaden sknt iinde bulunmalar ve onlara yalnz istismar edilen unsur
gz ile baklmasdr. Bu telkki Osmanl devrinde de devam etmi
ve bu devletin de bana birok gaileler amtr. Bu hnedanlar siyas
faaliyetlerinin ilk zamanlarnda eldalar Trkmenler den gzelce fay
dalanyorlar, sonra kullardan mteekkil hassa ordusuna sahip olunca
onlar hizmetlerinden ayryorlard. Ancak mkl bir duruma d
tkleri zaman yeniden Trk oymaklarndan istifadeyi dnyorlar,
hatt bazan onlar evld--ftiln gibi szleri ile okuyorlard.

1240 ylndaki B a b a s h a k ayaklanmas S e l u k l u devletinin

manen nekadar zayf bir durumda olduunu gstermiti. Bunu anla
yan Iran daki Mool kuvvetleri kumandam B a y c u , 1243 ylnda Sel
uklu lkesine yrd. Sivasn takriben 80 km. dousunda bulunan
Kse Da da yaplan savata Seluklu ordusu kendisinden sayca az olan
Mool ordusuna utan verici bir ekilde yenildi. Bu yenilgi zerine
Seluklu devleti Moollar n tabiiyeti altna girdi ve bir mverrihin
ifadesiyle knt, dknlk ve feryat devri balad. Seluklu tahtnda
bulunan hkmdarlarn liykatszlklar ve bir ksm Iranl veya on
larn oullar olan devlet ricalinin hi bir ahlk kaide tanmayan ih
tiraslar yznden Mool tahakkm gittike arlam ve Moollar
1277 ylnda Trkiye nin idaresini fiilen ellerine almlardr. Bu tarih
ten sonra Seluklu sultanlar Mool hanlarinn alelde tbileri duru
muna dmler ve gittike ehemmiyetlerini kaybetmilerdir. Son
Seluklu Sultan II. G y a s e d d i n M es u d un 1308 ylnda Kayseri-
deki lm memlekette her hangi bir heyecan yaratmad. Seluklu
hkmdarlar kendi hkimiyetleri iin olduu kadar Moollar a kar
da en mhim kuvvet olan Trkmenleri etraflarna toplamak dirayetini
gsteremediler; bilkis, onlarla mcadeleye giritiler ki bu da Mool-
larm gittike hkimiyetlerinin artmasna ve kendilerininkinin de
zayf bir duruma dmesine sebeb oldu.
Anadolu da Moollar a kar mcadele eden biricik unsur Trk
gebe topluluklar yani Trkmenler idi. Daha nce de iaret edildii
gibi, Trkmenler, topraa balanb yerleince bir mddet sonra ken
dilerine Trkmen denilmeyip Trk ad veriliyordu. ehirlerde X III .
yzyln birinci yarsnda epeyce Hristiyan nfusu vard. Bunlar asrn
ikinci yansndan itibaren ehemmiyetlerini kaybetmee balamlar
ve X IV . yzyln birinci yarsnda ehirlerde de aznlk durumuna d
mlerdir.
Seluklu hkmdarlar ve yahut onlar adna iktidar ellerinde tu
tanlar, gebe unsuru ile yerleik unsuru birletirip Moollar a kar

158
bir mdafaa kuvveti vcuda getiremediler. Bilkis Trkmenler e kar
Moollar a dayandlar. B a b a s h a k isyan Trkmenler in devlet
idaresinden hi memnun olmadklarn aka ortaya koymutur. Y ok
sul bir durumda olduklar anlalan bu Trkmenler, daima grld
gibi, her halde tahsildarlarn haksz ve hain muamelelerine de maruz
kalmlardr; Seluklu sultanlar nn Mool labiiyyeti altna girmeleri
zerine devlete kar bsbtn itaatsizlik gsterdikleri gibi, Moollara.
da ba emediler. X III. yzyln ikinci yarsndan itibaren Seluklu
sultanlar bunlar itaat altna alacak bir kuvvete sahip deillerdi. Bu
sebeble ilk tlhanl hkmdar H l g (1256-1265), Anadolu daki
Mool kumandanlarna Trkmenler i tenkil etmeleri buyruunu ver
m iti439. Moollar bilhassa Sivas ve Kayseri blgesindeki Trkmenler
ile Aa-Eriler e saldrdlar. Moollar onlardan biroklarn ldrdler
ve Aa-Eriler e ar bir darbe indirdiler ise de onlarn ou gney c
inerek Memlk topraklarna snd 440. b n e d d a d 441 S u lta n B a y -
B a rs (1260-1277) zamannda 40 000 evden ziyade Trkmenin geldi
ini, bunlara Gazze-den Antakya ve Sise (bugnk Kozan) dek olan
snr blgesinde yurd gsterildiini, belerinin ouna Hallar dan
alnm yerlerde dirlikler verildiini sylyor. Gerekten hi bir zaman
da Suriye de Memlk devrinde olduu kadar Trkmen toplanmam
tr. Mamafih bu Trkmenler in ou bu lkede daim olarak yaam
yorlar, yaz gelince Anadoluya, kp Mara blgesinde, Uzun-Yayla-
da ve Sivasn gney taraflarnda oturuyorlard. Bu Trkmenler de
aada yeniden bahsetmek zere imdi tekrar Anadoluya, dnelim.

Her nekadar Moollar, Trkmenleri malp etmekte iseler de,

sarp yerlede yurd tutan Trkmenler in faaliyetlerine bir trl son ve-
r emiyorlard.

Trkmen belerinden e m s e d d in M e h m ed B e , 1277 yln

dan nceleri Erzincan ve Bayburt evresini hkimiyeti altna alm ve
Trabzon dalarm kendisine dayanak edinmiti. Bu Trkmen beinin
Sinop tan A ym tab a dek uzanan blgede geni lde yama ve tah-
riblerde bulunduu bildiriliyor. Moollar bir baskn ile M eh m ed B e i
bozguna uratmlar, fakat bu defa da kendileri ayn eyi (yani yama)

439 Cl. Calen, Quelque textes negliges concernant les Turcomans de Rm , Byzantion, X IV ,
s. 131-139; F. Sm er, Aa-Eriler, s. 524.
440 Gsterilen yerler.
441 B ay-Pars tarihi, trke tercmesi . Y a ltk a y a , (T.T.K.), stanbul, 1941, 155, 171.
yapmaya balamlardr. Nihayet A b a k a , C e l y ir T o k u yu gnderdi.
T ok u d a bu Tiirkmenleri tenkil etti 442.

1277 ylnda M sr-Suriye Trk memlklei hkmdar B a y -B a r s

bata iktidar elinde tutan M u in u d -d n P e r v n e olmak zere Sel
uklu devleti ileri gelenlerinin daveti zerine Anadolu ya yrd ve
Elbistan ovasnda yukarda ad geen T o k u ve T u d a u nun kuman
dasndaki Mool ordusunu ar bir yenilgiye uratt. Mehur C e l y ir
I lg e y N o y a n n olu olan T o k u ile S u ld u s S o d u n N o y a n n olu
T u d a u n da sava meydannda kaldlar. B a y -B a r s K ayseriye geldi,
fakat kendisini dvet eden P e r v n e ve dier devlet ricali onunla i
birlii yapmayarak Tokat a katlar. B a y -B a r s byle bir hareketi
beklememekteydi. Onu, elinden hi bir ey gelmeyen halk ve Trk
menler desteklediler. Bu Trkmenler in banda Karaman-oullar
Tiirkmenleri geliyordu. Bu Trkmenler Ermenak yresinde yurd tut
mulard. Onlarn Mool istils zerine Errn dan ilk nce Sivas ta
raflarna gelmeleri ve orada B a b a s h a k ayaklanmasna katddktan
sonra Ermenak evresine g etmi olmalar mmkndr. Aileye adn
vermi olan N u r e d d in S f (Sofu) olu K a r a m a n , I-el blgesinde
Ermeniler ile mcadele etmi ve A k s a r a y ye gre 443 Konya yaknnda
1261 de Seluk kuvvetleri ile kanl bir sava yapmtr. Bu ailenin A f
ar boyundan olduuna dir Y a z c o l u nun444 ifadesinin doru ol
mas mmkn ve hatt belki muhtemeldir. B a y -B a r s n Anadoluya
gelmesini frsat b ile n -K a r a m a n -o lu M eh m ed B e Konya zeri
ne yrd (1277). M eh m e d B e in buyruundaki Trkmenler, za
mann mverrihi tarafndan kzl brkl ve aya arkl olarak va
sflanyor445. M e h m e d B e Konyay zaptetti ve tarihlerin C im ri
adn verdikleri bir S e l u k lu ehzadesini tahta kard. M eh m ed
B e de vezir oldu. lk alman kararlardan biri bundan sonra devlet
dairesinde, sarayda, toplantlarda trke den baka dil konuulmama-

442 Muktebt'i Reidi , yay. M u ham m ed efi, Lahur , 1945, X L V I mektub, s. 273-
278. Mektub M u in u d d in P e r v n e tarafndan yazlmtr. Mektuplarn yaynlaycs rah
metli M u ham m ed ef\ bu mektupta geen em su d d in M ehm ed B e in Karaman olu
olduunu sylyorsa da, mektuptaki yer adlar byle bir hkme imkn vermemektedir.
443 Msmeret ul-ahbr, yay. O sm an T u ra n , (T.T.K.), Ankara , 1944, s. 71. ada
bir Ermeni kaynana gre Karaman Ermeniler ile yapt bir savata ald yaralardan, ok
gemeden, lmtr (Cl. Cahen, Notes pour Vhistoire des Turcomans d'Asie M ineure au X I I I e
sikcle, J. A., 1951, s. 344).
444 Seluk nme, Topkap Saray, Revan ktp., nr., 1390.
445 b n B b , el-Evm ir-ul-Aliyye fl-u m r iI-Aliyyc, (T.T.K.), tpk basm, Ankara,
1956, s. 696.

160
S hakknda id i446 ki hu, Trk kltr tarihi bakmndan mhim bir
hdisedir. Konuulmas istenmeyen dilin farsa olduu muhakkaktr.
Bu karar her halde yalnz M e h m e d Bein deil, o zaman says epey
ce fazlalam bulunan aydn Trkler in de duygusunu ifade etmi olsa
gerektir. Esasen bu esnada klsik Trk edebiyat da ilk mahsllerini
vermee balamt.
M e h m e d 'B e Trkmenler i istihfaf eden vezir F a h r u d d i n A 1i-
nin oullarn da yenerek durumunu kuvvetlendirdi ise de, Moollar n
gelmesi neticesinde l-el e ekilmee mecbur oldu. Gerekten Bay-
Barsn Suriye ye dnmesi zerine Mool han A b aka mhim bir kuv
vetle Anadoluya, geldi. Elbistan savanda ldrlen Moollar n c
n Trk halkndan ald ve Kayseri den Erzuruma kadar olan yerlerde
katlimlar, yamalar ve tahribler yaptrd ki, Memlk mverrihleri
ldrlenlerin 200 000 kii olduunu yazarlar 447. K a r a m a n -o lu M eh
m e d B e e gelince onun zerine Mool ehzadesi K o n g u r t a y gn
derilmiti. M e h m ed B e Moollar a kar yiite mdafaaya giriti;
fakat, bizzat kt bir keif hareketi esnasnda Moollar n ok ya
muruna tutularak iki kardei ile birlikte ehid dt. te, K on ya da
Trk dilinden baka hi bir dilin konuulmamasn isteyen M eh m ed
B e in hayat byle hazin bir ekilde sona erdi. Bununla beraber M eh
m ed B e in lm ac bir kayb olmusa da Karamanllarm kuvveti
krlmam ve Moollar ile mcadele azimleri zayflamamt. Onlar
Anadolu Trklnn Tatarlara. kar en mcadeleci unsuru olmu
lardr. G a z a n H a n Karamanllar , devletinin dmanlarndan biri
sayyor ve hkimiyetinin batya uzanmasnda balca engel olarak
onlar gryordu.
M eh m ed Bein hareketlerine baklrsa, onun Seluklu devle
tinin idaresini eline alarak Moollar memleketten kovmak gayesini
gttne hkmedilebilir. Bilhassa Memlkler den kuvvetli bir des
tek grse idi, baarya ulamas her halde imknsz deildi.
Bizans ucuna gelince, bu uzun hudud blgesinde Trkmenler es
kiden beri kalabalk kmeler halinde yayorlard. Mool istils ve
basks zerine bu uc blgelerindeki Trkmen kmelerinin nfuslar
pek fazlalamt, y le ki, corafyac b n - S a id 448 (lm 1274 veya
1286), bunlardan yalnz Denizli blgesinde yaayan Trkmenler in
200 000 adr kadar olduklarnn rivayet edildiini yazar. Bu Trkmen-

446 bn Bibi, s. 696; H o u tsm a yay., s. 326.

447 Hatt onlarda ldrlenlerin 500000 kiiyi bulduu bir rivayet olarak kaydedilir.
448 Kitb bast il-arz, T e tu a n , 1958, s. 117-118.

161
ler B iz a n s topraklarna aknlar yapyorlar, elde ettikleri tutsaklar
satyorlard. Bununla beraber bu Trkmenler hayatlarn yalnz akm-
chk yapmakla geirmiyorlar, yaptklar kilimleri de harice satyorlar,
M sra, ve baka yerlere kereste gnderiyorlard449. B a r t h o ld 450 bu
Trkmenler in kilim imali yapma sanatn Orta A sya dan getirmi ol
malarnn pek muhtemel olduunu yazyor. Bu Denizli (asl ad: Do-
nuzlu) Trkmenleri X III. yzyln ikinci yarsnda denize ulaarak
bugnk Mula blgesinde Mentee beliini kurdular. S e l u k lu
devletinin zayflamas zerinde Denizlide n a n - o u l l a r ve spar
ta ile Antalya blgesinde, yine Trkmenler tarafndan H a m id -o u l-
la r b e li i kurulmutur.
Ktahya dolaylarnda da mhim bir Trkmen kmesi vard. 1277
ylnda bu blgede Germiyanllarm yaad grlyor. Bunlar 1240
tarihinde Malatya blgesinde bulunuyorlard. Onlar bu tarafa Mool
basks zerine 1260 tarihinden sonra gelmi olsalar gerektir. Bat-
Anadolu nun dier blgelerini de, A y d n - o l u M eh m ed , S a r u -H a n
ve K a r s i adl beler atlar ve A y d n - o u l l a r , S a r u h a n -o u l-
la r (M anisa blgesinde), K a r a s i - o u ll a r (Balkesir blgesinde)
beliklerini kurdular. Bu fetihler X IV . yzyln ilk eyreinde sona
ermiti. Marmara blgesi ise St yresinde yaayan O sm a n B e
ve olu tarafndan alnd. O sm a n da bir Trkmen bei idi; babas
E r t u r u l, oyma ile birlikte Sde Ankara taraflarndan gelmiti.
Bunun Mool basks zerine 1277 yhndan az sonra olmas muhtemel
dir. O sm a n l ailesinin atalarnn Anadoluya gelileri meselesine ge
lince, onlarn Mool istils sebebi ile -yaamakta olduklar Merv ya
knndaki Mhnd an An-Anadoluya geldikleri hakknda eski O s m an
l tarihlerinde bulunan rivayeti reddetmek iin hibir sebeb yoktur

Uc Trkmenleri, S e l u k lu la r n H a l s e fe r le r iuden sonra

bir daha ele geiremedikleri Bat-Anadolu ile Marmara blgesini ko
layca fethettiler ve orada yerletiler; o blgeleri yle trkletirdiler
ki, oralar X V I. yzylda Anadolu da en az hristiyan nfusu bulunan
yerlerin banda geliyordu. Bata A y d m - o u ll a r olmak zere, bu
Trkmen beleri trke eser yazdrmak ve tercme ettirmek suretiyle
Trk kltrne de hizmet ettiler. O rh a n B e in (1326-1359) div
nnda trke nin resm dil olarak kullanldm biliyoruz, K on yada
trke den baka dil konuulmamasn isteyen K a r a m a n -o lu M eh-

449 Gsterilen yer.

450 A Short history o f the Turkman people , s. 130.
451 X IV . yzyldan beri Mhn^sL mhim bir Trkmen topluluu yaamakta idi.

162
m e d B e in X IV . yzyldaki haleflerinin divnnda trkenin yaz
dili olarak kullanld zerinde elimizde hibir delil yoktur.
E b S a id B a h a d r H a n n lm zerine (1335) Moollar ara
snda iddetli bir i mcedale balad. Buu sonucunda Anadolu be-
likleri tam bir istiklle kavutular. Artk Trkiyenin gneli gnleri
balamt. Memeleket bolluk iinde, halk mesud idi. Mool hkimi
yetinin zdrabl devri geride kalmt. Btn ehir ve kasabalarda
balarnda ahi isimli reisleri bulunan esnaf ve san atkr dernekleri
vard. Bunlar silhl olup, beled kuvveti temsil ediyorlard; btn
gn alan dernek mensuplan geceleri dernek merkezinde toplanarak
sohbet ederler, trkler arp raksederler idi. Bunlarn dernek mer
kezleri ayn zamanda misafirhne hizmetini de gryordu. Bir A na
dolu ehrine uzak yakn yerlerden gelen yabanclar bu ahi odalarnda
pek scak bir konukseverlik gryorlard. Bu konukseverlik Trk ol
mayan yabanclar hayretler iinde brakyordu. Ahiler ortadan kalk
tktan veya ehemmiyetlerini kaybettikten sonra ehir ve kasabalarn
ileri gelenleri konuk odalan tesis ederek bu gelenei devam ettirdiler.
Kylerde ise aalann, ayn gaye iin odalar vard. Hatt bir aann
bazan iki odas olup, bunlardan biri yoksul yolcular iindi. Bu yok
sul yolculara son zamanlarda kara misafir deniliyordu. Trkler de en
eski zamanlardan beri tima yardm duygusunun ok kuvvetli oldu
u bir vkadr ve bu, her zaman yabanclarn dikkatini ekmitir.
Yemek zerine gelen bir kimse mevkii, kavmiyeti ve dini ne olursa ol
sun, samim bir ekilde yemee buyur edilir, eer a olduu halde ye
mez ise bu, ayb saylrd. Bu keyfiyet her halde yemek yenildiini
gren kimsenin, o yemekte bir hakk olduu telkkisi ile ilgilidir.

Ahiler ayn zamanda siyas bakmdan da ehemmiyetli bir zmre

idiler. Yukarda da iaret edildii gibi, hepsinin silhlan vard. Bel
lerinde ya bir yataan, ya da bir saldrma bulunurdu. Birok ehirle
rin, hkmdar adma, ahiler tarafndan idare edildiini biliyoruz.
Anadolu ya igal kuvvetleri olarak gnderilmi olan Mool lar
balca Tokat, Am asya, orum, Kr-ehir, Kayseri ve Sivas evresinde
yayorlard. Bunlara umumiyetle Tatar denilmektedir; baz eserler
de de Kara-Tatar ad veriliyor. Bunlara kara sfatnn verilmesi, ara
larnda K u in (moolca: kara) Tatarlar m bulunmasndan m, yoksa
siyas ehemmiyetlerini kaybetmi olmalarndan m ileri gelmitir?
Bizce ikinci ihtimal ok kuvetlidir. Tahrir defterlerinde bunlardan
baz oymaklara Mul da denilmektedir. Bu Tatarlar artk ta
mamen Mslman idiler. Bunlarn hepsi Mool meneli olmayp,

163
aralarnda Uygur ve dier Trk kavimlerinden mhim zmreler
de vard. 1337 ylnda bu Tatarlar'n banda E m ir E r e tn a bu
lunuyordu. E r e t n a Uygur TurfcZerindendi; iyi bir tahsil grm
t ve arabay da fasih bir ekilde konuuyordu. E r e tn a 1343 yln
da, Tebriz deki lhanlk tahtna oturan S le y m a n H a n ve asl
iktidar elinde tutan o b a n l E m ir e y h -H a s a n yendikten
sonra, Orta ve Dou-Anadolu nun.mhim bir ksmna mstakillen h
kim oldu. daresi altnda bulunan halk, kendisine K s e -p e y g a m -
b e r dedirtecek derecede adletle idare etti (lm 1352). Halefleri,
E r e tn a gibi dirayetli olmadklarndan iktidar onlara kadlk, vezirlik
ve niblik yapan K a d B u r h a n e d d in in eline geti (1380). K a d
B u r h a n e d d in Ouzlarm Salur boyuna mensup olup, beinci dedesi
M eh m ed , Mool istils zerine Harizm den Anadoluya, gelmiti.
Buna gre M e h m e d Manglak taki Salular a mensup olmaldr.

B u r h a n e d d in Trkiye tarihinde ei bulunmayan dikkate yn

bir ahsiyettir. Tarihimizde ondan baka mlk bir memuriyetten h
kmdarlk mevkiine geen baka bir ahsa rastgelinmez. B u r h a n e d
d in orta ve yksek tahsilini M srda yapmt. Hkmdar olduktan
sonra, k geceleri fkha (slm hukuku) dir bir ka eser kaleme alm
tr. Ayrca dilde de iirler yazyordu. Bu mstesna ahsiyet, hizme
tindeki belerden A k - K o y u n l u IC a r a -Y l k O sm a n tarafndan
bir arpmada ldrld (1397).

T im u r Anadolu seferinden dnerken, otuz-krk bin adr olan

Kara-Tatarlar Mvea un-nehr a grmeye karar verdi. Kaynak
larn ifadesinden onun bu kararnda kavm duygusunun mil olduu
eklinde bir netice kyor gibi isede gerekte T im u r bunlar ile kendi
ulusunu takviye etmek ve onlar Mvera un-nehrin hudut blgesinde
yerletirmek gayesini dnmtr. T im u r, tpk srek avnda olduu
gibi, bunlarn ounu ordusu ile bir yay iine alarak zorla Ana-
dolu dan grd. Halbuki bunlar, Anadolu da rahat bir hayat sr
yorlard; burada domu ve bymlerdi. Onun iin baz Timurlu
kaynaklarda onlara Kara Tatar Trkmenleri deniliyordu; Kara Tatar
lar yolda kamaya teebbs ettilerse de ar bir ekilde cezalandrldlar.
spanyol elisi Cla v ij onun, Damgan n dnda grd kafatas kule
leri bu zavalllara ait idi 452. Bunlarn Trkistana gtrlenleri Ti-

452 Eserin. ngilizce ve trke tercmelerinde Ak-koyunlular deniliyor ki, ok yanltr.

Eserin en son spanyolca yaynnda dala doru olarak: Tartaros blancos (Ak-Tatarlar) grl
yor (Embajada Tamorln , yaynlayan F. L o p e z E s tra d a , Madrid, 1943, s. 92, 123).

164
 m u un lmn takib eden karklk yllarnda Anadoluya kamak
istemilerse de bu teebslerinde muvaffak olamamlardr.
Kara- Tararlar n az bir ksm saa ve sola kamak suretiyle A na
dolu da kalmt. Bunlar arasnda, S e l u k lu devrinde Anadolu daki
Mool vlilerinin en dili olarak vasflanan K u in - T a t a r Sam aar
N o y a n n ailesi de vard. e le b i M eh m e d Samsun seferinden d
nerken Iskilib yresinde bu Tatarlar n bir ksmn grm ve onlar,
balar M in n e t B e olu ile birlikte Rum-eli ye grmtr. Tahrir
defterlerinde bu Kara-Tatarlar m urada burada kalntlarna rastge-
linmektedir.
X III. yzyln ikinci yarsnn ortalarnda kalabalk sayda bir
epni kmesinin Sinob taraflarnda yaad grlyor. Bunlar kar
klklardan faydalanarak Sinobu almak isteyen T r a b z o n -R u m
i m p a r a t o r u n a kar, ehri baar ile madfaa etmilerdi. Bu epni-
ler in, Samsunun dousundan Giresun a kadar uzanan ve Canit (Ca-
nik) denilen blgenin fethinde mhim bir rol oynamalar ve Ordu bl
gesinde kurulmu bulunan H a c - E m r l i b e li i ni bunlara men
sup olmas muhtemeldir. 1381 ylnda Giresun, H a c -E m r li S le y
m an B e tarafndan fethedilmitir. Bu tarihte biz epniler i Tirebolu
nlerinde gryoruz. C la v ij onun seyahat-nmesinden, epniler in
Trabzon-Erzincan arasnda da kuvvetli bir varlk gsterdikleri anla
lyor453. Trabzon blgesi, 1462 ylnda F a tih tarafndan almak su
reti ile Kuzey Dou-Anadolunun fethi tamamlanmtr.

Daha nce de iaret edildii gibi, X III . yzylda Suriyede kala

balk bir Trkmen kmesi yayordu. Bu kmenin pek mhim bir ks
m yazn Sivasn gney yrelerine ve Uzun-Yayla ya kyordu. Bun
lara amlu, am Trkleri veya am Trkmenleri deniliyordu. Bu Trk
menler Boz-Ok ve -Ok eklindeki eski Ouz ikili tekiltn muhafaza
ediyorlard. Byk siyas hdiselere, yer deitirmelerine ramen, bu
ikili tekiltn devam etmesine hayret edilir. Boz-Oklar, Haleb evre
sinde ve Am ik ovasnda yayorlard. Bu Trkmen kmesindeki Boz-
Oklar balca u boylar tarafndan temsil ediliyordu: Bayat, Avar,
Be-Dili, Der. Boz-Oklar dan birok tannm aileler kmtr. Bu
ailelerin banda D u lk a d r lla r gelmektedir. Fakat bu ailenin hangi
boydan olduu bilinemiyor; Bayatlar a mensub olmas muhtemeldir.

Boz-Oklar dan dier bir aile de n a l- o u l l a r dr. Bu ailenin

banda bulunduu teekkl n a l l u adn tamaktadr. Bu teekkl

453 Embajada a Tamorlan, s. 83.

165
Ak-K oyu nlu faaliyetine katlm, bir oyma arnlu boyu arasnda
ran a, gitmi, baz kollar da Amasya, Samsun ve ankr taraflarnda
yurd tutmutur. K p e k -o u I I a r nn ve G n d z -o lu lla r nn
Avar dan, B o z c a - o u l l a r nn Bayattan olduklar anlalyor. H ar-
b e n d e - o u l la r mn ise hangi boya mensup bulunduklar bilinemi
yor. Bu adn Ilhanl hkmdar H a r b e n d e den alnm olduu g
rlyor. H a r b e n d e lu teekkl, bilhassa Malatya blgesinde yurd
tutmutur. Bu teekkln rana giden kolunun adnn, hkmdarnki
gibi, H d b e n d e lu ya evirildiini biliyoruz. IIar bendelulardan
baz obalar da X V II. ve X V III. yzyllarda Orta ve Bat-Anadoluya
gelmilerdir.

U-Oklar a gelince, bu kolda, bir b oy mstesna ( avundur) , dier

lerine mensup teekkller grlmekle beraber, bunlarn nfusa,
kalabalk olanlar, Yregir, K nk, Bayndr, Salur ve E ym ir dir. Bu
kola mensup olduunu bildiimiz aileler, R a m a z a n -o u lla r ve
z e r -o u lla r dr. -Oklar ukur-Ovaya gmeden nce, her halde
A m ik ovasnda ve Tarablus taraflarnda yayorlard.

am Trkmenleri, 1294 ylnda Sivas a, girerek ehri yamalam

lar ve Kayseri blgesinde de son S e l u k lu hkmdar II. G y a s e d -
d in M e s u d u uratran hdiseler karmlard. E b S a id B a h a
d r H a n n lm zerine (1335) Moollar arasnda ba gsteren m
cadeleden faydalanan bu Trkmenler, 1337 de Elbistan yresinde D u l-
k a d r l b e li in i kurdular. Ayn asrn ikinci yarsnda, U zun-Yay-
la da Kara-Tatarlar sktrmaya balayan am Trkmenler buralar
da yama hareketlerinde de bulunuyorlard. X V . yzyl balarken
onlar iin beklenmeyen sevindirici bir hdise oldu ki, bu da T im u r un
Kar a-Tatarlar n ounu Anadolu dan grmesi idi. Trkmenler ge
cikmeksizin Tatarlar dan boalan yerlerde, bilhassa bunlardan Yozgat
blgesinde yurd tuttular. Bu yurd tutanlar Trkmenlcrin Boz-Ok ko
lundan olduklar iin bu blge Boz-Ok adn ald. Yozgat blgesine v e
rilen bu Boz-Ok ad Cumhuriyet devrine kadar muhafaza edildi 454. -
Oklara gelince onlarn pek ou Trk-Memlk ordusunun yannda
Ermeni krann elinde bulunan ukur-Ova blgesinin fethinde bu
lunmu ve burada yurd tutmutur.

Ankara felketinin en mhim sonucu, bilindii gibi, Y ld r m

B a y e z id in tamamlamak zere bulunduu Trk birliinin yeniden

454 Mill Lir htra olan Boz-Ok adnn kaldrlmasnn sebebini anlamak gerekten g
tr.

166
paralanmas idi. Y l d r m B a y e z i d in lkesine dahil bulunan K e
mah kalesi ancak 1515te tekrar O sm a n l idaresine girebildi. Bununla
beraber, Trk halk, X IV . yzylda olduu gibi, bu yzydda da mut
lu bir hayat geirmitir. 1432 ylnda Trkiyeden, geen bir Fransz
gezgininin intibalar, bir asr nce Anadolu y\ dolaan b n B a t t t a -
nnkinden (1332) farkszdr.

X IV . yzyln ikinci yarsnda ve X V . yzyln balarnda, Tr

kiye Trkleri nin kyafetleri, umumiyetle Orta Asya Trklerininkinin ayn
idi; ayaklarnda -kadnlar da dahil olmak zere- krmz izmeler vebala-
rnda da kzl brk vard. Ozanlar X IV . yzylda olduu gibi, bu yz
ylda da ellerinde kopuzlar ile her tarafta dolayorlar ve D e d e -K o r -
k u t destanlarn sylyorlard. Bu destanlar o kadar ilgi gryordu
ki, din eserlerde dahi onlarn yanklarna rastgelinir 455. Saraylar a ge
lince, durum buralarda da dardakinden farkszd. Tebriz deki Kara-
Koyunlu saraynda, C ih a n - a h , O sm a n l elisine ktphnesinde
bulunan uygurca bir Ouz-nme ye dayanarak babas K a r a - Y u s u f
B e ile S u lta n M u ra d n O u z -H a n soyundan geldiklerini syl
yordu 456. Evvelce de iaret edildii gibi, Bu Kara-Koyunlu hkmdarn
dan bize trke iirler de gelmitir.

Diyarbekir deki A k-K oyu nlu hnedamna gelince, bu hnedan

O u z -H a n n oullarndan B a y n d r - H a n n soyundan gelmekle
nyordu. A k - K o y u n l u devletinin kurucusu K a r a - Y l k Os
m an B e , kendisinin S e l u k lu hanedan ile akraba olduunu sy
lyordu; ba hanmnn ad da S e l u k H a tu n idi. Bu Ak-Koyunlu
beinin ada olan e le b i M e h m e d in kznn ayn ismi tadn
bildiimiz gibi, K a r a - Y l k O sm a n B e in torunu U z u n -H a s a n
B e in htununun ismi de S e l u k - a h id i. Yine bu hnedana mensup
K l - A r s l a n adl bir be tandmz gibi, K a r a - K o y u n 1u hne-
dan mensuplarndan biri de ayn ad tayordu. Ak-Koyunlular, Bayn
dr boyunun damgasn devletlerinin resm almeti olarak kabul et
miler ve onu paralarna, kitbelerine ve resm vesikalarna koydur
mulardr. Hnedan azasma mensup baz beler Bayndr adn alm
lardr ki, Krd belerinden bir kann da ayn ad tad grlyor.

455 Mesel Hac Bekta- Veli Velyetnmesi'nde (hazrlayan A b d lb k i G lp m a rl,

stanbul, 1958, s. 73) ve Sahuk-nme de (A, E rz i, Ak-Koyunlu, ve Kara-Koyunlu tarihi hakkn
da aratrmalar, Belleten , say 70, s. 193-202).
456 k ru lla l Behet ut-tevrih, Nurosmaniye k t p n r . 3059, s. 307, trke tercmesi
N ih i A ts z , Dokuz B oy Trkler ve Osmanl sultanlar tarihi, stanbul , 1939, s. 27.

167
 U z u n -H a s a n B e , A k-Koyunlu tarihinde, (Kitb- Diyrbek-
riyye) O u z -H a n n torunu olarak vasflanyor.

K a r a m a n hnedannn da O u z -H a n dan geldiini iddia etti

ini biliyoruz. M v e r r ih Aynye gre 457, hanedana adm vermi olan
K a r a m a n n, O u z -H a n adl bir kardei vard. i k r de 458 ise
O u z-H a n , hanedana mensup olmayan K a r a m a n d e v l e t i be
lerinden biri olarak grlyor. Biz tahrir defterlerinde, l-iV de,
Selinti-Anamur yresinde oturan, Ouz-Hanl adl bir oymaa rast-
gelmekteyiz.

Osmanllar a gelince, trkeyi daha O rh a n B e zamannda

resm dil yapm olan bu hnedan da Trklk veya Ouzculuk ce
reyannn tesiri altnda kalmtr. P a u l W it t e k 459, II. M u ra d dev
rinde O sm a n l saraynda ilk defa kendisi tarafndan mahede edi
len bu cereyana milli romantizm adn veriyor. Mamafih, A h m e d -
de (lm 1413), E r t u r u l B e in askerlerinin O u z o la r a k vasf
landn gryoruz. II. M u ra d devrinde hnedan, Reidddin de
Ouzlarhn en erefli boyu olarak grnen- nk eski Trk yabgular
en ok bu boydan kmt- K a y boyuna balanmtr. Bunda da II.
M u r a d m yaknlarndan aydn zmreye mensup Y a c z - O l u Alinin
mil olduu anlalyor. Y a z c - O l u kavm hisleri kuvvetli bir ah
siyet idi. O, Reidddin deki O u z l a r ens abna ait ksm trfeeye
tercme ettii gibi, R v e n d ve b n B b nin S e l u k tarihlerini
de trkeye evirmiti. Y a z c - O l u tercmelerine bir takm ilveler
yaprak okuyucularn S e l u k lu devletinde Ouz tresinin kullanl
dna ve S e l u k lu ordusunun Ouz boylarna dayandna inandrmak
gayesini gtmtr. lk defa olarak I I . M u r a dm baz paralarnda
K a y boyunun damgas grlr. Her nekadar bu hkmdarn halefleri
zamannda paralara damga koymaktan vazgeilmi ise de, ahs e
yalara, silhlara K a y damgas konmakta devam edilmitir. K a n u -
n nin toplarnda dahi bu damgaya rastgeliniyor. F t i hin, babas gibi,
kavm duygulan kuvvetli bir hkmdar olmadn ileri srmek belki
mmkn grlebilir ise de, torunlarndan birinin K o r k u t (D e d e -
K o r k u t tan), dierinin de O u z -H a n adlarm tadklarn biliyo

457 Ikd ul-Cumn^ Veliyuddin Efendi ktp., ur. 2374, s. 514.

458 ikr, Karaman oullar tarihi, K on ya , 1946, ndeks. Orada sylendiine gre, O-
uz H an adn, K a ra m a n O lu A l e d d in Be, Ermenek dizdarna bizzat kendisi vermi
tir (s. 63).
459 D e la defaite d?Ankara a la prise de Constantinople, Revue des etudes Islamiques> 1938,
s. 27-28; ayn mellif, The Rise o f the Ottoman empire , ikinci bask, London, 1958, s. 11.

168
ruz ki, bu isimlere baka hi bir Trk hnedannda rastgelinmez. Kav-
m duygularn uurlu bir ekilde canlanmas mill bir tarih gr de
yaratmt. Ner tarihi bunun en gzel mislidir. Bu eserde, O sm a n l
tarihinden nce, O u z -H a n ve o u lla r n a , O u z b o y la r n a ,
K a r a -H a n lla r a ve S e l u k lu la r a ait bahisler yer almtr. Kavm
duygularn canlanmas cereyan din adamlar zerinde de tesirsiz kalma
mtr. Hac Bekta vilyet-nmesi ve Saltuk-nme gibi eserlerde bu
cereyan yanklat brakm olduu gibi, Bayat boyuna mensup, ey h
m er R u e n mridlerinden, M a h m u d o lu H a a n , Cem S u l
ta n iin O s m a n lla r m O u z -H a n a kadar giden atalarna dir bir
eser yazm ve Glen tarikatnn kurucusu I b r a h im -i G l e n de
(mutad zere) kendisini P e y g a m b e r soyuna veya onun salbesinden
birine deil, O u z - A t a ya balamt. 883 (1478) ylnda, R u m -Ilin-
de len Bekta eyhlerinden O tm a n B a b a mn Ouz dilini konutuu
ve Ouz-nme usulnce iirler okuduunu da biliyoruz. F tih devrin
de, Trk, dier kavimler ile mukayese eden bir mellif, Trkn mu
kayese ettii kavimlerden stn vasflara sahib olduunu sylyor.

Hlasa, X V . yzylda Tma dan Ceyhun a kadar uzanan saha

daki Trkler, tek bir kavim idiklerini biliyor ve Ouzlarm torunlar
olmaktan gurur duyuyorlard. Bu kavm uur o kadar canl ve kuvvet
li idi ki, yukarda verilen baz misallerin de gsterdii gibi, cemiyetin
hi bir tabakas, zmresi ve hnedanlar, onun tesiri dnda kalmam
t. Bu kavm uur, bilhassa Ouzlarm htralarn ve geleneklerini ya
atmak ve trkeye deer vermekle tezahr ediyordu. Bu kavm uu
run canlanmas, Trkmenler in X V . yzylda kazandklar byk si
yas baarlar ile yakndan ilgilidir.

M sr ve Suriyenin hkimi olan Memlklere gelince, bunlarn

ou erke meneli, mhim bir ksm da Rum idi. Hatt n a l, H o-
K a d e m , T e m r -B o a gibi baz Memlk sultanlar Rumlar dan
kmtr. erke Memlkleri arasnda, Trk asll olanlar -says git
tike dmek zere- pek azd. Trkler arasnda da kvm duygulara
sahib baz kimselere rastgelinir. Bu arada S u lta n P a r s - B a y n (1422-
1438) tevecchn kazanm Dou Trkleri nden bir eyh vard: ey h
H a a n u l-T a t a r . e y h H a a n , izah edilmeyen bir sebebten dola
y, Arablardan yle nefret ediyordu ki, C e n b - H a k k H a z r e t -i
P e y g a m b e r den gayri, btn Arablar kargamtr diyordu. Bir
dieri de, Trkler in binicilikde ve cmerlikte erkelerden stn ol
duunu, erke olan sultana ve onun emirlerine aka sylemiti.
erke Memlkleri, selefleri Trk-Memlklerinin btn geleneklerini,

169
sdkane bir ekilde devam ettirmilerdir. Memlk hkmdarlarndan
el-M elik e l-M e y y e d ey h , Trkleri kavimdalar olan ekeslee
tercih ederdi. Halefi P a r s -B a y ise kendi kavmi erkesleri daha ok
severdi. Ancak o bunu belli etmezdi. Fazla olarak P a r s - B a y n Trk-
Ze/ den de yakn dostlar vard. Mverrih A y n , geceleri ona tarih okur
ve okuduunu trke izah ederdi. erke Memlkleri, trkeyi kendi
ana dilleri saymlar, Trk geleneklerine bal kalmlar, Trk eyh
lerini, ilim adamlar ve irlerini himaye etmilerdir. Trke bilen ay
dnlar onlarn katnda imtiyazl bir mevkie sahib idiler. Trkiye deki
edeb faaliyetler onlarca da takib olunuyordu. Son Memlk hkm
darlarndan K a n s u h u l- G a v r d e byle idi. Y a v u z un Koca (ih
tiyar) erke dedii K a n su h , F ir d e v s nin ah-nme sini trkeye
evirtmi olduu gibi, kendisi de trke iirler sylyordu. Halbuki,
S e lim in trke hususunda K a n su h , gibi himmet gsterdiini bil
miyoruz. Hlsa X V . yzylda, Osmanl, Karaman, M sr, Tebriz, H e
rat ve Semerkand saraylarnda trke konuuluyordu. Bu asr her ba
kmdan Trkln ykselii asr idi.

X V I. yzylda, slm leminin siyas ehresinde byk deiik

likler vukua geldi. O sm a n l d e v le t i, elde ettii byk baarlar ile
tarihin sayl imparatorluklarndan biri halini ald. Iran, K z l-B a
S a fe v devleti tarafndan idare edilmeye baland. Trkistan a, da
zbekler salam bir ekilde yerletiler. Fakat, zbekler ne siyas tarih,
ne de kltr tarihi bakmndan mhim bir rol oynayabildiler. X X .
yzylda dahi, Trkistanda farsa resmi dil olarak kullanlyordu.
Hindistana hkim olan Timurlularm saraynda da X V II. yzylda
ve sonralar farsa konuulduunu biliyoruz. Halbuki, Erdebil eyh
lerinin torunlarnn Tebriz, Kazvin ve Isfahan dahi saraylarnda trke
konuuluyordu. Hatt S a fe v hkmdarlarnn trke anlamayan
vezirlerine tercmanlk yaptklarn dahi biliyoruz. O s m a n lla r a
gelince, onlarn divannda tek bir dil kullanlyordu ki, o da trke idi.
Bu divndan Fransa kiralna, ngiltere kraliesine olduu gibi, ran
ahlarna, Mekke eriflerine, Trkistan hanlarna ve Hindistan hkm
darlarna yalnz trke yazlyordu. Buna karlk, Trkistan hanlarn
dan gelen mektuplarn hepsi veya pek ou fars dili ile yazlm idi.

X V I. yzylda, imparatorluun dier eyletleri sknet iinde

iken imparatorluun ana vatan ve asl dayana olan Anadolu da,
bir birini takiben ayaklanmalar oluyordu. Bu, gerekten hayret edi
lecek bir keyfiyettir. Bunlardan birincisi Teke sancanda H a a n
H a lfe o lu a h -K u lu tarafndan karlmt. Tefcenin K zl-Y a -

170
ka kynden olan H a a n H a lfe Erdebile giderek, e y h H a y d a r -
n hizmetinde bulunmu ve onun halfesi olarak Teke ye dnmt.
Olu a h -K u lu bana 10 000 kii toplayarak ayakland. Teke yi elde
ettikten sonra, zerine yryen Anadolu belerbeisi K a r a -G z Pa-
ay yenib ldrd. Karaman belerbeisi H a y d a r P a a y da ay m
kbete uratan a h -K u lu , Kayseri yresindeki ubuk ovasnda,
Vezir-i zam H a d m A li P a a ile karlat. Yaplan iddetli bir sa
vata her ikisi' de telef oldular. Tekeliler, hi bir takibe uramadan
ran a gittiler (1511). ran a, giden bu Tekeliler in, 15 000 atl olduu
haber veriliyor; yanlarnda oluk ve ocuklar da vard. O sm a n l
tarihlerinde a h - s m a ilin niin isyan ettikleri sorusuna, bunlarn
u cevab verdikleri sylenir: B a y e z id H a n pir olup itill-i mizc
ihtill-i mlke medd olup, tedbir-i umurdan el ekmitir. Tetavul-i
vzera ile ok mezalim cereyan etti. Zulmlerine tahamml edemeyh
bu sureti ihtiyar ettik 460 . Bu szlerde byk bir gerek pay vardr.
Bu isyandan sonra, Teke ve Hamid sancaklarnda bulunan Kzl-Ba
Trkler den bazlar Mora taraflarna srlm olduu gibi, Y a v u z
S e lim de ah s m a ilin zerine yrmeden nce, tehlikeli grd
Kzl-Ba Trkler den bir ksmn ldrtm ve bir ksmn da hapsettir-
miti. Bununla beraber, aldran savandaki O sm a n l ordusunda,
kmsenmiyecek sayda ICzl-Ba Trklerin varolduunu biliyoruz461.
aldran savanda a h - s m a ilin ordusu mene bakmndan en-
az S e lim inki kadar Trk idi ve her iki ordu da Ouz veya Trkmen
kavminin mensuplar ve hatt pek mhim bir ksm ayn lkenin o
cuklar idiler.
1518 ylnda, Boz-Ok Trkmenler inden C el l adl dirlik sahibi
bir ahs, bana 20 bin kii toplayarak byk bir isyan kartt. A m as
y a ya bal Turhal kasabas halkndan olan C ell, Mehdilik iddiasiyle
ortaya atlm, baar kazanamyacan anlayarak ran a, doru yol
lanmt. Fakat, D u lk a d r b e i e h s u v a r -o lu A li B e tarafn
dan, Erzincan Akehiri nde yenilerek ldrld. Fakat, C el lin ayak
lanmas okadar mehur olmutu ki, bundan sonra Anadolu da devlete
kar yaplan ve din mahiyette olmayan ayaklanmalar da C e l l s
z ile vasflanmtr.
C e l lin glibi D u lk a d r b e i e h s u v a r -O lu A li B e de,
K a n u n devrinin ilk yllarnda (1522) hiyle ile ldrlerek bu be-

460 S a d d -d in , Tc ut-tevrih, stanbul, 1280, II, s. 181.

461 Bu hususlarda S a fe v devletinin kuruluunda Anadolu Trkler'nin rol adl
hazrlamakta olduumuz makalede tafsiltli bilgi verilmitir,

171
liin de hayatna son verildi. Halbuki A li B e , O sm a n l d e v le t in e
byk hizmetlerde bulunmutu. Kendisi, ekser D u lk a d r l beleri
gibi, ok yiit ve dirayetli bir kumandand. Bylece Boz-Ok ( Yozgat)
ve Mara blgesi de dorudan doruya O sm a n l memurlarnn eline
geti. Bu husus, oralarda yeniden cidd ayaklanmalara sebeb oldu.
Bunlardan biri Boz-Ok taki Trkmen oymaklarndan S k le n boy
beisi M sa ile D u lk a d r l ailesinden Z n n u n tarafndan karl
mt. M sa n ekinliine fazla vergi yazlmt. M sa bunun 100
akesinin indirilmesini rica etti ise de ricas kabul edilmedii gibi, ya
nnda bulunap bir dedenin de sakal kesilerek tahkir edildi. Bu hdise
zerine isyan balad. Moha savann yapld gn Anadolu da, da
kan gvdeyi gtryordu. M sa ve Z n n u n o gn Karaman beler-
beisini malp edip ldrdler. Trkmenler bunu takiben zerlerine
gelen birka O sm a n l kuvvetini de yenmee muvaffak oldular ise de
nihayet mukavemetleri krlp isyan bastrld (1527).

Fakat ayaklanmalar birbirini takib ediyordu. ukur-Ova blgesin

de D o m u z -o la n , B e e B e ve M u s ta fa o lu V e li H a lfe ayr
ayr isyanlar kardlar ise de bunlardan hi biri B e k t a tarikat
nn ba K a le n d e r e le b inin isyan kadar tehlikeli olmad. Bu ayak
lanmann ehemmiyeti dolays ile K a le n d e r e le b inin zerine biz
zat Vezir-i zam b r a h im P a a gitti. K a le n d e r e le b i b r a h im
P a a nm gnderdii kuvvetleri ar bir bozguna uratt. Gerekten
dirayetli bir devlet adam olan b r a h im P aa , ayaklanmann asl
sebebini aratrd ve K a le n d e r e le b inin bana toplananlarn
ounun dirlikleri kesilmi, D u lk a d r l T r k m e n sipahileri olduu
anlald. b r a h im P a a D u lk a d r l oymaklarndan Karacalu ve
Dokuz boy beilerini ararak dirliklerin geri verileceini taahht etti.
Bu taahht zerine D u lk a d r lla r K a le n d e r e le b inin yanndan
ayrldlar. 300-500 kii ile kalan K a le n d e r e le b i de kolayca ma
lp edilerek ldrld (1527).

Bu ayaklanmalar, mezhebi mahiyette gibi grnyorlarsa da,

yukardaki hdiselerden de anlalaca gibi, gerekte ktisad sebebler
ile ilgilidir. Devirme oca okadar gelimiti ki Anadoludaki en k
k asker hizmetler bu ocan mensuplarnn eline gemee bala
mt. Snn olsun, olsun Trke artk yalnz iftilik yapmak ii
dyordu. Manisada ehzade iken II. S e lim in olu III. M u ra d m
hizmetine her naslsa girebilmi olan iki karde, raiyyet yani vergi ve
ren kyl bir Trkn oullar olduklar iin yerlerine kul oullar aln
mak zere, ilerinden karlmalar emredilmiti461. Devletin, asker
hizmetleri iin en gzde unsuru kul, yani devirme veya onlarn oul
lar idi. ayet herhangi bir hizmet iin onlar bulunmaz veya kfi gel
mez ise o zaman Anadoluln Trk genleri istihdam olunuyordu. K y
l Trkler ak kap olarak ancak medreselerde okumak imknna sa
hip idiler. Daha X V I. yzyln ikinci yarsnda Anadolu medreselerin
de o kadar ok talebe okuyordu ki, bunlar isizlik sebebi ile blk b
lk bayrak aarak Anadolu da haydutluk yapmaya ve halka zulm
etmee balamlard. Medrese talebelerinin bu hareketlerini nlemek
iin devlet uzun bir zaman uramak mecburiyetinde kalmtr 463. A y
n yzyln sonlarna doru C el l isyanlar balam ve ertesi yz
ylda da devam etmitir. Btn bu buhranlarn kmasnda ok geli
mi olan devirme sistemi pek mhim bir mil olmutur. S e l u k lu
la r devrinde de memlk sisteminin kabul edilmesi ve mezkr sistemin
gelimesinin bu mahiyette buhranlara sebeb olduunu daha nce
grmtk.
Konumuzla yakndan ilgili olduundan ksaca bu meselelere te
mas ettikten sonra, imdi bu yzylda Trk oymaklarnn durumuna
geebiliriz.

X V I. yzylda tam gebe hayat geiren balca iki topluluk

vard: Bunlardan biri Haleb blgesinde yaayan ve yazn JJzun-Yayla
ile Sivasn gney taraflarna kan Haleb Trkmenler, dier de Boz-
Ulus olup, Mardinin gneyinde, Frat kylarnda klamakta ve E r
zurum-Erzincan arasnda yaylamakta idi. Haleb Trkmenlerinin K a
n u n devrindeki vergi nfusu 9316 hnedir. Boz-U lusunki ise 947
(1540) de, Dulkadrl kolu da dahil olmak zere, 668 mcerred, 7325
evli ve toplam olarak 8013 vergi nfusundan ibaretti 464. Bunlardan
baka D u lk a d r l ulusundan bir ksm oymaklarn da henz iftilik
hayatna gemedii grlyor. ukur-Ova da yurd tutmu olan U-
Oklar arasnda ise iftilik yapmayan oymaklara ndiren rastgelinir.
Balca Sivas eyaletinde yaayan Ulu-Yrk topluluu ile Boz-Ok-
taki Trkmen oymaklar da zira hayata gemilerdir. Ksaca bu yz
ylda gebe ve yar gebe unsurun nfusu yerleik unsura nazaran
ok azdr ve nisbet fark yerleik unsur lehine gittike artmaktadr.

462 Mhimme Defteri , nr. X X I , sra 43, s. 9.

463 Bu konu zerinde: M u sta fa A k d a , M edreseli isyanlar, ktisat Fakltesi M ec
muam, X I, no. 1-4, s. 361-387.
464 F a ru k D e m ir ta (S m er), Boz Ulus Kaknda, D il ve Tarih-Cografya Fakltesi
Dergisi, VII, say 10, s. 59.

173
 X V I. yzylda, daha nceki yzylda olduu gibi, gebe anla
mnda yrk (yrmekten) sz kullanlyor ve bu sz Haleb Trkmen
leri gibi teekkllere de veriliyordu. Fakat daha sonralar Yrk ke
limesi gerek anlamn kaybetmi ve Bat-Anadolu ile Gney Bat-Ana-
dolu daki oymaklarn umum ad olmutur. Yani Yrk bu blgelerde
X V II. yzyldan nce yaayan gebe, yar gebe oymaklar anlamn
ifade etmi ve bu, zamanmza kadar gelmitir 465. Buna gre Yrk
adnn kavm hi bir mns yoktur. Yrkler de Ouz boylarndan
gelmektedir. X V I. yzylda kavim ad olan Trkmen kelimesi ile va
sflanan balca eller: Haleb Trkmenleri, Boz-Ulus, Dulkadrllar ile
Boz-Oktaki oymaklard. Daha sonralar bu ad Haleb Trkmenleri ile
Boz-Ulusa. mnhasr kald. Bu iki elden X V III. yzyldan itibaren
Orta ve Bat-Anadoluya gelenlere de Trkmen denilmi, hatt kyler
de ve kasabalarda yerletikten sonra da zamanmza kadar bu adla
anlmlardr. Bu gn Orta ve Bat-Anadolu da baz yerlerde yan yana
Trk, Yrk ve Trkmen kylerini grmek mmkndr. Bunun izah
udur: Trk adyla vasflanan kyler, o blge veya yrenin S e l u k lu la r
ve beylikler devrinden beri yerlemi en eski Trk halkna ait olanlardr.
Yrk adyla vasflanan kyler, oralarda, X V II. yzyldan nce yaayan
ve son asrlarda yerleen Yrklerin kurduklar kylerdir. Trkmen
kyleri ise X V II. yzyldan itibaren Orta ve sonra Bat-Anadolu ile
Marmara blgesine g etmi ve son asrlarda oralarda yerlemi Boz-
Ulus, Haleb Trkmenleri ve Y en i-le mensup oymaklar tarafndan
meydana getirmi olanlardr 466. Dikkate deer bir keyfiyettir ki O s-
m a l devrinde Boz-Ulus ve Haleb Trkmenleri gibi eller bile Yrk
lerden daha erken yerleik hayata gemilerdir. Bugn Trkmenler- .
den hemen hemen hibir gebe teekkl grlmez. Fakat Toroslar da
hl bu hayat devam ettiren Yrk oymaklarna rastgelinir 467. Hla-

465 Bu hususta tafsilat iin: F a ru k S m er, X V I . asrda Anadolu , Suriye ve Irak'ta

yaayan Trk airetlerine umum bir bak (stanbul niversitesi ktisat Fakltesi M ecmuas ,
X I, s. 518-522) adl makalemize bk.
466 Tahtac kelimesinin kavm bir manas olmayp bu sz davarcllc veya iftilik yerine
aalardan tahta bimek ve dilme yapmak ileri ile megul olan bir Trk zmresine verilir. Bun
lar Aa-Eri Trkm enlerinin torunlar olup, Kzlbalk inanlar tarlar; pek alkan insan-'
lardr,. ounun kyleri orman eteklerinde bulunur; evleri de tahtadan olup, baz yerlerde st
leri inko ile rtldr; aralarnda gzel kadnlara ve gl, kuvvetli erkeklere sk sk rastge
linir.
Sakary'a ve Marmara blgesinde M anav denilen kyllerin de asl Yrk olup, ou
Antalya blgesinden geldikleri iin bu ad almlardr. Abdallarda gelince, bunlar Anadolu1nun
yerli ingeneleridir ve hepsi Kzlbatr.
467 Fakat bugn Toroslar da grlen bu Yrkler'in yerleecek topraklan olmad iin,
zarur olarak bu hayat devam ettirdiklerini kaydetmeliyim.

174
Sa: Trk, Trkmen, Yrk, Tahtac, Kzl-Ba (Alev) adlar ile vasf
lanan topluluklar arasnda kavm hi bir fark olmayp, hepsi Ouz
(Trkmen) kavminin torunlardr.

Bilindii gibi, O s m a n l asker gc, ykseli devirlerinde balca

timar sistemi ile devirme ocana dayanmakta idi. Bu sebeble oymak
lar, bu devirlerde raiyyet yani vergi veren halktan saylmtr. Bilhassa
Haleb Trkmenleri, Boz- Ulus, Y en i-Il tamamen bu vasf tarlar. Hal
buki yukarda grld zere, S a fe v devleti de, tamamen aksine
olarak, asker bakmdan Trk oymaklarna dayanyordu. Trkiyede
vergi veren bir Trk, Iran a gidince kolayca asker hizmete almyor,
ayet oymak bei veya sipahi ise, devletin en yksek asker mevkile
rine kabiliyordu. Bu husus gebe, kyl ve sair Trklerin X V I.
yzylda Anadolu dan ran a gitmelerine mil olan sebeblerden biri
olarak kayda deer. Bununla beraber Dulkadrl, ukur-Ova oymakla
rnda, Ulu-Yrk, Boz-Ok ve At-ekenlerde-tam yerleik blgelerden
farksz denilebilecek ekiIde-ehYZ'ifc sahipleri ( sipahiler ve dierleri)
grlr. O sm a n l devleti, yukarda zikredilen topluluktan (yani
Haleb Trkmenleri, Boz-Ulus ve Y en i-l) askerlik hususunda ancak,
devirme oca ehemmiyetini kaybettii ve asker sknts ekmeye
balad zamandan itibaren faydalanmak yoluna gitmitir. Bu
topluluk O sm a n l devrinde, ml bakmdan, hnedana balanmt.
Onlar da S a n ca r devrindeki Ouzlar gibi, hass raiyyet idiler. Fakat
bu Trkmenler, bu ( hass raiyyetliin hi bir faydasn grmemiler,
idarecilerin ve tahsildarlarn zulmne maruz kalmlardr.

4 - Haleb Trkmenleri:

X V I. yzylda Haleb Trkmenleri balca: Be-Dili, Harbendelu,

Bayat, nallu, Kpeklu-Avar, Gndzl-Avar gibi, byk teekkl
ler ile Kar km , Kzk, U, Acrlu, Kalu, Peenek, Der, Knk, E y -
mr, Bahadrlu, Kara-Koyunlu ve saire gibi oymaklardan mteek
kil idi.
Dulkadrl: Bu el balca Mara blgesinde yaamaktadr. Bu
ele mensup tam gebe oymaklar, kn A m ik ovasna, Haleb dolay
larna ve ukur-Ova ya inerlerdi. Dulkadrl elinden bir ok blkler,
ran a gitmi olduklar gibi, ona mensup bir kol da Diyarbekir blge
sindeki Boz- Ulus a katlm bulunmakta idi. Ayrca yine bu ele men-
sub teekkller, Haleb Trkmenlerine ait oymaklar ile, Yozgat blge
sinde yerlemiler ve ayrca Sivasm gneyinde Y en i-ll i meydana
getirmilerdir. Daha X V I. yzyln balarnda bu eFe mensup oymak

175
larn Ankara blgesine kadar gelmi olduklar grlyor. Kayseri ve
Kr-ehir blgeleri de bu elin yerleme sahalar arasnda idi. Daha
sonralar onlardan mhim bir ksmnn ( Cerid, Tecirli ve Aa-Koyun-
lu) ukur-Ova da oturak yaaya getiklerini biliyoruz. Bu byk el,
balca u boylardan meydana gelmiti:
I - Anamasl br ad Karaal (baz obalar: Yazr, Sevinlu,
Oru-Belu , Ulalu, Urcanlu, Kazanclu, Sylemezlu, Yol-Basanlu,
Kara-Haytalu).
2 - Dokuz , br ad Bianlu (baz obalar: Karkn, Karamanlu,
Krd-Mihmadlu, Avc, Demrek, Haclar, Neccarlu, Dokuz-Koyunlu).
3 - Kreciler
4 - Cerid (baz obalar: Bayr-Cerid, Kara-Hasanlu, Oru-Gazilu,
Mamalu).
5 - Peenek
6 - Kavuralu
7 - Eli
8- Dngelelu (? )
9- Kne
10- Yuvalu (yahut Kara-Yuvalu)
II- Tekelu
12- Varsak

13- Aa-Koyunlu (en nemli obalar: allu, M usa-H acilu-M u-

sacalu-, Kozanlu , Hamidlu) .
14- Eym ir
15- imelu
16- Kzllu
17- manlu-Afar
18- aranlu
19- Avc
20- Gndelu
21- Tecirlu (Tcirlu)
Dulkadrl eli nin Kars ( Kadirli) yresinde yaayan teekklleri
ise unlard: Varsak,- Demrclu, Karamanlu, Selmanlu, Zkirlu, K a
vuralu, Gelik, Ekinciler. Sis (bugn Kozan) sancanda da: Savc-
Haclu, Elen-Olu, Ayru-Dam lu, Kavural ve Avar teekklleri sa
kin idiler.

176
 5 - ukur-va:

Bu blgeyi fethetmi olan -Oklar topraa balanmlar ve ks

men boy tekiltn kaybetmilerdir. Blgenin almasnda mhim
roller oynam olan Yregirler ve Knklarm X V I. yzylda yerle
tikleri yerlerde yalnz adlar kalmtr. Henz tamamiyle zlmiyerek
kabilev tekiltlarn muhafaza edenler: Kara-lsalu, Kusun, K u -
Temiir, Ula, Gkelu ve Elvan boylardr 468.

Tarablus-am: Bu yrede yaayan Trkmen topluluu da balca:

Salur, Eymir-Gazilu, Boayrlu, Sleymanlu ve sair oymaklardan m
teekkildi.
Boz-Ulus: Boz-Ulus. Diyarbekir Trkmenleri, Dulkadrlu oymak
lar ve Haleb Trkmeni oymaklar olmak zere koldan meydana
gelmitir. Eski Ak-K oyu nlu eli nin kalnts olan Diyarbekir Trkmen
lerinin talca oymaklar unlard: Tabanlu, Oul-Belu, Musullu,
Prnek, Hamza-Haclu, Koca-Haclu, Izzeddin-Haclu, Sleyman-Ha-
clu, eyhlu, Danimendlu, Slrlu, avundur, Dodurga, Der, Kar-
kn, Avar, Be-Dili, Alpavut.

Dulkadrlu oymaklar: Cerit Sultan-Haclu, Krd Mihmadlu ( Do-

kuz dan), Keklu, Kne, Aamaslu, A vc, Dodurga, Cecelu, imelu,
Avar, Karaca-Arablu, Eym ir, Gndelu, aranlu, Kzl-Kocalu,
am-Bayad, Karkm , Musacalu-Musa-Haclu-(Aa-Koyunlu da.n).

Haleb Trkmeni oymaklar: Kpeklu-Avar, Gndzl-Avar,

Harbendelu, Be-Dili, Acrlu, tnallu, Bayat, Kara-Koyunlu.

Yeni-l: Y en i-ll Sivasn gneyindeki Manclk, Grn ve Hekim-

Han arasndaki blgede yaayan oymaklarn addr. Manclk ile G
rn arasndaki araziye Uzun-Yayla denilir. Hekim -Hanm kuzey do
usunda ve Alaca-Han n gney dousundaki Yellce da da Y en i-Il -
in en nl yaylalarndan biri idi. Y en i-l, ml bakmdan III. M u ra d -
m anas N u r -B n nun skdar da yaptrd cmiin evkafna ba
lanmt. Bu sebeble vesikalarda bu toplulua skdar Trkmeni
de denilir. Bu topluluk, biri Dulkadrlu ya, dieri Haleb Trkmenlerine
mensup olmak zere, iki koldan meydana gelmitir. Haleb Trkmen-
lerine mensup kola Yaban-Eri denilir 469. nk, bu kol blgede ancak
yazn oturmakta, kn Haleb blgesine inmektedir. Dulkadrlu kolu

468 Bu lususta: F. Sm er, ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, Tarih Aratrmalar

Dergisi ,1963, I, say: 1-98.
469 F. Sm er, Anadolu'daki Trk airetlerine umum bir bak, s. 513.

177
ise umumiyetle iftilik yapmaktadr. Yaban-Erilerin ounun Be-
Dili boyuna mensup oymaklardan meydana geldii grlyor. Ba
lca Yaban-Eri teekklleri unlardr: Be-Dili, Bayat, Avar, Bayn
dr, Harbendelu, Kara-Koyunlu.

Dulkadrl: imelu, M usacalu-Musa-Haclu-( Aa-Koyunlu dan),

Boynu-Younlu, Krd Mihmadlu (Dokuz dan), manlu-Avar, Barak
(Cerid ten), Aa-Koyunlu, Tatar-Alilu, aranlu, Eli, Tecirl,
Neccarlu (Dokuz dan).

Y en i-llin, dar tekilt 1275 (1858-1859) ylna kadar srm

tr.
Ulu-Yrk: Ulu-Yrk, balca Sivas, Amasya ve Tokat blge
lerinde yaamakta olup, bu topluluun baz oymaklar batda, Ankara
ve Kr-ehir blgesine kadar yaylmlardr. Ulu-Yrk balca k
meye ayrlr: Yzde-pre, Orta-pe, ark-pre. Bu kmeleri tekil eden
oymaklar blk adn tayor. Blklerden her biri muayyen klak
lara sahip bulunmakta ve onun zerinde iftilik yapmaktadr. Bu
topluluu meydana getiren balca blkler unlardr: Il-Belu, epni,
Kulauzlu, Ak-Kuzulu, Ak-Salur, Tatlu, Germp, Gkelu, erefed-
dinlu, unar (moolca Ca ungar ? = sol), Ballu, apanlu, kizlu, a-
vur, Ustacalu (Usta H a clu = Ustaclu), Dodura, zl, Krklu, K a -
ra-Fakihlu, Turutlu, Aa-Koyunlu ( Dulkadr lu dan), Ali-Belu,
Kuzu-Gll, Kara-Keilu, nallu (Haleb Trkmenlerinden).

Boz-Ok: (bu gnk Yozgat blgesi): buras daha nce de iaret edil
dii gibi, Kara-Tatar denilen Moollar m balca yaadklar bir yer
idi. T im u r un, bunlardan ounu beraberinde Trkistan a, gtrmesi
zerine, X V . yzyln ilk yllarnda Boz-Ok Trkmenleri, yani Dulka-
drl eli ile Haleb Trkmenler ine mensup teekkller burada gle
uramakszn yurd tuttular. Aada yrelere gre zikredilecek olan
oymaklar arasnda Tatarlar dan baka yerli teekkller olup olmad
n kesin bir ekilde tesbit etmek bugn iin pek mmkn deildir.

Gedk: Kara-Yahyalu, Delu-Alilu, Aalu (en mhim obas: H a

clar), Aa-Koyunlu ( Dulkadrl dan), am Bayad ( Dulkadrl dan).

Kara-Ta: Ali-Belu, Aalu, Tecirlu ( Dulkadrl dan), Kzl-

Kocalu (balca oymaklarndan: A li-arlu).

Ak-Da: Karalu, Krklu, Hisar- Belu, Kzl-Kocalu, Sklen (en

byk oyma: Saru-Halillu).
Boazlayan: ieklu, Kulauzlu.

178
 li-Su: Tatar (Mool), Aslan-Belu, Aalu.
Sorgun: Zkirlu, Kzl-Kocalu.

6 - At-ekenle- ve Komu Oymaklar:

M a rco P o l o u dedii gibi, Trkmenler Orta-Anadolu da soylu

atlar yetitiriyorlard. Bilhassa K onya blgesindeki Trk oymaklar,
K a r a m a n -o r ila r ve O s m a n lla r devrinde de her yerde aranan
atlar yetitirmekte devam etmilerdir. Bunlar ilk nce vergilerini ye
titirdikleri atlardan verdiklerinden kendilerine At-eken denilmitir.
O sm a n l devrinde at vergisi nakden verilmeye balanmtr. A t- e-
kenler balca Lrende (Karam an), Ak-ehir ve Ko-Hisar gl ara
sndaki blgede yayorlard. Bu blge yreye yahut dar mnta-
kaya (kaza) ayrlmt: E ski-Il, Turud ve Bayburd. E ski-Il, Ko-Hisar
glnn gney taraflarndaki topraklar ihtiva etmektedir. Bu yre
nin merkezi Kohisar gl kysna yakn yerdeki E ski-Il ky olup bu
gn de mevcuttur. Eski S e l u k lu anayolu zerinde bulunan Em e-Kaya
ky d i At-eken belerinin oturduklar yerlerden idi ki, bu belerin
nesli zamanmza kadar gelmitir. K onya blgesindeki mehur Em e-
K a ya nin kavaklar glgeli trks de son belerden birisi iin yakl
mtr. Turud, Ak-ehir in dou ynndeki topraklara, Bayburd da
Karamanva. kuzeyindeki araziye denilmektedir. Aada bu yreler
deki ve Karaman iline bal dier baz yerlerdeki en belli bal oymak
larn ad verilmitir. Bunlar arasnda geen Tatar ve Celyir adl oy
maklar Kar a -T atarlarm. kalntlardandr. Asl At-ekenlerin yani
E ski-Il, Turud ve Bayburd yrelerindeki oymaklarn Y a v u z S elim
devrindeki vergi nfuslarnn toplam 1080 vergi evi idi.
E s k i-Il: Ku-Tem r, Slml ( _>Lilj--), Hocandl (K a r a m a n
o u lla r na mensup belerden birisi olan H o c a n t dan?), Dvudlar,
Kurey-M elik-ah, B oynu-Yum ru, Kurulu.

Turud: Kusunlu, Yapa, epni, Reyhanlu , Saruca-Ahmedlu, ah

Be Nkerleri.

Bayburd: Emr-Haclu , Oul-Belu, K a y, Farsaklar, Peenek,

Tatar (M ool).

A k -S a ra y: Bektalu.
K o ( K o )-H isa r : Boz-Krlu, Boz-Doan , Urunu, Hindlu,
Cneydlu, Celyir.
Urgb: Cemallu, Yuvalu.
Nide : . Bereketlu, Dndarlu, Bularlu,

179
 D evelu: Benderi-Bei.

Develu Kara-H isar'; Yahyalu.

Ilgn : Mual Samaar, Elili ( A l i?) Tatar.

shaklu: Seluklu, Kondu, Kutlu-Boa Tatarlar, Kapucu-Tatar-

lar, Mual-Tatarlar.

Bu oymaklardan bazlar -l den (B oz-K rlu, Boz-Doan), ba

zlar da Tarsus-Adana blgesinden (K u-T em r, Kusunlu, Farsak-
Varsak-, Urunu, Dndarlu, Bulgarlu) gelmilerdir.

t-l: I -ll S e l u k lu la r zamannda fethedilmeye balanm ve

bu fetih K a r a m a n -o u lla r devrinde tamamlanmtr. Bu bakm
dan buradaki Trkler ukur-Ova'dakilerden ayr bir siyas mziye
sahipdirler. Bunlar hemen mnhasran K a r a m a n - o u lla r nm Trk
menleri olup, onlarn en gvendikleri unsuru tekil etmiler ve balca
dayanaklar olmulardr. I -ll, II. B a y e z id devrinde alt yreye ay
rlmt: Ermenek, Selinti (bugnk Gazi Paa), Glnar, Silifke, Kar-
Ta ve M ut. Buradaki Trk halknn mhim bir ksm tam yerleik
hayat srmektedir; geri kalanlar da, kyleri olmak ve iftilik yap
makla beraber, oymak tekiltn henz muhafaza etmektedirler. Bun
larn babcalar unlardr: Boz-Doan ( Silifke de ), Yvalu- yahut Yu-
valu- (Anamur da.), Ouz-Hanlu ( Selinti ve Anamurda), Boz-Krlu
(Talk-Silifkede), Hoca-Yunuslu ( Glnar da), Be-Dili ( Glnar da),
amlu ( Talk Silifkede). B oymaklarn banda bulunan aileler, K a-
r a m a n -o u lla r nm emirleri arasnda yer almlard.

Bu oymaklardan Talk-Silifkede yaayan Boz-Krlularm ad,

B o z - K r adl bir beden geliyor. B o z - K r da bozmak ve krmak
mastarlar ile ilgili olsa gerektir. nk, o zamanlar, imdi coraf m
nda kullandmz boz-kr kelimesi mevcut deildi. Bunun gibi, K o n
y a kazalarndan biri olan B oz-K r da adn oray idare etmi olan
baka bir beden almtr. X V I. yzylda bu bein neslinin henz de
vam ettiini biliyoruz. Daha II. B a y e z id devrinde Boz-K r kazasnda,
yar gebe de olsa, hi bir oymaa rastgelinmedii gibi, Hristiyan
aznl da yok idi. Bir ok yerlerde olduu zere, bu kasabaya Rum-
lar, X I X . yzylda gelmilerdir.

I-Il, O sm a n l devrinde, bitmez tkenmez bir insan kayna

vasfn tar. Buradan komu blgelere, her asrda gler vukubulmu,
ve bunlar, muhtelif sebebler ile oralarda zayf bir duruma den Trk
nfusunu daima takviye etmitir. D a h a II. B a y e z id devrinde, Boz-

180
Doan*da ve Boz-Krlu dan olmak zere mhim kollarn Orta A n a
dolu daki Ko-Hisar yresine g etmi olduklar grlyor. Yine ayn
devirde daha az ehemmiyetli oymaklarn da Teke ( Antalya) blgesine
g ettiklerini biliyoruz. Kbrsn fethinden sonra, I -Il blgesinden
vakit, vakit bu adaya da gmen gnderilmitir. Bylece , bugnk K b
rs Trkleri nin mhim bir ksm -l Yrkleri nin torunlardr.

-l den, sonraki asrlarda daha mhim gler olmutur. Bu g

ler, bilhassa komu blge ukur-Ova ya yaplmtr. Buraya gen
oymaklarn banda Boz-Doan ile ona mensup Melemenci, Kara-Ha-
clu, Krkl ve Tekelu obalar bulunuyordu. Bunlar, Celli isyanlar
ve dier sebebler ile nfusu ok azalm bulunan ukur-Ova daki ftih
Trk halkn kuvvetlendirmiler ve ovann yeniden isknnda mhim
bir rol oynamlardr.
Mentee: Mentee (bugnk Mula vilyeti) sancanda yan g
ebe olmak zere, baz oymaklar yaamaktadr. Bu oymaklar, mey
dana getiren kollara, defterlerde tir (ok) denilmektedir ki, sadece bu
sancaa mahsus bir tbirdir. Mentee sancanda yaayan oymakla
rn balcalar unlardr: K a y, Horzum ( f j j y - her halde: den),
Barza ( j j l ; ) Kzlca-Yaln (?), Kzlca-Keilu, skender Be. Bu
rada ad geen Barza oyma Oturak-Barza ve Ger-Barza olmak
zere, iki kol halinde olduu gibi, aynca bir de Gne-Barza kolu
vardr. Hamid sancanda zikre deer bir teekkl, Karamanlu
oymadr.
Aydn: Bu sancakta Karaca-Koyunlu adl bir Yrk topluluu
grlmektedir. Bu topluluk geni bir sahaya yaylm olup, ok kk
oymaklardan meydana gelmitir. Bu topluluk iinde Tarucular, El-
liciler, ullular gibi baz byk oymaklar da vardr.

Ktahya: Bu sancan bilhassa Denizli yresinde, olduka m

him bir Yrk topluluu grlmektedir. Bu topluluu meydana geti
ren balca byk oymaklar unlardr: K a y, A k-K oyunlu. Boz-Gu,
Klcan, Ak-Keilu, Kak, Msellemn- Toyl, Avar, Ala-Yundlu. Bu
oymaklardan A k-K oyu nlu nun, Kara Hisar- Shib (Afyon) sancan
da da mhim bir kolu grlmektedir. Ayn sancan Seyyid-Gazi yre
sinde de Kara-Koyunlu adl byk bir oymak yaamaktadr. Gerek
A k-K oyunlu, gerek Kara-Koyunlu oymaklarnn, bu adlardaki Trk
men b oy ve uluslar ile kabilev bir mnasebetleri olup olmad zerin
de bir ey sylemek mmkn deildir.
Ankara: Ankara sancann her tarafnda yar gebe ve ou
az nfuslu oymaklara rastgelinir. Sancan Kasaba kazasnda, Yaylalu

181
ve Aziz-Belu, Kara-Keilu, Tos-Boa ( Uj^ y ); Be-Pazar, Sivri-
Hisar ve Sultan-n kazalarnda da, mhim bir ksmn Genlu oyma
nn meydana getirdii Ulu-Yrk teekkl (929=1523 tarihinde:
3 985 vergi nfusu) yaamaktadr. Yukarda ad geen oymaklardan
Tos-Boa eski O sm a n l tarihlerinde Mool olarak vasflanr. Kara-
Keililere gelince, bunlarn bugn Eski-ehir blgesinde yaadn
grdmz Kar a-Keililer in atalar olduklar anlalyor. Ankara
sancandaki bu Kara-Keililer de Ulu-Yrk e bal ve Kr-ehir
topranda yaayan byk Kara-Keili oymann bir kolunu tekil
ediyorlard.
Anadolunun dier blge ve yrelerinde de X V I. yzylda yan
gebe oymaklar yaamakta iseler de, bunlar o kadar mhim olmadk
larndan burada zikredilmelerine lzum grlmemitir. Yalnz. orum
sancana bal Katar ( jlU ) kazasnda Tataran- Mual adl mhim
bir teekkln yaadn kaydedelim. Yine ayn asrda Bolu sanca
nda Horasanlu adl bir oymak da grlmektedir.

Trkiyenin bu yzyldaki kavm durumuna gelince, elimizdeki

tahrir defterleri sayesinde bunu teferruatna kadar tesbit etmek mm
kndr. Bu defterlere gre Trkiyenin , Adalar Denizi nden Frata, ve
Trabzon a, kadar olan ksmnda Trk ounluu pek hkim olup azn
lk olarak yalnz Rum ve Ermeniler vardr. Hristiyan aznlnn en
az bulunduu blgeler Bat-Anadolu, Gney-Bat-Anadolu, Marmara
blgesi ile Kuzey-Bat-Karadeniz blgesidir. Bu zikredilen blgelerde
1520-1530 yllar arasnda 540 963 Trk hne nfusuna karlk, yalnz
4 471 Hristiyan hne nfusunun yaamakta olduunu biliyoruz. K on
y a , Nide, Kayseri ve I -Il vilyetlerinde ise Trk hne nfusu 143 254,
Hristiyan hne nfusu ise 2 448 idi 470. Douya gidildike nisbetin azal
makta olduu grlyor. Mesel Mara, Yozgat, Kr-elir vilyetlerin
de 66 776 Trk hne nfusuna karlk 2 687 Hristiyan hne nfusu
va rd 471. Ayn yllarda ukur-Ova blgesinde de ezici Trk ounluu
na mukabil pek az bir Ermeni nfusu grlmektedir 472. X IV . yzyl-
danberi Anadolu dan rana yaplan siyas hareketler (A li Pdah-
tan- ah smail e kadar) bu lkeden pek ok Trk nfusunun ran a
gitmesine sebeb olmutur. Hatt X V I. ve X V II. yzyllarda dahi 1-
ran a. epeyce Trk gitmitir. Btn bu gler en fazla tesirini Dou-

470 m er L t f i B a rk an, Tarih demografi aratrmalar ve Osmanl tarihi, Trkiyat

M ecm uas , stanbul9 X , 1953, s. 11, tablo 1.
471 Gsterilen yer.
472 ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, s. 20-23.

182
Anadoluda, gstermi ve X V . yzylda Trkmen lkesi olarak vasf
lanan bu blgedeki Trk nfusu acnacak bir duruma dmtr. Os-
m a n l devletinin K r d belerini yerlerinde brakmasnn bu hususta
mhim bir mil olduu anlalyor.
K a n u n nin Nahivan seferinden (1548) sonra 20 000 akelik ve
daha fazla gelir getiren dirliklerin kap-kullarna verilmesinin kanun
haline gelmesi ile Trk sipahilerinin terakki imkn ortadan kalkmt.
En kk asker vazifeler iin kullar veya onlarn oullar tercih olunu
yordu. ayet bu vazifeler kullar veya onlarn oullar tarafndan dol-
durulmuyorsa, o zaman Anadolu Trkleri dier btn kavm unsur
lara tercih edilerek, hizmete alnmakta idiler. Arab, Lz, Tat, artl 473
gibi unsurlar ise asker hizmetlere kabul edilmiyorlard. Bir de Kzl
ba olduklarndan kendilerine gvenilmeyen, epniler in asker hizme
te alnmalar yasaklanm ve evvelce alnm olanlarn da karlma
lar emredilmiti 474. Hulsa X V I. yzylda devletin gzde asker zm
resini kullar ve onlarn oullar tekil ediyordu. Ondan sonra da A na
dolu Trkleri geliyordu. Fakat bunlara da mhim vazifeler verilmi
yordu. Halbuki Anadolu Trkleri de Yenieriler gibi, maal asker ol
mak istiyorlard. Bu sebeble babasndan sonra tahta gemeye hazr
lanan Kanunnin oullarndan B a y e z id onlardan kolayca 7 000 kii
lik cretli bir ordu vcuda getirmiti. Aabeisi S elim de, babasnn
tavsiyesine uyarak ayn ekilde hareket etti ve Anadolu Trklerin -
den yine cretli bir ordu tekil etti. e h z a d e Bayezid 1559 ylnda
isyan hareketine giritii zaman etrafnda mhim bir kuvvet toplan
mt. Bu kuvvet Anadolu lu timarl sipahiler ve onlarn maiyyetlerin-
de bulunan kyl genler ile Trk oymaklarna mensup kimselerden
mrekkeb idi. Bu kincilerin balca Karaman ilinde yaayan, Boz-
Krl gibi oymaklar ile Dulkadrl ve Y en i-ll Trkmenlerine mensub
olduklar anlalyor. Boz-Krllar n banda, teekkle adn vermi
olan, B o z - K r m oullarndan H s e y in B e vard. e h z a d e Ba-
y e z i d in balca emirleri olarak A k sa k S e y fe d d in , T u r g u t -O lu
H s e y in B e ile K u d u z F e r h a d gryoruz. Anadolu zaimlerin-
den olan A k s a k S e y fe d d in , B a y e z id tarafndan azab aalna,
T u r g u d - o lu H s e y in B e , silhdar aalna ve K u d u z Fer-
h a d da sipahi aalna tayin edilmilerdi475. Bunlardan T u rg u d -

473 M u sta fa A k d a , Yenieri ocak nizamnn bozuluu, D il ve Tarih-Corafya Fakl

tesi, V, say: 3, Vesika 4.
474 Mhimme defteri, L X , s. 130.
475 e r a fe ttin T u ra n , K anu ni nin olu ehzade Bayezid vak?as, Ankara, 1961, s. 87.

183
o lu H s e y in B e, Karaman d e v le t in e mensup byk emirler
ailesinden biri olan Turgud-oullarmdan idi. Trkmen atllarnn ba
nda bulunduu anlalan mhir binici ve yaman sava K u d u z
Ferhada gelince, o Dulkadrl veya Y en i-ll Trkmenleri nden olsa ge
rektir.
Tedkikiler tarafndan 476 B a y e z id ile S e lim arasndaki mca
deleye Anadolu halk ve bilhassa timarl sipahileri ile Kap-kullar
ve Ocakl rical arasnda siyas bir hak davas nazar ile baklmaktadr.
Ancak S e l i m in de buyruunda Anadolu halkndan toplanm mhim
bir kuvvet bulunuyordu. Hatt bu kuvvetin mensuplarna Yenieri
ocana kaydedilecekleri va d edilmi ise de, S e lim hkmdar olduu
halde, bu va d, Ye/ierilerin muhalefeti sebebi ile yerine getirilme
miti 477.
Dirayetsiz bir ehzade olan B a y e z id , giritii isyan hareketi so
nucunda, bir ok insann lmne ve bir oklarnn da perian bir du
ruma dmesine sebeb olduu gibi, 12 000 kiilik bir kuvveti de ran a
gtrmt. Bunlarn ou ve belki hepsi yurdlarna dnmeyerek
orada kaldlar 478 ve S a fe v Kzl-Ba ordusunu kuvvetlendirdiler.
Bu hdisenin sonularndan biri de stanbuldan Anadoluya nizam
ve syii salamak iin, daim olarak ikamet zere, yasak adiyle
Yenieriler in gnderilmesi oldu 479. Halk ise, bu kstah tavrl askerden
nefret ediyor, frsat bulduka onlar ldryordu.
X V I. yzyln ikinci yansndan itibaren Anadoluda babca iki
unsur huzursuzluk yaratyordu: nedrese talabeleri ( suhte, softa) ve
levendler. Anadolu da S e l u k lu la r devrinden beri tahsile verilen
ehemmiyet ile X V I. yzyldaki ktisad sknt ve devirme ocann
gelimesi gibi sebeblerden, medrese talebeleri bu yzylda grlmemi
bir ekilde oalmt. Bu talebeler, kendilerine mnasib i bulama
dklarndan kk zmreler halinde, medreselerin bulunduu blge
veya yrelerde harekete gemilerdi. Bunlar balca cer, nezir ve kurban
adlan ile para toplayarak geiniyorlard. Balca mcadele ettikleri
unsurlar nefret ettikleri hkmet memurlar ile Yenieriler idi 480. Buna
karlk umumiyetle kaddardan destek grdkleri gibi, halk iinde de
gerek akrabalk, gerek baka sebebler ile kendilerine yardmclar bu

476 e ra fe ttin T u ra n , ayn eser, s. 100.

477 e r a fe ttin T u ra n , ayn eser, s. 168.
478 M n eccim B a , Sahyf ul-ahbr, stanbul, 1285, s. 192-193.
479 e r a fe tt in T u ra n , ayn eser, s. 175-177.
480 M u sta fa A k d a , Celli isyanlar, s. 123.

184
luyorlard. Medrese talebeleri bilhassa Amasya, orum, Kastamonu,
Ktahya, A fyon , Manisa, Balkesir, sparta, Aliyye ve -l blgele
rinde faaliyette bulunuyorlard. Bunlarn faaliyetlerini nlemek iin
il-eri tekilt vcuda getirildi. l-erleri halktan tekil olunmu ma
halli kk birlikler idi. Fakat bunlar da maksad temin etmediinden
medrese talaeblerinin hareketleri bir trl nlenememi ve uzun bir
zaman srp gitm itir481.
Bilhassa nfus art sebebi ile geim sknts eken Anadolu Trk
kylsne mensup genlerin, biroklan medreselere giderken bir ksm
da topran brakp bulunduklar yerlerden ayrlyorlard. ift-bozan
denilen bu genlerin bir oklar bir i tutmak iin ehirlere gittikleri
gibi, biroklar da sancak bei ve belerbeilerin hizmetine giriyorlar
ve onlarn kap halkn tekil ediyorlard 482. Bu ift bozanlarn bir ks
m ise i bulamadklarndan eteler tekil edip soygunculuk yapmakta
idiler. Bunlara levend (cemi levendt) ad veriliyordu 483. te mehur
K r -O lu R u e n de bu etelerden birinin banda olup, kendisinin
989 (1581) tarihinde Gerede ile Bolu arasnda haydutluk yapt gr
lyor. Bu tarihte Celli olarak vasflanan K r -O lu n u n 992 (1584)
tarihinde de faaliyetine devam ettii, asker memur (1^1) ve kad-
lann korkularndan onun yaptklarn gizledikleri bildiriliyor 484. K r -
O lu hakknda imdi elimizde daha fazla vesika yoktur. Anadolu kad
sicilleri iyice taranrsa ona dir yeni vesikalar elde edilmesi muhtemel
dir. K r -O lu 'n u n tarih ahsiyetinin ortaya kmas ile destanlarn
da geen B o lu b e i nin mahall asilzde bir be yahut bir derebei
deil, bir O sm a n l sancak bei olduu anlalyor. K r -O lu ihtimal
hkmet kuvvetlerinin sktrmas zerine memleketinden ayrlp
Tokat-Sivas ana yolu zerindeki aml-Bel dana gitmi ve burada
arkadalar ile birlikte kervan soygunculuu yapmtr. Tokat-
Sivas yolunun o asrda en ilek ticaret yollarndan biri olduunu
biliyoruz. Bu yoldan ran (A cem ) kervanlar da ilemekte idi. K r -
O lu nun hayat nasl, nerede ve ne zaman sona ermitir, bu hususta
elimizde tarih bilgi olmad gibi, destanlarndan da bir ey karlam-
yor. Onun K a r a - Y a z c ve K a le n d e r -O lu tarafndan karlan
byk Celli ayaklanmalar zamannda hayatta olup olmad ve bun

481 M edrese talebelerinin faaliyetleri hakknda : M u sta fa A k d a , Medreseli isyanlar,

s. 361-387; ayn mellif, B yk Celli karklklarnn balamas, Erzurum , 1963, s. 38-55;
ayn mellif, Celli isyanlar, indeks.
482 Buradan kaplanmak ve kapu yolda tbirleri kmtr.
483 M u sta fa A k d a , Celli isyanlar, s. s. 122.
484 Mhimme defteri, nr. LIII, s. 132.

185
lara katlp katlmad da bilinemiyor. K r -O lu , Osmanl dma
n olmas sfat ile, vesikalarda kendisine denildii gibi, tam bir Ce
lli vasfn tar. Onun daha byk Celller dururken unutulmayacak
bir n kazanmasnda ve nihayet destan kahraman olmasnda yiit
insanlara has belli bal meziyetleri yannda airlii de mhim bir mil
olsa gerektir. Her halde onun irliinden phe edilmemelidir. K r-
O lu nun gzel A y v a z a olan sevgisi de uzun yllar dalarda geen
bekr Cellilik hayatnn bir neticesi olmaldr.

1577de balayan ran harbi tahminin hilafna 12 yl srd. Bu

harbin sonunda geri Trk imparatorluunun snr Hazar Denizinc
dayand ise de bu, pek ok insan ve para sarfna mal olmu ve Anado
lu Trk halk daha fazla bir sknt iine dmt. te, K r -O lu ,
spartah N e s li-O lu M eh m ed avu , K r d K iz ir -O lu M us
t a f a ve dier Celllerin ortaya karak uzun yllar soygunculuk ya
pabilmeleri de, bu harbin uzun bir zaman srp gitmesi ile ilgilidir.
Bu arada, la'bin balad 1577 ylnda Boz-Ok taki am Bayad oy
mana mensup bir Trkmen de ayn ylda len veya ldrld
iddia edilen ran ah II. s m a ilin kendisi olduunu ortaya atarak
bana K zl-Ba Trkmenlerden pek ok adam toplayp harekete
gemi ve hatt Kr-ehir blgesindeki Hac-Bekta trbesinde byk
bir kalabahk nnde merasimle kurban kesmiti. ran harbi esnasnda
Anadolu kylleri gibi Trkmenler ve Yrkler de hkmet mensup
larnn basklarna maruz .kaldlar. Yukarda bahsedilen D z m e c e
a h - s m a il hareketi de phesiz vergi almak hususunda yaplan
baklarn bir tepkisidir. ran harbinin yorgunluu henz gemeden
1593te balayan Avusturya seferinin uzamas byk Celli ayaklan
malarn dourdu. Bu ayaklanmalarn banda ou kapu kulu ordu
sunun atl birliklerinde vazife gren veya belerbei ve sancak belerinin
emrinde blkbalk, avuluk, su-balk gibi hizmetlerde bulunan
kk rtbeli Anadolulu Trkler vard.

lk byk Celli hareketini K a r a - Y a z c lkabl A b d l-H a -

Iim kard. Kendisi belerbei ve sancak beilerinin maiyyetlerinde
hizmet grm-bir blk-ba idi. O sm a n l m v e r r ih le r in in sz
lerine baklrsa, K a r a - Y a z c , O sm a n l nn Anadolu daki hki
miyetine son vermek gayesini tayordu. Ancak, yaplan aratrmalar
Kara- Y azcim n byle bir maksat gttn teyid etmemitir48S. K a
raman ilindeki A t- ekenler den Turgut kazasndaki Dvutlar oyma

485 M u sta fa A k d a , Celli isyanlar, s. 243-248.

186
na mensup bir ahs 1595 ylnda byle bir maksat ile ortaya atlmt.
Bu ahs kendisinin S e l u k lu h k m d a r A l e d d in in soyundan
geldiini iddia ederek hkmdar olduu takdirde halk adalet ve hak-
kaniyyet zerine idare edeceini sylyor, zulm yoluna sapan Os-
m a n lnn hkimiyetine son verilmesi gerektiini yayyordu 486. Fakat
Karaman halk arasnda ne onun, ne de bakalarnn balarna mhim
kuvvetler toplamalar pek mmkn olamyordu.
K a r a - Y a z c ilk nce Urfa taraflarnda harekete gemitir (1599).
Kendisine eski Haleb belerbeisi H s e y in P a a mn da katl
dn biliyoruz. Avusturya ile harp devam ediyordu. Bu sebeble Ce
lli babuu affedilerek nce Amasya, sonra da orum sancak be-
liine tayin edildi. Fakat K a r a - Y a z c bana toplanm olan levend
yahut sekbanlar datmyor, onlar geindirmek iin etrafa salmalar
salyordu. Bundan dolay Badat vlisi S o k u llu -z d e H a a n P a
a onun zerine gnderildi. K a r a - Y a z c da H a a n P a a y kala
balk bir Celli kuvveti ile karlad. T a v il-A h m e d , K a r a -k a Ah-
m ed , Y u la r - K r d , T e k e li M eh m ed , D e li- Z lf ik a r , D n d a r,
T e p e s i-T y l , Y l d z l b r a h im , K fir M u ra d , K iz ir -O lu ,
A r a b a c S le y m a n gibi zamann belli bal btn Celli blk-ba-
lar K a r a - Y a z c nn yanna toplanmlard. Bu blk balarnn
ou da K a r a - Y a z c gibi, alt blk halkndan yani Kapu-kulu
hassa birliklerinden veya belerbei, sancak belerinin maiyyet me
murlarndan idiler. K a r a - Y a z c , H a c b r a h im P a a kuman
dasndaki bir O sm a n l kuvvetini Kayseri yaknlarnda malb etti
ise de, S o k u llu -z d e H a a n P a a ile Gksn yaylasnda yapt
savata yenildi; Savatan sonra yanndaki Celller ile Canik ( Samsun
un dou taraflar) dalarna sman K a r a - Y a z c orada ld. Ken
disine kardei D e li-H a s a n halef oldu. D e li H a a n Canik dalarn
dan karak Tokatta, bulunan H a a n P a a y kuatt.H aan P a a
k dolays ile askerini datmt. Celller, H a a n P a a y tfekle
ldrdler. Celller bu esnada H a a n P a a nn Badad tan gelen
ar hzinesini ele geirip ileri gelenleri bu hzineyi kalkan ile letiler.
Fakat yllardan beri bekr hayat geiren bu adamlar H a a n P a a -
nn harem halkna dokunmyarak onlar Divriiy e gnderdiler. Bunu
mteakib D e li-H a s a n kalabalk bir Celli kmesi ile batya doru
hareket etti ki bu, bilhassa Orta-Anadolu kylsne telfisi imknsz
bir felket getirdi. Kendilerinin de ezici ounluu kyl olan Cell-
ler etrafa yaylarak kyleri yama ve tln ediyorlar, kyllerin yiye-

486 M. A k d a , ayn eser, s. 162-163.

187
 eklerini, davarlarn ellerinden alyorlard. Cellilerin yaklatn
haber alan kyller dalara ekiliyorlar, ehirlere snyorlar ve baka
yrelere gidiyorlard. Bn arada dikkate yn olan husus, dalara e
kilen kyllerden bir ksmnn ailelerini oralarda braktktan sonra
Celllere katlmalardr. Btn bunlar, kyllerin uzun bir zaman
dan beri ektikleri zdrabl bir hayatn tepkileridir. D e li-H a s a n
maiyyetindeki kalabalk Celli kmesi ile bir sel gibi dehet saa saa
Ktahyaya, kadar geldi. Ancak burada ok gemeden devlet ile anla
arak buyruunda on bin kii olduu halde R u m -li ne geti. Kendisi
ne Bosna belerbelii, yedi arkadana da R u m -li nde sancak be-
lii verilmi ve 400 Celli blk-bas da kapu-kulu atl snfna aln
mlard. D e li-H a s a n ile birlikte R u m -li ne geen Celliler in kya
fet ve tehizatlar hakknda mverrihlerin alayc szleri bize onlarn
nasl acnacak bir yoksulluk iinde bulunduklarn gsteriyor. Bunlar
derhal muharebeye gnderildiler. Bu yoksul adamlar orada merte
arpmak istemelerinden dolay, ar kayplar verdiler. Sava sona
erdiinde Celliler 6 000 ehit vermek sureti ile mevcutlarnn te iki
sini kaybetmilerdi. Bu esnada Anadolu da kalm olan Celliler de
muhtelif blklere ayrlarak Orta-Anadolu da ve dier baz yerlerde
eskisine nisbetle daha korkun bir yama ve tahribe girimilerdi 487.
D el i - H a s a a yapld gibi dier ileri gelen Celli resilerine de, ehem
miyetlerine gre, memuriyetler verildii halde bu hareketlerin bir trl
arkas kesilmiyor, bilkis gittike daha iddetli bir hal ahyordu. 1603
den 1607 ylna kadar Anadolunun birok blgesi Kara-Yazc dan
daha tehlikeli, yeni Celli reislerinin hkm altnda bulunuyordu. Bun
lardan en kuvvetlisi Kuzey-Suriyey e hkim olan C a n -P u la d o lu
A li P a a idi. A li P a a eskidenberi K ilisi yurdluk olarak idare eden
K r d asll bir aileye mensuptu; 30 bin kiilik tekiltl bir ordu vcu
da getirmi, adna para bastrp hutbe okutmak sureti ile istikllini
iln etmiti.

C a n -P u la d o lu A li P a a dan sonra K a le n d e r -O lu M eh-

m e d geliyordu. Ankara'l olan K a le n d e r -O lu 1592 ylnda 80 kii
ile Celllik yaptktan sonra yoldalarnn ou gibi belerbeilerin ya
nnda maiyyet avuluu, mtesellim ve lcethdahk hizmetlerinde bu
lunmu ve C a a la -Z d e S in a n P a a nn ran seferinde kendisine
sancak belii verilmi ise de sancan elde edemediinden tekrar Celli
olmutu. O -l de bulunan dier bir Celli babuu M u sl a v u a

487 K a r a -Y a z c , kardei D e li-H a s a n ve Dier C elli re is le ri hakknda, M us

ta fa A k d a m ad geen Celli isyanlar adl kitabna bk.

188
yazd mektupta sm a n y fitneci, sznde durmaz oarak vasf-
lyor ve O s m a n lnn zulm bir san at haline getirdiinden bahs ile
skdar dan itibaren btn Anadoluyu O s m a n ly a feragat ettir
mek kararnda olduunu bildiriyordu. Mehur Boz-Krl boybeyi
ailesinden olan M u sl a v u ise, I -Il ve Lrende taraflarna tegal-
lb etmiti. Bunlardan baka Adana blgesi C e m id in, Saru-Han
sanca Y u s u f P a a nn, Tarablus-am, Dulkadrl Trkmenler inden
S e y f-O lu Y u s u f, Sivas taraflar mehur T a v i l- A h m e d in kar
dei M e y m u n un tegallb altnda idi. Vezir-i zam M u rad p a a
nce C a n -P u la d O lu nu yendikten sonra oyalamak iin paa n-
van ile Ankara sancan verdii K a le n d e r -O lu zerine yrd.
Bu esnada K a le n d e r -O lu M e h m ed P a a da etrafna kalabalk
bir kuvvet toplam, belli bal Celli blkbalar yanna gelmiti.
Bunlar A a t a n -P r i, B a ld r - K s a , D a la r -D e lis i S le y
m an (Be-ehir in Kavak kynden), K a r a -S a id (A ra b), K rd -
H a y d a r , A r n a v u d H s e y in ve dierleri idiler. Gksn yaylasn
da yaplan savata Celller yiite arptlar ise de bilhassa top ate
ine dayanamyarak yenildiler (1609). Onlardan mhim bir ksm ran a.
gitti. ran a giden Celller in says, mevcut kanaatin aksine ok fazla
olup, Tebrize vardklarnda saylar 13 605 idi. rana bukadar ok
Cellinin gitmesi M u ra d P a a nn Celllere kar gsterdii iddet
ten ileri gelmitir. Filhakika Hrvat kaviminden olan M u rad P a a
eline geirdii Celllere aman vermeyip ldrtyor ve onlar kuyu
lara doldurtuyordu. yle ki, bu hususta ocuklara bile merhamet gs
termiyordu. Bylece gerek savalarda, gerek sonradan yakalanp l
drlen Celller in says 30 000 in stnde idi. K u y u c u -M u r a d P a
a bu icraat ile Anadoluy u nisb bir skna kavuturmaa muvaffak
olmutu. Ancak af ve merhamet gstermiyerek bukadar ok Cellinin
harb halinde bulunan bir devlete gitmesine sebebiyet vermesi baz
devlet erkn tarafndan tenkit edilmitir. M u ra d P a a nm lmn
den sonra yerine geen N a su h P a a , afnmeler gndererek randa-
daki Celller den ekserisinin memlekete dnmesini salam ve bunlar
devlet hizmetine alnmlardr.
Cellliin, Anadolu daki ktisad skntlar sonucunda zuhur et
tii ak bir gerektir. Ancak bunun yannda ok gelimi olan dev
irme oca ile Trk kavminin mahrum brakld siyas haklarn
elde etmek gibi bir gayenin de yer alm bulunduu grlyor. Trk
kavmi askerlik ruhunu ve siyas geleneklerini kuvvetle devam ettir
dii iin onun ran ve Arab lkelerindeki halkn durumuna dmesi
elbette mmkn olamazd. Neticede Celller devirme ocann gitik-

189
e ehemmiyetini kaybetmesine sebeb olarak ksmen olsun gayelerine
ulatlar ve kapanm olan yolu atlar. Bilhassa Kap-kulu ocann
atl birliklerini tamamen ellerine geirdikleri gibi, ilerinden biroklar
da sancak belii ve belerbelie kadar ykseldiler. F t ih le bera
ber iktidara geen devirme zmresi, X V II. yzyln ikinci yarsna
kadar devlete hkim oldu. Asrn sonlarna doru ise ehemmiyetini
tamamen kaybetti. Bu tarihten itibaren devletin banda sk sk Trk
meneli vezir-i zamlar grlmee baland.

Btn bunlar ile beraber Celllik Anadoluda, telafisi kabil

olmayan derin1yaralar amt. Yama ve tahriplerden ve onun mey
dana getirdii alktan kyller ve kasaballar yerlerini brakp gittiler.
1603 ylndan itibaren bu hdise dehet verici bir mahiyet ald. Alk
tan ve souktan pek ok insan ld. Bu yzden kylerin mhim bir ksm
uzun bir zaman yknt ve ren, tarlalar da ekilmemi bir halde kald. Bu
hdise Anadolu da baz hudut ve ky blgeleri istisna edilirse, her yer
de sarsc bir tesir gstermekle beraber, en fazla tahribat Sivastan
Ktahya ve A fyo n a kadar geni Orta-Anadolu blgesinde ve ukur-
Ova da yapmtr. ukur-Ova blgesinin pek mhim bir ksmnda bu
hdiseden sonra X I X . yzyln ikinci yarsna kadar bir daha ekim
yaplamad. Hlsa, Cell hareketleri Anadolu da gerek nfusa, ge
rek arazice byk boluklar meydana getirdi. Bu arada her yerde eski
byk Trk ailelerinin de pek ou mahvolup gitti.

Cell hareketleri Ulu-Yrk ( balca Sivas-Amasya blgesi), Boz-

Ok oymaklar, Ankara Yrkleri, Konya blgesinde yaayan At-eken-
ler gibi Orta-Anadolu da yaayan topluluklarn da dalmasna sebeb
olmutu. Bu hareketlerin nisbeten son bulduu zamann hemen ake-
binde kn Mardinin gneyinde lde klayan ve yazn Erzurum-
Erzincan arasndaki yaylalarda yaayan eski A k-K oyu nlu elinin ka
lnts Boz-Ulus da Orta-Anadolu blgesine kageldi (1022=1613 ta
rihi). Bu elin eski yurdunda pek az bir ksm kalmt. Boz-Ulusv.n
yurdunu brakarak Orta-Anadoluya gelmesinin ne gibi bir sebeb veya
sebebler ile ilgili olduu zerinde vesikalarda bir kayda rastgelmmi-
yor. Bununla beraber bu geliin en bata bilhassa daim bir nfus art
nn sebebiyet verdii yaylak sknts ile ilgili olmas kuvvetle muhte
meldir. Esasen Boz- Ulus, daha X V I. yzylda mahall idarecilerin
ektirmek ve kyler kurmak sureti ile yaylaklarn daraltmakta olduk
larndan daima ikyeti idi. Hkmet, Boz-Ulus un Orta-Anadoluya.
geliinden memnun olmad. Anadolu ve Karaman belerbeilerine
fermanlar gndererek Boz-Ulusun eski yerine yollanmasn emretti.

190
Fakat bu emir hibir zaman tatbik edilmedi ve Boz-Ulus Orta-Anado
lu da kald. Yalnz daha sonralar ona bal baz oymaklar vergi bor
lar yznden Adalar denizi kylarna ve Balkesir taraflarna kadar
gittiler ve oralarda yerleip kaldlar. Orta ve Bat-Anadolu*da Trk
men adl oymaklarn grlmesi Boz-U lusun gelii ile ilgilidir.

kinci Viyana kuatmas zerine Avusturya ve mttefikleri ile

balayan harbin uzamasndan asker sknts ekilmee balanmt.
Evvelce Trk oymaklarna ordusunda yer vermeyen devlet, 1102 yln
da (1690) Avusturya ya kar yapaca sefer iin Trkmenler den de
asker istedi. Boz-Ulus, Haleb Trkmenleri, Y en i-ll, Dulkadrl ve di
erleri bu sefere katkllarsa da Salankamen savanda (Zilkade 1102 =
Austos 1691) top ateine dayanamayarak Krdler ile beraber sava
meydanndan uzaklatlar.
Ayn ylda devlet tarafndan Trkmen oymaklarnn tahribe u
ram blgelerde yerletirilmeleri iine giriildi. Orta-Anadoluya, gel
mi bulunan Boz-Ulus, drt kmeye ayrlmt. Birinci kme Ankara
nm gney-dousundaki Bl kazas dahilinde ve buna komu yerlerde
yayordu. Bu kolun banda Tabalu boyu bulunduu iin Boz-Ulus
un bu koluna bazan Tabanlu mukataas ad verilir. Bu kolu idare et
mi olan be ailesi Blnn U-Em kynde oturmu olup, nesli bu
gne dein devam etmitir. Boz-Ulus belerinin mahall idareciler ve
merkez ile muhaberatna dir pek ok vesikadan mteekkil zengin
arivi, aile nezdinde olmak zere, zamanmza kadar gelmitir.
Boz-Ulus a bal Karaca Krd Trkmen oyma ile yine Trkmen
Kurudlu ve dier baz oymaklar Kr-ehirde yurd tuttuklar gibi, bu
ele mensup dier birka oymak da Nev-ehir ve evresinde yerletiler.

kinci Boz-Ulus kolu Akehir-Ilg evresinde ve buna yakn yer

lerde yurd tutmutu. Bu kol balca Hamza-Haclu, Avar, Kne,
ereflu, Danimendlu ve dier oymaklardan meydana gelmitir. n
c Boz-Ulus kolu A fyon ve Ktahya sancaklarnda yayor ve balca
Oul-Belu, Keklu, zzeddinlu, Krd-Mihmadlu ve Gndelu oymak
larndan mteekkil bulunuyordu. Bunlar da bu sancaklar dahilinde,
onlardan baz obalar da Balkesir ve Saru-Han taraflarnda oturak
hayata getiler.
Drdnc Boz-Ulus kolu da A ydn sancanda skindi. Bunlar
da bu sancak dahilinde yerleib kaldlar. Gerek Orta-Anadolu da, ge
rek Bat-Anadolu da bugn Trkmen adn tayan kyllerin ou
Boz- Ulusa mensuptur.

191
 1102 (1691) ylnda devlet tarafndan be blgede iskn hareketi
ne giriilmiti. Bunlardan biri Daimendlu adl byk Trkmen te
ekkln A yd n , Balkesir, A fyon , sparta ve Denizli vilyetlerinde
yerletirmek ii idi ki, bunda baar gsterilmitir. Bu byk Dani-
mendlu teekklnn bizim Boz-Ulus a mensup olduu anlalyor.

X V I. yzyln birinci yarsnn ortalarnda ukur-Ovada M isis-

den Gvur dalarna kadar uzanan topraklar komu yreler gibi ta
mamen ekilmekte idi. Ancak X V I. yzyln sonlarnda ve X V II. yz
yln birinci yarsndaki karklklar yznden bu bahsedilen blge
nin halk da .dalm ve buras tamamen gayri meskn bir hale gel
mitir. Bahsedilen tarihde (1102 = 1691) Dulkadrl oymaklarndan
yirmi kadar bu blgede ( A y a s, Berendi, K n k ) yerletirildi ise de
baarl bir sonu vermedi. Oymaklar daim olarak burada oturmak
istemiyorlard. Bunda stmann ve dier salgn hastalklarn mhim bir
rol olsa gerektir. Bu sebeble buras X I X . yzyln ikinci yarsnda
Frka-i lslhiyye gelinceye kadar oymaklara sadece bir klak vazi
fesi grd.
nc iskn yeri de Halebin kuzeyindeki Menbi blgesi idi.
Buraya bir ksm Il-Beliler iskn edildi. l-Beli oyma gneyli ol
mayp, grld gibi, Sivas-Amasya blgesinde yaayan Ulu-Yrk
topluluunun Orta-Pre koluna mensup bir teekkl idi; eskiden beri
o blgede oturuyor ve iftilik ile megul bulunuyordu. Gebe pek
ok oymak dururken eskiden beri kendisine ait yurdunda iftilik
yapan ve Menbi e uzak bir yerde yaayan bir oyman bu iskn iin
uygun grlmesinin sebebi iyice bilinemiyor. Htralarda bu isknn
bir srgnden ileri geldii syleniyor. Bata Be-Dililev olmak zere
Gneyli teekkller tarafndan Il-Belilere yabanc bir oymak gzyle
baklmas ve Trkmen saylmamas, sadece onlarnUlu-Yrk topluluuna
mensup olmalar ve K uzey-Suriyey e bu iskn sonucunda gelmeleri ile
ilgilidir. ll-Beliler bugn de yerletirildikleri bu yerde, az bir ksm
Trkiyede olmak zere ve tamamen topraa balanm bir halde,
oymak adlarn muhafaza ederek, yaamaktadrlar. Fakat Menbi e
yerletirilenler, Il-Belilerin hepsi olmayb ancak onlarn bir bl
idi. Oyman dier bir bl de Sivas-Amasya blgesindeki yurdunda
eski eskiden beri kylerde yerlemek sureti ile kalm ve oymak adn
henz unutmamtr.
O sm a n l devletinin bahsedilen ylda giritii iskn teebbslerin
den biri de Haleb Trkmenler ine mensup bir ksm oymaklar ile H a
ma, Humus ve Tarablus-am blgesinde dank olarak yaayan oy-

192
inaklar Hama ile Humus arasndaki bo ve harap topraklara yerle
tirmekti. Gerekten bu oymaklar oraya yerletirildiler ise de bundan
msbet bir netice elde edilemedi. Bu oymaklarn bir ksm devletin
harblerle megul olmasndan faydalanarak iskn yerlerinden ayrld
lar ve Anadolu ya gittiler. Bir ksm ise henz ana dilini unutma
yarak Suriyde Tarabulus am yresinde yaamaktadrlar.
Eski zamanlardanberi Orta-Arabistan da, Necid teki Aca ve Sel-
ma adh nl dalarnda oturan Arab Tayy boyunun mhim kolu am-
malar, X V II. yzyln ortalarnda kuzeye doru ilerleyerek Suriye
ln igal ettiler. mparatorluk idaresinin, dier birok yerlerde ol
duu gibi, Suriyede de zayflamasndan faydalanan ammarlar Rakka
blgesini ellerine geirdikleri gibi, yaptklar tecavzlerle mnakaleyi
de sekteye uratmaa baladlar. Ancak ammarlar m Suriye deki
bu hkimiyetleri ok srmedi. Bunlarn Kuzey-Suriyeye gelilerinden
20 yl sonra yine Orta-Arabistan da yaayan Anezeler harekete geib
ammarlar kovdular ve Rakka blgesi de dahil olmak zere, Suriye
lne hkim oldular. Aneze Arablar ammarlar dan daha kalabalk
ve daha tahribci bir airet idi. Rakka blgesindeki kylerin bir ksmn
harab ettikleri gibi, geri kalanlarn da haraca balamlard. Onlarn
tecavzleri yznden kervanlar ilemez oldu. te, bilhassa bu Aneze
Urbamnm akmlann nlemek gayesi ile O sm a n l devleti Haleb
Trkmenleri ve Y en i-Il e bal hemen btn Be-Dili obalarn, Boz-
Ulusun g etmemi olan kalntsn, Haleb Trkmenleri ile Y e n i-lle
dahil dier birok oymaklar Belih rmann Harrann altndaki A k -
a-Kale den Rakkaya. dek uzanan kysnda yerletirdi. Dier bir ok
oymaklar da Urfanm dousundaki Collab ( Colab) rma kylarna,
Harran yresine, Urfanm kuzey-batndaki Boz-bad ile yine Urfa-
nn gney-b atndaki baz yerlere yerletirilmilerdi. Yerletirilen
Trk teekklleri arasnda Be-Dili obalarndan baka Yenil l e bal
Musacalu oyma (Aa-Koyunlu dan), Barak (Cerid ten), Avar ( I-
manlu Avar ndan), imelu, epni, Diyarbekir deki Boz-Ulus kalntsn
dan Izzeddinlu, Keklu , Avar, tnallu, Acrlu, Hamza-Haclu ve dier
oymaklar da vard. Ayrca Lekvanik Krd ile ona bal Haclar, A k-
Ba, Kzl-Koyunlu ve Krntl oymaklarnn da yerletirilenler ara
snda olduklar grlyor. Btn bu oymaklar ertesi yl (1102=1692)
Anadoluya, katlar ise de ou tekrar iskn yerlerine gnderilerek
yerletirildi ve kamamalar iin cidd tedbirler alnd. Devlet bu is
knda muvaffak olmaya azmetmiti. Aneze Arablar nn saldrlarn
ancak byle bir tedbir ile nliyebileceine inand gibi, ayrca bu Trk
oymaklarnn karaca gailelerden de kurtulmu olacakt. Fakat bu

193
blge Trk oymaklarnn yerleebilecekleri coraf artlan hiz
bir yer deildi; topra verimsiz ve susuz olduu gibi, orada
yazn Trkmenlere Urum (Anadolu) daki serin yaylalarn zleten
kavurucu scaklar hkm sryordu. Dier taraftan Anezeler de k
lamak ii gittikleri gneyden bu mevsimde dnm bulunuyorlard.
Bu ve dier Aab airetleri ile Trkmenler arasnda birok savalar
yaplmtr ki, bunlara dir Trkmenler in baz iirleri zamanmza
kadar gelmitir. Rakka blgesi devletin emirlerine boyun emeyen Anado
ludaki dier Trk oymaklar iin de bir srgn yeri haline gelmitir.
Devlet rahat durmayan oymaklar da bu blgeye srmek sureti ile ce
zalandryordu. Fakat, devletin bu meselede gsterdii devaml gay
ret ve ald tedbirlere ramen Rakka ve Urfa blgelerine yerletiri
len oymaklardan mhim bir ksm ayr ayr zamanlarda Anadoluya
kamaa ve orada yurd tutmaa muvaffak oldu. Be-D ili nin ekser
obalar, Baraklar ve dier baz oymaklar ise X I X . yzyla kadar Rak-
ka da kaldlar. Mezkr asrda onlar da bir daha dnmemek zere oray
terkettiler. Bylece devletin azimle giritii bu Rakka iskn da baa
rszlkla neticelendi; gayreti bouna gitti ve Trk oymaklarnn peri
an olmalarna sebeb oldu 488.
Bu isknda en byk zdrab Be-Dili boyu ekti. Bugn onla
rn artk tamamen kyllemi olan torunlar arasnda Colab adyla
anlan bu isknn ac htralar hl yaamaktadr. Hatt beleri Fi-
r z (F e r iz ) Bein Rakka daki zdrapl hayata dayanamyarak oy
man kalabalk bir ksm ile ran a gp gittii sylenir. Rakka dan
ayrlan Be-Dililer umumiyetle Antebin gney blgesinde yurt tut
mular ve orada yerleip kalmlardr. imdi onlann kylerinden bir
ou Suriye topranda bulunmaktadr. Baraklar a gelince, onlarn
da ou Nizibin gneyinde yerlemilerdir. Barak kelimesinin ok
tyl bir cins kpee denildiini ve ahs ismi olarak kullanldn
biliyoruz: B a r a k H c ib , B a r a k H an, B a r a k R e is. Bu oyman
adnn da bir ahstan geldiinden phe edilmez. Aratrmalarm
zn neticesine gre bu Baraklar X V I. yzylda Y e n i-ll in Dulkadrl
koluna mensup Barak adl bir Cerid obasndan bakas deillerdir.
Be-Dililer in bunlar Trkmen saymamas bu husus ile ilgili olsa

4-88 O sm a n l d e v le tin in giritii Trk oymaklarndan bazlarn 1102 (1691) ylnda

Anadolu*da ve Suriyede yerletirme teebbs hakknda: C en giz O rh on lu , Osmanl impa
ratorluunda airetleri iskn teebbs (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan ) ,
stanbul, 1963. Ancak jRafcfca da yerletirilen oymaklarn-oray terkedinceye kadar hayatlar-
nin ve onlarn Arab ve Krd airetleri ile yaptklar savalarn bata devlet arivi ve kad sicil
lerinden elde edilecek malzemeye dayanlarak bir an nce incelenmesi gerekmektedir.

194
gerektir. Halbuki Baraklar*da X V II. yzyln sonlarnda, Rakkaya
iskn edilecekleri esnada Trkmen olarak vasflanyorlard. Bu bakm
dan denilebilir ki Baraklar n da Il-Beliler gibi aslnda gneyli ol
mamas ve Be-Dili boyuna mensup bulunmamas Be-Dililer in bu
tefrikine sebebiyet vermitir.
X I X . yzylda, ukur-Ova da dere-belik idaresi devam etmek
te idi. O sm a n l vlilerini hkm belki ok defa Adana ehrinden
pek ileri gitmiyordu. Bu dere-belerinin en kuvvetlisi Kozan-Oullar
olup, nfuz ve hkimiyetleri bugnk Kozan , Kadirli ve Saim-Beli
yrelerini iine alyordu. Kozan-Oullar, adlarn belki de Ormanlk da
larda oturduklarndan alan, Varsak Trkleri nden idiler. Kozan-Oul-
lar her nekadar kudretli dere-beleri idi iseler de, idare ettikleri halk
tan farksz, sade bir hayat srmler ve evrenin gelenek ve grenek
lerine riayet etmilerdir. Onlarn servet toplamaya ve mal edinmeye
almadklar bilindii gibi, Kayseri ye ve dier yerlere tahsile giden
hemerilerine de madd yardmda bulunuyorlard. Bugn dahi halk
arasnda onlara dir iyi htralar nakledilmektedir. Dier bir dere-
bei ailesi de Payas yresinin hkimleri olan Kk Ali-Oullar idi.
nl ir D a d a l-O lu bu aileyi yrenin ftihleri ve O s m a n lla r -
dan nceki hkimleri olan zer-Oullarina balyorsa da bu husus ok
phelidir. X V III. yzylda Dulkadrl ulusuna mensup Dngelelu,
Ulalu, allu, Develu ve Kebelu gibi oymaklar Kurt Kula ile Bur
naz kprs yresinde yaamakta idiler. Bunlar 1148 (1735) tarihin
den bir ka yl nce slhiye taraflarnda yaayan Oku-lzzeddinlu
Krdle rinin yayla olan Gvur dana kp devlete olan vergi bor
larn demekten kanmlard. te, Frka-i Islhiyye nin tedip edip
Osmaniye ehrinde ve civarnda yerletirdii Gvur dann Trk
skinleri bu oymaklardan gelmektedir. Kk-Ali Oullar nin da bu
oymaklardan birine mensup olduunu muhtemel grmekteyiz.
ir D a d a l-O lu , Kk-Ali-Oullarra samur k-l ve ha
nmlarn da stanbul fesli olarak vasflamakla beraber Kk-Ali
Oullarimn, kudretlerine nisbetle, sade yaadklar bir Avrupal kadn
seyyah hayretler iinde brakmt. Bu ailenin balca gelirini tccar
dan ve hatt hace kafilelerinden aldklar bac tekil ediyordu.

X V II. yzylda Bat ve Gney-Bat-Anadoludaki Y r k toplu

luklarnz nfuslar artm ve yaylak sknts ekmee balamlard.
Bunun sonucunda Mentee Yrkleri kuzeye doru ilerliyerek Bursa
evresine kadar uzandklar, gibi, I -ll Yrkleri de komu blgelere
ve bilhassa ukur-Ova ya g ettiler. ukur-Ovaya g eden l -l l li

195
teekkllerin banda Boz-Doanlar bulunuyordu. kur-va ya ge
len Boz-Doanlarm bir ksm Adana yresinde kald ki, bunlara K
tk- Bozdoan denilir. Onlardan bir blk de dou ya ilerliyerek Kadir
linin gneyinde yurt tuttu. Boz-Doanllar n belli bal obalarndan
biri olan Melemenciler de ilk nce Kusun, sonra da Kara-salu y
resine g ettiler. Bylece, anlalaca zere, Melemenci oymak ve
ailesinin zmir vilyetindeki Menemen kasabas ile hibir alkas
yoktur. Esasen byle olsayd kelime Melemenli veya Menemenli ek
linde yazlacak ve sylenecek idi. Melemen, bugn de birok yerler
de yaplan bir yemek olub, oyman ad, melemen yemeini seven
bir kimseden geliyor. Hlsa Melemenci oymak ve ailesi - l lidir
ve elimizdeki vesikalara gre Boz-Doanlar a. mensup bir obadr.
Esasen gerek Boz-Doanlar'n ve gerek Melemencilerin (ailenin aydn
zmresi de dahil olmak zere) Y r k l e r e ait belli bal yz ve
beden yaps hususiyetlerini elan muhafaza ettikleri grlr. M ele
menci (Menemenci) oullar X V III. yzyldan itibaren obalarna
dayanarak Kara-lsalu blgesini nfuz ve hkimiyetleri altna alm
lardr. Bu aileyi bir derebei ailesi olarak vasflamak doru olmasa
gerektir. nk, aile mensuplar vakit vakit devlet hkimiyetini kabul
ederek onun memurlar durumuna dmlerdir. Belerin de umumi
yetle muvazeneli kimseler olduklar grlyor. Frka-i Islhiyye ta
rafndan stanbul a getirilen son Melemenci bei H a c A h m e t B e,
bize bu ailenin tarihine ait deerli bir htrat brakmtr ki bu, Trkiye
tarihinde eine ok az rastlanan bir vkadr 489. Bu ailelerden sonra K e-
rim-oullar, Gk-Veli oullar, Srknt-oullar ve Karsand-oullar
gibi ky beleri gelmektedir. Bunlardan Kerim-oullar Ceyhan ky
sndaki Boz-Doanlar n beleridir. Bu aileye ait imdiki halde en eski
bilgi 1119 (1707) ylna aittir. Bu tarihte envai fesat ve ekvetle me
hur olduklar sylenen Mara blgesindeki ailelerden ob a n -o lu K a
sm (Cerid den) ve B a y e z i d - o l u M e h m ed ile K e r im - o lu H a
lil, Karaman belerbeisi tarafndan yakalanm ise de K o z a n - o lu
ele geirilememiti. Daha sonra devlet bu aileyi ukur-Ova nin yan
ailelerinden biri olarak tanmtr. 1143 (1730) ylnda ailenin banda
A b d lk e r im adl bir be grlmektedir. Gk-Veli oullarna. gelince,
bu ailenin hangi oymaktan olduu henz bilinemiyor. Gk-Veli oul-
lar nin yurdu Kadirli kazasnda, Kadirli nin kuzeyinde, Kesik ay
ile Sunbas rma arasndaki topraklar idi. Gk-Veli oullar kudretli
bir aile olup, Kozan-oullarna dahi kafa tutmulardr. Srkt-oul-

489 Bu eser gerekli haiyelerle pek yaknda taraflnzdan yaynlanacaktr.

196
 lar nin Trkmen olduu biliniyorsa da hangi oymaktan geldikleri
imdilik tayin edilemiyor. Bugnk durumda bu aileye ait en eski bilgi
1143 (1730) tarihine aittir. Bu tarihte S r k n t -o lu M eh m ed ,
K a r s a n d -o lu , K a r a N e b i-o lu H a m z a ve K e r im -o lu
A b d lk e r im ile birlikte Rakka ya isknlar ferman olunan Receblu
A va rim n kamasn nlemee memur edilmiti. Srkmt-oullar ve
oymann oturduklar yer, Kozan n gneyinde, Ceyhan ehrinin kuzey
batsnda, ScCr-am ile Ceyhan rma arasnda bulunmaktadr. imdi
buras ayn ad tamaktadr. K a r a s a n d -o u lla r n na gelince,
bunlar Kara-lsalu ile Kozan yresi arasndaki ormanhk yerin hkim
leri idiler. Bunlarn Trkmen ark-Pre oymana mensup olmalar
muhtemeldir. Vesikalarda bu aileye mensup bir ahsa henz rastge-
linemedi. ukur-Ova daki oymaklara gelince, Varsak ve Boz-Doanlar -
dan baka balca Avar , Cerid ve Tecirlu boylar da blgenin gze
arpan skinlerinden idiler. Bunlar yazn Uzun- Y a y la ya gidiyorlar ve
orada ellerine frsat geince apulculuk yapyorlard, ite byk ir
D a d a l-O lu bize bu lemin hayat ve hissiyatn aksettirmektedir.
Bu lem X V . ve X V I. yzyl ukur-Ova smdan nekadar farkl idi!
Grld zere bu lemde bata Ramazan-oullar, zer-oullar,
Kusun-oullar ve dierleri gibi, blgenin fethinde rol oynam eski ai
lelerden hi birisi bulunmuyor. O s m a n l idaresi ve Trk cemiyetinin
dzenini alt st eden byk hareketler hemen her yerde olduu gibi
bu eski asilzde ailelerini ya ortadan kaldrm veya onlarn ehemmi
yetlerini azaltmt. Devlet kudretinin zayflad zamanlarda ortaya
kan ailelerin ou ise devlet tarafndan nce fesat ve aki olarak
vasflanm, sonralar ise blgenin yan ve eraf saylarak kendilerine
itibar edilmitir. Yukarda ad geen oymaklardan Cerid ve Tecirliler,
evvelce grld gibi, Dulkadrl ulusuna mensup boylar idiler. Bun
lardan Ceridler Ceyhan blgesinde, Tecirliler de bugnk Osmaniye
yresinde klyorlard. Bunlar X V III. yzyln balarnda yaptklar
apul hareketleri ile dirlik ve dzenlii o kadar ihll etmilerdi ki, 1118
(1706) tarihinde Karaman belerbeisi Haan Paa kumandasnda
mhim bir kuvvet sevk olunarak her iki oymak ve onlarn yardmc
lar tedib edildiler. Fakat bu tedib hareketinin devaml bir neticesi
olmad. Her iki oymak ok gemeden tekrar kovgunculua, yani ky
llerin ve dier oymaklarn hayvanlarn srmeye baladlar.
Fakat D a d a l-O lu nun O s m a n lya meydan okuduu, s iv ri
c id a li A v a r y i i t le r i n i n sar iekli yaylalara bir an nce var
mak iin acele ettikleri bir vakitte O sm a n l, tavan avna araba ile
gittii gibi, topu ve tfei ile anszn ka geldi. Gerekten byk

197
lim C e v d e t P a a nn mlk idarecilii, hemehrisi D e r v i P a a nm
kumandanln yapt Frka-i slhiyye 1865 ylnda hu lemi bek
lenmeyen hir sr atle ortadan kaldrd. Dere-bei aileleri oradan uzak
latrld, oymaklar da yerletirildi. Bunlardan Tecirli ve Ceridler k
lak yurtlarnda iskn olmay isteyerek birinciler umumiyetle Osmani
y e , kinciler de Ceyhan kazas dahilinde yerletiler. Avarlar a gelince
onlar Zamanl ve S arz blgesindeki yaylanda yerlemeyi tercih et
tiler 490. Fakat Avarlar iin asl talihsizlik, asrlardan beri kendilerine ait
olan yaylak yurdlannm en iyi ksmnn bu esnada Kafkasyadan gel
mi olan muhacir erkesle e verilmesi oldu. Artk ayn yzyln son
larnda her yerde Trkmenler topraa balanan Trk kylleri arasna
katldlar.
Hkmetin Frka-i Islhiyyeyi gndermekteki asl gayesi ise u
kur-Ovahlar a daha iyi bir hayat salamak hususu ile deil, iddetle ek
mekte olduu asker skntsn gidermek maksad ile ilgili idi. X I X .
yzyln ikinci yarsna gelinceye kadar Trkler in devletin dayand
asl unsur olduklarnn O s m a n l hkmdarlar ve devlet, adamlarnca
anlalm bulunduu hakknda elimizde hi bir delil yoktur. Mezkr
asrn ikinci yarsnda C e v d e t P a a , A b d lh a m id in sadrazam
S a id P a a ve hatt bizzat A b d lh a m id in bu hususu mdrik bu
lunduklar grlyor. Ancak bu asrda Anadolu yu gezen AvrupalilaT,
yoksul, fakat asil ruhlu ve namuslu olarak vasfladklar Trk mille
tinin lmekte, fena idareciler elinde mahvolmakta olduunu sylyor
lard. Yine bu seyyahlara gre, ayn lkede yaayan Hristiyanlar ise
mreffeh bir hayat srmekte, Trkler in nfusunun azalmasna kar
lk onlarnki gittike oalmakta idi.
Filhakika Rumlar n ve Ermenilerin bilhassa X I X . yzylda A n a
doluda geni bir yaylma hareketinde bulunmu olduklar grlyor.
Bunun sonucunda Marmara kylarnda Ermeni kyleri tesis edilmi,
en hcra kasabalarda bile Rum kolonileri meydana gelmitir. Yine ay
n yzyldaki Avrupal seyyahlar Anadolu da ehir ve kasabalarn ek
serisinde ticaret ve san atm Hristiyanlar elinde bulunmasn Trkler-
in bu mesleklere itibar etmemeleri ile izah ederler. Bu izah ekli bu du
rumun eskidenberi devam edib gelen bir keyfiyet olduu hkmn
verdirebilir. Halbuki, bilindii zere, X IV . yzylda Anadolu ehir
ve kasabalar, reislerine ahi denilen esnaf cemiyetleri ile dolu idi. Bun
lar ne oldu? Neden ehemmiyetlerini kaybettiler? Bu suallere henz
tatmin edici bir cevab verilmemitir. Muhakkak olarak bildiimiz bir

490 Bu hususta kinci Blmde Avar boyu bahsine bk.

198
husus var ise, o da X V I. yzyln sonlarndaki Celli hareketlerinin
X IV . yzyldan beri srb gelmekte olan Anadolu daki tima dzeni
ortadan kaldrlddr. Bu hareketlerden sonra Anadolu byk istil
lara uram memleketlerden daha korkun bir manzara arzediyordu;
devlet de eski kuvvet ve kudretini kaybetti ve bunu bir daha elde ede
medi. Mteakb asrlarda imparatorluun asl dayana ve anavatan
olan bu lkede bir taraftan ktlklar ve salgn hastalklar, dier taraf
tan da uzun sliren harbler yznden alm olan yaralar bir trl
kapanmad. Cezyir, Tunus ve Tarablus gibi yerler iin vakit vakit
Anadolunun en babayiit genleri devirilib gtrlyor, binlerce
Trk genci - mhim bir ksm veya ou bir daha dnmemek zere-
Yemene gnderiliyordu. Hlsa O sm a n l, Anadolunun insanm ve
servetini grlmemi bir israfla tketti. Edirne ve Manastr da olmak
zere, R u m -li nde, iki, am ve Badadta birer asker idad olmasna
karlk, Sivastan zmir e kadar koskoca Anadolu blgesinde bir tek
asker idad yoktu. Neticede Trk kavmi maddeten telfisi imknsz ka-
yblar verdi; hatt belki manev hasletlerinden bazlar zayflad, yani
tresi zafa urad. Bu sebebler ile imparatorluun kaybnn Trk milleti
nin bekas iin hayrl bir netice olduundan asla phe edilmemelidir.

Trk oymaklarnn Anadolu da yerleik bir Trk kitlesi teekkl

etmezden nceki haiz olduklar ehemmiyet zerinde sz sylemek phe
siz fazladr: Anadolu yu onlar fethettiler, buradaki yerleik Trk halkn
onlar meydana getirdiler. O sm a n l hkimiyeti Trk oymaklarnn siyas
rollerine son verdi. Ancak onlar, siyas bir kuvvet olarak ehemmiyetlerini
tamamiyle kaybetmediler. Nitekim imparatorluun knt dev
rinde Anadoluda zuhur eden K a r a -O s m a n o u lla r , apan-
o u lla r , K o z a n -o u lla r , K k A l i- o u l la r , M e le m e n ci
o u lla r , Maratak B a y e z it o u lla r ve dier birok aileleri on
lar kardlar. Eer O sm a n l devleti yklsa idi, muhtemel olarak,
Anadoluy u oymaklardan kan bu aileler idare edeceklerdi, tpk S el
u k lu devletinin zayflamas sonucunda ortaya kan aileler gibi.

Ancak Trk oymaklarnn O s m a n l devrinde asl oynadklar

mhim rol, imparatorluun ar ykn zerinde tayarak pek ypran
m, bitkin bir duruma dm bulunan Anadolu daki yerleik Trk
halkn daima maddeten ve manen takviye etmek suretiyle onun daha
fazla zafa uramasn ve hatt kendi yurdunda dahi varlnn tehlike
li bir duruma dmesini nlemi olmasdr. Tarafmzdan Trk oymak
larnn aratrma konusu olarak ele alnmasnn balca sebebi de bu-
dur.

199
 2.
Blm
Boy Tekilt Ve Boylar

Ouzlar kavm ve siyas bir teekkl iin el (il) kelimesini kullan

makta idiler: Ouz eli, A k-K oyu nlu eli, Dulkadrl eli. Onlarn dier
Trk kavimlerinin syledikleri ayn anlamdaki budun szn bilme
dikleri anlalyor. Bu kelimenin moolca karl olan ulus sz de
ancak Dou-Anadolu daki Trkmenlerce, el kelimesi ile birlikte, kul
lanlmtr: Kara-Koyunlu ulusu, Boz-Ulus, Kara-Ulus. imdi biz el
yerine umumiyetle arabadan aldmz kavim (kavm) kelimesini kul
lanmaktayz. Grld gibi, Ouz-eli nin banda yabgu nvanl h
kmdarlar vard. X II. yzyldan sonra bu kelime, bu anlamda, kulla-
nlmayarak unutulup gitmitir. Trkmen ellerinin banda bulunan
hkmdarlarn ise trke yalnz be nvann tadklar grlyor.
E l in zamanla lke anlamna gelmi olduu malmdur. Yur d elin,
boyun, obann ve ailenin oturduu yerdir,

Ouz eli ni meydana getiren teekkllerden her birine boy denir

ki, K g a r l 1 bu szn ouzca olduunu bildiriyor. Orhun bidele
rinde geen bod sz2, sylendii gibi, belki hu kelimenin en eski
eklidir. B o y , Trkiye de bu anlamda gerek resm dilde, gerek halk
arasnda son zamanlara kadar kullanlmtr.

Trkiyede boylarn banda bulunanlara da boy bei deniliyor

du. Kavim gibi araba dan alarak kullandmz kable kelimesi trk-
ede hususiyle boy mansn ifade eder. Boylar irsen idare eden reisler
be nvann tarlar. Ouz ve Trkmen asilzde snfn bu beler mey
dana getirir. Yabgular ve sultanlar da beler arasndan kmtr.

] K ilisli yay., III, s. 103; Atalay, III, s. 141.

2 H.N. O rkun, E. T. yaztlar, I, s. 100.

201
 Boylar da obalara ayrlmaktadr. K g a r l 3 bu kelimenin de
ouzca olduunu sylyor. Obalardan sonra her halde aileler geliyordu
ki, Ouzlar n bunu hangi kelime ile ifade ettikleri bilinemiyor. By-
lece aileden (soy?) obalar, obalardan boylar ve boylardan da Ouz
eli meydana gelmitir. Ouz elinde asl kabilev birlik boylardr. Oymak
kitabmzda, boylar (kabile), obalar (cemat) ve onlarn kollarn ifade
etmek zere, umum bir mnda kullanlmtr. Bunu evvelce airet
kelimesi ile ifade ediyorduk. Airet imdi Gney-Anadolu da, hem
mfret hem cemi olarak, yrk anlamnda kullanlyor.

Ouz boylarnn Arab, K r d ve dier baz kavimlerde olduu gibi,

mnferiden bir hayat yaadklar veya tek bana siyas bir harekette
bulunduklar ndir bir vkadr. Onlar daima el halinde yaamay se
verler ki, bu husus siyas baarlarnda mhim bil' mil olmutur.

Grld gibi, X . yzyln balarndan itibaren Ouz eli den

kmeler halinde ayrlmalar balamtr. Bu kmelerden ilki Hazar
Denizi kysndaki yarm adaya giderek yurd tutmu ve buraya M an-
glak adn vermiti, ikinci bir kme ise S e l u k lu la r n idaresinde
Yakn-Dou lkelerine geldi. nc bir kme de yine X I. yzylda
Kara-Deniz in kuzeyinden Balkanlara. indi. Dier taraftan Ouzlar-
dan kalabalk bir nfus da Sir-Derya nm orta yatandaki ehirlerde
yerlemiti. Gebe Ouzlar n bu ehirli eldalarna istihfafla yatuk
yani tebel adn verdiklerini biliyoruz. Fakat btn bunlara ramen
Ouz eli eski yurdunun bir ksmnda el tekiltn muhafaza ederek
yayordu. Boz-Ok ve -Ok adlar ile iki kola ayrlan S u lta n San-
c a r n glibi Ouz kmesi bahsedilen bu elin asl ana ksm gibi gr
nyor. nk, bu kmeden sonra Sir-Derya kysnda onlar gibi, Ouz
adn tayan tekiltl bir kmeye rastgelinmiyor. Ancak derhal ilve
edelim ki X IV . yzyln ikinci yarsnda K uzey-Suriyedeki Trkmen-
ler in Boz-Ok ve U-Ok adlarn tamalar bu hususta phe ve tered-
dd uyandrmaktadr. nk S u lta n S a n c a r yenen Ouzlar gr
dmz gibi, bir mddet sora tamamen dalmlard. te Ouz.
boylarndan hemen hepsinin tarihlerinin seyri de aynen meydana ge
tirdikleri elinki gibi olmutur. Yani boylarn herhangi bir siyas hare
kete btn obalar ile katldklar pek grlmyor. Mesel Fars ta
siyas hkimiyeti eline geiren Salurlar (Salur) bu boyun ancak bir
obas veya bir ksm idi. A k-K oyu nlu ailesinin buyruunda da Bayn
dr boyunun yalnz bir obas ( A k-K oyu nlu ) bulunuyordu. Hatt Sel-

3 K ilisli, I, s. 81, Atalay, I, s. 86.

202
 u k lu fethine, bu ailenin mensup bulunduu K nk boyunun btn
obalar ile katlmadn iddia etmek mmkndr. Anadoluda. Ouz
boylarna ait yer adlarnn ve teekkllerin muhtelif yerlerde grn
mesi ayn sebeble ilgilidir. Yani Ouz boylarndan pek ounun oba
lar ve kollar bu lkeye farkl zamanlarda gelmiler ve bu gelenlerden
de siyas ve ktisad sebebler ile yeni ayrlmalar olmutur. leride Ouz
boylar ayr ayr incelendii zaman bu husus daha iyi anlalacaktr.

Birinci Blm de Kem nehrine dklen Barlk rma kylarndaki

Ouzlarm alt boydan, Tula rma kysndaki Ouzlar n ise dokuz
boydan mteekkil olduunu grmtk. Dikkate yn bir husustur
ki, X V I. yzylda O s m a n l ailesinin yurdu olan Sultan-n sanca
ndaki Karaca-ehir kazasna bal bir ky, Tokuz-Ouz adn ta
makta id i4. Bu adn ne gibi bir sebeble bu kye verildii bizce izah edi
lememitir.
Sir-Derya Ouzlar X I. yzylda 24 boydan mteekkil bulunu
yorlard. Bize bunu bildiren K g a r l M a h m u d , ayn zamanda bu
boylardan 22 sine ait bir liste de vermektedir. Mamafih S e l u k lu
fethinden bahseden bir Ermeni mverrihi de ftih kavmin 24 boydan
meydana geldiini kaydetm itir5. Ouz boylarna ait tam liste R e id u d -
d in tarafndan verilmitir. Bu listelerin ehemmiyeti uradadr ki, bun
lar olmasa idi Ouz boylarna ait tam bir liste yapmak bizler iin pek
mkil ve hatt imknsz olacakt. K a r lnm listesinden yalnz
Memlk devri mverrihlerinden A y n faydalanmtr6. Dier eserler
de grlen listeler (H a m d u lla h -i M s t e v f, Y a z c - O l u , N er,
E b l-G a z i ve dierleri) dorudan doruya veya vastal olarak R e-
id u d -d in den gelmektedir.
K g a r l M a h m u d Halac adn tayarak baz hususlarda di
erlerinden ayrldklar iin Ouzlar dan saylmadn syledii7 iki
boyu listesine almad gibi, bunlarn adlarm da vermemitir. Dier
taraftan K g a r lnn, says az ve damgalan belli deil dedii a-
ruklu boyunun adna da R e id u d - d in in listesinde rastgelinemi-
yor. Orada K g a r l da bulunmayan u adlar vardr: Yapal , Kzk,
Karkm . Bunlardan Kzk ve K arkm dan birini K g a r lnn listesine

4 Deftcr-i mufassal- Sultan-n, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi , nr. 98,
45 b.
5 U rfa l V ahram . K ilikya kratlar tarihi; eserin trke baslmam tercmesi Trk
Tarih Kurumu Ktphanesi9nde bulunmaktadr .
6 k d ul-cumn f i tarihi ehl-iz-zamn, Veliyuddin Efendi kip ,, ur. 2374, s. 512-516.
7 K ilisli , III, s. 307, Atalay , III, s. 414-415.

203
 almad iki boydan biri olarak kabul etmek zarurdir. Dierinin de
yine bunlardan biri olduuna ibtimal vermek mantkdir. nk, her
iki boy yani Kzk ve Karkm ayn dalda, Y l d z - H a n n oullar arasn
da gsterilmitir. Halbuki Yaparl boyu baka bir dalda, A y -H a n n o-
ullar arasnda bulunmaktadr. Yaparl, yine orada adnn ne manaya
geldii yazlmayan biricik boyudur. Dier taraftan hi bir yerde ne a-
ukluya. ne de Y aparluya ait tarih bir kayda, bir yer adna veya bir te
ekkle rastgelinebilmitir. Ksaca R e id u d - d in deki Yaparlim n
K g a r ldaki aruklunn yerini tuttuunu ve yine ayn mellifin liste
sine almad iki boyun da Kzk ve Karkn olduunu kuvvetle tahmin
ediyoruz. R e id u d -d in in listesinin bu iki boy bakmndan da, v-
kalara uygun olduu grlyor. nk, her iki boya ait yer adlarna
ve teekkllere Trkiye de rastgelinmitir. K g a r lnm listesinin
boylarn o zamanki siyas hretlerine gre sraland anlalyor. Me
sel S e l u k lu h n e d a n m n mensub olduu K nk boyu orada en
bata yer almtr. Halbuki bu boy R e d u d - d in in listesinde en
sonda bulunmaktadr. R e id u d - d in in listesinin, Ouz boylarnn
eski siyas ve tima mevkilerine gre tanzim edildii grlyor. Bura
da 24 boy her biri msavi sayda olmak zere O u z H a n n alt o
lundan tretilmitir. Dier taraftan K g a r l nnkinde olduu gibi,
burada da boylardan her birinin kendine mahsus damgalar olduu
halde, her drt boyun ortak bir ungunu da vardr. Bu husus 24
boyun alt boydan meydana gelmi olduunun veya Ouzlarn eski za
manlarda alt boydan mteekkil bulunduklarnn htras olsa gerektir.
Nitekim Barlk rma kylarndaki Ouzlar -eer hatal okunmad
ise- alt boy halinde yaamakta idiler.

R e id u d - d in de 24 b oy iki kola ayrlmtr. Bunlardan biri

Boz-Ok, br de -Ok adlarn tayor. Ne bu ikili tasnif ne de onla
rn isimleri K g a r l da vardr. Ancak bunun da tarih bir vka ol
duunu biliyoruz. S a n c a r yenen Ouzlar, bu adlar ile iki kola ayrl
dklar gibi, X IV . yzylda Kuzey-Suriye deki Trkmenler de bu ad
lar tayorlard. Bu Trkmenler den Boz-Ok koluna mensup olanlar
Yozgat blgesinde yurd tuttuklarndan bu blge Cumhuriyet devrine
kadar bu adla anlmtr. Ayrca Konyann kuzeyinde, stanbul-Haleb
ana yolu zerinde de Boz-O k 8 adl byk bir ky vard. Bugn de Ur-
fa mn Birecik kazasnda Boz-Ok adl bir ky bulunmaktadr9.

8 E k rem K m il, Gazz-Mekki seyahal-nmesi, Tarik Semineri Dergisi , stanbul, 1937,

s. 30.
9 Dahiliye Vekleti, Kylerimiz, stanbul, 1933, s. 118.

204
 R e id u d - d in de Boz-Ok kelimesi paralamak eklinde man-
landrlmtr ki, kelimenin bozmaktan getirildii grlyor. -Ok
da adet ok eklinde izah edilmitir. Fakat bu izah ekillerini kabul
etmee imkn yoktur. Okun, On-Okta olduu, gibi, eski zamanlarda
b oy anlamna geldiini biliyoruz. Bu isimlerdeki ok kelimesinin de boy
mansnda olduu muhakkaktr. Buna gre -Ok boy demektir.

Boz-Ok a gelince, buradaki boz kelimesinin de, dieri gibi, bir ra

kamn yerini alm olmas muhtemeldir.
Yine R e id u d - d in deki szlere gre, Ouz-elinde hkim kolu
Boz-Oklar tekil etmektedir. Bu sebeble Boz-Oklarn almeti y a y ve
tbi kol olduklar iin de U-Oklarm ki o/stur. T u r u l B e 1038 y
lnda Niabur a girerken kolunda gerilmi bir yay ve belinde de -ok
bulunuyordu. Bunlar her halde, kendisini Boz-Ok ve U-Ok un, yani
btn Ouz-elinin hkmdar saydnn bir ifadesidir. Yreir boyu
nun damgasnn da bir yay ve ok eklinde olduu grlyor 10. Daha
nce de sylendii gibi, bir yay ve ok Ouz yabgularmn hkm
darlk almeti olsa gerektir11.
Eski Trk ellerinde ve ordularnda ikili dzenin deimez bir kai
de olduu malmdur. Ouz elinde ve ordusunda da, grld gibi,
bu kaide hkimdi. Bylece el ve ordu ikiye blnmekte, bunlara kol
denilmektedir. Kollar da birbirlerinden sa ve sol sfatlar ile tefrik
ediliyor. O sm a n l m p a r a t o r lu u n d a da sa kol, sol kol adlar
verilen bu ikili dzen hem asker, hem de mlk tekiltta esasl bir
kaide olarak tatbik edilmiti. Trklerde sa kol, Moollarm aksine
olarak, daha erefli saylyordu. Boz-Oklar da hkim kolu tekil etme
leri itibari ile onlar sa kol saylmlardr. Boz-Oklarm hkim kol sayl
mas, siyas stnln uzun bir zaman bu kolun elinde kalmas, yab-
gularn daha ok bu kolun boylarna mensup olmalarndan ileri geli
yor. Denildiine gre, Ouz yabgular balca u boylardan kmtr:
K a y, Yazr, Avar, Be-Dili ve E y m r 12. Bunlardan yalnz Eymr
boyu U-Oklar dan idi. D e d e - K o r k u t d e s t a n la r n d a ise siyas
stnln -Oklarda. olduu grlyor. slm lkelerinde de -
Oklar byk bir varlk gstermilerdir: S e l u k lu h n e d a n (K n k ),
t
10 Ayrca K g a r l daki Yazr (Y a z r ) damgas da ok ve bir yaya benziyor.
11 F u ad K p r l , Osmanhlar1m etnik menei meseleleri ( Belleten , say 28, s. 251, ha
iye 1) ok ve ya y m S e lu k lu hanedannn hukuk sembol olduunu syledikten sonra, bun
larn btn Ouz boylarna mil umum bir hkimiyet timsali olmas ihtimalinin de dnle
bileceini kaydetmitir.
12 nc Blme bk.

205
 S a lg u r lu la r (S a lu r ) , B e r e m -o u lla r (Y v a ), A k - K o y u n l u l a r
( Bayndr), R a m a z a n -o u lla r (Yregir) ve K a d B u r h a n e d -
d i n ( Salur) bu koldan idiler. imdiki bilgilerimize gre, Boz-Oklar dan
da A r t u k - o u l l a r nn (Der), u m la -o u lla r nn (A var) ve
N d ir a h m Avar hnedannn km olduu grlyor.

K g a r l ve R e id u d - d in de bulunan listelerdeki Ouz b oy

lar zamanlarnn syleni ekline gre yazlmtr. F a h r u d d in M
b a r e k ah n listesindeki Ouz boylarnn yazl ekli K g a r l -
nnkinin ayndr u .

K g a r l ve R e id u d -d in in listelerinde boylarn damgalar

da verilmitir. Bu keyfiyet damgalara verilen ehemmiyeti gsterir.
K g a r l bu damgalarn davarlara, ylklara vurulduunu sy ler14.
R e id u d -d in de bunlar damga kelimesi ile ifade edilmitir. Ouz-
larm damgalar iin hangi kelimeyi syledikleri bilinemiyorsa da, bu-
n Anadolu da kullanlan im (en) sz olduundan phe edilemez.
Baz Trk hnedanlannm, boylarnn damgalarn aile almeti olarak
kullandklarn biliyoruz. S a l u r lla r m paralarnda Salur dam
gas grld g ib i15, A k - K o y u n l u paralarnda Bayndr ve Os-
m a n l h k m d a r II. M u ra d n baz sikkelerinde de K a y dam
gas bulunmaktadr. A k - K o y u n lu la r , damgalarn yalnz paralarna
deil, yaptrdklar eserlere, resm vesikalara, bayraklarna da k oy
durmulardr. Her nekad.ar II. M u r a d n haleflerinin paralarnda
K a y damgas grlmyorsa da hkmdarlara ait ahs eyada,
toplar da dahil olmak zere, silhlarda bu damgaya sk sk rastgelin-
mektedir. Ouz boylan damgalannn Anadolu da hayvanlara vurul
duktan baka hah, kilim m otifi olarak kullanldn, a boyas ile ev
lerin duvarlarna resmedildiini, kap kaaa ve nazar dememesi, uur
getirmesi iin baz giyim eyasna konulduunu ve hatt mezar talan-

13 F a h ru d d in M b arek aln 1206 ylnda tamamlad eserinde (T arih-i Fahrud-

din Mubarek-ah , yay. E. D e n iss o n R oss, London , 1927, s. 47, Fotokopi X X ) . Trk kavim -
lerine dir bir liste vardr. Bu listenin bir ksmnn kitaplardan, bir ksmnn da iitilerek mey
dana getirildii anlalyor. Listede, Ouz boylan olduklar tasrih edilmiyerek, bunlardan 15
veya 16 snn adlar yazlmtr. Bunlarn en tannm boylar olduklar grlyor. Bu isimler
listedeki sra ile Eym r (metin: K n k , Beenek , regir (metin: K a yk (K a -
y = K a y )t Salur (S a lur), Yazr (Y a z r ), Der (metin: J f j j ^ Bayndr, A la-Y undlk ,

Bayat, Totura, A far, Bgdz (metin: Beg-Dili , v a ? (metin: LSI y F a h ru d

d in M u brek ahn bu Ouz boylarn diniUyerek yazd muhakkaktr.
14 K ilisli , I, s. 57, A alay , I, s. 58.
15 K p r l , ayn yaz , s. 252, haiye 1.

206
a bile izildiini biliyoruz i6. Bunlara ilve olarak bu damgalardan
bazlarnn da bideler, yaplar ve kayalar zerinde grlm olduu
nu syliyelim 17.

R e id u d -d in in listesinde damgalardan baka ongunlar da g

rlmektedir. Bunlarn hepsi eti yenmiyen avc kulardr. R e id ud-
d i n 18, ongun (onkun) 19 ittihaz edilen, hayvan veya kuun kutlu sayl
dn, incitilmediini, etinin yenmediini bildiriyor ve ongun (onkun)
kelimesinin trkede kutluluk demek olan oynuktan geldiini syl
yor. A b d lk a d ir n a n 'a g re20 ongun moolca bir kelime olup trk-
eci tz dr. Her iki kelime de bugn Trkiye de bilinmiyor. Grm
olduumuz gibi, Ouzlar m tarihinde bir totem devri bahis konusu de
ildir. Bu sebeble bunlar, eer hi phe etmee hakkmz yok ise, pek
eski zamanlarda yaanm bir hayatn htralar olacaklardr. Nitekim,
her drt boyun bir ongunu olmas da bunu gsteriyor. Ongun olarak
zikredilen avc kular balca, ahin, kartal, tavancl, sungur, uc ve
akr d. Bunlardan hinin trke olduuna dir bir delil yoktur.
Kartala gelince, H o u t s m a szlnde bunun Trkmenlerce akbaba -
ya verildii syleniyor21. Kartal imdi kara-ku iin veya onun dier
bir ad olarak kullanlmaktadr. Tavancl kartala benzeyen, fakat
ondan daha kk, kara renkli bir kutur. Sunur ise turuldan kk,
fakat doandan daha byk bir ku olarak tarif edilmektedir22. Uc a
gelince, bu hususta bir bilgiye rastgelemedim. Yalnz T im u r un ku
mandanlarndan U -K a r a B a h a d r n 23 adndaki u c kelimesi, her
halde bizim kuu ifade etmektedir. Bu kumandann adna bakarak
tahmin etmek mmkn olabilir ki, u c yahut u -k a r a , a l-k a r a ,
b a y -lc a r a trnden bir ku olacaktr. a k r da doan soyundan bir
ku olup hinden ayrdr.

16 Damgalar hakknda yalnz Cenup'ta Trkmen oymaklar mellifi rahmetli A li R z a

Y a lg n n bir incelemesi vardr: Ulu-Da evresinde Trk damgalar, III. Trk Tarih, K on
gresi , A nkara , 1948, s. 426-433. Ayn mellifin Anadolu'da Trk damgalar ( Bursa, 1943) adl
eseri daha tafsiltldr. Bununla beraber daha fazla vakit geirmeden Trkiye' nin her tarafnda
bu damgalar hakknda yeni aratrmalar yaplmaldr.
17 I. K a fe s o lu , Ahlat ve evresinde 1945 te yaplan tarih ve arkeolojik tetkik seyahati
raporu , Tarih Dergisi, I, makalenin sonundaki levhalar ksmna bk.

18 Cmi'ut-tevrih , B e r e z in y a y ., s. 30.
19 Cami ut-tevrih'in B e re z in yaynnda ve stanbul nshalarnda: Onkun.
20 Tarihte ve bugn amanizm. (T.T.K .), A nkara , 1954, s. 42, 44.
21 F. Sm er, Ouzlar'a ait destan mahiyette eserler, s. 365, not 21.
22 Bu hususlarda biraz tafsilt iin ayn yazya blc. s. 364-365.
23 N iz m u d -d in -i m , Zafernme , s. 97.

207
 Yine R e id u d - d in in listesinden anlalyor ki eski zamanlarda
boylarn toylarda yiyecekleri koyun etinin ksmlar da bir kaideye
balanmtr. R e id u d - d in de bu ksmlara endm-i got (etin bir
ksm), Y a z c - O l u nda snk (kemik) deniliyor. Dikkate deer ki,
ongunlar gibi her drt boyun da mterek bir snk vardr. Bylece,
K a y, Bayat, Alkara-Evli, Kara-Evli boylarnn snk yani koyundan
yiyecekleri ksm sa kar yarn, yani sa krek kemii ksmdr. Y a-
zr, Der, Dodurga ve Yaparl boylarnnki sa alu, yani an bu
lunduu et paras (bud), Avar, Kzk, Be-Dili ve Karkmlar n s
nk sa umaca, yani kala (sar) kemii ksm, Bayndr, Peenek,
avundur ve epniler in snk sol kar yarn, Salur, Eym r, Ala-
Yuntlu, Yreirlerinki ucayla (sol umaca?), dir , Bgdz, Yva ve
K nk boylarnn snkleri (sol?) aludur. S n k le r in de her drt
b oy iin mterek olmas bunun da ok eski bir gelenek olduunu ve
Ouzlar m alt boy halinde yaadklar devirden kaldn gsteriyor.

Bir boyun toplantlarda ve toylarda (umum ziyafetler) oturaca

mevki ( orun) ve yiyecei et ksm ( l) yalnz Ouz elinde deil, dier
Trk kavimlerinde de kaidelere balanmtr. Bu geleneklerin ehem
miyeti uradadr ki bunlar bir boyun kendi eli iindeki siyas ve ti
ma hukukunu tayin eden balca messeselerdir24.

R e id u d -d in in listesinde boylar O u z H a n n 24 torunundan

tretilmitir. K g a r l da, 24 Ouz boyunun, adlarn dip dedelerin
den aldn syler25 ve b 24 dip dedeye Z u lk a r n e y n in T r k is t a n
seferi esnasnda nasd Trkmen adnn verildiine dir bir de hikye
anlatr. Ona gre bu boylar ok eski zamanlarda meydana gelmi
lerdir. Ayn mellif bu boylarn oba ve oba kollar olduunu da yazyor.
Fakat OuzZar dan hi bir boyun obas kesin olarak bizce malm deil
dir. Ancak, K a r a - K o y u n lu ( Y v a ? ) ve A k - K o y u n l u (B ayndr)
teekkllerinin bu obalardan olmas muhtemeldir. Ayrca Yemere deki
Resul-Ollar nin mensup olduu ( ) ve 1230larda ehrizor-Erbil
arasnda faaliyette bulunan S e v in in ( I ) adl oymann da bu
obalardan olmas dnlebilir. X V . ve X V I. yzyllarda Anadolu da
yaayan Aa-Koyunlu, Kara-Keili ve saire gibi oymaklar ile ayn
yzyllarda Harizm Trkmenleri arasnda grlen Teke, Er-Sar gibi
teekkller iin de ayn tahminde bulunmak mmkndr.

24 Trk kavimlerindeki bu messeseler zerinde: A b d lk a d ir (n a n ), Orun ve l

meselesi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi M ecm uas, stanbul, 1931, s. 121-133.
25 K ilisli, I, s. 58, Atalay, X, s. 58-59.

208
 sm a n d e v l e t i tekiltnda sa kol, sol kol olmak zere ikili
dzen esasl bir kaide olarak yer aldktan baka, 24 l dzene ait de
baz misaller vardr. Mesel Rum-eli eyleti 24 sancaa ayrld gibi,
Diyarbakir eyleti de sekizi yurtluk, bei ocaklk olmak zere 24 san
cak idi2'. Otluk-Beli savanda (1473) A n a d o lu b e le r b e is i D -
v u d P a a nn kumandasnda 24 sancak bei vard27. D e d e -K o r k u t
destanlarndaki 24 sancak bei sz28 bunlardan km olacaktr. E v -
l iy eleE iye gre29, Ktahya sanca 24 kadlk idi. Rum-elindeki
devlet hizmetinde bulunan Y r k le r 24 kiiden mteekkil takm
lara ayrlmtr. 24 kiiden biri ekinci, atal ve yirmisi de yarmak
saylmt30. 1100 (1688-1689) tarihinde Konya mtesellimi bulunan
Y e e n O sm an P a a nm days K a r a -H a a n B e in maiyyetinde
24 bayrak sekban ve sarca bl vard. Her bayrak bir bl temsil
etmekte ve her bln banda bir blk-ba bulunmakta idi. K a ra -
H a sa n n azli zerine bu 24 bayrak sekban ve sarucann bana Y e
en O sm an P a a nn kendi yeeni, A h m e t B e gemiti31.

O sm a n l ml tekiltnda da 24 says ile ilgili olarak baz misal

ler zikretmek mmkndr. Y r k le r den birisinin koyunu 24ten
az olur veya hi kalmaz ise onlar kara yani yoksul saylr ve kendile
rinden buna gre bir vergi alnrd32. Bundan baka Yeni-eri oca
zbitlerinden yaya-balarm gndeliklerinin 24 ake olduunu biliyo
ruz33. Trk ve Krd oymaklar arasnda baz topluluklarn, Ouz boy
lan gibi, 24 blk halinde tekiltlandklar grlmektedir. Merv
blgesinde yaayan Teke adl mehur Trkmen oyma, seyyahlarn
szlerine gre, 24 obaya ayrlmakta idi34. S a fe v devrinde Kara-Ba-
da yaayan ve 24 obadan meydana gelen bir topluluk da, tekiltna
uygun olarak, Iirmi Drt adn tayordu35. e r e f H an b u top

26 A y n A li, Kavnin~i l-i Osman, stanbul, 1280, s. 11; K o i B e, Risale, yay. A li

K e m a li A k s t, stanbul, 1939, s. 99, 101.
27 Sa d ed d i, Tc ut-tevrih , s. 529; Solak-zde, stanbul, 1298, s. 240; M n eccim
B a , S ahyif ul-ahbr, III, s. 387.
28 Orhan aik ya y ., b. 78, 79, 80.
29 Seyahat-nme, stanbul, 1935, IX , s. 26.
30 Ftih kanun-nmesi, .L. B a rk a n , Kanunlar , stanbul, 1943, s. 393.
31 F n d k l l M eh m ed A a , Silahdar tarihi , stanbul, 1928, II, s. 412, 416-417,
32 Kanun-nm e-i l-i Osman, TO E M ilveleri, s. 62,
33 I.H. U z u n a r l, Kap-kulu ocaklar, (T.T.K.), Ankara , 1943, s. 214.
34 A. B u rn es, Voyages de Vembouchure de Vlndus Lahur , Caboul, Balkh et Boukhara ,
franszca tercmesi, III, s. 198.
35 s k e n d e r B e, Tarih-i lem r-yi Abbs , Tahran , 1335 ., II, s. 1025.

209
luluun Krd meneli olduunu sylyor36. Yine ona gre mensup
bulunduu Bidlis dalarndaki Ruzegi adl Krd boyunun 24 oba
dan mteekkil olup, bunlardan 12 obann Bilbasi ve 12 obann da
Kovalsi adm tadn sylyor37 ki, her ikisinde de Ouz b oy tekil
tnn mil olduu aka grlyor.
24 rakamnn ok yapmnda da bir deeri olduu grlyor. Os-
m a n l oklar 4 dirhemden 24 dirheme kadar olup, yaya kyasen yap
lrd. Bundan baka ok her drt derecesi boaz, yedi derecesi gbek,
alt derecesi alvar, yedi derecesi ayak olmak zere 24 derece itibar
edilmitir38.
Mverrih H a m m e r39 24 l Ouz boy tekiltnn M sr m em -
l k le r inde 24 be olarak devam ettiini sylyorsa da byle bir key
fiyet ancak X V I. yzyl balarnda grlmektedir. Filhakika K a n -
suh u l-G a v r devrinde mukaddem belerinin says 24 idi40. Fakat
daha nceki sultanlar zamannda da mukaddem belerinin ayn sayda
olmas phelidir.
ik r nin Kar aman-oullar tarihinde 24 vezir, 24 bin er sz
sk sk getii gibi41. E v li y e le b i de42 de bu mahiyette ifadeler
grlyor. II. M u ra d da 1444 ylndaki Varna zaferi mnasebeti ile
tutsak alnan Hristiyan belerinden setii 24 kiiyi M e m l k le r e
gndermiti43. Btn bu zikredilen misallerin bazlar bir tesadf ile
izah edilebilir ise de, bir oklarnn 24 Ouz boyundan gelen gelenek ve
htra ile ilgili olduu muhakkaktr.
Ouz boylarna ait bu hususlar belirttikten sonra, bilhassa Trk
oymaklar hakknda aratrma yapacaklara kolaylk olmak zere,
K g a r l da ve R e id u d - d in de geen Ouz boylar aada ayr
listeler halinde verilmitir. Bilindii gibi, Y a z c - O l u A linin ve
E b l-G z inin listeleri esas itibar ile R e id u d -d in inkinden gel
mektedir. Ancak Y a z c -O lu , R e id u d - d in in mkemmel bir
nshasn grdnden ve ayn zamanda bu konuya vkf ve merakl
bir Trk olduu iin listesi kaynana en yakn olandr. Bu bakm
dan onun listesi de aynen yaynlanmtr.

36 e re f H an, eref-nme, K ahire , 1930, s. 424.

37 s. 467.
38 S le y m a n K a n i rtem , Trk kemankeleri, stanbul, 1939, s. 29.
39 Osmanl imparatorluu tarihi, trke tercmesi M ehm ed A ta , stanbul, 1329, I, s. 55.
40 .H. U zu n a rl, Osmanl devleti tekiltna medhal, 1941, s. 347.
41 s. 6, 9, 13, 18, 20, 21, 38, 62, 64, 154, 186,
42 Seyaha-nme, III, IV, s. 53, 103, 104.
43 k Paa Zd e, Tevrih-i l-i. Osman, stanbul, 1322, s. 133.

210
 OUZ BOYLARINA AD ANADOLUDA YER ADLARI

Kitabn sonlarnda Ouz boylarna ait yer adlar hakknda bir

cedvel grlecektir. Bu cedvel X V I. yzylda yazlm Ba-Bakanlk
Arivi ile Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivin deki mufassal
tahrir defterleri taranarak meydana getirilmitir. Cedvelin boylara ait
btn yer adlarn ihtiva etmesi iin elden gelen gayret gsterilmi ol
makla beraber, yine de tam olduu iddia edilemez. nk, defterlerde
semt ve mevki adlar tesadfen gemektedir. Halbuki bunlar arasnda
da Ouz boylarna ait epeyce yer adnn bulunduu muhakkaktr.

Tahrir defterlerinde, sk sk Ouz yer adna da rastgelinmektedir.

Frat ile Adalar Denizi arasndaki sahada bulunan bu yer adnn (yani
Ouzun) mhim bir ksmnn ahslardan geldii anlalyor. Esasen
X V . yz yl ile X V I. yzyln birinci yansnda oymaklar ve kyller
arasnda Ouzun ahs ad olarak kullanldm da biliyoruz. Dier
Trk kavimlerinin (Kpak, Karluk , iil, Uygur gibi) adlarna gelince,
bunlar nadiren grlmektedir. Bu hususta yaplacak bir aratrmann
pek sevindirici bir netice vermiyeceini emin bir ekilde syliyebiliriz.

Tahrir defterlerinde grlen Ouz boylarna mensup oymaklar,

24 boydan 21 inin Anadoluya gelmi olduunu ortaya koymutu. Mey
dana getirilen cedvel bu hususu kuvvetle teyid ettii gibi, buna bir
boyun (Kara-Evli) daha ilve edilmesi gerektiini gstermitir. Hat
t arklu ve arklar adl kyler, K g a r l daki aruklu boyu ile
ilgili ise, 23. boyun Anadoluya geldiini sylemek mmkn olacaktr.
Mamafih, K g a r lnm Alka-Blk ve R e id u d - d in in Alkaravl
(phesiz Alka Evli) eklinde zikrettii boya ait her hangi bir yer ad
veya teekkl grlmemesi onun Anadolu ya gelmemi olduunu ifa
de etmez. nk, bu boy Hazar-tesi Trkmenleri arasnda da gr
lemiyor. Esasen Hazar-tesi Trkmenlerinin meydana gelmesinde
birinci derecede mil olan Salur, avuldur (avundu), Karkm , dir
ve YazrZardan bilhassa ilk drd, Anadolu da da kuvvetli bir varlk

211
gstermilerdir. Hatt bunlardan Salur, Eymr ve Karkmlar*n Anado
lunun isknnda birinci derecede veya ona yakn bir rol oynadklarn
sylemek mmkndr. Yine Hazar-tesi Trkmenleri nin teekkln
de mil olduklar anlalan K a y , Bayndr ve Be-Dililere gelince,
bunlardan K a y nin Anadolunun feth ve isknnda en mhim rol
oynad teredddszce sylenebilir. Bayndrn da ayn lkedeki
yerlemede birinci derecede mil olduu anlalyor. Be-Dili boyu ise
her ne kadar cedvelde olduka gerilerde, 16. srada bulunmakta ise de
ona aid ayn yzylda Anadolu da gebe ve yar gebe olmak zere,
kalabalk teekkllerin yaamakta olduklarn greceiz. Hsl bir
boyun Hazar tesi Trkmenleri nin teekklnde mil olmas onun,
Anadolu da kuvvetli bir varlk gstermesine mni olmuyor. Anadolu
da. dier boylara nazaran daha zayf bir durumda grnen Peenek,
Yva, Bdz, Dodura, Kzk ve Ala-Yundlulara. mensup oymaklara,
Hazar tesi Trkmenleri arasnda hi rastgelinmemitir. uras muhak
kaktr ki eski zamanlardan beri Ouz boylarnn nfuslar arasnda
farklar vard.
Cedvelde en fazla yer adna sahip boy, Ouzlarn en asil teek
kl olan Kaylar dr. Bundan baka ayn yzylda, bu boya mensup
kalabalk sayda oymaklar da yaamakta idi. K a yy , Avar (Afar)
tkip etmektedir. Bu boyun da, X V I. yzylda Trkiye de ve bu lke
nin Trk oymaklar bakmndan uzants olan randa mhim oymak
lara sahib bulunduu ilerde grlecektir. Ouz rivayetlerinde Avar-
larm ayn zamanda K a y n n yannda hkmdar karm boylardan
biri olduu da sylenir.
Avar dan sonra Seluklular n Knk boyu geliyor. kardklar
byk hnedan idaresinde geni bir blgede yaylm olmas pek muh
temel olan Km klar a ait Anadolu da -nc srada yer alabilecek
derecede- ok yer adna tesadf edilmesi karsnda hayret edilebilir.

Cedvelde drdnc sray Eymrler, beinci sray da Karkmlar

igal etmektedir. Halbuki, K g a r l M a h m u d baz hususlarda dier
boylardan ayrldklarn ve Kala adn tadklarn syliyerek Kar-
km ve dier bir boyu listesine almamt.

Cedvelde altnc sray Bayndr ve onu Salur takip etmektedir.

Aratrmalarn bu gnk durumunda btn Trk-Ouz tarihinde-

bu arada Anadolunun fetih ve isknnda - adlar saylan boylardan
K a y , Knk, Avar, Bayndr ve Salurlarm birinci derecede roller oy
nam en mhim boylar olduklar anlalyor.

212
 Cedveldeki yer adlar umumiyetle X II., X III . ve X IV . yzyllar
dan kalma htralardr. Bunlarn kesif bir halde bulunduu Anadolu
sahas Frat ve Adalar denizi arasndaki yerdir. Bu saha, asl S e l u k
lu yurdu ile D a n i m e n d lkesini ve Uc Tiirkmenleri tarafndan fet
hedilen Bat Anadolu ve Marmara blgesini iine alr. Boylardan her-
biri ile ilgili yer adlar bu saha dahilinde serpilmi bir durumda bulun
maktadr. Dier taraftan her blgede boylardan ouna ait yer adlar
bir arada grlmyor. Bu husus boylara mensup obalarn muhtelif za
manlarda Anadolu ya gelmesi ve buraya geldikten sonra da siyas ve
ktisad miller ile yeni blnmelere maruz kalmas ile ilgilidir. Bu
nunla beraber boylardan bazlarnn bir blgede dierlerine nazaran
daha kalabalk bir halde yerlemi olduklarn, cedvele dayanarak sy
lemek mmkndr. imdi bunu gsterelim.
K ay Sivas (8 yer ad), Ktahya (8), Kengi-
ri-ankr- (7), Konya (6), Mentee-
Mula blgesi- (6), Bolu (6), Kasta
monu (6), Hamid-Isparta ve Burdur
blgesi-(5), Amasya (4), orum (4),
Ankara (4).
Bayat Konya (7), Hdvendigr- Bursa bl-
gesi- (4), Kara-Hisar- Sahib -Afyon-
(4), Karasi -B a lk esir- (4).
Kara-Evli Bolu (4), Kastamonu (2), Sivas -To-
kat- (2).
Yazr Hamid (5).
Dodurga Bolu (7), Kastamonu (5).
Avar (Afar) Bolu (17), Kastamonu (9), Konya (9),
Ktahya (5), Ankara (4), Kayseriyye
(4).
Karkm Sivas (8), Kara-Hisar- Sahib (6), Sa-
ru-Han-Manisa- (5), Karasi (4).
Bayndr Bolu (6), Hamid (5), Hdvendigr
(5).
Peenek Ankara (4).
avuldur (avundur) Kastamonu (4), Konya (3), Sivas (3),
Ankara (3).
epni Trabzon (yre), Kastamonu (6), Bolu
(5).

213
 Salur : Sivas (9), Konya (9), Saru-Han (4),
Hamid (3).
Ala-Yundlu : Ak-Saray (5), Saru-Han (3), Sivas (3),
Ankara (3).
Eymr : Hdvendigr (10), Kastamonu (8),
Sivas (7), Ankara (5), Ktahya (5),
orum (4).
Yreir : Adana (yre), Kastamonu (6), Hamid
(4), Teke-Antalya blgesi- (4).
dir : Kastamonu (8), Teke (6).
Bdz Hamid (4), Kastamonu (3).
Knk : Adana (yre), Ankara (9), Ktahya
(9), Sivas (8), Konya (5), Kengiri (5),
Kara Iisar- Sahib (5), Malatya (4),
Karasi (4).

Ouz boylarna ait bu gnk yer adlarna gelince, X V I. yzyldan

bu yana btn boylar yer ad kaybna uram olmakla beraber ara
larnda bu hususda bazen byk nisbetler grlmektedir.

Mesel X V I. yzylda 29 yer adna sahib bulunan Ala-Yundlu

boyunun, -Ileri Bakanlnn Trkiye de meskn yerler klavuzu
adl kitabna gre, bu gn bir yer ad (o da Ala-Yund eklinde) kalm
tr. X V I. yzyldaki 44 Yreir yer adna karlk yine ayn kitabda,
9 veya 10 Yreir (Yreil eklinde) yer ad grlmektedir. K a y boyu
da X V I. yzyldaki 94 yer adndan 2 /3 sinden fazlasn kaybetmek
sureti ile 25 e dmtr. Knk ise 81 yer adndan 35 ini kaybetmi
tir. Avar a gelince, bu boya ait X V I. yzylda 86 yer ad tesbit edil
mitir. Bu gn ise, Avar ve Afar eklinde olmak zere, ayn kitaba
gre, 53 yer ad vardr. Bu say ile Avar imdi en bata gelmektedir.
Ancak bu yer adlarndan bazlarnn X V I. yzyldan sonra yerleen
Avarlar a ait olduu anlalyor.

Bugn gerek olarak Ouz boylarna ait ne kadar yer ad olduu,

bu hususta yaplacak esasl aratrmalardan sonra anlalabilecektir.

Aada Ouz boylarn birer birer incelemee gemeden nce dik

kati ekmek istediimiz bir husus vardr ki, o da X V . ve X V II. yz
yllarda Anadolu da ve hatt ran da boylardan biroklarnn (Avar,
Bayat, Der, avundur, Salur, Eym ir, Bayndr) adlarnn, Ouz gibi,
daha ziyade Trk oymaklar arasnda ahs ismi olarak kullanldnn

214
grlm olmasdr. Bunun, bilhassa daha nce bahsedildii zere,
Trkiye deki Ouzculuk cereyan ile ilgili olduu aka anlalyor. Bu
keyfiyet bizi tarih hayatn takip edemediimiz pek az nfuslu Ouz
boy adn tayan bir oyman adn tad boydan geldiinde bazan
pheye dryor. Mesel, X III. yzyln ikinci yansnn balarnda
Antalya-Denizli tarafndaki u belerinden S a lu r B e g ib i56, Ouz
boy adn tayan bir ahsn, adn tad boya mensup olduuna mut
lak olarak hkmetmemiz doru deildir. nk byle bir ahs o b oy
dan olmayabilir. Nasl ki, B a y n d r adl baz Krd beleri olduu
gibi57. Daha ziyade Boz-TJlus ve Haleb Trkmenleri gibi topluluklarda
bir Ouz boyuna mensup bir oymakta baka bir Ouz boyunun adn
tayan ahslar grlmektedir. Mesel Boz-Ulus ve Y en i-Ildeki Avar
oymaklar arasnda Bayat , Salur adlarm tayan ahslar olduu
gibi, avundur oyma arasnda da Bayat adl kimseler vardr.
Mamafih bunun incelemeleri gletirebilecek derecede yaygn bir
gelenek olmadn da syliyelim. Bilhassa meslekten olmayanlara
hatrlatmak istediimiz dier bir husus da O sm a n l devrinde Anado
luda. kylerde ve ehirlerdeki yerleik Trk halknn ve Ouz boy adn
tamayan Trk oymaklarnn da bahsedilecek bu 24 Ouz boyuna
mensup olduklar, onlardan geldikleridir. Bizim O sm a n l devrinde
greceimiz Ouz boy adlarn tayan teekkller ancak byk ve
eski ouz boylannn adlarn henz deitirmemi veya yerlememi
kalntlarndan baka bir ey deillerdir.
En son olarak her hangi bir oyman yerletii bir yere kendi ad
n vermesinin de bir kaide olmadna iaret etmek isteriz. Kmeler
halinde yrelere yerlemi Ouz boylarna mensup byk teekkllerin
bile yerletikleri yerlerde kendi adlariyle ilgili bir htra brakmam
olduklar da grlmtr.

56 K e rim u d -d in M ahm ud, Musmeret uUahbr, s. 71.

. 57 e re f H an, eref-nme , I, s. 133, 250, 290. I. T a h m a sb devrinde, Tli'lvr'den B a
y n d r H an adl bir emr vard (H a a n b e -i R u m lu , A hsen ut-tevrih> Baroda , 1931, s.
4-38). Yine ayn hkmdar zamannda A f a r A k a adl bir saray mensubu grlyor ki (ayn
mellif, s. 476), kendisinin A f a r la r dan olduuna di bir delil yoktur. K a ra m a n -o lu
b ra h im B e in B a y n d r B e adl bir emri olup, b r a h im B e ona Ilgn' vermiti ( i
kr, s. 185).

215
 I.

KAYI

K a y boyu, grld zere, R e id u d - d in in listesinde en ba

ta yer almtr. Bu liste Ouz boylarnn, Islmiyetten nceye aid tarih
lerindeki siyas ve tima mevkileri esas alnarak yaplm olduun
dan Kaylarn listenin banda yer almalar, onlarn bu bakmlardan
(siyas ve tima mevki itibariyle) Ouzlarm en mhim ve en asil boyu
sayldn gsterir. Nitekim Kaylar, Ouz hkmdarlarn karan
5 boyun banda zikredildii gibi, yine R e id u d -d in in Ouzlar n
tarihi blmnde bir Ouz yabgu sllesi de bu boya mensup gsteri
lir 1. Muhakkak ki Kaylar, Ouzlarm en eski, en kkl ve en erefli
boylardan biri idi.
Yine R e id u d -d in deki Trkler in tarihi blmnde yazld
na gre2, Mslman Ouz hkmdar A li H an zamannda, A m u
suyunun (ihtimal Seyhun kasdediliyor) sol yakasnda oturan ve 40 000
atl karan Ouzlarm banda K a y i dar K o r k u t B e bulunuyordu.
Ayn blmde S e l u k lu ailesinin, K o r k u t B e in reislik yapt
bu Ouz kmesinden kt syleniyor.
Fakat eserlerde bu boydan hi bahsedilmiyor. Buna karlk X V I.
yzylda yazlm O sm a n l tahrir defterlerinde Kaylar a ait pek ok
yer adna ve teekkllere rastgelinir. yle ki, az yukarda yazld
gibi, K a y boyu, Ouz boylarna ait yer adlar hakknda X V I. yzylda
yazdm defterler zerinde yaptmz aratrmaya gre meydana ge
tirilen listede 94 yer ad ile en bata gelmektedir3. ebin Kara-Kisar
ve Kemahtan balayan bu K a y yer adlan Mula ve Manisa ya kadar
yaylm bir halde bulunmaktadr.

1 Ouzlar'a ait destan mahiyyetie eserler , s. 371-376.

2 A y n yaz, s. 378.
3 Cedvele bfc.

216
 K a y adl oymaklara gelince, Kaylar bu hususta da en fazla te
ekkllere sahip bulunan iki boydan (dieri Avar) biridir. Yer ad
larnda olduu gibi, oymaklar hususunda da K a y ile Avar bir biri ile
babaa gitmektedir. Bu K a y oymaklar, Avar, Bayat ve dier bir
ok boyun aksine olarak, Yrkler arasnda, yani Anadolunun orta
ve bat taraflarnda bulunmaktadr. imdi bunlar, yaadklar blge
lere gre tetkik edelim:
1. A t - e k e n : Konya blgesindeki K a y oyma, At-eken toplu
luuna mensup olup, Lrende (bugn Karaman) kasabasnn kuzey ve
dou taraflarndaki topraklar kaplayan Bayburd kazasnda yaamak
tadr. Bu oyman, II. B y e z id devrinde 260 evli olmak zere 343,
I. S elim zamannda, 475 i evli olmak zere, 680 vergi nufusuna sahip
idii grlyor. Dier taraftan bu K a y oymann hemen btn men
suplar sipahi oullar idiler. Oyman bahsedilen zamanlarda elinde
bulunan ekinlikleri yani iftilik yaptklar yurdlar (mezrea) unlard:
Y ass- yk, Erence, Arslanlu-Virn, nlu-Virn. Bostanlu, Gn,
Karaca-Kaya, K nk, Gencek adl ekinlikler de Aksaklu oyma ile eski
zamanlardan beri oturageldikleri yurdlar idi. K onya Kaylarnn 1547
de Kapanlar, Gk-K y, brahim, Divneler, Gebeciler ve belki de K ay
Hy adl kylerde yerletikleri grlyor4.
Bu K a y oymann yaad zamanda Konya blgesinde, K ay
adl 6 ky vard5.
2. A n k a r a . Grld gibi, Ankara sancanda, K a y adl 4 yer
ad olmasna ramen6, nfusu ok bir K a y oyma yoktur. Bu adda
Ankara Yrkleri arasnda pek kk bir oymak vardr ki bu da K a y-
ck adl bir kyde yaamaktadr7. Bu Kayck ky Ankara ile Aya
arasndaki, Murtaza- Abd kazasna bal Kayck ky olsa gerektir.
X V I. yzyldaki bu kk K a y teekklnn eski ve olduka byk
bir K a y oymann kalnts olmas muhtemeldir.
3. H a m i d (sparta) : X V I. yzylda bir K a y oyma da Hamid
sancam n Eridir kazasnda yaamaktadr. Bu oyman K a n u n
devrinde 118 vergi nfusu v a rd 8. Ayn sancakta K a y adl 5 ky de
grlmektedir9.

4 F a ru k D e m ir ta (S m er), Osmanl devrinde Anadoluda K aylar , Belleten , say

47, s. 576-578, 598, 604-606.
5 Cedvele bk.
6 Cedvele bk.
7 F a ru k D em irta , ayn makale , s. 578. 580, 606.
8 F a ru k D e m irta , ayn makale, s. 613-614.
9 Cedvele bk.

217
 4. D e n i z l i : X V I. yzylda en byk K a y oyma, Denizlinin
kuzeyinde yaamaktadr. Balca Ka- Yenicesi, Aydos ve eyhlu ka
zalarnda yaayan bu K a y oyma K a n u n devrinde 35 kyde yurd
tutmu bulunuyordu. Bu oyman evli vergi nfusunun 1123, bekr
vergi nfusunun 223 olduu ve her yl devlete 42 000 aka vergi ver
dii grlyor. Bu K a y teekklnn oturduu kylerden hi biri
K a y adm tamyor 10. 978 (1570-1571) tarihli bir hkmde bu K a y
Yrkleri nin vergilerinin tahsiline kadlarn mdahale etmemeleri em
rediliyor 1

5. M e n t e e : ikinci kalabalk bir K a y teekkl de bu sancakda

yayor. Bu K a y teekkl, ad geen sancan Kyceiz-Ayasulu
( Seluk) arasndaki kylerinde oturmaktadr. Y a v u z S elim dev
rinde tir (ok) ad ile 14 kola ayrlan Mentee K a ylan , 892 vergi evine
sahip idiler; 1553 tarihinde ise vergi evleri 1034 olarak hesap edilmi
tir 12. Bunlarn da yurd tuttuklar kylerden hi biri K a y adn ta
myor. Lkin aym blgede, ayn devirde 6 kyn K a y adn tad13
grlmektedir ki, bunlardan hi birinin ad zamanmza kadar gel
memitir.

Mentee K aylan dorudan doruya Denizli K a ylarnm bir par

as olsa gerektir. Bunlarn da, b n S a id in (X III. yzyln ikinci
yars) nfuslarn takriben 200 000 adr olarak gsterdii Denizli U
Trkmenlcriin kalntlarndan olmalar pek muhtemeldir. Mentee
blgesinde Kaylar ile birlikte Ksl-Keili ve Hor zum adl oymaklarn
da yaadklar grlyor ki, bunlardan sonuncu isim Harizm den ge
tirilmektedir u .

6. S a r u - H a n : Bu sancakta her hangi bir K a y oymann var

lna dir tahrir defterlerinde bir kayda rastgelinmiyor. Ancak, X V I.
yzyln ortalarna ait bir vesikadan bu adda bir oyman oban oy
ma ile Karaman-Kayas denilen yerde yaadklar anlalyor15.

10 F a ru k D e m irta , aym makale , s. 598-599, 612-513; ayn mellif.\ K a y maddesi,

.A., VI, s. 461.
11 M himme defteri, X L I, s. 80.
12 F a ru k D e m irta , ayn makale, s. 580-581, 609-610.
13 Cedvele bk.
14 M. F u a d K p r l , Osmanllar'm etnik menei meseleleri, s. 282; ayn mellif, Ha-
rizm-ahlar, . A., V. s. 292.
15 a a tay U lu a y , Saruhan-ollar ve eserlerine dir vesikalar, stanbul, 1940, s.
41-42.

218
 7. K a a - H i s a r ( A f y o n ) : Yine baka bir vesikadan bu boya
mensup bir oyman da Kara-Hisar sancann Sandkl kazasnda
yaad grlyor. 967 (1559-1560) tarihini tayan bu vesikada San
dklya bal K a y oymann yine ayn kaza dahilindeki bir ky halk
ile Kaplan-Alan adl bir yaylak hususunda ekimekte olduklarndan
bahsedilmektedir16. Bu oymaa da tahrir defterlerinde rastgelineme-
mitir.
8. S is (K ozan) : Anadolu daki sonucu K a y teekkl Sis (Kozan)
sanca oymaklar arasnda grlmektedir. 29 evden (hne) ibaret olan
bu kk K a y oyma Kutlu Be - Haclu adl bir teekkle tbi bu
lunmaktadr. Defterlerde bu Kutlu Be - Haclu teekkl ayn san
caktaki Avar, Kavuralu, Ayru-Dam lu, Savc-Haclu adl byk te
ekkller gibi, tife kelimesi ile vasflanmakta ise de, nfusu pek az
olup, ancak 42 vergi evidir 17. Bununla birlikte bu Kutlu Be-Haculu
tifesinin Savc Haclularm bir kolu olmas mmkndr.
te X V I. yzyldaki Kaylar a dir bilgiler bunlardan ibarettir.
Yukarda aratrmalarmzn bir sonucu olarak, Kaylar n X V I. yz
ylda Anadoluda, en fazla yer adna ve hatt oymaklara sahip bir boy
olduunu sylemitik. Bunlar, Ouzlarm islmiyetten nceki tarihlerinde
mhim bir mevkii olan bu asil teekkln, ayn zamanda Anadolunun
fetih ve isknnda da en byk rol oynam bir boy -veya bir ka boy
dan biri- olduunu gstermektedir.
X V I. yzylda Anadolu da bulunan bu 94 K a y yer adndan,
ileri Bakanlnn Trkiyede meskn yerler klavuzu adl kitabn
da ancak 25 i grlmektedir I8. Bu K a y adb kyden biri de Tekir-Da-
mda bulunuyor.
9. H a z a r - t e s i T r k m e n l e r i : Kaylardan bir kol da batya
g etmiyerek Hazar-tesi Trkmenleri arasnda kalmtr. Ebl-Gazi -
de ve dier kaynaklarda bu Kaylar dan hi bahsedilmemesi onlarn
nfusa pek kalabalk olmamalarndan ileri gelse gerektir. Bu Kaylar
iki kk blk halinde, ancak X I X . yzyldaki Avrupal seyyahlarn
listelerinde grlebiliyor. Bu K a y blnden biri Curcan blgesin
deki Gklen topluluu arasnda, dieri de ay ad ile Ali-eli iinde bu
lunmaktadr 19.

16 A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, stanbul, 1930, s. 3.

17 F a ru k D e m irta , ayn makale , s. 600, 614.
18 s. 653.
19 A. B u rnes, Voyages de Vembouchure de V Indus Lahur , Caboul, Balkh et Boukhara ,
III, s. 199; V m M r y , Travels in Central A sia , s. 306; F u a d K pr l ., Osmanl imparator
luunun etnik menei meseleleri, s. 282.

219
 K a y - O s m a n l M n as eb e tl e r i :

ilk O sm a n l mverrihi A h m e d , O sm a n Bein babas E r

t u r u l Bein yoldalarn Ouz olarak vasflyor. O zamanlar Ouz
adnn, eskisi gibi, Trkmenler hakknda kullanldna dir hi bir
bilgiye sahip deiliz. X III. yzyldan itibaren Hristiyanlar Anadolu
ya Trkiye ve Trkistan ve Trkler e de eskiden olduu gibi, Trk di
yorlar, Mslmanlar da daha ziyade Trkmen adn kullanyorlard.
Trkiye Trkleri ise kendilerini, ok deer verdikleri ve erefli bir el
saydklar Ouzlarm torunlar sayyorlard. Onlarn Trkmen adn
uzun bir zaman benimsememi olduklar grlyor.

E r t u r u l, bir Trkmen oyma bei idi. Bu oyman St y

resine, baz O sm a n l kaynaklarnda denildii gibi, Ankarann aa
yukan 100 kilometre gneyindeki Karaca-Da an geldii kabul edile
bilir. Bu geliin Mool basks ile ilgili olmas da muhtemeldir. Bunun
gibi, banda O sm an Bei dedelerinin bulunduu oyman Hora
sandan Anadoluya Mool istils sebebi ile geldiine dir rivayeti de
reddetmek iin kuvvetli delillerimiz yoktur.

O sm a n l hnedannn K a y boyundan olduunu ilk defa sy

leyen mellif, eserini II. M u ra d devrinde yazm olan Y a z c - O l u
A 1i dir. Ancak biz Y a z c O l unu tercme ettii eserlere kavm duy
gularnn tesiri ile ilveler yapan ve onlarda tahriflerde bulunan bir
mellif olarak tanyoruz. K a y boyu ise, grld gibi, Ouz elinin
en asil, en erefli boyu idi. Bu sebeble, O sm a n l hnedan ile K a y boyu
arasndaki kabilev mnasebet bize olduka pheli grnmekle bera
ber bu, imknsz deildir20. Geri Y a z c - O l u O sm a n Bee:

O sm a n E r t u r u l olusun - O u z K a r a -H a n neslisin
Hakkn bir kemter kulusun - stanbul u a glzr yap

manzumesini syletir ise de hnedan arasnda Ouzlar a ve bu boya

mensup saylmaa ancak II. M u ra d m (1421-1451) ehemmiyet ver
dii grlyor. imdiki bilgilerimize gre, K a y damgas ilk ve son defa
olarak onun baz paralarnda bulunuyor; halefleri zamannda silhlara
K a y boyunun damgas daha bir mddet konulmakta devam etmi
tir. Fakat hnedann, mensubiyetini iddia ettii K a y boyunun, Tr-

20 Bu hususta: P a u l W itte k , The R ise o f the Ottoman empire , London , 1958, s. II; F u a d
K p r l , Osmanl imparatorluunun etnik menei meseleleri, s. 284303; F. Sm er, Ouzlara
ai destani mahiyette eserler, s. 451-455.

220
kiye de henz gebe hayatm ve kable geleneini devam ettiren boy
dalarna yakn bir ilgi gsterdii ve onlara imtiyazl bir muamelede
bulunduuna dir hi bir delile sahip deiliz. Hatt Trkiye nin fetih
ve iskn tarihinda bilinci derecede rol oynadn grdmz bu
boyun X V . ve X V I. yzyllardaki mensuplan da, dier oymaklar gibi
belki vegi memurlar, sipahi ve dierleri tarafndan basklara maruz
kalmlardr. X V . ve X V I. yzylda kendisini, nazar de olsa, Ouz
elinden ve K a y boyundan sayan hnedann daha sonralar bunu da
unuttuu grlyor.

Balangcn kati bir ekilde tesbit edemediimiz bir zamandan

beri Eski-ehir blgesinde yaayan Kara-Keili oyma, her yl St-
deki E r t u r u l B e in trbesini ziyaret etmekte ve bununla ilgili
olarak enlikler yapmakta idi. Kavm uura sahip olan II. A b d ul-
H a m id , Kara-Keililer in bu ziyaretine resm bir mahiyet verdirdi;
z oyma sayd Kara-Keili genlerinin bulunduu bir alay mey
dana getirdi ve ona Erturul alay adn verdi. Ayrca yine onun dev
rinde veya daha sonra: E r t u r u lun ocanda uyandn, ehidlerin
kanlaryla boyandn beyti ile balayan bir mar da bestelendi. A b d
u l-H a m id Kara-Keili oyma mensuplarn Alman imparatoruna
kendi akrabalar olarak tantmt. Sylemek mmkn olabilir ki, yz
yllardan beri ilk defa olarak bir O sm a n l hkmdar asrlarca yalnz
ve yardmsz braklm milletine kar mnen scak bir alka duymu
tur.

221
 II

BAYAT (BAYAD)

Bayatlar, bilindii zere, tarihimizde manev ahsiyetler yetitir

mi bir boydur. Ouzlar n devlet ve din adam D e d e -K o r k u t B a
yatlar dan olduu gibi, nl ir F u z u l de bu boya mensup idi. Cem-
S u lta n adna O sm a n l hnedannn O u z -H a n a kadar kan ef
sanev atalar hakknda Cm- Cem-yin adl bir kitap yazan M ah-
m u d o lu H a sa n n da yine bu boydan olduunu biliyoruz.
S e l u k lu devrindeki Ouz boylan hakknda pek az bilgimiz var
dr. Bu devir kaynaklarnda ancak bir ka Ouz boyundan bahsedili.
Bu arada S e l u k lu emirlerinden A k -S u n g u r u l-B u h a r nin 513
(1119) ylnda Basradaki nibi S u n k u r un, el-Bayt nisbesini ta
dn gryoruz '. Ancak bu nisbeye ilaveten et-Trkman nibesinin
olmamas, bizi, bu nisbenin Bayat boyundan geldiinde tereddde
dryor.
Dier taraftan Badad'n gney dousunda Tlb aynn kayna
na yakn bir yerde bulunan, rann Luristan eyaletindeki Bayat
kalesinin tad adn o zamanlar mevcut olmad anlalyor. H am -
d u lla h -i K a z v in d e 2 bu kale X II. yzyl sonlarndaki hdiseler
mnasebeti ile geiyor. O zaman kalenin hkimi bir Trk idi. Bu za
manlarda sz konusu blge ile Huzistann Avarlarm elinde olduunu
biliyoruz. Bu izahlar ile bu kalenin, adn Bayat boyundan alm ol
mas bize pek muhtemel grnmektedir.
Anadoluya gelince, X V I. yzyldaki tahrir defterlerinde, Bayat-
lara aid 42 yer ad olup, bunlarn hepsi de, dier boylannki gibi, A na
dolunun orta ve bat blgelerinde bulunmaktadr3. Bayat yer ad-

1 lbn ul-Esr, X , s. 236-237.

2 Tarih-i gzide , s. 553; ondan naklen e re f-H a n , eref-nme, s. 60.
3 Cedvele bk.

222
larndan ou zamanmza kadar gelmitir 4. Bu yer adlar, Bayatladn
Anadolunun fethine katlm olduklarn gsteriyor. Bu yer adlarn
dan baka, X IV . yzyldan beri Kuzey-Suriye deki Trkmenler arasn
da pek mhim bir Bayat kmesinin yaamakta olduunu biliyoruz.
Dier taraftan X V I. yzylda Bat ve Gney-Bat Anadolu da henz
yerlememi, bu adda baz kk oymaklar da grlmektedir.
Daha nce de sylendii gibi, X IV . yzylda Kuzey-Suriyede ya
ayan byk Trkmen topluluunun Boz-Ok kolunu balca boy,
yani Bayat, Avar ve Be-Dili boylar tekil ediyordu. Mezkr asrdan
itibaren kendilerinden bahsedilmeye balanan D u lk a d r -o u lla r ,
n a l- o u lla r , K p e k - o u ll a r , G n d z l le r , K u t -B e i o-
u lla r , B o z c a - o u l l a r gibi, ailelerin bu veya iki ( Bayat-Av
ar) boydan ktklar anlalyor. Bu ailelerin en by olan D ul-
k a d r - o u l l a r nn, hizmetinde daima Bayatlar grlmektedir ki,
bu husus esasen Boz-Oklar dan olduu kesin olarak bilinen bu hne-
dann bu boya mensup olmas ihtimalini htra getiriyor. Ayrca yine
Boz-Oklar dan olan 1nal-oullar nin Be-D iliye deil ise, bu boya men
sup olduu muhakkaktr. Bayatlar dan geldiini kesin olarak bildii
miz aile ise Bozca-oullar dr. 801 (1399) ylnda S u lta n B e r k u k un
lm zerine yerine olu F e r e c gemiti. F e r e c , yiit bir gen olmak
la beraber siyas zekdan mahrum bir hkmdard. Bu sebeble F e r e c -
in btn hkmdarlk devri bilhassa am vlisi e y h e l-M a h m u d ,
ek im ve N e v r u z gibi emirlere kar mcadele etmekle gemitir.
807 (1404-1405) ylnda Haleb vlisi D e m ir -T a , Antakya hkimi
Trkmen D o a n c - o l u F r is in zerine yrdnde yannda
mttefiki olarak R a m a z a n -o lu A h m e d B e ile D u lk a d r l ai
lesinden H a lil B e o lu A l u d -d in A li B e vard. l u d -d in
A li B e in buyruunda Bayatlar ve nattlar bulunuyordu. Asi emir
lerden e k i m , Doanc-olu nun yanna snmt. Yaplan arp
may D e m ir -T a , mttefikleri A h m e d ve A li b e le r syesinde,
kazand5. S u lta n F e r e c ertesi yl ek im e Haleb vliliini vermiti.
Bir ka yldan beri sultan olmak gayesini tayan ekim , 809 (1406)
da el-Melik ul-Adil nvan ile kendini sultan iln etti ve Frat tan
Gazze ye kadar olan yerlerde adna hutbe okuttu. ek im , Trkmen
leri tehlikeli bir unsur sayarak onlara kar harekete geti. Bunun so
nucunda Avar, Bayat ve nallular dan mhim bir ksm A k - K o y u n
lu bei K a r a - Y l k O sm a n a snmak zorunda kald6. Ancak

4- Kylerim iz , s. 92, 764.

5 M a k riz, Kitab s-sulk, Fatih ktb.t nr. 4387, 168 a.
6 E b B a k r-i T ih ra , Kitab-i Diyrbekriyye , (T.T.K.), Ankara , 1962, I, s. 60.

223
 e k im in ayn yda K a r a -Y l k ile yapt savata ldrlmesi
zerine tunlar tekrar Haleb evresindeki yurdlarna dndler.

811 (1409) ylnda si emirlerden N e v r u z ile savab onu yenen

Haleb vlisi D e m ir -T a n yanndaki Trkmenler arasnda Bayatlar
da vard. Ayn ydn son aynda ise F e r e c tarafndan affedilen N e v
ru z ile ey h arasnda A si rma kysnda yaplan savata Bayat-
larm Avarlar ile birlikte N e v r u z un ordusunda bulunduunu bili
yoruz. Vuruma esnasnda Bayatlarn banda bulunan B o z c a -B e ,
rmaa derek boulm utu7. Bu tarihten sonra Bayatlarn banda
bulunan aile bu bee izafeten (Bozcalu, Bozca-oullar) anlmaya ba
lanmtr.

814 (1411-1412) ylnda ey h , F e r e c tarafndan affedilip Haleb

vliliine tayin edilmiti. Ayn yln Cumdel-hire aynn sonunda
A m ik e gelen eyh , burada Bayatlar, Trkmen S a k a ls z -o lu -
nu, D o a n c - o l u nu maiyyetine aldktan sonra G n d z -o lu
m er B e zerine yryerek onu bozguna uratmt8. Ertesi yl Fe-
r e c in ldrlmesi zerine e y h sultan oldu. e y h in sultan olmas
ile dahil mcadeleler sona erdi ve M e m l k devleti eski kudretini ka
zand.
821 (1418) ylnda K a r a -K o y u n lu hkmdar K a r a - Y u s u f -
un A k - K o y u n l u bei K a r a Y l k O sm a n kovalayarak Haleb
in kuzeyine kadar gelmesi sebebi ile orada yaayan inalhlar, Bayatlar
ve Avarlar Tarablus yresinden Sfita ya katlar. Bunun sebebi ise
onlarn K a r a - Y l k O sm a n B e in K a r a Y u s u f a ait Mardin
yresinde yapt yama ve tahriblere katlm bulunmalar idi. Ba
yatlar, Avar ve nallular ile birlikte Safitada karklklar kardlar.
Tarablus vlisi B a r s -B a y e d -D o k m a k , K a r a - Y u s u f un lke
sine dndn syliyerek onlardan yurtlarna gitmelerini istedi. Trk-
jnenler de bunu kabul ettiler. Fakat, B a r s -B a y onlar gb gitme
den davarlarm ele geirmek iin zerlerine saldrd. aban aynn 16
snda yaplan iddetli bir savata B a r s -B a y yenildi. A t a - b e y Su
du n e l-E s en D e m ir ile 13 memlk askeri savata ld. Perian bir
halde geri dnen B a r s -B a y Tarablus vliliinden azledilerek Ha
llardan kalan Markob kalesinde hapsedildi. B a r s -B a y 1,5 yla yakn
hapiste kaldktan sonra affedilerek kendisine Dimak ta 100 erlik emr-

7 M akriz , 312 b - 313 a; A y n , kd ul-cumn , Veliyddin Efendi nr. 2396, e, 294-

295. Bu sonuncu mellifte: b n B ozca .
8 M akriz , 368 b.

224
ligi verildi5. te bu emr, T a t a r dan sonra sultan olan mehur M elik
u l - E r e f B a r s -B a y dr (1422-1438).
Bayatlar daha sonralar da Avarlar ile birlikte A k -K o y u n lu
faaliyetlerine katlmlardr. 1457 ylnda D u lk a d r l hnedanndan
K a r a -B e ile Bayat belerinden N sr H s e y in B e ve yine Ba-
yatlarda A b d i, U zu n H a a n B e in hizmetine girdiler. Bunlar
buyruklarndaki 800 evlik Trkmen ile m id yaknndaki Karaca-
Da da yurt tutmulard. Bu beler K a r a - K o y u n lu hkmdar
C ih an - ah n U zu n H a a n B e zerine gnderdii T a rh a n -
o lu R s te m kumandasndaki bir ordunun m id e yaklatn ha
ber alnca korkudan Suriye ye gitmek zere yerlerinden gtler. U-
zu n H a a n B e , bunlar teskin ederek geri dndrmek iin oullar
H a lil ve U u r lu M eh m ed ile M u su llu E m r B e i gnderdi ise
de onlar kararlarndan vazgeiremedi. Bunun zerine ehzadeler on
lardan bazlarnn davarlarn yamaladlar 10. Bununla beraber Am id
yaknnda H a a n B e ile T a r h a n -o lu R s te m arasnda yaplan
ve A k - K o y u n l u l a r n parlak bir zaferi ile sona eren savata, Avar
lar gibi, Bayatlar m da bulunduunu biliyoruz u .

T im u r un Yozgat ve ona komu blgelerdeki Kara-Tatarlar n

mhim bir ksmn Trkistana gtrmesi zerine K u zey Suriyedeki
bu Bayatlar n bir bl de Dulkadrl oymaklar ile birlikte Boz-Ok-
ta yurd tuttu. Bayatlar m bu kolu am Bayad ad ile tannmtr.
Bundan baka X V I. yzylda ran da S a fe v hizmetinde mhim bir
Bayat kolunun yaad grlyor ki, biz bu kolun da Kuzey-Suriye
deki Bayatlar daz olduuna eminiz. Birinci Blmde, muhtelif yerler
de sylendii gibi, A k - K o y u n l u l a r n baarlan ve onun arkasndan
S a fe v devletinin kuruluu Kuzey-Suriye deki Trkmenler zerin
de de byk tesirler yapm ve onlardan mhim zmrelerin bu dev
letlerin hizmetine girmelerine mil lmtr.
875 (1471) ylnda D u lk a d r -o lu a h -S u v a r B e ile sava
mak zere Haleb te bulunan M e m l k kumandan Y e -B e in katna
gelen beler arasnda B o z c a - o l u H a lil B e de bulunuyordu12.
O sm a n l fethinin ilk yllarnda Bayatlar n banda grdmz

9 M akriz, nr. 4389, 201 a-b; ondan naklen b n T a r -B ir d , en -Nucm uz-zlire,

yay. W . P o p p e r, Berkeley, 1915, VI, s. 389, 557-558; ayn mellif, el-Menhel u s-s f, Vuru-
Osmaniye ktb., nr. 3428, 167 a.
10 E b B e k r -i T ib r n , ayn eser, s. 254, 265.
11 Ayn eser, s. 273.
12 Tarih Ye-B eg, Topkap Saray, I I I . Ahmet ktb., nr. 3057, 121 b.

225
B o z c a - o l u H a lil B e in aradaki zaman fark dolays ile ayn a
hs olduu zerinde kesin bir ey sylenemiyor. Yine ad geen B o z
c a - o lu H a lil B e ile ada ayn aileden ve S e v in d ik
b e le r i de tanyoruz ki, bunlar da D u l k a d r - o l u a h -S u v a r m
mttefikleri idiler13. Dier taraftan biz B o z c a ailesinden baz bele
rin de U zu n H a a n B e in hizmetine girmi olduunu biliyoruz14.
S a fe v devrinde randa yaayan Bozcalular bunlarn torunlarndan
bakas olmasalar gerektir.

1. Haleb Trkmenleri Bayad:

926 (1520) tarihinde, eski D u l k a d r bei A l u d - d e v l e nin kar

dei A b d u r - R e z z a k n Bayatlard ve Krdler i etrafna toplayarak
Dulkadr hkimi ah S v a r -o lu A li B e ile mcadeleye giritii
ve hatt A li B e in ldrld, Mara ve Elbistann A b d u r - R e z
z a k n eline getii hakknda Kahire de yalar dolamaa balam
ise de bunu teyid eden bir haber alnmamtIS. Bu tarihlerde yazlm
olan Haleb sanca tahrir defterinde Bayatlar Haleb Trkmenlerinin
nc boyu (tife) olarak zikredilmekte ve 20 obadan (cemt) m
teekkil bulunmaktadr. Bu obalarn ilkini Bayatlarn banda bulu
nan B o z c a ailesi mensuplar meydana getiriyor. Bu srada Bayatlar n
banda B o z c a - o l u H a lil B e bulunuyordu. Ancak ayn yzyln
ikinci yarsna ait defterlerde bu boy bei ailesi obas grlemiyor. Bu
be ailesine ne oldu, ran a m gitti? Bu ihtimal ok kuvvetlidir.

Bundan sonra Pehlivanl obas geliyor ki bu, Bayad boyunun en

byk obasdr. Bahsedilen deftere gre 268 vergi nfusundan m ey
dana gelmi olan bu oba o zaman adn tad P e h liv a n n torunu
D v u d K e t h d a tarafndan idare olunuyordu. Gerek D v u d K e t
h d a , gerek kardeleri H a c S le y m a n ve Sen (E s e n ) T im u r
menur sahibi olup, oullar da sipahzde idiler. Bu menurlarn bu
k e t h d a ailesine M e m l k devleti tarafndan verildii anlalyor.
Bu obann nfusu devaml bir ekilde artarak K a n u n devrinin orta
larnda 505, II. S e lim devrinde 787 vergi nfusuna ykselmitir. Di
er taraftan yine bu zamanlarda Pehlivanl obasnn bir kolu da Yeni
l i de bulunuyordu. III. M u ra d devrinde Y eni-ldeki bu Pehlivanl
kolunun vergi nfusu 407 idi. Bundan baka Bayatn Y en i-V deki

13 B e k ir S tk B a y k a l, Uzun Hasan9n Osmanllara kar kat1i mcadeleye hazrlklar

ve Osmanl A k-K oyu n lu harbinin balamas, Belleten , say 82, vesika II, s. 280.
14 A y n yaz> vesika J, s. 276.
15 b n y a s , BedyVuz-zuhur, stanbul, 1932, V, s. 327.

226
 obalarndan alla ve Ali-Beller in de bu Pehlivanl koluna bal
olduklar grlyor I6. Pehlivanl oyma her iki kolu birlemek ve B a
yat boyunun dier birok obalarn da etrafna toplamak sureti ile X V II.
yzylda byk bir teekkl haline gelmitir. Bu sebeble K t ib
e le b i kendi zamanndaki Haleb Trkmenleri oymaklar hakknda
tanzim ettii listede Pehlivanllar el da yer vermitir 17. Bunda Bayad
boy bei ailesinin (Bozca-oullar) rana, gitmesi veya herhangi bir
sebeble varln muhafaza edememesi en mhim mildir. Teekkln
X V II. yzylda artk Haleb blgesinde deil, Sivasn gney ve gney
bat taraflarnda yaad anlalyor. Hatt Pehlivanllar 1100 (1688-
89) ylnda dier birok oymaklarla beraber vilyet vilyet gezip yok
sul ve zayf halka saldran ve yollarda soygunculuk yapan G e d ik adl
haydudun tenkiline memur edildikleri g ib i18, ertesi yl da, yine dier Trk
men oymaklar ile birlikte, Avusturya ya yaplacak sefere arlmlar
dr. Sefere katlmalar istenen 200 Pehlivanl askerinin banda u be-
ler bulunuyordu: P e h l iv a n - o lu s m a il B e, P e h liv a n -o lu
H a c M u sa B e, P e h l iv a n - o lu B a t t a l B e, P e h liv a n - o lu
H a c A b b a s B e o lu , H a a n B e o lu M eh m ed B e , A li
B e o lu M irza B e , B i b e r - o l u A s s f B e , Tatar-lyaslu obas
kethdas, Kuzu-gndenli oyma kethdas, Sanal (?) Bayad kethda
s 19. Bunlardan H a a n B e -o lu M e h m ed B e den itibaren zik
redilenlerin P e h l iv a n - o u ll a r ailesinden olmadklar grlyor.
1108 (1696) tarihinde yukarda ad geen P e h liv a n -o u lla r 'n d a n
s m a il B e , Y en i-l voyvodas id i20. Y eni-li de bu esnada babca
Pehlivanl oyma ile ona bal obalar meydana getiriyordu. Y en i-l in
vergisi ise, eskiden valide sultanlarn skdarda yaptrdklar cmilerin
vakfna ait iken bu sralarda, Mekke ve Mediney e gnderilen Surre
akesine tahsis edilmiti. Y en i-le bal oymaklara haremeyn u-eri-
feyn airetleri denilmesinin sebebi de budur. 1141 (1728) tarihinde Peh-
livanllar n Boz-Ok blgesinde yaadklar grlyor.

X V III. yzylda Anadolu daki Trkmen oymaklarna dir Sey-

y a h B u r c k h a r d t ve N ie b u h r un listelerinde Pehlivanl oymann
yurdu Boz-Ok ta gsterilmitir. N ie b u h r 21, Halebde yaayan P. R us-

16 F. Sm er, Bayatlar , stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk D ili ve Edebiyat

Dergisi, 1952, IV, say 4, s. 374-376.
17 Cihan-nma , s. 593.
18 A h m e d R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 7779.
19 A h m ed R e fik , ayn eser, s. 85-86.
20 A h m ed R e fik , ayn eser, s. 114.
21 J. N ie b u lr, Voyage en Arabie , Amsterdam., 1776, s. 336.

227
selden naklen Pehlivanllarn sahip bulunduklar adr saysna dair
15 000 rakamn vermektedir.

Burada bahsedilecek olan Bayat obalarndan biri de Reyhanl

teekkldr. K a n u n devrinde 112 vergi nfusundan ibaret, kk
bir oba halinde bulunan bu teekkln 93 evlik bir kolu da ayn devir
de Y en i-Il de yaamakta idi. Bu oba da bir taraftan nfusunun art
mas, dier taraftan da Bayat boyuna mensup birok obalarn kendi
sine katlmalar ile X V III. yzylda Pehlivanl gibi, byk bir teek
kl haline gelmitir. Ad geen yzylda Reyhanl oyma kendisine
bal dier oymaklarla birlikte Sivasn gney taraflarnda yaylamak
ta ve Haleb evresinde klamakta idi. S e y y a h B u r c k h a r d t 22 R ey
hanllarn 3000 adrdan mteekkil olduklarn sylemektedir.

Reyhanllar, yaylaa gidib gelirken rahat durmadklarndan Rak-

ka ya srlmeleri hakknda bir ka defa ferman km ise de, her
defasnda bundan kurtulmulardr.
X IX . yzyln ortalarnda Reyhanllarn A m ik ovasnda kla
dklarn biliyoruz. 1865 ylnda Gney-Anadolu daki derebeileri or
tadan kaldrmak ve oymaklar yerletirmek gayesi ile tekil edilen
Frka-i Islhiyye nin Gvur dalar ve Krd dandaki harektnda
Reyhanllar Frka-i Islhiyyey e yardmda bulunmulardr. Frka-i
Islhiyye nin harektnn sona ermesini takiben C e v d e t P a a mn
teebbs ile bu oymak Am ik ovasndaki klanda yerletirilmi ve
bunun sonucunda Reyhanl kasabas meydana gelmitir 23. Ayrca R ey
hanl boy beisi M r s e l-o lu M u s ta fa B e e de paalk rtbesi
verilmitir.

Bayat boyunun bu bahsedilenlerden baka Il-Dilekl, Beil,

Yabanlu, Melek-Haclu, Gzcekl adl obalar da vardr.

Bayat Boyu X V I. yzyln ikinci yarsnda bir taraftan nfusunun

artmas, dier taraftan Haleb Trkmenler ine bal bir ok kk oy
maklarn kendisine katlmas ile Haleb Trkmenler i nin, Be-Dili b o
yundan sonra en byk teekkl olmutur 24. X V II. yzylda ise b o
yun obalarnn mhim bir ksm Pehlivanl ve bir ksm da Reyhanl
oymaklarnn etrafnda toplanmlardr. Bu tarihten itibaren Bayat

22 H a slu ck , Christianity and slam under the suhans , Oxford , 1929, II, s. 480
23 C e v d e t P aa, Tezkir yay. C a vid B a y s u n , (T.T.K.), Ankara , 1963, s. 126, 127
140, 141, 144, 147, 149, 158, 173, 174, 222, 223.
24 F. Sm er, Bayatlar , s. 377.

228
lar bu iki teekkl yani Pehlivanllar ile Reyhanllar temsil etmiler
dir.
Pehlivanl oymann bandaki boy bei ailesinin X V III. yz
yln ikinci yarsnda bugn Ankarann K m k -K a le kazasna bah
Be-Obas kynde oturduunu biliyoruz. Pehlivanl belerinden M ah
m u d B e 1212 (1797-1798) ylnda kydeki cmii yaptrmtr. Bu
bein 1221 (1806-1807) ylnda a p a n -O lu S le y m a n B e in
emrinde bulunduunu gryoruz. Aile htralarnda M ah m u d B e
in birok harblere katlm olduu sylenir; hatt bu harblerden birin
de olu H a y d a r B e i kaybetmi, dnde kardeini babasnn yann
da gremeyen dier olu A b d u r a h m a n B e in: ay kardam nere
lerde kaldn diyerek alamaya balamas zerine, kalarn atan
M a h m u d B e : kadn gibi ne alyorsun, sen H a y d a r ol, sen de kal
demitir. Fakat htralarda M a h m u d B e in de gittii son seferden
geri dnmiyerek Belgrad da ehit dt anlatlr. O zamanlarda A na
dolu Trk nn kaderi byle idi. Vergisi Mekke-Mediney e gider, ken
disi de, ok defa geri gelmemek zere, imparatorluun uzak eylet
lerine gnderilirdi. M a h m u d B e e olu A b d u r r a h m a n B e , ona
da olu H a a n B e halef olmulardr. Pehlivanl boybei ailesinin
nesli zamanmza kadar gelmitir. Ailenin M a h m u d B e in dedesi
K o d a la k B e ( ) den balayb zamanmza kadar gelen mu
fassal soy kt husus ktbhnemizde mevcudtur.
Reyhanl boy bei ailesi de zamanmza kadar gelmitir. Bu aile,
skenderun da oturan Hatayn en tannm ailesi olan M u r sa l-O u l-
l a n dr.

2. am ve Tarablus evresinde Bayatlar:

Bayatlara mensup baz kk oymaklara da yine X V I. yzylda

am ve Tarablus evresinde yaayan Trkmenler arasnda rastgelin-
mektedir. Bunlardan am yresinde yaayan oymak ok kk olup,
ancak 39 ev kadardr. Tarablus yresindeki oymak ise biri 73, dieri
64 vergi nfuslu iki kola ayrlmtr ve o blgedeki Selluriye ( Salur)
teekklne bal bulunmaktadr25. Bu Bayat obalarnn Haleb Trk
menleri arasndaki ana boydan ayrldklar anlalyor.

3. B oz - Ulus Bayatlar:

X V I. yzylda Boz-Ulus arasnda ancak iki Bayat oymana rast-

gelinmektedir. Bunlardan biri asl Boz-Ulus kmesinde, dieri de
Boz-Ulus un Dulkadrl teekklleri arasnda bulunmaktadr.

25 F. Sm er, Bayatlar, s. 378.

229
 II. S e lim devrinde yazlm Boz-Ulus defterine gre, asl Boz-
Ulus kolunda bulunan Bayat oyma 206 vergi nfusuna sahiptir. Boz-
Ulusnn Dulkadrl kolunda bulunan ve am Bayad adn tayan oy
man ise 341 vergi nfusu vardr26.

4. D u l k a d r l Bayatlar ( am -Bayad):

Dulkadrl eline dahil bulunan Bayatlar am-Bayad adn tar

lar, Bu Bayat kolu, adnn da gsterdii gibi, Kuzey-Suriye deki Bayat
lama. mensuptur. Bu mhim Bayat kolunun byk bir ksmnn Boz-
Ok blgesinde yurd tuttuu grlyor. Bundan baka Y en i-Il de, Ulu-
Yrkler arasnda ve grdmz gibi, Boz-Ulusun Dulkadrl kolu
iinde de baz am-Bayad oymaklar bulunmaktadr.
am-Bayat oymann ilgimizi eken bir taraf da onun Kaar
boyunun teekklnde oynam olduu roldr. Kaar ( Iran kaynakla
rnda: jU-L) boyuna ait en eski bilgi 897 (1491-1942) ylna aittir. Bu
tarihte Kaarlarm Azerbaycanda, bilhassa Kardba blgesinde yaa
dklar grlyor. A k - K o y u n l u hnedanna mensup bulunan ve
I b e S u lta n ad ile tannm olan D a n a H a lil o lu b r a h im B e
mezkr ylda (897) Kaar askeri ile ( jU- jS it! ) birleerek A k - K o
y u n lu hnedanndan M a k su t B e o lu R s t e m B e i hkm
dar yapmak iin onu mahbus bulunduu Alncak kalesinden karm
id i27. I b e S u lta n , R s t e m B e i A k - K o y u n l u tahtna geirdik
ten sonra 898 (1492-1493) de yine Kaar askeri ile birlikte Giln a bir
sefer yapm tr28. Daha nce de iaret edildii gibi, buradaki Kaar
adnn bir ahstan gelmi olmas pek muhtemeldir. Kaarlar az sonra
ah s m a ilin hizmetine girerek S a fe v devletinin kurulmasnda
rol oynamlardr. Bu teekkl (yani Kaar) X V I. yzylda am-Ba-
yad, Aca-Koyunlu, Aalu ve Yva obalarndan meydana gelmiti.
Bu oymaklarn ana kollarnn Boz-Ok blgesinde yaadklar grlyor.
Bu husus Kaar boyunun Anadolu daki Yozgat blgesinden Azerbay
cana, A k - K o y u n l u devrinde gittiinde hi phe brakmyor.

a - Boz-Ok

Boz-Oktaki am-Bayatlar bu blgenin Gedk yresinde yaamak

tadrlar. Bu yre Kayseri nin kuzey dousunda, Gemerek ile Manclk
arasndaki topraklan kaplamakta idi. Burada yaayan am-Bayatlar

26 Babakanlk A rivi , ur. 561, 63 a-b, 65 a.

27 K a z v in li Y a h y a , Lubb ut-tevrih , Tahran, 1314 ., s. 225.
28 A y n eser, s. 226.

230
balca Hzrlu, Hasanclu, Kesmezl , eyhlu, arklu, Kzl-Donlu vc
Karaca-Koyunlu gibi obalara ayrlmtr. Bu obalar sahip bulunduk
lar ekinliklerde iftilik yapmakta ve k gelince Suriye ye gitmekte
dirler. Fakat X V I. yzyln ikinci yarsnda am-Bayatlarma, kn
Suriyeye gitmekten vazgetikleri anlalyor.

b- Y en i-ll

Bu ilde yaayan am-Bayad kolu ancak 5-6 obadan ibaret bulun

maktadr. Bunlardan Tatar-Alilu hari olmak zere, dierleri Boz-Ok
yresindeki am-Bayad obalarnn kollarndan bakas deillerdir.
c- Ulu-Yrk

Ulu-Yrk topluluuna bal teekkllerden biri de nallu oyma

olup, bunun Kuzey-Suriye deki nallularm bir kolu olduu anla
lyor. Am asya evresinde yaamakta olan bu inallu teekkl arasnda
am-Bayad adl birka obaya rastgelinmektedir 29. Bu keyfiyet, evvel
ce de iaret edildii gibi, Bayatlar ile Inallular arasnda kablev bir
akrabalk ile ilgili olabilir.
- Ankara
am-Bayatlan na mensup iki kk oyman da 929 (1522) y
lndan nce Ankarann Kalecik kazasnda yurd tuttuklar grlyor.
Bunlardan biri una, dieri de Tavanck kylerinde yerlemiler
di 30.
d - Mara
am-Bayadna mensup bir oyman da Behisniy e tbi Korucu
adl kyde, 40 vergi nfusu olan dier birinin de Antakya da Haclu
kynde kladklar grlyor31.
Boz-Ok ta yaayan am -Bay atlarnn /rtm dakiler gibi ilik inan
cn tadklar, yani Kzl-Ba olduklar ve hatt ran ile dahi mna
sebetleri bulunduu anlalyor. 986 (1578) ylnda Boz-Ok taki am-
Bayatlari na mensup bir kimse 984 (1576) ylnda ldrlen S a fe v
hkmdar II. ah s m a i l in kendisi olduunu iddia ederek bana
bir hayli adam toplayp Kr-ehri ndeki H a c B e k t a -i V e li tek
kesinde taraftarlarnn nnde kurban dahi kesmiti. Fakat onun ha
reketi ksa bir zamanda bastrld32.

29 F. Sm er, Bayatlar , s. 379.

30 F. Sm er, ayn ya z , s. 379.
31 F. Sm er, ayn y a z , s. 378.
32 Mhimme defteri, X X X I I , s. 206.

231
 am -Boyad nin gerek Boz-Ulus, gerek Y en i-ll arasndaki obalar
nn, bu topluluklara mensup dier oymaklar gibi, 1022 (1613) tarihle
rinde Orta-Anadoluya gelmi olduklar anlalyor. Bunlar da 1100
(1688-1689) yhnda Orta-Anadolu da kalabalk avanesi ile haydutluk
yapan G e d i kin tenkiline memur edilmiler ve ertesi yl da dier
Trkmen teekklleri gibi Avusturya seferine arlmlardr39.

Orta-Anadoluya gelen ve iaret edildii gibi, Y en i-ll ile Boz-Ulusa

mensup bulunan am-Boyad oymaklarnn nerelerde yerletikleri
hakknda tam bir bilgiye sahip deiliz. Bunlardan bir veya birka o-
banm ukur-Ova ya indikleri ve Kara-lsal kazasnda bugn kendi
adlar ile anlan kyde yerletikleri anlalyor34. Yine onlardan bir
obann Karaman kasabasnda yerletiini biliyoruz. Orada ayr bir
mahalle tekil eden bu oba mensuplar bugn de kabilev menelerini
unutmamlardr.

5. Ktahya:

X V I. yzylda Bayat adn tayan bir oymaa da Ktahya Y

rkleri arasnda tesadf edilmektedir. Ktahyann Geyikler yresinde
yaayan bu Bayat adl oymak II. B a y e z id devrinde 53 vergi nfusu
na sahip idi. Dier taraftan ayn yzylda Uak yresinde yaayan
Boz-Gu adl byk b if oyman obalar arasnda da 25 vergi nfuslu
Kara-Bayat adl bir oymak grlmektedir35.

Ayn yzylda Bayat adl dier bir oyman da Antalya (T eke)

sancanda yaamakta olduunu biliyoruz36.

ite Anadolu Bayatlar hakknda elde edilen bilgiler bunlardan

ibarettir.

6. Irak ve el-Ceztre Bayatlar:

S e l u k lu la r zamannda S e l u k lu emirlerinden A k s u n k u r u l-
B u h a r nin Basra daki nibi S u n k u r un, el-Bayat nisbesini tad
ndan ve X II. yzyln sonlarna doru Badad m gney dousunda,
Tb aynn kaynana yakn yerdeki bir kalenin de Bayat ad ile anl
dndan ve bu kalenin hkiminin Trk olduundan daha nce bah
sedilmiti.

33 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 78, 82.

34 A h m e d R e fik , s. 215, 216.
35 F. Sm er, ayn ya z, s. 382.
36 Babakanlk A rivi, Teke sanca defteri, nr. 14, s. 398, 400, 423.

232
 X V I. yzyla gelinceye kadar gerek Irak ve gerek el-Cezire de Ba-
yatlarm yaadna dir her hangi bir tarih kayda rast gelinemiyor.
X V I. yzyla ait O sm a n l tahrir defterlerinde de ancak Karaca-Ba-
yat adl ok kk bir oymak grlmektedir. Bu oymak Kerkk yre
sinde yaamakta ve 24 vergi nfusuna sahip bulunmakta id i37.

Badadl M n M u h a m m ed b. A h m e d e gre38, Badad taki

son K le m e n vlisi D v u d P a a zamannda vliye bal oymak
kuvvetleri arasnda 1 000 atl Bayat, T ayy (Arab) ve Milli ( Krd)
oymaklarna mensup idi. Ayni mellif, (eserini 1822de yazmtr) Kir-
man-ah blgesindeki Bayatlar m 2 000 adr olduunu kaydettikten
sonra Tvuk blgesinde de onlardan 2 000 eve yakn bir kme bulun
duunu, trke ve araba konutuklarn sylyor. Yine bu mellif bu
Bayatlarm beenilen ve aranan atlar yetitirdiklerini ve bunlarn Iak-
Arab ta nleri olduunu da yazar39.

Zamanmzn Irakl tarihisi A b ba s u 1- A z z v nin Bayatlar a.

dir verdii bilgilere gre40, Bayatlar m pek mhim bir ksm imdi
Kerkk blgesinde yerleik hayata gemitir. Gebe yaay devam
ettirenler az olup, bunlar 13 obadan mteekkil bulunmakta ve bu
obalar da birok kollara ayrlmaktadr. Ayn mellife gre, gebe
Bayatlar dan baz oymaklar Arablar ile karmlardr. Lkin bunlarn
hepsi ana dilleri, trkeyi unutmamlardr. Bu Bayatlar eskiden beri
Kerkk ve komu blgelerde mi yaamakta idiler, yoksa buralara X V I.
yzyldan sonra Iran dan m geldiler, bu husus henz aydnlanma
mt?.
phesiz Irak Bayatlar Trk edebiyatnn en byk stadlann-
dan biri olan Fuzli nin kendi hemehrileri olmas dolays ile de dik
kat ve alkamz zerlerine ekmektedir. Lkin S a fe v hkmdar
ah A b b a s n kitapbas, ir, muharrir ve nakka A f a r S d k -
nin (aslnda amlu ya bal Harbedelu-Hdabendelu- adl Trkmen
obasndan idi) szlerine baklrsa F u z l Irak Bayatlarna deil Iran
Bayatlarna mensuptur. Ona gre Bayat tan (phesiz mellif burada
kendi lkesindeki Bayatlar kastediyor) olan F u z l S a fe v emir
lerinden b r a h im H a n n maiyyetinde Badada. gitmi ve ad geen
hann K a n u n S u lta n S le y m a n n gelii ile ran a dnmesi zeri

37 F. Sm er, ayn yaz , s. 383.

38 Rihlet ul-M ni el-Badad, farsadan arabcaya eviren A b b a s u l-A z z v , B a
dad, 1948, s. 34.
39 A y n mellif\ s. 47, 54.
40 Tarih ul-Irak , Badad , 1939, III, s. 368, 370.

233
ne Hille de yerlemitir41. Burada ad geen b r a h im H a n Musullu
oymandan olup, Badad vlisi iken 934 (1527) de yeeni Z lfik a r
S u lta n tarafndan ldrlmtr42. Bu sebeble b r a h im H a n n
K a n u n S u lta n S le y m a n karsnda bozguna urad eklindeki
S d k nin szleri doru deildir.

7. Iran Bayatlar:

a - z Bayatlar ( Ak- Bayatlar)

S a fe v devrinden nce ran da Bayatlar\n yaadna dair her

hangi bir bilgiye sahip deiliz. X V I. yzylda randa yaayan Bayat
lar tek bir teekkl olarak deil, muhtelif blgelerde olmak zere,
kol halinde bulunuyorlar. Bu husus onlarn birbirinden farkl siyas
maziye sahip olmalarndan ileri geliyor. Bunlardan yalnz Bayat adn
tayanlar Hemedann gney dousundaki Kezzz ve Girih-Rd blge
sinde skin olanlardr.
ah A b b a s n tarihisi Trkmen s k e n d e r B e e gre43 bu
Bayatlarm nfusu daha T a h m a s b devrinde 10 000 adr idi. T ah -
m a sb devrinde bunlar E m r ah B e , S le y m a n B e , H a c
U v e y s B e ve S e y f B e gibi emirler tarafndan idare olunmular
d r44. Bu sonuncusu ile beraber A li S u lta n adl dier bir Bayat bei,
K a n u n nin Iran seferleri mnasebeti ile bizim tarihlerde de zikro-
lonmutur45. Btn bu Bayat beleri hkmdarlar T a h m a s b m ba
lca seferlerine katlmlardr. R u m lu H a a n B e in ve mehul bir
mellifin kaydettiklerine nazaran 46 ad geen ran hkmdarnn l
m esnasnda saray korucular arasnda Bayatlar da bulunmakta idi.
Bayatlar ile Ltrlar arasnda Nihvend yresindeki Burucird kasabas
hususunda eski bir dmanlk vard ki, bu dmanlk ah A b b a s m
ilk saltanat yllarnda Bayat emri U u r lu B e in ldrlmesi ile had
bir safhaya girmiti47. ah A b b a s 1002 (1593) ylnda U u r lu B e i

41 Mecma' ul-havss , yay. ve farsaya eviren A b d u rre s u l H a y y a m p r, Tebriz , 1327

., s. 107.
42 H a s a n -i R u m lu , A hsen ut-tevrih , s. 208.
43 Tarih-i lem r-yi Abbas , Tahran , 1314, s. 139, yei basm, Tahran , 1334 ., s. 196.
44 Hasan-i Rumlu , s. 360, 387, 401, 479, 483.
45 C e l l-z d e M u sta fa , Tabkat uUmemlik f i derect il-meslik , Fatih ktb., nr. 4423,
yp. 379 b; bundan naklen li, Knh ul-ahbr, niversite k t p nr. 5219, yap. 293 a ve Peev,
Trih, I, s. 315.
46 S. 466; Taih-i ah sm ail-i sni , Bayezid Umumi ktb., nr. 5162, 6 b.
47 eref-Hn, K ahire , s. 81, 82; Tarih-i lem ra-yi Abbas , s. 289, 321, yeni basm, s.
471, 472.

234
ldren Luristan hkimi a h -V e r d inin zerine bir sefer yapt. ah-
Y e r d i bir ka yldan beri ah A b b a s m hkimiyetini tanmayarak
mstakillen hareket etmee balamt. a h - V e r d iyi itaate mecbur
eden ah A b b a s , Burucird e urayp burada U u r lu B e i destekle
mediklerinden dolay Bayatlarm ileri gelenlerini tekdir etti. U u rlu
B e in kardei a h -K u lu S u lta n 'm ricas ile ah onlarn kusurlarn
balad. Bayatlar da buna karlk hkmda rlarna Kzl-Balar arasn
da gzellikleri ile tannm olan ve kendi adlar ile anlan ( Beyti nejd)
atlarndan 3 000 aygr ve ksrak takdim ettikleri gibi, pike olarak da
3 000 tuman vermilerdir48. ah A b b a s n Bayatlar dan H s e y in
A li B e i 1598de elilikle Ispanya ya gndermi olduunu biliyoruz49.
Ayn hkmdar zamannda Y r A li S u lta n , G ed A li S u lta n ve
B e d ir S u lta n adl beler de Bayatlardan idiler. Bunlardan G ed
A li S u lta n n Mak hkimi, Y r A li S u lta n m Erivan blgesin
deki Bayezid kalesinin ve B e d ir S u lta n m da yine o blgedeki bir
yerin hkimi olduklarn biliyoruz so. ah S a fi devrinde ayn yerlerde
bu Bayat belerine oullar halef olmulardr51. Bu tayinler dolays ile
Bayatlar n mhim bir ksm Azerbaycana, gitmiler ve orada yerle
milerdir. Bu Bayatlar daha sonra Bayat-i mutlak yahut Ak-Bayat
adlar ile ran daki dier Bayat kollarndan tefrik edilmilerdir. On
larn Kuzey-Suriye deki Bayatlarm bir kolu olup A k - K o y u n l u fethi
neticesinde veya S a fe v devletinin kurulmas ile ilgili olarak ran a
geldikleri anlalyor.

b- Kara-Bayatlar ( Horasan Bayatlar)

S a fe v devrinde Iran daki ikinci Bayat kolu Horasan da bulunu

yordu ki, bunlara Kara-Bayat da denilmektedir. Kara- Bayatlarin
Harizm Trkmelerine mensup olduklar anlalmaktadr. Bunlar
ah s m a ilin Horasan fethetmesi zerine S a fe v hkimiyetine
girmiler ve tbilik almeti olarak kara sfatn almlardr. Kara-Ba
yatlar Nibur blgesinde ve bilhassa bu blgenin Maden denilen y
resinde oturuyorlard52. X V I. yzyln sonlarna doru Horasann bir

48 Tarih-i lem ra-yi A bbas , s. 322, yeni basm, s. 472, 473. ah A b b a s m 1006 (1598)
ylnda Hindistan hkmdar E k b e r H a n a ve olu M u ham m ed S elim ah a gnderdii
armaanlar arasnda bulunan atlardan bir ksm Bayat atlarndan idi (A lem r-yi Abbas , .
552, yeni basm S. 543).
49 Y a d ig r (m ecm uas), Tahran 1947, nr. 4. s. 33.
50 lem ra-yi Abbas , s. 762, yeni basm, s. 1086.
51 s k e n d e r B ey T rk m en ve M u ham m ed Y u s u f, Z eyl-i iarih i lem ra , Tahran ,
1317 ., s. 246.
52 lem ra-yi Abbas , s. 302, 585-586, yeni basm, s. 295, 444, 445, 510.

235
ksm vilyetlerini eline geirmi olan zbek hkmdar A b d u lla h
H a n buralar olu A b d u l-m u m in H a n a vermiti. A b d u l-m u -
m in H a n n 159ide Nibur u geri almak isteyen S a fe v kuman
dam K a r a m a n l F e r h a t H a n geri ekilmee mecbur etmesi ze
rine Kara-Bayatlar onun tbiiyyetini kabul ettiler. Lkin bunlar daha
nce aataylar dan pek ok adam ldrdklerinden B a b a I ly a s
olu M a h m u d S u lta n ve dier Bayat ileri gelenleri mezkr Hann
katma gelerek ona itaatlerini bildirmi olduklar halde esirgenmiyerek
ldrldler53. M a h m u d S u lta n n kardei M u h a m m e d S u lta n
perian bir halde etrafa dalm bulunan Kaa-Bayatlar bana top
layarak h -A b b a s a byk hizmetler ifa etmitir. Hatt bu sebeble
ad geen hkmdar tarafndan btn Kara-Bayat boyu vergiden
muaf tutulmutur54. 12 yl Niabur vliliinde bulunan M u h a m m e d
S u lta n n lm zerine yerine olu B a y r a m A li S u lta n gemi
t ir 55. Bu tarihten itibaren Nibur uzun bir zaman Kara-Bayatlar n
elinde kalmtr. N d ir ah zamannda ve onun lmnden sonra
da Niabur yine Kara-Bayat beleri tarafndan idare olunuyordu56.

c - am Bayad ( Kaar boyu Bayatlar)

ran'daki nc Bayat teekkl bizim am-Bayad oymann

bir koludur. Bu am- Bayad kolu, daha nce de sylendii gibi, Yva,
Aal ve Aa-Koyunlu teekkllerine mensup kollarla birlikte Kaar
boyunu meydana getirmitir. Kaarlar X V I. yzylda Azerbaycanda
bilhassa Gence ve Bardea blgesinde yaamakta idiler. Fakat bu ve
ertesi yzylda Kaar belerinden hangilerinin am -Bay ad na men
sup olduklar bilinemiyor. X V III. yzyln birinci yansnda Gencej e
bal kylerden birinin am-Bayad adn tadn gryoruz57.
N d ir ahn ldrlmesi zerine yerine geen d il a h m byk
emirlerinden M u h a m m e d A li H an a m - B a y a d n d a n id i58. Kaar
hkmdar F e t h A li H a n ( B a b a H a n 1797-1834) devri emirlerin
den M u h a m m e d A li H an, kardei s m a il H an , P ir K u lu H a n

53 Gsterilen yerler*
54 lem ra-yi Abbas, s. 586.
55 Alem ra-yi Abbas , s. 586, yeni basm, s. 1087; Z eyl-i tarih-ilem ra-yi Abbas , s. 22.
56 M irza M eh di H an, Tarih-i Ndiri , Tebriz , 1260, s. 45; E b l-H a s a n M uham -
m e d -i G n list n e , Mcmel ut-tevarih , Rezav y a y T a h r a n , 1330 ., s. 66.
57 Gence Tahrir defteri, Babakanlk A rivi , I I I . Ahmed devri, n\ 903, 19 a.
58 E b u l Haan Muhammed-i Gulistne, s. 21, 22.

236
ve olu M u h a m m e d B k r H a n n da bu oymaktan olduunu bi
liyoruz 59.
ran daki Bayatlar imdi tamamen yerlemi olup mhim bir
ksm Hamse (balca Zencan blgesi) vilyetinde oturmakta ve Ka-
kailer arasnda da bir ka kk Bayat oymana rastgelinmektedir60.

Dou musikisindeki Bey ti makamnn Iran Bayatlarmn musik

ezgilerinden alndndan phe edilmez.

59 M irza E b I-K a sm , M ecm ua, Tebriz , 1294, s. 412.

60 M es ud K e y h a n , Corafya~i mufassal-i ran , Tahran, 1311 ., s. 80, 86, 376.

237
 III.

ALKA BLK

( Alka-Evli)

Grd gibi, K g a r l M a h m u d da Alka-Blk, R e id

u d - d in de Alkaravl, Y a z c - o l u ve E b l -G a z i de Alka-Evli
(ivli) eklinde yazlan bu Ouz boyuna mensup bir oymaa veya bir
yer adna hi bir yerde rastgelinememitir. Bunun sebebi nedir? Bu
hususta kesin bir ey sylemek mmkn olmuyor. Bugn Trkiye de
Zonguldakla Safranbolu kazasna bal Halka-Evli 1 ky ile yine ayn
lkede grlen Halka Avlu hatt Halkalu eklindeki yer adlarnn2
bu boyla ilgili olup olmad zerinde kesin bir ey sylenemiyor.

1 Bk. Kylerim iz , s. 316.

2 Bunlar iin de ayn kitaba baknz.

238
 IV.

KARA-BLK

( Kar a-Evli)

Bu boya ait Trkiyede S e l u k lu la r ve O s m a n lla r devrinde

mhim bir oymaa rastgelinmedii gibi, Suriye, Irak ve randa da
bu adda bir teekkl grlemiyor. Yalnz Harizm Trkmenleri arasn
da X V I. ve X V II. yzyllarda Kara-Evli adl bir oyman mevcudi
yetini biliyoruz ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir.

Daha nce (I. Blmde) sylendii gibi, Dulkadrl eline mensub

olan byk Aa-ICoyunlu boyunu meydana getiren belli bal obalar
dan biri de Musa-Haclu (bazan bunun ksalm ekli ile: Musacalu)
idi. Musa-Haclu nun Y e n i-ll de yaayan kolu X V I. yzyln ikinci
yarsnda birtakm kollara ayrlm olup, bu kollar defterlerde mahal
le (obann yurdu) kelimesi ile gsteriliyor. te bu mahallelerden biri
nin de Kara-Evlu ( _>Ijl y ) olduu grlyor (86 vergi nfuslu). Def
terlerde mahalle, oyman veya obann kollar anlamnda da kullanl
d iin, buradaki Kara-Evlumn Musa-Haclu kolunun oturduu
yerin deil, dorudan doruya kendi ad olmas muhtemeldir. Nitekim
mahalle kelimesi ile zikredilen adlar incelendiinde bunlarn yer adlar
olmad grlyor. Bununla beraber bu Kara-Evlu obasnn Kara-
Evlu boyu ile ilgili olduu kesin bir ekilde ileri srlemez. nk Kara-
Evlu kelimesi, bu addaki boy ile mnasebeti olmayan herhangi bir oy
maa her zaman ve her yerde verilebilecek isimlerden biridir. Nitekim
Hazar-tesi Trkmenleri arasndaki Kara-Evlu oyma iin de ayn
ihtimal vrid olduu gibi, zamanmzda -llde yaayan Kara-Evli
oymaklarnn da adlarn sonradan aldklar anlalyor.

239
 X V I. yzylda Trkiye de Kara-Evlu eklinde baz yer adlar g
rlmekte ise de bunlarn says sekizi gememektedir '. Bunlar da Bolu
sancanda, Tokat ve Kastamonu blgesinde bulunmakta idi.
Trkiye de Meskn yerler klavuzu na gre2, biri Kara-Evliler ol
mak zere Trkiyede 10 Kara-Evli adl ky bulunmaktadr. Bu yer
adlarndan ounun bu boyla ilgili olduundan phe edilmez.

E b l-G a zi'n in bahsettii Kar a-Evlilere gelince, bunlar A m u-

Styu'nun ( Ceyhun) kysnda ve Ac-Deniz in (Hazar) yaknnda otur
makta idiler. Yine aym mellife gre, bu Kara-Evliler K a a - u r a
adl birinden tremilerdir. K a a - u r a ya gelince, yine orada onun
dardan getirilmi bir klenin oullarndan olduu syleniyor3. Bu
rivayet doru ise bu teekkln ayn addaki Ouz boyundan gelmedi
ine hkmetmek lzmdr.
Zamanmzda yar gebe hayatlarna veda etmek zere bulunan
Toros dalarndaki Yrkler arasnda da Kara-Evli adnda birka k
k oymak grlmektedir. Fakat bu oymaklarn tadklar ad daha
sonra aldklar anlalyor4.

1 Cedvele baknz.
2 Trkiye'de meskn yerler klavuzu s. 606.
3 ecere-i Tcrakime , s. 76, 77, 78.
4 Bu hususta: F. Sm er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir , D.T.C.F. Dergisi, X I, say 1.
1953, s. 67, not. 1.

240
 V.

Y A Z I R

R e id u d -d in deki Trkler in destan tarihinde D i b - Y a v k u -

nun beleri arasnda A la y , olu B u la n ve hatt D ib C en k u ve
olu D r k e in bu boydan olduu bildiriliyor1. Yine orada Ouzlarn
dal ve a h -M e lik in bozgunluu esnasnda Yazr dan bir be ile
A li H a n oullarnn Yazr yresine gittikleri ve Hisar-Tak da yurt
tuttuklar ve onlarn oullarnn ve neslinin el an orada yaad bil
dirilir2. Fakat biz Yazrlar Horasanda ancak 555 (1160) ylnda g-
yoruz. Mezkr ylda H a r iz m - a h t l - A r s l a n n askerleri (*^-1)3 ye
yryerek Yazrlari banda bulunan d e k ( ita_>l) H a n olu
Y a m u r H a n a saldrp onu bozguna urattlar. Y a m u r H a n
H a r iz n - a h m kendi zerine asker sevketmesinin S a n ca r n emir
lerinden Dihistan hkimi h t i y a r u d -d in - A y t a k n tahrikinden
ileri geldiini sanyordu; bu sebeble A y t a k a kar, balarnda S u l
ta n M a h m u d un bulunduu Ouzlar dan yardm istedi. Ouzlar, Ya-
zr beinin isteini kabul ettiler. Birinci Blmde tafsiltla anlatld
zere, Y a m u r H a n ve Ouzlar, A y t a k ve mttefiki Mzenderan
hkmdarn vukubulan iddetli bir savata yendiler4.
Yazrlar n kendi adlar ile anlan yurtlan Nes ehrinin batsnda
bulunuyordu. Buradaki bir kasaba da Yazr adn almtr. Bu ehir
X IV . yzyln birinci yarsnda orta derecede bir ehirdi. Yazrlar,
S a n c a r n devletine son veren Ouz kmesine dahil deillerdi. Bun
lar ilk nce Marglak tan Balkan a inmiler ve oradan da buraya gel
milerdi 5.

1 Ouzlarca ait destan mahiyette eserler , s. 369.

2 A y n ya z , s, 385.-
3 Buras bir yer ad olmal.
4 bn ul-Esrt Tornberg yay., X I, s. 171, Msr basm, X I, s. 97.
5 Birinci Blme bk. (s. 117).

241
 H a r iz m - a h S u lta n M u h a m m e d in Kara-Htaylar kar
snda baarszla uramas zerine isyan eden Nibur emri K e z lik
H an yenildikten sonra yannda bulunan bir Trkmen in teklifi zerine
Yazrlar n bulunduu yere gitmek istemise de oraya 3rollad adam
lar Yazrlar tarafndan yakalanp H a r iz m - a h a teslim edilmiti6.
Bu sralarda veya az sonra Yazrlarm banda H in d u H an adl bir
be vard. 11 yl Yazr bei olarak kalan H in d u H a n dan sonra Ya-
zr yurdu tamamen H a r iz m - a h la r n eline gemitir. H in d u H a n
n kardei m er H an , H a r iz m - a h la r n baehri Urgente Yazr
beliinin kendisine tevcih edilmesi hususunda devamh bir gayret
gstermiise de bu gayreti ona ancak S a b r H a n lkabn kazan
drmaktan baka bir sonu vermemitir. H a r iz m - a h S u lta n M u
h a m m e d in anas T e r k e n H a tu n , Mool hcumu zerine Urgen-
ten ayrlarak Mzenderan a gitmek zere yola ktnda yannda ge
ilecek yerleri iyi bilen S a b r H an da vard. Seyahat esnasnda Sa
b r H a n vlide sultana sadakatle hizmet etmi olduu halde, T e r
k en H a tu n , Yazr yurduna gelince kendisini terkedeceinden p
heye derek, onu gizlice ldrtt7.
Mool devrinden sonra onlara Kara-Da (T a )l deniliyordu8.
Bunlar ah A b b a s zamannda dier baz Trkmen oymaklar gibi,
S a fe v hkimiyetini kabul etmilerdi. 1038 (1628-1629) ylnda Kara-
Dahlarva. banda R a h m a n K u lu S u lta n bulunuyordu. Fakat
R a h m a n K u lu S u lta n ayn ylda Harizm hkmdar s f e n d i y r
H an ve kardei mellif E b l-G a z i ile birleerek S a fe v le r den
yz evirmi ise de bunlar S a fe v kuvvetleri karsnda baar gs
terememilerdir 9.
Yazrlar, grld zere, deta mstakil bir kavim gibi X II.
yzyldan X V II. yzyda kadar Horasanda varlklarn muhafaza
ederek yaamlardr. Bu byle olmakla beraber onlar Anadolunun
fetih ve isknnda da olduka mhim rol oynamlardr. X V I. yzylda
bu lkede 24 Yazr adl ky grld g ib i10, onlara mensup baz oy
maklar da vard. Bu oymaklarn Dulkadrl ulusu ile Hamid, Teke ve
Ankara sancaklarnda yaamakta olduklar grlyor.

6 Cuveyn, II, s. 71-72.

7 Nesev , s. 39, franszca tercmesi, s. 67-68.
8 E b l-G a z i, ecere-i Terkime , s. 61-62.
9 s k e n d e r B e g -i T rk m en ve M u ham m ed Y u s u f-i M verrih , Z eyl-i tarih-i
lem-r-yi Abbas, s. 2, 21, 22, 23.
10 Cedvele bk. Bu Yazr kylerinden pek ou -adlarn muhafaza ederek- zamanmza
kadar gelmitir ( Kylerim iz , s. 774J.

242
 1. Dulkadrl Ulusu:

Bu ulus arasndaki Yazrlar, Karacalu, teki ad ile Anamaslu

boyu obalar arasnda grlyor. Bu husus Yazrlar ile Karacalu boyu
arasnda kabilev bir mnasebetle ilgili olabilir. Biri 46, dieri 49 vergi
nfusu kadar olan Yazr obalar Antakya blgesindeki Baras kaza
snda klamakta idiler. Mstakil olarak zikredilen ve 99 vergi nfusuna
sahip olan nc Yazr obasnn da Birecik evresinde klad ve
Elbistan da yaylad bildiriliyor n.

2. Boz-Ok:

Boz-Ok sancandaki Yazr obalar da kk olup, bunlardan

biri 29, tekisi de 51 vergi evine sahiptir12.

3. Hamid Sanca:

Bu sancakta Yazr adl ky bulunduu grlmt. Ayn de

virde bu sancakta yaayan Yazrlar 95 yergi evinden mteekkildir
ve A li Fahruddin adl bir oymaa bal bulunmaktadr13.

4. Teke Sanca:

Teke sancanda Yazr obas sar ve kara sfatlar ile iki kola ay
rlmtr. Ayrca z-Kent adl bir kyde de bu oyman dier bir kolu
yaamaktadr14. Bunlardan baka, bu blgede Yazr adl iki ky de
bulunmaktadr. Btn bunlar Teke sancanda da, Hamid sancanda
olduu gibi, olduka mhim bir Yazr topluluunun yerlemi oldu
unu gstermektedir.

5. A n k a r a :
Bu sancaktaki Yrk topluluu arasnda yaayan Yazrlar da
kk bir oymaktr. 42 vergi evi kadar olan bu oymak ukurcak adl
bir kyde oturmakta i d i 15.

11 F. Sm er, Bozoklu Ouz boylarna dir , s. 68.

12 F. Sm er, ayn yaz , s. 69.
13 A y n yaz , gsterilen yer.
14 A y n yaz , gsterilen, yer.
15 A y n yaz, gsterilen yer.

243
 VI.

D e E R

R e id u d -d in deki Trklerin tarihi blmne gre Ouz h

kmdar D i b - Y a v k u nun belerinden T a -B e ve olu Y a lg u ?
B e bu boydan olduklar gibi, A la A t l - K i i D o n lu K a y n a ln
veziri A y ld u r da Der den i d i1. R e id u d - d i n deki bu rivayetlere
bir deer vermek icabederse denilebilir ki, Derler, Ouzlarm slmi
yetten nceki tarihlerinde mhim bir mevkie sahip idiler. Bununla
beraber onlarn S e l u k lu fethinde de mhim bir rol oynadklarm
sylemek mmkndr. nk, X I I I -X I V . yzyl mverrihlerinden
Cezire li (bugnk Cizre) em s u d -d in M u h a m m e d b. b r a h im
(1260-1339), A r t u k lu h a n e d a n n n bu boydan olduunu bize bil
dirir2. A r t u k B e ve oullarnn ise X I. ve X II. yzyllarda Trkmen
ler arasnda byk bir nfuza sahip bulunduunu ve asil bir aile sayl
dklarn biliyoruz.
Btn bunlarla beraber tahrir defterlerinde bu boya ait 19 yer
adna rastgelinmitir. Bu yer adlar, dier boylarnki gibi, Orta ve Bat-
Anadolu da grlmektedir3.

Der Slim Be ve Oullar

Bir ok Ouz boylan gibi, Derler in de X IV . yzyln ikinci ya

rsndan itibaren kaynaklarda kendilerinden bahsettirmee baladk
lar grlyor. Mool hkimiyetinin sona ermesi, M e m l k emirleri-

1 Ouzlarca ait destan mahiyette eserler, s. 370, 371.

2 > ^ J J = - " ^ J ( * ) ir ~ >* * :&

(Cevahir us-sulk, Paris Biblioteque Nationale, mamscrites arabs, nr. 6739,

s. 377).
3 Cedvele bk.

244
nin birbirleri ile mcadeleleri, esasen nfuslar oalm olan Trkmen
boylarna faaliyete gemek imknn vermiti. Derler bu esnada
S lim adl bir bein idaresinde, Caber yresinde yayorlard. Onlarn
Suriyedeki Trkmen kmesine mi mensup bulunduklar, yoksa Ak-
K o y u n lu la r ve K a r a - K o y u u lu l a r iine alan ve M em l k m
verrihlerinin Dou Trkmenleri dedikleri topluluktan m olduklar
iyice bilinemiyor.
773 (1371) ylnda D e r S lim B e , Beiri ye gelmi ve Hsn
Keyfa E y y u b h k m d a r M e lik e l-E r e fe eli gndererek ondan
kendisine snacak bir yer gstermesini ve ihtiyalar hususunda yar
dmda bulunmasn istemi ve arkasndan da kars ile yanndaki dier
beleri karlarn gndererek bu hususta tekrar ricada bulunmutur.
S lim B e in bu ekilde hareketine sebeb Dimak (am ) ve Haleb
kuvvetlerinden mteekkil bir M e m l k ordusunun kendisini iddetle
takip etmesi idi. S lim B e , M e m l k ordusunun nnden kaarak
Beiriy e kadar gelmiti. Fakat M e m l lcler onu adm adm takibedi-
yorlard. Der beinin M e m l k le r i bu kadar kzdran hareketinin
ne olduu bilinemiyor. Bununla beraber bunun ticaret ve belki de hacc
kafilelerini soymak hususu ile ilgili olmas muhtemeldir. nk S
lim B e in bu mahiyetteki bir hareketinden dolay K a r a -K o y u n -
lu K a r a M e h m e d in hcumuna uradn aada greceiz.
Hsn K eyfa hkmdar, S lim adna kendisinden yardm iste
mek iin gelenlere bir ey yapamyacan syleyib onlarn zgn ola
rak geri dnmelerine sebeb olmu ise de, S lim in gveyisi olan kendi
kardei m eri gizlice Der beine gndermi ve ona lkesinde iste
dii yere snmasn ve elinden gelen her yardm yapacan bildire
rek S lim B e i sevindirmiti. S a lim B e Hsn K eyfa evresindeki
sarp bir daa yerlemi ve E y y u b hkmdarndan da her trl yar
dm grmtr. M em l k ordusu S lim i bu dada bir mddet ku
att ise de, hibir ey elde edemeden geri dnd. S lim , M em l k
ordusunun uzaklamasndan sonra maiyyeti ile snd dan yaknn
da sevin iinde bir gezinti yaparken Trlmenler den bir bln sal
drsna urad. M e m l k le r in yakalayamad Der beini Trk
menler tutsak alp, A m id e doru gtrdler. Bereket versin S lim
B e in amcas olan E b u l G d ir in, olu H a a n B e yetierek onu
Trkmenlerin elinden kurtarmt4. Bu Trkmenler in A k -K o y u n -
lu la r dan olmas muhtemeldir. Bu hdiseden sonra S lim B e yurdu
Cabere dnd.

4 H sn Keyfa, vekayinmesi, Viyana Bibliotheque Nationale , (Mxt. 355), 103 b, 104 a.

245
 776 (1374-1375) ylnda S lim B e Irak tacirlerini ldrerek
mallarn yamalayan Y a h m u ( ^ ) olu (bir Anadolu kaynan
da: veled-i Umur) ih b u d -d in A h m e d in affedilmesi iin anne
sini bu Trkmen bei ile Kahire ye gndermiti. Bundan S lim B e
in M e m l k S u lta n ile arasn dzeltmi olduu anlalyor. M em
l k S u lt a n M e lik e l-E r e f a b a n ok kzgn olduu Y a b m u r
olunu affetmi ve ona M sr da dirlik tahsis etmitir. Bu suretle va
zifesini baar ile ifa eden ve S u lt a n dan ikram gren S lim B e in
annesi olunun yanma dnmtr5. Y a h m u r (U m u r) O lu na ge
lince, o sonra B e r k u k un yakn adamlar arasna girmi, D u lk a d r
o lu H a lil B e i ldrmek sureti ile B e r k u k a mhim bir hizmet-
de bulunmutur.

785 (1383) ylnda K a r a -K o y u n lu bei K a r a -M e h m e d , tbi

belerinden B o z d o a n - o l u Z i y a u l-M lk yanma alarak S
lim B e in zerine yrd. Bunun sebebi K a r a -M e h m e d e ait olan
M usul ehri ve blgesi haclarnn S a lim B e tarafndan soyulmu
olmas idi. T im u r tarafndan ayn ile itham edilen K a r a -M e h m e d
12 000 den fazla bir kuvvetle yldrm gibi Der beinin zerine yr
yp onu bozguna urattktan sonra Der obalarn yamalayarak
pek ok ganimet eline geirdi. S lim B e K a lat ul-Mslimin e doru
kamt. K a r a -M e h m e d etraf yamalyarak S lim B e i iddetle
takibetmekte idi. S lim bu takipten glkle kurtulup, kefeni boy
nunda olduu halde, hdiseyi uzaktan takip etmekte olan. M em l k -
le rin Haleb vlisi Y e l B u a (yahut Yol) e n -N siriye dehalet etti.
Der beine iyi bir kabul gsteren Y e l B o a onu s u lt a n m buyruu
zerine Kahire ye yollad 6. Ayn yln Rebi ul-hir aynn 19 unda
(21 Haziran 1383) Kahire ye gelen Emr S lim , S u lta n B e r k u k tan
ikram grm, hilat giydirilerek kendisine Haleb tablhne emirlii
tevcih edilmitir7.
791 (1389) ylnda K a r a -M e h m e d in, kendisi ve amcas B a y
ra m H o c a dan nce Dou Trkmenleri nin ba olan H s e y in B e
in olu P r H a a n tarafndan ldrlmesinden itibaren iki aile ara
snda kanl bir mcadele balamt. S lim B e araya girerek bunlar
bartrmak sureti ile bu iki aile arasndaki mcadele bir mddet iin
durmutur.

5 M akriz , Nr. 4SB6, 186 a; A y n , nr. 2395, s. 183, 184; bn Hacer , Y en i Cmi ktb.. n-
814, 11 b-12 a.
6 M akriz. nr. 4385, 11 a-b.
7 M a k rizi , 12 a; bn Hacer , 77 a.

246
 1390 da ikinci defa olarak M em l k tahtna geen B e rk u k , ken
disinin haU ediImesinde en mhim rol oynayan Trk Memlk emir
lerinden M in ta n, S li m B e in yannda olduunu renince Ha
lebe vardnda K a r a - D e m ir t a , M in ta teslim almak zere
Der beinin yanna gndermiti. K a r a -D e m ir t a drt gn bekledii
halde S li m, M in ta teslim etmiyor, bir takm bahanelerle vakit
geiriyordu. S lim in bu ekildeki davranna fkelenen K a r a -D e -
m ir ta , Dkr beinin obasn yamalatm ve baz adamlarn da
ldrtmt. S lim yannda M in ta olduu halde Sincar a kat.
Az sonra S lim in obasna gelen M in ta n eski arkada Y e l- B o a
e n -N s ir hdiseyi renince yapt hareketten dolay K a r a -D e -
m ir ta azalam ve hatt mnakaa esnasnda elindeki topuzu ona
vurmak iin, kaldrmt. Lkin bu hdise, B e r k u k da Y e l-B o -
ann eski arkada Minta koruduu yolunda kendisine anlatlan
larn doru olduu kanaatini dourdu. Fazla olarak az sonra S lim
B e gnderdii bir mektupta M in ta Y e l- B o a nm istei zerine
kardn bildiriyordu. Bunun.zerine B e r k u k , Halebe dnen Y e l-
B o a y ldrtt8. Fakat S lim , M in ta B e r k u k a teslim etmi-
yerek serbest brakt. Halbuki zengin bir be olmad iin vakit vakit
kervan soygunculuu dahi yapa S lim B e, M in ta teslim etme
si karhnda B c r k u k tan byk bir mebla alabilirdi.

796 (1393/94) ylnda S lim B e , T im u r un adamlarndan

D u la t ( D e v le t ) H o c a y tutsak alarak Haleb vlisine gndermi,
o da onu M sra yollam tr9. Ayn ylda B e r k u k , T im u r ile sava
mak iin Dimak da bulunuyorken Der S lim B e katma gelmiti.
B e r k u k , adrna giren Der beini ayaa kalkarak karlam, Trk
kumandan elbise ve hil at giydirmek sureti ile ona grlmemi bir
itibarda bulunmutu 10. Fakat S lim B e in yl sonra (799=1396-
1397), bilinemiyen bir sebebden Dimak vlisi tarafndan tevkif edil
mi olduunu gryoruz 11.
Kaynaklarda bir daha S lim B e den bahsedilmiyor. Onun bir
mddet sonra serbest braklm olmas muhtemeldir. E b l - F e r e c
tarihine yaplan ilvelerden birisinde K a r a - Y u s u f un 1399 ylnda
Derler in yurdlarna girib, gknlerini ele geirdikten sonra onlar

8 bn ul-F ra , Beyrut , 1936, IX , s. 269, 270, 271; M dkriz , yap. 218 b, 219 a; T a k iy u d -
din tb n K a d u h b e, Zeylu D vel il-Islm , Paris , Bibi. Nat., nr. 1599, yap. 62 a.
9 M akriz , 256 b, 257 a.
10 bn ul-Ftrat, IX , s. 382.
11 bn K ad uhbe, nr. 1599.

247
reisleri ile birlikte Caber de kuatt bildiriliyor n . Bu hdisede sz
konusu olan Der emri S lim B e midir, yoksa olu D im a k H o
ca mdr, bu hususta imdi bir ey sylemek mmkn olmuyor. n
k 801 evvaFinde (1399 haziran) babasnn yerine sultan olan F e r e c ,
D im a k H o c a nn Caber niblii beratn (menur) yenilemiti13.

S lim B e e ait u bilgiler, bu Der beinin cesur, faal, dira

yetli bir ahsiyet olduunu gsteriyor. Hatt, M in ta teslim etme
mesinden onun asil bir ruha sahib bulunduu dahi sylenebilir.

Babasnn lmnden sonra Derler in bana geen D im a k

H o c a , T im u r istilsnn Yakm -Douda meydana getirdii karga
alklardan ve bu arada F e r e c in zayf bir ahsiyet olmasndan fay
dalanarak bir ok yerleri de idaresi altna alm ve yamaclk hare
ketlerinde de bulunmutur. A k - K o y u n lu mverrihi E b B e k r -i
T i h r a n 14 D im a k H o c a nn 20 000 adrhkbir elin banda bulun
duunu, Ben Kilb , Ber di adl A r ab oymaklarndan 10 000 ad
rn da ona tbi olduunu, Ruha ( Urfa) , Siverek, Sruc, Harran , Caber
ve Cemlim ehir ve kasabalarna tasarruf ettiini yazyor. 806 (1403-4)
ylnda Haleb vlisi T o k m a k 'a kar ayaklanan bir emre yardm mak
sad ile bu ehrin dolaylarna gelen ve Haleb evresinde yamaclk ya
pan D im a k H o c a , Cabere dnerken mehur A r ab emri N u a y r
b . H a y y rn hcumuna urad. Ca ber ile onun kuzey batsnda bir
gn devam eden muharebede D im a k H o c a yenilerek ldrld
(29 Mart 1404) ve ba N u a y r tarafndan M sra gnderildi15. b n
T a r - B i r d i 16 D im a k H o c a nn, ok defa devlete itaatsizlik gs
terdiini, soyguncu gibi hareket ettiini yazyor.

S e y f u d - d in D im a k H o c a dan sonra Derler in bana G k

e M usa geti. D im a k H o c a nn ldrldn haber alan A k-
K o y u n lu bei K a r a -Y l k harekete geerek Urfa y savala al
m ve bu ehri hizmetinde bulunan G k e M u sann amcas olu
Y a m u r a verm itir17. Y a m u r B e , K a r a -Y l k metb ta
nyarak bir mddet Urfaya sahip olmutur.

12 The Chronography o f GregorV A b u l-F a ra j, London , 1932, II, ekler ksm, s. X X X V .

13 M akriz , nr. 4387, 7 b.
14 Kitab-i Diyrbekriyye , s. 51-52.
15 bn facer, 130 a; M akriz , nr. 4387, 152 a; A y n , nr. 2396, s. 204; bn Tar-Birdi ,
VI. s. 167; ayn mellif, el Menhel us-Sfi9 I, 324 a.
16 Gsterilen yer.
17 Kitab~i Diyrbekriyye , s. 66-67.

248
 1405 ylnda K a r a - K o y u n lu Bei K a r a - Y u s u f Dimaktan
lkesine dnerken Ca ber de G k e M u saya misafir olmutur18. Bu
tarihten itibaren gittike artan A k - K o y u n l u tehlikesi karsnda
Derler K a r a - K o y u n lu la r metbu tanmlardr. Nitekim, G k e
M usa, K a r a - Y u s u f un 1406 ylnda T im u r un torunu E b B e
k ir b. M ira n a h ile Aras ay kysnda yapt, galibiyetle sona eren
savata ve ertesi yl enb-i Gazan yaknnda yine ona kar kazand
muharebede bulunmutur19. Hatt bu ikinci savata M ira n - a h
G k e M u sann bir klesi ldrmt. G k e M usa daha sonra,
1410 da K a r a - Y u s u f un C e l y ir S u lta n A h m e d i Tebriz dolay
larnda yendii savaa da katlmtr20. Yine ayn K a r a -K o y u n lu
hkmdarnn emirleri arasnda Ily a s - D e r de vard ki, bunun
S lim ailesi ile akraba olduu bilinemiyor. D e r I ly a s Be, G k
e M u sa gibi K a r a - Y u s u f un, E b u B e k ir ile yapt savalara
katlm ve K a r a -K o y u n lu hkmdar tarafndan P ir m er ile
birlikte 1409da eki hkimi S e y y id A h m e d in zerine gnderil
mitir21. E m r I ly a s , K a r a - Y u s u f un daha sonra yapt seferlere
de katlm ve onun 1420 ylnda Ucan yaknnda lm zerine Diyar
bekir taraflarna gitmitir 22.

Urfa hkimi, G k e M u sann amcas B a h a d r H o c a nn olu

Y a m u r B e e gelince, onun 807 ylnda Sruc a da sahip olduu
anlalyor. Mezkr ylda B ieyi kuatan Y a m u r B e M em l k
emirlerinden S u d u n e l-C e le b in karsn tutsak aldktan sonra Sruc
yresine dnmtr. Bunu haber alan Haleb vlisi mehur ek im ,
Bire ye geldikten sonra S u d u n ile birlikte Y a m u r u yenmiler ise de
takip esnasnda S u d u n , Der beine tutsak olmutur. Fakat Y a m u r
B e ok gemeden S u d u n u serbest brakmtr23. 813 (1410-1411)
ylnda S u d u n , K a r a - K o y u n lu Bei K a r a - Y u s u f a giderken
Y a m u r B e e uramt24. A k - K o y u n l u bei K a r a -Y l k her
ne kadar D i m ak H o c a mn lm zerine Urfaj zaptederek Y a
m u r B e e vermi ise de bilinmeyen bir tarihte ehri onun elinden alp
ok sevdii yeeni N u r A li B e e teslim etmitir25. Y a m u r B e e

18 Kitab-i Diyrbekriyye , s. 57.

19 H fz -i E b ru , Zubdet ut-tevrih , Fatil ktp., nr. 4371, 406 b, 422 a,
20 H fz -i E b ru , gsterilen yer.
21 H fz-i Ebr, 456 b.
22 Hfz-i Ebru , 556 a.
23 M akriz , 174 a, 179 a.
24 M akriz , 346 a.
25 Diyrbekriyye , s. 91.

249
gelince, o da M usulda. K a r a - K o y u n lu l a r dan yardm temin ettik
ten sonra Urfay geri almak istemise de O sm a n B e tarafndan
bozguna uratlmtr26. Y a m u r B e 817 (1414) ylnda olu ile be
raber vebaya yakalanarak lmtr27. ld esnada kendisi Sruc un
mu, yoksa baka bir yerin mi emri idi, bilinemiyor.

K a r a - Y l k O sm a n n K a r a - K o y u n lu l a r a ait Mardine
saldrmas zerine yeni hkmdar olan K a r a - Y u s u f un olu s k e n
d er harekete gemi ve iki Trkmen bei Nuseybin ile Hatuniyye
arasndaki eyh-Kendi nde karlamlardr. E b B e k r -i T ih r a n ye
gre28, Der Bei G k e M usa, olu M sr ile birlikte A k -K o y u n -
lu saflarnda bulunuyordu. ki taraf arasndaki vuruma 21 gn srd.
Vurumann 21. gn G k e M usa askerleri ile birlikte A k -K o y u n -
lu saflarn terkederek K a r a - K o y u n lu l a r n tarafna gemek su
reti ile K a r a Y l k n bozguna uramasnda mil olmutur. Baz
Der beleri de Kerkk ve Tuk emri C e n e k l H a s a n n buyru-.
unda olmak zere, 824 yl Rebi ul-hirinde (1421 Nisan) iki Trk
men ulusu arasnda yaplan bu savata bulunmulardr29. Fakat Ce
n e k l H a a n ve onun maiyettindeki Der beleri hakknda daha
fazla bilgiye sahip deiliz.
Anlaldna gre, s k e n d e r babasna olduu gibi kendisine de
hizmet eden ve kaynatas olan G k e M u saya M usulu vermitir.
829 (1425) ylnda G k e M usa M usul ve adn bilmediimiz kardei
de Caber hkimi idiler.

G k e M u sa 832 (1429) ylnda gveyisi K a r a - K o y u n lu s

k e n d e r in a h -R u h ile Selmas ovasnda yapt savata bulunduk
tan sonra M usul a dnm ise de Irak Arab yrelerini aabeyisi ah
M e h m e d in elinden birer birer almaa balayan K a r a - K o y u n lu
I s p e n d e (I s fa h a n ) mukavemet edemeyerek ehri ona brakmtr.
Bu hdiseyi mteakip G k e M usa nkerleri ile birlikte M em l k
sultan B a r s - B a y n katna gelmitir. B a r s -B a y da Der beine
itibar edip ona atlar, kumalar vermi ve yiyecek ihtiyacn da temin
etmitir30. G k e M u sa nn az sonra yeniden Caber hkimi olduu
anlalyor.

26 Gsterilen yer.
27 A y n , s. 400; b n Tccr-Birdi, VI, s. 342.
28 Diyrbekriyye, s. 79.
29 Diyrbekriyye , s. 78.
30 A y n , s. 642.

250
 K a r a - Y l k O sm an B e in lm zerine Derler, A k - K o
y u n lu ehzadeleri arasnda kan mcadeleleri frsat bilerek Am id
yresine bir aknda bulunmulardr. E b B e k r -i T i h r a n 31 bu ak
nn M sr sultannn teviki ile yapldn sylyor. Bu akn haber
alan A li B e in olu C ih a n g ir M irz a A m id ten karak Derlerin
zerine yrd. Gen ehzde tecrbeli kimselerin iyi hazrlanmadan
dmann zerine gidilmemesi eklindeki tavsiyesini dinlememiti.
Bu yzden yaplan etin bir vurumada A k - K o y u n l u l a r dan ok
kimseler lm ve C ih a n g ir M irz a da nkerlerinden bazlar ile tut
sak dmtr32. G k e M usa, C ih a n g ir e buka vurarak Kahi-
eye gnderdi. C ih a n g ir 840 ylnn 17 Muharreminde (1 Austos
1436) Kahirey e getirildi. Fakat S u lta n B a r s -B a y , A k - K o y u n
lu ehzadesine efkat gsterdi ve daha nce babas tarafndan -ba
llnn teminat olarak- gnderilmi olan kardei H s e y in B e ile
birlikte oturmalarna msaade e tti33. B a r s -B a y , G k e M u sa
ya 1000 dinar gndermi ise de bu para varmadan Der bei lmt.
G k e M u sann yerine kimin getii bilinemiyor.

S lim B e in nc olu H a a n B e dir. H a a n B e , K a

r a - Y l k O sm an B e in kzkardeinden domutu O ve olu M em
l k hizmetinde bulunmulardr. H a a n B e 836 yl Safer aynda
(1432 Ekim) hilat giyerek Buhayra vliliine tayin edilmi ve kendi
sine sultan tarafndan 100 kaftan, 100 yay, 100 sadak ve 30 at veril
mitir34. H a a n B e Demenhur da oturarak 4 yl bu vazifede kalm
840 (1436) ylnda azledilmitir; sonra olu da burada vazife grm
tr. Mverrih b n T a r - B e r d i, S u lta n B a r s -B a y n, selefi eyh -
in Trkler i daha ok sevmesine karlk, iinden erkesler i daha ok
sevdiini sylemesine ramen, bu hkmdar devrinde Trkmen men
eli iki vali grlyor ki, bunlardan birisi kendisinden bahsettiimiz
Der H a a n B e , dieri de Haleb vlisi Behisnili T a n r -V e r m i
idi. Buna karlk Memlk tarihinde galiba Arab meneli hi bir vliye
tesadf edilmez.
853 (1449) de Humus vlisi olan H a a n B e i, 5 yl sonra (1454)
Acln vliliinde gryoruz35. Hatt bu tarihte K a r a -K o y u n lu
hkmdar C ih a n - a h M e m l k s u lt a n n a yazd bir mektupta

31 Diyrbekriyye , s. 120.
32 Diyrbekriyye , s. 120-123.
33 A y n , s. 678-679.
34 M akriz , A yasofya ktb., nr. 3372, 149 a; bn Tar-Birdi, VI, s. 682.
35 b n T a r -B ir d i, Havadis ud-duhur, Popper yay., Berkeley , 1942, s. 55. 279-280.

251
kendisine eli olarak Acln vlisi H a a n B e in gnderilmesini iste
mi ise de B a r s -B a y verdii cevapta bunun byk emirlerden Arab-
ah' yollad takdirde mmkn olabileceini bildirmiti36. b n T a
r B e r d inin biraz mphem olan kaydndan H a a n B e in melli
fin eserini yazd esnada (1454-1464) ata yurdu Caber de hkim bu
lunduu anlalyor. H a a n B e in lm ve Caber e kendisinden
sonra kimin hkim olduu bilinemiyor. H a a n B e in E m ir z e (E -
m irza ) adl bir olunu tanyoruz ki, bu da M em l k hizmetinde bu
lunmutur. E m ir z e (1453 ylnda) M sr daki vlilikten biri olan
K e f ul-vechil-kibel ye tayin edilmi ve ayn yl iinde vazifesi mer
kezi Demenhur olan K e f ul-vechil-bahriye nakledilmitir37. Onun 869
(1464) da hl orada bulunduu grlyor38, i b n I y a s n bir kaydna
gre39 E m ir z e 1485de Kerek vliliine tayin edilmitir.

b n T a r -B ir d i, Y a r A li, M a h m u d , K a t ( yahut
belki de K u tlu ) adl Der emirlerinden de bahsetmektedir. Lkin
bunlarn S lim B e ailesi ile akraba olup olmadklar, akraba iseler
bunun mahiyeti hakknda hi bir bilgiye sahip deiliz. Bu emirlerden
Y r A li am vlisi n a l el- e ki mnin ayaklanmasna katldn
dan 842 (1439) de Dimak ( a m ) da yakalanarak ldrlmtr40.
E m r D e r M a h m u d a gelince, o da yine Trkmen belerinden
S a k a ls z -o lu T u r A li, n a l - o lu E m ir A li Y r , Trkmen S a v
c B e o u lla r E m r F e r e c ve b r a h im , Arab emri N u a y r-
o lu G d ir ve dier beler ile 1439 ylnda Haleb vlisi T rk m e n
T a n r -V e r m i in, B a irs-B a y n yerine sultan olan a k m a k a kar
isyanna katlmtr 41. E m r M a h m u d un kibeti hakknda hi bir
bilgiye sahip deiliz. Yine Derler den K a t ise 857 (1453) yl ban
da Buhayra vlisi id i42.

te bu Der boy bei ailesine dir elde edilebilen bilgiler bun

lardan ibarettir. Bunlara gre, Der boy bei ailesine ait yle bir
soy kt yaplabilir.

36 Gsterilen yer.
37 b n T a r -B ir d , en-Ncum uz-zhire , VII, s. 427; aym mellif Havdis ud~duhr,
s. 191.
38 b n T a r B ird , Havdis-ud-duhr, s. 191.
39 BedyV uz-zuhur, III, s. 211.
40 b n T a r -B ir d , en-Nucm uz-zhire, VII, s. 91-95.
41 b n T a r -B ir d , en-Nucm uz-zhire, VII, s. 95-96.
42 Ayn eser, VII, s. 398.

252
 Ebl ul- Gadir

Haan Be

Bahadr Hac Slim

Yamur Be Haan Be Gke Musa Dimak Hoca

(lm 1415) (lm 1436) (lm 1405)

Olu E mir z e Msr

(lm 1415)

Osmanl Devrinde Derler

Haydar elebi Ruz-nmesi 43 ve tahrir defterindeki kaytlara

nazaran Suriye yi kendi topraklarna katan O sm a n l devleti bu l-
de dirlik sahibi olan Trkmen ve Arab emirlerini yerlerinde brakm
tr. K e m a l P a a -Z d e nin bir kaydna gre44, O sm a n l fethi sra
snda Caber yine Derler in elinde bulunuyordu. Fakat bunu teyid
eden baka bir delile sahip deiliz. Bundan baka bu Der belii nasl
sona ermitir, bu hususta da kesin bir bilgimiz yoktur.
Bununla beraber tahmin etmek mmkn olabilir ki, Derler,
G k e M u sann lmnden sonra, belki de Urban m basks ile Ca-
berde tutunamadlar. Buras 1440-1445 yllan arasnda A k - K o y u n
lu la r n elinde bulunuyordu.
X V I. yzylda Haleb Trkmenleri, Boz-Ulus ile Kerkk ve Sis
(K ozan) yresinde yaayan Trkmenler arasnda bu boya mensup
oymaklar grlyor.

1. Haleb Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri arasnda bulunan Der oyma K a n u n dev

rinin ilk yllarnda Haleb Der i ve Hama Der i olmak zere iki kola
ayrlmtr. Bunlardan K o r k m a z ve M a h m u d kethdalarn idare

43 F e r id u n B e, M na us-selln, stanbul, 12T4, I, s. 498.

44 Tevrih-i A l-i Osman, Nuruosmaniye ktb., nr. 3078, 8 b.

253
sinde bulunan. Haleb Deri oyma 230 vergi evinden mteekkildir.
Hama Deri ise iki kola ayrlm olup, bunlardan biri 163, dieri de
36 vergi evidir. X V I. yzyln ikinci yarsnda, dier Trkmen oymak
lar gibi, bu Derlerin de nfuslarnn artt grlyor45.
Bu Derler X V II. yzyln sonlarnda Hama-Humus taraflarna
isk edilmek istenen oymaklar arasnda bulunmaktadr46. Lkin bu
iskn teebbsnn tam bir baar ile sonulanmadn biliyoruz.
Bu sebeble bu Derler in bir mddet daha eski yaaylarm devam
ettirdikleri ve sonra tam oturak yaaya getikleri sylenebilir.
2. Dimak:

Dimak evresinde yaayan Trkmen topluluu arasndaki D

er varl kk bir oymak olup, K a n u n devrinde ancak 50 vergi
nfusuna sahip id i47.

3. Ruha (U r fa ):

X V I. yzylda bu blgede yaayan byk oymaklardan biri de

Derl adn tayor. Bu byk oymak Krd olarak vasflanmaktadr.
Ancak bu oyma meydana getirenler arasnda: B a y r a m , G n d o
m u, B u d a k , Y a m u r, K a y a , T a n r -V e r d i, D u rm u , D n
dar, S a t lm ve hatt K a r k n gibi trke adlar tayan ahslar
grlmektedir48. Bu husus onlarn aslen Trk olduklar ihtimalini kuv
vetle ortaya koymaktadr. Derl (mahall telffuz Derl) oyma
Urfamn kuzey dousunda yaamakta olup oturduklar yer imdi ken
di adlar ile anlmaktadr. 1747 ylnda bu Derller, M illi adl kalaba
lk ve yamac Krd oymann hcumuna uram ise de Haleb vlisi
R a g b P a a nn vaktinde yapt mdahele ile Derlerin byk bir
kayba uramalar nlenmitir49. Urfa blgesindeki bu Derliler S -
lim B e ailesine mensup bulunuyorlard.
4. Boz-Ulus :

Boz-Ulus arasndaki Der varl K a n u n devrinde 195 vergi

nfusu id i50. Boz-Ulus arasndaki bu Der varl A k - K o y u n l u l a r -
n ykselii devirlerinde Derler den bir bln A k - K o y u n l u faa
liyetine katlm olduunu gsterebilir.

45 F. Sm er, Derlere dir , s. 152, 155-157.

46 A h m e d R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 107.
47 F. Sm er, Derler'e dir , s. 152, 157.
48 Ruha Sanca defteri, Babakanlk A rivi , nr. 965, 165 a ve devam
49 zz, Tarih , stanbul, 1299, s. 271.
50 F. Sm er, Derlere dir, s. 154.

254
 5. Kerkk:

Kerkk yresinde yaayan Der oyma, geri defterde bir tife

olarak vasflanmsa da, nfusu 45 evden fazla deildir51. Bu oy
maa, K a r a - K o y u n lu la r zamannda bu blgede yaad yukarda
verdiimiz bilgiden anlalan kuvvetli bir Der varlnn kalnts
nazar ile baklabilir.

6. S is ( K o z a n ) :
X V I. yzylda Sis (imdi Kozan) sancanda sakin olan Savc
-Haclu obalar arasnda Derl adl bir teekkl grlmekte ve 64
vergi nfusuna sahip bulunmaktadr52.

7. r an :

ah A b b a s n kitapbas A f a r S d k , tezkiresinde53 bu
boya mensup P ir i B e den bahsetmekte ve onun Trkmen olduunu
sylemektedir. P ir i B e, S d k ye gre, ir, musiki hakknda bil
gili ve ok telifat olan bir kimse idi. Her ne kadar teyid edici bir delile
sahip olmamakla beraber, S d k nin szlerinden Derler den, pek
o kadar mhim olmayan bir zmrenin (belki de Trkmen boyu ile
birlikte) ran daki Trk teekklleri arasnda yaadna inanlabilir.

51 F. Sm er, Derlere dir , s. 154, 158.

52 F. Sm er, Derlere dir, s. 154, 158.
53 s. 120-121.

255
 VII.

D ODU R A

Tahrir defterlerinde Dodura, Dotura, Todura ve Totura gibi

muhtelif imllarda yazlan bu Ouz boyuna ait Anadolu da. 24 yer ad
na rastgelinmektedir. Bu yer adlarndan birini Bolu ya bal yreler
den (nhiye) biri tayor1. X III. yzyln ikinci yarsnda Tebrize e git
mekte olan talyan seyyahlarndan P e g o l o t t i 2 Sivas tan sonra Dud-
riaga denilen bir yere geliyor ki, bunun Dodura olduunda phe yok
tur. Bezin u Rezm de de3 Zra ile birlikte Dodurga adl bir blgeden
bahsedilir. Buras, Osmanl devrinde Sivasn dousunda, Zradan
bir konak mesafede, ana yol zerinde bulunan bir ky idi.

Bu yer adlarndan baka X V I. yzylda Anadolu nun muhtelif

yerlerinde olmak zere bu boya mensup baz teekkller grlmek
tedir.

1. Ulu-Yrk:

Bu Trk topluluu arasnda yaayan Doduralar II. B a y e z id

devrinin ilk yllarnda 202 vergi nfusundan ibaret olup, 7 kola ayrl
mt. Turhal Trkleri de denilen Dodura teekkl, X V I. yzyln
ikinci yarsnda birok klaklara sahip bulunuyordu. Onlar bu k
laklarda dier Ulu-Yrk oymaklar gibi, iftilik yapmaktadrlar.
Bu Dodura oymann bir kolu X V I. yzyln ikinci yarsnda Am as
y a daki Sar-Kurun kynde yerlemitir. Bu Doduralar phesiz
daha byk, eski bir Dodura topluluunun kalntsdr4.

1 Cedvele bk.
2 W. H e y d , Histoire du commerce du Levant au moyen-ge, Paris , 1959, II, s. 114, 115.
3 stanbul, 1928, s. 276.
4 F. S m er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir, s. 71.

256
 2. Tarsus:

Bu blgede yaayan ve kaynaklarda Varsak olarak anlan Trk

men oymaklar arasnda mhim bir Dodura oyma daha vardr. Bu
oymak kendisini idare etmi olan E se n B e e nisbetle Esenl adn
da tayor. E sen B e in ordasnn bulunduu yer Tarsusun kuzeyin
deki Esenlu ky idi. Dodualar dan meydana gelmi olan bu Esenlu
boyu iki kola ayrlm olup, bunlardan biri Bozca-Dodura, dier de
Ertene (Erdene) Be Doduras adlarn tayor. Burada geen B o z c a
ve E r t e n e nin E se n B e in oullar olduu phesizdir.
ukurova blgesine ait 925 (1519) tarihli en eski defterde bu Do-
duralar 34 obaya ayrlmtr. Bu obalardan her biri bir ekinlie sahip
bulunmaktadr. Ayrca Uzam ve Kuzu adl kylerin de Doduralar a
ait olduu anlalyor. Dodura obalarndan defterde B e-Ak ve D-
vud obalarna mensup baz ahslarn ulemadan ve sulehadan ol
malar dolays ile avrz- divniyye ve teklif-i rfiyye den kadimden
muaf olduklar kaydedilmitir3.

3. Boz-Ulus:

II. S e lim devrine ait Boz-Ulus defterine gre6, bu topluluk ara

sndaki Dodura varl 6 kk kola ayrlm bir oymaktr. H a m z a
ve kardei A b d i K e t h d a la r ile Y e li ve h in K e t h d a la r tara
fndan idare olunan Dodura oymann aslnda Dulkadrl eline men
sup olduu anlalyor.

4. Ankara:

Ankara sancana bal H aym na 7 tifesi arasnda kk bir D o

dura oyma grlmektedir. Bu oymak K a n u n devrinde ayn ad
tayan bir kyde oturmaktadr ki, bu ky bugn de m evcuttur8. Bun
dan baka II. B a y e z id devrinde Aksaray yresinde de Dodura adl
ok kk 'b ir oymaa rastgelinmektedir9.

X I X . yzyln banda Ouz ensabma dir randa, yazlm bir

risalede, Doduralar dan mhim bir zmrenin Trkmen lnde (yani
Harizm Trkmenleri yurdunda) yaad sylendikten sonra bu Do-

5 F. Sm er, ayn ya z , s. 72, 91-92.

6 F. Sm er, ayn ya z , s. 72, 93.
7 imdiki Haymana ad buradan geliyor.
8 Kylerim iz , s. 219.
9 F. Sm er, ayn ya z , s. 72, 73, 93, 94.

257
duralaTm o kadar zarif deil, fakat dayankl ve iyi koucu soy at
lara sahip bulunduklar yazlmaktadr10. Fakat Harizm Trkmenleri
arasnda Doduralarva. bulunduuna dir bunu teyid eden baka bir
kayda sahip deiliz.

10 M irza E b l-K a s m , Mecmua, s. 144.

258
 V III.

Y APARLI

K g a r lnn listesinde ad grlmeyen bu boy R e id u d -d in

yazmalarnda Yaparl eklinde gemektedir. Hi bir kaynakta ve tah
rir defterlerinde bu boya ait ne bir teekkl, ne de bir yer ad grlebil-
mitir. Bu husus belki de bu boyun adn deitirmi olmas ile izah
edilebilir.
Bugn Anadolu da arkl adl 5 ky olduu gibi, arklar ek
linde kyler de grlmektedir. Bu kylerin Kgarl da geen aruk-
lu boyu ile ilgili olup olmad zerinde kesin bir ey sylenemez. A -
dana blgesinden Nidey e g ederek Y a v u z S e lim devrinde orada
yaayan Dndarlu oymann obalar arasnda 9 vergi nfuslu arkl
( JijU ) adl ok kk bir teekkl grld gibi, Ktahyaya ba
l eyhlu kazasnda J j U- eklinde yazlm 142 vergi nfuslu bir
oymak da vard. X I X . yzylda A ydn sancandaki Sobuca kazasnda
ark ( Ji jW-) adl, adrlarda yaayan bir oyman da olduunu bili
yoruz. Bunlarn aruklu boyundan olmalar pek az muhtemeldir.

259
 IX .

AVAR (AFAR)

Avarlar X I. yzyldan itibaren mhim roller oynamak sureti ile

adlarn zamanmza kadar yaatm biricik Ouz boyudur. Avarlar,
R e id u d - d in de hkmdar karm Ouz boylarndan biri ola
rak zikrediliyor. Bu keyfiyet Avarn, Ouzlarn Islmiyetten nceki
tarihinde de ehemmiyetli bir boy olduunu gsterebilir.

XII. Yzylda Huzistanda Avarlar

530 (1135-1136) yllarnda Huzistanda kalabalk sayda bir Trk

men topluluunun yaadm biliyoruz1. Y a s s f n bildirdii2, Avar
ve Salurlarn Det-i Kpak tan, yani Sir-Derya boylarndan Huzistan
ve Kuh-Gilye ye gelileri bu tarihten az nceye ait olmaldr. V as-
s a fm bahsedilen kaydna gre, Avarlarm banda A r s la n - o lu
Y a k u b bulunuyordu. Y a k u b B e Huzistan kasabasnda oturuyor
du. Salur Be i M e v d u d o lu S u n g u r ise B o z - A b a nn S u lta n
M esud ile yapt savata ldrlmesi zerine Farsa hkim olmutu.
Y k u b B e Fars elde etmek veya S u n u r u tabiiyyeti altna al
mak iin birka defa S a lu r b e i nin zerine yrm ise de bozguna
uramtr. Kendisinin lm tarihi bilinemiyor. Bunun 547 (1152-
1153) tarihinden nce olduu muhakkaktr. Y a k u b B e den sonra
Huzistan daki Avarlarm. banda u m la grlmektedir. u m la
bu Avar bei nin ad olmayp lkab idi. Bu kelimenin anlam ve asl
bence mehuldur. u m la nn asl ad A y - D o d u ve babasmnki de
K -D o a n (G -D o a n ) idi. u m la nn Y a k u b B e ile akraba
olup olmad da bilinemiyor. Anlaldna gre u m la onun zama-

X bn ul-Esr , X I, s. 20.
2 Birinci Blmde 386 numaral haiyeye bk.

260
jnda Huzistann bir ksm ile Luristan in baz yerlerini idare ediyor
du. u m la y ilk nce S u lta n M e s u d un son hcibi, yani belerbe-
isi H as B e in yaknlarndan bir emr olarak gryoruz. Eer bir
kaynamz bizi yanltmyorsa H as B e e taraftar emirlerden Z e n g
C an d a r da Trkmen idi. Birinci Blmde sylendii gibi, bunlara
bakarak H as B e in, rakipleri olan Memluk meneli emirler ile m
cadele edebilmek iin, kendisi gibi Trkmen olan beleri bana topla
mak gayesini tadna hkmedilebilir. H as B e 547 (1152) ylnda
S u lta n M u h a m m e d tarafndan hile ile ldrld zaman u m la
zeks sayesinde canm kurtarmt. u m la hdiseden sonra Huzis-
tana geldi. Bu esnada buras S e l u k lu la r dan M e lik - a h b. Mu-
h a m m e d in eline gemi idi. u m la Huzistan a dner dnmez der
hal faaliyete geti Kk Luristan emirlerini de hkimiyeti altna al
d 3. Bu zamanda Badad Abbas halifelii de durumdan faydalanarak
topraklarn geniletmee alyordu. Bu cmleden zayf bir ahsiyet
olan M e lik - a h n elinden Huzistan almak iin 550 (1155) ylnda
buraya bir ordu yolland, ise de u m la askerleri ile kar karak halfe
kuvvetlerini bozguna uratt ve kumandanlarn da tutsak ald (Re-
ceb= E yl l). Fakat u m la bunlar Badad a gndererek halfeden
zr diledi; az sonra da M e lik - a h kararak mstakillen Huzis
tan a hkim oldu 4.

551 (1156) tarihinde S e l u k lu hkmdar S u lta n M u h a m m ed

halfeye hkimiyetini tantmak iin, Badad kuatt srada, hal
fenin de tahrikiyle Azerbaycan hkimi I l - D e n iz ve dier baz emirler
tarafndan M e lik - a h , s u lta n iln edilmi ve ba ehir Hemedan
elegeirilmiti. Bu arada u m la da M e lik - a h n taraftar olarak
Hemedana gelmitir5. Ertesi yl u m ann halfenin emirlerinden
K a y m a z yenip tutsak alarak onu S u lta n M u h a m m e d e gnder
mesi sebebi ile halifelik Avar bei zerine byk bir ordu yollam ise
de u m la bir kenara ekilerek bu ordu ile savamamt6. 554 (1159)
de lkesiz kalan M e lik - a h , maiyyetinde Hemedanl S u n u r ve
K o v d a n gibi byk emirler olduu halde Huzistan a girdi. u m la
karsna kt ise de yenildi ve bir kaleye kapand. Huzistan ele gei
ren M e lik - a h Fars da idaresi altna almak iin harekete g eti7.
Neticede u m la gibi, Fars hkimi Z e n g de M e lik - a h metb

3 H a m d u lla h -i M u s te v f, Tarih-i gzide , s. 547.

4 bn ul-Esr , X I, s. 90.
5 s. 95, 97.
6 bn ul-Esr, X I, s. 103.
7 bn ul-Es\ X I, s. 106-107.

261
tanyp her ikisi onun en yakn emirlerinden oldular. Hatt ayn ylda
(554) S u lta n M u h a m m e d in lm zerine S e l u k lu tahtna ge
irmek iin baz emirler M e lik - a h davet ettiler. M e lik - a h bu
maksatla yannda u m la ve Z e n g olduu halde sfahan a geldi.
Burada baka emirlerin de katlmas ile kuvveti artm olan M elik -
ah halfeden adna hutbe okunmasn istemiti. Fakat M e lik - a h
az sonra zehirlenerek ld. Kendisinin, halfenin bir tertibi ile zehirlen
dii sylenmise de bunun asl olmasa gerektir8.

555 (1160) de S e l u k lu tahtna A r s la n - a h geti. Fakat btn

iktidar kendisini tahta karan I l - D e n i z in elinde bulunuyordu. lk
yllar Rey hkimi emr I n a n n muhalefeti ile karlalm ise de o
da ok gemeden bir tertib ile ortadan kaldrld. u m la da, Fars h
kimi Z e n g gibi, A r s la n - a h metbu tand ve M e lik - a h n olu
nun da atabei oldu. 561 (1166) ylnda u m la nn yeeni yani en-
k -O lu ( ISoi ^1) aralarnda dnrlk kurulmu olan Basra vlisi
M e n g -B a r s halfenin ldrtmesine kzarak Basra evresinde ya
malarda bulunmu ve Vst taraflarnda da ayn eyi yapmt. Bunun
zerine halfenin Vst vlisi H u t lu -B a r s askerlerini toplayarak
e n k -O lu nun karsna kt ise de yaplan arpmada bozguna
urayp ldrld9. e n k a -O lu , ertesi yl Basra taraflarn yeniden
yamalad. Ayn ylda u m la da harekete geerek Badad yrelerin
den el-Mahki ye geldi ve Halfe den bir miktar toprak talebetti. um
la Halfe ye S u lta n A r s la n - a h n, M e lik - a h n oluna Vst
ve Basray dirlik olarak verdiini ve kendisinin de bu ehzdenin ata
beyi sfat ile harekete getiini bildirdi. Fakat yeeni K l c n H a l f e
kuvvetlerine malb ve esir olmas zerine u m la da Hzistan a. dn
d 10.

564 (1169) ylnda Fars hkimi S a lg u r lu Z e n g nin askerleri

u m la y Farsa, davet ettiler. Bunun sebebi Z e n g nin, askerlerine
kt muamelede bulunmas idi. Farsa, gelen u m la savata asker
lerinin hyanetine urayan Z e n g yi kolayca yendi. Z e n g ebankre
Krdlerine snd. Onlar Z e n g ye iyi bir konukseverlik gsterdi
ler. u m la ya gelince, halka kar iyi davranmad gibi, yeeni en-
k -O lu da lkeyi yamalamt. Bu sebeble askerler onu ardk
larndan byk bir pimanlk duydular. Neticede Z e n g ebankre-

8 bn ul-Esr, X I, s. 112, 113, 118.

9 bn ul-Esr, X I, s. 144-145.
10 bn ul-Esr, X I, s. 147.

262
den gelerek kolayca lkesine hkim o ld u n. Belki mhim bir frsat
karm olan u m a da Huzistan a dnd.
u m a sadece Huzistan deil ona komu olan Ahvaz blgesini
de elinde tutuyordu. Fakat o, bunlarla yetinmiyor, Nihavendi de l
kesine katmak istiyordu. Bu maksatla Atabe l - D e n i z den, mtead
dit defalar byk bir mebl karlnda, Nihavendi istemise de
maksadna nil olamamt. Fakat l - D e n i z in 571 (1175) ylndaki
lmn iyi bif frsat sanan u m a yeeni e n k -O lu nu gndererek
ehri ele geirdi12. Ertesi yl yine u m la nn yeeni e n k -O lu
Badad a. bal el-Mahki yresinde bir kale inasna girimiti, Fakat
halfenin gnderdii bir kuvvetle yapt savata ldrld ve ba Ba-
dada gtrld13. Yiit bir sava olan e n k a -O lu nun lm ze
rine u m la kuvvetli bir destekten mahrum kalmt. Esasen kendisi
de ok yaamad; 571 ylnda idaresi altnda olmayan Trkmenlerden
bir zmrenin zerine yrd; fakat hi beklemedii halde karsnda
Atabe P e h liv a n n ordusunu buldu. Gerekten onun maksadn
anlam bulunan Trkmenler Atabe P e h liv a n dan yardm istemi
ler, baz sebeblerden dolay esasen Avar beine kzgn bulunan P eh
liv a n da bir ordu gndermiti. Yaplan arpmada u m la atlan
bir okla ar surette yaralanp tutsak alnd. Kardei ile yeeni de esir
edilmilerdi. Fakat kendisi ald yaradan iki gn sonra ld 14.
Emr u m la cesur, zeki ve dirayetli bir ahsiyet idi. Srf bu me
ziyetleri ile Huzistan ve komu baz yreleri iine alan bir belik kur
mutu. u m la nn yerine oullarndan biri geti ki, bunun e r e f
u d -d in E m r n olduu anlalyor. Seluklu hkmdar A rs la n -
ahn 572 (1177) yhnda lm zerine onun Huzistan da u m la nm
olu e r e f u d -d in E m r n n yannda bulunan kardei M u h am
m e d saltanat elegeirmek maksad ile u m la nm olunun tavsiye
sine uyarak Isfahan a gitti. Orada K a y m a z o lu K a v u t ve dier
baz emrler M u la m m e d in etrafna toplandlar. Fakat P e h liv a n
sratle yetierek M u h a m m e d i bozguna uratt. M u h a m m e d H u -
zistan a kat ise de u m la nn olu, P e h liv a n dan korktuu iin,
onu lkesine sokmad. M u h a m m e d de Vst Taraflarna g itti15. Bu

11 b n ul-Esr , X I, s. 156.
12 b n ul-Esr , I -D e n iz in lmn ve Nihavendin u m lann yeeni en k a -O lu
tarafndan zaptn yanl olarak 568 yl olaylar arasnda zikreder (X I, s. 174, 175). b n u l-
Esrn um lanm faaliyetlerine dir verdii dier tarihlerde de hatalar olmas mmkndr.
13 bn ul-Esr , X I, s. 184, b n u l-E s r , bu hadiseyi 569 ylnda zikreder.
14 b n ul-Esr , X I, s. 191, b n u l-E s r bunu 570 yl olaylar arasnda anlatyor.
15 Ahbr ud-devht is-Selcukiyyet s. 169-170.

263
tarihten sonra eserlerde u m la nn oullar hakknda uzu bir md
det her hangi bir kayda rastgelinemiyor. Anlaldna gre, e r e f
u d -d in E m r n n yl bilinemiyen bir zamanda lmnden sonra
kardei M u z a ffe r u d -d in S -S y a n yerine gemitir. S -S y a n -
n da 590 (1194)da lm zerine oullan arasnda ihtilf kt. Bun
lardan biri Badad halfesinden yardm istedi. Eskiden beri Huzistan
ele geirmek isteyen ve bunun iin vakit vakit baz teebbslerde bulun
mu olan A b b a s halfesi e n -N sr li-d in ill h veziri b n u l-K a s -
sab kumandasnda bir ordu gnderdi. b n u l-K a s s a b 591 Muhar
reminde (1194 aralk) Huzistan n baehri olan Tuster (uster) i ve
birok kaleleri zaptettikten sonra u m la n ailesini toplayp Ba
dada. gtrd. Bylece Huzistandaki Avar u m a ve oullannm
hkimiyeti son bularak bu lke H a 1 f enin topraklar arasna katld.
u m la ve oullan hakknda elde edilebilen bilgilere gre yle bir soy
kt yaplabilir.:

K (K) Doan kardei enk

Kl olu
umla (Ay-Dodu) (bn enk)

eref ud-din Emrn Gars ud-din

Muzaffer ud-din S-syan

Anadolu

Bu lkeye gelince, X V I. yzyla ait tahrir defterlerinde Avar

adl pek ok yer ad grlmektedir ki, bunlarn says birinci srada
bulunan JCayiarnkinden sonra geliyor. Bu yer adlar da, dierleri
gibi, Anadolunun Orta ve Bat blgelerinde bulunmaktadr. Hatt
Rum-elinde dahi bu boya ait birka yer ad grlmektedir. Bu yer
adlar Avarlar n Trkiyenin fetih ve isknnda K a y ve Kmklar gibi,
birinci derecede bir rol oynadklarn gstermektedir.
Y a z c - O l u na gre K a r a m a n -o u lla r Avar boyuna men
sup bulunmaktadr. Gerekten 1300 ylma doru yazlm anonim bir
Ermeni tarihinde Avar oyma bei s l m B e in 1254te Isorya
sahilindeki Cracca ehrini yama ettiinden bahsedilir. Bu Cracca eh
rinin Silifke -M ersin arasnda, deniz kysndaki Corycos (bugnk

264
K z-K ulesi)olmas kuvvetle muhtemeldir. Ayn esere gre Is l m
B e az sonra lm ve bu ehir S ru m adl dier bir Trkmen bei
tarafndan yamalanmtr 16. Bu belerin K a r a m a n -o u lla r na
bal olmalar pek muhtemeldir.

Kuzey-Suriye Ararlar (X II-X V . yzyl)

X IV ve X V . yzyllarda balca Haleb, Aym tab ve Antakya bl

gesinde yaayan Trkmenler in Boz-Ok kolunu tekil eden boylarn ba
nda Avarlar ve onu takiben de Bayatlar geliyordu. Yani Avarlar
Boz-Ok kolunun en byk ve en kuvvetli boyu olarak grlmektedir.
Aada Trkiyede ve ran da kendilerinden bahsedilecek olan Avar
oymaklarnn, Orta ve Jiat-Anadolu daki baz kk oymaklar ms
tesna olmak zere, hepsi bu ana koldan ayrlmlardr. Yine aada
grlecei zere, Dulkadrl ulusu arasnda manl Avar adl mhim
bir Avar kolu olduu gibi Sis (K ozan ) yresinde de kuvvetli bir A v
ar oyma vard. Bunlarn D u lk a d r l beliinin kurulmas ve Sis in
Memlkler tarafndan fethi sonucunda Kuzey-Suriye deki Avarlar -
dan ayrlm kollar olduklar muhakkaktr.
XV. yzyln balarnda Avarlar, Bayat ve nattlar, Memlk
emirleri arasndaki mcadeleden faydalanarak yamaclk yaptklarn
dan Memlk emri ek im onlara kar iddetle harekete gemiti.
Hatt bu yzden onlardan bir ksm A k -K o y u n lu K a r a Y l k e
snmlardr. Fakat ek im in ldrlmesinden sonra onlar yurtlar
na dndler ve Memlkler arasndaki dahil mcadelelere katldlar.
Avarlar n daha sonra yine Bayat ve nalllar ile birlikte K a ra Y -
l k n mttefiki olarak K a r a - K o y u n lu K a r a Y u s u f a tbi M ar
din blgesinde yama ve tahriblerde bulunduklarn biliyoruz. Hatt
bu olay mteakip K a r a - Y u s u f un 821 (1418) de K a r a - Y l k
kovalyarak Atebe gelmesi zerine bu boylar da K a r a - K o y u n lu l a r -
n intikamlarna hedef olmamak iin yurtlarn brakp Tarablus yre
lerinden Sfitaya. gitmilerdi. Onlar hurada da baz yamaclk hare
ketinde bulundular. Tarablus vlisi B a r s -B a y onlarn bu hareket
lerini nlemee alt gibi, K a r a - Y u s u f un dnm olduunu s-
liyerek yurtlarna gitmelerini bildirdi. Avarlar ve dierleri gmee
hazrlandklar bir srada B a r s -B a y davarlarna gz koyarak onlara
saldrd ise de ar bir bozguna urad17.

16 C. Cahen, Quelques texLes negliges concernanl les Turcomans de Rm au moment de

Vinvasion M ongole , Byzantion , X IV , s. 131.
17 Bu bilgilerin kaynaklar Bayatlar bahsinde gsterilmitir.

265
 Avarlar, Bayatlar ile birlikte Ak-Koyunlular ile dosta mnase
betlerini devam ettirdiler. U zu n H a a n B e in ilk zamanlarnda
yakn nklerleri (yolda) arasnda bu boya mensup M a n su r B e i
gryoruz18. Mansur B e in Kuzey Suriyedeki Avarlar dan olduun
da phe yoktur. H a a n B e in K a r a - K o y u n lu C ih a n - a h
yenerek ran a, hkim olmas zerine M a n su r B e buyruundaki
Avarlar ile ran a gitmitir ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir.

Kuzey-Suriye Avarlar balca aile tarafndan idare olunmu

lardr. Bunlar Kpek-oullar, Gndz-oullar ve Kut-Bei oullar
dr. Bu , ailenin idaresi dnda kalan bir Avar zmresinin olup ol
mad bilinemiyor. Bu ailelerden Kpek-oullar nin Anteb blgesinde,
Gndz oullarnn A m ik ovasnda, K ut-Bei oullarnn da Haleb
dolaylarnda yaadklar anlalyor.

A. Kpek-Oullar:

Bu aileye adm vermi olan Kpek hakknda hi bir bilgimiz yok

tur. Yezdli e r e f u d - d in in verdii bilgiye g re19, T im u r un 1401
de Dimak tan dn esnasnda Kpeklu Trkmenleri Frat kysnda
aatay ordusunun yolunu kapatmlard. H um us a gelindiinde or
dunun merkez kolundan ayrlan 5000 kiilik bir kuvvet H a lil S u l
ta nm kumandasnda bunlarn zerine gnderilmitir. Bu kuvvet
yolda Antakya evresini yamaladktan sonra Haleb dolaylarna gelen
sol kol ile birleerek Rum -Kalede Trkmenlere hcum etmilerdir.
Trkmenler mdafaaya kalkmlar ise de bozguna uratlmlar, be
leri e y h H s e y in ldrlm, e y h H s e y in in kardeleri de
le kamlardr. aataylar pek ok ganimet ellerine geirmilerdir.
Fakat K p e k - o lu H s e y in in ldrld yolundaki e r e f ud-
d in in szleri doru olmasa gerektir. nk, imdi bahsedilecek olan
hdiselerde Kpeklu Trkmenler inin banda H s e y in adl bir be
grlecektir.
Bahsedilen hdiseleden bir ka yl sonra K p e k - o lu H s e y in
B e Ankara sava sonucunda meydana gelen karkl frsat bilip
Artuk-Ovaya. konarak Tokat blgesinde yama ve tahriblerde bulun
mu ise de e le b i M e h m e d e yenilerek o blgeden ayrlmtr20. Fa
kat H s e y in B e in talihi gneyde yver gitti. 807 (1404) yhnda

18 Eb Bekr-i Tihran, indeks.

19 Zafer-nme , I. s. 446-448.
20 N er , I, s. 401-403.

266
D u lk a d r - o lu M eh m ed Drende ve K a r a Y l k Ruhay zapte-
derken K p e k - o lu M eh m e d de Malatya y ele geirmiti21. 811
(1409) ylnda Haleb vlisi D e m ir -T a , S u lta n F c r e c e si olan
emirlerden N e v r u z un zerine yrdnde maiyyetindeki Trk
men beleri arasnda Kpek-oullar ndan A y -D o m u da vard.
Hatt D e m ir -T a n ordusunun nc kuvvetini Kpekliler tekil
ediyordu. Kpekli Avarlar nin N e v r u z un nclerini yenmeleri,
N e v r u z un da bozguna uramasna sebeb old u 22.
812 (1410) ylnda Sultan tarafndan affedilip Dimak vliliine
getirilen N e v r u z ile si em ir e y h arasnda A si rma kysnda
yaplan savata Kpekliler de bulunmu ise de hangi emrin ordusunda
yer aldklar hakknda mverrihler arasnda ihtilf vardr. Yalnz bu
savata Avarlar n N e v r u z ordusunda bulunduklar bilindiinden
Kpekliler in de ayn emrin safnda olmalar muhtemeldir. M a k r iz -
nin bildird;ine gre23 savan etin bir annda e y h in galip geleceini
gren Avarlar e y h in tarafna gemiler ve bu N e v r u z ile D em ir-
T a n bozguna uramalarnda mhim bir mil olmulardr.

813 (1410) ylnda Haleb vlisi K o r k m a z , Dulkadrl ulusunun

en byk boylarndan Dokuz boyunun banda bulunan B i a n -o u l-
lan ile savamak iin Kpek-oullarm ve Gndz-olu G rd B e i
askerleri ile yanna armt. Fakat bu beler geciktiler. K o r k m a z
B i a n -o u lla r na Mara ile Gynk arasndaki yurdlarnda baskn
yapt. Savan sonuna doru Kpek-oullar A y -D o m u ve H se
y in B e 200 atl ile grndler. Fakat A y -D o m u , K o r k m a z n
yzne ok att. Bu sebeble K o r k m a z da A ym tab a geldiinde H se
y in B e i ve onun ileri gelen adamlarn tevkif ederek Haleb e gn
derdi. Fakat yolda Trkmenler belerini ve onunla birlikte tevkif edi
lenleri kurtardlar u .
H s e y in B e in bu olaydan sonra Malatyay eline geirdiini
gryoruz. 815 (1412) ylnda sultan olan e y h 817 (1414) ylnda
Haleb ten Drende ye, oradan da Malatya ya gelmi ve buraya kendi
memlklerinden G z e li vli tayin etmiti. H s e y in B e e gelince
o, e y h in geldiini renince ehirden kp gitm iti25. Fakat H
s e y in B e iki yl sonra Malatya vlisi G z e li yenerek ehri ele ge

21 M akriz , nr, 4387, 191 b.

22 A y n eser, 277 a.
23 A y n eser , 312 b-313 a.
24 A y n eser, 342 a - 343 a.
25 A y n , nr. 2396, s. 393.

267
ird i26. Ertesi yl M em l k S u lta n e y h elden kan yerleri geri
almak ve Trkmenleri itaat altna sokmak iin bizzat sefere kt; H a
leb e geldiinde H s e y in B e i Malatya dan karmak iin Dimak
vlisinin kumandasnda bir ordu gnderdi. Bu orduda Avar ve Inal-
lular dan 500 kiilik bir yaya kuvveti de vard. Bu Avarlar Kut-Bei
oullar Avar veya mstakil bir oymak idiler. e y h M aa n gne
yindeki Gynkte iken Dimak vlisinden gelen bir mektupta Kpek-
olu H s e y in B e in Malatyay yakp Divrii tarafna gittii bil
diriliyordu. Sonra onun Divrii yresinden O sm a n l lkesine ge
tii renildi27. Fakat e y h M sra dner dnmez H s e y in B e
tekrar M e m l k topraklarnda grnd. Drende vlisi ona kar kt
ise de tutsak alnp ldrld28. Bunu mteakip H s e y in B e M a
latyay kuatt. Fakat az sonra muhasaray kaldrarak K a r a - K o
y u n lu la r n Erzincan valisi P r m erin yanma gitti. Burada bir
gece uyurken T a r - B i r d i adl bir memlk emri tarafndan ldrl
d (3 Cumadel ul 821 = 8 Haziran 1418). Bu T a r - B i r d i Malatya
kuatmas esnasnda ehirden karak ona snmt. Fakat bu, bir
hile idi. T a r - B i r d i Malatya vlisinin de tasvibiyle bir frsatn bu
lup H s e y in B e i ldrmek iin byle hareket etm iti29. Bu suretle
ey h kendisini epeyce rahatsz etmi olan H s e y in B e den kur
tuldu. erke Memlkleri nin, malp edemedikleri Trkmen belerini
suikastlar ile oltadan kaldrmay teden beri det edinmi olduk
lar grlyor. Halbuki Trkmenler bu gibi usullere bavurmuyorlard.
Gerekten cesur, faal ve iyi bir sava olan H s e y in B e in kibeti
byle oldu. Anlaldna gre, o, Malatya blgesinde bir belik kurmak
gayesini tayordu. H s e y in B e den sonra Kpekli Avarlar nm
ba E s le m e z olmutur ki, bu be H s e y in B e in kardei idi.
E s le m e z 839 (1435-1436) ylnda dier bir Avar bei olan K u t-
B e i o lu M eh m e d ile S u lta n B a r s - B a y n hasm, Can B e
S u fnin yanma gidip onunla birlikte Malatyay kuatmlard30. Fa
kat E s le m e z sonra Can B e den ayrlarak Kahire ye geldi ve B a rs-
B a y n in am ve iltifatlarna mazhar old u 31.
E m r Y e -B e , D u lk a d r o lu a h -S v a r B e ile sava
mak iin Haleb de bulunuyorken (875 Zilhicce = Mays-Haziran 1471)

26 M akriz, nr. 4389, 62 b; 97 b; Ayn, s. 430.

27 A y n eser , 141a - 145a.
28 A y n eser, 171a; Ayn, s. 464.
29 A y n eser , 209a-b; Ayni, s. 465.
30 A y n eser , 163b, 166a.
31 A y n eser, nr. 3372, 169b.

268
Trkmen beleri katna gelmilerdi. Bunlar arasnda E s le m e z o lu
M e h m e d in de bulunduu grlyor32.
te Kpek-oullar na dir M e m l k tarihlerindeki kaytlar bun
lardan ibarettir. Bu ailenin sonu hakknda bilgiye sahip deiliz. Os-
m a n l devrinin ilk yllarnda Kpekli Avar nin banda T u r ak B e
o lu E m e n lik B e bulunuyordu. Fakat bu beler ile yukarda ad
lar geen belrin akrabalk mnasebetleri hakknda bir ey sylemek
mmkn olmuyor.

A var-K pek Oullan Soy Kt

Kpek

Hseyin Be Eslemez Ay-Domu Sl

Mehmed

B. Gndz-Oullar:

Avarlar n bu ikinci ailesinin yurdu Am ik ovasnda idi. Bugn

Krk-H andan Hassaya giderken 12. kilometrede, yoldan takriben
800 metre solda, deirmenlerin bulunduu sulak ve yeillikli sahann,
bu ailenin oturduu yer olduu anlalyor. Bu yer bugn dahi Gn
dzl adm tayor. Buras, ukur-Ova ya giden kestirme boaz yolu
nun banda bulunduu iin ulatrma bakmndan eskiden beri m
him bir yer saylyordu. Hacc kafileleri ve ticaret kervanlar ksaln
dan tr daha ziyade bu yolu tercih ederlerdi. Gndzl den sonra
u konaklar ile doruca P ay as a iniliyordu: Alan-Yaylas, Katr-Olu-
u, Buz-Bonduran, Pa ( Bac) , Payas. Krk-H anm kuzeyinde, Gn
dzlnn gney batsndaki Derbsak kalesinin de ok zaman bu aile
nin elinde olduunu biliyoruz.

Giindz-oullar ndan ilk tandmz be, G r d B e dir. G r

d B e ayn zamanda bu ailenin en nl ahsiyetidir. M em l k emir
lerinden ek im in, K a r a - Y l k zerine yapt bir sefer sonucunda
lmesi sebebi ile (17 Zilkade 809=25 Nisan 1407) Haleb yine M em l k
emirlerinden T e m r B o a e l-M e t b un eline gemiti. T e m r
B o a da ek im gibi Haleb blgesindeki Trkmenleri itaat altna

32 Tarih Y e-B eg, 120 a.

269
almak istedi ve t u maksatla G r d B e zerine yrd. G rd
B e bu esnada A m ik ovasn tamamiyle hkimiyeti altnda tutuyor
du. A m ik ovasnda yaplan bir vurumada T e m r B o a ar bir y e
nilgiye urad. Bozgun bir halde Haleb e dnen T e m r B o a nn
yannda pek az adam kalmt (810= 14 08)33. Ertesi yl (811=1409)
G r d B e i si emirlerden N e v r u z ile karlamaa giden Haleb
vlisi D e m ir -T a n yannda gryoruz. Esasen G r d B e in D e-
m ir -T a ile aralarnda samim bir dostluk vard. Ertesi yl D e m ir-
T a n tavsiyesi ile Sultan tarafdar N e v r u z , si emirlerden ey h
ile A si rma kysnda karlat. N e v r u z un ordusunda Haleb v
lisi D e m i f - T a tan baka D u lk a d r - o lu A li B e , G n d z-
o lu G r d B e , K p e k - o lu (?), yine Avardan K u t - B e i
o lu M eh m ed , B a y a t B o z c a B e bulunuyorlard. Yaplan sava
e y h kazand. N e v r u z malbiyetten sonra Hama ehrine kapand.
Yannda D e m ir -T a , D u l k a d r -o lu A li B e ile Grd B e var
lard.
814 Rebi ul-hirinde (Temmuz-Austos 1411) G n d z -o lu
G r d b e Antakyay z e r -o lu nun elinden almt34.
e y h in sultan olmasn kabul etmeyen N e v r u z 816 (1413) y
lnda Haleb zerine yrd. Bunu haber alan ehrin vlisi D em ir-
T a Haleb ten karak A m ike gitti; orada dostu G r d B e ve
onun kardei m er B e ile bulutu35.
817 Zilkadesinde (1415 Ocak-ubat) Haleb vlisi n a l e l-S s-
la n G r d B e in zerine yrd. Bunun sebebi bilinemiyor. n a l
ile karlamaa cesaret edemeyen G r d B e kam ve Haleb vlisi
Gndzller in epeyce koyunlann eline geirmiti. G r d B e D u l-
k a d r - o lu A li B e in yanma giderek ondan Haleb vlisi ile aralar
n bulmasn rica etti. D u l k a d r - o l u nun araya girmesi ile bar
yapld ve G r d B e A m ik e dn d 36. Fakat az sonra (818 Rebiul-
hir=1415 Haziran-Temmuz) Haleb vlisi n a ln tekrar G r d B e
zerine yrdn gryoruz. n a lm yannda Tarablus vlisi Su
du n m in A b d u r r a h m a n da vard. G r d B e onlarn geldiini
grnce Gvur dalarna snd. n a l, Trkmenler in koyun ve sr
larnn ounu zaptettikten sonra Gndz oullan nin elinde bulunan

33 b n T a u - B ir d i, el-M cnhel us-sf , 220 a ( b n H a tb u n -N s ir iy y e nin ese

rinden naklen).
34 M akriz , nr. 4387, 362 b.
35 A y n eser, nr. 4389, 16 a.
36 A y n eser, 49 a.

270
Derbsak kalesini kuatt ve oray kuatmann nc gn vire ile ald.
G r d B e ve oymann ou katlar. Kendisi Mara a gitti, Gn
dzl Avarlar ise G n d z n torunu D e m ir -H a n o lu F r is in
etrafnda toplandlar 37. Haleb vlisinin G r d B e e hcumu, phe
siz M e m l k h k m d a r e y h in buyruu zerine yaplyordu.
ey h , Trkmenler in M e m l k d e v l e t i iin tehlikeli bir unsur oldu
unu bildiinden onlarn kuvvetlerini krmak siyasetini takip ediyor
du. Hatt Trkmenler'in eline gemi bulunan baz yerleri geri almak
ve onlar sk bir itaat altna sokmak iin 820 (1417) ylnda M sr dan
Suriyey e hareket etmi ve yolda D u lk a d r - o lu A li B e, Gn-
d z - o lu G r d B e ve Sakalsz olu T u r u l dan affedilmelerini
isteyen ve itaatlerini bildiren mektublar almt38.

G r d B e ile ilgili son bilgimiz onun 824 (1421) ylnda, Haleb-

te T a t a r n emri ile ldrlmesidir. e l-M e lik u l-M e y y e d e y h in
824 ylnda lmesi zerine devlete hkim olan T a ta r , muhaliflerini
tedip etmek maksad ile Dimak a ve oradan da Haleb e gelmiti. Ken
disi burada iken katma etraftaki Trkmen beleri de gelmiti. Bunlar
arasnda G rd B e de vard. Fakat dier Trkmen belerine hil at
giydirildii halde, G r d B e T a t a r n buyruu zerine aslmak sure
ti ile ldrld. T a t a r bunu srf T e m r -B o a e l-M e d b un 810
ylndaki yenilgisinin cn almak iin yapmt. nk, malubiyeti
mteakip T e m r -B o a ile Haleb e kaanlar arasnda kendisi de var
d. Adnn aksine erke olan T a ta r , ne kadar kindar bir insan olmal
ki, itaatini bildirmek iin huzuruna gelmi bir emirden ok eski ve
lelde saylabilecek bir hdisenin intikamn almakta tereddd et
memitir. Halbuki G r d B e m e m l k mverrihleri zerinde iyi
tesir brakm bir emir idi. b n T a r - B ir d i, onun byk bir emr
olduunu ve zamannda yolun emin bulunduunu sylyor39.

G r d B e den sonra yerine kimin getii bilinemiyor. 875 (14-

71) ylnda Gndzl Avarlar nn banda m er B e vard. m er
B e de oyma ile birlikte A m ik ovasnda yayordu 40. 887 (1482) y
lnda ise Gndz-oullar ndan M e h m ed B e i gryoruz. Mezkr
ylda ukur-Ova y istil eden O sm a n l ordusu ile Trkmenler arasn
da yaplan savata Trkmenler yenildiler. R a m a z a n -o lu m er

37 A y n eser , 62 a; Ayn, s. 417.

38 M akriz ? 138 a.
39 b n T a r -B ir d i, el-Menhel us-sfi, 220 a-b.
40 Tarih Y e-B eg , 137 a, 137 b.

271
B e tutsak alnd, G n d z -o lu M eh m e d B e sava meydannda
kald. z e r -o lu da kap kurtuldu41.
Gndzl Avar ndan bir kol ran a, gitmitir ki, bundan aada
ayrca bahsedilecektir.

Gndz-Oullar Soy Kt
Gndz

Grd Be mer Be Demir-Han

(lm 1421)

mer Be Mehmed Be Fris

(1482)

C. K.ut-Bei Oullar:

Bu Avar ailesinin Haleb dolaylarndaki Avarlai banda bu

lunduu anlalyor. Bu Avarlar ICut-Beilu ad ile tannmlardr.
Bu aileden M e h m e d B e 812 (1410) ylnda N e v r u z ile e y h ara
snda yaplan savata e y h in askerleri tarafndan tutsak alnmt42.
839 (1435-1436) ylnda Can B e S u f ile birleip onunla birlikte
Malatyay kuatan IC u t-B e i o lu M e h m e d 43 ayn ahs ola
bilir. Kut-Beililerin U zu n H a a n B e ile K a r a - K o y u n lu
C ih a n - a h M irz a nn kumandan T a r h a n -o lu R s t em arasnda
1457 ylnda yaplan savata A k - K o y u n l u ordusunda yer aldklar
grlyor44. Bu aileye ait baka hi bir bilgiye sahip deiliz.

XVI. ve XVII. Yzyllarda Avarlar

1. Haleb Trkmenleri:

Bilhassa Birinci Blmde belirtildii zere, A k - K o y u n l u ve

S a fe v devletlerinin asker bakmdan O sm a n l ve M e m l k dev
letlerinin aksine olarak, Trk gebe teekkllerine dayanmas Gney -
Dou Anadolu ve K uzey-Suriye deki Trk topluluklarndan mhim

41 k Paazade 216.
42 b n T a r -B ir d i, en Nucm uz-zhire, VI. s. 225.
43 M a k riz, 163 b, 166 a; E b B e k r -i T ih ra n , I, s. 110.
44 E b B ekr-i T ih ra n , I. s. 273.

272
 kmelerin ran'a, gitmelerine sebep olmutur ki, bunlar arasnda A v
arlar'a. mensup olan oymaklar da vardr. Bundan dolay O s m a n l
hkimiyetinin balarnda Halep Trkmenleri arasndaki Avarlar ayn
topluluktaki dier oymaklar gibi fazla bir nfusa sahip bulunmuyor
lar. Yani ran'a, yaplan gler sebebi ile onlarn nfuslar azalmtr.
K a n u n S l e y m a n devrinin ilk yllarnda Halep Trkmenleri ara
snda Kpekli-Avar ve Gndzl-Avar kollar (taife) ile bir de ms
takil A var ' oyma grlmektedir.
Kpekli-Avarlar zikredilen zamanda D u r a k B e o lu E m en -
ik B e ( dil j.1 )in idaresinde olup, bu bein yukarda bahsedilen K -
pek-oullar ailesinden olduu anlalyor. Bu zamanda onlar 15 obaya
ayrlmlard. Bunlar arasnda Keklu, Sekiz, Alplu ve Deluler, A y -
Domu-Bel gibi obalar kayda deer. Bunlardan Ay-Dom u Belu
obasnn ad, phesiz Kpek-oullar ndan A y - D o m u tan gelmek
tedir. Sekiz, X V I. yzyln ortalarnda Sruc un eyh oban kynde
yerlemiti. Alpluj a gelince, bu obadan mhim bir kolun ran a git
tii anlalyor. Deller in ise son yllara kadar varln devam ettir
dii grlyor. Kpeklu Avar mn Y en i-l ve Boz-Ulus ta da baz
kollar vardr ki, bunlardan aada ayrca bahsedilecektir.
Gndzl Avar ise daha az nfuslu olup 8 obadan mteekkil
dir. Bu husus Gndzl Avar ndan pek mhim bir ksmn rana git
mi olmas ile izah edilebilir.
Mstakil Avar oymana gelince, bu oymak X V I. yzyln ikinci
yansnda 158 vergi evinden ibaret idi. Defterlerdeki kayda gre, M em
l k devrinde dirlik tasarruf eden bu oymak O sm a n l devrinde de
bu dirliini muhafaza etmitir45. X V I. yzylda Trkiyede gebe
ve oturak halk arasndaki nfus artna uygun olarak bu Avarlarm
nfuslar da artmtr. Ayn yzyln ikinci yarsnda gerek yerleik
halka mensup ve gerek gebe oymaklarn balarndaki eski be aile
lerinin ortadan kalkm olduklar grlyor. Bu vkannn emin bir
izah yaplamyor. Bununla beraber oymaklara mensup ailelerden bir
ounun veya bazlarnn rana gitmi olduu dnlebilir. Bunun
sonucunda oymaklarn bandaki be ailelerinin yerini obalar idare
eden ve aa nvann tayan kethda aileleri almtr 46. Avarlar da da
ayn deime grlyor. 989 (15791580) ylnda Avarlar m banda

45 Haleb Sanca tahrir defteri, Ba Bakanlk A rivi , (K a n u n ), nr, 1040, s. 59-66, 88,
92; F. Sm er, Avarlar'a dir , K prl Arm aan, (D .T .C . F ak . yaynlarndan) , stanbul,
1953, s. 454-458.
46 A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, s. 47.

273
R e c e b , B a h r i ve K k M in n e t adl kethdalar bulunuyordu.
Bunlardan Receb ve oullar yle bir nfuz ve kudrete sahip olmular
d ki, X V II. yzylda Avarlar ok defa Receblii Afar ad ile de tann
mlardr47. Bu Avarlarm daha X V I. yzyln ikinci yarsnda K a yse
rinin dousunda, Zamart ay boylarna yaylaa ktklar biliniyor.

Avarlar, Receb-oullan nn reisliinde 1098 (1687) ylnda A vu s

turya ya yaplan sefere katldklar g ib i48, 1101 (1690) ylnda yapla
cak sefere de arlmlardr. Bu son sefere Avarlar u belerin ida
resinde 200 atl ile katlacaklard49:

R eceb o lu H a lil B e
R eceb o lu D ana M u ra d B e
erk ez o lu H ac M u s ta fa B e
erk ez o lu m er B e
D e li Seyf o lu M ire M uam m er B e
B a h ri o lu H im m e t B e
K a r a -G n d z o lu K ara H a lil K eth d a
K r A li o lu G ndz K eth d a
H ac iv a z o lu D okuz b r a h im B e
H a c v a z o lu A b a z a B e
K ara G ndz o lu M u ra d B e.

u isimlere bakarak Avarlar n balca be ailenin (yani R e c e b ,

erk ez, B a h ri, K a r a -G n d z , H a c v a z ) idaresinde bulun
duklar ve hatt onlarn adlarna nisbetle anldklar anlalyor: Re-
ceblu Afar, Bahrili Afar, Kara Gndzl Afar. Yukardaki Avar
belerinin isimleri arasnda erkez ve Abaza adlar dikkati ekiyor.
X V I. yzyln ikinci yarsnda Boz-Ok ta uzun mddet sancak belii
yapan Trk soyundan s a B e o l u erk ez adl bir be vard.
Avarlar bu e rk e z adn o bein htrasndan alm olabilirler. Yahut
ellerindeki erke ve Abaza kleleri buna sebeb olabilir. Bu husus ne
olursa olsun bu Avar be ailesinin zamanmza kadar gelen torunlar
arasnda erk ez adl ahslara rastgelinir. Hatt bu erk ez adl
Avar belerinin hretlerinden dolay ukur-Ova daki Avar olmayan
baka boy bei aileleri arasnda da bu isimi tayan ahslar grlyor.

47 K t ib eleb i, Cihan - nm9 s. 593.

48 F n d k l l M ehm ed A a, Silhdar tarihi, II, s. 271.
49 A hroed R e fik , ayn eser, s. 82.

274
Fakat ne tuhaf bir tesadftr ki, Avar belerinin adlarn tadklar
kavim yani erke ve Abaolar X I X . yzyln ikinci yarsnda K a f
kasya dan Trkiyey e geldiklerinde onlardan mhim bir ksm Avar-
larm yaylaklarna yerletirilmiti.

2. Boz-Ulus:

Boz-Ulus arasndaki Avarlar bu elin topluluu arasnda bu

lunmakla beraber bunlarn en kalabalk olanlar am, Trkmenleri
arasnda grlmektedir. Daha nce de iaret edildii gibi, Boz-Ulusun
bu am Trkmenleri kmesi Haleb Trkmenleri oymaklarndan meydana
gelmitir. II. S e lim devrinde am Trkmenleri arasndaki Avarlar
muhtelif kollara ayrlm olup, bunlardan M e h m e d K e t h d a ya
tbi oba 804 vergi nfusuna sahip kalabalk bir teekkldr. Bundan
sonra gelen Kazkl Avar adl oba 130, K a r a -M a h m u d K e t h d a
ya bal oba 131, H a c K e t h d a nn banda bulunduu 57, D u y
m u K e t h d a nnki ise 41 vergi nfusludur. Yine bu am-Trkmen-
leri kmesinde biri 367, dieri 109 vergi nfuslu Kpekli Avar na
mensup iki oba da grlmektedir50. Asl Boz-Ulus ile Dulkadrl kme
sindeki Avar varl ise zayf olup, kk obalara ayrlmtr.
996 (1588) ylnda Boz-Ulus A v arlan mn ilerigelenlerine ve bun
lardan C ih a n - a h K e t h d a ya gnderilen bir hkmdes, yannda
bulunan birok adam ile akilik yapan eski Deyr Rahbe bei A b d u r -
rahmanm bundan byle szne kanlmamas, asker isterse verilme
mesi yazldktan sonra onun yakalanmas hususunda gayret gsteril
mesi emredilmektedir.
Avarlar n, Boz-Ulusun her kmesindeki obalarndan baz
lar Boz-U lusun Orta-Anadoluya g eden teekklleri arasnda bu
lunmular ve ekseriyetle Karaman eyalatinde yurt tutmulardr52.
Daha ziyade am Trkmenlerine mensup baz Avar obalar ise top
luluun bir ksm ile eski yerlerinde kalmtr. Vesikalarda Boz-Ulus
mndesi ad verilen bu topluluk X V II. yzyln sonlarnda Rakka bl
gesine iskn edilmise d e 53 bu toplulua mensup obalar birer ikier
Anadolunun bat taraflarna gitmilerdir. 1128 (1716) ylnda Bal
kesir vilyetinin Mifali kazasnda grlen Kpekli Avar obas54,

50 Boz Ulus defteri, Babakanlk A rivi , (II. Selim ), ur. 561, 15 b- 23 a, 58 b.

51 Mhimme defteri , Babakanlk A rivi, nr. X X IV , s. 62.
52 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 219.
53 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 100; C en giz O rh on lu , ayn eser, s. 57.
54 K m il Su, Balkesir ve civarnda Yrk ve Trkmenler , stanbul, 1938, s. 6566.

275
Y en i-lle deil de Boz-Ulusa. bal olan Kpekli Avar ndan olsa ge
rektir.

3. Dulkadrl Avarlar:

Bu Avarlar n ashnda Kuzey-Suriye Avarlar nin bir kolu ol

duuna daha nce iaret edilmiti. Dulkadrl Ulusu arasndaki A v
arlar Mara , Kars (K adirli),
Y en i-ll ve hatt Boz-Ok blgesine
dalm bir halde bulunuyorlar. Bunlarn en mhimi Imanlu Afar
olup, balca Mara blgesinde yaamakta idi.

a - Mara (Imanlu Afar). Imanlu Afar X V I. yzyln birinci

yarsnda 27 obadan meydana gelmitir. Umumiyetle ahs adlar ta
yan ve kethdalar tarafndan idare edilen bu obalarn yaylak ve k
laklar muhtelif yerlerde bulunuyor. Imanlu Afar nin Bedii Afar
ile dier birok obalar beriyye yani Suriye lnde klamakta ve M a
ra sancana ait muhtelif yerlerde yaylamakta idi. Dier Imanlu A f-
ar obalarnn klaklarnn ise ukur-Ovamn Knk, zer yrelerinde
ve hatt Lttakiyye (Lazikiye) evresinde olduu grlyor. Yine baz
Imanlu Afar obalarnn Diyarbekir blgesinde skin olduklarn bi
liyoruz 5S. X V I. yzyln ikinci yarsnda Imanlu A far obalarnn bir
ksm klak ve yaylaklarnda yerlemek sureti ile gebe hayata veda
etmitir. 971 (1563-1564) tarihli bir defterden56 baz matl Afar
obalarnn Anteb ehri dolaylarndaki kylerde yerlemi olduunu
reniyoruz. Bu Imanlu A far ndan mhim bir kol da ran a gitmitir.

b - Kars. Kars (Kadirli) sancandaki Avar varl iki kk oba

ya inhisar ed iyor57. Bunlardan 41 vergi evlik Avar obas Andrn da
klayarak iftilik yapmaktadr. 41 evlik dier Avar obas ise bu san
caktaki Gelik adl bir teekkle bal bir halde bulunuyor.

c - Boz-Ok. Bu blgeye ait en eski tahrir defteri eksik olduundan

X V I. yzylda burada yaayan Avarlar hakknda tam bir bilgiye sa
hip deiliz. Bu defterden ad geen blgedeki Avar koluna mensup an
cak bir ka obann vergi nfusu ve yurdlarn renmek kabil oluyor58.

55 Dulkadrl tahrir defteri, (K a n u n ), nr. 402, 337 b- 345 b.

56 Mara sanca defteri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 116, 197 b 201 a.
57 Kars sanca defteri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi , nr. 168, 126 a-b,
285 a.
58 Boz-Ok sanca defteri, Ba Bakanlk A riv i , nr. 448, 10 b.

276
 4. Yeni-l:

Y en i-l deki Avarlar dan oba (B oyn u Ksalu, Deliller, Sekiz)

Kpekl Avarna.59, dieri de (B id il Afar, Tifi Afar, K zl S
leyman v.s.) tmanlu Afar na mensup bulunuyorlard60. Bu manlu
Afar obalarndan kalabalk nfuslu Bidil Afar teekkl Y en i-lin
zlmesi zerine batya g etmi ve Ankarann Bl kazas dahi
linde yurt tutmutur. Ankara da Muan gl yaknndaki bir yer de
bu oyman adn tamaktadr.

5. S is (Kozan):

X V I. yzylda Sis yresinde kalabalk bir Avar kolu yaamak

tadr. 925 (1519) tarihinde Sis yresindeki Avarlar 28 obaya ayrl
mtr. Bu obalarn bir ka mstesna olmak zere hepsi muhtelif e-
kinliklerde iftilik yapm aktadr61. Sis Avarlarnn buraya 1375 y
lndaki Memlk fethi neticesinde gelmi olduklar kanaatinde bulunuyo
ruz. Bu fethe Memlk ordusunun yannda Boz-Oklu ve -Oklu Trkmen
ler de katlm idiler. Bu Avarlar X V III. yzyldan itibaren Haleb bl
gesine gitmeyip ukur-Ovada klamaa balayan ve Zamant blge
sinde yaylayan Avarlar ile kartrmamaldr. Bu sonuncular, yukar
da anlatld gibi, Haleb Trkmeni Avarlar idiler. Biraz aada on
lardan yeniden bahsedilecektir.

Avarlar m Orta ve Bat-Anadolu da yer adlarna sahip Ouz boy

lar arasnda en bata gelen teekkllerden biri olduuna daha nce
iaret edilmiti. Bunun yan sra o blgedeki Yrk topluluklar ara
snda da bu boyun adn tayan baz oymaklar grlmektedir.

6. Uak:

Uak blgesi X V I. yzylda olduka mhim bir Yrk topluluu

nun yaad bir yer idi. II. S e lim devrinde bu Yrk topluluu ara
snda olduka byk bir Avar oyma da grlmektedir. Bu oymak,
Hoca Fakihlu (54 vergi nfuslu), kszler (102 vergi nfuslu), M usa-
calu (56 vergi nfuslu), Avar (56 vergi nfuslu), Avar (65 vergi nfus
lu) olmak zere be obaya ayrlmtr62.

59 Y en i-l defteri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 137, 29 b. 93 a, 97 a.

60 A y n defter , 23 a-b, 29 b, 30 a, 35 a, 90 b.
61 ukur-Ova defteri , Babakanlk A rivi, nr. 69, 381 a 393 a.
62 Ktahya sanca defteri , Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 16, 326 a-
327 b, 374 a.

277
 7. Aydn:

A yd n m Boz-Doan kazas dahilinde ullular adl bir oymak

arasnda 28 vergi nfuslu Avar adl bir oba bulunduu gibi, Birgi
evresinde de nfusu bunun kadar olan Avarlu ve Balabanla adl ba
ka bir oymak da vard63.
Bunlardan baka Ankarann gney batsnda yaayan Haymana
adl topluluu mensub Sivri Hisar toprandaki Safilu oymann oba
lar arasnda da 35 vergi evli Afar adl bir oymak grlmektedir64.

XVIII. ve XIX. Yzyllarda Avarlar

Bu bahiste yalnz Haleb Tiirkmenleri Avarlar nm torunlar sz

konusu edilecektir. Ana boyun asl kalnts olan bu Avarlar n da,
ran a, giden boydalar gibi, kuvvetli bir tesant duygusuna sahip
bulunduklar grlyor. Bu sebeble, trl millere ramen, onlar Fr-
ka-i slhiyye gelinceye kadar gl ve marur bir oymak olarak var
lklarn muhafaza etmilerdir.
1102 (1691) ylnda Rakka blgesine isknlar emredilen Trk
menler arasnda baz Avar oymaklar da grlmektedir. Bunlar Boz-
Ulusun eski yurdunda kalm olan ksmna bal Avarlar ile Y en i-le
mensub Avar oymaklar idiler. Ancak Boz-Ulus kalntsna (B oz-U lus
mndesi) bal Avarlar n Rakkada yerlemi olduklarna dir bir
kayda sahip deiliz. Buna karlk Y en i-le bal Avar ve torunlar
nn Rakka blgesindeki Tell-ammar ve Tell-Zivan (?) evresinde yer
letirildiklerini biliyoruz65. Rakka blgesinde sonradan Avar-Buca
denilen yer bunlarn yerletirildikleri yre olsa gerektir. Y en i-le bal
olduunu sylediimiz Avar ve torunlar oyma Haleb Trkmeni
Avarlar ndan m yoksa Dulkadrl (manlu A f an J dan m idiler,
bilinemiyor. Bir de 1104 (1693) tarihinde Hama ve Humus sancakla
rnda yerletirilen oymaklar arasnda Kara-Avar ile Genceli Avar
oymaklar grlyor. Bu sonuncusu Azerbaycan daki Gence den geldi
i iin, bu ad alm olabilir. Yerletirilen bu Avar oymaklarnn n
fuslarnn fazla olmad anlalyor66.
Bu bahisin asl konusunu tekil eden Haleb Trkmenlerine men
sup, kalabalk Avar oymana gelince, bu oymak, daha nce sylen

63 A yd n sanca defteri Babakanlk A rivi , nr. 270, 50 b-51 a.

64 Ankara sanca defteri, Babakanlk A rivi , nr. 117, 308 a.
65 C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 57, 59.
66 C en giz O rh on lu , ayn eser, s. 64.

278
dii gibi, Receblu Afar, Kara-Gndzl Afar ve Bahrili Afar ve
dierleri olmak zere 4-5 obaya ayrlm olup, bunlarn en nls Re
ceblu Afar idi. Receblu Afar nin ekseriyetle Kpekli Avar ndan
geldii anlakyor. Bu Avarlar n X V III. yzyldan itibaren klamak
iin Haleb dolaylarn brakp ukur-Ova ya inmee baladklar an
lalyor.

Bu Avarlar ilk zamanlarda Rakka blgesinde yerlemek gibi,

bir talihsizlikle karlamadlar. Onlar devleti Zamart ay kylarnda
yerleeceklerine inandrm idiler; halbuki yerlemek yle dursun
orada skin bir ekilde de yaamyorlard. Onlar sk sk komu oymak
lar ve kylerin hayvanlarn sryorlard ki, buna kovgu denilmek
tedir; bazan da tccar kafilelerinin nne ktklar grlyor. Onlar
bu ileri o kadar sk ve yaygn hale getirdiler ki, nihayet 1115 (1703)
ylndan az nce Rakka ya srldler ise de67 fazla kalmayp oradan
katlar. Fakat onlarn, yine yaylaklarnda rahat durmadklarndan
1124 (1712) de tekrar Rakkaya. gnderilmelerine karar verildi68. 1141
(1728-1729) tarihinde devletin Receblu Afar nin Zamart yresinde
yerlemesine yeniden raz olduu anlalyor69. Fakat onlar eskisi gibi
kovgunlar yaptklar ve soygunculuklarda bulunduklar iin 1143
(1730) ylnda yeniden Rakkaya srldler ise d e 70, az bir mddet son
ra oradan yine katlar: yamachk ve soygunculuk hareketlerinde
daha ileri gittiler. yle ki onlarn ileri gelenlerinden ounun idam edil
melerine karar verildi (1155 = 1742) 71. Fakat bu kararn ne derecede
yerine getirildiini imdilik bilemiyoruz. Bilinen husus Avarlar m
Rakka isknndan kurtulduklar ve ukur-Ova ya inip kmaa ba
ladklardr. Hatt 1167 (1754) tarihli bir vesikada Avarlarm Tecirli
ile birlikte Zeynebli ve Boz-Doanlar a hcum ederek 80 000 kuruluk
davarlarm, at ve develerini yamaladklar, ileri gelenlerden K a ra -
N e b i-O lu ile 15 kiiyi ldrdkleri bildiriliyor72.

X V III. yzyln ikinci yarsnda kan harbler sebebi ile devletin

Anadolu daki idaresi daha ok gevek ve daha zayf bir duruma d
mt. Bunun sonucunda her yerde irili ufakl derebei aileleri tredi,
Avar ve onun gibi byk ve kuvvetli olan oymaklar da daha serbest

67 C en giz O rh on iu , ayn eser , s. 92.

68 A h m e d R e fik , ayn eser, s. 145-147.
69 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 170, 176-177.
70 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 186-187.
71 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 209-210.
72 A h m ed R e fik , s. 214-215.

279
hareket etmee baladlar. Avarlar a. artk gn domu, kendi bakm
larndan mutlu gnleri balamt. Kaysei-Elbistan-M alatya yolu
yazn onlarn kontrol altnda idi. 1838 ylnda Avarlar posta tatar
larna saldrmlar, yolcular soymular ve bir ky de basmlard. A v
arlar bu hareketleri ile yle bir korku yaratmlard ki Malatya ya
gitmek isteyen mstakbel Alman feld mareah M o lt k e ye, yolun A v
arlar yznden, kuvvetli bir muhafz birlii olmadan geilemiyecek
derecede emniyetsiz bulunduu sylenmiti73. 1262-1263 (1846-1847)
yllarna ait vesikalarda Avarlar m Kuzu-Gdenl oyma ile birlikte
Kayseri blgesinde sk sk yamaclk hareketlerinde bulunduklarn
dan bahsediliyor.
Avarlar, iaret edildii gibi, yazn Zamat ay kylarnda, k
n da ukur-Ova da Ceyhann sol kysnda yayorlard. Her iki yurd-
larmda da kovgunlar yaplyor, ticaret kafileleri soyuluyor, dier oy
maklar ile savalyor ve derebelerin mcadelelerine katlmyordu.
Bu gn dahi onlarn torunlar arasnda bunlara dir htralar anlatlr
ve bu devir Avarn al-vur devri olarak vasflanr. Bu devir onlarn
asr- saadetidir. Aslen Avarlar a. mensup bulunan veya onlar ile yakn
bir karabeti olan byk ir D a d a l-O lu nun en gzel iirlerinden
bir ka bu oymaa aittir. Bu iirlerden birinde Avar yiitleri ile Ca
d -O lu ve adamlar arasndaki vuruma anlatlmaktadr ki, bu man
zume bugn de onlar arasnda makamla okunur. C a d -O lu na gelin
ce, bu ahs da tannm bir aileden idi. Bu aile imdi Gemerek te otur
maktadr. Yine htralarda C in g z -O lu lakabl, kervan soyguncu
luu yapan bir Avar yiidinden de bahsedilir. C in g z -O lu , K f-
O lu gibi, ir bir hayduttu. Hatt sylendiine gre, Mara vlisi
A b d u r r a h m a n P a a mn elinden irlii sayesinde kurtulmutur.
Son Avar obalarndan birinin onun adn tamas, C in g z -O lu nun
ayn zamanda alelde bir ahs olmadn da gsteriyor. Avarlarm
Boz-Ok taki Pehlivanl oyma ile de vakit vakit vurutuklar grlyor.
Hatt bu vurumalardan birinde, Pehlivanl belerinden b i d in
B e ldrlyor ve H a a n B e de yaralanyor. Fakat Tomaza-
daki Ermeni piskoposunun M o lt k e ye syledii g ib i74, Avarlar da
batan baa haydutlardan mrekkep bir oymak deil idi. Aralarndaki
ipsiz ve sapszlar kendi oymak halknn da dman olup onlar tarafn
dan da takip olunuyorlard. Cevdet Paa d a 75 Avar ve Srkmtl oy-

73 T rkiyedeki durum ve olaylar zerine mektuplar, trkeye eviren , H a y ru lla h rs,

Ankara, 1960, s. 244-245.
74 B. 255.
75 Tezkir, s. 117.

280
inaklar hakknda: bunlarda dahi hrszlk deti var ise de Krdlere
nisbetle pek ehven ve ehl-i rz demlerdir , demektedir. Esasen Trk
menler, Kdler ve gebe Arablar gibi hi bir zaman hrszlk ve soy
gunculuu bir meslek haline getirmemilerdir. C e v d e t P a a nn ia
ret ettii Kdler Lek-Vanik Ekrad olup bunlar Haclar, Krntl,
A k-B a , Kzl-Koyunlu gibi kendisine tbi obalar ile Rakka ya iskn
edilen oymaklardan idi; sonralar Rakka daki yerletirildii yerden
kap Avarm ' arkasna taklarak Kayseri taraflarna gelmi ve Avar
ile birlikte ukur-Ova ya inip kmaya balamt.
Yukarda ad geen obalardan Haclar, Krntl, A k-B a ve Kzl
Koyunlu nun Lek-Vnik oymana sonradan baland anlalyor.
Bunlar, adlarnn da gsterdii gibi, hlis Trk olup, bugn onlarn
torunlar baba ve dedeleri gibi sadece trke konumakta ve Krdlk
ile hi bir ilgileri bulunmamaktadr; mezhebleri de Hanefdir.
Avarlar 1273 (1856) ylnda tekrar yerletirilmee alld ise
de yine de baarszla uranld. O zamanlar byk beleri olarak
balarnda e rk e z B e ile s m a il B e bulunuyordu 16. Bundan
4 yl nce onlaT Boz-Doanlar ile yeniden bir savaa tutumulard77.
Avarlar 1273 ylnda Devlet tarafndan yaylak yurtlarnda yerleti
rilmek teebbsne direnmekle son frsat da ellerinden karm ol-
dulalr. Gerekten 1282 (1865) ylnda F r k a -i s l h i y y e onlar yay
lak veya klaklarndan birinde yerlemee mecbur edince Avarlar,
Tecirli ve Cerid oymaklarnn aksine olarak, yaylaklarnda yerlemek
istemiler ve bu da F r k a -i I s l h i y y e nin ileri gelenlerince kabul
edilmiti. Fakat hayret edilir ki bu esnada onlarn yaylaklarna K a f
kasya dan muhacir olarak gelen erkesler yerletirilmekte idi. Bu se
beble Avarlar perian oldular ve mhim bir ksm dalk, verimsiz ve
dar topraklarda yerlemek mecburiyetinde brakldlar. Bylece kom
ular muhacir erkesler verimli ve geni topraklar sayesinde mreffeh
bir hayat srerken onlar, atlarnda da anlatlan, skntl ve hzn
verici bir yaayn mahkmu oldular. Nfus art dolays ile imdi
durumlar daha fena olup onlar en yoksul Trk kylleri arasnda sayla
bilir. Bununla beraber Avarlar gler yzl, iyimser ve hayatiyet do
lu ve ran daki soydalar gibi sakin ve terbiyeli adamlardr. Sorul
duunda, glmseyerek Avarn al-vur devrine ait kovgunlardan
ve vurumalardan bahsederler. Kadnlarnn alkanl karsnda

76 A far airetinin isknna dir, Meclis~i Vl, Babakanlk A rivi , nr. 8103, 11 Safer
1273.
77 V ic t o r L a n g lo is , Voyage dans la Cilicie el dans les montagnes du Taurus s. 132.

281
 derin bir takdir hissi duymamak mmkn deildir. nl Avar kilim
lerini de bu dinlenme nedir bilmeyen Avar kadnlar dokurlar.

Kayserinin Pm ar-Ba kazasnn merkez nhiyesine bal bir

ksm kyler ile ayn kazann Pazar-ren nhiyesi kylerinden epey-
cesi, Sarz kazas kylerinin yarsndan fazlas, Tomarza nin Toklar
nhiyesi kylerinden pek ou Avarlara. aittir. Ayrca Adana ya bal
Maara kazas kylerinden Ayvad ve Ada-Alan kyleri de Avarlar
tarafndan iskn edildii gibi, ukur-Ovada mevcut baz Avar k y
lerinden baka, yine ayn blgedeki pek ok kylerde de onlara men
sup ailelere rastgelinir. Bunlar bir asrdan beri kylerde yaamakta
olmakla beraber en son oba tekiltn henz unutmamlardr. Bu
obalarn adlar ve yerletikleri kylere ait liste udur 7 8 .
Avar Obalar ve Yerletikleri Kyler

Obann ad Oturduu K y Kazas Nhiyesi

1. K a r a - e y h li: Ha-ky P m ar-B a , Pazar-ren
99 99 99 99
Gl-Tepe
Kaman Tomarza Toklar
99 99
abanl
99 99
Ala
99 99
Arslan-Beli

2. K o c a - N a ll: Solaklar Pm ar-Ba Merkez

Emir- Ua Tomarza Toklar
99 99
Kara-Pnar
99 99
Arslan-Ta
99 99
anak-Kona
Sarz Sarz Merkez
99 99
Yalak
99 99
Kemer
99 99
Kzl- Pnar
99 ?9
Kuu

78 Bana bu bilgileri veren Toklarn Karamuklu kynden erkez A a ya. (B a y A h

m e t Y ld r m ) ve arkadam P r o f. A h m e t U y s a l ile beni yaylaya kadar gtrp getirerek
zahmetlere katlanan H an kynden B a y C e v d e t C erde ye teekkrlerimi sunarm.

282
 Obann ad Oturduu K y Kazas Nhiyesi
Kara-Yurd
Olak-Kayas
Ayranlk
Molla-Hseyinler
Alt-St (ksmen)
Hac- Veliler
Day-Oluk

3. H a l i l - O l u 79: Karamanl Pm ar-Ba, Merkez

Kadl Pazar ren
Kzl-ren
Demircili Merkez
Hasrc 9 9

4. K a ra R e c e b 80:

a- Arab-Hasanlar Karamuklu Tomarza Toklar

cdiye
Tahta-Kemer
Zelhin
Paza-ren Pm ar-Ba Paza-ren
(nhiye merkezi)
b- Hac M ustafa 81 Hasssa
Tzgn

c- brahim B e sl Stl (kmen) Tomarza Merkez

T a f (ksmen) Toklar
Toklar (ksmen)
(nhiye merkezi)
Madrasan (ksmen)
Kesir (ksmen)

79 Bu obann ad 1101 (1690) ylnda Avusturya seferine arlan Avar belerinde R e

ceb o lu H a lil Be den gelebilir.
80 Bu Kara Receb ile Recebli A va rn a adn veren R e c e b K e th d a m yoksa bu ad
daki her hangi bir torunu mu kastediliyor? Bu husus bilinemiyor.
81 Bu da mezkr tarihte Avusturya seferine arlan erkez olu H a c M u sta fa
B e olsa gerektir.
82 Bu da ayn sefere arlan H a c v a z olu b r a h im B e olabilir.

283
 Obann ad Oturduu K y Kazas Nhiyesi
C in -G z O lu 83: Sindal Pnar-Ba, Pazar-ren
99 99
rdkM
A k -n Tomarza Toklar
99 99
H a lil-P a a O lu : Gzelce
99 99
Melik- Virn
99 99
Canll

T o r u n 85: Potuklu Pnar-Ba Merkez

Alt- Parmak ?
99
Yere-Geen Pazar-ren
Oru-Olu
Damzlk Sarz
99
Kara- Pnar
99
Sbe-imen
99
Detiya
99 99
avdar
99
Yedi-Oluk
99
Kzkal
99
imen

D e lle r ( D e lile r )86: deli Pnar-Ba Merkez

99 99
Kzl-Dere
99 99
Emegil
99 99
Bahecik
99 99
Grleyen
99 99
Tahtal
99
Kil-kla Pazar-ren
99 ?
Onguncular

T r k m e n A lile r : Sarz Sarz

(Kaza merkezi)
99
nce Dere
99
Esirlik

83 Daha nce de iaret edildii gibi, bu adda Avarlar haydut bir irden bahsederler.
84 erkez A a ya gre nl air D a d a l-O lu Sindal veya orduk1ten idi.
85 Avarlar1m en yigid obas saylyor.
86 Bunun Kpeklu A var1nin Deller obas olduu phesizdir.

284
 Avar Belerine ait Soy kt
Kara - Receb

Arab Haan Hac Mustafa Be brahim Be

A sl be kolu

I
Ali Be Bekir Be Murad Be Mikdad Be mer Be Duran Be

Osman Be
I
Mehmed

erkez Be87 Halil Aa

Hac Be88 Battal

erkez Aa89
(Ahmed Yldrm)

Bu soy ktndeki K a r a - R e c e b ile 989 (1581) tarihinde ken

disinden bahsedilen R e c e b K e t h d a kastedilmi olsa gerektir. R e
ce b K e t h d a ya bal Avarlar da daha sonraki asrlarda Receblu-
Afar ad ile anldlar. Yine soy ktnde R e c e b in torunu olarak
gsterilen H a c M u s ta fa B e de 1101 (1690) tarihinde Avusturya
ya. arlan e rk e z olu H a c M u s ta fa B e olabilir. Yalnz H a c
M u s ta fa B e , grld gibi, R e c e b in torunu ve A ra b H a sa n n
olu deil, erk ez adnda birinin oludur. Bahis konusu soy ktn
deki b r a h im B e , Avusturya seferine arlan D o k u z b r a h im
B e olabilir. B e k ir B e de, 1124 (1712) ylnda stanbula gelen Re
cebinAvar boy beisi B e k ir B e olsa gerektir. Soy ktnde asl
be ailesi kolunda, nc srada geen erk ez B e e gelince, bunun
1273 (1856) ylnda geen Avar bei olduu ve olu H a c B e in de
Frka-i Islhiyye nin gelii esnasnda (1281 = 1865) Avarlarm ban
da bulunduunu biliyoruz.
Avarlara. dir arivlerde ele geirilecek yeni vesikalar bu soy
ktnn ne derecede doru olduunu meydana koyaca gibi, yine

87 1273 (1856) tarihli hkmde ad geiyor. Frka-i slhiye geldiinde (1282 = 1865)
erkez B e hayatta deildi.
88 Soy ktnde gsterildii gibi, erkez B e in olu olan H a c B e Avarlar m
iskn srasnda onlarn banda bulunuyordu (C e v d e t Paa, Tezkir , s. 157).
89 Bana bu bilgileri veren erkez A a. '

285
onlar sayesinde Avarlar m vurumalarndan bahseden baz iirlerin
izahn da yapmak mmkn olacaktr.

ran Avar (Afar) lan

Bu bahsin banda X II. yzylda rann Huzistan eyletinde

A r s la n -o lu Y a k u h , sonra u m la ve oullan idaresinde Avar-
larm yaadklarn grmtk. X V . yzyln sonlanna doru tekrar
bu lkede Avarlar a rastgeliyoruz ki, bunlar A k - K o y u n l u fethi neti
cesinde Anadolu dan gelmi Avarlar idiler. Bu Avarlarm banda
M an su r B e vard. S a fe v devletinin kuruluu zerine Haleb Trk-
menleri nden ve Dulkadrl ulusundan olmak zere rana yeni Avar
oymaklar geldi. ran daki byk Avar varln ite Anadolu dan
gelen bu Avar oymaklar meydana getirdiler. Bu Avarlar muhtelif
blgelerde yaamakta ve ayr belerin idaresinde bulunmakta ider.
Bu da daha ziyade onlarn ran a farkl zamanlarda g etmi olma
larndan ileri gelmitir.

1. Mansur Be ( Kuh-Gilye) Avarlar:

Daha nce de iaret edildii gibi, A v a r M a n su r B e , U zu n

H a a n B e henz A k - K o y u n l u l a r n ba olmadan nce onun
yakn nklerleri arasnda bulunuyordu90. M an su r B e ok kuvvetli
bir ihtimal ile Suriye Avarlar na mensup idi. H a a n B e e sada
katle hizmet ettikten sonra rann fethi zerine buyruundaki A v
arlar ile bu lkeye gelmi ve anlaldna gre, kendisine Kuh-Gilye
vlilii verilmitir. U zu n H a a n B e olu Fars vlisi H a lil M ir-
zann 1476da yaptrd geit resminde M an su r B e de kendi as
ker birlii ile bulunmutu91. R u m i u H a a n B e in 92 M a n su r B e
in Otluk-Beli (Bakent) savana katld hakkmdaki szlerine pek
inanlmaz. 1497 ylnda A k -k o y u n lu tahtn ele geirmek iin hare
kete geen M u h a m m e d i M irz a iraz P r n e k K a s m B e in
elinden alarak A v a r M a n su r B e e verm iti93. P r n e k K a s m
B e Azerbaycana hkim olan A k - K o y u n l u E lv e n d ve belerbe-
isi b e S u lta n tarafndan Fars a gnderilmi ise de Avarlar Pr-
neklei yenmiler ve hatt K a s m B e i de tutsak almlardr 94. Yine
M u h a m m e d i M irz a nm emirlerinden P r B e adl bir Avar bei

90 E b B e k r -i T ih ra n , indeks.
91 Cell u d -d in -i D e v v n , Arz-nm e , M illi Tetebbular M ecm uas , V, s. 289; ngilizce
tercmesi, V. Minorsky, A . Civil and military reviev in Fars in 881 (1476), BSOAS, X , I, s. 157.
92 E b B e k r -i T ih ra n , II, s. 577.
93 H a sa n -i R u m la , s. 21.
94 A yn eser, s. 22.

286
vard ki, bu be ad geen M u h a m m e d i M irza ile S u lta n M u rad
arasnda yaplan bir savata lm tr95.

M an su r B e in sonra Irak- Acem ve Fars a hkim olan Ak-

K o y u n lu S u lta n M u r a d n ve 907 de Fars idare eden yine Ak-
K o y u n lu la r dan E b l - F e t h B e in hizmetinde bulunduunu
gryoruz96. Az sonra a h - s m a il Kzl-Ba Trk oymaklarnn
banda A k - K o y u n l u hkimiyetine son vererek S a fe v devletini
kurmutur. M a n su r B e de dier birok A k - K o y u n lu beleri gibi,
gen Kzl-Ba hkmdarna itaatim arzetmi ve onun tarafndan 911
(1505) de Fars valisi tayin edilmitir97. Fakat M an su r B e in bu
hkimlii pek az bir mddet devam etmi ve yeri H a lil-S u lt a n n-
van ile Zulkadr (Dulkadr) boyundan Saru-eyhlu obas reisi E m et
B e e verilmitir.

A k - K o y u n l u l a r n ykseli, k ve nihayet yklna ahit

olan ve e sonunda Kzl-Ba tacn giyen A v a r M an su r B e in
lm tarihi bilinemiyor. 941 (1534) ylndan nce Kuh-Gilye vlisi bu
lunan E lv e n d H a n her halde, M a n su r B e in olu idi. Mezkr ta
rihte ldrlen E lv e n d H a n n yerine a h -R u h S u lta n nvan
ile Kuh-Gilye vlisi olan M u h a m m e d i M irz a nn, M a n su r B e n
torunu olduunu biliyoruz 98. a h -R u h S u lta n dan sonra Kuh-Gilye-
ye 965 de R te m H an tayin edilmitir99. Ondan sonra burada H a
l il H a n gryoruz ki, o da M a n su r B e in soyundan idi. H a lil
H an 10000 Avar a kumanda ediyordu. H a lil H a n ve olu R s
te m B e in 988 (1580)de D z m e c e s m a il (K a le n d e r ) tarafn
dan ldrlmesi zerine Kh-Gilye vliliine H a lil H a n n yeeni
s k e n d e r H a n getirilmitir100. s k e n d e r H an Farstaki Dulkadr
boyunun yardm ile D z m e c e s m a ili tepelemi ise de kendisi de
H a lil H a n n kk olu a h -K u lu tarafndan ldrlmtr.
Fakat o da akrabasndan A b d u l l t i f B e olu H a a n B e in mu
halefeti ile karlam ve bir mddet her ikisi Kuh-Gilye de bir bir
lerine hasm olarak yaamlar ve en sonunda ah K u lu H an , 998

95 A y n eser, s. 24.
96 A y n eser, s. 25, 69.
97 G a ffa r, s. 269.
98 A y n eser, s. 289-290; e re f Ha-, erefnme , yay, V e ly a m in o v Z e rn o v , Peters-
burg, 1860, II, s. 187.
99 Gaffar, s. 303.
100 Tarih~i lem -r-yi Abbas , I, s. 273-274.

287
(1590) ylnda iraz da lasm H a s n H an tarafndan ldrlm*
t r 101. H a a n H an, dahil karklklardan dolay Kuh-Gilyeyi bi
mddet bana buyruk bir halde idare ettikten sonra 1003 (1594-1595)
yhnda a h n emriyle F e r h a d H a n tarafndan kardei ve oullar
ile birlikte tevkif edilmi ve Kuh-Gilye vliliine Kzern hkimi yine
Avarlardan E m r H a n tayin edilmitir102. H a a n H a n dan bir
daha bahsedilmemesine baklrsa onun ah A b b a s tarafndan ldr-
tlm olduuna hkmedilebilir. Nitekim kardei ve oullar da Kah
kaha kalesinde hapsedilmilerdi. H a a n H a n n oullar ve kardei
1018 (1609-1610) ylna kadar Kahkaha kalesinde mahbus kaldlar.
Mezkr ylda orada kan bir hdisede a h a sadakat, gsterdiklerin
den affedilip korucular arasna sokuldular103. Fakat Avarlar E m r
H a n vli tanmayarak H a lil H a n n torunu E b l l - F e t h B e i
balarna geirdiler. ah A b b a s da Avarlarm itaatszlklanna k
zarak Fars eyletine kul takmndan A lla h Y e r d i H a n gnderdi.
A l la h - Y e r d i H a n Farsa gelerek itaatsizlik gsteren Avarla ce
zalandrd ve Kuh-Gilye ye kendisi gibi kul cinsinden birini tayin
ettikten sonra geri d n d 104.

Kuh-Gilye Avarlannm mhim bir ksmn Gndzl ve Aralu

oymaklar tekil ediyordu. Aralu bir yer ad ile ilgili olsa gerektir.
Zamanmzda uter yresinde yaayan Gndzller, Kuh-Gilye deki
Gndzl Avar mn tounlardr.

Huzistana gelince, T a h m a s b devrinde Avarlar dan M e h d

K u lu H a n uter hkimi idi. Bu Avar emri yukarda ad geen Kuh-
Gilye vlisi E lv e n d H a n gibi merkezin emirlerini dinlemediinden
tedibine lzum grlm ve bunun icrasna yine Avarlar dan H a y
d a r Kulu S u lta n memur edilmitir105. 949 (1542-1543) da uter ve
Dizful vlisi yine Avarlar dan E b l - F e t h B e i d i106. 1003 (1594-
1595) ylnda ise orada Avarlar dan ah Y e r d i H a n gryoruz
ki, ayn ylda ah A b b a s tarafndan tahkikat iin gnderilen yularc
ba M u ra d B e tarafndan ldrlmtr107.

101 A y n eser , I, s. 274-275.

102 A y n eser , I, s. 502-503.
103 A y n eser , II, s. 819-820.
103 A y n eser , II, s. 819-820.
104 A y n eser, I, s. 524^525.
105 H a s a n -i R u m lu , s. 294.
106 Gaffar, s. 295; e re f-H a , II, s. 194.
107 Tarih-i lem r-yi A bbas I, s. 500.

288
 Kuh-Gilye deki Gndzl Afar nin bir bl sonlar Horasan
da. Abiverd dolaylarna, bir bl de, Aralulardan bir blk ile bera
ber, Urmiye blgesine gnderilmitir.

2. Imanlu Afar:

randaki manlu Afarlar, Dulkadrl eli arasndaki manlu A f-

arnin bir koludur. Bu Avarlarm ran a A k - K o y u n l u l a r zama
nnda deil de S a fe v le r devrinde gelmi olmas en kuvvetli ihtimal
dir. Bu Avarlar a. dir ilk bilgimiz imdilik ah A b b a s devrinden
nceye pek gitmiyor. Bu oymaa mensub K a s m S u lta n 1002 (15-
93-1594) tarihlerinde Hemedan blgesindeki emirlerden biri idi. Ken
disi 1019 (1610-1611) da ve mteakip yllarda o blgede hkimlik yap
tktan sonra 1032 (1623)de M usulun fethinde bulunmu ve h a n lk
nvan ile bu ehrin valiliine tayin edilmitir 108. Ancak ertesi yl bir
O sm a n l ordusunun yaklamas zerine K a s m H an , s k e n d e r
B ee gre, yanndaki askerin azlndan ve veba salgnndan ehri
tahliye etmek zorunda kalm tr109, ertesi yl M usulun geri alnmas
iin gnderilen S a fe v kuvvetleri arasnda olu K e l b - i A li S u lta n
gryoruz110. Bundan K a s m B ein M usulu tahliye ettii iin az-
ledildii veya ldrld anlalyor. ah A b b a s n lm esnasn
da 1037 (1627) K e l b - i A li H a n Urmiye hkimi id i111. te daha son
raki yzyllarda Urmiyede grdmz Avarlarm mhim bir ksm
bu manlu Afar ndan ve Urmiye hkimleri de ad geen K a s m
H a n n soyundan idiler112.
Burada iaret etmek istediimiz bir husus vardr ki, o da manlu
Afar ile nallu nun bir birine kartrlmamas gerektiidir. Kuzey-
Suriye Trkmenlerine mensup olan nallularm ran daki kolu amlu
boyu obalarndan idi. Bu oba sonralar birok eserlerde nanlu ( )
olarak yazlmtr.

3. A l p l u :

Alplu nun Kpekl Avar nin bir obas olduunu evvelce gr

mtk. Bu obadan s m a il H a n (1003 = 1594-1595) ylnda Kzerun

108 A y n eser , II, s. 661-662, 764, 925, 1006-1007.

109 A y n eser , II, s. 10181019, 1033.
110 A y n eser, II, s. 1035.
111 A y n eser, II, s. 1085.
112 Urmiye blgesindeki A var beleri hakknda : B. N ik itn , Les A far D'Ourmiyeh .
Journal asiatique, 1929, CCXIV, s. 71 ve devam.

289
 hkimliine tayin edilmiti113. ah A h b a s m lm esnasmda vazi
fede bulunan Avar beinden biri olan ve Siistan da Ferah ve Is-
fizar hkimi bulunan E r - D o d u H a n da Alplu dan idi. Iramdaki
Alplu Avarnn. Gndzl Avar ve hatt manlu Avar kadar ka
labalk olmad anlalyor. s m a il Han 1011-1013 (1602-1605)
yllarnda Ferah hkimi olarak gryoruzU4.

4. Us al u (>IUjl):

Bu Avar obasnn tad adn mnas ve menei bence mehul-

dur. ah A b b a s m lm esnasnda Krdistan daki Gverd hkimi
im a m K llu S u lt a n n Usalu dan olduunu biliyoruz115.

5. Eberlu (_>Jj ) ):

X V I. yzylda Eberlularn Kazvin blgesinde yaadklar anla

lyor. ah S a finin tahta getii ylda (1037=1628) bverd hkimi
bulunan C em id S u lta n Eberlu dan olduu g ib i116, N d ir ah m
lm esnasndaki belerden M usa B e de bu boya mensup id i117.
X V III. yzylda Eberlu obasndan baz kollarn Trim ve Halhal da
yaadklar anlalyor118.
ah s m a il ve T a h m a s b devrinde hangi Avar obasna men
sup olduklar bilinemeyen daha birok Avar beleri grlmektedir.
Bunlardan biri ah s m a ilin 916 (1510-1511) ylndaki Horasan se
ferine katlan D a n a M u h a m m e d B e id i119. , A h m e d S u lta n adn
daki dier bir Avar emri de yine ah s m a il tarafndan Ferah h
kimliine tayin edilmitir 12. 953 (1546) ylnda Tebriz de Afar ve Zul-
kadr (Dulkadr), llar arasnda kan bir ihtilf silhl arpmaya gi-
deyazmt. Bu hdisede Avarlarm banda S e v in d ik B e , ah
K u lu S u lta n ve M a h m u d H a n bulunuyorlard121. Bunlardan ko-
rucuba S e v in d ik B e 969 (1561-1562) ylndaki lmnde 90 y a
n gemi bulunuyordu122. Olu H s e y in B e , T a h m a s b ve halefi

113 Tarih-i lem r-yi Abbas , I, s. 437, 455, 503.

114 A y n eser, XI, s. 620, 674.
115 A y n eser, II, s. 1085.
116 Z eyl-i Tarih-i lem-r , s. 22.
117 M u h a m m e d -i G list n e , M cmel ut-tevrih , s. 12.
118 Tarih-i giti-gu Tahran 1317 ., s. 266; M u h a m m ed -i G list n e, s. 12.
119 H a s a n -i R u m lu , s. 116.
120 A y n eser , s. 176.
121 A y n eser, s. 315316.
122 G a ffa r, s. 307.

290
 s m a il devirlerinde Horasanda, muhtelif sancaklarda vliliklerde bul
unmu ve S u lta n M u h a m m e d zamannda vli olduu Sebzevar da
isyan ettiinden yakalanp ldrlmtr123.

977 (1569-1570) ylnda Kirman vlisi bulunan Y a k u b S u lta n

ve kardei Y u s u f K u lu S u lta n , K r -O lu H s r e v S u lta n ve
D a n a B e o lu A l la h - K u l u B e de T a h m a s b devri Avar emir
lerinden idiler.. ah S u lta n M u h a m m e d zamannda Ferah hkimi
H s e y in S u lta n ve kardei A l i- H a n S u lta n da hangi obadan
olduklar bilinmeyen Avar belerindendir 124. Bunlar Ferah vilyetinde
ortaya kan D z m e c e s m a ille r den biri ile savaarak lmler
dir. Ferah a ve sfizar a bunlarn akrabalar Y e e n S u lta n vli tayin
edilmitir125. 997 (1588-1589) yhnda korucu ba Avardan B e d ir
H a n idi. Onun ayn ylda Ester-bd vliliine tayin edilmesi zerine
korucu bala yine bu boydan Kirman hkimi V e li-H a n getirilmi
ve Kirman da V e li H a n n olu B e k t a H a n a verilmitir. Ayn
ylda A v a r o b a n -O lu M e h d i K u lu H a n n Horasan seferine
katlmas emredilmitir126.

te X V I. yzyldaki S a fe v hizmetinde muhtelif yerlerde vazi

felerde bulunan balca Avar emirleri bunlardan ibarettir. Bu misal
ler onlarn devletin dayand en bata gelen boylardan biri olduu
nu aka gsteriyor. Bununla beraber ah s m a il ve T a h m a s b
devirlerinde Uslacalu ve Tekelu gibi yine Anadolu lu boylarn dier
lerine nazaran daha fazla bir nfuza sahip olduklar grlyor. Hatt
bu iki boy aralarnda nfuz ve iktidar mcadelesine girierek birbir
lerine bir hayli zarar vermilerdir. ah A b b a s Avarlar, bilhassa
Kuh-Gilye de yaayan en kalabalk kolunun itaatszlndan dolay
cezalandrm ve onlara itibar etmemitir. Nitekim onun lm es
nasnda ancak 3 Avar emri vlilik yapyordu. Bunlar da, yukarda
iaret edildii gibi, Urmiye hkimi K e l b - i A li S u lta n (Imanlu
Afar ndan), Ferah v e Isfizar hkimi E r - D o d u H a n (A lplu dan) ve
Kverud hkimi m a m K u lu S u lta n (Usaludan) idiler127. Avarlarm
en kalabalk bir halde bulunduklar Kun-Gilye ise kul snfndan emir
ler tarafndan idare ediliyordu. Buna karhk ayn hkmdar zama
nnda amlular*n byk bir itibar sahibi olduklar grlyor ki, on

123 Torih-i letti r-yi Abbas , I, s. 291.

124 A y n eser, I, s. 140.
125 A y n eser , I, s. 275.
126 A y n eser , I, s. 402.
127 A y n eser , II, s. 1085.

291
lardan vlilik yapan 8 kii vard. amlular Zulkadr boyu takibetmek-
tedir. Bu sebeble mverrih T r k m e n s k e n d e r B e amlular iin:
tife-i celle, Zulkadr ( Dulkadr) hakknda da: tife-i refe szlerini
kullanyor 12S. Bu devirde Kaarlar m da pek gzde olmadklar anla
lyor. Onlardan da ancak iki emir vard. Bunlardan biri de Kaar
boyuna sonradan katlm, baz melliflere gre, Krd meneli olan
girmi-Drt ( Yirm i Drt) obasndan id i129.

X V III. yzylda ise vaziyet deimitir. Bu yzyln balarnda

amlu, Zulkadr ve dierleri paralanm ve zayf bir durumda bulunduk
lar halde Avar ve Kaarlar kalabalk ve kuvvetli idiler. N d ir al
Horasandsi Ablverd'te yaayan Avarn Krklu obasndan idi. X V I.
yzyldaki Avarlar arasnda bu adda bir oba grlemiyor. Y al
nz ayn yzylda Trkiyede Boz-Ok ta Krklu adl bir oymak vard.
X V II. yzyldan itibaren, Krklu gibi, Kse-Ahmedlu, Kasmlu, Kutu
lu ve Begel adl yeni Avar obalar da meydana kmtr. Bunlardan
Kasmlu, adn manlu Afar ndan, K a s m H a n dan alm olabilir.

N d ir ah, memleketi mstevli Afganllar dan kurtard gibi,

ayn zamanda ftih bir hkmdard. Yreinde scak bir Trkmenlik
duygusu tayordu. Dier taraftan Iran Trkln, Trkiye ve Orta-
A sya Trklne yaklatrmak iin mezhebi bir slahata girimiti.
Maalesef lm bu gayenin tahakkukuna engel oldu.

Kaarlar a gelince onlar ran da, iktidarn Trkler den baka bir
kavme gemesine mani oldular. Kaarlar da, kavm uura sahip bir
Trk hanedan idi. Onlarn da eski Trkmen hnedanlar gibi, Ouz
eli ne ve Ouz boylarna ilgi gsterdikleri grlyor.

X I X . yzylm birinci yansna ait M a lte B r u n un corafyasndalja

Avarlar 90 000 kii kabul ediliyor ve bata Urmiye olmak zere, onla
rn Huzistan, Fars ve Mzenderan da yaadklar yazlyor. Zaman
mzda randaki Avarlarm pek ou oturak yaaya gemitir. On
lara rann hemen her yerinde tesadf edilmekle beraber toplu olarak
Avarlar balca Urmiye ve Hamse (Zecan), Hemedan ile Kirman-
ah arasndaki Esed-Abd yresinde, Huzistan, Fars ve Kirm an da
yaarlar. Bunlardan Urmiye, Hamse ve Esed-bd yresindekiler artk
tamamen yerlemi bir halde bulunuyorlar. .Fars'taki nanlu ( nallu)
kmesi arasnda grlen Afar-Ua oyma da yerleik hayata ge

128 II, s. 1084-1085.

129 A y n eser , II, s. 1085.
130 Geographie miverselle, Paris, II, s. 20.

292
mitir. Huzistan daki Gndzl Afarlar, Kuh-Gilye deki Akaceri
( Aa-Eri) kmesi arasndaki Avar oyma ile Kirmandaki 5000
adrlk Afar teekkl henz gebe hayatlarn devam ettiriyorlar.
Bunlardan baka Kazvinin gney-batnda 97 kylk Afar adl bir
kaza (blk) da vardr131.
Avarlar, verilmi olan u bilgilerden anlalaca zere, tarihi
mizde en devaml rol oynam byk bir boydur. Bu bakmdan hibir
Ouz boyu kendisi ile mukayese edilemez. Burada onlara dir verilmi
olan bilgilerin bir hlsasn yapmak yerinde olacaktr.
1 - R e id u d -d in in Trkler in tarihi blmnde Avarlarm
hkmdar karm 5 boydan biri olduu syleniyor. Bundan Avar
larm , Ouzlar m lslmiyetten nceki tarihlerinde en mhim roller oy
nam boylardan biri olduu neticesi kar.
2 - S e l u k lu devrinde faaliyetleri ile kaynaklarda akisler yap
m, ancak 34 b oy vardr ki, onlardan biri de Avarlar dr. Grl
d gibi, Avarlar, X II. yzyln ikinci yarsnda Huzistan ve ona
komu yerlerde 40 yldan fazla sren bir belik kurmulardr.

3 - Avarlar, X V I. yzylda, Anadoluda, K a y dan sonra olmak

zere, en fazla yer adna sahib bir boydur. Bu husus Avarlarm A na
dolunun fetih ve isknnda da en mhim rolleri oynam boylardan
birisi olduunu ifade eder.
4 - Y a z c - O l u A liye gre, K a r a m a n -o u lla r Avarlar a
mensubdur ki bu, imknsz deildir.
5 - Avarlar, oynadklar bu byk tarih rollere ramen X IV .
yzylda Haleb blgesindeki kalabalk Trkmen topluluunu meydana
getiren 3 byk boydan biri idi. X IV . yzyldan son zamanlara ka
dar Anadolu ve randa faaliyetlerde bulunan Avarlar bunlardr. Bu
Avarlar X IV . yzylda D u lk a d r l beliinin kuruluunda bulun
duklar gibi ( maulu Afar) onlarn Sis in (Kozan)- fetih ve isknna
da katldklar anlalyor.
6 - X V . yzylda Avarlarm A k - K o y u n l u faaliyetlerine katl
dklar grlyor. Bunun sonucunda onlardan bir bl rana git
mitir. S a fe v devletinin kurulmas zerine Anadolu dan ran a yeni
Avar zmreleri g etti. Bylece randa kuvvetli bir Avar varl
meydana geldi. Bu Avarlar a mensub olan N d ir, kazand baar
lardan sonra S a f e v hkimiyeti yerine kendisininkini koydu. Avarlar,

131 M es ud K e y h a n , ayn eser, II, indeks.

293
siyas hkimiyetlerini kaybetmelerinden sonra da varlklarn kuvvet
le devam ettirdiler. Bugn ran daki kalabahk Trk unsurunun m
him bir ksm Avarlar n torunlardr.

7- Anadoludaki Avarlara. gelince, bunlardan baz obalt daha

X V I. yzyldan itibaren urada burada yerlemee balamlardr.
Onlarn byk kmesi ise, X I X . yzyln ikinci yarsna kadar gebe
hayatn srdrdkten sonra bilhassa Kayseri"nin Pnar-Ba, Sarz
ve Tomarza kazalarnda yerletiler.

294
 X.

KIZIK

Bu boyun ad tarih kaynaklarda gememekle beraber tahrir def

terlerinde ve dier ariv vesikalarnda K zkdan bahsedilmektedir.
Tahrir defterlerinde Kzklar a ait 28 yer ad grlmektedir k i 1, bun
lardan pek ou imdi de m evcuttur2. Bu Kzk yer adlarndan bei
nin Ankarann ubuk ve A ya kazalarnda grlmesi, bu blgeye K-
zk boyuna mensup olduka mhim bir zmrenin yerletiini gsteri
yor.
X V I. yzylda Kzklar a ait ancak bir oymaa rastgelinebilmi-
tir ki, bu da Haleb Trkmenleri arasnda bulunmaktadr. K a n u n
devrine ait eski defterlerde bu K zk oyma biri 162, dieri de 16 vergi
evi olan iki kola ayrlmtr. Oyman nfusu zamanla artm ve 987
tarihinde 667 vergi nfusuna, yani 468 evli ve 232 bekra ykselmi
t ir 3. Nfusu gittike artmakta devam eden bu K zk oymann m
him bir ksm X V II. yzylda Anteb blgesinde yerlemi ve yerleen
bu ksm Oturak-Kzk ad ile anlmtr. Oturak-Kzklar S u lta n b
ra h im (1639-1648) devrinde Anteb blgesindeki Ourca, Damlaluca,
ay-K u yu, Sakal, Kara-Dinek, Yalan-Kaz, -Kilise ve Talca adl
kyler ile Anteb ehrinde ve yine Antebe bal dier baz ky ve ka
sabalarda yayorlard. Bunlardan baka Mihmadlu ve Boz-Atlu oba
larnn da Kzklar a ait olduunu biliyoruz4. Oturak-Kzklarm yer
lemi olduklar yerler X I X . yzyln sonlarna kadar kendi adlar ile
anlan dar bir yre (nahiye) halinde kalmtr. Bugn onlarn yer
letikleri kylerin birou eski adlar ile mevcudiyetini muhafaza
etmektedir.

1 Cedvele hk.
2 Kylerimiz. 467-468; Trkiyede meskn yerler klavuzu , s. 694.
3 F. S m er, Bozoklu Ouz boylarna dir , s. 73, 75, 76, 94, 95.
4 F. S m er, ayn ya z , s. 76, 94.

295
 S u lta n b r a h im devrinde Kzklarm yerleik hayata geme
mi olanlar Ger-Kzk adn tamakta ve 149 vergi nfusuna sahip
bulunmaktadr. Gerek Otur ak-Kzklar m, gerek Ger-Kzklarm 1101
(1690) ylnda Avusturya seferine arldklarn gryoruz. Sefere
arlan Oturak-Kzklarm banda K a r a - K e t h d a olu B e k ir
B e , Ger-Kzklar m ise H a c Z e k e r iy y a olu A s s f B e ve
K z k M e h m e d O lu gibi beler bulunuyorlard5.

X V III. yzyla ait vesikalarda Kzklar Pehlivanlularm banda

bulunduu Haremeyn u-erifeyn airetlerinden biri olarak zikredil
mektedir 6. Bunlar Ger-Kzklar idi. Yine Kzklar dan bir kolun
X V II. yzyl balarnda Orta-Anadoluya, geldii anlalmakta ise d e 7
bunun kibeti hakknda imdilik hi bir bilgiye sahip deiliz.
X V I. yzylda Kzklar m bir kolu da Dimak ( am) blgesinde
yaamakta idi. K a n u n devrinde bu Kzk kolu 66 vergi evi olarak
gsterilmitir s.

5 A hm ed R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 83.

6 Ah m ed R e fik , ayn eser, s. 203.
7 A hm ed R e fik , ayn eser , s. 68.
3 F. Sm er, ayn yas, s. 76, 95.

296
 X I.

BE-DL

Bu boy, R e id u d -d in Ouz - nmesinde hkmdar karan be

boydan biri olarak zikredilir. Yine R e id u d -d in de H a r iz m - a h -
lar hnedannn bu boydan kt sylenir ise de 1 bunu kabul etmee
imkn yoktur.
X V I. yzylda Be-Dili ye ait tahrir defterlerinde 23 yer adna
rastgelinmitir. Bunlar ile bu boy 16. srada yer almaktadr2. imdi
bu yer adlarndan ancak yars kalm tr3.
Be-Dililer Kuzey-Suriye deki Trkmenlerin Boz-Ok kolunu mey
dana getiren boylardan biri idi. X IV . yzyln ikinci yansnda yazl
m ina kitabndaki Trkmen boylar ve ailelerine ait listede4 Be-
Dililerin ad getii gibi, H a lil e l-Z h ir d e 5 onlar zikreder.

Be-Dililer S a fe v devletinin kuruluuna da katlmlardr. Bu

nunla ilgili olarak onlardan mhim bir kol ran a, gitmitir. Bundan
baka X V I. yzylda Boz-Ulus ve Y en i-l arasnda Kuzey-Suriye deki
ana koldan aynlm Be-Dili kollar grld gibi, -l blgesinde
de mstakil bir Be-Dili kolu vardr.

1. H a l e b Trkmenleri:

K a n u n devrinin ilk yllannda Haleb Trkmenleri arasnda bulu

nan ana Be-Dili kolu bu Trkmen topluluunun en byk teekk
ldr. Bu sebeble Haleb Trkmenlerine dir defterlerde bu boy daima
ilk nce zikredilir.

1 Ouzlar'a aid destan mahiyette eserler, s. 384.

2 Cedvele bk.
3 Trkiye'de M eskn yerler klavuzu, s. 155.
4 Kitab icabet is~sil il ma'rifet ir-resil , Paris Bibliotheque Na-tionale, manuscripts arabs,
nr. 4437, yap. 47.
5 Zubdat k e f il-memlik , yay., P a u l R a v a is s e , Paris , 1894, s. 105.

297
 Ad geen zamanda Be-Dili boyu 40 obadan mteekkil idi. Bun
lardan birinci oba boyun adn tamakta ve 260 vergi nfusuna sahip
bulunmaktadr. Ayn obann 20 evlik ufak bir kolu da Haleb vilyeti
nin dou taraflarnda yaamakta idi. Kk-Karacalu ve Byk-Kara-
calu obalarndan sonra Krtler obas geliyor ki, bu obann mhim bir
kolunun da Boz-Ulus arasnda yaad grlmektedir. Daha nce de
iaret edildii zere, o zamanlarda Trkmenler arasnda baz inanlar
ile ilgili olarak Arab, Tatar, Krd ve erke gibi kavim adlar erkek
ocuklara konulmakta veya lkab olarak verilmekte idi. B a y ra m
o lu V e li K e t h d a ve Bozlu obalarn mteakip Be-Dili boyunun
Boz-Koyunlu adl en mhim obas zikrolunuyor. Bu oba 1520-1525
yllarnda birka kola ayrlm olup, bunlarn banda be nvanl a
hslar grlmektedir. Bunlardan 25 vergi evi kadar olan birinci Boz-
Koyunlu kolu tamamiyle be nvanl ahslardan meydana gelmitir.
Bu kolun banda o zaman A t -G d e n B e o lu K a r a m a n B e
vard. Ayn obann ikinci kolu da M a h m u d B e in idaresi altnda
idi. Boz-Koyunlu obasnn asl byk kolu ise Haleb Trkmenleri nin
Y e/i/deki Yaban-Eri denilen kolu arasnda yayor ki, bundan bi
raz aada ayrca bahsedilecektir. Boz-Koyunlu obasnn Be-Dili
boyunun boy bei ailesini tekil ettii anlalyor. Rakka isknnda
Be-Dili boyunun banda bulunan F ir u z B e o lu h in B e de
bu b oy bei obasndan yani Boz-Koyunludan id i 6.

Be-Dili obasnn 5. sradaki Kuzucaklu (45 vergi evi), 13. sra

daki Balabanlu (100 vergi vei), 15. sradaki Ta-Ba (76 vergi evi), 19.
sradaki Dimleklu (96 vergi evi), 22. sradaki Ulalu (39 vergi evi), 25.
sradaki Tatalu (177 vergi evi) obalar da kayda deer. Burada geen
Ulalu obas ile Gvur dalarndaki Ulalular arasnda hi bir mna
sebet yoktur.

26. ve 27. sradaki Be-Dili obalarna gelince, bunlarn din ve

tarikat adamlarndan meydana geldii grlyor. Bu obalardan b i
rincisi Hoca A li eyh adn tamakta ve drt eyh ailesinden mte
ekkil bulunmaktadr. Defterde bu eyhlerin: kadimden er oca olup,
bir senede kelmullah hatmedp sevabn hazret-i hdvendigr a ( K a
n u n ) ed ettikleri, dualar makbul kimesneler olduklar kaydedilmi
tir. Yine eyhlerden mteekkil bulunan ikinci oba Boz-Geyiklu adn
tayor. 17 kii olan bu oba mensuplarnn: kadimden vcib ur-riye
kimesneler olduklar evlerine kurban, rak gelr derviler idikleri

6 F. Sm er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir, s. 79-80, 95-97.

298
ve hem mezkr Be-Dili cematinin ulular olduklar syleniyor7.
Bu kaytlardan bugn dahi Gazi-Antep ve Suriyedeki Trkmenlerin
biricik velsi saylan B o z - G e y ik lu D e d e'Yin hangi boya mensup
bulunduunu ve bu dedenin oullar olduunu renmekteyiz. Yine
bu kaytlara gre, B o z - G e y i k lu D e d e nin X V . yzylda yaam
olduuna ihtimal verilebilir.
Be-Dili boyunun nfusu X V I. yzyl boyunca daim bir art
gstermitir. 984 (1577) ylnda Haleb Trkmenleri sanca beine gn
derilen bir hkmde Be-Dili boyunun devlete isyan etmi olan Arab
emirlerinden E b - R i oluna yardm etmek zere olduunun du
yulduu yazld gibi, ayn tarihli dier bir hkmde de yine Be-Di-
li den Sincan, Kara-eyhli ve oplu obalarnn yol kesicilik ve ya
maclk yaptklar bildirilmektedirs.
M v e r r ih N a im a 9 Be-Dili Trkmenlerinin Haleb ten Diyar
bekire kadar uzanan sahann en gzel yaylaklarna sehip olduklarn
yazyor. Fakat yine ayn mverrihin szlerine gre, Be-Dili Trkmen
leri bu gzel yaylaklarnda rahat durmyarak iftilerin ekinlerini da
varlarna inettikleri gibi, vergilerini vermekten de kanmlard.
Bu sebeble 1039 (1630) ylnda Badad n geri alnmasna memur edil
mi olan Vezir-i zam H s r e v P a a Haleb den hareket etmeden
nce kuvvet gndererek bu boyu yola getirmi, vergi borlarna mu
kabil de 10 000 koyun ve yz kadar develerini zaptettirmitir.
Be-Dili boyu hakknda ayn yzyln sonlarna ait mhim haber
ler vardr. Lkin bunlardan bahsetmeden nce onun Y en i-ll deki kolu
nu tantmak gerekiyor.

2. Yeni-ll:

Y e n i-ll de yaayan Be Dili oyma, biraz yukarda sylendii

gibi, Haleb Trkmenleri arasndaki ana koldan yeni ayrlm ve onunla

7 A li R z a (Y a lg n ) mn Trkmenler9den dinlediine gre (Cenubta Trkmen oymaklar,

stanbul, 1931-1932, 1, s. 25, haiye), B o z -G e y ik l D ed e nin t rb e s i M n b i (Membi)
kazasnda, Kuru-Dere* ye bir saat mesafede olan bir yerde bulunmaktadr. Yine ayn mellfin
anlattna gre her yl Trkmenler bu trbenin etrafnda toplanp enlik yapmaktadrlar. Trk
men rivayetlerinde B o z -G e y ik l D e d e nin A b m e d -i Y e s e v torunlarndan olduu ve
H a c B e k t a - Y e li ile mnasebeti bulunduu syleniyor. R a h m e tli A li R z a B e y , Trk
menler9in en byk andlannda B o z -G e y ik lu D ed e nin adn kullandklarn ve en byk
yeminlerini B o z - G e y ik l D edelerinin hayzurn ubuklarndan atlamak suretiyle ettiklerini
de anlatmaktadr (s. 44). Bu sonuncusu eskiden Anadolu9da her yerde bilinen bir yemin ekli
olup adna denek atlama deniliyordu.
8 Mhimme defleri, nr. X V III, s. 13.
9 Tarih , stanbul, 1280, III, s. 7-8.

299
daim temas ve mnasebette bulunan bir koldur. Bu kol K a n u n dev
rinde obaya ayrlmt. Bunlardan 75 vegi nfuslu birinci oba De-
ve-Ta adl bir yerde, 62 vergi nfuslu olan kincisi B oz- y k te, 70
vergi evi kadar olan ncs de Yellce ye bal Alaca-Han da ya
amakta idi. Bunlardan ilk ikisi boyun adn, ncs de Gne ad
n tamaktadr.
III. M u ra d (1574-1595) devrinde bu Be-Dili kolunun kalabalk
bir teekkl haline gelmi olduu grlyor. Bu devirdeki Be-Dili
obalarnn en by Emtileklu olup, 61 vergi nfuslu Bekmilu, 26
vergi nfuslu Arablu , 22 vergi nfuslu Fakihlu ( Faklu) , 56 vergi n
fuslu Sincan, 80 vergi nfuslu Gne, 93 vergi nfuslu Kazlu kollarn
dan meydana gelmitir. Emtilek in bir ahs ad olmas muhtemeldir.
Emtileklu dan sonra bu Be-Dili kolunun u obalar da zikre deer:
Kara-Hasanlu (38 vergi evi), Karacalu (82 vergi evi), Sleyman K et
hda (128 vergi evi), Topaklu (50 vergi evi), Gn (83 vergi evi), Ota-
mlu (49 vergi evi), Kara-eyhlu (97 vergi evi), oban-Belu 10 (24 ver
gi evi), Boz-Koyunlu (86 vergi evi), U u r lu B e e tbi dier Boz-
Koyunlu (47 vergi evi), e fa a t B e g e tbi Boz-Koyunlu (32 vergi
evi) ve Kuzucaklu (15 vergi evi) n. Y en i-l deki bu Be-Dili kolu k
gelince Haleb blgesine inerek klamakta idi.
1100 (1698) ylnda Be-Dili boyunun yukarda adlar geen Boz-
Koyunlu ve Kara-eyhlu obalar Elbistan kasabasna yryerek bura
y 40 gn kuatmlardr n . Bu, sadece yama maksad ile mi ilgilidir,
yoksa buna baka bir sebeb mi mil olmutur bu hususta bir tahmin
de bulunmak mmkn olmuyor.
Ertesi yl Be-Dili beleri 150 atl ile Avusturya ya yaplacak se
fere arlmlardu. Bu beler unlardr:

F ir u z B e o lu h in B e
e d id o lu T opal s s a f B e
B e k m i lu G n im B e
K r N sr B e
Y z H tim A a o lu H a a n B e
S e y f H a n B e

10 Suriye snrndaki oban B e tren istasyonu adn bu obadan alm olsa gerektir.
11 F. S m er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir , s. 99-100.
.12 A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, s. 79; vesikalardaki K a ra E m eli, K a
ra-ey hlu olacaktr.
13 A y n eser, s. 84.

300
 Ebu S e y f o lu M irz a s m a il B e
K a r a - e y h l K z l d r is o lu M usa B e
eyh M u sa K e th d a
ah s m a il o lu M ehm ed B e
B o z -K o y u n lu A hm ed K e th d a
K a r a - e y h lu e l-y s O u lla r : K e n an ve K essl B e
K r g l Y ^hya o lu
B o z -K o y u n lu M u r ta z a K eth d a
D e r l Y edi B e.

1102 (1690-1691) ylnda ise Be-Dili boyu btn obalar ile bir
likte Aa-Kale den Rakkaya varncaya kadar olan yerde, Belih ay
kysnda iskn olmak emrini a ld u. Bylece Be-D ilinin gzel gn
leri sona ermi, ac ve hznl gnleri balamt. Rakkay a isknlar
emredilen Be-Dili obalar Haleb Trkmenleri arasndaki, o zamana
kadar baka yerlerde yerlememi obalar ile Y en i-Il deki btn oba
lar idi. Bunlar Y en i-l den Bekmilu obas balarnda kethdalar
H a c A li o lu G n im B e olduu halde 500 vergi evi, Kara-eyhlu
kethdalar (Topal A ssa f) 600 vergi evi, F ir u z B e o lu li
B e idaresindeki Boz-Koyunlu 600 vergi evi, S e y f H a n idaresindeki
dier Boz-Koyunlu 200 vergi evi, Dimleklu , kethdalar P ir -B u d a k
o l u M e h m e d ve S a t lm idaresinde 500 vergi evi idiler ki, hepsi
3200 vergi evi ediyor. Haleb Trkmenleri arasndaki Be-D ili den de
isknlar emredilen obalar Tatalu, Kazlu, Balabanla, Arablu, Ta-Ba,
Sincan, Gne ve dierleri idiler15. Bunlarn bir ksm yerletirildikleri
yerlerde yol kesicilik yapmaa baladklar gibi, birou da ok sev
dikleri Urum a kamlardr. Fakat bunlar iddetle takip olunarak tek
rar iskn yerlerine getirildiler. Dier Trkmen oymaklar zamanla
birer birer frsat bulup iskn yerlerinden katlar ise de kalabalk ve
boy tesandn muhafaza eden Be-Dililer Rakka da kaldlar16. s
knn icrasna K a d -z d e H s e y in P a a balam ve Y u s u f P a
a tamamlamtr. Be-Dili boyunun isknna ait bir iirde her iki
sinin de ad geiyor:

14 A h m e d R e fik , ayn eser , s. 100101, 108, 109; C egiz O rh on lu , Osmanl impa

ratorluunda airetleri iskn teebbs, s. 55-59.
15 Gsterilen yerler.
16 B e-D ili obalarnn' Rakka blgesinde yerletirildikleri yerler hakknda: C en giz Or-
h o n lu nun ad geen eserine bk. (s. 58-59).

301
 <K a d - lu Y u s u f P a a 15 gelende
Yala dnya benim derdi Be-Dili
Seksen bin evle Rakka ya iskn olanda
Tay, M uvliy i 28 krd Be-Dili
*

Dlr davullar, iniler dalar

Harbiler arr analar alar
Grleyip Fiyahana. konduu alar
emseddin den ubur etti Be-Dili
*

Dlr davullar, ekildi sancak

K o yiit atma taknd poncak
H a m e d i l- A b b a s bu ii tuttu ancak
G ile dmana vard Be-Dili
*

e y h E fe n d i byle ald kalemi

Nam tuttu Be-Dili nin lemi
n n e k S d d o lu H s e y in e le b i
arhacmz C a fer olsun Be-Dili
*

Kara bayrak salsak ark Evi yrak

Kara gn olanda airet gerek
unda eyi bir nam kazand S o y b a n B arak
Binde birin oma dikti Be-Dili
*

T a -D e m ir im de syler znden
Methedelim Be-Dili nin yazndan
Ala Bucak Ket telenin dznde (n?)
H a m e d in sancan bast B e -D ili19 .

Be-Dililer iskn edildikleri yere Colab diyorlard. Colab ( Cullab)

aslnda Urfa nn dousunda bir kyn ve rman addr20. E v liy a

17 Burada K a d -O lu (H s e y in P aa) ve Y u s u f P a a olmak zere iki ayr ahs

kastedilmi olsa gerektir.
18 Buradaki Tay nl Arab Tayy boyudur. M uv (her halde M ev li) da Tayylar'a men
sup balca obalardan biri idi.
19 m er zba, Gaziantep dolaylarnda Trkmenler ve Baraklar (Gaziantep Kltr
Dernei yaynlarndan ) , Gaziantep , 1958, s. 6.
20 Y a k u t, M u'cem ul buldan, II, s. 96.

302
 e l e b i 21 Colab tan bir kasaba olarak bahseder. Be-Dili boyu, Har
rann altndaki A y n Ars ve Aa-Kale den Rakka ya varncaya dein,
Belif ay boylarnda yerletirildiklerinde balarnda ulu beleri ola
rak Boz-Koyunlu dan F ir z B e o lu lin B e, kardei K e n an
B e ve K u r t B e va rd 22. h in B e btn Be-Dilinin ba gibi
grnyor. a h in B e ayn zamanda Rakka ya gnderilen btn
oymaklarn iskn bas idi. iskn bahk devlet tarafndan ihdas edil
mi olup, vazifesi oymaklarn iskn yerlerinde oturmalarna dikkat
etmek ve aralarnda nizam ve syii salamakt. Buna karlk onlara
Blis 23 sancak belii veriliyordu, iskn balar oymak belerinden
tayin ediliyordu. a h in B e den sonra kardei K e n an B e in is-
knba tayin edildiini biliyoruz24.
Rakka blgesine yerletirilen Be-Dili ve dier oymaklarn h
tralarnda h in B e in yerine babas F ir z B e geiyor:

Toplandk airet geldik Colab&

Ba bend de F ir z B e in deil mi?
Emretti beler konduk yan yana
H a c A l i nin yurdu Seyln deil mi?
*

Ondan aa Budak dzld

Bend sahibi ismi ismine yazld
Orda B e r k A a nn keyfi bozuldu
Torunlarn yurdu irvan deil mi ?
*

Yurd verildi Ulalnn beine

O da kondu B e r k A a nn sama
Firkat geldi Aa-Kale dana
Bayndr n yurdu Goncan deil m i?
*

Dedem-Olu, haymalarn kurulsun

ekilsin bayraklar mehter vurulsun
Dlsn kahven harbin arlsn
Abdallarn yurdu ren deil m i? 25.

21 Seyahat-nme , stanbul, 1314, III, s. 166.

22 C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 55, haiye 10.
23 Haleb'in dousunda, Frat kysndaki Blis.
24 C en giz O rhonJu, ayn eser , s. 50, haiye 95.
25 m er z b a , ayn eser , s. 7-8; A li ahin, ayn eser, s. 28-29.

303
 Htralara gre Be-Dili boyunun bei iskn ba F ir z B e
(htralarda: F e riz ) bu fena yerlerde yaanmaz diyerek bir ksm oba
lar ile beraber ran a gitmitir26. Oymaklarn banda bulunan be-
lerin O sm a n l devletinin kendilerine itibar gstermemesi, mevki ver
memesi ve bilhassa devlet memurlarnn haksz muameleleri karsn
da ran a, gittikleri bir vakadr. X V . yzyl ile X V I. yzyhn ilk ey
reindeki gebe be ailelerinin daha sonra grlmemesinde onlarn
ran a gitmi olmalar mhim bir mil olsa gerektir. randa ise onlar
Trk asilzdesi arasna dahil ediliyorlar ve yksek memuriyetlere ge-
iriliyorlard. Bu sebeble h in B e in (htralarda F ir z B e)
rana gitmi olduu kabul edilebilir. Nitekim u iir F ir z B e in
rana gittiini aka anlatyor:

Seherden avazm barm deler

Dumann kanad kz gibi yanar
Kaldrm kanadn yavru ba sanar
F ir z Be Acem e gitti durnalar.
*

Yedi atl ile bindik A lla h emanet

Yetmi bin evliya eylesin himmet
Yurdumu beklesin olum M u h a m m e d
F ir z B e Acem e gitti durnalar
*

ar ar yayladan, inin
nin A y n E lize 27 bir semah28 dnn
Beden izin oldu koruya konun
F ir z B e Acem e gitti durnalar
*

Benden selm eyle H a z n a hatuna29

karsn allar kara balasn
Kk olu ile gnl elesin
F ir z B e Acem e gitti durnalar30 .

26 A li K za Y a lg n , Cenupta Trkmen oymaklar , I, s. 35; A li ah in, Giiney-Ana -

dolu?da B e-D ili Trkmenleri ve Baraklar , Ankara , 1962, s. 30-35.
27 Buras Aka-kalenin az gney batsndaki A y n ul-Ars denilen yer olacaktr. (K iia b-i
Diyrbekiriyye , I, s. 249).
26 Bu kelime her halde Sem olacaktr.
29 htimal F ir z B ein kars.
30 m er zb a , ayn eser, s. 9-10; A li ah in, ayn eser , s. 33.

304
 Be-Dililer kendilerini yakc Rakka llerinde brakp Acem*e
giden belerini bir trl unutamamlar ve ocuklarna onun adn
(F e r iz eklinde) koymak sureti ile batrasm zamanmza kadar ya
atmlardr. Bu F ir z B e in iskn ba h in B e olmas muh
temeldir. ahin B eyin Firz Bey adnda bir olunun mevcudiyeti de
dnlebilir.
Be-Dililer ve dier Trk oymaklar sonralar devlet tarafndan
da bir srgn yeri olarak kabul edilen Rakka blgesinde yalnz susuz
luk ve kavurucu scaklar ile deil, Arab boylar ile de mcadele etmek
zorunda kalmlardr. Mcadele bilhassa pek kalabalk olan T ayy ve
Aneze Arablar ile yaplyordu. ok nfuslu ve gayet vahi olan bu
kabileler ile sayca onlardan ok daha az olan Be-Dili nin ve dier
oymaklarn yiite savatklar grlyor31. Rakka iskn Trkmenleri
nin A r ablar, Krdler ve bilhassa bu sonuncularn Rivan ve M illi ai
retleri ile yaptklar savalara dir birok iirleri zamanmza kadar
gelmitir. u gzel iir bu mcadelelerle ilgili grnyor:
Rakka llerinden gelen gaziler
Rakkam n da konca gl soldu m u?
Yeniden bir haber duydum oradan
Cerid B e k ir ld derler ld m ?
*

Cerid B e k ir ld ise krld kilit

Yolumuza kt bir kara bulut
Krdl K e r im le Bayndr H a lit
Kolu bal celltlara vard m?
*

K u l S a d u n um der ki bulamadk vefa

Hkmmz geerdi ol K a f tan K a fa.
Ulalu o lu H a c M u s ta fa
Alaylar blk blk bld m ? 32
iirde grld zere, bu savalarda n alm yiitlerin adlar
geiyor ve C e rid B e k ir in lmnden duyulan teessr anlatlyor.
Ceridlerden bir oyman da Be-Dililere komu olarak Belih ay
kysna yerletirildiklerini biliyoruz33. Bu, Boz-Ulus Ceridi idi. Ba-

31 Niebuhr (V oyage en rabie , s. 336). 1764 ylnda bu Be-Dililer'in 12000 adr oldu
unu yazyor.
32 A li ahin, ayn eser, s. 19; m er z b a , ayn eser, s. 26.
33 C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 54, 57, 59, 78, 94.

305
Taklar*n da aslnda Lir Cerid obas olduu fikrinde bulunduumuzu
evvelce sylemitik. Be-Dili boyu Rakka blgesine alt ve hatt
htralara baklr ise kendisini, tehlikeli dmanlar Arab boylarna say
drd, Htralara gre bir kervan soygunundan dolay Haleb vlisi A b -
b a s P a a Rakka daki Trk oymaklarnn zerine yryerek onlarn
dalmalarna sebeb olmutur. u iir Trkmenler in A b b a s P a a
ile savatn gsteriyor:
Evvelce gelmiiz iskn olanda
Dattn Culab sen A b b a s P a a
Airet! siz de bakn byle zamana
Dattn Culab sen A b b a s P a a
*

H a y d a r l,
e le b i ksn bir yana
Arabl, Kadirlidnd aslana
Drt evremiz dnd kana dumana
Dattn Culab hey A b b a s P a a
*

Gnele, Ulal dve insin

Bayndrl, Kazl arkada dursun
Torunla, ark-Evli hazrlk grsn
Dattn Culab hey A bbas P a a
*

M e h m e d B e im derki belim bkld

Gzm ya sinelere dkld
Dald airetim, bendim, skld
Dattn Culab sen A b b a s P a a . 34

Bylece A b b a s P a a ya yenilen Be-Dili, Barak ve dier oy

maklar Culab terkederek dalyorlar. Bu hdisenin X I X . yzylda
olduu anlalyor. Rakka dan ayrlan Be-Dililer in mihim bir ksm
Anteb in gney yresine yerlemilerdir. Onlardan alt obann kyleri
Suriye topranda bulunmaktadr. Arabl obasna mensup kylerin
ou Trkiyede, ky de ( rten-Hy, Teleyli, Ada) Suriye de
dir. Kara-eyhli obas kyleri de tamamen Trkiyede ise de, Bekmili
obas kyleri Suriye de kalmtr. Bekmiliden baka Kazl, Gne-
Bayraktar (eski Gne obas), Kadirli, Hac-Mahl, Haydarl, elebi
obalarnn kyleri de Suriye topranda bulunmaktadr.

34 A li ahin, ayn eser, s. 55.

306
 Be-Dililer topraa yerleeli uzun bir zaman olduu Ialde son
boy tekiltlarn unutmamlardr. Rakka blgesine yerleme ve onu
takib eden olaylara dir htralar hl canl bir ekilde yaatlmaktadr.
Avarlarm nasl kovgunlara dir iirleri var ise onlar da, bazlarn
yukarda dercettiimiz iskna, Arab ve Krd oymaklar ile savalara
dir iirlere sahiptirler35.

3. Boz- U l u s :

Boz-Ulus arasndaki Be-Dili kolunun Kuzey-Suriye He yaayan

ana Be-Dili boyundan ayrlm bir oymak olduu evvelce sylenmiti.
K a n u n devrindeki Boz-Ulus arasnda yaayan Be-Dili oyma
200 vergi evi kadardr. II. S e lim zamannda bu Be-Dili oyma da
ha kuvvetli bir teekkl haline gelmitir. D o a n ve dier kethda
larn idaresinde bulunan bu Be-Dili oyma o zaman (II. S e lim dev
rinde) 615 vergi evi id i36.
996 (1587-1588) tarihinde bu Be-Dili oymann banda bulu
nan U ak, M e h m ed ve D o a n -O lu na bir hkm yazlmtr37.
Bu hkmde ad geen kethdalardan devlete isyan etmi olan ve soy
gunculuk yapmaa balayan Rahbe Bei A b d u r r a h m a n ile Ruha
(U rfa ) bei Z h r a b yakalamaya memur edilen eski Rakka beler
beisi M e h m e d P a aya yardmda bulunmalar istenmitir.

4. Tarsus:

Bu blgedeki Varsak boylarnn en byklerinden biri olan K u

sun teekkl arasnda 54 vergi nfuslu Be-Dili adl bir oymak g
rlmektedir. Bu Be-Dili oyma K a n u n devrinde sahip bulunduu
baz ekinliklerde iftilik yapmakta id i3S.

5. - t l :
Bu blgedeki belli bal oymaklardan biri de Be-Dili boyuna
mensup bulunmaktadr. Bu Be-Dili oymann daha II. B a y e z id
devrinde umumiyetle Glnar kazasna bal olan kylerde yerlemi
olduu grlyor. Says 14 bulan bu kylerden bir ksm adlarn
bugne kadar muhafaza etmilerdir. Bu Be-Dili kyleri unlardr:

35 Rakka blgesindeki Trkmenler 9in tarihine dir maalesef elimizde bir inceleme yazs
yoktur. Byle bir incelemenin yaplmas zaman gelmitir.
36 F. Sm er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir, s. 85, 100.
37 Mhimme defteri, nr. L X IV , s. 62.
38 F. Sm er, ayn yaz , s. 86-100.

307
Kara-Aa (46 vergi nfuslu), Ulu-Kaa (39 vergi nfuslu), Incircek
(32 vergi nfuslu), Berem (25 vergi nfuslu), Emir Hac (22 vergi n
fuslu), Karaca-Virn (52 vergi nfuslu), Kuru-Dere (19 vergi nfuslu),
Lapa (62 vergi nfuslu), Drnaklu (33 vergi nfuslu), Gerelik (7 vergi
nfuslu), TJlu-ir (95 vergi nfuslu), Y as-P m a r (8 vergi nfuslu).

Bunlardan baka bu Be-Dili oymann henz yerlememi bir

kolu da grlmektedir. 56 vergi evinden mteekkil bulunan bu yer
lememi Be-Dili kolu I -ll sanca dahilinde dank bir halde ya
amakta id i39.
I -ll sancanda yaayan Be-Dililer in bandaki aile defterlerde
E v l d - B e -D ili, yani B e - D il i o u lla r olarak anlyor.

6. ran Be-Dilileri:

Kuzey-Suriye Trkmenleri*nin S a fe v devletinin kuruluuna bil

hassa amlu ad altnda katlm bulunduklarn evvelce sylemitik.
Daha ah s m a ilin babas e y h H a y d a r zamanndaki S a fe v
mridleri arasnda amlularn kalabalk bir halde bulunduklar g-
lyor.
S a fe v devletinin dayand en bata gelen Trk boylarndan
biri olan amlu boyu balca Be-Dili, nallu (daha sonralar nanlu)
ve Hudbendelu (Harbendelu) obalarndan meydana gelmiti. Daha
sonra bu boya Avc, Balabanlu, Bierlu, Arabgirlu ve Kermetlu gibi
obalar da katlmtr.
amlular, daha nce de iaret edildii gibi, ah A b b a s devrinde
dier btn Kzl-Ba boylarm geerek birinci mevkii almlardr. Bu
devirde en fazla emr bu boydan kmtr. amlular ah A b b a s m
halef ah S a f zamannda da bu mevkilerini muhafaza etmilerdir.

amlular arasndaki Be-Dili kolunun bu boyun hkim ve sevke-

dici obas olduu anlalyor. S a fe v devletinin kuruluuna katlm
bulunan a m lu A b d i B e ve olu mehur D u rm u H a n n Be-
Dili* nden olmas muhtemeldir.

ah T a h m a s b a kar saltanat davasna kalkan kardei E l-

kas M irz a nn adamlarndan olup sonra ondan ayrlarak T a h m a s b
tarafna geen B e r e k e t H a lfe nin Be-D ili *den idiini biliyoruz40.
S u lta n M u h a m m e d devrindeki emirlerden A h m e d B e de Be-

39 F. Sm er, Boz-OMu Ouz boylarnna dir , s. 85. 100-101.

40 H a s a n -i R u m lu , s. 315.

308
Dili den idi. A h m e d B e 1002 (1593-1594) tarihinde ah A b b a s
tarafndan Lhican darugalma tayin edilmitir41.
Biraz yukarida iaret edildii gibi, ah A b b a s n amlu boyu
belerine kar yakn bir tevecch olduu grlyor; devrinde bu
boydan byk emirler yetimitir. amlu emirlerinden Be-Dili oba
sna mensup olduklarm bildiimiz (yukarda ad geen A h m e d B e
den baka) be karde vardr ki, bunlar ah A b b a s n mukarrebleri
arasnda idiler. Bu be karde unlard: M u h a m m ed B e, H a y d a r
B e , S aru B e , K a p a n B e (di^ lji), Z e y n e l B e. Bunlar
dan ah A b b a s n yaknlarndan olan M u h a m m e d B e 1022 (1613-
1614) ylnda lm ve mal ana bir kardei, harem eik aas ba H a y
dar S u lt a n a kalm tr42. H a y d a r S u lta n da 1028 (1618-1619)
de ld ve zengin serveti olu N u r u d -d e h r e kald. Bu, sevilen bir
gen id i43. N u r u d -d e h r bu devirdeki baz seferlere katlmtr44. Sa
ru B e e gelince, o, 1011 (1602-1603) ylnda O sm a n l ordusu ile
yaplan savata yararlk gstermitir. Kendisi 1021 (1612-1613) de
Saru-Gurkan ve Gve-Rd (Kirman-ah blgesinde) hkimi olup, 1033
(1623-1624) de Hille hkimliine tayin edilmitir45. Kardelerinden
K a p a n S u lt a n a 1018 (1609-1610) de O s m a n lla r dan geri alnan
Urmiye kalesi hkimlii verilmise de 1024 (1615)de gafleti yznden
kalenin Krdler in eline gemesi sebebi ile kardelerine riayeten yal
nz vazifesinden azledilmekle yetinilmitir46. Z e y n e l B e e gelince
o da ah A b b a s m mukarreblerinden olup Tumal ba idi. Hkm
dar tarafndan sevilen Z e y n e l B e in A b b a s n lmnde eik aas
ba ve ayn zamanda R ey hkimi bulunduunu biliyoruz47.

ah A b b a s devrindeki Be-Dili Yelerinden biri de G n -D o -

m u S u lta n idi. G n -D o m u S u lta n ah A b b a s m birinci
Badad seferinde Kerkk yresindeki Tuk ta bulunuyordu. Buradan
ahm katma gelen bu Be-Dili emri ah n hizmetine girerek ondan
sultanlk nvamn almtr. G n -D o m u S u lta n Azerbaycan da.,
muhtelif yerlerde olmak zere, dirliklere (tiyult) sahip bulunuyordu 48.
O sm a n l lkesinde ah A b b a s n hizmetine giren bu G n -D o -

41 Tarih'i lem r-yi Abbas, I, s. 369, 459, 461462.

42 A y n eser , II, s. 553, 697, 716, 718, 810-811, 860, 889.
43 A y n eser , II, s. 860, 929.
44 A y n eser , II, s. 929, 1032, 1035.
45 A y n eser , II, s. 614, 856-857, 906, 1011, 1019.
46 A y n eser , II, s. 782, 797, 800, 811, 889, 890.
47 A y n eser, II, s. 1084.
48 A y n eser, II, s. 1084-1085.

309
m u S u lta n ile buyruundaki Be-Dililer in Boz-Ulus arasndaki
Be-Dili oymandan olmas muhtemeldir. ah A b b a s n halefi ve
olu ah S a f zamannda (1628-1642) yukarda kendisinden bahsetti
imiz Z e y n e l B e saltanat vekilliine kadar ykselmitir. Fakat,
onun 1039 (1630) ylnda S a d r a z a m H s r e v P a a ya yenilmesi
zerine hayatna son verilmitir49. Bu devirdeki Be-Dili emirlerinden
biri de N a k d B e idi. Bu emrin Z e y n e l H a n ile akraba olup ol
mad bilinemiyor. ah S a fni hkmdarlnn ilk ylnda Fer-
rahne daruas olan N a k d B e , hanlk rtbesi ile 1042 (1633-1634)
ylnda M erv ve ayn yl iinde Kh-Gilye hkimliine tayin edilmi
tir. Kendisi Badadn IV. Murad tarafndan 1637 de istirdad zerine
O sm a n l ordusuna esir dmtr. Bundan dolay Kh-Gilye vli-
liine Ferrahne darugas olu Z e y n e l B e tayin edilmi, Ferra-
hne darugal da merhum Z e y n e l H a n n olu H a y d a r B e e
verilmitir 50.

II. A b b a s m (1642-1667) hkmdarlnn ilk yllarnda yuka

rda ad geen S aru B e in olu S a f K u lu B e Sultaniye ve Zen-
can hkimi olmutur51. Daha nce de iaret edildii gibi, X V III. yz
ylda amlu boyu dier birok boylar gibi zayf bir duruma dm,
bu sebeble bu yzylda amlu dan pek az emr kmtr. Bunlar ara
snda Be-Dili den, Avar a h -R u h S u lt a n m hizmetinde M u h a m
m ed Z a m a n H a n ve M u s ta fa H an kayda deer52. Ayn yzyla
mensup tezkire sahibi L u t f A li B e in de Be-Dili den olduunu
kaydedelim. Yukarda ad geen M u s ta fa H a n ,L u t f A li B e in
amcas veya amcasnn olu id i53.

amlu boyunun inallu (nanlu) obas ah-Seven olarak varln

zamanmza kadar devam ettirmitir. Bugn, Hemedan blgesinde
tamamen yerlemi bir halde kylerde yaayan Kara-Gzl oymann
amlu boyunun bir kalnts olmakla beraber, bu boyun hangi oba
sndan veya obalarndan geldii henz tayin edilememitir. imdi ran
da. Be-Dili adnda ehemmiyetli bir teekkle rastgelinemediine gre
Kar a-Gzller in Be-D ili nin torunlar olmalar muhtemeldir.

49 Z eyl-i tarih-i lem dr, s. 31.

50 A y n eser , s. 32, 107, 117, 227, 278.
51 M u ham m ed T a h ir -i V a h d -i K a z v in , Abbs-nme , Tahran , 1329 ., s. 28, 62.
52 M irza M u h a m m ed -i M a*ra, M ecma ut-levrih, yay. A b b a s k b a l, Tahran ,
1328 ., s. 139.
53 T a h sin Y a z c , L u tf A li Beg , slm Ansiklopedisi, VII, s. 94.

310
 Bu bahse son verirken, Etrek ve Grgen aylar arasnda yaayan
Trkmen Gklen topluluuna mensup oymaklardan (tife) birinin
de Be-Dili olduunu syliyelim. Bu Be-Dili oyma 1863 yhnda u
kollara ayrlmakta idi: Pank, Aman-Hoca , Boran, Karmaz. Fakat
Gklen Be-Dili oymann nfusu pek fazla deildi. 1840 tarihinde
bu oyman 400 aileden mteekkil bulunduu syleniyor. Bu oymaa
aku Be-Dili de deniliyor54.

54 Burn.es, Vayages .... III, s. 199; V m b e ry , Travels, s. 306; R. R a h m e ti A ra t,

Gklen , . A., IV, s. 809-811.

311
 X II.

K A R K I N

Kar knlar, K g a r lnn baz hususlarda dier boylara uyma

dklar ve Halac eklinde ayr bir ad tadklarn syliyerek listesine'
almad iki boydan biri grnyor. Fakat bu husus ne olursa olsun
Karkn boyu Ouzlar m tarihinde mhim rol oynam bir teekkldr.
X V I. yzylda Anadolu da bu boya ait 62 yer ad tesbit edilmitir ki,
bunlar He Karkn boyu, listede beinci srada yer alm aktadr1. Bu boy
defterlerde Karkn dan baka Garkn, Karkun ve Kargun gibi imllar
la da yazlyor.
X V I. yzylda Anadoludaki Karkn oymaklar balca Haleb
Trkmenleri, Boz-Ulus, Dulkadrl ulusu ile Hamid ( sparta) sancan
da yaamaktadr.

1. H a le b Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri arasndaki Karkn oyma 193, 71 ve 41 vergi

nfusu olmak zere kola ayrlmtr. Bunlardan sonuncu kolun De
veciler adn tad da kaydedilmitir. 978 (1570) tarihinde bu oyma
n asl byk kolunun Aym tab ve Rum-Kale taraflarnda yaamak
ta olduu grlyor. X V II. yzyln ortalarna doru Karknlar, Otu-
rak-Karkm, Ger-Karkm olmak zere, hayat tarzlarna gre, iki ks
ma ayrlmtr. Bahsedilen devirde Ger-Karknlar 218 vergi evine
sahip bulunmaktadr. Oturak-Karknlar ise 74 evli, 23 bekrdan m
teekkildir. Bunlardan baka 6 evli kk bir Karkn oyma Haleb
ehrinde, evlik kk bir Karkn zmresi de Ivegi oymana ait bir
kyde yerlemitir. 11 evlik dier bir Karkn zmresinin de am vi
lyetinde Aralk-Evi adn tayan bir yerde yaad bildiriliyorz.

1 Cedvele baknz.
2 F. Sm er, Bozoklu Ouz boylarna dir , s. 86-87, 101, 102.

312
 2. Boz-Ulus:

Boz-Ulus taki Karlan oyma da kol halinde olup, ikisi asl

Boz-Ulus topluluunda, hiri de onun Dulkadrl teekklleri kme
sinde bulunmaktadr3.

3. D u l d a k r l :

Bu il arasndaki Karkn oyma Haleb Trkmenleri arasndaki

Karkmlar dan nfusa biraz daha kalabalktr. Fakat bu Karkn oy
ma toplu bir halde deil, dank bir durumda bulunmaktadr. Bu
oyman kollarndan en by, Dulkadrl ulusunun byk oymak
larndan biri olan Dokuz, dier ad ile Bianlu boyunun bir obasn
meydana getirmektedir. Bu oba boyun dier bir ok obalar gibi g
neydeki Karglk yresinde yaamakta id i4. Dokuz boyu arasnda Kar-
kn adl bir obann bulunmas bu iki teekkl arasndaki kablev bir
akrabalkla ilgili olabilir. Dulkadrl-lli iindeki Karkn oymann bir
kolu da D e d e -K a r g n adndaki bir eyh in, Gksn da bulunan za
viyesine hizmet etmektedir. Bu D e d e -K a r g n n X III . yzylda
yaam olmas muhtemeldir. H a c B e k t a - V e l Vilyeinmesine
gre5 H a c B e k t a - V e l Boz-Ok ta Trkmen iinde Kr-ehire
giderken kendi kermetine hit olduu H a c b r a h im adl bir o
ban erenlik mertebesine eritirerek onu Boz-Ok ve -Ok arasna gn
deriyor. H a c - b r a h i m Boi-Ok ve -Ok arasnda nl bir eyh
olarak tannd. Bu tarikat adamnn Nideli K a d A h m e d te geen
H a c b r a h im olmas muhtemeldir6. Yine Vilyetnmey e gre7 Ha-
c - b r a h i m in lmnden sonra D e d e - K a r g n oullar ile H a c
b r a h im in oullan arasnda geyik derisi tac zerinde ihtilf kt.
Neticede dvay D e d e - K a r g n oullar kazandlar ve geyik derisi
tac giymek onlara ve onlarn mridlerine mahsus oldu. te Gksnda
zviyesi olan D e d e - K a r g n bu D e d e -K a r g n olacaktr. Fakat
mezarnn nerede olduu hakknda her hangi bir kayda rastgelinmedi.
Fazla olarak Birecik yresinde ve Mardinin gneyinde de Dede-Kargn
adl kyler grlmektedir.

3 F. Sm er, ayn yaz , s. 88.

4 F. S m er, ayn ya z , 87-88.
5 Ankara M illi Eittim Bakanl ktp. nr. 230, 46 b-47 a, Vilyetnme , hazrlayan A b d l-
baki G lp n a r l, stanbul, 1958, s. 21-22.
6 el-Veled u-efk , Ftih ktp., nr. 4519.
7 Gsterilen yerler.

313
 4. u k u r -0 va:

Tarsus blgesinde yurt tutmu nl Kusun boyu arasnda da 24

evlik Karkm adl bir oba bulunduu gibi, Adana. mn kuzeyinde yurt
tutmu olan Dndarlu boyu arasnda da bu adda bir Oba grlmekte
dir.

5. -l:

II. B a y e z id devrinde Silifke yresinde yaayan byk Boz-Do-

an boyu obalar arasnda 48 vergi nfuslu Karkm adl bir oba da ya
amakta idi \

6. H a m id ve Teke Sancaklar:

Hamid sancann Eridir yresinde yaayan Yrkler arasnda

250 vergi nfuslu bir Karkm oyma vardr. Fakat bu Karkm oyma
bu yredeki byk Karamanl boyuna bal olarak gsterilmektedir9.

Yine X V I. yzylda ayn adda bir oyman da Teke de yaad

grlmektedir.
1102 (1691) ylnda Rakka eyletinde yerletirilen Be-Dili oba
lar arasnda Karkm adl bir obann da ad geiyor10; bu, yukarda bah
sedilen Ger-Karkmlar olabilir. S e y y a h N i e b u h r 11, A ym tab bl
gesinde olmak zere, Dede-Karkm ( Dade-Kirkan) adl bir oyman
adm zikreder.
Bu bahse son vermeden nce T im u r lu la r dan B a b u r M irz a -
nn (lm: 861 = 1456) Ester-bd vlisi olan B a b a -H a s a n n
Karkm nisbesini tad grlyor k i 12 bu, B a b a -H a s a n n bizim
Karkm boyuna mensup olduunu gsterse gerektir.

8 F. Sm er, A y n ya z , s. 88-89.
9 H am id sanca tahrir defteri, Babakanlk A rivi , nr. 121, s. 535-537.
10 C en giz O rh on lu , Osmanl imparatorluunda airetleri iskn teebbs s. 56,
11 Voyage en A rabie , s. 137.
12 Diyrbekriyye , s. 327, 344, 348, 350, 359.
 X III.

BAYINDIR
(Bayn dur)

Reid ud-din Ouz-nmesinde yazldna gre O u z H a n n

torunu D i b - Y a v k u H a n n belerinden T l H o c a bu boya men
sup olduu gibi, A la - A t lu K i i - D o n lu K a y n a l Y a b g u nun
nibi D n g r olu E r k i de Bayndr dan idi. E rk i, K l E r k i H an
nvan ile, K a y n a l Y a b g u nun olu T u m a n byynceye ka
dar hkmdarlk yapmt, sonra Ouz tahtn T u m a n a brakmtr.
T u m a n da yz gn yabguluk yaptktan sonra kendi istei ile tahtn
K l-E r k in in kzndan doan oluna vermitir. Bu da T ik e n B ile
E r - B i e g e n K a y Y a b g u lkab ve nvan ile hkmdarlk etmi
tir
Reid ud-din Ouz-nmesi ndeki bu szler -Oklarm en asil boyu
olan Baymdrlarm Ouzlarn eski tarihlerinde mhim bir rol oyna
dklarn gsterebilir.
Bilindii zere Dede-ICorkut Destanlar ndaki Ouzlar n banda
da K a m a n o lu B a y n d r H a n grlmektedir. Bunun ozanlar
tarafndan A k - K o y u n l u hnedamn ykseltmek iin destanlara son
radan sokulmu olmas muhtemeldir. Fakat B a y n d r H a n n babas
olarak G k -H a n deil de K a m a n gibi bir ismin verilmesi izah edi
lemiyor.
Tahrir defterlerinde 52 ky ve ekinliin Bayndr adn tad
grlyor2. Bunlar da dierleri gibi, Anadolunun orta ve bat blge
lerinde bulunuyor. Bu yer adlarndan baka Adana nn Hruniye ka
sabasnn batsndaki bir yre de Bayndr adn tayor. O zamanlar

1 Ouzlarca ait destani mahiyette eserler , s. 371-372.

2 Cedvele bk.

315
bir yrenin (nbiye) bir oyman adn tamas, ok defa o yrede
oturanlarn hepsinin veya ounun yrenin adn tad oymaa
mensup olduunu gsterir. Bu Bayndr yresi adn zamanmza kadar
devam ettirmitir.
imdi zmire bal Bayndr kasabas X V II. yzylda da vard.
E v liy a e l e b i 3, bu kasabann adnn O rh a n G a z inin oraya Ba
yndr kavmini yerletirmesinden aldn sylemektedir. Bu bir halk
rivayeti mi, yoksa E v liy a e le b inin kendisine mahsus izahlarn
dan biri midir, bilinemez.
X V I. yzylda Anadolu daki bu yer adlarndan baka, ayn l
kede bu boya mensup baz oymaklar da grlmektedir ki, bunlarn en
mhimleri Haleb Trkmenleri arasnda ve Tarsus blgesinde yaamak
tadr.

1. Tarablus-am:

Tarablus-am yresinde yaayan Trkmen oymaklar arasnda

az nfuslu bir Bayndr oymana rastgelinmektedir. 25 vergi evi ka
dar olan bu oymaktan baka H m s ul-Ekrd evresinde de 15 vergi ev
lik yine Bayndr adl bir oymak grlyor.

2. Hal eb Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri arasndaki Bayndrlar II. S e lim devrinde

250 vergi nfusuna sahip bulunuyor. H s e y in K e t h d a nn ida
resinde bulunan bu oyman ufak bir kolu da, ayn devirde Anteb bl
gesinde yaamakta id i4.

3. Yeni-l:

Yeni-V de grlen Bayndrlar, Haleb Trkmenler indeki Bayn

drlarn bir koludur. Bu kol da iki kola ayrlmtr. Birinci kol 125
vergi nfuslu olup, B a y - K o c a adl bir kethdann buyruunda, 111
vergi nfuslu olan dier kol da Haleb Trkmenleri Bayndrlarnn
bandaki H s e y in K e t h d a nn olu S a v c idaresinde bulunmak
tadr5. Y e n i-ll deki Bayndrlarn 1688 ylnda Barak ve dier baz
oymaklar ile birlikte Sivas eyletine tbi bir yerin ekinliklerini davar

3 Seyahat-nme, IX , s. 173.
4 F. Sm er, Bayndr , Peenek ve Yreirler, D il ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi ,
X I, 2-4, s. 320, 334.
5 F. Sm er, ayn ya z , s. 320, 334-335.

316
larna yedirdikleri ve evleri yakmakta olduklar haber veriliyor6. i'
larn az sonra R s t e m K e t h d a olu H lid B e idaresinde olmak
zere, 1101 (I690) de Avusturyaya yaplacak sefere arldklar g
rlyor 7. Ertesi yl ise Bayndrlar Rakka blgesine iskn olmak emrini
almlardr8. Fakat onlar da ok gemeden yerletirildikleri yerden
kamlar ise d e 9 yakalanp tekrar Rakkaya gnderilmilerdir. Bun
dan sonra Rakka blgesinde kalan Bayndrlar Be-Dili, Cerid ve dier
leri ile birlikte' Arab ve Krd airetlerine kar savamlardr. iirler
de geen B a y n d r H a lid 10, yukarda grdmz R s te m o
lu H lid B e deil ise onun bir torunundan bakas olamaz.

Bayndrlar X I X . yzylda, Be-Dili ve Baraklar gibi Anteb bl

gesine gelip burada kyler kurarak yerlemilerdir. Zamanmzda on
lar be obaya ayrlmtr. Bunlardan eski beleri H lid B e in adn
alm olan Halidli obas Suriyedeki oban-Beli kynde oturmakta
dr. Bu Bayndrlar dedelerinin Sivastan Rakkaya srlm olduk
larm hl unutmamlardr11.

4. Boz-Ok:

Bu blgede de bir Bayndr oyma yayorsa da bu oymak hak

knda fazla bir bilgiye sahip deiliz.

5. Tarsus:

Tarsus blgesinde yaayan ve kendilerine X IV .- X V I. yzyllarda

Varsak denilen Trkmen topluluu b oy ad ile Kusun, Ula, K u -T e-
mr, Gkelu ve Elvanlu gibi, bir takm teekkllere ayrlmt. Ad
geen teekkllerden Ula boyu yedi obadan meydana gelmitir ki,
bunlardan biri de Bayndr obas idi. Bu Bayndrlar m daha 925
(1519) tarihinde krk obaca ayrld grlyor 12. Her biri mstakil
ekinliklere sahip olan bu obacklarn vergi nfuslarnn toplam 828
dir. Bu, 5 ile arpld takdirde Bayndrlar n umum nfuslar hak
knda 4140 tahmin rakam elde edilir.

6 C en giz O rh on lu , ayn eser, 38, haiye 47.

7 A hm ed R e fik , ayn eser, s. 84.
8 C en giz O rh o n lu , ayn eser, s. 56.
9 A yn eser , s.
90, haiye 14.
10 A li ahin, ayn eser, s. 19.
11 A li R z a , Cenup'ta Trkmen oymaklar , I, s. 47; A b d lk a d ir n a n , Gaziantep*de
Trkmenler , Halk Bilgisi Haberleri, say 102, s. 138.
12 F. Sm er, ayn yaz , s. 320-321, 336-339.

317
 6. g-l:

II. B a y e z id devrinde Silifkey e bal Teke kynde 112 vergi

evlik bir Bayndr oyma oturmakta i d i 13.

7. Te ke , Hamid, Mentee:

Bu blgelerdeki Yrkler arasnda Bayndr adn tayan baz

kk oymaklara rastgeliniyor. Teke deki Bayndr adl oymaklardan
37 vergi nfuslusu Bayndr Elsz-Pr, 25 nfuslu olan ise Tl-Ba
yndr eklinde zikrediliyor. Hamid sancandaki Bayndr adl 41 ver
gi nfuslu oyman dier ad da II-Arslan dr. Mentee sancandaki
Bayndr adl oymak ise Teke-Saru adl bir oymak ile birlikte yazlm
tr. Bu sonuncusu Mentee deki byk Hor zum oymana tbi bulun
makta id i14.
Teke, Hamid ve Mentee de grdmz Bayndr adl bu kk
oymaklarn adlarn ahslardan almalar da muhtemeldir. Bayndr
adnn X V -X V I . yzyllarda ahs ad olarak kullanldna evvelce
iaret edilmiti.

8. Hazar-tesi Trkmenleri:

Bayndrlar dan bir oymak da Gklen ulusu arasnda yaamakta

idi. V m b e r y ye g re s, bu Bayndr oyma: Kalayc, Krk, Ya
pa, Yadc, Keszir (?), Yasaalk-Treng gibi kollara ayrlyordu.
imdi Bayndrlarm yurdu ran kesiminde bulunmaktadr 16.
Bayndr boyunun Trk tarihindeki en mhim rol, Anadolun un
fetih ve isknna katlmasndan sonra, A k - K o y u n l u devletini kur
masdr. Bunun iin A k - K o y u n l u hnedanna Trk kaynaklarnda
Baymdrlu Farsa eserlerde Baym driyye ad verilir. A k - K o y u n
lu hnedan da B a y n d r - H a n n torunlar olmakla nyorlard.
Bu hnedamn, A k - K o y u n l u devletinin son zamanlarnda hayli ka
labalk olduu grlyor. Bunlarn mhim bir ksm hkmdarlk
mcadelelerinde lmlerdir. Trkiye de, A k - K o y u n l u hnedan
azasma mensup olanlardan bazlarnn nesli zamanmza kadar gel
mitir.

13 Gsterilen yer.
14 F. Sm er, ayn ya z , s. 321, 339-340.
15 Travels in central A sia , s. 306.
16 M es ud R eyhan, ayn eser , II, s. 103.

318
 T rk m e n s k e n d e r B e in szlerinden anlalyor ki, hane
dan azasndan bir ksm da S a fe v le r zamannda ran da, yaam
tr. S a f e v hkmdarlarnn bunlar sa brakm olmalarna hayret
edilir. S a f e v devrindeki A k - K o y u n l u ailesine mensup olanlardan
M^urad B e -i B a y m d r i y y e - i T r k m n ile M u h a m m ed Z a
m an S u lt a n -i B a y n d r i y y e - i T r k m n tanyoruz. ah -A b-
b asn en itibarl hatunu bunlardan M u ra d B e in kz idi. M u h am
m ed Z a m a n S u lta n a gelince, kendisi ve ailesi Yezdli olup iyi bir
tahsil grd bildiriliyor. a h -A b b a s n yaknlarndan olan M u
h a m m e d Z a m a n S u lta n 1015 (1606-1607) ylnda lm tr17.

17 Tarih-i lem r-yi Abbs, II, s. 611, 804, 1009.

319
 X IV .

P E E N E K

Bu adda X . ve X I. yzyllarda Kara-Deniz in kuzeyinde ve Bal

kanlarda mhim siyas roller oynam bir Trk kavminin bulunduunu
biliyoruz. Bundan baka X I. yzylda Peenek adnda bir Ouz boyu
da vard. K g a r l, Trk Peenek kavmi ile Ouz Peenek boyunu ay
r ayr zikrediyor1. Bu ad aynilii ancak iki ekilde izah edebilir:

1. Her iki teekkln ayn ad tamas sadece bir tesadftr.

2. Ouz Peenek boyu, Trk Peenek kavminin bir paras olup,

Ouzlar m tbiiyyeti altna girmi ve zamanla Ouzlar m bir boyu ha
line gelmitir. Fakat ne Kgarl da, ne de Reid ud-din deki htralarda
bu ikinci ihtimale ait bir delil grlebiliyor ve bu b oy da Bayndr, epni
ve avuldurlar gibi O u z -H a n n drdnc olu G k -H a n a ba
lanyor. Peenek boyuna ait tahrir defterlerinde ancak 4 ky ad g-
rlebildi ki2, bunlardan drd de, dier boylara ait pek ok yer adlar
gibi, Ankara sancanda bulunmaktadr. Bu mnasebetle Ankara bl
gesinde S e l u k lu fethinden beri ok youn bir Trkmen kmesinin
yaam olduuna bir defa daha dikkati ekelim. X II. yzylda A n
kara Trkmenleri nin n Horasan a, kadar gitmiti.

Ankara sancandaki Peenek kyleri Yaban-Ova, Murtaza-Ova

ve Kasaba kazalarnda bulunmaktadr ki, bu kyler adlarn zaman
mza kadar devam ettirmilerdir3. Bunlardan baka yine Ankaraya.
bal erefli Ko-Hisar yaknndaki bir vdi de Peenek-z (Peenek
vadisi) adn tayor. Yalnz imdi bu Peenek-z nde Y en i-le bal

(K ilisli, I, s. 404, Atalay, I, s. 488).

2 Cedvele bk.
S Trkiye'ae M eskn yerler klavuzu , s. 905.

320
Trkmenlerin kyleri bulunmaktadr. Zamanmzdaki Peenek yer
adlarndan dier ikisi Mara m Elbistan kazasnda, drd de Konya
blgesinde bulunmaktadr. Bunlardan baka Beenek adnda Aksaray
(K on ya ) kazasnda bir iftliin, sparta blgesinde de iki yer adnn
var olduunu biliyoruz4.

Fazla olarak Peene eklinde biri Su-ehri ne (S ivas), dieri de

Emir-Daina. (A fy o n ) tbi iki ky grlmektedir ki5, bunlarn da bizim
boydan geldiklerinde phe yoktur. Reid ud-din de Peenek boyunun
adnn Biene eklinde yazldn biliyoruz.

X V I. yzyldaki Peenek adl oymaklara gelince, bunlar Haleb

Trkmenleri, Tarsus Var saklar ve At-ekenler arasnda bulunmak
tadr.

1. Haleb Trkmenleri:

K a n u n S le y m a n n ilk saltanat yllarnda bu topluluk ara

snda yaayan Peenekler ayr ayr kethdalarn buyruunda olmak
zere drt kola ayrlmlardr. Bunlardan S le y m a n K e t h d a ya
tbi Peenek kolu 34 vergi evi, A h m e d , M u s ta fa ve A li kethda
larn idaresindeki Peenek kollarnn da 57, 67 ve 109 vergi nfuslar
vardr. Bu Peenekler her nekadar Haleb Trkmenlerinden iseler de
yurdlar o zamanlar Mara a, imdi Adanaya. bal olan Hruniye
kazasndaki Bayndr yresinde bulunuyordu. Bununla beraber on
lara ait ekinliklerin Bulank (Bahe) ve gneyde Knk toprandaki
Yarpuz a kadar uzand grlyor. Peenekler bu ekinliklerinde ift
ilik yapmakta ve eltik (pirin) dahi ekmekte idiler. Bu ekinliklerin
bahcalar unlardr: Kene Gne, Prnek (?), Sisca, Sakzck, Kuzu
Deresi, Tekfur Burcu (Hudu danda), Tahca-ni, anak-Alan, U-
acuk Pnar, Fndk, Byk Sakz, Incgez, Berkelik, Ovack Pnar,
Gk-Pmar, Yarpuz, Hseyinler (Sarvand-Kaypak- kalesi yaknnda).
Peenekler in Hzr-Hac, ah-Melik (teki ad Ali-Kethdalu, yukar
daki Ahmed Kethdamn olu), Ekiz ve Yad-Bel kollar Hruniye -
nin kuzey dousundaki Hudu Da nda yaylamaktadr. Yalnz bu kol
lardan Yad-Bel, ayn zamanda Hudu Dandaki Tekfur Burcu nda
klayb yine orada yaylamaktadr. Dier taraftan ah-Melikin bir
kolunun da Sarvand danda yaylad grlyor.

4 Trkiyede M eskn yerler klavuzu , s. 140; F. A ksu , sparta ili yer adlar, sparta , 1936,
s. 37, 81.
5 Trkiye'de M eskun yerler klavuzu , ayn sahife.

321
 1530-1540 yllar arasnda Peenekler in vergi nfuslar 473 e,
978 (1570) ylnda ise 722ye ykselmitir. Onlar bu son tarihte u kol
lara ayrlmlard. Is-Haclu (82 vergi evi), Boyaclu (9 vergi nfuslu),
Ekizler (97 vergi nfuslu) Piri-Bel (142 vergi nfuslu), ah-Meliklu
(31 vergi nfuslu), Hbillu (3 vergi nfuslu) Ekz (5 vergi nfuslu),
dier Boyaclu (7 vergi nfuslu), Sipahiler (39 vergi nfuslu). Bunlar
dan 9 vergi nfuslu Boyaclu, Gvercinlikte (Elbistan a bal) yerle
mitir. Peenekler in zamanla yeni kethdalarnn adlarn aldklar
grlyor.
993 (1585) ylnda Mara ve Gvercinlik kadlarna yazlan bir
hkm de6 Peenek tifesinden S e y y id G a z i ve K a n lu M e h m e d in
yol kesici olup yine Peenek tifesinden H a a n A li F a k ih i ldr
dkleri, ayn taifeden K a r a A h m e d olu M u s ta fa nn da S e y y id
V a k k a s n evini bast yazlarak bunlarn yakalanp muhakemele
rinin yaplmas emrediliyor. Bu Peenekler yukarda Gvercinlikte
yerletirildiklerini sylediimiz Peenekler dir.

S u lta n b r a h im devrinde (1639-1648) yine Haleb Trkmenleri -

ne bal olan Peenekler G e b e o lu A li B e in idaresinde olmak
zere, be oba halinde idiler: Berayirlu (40 vergi nfuslu), Ekizler (13
vergi nfuslu), Hzr-Haclu (29 vergi nfuslu), Hamudlu (12 vergi
nfuslu), Bayrlu (13 vergi nfuslu ) 1. u son durum Peenekler den
ounun tamamiyle yerlemi olduunu veya tahrire girmediini gs
teriyor. Bunlar nereye yerletiler? Bu sualin cevabn vermek iin Pe-
enekler in yaylak yurdlarnda (Hudu Da nda) ve Gvercinlik yre
sinde aratrma yapmak lzmdr. Mamafih onlardan mhim bir ks
mn, bahsedilen yaylaklarda yerlemi olduklar kesin bir ekilde sy
lenebilir. Peenekler in Bayndr daki klak yurdlar bugn de Pee
nek adn tayorsa da orada ancak Tecirliler e mensup kyller grle
biliyor.

2. Tarsus:

Bu blgedeki Peenek varl ok ehemmiyetsiz olup, ancak 9 ver

gi evinden mteekkildir. Bu Peenekler Tarsusun byk boylarndan
Ku-Tem r boyu obalar arasnda bulunuyor. Bu husus bu iki teek
kl arasnda kabilev bir mnasebetin mevcudiyetini ifade edebilir8.

6 Mhimme defteri, nr, L X , s. 54.

7 F. S m er, Bayndr , Peenek ve Yregirle\ s. 327-328.
8 F. Sm er, ayn ya z , 328.

322
 3. At-eken:

Sonuncu Peenek varl da A t- ekerler arasnda grlyor. I. S e-

lim devrinde Akehirin dousundaki Turgut kazasnda yaayan bu
Peenek oymann vergi nfusu 34 id i9. Bu Peenek oymann kala
balk bir Peenek varlnn kalnts olduu anlalyor. nk, yine
Turgut kazasnda Peenek adl bir ky olduu gibi, bu kazaya yakn
yrelerde de jyn adda baz yer adlar vardr.

9 F. Sm er, ayn yaz, s. 328.

323
 XV.

A V U L D U R
(avundur)

Bu boyun ad X V I. yzylda Anadoluda, umumiyetle avundur

eklinde syleniyor. Bunun yannda kelimenin eski ekli ile (yani a
vuldur) birok kyler olduu gibi, avdur eklinde de baz kylere rast-
gelinmektedir. Mezkr yzylda bu adlarda Anadolu da 21 yer ad
grlebiliyor 1.
Danimend-nme d e 2 D a n i m e n d G a z inin silh arkadalarn
dan a v u ld u r aka adl bir emirden bahsediliyor. Z h ir - i N ia-
b u r nin3 Seluklu tarihinde, Anadoluy u fetheden S u lta n A lp -A r s -
la n m kumandanlar arasnda E m r a v u ld u r ad da geiyor3. Bu
mellife gre, E m r a v u ld u r , A r tu k , S a ltu k , M e n g c k ve
D a n i m e n d ile Malazgird savanda bulunmu ve Anadoluda Mara
ile Sarus (Sarz) blgelerini fethetmitir. Bu kaytlara dayanarak a
vuldur boyuna mensup aka adl bir bein Anadolunun fethinde m
him bir rol oynam olduunu kabul edebiliriz. Hatt, mezkr eserler
de ondan bahsedilmesi a v u ld u r ak ann ad unutulmayan nl
belerden biri olduunu gsteriyor.

Bununla beraber avuldurlar, bizim Ouz boylarna ait yer ad

lar cedvelinde 18. srada yer aldklar gibi, yine Anadolu da onlara
mensup kalabalk nfuslu oymaklar da grlemiyor. Bu husus bu boya
mensup mhim bir kolun batya g etmiyerek Manglak yarmada
snda kalm olmas ile de izah edilebilir.

1 Cedvele bk.
2 Danimcmi-ndme, Millet ktb., A li E m ir > nr, 571, s. 17, 18; li , M irkad ul-cihd, ayn
ktphane , Reid E fendi, nr. 678, 17 b, 22 b.
3 Z ikr-i iarih-i l-i Seluk, s. 33, 39.

324
 X V I. yzylda bu boya mensup bir oymak Boz-Ulus arasnda
grlmektedir. Bundan baka ayn adda ok kk bir oymak da o
rum sancanda yaamaktadr.

1. B o z - U l u s :

Defterlerde ad avundur imls ile yazlan bu oymak II. S elim

devrinde iki kola ayrlmtr. D u y a r K e t h d a ya bal birinci a
vundur kolu 174 vergi nfuslu, P ir A h m e d K e t h d a nm idaresin
deki ikinci kol da 50 vergi evli id i4. Bundan baka Boz-Ulus un byk
oymaklarndan biri olan Oul-Belu obalar arasnda da avundur adl
bir oba vardr. Bu obann adn, kethdas V e linin babas avundur -
dan ald anlalyor. Mamafih bu husus Oul-Belu oymann a
vundur boyu ile kablev bir rabtas olduunu gsterebilir.

2. orum:

orum da yaayan kk avundur oymana gelince bu oyman

Osmanck kazasna bal Aka-Su kynde yerletii grlyor*. Bu
avundur oyma ile birlikte ayn kyde oturan Adil ve Hbil adl oy
maklarn da bu avundur oyma ile akraba olmalar mmkndr.

Ayn yzylda Mentee blgesindeki Kyceiz kazasnda andr

adl kk bir oymak da vardr. Fakat bu ismin avundurdan gelip
gelemiyeceini bilemiyorum.

3. Hazar-tesi Trkmenleri:

Yukarda kalabalk bir avuldur kolunun Manglak yarmada

snda kaldn sylemitik. E b l G a z iye g re6 a h -M e lik in l
drlmesinden sonra Ouzlar arasnda kavgalar olmu ve bunun so
nucunda onlardan bir kme K lk (j-L), K a z a n ve K a r a m a n
b e le r in balnda Manglaka gitmitir. Bu kme arasnda her
boydan oymaklar vard. Fakat ou (kpregi) Eymur, Der, dir,
avuldur, Karkn, Salur dan idi.

Birinci Blmde Sir-Derya boylarndaki Ouz elinden bahseder

ken X . yzyln balarnda yine bir karde kavgas yznden Ouzlar -
dan bir kmenin o zamana kadar gayr-i meskn, ssz bir yer olan Si
yah-Kh (Manglak) yarmadasna g ederek orada yurd tuttuu

4 F. S m er, Anadoluda -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller , s. 439.

5 Gsterilen yer.
6 ecere-i Terkime , s. 61.

325
sylenmiti. Bu vaka E b l-G a z inin anlatt rivayetin esas ola
bilir.
Manglak,tki avuldurlar a son asrlarda avdur denilmekte
dir. Bunlann dier Trkmen boylarna mensup kollar ile birlikte Man-
glak ta rahat bir hayat srmedikleri grlyor. X V I. yzylda yarm
ada Mangtlar tarafndan istil edildi ve kalabahk Salur boyu oradan
karld. Daha sonra buras Kalmuklarm hcumuna urad. Kalmuk-
lar avdur, dir ve Soynaclar m bir bln Kuzey-K afkasya ya
gtrdler. Bunlar orada varlklarn zamanmza kadar devam ettir
milerdir. Manglakta kalan avdur, dir ve dier oymaklara men
sup kollar' ise X I X . yzylda Kazaklar tarafndan buradan karldlar 7.
1863 ylnda avuldurlar, Aral glnn gney kys ile Kara-Boaz
arasnda oturuyorlard. O zaman 12 000 adr tahmin edilen avdurlar
u obalardan meydana gelmiti: Abdal, dir, Esenlu, Kara-avdur,
Bozacu, Buruncuk, eyh 8.

7 B a r th o ld , A history o f the Trkman people , s. 137, 157-159; ayn mellif, Manglak,

. A., VII, s. 283-284.
8 V m b ery , Travels in cenlral A sia , s. 303.

326
 X V I.

E P N I

epni, Avar gibi, ad zamanmza kadar gelmi bir boydur.

Vilyet-nmeye gre1 Kr-ehirin Suluca Kara-Hyk kyne

gelen H a c B e k t a - Y e li nin ilk mridleri epni den idiler. Bu husus
ayn zamanda bu boyun mensuplarndan mhim bir ksmnn niin
Kzl-Ba olduunu da izah edebilir. epniler in mhim bir ksm her
halde 1240 daki Baba shak Trkmenleri nin isyanna katlmtr.

Onlardan mhim bir kmenin 1277 ylnda Sinop yresinde yaa

d grlyor. Ayn ylda epni Trkleri Sinop ehrine denizden
hcum eden Trabzon Rum imparatorunu malp ederek ehrin onun
eline gemesini nlemilerdir2. epniler in bu tarihten sonra, Canit
( Canik) denilen Samsun un dousundan Giresun yresine kadar uza
nan sk ormanlk blgeye girerek oray yava yava fethettikleri an
lalyor. X IV . yzyln ortalarnda bugnk Ordu vilyetine B a y -
r a m -o lu H a c -E m r adl bir Trk beinin hkim bulunduunu
gryoruz. H a c - E m r 1358 ylnda kalabalk bir asker ile Trabzon un
batsndaki Makaya gelerek bu blgede yama ve tahriblerde bulun
duktan sonra bol ganimet (doyumluk) ile lkesine dnmt3. Bugn
Ordunun merkez kylerinden Bayraml eskiden yrenin merkezi olup,
bu ad ayn zamanda btn yreyi de ifade ediyordu. Bayraml ad
H a c -E m r B e in babas B a y r a m dan gelmi olabilir.

1 Hazrlayan A b d lb a k i G lp n a rl, s. 26.

2 l b n B ib , el-evmir ul-aliyye, tp k b a sm , s. 729; H ou tsm a yay., Leyden , 1902,
IV, s. 399.
3 M ich e l P a n a re te s , Chronique de Trebisonde, L eb ea u , Histoire du Bas-Em pire, X X .
cilde ilve, s. 494-495.

327
 Ayn ylda Trabzon imparatoru, I l a c - E m r in aknlarn nle
mek iin dier Trk belerine yapt gibi, kzn onunla evlendirdi4.
A le k s is daba sonra (1381 de) bir kzn da Niksar bei T a e u d - d in e
vermi ve bylece Trk beini kendisine gveyi edinmiti. H a c -
E m r 1361 ylnda Trabzon imparatorlarnn elinde olan Giresuna bir
hcumda bulunmutu3. 1380 ylnda ise Trabzon Rum imparatorunun
epniler zerine yrdn gryoruz. Trabzon vekyinmecisi Pa-
n a r e te s e gre6, mparator 1000 kiilik bir yaya kuvvetini Tirebolu
ehrine gnderdikten sonra atllar ile de kendisi hareket etmitir. mpa
rator Philabonite rma yatan takibederek Cfeimasiaey e dek ep-
nileri kovalam ve yurdlarn yakp ykm, ayrca epniler in zap
tettii baz hafif gemileri de kurtarmt. mparator bundan sonra Sthla-
bopiastis denilen yere gelmiti. Tireboluya, gnderilmi olan yayalara
gelince, onlar Cotzanta ya kadar her yeri yakp ykmlard. Fakat d
nerken epniler tarafndan kovalandlar 7. Panaretes in bu szleri, bat
dan Tireboluya kadar ky blgesi ile bu ky blgesinin gneyindeki
topraklarn epniler in elinde bulunduunu gsteriyor.

H a c -E m r B e in lm zerine yerine olu S le y m a n B e

geti. S le y m a n B e 798 veya 799 da (1396-1397) Giresun ehrini
zaptetti8.
1404 ylnda T im u r a giden spanyol elisi C l a v i jo 9 Ordu ve
Giresunun, 10 000 kiilik bir orduya sahib, H a c -E m r in elinde oldu
unu syler.
Anlalaca zere bu belik Canik blgesinin fethinde mhim bir
rol oynam ve H a c - E m r ailesinin buyruunda bulunan Trkler
de bu blgedeki Trk halkann esasm tekil etmilerdir. Bunlar ara
snda epnilerin ehemmiyetli bir yer tuttuklar, yukarda kaydedilen
olaylardan anlalyor. Esasen Canik halkndan bir ksmn epniler in
tekil ettii X V I. yzyla ait vesikalardan anlald gibi, Trabzon un
gney ve batsndaki yrenin de epniler ile meskn bulunduunu
biliyoruz.

4 A y n eser, s. 495.
5 A y n eser, s. 496.
6 Metinde: les Tzapnides (s. 504). Le B ea u bunun Lazk blgesi balknn ismi olduunu
sylyorsa da (ayn sabife, haiye 2), biz bunun epni adndan baka bir ey olmad fikrin
deyiz.
7 S. 504-505.
8 Bezm u rezm , s. 529-530.
9 Embajada Tamorln , s. 73.

328
 Birinci Blmde de spylendii gibi, Ispanyol elisi C la v ijo 10 Trab
zondan Erzincana gelirken yolda epnilere ait bir kale grmt.

epniler den bir blk U zu n H a a n B e zamannda A k - K o

y u n lu hizmetine girmitir. Bu epniler in banda I I - A ld B e bu
lunuyordu. Haan B e in 873 (1468-1469) ylnda Bidlis in fethine
gnderdii emirler arasnda l - A l d B e de va rd 11. I l - A l d B e in
dirliinin Dou-Anadolu da olduu anlalyor. 883 (1478) ylnda Y a -
k u b B e U zu n H a a n B e in lmnden sonra A k -K o y u n lu
tahtna geen aabei S u lta n H a lilin zerine yrd zaman II-
A ld B e de ona katlmt. ki karde H oy yaknnda birbirlerine
yaklatklarnda Y a k u b B e maiyyetindeki emirlerden B a y n d r
B e , I s fe n d iy a r o lu K z l A h m e d B e ile l - A l d B e i sava
n yaplaca yeri semee memur etm iti12. l - A l d B e epnileri -
nin Trabzon blgesi epnileri nden olmalar en kuvvetli ihtimaldir.
A k - K o y u n l u l a r n halefleri S a fe v le r in hizmetinde de epniler
vard ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir.

X V I. yzylda Anadolu da epniler e ait 43 yer ad grlebilmi-

tir. Bunlara gre epniler bizim cetvelde 9. srada yer almlardr13.
Bu yer adlarndan biri orum,d a bulunan bir yreye (nahiye) veril
mitir. Ayn yzylda bu boya mensup oymaklar da unlardr:

1. Ha l e b Trkmenleri:

K anun S le y m a n n hkmdarlnn ilk yllarnda Haleb

Trkmenleri arasnda kola ayrlm, bir epni oyma grlmekte
dir. Bunlardan 53 vergi evi olan birinci kol Anteb in kuzey dousundaki
Rum-Kale yresinde oturuyor, D o n r u l (T u r u l) K e t h d a nn
idaresindeki ikinci kol da Antakyann kuzeyindeki Gndzl kazasnda,
nfusu en az olan nc kol ise douda bir yerde yayordu. 978 (1570)
tarihinde yine kol halinde olan epniler in nfuslar ok artm bu
lunuyor. K a n u n devrinin ilk yllarnda 53 vergi evi olan birinci kol
bu ylda 397 vergi nfusuna ykselmitir. kinci ve nc epni kol
larnn ise 29 ve 16 vergi nfuslar vardr. Bu iki kolun Bam -Kz-
dlu yahut Batn-Kzdlu epni adiyle anldklar grlyor.

10 S. 83.
11 Diyrbekriyye , s. 543.
12 F a zlullab. b. R z b ih a n , Tarih-i lem ; r-yi E m ini , Fatih ktp. nr. 4431, 71 b,
78 b, ngilizce tercmesi V. M in o rsk y , Persia in a.d. 1478-1490, s. 32-35.
13 Cedvel bk.

329
 X V II. yzyln ortalarna doru epniler in ana kolu yine Run-
Kale yresinde skin bulunuyordu. S u lta n b r a h im devrinde D e
n iz K e t h d a tarafndan idare edilen epniler Rum -Kale yresinde
Kasabalar, Korkmazlu, Sarlu, Karalar, Kseler ve uayyiblu adndaki
obalara ayrlmlardr. Bam-Kzdlu adn tayan dier iki kolun ise
o devirde Adana, A ydn ve Saru-Han vilyetlerinde yaad bildiri
liyor 14.

epnilerin 1687-1689 yllarnda Pazarck ve Keferdiz yrelerini

yamaladklar grlyor )5. Bu yllarda Rum-Kale de yaayan epni
ler Oturak epni olarak anlmlardr. Bunlar 1101 (1690) ylnda
Avusturya seferine arldlar. 20 atl ile sefere katlacak olan epni-
ler in banda H a c M a h m u d , R d if, A li P a a -O lu , S m i ve
D e r -O lu adl kethdalar bulunuyordu16.

Ertesi yl epniler, Rakka blgesine yerlemeleri emredilen oy

maklar arasnda grlyor. Bunlar birbirinden ayr iki oymak idiler.
Bu iki epni oymandan biri imdi megul olduumuz, Haleb Trk
menleri arasndaki epni oym adr11. Ancak bu oymak Rum-Kale
yresindeki Oturak epniler mi, yoksa onlarn yerlememi bir kolu-
mudur, bilinemiyor. Bu epniler en sonunda R um -K alede yerlemi
ler ve adlarn bugne kadar muhafaza etmilerdir.

Dier epni oymann ise Ankara mn Keskin kazasnda yaayan

Boz-Ulus kmesine bal olduu grlyor18. Rakka iskn ile ilgili
vesikalarda ad geen Kan-Tem ir (Tem r) epnisi ite bu, Boz-Ulus a.
bal ikinci oymaktr. Rakka blgesinde yerletirilen Kantemir epni-
leri dier baz oymaklar ile beraber iki defa katlar19; ikinci kala
rnda Turgutlu ve Bergama taraflarna gitmilerdi ki (1141=1728 y
lnda), oradan bir daha srgn yerlerine dnmediler. Bu suretle X V II.
yzylda batya gelen Bam-Kzdlu epnileri ile yine oraya X V III.
yzylda gelen Kantemir epnileri bugn Balkesir20, zmir (Berga

14 F. Sm er, Anadolu'da -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller , s. 443445, 482-

483.
15 C en giz O rlon lu , ayn eser, s. 40.
16 A h m ed R e fik , ayn eser, s. 95.
17 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 96; C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 56.
18 C en giz O rh o n lu , ayn eser, s. 57, 60.
19 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 135, 171-172; C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 93.
20 Balkesir blgesindeki epni kyleri hakknda: s m a il K a d o lu , Balkesir9de
epniler , Balkesir , 1935, s. 22-23; K a m il Su, Balkesir ve civarnda Yrk ve Trkmenler , s.
65, 129-130, 149-151.

330
ma) , M a nisa 21 ve A y d n 22 vilyetlerinde yerlemi bir halde bulunan
epnilerden bakas deillerdir. X V I. yzyldan nce ad geen vil
yetlerde epni adl hi bir teekkl yaamyordu.

2. Ulu-Yrk:

Ulu-Yrk topluluunun ihtimal ark- Pre kolu arasnda yaa

yan epni oyma ,926 (1520) tarihinde 17 klakta skin bulunuyordu.
epniler bu klaklarnda iftilik yapmakta idiler; vergi nfuslarnn
da 432 olduu grlyor. 982 (1574-1575) tarihinde epnilerin vergi
nfuslar 4 mislinden fazla bir art kaydederek 1884 e ykselmitir.
Bu zamanda onlarn 32 klaklar vard23.

3. Trabzon Blgesi epnileri:

Osmanl corafyaclarndan M e h m e d k n X V I. yzyln

sonlarnda yazd Menzir ul-evlim adl eserinde Trabzon yresinde
yaayan Trk halkndan ehemmiyetli bir ksmn epniler den mey
dana geldii, yrenin bat ve gney taraflarndaki dalarn da epni
dalar adm tad yolunda bir kaydn bulunduu malmdur24. Tah
rir defterlerinde bu epnilerle ilgili mhim kaytlar elde edilmektedir.

I. S e lim devrine ait (921 = 1515-1516 tarihli) bir defterde ep-

nilerin youn bir ekilde yaadklar yer, vilyet-i epni ad ile ayr
bir dar yre olarak gsterilmitir. Bu yrenin, defterdeki yer adlarndan,
balca Giresun, Torul ve Grele arasndaki saha olduu anlalyor.
Bilhassa Krtn kazas tamamen epniler ile meskndu. Bununla
beraber epniler Trabzon-Torul-Vafk- Kebir arasndaki sahada da
yaamaktadrlar. epni yresinde Ozgur, Kaya-D ibi, Kurtulmu, Y e-
nice-Hisar, Seyyid, andarlu, A ln -Y u m a, Engezl, Firuzlu, Halkalu,
Yakalkan, Kilise, Kul-ukuru, aban, Dikmeci, Yamurca, Emrl,
Sarban, Uzun-Dere, Kara-Gnc, Mrsell, Tana-Deresi, Derel, A k -
Yuma, Karnca gibi byk bir ksm trke adlar tayan kalabalk
nfuslu kyler grlmektedir. Buradaki epniler tamamiyle topraa
balanmlardr. Hristiyanlar ise sahil ehirlerinde oturuyorlar. ep
ni yresi de timar sistemine tbi olup dirlikler de umumiyetle epni
belerine verilmitir. Mesel Busatlu (her halde Eb-Saidlu dan) adl

21 Bunlar Manisa* nin merkez kazasna bal M uradiye , Harmandal, Tirke kyleri ile
Turgutlu'nun Hamza-Baba, Bekda , Gk-Gedik ve Zeamet kyleridir.
22 Bunlar Ske'ye bal, Sofular , Terziler , Helvaclar ky ile Tire nin ayrlar kydr.
23 F. S m er, ayn ya s , s. 447, 484-485.
24 M eh m ed A k , M enzir ul-evlim , Nurosmaniye k t b nr. 3426, 229 a.

331
hir zeamet epni belerinden M e h m e d B e o lu A li Y r B e in
tasarrufunda idi. M eh m ed B e in H a lil, A li H an , H im m e t ve
N a su h adl oullar da timar sahibi idiler. Yine epni belerinden
A y d n B e o lu b r a h im , M e h m ed B e o lu H b il, P ir B e
o lu B u s a d da timara tasarruf ediyorlard. Defterde timar sahibi
daha birok epni belerinin ad gemektedir. Bu epni belerinin
yannda, bilhassa eski zamanlarda din ve tarikat adamlarnn bulun
duu grlyor. Mezkr defterde Y a k u b H a lfe adl bir tarikat ada
mnn cmi, zviye ve sarp yerlerde kprler yaptrm ell-i velyet
ve shib-i kermet bir kimse olduu ve epni belerinden S le y m a n
B e in nn yaptrd cmi ve ailesi iin drt para ky vakfettii
yazlyor. S le y m a n H a lfe adl dier bir epni tarikat adamnn
da sarp bir boazda kpr yaptrm olduu ayn defterde kaydedili
yor. Yine epnilere. mensup baz ahslarn da Giresun, Ordu ve Tire
bolu cmilerinde imamlk, hatiplik ve czhanlk vazifelerinde bulun
duklar anlalyor. Trabzon un dousunda bulunan yerlerdeki dirlikr
lerden bazlarnn da epnilerin elinde olduu grlyor 25.
Bu epniler in pek mhim bir ksm ii idiler. Bunun bir sonucu
olarak da S a fe v hkmdarlarna bal bulunuyorlard. 973 (1565)
tarihli Trabzon sanca beine yazlan bir hkm de 26 yukar Cnible
(yani ranla) mnasebette bulunanlarn gizlice tutulup gnderilmesi
isteniyordu. phesiz S a fe v le r in mridleri arasnda bu epniler den
de epeyce adam vard.
Yine K a n u n devrinde Dou-Anadoluda., hatt Irak taki kale
lerde gnll gediinde vazife gren epeyce epni bulunduu anla
lyor. Bunlarn ou Trabzon ve Canik epnileri nden idi. Bu epniler-
in bazlar ran harplerinde S a f e v le r iin casusluk yaptklarndan
ve hatt okluk bulunduklar Erci kalesini dmana teslim etmek su
reti ile hiyanet ettiklerinden, 976 (1568) ylnda Van belerbeiine
hkm gnderilerek Van, Erci, Ahlat ve Bidlis kalelerinde, bir adam
kalmamak zere, btn epniler in karlmas emredilmitir 21. Ayrca
994 (1585)de Anadoludaki btn belerbeiler ile am, Badad ve
Revan belerbeiliklerine hkmler gnderilerek epni, Tat ve Kzl-
Balar a. dirlik verilmemesi yazlmtr28. 975 (1567) ylnda Bayburd
alaybeisinin de epniler den olduunu biliyoruz 29.

25 Trabzon sanca defteri, Babakanlk ArivU nr. 52, 313 b ve devam.

26 M himm e defteri, nr. V. s. 513.
27 M himme defteri, nr. V II, s. 757, 832.
28 Mhimme defteri, nr. LX, s. 130.
29 Mhimme defteri , nr. V. s. 291.

332
 4. Dulkadrl:

Dulkadrl Ulusu arasndaki epni varl ehemmiyetsiz olup,

34 vergi nfuslu kk bir oymaktr. Ayn blgede bu adda bir de ka
le vard.

5. Boz-Ok:

X V I. yzylda kk (42 vergi evi) bir epni oyma da Boz-Ok -

ta yayordu. Ayn blgede epni adl bir ky de grlmektedir ki, bu
ky Kzl-Koca boy beisi s a B e in yurtlarndan biri id i30.

X V III. yzylda Y en i-l teekklleri arasnda grlen Dil-epni

adl bir oym an31 eskiden hangi topluluk arasnda bulunduu bizce
mehuldur.

6. Adana:

925 (1519) ylnda Adana nin Sar-am yresinde kk bir epni

oyma yaamaktadr32.

7. A t - e k e n :

At-ekenler arasnda, E ski-l ve Turgut yrelerinde de bu boya

mensup baz oymaklarn yaad grlyor.

I. S e lim devrinde E sk i-l deki epniler in mhim bir ksm a

nak, Dzm, Ark-Ard, Girmasun, Elgen-Arg ve A li-H an Arg adl
kylerde yerlemi bir halde bulunuyor. O zaman bunlardan ancak
27 vergi evli bir obann eski yaayn devam ettirdii grlyor. Bu
oba Bezirci ve Kar Ta ekinliklerine sahib idi. III. M u rad devrinde
(1574-1595) de bu oba hl eski yaayn brakmamt.

Turgud yresindeki epni oymana gelince, bu oymak I. S e lim

devrinde 44 vergi evine sahip idi. Bayrca -K u yu , ukur-Hisar ve D u
rakl adl ekinliklerin bu oyman yurdu olduu kaydediliyor. Bu ekin
liklerden Bayrca-Kuyu X V I. yzyln sonlarna doru bir ky haline
gelmitir.

Yine bu zamanda yukardaki oymaktan ayr mhim bir epni

oyma grlmektedir. Bu oymak Turgut kazasndan ifraz edilmi

30 F. Sm er, ayn y a z , s. 446, 484.

31 A h m e d R e fik , ayn eser , s. 121.
32 F. Sm er, ayn ya z , s. 445, 483,

333
Mahmudlar adl yredeki Abbas, blis ( ?)-Hisar, Pazarck ve Susuzca
kylerinde oturmaktadr 3-\

8. Ko-Hisar (erefli):

Bugn Ankaraya bal Ko-Hisar kazasnda X V I. yzyln ba

larnda yaayan oymaklarn bazlar -l den, bazlar da Adana bl
gesinden gelmilerdir. Bunlardan biri de Run-Gu ( Urun-Gu) oy
ma olup, Adana7nn Saru-am yresinden geldii anlalyor. te
bu oymak arasnda 133 vergi nfuslu bir epni teekkl grlmek
tedir 34. Biraz yukarda Adana nn Saru-am yresinde kk bir ep
ni oymanin yaad sylenmiti.

9. H a m i d :

Yine X V I. yzylda Hamid sancann Gl-Hisar kazasnda da

70 vergi nfuslu bu adda bir oymak yaamakta id i35.

10. orum:

X V I. yzylda orum a bal Alp-Ouz adl bir kyde epni-z

adl bir cemat, yani bir oymak grlmektedir3e. Bu ok kk cematin
adn epni-z ( epni vdisi) adl bir yerden alm olmas muhte
meldir.
te Trkiye deki epnilere, dir elde edilebilen bilgiler bunlar
dan ibarettir. Gerek yer adlar, gerek bu oymaklar epilerin en kala
balk Ous boylarndan biri olduunu ve onlarn Trkiye nin fetih ve
isknnda birinci derecede rol oynam boylar arasnda saylabilecei
ni gstermektedir.

11. ran epnileri:

Yukarda l - A l d B e in buyruunda A k - K o y u n l u hizme

tinde bulunan epniler den bahsedilmiti. A k - K o y u n l u l a r n ha
lefi olan S a f e v le r in dayand Trk teekklleri arasnda da ep
niler grlmektedir. Ancak bunlar kalabalk olmayp ikinci derecedeki
oymaklar arasnda saylabilir.
T a h m a s b devrinde korucular, yani S a fe v hassa askeri arasn
da epniler de bulunmakta id i37. Yine T a h m a s b ' ilk hkmdarlk

33 F. Sm er, ayn ya z , s. 442-443, 480-482.

34 F. S m er, ayn ya z , s. 443, 481.
35 Hamid sanca defleri , Babakanlk A rivi , nr. 121, 155 a.
36 orum sanca defteri, nr. 444, 38 a-b.
37 H a s a n -i R u m lu , s. 316.

334
yllarnda epniler*den M a k su d B e i tanyoruz38. R u m lu H aan
B e 953 (1546) ylnda Grcistana, yaplan bir sefere ep n i korucu
larnn ba a h -K u lu ile bizzat kendisinin yaptklar bir baskn
anlatmaktadr39. Yine epnilere mensup ah A li S u lta n adnda
bir b e in 955 (1548) ylnda Van hkimi bulunduunu ve K a n u n -
ni burayj kuatmas zerine ehri ona teslim ettiini ayn melliften
reniyoruz40. Yine bu hkmdar devrinde epniler den S le y m a n
e l e b i Urmiye hkimi idi. S le y m a n e le b i ayn ylda (955) K r
distan zerine yapt bir aknda baarszla uram ve kendisi de
Krdler tarafndan ldrlmtr41. Kara-Ba belerbeisi K a a r
Z i y a d - o l u a h -V e r d i S u lta n ile Grc belerinden birisi arasnda
963 (1556)de yaplan bir vurumada ep n i M u h a m m e d B e de
bulunmu ve yararlk gstermitir42. ah T a h m a s b n lmnden
sonra tahta geirilecek hkmdar hususunda emirler arasnda kan
ihtilf ve mnazaada yine epnilere mensup C ell A li ahn da
ad gemektedir43.
ah A b b a s devrinde epniler den U u r lu S u lta n ile M u rad
H a n S u lta n tanyoruz. U u rlu S u lta n 1014 (1605-1606) ylnda
Fmen hkimi id i44. M u ra d H a n S u lt a n a gelince, o 1017 (1608-
1609) ylnda Urmiye kalesinin zaptna memur edilen beler arasnda
grlmektedir45.
S a fe v hizmetindeki epniler buraya Anadolu dan gelmilerdir.
Bunlarn mhim bir ksmnn Trabzon epniler inden olduunu da
syliyelim.

38 A y n eser, s. 119.
39 A y n eset\ s. 316.
40 A y n eser, s. 330.
41 A y n ese r, s. 339.
42 A y n eser, s. 393; Tarih-i lem r-y Abbas, I, s. 88.
43 A y n eser, s. 476.
44 Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 514.
45 A y n eser, s 797.

335
Mahmudlar adl yredeki Abbas, blis ( ?)-Hisar , Pazarck ve Susuzca
kylerinde oturmaktadr33.

8. Ko-Hisar (erefli):

Bugn Ankaraya bal Ko-Hisar kazasnda X V I. yzyln ba

larnda yaayan oymaklarn bazlar -l den, bazlar da Adana bl
gesinden gelmilerdir. Bunlardan biri de Run-Gu ( Urun-Gu) oy
ma olup, Adana n Saru-am yresinden geldii anlalyor. te
bu oymak arasnda 133 vergi nfuslu bir epni teekkl grlmek
tedir 34. Biraz yukarda Adana nin Saru-am yresinde kk bir ep
ni oymann yaad sylenmiti.

9. H a m i d :

Yine X V I. yzydda Hamid sancann Gl-Hisar kazasnda da

70 vergi nfuslu bu adda bir oymak yaamakta id i3S.

10. orum:

X V I. yzylda or um& bal Alp-Ouz adl bir kyde epni-z

adl bir cemat, yani bir oymak grlmektedir36. Bu ok kk cematin,
adn epni-z ( epni vadisi) adl bir yerden alm olmas muhte
meldir.
te Trkiye deki epniler e dir elde edilebilen bilgiler bunlar
dan ibarettir. Gerek yer adlar, gerek bu oymaklar epnilerin en kala
balk Ouz boylarndan biri olduunu ve onlarn Trkiyenin fetih ve
isknnda birinci derecede rol oynam boylar arasnda saylabilecei
ni gstermektedir.

11. ran epnileri:

Yukarda l - A l d B e in buyruunda A k - K o y u n l u hizme

tinde bulunan epniler den bahsedilmiti. A k - K o y u n l u l a r n ha
lefi olan S a f e v le r in dayand Trk teekklleri arasnda da ep
niler grlmektedir. Ancak bunlar kalabalk olmayp ikinci derecedeki
oymaklar arasnda saylabilir.
T a h m a s b devrinde korucular, yani S a fe v hassa askeri arasn
da epniler de bulunmakta id i37. Yine T a h m a s b m ilk hkmdarlk

33 F. S m er, ayn y a z, s. 442-443, 480-482.

34 F. S m er, ayn ya z, s. 443, 481.
35 Hamid sanca defleri, Babakanlk A rivi, nr. 121, 155 a,
36 orum sanca defteri, nr. 444, 38 a-b.
37 H a s a n - i R u m lu , s. 316.

334
yllarnda epniler den M a k su d B e i tanyoruz38. R u m lu H a a n
B e 953 (1546) ylnda Grcistana, yaplan bir sefere ep n i korucu
larnn ba a b -K u lu ile bizzat kendisinin yaptklar bir baskm
anlatmaktadr39. Yine epnilere mensup ah A li S u lta n adnda
bir b e in 955 (1548) ylnda Van hkimi bulunduunu ve K a n u n -
nin burayj kuatmas zerine ehri ona teslim ettiini ayn melliften
reniyoruz40. Yine bu hkmdar devrinde epnilerden S le y m a n
e le b i Urmiye kimi idi. S le y m a n e le b i ayn ylda (955) K r-
distan zerine yapt bir aknda baarszla uram ve kendisi de
Krdler tarafndan ldrlmtr41. Kara-Ba bele-beisi K a a r
Z i y a d - o l u a h -V e r d i S u lta n ile Grc belerinden birisi arasnda
963 (1556) de yaplan bir vurumada e p n i M u h a m m e d B e de
bulunmu ve yararlk gstermitir42. ah T a h m a s b m lmnden
sonra tahta geirilecek hkmdar hususunda emirler arasnda kan
ihtilf ve mnazaada yine epniler e mensup C ell A li ahn da
ad gemektedir43.
ah A b b a s devrinde epniler den U u rlu S u lta n ile M u ra d
H a n S u lta n tanyoruz. U u r lu S u lta n 1014 (1605-1606) yhnda
Fmen hkimi id i44. M u ra d H a n S u lt a n a gelince, o 1017 (1608-
1609) ylnda Urmiye kalesinin zaptna memur edilen beler arasnda
grlmektedir45.
S a fe v hizmetindeki epniler buraya Anadolu dan gelmilerdir.
Bunlarn mhim bir ksmnn Trabzon epnilerinden olduunu da
syliyelim.

38 A y n eser, s. 119.
39 A y n eser, s. 316.
40 A y n eser, s. 330.
41 A y n eser, s. 339.
42 A y n eser, s. 393; Tarih-i lem r-y Abbas, I, s. 88.
43 A y n eser, s. 476.
44 Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 514.
45 A y n eser, s 797.

335
 X V II.

S A L U R

Ouzlarm tarihinde mhim roller oynam boylardan biri de

Solurlar dr.

Mool devrine kadar ad Salur eklinde yazlan bu boy R e id -

u d- d in deki destan-tarihe gre, Ouz hkmdarlarndan D ib - Y a v -
k u nun byk belerinden U la ve olu U la t Solurlardan olduu
gibi, I n a l-H a n in veziri ile nibi de yine bu boydan idiler. Yine orada
i n a l- H a n i n olu I n a l- S o y r a m Y a v k u nun vezirinin de Salur -
dan olduu yazlyor.

D e d e - K o r k u t destanlarna gelince, bu destanlardaki Ouz elin

de Solurlar en erefli mevkii igal ediyorlard. Gerekten bu Ouz elinin
kudretli hkimi K a z a n B e in Solurlar dan olduunu biliyoruz.

Aada bahsedilecei gibi, Hazar-tesi Trkmenleri arasnda

Solurlar pek kalabalk bir halde bulunuyorlard. Bu husus boyun m
him bir ksmnn batya g etmemi olduunu gsteriyor. Hazar-tesi
Trkmenleri, aralarndaki en asil teekkln Solurlar olduunu
sylyorlard. Halbuki onlar belki de Solurlarn S e l u k lu fethine
katldklarm, Farsta kendi adlariyle anlan bir devlet kurduklarn,
Anadolunun isknnda da geni lde rol oynadklarn ve K ad
B u r h a n e d d in gibi byk ahsiyetler yetitirdiklerini bilmiyorlard.
Btn bunlar Solurlarm Ouz elinin, Knk, K a y ve Avar gibi en
byk boylarndan biri olduunu gsteriyor.

S e l u k lu la r Bat-ran a geldiklerinde efrizor, Kirman-ah

ve Dakuko yreleri, yani daha sonralar Krdistan denilen blge, Krd
A n n a z o u lla r nn elinde idi. 495 (1101) ylnda bu beliin henz
zaptedilmemi topraklarndan mhim bir ksm, adalar olan birok

336
Trkmen beleri gibi, kendi hesabna faaliyette bulunan K a r a -B e li
adl (yahut lkabl) bir Salur bei tarafndan fethedildil.

Bu Salur beinden bir daha bahsedilmedii gibi, oullarna dir her

hangi bir haber de yoktur. Ancak K a r a - B e li hnedanmn (i-LI j i I )
mezkur asrn sonlarna kadar varln muhafaza ettii anlalyor.
K a r a - B e li hnedanmn elinde bulunan yer de K a r a -B e li lkesi
olarak vasfland gibi, Badadtan Meraa ya giden ana yolda,
Dinever ile Meraa arasndaki bir geit de yine X II. yzyln sonlarna
kadar Kara-Beli nin ad ile anlmtr.

Fakat Solurlar n S e l u k lu devrindeki rolleri K a r a -B e linin

faaliyetine mnhasr kalmamtr. Ayn yzylda Sir-Derya boylarn
dan gelen yeni bir Ouz kmesi arasndaki Solurlar, Kara-Beli Salur-
larndan daha mhim bir rol oynamaa muvaffak olmulardr.

Salurlu Fars Atabeleri

rann byk gney eyleti Fars, A lp -A r s la n tarafndan fet

hedilmiti. S u lta n M u h a m m e d T a p a r zamannda bu blgeye E-
mr a v lnn vli tayin edildiini gryoruz. a v l Fars ta S el
u k lu hkimiyetini kuvvetlendirdi. S u lta n M a h m u d hkmdar
olunca (1117 ylnda) kardelerinden S e l u k u (yahut S e l u k - a h )
melik olarak bu lkeye gnderdi ve emirlerden K a r a c a y da ona
atabe tayin etti. Fakat S e l u k , kardei M esud ile amcalar S u l
ta n S a n c a r a kar yaptklar bir savata yenilmeleri zerine, lkesini
kaybetti. S u lta n T u r u l buray ocuk yata olan olu A lp -A r s -
la n a verdi. Mehur emirlerden M e n g -B a rs da ona atabe oldu.
M e n g -B a rs , A lp - A r s la n m ocuk yata olmas ve bir trl sonu
gelmeyen saltanat mcadeleleri yznden Fars keyfine gre idare
etmi ve Trk Memlkleri nden mteekkil ahsna bal kuvvetli bir
ordu vcuda getirmiti. M e n g -B a r s 1138de I r a k S e l u k lu la r
hkmdar M e s u d a kar yapt bir isyanda lnce Fars, adamla
rndan B o z - A b a nn elinde kald. te muhtemel olarak bu M eng-
B a rs zamannmda (1132-1138) Sir-Derya boylarndan kopan bir Trk
men dalgasnn Huzistan a kadar geldii anlalyor. Bu kmeden Avar
bei A r s la n -O lu Y a k u b Huzistan kasabasnda yurt tutmu, ayn
kmeden Salurlarhn banda bulunan M e v d u d da Kendumn yaz
sndan Kuh-Gilye yazsna kadar olan yerde adrlarn kurmutu. Yi-

1 b n u l-E s r , X , s. 144,

337
je bu esnada mhim bir Yva kolunun da ehrizor taraflarnda yaa
dn biliyoruz. Bu Yvalarm da bu kmeye mensup olmas muhte
meldir.
S a l u r lu M e v d u d , A t a b e B o z - A b a nn yakn emirlerinden
birisi oldu. Hatt B o z -A b a 542 (1147) ylnda S u lta n M e s u d un
zerine yrd zaman, S a l u r lu M e v d u d u iraz da kendi nibi
olarak brakmt. B o z - A b a nm Hemedan civarnda ldrlmesi se
bebi ile Farsa. S e l u k lu la r dan S u lta n M a h m u d olu M elik -
ah hkim olmutur. Bu esnada (542-543=1147-1148) M e v d u d
Kendumda lm ve yerine olu S u n g u r gemitir. S u n g u r Me-
lik - a h n atabei oldu; kendisi dirayetli bir insan olup ayn zaman
da kalabalk bir oyma vard. M e lik - a h m, akrabasndan birini
ldrmesi zerine S u n g u r elenceye dkn, pehlivan gretirmee
merakl, kabiliyetsiz bir insan olan M e lik - a h Farstan kard
(543 = 1148); hkimiyetini meru klmak iin, det olduu zere, S u l
ta n T u r u lun olu M u h a m m e d i melik yapt; iktidar tamamiyle
kendi elinde idi. A t a b e S u n g u r r -B r ik (r bar be m i?) n-
vann tayordu.
Huzistanda bulunan Avarlar m ba A r s la n -o lu Y a k u b ,
ihtimal Atabe S u n g u r un elinden Fars almak iin iraz a yrm
ve iki Ouz bei arasnda yaplan birok savalardan sonra Y a k u b
B e yenilerek Huzistan a ekilmiti. S u n g u r Fars 14 yl dalet iin
de idare ettikten sonra 555 (1160) ylnda ld ve yerine kardei Z e n
g geti.
S e l u k lu hkmdar A r s la n - a h n 571 (1175-6) ylnda
vefat zerine Huzistan da bulunan kardei S u lta n M u h a m m e d
harekete geti ise de P e h liv a n a yenilerek Vst a, oradan da Farsa
Z e n g nin yanna gitmiti. P e h liv a n ile tek bana mcadele ede-
miyeceini anlayan Z e n g , M u h a m m e d i P e h liv a n a teslim etmek
mecburiyetinde kald.
571 (1176) yhnda Z e n g ye olu T ik le ( i < ) halef ol
du. T ik le , amcasnn olu ( A t a - B e S u n g u run olu) M u z a ffe -
r u d -d in T u r u lun isyan ile karlat ise de T u r u l fazla bir g
lk ekilmeden bertaraf edildi. 591 (1195)sde T ik le ld ve yerine
kardei Sad geti. Sad da selefleri gibi dirayetli bir hkmdard;
Kirman lkesine katt. nl ir e y h S a d mahlasn bu S a l u r
hkmdarnn adndan almtr.
A t a -B e S a d n 628 (1230-1231) ylnda lm zerine olu
E b -B e k ir , S a l u r hkmdar oldu. E b B e k ir de kabiliyetli

338
bir hkmdard. Eski zamanlardan beri mhim bir ticaret merkezi
olan K ays adasn, sonra da Ktif, Bahreyn ve Umman kylarn zap
tetti. E b B e k ir bu fetihlerini ticareti gelitirmek gayesi ile yap
yordu. Ticarete ne kadar ehemmiyet verdii uradan anlalyor ki
yaptrd eserlerin pek ounu ribatflar tekil etmitir. Bu byk Sal-
u rlu h k m d a r ayrca ^iraz da bir de hastahne yaptrmt. ey h
S a d nin mehur Glistan n ithaf ettii S a l u r lu h k m d a r da
bu zattr.
E b B e k ir, Moollar metbu tanmak suretiyle lkesinin kan
ve ate iinde kalmasn nlemiti. Bununla ilgili olarak Mool kaan
g e d e y in ona K u t lu -H a n nvann verdiini biliyoruz.
E b B e k ir son byk S a l u r lu h k m d a r d r . 658 (1259-
1260) ylnda vukubulan lm zerine S a l u r lu la r n parlak devri
sona erdi. Yerine hasta olan olu S a d geti ise de hkmdarlnn
17. gn ld ve olu M u h a m m e d hkmdar iln edildi. M u h am
m e d henz bir ocuk olduundan annesi T e r k e n H a tu n ona nib-
lik yapt. Fakat M u h a m m e d de ok yaamad; 661 ylnda lm
zerine Z e n g o lu S ad o lu S a l u r - a h o lu M u h a m m e d
ah hkmdar oldu. M u h a m m e d ah zayf bir ahsiyet idi;
8 ay hkmdarlk ettikten sonra T e r k e n H a tu n tarafndan l
drld. Kendisine kardei S e l u k - a h halef oldu. S e l u k - a h
da T e r k e n H t u n u ldrdnden, H l g , T e r k e n H a tu n un
kardei olan Yezd atabeinin yalvarmas zerine Fars a bir ordu gn
derdi. Moollar S e l u k - a h yakalayp katlettiler (663=1264-1265)
S a l u r lu tahtna S a dm kz A b a H t n geirildi. Fakat A b a -
H tu n bir yl sonra Farstan getirilerek H l g nn olu M en g
T e m ile evlendirilip, Fars onun adna Moollarm tayin ettii me
murlar tarafndan idare edildi. A b a H a tu n 685 (1286-1287) ylnda
ld ve Mool geleneine gre defnedildi2.
S a l u r la r dil idareleri ve imar faaliyetleri, lim ve irleri hi
maye etmek sureti ile iyi htralara brakm bir Trk hanedandr. On
larn Fars lkesine, slm devrindeki en mesud devrini yaattklar
teredddszce sylenebilir. Trk hnenanlarnn ou gibi, onlar da
lkelerinde pek ok tima eeler vcuda getirmilerdi. ey h S a d

2 Fars atabeleri lakkmda : E f d a l - i K i r m a n , Bedyi'ul-ezmn, in d ek s; ayn m ellif

el-M uzf il bedyVUezmn, s. 2930, 32, 33, 44 -4 8 ; R e id u d - d i n , Cami ut-tevrih, S e l u k
l u la r blm , s. 166; Ahbar ud devlet is-Selcukiyye, s. 145-146, 153, 154-156, 170-171; K ad
B eyzav, Nizm ut-tevrih, Tahran ., s.v 85-91, V a s s f, Tahran, 1338 ., s. 146-190; Zerkub-i
iraz, irazenme, s. 4 8 -6 4 ; H a m d u l l a l - i M s t e v f , Tarih-i gzide, s. 501-507.

339
eserlerini bu hanedann tevik ve himayesi sayesinde meydana getir
mitir.
S a l u r la r kavm menelerini de unutmamlard. Paralarna
mensup olduklar boyun damgasn koydurmalar3 bunun en byk
delilidir. Bundan baka hnedan azas arasnda daima trke adlar ta
yan ahslar grlmektedir.
S a u r hnedanmn ortadan kalkmasndan sonra onlarn balca
dayanan tekil eden Trkmenler varlklarn muhafaza ederek Fars
blgesinde yaadlar. X IV . yzyln ortalarna doru Farstaki bu
Tkmenlerin banda C ell u d -d in T a y y ib ah ile S a l u r - a h
bulunmakta idi. Bunlardan baka M u z a ffe r le r den a h - u c a
Tebrizi zapt ettii zaman (1282 de) E m ir M u z a ffe r u d - d n - i S a l-
u r u vezir yapmt.

Anadolu

Salurlar n ok ehemmiyetli bir kmesi batya g etmeyerek

eski yurdunda kalmt. Grld gibi, onlardan ayr ayr kollar ran
da Krdistan ve Fars blgelerinde yurd tutarak siyas faaliyetlerde
bulundular. Btn bunlara ramen baz tarih bilgiler, yer adlar ve
oymaklar, Salurlar n Anadolunun fetih ve isknnda mhim roller
oynayan boylardan biri olduuna phe brakmyor.
Gerekten tarihimizde mstesna bir ahsiyet olan lim, ir, muha-
rib, Sivas-Kayseri ve dier baz yerlerin hkmdar olan K a d B u rh a -
n e d d in in Salular dan olduundan evvelce bahsedilmiti. X III.yzylda
M sr a giderek M em l k s u lt a n la r katnda byk bir itibara sahip
bulunan fa k ih ve dilde iir yazan D i v r i il i M u h a m m e d b. M us
t a fa b. Z e k e r iy y a b. H o c a H a a n 4 da ayn boya mensup idi.
Bunlardan baka daha X III. yzyln ikinci yarsnda Denizli kesimin
deki uc belerinden S a lu r B e in de s Salurlara mensup olduu iin,
bu ad alm olmas pek muhtemeldir.
Yer adlarna gelince, Salurlar cetvelimizde yedinci srada yer al
maktadr6. Yalnz bu keyfiyet Salurlarm. Anadoluy a da ne kadar ka
labalk kmeler halinde geldiklarini gstermee elverir sanrz. Bundan

3 Buna ilk defa dikkati eken F. K p r l olmutur. Osmanl imparatorluunun etnik

mrnei mes'eleleri, s. 252-253.
4 b n T a r -B ir d i, el-Menhel us-s/i, 385 a-b.
.5 A ksaT ayi, M samerel ul-ahbr, s. 71.
6 Cedvel bk.

340
baka ayn yzylda yine Anadolu da bu boya mensup olduka ehem
miyetli oymaklar da grlmektedir.

1. Tarablus-am:

X V I. yzylda Tarablus-am yresinde olduka kalabalk bir

Trkmen kmesi yayordu. Bu Trkmen kmesi Tarablus-am da
larnda yaylamakta ve km da umumiyetle ldeki Tedmur vahasna
gitmekte idi. Bu Trkmen kmesi ou ukur-Ova da. yerlemi olan
-Oklu Trkmenler in bir kalnts gibi grnyor. Bu kmenin pek
byk bir ksmn iki oymak meydana getiriyordu: Selluriye ve ou-
niyye. Bu isimlerin Salur ve ounlu kelimelerinin araba ekilleri ol
duklar phesizdir. K a n u n devrinde bu Salur oyma 25 obadan
meydana gelmitir. II. S e lim zamannda Salurlara nfuslarnn art
m olduu grlyor7. Bu Salurlar a ait son haber onlarn X V II. yz
yl sonlarnda Hama-Humus arasndaki topraklarda yerletirilen Trk
men oymaklar arasnda bulunduklardr.

2. Tarsus:

Bu blgedeki byk boylardan biri de Ula boyu idi. Ula, boyu

idare etmi olan bein addr. U la -o u lla r en tannm Varsak
beleri arasnda saylmaktadr. F t ih in vezirlerinden R um M eh-
m ed P a a y 874 (1469) ylnda perian eden Varsak belerinin ba
U y u z B e (asl ad H s e y in )in Ula ailesinden olduunu biliyoruz.
Ula boyunun yurdu, Tarsus un kuzey batsndan balayp, Bulgar
dana dek uzanyordu. Ula boyu byk bir teekkl olup, Bayndr
(41 cemat), Salur (10 cemat), Orhan Belu ve saire gibi obalara ay-
rdmtr8.
925 (1519) ylnda Ula boyuna bal Salur obas az yukarda ia
ret edildii gibi on kala (cemata) ayrdmtr. Bunlardan her birinin
bir ekinlikte iftilik yapt grlyor9.
Ula ailesinin boyun hangi obasndan kt hususuna gelince,
akla ilk gelen ihtimal onlarn Bayndrlardan olduudur. nk bo
yun en byk obasn Bayndrlar meydana getirmektedir. Ula ad ise
ailenin Salurlar dan geldii ihtimalini telkin ediyor. Bu bahsin banda

7 Mhimme defleri, nr. I, s. 1281, nr. I I I , s. 47; F. S m e r , - O k l u O u z b o y l a r n a

m en su p t e e k k ll e r , s. 457, 488-491.
8 Varsaklar v e Ula b oy u hakknda b ilgi iin : F. S m e r , ukur-Ova tarihi hakknda
aratrmalar, s. 70 ve devam.
9 F . S m e r , -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller, s. 454-55, 486-487.

341
grld zere, D i b - Y a v k u nun beleri arasnda Salurdan U la
B e olduu gibi, Dede-Korkut destanlar ba kahraman S a lu r K a z a n
B ein babasnn adnn da U la olduunu biliyoruz.

Ayn tarihte (925 = 1519) yine Adana blgesindeki Kara-lsalu te

ekkl arasnda Salur (28 vergi evli), Haclu yresinde eyh Salur
(48 vergi nfuslu) adl oymaklar grlyor10.

3. K a r s (K a d ir li):

Bu sancak da 39 vergi nfuslu Salurlu adl bir oymaa rastgeli-

niyor. Bu1 oyman dier bir ad da rmk id i11.

4. Ko-Hisar:

Bu yrede I. S e lim (1512-1520) devrinde Salihler ve Salur adl

81 vergi evlik bir oymak yayordu12

5. Konya:

II. B a y e z id devrinde Ereli'nin kuzeyindeki Karaca-Da yre

sinde Gneli ( ) ile Salur oymaklarnn yaadn gryoruz.
Mezkr devirde bu oymaklarn vergi nfusu 428 olup, balarnda Si
p a h i z d e le r olan K e r e m - o u lla r v a rd 13. Konya blgesi, Salur
yer adlarnn en ok bulunduu blgelerden biridir.

6. Nide:

Bu sancan Kara-Hisar kazasnda X V I. yzylda Solurlardan

bir oyman yaad anlalyor. Bu Salur oyma Yahyalu, Akbalu,
Gayr-Hanlu ve saire gibi oymaklar ile Ala-Da da yaylaa kyor
d u 14.

7. Hamid Sanca:

Bu sancaktaki Yrkler arasnda da X V I. yzylda 130 vergi n

fuslu Salur adl bir oyman yaadn biliyoruz s. Esasen bu sancak
ta Solurlar a ait epeyce yer ad da grlmektedir.

10 F. S m er, ayn ya z, s. 455-456, 487

11 K ars sanca defteriy Tapu Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 168, s. 29 1>.
12 F. Sm er, ayn yaz, s. 487.
S F. S m er, ayn ya z, s. 455-56, 487.
14 F. S m er, ayn yas, s. 487.
15 F. Sm er, ayn yaz, s. 456, 488.

342
 8. Boz-Ok:

Bu yredeki mhim teekkllerden biri olan Sklen boyu ara

snda Salur adl ok kk bir oba da grlmektedir.

9. Ulu-Yrk:

En son bahsedeceimiz Salur oyma olduka mhim bir teek

kldr. Bu teekkl Ulu-Yrkn Orta-pre koluna mensup olup,
Am asya nin gney yresinde yayordu. Bu Salurlar, Ak-Salur adn
tayor. Y a v u z S elim devrinde: Mehmed Kethda (95 vergi nfuslu),
Hac-Kaya (27 vergi nfuslu), Akm clu (32 vergi nfuslu), Emet-Ket-
hda (25 vergi nfuslu), Ala-Bozlu yahut ll-Deen ( * J;.' ) Kethda
(33 vergi nfuslu) olmak zere be kola ayrlmt. 982 tarihinde A k -
Salurlarm vergi nfuslarnn 803 olduu grlyor15.

te X V I. yzylda Anadolu daki Salur adl teekkller bunlar

dan ibarettir. imdi bu boyun Hazar-tesi Trkmenleri arasndaki
varlndan bahsedelim.

10. Hazar-tesi Trkmenleri:

Salurlar, Hazar-tesi Trkmenlerinin meydana gelmesinde birin

ci derecede mil olan avuldur, dir, Eym ir, Karkm gibi boylardan
biridir. Hatt eldeki bilgilere gre onlar en bata saymak gerekiyor.

Salurlar eski zamanlardan beri Manglak ta oturuyorlard. On

larn buraya Eym ir, Der, avuldur, Karkm boylarna mensup byk
kollar ile a h - M e 1ik'in ldrlmesi zerine Ouz eli arasnda bala
yan karde kavgalar sonucunda geldikleri syleniyor. Biz X . yzyl
dan beri Manglak yarmadasnda Trkmenlerin yaadklarn bili
yoruz.
X V I. yzylda Salurlarm Manglakta kalabalk bir halde yaa
dklar grlyor. Bunlar orada ki () Salur ve T ak (d) Salur
olmak zere iki kola ayrlm idiler. Salurlar ayn yzyln sonlarna
doru Mangtlar ( Noaylar) tarafndan buradan tamamen karld
lar. Bunun neticesinde Salurlarn bir ksm, Etrek ve Grgen aylar
blgesinde, asl mhim kmesi de Horasanda yurt tuttu. Etrek ve
Grgen aylar blgesine gelen Salurlar, Ohlu (Oklu) ve Eymrler ile
birlikte yayorlard. Bu kmeye Saym-Hanl yahut Yaka Trkmen
leri denilmektedir.

16 F. Sm er, ayn yaz, s. 453, 486.

343
 1007 (1598-1599) ylnda a h -A b b a s m Ester-bd blgesine
yapt bir sefer neticesinde dier Sayn-Hanl Trkmenleri gibi, Salur-
lar da S a f e v hkmdarna itaatlerini bildirmilerdir17.
E b l- G a z inin naklettii rivayetlere g re18, Er-Sar adl Trk
men topluluu Salrlardan (Iki-Salur) olduu gibi, Yom ut, Teke,
Sark adl Trkmen topluluklar da yine bu boydan ( Tak-Salur)
kmlardr. Bu rivayetler doru ise bugnk Hazar-tesi Trkmen
lerinin belki yarsndan fazlasnn Solurlar dan geldiini kabul etmek
gerekir.
X IX . yzyln ortalarnda dorudan doruya Salur adn tayan
Trkmen kmesi Merv ile Herat arasnda, Mrgab boylarnda yayor
du. Rivayetlerde kendilerinden kt sylenen Sarklar da onlarn
en yakn komular idiler. V m b e r y (1863) Salurlarm 8000 adr ol
duunu sylyor ve aadaki obalardan meydana geldiini yazyor

1 - Yalava (Y a z, Tizi, Sakar, Ordu-Hoca obacklarma ayrlyor

du).
2 - Karaman (A lam , Grcikli, Be-Blei).
3 - Ana-Blei (Yad, Buhara, Bekeli-Tre ?, Timur).

17 Tarih-i lem r-yi Abbas, s. 580, 583, 588.

18 ecere-i Ter akime, s. 69-72.
19 Travels in central A sia , s. 304.

344
 X V III.

E Y M R
(Eymir)

X V I. yzylda bu boya ait Anadolu da 71 yer adna rastgelinmek-

te d ir1. Bu say ile Eymrler drdnc srada yer almaktadrlar. Ey-
mr yer adlarndan birou Sivas-Tokat blgesinde bulunmaktadr.
Yine ayn yzylda Anadolu da muhtelif yerlerde olmak zere Eym ir
adl oymaklar grlmektedir. Bu boyun ad Anadolu da, daha ziyade
Eym ir (ve hatta bazan belki de mir) , ran ve Harizm Trkmenleri
arasnda da Eymr eklinde sylenmektedir.

1. Ha l e b Trkmenleri;

Haleb Trkmenleri arasndaki Eymr oyma K a n u n devrinin

ilk yllarnda 4 kola ayrlmtr. Birinci kol A ffa n K e t h d a mn ida
resinde ve 177 vergi nfuslu idi. kinci kol ise Kara-Gzl adn tayor.
Bu kolun da vergi nfusu 55 idi. 3. Eym r kolu a r k -o lu A h m e d
K e t h d a nn buyruunda gsteriliyor ve 86 vergi nfusuna sahip
bulunuyor. 4. Eymr kolu da llyas adm tamakta ve dier kollardan
ayr bir yerde yaamaktadr. Mamafih bu sonuncu kolun vergi nfusu
dierlerine nazaran ok az olup, 19 idi.

978 (1570-1571) tarihinde bu Eymr oymann vergi nfusunun

453 'e ykselmi olduu grlyor. Eymrler X V II. yzylda da eski
yaaylarn devam ettirmilerdir 2. Bu Eymrler de 1101 (1690 yln
da yaplacak Avusturya seferine arlmlardr. 100 atl ile bu sefere
katlmalar istenen, Eymrlern banda H a c K a d ir B e ve dier-

1 Cedvele bk.
2 F. S m e r , -'Oklu Ouz boylarna mensup teekkller5 s. 460-461, 492-493.

315
leri bulunuyorlard3. Bu esnada Eymr oyma balca u kollara ay
rlmt: Bunsuzlu Eymr, Dndarlu Eymr, Tosun Eymr, Kara-
Gzl Eymr, ark Eymr, Affan Eymr, Sancaklu Eym r, Y u
suf Eymr, Hac Bayram Eym r, Afarl Eymr.

Bu Eymrler 1104 (1692-1693) ylnda Humus sancanda yerle

tirilmilerdir. Fakat 1124 (1713) tarihinde Eymrler in buradan kal
drlarak A m ik gl yaknndaki Murad Paa kprs derbendine
nakledilmeleri emredilmi ise de bu karar lykiyle tatbik edilememi
ve Eymrler in tekrar ilk iskn mahallerinde yerlemelerine karar ve-
rmitir 4.
Mamafih bu Eymrler X V III. yzyln ikinci yarsnda da var
lklarn devam ettirmekte idiler. N ie b u h r un Trkmen oymaklar
listesinde Eymrler in adr says hakknda 500 rakam verilmekte
d ir5.

2. D u l k a d r l :

a. Mara-Dulkadrh ulusu arasnda bulunan Eym ir oyma byk

bir teekkldr. 1525 yllarnda bu Eymirlerin 48 obadan meydana
geldii grlmektedir. Bu obalarn ou Mara ve ona bal olan Pa
zarck, Kuru-Pnar ile Haruniye yrelerinde klamakta, Ahr ve San
dk dalarnda da yaylamakta idi. Bu obalardan byk bir ksmnn
klaklarda iftilik yapt ve hatt bunlardan bazlarnn eltik dahi
ektikleri anlalyor. Mara blgesindeki Eymirler X V I. yzyln ikinci
yarsndan itibaren Mara ve Anteb kylerinde yerlemee balam
lardr.
Yine Dulkadrl ulusunun balca boylarndan biri olan Kne
boyunun birinci oyma da Eymir-Olu adn tamaktadr. Bu obann
adm E y m ir adl ahstan ald anlalyor.
b. Kars (Kadirli)-Kadirli blgesinde yaayan Eymirler 971 (1563-
1564) ydnda on kola ayrlm idiler. Bu Eymirler de Mara yresindeki
kardeleri gibi klak ve yaylaklarda iki cepheli bir hayat yaamakta,
klaklarda iftilik, yaylaklarda da hayvanclk yapmaktadrlar. Bu
Eymirler in adnn Eym ir adl bir beden geldii grlyor. Mezkr
ylda (971) hepsi de S ip a h ve S ip a h -z a d e g n olmak zere E y -
m irin oullarn da grmekteyiz.

3 A h m et R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 82.

4 A h m et R e fik , ayn eser , s. 106; C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 64-65, 68, 94.
5 Voyages en Arabie , s. 338.

346
 c. Bozok-Bu blgedeki Eym ir teekkl Gndelu den bir kol ile
birlikte Kara-Yuvacl oyman meydana getirmektedir. Bu Eym ir
teekkl, Mara Eymirleri nin bir kolunu tekil ediyordu 6.

3. Yeni-l:

Y e n i-ll deki Eym ir

varl Haleb Trkmenleri arasndaki Eym ir
ler in bir kolundan meydana gelmitir III. Murad devrinde Yeni
li Eymirleri balca: Ahmed Kethda (110 vergi nfuslu), Avarlu
E ym ir (27 vergi nfuslu) Sancarl Eym iri (44 vergi nfuslu),
Polat kethda Eym iri (34 vergi nfuslu), Mehmed Kethda Eym iri
(11 vergi nfuslu) olmak zere yeni kollara ayrlmlardr7. Yeni- l deki
E y m ir l e r hakknda son olarak bildiimiz ey onlardan 50 evlik bir
cematin 1102 (1690-1691) ylnda Krehirdeki Tokat mukataasma
bah Nusretlu kyne yerletikleridir8.
Bunlardan ayr olarak Dulkadrl Eymirlerine mensup 45 vergi
nfuslu bir Eym ir obasnn da Y e n i-llde yaadm ve iftilik yap
tm gryoruz.
4. Boz- U l u s :

II. S e lim devrinde Boz-Ulus arasnda H a c S le y m a n K e t-

l d a nn idaresinde olmak zere 148 vergi nfuslu bir Eym ir oyma
grlmektedir9. Bu oymak Haleb Trkmenleri veya Dulkadrl ulusu
arasndaki Eymirler in bir kolu idi.
5. A d a n a :
X V I. yzylda bu blgede yaayan Kara-lsalu boyu arasnda
Eym ir Ilyasl adl ok kk bir teekkle rastgelinmektedir.

6. St:

X V I. yzylda St Yrkleri arasnda Eymirl adl bir oymak

grlmektedir. Bu oymak 59, 13, 13 vergi evi olmak zere kola ay
rlmt 10.

7. A y d n :
A ydn yresindeki Karaca-Koyunlular arasnda Eymirler ve Sar
Eymir-Olu sa adl iki oymak bulunmaktadr. Bunlardan Eymirler

6 F. Sm er, ayn ya s , s. 462464, 494-498.

7 F. Sm er, ayn yaz , s. 464, 498.
8 A hm ed R e fik , ayn eser , s. 95.
9 F. Sm er, ayn ya z , s. 464465, 499.
10 F. Sm er, ayn yaz , s. 466, 499.

347
 yahut Imirler ( J y _\) adm tayan oymak 111, Sar-Eym ir Olu,
sa adl oymak da 71 vergi nfusundan meydana gelm itin.

8. r a n Eymrle i ;

S a fe v devrindeki belli bal Kzlba boylarndan birinin de Zul-

kadr (Dulkadr) boyu olduu malmdur. Bu boyun ismi onun Trki
y e deki Dulkadr ulusundan ayrlm bir kol olduunu aka gsterir.
Zulkadr boyunu meydana getiren obalardan biri de Eym r obas
idi. Buna gre bu Eym r obas Dulkadrl ulusu arasnda grdmz
byk Eym r teekklnn rana, gitmi bir koludur. T a h m a s b
devrindeki Zulkadr emirlerinden r H s e y in B e in Eym r oba
sna mensup olduunu biliyoruz. K a n u n 942 (1535-1536) ylnda
Azerbaycandan stanbul a dnerken Van zaptetmee gelen ah
T a h m a s b , K a a r K a y a B e ile E y m r r H s e y in B e i
haber almak zere ileriye gnderm iti12. a h -A b b a s zamannda Zul
kadr emirlerinden K e l b - i A li S u lta n ile olu H a lil S u lta n m da
Eymrler den olduunu biliyoruz 13.

9. Hazar-tesi Trkmenleri:

Eymrler in mhim bir kolu da batya g etmiyerek Manglak-

ta kalmt. Bunlar da her halde Mangtlarm ists yznden bu es
ki yurtlarn brakp gneye indiler. X V I. yzyln sonlarna doru biz
Eymirler i Grgen ve Etrek boylarnda yayan Yaka Trkmenleri
arasnda gryoruz. O sm a n l vesikalarnda da onlara Yaka Trk-
meni deniliyor. Yaka Trkmenlerinin, balca Gklen, Ohlu (Oklu)
ve Salurlar dan mteekkil olduu grlyor. Eymirler nfusa Ohlu
ve Gklenler den daha az idiler. Bunlarn bir ksm Grgen boyunda
iftilik yapyordu. ah T a h m a s b m lm neticesinde ba gsteren
dahil ihtilaf ve mcadeleler sebebiyle Ester-Abd blgesi S a f e v le r in
kontrolnden kmt. Bu srada Eymirler in ba A li Y r B e dira
yeti sayesinde kendisini Yaka Trkmenlerinin dier kollarna da say-
drmt. A b b a s hkmdar olunca aataylarm Ester-Abd blgesini
de ellerine geirmemeleri iin E y m r A li Y r B e i han nvaniyle
Ester-bd vliliine tayin etti.

11 F. S m er, ayn yaz , s. 466, 500.

12 e re f-H a n , ayn eser, II, s. 186.
13 Tarih-i lem r-yi Abbas, II, s. 1085. ran'daki Eymrler veya onlarn bir bl
995 (1587) ylnda Rey ve onun yaknndaki R d-B r'dz oturuyorlard; o zaman balarnda
M u ham m ed H s e y in S u lta n vard (Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 335, metindeki
jjL I t jjxJ olacaktr.)

34-8
 A li Y r H a n 1005 (1596) ylnda ld ve Ester-bd valilii
olu M u h a m m e d Y r a verildi. Fakat Oklu Trkmenleri M u h a m
m e d Y r H a n tanmadlar ve yaplan bir arpmada daha 20 ya
na basmam olan bu genci ldrdler (1007=1598). Bunun zerine
a h -A b b a s M u h a m m e d Y r n kardei K l B e i Ester-bd
vlisi yapt ise de o da Ohlulaa hkim olamad. Bu sebeble ah A b-
b a s K a a r Z iy a d o lu H s e y in H a n vli olarak Ester-bd a
gnderdii gibi, kendisi de ayn yl iinde Grgene kadar uzand. Bu
blgede dirlik ve dzenlii kuran S a fe v hkmdar dnte E y m r
K l H a n ailesi ve nklerleri ile birlikte hkmet merkezine gtr
d. Eymrler ve Salurlarm ileri gelenleri de Ester-Abd hkimi H
s e y in H ann maiyyetine girdiler14. Zamanmzda yine Grgen ky
snda bu Eymrler in boy ad altnda 200 evlik bir kalntsnn yaa
makta olduu grlyor15.

14 Tarihli lem r-yi Abbas, s. 530, 545, 546, 580-581, 587-588.

15 M es ud K ey h a n , ayn eser, II, s. 106.

349
 X IX .

ALA.YUNTLU

Bu boya ait X V I. yzylda 44 yer adna rastgeliniyor . Bunlardan

baka ayn yzylda, bilhassa Orta ve Bat-Anadoluda baz A la-Yunt-
lu oymaklar grlmektedir.

1- A t- ek en : At-ekenler arasndaki Ala-Yuntlular Turgut ka

zasnda skin bulunuyorlar. Bunlar II. B y e z id ve I. S elim devir
lerinde iki kol halinde olup, vergi nfusu 228 kii olan birinci kol Koz-
Virn, Kozancal-Yazs (?), Arklar-Deresi ve Br-Delk adlarm
tayan ekinliklerde iftilik yapyor. Ayrca bu kola mensub 5 kii
nin de sipahi olduu grlyor. Bu sipahiler, A y-Dodu oyma ile bir
likte Elgen-Virn adl bir ekinlie sahib idiler.
Dier Ala-Yuntlu koluna gelince, Divne Klas adl ekinlikte
oturan bu kol (41 vergi nfuslu) yine ayn kazada oturan At-eken
ler in byk teekkllerinden Yapa ( bL ) oymann obalar ara
snda grlyor. Yapa oymann banda Y a p a - o u l la r vard.
Y a p a nm ne zaman yaad bilinemiyor. II. M u ra d ve F tih devir
lerinde bu aileden A li B e i gryoruz. II. B y e z id zamannda ise
A li B e in oullar A h m e d B e ve V e y s B e lmler ve ailenin
banda V e y s B e in oullar A li, ah V e li ve P r kalmlardr.
Y a p a - o u l la r X V I. yzyldaki baz dahil hdiselere karmlar
dr.
At-ekenler arasndaki Ala-Yuntlular'a. ilve olarak bu boya men
sub 5 vergi nfuslu bir oyman da Ak-Saray blgesinde yaadn
syliyelim. X V I. yzyln sonlarna doru bu A la-Yuntlu oymann
ekinliklerinin birer ky haline geldii grlyor. Bu kylerdeki A la-
Yuntlu vergi nfusu yle idi: Kozancal-Yazs (?) 33, Elgen-Virn

1 Cedvele bk. Hayret edilir ki T rkiye'de M eskn yerler klavuzunda (s. 44) imdi bunlar
dan yalnz bir tanesi grlmektedir.

350
99, Koz-Viran 69, Aralk-Dere 15, Br-Delik 42, Yaar 69. Bunlar
dan baka baz Ala-Yuntlular da lgnva. avuru ky ile akmak
ve Deli-Dinar (?) gibi kylerinde yerlemilerdir2.
Bu bilgiler, Konya blgesine Ala-Yuntlular dan mhim bir kolun
yerlemi olduunu gstermektedir. Ayn devirde Aksaraya, bal Ala-
Yuntlu adl 5 kyn de bulunmas bunu teyid ediyor.

2 - A nkara: '
Anlalaca zere, Orta-Anadolu da Ouz boy adlarnn en fazla
bulunduu blgeden biri de Ankara sancadr. Ouz h o y adlarndan
ouna ait yer adlarna bu blgede rastlamak mmkndr. Nitekim
Ankara sancanda bu boyun adn tayan 3 ky grlmektedir. Bun
dan baka ayn blgede bu adda kk bir oymak da vardr. 19 vergi
evi olan b oymak Kurey-z adl bir ekinlikte iftilik yapmakta
d r3.

3 - Kastamonu:
Bu blgedeki Ala-Yuntlu oyma Kastamonu sancann Boy-
Ovas ( Boy-Abad) kazasnda yaamaktadr. Bu oymak da, Ankara
Yrkleri arasndaki Ala-Yuntlu oyma gibi, ok kk olup, ancak
20 vergi nfusludur4.

4- U ak;

Uak yresindeki Ala-Yuntlular 169 vergi nfuslu bir oymaktr.

Bu oyman bir kolu da dank bir halde yaamaktadrs.

5 - M en tee:
Bu blgede iki Ala-Yuntlu oymana rastgeliniyor. Bunlardan
biri Mulann Balat (M ilet) kazasnda skin olup, vergi nfsu X V I.
yzyln ortalarnda 100 evden fazla idi. Ayn yzyln sonlarnda bu
Ala-Yutlun oyma Mulann Dadya, Balatm Baran ve Bayndr
adn tayan kylerinde yerlemitir6.

Ayn sancaktaki dier Ala-Yuntlu oyma ise sancan Mula

kazasnda yaamaktadr. Bu Ala-Yuntlu oyma da 146 vergi evi i d i 7.

2 F. Sm er, -Oklu Ouz boylarma: mensup teekkller, s. 467.

3 A y n yaz , s. 468.
4 A y n yaz , gsterilen yer.
5 A y n ya z , s. 468-469.
6 A y n yaz, gsterilen yer.
7 M entee defteri, Babakanlk A rivi , nr. 47, s. 180-181.

351
 6 - Haleb Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri nin nallu boyu arasnda da Ala-yuntlu adl

bir oba vardr. ki kola ayrlm bulunan bu obann 37 evlik kolu
Kilis in Rvendan nhiyesine bal baz kylerde yerlemitir. Dier kol
ise daha kk olup, 15 vergi evid ir8.

inallu boyu Ouzlarm Boz-Ok koluna mensup bir teekkl idi.

Bu sebeble Ala-Yuntlu adl bir oyman nallu obalar arasnda bulun
masn Ala-Yuntlular ile nallular arasnda kavm bir mnasebetin
varl ile izah etmek mmkn deildir.

8 A yn yaz, gsterilen yer,

352
 XX.

Y R E R

Bu boyun ad tahrir defterlerinde Yreir ( Ij ) ve Uregir

( _rTl jjl) eklinde yazlyor. Yregirlere ait ayn defterlerde 44 yer ad
grlyor1. imdi Trkiyede her yerde Yreir ve regir yer adlan
Yuregil ve regil eklinde sylenmektedir. Bu yer adlarna dahil ol
mayan Adana nin gneyinde, Seyhan-Ceyhan rmaklar arasndaki
verimli yrenin ad da Yreir olup, buras aada bahsedilecei gibi,
Yreir boyunun kla idi. Bugn buras da Yregil eklinde syle
nir. imdi Trkiyede , bu yre adndan baka 10 yer ad kalm tr2.
Bunlarn hepsi de regil ve Yregil eklinde telffuz ediliyor. Yukar
daki 44 yer adndan drd Ankara sancanda bulunmaktadr. imdi
Ankara nn bir mahallesi olan Yregil, bunlara dahil deildir. X V I.
yzyldaki Yreir yer adlarndan biri de Trabzon un gneyindeki
Krtn kazasna bal bir yreye aittir. Bu regir ( _/"(jjl) yresinde
Bualu, Kara-Kaya, Mrted-ukuru. Kara-Kei, Ak-Elm a, Boynu-
Youn, m an-Asar ve sair kyler vardr.

Ermeni kratlarnn idare ettii Kilikya nin M e m l k le r tarafn

dan fethine kalabalk sayda Trkmenler de katlmt. Bu Trkmenlerin
ounun -Ok koluna mensup olduunu biliyoruz. -Oklarm
hkim boyu da Yregirler idi. X IV . yzyln ortasnda Yregir-
ler ve onunla birlikte ukur-Ova nin fethine katlm olan Knk, B a
yndr ve Salurlar artk bu blgede yayorlard. Bu zamanda Yre-
girler in banda R a m a z a n B e bulunuyordu. D u lk a d r -o lu
K a r a c a B e in baz Memlk emirleri ile birlikte 753 (1352-1353) de
M em l k s u lt a n n a isyan etmesi zerine kendisi azledilerek Trk
men emirlii -O k lu R a m a z a n B e e verilmiti. 755 (1354) yln-

1 Ccdvele bk.
2 Trkiyede meskn yerler klavuzu, s. 1098, 1170.

353
da R a m a z a n B e in olunun Kahire ye gelerek sultana ve byk
emirlere 1000 Trk at takdim ettiini gryoruz. R a m a z a n n o
luna dirlikten baka Trkmen emirlii tevcih edildii gibi, maiyyetin-
dekilere de onlar ve tablhne emirlikleri verilmitir. R a m a z a n -o -
lu nun Kahire ye gelmesi ve ona Trkmen emirliinin tevcih edilmesi
R am azan B ein az nce vefat etmi olduunu gsterse gerektir,

761 (1360) ylnda Adana ve Tarsus ehirleri M e m l k le r tarafn

dan Ermeniler den alnd. 783 (1381) ylnda R a m a z a n B e in olu
b r a h im B e yalnz Yregirler in deil, ukur-Ova dahi btn Trk-
menler in babuu olarak vasflanyor. Onu iki yl sonra Adana vlisi
olarak gryoruz. Bylece Adana blgesini uzun bir zaman idare eden
R a m a z a n -o u lla r belii kuruldu. Yregirler in klak yurdlan,
yukarda da sylendii gibi, Adana nin gneyinde, Seyhan ile Ceyhan
rmaklar arasndaki yre idi; yaylaklarnn da kuzeyde Kzl-Da ve
-Kaplu yaylas olduu anlalyor. Yregirlerin dousunda, Ceyhan
kasabasnn bulunduu yerden doudaki Gvur dalarna dek uzanan
topraklarda da Knklar yayorlard.

b r a h im B e, ukur-Ova daki M e m l k hkimiyetine son ver

mek, bu blgeye mstakillen hkim olmak gayesini tayordu. Daha
780 (1378) ylnda eski M isis-Payas yolu zerindeki Dem ir-Kapu (K a -
ranlk-Kapu), da pusu kurarak T e m r -B a y kumandasndaki bir
M e m l k ordusunu bozguna uratan Trkmenlerin banda onun
bulundnu anlahyor.

783 (1381-1382) ylnda Haleb vlisi olan Y e l- B o a , Knklar

ile Yregilerin arasn am ve hatt Knklar Yregirler in zerine
saldrtmt. Fakat bundan bekledii gibi bir neticenin kmad ve
b r a h im B e in duruma hkim olduu grlyor. b r a h im B e
K a r a m a n -o lu A l u d d in A li B e ile ittifak ederek M em l k -
le r in Sis (K ozan) vlisini de sktrmaa balamt. Bunun zerine
Y e l-B o a mhim bir kuvvetle ukur-Ova ya girdi. Bu esnada b r a
h im B e bir talihsizlik neticesi Sis vlisinin eline dt. b r a h im
B e i, kardeini ve hatt anasn Sis te ldrten Y e l - B o a dnte
Saru-am da Yregirler in basknna urad. Bu baskn sonunda M em
l k ordusu bozuldu. Askerin bir ksm Ayaa kadar gidebildi. Y e l-
B o a gznden yaralanmt. Biri onu ller arasnda tanyarak g
hal ile A ya a indirdi. M e m l k le r , Halebe dnmek iin Dem ir-Kap -
ya vardklarnda yeniden Trkmenler in saldrsna uradlar; Haleb-

354
den yardmc kuvvetler tam zamannda yetimeselerdi, Trkmenler in
elinden kurtulamyacaklard3.

I b r a h im B e den sonra yerine geen A hm e d B e devrinde

(lm 819=1417) Yregirler ve ukur-Ova daki dier -Oklu boylar
mutlu bir hayat geirdiler. Ondan sonra ukur-Ovoda M em l k h
kimiyeti kuvvetle yerleti ve bu, O sm a n l d e v r in e kadar srd.
Yregir, K nk ve zerli Trkmenler arasnda bilhassa X V . yzyldan
itibaren iftiliin gelitii anlalyor. O sm a n l hkimiyeti (1517)
balad esnada, Yregir ve Knklar kabile tekiltn kaybetmi
bulunuyor, Yregir ve K nk adlar da artk o zaman onlann o-
turduklan yerleri ifade ediyordu. Her ne kadar K nk ad imdi unu
tulmu ise de Yregir ad, bu boyun ukur-Ova daki mhim siyas ro
lnn bir htras olarak zamanmza kadar gelmitir.

X V I. yzylda ancak Haleb Trkmenleri ve Dulkadrl ulusu ara

snda ok kk Yregir oymaklarna rastgelinebiliyor. Bu husus p
hesiz en bata Yreirlerin btn obalar ile ukur-Ovada yerleme
leri ile ilgili olmaldr. Haleb Trkmenleri arasndaki Yregir oyma 29
vergi nfuslu olup, bu oyman S u lt a n b r a h im devrinde A zaz*a
bah Kara-Kpr adl kyde yerlemi olduu grlyor. Bu Kara-
Kpr ky K ilisin dousunda bulunan ayn addaki ky olacaktr.

Dulkadrl ulusuna bah bulunan dier Yregir oyma ise 33

vergi nfusludur. Bu oymak kn Suriye lnde, yazn Bin-Boa da
yaamakta id i4. Bu oyman Haleb Trkmenleri arasndaki oyman
bir kolu olmas pek muhtemeldir.

3 Bu hususlarda: F. S m er, ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, s. 37-40.

4 F. Sm er, Bayndr , Peenek ve Yregirler , s, 344.

355
 X X I,

D I R

Tarih ve coraf kaynaklarda ad gemeyen boylardan biri de

dirlerdir. Yer adlarna gelince, X V I. yzylda bu boya ait 43 koy ve
ekinlik g r leb ilm itirB u n lard an baka ayn yzydda, muhtelif
blgelerde olmak zere, baz dir oymaklar da bulunmaktadr.

1. Tarsus:

Bu blgedeki Gkel adl boy arasnda bulunan dir obas iki

kol halinde olup, ayr ayr ekinliklerde iftilik yapmaktadr. Bunlar
dan baka Adana evresinde de ayn adda iki kk oymak yaad
gibi, yine bu blgedeki Sar-Hamzah oymann da bir idir teekk
l olduu anlalyor2.

2. - l :

dirlerden mhim bir kolun da bu blgede yerletikleri anlal

yor. Hatt sylemek mmkn olabilir ki -l blgesindeki Trk halk
bahca Be-Dili, Yva ve idirler den meydana gelmitir. Bu blge
deki dirler Kar-Ta, Glnar ve M ut yresinde yayorlard. K a n -
T afda yayan dirler iki kola ayrlm olup, bu kollardan biri Bier
diri adn tayor. Bier diri K a n u n devrinde A k-V irn (169
vergi nfuslu), Krdzl (? 86 vergi nfuslu), Tezekl (33 vergi nfus
lu), -Ayaklu (41 vergi nfuslu), Argd-ICa (46 vergi nfuslu) ky
lerinde oturuyorlard. teki kol olan Oturak dirlerin ise Gani (?)
Divn (103 vergi nfuslu), Nerun ( ? 149 vergi nfuslu) ve Sandavi (?
40 vergi nfuslu) kylerinde yaadklar grlyor.

1 Ccdvele bk.
2 F. Sm er, Anadolu'da -Oklu Ouz boylarna mensub teekkller, s. 470-471, 502-503.

356
 dirler in Glnar da yalmz -Balu adl kyde oturduklar an
lalyor. Bu kydeki dirler in II. B a y e z id devrindeki vergi nfus
lar 178 idi. Sipahi olan i d i r O u lla r mn nesli de (30 vergi nfus
lu) ayn kyde veya ona yakn bir yerde yayor. II. B a y e z id dev
rindeki O s m a n l-M e m l k harbi dolaysiyle Varsak beleri arasnda
geen t g d i r - O l u 3 bu ailenin bandaki bei ifade ediyor.
-l deki bu dirlerin bir obas da ayn devirde Orta-Anadolu
daki Ko-Hisar yresinde yaayan mhim bir Boz-Doan oyma ara
snda grlmektedir ki, imdi ondan bahsedilecektir.

3. K o-H isa r:
I -ll blgesindeki nl boylardan biri olup, Silifke blgesinde
oturan byk Boz-Doan boyunun bir kolu Orta-Anadolu'daki Ko-
Hisar blgesinde yurt tutmutur. II. B a y e z id devrinde bu Boz-D o
an kolunun obalar arasnda 93 vergi nfuslu bir dir teekkl g
rlmektedir. Bu keyfiyet Boz-Doan teekklnn dir boyuna men
sup bulunduunu gsterebilir. - // blgesinde de her iki teekkln
yan yana ya amas bunu teyid etmektedir4.

4. Teke Sanca:

X V I. yzylda bu sancan Kara-Hisar kazasnda 272 vergi n

fuslu bir dir oyma yaad gibi, yine ayn sancakta bir yre ve
6 ky de bu boyun adm tamaktadr. Bilhassa bu yer adlar Idir-
ler in Teke sancanda kalabalk bir surette yerlemi olduunu ifade
etmektedir. Y a z c - O l u A l i 5 Antalyann G y a s e d d in K e y h s -
r e v tarafndan fethini anlatrken ol memleketin sahralar ve beleri
dir den yrk evi ile doldu5' demektedir ki, bu sz mellifin zamann
da dirler in Teke de kalabalk bir halde yaadklarn gstermesi ba
kmndan bir deer tamaktadr.

5. Hamid Sanca:
Bu sancan Eridir kazasndaki Yrkler arasnda bu boya men
sup bir oymak grlmektedir ki bu, 72 vergi nfusuna sahiptir.

6. Mentee Sanca:

Mentee sanca nda yaayan dir oyma bu sancaktaki byk

teekkllerden -biri olan Horzumlu obalar arasnda bulunmaktadr.

3 k -P a a -z d e , Tevrih-i l~i Osman, s. 233.

4 F. Sm er, ayn ya z , s. 471, 504.
5 Y a z c o lu A li, yay. H ou tsm a , s. 88.

357
dir sa gibi bir ad tayan bu obann K a n u n devrinde 99 vergi
nfusu v a rd 6.

7. A t- eken :

II. B a y e z id devrinde Ak-Saray blgesindeki teekkller ara

snda 5 vergi nfuslu bu adda ok kk bir oymak grlmektedir.

8. r a n :

Fars daki Kaga adl byk Trk topluluu arasnda 500 evlik
bir dir oyma grlmektedir7.

9. Hazar-tesi Trkmenleri:

dir boyundan mhim bir kol da eskiden beri Eym r, Der,

avuldur, Karkm ve Salur boyuna mensup kollar ile birlikte Mang-
lak yarmadasnda yayordu8. X I X . yzyln ikinci yansnda bu
dirler avdur ( avuldur, avundur) lara tbi bulunuyorlar ve av-
durlarm dier obalar gibi Aral ile Hazar denizi arasndaki blgede ya
yorlard9. Zamanmzda Gklen Trkmenleri arasndaki 150 evlik
arvar dir adl obann10 bu dirlerin gneye g etmi bir ksm
olduu muhakkaktr. Manglaktak dirler den bir bln de a
vuldur ve Soynaclara mensup blkler ile beraber X V III. yzylda
K u zey-K afkasyaya g ettiklerinden ve sonra bunlarn Stavropol Trk
menleri ad ile anldklarndan daha nce bahsedilmiti.

6 F. Sm er, ayn ya z , s. 472, 504.

7 M es u d K e y h a n , Corafya-i mufassaUi /ran, II, s. 79.
8 E b l-G a z i, ecere-i Terkime , s. 66; a y n m e llif, ecere-i Trk , Trkiye trk-
esi R z a N ur, s. 220; B a r th o ld , A History o f the Turkman people , s. 137.
9 A. V m b e r y , Travels in central A sia , s. 303.
10 M es ud K e y h a n , ayn eser, II, s. 102.

358
 X X II.

B D Z

Reid ud-din deki blmde bu boya mensup K u z u c u adh bir

beden bahsedilir. K u z u c u ayn yerde son O u z y a b g u s u A li -
H a n n olu a h -M e lik 'in atabei olarak geer1.
Dede-Korkut destanlarndaki by kanl olarak vasflanan E m en
B e de Bdz den gsterilir. Bunlar Bdz boyunun Ouzlarm
slmiyetten nceki tarihlerinde ve slmiyeti kabul ettikleri devrin
ilk zamanlarnda destanlarda yanklar yapacak derecede bir rol oyna
dn gsterilebilir.
Bdzler e ait Anadolu da 22 yer ad tesbit edilebilmitir2. Buna
gre Bdzler R e id u d - d in in listesinde olduu gibi, bizim bu yer
adlar cedvelinde de sonlarda (17.) bulunmaktadr. Bununla beraber
bu yer adlar Bdzler in de Anadolunun fetih ve isknnda dier
karde boylarn yannda olduka mhim bir rol oynadklarm gsteri
yor. Fakat ayn boya ait X V I. yzylda ancak kk bir Bdz
oyma bulunmaktadr. Haleb Trkmenleri arasnda grlen bu Bdz
oyma 65 vergi evi kadardr. Defterde bu Bdzler in Hama
taraflarnda yaadklar yazlyor3.
X V I. yzyldaki bu 22 Bdz yer adndan bugn ancak kal
mtr 4.

1 Ouzlarca ait destan mahiyelde eserler, s. 378-379.

2 Cedvele bk.
3 F. Siim cr, Anadolu'da -Oklu Ouz boylarna mensub teekkller, s. 473474, 505.
4 Trkiye de M eskn yerler klavuzu , s. 184.

359
 X X I II.

Y I y A

S e l u k lu la r devrinde ad sk sk geen boylardan biri de Yua-

lar dr. K g a r l 1, bu boyun adnn lwa, Yawa, Yva, Yava (1^;) ve
Awa gibi be syleni eklini tesbit etmiti. X II. yzylda onlardan
el-viyye ( J ) veya va ( \y\ t ) eklinde bahsediliyor.
Tahrir defterlerinde ise iva ve Yva ( _y_ t Ijj ) imllar grlmekte
dir.

Seluklular Devrinde Yvalar

1. Berem-Oullar:

Yvalar a ait en eski bilgi 553 (1158) ylnda balyor. Yvalar bu

tarihte Hemedanm bitsm da yaamaktadrlar; hkimiyetleri altnda
bulunan yer ran da Krdistan denilen blgeyi iine alyordu. Yvalar
bu blgede pek kalabalk bir halde yayorlard. Hatt M usul atabei
Im a d u d -d in Z e n g onlarn bir bln Suriyey e getirerek Haleb
blgesine yerletirmiti.

Yvalar n Sir-Derya boylarndan ran a. Avar ve Salurlar ile

birlikte 1130 tarihlerinde geldikleri kuvvetli bir ihtimal ile sylenebilir.

553 (1158) ylnda v a B e re m e mensup Trkmenler in Cebel

( Krdistan blgesi) blgesinde yama faaliyetlerini arttrmalar zerine
Badad h a lfe hkmeti M e n g -B a rs kumandasnda, bunlarn
zerine kuvvet gndermiti. M e n g -B a rs Trkmenleri ar bir boz
guna urattktan sonra kesilmi balar ve tutsaklar ile Badada dn
d 2.

1 K ilis li, I, s. 56, III, s. 18-20, A ta la y , I, s. 56, III, s. 24-27.

2 t b n u l-E s r, X I, s. 107.

360
 568 (1172) ylnda B erem , buyruundaki Trkmenler ile He-
medan blgesine akn ederek Dinever i yamalamt. Bunu Nahi-
vari&dL haber alan I l-D e n iz , atl asker ile sr'atle B e r e m in zerine
yryerek onu Badad yaknma kadar kovalad. Hatt I l - D e n i z in
Badad yaknna kadar gelmesi onun Badad a girecei zannn uyan
drdndan h a lfe bir yandan asker toplamaa, dier yandan da sur
lar berkitmeye balad. Fakat I l - D e n i z h a lfe d e n zr dileyerek
maksadnn yalnz B er^ em i lkesinde yamalarda bulunmaktan
vazgeirmek olduunu syledi3. Anlaldna gre B e r e m h a lfe yi
metbu tanyordu ki, oullarnn da bunu sadakatle devam ettirdikleri
ni gryoruz. Hatt B e r e m in bu hareketi h a lfe nin gizli emriyle
yapm olmas da muhtemeldir.
583 (1187) ylnda son S e l u k lu S u lt a n T u r u l ile h l if e
nin veziri C e l le d d in b. Y u n u s arasnda Hemedan dolaylarnda
yaplan savata Yvalar da h a lfe ordusunda yer almlard. R v e n -
dye g re 4 sava esnasnda S e lu k lu ordusunun sol kolunda bulu
nan A y -A b a kumandasndaki a ta b e li askerler (yani P e h liv a n
n m em l k leri) bozguna urayarak kamlar ve Yvalar tarafndan
kovalanmlardr. Fakat atabeli askerler arlklarn brakarak Trk-
menler in takibinden kurtuldular. Esasen Trkmenler in asl maksad
da ganimet (doyumluk) ele geirmekti. Onlarn arlklar ellerine ge
ince sava meydanna dnmiyerek lkelerinin yolunu tuttular. Hal
buki sava S u lta n T u ru l tarafndan kazanlmt. Bu savata Y -
valar m banda B e r e m in olu M ah m u d va rd 5.

I r a k S e l u k lu s u lt a n l n a son veren H a r iz m - a h T e k i
Irak-1 Acem deki baz yreleri S e l u k lu emirlerine brakmt. Bun
lar h a lfe nin tahriki ile ok gemeden H a r iz m - a h a isyan ettiler
ise de H a r iz m - a h m olu R ey vlisi Y u n u s H a n tarafndan boz
guna uratldlar. Bu bozgundan kap kurtulan emirler Yva beine
sndlar6. Bu mnasebetle R a v e n d 7, Y v a b e in i m e lik (k ra l)
kelimesiyle vasfJyor.
Bu hdiseden sonra h a lfe askeriyle H a r iz m - a h T e k i in
Hemedan vlisi M a y a k m ordusu arasnda yaplan ve Badad kuv
vetlerinin yenilgisiyle sona eren savata Yvalar n da h a lfe ordusu

3 A y n eser, X I, s. 177.
4 s. 345-346.
5 Ahbr ud-devlet-is-Selcukiyye , s. 177.
6 R a v e n d i, s. 377.
7 Gsterilen yer.

361
arasnda yer alm olduklarn biliyoruz8.

B e r e m -o lu M a b m u d dan sonra Yvalarm bana F ahr-

u d -d in b r a h i m in getii anlaikyor. 593 (1196) ylnda A t a -B e
z b e k adna Hemedan da vlilik yapmaa balayan N u r u d -d in
G k e , Yva beliini de ortadan kaldrmay dnerek bu beliin.
topraklarna yama aknlar yapmaa balamt; fakat G k e , Yva
beinin mukabeleye hazrlanmas zerine Hemedana. dnmee mec
bur kald9.

F a h r u d -d in b r a h im den sonra ih a b u d -d in S le y m a n
ah Yva bei olmutur ki bu, Yvalarn en mehur emridir.

S le y m a n ah, 610 (1213) ylndan nce bilinmeyen bir sebep

ten tr H a lfe en -N sir li d in illa h tarafndan azledilerek yerine
kardei geirilmitir10. Fakat bunun fiilen yerine getirilip getirilmedii
bilinemiyor.

C e l l u d -d in H a r iz m - a h 621 (1224) ylnda halifelik lke

sine yapt bir seferden dnerken Hemedan yaknndaki Bahar kale
sinde oturan S le y m a n ahn yanna uram ve hatt orada onun
kzkardei ile evlenmitir11. S ley m a n ah, Badad h a lfe s in i ol
duu gibi, C e l l u d - d in i de metbu tanmtr12.

Tarih- Gzide deki Luristan m e lik le r in e ait bahiste S le y m a n

ah a dir baz bilgiler de bulunmaktadr. Bunlara gre Kk Lur
emri e r e f u d -d in E b u B e k ir, S le y m a n ahn, M e lik e H
tn adl kzkardei ile evli id i13. Bu L u r e m r in in lmnden sonra
yerine geen kardei z z u d -d in , M e lik e H t n ile evlenmi ve on
dan iki olu dnyaya gelmitir. Fakat z z u d -d in in, amcas olu
H sa m u d -d in H a lil tarafndan ldrlmesi zerine z z u d -d in -
in kk yataki oullar daylarnn yanma katlar14. Bundan sonra
S le y m a n ah ile yeni L u r e m r i arasnda srekli bir mcadele
balad. Vukubulan birok arpmalardan sonra apur ovasnda ya
plan bir savata Lur ordusu bozuldu ve H sa m u d -d in H a lil de

8 A y n eser, s. 382.
9 A y n eser, s. 392.
10 b n u l-E s r, X II, s. 139.
11 N e sev , metin, s. 186, franszca tercme s. 308.
12 A y n eser , s. 210.
13 Tarih-i Gzide, s. 555.
14 A y n eser, s. 556.

362
ldrld (1246). S le y m a n ah. dman H sa m u d -d in H a lil
in lmne zlm ve onun hakknda o anda bir rba sylemitir 15.

S le y m a n ah halifelik hkmetine samim bir ekilde balan

mt. Komu Lur emirleri, Farstaki S a l u r lu la r , M u su l h k m
d a r H l g y metbu tandklar halde S le y m a n ah H a lfe
den ayrlmad. Hatt, 1258 ylnda Moollar Badad kuattklarnda
ehri mdafaa edenlerden biri de S le y m a n ah idi. Badadn d
mesi zerine S le y m a n ah da h a lfe ve dier Trk kumandan
lar ile birlikte ehit edildi16. Kendisi bu srada epeyce yal olmaldr.
H a m d u lla h - M s t e v fye g re 17, H l g nn Badad seferine
katlan L u r e m ri B e d r u d -d in M esud S le y m a n a h m ld-
rlmemesi iin H l g ye ricada bulunmu ise de, ricasn kabul et-
tirememitir. Bununla beraber S leym an . ah m aile ve maiyyetini
himaye etmee muvaffak olan L u r em ri, onlar Luristan a gtr
mtr. Bunlarn bir ksm ortalk yattktan sonra Badad a dn
mlerdir.

S le y m a n ah m olduka kltr sahibi bir insan olduu anla

lyor. Yukarda onun bir rbisinden bahsedilmiti. H a m d u lla h -
M s t e v f 18, Sleyman ahm meddah olan bir irden de bahset
mektedir. R e id u d -d in ise Yva beinin yldzlar ilmine vkf oldu
unu bildiriyorI9.
Yine H a m d u lla h - M iis t e v fye gre20, Krdistan blgesi 15
dar yreye ayrlmakta olup, S le y m a n ah zamannda blgenin
geliri 200 tumana yakn idi. Halbuki mellifin zamannda ayn bl
geden ancak 20 tuman, 1500 dinar elde edebiliyordu. Bu mukayese,
S le y m a n ah zamannda Krdistan vilyetinin nasl mamur oldu
unu ak bir ekilde gsterir.

15 Bu rubainin tiirke tercmesi udur:

Zavall Bedr olu H alil aknlap
Baharn (kale) arzusu tohumunu ruhuna ekmi
Hrsnn eytan Sleymann mlkn (almay) aryordu.
(Fakat) Sleyman'n (Hzt) devlerinin elinde mahvoldu
(a yn eser, s. 557).
16 R e id u d -d in , Cmi ut-tevrih> Q u a trem ere yay., P aris , 1836, s. 232, 244, 246,
274, 294; E b I-F e re c, el-Muhtarasar ud-duvelt B eyrut , 1890, s. 472, 474.
17 A y n eser , s. 557.
18 A y n eser, s. 552.
19 s. 296.
20 Nuzhet ul-kulb, s. 107.

363
 S le y m a n ah Yvarlarmn kibeti hakknda bilgimiz yoktur.
M i n o r s k y 21, K a r a - K o y u n lu ulusuna mensup Baharlu oymann
adnn S le y m a n ah n oturduu Bahar kalesinden geldiini kabul
ede'ek K a r a - K o y u n lu l a r i n Yvalarm nesli olduklarm dnmek
tedir.

2. Urmiye Yvalar:

X II. yzyln ilk eyreinde kalabalk bir Yva kmesinin de Ur

mi ye yresinde yaad grlyor. Kuvvetle muhtemeldir ki bunlar
Mool istils sonucunda gelmi, S le y m a n ah Yvalarindan ayr
bir koldu.
Bu Yvalar kalabalk olup 10 000 atl karyorlard. M uham -
m e d -i N e s e v ye g re22, bunlar S u lta n C el l u d -d in i hie saya
rak yollara korku salmakta ve u lkelerine aknlar yapmakta idiler.
Bu sebeble C e l l u d -d in , A h la t tan dnerek bunlarn zerine y
rmtr. Yvalardan biroklar ldrlerek ok ganimet ele geiril
mitir. Koyun srlerinden ibaret olan ve M uan a sevkolunan bu
ganimetin hzineye ait olan ksm 30 000 dinar kymetinde id i23.

Bu hdiseden 623 (1226) ylnda bahseden b n u l - E s r 24, Y -

valarn yama faaliyetlerine dir tafsilt vermektedir. Ona gre Unu
ve Urmiye ehirleri Yvalar n elinde olduu gibi, onlar H oy ehrinden
de hara alyorlard. Yvalar C el l u d -d in in ilk nce Grcler ve
sonra da Ahlatn zapt ile uramasn frsat sayp ticaret kervanlarn
vurarak yollarn emniyetini ortadan kaldrmlardr. Bu arada Tebriz
tcirlerinin Erzurumdan Tebrize getirmekte olduklar 20 000 koyu
nu da Tebriz yaknnda ellerine geirip gtrmlerdi. Yvalar n ii
ileri vardrmalar zerine son S e l u k lu S u lta n T u r u lun kz
olan z e v c e s i h a tu n un ricas zerine C el l u d -d n Ahlat kuat
masn brakarak onlarn zerine yrd. Y u >olar Cell ud-dinin A h
lattan ayrlmyacama emin olduklar iin sarp dalarna kmyarak
yurtlarnda kaygszca oturuyorlard. te bu srada C e l a l u d - d i n
onlar evirdi, ounu ldrp, oluk ve ocuklarn tutsak ald ve
davarlarnn pek ounu da eline geirdi25. Bu hdiseden 6 yl sonra

21 The Clan o f the Qara-Qoyulu rulers, K p r l A rm a a n , s. 292-293, 294.

22 s. 126, tercme, 210,
23 Gsterilen yer.
24 X I I , s. 313.
25 Gsterilen yer.

364
Moollar n gelmesi zerine onlar da Azerbaycan daki Trkmenler gibi
batya gitmi olmaldrlar.

3. Yaruklular:

A k -S u n g u r o lu Z e n g M usul dan sonra Haleb e hkim olup

Hallar ile mcadeleye giriince Iran Krdislan mdaki Yvalar
bir blne Haleb blgesinde yurd vererek onlara Hallar ile sava
malarn, zaptedecekleri topraklarn kendilerinin olacan sylemiti.
Bu Yvalarm banda Y a r u k adl bir be vard. Gerekten bunlar
Hallar ile savamlar ve onlardan epeyce toprak ellerine geirmi
lerdir. Bu Yvalar ve Y a r u k un oullar Y a r u k lu (Y a r u k iy y e )
olarak anldlar. Y a r u k 564 (1168) ylnda ld.

Y a r u k dan sonra oullar A y n u d - d e v le ve B e d r u d -d in

D o ld u r u m u gryoruz. A y n u d - d e v le r -K u h un ayn yldaki
564 (1169) sonuncu M sr seferine katlmt. r -K u h un orada lm
zerine ordunun kumandanln yeeni S a l h u d -d in ald. Fakat
A y n u d -d e v le , S a l h u d - d in e hi bir zaman itaat etmiyeceini
syliyerek N u r u d -d in nin yanna dnd 26. B e d r u d -d in D o ld u -
ru m a gelince, onu Tell-Bir ve Tell-Hlid hkimi olarak tanyoruz.
B e d r u d -d in D o ld u r u m , S el h u d - d in - i E y y u b nin belli bal
savalarna katlarak bu savalarda byk yararlklar gstermitir.
Kendisi yiit ve iyi ahlkl bir be idi. D o ld u r m dan sonra oullan
S e l u k lu hkmdar z z u d -d in K e y - K v u s un 1218 deki Suri
ye seferine kadar Tell-Biri ve Tell-Hlidi ellerinde tutmulardr ki,
bundan daha nce bahsedilmiti.

Osmanl Devrinde Yvalar

S e l u k lu devrinde (X III. yzylda) Anadolu da Yvalar n yaa

dklarna dir bn Bibi de bir kayda rastgeliniyor. Bu kayda gre27,
jRukn u d -d in K l A r s Janm, aabeyi II. z z u d -d in K e y k -
v u s a kar saltanat davasna kalkmas zerine vezir K a d z z ud-
d in hzinede bulunan paralar sarfederek asker toplamaa balam
ve ksa bir zamanda Arab, Gurbet (? ), va ( ) , Gence, Kiird ve K p
ak (K bak)dan asker devirilmitir. Bu Yvalar n Urmiye den A n a
doluya gelmi Yvalar olmas mmkndr.

26 b n V sl, Muferric ul-kurb , Kahire , 1953, I, s. 160, 168, 180.

^ j o j j c^\ j j w * j l j l .j (tbk basm, s. 613).

365
 XVI. yzylda Yvalar a ait 20 yer adna rastgelinebiliyor8. Bu
devirde gerek yer adlan, gerek oymaklar ( ) ve ( l_*> ) imllan
ile yazlmtr. Bu kelimeleri belki Yuva eklinde okumak da mm
kn ise de bunlar Yva olarak kabul etmekten baka are yoktur. An
cak ( j ) eklindeki yer ve oymak adlarnn Yval olarak okun
masnda phe etmenin yerinde olduunu ilve etmeliyiz.

O sm anl devrinde gerek Yva ( l'ji<-j i ) gerek ( jI\j j ) eklinde

yazlan baz oymaklar vardr ki, aada bunlarn en belli ballarn
dan bahsedilmitir.
1. H a l e b T r k m e n l e r i : Bu Trkmen topluluu arasnda Hayl-
Yva ( J~*-) eklinde bir oymak grlyor. Buradaki ilk kelimenin
asl ve manas bence mehuldur. Bu kelimenin araba atlar ve atl s
nf demek olan hayl kelimesi olup olamyacan bilemiyoruz. K anu-
nnin ilk hkmdarlk yllarnda bu Yva oyma E m et K e th d a
nn emrinde olup, 200 adrdan mteekkildir. II. S elim devrinde
nfusu bir hayli artan Yva oyma be kola aynlmtr. Bu kollardan
birinin Yamur ve Yellce adl ekinliklerde yerletii grlyor.
X V II. yzyln ortalarna doru bu Yvalar dan ancak 150 adrlk bir
kol eski yaayn srdrmekte id i 29.
2. D u l k a d r l : X V I. yzylda bu topluluk arasnda da Yvalu
(yahut Yuvalu) adh bir oymak vard. Bu oymak Durmu Haclu , Der-
ge, Esencelu , Yahi-Hanlu, Sufyanlu ve Yvalu adl obalara aynlm-
tr. Bu obalardan bazlar gneyde, Gndzl ve K nk kazalarndaki
klaklarnda iftilik yapmaktadr. II. Selim devrinden itibaren bu
oymaklardan Kara-Yvalu (veya Yuvalu) eklinde bahsediliyor30.
Dulkadrl ulusu arasnda ayrca Yva ( j;. ) adh 35 vergi evlik bir
oymak grlmektedir.
3. Y e n i - l l : Y en i-llde 156 vergi nfuslu Yva ( * j i ) adl bir
oymaa rastgeliniyor. Bu oyman Dulkadrlu ulusu arasndaki Yva-
lam bir kolu olmas pek muhtemeldir31.

4. K a y s e r i : Kayseri evresinde yaayan Trkmen oymaklann-

dan biri de Yvalu (veya Yuvalu) adh 183 vergi nfuslu bir teek
kldr. Bundan baka tJrgb dolaylarnda da Yva adl bir oymak
yaamakta idi. I. S elim devrinde bu oymak kola ayrlm olup,

28 Cedvele bk.
29 F. Sm er, Yva Ouz boyuna dir, s. 161-162.
30 A y n yas, s. 162-163.
31 A yn yaz, s. 163-164.

366
tunlardan 46 vergi nfuslu birinci kol Klack, 48 vergi nfuslu ikinci
kol Kara-Yvalu (yahut Yuvalu), 41 vergi nfuslu olan nc kol da
A-lshaklu ekinliinde iftilik yapmaktadr32.

5. T a r s u s : Bu yrede II. S elim devrinde Yva adl, iki kola

ayrlm (birincisi 31 vergi evi, dieri 11) bir oymak yaamakta id i33.

6. I - t l : II. B a y e z id devrinde -ldeki byk teekkllerden

biri de Yva oyma idi. Bu oymak -ldeki dier birok teekkl
ler gibi tamamen kylerde yerlemi olmakla beraber oymak tekil
tm henz muhafaza etmektedir. Bu oyman ad bazan Yval olarak
da yazlyor. I-Il Yvalarm n B y k-Yva ( i l ) ve K k-Yva
( tji J.lr-jS') olmak zere iki byk kola ayrld grlyor. B yk-Yva
kolu eski Glnar ile Anamur arasndaki Ak-Saz adl yrede toplu bir
halde yerlemilerdir. Kk-Yva kolu da yine toplu bir halde A n a
murun kuzey ve batsndaki topraklarda yurt tutumutur. Bu ikinci
kola mensup baz oymaklar Anamur kasabasnda da yerlemilerdir.
Ayrca B y k-Yva ve K k-Yva adl iki ky olup, bu kylerin her
ikisi de Kk-Yva topranda bulunuyordu. Bu kylerin, kollarn
banda bulunan ailelerin oturduklar yerler olduu anlalyor. II.
B a y e z id devrinde B y k-Y va koluna ait krk kadar ky gsterili
yor ki, bunlarn bir ksm adlarm zamanmza kadar muhafaza etmi
lerdir. Kk-Yvalar ise Anamur kasabasndan baka 14 kyde yer
lemilerdi.

II. B a y e zid devrinde -l blgesindeki balca oymaklarn ta

dklar adlar bu oymaklarn banda bulunan ailelerin de adlar idi.
B o z -D o a n o u lla r, T u r g u t-o u lla r , H o c a -Y u n u s-o u l-
lar, d ir -o u lla r , B e -D ili o u lla r ve nihayet Y v a -o u l-
lar. Y v a -o u lla r ndan adlar tesbit edilebilen ahslar unlardr:
H sey in Be, A li Be, M ehm ed Be, Al u d -d in B e ve Pa
a Be. Bunlardan H sey in B e, B yk-Yva kynde bir cmi
yaptrm ve bunun iin de bir vakf tesis etmiti. A li B ein Kzlca
kynde bir mescidi olduunu biliyoruz. Yine bunlardan P aa B e
Kazanclar kynde A h S e y y id adl bir eyh adna bir zviye yap
trmtr. A l u d -d in ve M ehm ed adl Yva beleri de II. B a y e z id
devrinde tmar sahibi idiler. P r A li adl bir kimsenin de Yva oul-

32 A y n yaz , s. 164.
33 A yn yaz s. 165.

367
larnn atadan dededen (eben an cedd) kethdas olduu, iin avnz-
divniyye ve teklifi rfiyyeden muaf olduunu da biliyoruz34.

7. ran Yvalar:

ran da Mool devrinden sonra bu adda byk bir oymak gr

lemiyor. Ancak S a fev devrindeki Kaar boyunun obalar arasnda
Yva (_>;) adl bir oba da bulunmaktadr. Kaar boyunun aslnda
Anadolulu ( Boz-Ok blgesinden) olduu daha nce birka defa sy
lenmiti. XVI. yzyln sonlarnda m am K u lu H an gibi nl Kaar
belerinin Kaarm. Yva obasna mensup olduklarn biliyoruz35.

34 A y n yaz, s. 165 -1 6 6.

35 j ^j ^ tJLc j 1 j I j A* J

-L j I Js (Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 385).

368
 X X IV .

KINIK
Kmklar, bilindii zere, S elu k lu h n ed a n n karm olan
boydur. Halbuki bu boy Ouz boylarnn Islmiyetten nceki siyas
ve tima mevkilerine gre tanzim edilmi olan R e id u d -d in in
listesinde en sonuncu srada bulunmaktadr.
Km klar , bizim yer adlar cetvelinde 81 ky ile K a y ve Avar'-
dan sonra nc srada yer a lm la rd rB u yer adlarndan pek m
him bir ksmnn Anadolunun fethine katlm Kniklar a ait olduu
phesizdir. Fakat bu boyun tarihi, S elu k lu h a n ed a n n kar
mak ve Anadolunun fethinde byk bir rol oynamakla sona ermemi
tir. X III. yzylda Suriye deki kalabalk Trkmen kmesi arasnda
yine bu boydan ehemmiyetli bir kolun bulunduu grlyor. Filhaki
ka bu Trkmen kmesinin -Ok kolunu balca Yregir, K nk, Ba
yndr ve Salurlar tekil ediyordu. Bu -Oklar, daha nce sylendii
gibi, M em lk ordusunun yannda ukur-Ova mu fethine katldlar
ve orada yurd tuttular. Bu suretle ukur-Ova daki en eski Trk hal
knn esas bu -Oklu boylarndan meydana gelmiktir.
Kmklar, Yregirler gibi, ukur-Ovada. geni bir yerde yurd tut
tular. Buras batda Ceyhan rmandan douda Gvur dalarna dek
uzanyordu. Yani Km klar n yurdu bugnk Ceyhan kazasmn bir-
ksm topraklan ile Osmaniye kazasm iine alyordu. Kmklar, Y
regirler gibi, -Oklar n ve ukur-Ova blgesinin en kuvvetli teek
kllerinden biri idi. Fakat onlarn bandaki aileye dir bugne kadar
hi bir bilgi edinilememitir.
1375 ylnda Ermeni kiraln Sis te muhasara eden Trkmen be
lerinden E b B ek ir pek muhtemel olarak Knklarm bei idi.

1 Cedvele bk. K n k yer adlarnn ou zamanmza kadar gelmitir (Trkiyede M eskn

yerler klavuzu, 8. 681-682). Bunlardan baka zm ir e bal K nk adl bir kasaba da vardr.

369
 Bata Ramazan-oullar
tuk Yregirleri olmak zere -Oklu
Trkmenler, Boz-Oklar gibi
M em lk emirleri arasndaki mevki ve
ihtiras mcadelelerini frsat bilerek kendi gayelerine gre hareket et
mee baladlar. Bunlar 1378de zerlerine gnderilen T em r-B a y
kumandasndaki M em lk ordusunu perian ettikten sonra M em lk
hkimiyetini bsbtn zerlerinden attlar.

783 (1381-1382) ylnda Hleb valisi olan Y e l-B o a -Oklar

yeniden tabiiyyet altna alabilmek iin ilk tedbir olarak onlar arasnda
tefrika karmaa giriti. Gerekten Y e l-B o a bu tedbirinde mu
vaffak olmu ve 785 (1383)de Knklar Yregirler e saldrmlard2.

Knklar bu hdiseden birka yl sonra yanlarnda -Oklar a

mensup dier baz teekkller olduu halde K a d B urhan u d -d in in
lkesinde kargaalklar kardlar.
Fakat XVI. yzyldan itibaren bu Knklar'da.\ bir daha bahse
dilmiyor. Onlar ne gibi bir sebeble siyas ehemmiyetlerini kaybettiler?
imdiki durumda bu sorunun cevabn vermek mmkn olmuyor.

O sm an l fethinin ilk yllarnda K nk yresi bei K -E r i o

lu H anza B e idi. Bu bein Knklar dan olduuna dir hibir bilgi
yok ise de buna ihtimal verilebilir. O sm anl h k im iy e tin in ilk yl
larnda Knklar n topraa balandklar grlyor. Aralarnda pek
az ger ev vard ki, bunlarn da sonradan baka yerlerden gelmi ol
malar muhtemeldir.
Kmklarm oturduklar yer X IX . yzyln ikinci yarsna kadar
kendi adlar ile anlan bir kaza idi. Fakat hayret edilir ki bugn ukur-
Ova da hi kimse K nk kazasnn yerini bilmemektedir. Knk sadece
yrenin deil ayn zamanda bir kale ve kasabann da ad idi.

K nk kalesinin, Toprak-Kalesi olduu anlalyor. Kasabaya ge

lince onun da kalenin kuzey ve dousundaki yer olduunu tahmin et
mekteyiz. Bu kasaba 928 (1522) yhnda iki mahalleden mteekkil
idi. Zamanla gelien kasabann mahalleleri 954 (1547) ylnda bee
kmt. Hlasa XVI. yzylda 75 ky ve ekinlii olan K nk kazas
pek mamur bir halde idi. Fakat X V II. yzylda bu K nk kazas, kasa
bas, kyleri ve ekinlikleri ile birlikte tahrib edildi, yle ki bugn ne
Knk kazasnn, ne de K nk kylerinden pek ounun yeri bilinme
mektedir *.

2 Bu hususlarda: F. Sm er, ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, s. 24-25, 38.

3 F. Sm er, ayn yaz , gsterilen yer.

370
 XVI. Yzylda Kuk Oymaklar

X V I. yzylda Haleb Trkmenleri, Ankara Yrkleri ile A ydn -

daki Karaca-Koyunlu topluluu arasnda bu adda baz kk oymak
lar grlmektedir ki, bunlarn en ehemmiyetlisi Haleb Trkmenleri
arasnda bulunan oymaktr.

1. Haleb Trkmenleri:
Bu Trkmen topluluu arasnda yaayan Knk oyma biraz n
ce kendisinden bahsettiimiz Knklarm Kuzey-Suriye de kalm bir
bakiyesidir. Bu Knk topluluu K an unnin ilk saltanat yllarnda
kola ayrlmt. Bunlardan K rm K e th d a nn buyruundaki
birinci kolun 51, H aan K e th d a nn idaresindeki ikinci kolun 40,
k e th d a s sylenmeyen nc kolun da yine 40 vergi nfuslu ol
duu grlyor. II. Selim devrinde Knklar n nfusu bir misline
yakn artarak 254'"e kmtr. Mezkr devride onlar tek bir kethda
ya tbi idiler ki bu da yukarda ad geen K rm k eth d a idi.

Knklar X VII. yzyln ortalatna kadar eski yaaylarn devam

ettirmilerdir. S u ltan b ra h im devrinde onlarn Rum (Sivas) vi
lyetinde Aralik-Evi adl bir yerde yaadklar grlyor4.

1104 (1692-1693) tarihinde Hama ve Humus sancaklarnda yer

letirilen Trkmen oymaklar arasnda Knk-Uak adl bir oymak
da vardr. Bu oymak bahsini ettiimiz Knklarm yerlememi bir ka
lnts veyahut baka bir oymak id is. Esasen Hama yresine yerle
tirilen bu oyman 60 vergi nfuslu kk bir oymak olduu anlalyor6.

2. Ankara:

Ankara Yrkleri arasndaki Knk oyma 123 vergi nfuslu bir

oymaktr. Bu K nk oyma Seferi-Hisar ( Sivri-Hisar) yresinde ya
amakta idi7. Daha nce de birka defa iaret edildii gibi, Ankara
blgesi Ouz boylarna ait en fazla yer adlar bulunan blgelerin ban
da gelir. Bu yer adlan X II. yzylda hretleri Horasan'a dek gitmi
kalabalk bir Trkmen kmesinin htralar idi. te bu htralar ara
snda K nk boyuna ait 9 ky bulunmaktadr.

4 F. Smer* -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller, s. 475-476, 505-506.

5 F. Sm er, gsterilen yer.
6 C en giz O rh on lu , ayn eser, s. 67.
7 F. Sm er, ayn yaz , s. 477, 506.

371
 3. Karaca'Koyunlu ( A y d n ) :

A ydn sancandaki Karaca-Koyunlu topluluu arasndaki Knk

oyma, nfusu ok az bir teekkldr. 37 vergi evi olan bu oymak
Knklar adn tayor. Onun 11 evlik Alalar adl kk bir obas da
vard.
Yine ayn topluluk arasnda Ji jS adl bir oymaa da rastgelini-
yor. Bunun en doru okunu ekli Konuklar olsa gerektir. Fakat def
terlerin birinde sarih olarak k esre ile hareketlenmitir. Buna gre
Knk kelimesi bir ive hususiyeti neticesinde bu ekli alm oluyor.
Ben bu hususta yalnz k nin harekelenmesini gz nne aldm.
F tih devrinde bu Knklar biri 217, dieri de 65 vergi nfuslu
olmak zere iki kol halinde yayorlard. X V I. yzylda ise Knklarm
yeni kollara ayrld ve bunlarn da muhtelif yerlerde yaad grl
yor. Bu kollardan biri (56 ev) Tire evresinde, dier bir kol da Tirey e
bal Meskenci kynde oturmaktadr. Knk'lam br kollar ise
Ayasulu yresindeki Karclar , Belik-Dere , Uzunluca, Kilise, Boz-
Alan, Kk-Kedfiye, Yedi-Bergu gibi kylerde yerlemilerdir8.

X V I. Yzylda Anadolu da Seluklu ( ) adl baz oymak

lara ve Seluk ve Selik ( t dL^-U j) eklinde yer adlar ve ahslara
da rastgeliyor. Selkl adl oymaklardan biri Tarsus blgesindeki
Kusun boyunun obalar arasnda bulunmaktadr. 925 (1519) ylnda
bu oba 45 vergi evinden mteekkil idi. Ayn adda bir oymaa da A fyon -
Karahisar blgesinde rastgelinmektedir. Bu da 30 evden mteekkil
idi. nc bir oymak da At-ekenler arasnda grlyor. Bu oyman
ismi Seluklu eklinde yazlyor. Bu oymaklarn da adlarn
ahslardan aldklar muhakkaktr.

8 F . S m er, ayn yaz , s. 478-479, 597

9 F. Siim er, ayn ya s , s. 479, 598.

372
 3.
Blm
Destanlar

Ouzlarn kendi dillerinde yazlm biricik mill destanlar Dede

Korkut destanlardr. Bu destanlar son asrlara kadar Anadolu ve ran
Trkleri arasnda sevilerek dinlenmi, okunmu ve Anadolu Trkleri-
nin, atalar Ouzlara kar daha derin bir bahlk duymalarnda mil
olmutur, yle ki XV. yzylda Trkiyede yaygn bir Ouzculuk ce
reyannn mevcudiyeti bile grlmektedir.

Fakat X VII. yzyldan itibaren bu destanlar Trkiyede ehemmi

yetlerini kaybetmee baladlar. Ozanlarn yerini klar ald. Bunlar
ise yeni bir destan terennm ediyorlard. Bu yeni destan haydud veya
Celli K r -O lu nun mceralanm anlatyordu. Bunun eski tima
dzenin XVI. yzyln sonlarnda yklmas ile yakndan ilgili olduu
muhakkaktr. Eski tima dzenin yklmas ile yalnz D ede K ork u t
destanlar ehemmiyetten dmekle kalmam, devlet de kudretini kay
betmi ve Trk halk da zayf, yoksul ve muzdarip bir cemiyet haline
gelmitir, ite Kr-Olu bu cemiyetin destandr.

K r-O lu destan daha X V II. yzylda ran Trkleri arasnda

da yayld ve onlar tarafndan da alka ile karland. O derecede ki on
larn da mill destan haline geldi. Mezhebi ayrlk, kanl harbler A n a
dolu ve ran Trkleri nin ortak kavm hars birlii geleneini devam
ettirmelerine engel olamamt. K r -O lu na karlk, oradan da
Trkiye y e Kerem ile A sl, Arzu ile Kanber, Ak Garib gibi halk roman
lar gelmitir.

Hazar-tesi Trkmenlerine gelince, onlar arasnda eskiden beri

Ouz-nmeler bulunduu ve bunlarda D ede K o r k u t ile Salur Ka-
zana ait mhim bahislerin yer ald bilinmekte ise de elimizdeki
D ede K o rk u t destanlarnn bu Trkmenlerce tannmad anlal

373
yor. Buna karlk K r-O lu destan Trkmenler arasnda da ksa
bir zamanda yaylm ve onlarca da -mill destanlar olarak- benim
senmitir. Bylece, Geredeli Celli K r-O lu A li R u en in ahsi
yeti etrafnda teekkl eden bu destan, Dede Korkut destanlar gibi,'
Ouz Trkleri nin, dier bir deyimle Bat Trklerinin ayr lkede
yaayan torunlarnn mterek mill destanlar vasfn kazanmtr.
Burada Cmi ut-tevrihteki Trkler in tarihi ve Ouz un cihangir
liinin hikyesi ile uygurca Ouz Kaan Destan yeniden ele almmayb,
onlar hakknda umum mahiyette birka sz sylenmekle yetinilecek-
tir.
nce u hususu belirtelim ki uygurca Ouz Kaan destanmn da
Jrarada, Ilh a n l devrinde, G azan H an veya halefi zamannda ya
zldndan hi phe etmiyoruz. Bu eserin baka bir yerde, hele U y
gur lkesinde yazlm olmas mmkn deildir. nk onun yazl
masna sebep olan manev hava ancak randaki Ilh a n l saray ve
evresinde grlmektedir. Bu manev havay kuvvetli bir Trklk
uuru parlatyordu. te her iki eserin meydana getirilmesine mil olan
bu Trklk uurudur. Esasen her iki eserin ehemmiyeti de, bize g
re, burada, yani byle bir uurun mevcudiyetini gstermi olmalarm-
dadr. Deilse onlar ne hakik bir destann vasflarm tarlar, ne de
tarih kaynak olmak bakmndan deerli saylabilirler.
Bunlardan Cmi ut-tevrih teki Trklerin tarihi ve Ouzun cihan
girliinin hikyesi, uygurca destann islmi bir gr ile ilenmi bir
versiyonundan baka bir ey deildirla. Bu sebeble uygurca Ouz
Kaan-destan, tekine nazaran birka yl daha nce yazlm olsa ge
rektir. Uygurca Ouz destan ile ilgili olarak bizim asl merak ettiimiz
husus, destann nerede son bulduudur. imdiki durumda bu soruyu
cevaplandrmak mmkn olmuyor.
Her iki eser bize bu Trklk uurunun mahiyeti hakknda ol
duka vazh bir fikir vermektedir. Anlaldna gre bu uurun esas
lar unlardr:
a) O uz H andan eserin yazld devre kadar Trk lemini, ad
lan zikredilen u kavimler temsil etmektedir: Ouz (Trkm en), Uygur,
Kpak, Kanl, Karluk, Kala.
b) Trklerin de eski zamanlarda yaam, Moollarn C engiz
Han gibi, cihangir bir hkmdarlar vardr. Bu cihangir hkmda
rn ad O uz K aan (veya Han) dr.

1 a BunlaT hakknda: F. Sm er, Ouzlarca ait destan mahiyette eserler, s. 359-389.

374
 c) Trk dnyas, O uz H ann yapt byk fetihler netice
sinde meydana gelmitir. Yani Trk kavimlerinin Be-Balk blgesin
den Kara-Deniz in kuzeyine ve Adalar Denizine kadar yaylm ol
malar Ouz H ann fetihleri ile ilgilidir.
) Ouzlar O uz H anm 24 torunundan inmilerdir. Uygurlar
Ouz H ann z kavmi veya ona itaat eden Trkler di. Kpak, K an
l, Karluk ve Kalalar da O uz H ann belerinden tremilerdir.

d) Trkler in tarihi blmnde, O uz Han, kavmini hak dinine

sokmak iin T an r tarafndan gnderilmi bir p e y g a m b e r hkm
dar olarak gsterilir. Bylece hem kavmine Allahn dinini getirmi,
hem de byk fetihler yapm bir peygamber hkmdara salip olmak
la Trkler in hem Moollar, hem de Arablar kadar erefli veya onlar
dan da erefli ve stn bir kavim olduklar ifade edilmek istenmitir.

Her iki eserde ve Trk-Mool ensab bahsinde Trkmenler e en

erefli mevkiin verilmesi bu almalara en fazla onlarn katlm ol
duu eklinde izah edilemez. Esasen Trkmenlere mensup ahslarn,
Uygur bahlar gibi, bu almalara katldklarn da kesin olarak bil
miyoruz. Dier taraftan Trkmenlerin Moollar katnda Uygurlar
gibi itibarl mevkie sahip olmadklar da bir gerektir. Ancak o zaman
lar aka grlen vka u idi ki, Trkmenler Manglak tan Adalar
Denizi ne kadar uzanan geni sahada kavmi varlklarn kuvvetle mu
hafaza ederek yayorlard. Dier taraftan yakn bir mzide S elu k lu
hnedan idaresinde byk bir imparatorluk da kurmulard. Halbu
ki dier Trk kavimleri ne varlklarn koruyabilmiler, ne de Trk
menler gibi parlak bir maziye sahip olabilmilerdi. Nitekim Trkmen
ler, varlklarn kuvvetle muhafaza etmelerinin neticesi olarak ve bu
eserlerde kendilerine verilen en erefli mevkie lyk bir ekilde, dnya
tarihi" apnda byk roller oynamakta devam etmilerdir.

Ilh a n l saray ve evresinde balyan Trklk uuru, Anadolu

da Ouzculuk uuru eklinde X VII. yzyla kadar srmtr. Bu uu
run O sm anl hnedanmn siyas baarlarnda rol oynayan balca
manev millerinden biri olduunu sylemek her halde yanl bir gr
saylmaz. Y a z c O lunn O sm an G aziye isnat ettii:
Os m a n , Erturul olusun
Ouz, Kara-Han neslisin
Hakkn bir kemter kulusun
stanbul u a glzar yap !
iirinde bu uur manev bir mil olarak grnmyor mu?

375
Esasen daha nceleri belirtildii gibi, O sm anl hnedam O uz H an
n soyundan gelmee ve kendisini K a y boyundan saymaya ok ehem
miyet vermitir; K a y damgasn ailenin resm almeti kabul etmi,
ehzadelere O uz H an ve K o rk u t gibi adlar koymutur. Bu husus,
yalnz hanedann atalar olan Ouzlar a kar duyduu ballk ile deil,
halkn bu husustaki hassasiyeti, doudaki K a r a -K o y u n lu ve bil
hassa A k -K o y u n lu hnedam ile meydana gelen siyas rekabet ile de
ilgili idi. nk, evvelce sylendii gibi, bu sonuncu hnedann hkm
darlar da O uz H ann torunlar olduklan sylyor ve bunlarn
en by, F tih in rakibi, U zun H aan B e kendisini Anadolu
Trklerinm. biricik hkmdar sayyordu. Ouzlar ul veya Trklerin
hkmdarlnn K a y boyu beler'inin eline geerek bunun kyamete
dein sreceine dir Ouzlar m byk velisi K o r k u t A ta ya keh
net isnad edilmesi, O sm an G azinin, Ouz beleri tarafndan hkm
dar seildii iddias ve Kara-Koyunlu C ihan- ah a, II. M uradm
nesebinin kendisininkinden daha erefli olduunun syletilmesi, bah
sedilen bu hususlardan ileri geliyor. Y a v u z S elim de M em lk h
kmdar T u m a n -B a y a yollad bir mektupta 20. gbee kadar
ata ve dededen hkmdar olduunu yazmt. Bylece kendisini O uz
H ann soyundan saymakla O sm an l hnedam, tabileri, fakat Cen
giz neslinden olan Krm hanlanna kar da her hangi bir kklk
hissi duymuyordu.
Netice itibariyle bahis konusu destanlar, ensab bahsi ve Dede K or
kut destanlar ile birlikte Ouzculuk uurunun canl bir ekilde yaa
tlmasnda mil olmalar bakmndan da dikkat ve alkamza lyk
trlar.
O sm anl melliflerinden Y a z c -O lu , bilindii zere, Cmi
ut-tevrihteki Ouzlaru dir ensab bahsini trkeye evirdii gibi,
muhtemel olarak, K o rk u t A ta ya ait baz bilgileri de, Trklerin ta
rihi blmnden almtr. Y a z c -O lu nun bu tercmesinden M ev
l n a R u h nin geni bir ekilde faydalandn biliyoruz. Yine Y a
z c Olu uygurca bir Ouz-nme den bahseder ki bu, elimizdeki Ouz
Kaan destan olsa gerektir. Ayn mellifle ada, k ru lla h da II.
M urad devrinde elilikle gittii Kara-Koyunlu hkmdar Cihan-
ahn Tebrizdeki saraynda uygur yazsyla yazlm bir Ouz tarihi
grmtr. A k -K o y u n lu mverrihi E b B e k T - i T ih ra n ise U -
zun H aan B ein O uz H an ve N uh aleyh is-selma dein kar
d soy ktn yazarken Cmi ut-tevrih teki ensab bahsinden fay
dalanmtr.

376
 ran daki son Trk hnedan olan K a a rla rn da atalar say
dklar Ouzlar a ilgi gsterdikleri anlalyor. Bu mnasebetle M irza
E b l-K a sm , ensab bahsini kaynak yapp kendi zamannda Iran
ve Hazar-tesi Trkmenleri arasndaki Ouz boylarna mensup oy
maklardan bahseden bir risale kaleme almtrlb.

Uygurca Ouz Kaan destan ile Trklerin tarihi ve Ouz Hann

cihangirlii nin hikyesi blmleri zerindeki bu mlhazalardan son
ra asl bizim iin mhim olan Dede Korkut destanlar na geebiliriz.

1 - Destanlarn Yazld Zaman:

Dede Korkut destanlar hakknda en eski tarih bilgiyi M sr T r k

M e m l k l e r i devri mverrihlerinden E b B ekr b. A b d u lla h b.
A y -B e e d -D e v d a r (lm 1331-32) vermektedir. Bu bilgi ay
nen yledir:
Ben derim ki burada bu kavmin zuhur, huru ve ilerinin ba
langcm anlatalm. Bu, melik byk baba anlamna gelen (?) Ulu Han
Ata Bitiki adl kitapta, onlarn yaradllarnn balangc ve atalar
zerindeki-ank eriatn cevaz vermedii-szlerin ksa bir zetidir. Bu
kitab ilk Trkler den Mool ve Kpaklar yanlarndan ayrmazlar ve
bunun onlarn katnda byk bir deeri vardr; nasl ki dier Trklerin
Ouz-nme adn verdikleri bir kitablan olduu gibi. Onlar bu kitab
elden ele dolatrrlar; orada Ouzlarm ilerinin (tarihlerinin) balan
gcndan ve onlarn ortaya klarndan itibaren gelen hkmdarlar
nn ilki ve by O uzdan bahsedilir. Ouz-nme de onlarca De-
pe -G z denilen bir ahsn ahvali (de) anlatlr. Bu D e p e -G z on
larn yurdlann ykm ve eski Trkler in ulularn da ldrmtr. On
larn inandklarna gre D e p e -G z irkin yaradl idi; bann or
tasnda bir gz vard; kendisine kl ve karg ilemezdi; annesi ulu
denizin perilerinden olup, babasnn klh da ancak on kei derisinden
yaplmt. Onlarn buna dir gnmze dein aralarnda sylenen bir
ok szleri ve nl hikyeleri vardr. Bunlar, onlar arasnda zeki ve ko
puz almasn bilenler ezberlerler. Nihyet bu D e p e -G z, Trkler
arasnda erefli ve yiit olarak tannm, Ur us olu B a sat adl bir
gen tarafndan ldrlmtr. Buna da yine onlardan bir kzn ko
tuu art mil olmutur. Bu kz binicilikte U rus olu B a sa tdan
baka kimse yenememiti. B a sa t bu kz yenerek onunla evlendi.
B a sa tn babas U rus a gelib olunun kz yendiini mjdeledik-

1 b Mecmua , Tebriz, 1294, s, 396-423. Fakat bu risale eksiktir.

377
Ierinde: sanki olum D e p e -G z ldrm gibi konuuyorsunuz
dedi. B a sat adl gen bunu duyunca bir tedbir ile D e p e -G z l
drd. B asat ile D e p e-G z arasnda akbn almyaca bir ok h
diseler gemitir. Bunlar Trkler in hurfelerindendir10
bn Devdarnin bu szlerinden bahsettii Ouz-nme nin bizim
Dede Korkut destanlarm iine alan bir kitab olduu anlalyor. Bu
Ouz-nme nerde yazlmtr? Hi sanmyorum ki bu kitab Trkistan
da. yazlm ve Ouzlar tarafndan Yakn Dou ya getirilmi olsun. Bi
zim kanaatmza gre, Ouz-nme Dou- Anadolu da veya Azer
baycan da yazlmtr, yazld tarih de XIV. yzyln balar olsa
gerektir. nk sylendii gibi, bu esnada lh a n l saray ve evresi
ne uygurca Ouz-nme (Ouz Kaan destan) ile R eid u d -d in in
Ouz-nmesinin yazlmasna mil olmu bir Trklk uu'u hkim
idi. Dier taraftan biz bu destanlar kopuzlar ile okuyan ozanlarn,
vazifeli olarak Mool hanlar ve noyanlarmn kap halk arasnda yer
alm bulunduklarn biliyoruz.
Ancak, elimizdeki Dede Korkut destanlar kitabnn, bn u d-D e-
v d rnin bahsettii Ouz-nme olmad anlalyor. Ad geen mel
lifin T e p e -G z ldren B a sa tn destam hakknda verdii haber
ler, elimizdeki Basat destan nda grlemiyor. Hatt bizim destanda
Bas a tin sevgilisine ait tek bir sz bile yoktur. Dier taraftan imdi
bahsedilecei gibi, bizim destanlarda bir takm kelimeler grlmekte
dir ki, bunlarn da bu Ouz-nme de bulunmas mmkn deildir. bn
ud D e v d a r nin bildirdii bu en orijinal Ouz-nme nin bize kadar
gelmemi olmasna nekadar teessf edilse yeridir.
Elimizdeki destanlara gelince, bunlarn biri tam, dieri eksik iki
yazma nshas vardr. Bu nshalarn her ikisi de ayn nshaya dayan
makta veya eksik nsha tan nshadan kopye edilmi bulunmaktadr2.
Elimizdeki Dede Korkut destanlar nm XV. yzyln ikinci yar
snda tesbit edilmi, yani yazlm olduu umumiyetle kabul edilmiti.

1 c Durer ut-ticn ve gureru tevrih iUezmn, Sleymaniye, Damad brahim Paa ktp ., nr
913, 202 a-b.
2 M u harrem E rgin , Dede Korkul kitab, giri, s. 68. Her iki nshann tavsifi hakknda
yine buraya bk. (s. 64-70). Dede Korkut destanlarnn bizde yayn yaplmtr:
1 K ilis li F ifa t, K itab- Dede Korkut al lisan- tife-i Ouzun. stanbul, 1332.
2 O rhan aik G k y a y , Dede Korkul, stanbul, 1938 (eserimizde ksaltma: Gk-
Yay.).
3 Dr. M u harrem E rg in , Dede Korkut kitab, I, Giri-metiu-faksimile, (T .D .K .),
Ankara, 1958, II, indeks, gramer, ( T .D .K .), Ankara, 1963 (eserimizde ksaltma:
E rgin).

378
Biz de vaktiyle kan kk bir yazmzda3 ayn gr mdafaa etmi
tik. Ancak, imdi zikredeceimiz deliller ile biz bunlarn XVI. yzyln
ikinci yarsnda bir ozann azndan tesbit edilmi olduu fikrine, ke
sin bir ekilde, varm bulunuyoruz.
a. IV. destanda Ba Auk Tatyar kalasndan bahsediliyor.
XVI. yzyln S a fev mverrihi R u m lu H aan Be Ba Auk'un,
ada olan Gvc kral Bakratm lakab olduunu sylyor4. B a
A u k un , be yl sonra K a n u n in in tbiiyyetini kabul etmi ol
duu grlyor5. B a A u k szne daha eski eserlerde rastgeline-
miyor.
b. Yine destanlarda, O sm anl devleti tekiltndaki anlam ile,
paa, sancak bei kelimeleri de geiyor. Paa6 ve sancak bei7 deyim
lerinin Osmanllar dan baka Trk devletlerinde, bu arada Kara-Ko-
yunlularm ve Ak-Koyunlularm asker tekiltlarnda kullanlmad
malmdur.
c. Bunlardan baka alay ve gnder (karg) kelimeleri de grlmek
tedir. Bunlardan alay O sm anl devleti tekiltndaki anlam ile kul
lanlyor8. Sonuncu kelimeyi de yanlz O sm an lla rn kullandklar
anlalyor. A lay ve gnder kelimelerinin rumca olduu sylenmekte
dir.

3 Dede Korkul kitabna dair baz mlhazalar, Trk folklor aratrmalar, 1952, say 30,
s. 467-472.
4 S' I j Lilj jH aL- [1543 = 950 j j *

OL jb _- j O U jj (JU- j i j l " - jj

^ a Ij ^Jjl j I ^ ^
j ^ L f I j j o l j j Ij j l
(s. 306). Ayn mellif ah T a lm a sb Grcistana bir sefer yapmas zerine Ba A u k un
S a fe v hkmdarnn huzuruna gelerek hil at giydiini yazyor (s. 316). B a A u k Kara-
Deniz kysnda Fa ile nger aylar arasndaki ba ehri Kutatis olan blgenin hkimi idi. Ba
A uk ayn yzyln sonlarnda B a k ra tm idare ettii yerin ad olmutur (Tarih-i alem r-yi
Abbas, II, ndeks).
5 Hususan tife-i hife-i Grci''den V erze nm ln ki ajn gibi bdin daima muharrik-i
silsile-i fesad u isyan ve heng-i inad u tuyandan hli olmayub pirye-i fazl- nmtenhi olan
mer kullarmdan Ba A u k M elik in vilyetinden nice nliyeleri nelb u. gret ve ehalisini
kati u hasret eyleyb ... (F e r id u n Be, Mneat us-seltin , I, s. 625-626).
6 n inayet Tanr dan oldu, beun paanun himmeti K a n T u ra lya oldu (G k -Y a y
s. 70, Ergin, s. 191).
7 B a y n d r H an yirmi drt bahadr sancak beini Y ig e n e g e yoldala bile kotu
(Ergin s. 201, 204).
8 E rgin , s. 230, 240, 141.

379
 . Destanlardan birinde be akalu ulfeciler sz de geiyor
k i9, buna da ran daki Trk devletleri tekilatnda rastgelinemedi.
Bu zikredilen hususlar, destanlarn yalnz X V I. yzyln ikinci
yarsnda yazlm olmayp, bu yazlmann ayn zamanda O sm anl
hakimiyeti devrinde yapldm da gstermektedir.
Bu destanlar, phesiz Erzurumda, Kuzey-Azerbaycanda veya
irvan da yazlm olabilir. Kuzey-Azerbaycan (gneyi de) ve irvan,
999-1012 (1590-1603) yllar arasnda olmak zere, 13 yl O sm anl
hkimiyetinde kalmt. irvan lkesinde X V II. yzyln ikinci yan
snda bil e. Dede Korkut destanlar nin canl bir ekilde yaadn bi
liyoruz I0.
Bununla beraber, biz destanlarn Erzurum blgesinde yazlm
olduu kanaatndayz. nk:
a. Destanlarda, az nce sylendii gibi, O sm anl devleti teki
ltna ait baz kelimeler vardr: Paa, sancak bei, alay, gnder, be
akalu ulfeciler.

b. Elimizdeki nshalar, O sm anl devri Anadolu lrkesi imls

ile yazlmlardr.
c. X V I. yzylda Azerbaycan ve irvan da bu destanlarn yaz
labilecei byle bir trke nesir edebiyatnn mevcudiyetine dir kfi
delillere sahib deiliz.
. Bu destanlarn X V I. yzyln ikinci yansnda Erzurum blge
sinde kuvvetli bir ekilde yaadn biliyoruz.
d. Destanlarda Erzurum blgesi ile ilgili yer adlar az deildir:
Bayburd, Avnik, Pasin, Kara-Dervend. Bunlara, eskiden beri Erzu
rum blgesinde yaayan Duharlu oymann adn da ilve edelim.
Bu oyman ad, III. destanda bir iirde gemektedir.
e. Zamanmzda bile bu destanlardan bazsnn henz bu blgede
yaadn biliyoruz.
f. Destanlarda ak bir lik tesiri grlmyor. Hatt destanlarn
banda, D ede K o 'k u t a atfedilen szler arasnda H a lfe Osm an
b. A ff n ile P e y g a m b e rin zevcesi A ienin ad getii gibi, II.
destanda da yine A i enin ismine rastgeliiyor.

9 E rg in , s. 203.
10 Destanlarda bu mesele ile iJgili dier baz hususlar iin, Ouzlar a ait destan mahi
yette eserler adl yazmza bk. (s. 397-398).

380
 Grld zere destanlar hanm hey5 litb ile balamakta
ve hitb edilen hana ym (iyi dileklerde bulunma, onun iin dua) veri
lerek sona ermektedir. Bu husus destanlarn bir hana anlatlrken yazl
m olduunu aka gsteriyor. Bunu teyid eden baka bir delil de an
latann bir ozan olmasdr. Gerekten D eli D u m ru l destammn son
larnda yle bir ifade vardr: D edem K o rk u t gelben boy boylad,
soy soylad. Bu boy D eli D u m ru l un olsun, menden sonra alp ozan
lar sylesin, ahu ak cmert erenler dinlesin dedi 11.

2 - Destan Kahramanlar Nerede ve Ne Zaman Yaadlar?

Destanlarda grlen yer adlarndan ou insana ilk bakta kah

ramanlarn Dou-Anadolu veya Azerbaycan da yaadklar fikrini ve
rebilir.

Destanlarda kahramanlarn mensup bulunduklar Ouz elinin va

sflar ise unlardr: a) Tam gebe, b) Ouz ve D Ouz olmak zere
iki kme halinde yaamakta yahut -Ok, Boz-Ok adlaryle iki kola
ayrlmaktadr, c) Ouz eli, lkesinde toplu olarak yaylaa ve klaa
gidip gelmemektedir. Her boy kendisine ait bir yurtta oturmakta,
oradaki dada yaylamaktadr, ) Ouz elinin siyas bir dzeni vardr,
ve eli feodal bir asilzade snf idare etmektedir, d) Ouz elinin koyun
etinden baka at eti yedii ve hatt kmz dahi itii grlmektedir.

Dou-Anadolu da, ve Azerbaycan da hi bir zaman bu vasflar

haiz bir Ouz eli yaamamtr u. 0 halde bu Ouz eli nerede yaam
tr? Orta a Trk tarihi ile megul olan bir kimse bunun cevabn
kolayca verebilir: Sir-Derya boylarnda. Filhakika destanlar Birinci
Blmde tarihlerini, kaynaklarn verdii imkn nisbetinde, incelemi
bulunduumuz Ouzlara aittir. Dou - Anadolu nun ve Azerbaycann
tarihi hakkndaki bilgilerimiz zarur olarak bizi byle bir hkme g
trmektedir. Bu destanlar X . yzyldaki Ouz elinin mi, yoksa muh
telif gler ile nfusu azalp balca Karauk dalarnda yaayan X I.
yzyddaki Ouz eli nin midir ? Biz ikinci ihtimale byk bir yer ver
mekteyiz. Ouzlar bu htralarn veya onlann destanlam ekillerini
Yakn Dou ya getirdiler. Bunlar bu srada Ouz-nme ad altnda
yazld ki bu, ibn ud D e v d a r nin bildirdii kitaptr. Destanlar ozan
lar vastasiyle halk arasnda yaatlyordu. Bunlar, zamann zarur

11 G k -Y a y , s. 64, Ergin, s. 184.

12 Bu hususta daha fazla izahat iin: F. Sm er, ay m yas, s. 403-406.

381
olarak getirdii baz tesirlere uradktan sonra yeniden yazld ki,
imdi elimizde olanlar bunlardr.
Destanlarn Sir-Derya boylarndaki Ouz eli ne ait olduu o ka
dar phe gtrmez bir hakikattir ki, bunu teyid edecek baka deliller
aramaya bile lzum yoktur. Bununla beraber srf tecesss maksadiyle
baka yerlerde ve destanlarn kendisinde bu husus ile ilgili baz delil
leri kaydedelim.
a) Destanlarda byk bir manev ahsiyet olarak grnen Dede
Korkut, bilindii gibi, XIV. yzyln balarnda Ilh a n l saraynda
yazlm Cmi ut-tevrih deki Trkler in tarihi ve Ouz un cihangirli
inin hikyesi blmnde de gemektedir. K o rk u t A ta orada T r
k is ta n da. yaam Ouz y a b g u l a r n m m u k te d ir b ir d e v le t
adam ola ra k vasflanmakta ve kendisinin keramet ss (sahibi) ol
duu da belirtilmektedir13. K o rk u t A ta nn mezar da, iki yerde ol
mak zere, Sir-Derya boylarnda gsteriliyor14.
b) Destanlarda, B a y n d r H an saylmaz ise, feodal merdivenin
birinci basamanda bulunan, yani btn Ouz belerinin metbuu o-
lan S alur K aza n B e e, E b l-G a z inin ecere-i T erakimesinin.
balca kaynaklarndan biri olan Ouz-nmeler de ehemmiyetle yer
verildii grlyor. Daha nce de iaret edildii gibi, bu Ouz-nme
ler bizim destanlardan ayr bir hviyete sahip idiler. Bununla beraber
her ikisinde de ana unsurlar ayn olan baz mterek olaylar anlatl
yor. Mesel bu Ouz-nmeler de Becene (Peenek) eli babuu D oy-
m adu kun Salur K aza n m babas E n k iin ordasm bastna,
K aza n n kap anas C ica k l H a t u n un dman tarafndan gt
rldne, E n k iin yl sonra D o y m a d u k a nibi ile mal gnde-
rib karsn kurtardna dir bir para vardr. Hatt bu hatunun, koca
snn yanna dndkten alt ay sonra bir ocuk dourmas zerine son
derecede fkelenen Salur K aza n bu ocuu nereden aldn? diyerek
bir denekle annesinin ban yarmt15. Bizim destanlarda da Kfir
bei kl M elik, Salur K a za n m ordasm basarak anasn, kar
sn ve olunu tutsak alp gtrr.
Yine E b l-G a z inin bu Ouz-nmeler den naklettii, K aza n
Bein baarlarn ve cmertliini anlatarak onu en, dikkate deer
bir manzume vardr ki, aynen yledirls:

13 F. Sm er, ayn yaz , s. 371-373.

14 G k -Y a y , g i r i , s. V IIM X .
15 ecere-i Tcrkime , s. 70.
16 s. 65-66.

382
 <(Kaz-Gurt tadm fir11 ( j \) tan yuaiattl.
Salur K a z a n tr barb karbab tutd
t Becene grb an issi gitti
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.
*

Bir kazanga krk bir alnn etin sald.

Ol kazann sol elii birlen ald
Sa elii birlen ilge letrdi
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.
*

K k asmandm inib keldi tinli ylan

Her demni yutar irdi grgen zaman
Salur K a z a n ban kesti birmedi aman
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.
*

Otuz krk min leker birlen Kazan barb

t Becene illerini keldi krp
Bir nicesi kutuldular kb yalbarub
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.
*

Trk ve Trkmen, Arab, Acem raiyetler

K a z a n kld Mslmana terbiyetler
Kfirlerni krd ual kb fursatlar
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.
*

Andn hner kriterdiler bara evli

Bazlarga orun birdi sal sollu
Bizge buldu kamu ilin om u dinli
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.
*

Seyyah Korkut ular buldun imdi bilgil

Ol Kazanhn devletine dua klgil
Kervan gitti kb ki kaldn yolga girgil
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.

17 Bunun ne anlama geldii kesin bir ekilde anlalmyor.

383
 Bu manzumede gee Kaz - Gurt dann Sir - Derya boylarndaki
Karauk dalarnn bir ksm olduu daha nce sylenmiti. Manzu
mede K aza n B ein gkten inen ve her grdn yiyen canl (az
gn) bir ylan ldrd bildiriliyor. Bizim destanlardaki bir iirde de
bu ylan ldrme hdisesine iaret ediliyor:

Yidi balu ejderhaya yetp vardum

Heybetinden sol gzm yaard
H ey gzm nmert gzm muhannes gzm
Bir ylandan ne var ki kohtun didim
Anda dahi erm, beim deyu nmedim
nenleri ho grmedim 18 .

Bunlardan baka yine ecere-i Terkime de S alur K a za n m

hatununun ad ve vasf bizim destanlardakinin ayndr, yani boyu
uzun B urla H tn, Salur K aza n m olunun ad da byledir: U-
ruz (Urus).
c) Destanlar bize Ouz elinin yurdu zerinde ak bir fikir vermi
yor. Destan okuyan herhangi bir kimse Ouzlarm oturduklar yere
dir kesin bir fikre sahip olamaz. Hatt Kan-Abkaza, Gence, Berde,
Tatyan, Ba Auk, Grcistan, Srmelu, Aa-Kale, Kara-Dere ve A ln
ca gibi yer adlar dahi bu hususta ona yardm etmez. yle ki orada hi
bir zaman Grclerin eline dmemi olan Alnca (Alncak) kalesi bile
bir kafir kalesi gibi gsterilir. Hlsa destanlarda Ouz eZinin belli bir
yurdu grlemiyor.
Destanlarda iki yerde Salur K azan, bir yerde B a y n d r H an
iin sylenmi bir me vardr. Bu mede onlar: Trkistann direi,
Karacukun arslan, Emet Suyu nun kaplan olarak vasflanyorlarI9.
Bunlar iaret edildii gibi, yalnz bir mede gemekte olup, olaylar
ile ilgili yer adlarndan deildir. Buradaki Trkistan hi phesiz bu
addaki lkedir ve baka bir yeri ifade etmemektedir. Karauk a. ge
lince her nekadar bu ad da Cizre (Cezre)nin gneyinde, Diclenin bat
snda ve Irak ta Altun-Kpr nn batsnda dalar var ise de destan
larda bunlarn deil, Ouzlarm Sir-Derya boylarndaki nl sra da
larnn kastedildii muhakkaktr. Emet Suyu na gelince, baz mellif
ler 20 bunun A m id suyu demek olduunu ileri srmler ise de bu id
diay hi bir surette kabul etmee imkn yoktur. nk bir defa des

18 G k -Y a y , s. 108, E rg in s. 237.
19 G k -Y a y , s. 13, 41, 78.
20 Mesel E. R o s s i, II Kitb- Dede Qorqut, Vaticno, 1952, s. 33.

384
tanlarda Am id, Hamid ( V -) olarak gemektedir k i21, XV. ve X VII.
yzyllardaki Anadolu ve tran Trkleri de ehrin adn ayn ekilde
telaffuz ediyorlard22, ikinci olarak Trkler in Dicley e m id suyu
dediklerine dir hi bir delil yoktur. Dier taraftan Emetin X V. ve
X V I. yzyllarda Anadolu ve tran Trkleri arasnda ahi9 ad olarak
kullanldn da biliyoruz23.
Bu hususu bylece bertaraf ettikten sonra Emet Suyu nun Trkis
tan ve Karacuk adlar ile birlikte zikredilmesini gz nne alarak, bu
nunla Ouzlarm Sir-Derya da bulunan yurtlarndaki bir rman kas-
dedilmi olduuna hkmedilebilir. Birinci destanda Kazdk da adl
bir dadan da bahsediliyor24. Bunun da Ouz yurdunda olduundan
phe edilmez. Nitekim bu adda Manas destannda bir yer ad gei
y o r25.
) Destanlarda geen ahs adlarndan ou X I. yzyl ve daha
nceki zamanlarda kullanlm eski (arkaik) isimlerdir. Bunlar: D irse
Han, B u rla, D uha (Duka)26 K oca , D um rul, B asat, Bams Bey-
rek, B a y Bre, Y ig e n e k , K a z lk K oca , B d z Em en, Ma
mak, E li K o ca , U un K o ca , E rek, Serek, hatt belki de
K a z a n 27 ve K y a n S e l u k 23.
d) Destanlarda, Ouzlarn dmanlar kfir ad ile anlyor. Ka
vim olarak da yalnz erkez ad-o da bir manzumede olmak zere-bir
defa geiyor29 ve lke olarak Grcistan zikrediliyor.

21 G k -Y a y , s. 23, E rg in , s. 112.
22 Bu hususta birok kaynak gsterilebilir ise de biz yalnz bir ikisinin adm zikredece
iz: k P a a Z ad e, s. 248; H a s a n -i R u m lu , s. 306-307; Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s.
34, II, s. 1064.
23 S a fe v Trk belerinin bu ad kullandklar zerinde: Tarih*i lem r-yi Abbas ,
II, ndeks.
24 G k -Y a y , s. 9, 10, E rg in , s. 88, 89.
25 G k -Y a y , giri X X X V II; R o s s i, s. 37 ve haiye 2.
26 Bu kelime S e lu k un babasnn ad, Dukak sz ile mi ilgilidir?
27 X II-X V . yzyllarda Anadolu'da K a z a n (G aza n ) adnn kullanldna dir misal
ler grlemiyor. Yalnz, K a r a -K o y u n lu la r dan M sr H o ca nn olu G azan S u lta n
vardr ki, adn M ool hkmdar K a za n dan almtr.
28 Anadolu9da X V. yzylda ahslara konan S elu k , ad imdi de olduu gibi, S e lu k
lu la r n htrasndan gelmi olsa gerektir.
29 K a za n B e, Tomanun kalesi tekfuruna tutsak dtnde kfirler ondan kendilerini
vmelerini istiyorlar. K a za n B e ise u szler ile balyan bir deyi syleyip onlar yeriyor:
t kibi kuv kv eden erkez hrsl
Kck tonuz lenli
Bir torba saman dekl
Yarm kerpi yasdklu
(Ergin, s. 238),

385
 Destanlar da Ouz alplarnn ya (dman) lan olan kfir beleri
unlardr: kl M elik, B u a ck M elik, K a ra T k en M elik,
K ara A rsla n M elik, D em ir Y a y l K p a k M elik, Sunu San
dal M elik, A M elik eme, A rn O lu D irek T ekr, K ara
Tekr. Bunlardan son ikisi yani A rn O lu D irek T ek r destan
da Kara Deniz kysnda olduu sylenen Dzmrd kalesinin, K ara
T ek r de Alnca (Alncak) kalesinin beleridir. Dierlerinin ise her
hangi bir kaleleri olmad gibi, kavmiyetleri de belirtilmiyor. kl
M elik destanlarn balca ve asl unsurlarndan biridir. Destanlarn
drdnde de dman temsil eder ve her defasnda arkadalar Bu-
a ck M elik ve K ara T ken (y a h u t tk en ) M elik ile birlikte
lr. K p a k M elike gelince o, Seluklun babas D u k a k gibi,
demir ya yl lkabn tamaktadr. K p a k M elik in olaylar sahne
sinde bir rol yoktur. Yalnz K aza n B ein yeeni ve gveyisi K a
ra B u d a k m ona kan kusturduu sylenir. Buradaki Kpak adnn
bu bein mensup bulunduu eli ifade ettiinde phe yoktur.
Bata k l M elik olmak zere, Ouzlarm dmanlan olan
btn kfir belerinin adlar, grld gibi, trkedir. k (k)
trkede sknet, ar ballk demek olup, kl, sakin, ar bal
anlamlarna gelse gerektir. Fakat bu husus ne olursa olsun kesin ola
rak bildiimiz ey kl nn Trkler arasnda ad olarak kullanld
dr. 1071-1072 ylnda Suriyeyi aan Ouz ( Trkmen) beleinden
biri bu ad tayordu30.
Netice olarak, Ouzlarm destanlarda kfir olarak vasflanan d
manlan onlarn tarih dmanlan olan Kpaklardan bakalar de
illerdir. Yukarda geen D em ir Y a y l K p a k M elik sz de bu
nun iin mhim bir delildir. Trke adlar tayan ve bazlan melik
nvan ile zikredilen kfir beleri de Kpaklar m babulardr. K p -
aklar n Ouzlar dan ok sonra, ancak X II. yzyhn ikinci yarsndan
itibaren Islm dinine girmeye baladklarn biliyoruz.
e) Destanlar anlatan ve onun evresince Ouz eli ok eski zaman
larda yaam bir kavimdir. Onlar galiba, kahramanlann Peygamber
anda yaadklann sanyorlard31. E b l-G a z inin eserinden
reniyoruz ki, Trkmenler in Ouz-nmelerinde de bu ekilde bir sanma

30 ISCe i r Ji\ J jV I -Jj J j (S b t ib n u l-C e v z , M ir'at uz-

zamn , Trk slm eserleri mzesi htp ., nr. 2134, 21 a).
31 Bunu gsteren baz ifadeler unlardr: O uz zamannda bir yiit ki evlense oh (o t)
atard; O uz zamannda U un K o c a dirler bir er var idi (G k -Y a y , s. 32, 93, E rg in s.
184, 225).

386
vard. Fakat onlar da asl hkim olan kanaat, K o rk u t A ta ve Salur
K aza n n Peygamber den 300 yl sonra yani X . yzylda yaadklar
rivayeti idi. R e id u d -d in de ki blmde K o rk u t A ta veya onun
babas K e z e n k n Mekkeye gidip Peygamberi ziyaret ettii sy
lenir 32.

3 - Kahramanlarn Mslmanl:

Destanlarda kahramanlar bize mslman olarak tantlmaktadr.

ecere-i T er k im edeki O u z-n m elerden alnm paralarda
da Salur Kazan Mslman grnyor ve onun bu dine hizmet ettii
de belirtiliyor. Destanlarda sahnede grlen ahslardan ancak
trke adlar tamyor. Bunlar destursuzca B a y n d r H ann e
risin basan G a fle t K o ca olu r em seddn, kincisi iki kar-
da bebein ldrp zelil gezen D zen olu A lp R stem , n-
cs de krk oynal B o a z c a F atm a. Bu isimden ilk ikisinin
ayl destanlar olmamakla beraber adlar sk sk geer; ikisinin de baba
adlar veriliyor. Hatt D zen olu A lp R stem in Boz-Oklar dan
olduu dahi biliniyor. Bu sebeble bilhassa hu son iki ismin destanlara
sonradan sokulduunu iddia etmek bize g gibi grnmektedir. Her
halde destanlarn X I. yzyldaki Ouzlara ait olduunu kabul eder
sek bu mesele de halledilmi olur. Yani bu takdirde kahramanlarn
Mslman olduklarna inanlabilir.

4 - Destanlarn Konusu:

Bilindii zere elimizdeki Dede-Korkut kitabnda 12 destan var

dr. Bu 12 destandan ikisinin yani Deli Dumrul ve Basat destanlarnn
konusu kahramanlarn tabiat st varlklar ile mcadelesidir. Dier
bir destanda kahraman (Kanturah) silhsz olarak boa, arslan ve
bura gibi hayvanlar ile savar. teki destanlarn bazlarnda da masal
unsurlar var ise de bunlar hem az, hem de olaylarn seyrinde nemli
saylabilecek tesirleri grlmez.
Bu on iki destandan I., IY. ve VI. destanlarda, yani D irse Han
olu Bua, Deli Dumrul ve Kanturah destanlarnda, olaylar sah
nesinde yalnz kahramanlar ve onlarn yaknlar (aile efrad ve yol
dalar) vardr. Dier destanlarda ise sahnede kahramanla birlikte ad-
ve sanlar belli, siyas mevkileri deimeyen bir beler topluluu gr-

3*2 F. Sm er, ayn yaz, s. 371. Destanlar da alplardan B d z E m en hakknda: va-

ruben peygamberin yzn gren, gelbcn Ouz'da sahabesi olan denilmektedir (G k -Y a y ,
s. 23, E rg in 113).

387
lr. Bu sebeble bu destanlarda sabne kalabahk, dekor daba zengindir.
Destanlardan her birinin kahraman bu ad ve sanlar belli, siyas mev
kileri deimeyen belerden biridir.
Tabiat st varlklar ile savaan kahramanlardan biri D eli Dum-
ru l dur D um rul, D uha (D uka) K o c a mn oludur; yani btn
kahramanlar gibi babasnn ad bellidir ve yine onlar gibi bir bedir.
O, yrei pek, atlgan ve abuk parlayan bir kimse olduu iin kendisi
ne destanlardaki baz kahramanlar gibi deli lkab verilmitir33. Nite
kim D u m ru l bir kuru ayn stne kurduu bir kprden geenler
den bileinin gcne gvenerek bac almaktadr. Hatt kprsnden
gemek istemeyenleri dahi hara almak iin gemee zorlamaktadr.
te tarih D eli D u m ru lun ahsiyeti bu olup, eldalar arasndaki
n ve htralarda yaamas da buradan yani kprs banda veya
kendi yurdu (topraklar)ndan gelip geenden hara almasndan geli
yor. Aradan zaman geince D uha K o ca nn olunun htras muhay
yilede ilenmi kendisinden baka yiit, alp bir kimsenin olmadn
sanan D eli D um rulun karsna onun hakkndan gelebilecek olan
Azrail karlm ve bylece Deli Dumrul destan meydana gelmitir.

b n F a d l n 34 921 ylnda byk bir kervann arasnda Ouz

yurdunu geerken bir Ouz nlerini kesmi, ancak istedii verildikten
sonra kervann hareketine msaade etmiti.
T e p e -G z adl korkun ve olaanst yaratk ile savaan Ba-
sat a gelince o, Ouz eli nin Boz-Ok, yahut D Ouz kolunun ba,
U ruz K o c a mn kk oludur; K y a n S elu k da aabeyidir. Ba-
satm rol sadece kendi destanna mnhasr kalmyor. Onun ad so
nuncu destanda da geiyor. Basat bu karde kavgasnda, yani U-Ok
(I-Ouz) ve Boz-Ok (D Ouz) arasnda dmanlk kt, babas
U r u z K o c a nn metbu ICazan a ayakland esnada kendisinden
korkulan bir ahsiyet olarak bahsediliyor. Belerbei Salur K aza n -
n inak boz aygrb B eyrek , kan bu dmanlk sebebiyle B a sa tm
ordasn basp her eyini eline geireceinden kayglanm ve korkmu
tur35. B asatn Ouzlar n dmanlarna kar da baarlar var mdr,
bilemiyoruz. Aabeyi K y a n S elu k un T e p e -G z ile yaplan sa

33 Destanlarda korku nedir bilmez, atlgan, fakat mert kimselere deli denilmektedir.
O sm an l devrinde de bu gibi ahslar iin ayn deyim kullanlm ve aknclar gibi snrlarda
oturan, gz pek genlerden mteekkil asker atl snfna deli ad verilmitir. Bu askeri snf
hakknda: .H. U zu n a r l, Osmanl tarihi, A nkara , 1949, (T.T.K.), II, s. 564.
34 T o g a n y a y ., s. 14, ed-Dehhn yay., s. 98.
35 G k -Y a y , s. 117, E rgin , s. 249.

388
valarda d sdb ld syleniyor36. B asat da esasen aabeisinin
cn almak iin T ep e-G z ile savamaya karar vermiti. Tasavvur
etmek mmkn olabilir ki T ep e-G z belki de aslnda Ouzlar a b
yk aclar ektirmi ve kayplar verdirmi bir dman temsil etmek
tedir. Yani T e p e -G z bu lkabla anlan Kpaklar dan bir dman
babuu olabilir37. O, st yapt basknlar ile Ouzlar ve bil
hassa Boz-Oklar korkun yenilgilere uratm, B a sa tn aabeyi K
yan S elu k, A ruk Candan (iki kardei ile), D em ir D on lu Ma
mak, D zen O lu A lp R stem ve Uun K o c a gibi bejer yap
lan savalarda lmlerdir. B a sat sonra T e p e -G z yenip ldre
rek ihtimal kardeinin ve eldalarnm cn ald. Aradan zaman ge
ince T e p e -G z bu lkabla anlmasndan ve belki d bir tesir ile de
tabiat st bir varlk olarak tasavvur edildi.
Birinci destan yani D irse H an olu B u a boyuna gelince, bu
rada ana konu yoldalarnn hiyanetine uram, onlar tarafndan ken
disi ve aile efrad tutularak kfir ellerine gtrlen bir bein (D irse
Han) olu B u a tarafndan kurtarln anlatmaktadr. Grl
yor ki bu destann ana konusu her yerde her zaman grlebilen bir
olaydr; olaanst bir taraf yoktur.
imdiye kadar kendilerinden bahsedilmiyen destanlardan bizim
iin dikkate lyk ve zerinde durulmaya deer grnenleri sonuncu
ve ikinci destanlardr. Sonuncu destanda konunun gereklii o kadar
belirlidir ki, insan kendisini bir tarih eserin sahifeleri karsnda san
yor, Konunun anlatl da pek gzel ve canldr. Bu destann konusu
ksaca udur: Belerbei K aza n tbileri olan U-Ok ve Boz-Ok be
leri ynak olunca evini yamalatrd. Fakat son defa evini Boz-Ok
(D Ouz) belerinin bulunmad bir zamanda yalnz -Ok ( Ouz)
lara yani kendi z koluna yamalatmt. Bu ekilde hareket ediinin
sebebi aklanmyor. K a za n m evini kendilerinin bulunmad bir
zamanda yalnz -Oklar a yamalatmas Boz-Oklar m ba ve Ka-
zann days U ruz K o c a nn ve onun tbi olan teki Boz-Ok be
lerinin arna gitti. K a z a n m ordasma gitmiyerek tbilik vazifesini
ifa etmediler. U ruz K o ca , K a za n a dmanln aka bildirdikten
sonra tbi olan jBoz-Oklu beleri katna okuyup bundan byle kendisi
ne ba emiyecekleri (asi olduklar) yolunda K a za n a haber gnder
diini syliyerek bu hususta ne dndklerini sordu. Onlar ne di

36 G k -Y a y , s. 84, E rg in , s. 209-210.
37 M em lk emirlerinden birinin Teli e - 1, z e t - T u n l ( J.^LII Lj ) adn
tadn biliyoruz (M a k riz, Kitab us-sulh, Kahire , s. 940).

389
yelim, n sen K a za n a dman oldun, biz de dmanz dediler.
U ruz K o ca , K a za n n ina B e y re k in, Boz-Oklar dan kz ald
iin gveyileri olduunu, bu sebeble de ondan kendi saflarnda yer
almasn istemelerini, kabul etmez ise ldrlmesini teklif etmiti.
B ey rek bir bile ile arlm, ona kendileri ile birlik olmas sylen
mi, iddetle reddi zerine U ruz K o c a tarafndan kllanmtr.
B ey re k ordasma gtrlm ise de ald yaradan lmtr. Bunu
renen K azan pek zlm, gnlerce divana kmam, sonra sev
gili inaknn cn almak ve onlar yeniden itaat altna sokmak iin
harekete gemitir. K azan, U ruz K oca ile yapt teke tek bir ar
pmada onu 'yenerek ldrd. Bunun zerine teki Boz-Ok beleri
K azann elini pp kendisine ba ediler. K aza n onlarn sularm
balam, Uruz Kocanm ordasm aptrm ve elini gnn (yani
orda halk ve boyunu) yamalatmt. Grlyor ki bu destann konu
su hazindir. nk karde kavgasn anlatyor. Bu kavgada yakk
ll, yiitlii ve iyi ahlk ile Ouzun imrencesi lkabn alm olan
B ey ra k lm, Boz-OMar'n ba Uruz da yeeni tarafndan ldrl
m ve her eyi aplp yama edilmitir.

Burada B e y re k in kendileri ile birlik olmas gerektii hakknda

gsterilen sebep, -yani onun Boz-Oklardan kz almas- bizi doruluun
dan phe ettiriyor. nk iki kol da birbirinden kz alp vermekte
idi. B ey rek yaralanp da ordasna dndkten sonra U ruz K o c a nm
olu B a sa tm ordasm basacandan ok korkmaktadr. Fakat olay
da B a sa tm her hangi bir hareketinden bahsedilmiyor.

Bu sonuncu destan belki ikinci destandan nce konmalyd. n

k ikinci destanda Boz-Oklarm ba artk Uruz K o ca deil torunu
K y a n S elu k olu D eli D n d a rdr. teki destanlarda da daima
D e li D n d a rn ad geiyor. Bunun gibi K a za n m nibi K lb a da
bu olayda sadr. Fakat o, ikinci destanda kl M elik in, K aza n -
m ordasma yapt basknda lmtr83.
kinci destann konusu ise ksaca yledir. K aza n beleri ile ava
gittii esnada dman k l M elik yapt bir baskn ile K a za n n
byk ordasm apm, nibi E li K o ca olu K lb a lm, olu
Uruz, kars B u rla H a tu n ve anas tutsak ahmp gtrlmtr.
Bunu renen K azan, k l M elikin zerine yryerek belerin
yardm ile dman yenmi, olunu, hatununu, anasn, hzinesini
geri almtr. Bu destann da bize olmu bir olay anlattn sanyoruz.

38 G k - Y a y , s. 14, E r g in s. 97.

390
Yani dman babularndan kl M elikin, K aza n n ordasn
basp yamalamas bir gerek olacaktr. Fakat K aza n basknda
ordasnda m idi, deil mi idi, bu hususta bir ey sylenemez.
Yukarda da bahsedildii gibi, ecere-i Terkimede Peenek eli
babuu D oy m a d u k un S alur K a za n n babas E n k i in ordasn
bastn E nki ve K a za n n katklarn, K aza n n anasnn tutsak
alnp gtrldn, E n k iin, nibi ile mal gndererek karsn kur
tardn anlatan bir rivayet bulunmaktadr. Bu rivayette, olduu
gibi, K a za n n mal gndererek yaknlarn kurtarm olmas da muh
temeldir. Ancak K aza n Be sonra parlak bir zafer kazanarak bu
basknn cn almtr. Bu destan ile ecere-i Terkime den naklet
tiimiz manzume, ite Salur K aza n B ein bu anl galibiyetini
aksettirmektedir.
Destanlarn kahramanlar asilzde tabakasna mensup kim
seler, yani belerdir. Sahnedeki ahslar arasnda halktan kimse
ler grnmezler. Yalnz ikinci destanda K aza n n K a ra u k adl
oban belki bir istisna tekil eder. Bu oban efendisinin srsn d
mana kar fedkrca korumu ve hatt kardeleri K y a n G c,
D em ir G c bu uurda lmlerdir. Fazla olarak K a ra u k oban
K aza n B ein kl M elik ile yapt savalarda da yararlk gs
termitir. K aza n da K a ra u k oban n gsterdii vefakrlk ve
yiitlie kaytsz kalmyarak onu emr-aluru yapmtr. Bu yiit o
bann tad adm nl Karauk dalarndan gelmi olmas ok muh
temeldir. Trklerm. coraf isimleri ocuklarna ad alarak koymalar,
slm melliflerince de bilinen, yaygn bir gelenek idi.

5 - Kahramanlar:
Destanlarn kahramanlar Ouz eline mensupturlar. Bu el ok de
fa kaln (kalabalk, gl), bazan da kanl (ihtimal sava, yahut
cn alan) szleriyle vasflanr.
Ouz eli nin daima zerinde yaad bir yurdu vard. Yani bu el
yurd deitirmemektedir. O bu yurdunda tam gebe bir hayat srmek
tedir; fakat toplu bir halde gp konmamakta, yani el halinde yaylak
tan klaa gidip gelmemektedir. Aka anlalyor ki belerden her
birinin boyu ile beraber oturduu bir yurdu vard. Be boyu ile birlik-
de bu yurdunun da veya dalarnda yaylamakta, rmak, ay boyu
gibi engin ve alak yerlerinde de klamaktadr.
Bu el -Ok ve Boz-Ok adlanyle iki kola ayrlmaktadr. -Ok-
lara ayn zamanda Ouz, Boz-Oklara. da Ta (D ) Ouz deniliyor.

391
Bu sonuncu szlerden de anlalaca zere, her iki kol birbirine kar
mayarak ayr iki kme halinde yaamakta idiler. Hatt Ouzlar ile
D Ouzlarm yurdlan arasnda epeyce bir mesafenin bulunduunu
tasavvur etmek mmkndr. -Oklar n Boz-Oklar zerine gece gn
dz demeyip yrdkleri syleniyor39. -Oklara. Ouz denilmesi
siyasi hkimiyetin onlarn elinde bulunmas ile ilgili olmaldr.

6 - ktisad Hayatlar:

Feodal Ouz asilzdesi olan kahramanlarn ok zengin insanlar

olduklar grlyor. B a y B ien , B ay B re gibi baz belerin ad
larnn banda bay kelimesi vardr ki bu, belki onlarn servet sahibi
olmalar ile ilgili bir sfattr. Gebe bir hayat srdkleri iin Ouzlar-
m balca servetlerini hayvan srleri tekil ediyordu. Yetitirdikleri
balca hayvanlar, koyun, at ve devedir. Her nekadar verilen toylar dola-
ysiyle at ve deve eti yenildii anlalyorsa da mutad yedikleri et koyun
eti idi. Koyunlar da pek ok olup, bunlar hakknda tmen yani on bin
says sk sk zikrediliyor. Deveye sadece bir nakil vastas (yklet)
gz ile baklyordu. At ise, onlarn destanlardaki tabirle binitleri idi.
Destanlarda belerin zenginlii zerinde sylenen szleri mbalal
bulmamaldr. b n F a d l n m Ouzlarm zengin olup, aralarnda
100.000 koyun ve 10.000 binee sahip olanlarn grdn syledi
inden daha nce bahsedilmiti.
Gebe bir hayat geiren kahramanlar balca koyun eti yemek
tedirler. Koyunun da da koyun cinsinin makbul olduu anlalyor.
Koyun iin ilik sz kullanlyor40. Bu szle koyunun evirmesi kas-
dedilmi olsa gerektir. Koyun etinden yaplan bir yemek olarak yahni
ad da geiyor41. Yahni bugn de Trkiyede bilinmektedir. Yine des
tanlarda ekmek (etmek) den baka gme kelimesi de gemektedir42.
Gme, kle gmlerek yaplan rek veya yumuak ekmee denili
yor. Gme ayn anlamda K g a rl da43 grld gibi, farsa eser
lerde de bulunmaktadr. Bugn Anadolu da hal bilinen ve yaplan
gmee baz yerlerde kmme ve kmbe de denilmektedir.
Destanlarda Ouz belerinin muhtelif vesilelerle verdikleri toy
larda attan ayr, deveden bura ve koyundan ko kesilerek tepe gibi

39 G k -Y a y , s. 114, E rg in s. 250.
40 Gk-Yay, s. 7, 11, 12.
41 Ergin, s, 78, 145, 203.
42 Ergin, s. 141.
43 Atalay, X, s. 360.

392
 et ylyor ve gl gibi kmz salyordu44. te buradaki at eti, hatt
deve eti yenmesi ve kmz iilmesini biz ancak Sir-Derya Ouzlar iin
dnebiliriz. Anadolu ve ran a gelen Ouzlarn. burada eskisi gibi at
eti yemee ve kmz imee devam ettiklerine dir elimizde sarih de
liller yoktur. Anlaldna gre Trkmenler in mensub bulunduu
Hanef mezhebinin at eti yenmesine cevaz yermemesi45, komu Ms
lman kavimlerin at eti yememeleri ve nihayet eskisi gibi says pek ok
ylklara sahip olmamalarndan onlar at eti yemek ve kmz imek gelenek
lerini brakmlardr. Grld zere Ouzlar ad geen hayvanlarn er
kek ve ayn zamanda gen olanlarn yemektedirler. Sr etinden ise hi
bahsedilmiyor. Halbuki baz eserlerde onlarn sr besledikleri de ya
zlyor. Destanlarda Trklerin mill yemekleri olan tutmam ad ge
memektedir. Halbuki bu yemei Ouzlar da biliyorlard. S elu k lu
T u ru l B ein Horasan da iken bir davette yedii badem helvas
iin: iyi tutma imi, ancak sarmsa eksik dediinden evvelce bah
sedilmiti. Tutmacm Trkiye Seluklular nda46 ve O sm anl sarayn
da da yenildiini grdmz gibi47, bugn Anadolu nun pek ok yer
lerinde yaplmakta olduunu da biliyoruz.

Kgrl48 tutmam herkese yani (baka kavimlerce de) bilinen

bir Trk yemei olduunu sylyor. Bu yemek Ouzlar ve dier Trk
ler tarafndan Yakn Dou lkelerine getirilmi, r anllar ve Arablarca
da tannmtr. Oyleki balca farsa ve araba liigt kitablai'ma bile
gemitir49. ira zl E b u s h a k - H a lla cm Divan-i etime sinde,
Trklere ait birok yemeklerin ad geiyor: tutma, gme, gll, rek,
bura, kyma, uma katk, ar, kavud. Ayrca brek ve mant (man-
tu) ile tannm iki bozadan da bahsediliyor. Bura da nl bir Trk
yemei olup, bunu B u ra H an adl bir Trk hkmdarnn icad et
tii sylenir50. Yine oradaki gme, gll, rek, uma, bulama ve

44 Ergin, s. 80, 81, 86.

45 H anef fkh kitaplarna gre (mesel: Muhtasar ut-Tahav, Kahire, 1370, s. 432-434)
at eti yenmesi mekruhtur. fi mezhebi ise at eti yenmesini mubah saymtr (H a m d u lla h -i
M u sta v f, The Zooogical section o f the Nuzhat ul-qulb, yay. J. Stephenson, Lodon, 1928, s.
141).
46 b n Bib, yay. Houtsma, s. 306. Burada tutmac , sarholuu gidermek hususunda
da mil olduu syleniyor.
47 Sheyl nver, Fatih devri yemekleri, stanbul, 1952, s. 27.
48 Atalay, I, s. 452.
49 Yddatha-yi K azvin , yay. rec-i Efr, Tahran, 1334 ., s. 37-39.
50 Bu yemek hakknda: F. Smer, Ouzlar a ait destan mahiyette eserler, s. 376 ve ha
iye 64.

393
dierlerinin bugn Trkiyede yaplmakta olduununu biliyoruz.
Tutma, en sevilen ve en mehur yemeklerden biri olarak E b sh a k -
m divannda ok geiyor. Hatta orada tutmaa dir mstakil bir man
zume de vardr51.
K g a rlnn ve E b sh a k n tutma hakkndaki szleri ye
mein yaplnn umum vasflar itibariyle deimiyerek zamanmza
kadar geldiini gsteriyor. Tutma bugn Tokat, Sivas, Am asya, orum,
Ankara, Yozgat blgelerinde ve Avarlar arasnda yle yaplmaktadr:
Hamur yufka biiminde, fakat biraz kalnca (bir buuk milimetre ka
dar) alr, sa zerinde hafife piirildikten sonra gen veya baklava
eklinde kesilir, hasl olan paralar scak suda halanr; piirilmi yeil
mercimek ile kartrlr ve bunun iine sarmsakl yourt katlr; bu i
ler yapldktan sonra zerine iinde kyma bulunan kzarm ya dk
lr. Onun zerine de yeil veya kuru nane ekilir. Yemek, K g a rlmn
da syledii gibi, sulu olur. Grlyor ki tutman teferruatl bir yap
l vardr; gerekten lezzetli ve besleyicidir. Yalnz tutma, K gar-
lnn da iaret ettii ve yukardaki tarifeden de anlalaca zere,
hazm olduka g bir yemektir.

7 - Siyas Tekilt:

Destanlardaki Ouz elinde feodal vasflar haiz bir siyas dzen

grlmektedir. Her bein kendisine ait ve zerinde yalnz kendisinin
hkim bulunduu bir arazisi vard. Beler, yurdlarmdaki ordalarnda
yaayarak banda bulunduu boyu idare ediyordu. Onlarn en yakn
tbilerini oul, karde gibi akrabalar tekil ediyor. Destanlarda, sava
larda yararlk gsterenlere uldu (armaan) dan baka kalaba lke (dir
lik) verildii syleniyor. Ouzlarda timar sistemi veya ona benzer bir
sistemin bulunduunu tasavvur etmek gtr. Bu sebeble kalaba
lke deyimi destanlarn yazld devre ait bir husus olsa gerektir.

Belerin metbular kendi kol beleridir. -Oklarm kol beisi

ayn zamanda Boz-Ok kolu beinin de metbuudur. O bu sfatla be-
lerbei nvamn tayor. Belerbeinin de metbuu han, yani hkm
dardr. Tbilerin vazifeleri metbularn ziyaret ve onlarn armala
rna icabet etmek idi. B a y n d r H ann u bei olan B eil, her yl
B a y n d r H ann divanna gelir ve ona getirdii armaanlar sunar
d 52. Boz-Ok babuu U ruz maiyyetinde kendi kolunun beleri olduu

51 E b sh a k H a ll c, D ivan-i et'ime , stanbul, 1303, s. 10, 22-23, 44, 57, 58, 74.
52 G k-Yay, s. 91, Ergin s. 216.

394
halde, belerbei Salur K a za n ziyaret ederdi. Metbularn vazife
lerine gelince tabilerini kayrmak ve onlar, kendilerini ziyaret ettik
leri yahut yanlarna ardklar zaman gelenekler gereince arlamak,
ayn seviyede olan tabilere eit muamele etmek ve en son olarak onlarn
gurur ve haysiyetlerine dokunacak, glerine giderecek her hangi bir
davranta bulunmamakt. Hanlar ham B a y n d r H an ylda bir de
fa toy verip btn Ouz belerini konuklard53. Salur K aza n da ga
liba ylda bir yol, btn tbileri ymak olduklar yani divanna gel
dikleri zaman, yamal bir toy verir, toydan sonra beler onu selmlayp
yurdlarna dnerlerdi. Fakat belerbei K aza n son defa, aklan
mayan bir sebebten dolay, yamal toyunu, Boz-Oklar bulunmad
bir zaman da, yalnz -Oklar*a yani kendi z kolunun belerine ver
miti. K azan B e in bu h a rek eti, Boz-Ok b e le rin in ve b ilh a s
sa bu kolun ba U ruzun arna ve gcne gitmi ve hatt ona d
man olmutu. Belerbei K aza n n da, days, fakat tbi olan U ruz
un beleri ile rntad olan ziyareti yapmamasna can sklmt. Du
rumu anlamak iin U ruzun yanma giden nibi Sar K lb a , U ruz
un K a za n metbu tanyp, tanmadn renmek maksadiyle beler-
beinin dmanlarn saldrna urad iin kendisinden yardma
gelmesini istediini bildirmiti. Fakat Uruz, K a z a n m evini, muta
dn hilfna, yalnz -Oklar a yama ettirmi olmasndan tr yar
dma gelmeyecei gibi, ona beleri ile birlikte dman olduunu da
sylemiti. K l b a , K a z a n m dmanlarn saldrna uramadn,
bunu sadece kendisinin K a za n a dost mu, dman m olduunu anla
mak iin syledii cevabn verip gitmiti. Bunun zerine U ruz, be
lerini katma okumu, toy verip arladktan sonra onlara yle de
miti:
Beyler men sizi niye krdum, bilr misiz? Ayttlar: Bilmezz.
Uruz aydur: K aza n bize K lb a gndermi, elm gm apld,
kara bam bunlu oldu, taym U ruz mana gelsin dimi. Emen aydur:
ya sen ne cevap virdun? Uruz aydur ki: K l b aa ayttum ki, kaan
ki K aza n evin yamaladur idi Ta Ouz beleri bile yamaland, be
ler gelr, K a za n selmlar gider idi, imdi suumuz ne oldu kim bile
bulunmaduk, mere kavat biz K a za n a dmenz didm: Emen ay
dur: ey dimisi, U ruz aydur: beler ya siz ne dirsiz?
Beler aydur: ne diyelm, n. sen K a za n a dmen oldun, biz
de dmenz didiler. U ruz araya Mushaf getrd hep beler el urub
and itiler. Senn dostuna dost, dmenine dmeniz didiler. Uruz

53 Gk-Yay, s. 3, Ergin s. 77.

395
cmle beleri bil atlad54 . Sonuncu destandan aldmz bu para Ouz
asilzde snfndaki tbilik ve metbuluk mnasebetlerini pek gzel
ifade ediyor. Grlyor ki Boz-Oklu belerin tbilik hususunda do
rudan doruya K aza n ile bir mnasebetleri yoktur. Onlarn metbuu
kendi kol balar U ruz K o c a dr. K aza n da yardm yalnz ondan
istemektedir. Metbuun tbiinden yardm istemesi tabi bir hak idi.
Nitekim B ey rek U ruz K o ca olu B a s a tin ordasna saldrma
sndan kayglanarak K a za n dan yardm istedii gibi, kendisine kl
alarak lmne sebeb olan U ruz K o c a da cnn alnmasn da
belerbeiye vasiyet etmiti. Ouz elinin u bei B e g il de, dmann
saldracan renerek K a za da yardma gelmesini istemeyi d
nmt. U ruz K o c a dan sonra Boz-Oklar'm banda torunu K
yan S elu k olu D el D ndar grlyor. D el D n dar iin:
K aza n gibi pehlivan bir savata kez atndan ykan denilmesi55
iki byk be arasnda da bir arpmann yaplm olduunu gster
mektedir.
K a z lk K o ca olu Y igen ek in de byk belerden biri ol
duu grlyor. Y i e n e k in destannda babas K a z lk K o c a mn
B a y n d r H a n in veziri olduu sylendii gibi56, kendisi de bazan
beler ba olarak vasflanyor ve kaln Ouz belerini bir bir atndan
ykt57, K a za n a kei dedii de yazlyor58. Bu szler Y ig e n e k
ile K aza n arasnda da bir mcadelenin yaplm olduunu haber ve
riyor. Ksaca byk feodallerin vakit vakit birbirleriyle mcadelelere
girimi olduklar, beler arasnda sk sk ekimeler, anlamazhk, tar
tma ve atmalarn vukubulduu anlalyor. Tbiler metbularna
kar saygl olmakla beraber, hareketleri bir klenin efendisine kar
davranndan pek uzak idi. Onlar son derecede izzet-i nefis sahibi,
marur insanlard; metbularnm en ehemmiyetsiz sz veya hareket
lerine sert bir tepki gsteriyorlard. B a y n d r H an veya K azan,
belerden B e ilin avclktaki mahareti iin: bu hner atn mdr,
erin midir? diye sormu, beler de kendisine hanm erindr ceva
bn vermilerdi. Fakat K az anin: yok at ilemese er nmez, h
ner atndr demesi zerine B egil: alplar iinde bizi kuskunumuz
dan bala batrdun szlerini syliyerek B a y n d r H ana (yahut

54 G k-Y ay , s. 114-119, Ergin, s. 245-246.

55 G k-Y ay : s. 157, Ergin , s. 174.
56 G/c-Yay, s. 77, Ergin , s. 199.
56 G k-Yay , s. 77, Ergin , s. 199.
57 Gk- Yay, s. 2, 40, 57, Ergin,, s. 113, 142, 175.
58 G</c- Yay, s. 13, Ergin, s. 96.

396
K a za n a) ksp ordasma gelmiti. Fazla olarak B e g ilin Ouz a, si
olup eli ve gnn grerek Grcistan a gitmek istedii ve hatununun
buna engel olduu syleniyor59. Bunun gibi U ruz da babas K a za n n
bir hareketine can sklarak onu: K an Abkaza eline gidip Hristi
yan olmakla tehdid etmiti60. Btn aristokratik cemiyetlerde olduu
gibi, Ouzlards. da orun yani mevkie byk bir nem verildii grl
yor. Siyas ve tima toplantlarda bu toplantlara katlanlarn otura
caklar yerler'belli idi. B a y n d r veya Belerbei K a za n n divann
da sa kola mensup beler sada, sol kola mensup beler solda, has
beler dipte, inaklar eikte oturmakta idiler61.

Divandaki toplantlarda byk be ocuklar han veya beler-

beinin sa ve solunda veya karsnda ayakta dururlar ve yay syk-
nrlerdi. yani yaya dayanrlard. B a y n d r H ann divannda, B a
y n d r H ann karsnda K ara Gne olu K ara B u d a k yaya
dayanp durur, Hann sa yannda belerbei K aza n n olu Uruz
ve sol yannda da K a z lk K o c a nn olu Y ig e n e k ayakta dururdu.
K a z a n n divannda ise olu U ruz karsnda yay syknrd62.

Eer divanda be yalnz ise, o zaman olu yanna oturabilirdi63.

Divan da sz sylemek isteyen diz kerek konuurdu64.
II. destanda, ava kan belerin adlarnn, onlarn feodal basa
maktaki yerlerine gre sayld anlalyor.

Beler ava karken ilk nce belerbei K azan, sonra Boz-Ok-

lar ba K y a n S elu k olu D el D n dar ve sonra da sra ile Ka-
zann kardei K ara Gne, ir em seddin, B eyrek , Y ig e n e k
ve dier beler atlarna binmilerdi.
imdi feodal basamakta yer alan ahslar birer birer gzden ge
irelim:
B a y n d r Han: Ouz eli nin hkmdardr. Babasnn ad K am -
andr Belerbei K aza n onun gveyisidir; olu veya her hangi bir
erkek akrabas yoktur. Divanndan ve ordasndan dar kmaz; ora
da bile kendisi iyi tehis edilmiyor. ahsiyeti belerbei K aza n B e -

59 Gk- Y a y , s. 91-92, Ergin , s. 217-218.

60 Gk- Y ay , s. 46, Ergin , 155.
61 Sada oturan sa beler, sol kolda oturan sol beler, eikteki inaklar, dibinde lass
beler, kutlu olsun devletnz (Gk- Y a y , s. 41, Ergin s. 144-145).
62 Ergin , s. 116, 154.
63 Gk- Y a y , s. 27, Ergin , s. 120.
64 Ergin , s. 95, 131, 154, 199.

397
inki ile kartrlyor. A k -K oyu n lu lardn kendilerini B a y n d r
H ann torunlar saydklarn biliyoruz. Dier taraftan hkmdarn
boy adn tamas onun destanlara A k -K o y u n lu hanedanna yaran
mak maksadiyle sonradan sokulduu ihtimalini kuvvetlendirmekte
dir. Ancak B a y n d r H ann babas olarak Gk H an deil, K an
a n ad veriliyor. Bunu nasl izah etmelidir? Eer destanlardaki Ouz
eli X I. yzyldaki Ouzlar ise, onlarn balarnda bir yabgu ailesinin
bulunmu olmas olduka zayf bir ihtimaldir. Her halde B a y n d r
H an unsurunun destanlara sonradan katlm olduu fikri isabetsiz
deildir.
Salur K a za n Be: Belerin ba ve onlarn metbuudur. Bu se
beble destanlarda Salur -K a za n Be, bazan belerbei van ile de an
lr. Bu deyim yani, belerbei, O s m a n l l a r da olduu gibi, daha nce
T rk iy e S elu k lu la rn d a da vardr. Ancak Ouzlar da bir memu
riyet ad olarak belerbeinin kullanlp kullanlmadn bilmiyoruz.
K azan B ein babasnn adnn U la olduu syleniyor; erece-i
Terkimede ise E nki ( ^tSvil) deniliyor. Salur K azan, destanlarda
yle lyor: tl kuun yavrs, beze (?) miskn umudu, Emet
suyunun aslan, Karauk un kaplan, konur atun iyesi, H an U ruzun
aas, B a y n d r H ann gveysi, kaln Ouzun devleti, kalm yiit
arkas65 .
Salur K aza n B e kendi kavmi zerinde unutulmaz htralar
brakmtr. Trkmenler in her yerde atalar arasnda hi unutmadklar
iki ahsiyetten biri de odur (dieri D e d e K o r k u t ) . Ouz elinin ba
buu belerbei K aza n Be dirayetli, cesur, kendisinden emin, affe
dici, cmert, halka kar efkatli, belere kar nezaketli, nmekten
holanmayan bir ahsiyet olarak grnr. ecere-i Terkime deki man
zumede de onun dmana kar kazand baarlar ve ele yani halka
gsterdii iyilikler anlatlyor.
Belerbei K a za n n kars Bur la H atu n idi. M sr da Mem-
l k l er devrinde yazlm T rk diline dir eserlerin bazlarnda bur-
lanm zm anlamnda olduu syleniyor66. Bu kelimenin kpaka
olduu anlalyor. Buna gre ortada iki ihtimal var: ya B u r la H a tu n
bir Kpak beinin kz idi, ya da bu addaki bir Kpak prensesinin
ismini ald. ecere-i Terkime d e67 B u rla H atun, S ndn B a y n

65 Gk- Yay, s. 13, 41, Ergin, s. 95, 144.

66 Tercman Turk ve Arab, yay- H ou tsn a , Leyden , 1894, s. 7; E b Ia y y n , Kitdb
ul idrk lilisn il-Etrk , yay. A h m e t C a fero lu , stanbul, 1931, s. 30.
67 burada isim Bular olarak geiyor (s. 79).

398
kz olarak gsteriliyor. Fakat bu Sndn B ay hakknda hi bir bilgi
verilmiyor. Yine orada B u rla H atun, bizim destanda olduu gibi,
boyu uzun olarak vasflanyor. ok yukarda ecere-i Terkimeye
kaynak olan Ouz-nmelerin bizim destanlardan ayr bir hususiyete
sahip olduklar belirtilmiti. Yine ecere-i Terakimede B u rla H atu n
altn kzglii (aynal) olarak da vasflanyor63. S alur K aza n ve B u r
la H a tu n un tek bir oullan vard ki bu, U ruz (Urus) dur. Bu isim
her halde kavi ad olan Rus ile ayndr. XIV. yzylda M em lk
emirlerinden bazlarnn ayn ad tadklarm bildiimiz gibi, A ltn
O rdu han T o k a ta m n Urus K o ca adl bir emirini de tanyoruz 69
K azan B e ne sebeble oluna bu ad koydu? Buna tatmin edici bir
cevap bulmak her halde kolay deildir. K aza n n days Boz-Oklarm
ba da ayn ismi tayordu: U ruz K oca . ecere-i Terkime de70 Urus
ot (ate) gzl olarak vasflanyor.
K ara Gne: K aza n B e in kardei, belerin toplantsnda
daima aabeyisinin sanda oturuyor. K ara G nenin de bir olu olup
ad K ara B u dak idi. Ona hazan D eli B u dak da deniliyor. ah
A b b a s devrindeki uhr- Sad (Sa d u k uru = balca Erivan blgesi)
belerbeii E m ir-G n enin, bu Ouz bei gibi ayn ad tad gr
lyor. E m r-G n e, Kaar B o yu nun Aa-Koyunlu obasna men
sup olup, Saru Arslan lkabn tayordu. Boaz-lindeki Emirgn
semti bu bein adndan gelmektedir. Fakat daha ilgi ekici olan misal
yine ah A b b a s n hkmdarlnn ilk yllannda, bir emrin Budak,
babasnn da K ara Gne adn tamasdr. Bu isimlerin destanlarn
tesiri ile konduu ikrdr71.
Uruz K oca : Boz-Ok kolunun en byk beidir. Uruz K o c a -
nn ok uzun boylu, kollarnn ve bacaklarnn ince ve ark olduu sy
leniyor; lkab da at azl idi. U ruzun iki olu olduunu gryo
ruz: K y a n S elu k ve B asat. Bunlardan K y a n S elu k un Te
p e -G z ile yaplan mcadelelerde dnn sdarak ld bildiriliyor.
K y a n S elu k daki birinci kelime bir oymak ad m yoksa bir lkab
m? Her halde ikinci ihtimal daha kuvvetli olsa gerektir.
T e p e -G z n yenicisi B a sa ta gelince, onun ad -Ok, Boz-Ok
ekimesine ait destanda da geiyor; fakat kibeti hakknda bir ey

68 ecer-i Terkime9de (s. 79-80) B u rla H a tu n un Ouz eW nde belik yapan yedi kz
dan biri olduu da syleniyor.
69 Dier baz misaller iin: F. Sm er, Ouzlarca it destan mahiyette eserler, s. 426, ha
iye 264.
70 S. 65.
71 Tarih-i lem r-yi Abbas , I, s. 431, 436.

399
sylenmiyor. Acaba o da babas U ruz K o ca gibi karde kavgasnda
m ldrld? Uruz Kocadan sonra Boz-Oklar'm banda torunu K
y a n S elu k olu D eli D n d a r gryoruz. D eli D ndar, orm da
bazan K a za n takiben ikinci, bazan da K aza n m kardei K a a -
G neden sonra olmak zere, nc srada zikrediliyor. Onun hak
knda sylenen: bir savata kez K a z an attan ykan ifadesi dier
bir U-Ok, Boz-Ok mcadelesine iaret etse gerektir.

ir em seddin : Babasnn ad G a fle t K o c a olarak yazlyor;

Mslman ad tayan iki beden biri de budur. ir emseddin, des
tursuzca B a y n d r H a n n yasn basan sz ile lyo-72.

B eyrek : K a za n n inakdr; Ouzdandr. Kendisi ok yak

kl bir gen idi; bu yzden ok defa pee ile gezerdi. B e y re k gerek
yakkll, gerek iyi ahlk ile kaln Ouzun imrencesi lkabn
almt. Yine onun hakknda: ap alaca gerdeine kar gelen, yedi
kzn umudu szleri de syleniyor. Sonuncu destana gre U ruz ta
rafndan ldrlmtr.

Y i e n e k : K a z lk K o c a nn olu d u r. K a z lk K o c a nn Ba
y n d r Hann veziri olduu syleniyor. K a z lk K o c a nn ismini, bu
addaki dadan alm olduu grlyor. Y i e n e ki, babas K a z lk
K o c a y tutsaklktan kurtardna dir bir destan vardr. O bir yerde
beler ba olarak vasflanr. Bundan Y i e e kin bir zamanlar beler-
beilik yapt anlam karlmasa bile bu, onun mevkii yksek bir be
olduunu gsterir. Y i e n e k in K azana, kei dedii ve kaln
Ouz beleri ni bir bir atlarndan ykt da syleniyor. Bunlar Y i e
nek ile K aza n arasnda sebeb ve tafsiltn bilmediimiz bir mca
delenin yaplm olduunu ifade ediyor. Y i e n e k ailesinin en asil ve
en kudretli ailelerden biri olduu muhakkaktr. Bu ailenin -Oklar-
dan olmas muhtemeldir. Bu be iin ayrca: kur kurma kuaklu, ku
la altun kpeli de deniliyor.

B d z Emen: Boz-Ok kolundan gsterilmektedir. Halbuki

B d z boyu -Oklu bir boydu. Boz-Oklarn U ruz dan sonra gelen
en nfuzlu bei gibi grnyor. Lkab by kanl dr; bundan nce
ad geen Y i e n e kin daysdr. Peygamberin yzn gren, Ouz
beinin yalnz olduu sylenir. U ruz ile K aza n arasndaki dman
lk ve mcadelede B d z E m enin de ad geiyor73.

72 G k-Yay , s. 13, 23, Ergin , s. 96, 112.

73 Gk- Y a y , s. 23, 78-80, 113-114, Ergin , s. 113, 245, 246, 250.

400
 D lek E v ren : E y lik K o c a mn oludur; lkab dnebilmez
dir. Bu lkab ne gibi bir sebeble ald anlalmyor. Onun A M elik
eme (?) kz ile nikhland ve S o fi Sandal (?) M elik e kan kus
turduu sylendii gibi, z adna horlayp el den ktmda yazlyor.
Bu ibarenin emin bir izahn yapamyoruz. Bu ibare D lek E v ren in
kendisine deer vermeyerek ailesini, boyunu ve elini brakp gittiini
mi anlatmak istemektedir? D lek E v ren Boz-Oklar dan idi. Son
destanda U ruzun tbileri arasnda ad geiyor74.
A lp R stem : Ouz belerinden trke ad tamayan iki beden
(tekisi ir em sed d in ) biridir; babasnn ad D zen olup, Boz-Ok
belerindendir; sonuncu destanda ad geer. Orada A lp R stem -
Oklar dan Ense K o c a olu O ku ile savaacam sylemiti75. A lp
R ste m in T e p e -G z ile savata ld syleniyor76. Bu, T e p e -G z 5
n -Oklar dan ziyade Boz-Oklarn dman olduu hususunu teyid
ediyor. A lp R stem kendi kendini: iki karde bebein ldrp zelil
gezen olarak tantyor77. Bu ackl olay ne ekilde ve nasl olmutur,
bu hususta tafsilt yoktur.
T ers U zam : -Oklar demdir. Sonuncu destanda B d z
Em en, onunla teke tek dmeyi istediini sylemitir78. Ters Uza
m her zamanki gibi lubali bir hareket ile K a z a n n nne oturmak
isteyen Uun K o ca o lu E rek e: inere U un K o ca o lu bu
oturan belerin her biri oturduu yeri klc etmeiyle alubdur, inere
ba m kestin, kan m dktn, a m doyurdun, yalncak m donattn
demiti 79.
te Salur K aza n ile birlikte adlar ve sanlar zikredilen -
Oklu ve Boz-Oklu belerin balcalar bunlardr. Yine Salur K aza n
zamannda yaam gibi gsterilen birok ahslar da vardr ki .onlar
dan burada bahsedilmemitir..

8 - Ordalar:

Han, belerbei ve beler orda (ordu) larda yaarlard. Ordalar

pek ok adr ve otadan meydana gelmi byk kararghlardr. Or-
dalarda kalabalk bir halk vard: orda sahibi ve ailesi, nklerler, uak

74 Gk- Yay, e. 23, 112, 115, Ergin, s. 113-114, 245.

75 Gk- Y ay, s, 115, Ergin , s. 245, 250,
76 Gk- Y a y , s. 84, Ergin, s. 208.
77 Gk- Y a y , s. 113, Ergin , s. 242.
78 Gk- Y a y , s. 118, E rgin , s. 250.
79 Gk- Y a y , s. 98, Ergin , 8. 224.

401
lar, obanlar. Ordalarda feodallerin umum ileri grdkleri divanlar
vard. Onlarn en yakn adamlar nibler id i80. Belerbei K az anin
nibinin ad E li K o ca olu Sar K lb a idi ki, k l M elik in
K az anin ordasna yapt basknda lmtr. Ouz yabgularinn
niblerine kl-erkin (kzerkin) denildiini biliyoruz. Ouzlar slm
lkelerine geldikten sonra, kl-erkin kelimesini kullanmamlar ve bu
sebebten zamanla bu sz unutulup gitmitir. Byk feodallerin en yakn
adamlar arasnda inaklar da grlmektedir, inaklar hkmdar ve b
yk belerin daima yanlarnda bulunan, husus hayatlarna girmi
kimselerdi. nak kelimesi K g a rl ve dier eski eserlerimizde grlemi
yor. S elu k ltla rda hkmdara ok yakn kimselere bazan has be
deniliyordu, inak sz lh a n lla r devrinden itibaren gemektedir.
Belerin, be ocuklarnn hi bir zaman yanlarndan ayrlmayan
arkadalar vard ki, bunlara umum olarak yolda denildii grlyor 81.
Yolda kelimesi deyim olarak moolca nker sznn karldr. Nitekim
destanlarda nker sz yoldam mteradifi olarak kullanlmaktadr82.
Tarihte de yolda kelimesinin bu anlamda kullanldna dir baz
misaller vardr. Sivas-Kayseri ve dier baz ehirlerin hkmdar K a d
B u rh a n ed d in bir savata kendisine sadakatla hizmet eden H a lil
adl Dulkadrl bir askere hilat giydirmi, dirlik vermi ve ona yol
da H a lil demitir83. ran da S a fe v le r den S u ltan M uham m ed
d ev ri amlu belerinden sm a il K u lu Be (sonra Han), hkmda
rn maiyyetinde yararlklar gstermi olduundan kendisine yolda ve
yolda ba nvan verilmiti84. O s m a n l devrinde Yenierilere yolda
sz ile hitab edildii malmdur.
K aza n B en yoldalarnn saysnn 300 olduu grlyor85.
R eid u d -d in deki blmde anlatldna gre, T um an babasnn
tahtna gemek istedii zaman maiyyetine 300 kii almt86. S elu k
lu tarihisi Z a h r-i N ia b u r de, S elu k olu s r a il (Arslan)in
G azn eli M ahm udin katna giderken yannda 300 yakkl yiit
olduunu sylyor 87. Bu kaytlar bize belki el belerinin yoldalarnn
saysnn 300 olduu fikrini verebilir. Fakat belerin yoldalarnn sa

80 Ergin, s. 129, 130, 232.

81 Gk- Y ay, s. 11, 30, 32, 67, 68, 72, 95, E rgin , s. 125, 129, 135, 187, 189, 190, 191, 222.
82 Gk- Yay, s. 7, 24, 51, Ergin, s. 84, 114, 164.
83 Bezm-u rezm. s. 277.
84 Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 251, 301.
85 Gk- Yay, s. 47, Ergin , s. 157.
86 F. Sm er, Ouzlar9a ait destan mahiyette eserler, s. 372.
87 Z ikr-i tarih-i l-i Seluk, A. A te yay. s. 7.

402
ys 40 idi. Bunlardan birisinin be veya ehzadenin nibi olduu an*
lahyor. Belerin yoldalarnn saysnn 40 olmasnn sembolik bir
mahiyeti bulunmad, gerek destanlardaki ak ifadelerden, gerek baz
tarih misallerden iyice anlalyor. K aram an h k m d a r I. M eh
m ed Be, S leym an B e ve A l e d d in B ein maiyyetlerindeki
yiitlerin says 40 id i88. A z iz -i E ster b d nin bir ifadesinden89
K a d B u rh a n ed d in in nker, yani yoldalarnn 40 kii olduunu
iddia etmek mmkndr. A k -K o y u n lu la r n ba olmadan nce
U zun H aan Bein de yoldalarnn 40 kii olduuna dir baz de-
deliller vardr90.

Belerin ve oullarnn 40 yolda olduu gibi htnlarn da krk

ince belli kzdan mteekkil yoldalar vard91.

9 - Aile Hayat:

Hepsi belerden olan kahramanlarn tek kadnla evli olduklar

grlyor. Destanlarda ne kumadan, ne de ortaktan bahsediliyor.
Kahramanlarn tek karlar vardr. Bu husus pek dikkate deer.

Belerbei K aza n n bile tek bir karsnn (boyu uzun Burla

H atun) ad geiyor. Gerekten Ouzlarda ikinci bir kadnla evlenmek
gelenei yok mu idi ? Bunu tekzib eden bir misale ahsen rastgelemedi-
imi sylemeliyim, lb n F ad l n , Ouz sbasnn ve misafir kald
bir Ouzun tek karlar olduunu grmt. Onlarn kadnlara kar
sayg ve sevgi ile davrandklar grlyor. Kahramanlar birok husus
larda kadnlarnn tavsiyelerine gre hareket ediyorlard. Kahraman
lar karlarna grklm (gzelim) sz ile hitap ediyorlar. Kadnlar
kocalarna kzdklar zaman ac ve sert szler sylemektedirler. Ev
lenmede kz evinin olan evinden kaln veya babk istemesi (mal talep
etmesi) gelenei vard92. X . yzylda Ouzlarda ayn gelenein var
olduunu grmtk. Birbirini seven aileler daha beikte iken ocuk
larn birbirine nianlamakta idiler93. Erkek nianland kzn parma
na kendi yzn takmaktadr94. Kz da nianlsna kendi diktii

88 ikH tarih, s. 34, 35, 36, 59, 96.

89 Bezm-u Rezm , s. 283.
90 Kitab-i Diyrbekriyye , I, s. 164, 223. Dier baz misaller iin: F. Sm er, ayn yaz,
s. 431, haiye 292.
91 Gk- Y a y , s. 9, 10, 14, 17, 19, 56, Ergin , s. 88, 96, 98, 103, 106, 107, 173.
92 Gk- Y ay , s. 31, Ergin, s. 128.
93 Gk- Y a y , s. 25, Ergin , s. 117.
94 Gk- Y a y , s. 29, Ergin, s. 123.

403
krmz renkte kaftan gndermekte ve olan gerdee bu kaftan giyerek
girmektedir. Nianlandktan bir mddet sonra dn yaplmaktadr.
Dnde gveyinin yzne arkadalar tarafndan ok atma gelene
i vard95. Gveyi gerdee girecei yeri ok atarak tayin ederdi9S.

Destanlarda belerden biroklarnn birbirleri ile dnrlk kur

mu olduklar grlyor. Belerbei K azan, B a y n d r H ann g-
veyisi olduu gibi; anas da Boz-Ok babuu U ruz K o c a mn kardei
idi. Yine -Oklar'da.n B ay B re Be o lu B ey rek , Boz-Oklar dan
B a y B ien Bein kz ile evlenmi idi. Yine Ouzdan olmas muh
temel bulunan K a z lk K oca, Boz-Oklar dan saylan B d z E m en -
in kardei ile evlenmi ve bu evlenmeden olu Y ig e n e k domutu.
u misaller, Ouzlar arasnda d evlenme geleneinin bulunduu hk
mn belki verdirebilir ise de bu hususta kesin bir ey sylemek mm
kn deildir. nk, bu evlenmelerde sadece siyas ve tima bir gaye
gdlm olabilir. stelik, K ara G nenin olu K a r a -B u d a k n
amcasnn (yani K a za n n) kz ile evli olduunu biliyoruz97.

Destan kahramanlarndan bazlarnn kendileri gibi iyi ata binen,

kl kuanan e istedikleri grlyor ki, bunun bir masal unsuru olma
yp Trk el ve boylarnda her zaman bu gibi kz ve kadmlar bulunmak
ta idi. XV. Yzylda Anadoludan geen Avrupal bir seyyah Trkmen
kadnlarnn yiit kadnlar olup, erkekler gibi savatklarn iittiini
ve buna hayret ettiini yazyor98. Bu sebeble B e y re k in adaklusu
(nianls) B nu iek ile gremesine amamaldr. nk, Ka-
garl99: kz birle kreme ksrak birle yarma eklinde bir atalar sz
naklediliyor. Bu atalar szn bilmeyen veya ona riayet etmeyen B e y
rek, sevgilisine yenilmekten g kurtulmutu.
Ksaca destanlarda kadnlara yksek ve deerli bir yer verilmek
tedir. D eli D um rul, fedkrlk szn anasndan deil, ummad
karsndan iitiyor I0. Ouz eli nde kadnlarn cemiyet iinde ne kadar
erefli ve yksek bir mevkii olduunu undan da anlamak mmkn
dr ki, E b u l-G a zinin ecere-i Terkime sine kaynak olan Ouz-
nmeler de birok kadnlarn Ouz eli nde belik yaptklar bildiriliyor.

95 G k-Yay , e. 40, Ergin , s. 143.

96 Gk- Y a y , s. 32, Ergin , s, 129.
97 Gk- Y a y , s. 23, Ergin , s. 112.
98 B e r tr a n d o n de la B r o q u ie re , Le Voyage doutremer , s. 81-82. Dier baz misaller
iin: F. Sm er, ayn y&z, s. 439, haiye 362.
99 K ilisli , I, s. 394, Atalay, I, s. 474.
100 Ergin , s. 183.

404
 Belerin yeni domu ocuklar, dolamas altn beiklerde uyu
tuluyor ve dyelere (dad) verilerek bytlyordu. Kz ocuklara sahip
olmak onlarda, Arablarda olduu gibi, zillet deildir. B a y B i e n
B e kz ocuu olmas iin kaln Ouz belerinden alkda yani duada
bulunmalarn rica etmiti101. Belerin yetikin, delikanl oullarna
kar davranlar efkat ve sevgi ifade ediyor ve baba ile oul arasnda
ki mnasebetler resmiyetten uzak gibi grnyor. Destanlarda, anaya
kar sayg her vesile ile belirtiliyor, ana hakk, Tanr hakkdr de
niliyor I02.

Destanlarda karde sevgisi ve kardee sahip olmann ehemmiyeti

trl vesileler ile belirtiliyor. Hatt destanlardan bazlarnn konusu,
tutsak dm kardein kurtarl veya cnn alnmasna dirdir.

U un K o ca olu Serek kfirlerin Alnca kalesinde tutsak

bulunan kardeini kurtarmak teebbsn nlemek isteyen baba ve
anasna yle demiti103:

y z altm alt alp ava binse

Kanl geyik zerine gavga kopsa
Kardal yiitler kalkar kopar olur
Kardasz miskin yiit ensesine yumruk tokunsa
Alayuban drt yanm a bakar olur
Ala gzden ac yan dker olur .

B a sat da aabeyi K y a n S elu k un T e p e -G z tarafndan

ldrldn renince aabeyi iin hzn verici bir at syliyerek
uzun uzun alamt.
Destanlarda sayg davranlar arasnda selm verme ve el pme
den bahsediliyor. Selm ekli ba indirip, bar basmak t 104 Bu, A na
dolu Trklerind son zamanlara kadar balca selm ekli olup bugn
Trkiye'nin tara vilyetlerinde grlr. Bu selm eklinin mill bir
vasf olup olmad zerinde henz kesin bir hkm veilemiyor. Yine
destanlarda bir yerde el kavurup o yiite selm virgil deniliyor.

Ib n Fadln til b o yu Bulgarlar mu, hkmdarlarna kalpak

larn koltuk altna koyduktan sonra balar ile selm verdiklerini sy

101 Gk- Y a y , s. 25, Ergin , s. 117.

102 Gk- Yay, s. 20, 100.
103 Ergin , s. 227-228.
104 Dedem Korkut teden beri geldi, ban indirdi, bar bast, az dilden grkl selm
verdi (Ergin, s. 125, ayrca u sahifelere de bk. s. 120, 144, 227).

405
lyor. Kirman hkmdar A lp -A rs la n n kardei K a v u rd B eg y e e
ni M elik - ah ile savap tutsak alnd zaman, M elik - ah am
casnn yanma gittiinde, atndan inmi ve klhn da bandan
karmt105. K g a rlda ykn sz geiyor106. Ykn ba eerek
selmlama anlamna geliyor. Moollarn byklerini diz yere vurmak
(farsa tercmesi: znu zeden) suretiyle selmladklarn biliyoruz.

Oturu ekli hakknda sarih bir ifade yoktur. Her halde mutad
oturu ekli bada kurma olsa gerektir. Sz syliyecek bir kimse b
yklerin nnde diz kerdi. Bu gn Trkiyede bu gelenek henz ya
amaktadr. Kkler byklerin ellerini perler, bykler de onlarn
boyunlarn perlerdi. Uzun zaman ayr kalp bulutuklarnda birbir
lerine sarlmakta idiler.

10- Ordu:

Destanlarda ordu ve asker szleri iin trke eri ve farsa leker

kelimeleri kullanlyor. Ordu ve asker anlamnda eski trkedeki s
kelimesi hi gememektedir. Ouz ordusu tamamen atl askerden mte
ekkil olup, sa ve sol olmak zere balca iki kola ayrlmaktadr. Des
tanlardaki Ouz eli nde siyas stnlk -Oklar da. olduu iin, onlar,
daha erefli saylan sa kol saylyorlard.

kl M elik ile Salur K aza n arasnda yaplan savata Ouz

ordusu yle mevki almt: gs yani merkezde Salur K azan, sa
kolda ise K aza n B ein kardei K ara Gne, sol kolda Boz-Oklar m
ba D eli D ndar. B e l e r yakn dlerde at stnde, dne dne
savamakta idiler.

Destanlarda Ouzlar n balca silhlar olarak ok, kl, karg,

(sng, cda) ve omak (topuz, grz) zikrediliyor. Savunma silhlar
ise kalkan, srt zrh ve Iuk (tuulga) idi.

Okun Trklerin mill silh olduu malmdur. Tarihde bu silh,

Trkler ve Moollar gibi, maharetle kullanm pek az kavim grlr.
Destanlarda okun kayn aacndan yapld syleniyor. O sm anl
oklar ise amdan yaplmakta idi. Oklarn ucundaki demir parasna
temren, arkasndaki ty parasna da ylek (yelek) ad veriliyor.
Ylekin okun hedefe isabetini salamakta mhim bir hizmeti vard.
Oklarn konduu kaba beli, bazan da sadak deniliyor ve 80-90 ok al

105 Sbt bn ul-Cevz, Top-Kapu saray, III, Ahmed ktb., nr. 2907, X III, 11 b.
106 Kilisli, III, s. 277, Atalay, III, s. 375.

406
d syleniyor. Destanlarda kahramanlarn aa tozlu kat yaylarn
dan da sk sk bahsediliyor. Toz, yaylara sarlan srma deniliyor. Yay
lar umumiyetle sr sinirinden yaplyordu. Fakat kahramanlardan
bazlarnn yaylarnn kirilerinin kurt sinirli olduu syleniyorI07.
Yaylarn kablar yoktur; karuya (bilee) aslarak tanrd. Ouzlar
ve umumiyetle Trkler, galiba pratik olmadndan ou zaman yay
kab kullanmam olsalar gerektir. Kahramanlar hem meharetlerini
artrmak hem de elenmek iin puta, yani amalara ok atarlard.

Karg, destanlarda mteradifi olan u adlar ile de zikrolunuyor:

sng, cida, gnder. Bunlardan sng eski trke bir kelimedir. Cida
moolca olmaldr. Bu kelime de XV. yzyl Osmanl tarihlerinde
geiyor. Karg, koltuk kslarak drtmek ve sanmak iin kullanlrd.
Saldr silhlarndan biri de omakdr. omak, Trkler arasnda her
yerde her zaman kullanlm bir silh olup aatan ve demirden yap
lyordu. Aa omaa Trkiye de bozdoan da denildii anlalyor.
Savunma silhlar, sylendii gibi, kalkan, zrh ve uk yani tuulga
idi. Iuk, Kgarl da da getii gibi, trke bir kelimedir ve mifer
anlamna geliyor. Bunun mteradifi olarak zikredilen tuulga ise mo
olca olsa gerektir.

11- Binicilik:

Atm eski Trklerin hayatnda ne kadar nemli bir yeri olduu

malmdur. Devenin Arab iin ehemmiyeti ne ise atn da Trk iin ne
mi, hemen hemen ayn idi. Engin bozkrlar onunla aar, etinden yer,
stnden ikisini (kmz) yapar, derisinden ve klndan da faydalanr
d. Destanlarda Ouz elinin ve kahramanlarnn hayatnda atn ehem
miyeti aka grlyor. Onlar yayan erin umudu olmaz; at iler er
nr gibi szleri sk sk sylyorlard. Kahramanlarn atlar pek
ok idi ki bu, tarih bilgimize de uygundur. Islm melliflerince Trk
ler atlar saysz bir kavim olarak tanndklar gibi, X . yzylda Trk ha
kan da binekleri ok bir hkmdar olarak vasflanmtr 108. Destan
larda kahramanlarn atlarnn isimlerinden bahsedilmiyor. Onlar don
lar ile anlyorlar 109. Bunu tabi bulmak lzmdr. nk, atlarnn pek
ok olduunu sylemitik. Zamanmzda Trkiye de de atlara isim
vermek gelenei yoktur. Kahramanlar aygrlara biniyorlar. nk,
Trk atlarnn ayrlar makbuldu. Halbuki Arab atlarnda ksraklar

107 Gk- Yay, s. 8, Ergin , s. 85.

108 b n u l-F a k ih , Kiab ul-memlik , Leiden , 1885, V, s. 316.
109 Misal olarak II. destana bk. Gk-Yay s. 13, Ergin s. 96.

407
tercih edilirdi. Aygr olmayan at Trkler idi ederlerdi. Bu suretle
atlar daha dayankl oluyorlard. Trkler in bu idi edilmi atlar Arab
lkelerinde de n salmt.

Atlarn balan ok defa ko ve toklu balarna benzetiliyor110.

At trn anlatmak iin de yund sz kullanlyor m. yi at iin kul
lanlan deyim, eskiden ve imdi de kullanld gibi, yrk szdr,
fakat atlarn yry tarzlar zerinde ak bir ey sylenmiyor.
Destanlarda soy ve makbul atlar olarak bidev atlardan bahsedi
liyor. Bu atlar bidev atlar ssn grb okradkta sz ile lyor.
Bu bidev atlar sz ile Arab atlar kasdediliyor. Nitekim bir yerde
Arab atlar ibaresi geiyor112. Bidev at sznn A k -K o y u n lu la r -
ca da kullanldn ve onlann bu atlar pek makbul tuttuklarm bili
yoruz. Bizzat U zun H aan Be bidev atn (esb-i bedev) deerini
ok iyi takdir ediliyordu113. Arab atn yalnz Yakn Doudaki Trk
lerin deil Hazar-tesi Trkmenleri nin de yakndan tanm olduk
lar grlyor. Onlarn deyilerinde de Arab at lmektedirlu.
Mamafih S e lu k lu devrinden beri Anadoluda., her yerde ara
nan soy atlar yetitirilmekte olduunu biliyoruz. Bu atlar bilhassa K a
raman blgesinde yetitiriliyordu. M arco P o lo n u n 115. Trkmenler in
yetitirdiklerini syledii gzel Trkmen atlar bunlardr. X IV . yz
ylda bir Arab mverrihi de 116 Germiyan ve Kastomonu atlarm yor.
Fakat son asrlardaki uzun savalar ve dier sebebler ile Trk
kylsnn yoksullamas Anadoluda atl da yok etmitir.

12- Kyafet:
Destanlarda kahramanlarn giyimi hakknda ak bir fikir edini-
lemiyor. Elbiseye destanlarda da ton (don) denilmekte ve gmlein
(kmlek=knlek) de ad gemektedir. Ayrca Boz-Oklarm ba at
azlu U ruz K o c a mn erke derisinden krk ve klh giydiinden
bahsediliyor U7.

110 Gk- Yay, s. 30, Ergin, s. 125.

111 Gk- Y a y , s. 101, Ergin , s. 229.
112 Gk- Y a y , s. 20, Ergin , s. 108.
113 Kitab-i Diyrbekriyye , I, s. 201, 244. A k -K o y u n lu la r Arab atlarn koyun vermek
suretiyle Suriyeden kolayca temin ediyorlard. Bedev atlar sznn S a fe v devrindeki Trk -
ler arasnda da kullanld anlalyor.
114 A. B u rn es, Voyages de Vembouchure de Vlndus Lahour 1835, III, s. 23.
115 La description du M onde , franszcas L. H a m b is, P aris , 1955, s. 21.
116 e l- m e r , M eslik ul-ebsrt yay. F. T a e s cb n e r, L eipzig , 1929, s. 35, 40.
117 G k -Y a y , s. 23, E rg in , s. 113.

408
 X. Yzylda Ouzlardan ileri gelenlerinin, bilhassa komu slm
lkelerinde imal edilmi olan gmlek ve kaftanlar giydiklerini biliyoruz.
Halk ise herhalde kendilerinin dokuduu ince yn ve ince keeden el
biseler giymekte idiler. Destanlarda da kahramanlarn gnlk giyim
leri arasnda ak kaftan zikrediliyorm. Kzl renkli kaftan ise ancak
evlenecek olanlar giymekte id i119.

Destanlarda, ba kab olarak brk ve sark adlar geiyor. Brk

Trklerin mill ba kabdr. Brkn X III-X IV . yzyllarda kzl renk
te olduunu biliyoruz 12. Anadoluda, ilk defa ak renkli brk giymeyi
X III. yzyln ikinci yarsndaki Denizli uc blgesi belerinden Meh
m ed B e gelenek haline getirmiti121. Bugn Trkiye nin birok yer
lerinde iki trl ba kabna brk denilmektedir.

Sara gelince, T u ru l B e in 1038 yhnda Niabur a geldiinde

banda sark bulunduunu biliyoruz. X IV . ve XV. yzyllarda A na
doluda hkmdar ve beleri de sark kullanmakta idiler. Trk sar
orta byklkte ve kvrml olup gzel bir grn vard. Bu sark
M sr da Trkmen sar olarak tannmt122.

Destanlarda ayak kab olarak edik ve sokman adlar geiyor123.

Edik124 son 15-20 yla kadar Mara, Adana Anteb ve Hatay vilyet
lerinde giyilmekte idi. Bu, konlar takriben 40 santim uzunluunda,
kesiz, ular kvrk, san ve krmz renkli izmelerdir. Edik bir ka
asr nce, hemen btn Anadolu Trkleri tarafndan giyilmekte idi.
Hatt kadnlarn bile edik giydiini biliyoruz 125. Sokmana gelince bu

118 G k -Y a y , s. 32, 33, 34, E rg in , 129, 130, 131, 134.

119 G k -Y a y , s. 32, E rg in , s. 129.
120 lb n B ib (tbk basm, T.T.K., Ankara, 1956, s, 696), 1277 ylnda Konya zerine
yryen Karaman - olu Trkmenleri1nin kzl brkl olduunu sylyor. O rhan B e in kar
dei A li P aa, O rhan B e e onun has kullarnn brklcrinin rengi hakknda yle demidi:
etraftaki belerin brkleri kzldr. Senn bendelerinin blderi ak olsun , O rhan G azi bu
sz kabul idb buyurdu: Bileck de ak brkler bktriib, dem gnderb Am asya1da H a c
B e k ta - H o ra sa n den iczet alub, evvel kend giyb andan tevbii giydiler (N er, s.
154-155)*
121 E fl k , M enkb ul-rifin , yay. T. Y a z c , (T.T.K.), Ankara, 1959, I, s. 485; trk
e tercmesi ayn mellif, Ariflerin menkbeleri, Ankara , 1953, s. 525.
122 l b n y a s , V, s. 47, 75.
123 G k -Y a y , s. 51, 81, 86, Ergin, s. 165, 205, 212.
124 Edik K a g a r l da ( K ilis li, 1, s. 64) da aym anlamda geiyor.
125 Yalnz kadnlannkinin konlar ayn uzunlukta mdr, bu husus iyice bilinemiyor.
Bugn M ara blgesinde kadnlarn giydii ediklerin konlan ok ksadr.

409
da izme anlamnda ise de edikten farkl olup olmad iyice anlala
myor 126.
XV. Yzylda Osmanllar da dahil olmak zere, Trkiye Trkleri
nin kyafetleri aatay Tr/cZerininkinin ayn idi. M srl mverrih
ib n Iyas, Anadolu Trklerinin kyafetlerini Trkmen kyafeti ola
rak vasflyor. Destan kahramanlarnn kyafetlerinin de Trkiye Trk
lerinin kyafetinin ayn olduu anlalyor.

Ouzlarn salarn uzattklar, buna mukabil yzlerini tra et

tikleri evvelce sylenmiti. Trkiye de de halkm ve askerlerin yzle
rini tra ettikleri grlyor. Msrn fethi zerine O sm anl hizmetine
giren erke Memlkleri nin ilk ii sakallarn kestirmek ve Trkmen
klna (yani O sm anl kyafetine) girmek olmutu127. Yalnz bizim
destan kahramanlan gibi Anadolu Trkleri de byk brakmakta idiler.

Kahramanlardan K a z lk K o ca olu Y i e n e k kula altun

kpeli olarak vasflanyor128. X IV .-X V . yzyllarda baz Trk h
kmdar ve belerinin de Y i e n e k gibi kulaklarna kpeler taktk
larn biliyoruz 129.

Yine destanlarda Ouz elind e baz yiitlerin yzlerinin peeli

olduu syleniyor ki, bunlar balca: K an T u ra l, K ara ekr
ve olu K rk K n u k ve b o z a y g rl B am s B ey rek idiler130. Bu
genlerin ok yakkl olduklar iin yzlerini pee ile rttkleri an
lalyor. Bu sonuncu keyfiyetin nazar deme inanc ile ilgili olmas
muhtemeldir.

13- Avclk:

Beler zmresine mensup olan kahramanlann vakitlerini sava

yapmak, avlanmak ve toy vermekle geirdikleri grlyor. Belerin
avc balar vard. Beler bazan yurtlarndaki avlakda yahut koruda
tek bana avlanrlar, bazan da ilerinden birinin davetlisi olarak top
lu bir halde ava karlard. Balca av hayvanlar yrrden geyik, sn

126 Msrn fethi zerine O sm a n l hizmetine alman erke memlkleri, mverrih b n

y as m ifadesi ile Trk kln brakp Trkmen kyafetine girmiler ve bu arada ayaklarna
da sokman geirmilerdi (V, s. 75, 216).
127 b n Iy a s, Gsterilen yer.
128 G k -Y a y , s. 23, 57, E rg in , s. 113, 175.
129 Bu hususta: F. K p r l , A hun kpeli Ouz beyleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi , jfs-
tanbul, 1932, say 1, s. 17-21.
130 G k -Y a y , s. 28, 68, E rg in , s. 122, 188.

410
 ve uardan da kaz, rdek, keklik ve gvercin idi. Beslenen avc kular
olarak da doan, hin ve sungurun adlar geiyor131.
O sm anl av tekiltnda balca atmacaclar, doanclar, akrc
lar ve hinciler vard132. Trkiyede son zamanlarda atmaca, doan ve
hin ile av yaplyordu. Atmaca, veyik ve bldrcn gibi kk ku
lar, doan balca keklik, hin de keklik ile beraber kaz ve rdek iin
kullanlyordu. ^Destanlarn birinde av ile ilgili bir gelenekten bahse
diliyor. Buna gre bir kimse kendi topraklan iinde bakas tarafndan
avlanm hayvandan pay dilemek hakkna sahip id i133. Dier Trk
kavimlerinde de bulunan bu gelenein 134 esas henz Anadolu da ya
amaktadr.
Ksaca avcln Ouz belerinin hayatnda mhim bir yeri vard.

14- Elenceler:

Destanlarda belirli zamanlarda yaplan bayram ve enliklere dir

v hi bir ey sylenmedii gibi, tarih eserlerde de bu konu ile ilgili her
hangi bir bilgiye rastgelinemiyor. Bizim destanlarda grdmz,
belerin sk sk toylar verdikleridir. Toy ziyafet demektir. Toylar do
um, be olunun ilk av, bir dilekte bulunma, bir felketten kurtul
ma, ksaca her hangi bir sevin vesilesi ile verilmekte idi. Toylarn di
er Trk kavimlerinde olduu gibi, Ouzlarm tima hayatnda da
mhim bir yeri vard. Toylar yalnz belere deil, halka da veriliyordu.
Bu, o kadar esasl bir gelenek idi ki, Ouzlar da ve dier Trk kavim
lerinde siyas ve tima dzenin muhafazas toylar ile pek yakndan
ilgili idi. Belerbei Salur K aza n Be -Ok ve Boz-Ok beleri or-
dasma geldiklerinde (ylda bir defa) onlar iin byk bir toy verirdi.
Toyda yenilip iildikten sonra K azan, hatununun elinden tutarak
dar kar, davetliler toyun, verildii yerdeki btn eyay yamalar
lard. Yamadan sonra beler metbular Salur ICazan selmlarlar
ve atlarna binip yurdlarna dnerlerdi. Fakat Salur K aza n son de
fa, aklanmayan bir sebebten, evini, yani otan mutadn hilfna,
yalnz -Ok belerine yamalatm ve bu, Boz-Oklarm ba Uruz
K o c a nn isyan etmesine ve bir i savan kmasna sebeb olmutu.

131 E rgin , s. 85, 122, 179, 216, 218.

132 .H. U z u n a r l, Osmanl devletinin saray tekilt, ( T .T .K .) , Ankara , 1945, s.
420-425.
133 E rgin , s. 122.
134 H. E ren , Dede Korkut kitabna ait notlar, Pay dilemek, pay vermek, Trk dili ve
tarihi hakknda aratrmalar, (T.T.K.), 1950, s. 33-37.

411
 Trkler, Yakn Dou lkelerine geldiklerinde dier gelenekleri
arasnda bu yamal toy geleneini de getirmilerdi. Farsa manzum
ve mensur eserlerde grlen hn-i yama (yama sofras) sz bu
yamal toyu ifade etmektedir. S elu k lu la rdan baka S u riye A ta
b e le ri devletinde (Zengiler) ve O sm an lla r da da bu gelenein
devam ettii grlmektedir 13S.
Destanlarda ocuk ve delikanllarn oynadklar ak oyunundan
da bahsediliyor ki, mill bir oyundur. G k -T r k le r devrinde bu o-
yunun oynandn bildiimiz gibi, bugn de hl Trkiyede oynan
maktadr. Krek kemii ile olduu gibi akla da eskiden beri fala bak
mak Trklerin geleneklerindendiI36.

15- Davranlar:
Destan kahramanlan soukkanl insanlar olarak grnmyorlar.
Onlar, karlatklar vak alar karsnda takn ve cokun tepkiler
gsteriyorlar. Bylece a tutduklarnda , yani fkelendiklerinde
byklarndan kan kt, yahut kara ta kl eyledikleri sylenen alp
larn, sevdiklerinin tutsakl veya lm karsnda br br
aladklar grlyor. Beler, her kavmin asilzadeleri gibi, marur,
eref ve hasiyetlerine son derece dkn insanlardr; haklarnda yap
lacak en kk bir dedikoduya tahammlleri yoktur; bu gibi anlarda
belki lm tercih ederler. D irse Han, ocuu olmad iin kara ota
a oturtulup, nne kara koyun yahnisi getirilmesine zlerek B a y n
d r H a n n ordasn terketmiti137. Yine belerden B eg il avclktaki
maharetinin kendisinden deil de atndan geldiini syleyen B a y n
dr Han veya K azana: alplar iinde bizi kuskunumuzdan bala
batrdun diyerek kzgn bir halde ordasna gitmiti138. Bizzat Salur-
K azan, belerin: oban bile olmasa K aza n kfiri alamazd sz
ile bana kakn kakacaklarndan korkarak K a ra u k ob a n n
yardmm reddetmi 139( K an T u r a ld a 140 deve ile greirken sevgilisi

135 Bu hususta baz misaller iin: F. S m er, ayn yaz, s. 442, haiye 379.
136 Ak ile fala bakmak gelenei ile ilgili bir iki tarih misal iin: F. Sm er, ayn yaz,
s. 442443, haiye 384.
137 G k -Y a y , s. 4. E rg in , s. 79.
138 G k -Y a y , s. 91, E rgin , s. 217-218.
139 G k -Y a y , s. 18, E rg in , s. 105.
140 Eski hads kitablannda ve tannm arapa szlklerde K a n -T u ra o u lla r
nn Trkler veya onlardan bir kavim olduu sylenir (metiniin: F. S m er, ayn
yaz, s. 400).
X IV . yzylda A ydn blgesindeki Yrkler arasnda Kan-Tura ^ a 015 ) adl bir oy-

412
S elcen H atun/da: devenin burnuna yap5* szn duyunca kendi
kendine yle demiti: mere ben bu devenin burnuna yapacak ol
sam kz sziyle yapt dirler. Yarn Ouz eline haber vara, deve elinde
kalmd kz kurtard diyeler I41.
Destanlarda destursuzca yani izin almadan bir kimsenin ya
sna girmenin, yani dmanna saldrmann ayb olduu srarla belir-
tililiyor. Hatt, belerden ir em sed d in destursuzca B a y n d r
H ann yasn basmakla n almt142. Bu husus yani izin alnmadan
bir kimsenin, bir boyun, bir elin yasna saldrmann ayp oluu ba
langta elde edilecek doyumlua (ganimete) ortak olmak kaygs ile
ilgili olsa gerektir. nk Trklerde de, her kavimde olduu gibi, sa
van asl gayesi doyumluk elde etmekti. Daha sonralar bu telkki
(destursuzca yaya girmenin ayb oluu) eref ve haysiyeti koruma
duygusuna dnm olabilir.
Kahramanlarn sevin davranlarndan biri de kas kas glmek
ti I43. Bugn Anadolu da bu sz hl kullanlmaktadr.
Sevinli bir haber, mutuluk ve gzn aydm szleri ile bildi
riliyordu 144.

mak grlmektedir.
Kan Tura1nin ssl bir elbise veya kaftan gibi bir giyimin ad olduu da anlalyor; kan-
luamn simin, saaklarn dizine dkm (Tanklariyle tarama szl, T.D .K ., Ankara, 1954,
III, s. 406, X IV . yzyla ait oldua sanlan Eb M slim kitabndan). ayet bu okunu ekli
doru ise, bize gre, destan kahramann ad veya lkab buradan gelmektedir. Fakat muhak
kak olan bir ey var ise o da Kan Tural nm E. R o s s inin ileri srd gibi (ayneer,
s. 33, 63) A k -K o y u n lu T u r -A li B e ile katiyen ilgisi olmaddr.
141 G k -Y a y , s. 71-75, E rgin s. 192. 196.
142 G k -Y a y , s. 13, 23, 57, E rg in , s. 96, 112, 177, K a n T u ra l dmanla arprken
kendisine yardma gelen mehul bir yiit sand sevgilisi S elcen H a tu n a yle sylyor:
Kalkuban yerinden turan
Y iit ne yiitsin
Yelesi kara kazlk atma bien
Yiit ne yiitsin
Gafillce balar kesen
Destursuzca menm yama giren
Yiit ne yiitsin
Destursuzca yaya girmek
Bizim elde ayp olur .)
(E rg in , s. 195).
143 G k -Y a y , s. 31, 46; E rgin , 128, 146. Bu sz eski O sm a n l tarihlerinde de geer
(mesel Ner, I, s. 303).
14 4 G k -Y a y , s. 43, 44, 85, 104, 105.

413
 Savalarda dmanlarn yendikleri veya her hangi hr tehlikeyi
atlattklar zaman kul ve karava (erkek ve kadn kle) zad ederlerdi.
Salur K aza n Be, kl M elik i yendikten sonra 40 kul ve 40
krnak (karava = criye) zad eylemi, yani onlar hrriyetlerine
kavuturmutu145. F tih S u ltan M ehm edin de Otluk-Beli savan
kazanmas zerine 40 000 den fazla kul ve karava zad ettiini mver
rihler yazarlar 146.
Ouzlar hayretlerini ok defa bir ellerini dierine vurmak sure
tiyle ifade ediyorlard147. Bu davran beklenilmiyen sevindirici veya
znt verici, kzdrc bir olay ve haberin ni tepkisi idi. Bu davran
ekli imdi de Trkiyede grlmektedir148.

Balca derin znt davranlar ise alamakt. Tutsaklk, lm

gibi hdiseler sonucunda ordulara kara iven girer 149, yani ordalar de
rin bir yasa brnr, cesur bele- br br alarlar, kadnlar
salarn yolar, yzlerini ve yakalarm yrtarlar ve ayaklarndan ayak
kablarn karrlard150. G k -T r k le r den O sm anl h n ed a n n a
kadar deimeden devam edip gelen geleneklerden biri de budur. A
lamak ile duyulan derin zdrap hafifletilmi oluyordu. Trklerde bu
gibi hallerde alamak tabi bir tepki kabul ediliyor, alamamak ayp
saylyordu. Bu yiit, cesur, sert mizal adamlarn gnlerce alama
lar, bazan ipekli elbiseleri karp plak bir halde kara kepenek
giymeleri ve daha baz yas gelenekleri slm leminin okumu snf
tarafndan hayret ve taaccple karlanyordu.

Destan kahramanlarnda derin zntnn bir tezahr de brk

veya sarklarn yere vurmakt k i151, O sm allar da da ayn gelenek
vard152.

145 G k -Y a y , s. 24, 58, E rg in , s. 115, 176.

14-6 S a d u d -d in , Tc ut-tevrih, stanbul, 1279,. I, s. 542.
147 G k -Y a y , s. 40, 46, E rg in , s. 143, 157.
148 Bununla ilgili bir iki tarih misal iin: F: Sm er, ayn yaz, s. 444, haiye 399.
149 E rgin , 130, 133, 135, 165, 167, 177.
150 E rg in , 116, 130, 131, 132, 134, 135, 165.
151 G k -Y a y , s. 35, Ergin, s. 130-135.
152 1488 ylnda A k -K o y u n lu C ih a n g ir in olu b ra h im B e in lm sebebiyle
bata hkmdar Y a k u b B e olmak zere btn A k -IC oyu n lu h n ed a n mensuplan, be-
ler ve devlet ricali yakalarn yrtp sarklarn yere vurmular ve gk renkli elbiseler giyerek
gnlerce alamlard (F a z lu lla h b. R u z b e h a n , Tarih-i lem r-yi Emn, F a t i h k t b nr.
4431, 170 a-171 b).
K a n u n nin lmn duyan Solaklarn kethdalar ve odabalar skflerini (bir eit
balk) yere vurub balarna toprak samlardr (Solak-Zde, Tarih, stanbul, 1298, s. 422-423).

414
 Ouz e/nin balca yas almeti giydikleri mutad ak renkteki el
biseleri karp karalar giymekti. Bu gelenei de S elu k lu devrindeki
Trkmenler arasnda, Iran M o o lla n nda, T im u rlu la r da, K ara-
K o y u n lu la r da, A k -K o y u n lu la r da, Anadolu beliklerinde ve
nihayet O sm a n lla r da grmekteyiz153.
Destanlarda grlen dier bir gelenek de kahramanlarn ldkleri
takdirde atlarnn boazlanp yu alarnn verilmesini vasiyet etmeleri
d ir154. Bu ok eski bir Trk gelenei idi. G k -T rk le r anda l
nn atlarnn kendisi ile birlikte gmldn veya kesildiini bildi
imiz gibi155, X . yzyldaki Ouzlarda da lenin atlarnn kesilip etinin
yendiini grmtk.
Bugn de Trkiye de len bir kimsenin arkasndan yemek piiri
lip datlmaktadr 156.

Olu M urad gelinceye kadar eleb i M eh m edin lm gizlenmiti. Cesed oturlulub arkas
na bir olan konarak canl imi gibi silhdarlara gsterildii esnada saray hekimi paalarn
yanna gelib, dankl olarak dlbendini yere vurub: komazsz pdah ki ey ola, bizim bu
kadar altmz zayi idersuz demiti ( k P a a -Z d e , Tevrih-i l-i Osman, s. 95).
ran a kaan K a n u n nin olu B a y e z id in adamlarndan A ra b M ehm ed, r a n ah
T a h m a s b a ehzadenin ran'da iktidar ele geirmek iin bir tertib hazrladn sylemiti.
Bunu duyan B a y e z id in klelerinden biri onun yanna koarak skfn yere vurmu ve
duyduklarn anlatmt (P e e v , Tariht stanbul , 1283, I, s. 405).
153 K a n u n nin vezir-i zamlarmdan b r a h im P a a M sr da bulunduu esnada Ye
nierilerdin kendi aleyhine ayaklandklarn duyunca derin bir teessre kaplarak kara elbise
giymiti. Yine K a n u n devrinde stanbul'a, gelen A v u s tu r y a e l is i B u sb ek , Trkler'in
kara renge kar duyduklar nefreti ak bir surette anlatyor: Trkler siyah rengi baya ve
'uursuz sayarlar. Bir adamn siyah esvab giymesi iyi nazarla grnmez. O derecede ki paalar
bizi siyah esvabla grnce ok defalar hayretlerini bildirmiler, hatt cidd surette ikyet et
milerdir. Trkiye'de hi kimse siyah esvabla meydana kmaz, meer ki mhim bir para zi
yanna uram yahut baz ar hastalklara maruz kalm olsun. Yeil renk kibarlk almeti
telkki ediliyor. Fakat harb zamannda lm iareti diye kabul olunmutur. Beyaz, san, mor,
kurun ve saire daha uurlu addedilir (T rk mektuplar, t rk e te r c m e s i H s e y in Ca
h it Y a l n , stanbul, 1939, s. 163-170).
B yk Trkmen airi D a d a l-O lu nun bir iirindeki: Karalar giydik de attk allar
msra (Taha Toros, D a d a l-O lu , Adana , 1940, s. 15) bu gelenein X I X . yzyldaki Trk
menler arasnda yaamakta olduunu gsteriyor. Yas gelenei hakkndaki dier baz misaller
iin: F. Sm er, ayn yaz, s. 445-446, haiye 407.
154 E rg in , 170, 228.
155 S. J u lie n , Documents sur les Tou-kieu (T u rc s ), Journal Asiatique, 1864, s. 241; Ab-
d lk a d ir n a n , amanizm, 1954, s. 177-178; ayn mellif, Altay dalarnda bulunan eski
Trk mezarlar, Belleten , say 43, s. 569570.
156 l iin verilen yemee dir baz tarih misaller iin: F. Sm er, ad geen yaz, s.
447, haiye 411.

415
 X I. destanda llere a (yemek) verildiinden de bahsediliyor lS?.
Trkler de ve Moollar* da byle bir gelenein de var olduunu bili
yoruz 158.
U-Ok, Boz-Ok arasndaki karde kavgasn anlatan sonuncu des
tanda, lmek zere bulunan B eyrek , atnn kuyruunun kesilmesini
sylemi ve yoldalar da bunu yerine getirmilerdi169. Bu da pek eski
bir Trk gelenei idi. Altay ve Pazrk kazlarnda bulunan atlann-ki
bizim kahramanlarnki gibi aygrdr- kuyruklar kesikti i6. Buraya
kadar yazdklarmzdan, O sm anl hnedanmn pek eski Trk gele
neklerini yaatt anlalm bulunuyor, ite Hunlar devrinden ge
len, lenin atnn kuyruunun kesilmesi gelenei de bunlardan biri
idi.
Y a v u z S elim in aabeyisi A h m ed B e in olu S leym an
B e gen yanda 919 (1513) ylnda Msr* da tandan vefat etmiti.
Yakkl bir gen olan S leym an B ein cenaze treni Anadolu
Trkleri nin geleneine gre yaplmt. Yani merhum ehzadenin ta
butunun nnde kuyruklar kesilmi, eerleri ters evrilmi olan atlar
gtrlm, krlm olan yaylar ile sar da tabutunun zerine kon
mutu 61.
Destan kahramanlarnn fazilet telkkilerine gelince, bunlar ba
lca cesur ve merhametli olmak, gszleri korumak, yoksullara yar-

157 X I. destanda S alu r K.azann Tornann kalesi tekr taralndan tutsak alnmas
anlatlmaktadr. S a lu r K a z a n kaledeki bir kuyuda hapsedilmiti. T e k riin kars adn
ok duyduu K a za n n yanma gider ve ona: K a z a n B e nedr haln, dirliin yir altnda
mu hotur, yoksa yir yznde mi hotur, hem imdi ne yirsn, ne iersn neye binersin Mer.
K a za n da: llerine a virdgin vakit ellerinden alram, hem llerinzn yorgasna bine-
rem, khillerin yederem cevabm verT (Ergin, s. 235).
158 W. B a r th o ld , Trkler'de ve Moollar'da defin merasimi, trke tercmesi A b d l-
k a d ir n a n , Belleten , say 43, s. 530; A b d lk a d ir n a n , ayn CBer, s. 192-193.
159 G k -Y a y , s. 117-118, E rg in , s. 248.
160 A b d lk a d ir n a n , Altay'da Pazrk hafriyatnda karlan atlarn vasiyetinin Trk -
ler'in defin merasimi bakmndan izah, (II. Trk Tarih Kongresi, T.T.K ., stanbul, 1943, s.
142-151).
161 jj~\ ^ dLj o y * - t Jt J

I j>-\ j 4J j Uc- pl SjU T lkLJ . . . dil* Jj j lk U ! ci-Lj

4-.i aLf" 1 J J J <*9 J ^ ^

^p Ja j ^p j j 1j j*mS*j ( b n y a s , IV, s. 303).

S e lu k lu hkmdar M e lik - a h n olu D a v u d un lm zerine memleketin drt

bir yanndan hkmet merkezi sfahan *a toplanp yas tutan Trkler de, M srl mverrihin
bildirdii gibi, atlarnn eerlerini ters evirmilerdi.

416
elim etmektir. Zayflara, yallara sataan ve yolculara, obanlara sal
dranlar onlar katnda kt insanlardr. Destanlarn dili ile Alnca
kalesinin kfirleri tutsak bulunan Ouz eii nden U un K o ca olu
E reki kendisini kurtarmaa gelen kardei S erek ile dtrmek
iin ona kardei hakknda: unda bir del yiit, yolcunun, yolakcnn,
obann, oluun etmein alr162 demilerdi.
D irse H ann yoldalar D irse H an olu n d a n nefret ettir
mek iin olunun gzel kzlar ekip ald, ihtiyarlara hakarette bu
lunduu iftirasn ortaya atmlardI63.
Az yukarda destan kahramanlarnn abuk fkelenen insanlar
olduklarn sylemitik. Fakat onlar sevdiklerine kar efketli, tatl
dilli olduklar gibi, dmanlarna kar bile merhametli davranyorlar,
savalarda aman diyeni ldrmyorlard164. B e y re k kendisinin l
dn syliyerek sevgilisi ile evlenmek zere bulunan Y a la n c O
lu Y a r t a c u k n ayana dmesi ve klcnn altndan gemesi zeri
ne onu affetmitiI6S.
Destanlarda alp, cesur, ar bal, merhametli, zayflar koruyan
(kalm yiit arkas), nmeyi sevmeyen bir insandr ki, bugnk
milletlerin kahraman tipinin aymdr. Alplar birbirlerinin adlarn sor
mazlard; bu, nezketsizlik saylrd166. Bu gn bile kyller arasnda
birinin ismi nezket ifade eden bir kelime ile sorulur167.
Alplara korku vermek, yani cesaretlerini kracak szler sylemek
de onlar katnda ayp bir davran id i168.
Btn tarihleri boyunca Trkler zerinde cemiyeti bir Tuh h
kim olmutur. Onlar sevinci de, felketi de hep birlikte karlyorlard.
VIII. yzyldaki G k -T r k kaannn: Trk budunu iin gndz
uyumadm, gecfc uyumadm demesi bu ruhun gzel bir ifadesidir.
Hakan, sultan ve bein vazifesi halk kendilerinden honut etmek
ve onlara skntsz bir hayat salamak idi. Destanlarda alar
doyurmak, yalncaklan giydirmek, borluyu borcundan kurtarmak
bahca faziletli hareketlerden saylyor. Salur K a za n a dir ecere-i
Terkime deki manzumede onun 41 atn etini bir kazana salarak bu eti

162 G k -Y a y , s. 102, E rg in , s. 230.

163 G k -Y a y , s. 6-7, E rg in , s. 83-84.
164 G k -Y a y , s. 24, E rg in , s. 115.
165 G k -Y a y , s. 44, E rg in , s. 151.
166 T e p e -G z bile bu nezket kaidesine riayet ediyor (E r g in s. 214, 241).
167 Mesel: adn balar msn? denir.
168 E rg in , s. 187, 223.

417
eli ile halka letirdiinin sylendii grlmt. O sm an l m ver
rih leri de O sm an ve Orhan belerin kendi elleri ile yoksullara a
dattklarn yazarlar m .
Yine destanlarda kuru aylar zerine kpr yaptrmak, ulu yollar
kenarnda imretler kurdurmaktan bahsediliyor 17. Birinci Blmde
Trk hkmdarlarnn ve belerinin idare ettikleri yerleri cmi, med
rese, hastahne, imret, kervansaray, hamam ve kprler ile ssledik
lerine ksaca temas edilmiti. Bugn bu bidelerin bir ksm onlarn bu
hususta gsterdikleri byk himmet ve gayretin htralar olarak za
manmza kadar gelmitir. Fakat bu eserleri vcuda getiren sultan ve
belerin oturduklar binalar yle mtevazi eyler idi ki, imdi ounun
yeri dahi bilinmemektedir.

16- Destanlarn Ehemmiyeti:

Yiitleri mrvvetl.
Kocalar taatlu ve hrmetl Ouz
(mehul bir ozann szleri)

Dede Korkut destanlar, daima tekrar ettiimiz gibi, Trkiye, -

zerbaycan, ran ve Trkmenistan Trkleri nin yahut umum bir deyim
le Bat Trkleri nin bizce malm en eski destanlardr. Bu destanlar,
okuyanlarn tasdik edecekleri zere, kr iekleri kadar gzeldir. Hat
t bu destanlarn, mill edebiyat bakmndan nesir sahasnda, Ouz
trkesi nin esiz bir aheseri olduunu sylemek bile mmkndr. Bu
destanlarda trke, Y u n u s E m renin iirlerinde olduu gibi, nekadar
akc, nekadar tatl ve hatt nekadar parlaktr.
Destanlarn mahiyetlerine gelince, onlar -en mhimleri tarih
olaylara dayanan- orijinal, alka ve zevkle okunan konulardr.
Biliyoruz ki, destan kahramanlar sava bir ruha sahiptirler.
Hatt onlar arasnda byle bir ruhla yetitirilmi kadnlar bile gr
lr. Fakat tasdik etmek yerinde olur ki bozkrlarda byle bir ruh ta
madan hayatn idmesi mmkn olamyor. Orada iddetli klar ve
yut denilen hayvan krm yznden sk sk alk felketiyle karla
lyor, her an dman hcumlar bekleniyordu. Bu husus byle olmak
la beraber kahramanlar umumiyetle mtecaviz insanlar olarak grn

169 Ve Osman Gazi gayet slih, Mslman kiiydi ve detiydi kim gnde bir taam
piirib, fukaray ve sulehay cemedub it am iderdi ve hem yalncaklan giyrb tonadrd ve
dul avretlere daim sadaka virirdi (N ert I, s. 72, 73, s. 163).
170 G k -Y a y , s. 64, E rg in , s. 184.

418
myorlar. Onlar nefislerini korumak, yaknlanm kurtarmak, kendi
lerine veya yaknlarna yaplm fena bir hareketin cn almak iin
harekete geiyorlar. Kahramanlarmz gebe bir cemiyetin mensup
lan olmakla beraber, bu yiitlerde zamanmz telkkilerinin tasvib
etmiyecei bir davran grlmez. Onlar kt yrekli ve hiyleci kim
seler olmayp, bilkis yoksullara yardmc, zayflar koruyan, ba
layc, vefal, byklerine saygl, fakat eref ve haysiyet duygusuna
sahip, kadnlar hor grmiyen mert insanlardr. Btn bunlar Ouz
lardaki faziletli insan tipinin vasflardr. Her halde alplar, btn bu
vasflar tayan insanlar olmal idiler. Alplk ruhu phesiz, sadece
cesaretten gelen basit bir davran deildi.

X IV -X V I. yzyllarda Anadolu ve Azerbaycan daki Trk topluluk

larnca bu destanlara, atalara ait en deerli htralar gzyle baklmtr.
Onlar atalarn, yaptklar byk fetih hareketlerinden ziyade, bu des
tanlar ile sevmilerdir. Yine bu destanlarn tesiri iledir ki, o asrlardaki
Trkler nazarnda Ouzlar cesur ve iyi yrekli insanlardr. Bugn bile
Trkiyenin baz blgelerinde Ouz, hiyle bilmez, ktlk yapmaz
anlamnda bir sfat olarak kullanlr.

Byle olmakla beraber yksek tahsilli eski O sm anl mellifleri

bu destanlara ehemmiyet vermemiler, hatt onlar okuyan ozanlar ile
alay etmilerdir. Fakat ozanlarn bu eseri phesiz gittike yaylmak
ve hatt dier milletlerce de tannmak suretiyle ebediyen okunacaktr.
Buna karlk O sm an l melliflerinin eserleri unutulmaya mahkm
olmasalar bile, says ok az bir mtehassslar heyetince bilinecektir. Bu
keyfiyet onlarn, bilhassa trkeyi tabi yolundan kararak eserlerini
suni bir dille yazmalannn mukadder bir neticesidir. Fakat itiraf et
mek lzmdr ki, destanlar bugn bile Trk aydnlannca iyice bilinme
mekte ve okullarda da okutulmamaktadr. Bu da phesiz onlarn
gerektii gibi tantlmam bulunmasndan ileri geliyor. Bu i yapld
takdirde bu mill ve deerli esere lyk olduu ehemmiyetin verilecei
ve okullarda btn Trk ocuklanna okutulaca muhakkaktr.

419
 Z E T

Burada destanlar hakknda yapm olduumuz bu aratrmann

ksa bir hlsasn vermek her halde faydasz olmyacaktr.

Destanlar X . ve X I. yzyllarda Sir-Derya boylarnda yaayan

Ouz eline aittir. Destanlarn kahramanlar da bu Ouz eli nin be-
leridir. Bu belerin komu Kpak beleri ile savalarna ve kendi ara
larndaki ekimelere dir htralar onlarn torunlar tarafndan Yakn
Douya getirildi (en kuvvetli ihtimal ile X III. yzyln birinci yan
snda). Htralar, pek muhtemel olarak, burada destanleti; XIV.
yzyln balarnda yazld ve Ouz-nme ad altnda bir kitapta top
land. Bu Ouz-nmenin teferruat bakmndan elimizdekinden epeyce
farkl olup, htralar daha sdkane bir ekilde aksettirdii muhak
kaktr. Fakat ne yazk ki bu Ouz-nme bugne kadar elimize geme
mitir. Bereket versin destanlar, says hi de az olmayan ozanlarn
hfzalarnda yayordu. Onlar destanlar her tarafa yaydlar ve her
kese sevdirdiler. yle ki hkmdar saraylar ve eyhlerin tekkeleri
bile bunlarn tesir sahas dnda kalamad. II. M u r a dn saraynda bu
destanlar okuyan ozanlar bulunmakta olduu gibi, yine bununla il
gili olarak F tih in torunlarna da O uz H an ve K o rk u t adlan
verilmiti. Daha nce de sylendii zere, O sm a n lla rdan baka
hi bir Trk hnedamnda Trk destanlarnn bu nl isimlerine rast-
gelinmez.

En eski Trk geleneklerini yaatan Bekta tarikatnn kurucusu

Hac B e k ta -i V e linin menkbelerine ait olan Velayet-nme de bi
zim destan kahramanlarnn da adlar geer, Bundan baka ad geen
tarikatn ulularndan O tm an B ahann ise Ouz-nme dili ile konu
tuunu ve iirler sylediini biliyoruz. Mamafih o zamanlarda O tm an
Babann bir istisna olmadm syliyelim. Glen tarikatnn kuru
cusu tb r a h im -i G len de (lm. 1510) kendisini pek ok eyhlerin
yaptklar gibi, Peygamber ailesine veya Peygamberin yakn bir sah-

420
besine deil O uz A ta yabalar; menakb-nmesinde de Ouz H an
dan gelen sllelerden bahsedilir.
XVI. yzylda, ozanlarn Trk cemiyetinin manev hayatnda
oynadklar rol yine kuvvetle devam ediyordu. 1526 ylndaki Moha
savandan bir gece nce yaplan enlikte ozanlarn da kopuzlar ile
destanlar okumu olduklarn biliyoruz171.
Ayn yzyln ikinci yarsnda, evvelce sylediimiz gibi, elimiz
deki destanlar yazlmtr. Bylece bu destanlar Ouz-eli nin yaad
tarihten aa yukar be asr sonra yazlm oluyor. Destanlarn
yine X V I. yzyln ikinci yarsnda eskiden beri Trk kltrn
benimsemi ve sevmi olan Krdler arasnda da ok yaylm
olduu grlyor. O uz Hann, destanlarda ad geen, by
kanl B d z E m eni elilikle Peygamber e gnderdii ve B d z
E m en in Krd olduu hakknda Krdler arasnda dolaan bir riva
yet I72, bu destanlar Krdler in nasl benimsemi olduunu ak bir
ekilde gsterir. X V . yzyln ikinci yarsnda veya XVI. yzyln ba
larnda ran a giden ve kaynaklarda Krd meneli olduu sylenen
Hnsl oymann belerinden birinin destan kahramanlarndan Sa
lur K a za n n kardei K ara G nenin adm tad, bu bein olu
nun da K a r a G nenin olu B u d a k n ismi ile anld yukarda
yazlmt. Bunun gibi, X V I. yzyln ikinci yarsndaki Erdeln Krd
belerinden birinin de adnn B a sa t (.klj) olduunu biliyoruz173.

Sylendii gibi, destanlarn ana konusunu Ouzlar m komular

Kpaklar ile savalar ve kendi aralarnda yaptklar karde kavgas
tekil ediyor. Bunlar. II. ve X II. destanlarda anlatlr. II. destandan
anlaldna gre balarnda kl M elikin bulunduu Kpaklar,
Salur K a za n n Ouzlarna. kar galebe elde etmiler ise de Salur
K aza n parlak bir zafer ile bu yenilginin acsn karmtr. Salur
K aza n m byk hretinin ve O uz belerinin ba mevkiine yk
selmesinin bu baar ile sk bir ilgisi olduu phesizdir. Destanlarda
geen k l M elik, B u a ck M elik, K ara T ken M elik ve
D em ir Y a y l K p a k M elik ise Ouz belerinin dmanlar olan
Kpak beleridir.

171 Cbeca ksler, nefirler tabi ve surnalar neyler alnub din yolunun serbazlar ruey-
dan- gaza kurbanlar Rum ilinin delleri ve divneleri etarlar, tanburlar, kopuzlar nevaht
idb, Ouz gazalarnn hikyet efrzlan ozanlar alub arp enlikler ve adlikler iderlerdi
(Cell-Zde, Tabakt ul-memlik f derect il-meslik, Millet ktb., nr. 779, 254 a).
172 eref Han, eref-nme, s. 32.
173 Ayn eser, s. 123-124.

421
 Karde kavgasn anlatan X II. destana gelince, burada daha n
ce de sylendii gibi, -Oklar ( I-Ouz) ile Boz-Oklar ( D Ouz)
arasnda yaplan savata Boz-Oklar yenilmiler ve Boz-Oklarm ba
U ruz K o ca da ld r lm t r. Yakkll, kibarl ve iyi kalp
liliiyle. Ouz'un imrencesi lkabn alm olan Bam s B e y re k in
de bu karde kavgasnn kurban olduunu biliyoruz.
B a sa tm T e p e -G z ldrd boyunda (destan), bize gre,
olmu bir olay sakldr. Yani T e p e -G z, sandmza gre, bir Kpak
beini temsil etmektedir. Bu Kpak bei karsnda Ouzlarm daha
ziyade yahut mnhasran Boz-Ok kolu ( D Ouz) yenilgilere uram
ve onlarn birok nl beleri hayatlarn kaybetmilerdir. Bunlar
Boz-Oklarn ba U ruz K o ca nm olu K y a n S elk, D z e n olu
R stem , D em ir D on lu (yani zrhl) M am ak ve iki kardei ile bir
likte A ru k Candan idiler. U ruz K o c a nm kk olu B a sat sonra
T e p e -G z yenerek onun Boz-Oklar a ektirdii zdraplarn cn
almtr.
Dier geri kalan destanlardan bir ou kahramanlarn tutsakl
n anlatr. Bu da yaplan aknlar ve basknlar ile engin bozkrlarda her
zaman vukua gelen bir olaydr.
Elimizdeki destanlar ok ge yazlm olmakla beraber onlarda
pek eski Trk gelenekleri grlmektedir.

422
 X V I. Y ZYILD A ANADOLU DA
OUZ BOYLARINA A T Y E R ADLARI
I. KAYI

Boyun ad Vasf Sanca Kazas* Vergi nfusu

Kay-Mahmud Ekinlik Ak-Saray Bekir

Kayck K y Ak-Saray Ak-Saray 27

Kjzl-Kay K y Ak-Saray Eyyb-Ii 54
Kayck Ky Ak-ehir shaklu 66
Kay Ky Amasya Geldigelen 24
Kay K y Amasya Yava 52
Kay K y Amasya Yava 20
Kay Ekinlik Amasya Simre-i Ldik
Kay (br ad: K y Ankara Aya 12
Yusuf-eyh)
Kay Ekinlik Ankara Kasaba 18
Kayck K y Ankara Kasaba 39
Kayck K y Ajkara Mrtaza-bd 5
Kay (br ad: K y Aydn Yeni-ehir
Karaca-Kaya)
Kay (br ad: K y Aydn Birgi 28
Kaylu)
Kay K y Be-ehri G 39
Kaylu K y Be-ehri G 33
Kay K y Biga an 6
Kay K y Bolu Gerede 34
Kay K y Bolu Gerede 12
Kay K y Bolu Gerede 3
Karand ve Kay K y Bolu Tarakl-Borlu 36
Kay K y Bolu Tarakl-Borlu 17
Kay K y Bolu Kbrus 188
Kay Ekinlik Boz-Ok Sorgun 45
Kay Ky Canik Kavak 34
Kay K y Canik Satlm ve 16
BayTamlu
Kay K y orum Divn- Emlk 24
Kay K y orum Divn- Halfi 6

* Bir ok kaza adlarnn okunuu phelidir.

423
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Kay K y orum Iskilib 4

Kaycuk K y orum skilib 29
Kay K y Erzurum Kemah 51
K ayck Ky Erzurum Kemah 5
Kay-Yayla K y Hamid Gl-Hisar Kara-Aac 132
Kay K y Hamid Doyran 9
Kay K y Hamid Siroz 72
Kaylu K y Hamid Ulu-Borlu 40
Kay K y Hamid sparta 123
Kaycuk Ky Hamid Gl-Hisar 44
Kay K y Hdvendigr negl 12
Kay Ky Hdvendigr Kara-Hisar- Nallu 38
Kay Ky Kara-Hisar- Sahib Barnlu 58
Kay-Han K y Kara-Hisar- ark emseddin 56
Kay K y Kara-Hisar- ark Bkmen 10
Kay K y Kara-Hisar- ark Su-ehri
Kay K y Kara-Hisar- ark Akehir-Abd 11
Kay Ky Kastamonu Kastamonu 27
Kay Ky Kastamonu Boy-Ovas 19
Kay K y Kastamonu Ta-Kpr 9
Kay K y Kastamonu Daday 203
Kay K y Kastamonu Sinob 4
Kay K y Kastamonu Sinob 15
Kay Ky ICarasi Boaz-Hisar 10
Kay K y Karas Ayazmend 13
Kay K y Rengin (ankr) Tosya 95
Yaka-Kay K y Kengr Ko-Hisar 15
Yaka-Kay K y Kengn Ko-Hisar 10
Bozar-Kay K y Keng
Hatun-Kays Ky Kengn Kurunlu 28
Aga-Kay K y Kengr Kan-Pazar 45
Yukan-Kay K y Kengn Kar-Pazan 60
Kay K y ICr-ehri 6
Kay K y Konya Ka 58
Kay-y K y Konya Sahra 1
Kay K y Konya Hatun-Saray 17
Kay K y Konya Lrende 18
Kay K y Konya tn-Suyu 51
Yenice*Kay K y Konya Sad-li 71
Ulu-Kay K y Ktahya Uak (Banaz) 13
Kiik-Kay Ky Ktahya Uak (Banaz) 3
Kay K y Ktahya Eri-Gz 56
Y av-Kay K y Ktahya Geyikler 19
Kay K y Ktahya eyhlu 29
Kay K y Ktahya Sazanos 24
Kay ve Ko& Deresi K y Ktahya Tavanlu 18

424
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Kaycuk K y Ktahya eyhlu 10

Kay K y Mentee Balat 10
Kay K y Mentee Balat
Kay ve Ta-Kay K y Mentee Kycez 468
Kay Ky Mentee Mekri
Kaylu K y Mentee ine 6
Kaylu K y Mentee Burnaz 9
Kay K y Nide 306
Kay Ky Saru-Han Ak-Hisar 12
Kaylu K y Saru-Han 8
Kayck Ky Sivas Sivas 39
Kay Ekinlik Sivas Ko-Hisar
Kay Ekinlik Sivas Sivas

Kayck Ekinlik Sivas Sivas

Be-Kay K y Sivas Zile 94
Kay-Kolan? K y Sivas Ta-bd 108
Kay K y Sivas Tokat (Gelmufad) 9
Kayck Ky Sivas Tokat (Tozanlu) 9
Kay K y Sultan-n Karaca-ehir 30
Kay Ky Sultan-n Karaca-ehir 36

425
 n . BAYAD (BAYAT)

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Bay ad Ky Ak-ehir Ilgun 22

Bay ad Ky Amasya Yava 34
Bayad Ky Amasya Simre-i Ldik 41
Bayad K y Amasya Simre-i Ldik 80
Bayad Ky Ankara Y aban-bd 12
Bayad Ekinlik Ankara Kasaba
Karaca-Bayad Ky Be-ehri G 60
Yalu-Bayad . Ky Be-ehri G 53
Bayad-y Ky Be-ehri K r-tli 58
Bayad Ky Biga Avine 45
Bayad Ekinlik Boz-Ok Hseyin-Ova
Bayad Ekinlik Hamid Avar
Bayad Ky Hdvendigr St 9
Bayad Ky Hdvendigr Tarhala 30
Bayad K y Hdvendigr Bergama 57
Bayad K y Hdvendigr Behram 86
Ulu-Bayad K y Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib 26
Bayad K y Kara-Hisar- Sahib Banl 64
Bayad K y Kara-Hisar- Sahib Ulu Sicanlu 5
Bayad K y Kara-Hisar- Sahib uhut 6
Bayad (br ad: K y Karasi Sndrg 29
Yayclar)
Bayad Ky Karasi Ba 19
Bayad (br ad: Ky Karasi Sndrg 17
Yayclar)
Bayad K y Karasi Manyas 11
Bayad Ky Kastamonu Koz-Yaka 14
Bayad Ky Kastamonu Daday 51
Yaz-Bayad Ky Kayseriyye Kara-Hisar 10
Balum-Bayad Ekinlik Kengr Kengr
Bayad Ky Kengr Tosya 34
Bayad Ekinlik K oca-li Yalak-bd
Bayad K y Konya Hatun-Saray 25
Bayad-y K y Konya 42
Yalu-Bayad K y Konya Sahra 61
Bayad K y Ktahya eyllu 44

426
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Bay ad Ky Ktahya Ktahya 37

Bay ad K y Ktahya Uak 31
Bayad Ekinlik Malatya Ergavun
Bayatlu K y MaJatya -I 56
Bayad Ky Mentee Mekri
Bayad Ky Saru-Han Gzel-Hisar
Bayad K y Saru-Han Grds 62
Bayad Ky Sivas

427
 m . ALKA-BLK (ALKA - EVL)

Bu boya ait hi hr yer adma rastgelinemedi.

428
 IV. KARA - BLK (KARA - EVL)

Boyan ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Kara-Evlu Ky Bolu On ik i Divn 49

Kara-Evlu Ky Bolu On k i Divn 28
Kara-Evlu Ky Bolu On ki Divn 6
Kara-Evlu K y Bolu On k i Divn 3
Kara-Evlu Ky Kastamonu Kastamonu 57
Kara-Evlu Ky Kastamonu Kastamonu 21
Kara-Evlu Ky Sivas Tokat (Turhal) 57

429
 V. YAZJR

Boyun, ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Yazr Ky Ak-Saray E yyub-li 53

Yazr Ky Ak-Saray E yyub-li 54
Yazr Ky Ak-ehir Doan-Hisar 7
Yazr Ky Ankara ubuk 51
Yazrlu K y Aydn Ala-ehr 40
Yazrlu Ky Aydn Yeni-ehi* 48
Yazr Ekinlik Erzurum Kemah

Yazr ve Dere Ky Hamid sparta 80

Yazr Ky Hamid Gl-Hisar Kara-Aac 110
Yazr K y Hamid Irla 37
Yazr Ky Hamid Farnas 246
Yazr-Basat Ky Hamid Farnas 42
Yazr K y Hdvendigr Sifri-Hisar 175
Yazr Ekinlik Kara-Hisar* Sahib Bolvadin 34
Yazr K y Kara-Hisar- ark Koyle-Hisar 5
Yazr K y Kayseriyye Mehed 37'
Yazr Ekinlik Kayseriyye Cebel-i li
Yazr K y Kengn Kurunlu 29
Yazr K y Kr-ehri Dinek 53
Yazr Ky K oca-lli Gekboza 35
Yazr K y Ktahya eyhlu 49
Yazr K y Mentee Pein
Yazr K y Sivas Budak-z 27
Yazr K y Teke Antalya 53

430
 VI. DER

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Der Ky Ak-Saray Eyyub-li 11

Der Ky Ak-elir Ilgm 214
Der Ky Ankara Murtaza-bd 17
Der Ky Boz-Ok Emlk 55
Der-Deresi Ekinlik Boz-Ok ubuk
Der K y orum Osmanck 85
Der (br ad: li Ky Hamid Irla 35
Pnar)
Der K y Hamid sparta 161
Der Nhiye (yre) Kara-Hisar- Sahib
Der K y Karas Balkesir 13
Kara-Der Ekinlik Konya Sahra
Der-Olu (Dier K y Mardin Dralu 17
ad: Yenice)
Der Ekinlik Kayseriyye Islmlu
Der-li K y Ktahya eyll 25
Der K y Sivas Tokat (Kaz-bd) 13
Der Ky Sivas Artuk-bd 12
Der K y Sultan-n n-n 65

431
 Vn. DODURGA

Boyun ad Vasf Saca Kazas Vergi nf

Todurga ve Kemah Ky Ankara Kasaba

Todurga Nahiye Bolu
Aa Todurga Ky Bolu Todurga 27
Todurga Ky Bolu Virn-ehir S
Todurga Ky Bolu Virn-ehir 26
Todurga K y Bolu Virn-ehir 16
Todurga K y Bolu Virn-ehir 22
Todurga Ky Bolu Ulus 19
Todurga Ky orum Osmanck 188
Todurga Ky Hamid Gl-Hisar Kara-Aac 69
Todurga K y Hd&vendigr Kepsut 38
Todurga Ky Kara-Hisar- Sahib Sandkl 16
Todurga K y Kara-Hisar- Sahib Ulu-Sicanlu 55
Dodurga Ky Kastamonu Boy-Ovas 13
Dodurga Nahiye Kastamonu Ta-Kpr
Kii-Dodurga Ky Kastamonu Boy-Ovas 18
Dodurga Ky Kastamonu Sinob 25
Dodurga K y Kastamonu Sinob 3
Todurga Ky Kengr Milan 105
Dodurga Ky Mentee Pein 16
Dodurga Ky Mentee Mekri 111
Dodurga K y Sivas Ko-Hisar 248
Dodurga Ky Sivas Artuk-bd 34
Todurga Ky Teke Muslu 21

432
 VIII. YAPARLI

Bu boya ait bir yer adna rastgelinemedi. Elbistan a bal Esen-Dere nahiyesinde
adl bir ky vardr ki (v e rg i nfusu 56 dr), bu kelime anklu eklinde okunabilir.

433
 IX . AVAR (AFAR)

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nf

Avar Ekinlik Ak-Saray Ak-Saray

Avar K y Ak-ehir Ilgun 45

Avar Ekinlik Ak-ehir Ilgun
Bucak-Avar K y Aliyye nkeri 48
Avar K y Amasya Ergoma 75
Avar K y Amasya Yava 50
Avar Ky Ankara Bac 14
Yarmca-Avar K y Ankara Aya 25
Boyalu-Avar Ky Ankara Aya 71
Avar Ekinlik Ankara Bac
Avarlu Ky Aydn Ala-ehir 144
Afar K y Be-elri G 56
Bay-Afar K y Be-ehri G 77
Afar-Virm Ky Be-ehri Gurgurum 86
Avar K y Biga Balya 38
Avar (Sultanl ad K y Biga Balya 31
ile tannm)
Avar K y Bolu Konur-Pa 87
Avar K y Bolu 34
Avar K y Bolu Bolu 14
Avar Ky Bolu Gerede 12
Avar K y Bolu Gerede 2
Avar K y Bolu Gerede 7
Afar K y Bolu Tarakl-Borlu 8
Afar K y Bolu Tarakl-Borlu 18
Afar Ky Bolu Tarakl-Borlu 66
Afar K y Bolu Tarakl-Borlu 15
Afar ve Kara-Aa Ky Bolu Tarakl 8
Avar K y Bolu Virn-ehr 17
Bebe-Afar K y Bolu Virn-ehir 15
Afar K y Bolu Virn-ehir 22
Afar Ky Bolu Virn-ehir 23
Afar K y Bolu Virn-ehir 6
Afar K y Bolu Virn-ehir 7
Avar K y Erzurum Kemah (Kuru-ay) 8

434
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Afar Kaza Hamid

Afar K y (kaza Hamid Afar, iki mahalle:
merkezi) 1. Firdevs-Olu 6
2. eyh-akl 119
Kutluca-Afar K y Hamid Gl-Hisar Kara-Aac 109
Afar K y Hamid Kara-Hisar 43
Narlca-Avar Ky Hdvendigr Be-Pazar 28
Afar Ky Hdvendigr Kepsut 23
Afar K y Hdvendigr Sifri-Sivri-Hisar 50
Avar K y -l Mut 60
Avar Ky Kara-Hisar- Sahib Bolvadin
ayr-Afar Ekinlik Kara-Hisar- Shib Hula
Avar Ky Kara-Hisar- ark Su-ehri 31
Avar K y Kara-Hisar- ark Firuz 2
Avar K y Karasi Temrezler
Avar K y Karasi Ayazmend 21
Afar-z Ky Kastamonu Koz-Yaka 56
Afar K y Kastamonu Devrekni 65
Kara-Degin Afar K y Kastamonu Daday 33
Avar-Ovacuu K y Kastamonu Kre 59
Afar K y Kastamonu Sinob (Kara-Gl Divan) 7
Afar K y Kastamonu Ta-Kpr 37
Afar K y Kastamonu Ta-Kpr 21
Afar ve Viranck Ky Kastamonu Ta-Kpr 19
Afar K y Kastamonu Ara 69
Avar K y Kayseriyye Koramaz 13
Avar Ekinlik Kayseriyye Kara-Ta
Avar Ekinlik Kayseriyye tslamlu
Kale-i Avar Ekinlik Kayseriyye slmlu
Avar Ekinlik Kayseriyye Malye
Afar K y Kengr Kargu 18
Afar K y Kengr Kengr 12
Afar K y Kengr Tosya 33
Yukar-Avar K y Kr-ehri Keskin
Aalu-Avar K y Konya Sahra 36
Avarck Ekinlik Konya Lrende
Avar-Virm K y Konya Bel-Virn 52
Eyluca-Afar K y Konya Bel-Virn 40
Afar Ekinlik Konya Bel-Virn
Alan-Afar K y Konya Bel-Virn 21
Afar K y Konya Ala-Da 80
Avar Ekinlik Konya Kurey
Avarck Ekinlik Konya Eski-ll
Avar Ekinlik Ktahya Altun-Ta 12
Yukar Avar Ky Ktahya Sazanos 15
Buyanlu-Avar K y Ktahya Sazanos 5

435
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi uf

Avar K y Ktahya Uak 44

Avar Ekinlik Malatya Panik
Avar K y Malatya Ergavun 10
Avar mer K y Mara Hsm- Mansur 41
Afar K y Mentee Balat 23
Avar K y Mentee Kula 38
Avar Ky Saru-Han Atala 24
Avar K y Saru-Han Temurcu 50

436
 X . K1ZIK

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

K y Amasya Gedera 55
J ij
ay-Kzk K y Ankara ubuk 26
Aa-Kzk (br Ky Ankara ubuk 32
ad: Ksre-Kzk)
Algr-Kzk K y Ankara ubuk 49
Billce-Kzk K y Ankara Aya 57
Kzk K y Ankara Aya 26
Kzk K y Bolu Kbrus 74
Kzk K y Bolu Kbrus 11
Kzk K y Bolu Virn-ehir 10
Kzk ^ j ) K y Bolu Virn-ehir 15
Kzk ( ? J j y ) K y Bolu 6
Kzk ( f j , j ) K y Bolu 22
Kzk Ekinlik Divrii Toyluca
Kzk K y Hamid Afar 30
Kzk K y Hdvendigr Sifri-Hisar 5
Brlce ve Kzk K y Hdvendigr Gynk 22
Yaka-Kzk K y Kara-Hisar- Sahib Sanduklu 17
Kzk K y Kara-Hisar- Sahib Sanduklu 73
Kzk K y Kara-Hisar- ark Gezevid 7
Kzk ( ? ) K y Kayseriyye 81

K1* * ^ J ) K y Kayseriyye Develi 9

Kzk Yenicesi K y Kengr Kengr 37
Kzk K y K oca-li Gekboza 20
Kzk K y Ktahya Sazanos 131
Kzk K y Malatya Ergavun 87
eyh-Kzk K y Sivas Artuk-Abd
Kzk ( ^ y ) K y Sivas Artuk-bd 46
Kzk Ekinlik Sultan-n Karaca-ehir

437
 XI. BE - DL

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfus

Be-DiJi K y Amasya Yava 14

Be-Dili K y Bolu Virn-ehir 32
Be-Dili Ky Bolu Virn-ehir
Be-Dili Ky Boz-Ok 169
Be-Dili Ky orum orumlu 59
Be-Dili K y orum skilib 186
Be-Dili K y orum skilib 21
Be-Dili Ky orum Katar 38
Be-Dili K y orum Eirdr 52
Be-Dili K y Divrii 16
Be-Dili K y Hamid Yuva 155
Be-Dili K y Hdvendigr Tul-Hisar
Be-Dili K y Hdvendigr Kara-Hisar- Nallu 7
Be-Dili K y Karasi Manyas 16
Be-Dili K y Kastamonu 2
Be-Dili K y Kengn Kargu 45
Be-Dili K y Konya Ka 53
Be-Dili K y Ktahya 12
Be-Dili K y Malatya Behisni (Keysun) 3
Be-Dili Ekinlik Malatya Behisni (Keysun)
Be-Dili Ekinlik Sivas Sivas 7
Be-Dili Ky Sivas Sivas 84
Be-Dili K y Sivas Zile (Kale-i Hass) 42

438
 XII. KARKIN

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Karkn K y Ak-ehir Ak-ehir S

Karkn Ekinlik Amasya Ergoma
Karkn K y Amasya Azioe Pazar
Karkn Ky Ankara ubuk 233
Karkn K y Ankara Aya 29
Karkn Ky Be-ehri G 16
Karkn Ky Bolu Virn-ehir 13
Karkn K y Bolu Virn-ehir 16
Karkn Ky Boz-Ok Ak-Da
Karkn Ky Boz-Ok ubuk 101
Karknlu Ky Canik Bayramlu 24
Ulu-Karkn Ky orum Iskilib (Ulu-Divn) 32
Dere-i Karkn Ky orum Iskilib (Ulu-Divn) 13
Karkn-Dere (br K y Diyarbekir 12
ad: Bayram Be)
Karkn K y Erzurum Yukan-Tercan 15
Karkn K y Erzurum Bayburt 5
Karkn ve Dere Ky Hamid Kara-Aa 90
Karkn K y Hamid Gl-Hisar Kara-Aac 99
Karkn ve Srlk K y Hamid Yuva 144
Karkm-Bk Ekinlik Hamid Yuva 39
Karkn K y Hdavendigr Sifri-Hisar 61
Ulu-Karkn Ky Kara-Hisar- Sahib uhut 30
Kii-Karkn K y Kara-Hisar- Sahib uhut 30
Sivri-Karkun Ky Kara-Hisar- Sahib Barnlu 9
Karknck Ky Kara-Hisar- Sabib Barnlu
Korkun K y Kara-Hisar- Sahib Sanduklu 15
Yass-Karkun K y Kara-Hisar- Sahib Bolvadin 17
Karkn Ky Kara-Hisar- ark Bederlu 92
Karkn Ekinlik Kara-Hisar- ark Kara-Hisar
Karkn K y Kara-Hisar- arki Nayiblu 94
Karkn (br ad: K y Karasi Sndrg 20
Koca-Bel)
Karkn Ky Karasi Temrezler 3
Karkn (br ad: Ky Karasi Sndrg 8
narck)

43
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Karkun Yaylak Karasi Boaz-Hisar

Karkn Ekinlik Kayseriyye Kibar-Ezmak
Karlan Ekinlik Kayseriyye
Karkn Ky Kengr Tosya 25
Kinikik Kargn K y Kengr Kengr 64
(br ad: l-Dzen)
Kargun Kayas Ky Kr-ehri Sleymanlu 35
Kargm Kayas Ekinlik Kr-ehri Gn-Yz
KaTguncuk K y Kr-ehri Hac-Bekta
Karkn Ky Konya Lrende 15
Karkn Ky Konya Eski-l 147
Karkn Ky Konya Sahra 96
Karkn Ekinlik Malatya Subadra
Kargun K y Mardin
Kk Karkn (br Ekinlik Saru-Han Yund-Da
ad: Eskiler)
Karkn Ky Saru-Han Temrc 11
Karkn Ky Saru-Han Marmara 31
Karkn K y Saru-Han Ak-Hisar 10
Karkn (br ad: Ky Saru-Han 22
Ksem)
Kk Karkn Ky Saru-Han Doan-Hisan ,
Karkn Ekinlik Sivas Sivas
Karkn K y Sivas Snisa (Frenk-Hisar) 70
Karkun K y Sivas Artuk-bd 15
Karkuncuk Ky Sivas Artuk-bd 44
Karkn Ky Sivas Turhal 39
Karkn K y Sivas Tokat (Tozanlu) 12
Karkn K y Sivas Tokat (Ylduz) 34
Karkun K y Sivas Mecit-z 74
Karkn Ky Sultan-n Karaca-ehir 45
Karkn Ky Teke

440
 XHI. BAYINDIR

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

B ayndr K y Ak-Saray Ak-Saray 15

Bayndr K y Ak-Saray Eyyub-Ili 25
Bayndr (br ad: Ky Ak-ehir 68
eydi)
Bayndr Ky Amasya Yava 72
Ece ve Bayndr K y Ankara Yaban-bd 56
Bayndr K y Ankara Kasaba 44
Bayndrlu K y Aydn Sart 78
Gll-Bayndr K y Be-ehri G (4 Mahalle)
Bayndr K y Be-ehri G (Kaaklu) 47
Bayndr Ekinlik Biga Balya
Bayndr K y Bolu Bolu 7
Bayndr K y Bolu Virn-ehir 40
Bayndr K y Bolu Virn-ehir 12
Bayndr K y Bolu Virn-ehir 30
Bayndr K y Bolu Virn-ehir 4
Bayndr K y Bolu Gerede 13
Bayndr Ekinlik Boz-Ok
Bayndr K y Canik Bayraznlu 9
Bayndr K y Canik Samsun (Kavak) 27
Bayndr K y orum Osmanck 56
Bayndr Ky Diyar-Bekir 48
Bayndr Ekinlik Erzurum Kemah
Bayndr K y Haznid 24
Bayndr K y Hamid Burdur 33
Bayndr K y Hamid Doyran 25
Bayndr K y Hamid Irla 28
Bayndr K y Hamid Gl-Hisar 23
Bayndr K y Hdvendigr Bursa 27
Bayndr K y Hdavendigr Gynk 33
Bayndr K y Hdvendigr Gynk 19
Bayndr K y Hdvendigr Kara-Hisar- Nallu 55
Bayndr K y Hdavendigr Atranos 19
Bayndr K y Kara-Hisar- Sahib Sanduklu 18
Bayndr Ekinlik Kara-Hisar- Sahib Barnlu
Bayndr K y Kara-Hisar- ark Elmalu 59

441
 B oyun ad Vasf Sanca Kazas V ergi nfusu

Bayndr K y Karasi Manyas 12

Bayndr K y Karasi Manyas
Bayndr K y Karasi Terr ez! er 3
Bayndr Ky Kastamonu Koz-Yaka 41
Bayndr Ky Kastamonu Sinob (Kzlca Divan) 51
Bayndr Ky Kastamonu Sinob 13
Bayndr Ky Kayseriyye Kara-Hisar 12
Bayndr Ky Kengr Kengr 101
Bayndr Ky K oca-li Kandn 15
Bayndr Ekinlik Konya Hatun-Saray
Bayndr Ekinlik Malatya Ergavun
Bayndr Nahiye (Yre) Mara Haruniyye
Bayndr Ky Mentee 5
Bayndr Ky Mentee Balat 9
Bayndr-eyhlu Ky Saru-Han Ilca 51
Bayndr Ky Sivas (Tokat) Kaz-bd 31
Kzlca Bayndr Ky Sultan-n Karaca-ehir 34

442
 XIV. PEENEK

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Beenek K y Ankara Murtaza-bd 40

Beenek K y Ankara ubuk 40
Beenek K y Ankara Kasaba 44
Beenek K y Ankara Yaban- Abd 96

443
 XV. AVULDUR (AVUNDUR)

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

avundur Ky Amasya Gedara 46

avundur Ky Ankara Kasaba 26
Yukan-avundur K y Ankara ubuk 95
Aa-avundur K y Ankara ubuk 80
avdur Ky Aydn Boz-Doan 19
avuldur K y Canik Simre-i Taan 35
avundur K y Hamid Kara-Aa 47
avdur K y Hamid Gl-Hisar 38
avundur Ky Kastamonu Kastamonu 36
avundur K y Kastamonu Kastamonu 19
avundur K y Kastamonu Kastamonu
avundur K y Kastamonu Kastamonu
avundur K y Kengn Kurunlu 27
avundur Ky Konya Lrende 12
avundur K y Konya Ala-Da 7
avundur Ekinlik Konya Ala-Da
avdur K y Ktahya Simav 35
avuldur K y Sivas (Tokat) Kaz-bd 76
avuldur K y Sivas Artuk-bd 51
avundur K y Sivas Snisa 103
avundur K y Teke stanos 31

444
 XVI. EPNt

Boyun ad. Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

epni K y Ak-ehir Doan-Hisar 54

epni K y Amasya Ldik 41
epni K y Ankaa Yaban-bd 31
epni Ky Be-ehri G (Kaaklu) 45
epni Ky Bolu Bolu 129
epni K y Bolu Gerede 24
epni K y Bolu Mudurnu 54
epni Ky Bolu Mudurnu 49
epni K y Bolu Mudurnu 7
epni K y Boz-Ok Emlk 26
epni K y Canik Bayramlu-Satlm 8
epni Ky Canik
epnil K y Canik Ordu 7
epni Nahiye orum
epni* z K y orum 20
epni K y orum Osmanck 23
epni K y Hdvendigr Kete 24
epni Ky Hdvendigr Aydnck 13
epni K y Hdvendiar Temrezlcr
Byk-epni K y Hdvendigr Behram 38
Kk-epni K y Hdverdigr Behram 25
epni Ky I-l Mut 51
epni K y Kara-Hisar- Sahib Sandkl 11
epni K y Kara-Hisar- Sahib Bolvadin 34
epni (br ad: K y Karasi Giresun 11
Aa)
epni K y Kastamonu Aynedon 34
epni K y Kastamonu Aynedon 37
epni K y Kastamonu Aynedon 14
epni K y Kastamonu Aynedon 48
epi K y Kastamonu Aynedon 37
epni K y Kastamonu Duraan 116
Yaz-epni Ekinlik Kayseriyye Kibar-Ezmak
epni Ky Kengr Tosya 41
epni Ekinlik K oca-tli Kandn 13
epni K y Konya Ala-Da 14

445
 Boyun ad Vasf Sanca Kazsi Vergi nfusu

epni Ky Konya Ala-Da 58

epni Ky Mara Elbistan
Yenice*epni Ky Sivas Sivas 142
Ba-epni Ekinlik Sivas Sivas
Alan-epni K y Sivas Snisa (Kara*Ku Da) 80
epni K y Sultan-n n -n 47
epni Nahiye Trabzon
epni-Giin K y Trabzon Kltn 16

446
 XVII. SALUR

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nl

Salur Ky Ak-Saray Eyyub-li 51

Bayat-Salur Ekinlik Ak-Saray Hasan-Da
Salur K y Ak-ehir shaklu 23
Salur K y Aliyye Manavgat Sekiz mahalleli
byk bir kydr:
Okular 28
Nasuhlar 21
ilingirler 19
Hyyat 22
Havzalar 12
Uarlar 14
Dktler 20
Keller 29
Salur Ky Amasya Ldik 91
Salur Ky Amasya Gaziler Ovac 89
Salur Ky Be-ehri 39'
Salur Ky Bolu On-ki Divan 23
Salur Ky Bolu Gerede 7
Salur K y Canik Simre-i Taan
(Kazanl Ovac) 36
Salur Ky Canik Bafra 72
Salur Ky orum Osmanck 53
Salur-Olan Ky Divrii Ayval 18
Salur K y Erzurum Kemah 75
Salur Ky Hamid Irla 31
Salur K y Hamid Yalva 56
Salur Ky Hamid Kara-Aa 46
Salur-Olu K y Hdvendigr Tul-Hisar
Salur Ark Karasi Sndrg
Salur K y Kastamonu Kre 11
Salur Bei Ky Kastamonu Sinob 6
Salur Ky Kayseriyye Sahra 147
Salur Ekinlik Kayseriyye rgp
Salur K y Kengr Kar-Pazar 66
Salur K y Konya Ka 60

447
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfi

Mescitlu-Salur Ky Konya Sahra 37

Salurcuk K y Konya Sahra 12
Mrsellu-Salur K y Konya Sahra 20
Virnlu-Salur K y Konya Sahra 7
Yaka-Salur K y Konya Ilgun 16
SaJur Ky Konya Ereli 7
Salur-Kla Ekinlik Konya Turgud
Salurcuk Ky Konya Eski-tl 34
Salur K y Ktahya
Salur K y Ktahya eyhlu 24
Salur Ekinlik Malatya Khta
Salurcuk K y Malatya Ergavun 7
Salur K y Saru-Han Atala 28
Salur K y Saru-Han Ak-Hisar 16
Salur K y Saru-Han Geds 53
Salur K y Saru-Han Ak-Hisar
Salur K y Sivas Sivas 71
Salur (br ad: K y Sivas Sivas 24
Ycnice)
Salur Ky Sivas Sivas 16
Salur K y Sivas Ko-Hisar 35
Salur Ky Sivas Zile (Mehed bd) 37
Salur K y Sivas Zile (Frenk-Hisan)
Salur K y Sivas Atuk-bd 22
Salur-Saray K y Sivas Artuk-Abd 92
Salur Ekinlik Sivas Zile (Kaleci Hass)
Salur Ky Teke Elmalu 10

448
 XVH. EYMR (EYMR)

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Yergi nfusu

Eymr K y Ak-ehir shaklu 183

Eymr K y Ak-ehir imen 28
Eymr K y Amasya Ergoma 28
Eymr Ky Amasya Simre-i Ldik 34
Eymrcek Ky Amasya Simre-i Ldik 30
Eymr K y Ankara Kasaba 19
Eymr K y Ankara Murtaza-Abd 34
Eymr K y Ankara Murtaza-Abd 25
Eymr Tay ve K y Ankara Murtaza-bd 34
nccek
Eymr K y Ankara ubuk 50
Eymt K y Aydn Gzel-Hisar 40
Eymr K y Aydn Yeni-ehir 85
Eymr K y Aydn Boz-Doan 36
Eymr (br ad: K y Bolu Mudurnu 19
Dinek)
Eymr K y Canik UIu-Be 31
Eymr K y Canik 21
Byk Eymr K y orum Osmanck 44
Kk Eymr K y orum Osmanck 5
Eymr K y orum Osmanck 110
Eymr K y orum orumlu 57
Eymr K y Erzurum Bayburd 66
Eymr-Virn K y Erzurum Kelkit 13
Eymr K y Erzurum Kelkit
Yaka-Eymir K y Hamid Yalva Kara-Aac 52
Uak-Eymir K y Hamid Yalva Kara-Aac 52
Eymr K y Hdvendigr Be-Pazar
Eymirl K y Hdvendigr Be-Pazar
Eymr K y Hdvendigr Tul-Hisar 5
Eyjnir K y Hdvendigr Atranos 45
Eymr K y Hdvendigr Kirmast 17
Eymir K y Hdvendigr ne-Gl 11
Eymr Ky Hdvendigr Kara-Hisar- Naibi 176
Eymirler K y Hdvendigr Belir am 21
Eymir K y Hdvendigr Sifri-Hisar 33

449
Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nf

Eymir-Hanlu K y Hdvendigr Sifri-Hisar 132

Eymr Ky Kara-Hisar- Sahib Sanduklu 14
Eymr Ky Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar 53
Eymir-Hisar Ky Kara-Hisar- Sahib Sandklu 79
Eymr Ky Kara-Hisar- ark Su-ehri 10
Eym r Ky Karasi Edremit 27
Eymr K y Karasi Sndrg . 12
Eymr Ky Kastamonu Daday 60
Eymr K y Kastamonu Daday 11
Eymr Ky Kastamonu Daday 2
Eymr (br ad: Ky Kastamonu Daday
Kay)
Eymr K y Kastamonu Sinob 33
Eymr Ky Kastamonu Sinob 8
Eymr ve Boyaluca ICy Kastamonu Sinob 14
Eymr Ky Kastamonu Sinob
Eymr K y Kayseriyye Kibar-Eznak 203
Eymr Ky Kengr erke 15
Eymr Ky K engin erke 29
Eymr Ky Ktahya Altun-Ta 70
Eymr K y Ktahya Arslan-Ap a 10
Eymr Ky Ktahya Yalak 60
Eymr Ky Ktahya eyhlu 31
Eymr Ky Ktahya Homa 74
Eymir Ky Mentee ICycez 11
Eymr K y Mentee Tavas
Eymr K y Mentee eyhlu 33
Eymr Ky Malatya Ergavun 14
Eymr K y Sivas Sivas 21
Eymr K y Sivas Sivas
Eymir-Ba K y Sivas Mecit-z
Eymr Ky Sivas Zile (Kzl Kmbet) 14
Eymr K y Sivas Ylduz 10
Eynirlu Klas K y Sivas Budak-z 49
Eymirl ICy . Sivas Budak-z 61
Eymr Ky Sultan-n Karaca-ehir 20
Eymr Ky Teke Muslu 16
Eymr K y Teke Elmalu 46

450
 X IX . ALA-YUNDLU

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Ala-Yundlu Ky Ak-Saray Bekir 108

Yakack Ala-Yundlu K y Ak-Saay Bekir 40
Ala-Yundlu K y Ak-Saray Eyyub-lli 5
Ala-Yundlu K y Ak-Saray Ko-Hisar 27
Ala-Yundlu Ekinlik Ak-Saray Ko-Hisar
Ala-Yundlu K6y Amasya Ldik 73
Ala-Yundlu Ky Amasya Ldik 2
Ala-Yundlu K y Ankara ubuk 35
Ala-Yundlu K y Ankara Kasaba 58
Ala-Yundlu K y AnkaTa Kasaba 27
Ala-Yundlu Ky Ayntab 19
Ala-Yundlu Ky orum orumlu 12
Ala-Yundlu Ky Canik 15
Ala-Yundlu K y Canik 25
Ala-Yundlu K y Erzurum Kemah (Kuru-ay)
Ala-Yundlu K y Hdvendigr Ak-Hisar 13
Ala-Yundlu Ky Hdvendigr Sifri-Hisar 13
Ala-Yundlu Ky Kara-Hisar- Sahib Barnl 18
Ala-Yundlu K y Kara-Hisar- ark Koyle-Hisar 35
Ala-Yundlu K y Kengr erke 22
Ala-Yundlu Ky Kr-ehri Gn-Yz
Ala-Yundlu K y Ktahya Uak (Banaz) 151
Ala-Yund Ekinlik Malatya Khta
Ala-Yundlu K y Saru-Han Emlk 16
Ala-Yundlu K y Saru-Han Grdk 18
Ala-Yundlu K y Saru-Han Grdk 5
Ala-Yundlu Ky Sivas Tokat (Gelmufat) 9
Ala-Yundlu K y Sivas Artuk-Abd 2
Ala-Yund K y Sivas Tokat (YUduz)

451
 X X . YRER (RER)

Boyun ad Vasf Sanca ICazap Vergi nfusu

Yreir Nahiye (yre) Adana

regir K y Amasya Simre-i Ldik 17
reir K y Amasya ICoca-Kayas
Yreir K y Ankara Aya 55
Yreir K y Ankara Yaban-bd 31
Yreir K y Ankara Kasaba 8
Yreir K y Ayntab Tell-Bir 14
Byk-Yreir K y Boz-Ok Gedk 145
ICk-Yreir K y Boz-Ok Gedk 56
Yreir Ekinlik Boz-Ok Emlk
reir K y Canik Satlm 42
Yreir K y Canik Samsun 28
reir Ekinlik Divrii Toyluca
Yreir K y Hamid Yalva 24
Yreir K y Hamid Gnen 7
Yreir K y Hamid Irla 12
Yreir K y Hamid Gl-Hisar 37
Yreir K y Kara-Hisar- Sahib Sandklu 18
Yreir K y Kara-Hisar- Sahib Barnlu 38
reir K y Kara-Hisar- ark Gezevit 11
reir K y Kara-Hisar- ark Yemilu 4
reir K y Kara-Hisar- ark ahne-imeni 4
Yreir K y Karasi Sndrg 20
ayrck ve Yreir K y Kastamonu Ta-Kpr 13
reir K y Kastamonu Ta-Kpr (Dodurga) 25
reir K y Kastamonu Ta-Kpr 5
reir (br ad: K y Kastamonu Ta-Kpr 51
Kaba-ICulak)
reir K y Kastamonu Ara 46
reir . K y Kastamonu Ara 15
Yreir K y Kayseriyye Kara-Kaya 31
reir K y Kengr Ko-Hisar 40
Yreir K y Ktahya Homa 50
reir K y Mentee Burnaz 68
Yreir K y Mentee Kycez 155
Yreir K y Sivas Tokat (Gelmufad) 32

452
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

reir (br ad: K y Sivas Tokat (Gelmufad) 37

Kad-Ky)
reir K y Sivas Sivas 73
Byk Yreir K y Sultan-n n-n 64
Kk Yreir K y Sultan-n n-n 24
Yreir K y Teke Antalya 9
Yreir K y Teke Krt 72
Yreir Ekinlik Teke stanos
Yreir EkinJik Teke Mkerrem Ky
reir Nhiye (yre) Trabzon Krtn

453
 X X I. DR

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

dir Ekinlik Ak-Saray Ak-Saray _

idir K y Ankara ubuk 16
dir K y Be-ehri G 46
dirl K y Biga an 26
dir K y Canik 5
dir K y Canik Bafra 26
dir Ky Erzurum Kemah (Kun-ay) 12
dir Ky Erzurum Kelkit 27
dir K y Erzurum Bayburt 37
dir Ekinlik Erzunm Erzincan
dir K y Hamid Kara-Aa 20
dir K y Hdvendigr Sifri-Hisar 18
dir Ky Hdvendigr Gl-Pazar 38
dirl K y I-I Mut 113
dir-Virm K y Kara-Hisar- Saiib Barnlu 9
dir K y Kara-Hisar- Sahib Sandklu 26
dir K y Karas Manyas 62
dir K y Kastamonu Kre 62
dir K y Kastamonu Kre 33
dir K y Kastamonu Devrekani 19
Kuyucak ve dirler K y Kastamonu Ta-Kpr (Kuyucak) 50
Ba-ldir K y Kastamonu Daday 1
dir K y Kastamonu Daday 63
Bezi ve dir K y Kastamonu Ara 132
dir K y Kastamonu Ara 29
dir Ekinlik Kayseriyye Kibar-Ezmak
tdir (br ad: Ky Kayseriyye Gn-Yz 14
Mevlna-Klas)
Sortuk (?) dir K y Kengn Kurunlu 176
dircik Ky Kengn Kurunlu 56
dir K y K oca-lli Kara-Su
dir Ekinlik Konya
Eken-ldir K y Konya Ereli
dir K y Ktahya eyhlu 58
dir K y Malatya Ergavun r.

454
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

dir K y Sivas Zile (Ko-Ta) 56

dir K y Sivas Artuk-bd 49
dir Nahiye (yre) Teke
dir-Hisan Ky Teke dir 163
dir K y Teke Kalkanlu
dir Ky Teke Istanos 21
dir K y Teke Muslu 36
dir K y Teke Muslu 77
dir Ky Teke Ka 64

455
 x x n . BDZ

Boyun ad Vasfi. Sanca Kazas Yergi nfusu

Bdz (br ad: K y Biga an 26

Yahi Be)
Bdz Ky Bolu Virn-ehir 24
Bdz Ky Bolu Virn-ehir 23
Bdz K y orum Divn- Emlk 9
Bdz Ky Divrii Zengi
Bdz K y Hamid sparta 15
Bdz Ky Hamid Kara-Aa 8
Bdz K y Hamid Yalva 19
Bdz K y Hamid Burdur 51
Bdz Ky Hdvendigr Sifri-Hisar 26
Bdz Ky Kastamonu Kre 4
Bdz ve nce-Su K y Kastamonu Devrekani 11
Bdz K y Kastamonu Kre
Biidz K y Kengr Kar-Pazar 48
Bdz K y Kengr Kalecik 35
Bdz K y Kr-ehri Kr-ehri 77
Bdz Ekinlik Malatya Ergavun
Bdz K y Nide 35
Bdz Ekinlik Sivas Sivas
Bdz K y Sivas Artuk-hd 15
Bdz (br ad: K y Teke Mkerrem-Ky 40
Gll-Ky)
Bdz Ekinlik Teke Mkerrem-Ky

456
 X X in . YIVA

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

K y Ak-Saray Ko-Hisar
Ji
j\\ K y Ak-Saray Hasan-Da 73
K y Amasya Ergoma 68
Ji
K y Ankara ubuk 19
Ji
K y Bolu Kbrus 18
>y..
K y Boz-Ok Boazlyan
Ji
K y orum Divn- Emlk 11
Ji
K y orum Kara-Hisar- Demirl
S.
Ekinlik Divrii
j ^ jt.
Nahiye (yre) Hamid Ergirdr
ji
K y Hamid Gl-Hisar 91
j i
K y Hamid Yalva 42
ji
K y Kastamonu Koz-Yaka 31
U
K y Kengr Ko-Hisar 106
lj i
K y Konya Ereli 48
4j i
K y Malatya Kara-Hisar 20
'ji
Ekinlik Malatya Behisni
K y Sivas 29
*j i
K y Teke
ji

457
 XXIV. KINIK

Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Knk Kaza Adana

Knk Ky Ak-elir slakJu 27
Knk Ky Amasya Ta-bd 18
Knk K y Ankara Bac 14
Knk Ky Ankara ubuk 80
K y Ankara Yaban-bd 27
Knk Ky Ankara Yaba-bd 110
Kk-z Ky Ankara Yaban-bd 22
K m k-z K y Ankara Murtaza-Abd 8
Knk K y Ankara Murtaza-Abd 24
Knk K y Ankara Aya 16
Knk K y Ankara ubuk 10
Knk K y Be-ehri Kr-tli '45
Knk Ky Biga an 9
Knk K y Bolu Mengen 88
Knk Ky Bolu
Divn- Knk Ky Bolu On-Iki Divn 3
Knk K y orum Osmanck
Knk K y orum orumlu 20
Knk K y Hamid Irla 24
Knk K y Hamid Gnen 30
Knk Ky Hdvendigr Gnen 11
Knk Ky Hdvendigr Sifri-Hisar 13
Knk K y Hdvendigr Mihal 27
Knk K y Hdvendigr Gynk 15
Knk K y Hdvendigr Bergama 54
Knk K y Hdvendigr Atranos 24
Knk K y Kara-Hisar- Sahib ehir-bd 45
Knk K y Kara-Hisar- Sahib 23
Knk K y Kara-Hisar- Sahib Sandklu 13,
Nsf-Kmk Ekinlik Kara-Hisar- Sahib Huia 1
Knk Ky Kara-Hisar- Sahib Hula 8
Yukar-Kuk K y Kara-Hisar- ark Gezevid 13
Aa-Knk K y Kara-Hisar- ark Gezevid 9
Knk K y Karasi vrindi 25

458
 Boyun ad Vasfi Sanca Kazas Vergi nf

Knk K y Karasi Ta-Gerdek 43

Knk K y Karasi Sndrg 12
Knk Alan Ekinlik Karasi Sndrg
Knk Ky Kastamonu Devrekani 20
Knk K y Kastamonu Sinob (Karasu) 39
Knk ve Hatun Koy Kastamonu Daday 68
Saray ve Avclar
Knk (br ad: K y Kastamonu Sinob 11
Ekin-Ba)
Knkck-Kargn K y Kengn Kengn 64
(br ad: l-Dzen)
Knk K y Kengr Ko-Hisar 70
Sevin Virn ve K oy Kengn Tosya 56
Knk
Kara-Kmk K y Kengr erke 229
Ba z-Viranck K oy Kengn Kavgu 60
ve Knk z
Knk (br ad: K y Koca-Ili Kandn 18
Kara-Aa)
Knk K y Konya Bel-Virn 59
Knk K y Konya Sahra 40
Knk K y Konya Sahra 5
Yaz-Kmk Knk Konya Sahra
Knk K y Konya Lrende
Yaka-Kmk K y Ktahya Yolak 64
Bostan-Knk K oy Ktahya Yolak 11
Knk K y Ktahya Yolak 25
Yukar-Knk K y Ktahya Kaim-Viran 20
Aa-Kmk K y Ktahya Kalm-Virn 10
Knk K y Ktahya Eri-Gz 18
Dere-Knk K y Ktahya Eri-Gz 18
Knk K y Ktahya Simav 64
Toyca-Knk K y Ktahya Selinti 24
Knk K y Malatya Kara-Hisar 64
Ae-Knk K y Malatya Ergavun 11
Knk Ekinlik Malatya Ayvalu
Knk Ekinlik Malatya Khta
Knk Kuzu Ekinlik Mara Zeytun
Byk-Knk K y Mara Hsn- Mansur 23
Kk-Knk K y Mara Hsn- Mansur 14
Knk K y Mentee Balat 5
Knk K y Saru-Han Temrc 60
Knk K y Sivas Sivas 18
Kmk-Virm Ekinlik Sivas Sivas
Knk Ky Sivas Sivas
Knk K y Sivas Sivas

459
 Boyun ad Vasf Sanca Kazas Vergi nfusu

Knk Ky Sivas Tokat (Kfir-Ii) 30

Kmk ve Ak-Virn Ekinlik Sivas Tokat
Knk Sivas Zile (Mehed-bd) 17
Kara-Knk Sivas Zile (Mehed-bd)
Knk Teke Kalkanlu 61
Ak-Yaka ve Knk Teke Ka 27

460
 Y E R ADLARI SIRASINA GRE OUZ BOYLARI

Boyun Ad X V I. Yzyl Bugn1

1- Kay 94 25
2 - Avar (Afar) 86 53
3- Knk 81 46*
4- Eymr 71 28
5- Karkm 62 34
6- Bayndr 52 28**
7- Salur 51 22
8- Yreir 44 9
9- epni 43 36
10- dir 43 14
11- Bayat 42 32
12- Ala-Yuntlu 29 1
13- Kzk 28 21
14- Yazr 24 19
15- Dodurga 24 12
16- Be-Dili 23 9
17- Bdz 22 6
18- avuldur (avundur) 21 17
19- Yva 19 (?)
20- Der 19 6
21- Kara-Evli 8 6
22- Peenek 4 10***
23- Alka Blk (Alkaravl)
24- Yaparlu

1) -lleri Bakanlmn Trkiye de meskun yerler klavuzu adl kitabna gre.

*) Bu adda ayrca zmire bal bir kasaba vardr.
**) Yine bu adda zmire bal bir kasaba grlmektedir.
***) erefli Ko-Hisar yaknnda Peenek z adl bir yre de vardr.

461
 Resim 1 Gen Avar Kadnlar ( Kayseri, Pnar-Ba, Han ky)

Resim 2 Boz-Ulus b oy bei ailesDden Abd Be ve boydalar ( Ankara , Bl , em ky )

463
Resim 3 Bey-Diliden Ali Ouz ve akrabas ( Gaziantep, Ouzeli)

Resim 4 ki epni delikanls ( M anisa , Harmandal ky)

ilesim6 Bir Avar ninesi ( K ayseri , Pnar-Ba, Han ky)
 Resim 7 Bir Avar ailesi ( K ayseri , P nar-B a ky)

Resim 8 epni lerden Emin Dede (M anisa, Hac-Hamzal ky)

467
 BBLYOGRAFYA

A. KTABELER

O rk u t, H se y in N am k, Eski Trk Yaztlar, (T. D. K.), stanbul,

1936 - 1941, I - IV.
T h o m s e n , W ilh elm , Inscription de I Orkhon dechiffrees, Helsingfors,
1896.

B. MESKKT

A h m ed T evhid, M esk u k t- kadime - i tslm iyye katalogu, stan

bul, 1321.
G alib Edhem , Takvim - i meskukt - Selcukiyye, stanbul, 1309.
---------------------- , Meskukt - 1 Selcukiyye katalogu, stanbul, 1311.
H a lil Edhem , Meskukt - 1 Osmaniyye, stanbul, 1334.
P o ol, Lan e, The Coins o f the Turkman houses in the British Museum,
London, 1877.

C. TAHRR DEFTERLER

A liyye, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Arivi, nr. 172.

Am asya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 98.
Ankara, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr, 117.
A ydn, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 8, 270, 414.
A ym tab, Tapu ve Kadostro Umum Mdrl Arivi, nr. 161.
Biga, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 59.
Birecik , Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr, 184.
Bolu , Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr, 51.
Boz - Ok, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 289, 315, 448.
Boz - Ulus, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 561.

468
Canik , Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 13, 37.
orum, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 444.
ukur - Ova Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 69. (Adana,
Tarsus, Sis, Knk, zer - li)
Diyarbekir, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 200.
Erzurum, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 205.
Gence, Babaknlk Ariv Umum Mdrl, nr. 903.
Haleb Trkmenleri, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 1040,
493, 397, 773.
Hamid (sparta - Burdur), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr.
121 .
Hdvendigr (Bursa), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 23,
111.
- l, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 1, 183, 272.
Kangr (ankr), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 100.
Karaman, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 40.
Karasi (Balkesir), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 153.
Kars- Zlkadriyye (Kadirli), Tapu ve Kadostro Umum Mdrl,
Arivi, nr. 168.
Kastamonu, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 327.
Kara - Hisar - 1 Sahib (Afyon), Tapu ve Kadastro Umum Mdrl
Arivi, nr. 147.
Kara - Hisar - 1 arki (ebin), Babakanlk Ariv Umum Mdrl,
nr. 225.
Kemah, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 168, 540.
Kayseri, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 33, 38.
K r - ehri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Arivi, nr. 139.
Koca - li, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 436, 733.
Konya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 63.
Ktahya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 49.
Malatya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 408.
Mara, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 402, 116.

Mentee (Mula), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 47, 61, 337.

Nide, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 42, 371.

Ruha (Urfa), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 965.

469
Saru - Han (Manisa), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 165.
Sivas, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 79, 98; Tapu ve Ka
dastro Umum Mdrl Arivi, nr. 10, 12.
Sultan - n (Eskiehir - St), Tapu ve Kadastro Umum Mdrl
Arivi, nr. 145.
Teke, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Arivi, nr. 163.
Tokat, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 2.
Trabzon, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 52.
Yeni - II, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 262; Tapu ve Ka
dastro Umum Mdrl Arivi, nr. 138.

. MHMME DEFTERLER

Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. I - VIII, X X I, X X IV ,

X X X II, LIII.
A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, Trkiyat Enstits, s
tanbul, 1930.

D. KADI SCLLER

G ken, 1., Saruhanda Yrk ve Trkmenler, stanbul, 1946.

Su, K., Balkesir ve civarnda Yrk ve Trkmenler, stanbul, 1938.
U lu a y, ., Saru - Han oullar ve eserlerine dir vesikalar, stanbul,
1940.
---------------------- , Saru - H anda ekiyalk ve halk hareketlen, X VII.
asr, stanbul, 1944.

E. HATTI HMAYUNLAR

Babakanlk Ariv Umum Mdrl.

F. DAINIK VESKALAR

Babakanlk Ariv Um um Mdrl, Cevded, Dahiliyye, I - IV

G. TARH KAYNAKLAR

1 - Arabca Eserler

A yn , B ed r ud - dn, Ikd ul - Cumn f i tarihi ehl iz - zamn, Ve-

liyuddin Efendi ktphanesi, nr. 2374, 2395 - 2396.

470
B elzur, Futh ul - buldn, Kahire, 1350.
Cezer, ems ud - din, Cevhir us - sulk. Paris Bibliotheque Nati-
onale, manuscrits arabs, nr. 6739.
E b me, ilb ud - dn, Kitab ur - ravzateyn f i ahbr id - devle-
teyn, Kahire, 1278 - 1288, I - II.
Ib n D ev d r, E b B ekr, Durer ut - ticn ve gurer ut - tevrih il -
ezmn, Sleymaniye, Damad brahim Paa ktp., nr. 913.
b n Ac, Tarih Ye Beg, Topkap Saray, III. Ahmed ktp., nr. 3057.
b n H acer, Inb ul - gumr, Sleymaniye, Yeni Cmi ktp., nr. 814.
b n H assl, Tafdil ul - Etrk, yay. ve trke tercmesi, . Yaltkaya,
Belleten, IY, say 14 - 15.
Ib n y a s, Bedyi uz - zuhur, yay. P. Kahle - M. Mustafa, (B. I), s
tanbul, 1932 - 1936, III - Y.
b n K a d uhbe, Zeyl dvel il - Islm, Paris Bibliotheque Nati-
onale, manuscrits arabs, nr. 1598 - 1599.
b n eddd, B ay - Bars tarihi, trke tercmesi, . Yaltkaya, (T.
T. K.), stanbul, 1941.
b n T a r - B ird i, Havdis ud - duhr, yay. W. Popper, Berkeley,
1930 - 1932.
---------------------- , en - Nucm uz - zhire, yay. W. Popper, Berkeley,
1915 - 1929, YI - VII.
---------------------- , el Menhel - us - sfi , Nuruosmaniye ktp., nr. 3428 -
3429.
b n V s l, Muferric ul - kurb, yay. C. eyyl, Kahire, 1953 - 1960,
I - III.
b n ul - A dm , K em l ud - dn, Zubdet ul - Haleb, yay. S. ed -
Dehhn, Dimak, 1951 - 1954, I - II.
b n ul - C evz, el - Munzatam f i tarih il - umem, Haydar Abd,
1358 - 1359, V III - X.
b n - ul - Esr, el - Km il f i t - trih, Kahire, 1301, IX - X I I .
---------------------- , et - Tarih ul - bhir f i devlet il - Atabegiyye, yay.
A. A. Taleymat, Kahire, 1963.
b n ul - E zrak, Tarih Meyyfrikin, British Museum, Or. 5803.
m d ud - din el - sfa h a n , (B u n d a r k sa ltm a s), Zubdet
un - nusra, yay. M. Th. Houtsma, Recueil de textes relatifs lhis-

471
 toire des Seldjoucides, Leiden, 1889, II, trke tercmesi K. Burs-
lan, Irak ve Horasan Seluklular tarihi, (T. T. K.), stanbul, 1943.

---------------------- , Kitab ul feth il-kussi, yay. C. de Landberg, Leiden,

1888.
M akriz, T a k iy ud - dn, Kitb us - sulk, Fatih ktp., nr. 4385 -
4387.
---------------------- , Kitab us - sulk, yay. M. Ziyade, Kahire, 1943 -
1956, I - III.
M n eccim - Ba, Cmi ud - dvel, Sleymaniye, Es ad Efendi ktp.,
nr. 2101 - 2102; trke tercmesi, stanbul, III, 1285.
N esev, Siyret us - Sultan Cell ud - din Mengberti, yay. ve franszca
tercmesi, O. Houdas, Paris, 1891 - 1895, I - II.
Nuzhet un - nzir (Hsn - Keyfa Eyyubileri tarihi), Yiyana Biblio-
theque Nationale, Mxt. 355.
Sadr ud - dn E b l H aan A li, Ahbar ud - devlet is - Selcukiyye,
yay. M. kbal, Lahor, 1933.
S bt ib n ul - C evz, M ir at uz - zamn, Trk - slm Eserleri M
zesi ktp., nr. 2134 - 2135, 2141.
T ab eri, Tarih-ul-mulk ver - rusl, yay. M. De. Goeje, Leiden, 1879.
1901, III.
el - U tb, E bu N asr M uham m ed, Tarih ul - Yem nt, Menin
erhi kenarnda, Kahire, 1286, I - II; farsa tercmesi, Carbad-
kan Tercme - i tarih - i Yem ini, Tahran, 1272.

2 - Farsa Eserler:

A k sa ra y , K erim ud- dn, Musmeret ul - ahbr, yay. O. Turan,

(T. T. K.), Ankara, 1944.
Anonim Seluk - nme, tpk basm ve trke tercmesi F. N. Uzluk,
Ankara, 1952.
A ziz b. E rd e ir - i Ester b d , Bezm u rezm, yay. K. Rifat, stan
bul, 1928.
C u veyn , Tarih - i cihnguy, yay. M. Kazvin, (GMS), Leiden, 1912 -
1937, I - III.
C uzcan, Tabkat - i Nsir, yay. Abdulhayy Habib - i Kandahar,
Kbil - Lahur, 1949 - 1954, I - II.
E b B e k r - i T ih ra n , K ita b -i Diyrbekriyye, yay N. Lugal - F.
Smer, (T. T. K.), Ankara, 1962 - 1964, I - II.

472
E b l - F a z l - i B ey h a k , T a r i h -i Beyhaki , yay. Gani - Feyyaz,
Tahran, 1324 .
E b l H a s a n -i G list n e, Mcmel ut - tevrih, yay. Rezav, Tah
ran, 1320 .
E f d a l - i K irm n , Bedyi'ul - ezmn f i vekyi Kirmn, yay. M.
Beyn, Tahran, 1326 .
---------------------, kd ul - ula lil - mevkif il - l, yay. A. N. Emr,
Tahran, 1311 .
---------------------- , el - M u za f il Bedyi ul - ezmn f i vekyi Kirm n,
yay. A. kbal, Tahran, 1331 .
E fl k , Menkib ul rifin, yay. T. Yazc, (T. T.K.), 1959 - 1961, I -
II.
Fahr ud - dn M u brek - ah, T a r i h - i Fahr ud - din Mub-
rek - ah, yay. E. Denison Ross, London, 1927.

F a z lu lla h b. R u zb ih n , T a r i h -i lem r - y i Emin, Fatih ktp,

nr. 4431, ngilizce tercmesi, V. Minorsky, Persia in a. d. 1478 -
1490, London, 1957.
G erd iz, Zeyn ul - ahbar, yay. M. Kazvin, Tahran, 1327 .
G a ffa r, T a r ih -i cihan r, Tahran, 1342 .
H fz - i Ejbr, Zeyl - i cmi - ut tevrih - i Reidi, ya y. H. Beyn,
Tahran. 1317 .
H a m d u lla h -i M u stev f, T a r i h -i gzide, tpk basm. (G. M. S.),
Leiden, 1914, yay. A. Nev, Tahran, 1339 .
H a s a n -i R um lu, Alisen ut-tevrih, yay. G. N. Seddon, Baroda,
1931.
b n B b , el - Evmir u l-A l iy y e , (T. T. K.), tpk basm, Ankara,
1956; eserin muhtasar M. Th. Houtsma tarafndan yaynlanm
tr: Recueil de textes relatifs lhistoire Seldjoucides, Leiden, 1902,
IV.
b n F n d k , T a r ih -i Beyhak , yay. A. Behmenyr, Tahran, 1317 .
sk e n d e r B e - i T rk m en , T a r ih -i lem r - y i Abbsi, Tahran,
1314; yeni basm, Tahran, 1334-1335 . I - II.
sk en d e r B e - i T rk m en ve M uham m ed Y u su f, Zeyl - i tarih - i
lem r - y i Abbsi, yay. S. Hansar, Tahran, 1317 .

K a d A h m e d - i N egid , el - Veled u - efik, Fatih ktp., nr. 4519.

M irhond, Ravzat us - saf, Luknov, 1332.

473
M irza E b l - K asm , Mecmua, Tebriz, 1294.
M irza M ehdi Han, Tarih - i Ndiri, Tebriz, 1277.
M irza M u h a m m e d -i Mer a, Mecma ut - tevrih, yay. A. kbal,
Tahran, 1328 .
N izm ul - Mlk, Siyset - nme, yay. Halhali, Tahran, 1310 .
N izm ud - dn - i m i, Zafer - nme, yay. F. Tauer, Praha, 1937.
M uham m ed b. b ra h im , Tevrih - i l - i Seluk, M. Th. Houtsma,
yay., Recueil de textes relatifs lhistoire des Seldjoucides, Leiden,
1886, I; B. Priz yay. Selcukiyn ve Guzz der Kirmn, Tahran,
1343 .
M uham m ed T h i r - i K a z v in , Abbs - nme, Tahran, 1329 .
Mcmel ut - tevrih vel - ksas. Tahran, 1318 .

N sir ud - din - i Mni, Smt ul - ula, yay. A. kbal, Tahran, 1328 .

R v en d , Rahat us - sudr, yay. M. kbal, (GMNS), Leiden, 1921,
trke tercmesi A. A te, Gnllerin rahat ve sevin almeti, (T.
T. K.), 1957 - 1960, I - II.
R eid ud - din. Cami ut - tevrih, yay. Q u a trem ere, P aris, 1834,
yay. B erezin , Petersburg, 1861, yay. E. B lo ch e t, P aris, 1911,
yay. K. Jahn, 1940 - 1941, yay. A. A te, (T. T. K.), A nkara,
1954 - 1960.
eref u d - d i n A li - i Y e zd , Zafer - nme, Calcutta, 1887 - 1888,
I - II.
e ref H an - 1 B id lis, eref - nme, yay. V. Zernof, Petersburg, 1860,
I - II, Kahire, 1930.
kr u llah , Behet ut - tevrih, Nurosmaniye ktp., nr. 3059, trke
tercmesi N. Atsz, stanbul, 1939.
Tarih - i ah smail - i sni, Bayezid Umum ktp., nr. 1562.

Tarih - i eyh Uveys, tpk basm ve ngilizce tercmesi, Yan Loon,

Lahey, 1954.
V assf, Tecziyet ul - emsr, tpk basm, Tahran, 1338 .
Zerk b - i irz, iraz - nme, yay. B. Kerim, Tahran, 1310 .

3 . Trke Eserler:
A hm ed, skender - nme, yay. N. S. Banarl, Trkiyat Mecmuas,
VI, s. 49-176, yay. N. Atsz, Osmanl tarihleri, stanbul, 1949, s.
3 -3 5 .

474
Anonim tev ih - i l - i Osman, yay. F. Giese, Breslau, 1922.

k Paa Z de, T e v rih -i l - i Osman, Ali Bey yay., stanbul,

1332, N. Atsz yay. Osmanl tarihleri, 1947. s. 79 - 317.
B abr, Vekyi, (T. T. K.), Ankara, 1943 - 1948, I - II.
Cell Z d e M ustafa, Tabkat - ul memlik, Millet ktp., nr. 779.
C ev d et Paa, JTezkir, yay. Cavid Baysun, (T. T. K.), Ankara, 1963.
E n v er, Dstr - nme, yay. M. Halil, stanbul, 1928.
K tib elebi, Fezleke, stabul, 1287.
Kenz ul - vekyi, Millet. Ali Emir ktp., nr. 490.

L tf Paa, Tevarih - i l - i Osman, stanbul, 1341.

F n d k ll M ehm ed A a, Silhdar tarihi, yay. A. Refik, stanbul,
1928, I - II.
N aim a, Tarih, stanbul, 1280, I - VI.
N er, Cihn - nma, yay. M. A. Kymen - F. R. Unat, (T. T. K.),
Ankara, 1949 - 1957, I - II.
Osman, Tevrih-i cedtd-i mirat- cihan, yay. N. Atsz, stanbul, 1961.
P e e v , Tarih, stanbul, 1283.
R uh, Tevrih - i l - i Osman, T. T. K. ktphanesindeki fotokopi.
ikr, Karaman oullar tarihi, Konya, 1946.
Y a z c -o lu , Seluk - nme, Topkap Saray, Revan Kk, ktp., nr.
1390.

4 - Baka dillerdeki eserler

A nna Com nena, Alexiade, Paris, 1937 - 1940, I - II.

Arakel de Tavriz, yay. M. Brosset. Collection d'historiens Armeniens, Pe-
tersburg, 1874.
A rista g es, Histoire dArmenie, franszca tercmesi Ev. Prudhome,
Paris, 1864.
B rosse t M., Histoire de la Georgie, Petersburg, 1847 - 1858, I - V.
E bl - F erec, Tarih, trke tercmesi O. R. Dorul, (T. T. K.),
Ankara, 1945; The chronography o f Gregory Abul - Faraj, London,
1932, II, ilveler ksm.
Mathieu, dChronique de Mathie dEdesse,, franszca tercmesi

475
E. Dulaurier, Paris, 1858, trke tercmesi H. D. Andreasyan, (T. T. K),
Ankara, 1962.
M ich el le S yrien , Chronique, fraszca tercmesi J. B. Chabot, Paris,
1903, III,
M ich el P an ar etes, Chronique de Trebisond, Lebeau, Histoire du Bas -
Empire, Paris, 1836, X X .
U rfa l Vahram, Kilikya krallar tarihi, trke tercmesi, H.D. And,
reasyan, T. T. K. ktphanesi (henz baslmamtr).
Y ardan , Vekyi - nme, trke tercmesi H. D. Andreasyan Trk
ftuhat tarihi, Taih Semineri Dergisi, 1 /2, stanbul, 1937.

. CORAF KAYNAKLAR

el - B ir n , Commemoration Volme, ran society, Calcutta, 1951.

---------------------- , el-Asr ul bakiye, yay. E. Sachau, Leipzig, 1878.
---------------------- , Kitab ul - Cumahir, yay. Krenkov, Haydar - bad,
I - II.
---------------------- , el - Kanun ul - M esudi, Haydar - bad, 1374, I -
II.
---------------------- , Tahdid - nihayt - il emkin, Fatih ktp., nr. 3386.
---------------------- , Kitab ul - tefhim, farsa tercmesi, Tahran, 1318 .
el - merl, Meslik ul - ebsr, yay. F. Taeschner, Leipzig, 1929.
G erdiz, Zeyn ul - ahbr, yay. V. Barthold, Petersburg, 1894.
H a lil el - Z h ir, Zubdet ul - kef il - memlik, yay. P. Ravaisse,
Paris, 1899.
H am d u lla h - M u stev f, Nuzhet ul - kulb, yay. G. le Strange,
(GMS), Leiden, 1915.
Hudd ul - lem, Tahran, 1340 ., ngilizce tercmesi Y. Minorsky, The
Regions o f the vorld, (GMNS), London, 1937.

b n H a v k al, Kitab suret il - arz, yay. J. H. Kramers, Leiden, 1938,

I - II.
b n H u rd a d b ih , Kitab ul - meslik vel-memlik, yay. M. J. De
Goeje, (BGA), Leiden, 1889.
b n Sid, Kitab bast il - arz, Tetuan, 1958.
b n ul Fakih, Muhtasar kitab il - buldn, yay. M. J. De Goeje,
(BGA), Leiden, 1885.

476
 dris, Nuzhet ul - mtak, Kprl ktp., nr. 955, franszca terc
mesi A. Jaubert, Paris 1840, I - II.
sta h r, Kitabu meslik il - memlik, yay. M. J. De Geoje, (BGA),
ikinci basm, Leiden, 1929.
K tip elebi, Cihan - num, stanbul, 1145.
M ehm et k , Menzr ul - evlim, Nurosmaniye ktp., nr. 2326.
M ervez, e re f uz - zam n, TabyVul-hayavn, yay. ve ngilizce
tercmesi Y. Minorsky, London, 1942.
Mes ud, Murc uz - zcheb, yay. ve franszca tercmesi Barbier de
Maynard - Pavet de Courteille, Paris, 1891. -I - VIII.
---------------------- , Kitb ut-tenbih vel irf, yay M. J. De Goeje, (BGA),
Leiden, 1894.
M uham m ed N ecib B ek rn, Cihn - nme, M osk ova , 1960.
M ukaddesi, Kitbu ahsen il - tekasim, yay. M. J. De Goeje, (BGA),
Leiden, 1906.
Y a k u b , Kitb ul buldan, yay. M. J. De Goeje, (B G A), Leiden,
Y a k u t, M u cem ul - buldn, yay. F. Wustenfeld, Leipzig, 1942, I - VI.
Z e k e riy a el - K a z v in , Asr ul - bild, Beyrut, 1380.

H- SEYAHAT - NMELER:
B e rtra n d o n de la B r o q u ie re , Levoyage doutremer, yay. Ch. Schefer,
Paris, 1892.
B u sb eck , Trk mektuplar, trke tercmesi H. C. Yaln, stanbul,
1939.
E v liy a elebi, Seyahat-nme, stanbul, 1314, II - V, IX.
B urnes, A., Voyages de Fembouchure de VIndus Lahour, Caboul, Balkh
et Boukhara, franszca tercmesi, Paris, 1835, III.
G a z zi - Mekki Seyahat - nmesi, trke tercmesi E. Kmil, Tarih
Semineri Dergisi, stanbul, 1937, 1 /2.
H a m ilto n , Researches in A sia M inr, London, 1842, I - II.
b n B a ttu ta , Tuhfet un - nuzzr, Kahire, 1322, trke tercmesi
M. erif, stanbul, 1335, I - II.
b n F ad ln , Rhle, yay. Z. V. Togan, Leipzig, 1939, yay. S. ed - Deh-
hn, Dimak, 1959.
C la v ijo , R. G., Embajada Tamorln, yay. F. Lopez Estrada, Madrid,
1943.

477
L a n g lois V., Voyage dans la Cilicie et dans les montagnes du Taurus,
Paris, 1861.
M arco P o lo, La description du monde, franszca tercmesi L. Hambis,
Paris, 1955.
M oltke, Trkiyedeki durum ve olaylar zerine mektuplar, trke terc
mesi H. rs, Ankara, 1960.
N iebuh r, J., Voyage en Arabie, Amsterdam, 1776, I - II.
R u b ru k W., The journey o f William o f Rubruck, ngilizce tercmesi
W. W. Rockhill, Lodon, 1900.
V mb ery, A., Travels in central A sia, London, 1864.

I. DESTANLAR:

Danimend - nme, Millet, Ali Emir ktp., nr. 571.

Dede Korkut, yay. O. . Gkyay, stanbul, 1938.
Dede Korkut kitab, yay. M. Ergin, (T. D. K.), Ankara, 1958 - 19t)J,
I - II.
I I - Kitab - Dede Qorqut, tpk basm ve talyanca tercmesi E. Rossi,
Vatikan, 1952.
Kitab - 1 Dede Korkut, yay. K. Rifat, stanbul, 1332.

E b l G azi, ecere - i Terkime, yay. A. N. Kononof, Moskova - Le

ningrad, 1958. .
Ouz Kaan destan, yay. W. Bang ve G. R. Rahmeti, stanbul, 1936.

Orkun, H seyin N am k, Ouzlara dir, Ankara, 1935 (kitabn so

nunda eksik bir Ouz Kaan destan vardr).
P e rte v N ili, Kr - Olu destan, (Trkiyat Enstits), stanbul,
1931.
R e id ud - dn, Cmi ut tevrih, T a r ih -i Trkn u Ouz ve hikyet-i
cihangir-i (Trklerin ve Ouzun tarihi ve onun cihangirlii
nin hikyesi) blm, Topkap Saray, Hazine ktp., nr. 1653, 375
b - 391 a; bu blmn geni bir tantmas iin: F. Smer, Ouzlara
ait destan mahiyette eserler, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Der
gisi, X V II, say 3 - 4, 1959, s. 359 - 389.

t. DER KAYNAKLAR:

Baha ud - din M uham m ed el - B a d a d , et-T ev e ss l ilet - te-

ressul, yay. A. Behmenyr, Tahran, 1315 .

478
B ark an, O. L,, Osmanl imparatorluunda zirai ekonominin hukuki ve
mali esaslar, I. Kanunlar, stanbul, 1943.
C havannes, E., Documents sur les Tou - kieu ( Turcs) Occidentaux,
Paris, 1941.
Devvn, Cell ud - dn, Arz - nme, Mill Tetebbular Mecmuas, V,
n g ilizce te rc m e si M in orsk y, A Civil and military revievo
in Fars in 881, / 1476, BSOAS, X . 1.
E b sh k H allc, Divan - i et ime, stanbul, 1303.
E b H a y y n , Kitab ul-idrk lilis il - Etrk, yay. A. Caferolu,
(Trkiyat Enstits), stanbul, 1931.
F erid u n Be, Mneat us seltin, stanbul, 1274, I - II.
b n H a llik n , Vefayt u l - yan, Kahire, 1948, I - IV.
Julien, S., Documents sur les Tou - kieu (Turcs), Journal Asiatique,
1864.
Kanun - nme - i l - i Osman, yay. M. Arif, Tarih - i Osman Encmeni
Mecmuas ilveleri.
K g rl M ahm ud, Divanu lgat it - Trk, yay. K. Rifat, stanbul,
1333 - 1 3 3 5 , III, trke tesmesi B. Atalay, (T. D. K.), 1939 -
1941, I - III.
Kitabu icbet is - sil, Paris Bibliothegue Nationale, manuscrits arabs,
nr. 4437.
K o i Be, Risale, yay, A. K. Akst, stanbul, 1939.
K k A bdal, Vilyet - nme-i hi, (Otman Baba vilyetnmesi),
Ankara Mill Eitim Bakanl ktp., nr. 5 A. 3 /41.
Muktasar ut - Tahavi, Kahire, 1370.
N s r - i H usrev, Divn, Tahran, 1307. .
S d i k - i K ita b d r, Mecma ul - havass, yay. A. Hayyampr, Tebriz,
1327 .
Salnme - i umum, sene 1272.
Vilyet - nme - i Hac - Bekta - 1 Veli, hazrlayan A. Glpnarl, s
tanbul, 1958.

J. TEDKKLER

A k d a M., Celli syanlar, Ankara, 1963.

---------------------- , Byk Celli karklklarnn balamas, (Atatrk
niversitesi yaynlar), Erzurum, 1963.

479
---------------------- , Medreseli isyanlar, ktisad Fakltesi Mecmuas,
X I, s. 361 - 387.
---------------------- , Yenieri ocak nizamnn bozuluu, Dil ve Tarih - Co
rafya Fakltesi Dergisi, V, say 3, s. 291 - 313.
Aksu. F., sparta ili yer adlan, sparta, 1936.
A li R za (Y a lm a n - Y algn ), Cenubta Trkmen oymaklar, stanbul
- Adana, 1931 - 1937, I - V.
Arat, R. R., Gklen, slm Ansiklopedisi, IV, s. 809 - 811.
B a n gu olu , T., Ouz lehesi zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll,
(T. D. K.), 1960, s. 23 - 48.
B arkan, . L., Tarihi demogafya aratrmalar ve Osmanl tarihi,
Trkiyat Mecmuas, stanbul, 1953, X , s. 1 - 26.
B a rth old , V., A History o f the Trkman people. ngilizce tercmesi
Y. ve T. M in orsk y, Four studies on the history o f central Asia,
Leiden, 1962, III., s. 73 - 170.
---------------------- , Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, (Trkiyat
Enstits), stanbul, 1927.
---------------------- , Trklerde ve Moollarda defin merasimi meselesine
dair, trke tercmesi A. nan, Belleten, say 43, s. 514 - 532.

---------------------- , Trkestan doun to the Mongol invasio, (GMNS),

London, 1928.
B a y k a l, B. S., Uzun Hasanm Osmanllar a kar kat i mcadeleye ha
zrlklar ve Osmanl - A k - Koyunlu harbinin balamas, Belleten,
X X I, say 83, s. 261 - 284.
B azin, M., Notes sur les mots Ouz et Trk , Oriens, 1953, VI, s.
315 - 322.
B o sw orth , C. E., The Ghaznavids, Edinburgh, 1963.
Cahen, Cl., Quelques textes negliges concernant les Turcoman de Rm
au moment de l invasion Mongle, Byzantion, X IV , s. 131 139.

---------------------- , Le Malik - nmeh et lhistoire des origines Seljukides,

Oriens II, nr. 1, s. 31 - 65.
D a h iliy e V e k le ti, Kylerimiz, stanbul, 1933.
De G root, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin - Leipzig, 1921.
D em irta, (Sm er) F., Boz Ulus hakknda, Dil ve Tarih - Corafya
Fakltesi Dergisi, VII., say 1, s. 29 - 60.

480
---------------------- , Osmanl devrinde Anadoluda K a y lar, Belleten, XII.
say 47, s. 575 - 615.
D en y, J., Grammaire de la langue Turque, Paris, 1921.
D iez, E., Trk sanat, trke tercmesi O. Arslanapa, (stanbul iver-
sitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan), stanbul, 1946.
E rzi, A., A k ~ Koyunlu ve Kara - Koyunlu tarihi hakknda aratrmalar,
Belleten, X V III, say 70, s. 179 - 221.
G ab riel, A., Voyages archeologiques dans la Turquie orientale, Paris, 1940.
G e o g ra p h ie n iv e rse lle , P aris, 1842, II.
G overn , W. H. Mc., The Early empire o f central A sia , Chpel Hill, 1939.
G k b ilg in , T., Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld - 1 Ftihan,
(stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan), stanbul,
1957.
H a m ilto n J., Toquz - Ouz et O n -U y g u r , Journal Asiatique, 1962,
s. 23 - 63.
---------------------- , Les Ouighours a lepoque des cinq dynasties d apres les
documents chinois, Paris, 1955.
H a slu ck , F. W., Christianity and slam under the sultans. Oxford,
1929, I - II.
H e y d , W., Histoire du commerce du Levant, Paris, 1959, I - II.
I - i le r i B a k a n l , Trkiyede meskn yerler klavuzu, Ankara,
1946, I - II.
in a n , A., Altay dalarnda bulunan eski Trk mezarlar, Bellten say 43,
s. 569 - 570.
---------------------- , Altayda Pazrk harfiyatmda karlan atlarn vaziye
tinin Trklerin defin merasimi bakmndan izah, T. T. K. Kongre
si, stanbul, 1943.
-----------------------, Gazi Antepte Elbeyliler, Halk Bilgisi Haberleri, say
40, s. 73 - 75.
---------------------- , Gazi Antepte Trkmenler, Halk Bilgisi Haberleri,
say 102, s. 137 - 151.
------ ---------------- , Orun ve l meselesi, Trk Hukuk ve iktisat Tarihi
Mecmuas, stanbul, 1931, s. 121 133.
------ ;---------------- , Tarihte ve bugn amanizm, Ankara, (T. T.K.), 1945.
Irtem , S. K., Trk kemankeleri, stanbul, 1939.
J irm u n sk iy, V. M., Sirderya boyunda Ouzlara dair izler, trke ter
cmesi I. K a y n a k , Belleten, X X V , say 99, s. 471 - 483.

481
Kadolu, ., Bahkesirde epniler, Balkesir, 1935.
K a feso lu , I., Ahlat ve evresinde 1945 de yaplan tarihi ve arkeolojik
tetkik seyahati raporu, Tarih Dergisi, I, say 1, s. 168 - 190.
---------------------- , Dou Anadoluya ilk Seluklu akn ve tarihi ehemmiyeti,
Kprl Armaan, s. 259 - 274.
---------------------- , Harizmahlar devleti tarihi, (T. T. K.), Ankai'a, 1956.
---------------------- , Seluklular, slm Ansiklopedisi, X . s. 353 - 416.
---------------------- , Seluk un oullar ve torunlar, Trkiyat Mecmuas,
X III, s. 117 - 130.
---------------- ------, Sultan Melik - ah devrinde byk Seluklu impara
torluu, stanbul, 1953.
K esrev, A., ehryran - i gumnm, Tahran, 1308 s., I - III.
K eyhan, M., Corafya - i mufassal - i Iran, Tahran, 1311 ., III.
K Iy a to rn y , S. G., Orhun bidelerinde Keng nn kavmi yer ad,
trke tercmesi I. Kaynak. Belleten, say 69.
K p r l , M. F., Altn kpeli Ouz beleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi,
stanbul, 1932, II, s. 10 - 21.
---------------------- , Azeri , slm Ansiklopedisi, II, s. 118 151.
---------------------- , Avar, slm Ansiklopedisi, II, s. 28 - 38.
---------------------- , Ouz etnolojisine ait tarihi notlar, Trkiyat Mecmuas,
I, 1925, s. 185 - 211.
---------------------- , Halac, slm Ansiklopedisi, Y. s. 109 - 116.
---------------------- , Les origines de Vempire Ottoman, Paris, 1935, trke
tercmesi, Osmanl imparatorluunun kuruluu, (T. T. K.), Ankara,
1959.
---------------------- , Osmanl impaatorluu nun etnik menei meseleleri,
Belleten, VII, s. 219 - 313.
---------------------- , Ozan, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1932, II, s. 133 - 140.
K u ra t, A. N., Peenek tarihi, stanbul, 1937.
K ym en , M. A., Byk Seluklu imparatorluu nun kuruluu, Dil ve
Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, X V ., say 1 - 3, s. 98 - 191,
say 4, s. 106, X V I, say 3 - 4, s. 1 - 65.
------------------- , Byk Seluklu imparatorluunda Ouz syan, Dil ve
tarih - Corafya Fakltesi Dergisi, V. say 2, s. 159 - 466.
---------------------- , Byk Seluklu imparatorluu tarihinde Ouz istilas,
ayn dergi, V. say 5, s. 621 - 660.
---------------------- , Seluklu devri trk tarihi, Ankara, 1963.
L au ren t, J., Byzances et les Turcs Seljoucides, Nancy, 1913.

482
Le S tran ge, G., The Lands o f the eastern caliphate, Cambriclge, 1930.
M in orsk y, V., The Clan o f the Qara - oyunlu rulers, Kprl Arma
an, s. 391 - 395.
---------------------- , Jihnshh ara - Qoyurlu and his poetry, BS O A S ,
X V I, s. 271 - 297.
---------------------- , Hudud al - lem (The Regions o f the World G M N S ),
London, 1937, izahlar ksm.
N ik itin e, B., Les afar D urumiyeh, Journal Asiatique, 1929, s. 67 -
123.
O rh onlu, C., Osmanl imparatorluunun airetleri iskn teebbs,
(stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan), stan
bul, 1963.
gel, B. slmiyetten nce Trk kltr tarihi, (T. T. K.), Ankara, 1962.
---------------------- , ine - Usu yaztnn tarih nemi, Belleten, X V , say,
59, s. 361 - 379.
O zba, O., Gazi Antep dolaylarnda Trkmenler ve Baraklar, (Gazi An-,
tep Kltr Demei yaynlarndan), Gazi Antep, 1958.
P ritsak, O., K a ra -H a n lla r, slm Ansiklopedisi, VI, s. 251 272.
P u lle y b la n k , E. G., Some remarks on the Toquzoghuz problem , Ural
Altaische Jahrbcher, 1956, X X V III, s. 35 - 42.
R en e, G., L Empire des Turcs celestes,.Paris, 1960.
R en e, G., L empire des steppes, Paris, 1948.
Sinor, D., Ouz Kaan destan zerine baz mlhazalar, trke terc
mesi, A. Ate, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili
ve Edebiyat Dergisi, VI, say: 1 - 2, s. 1 14.
Smer, F., Aa - Eriler, Belleten, X X V I, say: 103, s. 521 - 528.
---------------------- , Anadoluya yalnz gebe Trkler mi geldi?, Belleten,
X X IV , s. 567 - 594.
---------------------- , Avarlara dir, Kprl Armaan, s. 453 - 478.
---------------------- , Azerbaycann trklemesi tarihine umumi bir bak
Belleten X X II, s. 429 - 447.
-----------------------, Bayatlar, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, IV, s. 373 - 389.
---------------------- , Bayndr, Peenek ve Yregirler, Dil ve Tarih Co
rafya Fakltesi Dergisi, X I, s. 317 - 344.
---------------------- , Boz - Oklu Ouz boylarna dir, Dil ve Tarih Co
rafya Fakltesi Dergisi, X I, s. 65 - 103.
---------------------- , ukur - ova Tarihine dir aratrmalar, Tarih Ara
trmalar Dergisi, 1963, I, s. 1 - 108.

483
----------------------- , Derler'e dir, Trkiyat Mecmuas, X , s. 139 158.
Ouzlara ait destani mahiyette eserler, Dil ve Tarih -
------------------------------------------------- ,

Corafya Fakltesi, Dergisi, XV II, say s. 359 - 455.

---------------------- , X V I . asrda Anadolu, Suriye ve Irakta yaayan Trk
airetlerine umumi bir bak, iktisat Fakltesi Mecmuas, X I, no.
1 - 4, s. 509 - 522.
---------------------- , Osmanl devrinde Anadoluda yaayan - Oklu Ouz
boylarna mensup teekkller, iktisat Fakltesi Mecmuas, X I,
no. 1 - 4, s. 437 508.
------------- -------- , Yva Ouz boyuna dir, Trkiyat Mecmuas, IX , s.
151 - 168.
ahin, A., Gney Anadoluda Be Dili Trkmenleri ve Baraklar, Anka
ra, 1962.
Tanklar ile tarama szl, (T. D. K.), Ankara, 1943 - 1957, 1 - IV,
len, H., A ydn ili ve Yrkler., Aydn, 1945.
Toros, T., Dadal - Olu, Adana, 1940.
T uran, ., Kanuni nin olu ehzde Bayezid vakas, Ankara, 1961.
U zu n a rl, . H., Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu dev
letleri, (T. T. K.), Ankara, 1937.
---------------------- , Kapkulu ocaklar, (T. T. K.), Ankara, 1943.
---------------------- , Osmanl devletinin saray tekilt, (T. T. K.), Ankara,
1945.
--------------------, Osmanl devleti tekiltna medhal, (T. T. K.), stanbul,
1941.
nver, S., Ftih devri yemekleri, (stanbul iversitesi Tb Tarihi Ens
tits yaynlarndan), stanbul, 1952.
lk tar, M. ., Cerabulus evresinde Trkmen airetleri, Halk Bilgisi
Haberleri, say 121, s. 12 - 14.
W ittek , P., De la defaite dAnkara la prise de Constatinople, Revue
des etudes Islamiques, 1938,1, trke tercmesi H. nalck, Belleten,
VII, say 27, s. 557 - 589.
---------------------- , The Rise o f the Ottoman empire, London, 1958.
---------------------- , Osmanl impratorluunda Trk airetlerinin rol,
trke tercmesi E. Kuran, Tarih Dergisi, X III, say 17 - 18,
s. 257 - 268.
Yalgn, A. R., Anadoluda Trk damgalar, Bursa, 1943.
Yinan, M. H., A k - Koyunlular, Islm Ansiklopedisi, I, s. 251 - 270.
---------------------- , Cihan - ah, Islm Ansiklopedisi, III, s. 173 - 189.
---------------------- , Trkiye tarihi, Seluklular devri, Anadolu nun fethi,
I, stanbul, 1944.

484
 D Z N *

I- K ADLARI

A A Melik eme, 386, 401.

Ahi Seyyidi (eyh), 367.
Abaka, 144, 160, 161. Ahmed (Kara-Hanl), 67.
Aba Hatun, 339. Ahmed (ICaraka), 187.
Abaza, 274. Ahmed (Tavil), 187, 189.
L Abbas (1642-1667), 310. Ahmed b. Abd us-Samed, 79.
Abaza Be (Hac vaz-olu), 274. Ahmed Be (I. Selimin kardei), 416.
Abbas Be (Pehlivan-olu), 227. Ahmed Be (Ramazan-olu), 223.
Abbas Paa (Haleb vlisi), 306. Ahmed Be (Yapa dan), 350.
Abbas seyyidesi, 201. Ahmed Be (Be-Dili den), 308,
Abdi Be (Bayat dan), 225. Ahmed Be (Yreir den), 355.
Abdi Be (amlu), 308. Ahmed Be (Melemenci bei), 196.
Abdi Kethda (Dodura dan), 257. Ahmed Be (Yeen Osman Paa nm yeeni),
bidin Be (Pehlivanl), 281. 209. ,
Abdullah b. T hir, 35. Ahmed Han, 110.
Abdullah Han, 236. Ahmed, 168, 220.
Abd ul-Mmi Han, 236. Ahmed (Nide Ii kad), 313.
Abdurrahim Han, 148. Ahmed Kethda (Eymr den), 347.
Abdurrahman (Toa-Yrek-olu), 130. Ahmed Kethda (Boz-Koyunlu), 301.
Abdurrahman (Rahbe bei), 275, 307. Ahmed Kethda (ank-olu Eymr den),
Abdurrahman Be (Pehlivanl), 229. 345.
Abdurrahman Paa (Mara valisi), 280. Ahmed Kethda (Peenek den), 321.
Abd ur-Rezzak (Dlkadrolu), 226. Ahmed, Sultan (Celyir), 146, 147, 249.
Abdus, 72, 73, 74. Ahmed Sultan (Avar dan), 290.
Abdlhamid, II, 198, 221. Ahmed Ycsev, 299 h. 7.
Acem-ah, 124 l 282, 126, 135 Aie (Hz. Muhammedin zevcesi), 380.
dil-ah (Afar hanedanndan), 236. Aksaray, 160.
dil-ah- Celyir, 35 h 113. Ak-Sungu* ul-Buhr, 128, 132, 222, 232.
Affan Kethda (Eymrden), 345. Ala Atl-Kii Donlu Kay nal, 244.
Afar Aka, 215 h 57. Aleddin (Seluklu hkmdar), 187.
Afar Sdik, 255. Aleddin Be (Karaman-olu), 168, 4-03.
Afin (Beki-olu), 107, 133. Ala ud-Devle (Kkuye-olu), 71h290, 80,
Aac, 107. 81, 82, 84,
Aatan Pr, 189. Al ud-Devle (Dulkadr bei), 224, 265, 266.

* nsz ve Giri deki isimler D ZN e alnmamtr.

485
Ala ud-Din Be (Yva), 367. Altun-Ta, 57, 58, 70h285, 75, 76.
Ala ud-Din A l Be (Dulkadr-olu), 223. Anas-olu, 81, 84, 94, 95.
Ala ud-Din Ali Be (Karaman-oi), 354. Anas-olu, 131.
Ala ud-Din Hseyin Cihansz, 114, 115. Annek (Sddolu Hseyin elebi), 302 bk.
Alay (Dib Yavku nun bei), 241. Hseyin elebi.
Aleksis, 328. Anu-Tein, 74, 103.
Alem-al Begm, 150. Arab, 128.
Alhamas b. Tak ( JlJ* ^ \^ 66. Arab Haan, 285.
Al (Hz.), 149. Arab ibn Buheyc, 65.
A! Be (Mlnda), 141. Arab Melmed, 414 h 152.
Al Be (Ak-Koyunlu), 251. Arab-ah, 252.
Al Be (Avar), 285. Argun, 144.
Al Be (Yva), 367. Aristagues, 54.
Al Be (eh. Suvar-olu), 171, 226. Arpagaun (Arpa), 145.
Al Be (Gebc-olu), 322. Arslan (-Oklardan), 114.
Al Be (Yapa dan), 350. Arslan Balu, 63.
Al Dye, 73. Arslan Bua (Tk), 114.
Al Han (Ouz yabgusu), 57, 216, 359. Arslan- Czib, 70.
Al Han (epniden), 332. Arslan Han (Mansur b. Ali), 67.
Al -Han Sultan, 291. Arslan Han (Teki in toTunu), 126.
Al Kethda (Peenek den), 321. Arslan-Hatun, 102.
Al Kuu, 144. Arslan li, 85.
Al Pdih, 145, 156, 182. Arslan-ah (Seluklu Sultan), 119, 262, 263,
Al Paa (Can Pulad-olu), 188, 189. 338.
Al Paa, Hadm, Veziriazam, 171. Arslan ul-Bessir, 96, 97, 98.
Al Paa (Orhan Gazinin kardei), 409I20. Arslan Yabgu, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 75, 77,
Al Paa-olu (epni), 330. 81, 96, 100, 134, bk. srail.
Al Rza (Yalgn), 299h7. Artuk Be, 108, 127, 136, 244, 324.
Al Seyyid, eyh, 367. Axuk Candan, 389, 422.
Al Sultan, 151. Assaf Be (Biber-olu), 227.
Al Sultan (Bayat dan), 234. Assaf Be, Topal (edid-olu), 300.
Al eker Be, 48. Assaf Be (Hac Zekeriya olu), 296.
Al Tein, 66, 67, 68, 74, 75, 76, 79. k Garib, 155, 373.
Al Yr, Emr (nal-olu), 252. Atsz Be, 101, 133, 138.
Al Yr Be (epni den), 332, 349. Ay-Aba, Emr Meyyed, 116, 117, 118, 119,
Allah-Kulu Be (Dana Be-olu), 291. 120, 124.
Allal-Verdi Han, 288. Ay-Aba, 361.
Alp-Arslan, 59, 93, 100, 101, 102, 104, 105, 106 Ay-Be ed-Devdar, 377.
107, 108, 129, 319, 327, 406. Ay-Dodu, 127, 350.
Alp-Arslan (Seyfuddn, Ouz belerinden), Ay-Domu (Kpek-oullarudan), 267, 269,
125, 126. 273.
Alp-Arslan (Sultan Turulun olu), 337. Ay-Han, 204.
Alp-Er Tunga, 130 l 398. Ayldur (De den), 244.
Alp-Kara, 76 h 308. Ayn, 167, 168, 203.
Alp-Rsteza (Dzen-olu), 387, 389, 401, Ayn ud-Devle, 365.
422. Aytak, 116, 118, 119, 241.
Alp-Tein, 57. Ay-Tegin (Herat hkimi), 119.
Altun-Tah, 107. Ay-Tegin-i Sleymn, 107.

486
Ayvaz, 186. Bayram Hoca, 246.
el-Aziz (Halel) hkmdar), 134. Bay-Sungur (Sultan Yakub un olu), 151,
Aziz-i Esterbd, 403. Bay-Sungur Mirza (Sultan Mahmudun olu),
48hl94.
Baz Kaan, 6, 14.
B
Bedir Han, 291.
Baba-Hasan, 314. Bedir Sultan, 235.
Baba shak, 157, 158, 159. Bednddin Dizmar, 131.
Bbr, 4B h 194, 156, 314. Bedrddin Doldurum s 134, 365.
Baa Tarkan, 11, 12. Bedrddin Mesud, 363.
Bahadr Hac (Der den), 249, 253. Bedrlceml, 133.
Bahri Kethda (Avar), 274, Be-Arslan, I3, bk. Has Be.
Bahtiyar, 114. Beceiz, 145.
Bakrat (Grc kral), 379. Bee Be, 172.
Baldn-Ksa, 189. Be-Dodu (hcib), 79.
Bams Beyrek, 385, 390, 397, 400, 404, 410, Bee-Arslan Tegin, 8.
416, 417. Be Tegin, 74, 133.
Ban iek, 417. Beil (Bayndr Hann uc bei), 394, 396,
Barak Hcib, 194*. 397, 412.
Barak Han, 194. Behram ah, 124.
Barak Reis, 194. Bekir Be (Avar dan), 285.
B ar n Salur, 41. Bekir Be (Kzk dan), 296.
Bars-Bay (Sultan), 169, 224, 250, 251, 252, Bekta Han, 291.
265, 268. Belzur, 35.
Bars-Bay ed-Dokmak, 224. Belek, 136.
Basat (Uruz Koca-olu), 377, 378, 385, 388, Belh, 34.
389, 390, 399, 405, 421, 422. Berem Be, 129, 361.
Ba Auk, 379, 384, 35 k 113.
Battal Be (Pehiivanolu), 227. Bereket Halfe, 308.
Bay-Bars (Sultan), 159, 160. Berk Aa, 303.
Bay Bien, 392, 404, 405. Berkuk (Sultan), 223, 246, 247.
Bay Bre, 385, 392. Bertradon de la Broguiere, 48hl94.
Baycu, 158. olu, 133.
Byezd (Yldrm), 166, 167. Beyhak, 44hl70, 51, 70h286, 72, 73h296, 75,
II. Byezd, 151, 152, 171, 180, 217, 232, 76, 77h312, 79h318, 80h321, 811x326,
256, 257, 307, 314, 318, 342, 350, 357, 82h327, 91h340, 104.
358, 367, Beyrek, bk. Bams Beyrek.
Byezd (Kamn m n olu), 183, 184, 415 Bilge Kaan, 4, 6, 7, 8, 11, 15, 17, 19, 20.
Bayndr Be, 215 h 57, 329. Bilge Tegin (hcib), 67, 73.
Bayndr Han, 167, 215, 315, 318, 379l7, Bilge Ton-Yukuk, 13, 14, 15, 17.
382, 384, 387, 394, 396, 397, 398, 400, el-Brn, 36, 39^ 51, 52.
4-04, 412, 413. Boazca Fatma, 387.
Baytm, 144. Boz-Aba, 260, 337, 338.
Bay-Koca Kethda (Bayndr dan), 316. Bozca Be (Bayat dan), 224, 270.
Bayram (Derden ), 254. Bozca Be (Esen Be in olu), 257.
Bayram (epni den), 327. Boz-Geykl Dede, 299h7.
Bayram A li Sultan, 236. Boz-Kr Be, 180.
Bayram Han, 148. B Han, 15.

487
Budak (Kara gne-olu), 386, 397, 399, 404, Cihan-ah Kethda, 275.
421. Cimri, 160.
Budak, (Safev emirlerinden), 399, 421. Cingz-Olu, 280.
Budak (Der den), 254. Clavijo, 146h431, 164, 165, 328, 329.
Buack Melik, 380, 421. Cuveyn, 40.
Bua Han, 389. Cuzcan, 114.
Bura Han, 30, 57, 75h305, 393.
Buka, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 94, 95.
Bulak, 123.
abuk (ubuk) Be, 108, 136.
Bulan (Alaym olu), 241.
aa (in. kumandam), 15.
Buldac, 107.
ar Be, 44hl70, 58, 64, 67, 77h305, 78, 79,
Bilinip. Kaan, 10.
85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 99,
Burckhard,1 227, 228.
100, 123.
Burhaneddin, Kad, 164, 206, 336, 340, 370,
aka Be, 324.
402, 403.
akr, 114.
Burla Hatun, 384, 385, 398, 403.
akmak (Memlk sultan), 252.
Busad (Pr Be-olu), 332.
ar, 100.
Bdz Emen, 385, 387h32, 400, 401, 404,
avl Candar, 130.
421.
avuldur aka, 324.
C ekim, 223, 224, 249, 265, 269.
elebi Mehmed, 165, 167, 266, 415hl52.
Cad-olu, 280. erkez (Bozok sancak bei), 274.
Cafer, 302. erkez Aa (Ahmed Yldrm), 282h78, 284h
Cafer (Bermek oullarndan), 100. 84, 285.
Can Be Suf, 268, 272. erkez Be (Avar dan), 281, 285.
Cell (Bozoklu), 171. oban Be (Suldus), 145.
Cell Ali ah, 335. oban Slr, 145.
Cellddevle (Bveyh hkmdar), 95.
Cellddin ar Han (Kara-Hanl hkm D
dar), 29h80, 111.
Cellddin Harizmah, 131^ 362, 364. Dadal-Olu, 143, 195, 197, 280, 284h84, 415h
Cellddin Tayyib ah, 340. 153.
Cellddin b. Yunus, 361. Dana ( j ) , 81, 83, 84.
Cem Sultan, 169, 222. Dana Muhammed Be (Avar dan), 290.
Ceml Kar, 112. Dana Murad Be (Receb-olu), 274.
Cemlddin Kafut (Emr), 131. Dnimend Gz, 324.
Cemd (Celllerden), 189. Dvud (Melikahm olu), 416hl61.
Cemd Sultan. 290. Dvud (Byk), 114, 117,
Cend Han, 101. Dvud Kethda, 226.
Cengiz Han, 374, 376. Dvud Paa (Anadolu belerbeisi), 209.
Cerid Bekir, 305. Dvud Paa (Badad da son Klemen valisi),
Cevdet erde, 282h78. 233.
Cevdet Paa, 198, 228, 280. Dede Kargn, 313.
Ceyhn, 27, 32. Dede-Korkut, 44, 142, 168, 222, 373, 376,
Cieaklu Hatun, 382. 378h2, 380, 381, 382, 383, 398, 405hl04.
Cihangir Mirza, 251, 414hl52. Dedem-Olu (ir), 303.
Cihan-ah, 147, 148, 150, 167, 225, 251, 266, Deli Dumrul, 381, 385, 387, 404.
272, 376. Deli Dndar, 390, 396, 397, 400, 406.

488
Deli Haan (Celli), 187, 188. Eb-Klicr, 84, 85.
Demir Gc, 391. Eb-Muzhim (Sulu), 11.
Demir-Han (Gndz-olu), 272. Eb-Nasr-i Zevzen, 74.
Demir-Ta, 145, 223, 224, 247, 267, 270, Eb-R olu (Arab emirlerinden), 299.
Deniz Kethda, 330. Eb-Said (Timurlu), 148.
Dervi Paa, 198. Eb-Said Bahadr Han, 144, 145, 163, 166.
Dib-Cenku, 241. Eb-Sehl-i Hamdav (amd), 73, 81, 82.
Dib-Yavku, 241, 244, 315, 336, 342. Eb-Yusuf Ykub, 138.
Dimak Koca, 248, ^249, 253. Eb l l Ahval, 67.
Dinar, 114, 120, 121, 122, 124, 125. Eb l-Asker, 72.
Direk Tekr, Arm-olu, 386. Eb l-Ferec, 47, 247.
Dirse Han, 385, 386, 412, 417. Ebl-Feth Be (Ak-Koyunlu), 287, 288.
Dizek, 65. Eb l-Gadir, 245, 253.
Doa Kethda, 307. Ebl-Gazi, 35, 37, 41, 139, 142, 203, 210
Doan-Olu (Be-Dili den), 307. 219, 238, 240, 242, 325, 326, 344, 382,
Dokuz brahim Be, 274, 285. 386, 404.
Domuz-Olan, 172. Eb l-Hasan Tak, 65, 66.
Donrul (Turul) Kethda, 329. Eb I-Heyc el-Hezebn, 83, 84.
Doymaduk, 382, 391. EbI-Kasm (Mirza), 377.
Dcr-Olu (epni), 330. Eb t-Nasr Ahmed (Hce), 72, 86.
Dubeys b. Mezyed ul-Esed (Hille hkm Efdal-i Kirman, 125.
dar) 95. Erek (Uun Koca-olu), 385, 401, 417.
Dubeys b. Sadaka, 128. Ekber Han (Hindistan hkmdar), 235h48.
Dudu-olu, 134. Eksk, 136.
Duba, Koca, 385, 388. El-Beli-Olu, 143.
Dukak, 61, 62, 386. Eli Koca, 385.
Dulat (Devlet) Hoca, 247, Elkas Mirza, 308.
Duran Be, 285. Elvend Be (Ak-Koyunlu), 152, 286.
Durmu (Derden), 254. Elvend Han (Kuh Gilye vlisi), 287, 288.
Durmu Han, 308. Emen Be, 359.
Duyar Kethda, 325. Emenlik Be, 269, 273.
Duymu Kethda, 275. Emet Be, 287.
Dlek Evren, 401. Emet Kethda, 366.
Dndar (Der den), 254. Emir Be (Musullu), 225.
Dndar (Cell), 187. Emr avl, 337.
Drke, 241. Emr avuldur, 324.
Dzen, 401. Emr Han (Avar dan), 288.
Emize (Emiza), 252, 253.
E Enki, 37, 382, 391, 398.
Er-Basgan, 107, 108, 129, 133.
Eb-Bekr (Sa dm olu), 338, 339. Erdem, 107.
Eb-Bekr (Salgurlu), 339. Er-Dodu Han 290, 291.
Eb-Bekr (Trkmen), 369. Eretna (Emr), 144, 164.
Eb-Bekr h. Miran-ah, 249. Eretna (Dodurga dan), 257,
Eb-Bekr-i Tihrn, 248, 250, 376. Erki (Dngr-olu), 315.
Eb-Dulef, 44, 49. Er-Ta, 94, 93.
Eb-brahim (Muntasr), 51, 63, 64, 65, 66. Erturul Gzi, 162, 168, 220, 221, 375.
Eb-shak- Halla (iraz l), 393. Esen Be, 257.

489
Esen (sen) Kutlu, 144. Gz-Olu Mansur bk. Mansur.
Eslemez, 268, 269. Gk-Bru, 146.
Etrek, 43, 47, 54. Gke, 362.
Evliya elebi, 209, 210, 302, 316. Gke, Musa, 248, 249, 250, 251, 253.
Eylik Koca, 401. Gk-Han, 315, 319, 395.
Eymir, 345. Gk-Ta, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 83, 84, 94,
Ezgene, 111x22. 95, 96.
Grd Be (Gndz-olu), 267, 269, 270,
F 271.
Gm-Tegin, 107.
Fahruddin Ali. 161.
Gndeli-Olu, 143.
Fahruddin brahim (Yva dan), 362.
Gndomu (Der den), 254.
Falruddin-i Rz, 41hl48.
Giin-Domu Sultan (Be-Dili emirlerinden),
Fahruddin Mbarek ah, 206.
Frb, 38. 309.
Gndz, 271.
Fris (Demir-Han-olu), 271.
Gndz Kethda (Kr Ali-olu), 274.
Fris (Doanc-olu), 223, 224.
Gndz-olu, 224, 270.
Fen Hsrev b. Mecdddevle, 84.
Gzel, 267.
Ferec, Sultan, 223, 224, 248, 267.
Ferec (Trkmen, Savc Be-olu), 252. H
Ferhad (Kuduz), 183, 184.
Hbil (Mehmed Be-olu), 332.
Ferhad Han (Safev kumandan), 236, 288.
Hac Ali, 303.
Ferruh-ah, 125.
Feth Ali Han, 236. Hac Be, 285,

Fethuddin, 134. Hac Bekta- Veli, 157, 299h7, 313, 327,

409hl20, 420.
Firdevs, 170.
Frz (Feriz) Be, 194. Hac-Emr (Bayram-olu), 328.
Frederik Barbaros, 137. Hac brahim, 313.
Fuzul, 222, 233, Hac brahim Paa, 187.
Hac tvaz, 274.
G Hac Kethda, 275.
Hac Mahmud (epni den), 330.
Gadir (Nuayr olu), 252. Hac Sleyman, 226.
Gaflet Koca, 400. Hac Uveys Be, 234.
Gmm Be (Bekmilu), 300, 301. Hlid Be (Bayndr dan), 305, 317.
Gars ud-Din, 264. Halil (epni den), 332.
Gazan (lhanl hkmdar), 144, 161, Halil (Yolda), 402.
374. Halil (Kerim-olu), 196.
Gazan Sultan (Kara-Koyunlu), 385h27. Halil Aa, 285.
Ged Ali Sultan, 235. Halil Be (Receb-olu), 274, 283 h 79.
Gedik, 227, 232. Halil Be (Ak-Koyunlu), 225.
Gerdiz, 27, 51, 63, 69, 70, 72, 104. Halil Be (Bozca-olu), 225, 226.
Gevlez-yin, 107. Halil Be (Dulkadrl), 223, 246,
II. Gyaseddiu Keyhsrev, 157, 357. Halil Han, 287, 288.
Gyaseddin Mesud, 158. Halil Kethda (Kara-Gndz-olu), 274.
Gz-Olu (smailiyye Trklerinin ba jp. Halil Mirza (Haan Be-olu), 286.
132. Halil Sultan (Tinurlu), 266.
Gz-Olu (Taparm emirlerinden), 132. Halil Sultan (Dulkadrl), 348.
Gz-Olu (Mesudun emirlerinden), 132. Halil, Sultan (Ak-Koyunlu), 329.

490
Halil el-Zhir, 297. Humar-Tegin, 106.
Hamdullah- Kazvin, 63, 203, 222, 363, Hsameddin Halil, 363.
Hamed il-Abbas, 302. Hsameddin Kl-Arslan, 132.
Hammer, 210. Hseyin (Arnavud), 189.
Hamza (Kara Nebi-olu), 197. Hseyin Ali Be, 235.
Hamza Be (Ak-Koyunlu), 149. Hseyin Be (Ak-Koyunlu), 251.
Hamza Be (Kli-Eri-olu), 370. Hseyin Be (Dou Trkmenleri'nin ba
Hamza Kethda (Dodurgadan), 257. buu), 246.
Handan, bk. smail (Altun-Ta-olu). Hseyin Be (Boz-Krn olu), 183.
Hrun (Harizm-ah), 74, 76, 77, Hseyin Be (Kpek-olu), 263, 267, 268,
Harun (Resul), 138. 269.
Has Be, 261. Hseyin Be (Sevindik Bein olu), 290.
Haan (Cenekl), 250. Hseyin Be (Turgut-olu), 183, 184.
Haan (Malmud-olu), 169, 222. Hseyin Be (Yva dan), 367.
Haan Ali Fakih, 322. Hseyin Be, (Uyuz Be Yarsak), 341.
Hasa Be (EbT-Gdir in olu), 245, 253. Hseyin elebi, 302.
Haan Be (Der den), 252, 253. Hseyin Han (Kaar Ziyad-olu), 349.
Haan Be (Pehlivanl), 227, 280. Hseyin Kethda (Bayndr dan), 316.
Haan Be-i Rumlu, 234, 285, 335, 379. Hseyin Paa (Haleb belerbeisi), 187.
Haan Be (Yz Hatim Aa-olu), 300. Hseyin Paa (Kad-zde), 301, 302hl7.
Haan Be (AbduItf Be-olu), 282. Hseyin Sultan (Ferah hkimi), 291.
Haan Be (Uzun), 148, 149, 150, 168, 225, Hsrev Paa (Veziriazam), 299, 310.
226, 266, 272, 286, 329, 376, 403, Hsrev Sultan (Krolu), 291.
408.
Haan Han, 288.

Haan Kethda, 371. be Sultan, 230, 286.
Haan Paa (Karaman belerbeisi), 197. b n Battuta, 167.
Haan Paa (Sokulluzde), 187. b n Bib, 168, 365.
Hatice (el-Kaim in kars), 102. b n Devdr, 378, 381.
Haydar (Krd), 189. b n Fadlan, 34, 37, 42, 43, 44, 47, 52, 531216;
Haydar Be (Pehlivanl), 229. 54, 388, 392, 403, 405.
Haydar Be-Sultan (amlu), 309. b n Hurdadbih, 30, 35.
Haydar Be (Zeynel Be-olu), 310. b n yas, 252, 410.
Haydar Paa, 171. b n Kesr, 52.
Haydar Sultan (Harem eik aas ba), 309. b n Sa id, 161, 218.
Hazna Hatun, 304. b n eddd, 159.
Hzr, 141. bn Tan-Birdi, 248, 2S1, 252, 271.
Hzr lyas (Eymir den), 345. bn ul-Esr, 62h257, 70, 72, 75h305, 81h326,
Himmet Be (epni den), 332. 82h327, 85, 94, 115h369, 2lh376,
Hindu Han, 242. 128, 263hl2, 364.
Hoca Muhammed (Hoca Sadeddinin dede b n ul-Ezrk, 96.
si), 152. bn ul-Kassab, 264.
Hocant (Karaman-oullar belerinden), 179. brahim (Osmanl Sultan), 295, 322, 330,
Horasan (Trkmen belerinden), 132. 371.
Ho-Kadem, 169. brahim (Savc Be oullarndan), 252.
Hulgu, 149, 156, 159, 339, 363. brahim (Aydn Be-olu), 332.
Hu-Lu, 10. brahim (Yldzl), 187.
Humar-Ta, 71, 72, 73. brahim Be, 285.

491
brahim Be (Ak-Koyunlu), 414hl52. smail Be (Eb Seyf-olu)- 301.
brahim Be (Hac-vaz-olu), 283h82. smail b. Ahmed (Samanl hkmdar), 27,
brahim Be (Karaman-olu), 215h57. 50, 56.
brahim Be (Ramazan-olu), 354. smail Hans 236, 289.
brahim Be (shak-olu), 105. smail Kulu Be, 402.
brahim Glen, 169, 420. \ jju J ^ IH , 368h35,
brahim Han (Safev emirlerinden). 233. spend (sfahan), 250.
brahim Paa (Veziriazam), 171, 415hl53. sraii, 58, 59, 63, 64, 402.
brahim Ym al, 63, 77, 85, 86, 94, 95, 97, 98, stahr, 33, 43hl58.
105, 106. stemi, 10.
dris, 42. zzuddin (Lr emri), 362.
dir-Olu, 357. zzuddin Haan, 128.
k (Eyik), 141.- I. zzuddin Keykvus, 134, 366.
I-Ald B e, 329, 334. II. zzuddin Keykvus, 356.
I-Arslan (Harizm-ah), 29h80, 111, 118,
119, 120, 241. K
l-Basra, 144. Kaar, 156h436.
I-Deniz, 130, 26i, 262, 263, 361. Kadir Be (Eymr den), 345.
l-Gazi, 136. Kadir Han, 67.
lgey Noyan (Celyir), 160. Kafut Be, 101.
li-Han (Nasr b. Ali), 63, 64, 65, 66, el-Kaim bi-Emrlah, 47, 98, 193.
75h305. Kalender elebi, 172.
I-Ter, 8, 14, 15. Kalender-Olu, 185.
lyas- Der, 249. Kamgan, 397.
maduddin Zeng, 111, 128, 12.9, 134, 360. Kmrye (Sve hkimi), 84.
mam Kulu Han, 368. Kanl, 32.
mam Kulu Sultan, 290, 291. Kanlu Mehmed, 322.
nal, 169. Kansuh ul-Gavr, 170, 210.
nal el-ekim, 252. KantuTal, 379h6, 387, 410, 412.
nal el-Sslan, 270. Kao Sien-i, 12.
nal-Ha, 336. Kapaan, 7, 11, 14, 15.
nal-Soyram Yavku, 336. Kapan Be Sultan, 309,
nal Yabgu (Kay), 315. Kara Ahmed, 322,
nan, Emr, 262. Kara Arslan Melik, 386.
nan Yabgu, 76h308. Kara Be, 225.
sa, 72. Kara-Beli (Salur Bei), 127, 337.
sa (Sar Eymir-Olu), 347. Karaca (atabe), 337.
Isa Be (Kzl Koca boy beisi), 333, Karaca Be (Dulkadr-olu), 353,
sfendiyar Han (Harizm hkmdar), 242. Karaar, 156h436.
shak (Tuti Bein babas), 113. Kara ekr, 410.
skender (Kara-Koyunlu), 250. Karauk oban, 391, 412.
skender Be-i Trkmen, 234, 289, 292, 319. Kara Demir-Ta, 247.
skender Han, 287. Kara-Gndz, 274.
slm Be, 264. Kara Gne, 397, 399, 400, 404, 406, 421.
smail (Ykutnin olu), 129. Kara-Gz Paa, 171.
smail (Altun-Ta-olu), 77, 93. Kara-Yazc Abdulhalim, 186, 187, 188.
smail Be (Avar dan), 281. ICara-Han, 2, 220, 375.
smail Be (Pehlivan-olu), 227. Kara-Hasan Be, 209.

492
Kara-Ku, 138. Kessl Be (el-ys-o/u), 301.
Kara-Mahmud Kethda. 275. Kezenuk, 387.
Karaman, 160, 168. Kezlik Han, 242.
Karaman Be (At-Gden Be-olu), 298. Kfak (ArsIan-Ta-olu, emr), 127, 128.
Karaman Be (Manglak taki Ouz be Klba, 390, 395, 402.
lerinden), 140, 325. K l (umla ailesinden), 262, 264.
Kara Mehmed 245, 246. Kl-Arslan (Ali Han n olu), 57, bk. ah-
K ara - N ebi -ol u , 279. Melik.
Kara-Receb, 285. I. Kh-Arsla, 129.
Kara-Said, 19. II. Kl-Arslan, 134, 137.
Kara-Sungu*, 130. Kl Arslan (IV, Ruknuddin), 367.
Kara Tekr, 386. Kl'Arslan Be (Ak-Koyunlu), 167.
Kara Tken. Melik, 386, 421. Kl-Arslan (Kara-Koyunlu), 167.
Kara-Yusuf (Kara-Koyunlu), 147, 167, 224. Kl Be-Han-(Esterbd vlisi), 349-
247, 249, 250, 265. Klk Be ( j i l ) 140, 325.
Kara-Ylik Osman Be, 148, 164, 167, 223, Kmac, 114, 115.
224, 248, 249, 250, 251, 265, 269. Kzpak Melik (Demir yayh), 386, 421.
Karesi Be, 162. Krgl Yahya-olu, 301.
Karkm, 254. Krm Kethda, 371.
Karm Bay, 41. Krk Kmuk, 410.
Karsand-olu, 197. Krv (Ukayl-olu), 95.
Kasm (oban-olu), 196. Kzk (Mehmed-olu), 296.
Kasm Be (Prnek den), 286. Kzl, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 83, 84,85, 94.
Kasm Sultan (Han), 289. KzKArslan, 128, 131.
Kaa, 141. K zl Ahmed Be (sfendiyar-olu), 329.
Kaa-ura, 240. Kzl, 133.
Kat ( U J veya Kutlu, 252. Kyan Gc, 391.
Ktib elebi, 227. Kyan Seluk, 385, 388, 399, 405, 422.
Katran (ir), 83. K oca, 385.
Kavut (Kaymazm olu), 263. Kodalak Be ( Jj 229,
Kavurd Be, 92, 98, 102, 106, 108, 123, 406. Kozgurtay, 161.
Kaya (Derden), 254. Konu (Tonu), 76.
Kaya Be (Kaar dan), 348. Korkmaz (Haleb vlisi), 263.
Kaymaz (hlifenin emri), 261. Korkmaz Kethda, 253.
Kayser Be, 123. Korkut (Ftihin torunu), 168, 376, 420.
Kazan Be, 140. Korkut Ata, 376, 380, 381, 382, 383, 387.
Kazan Be (Salur), 37, 142, 325, 336, 342, bk. Dede Korkut.
373, 382, 383, 384, 385, 387, 388, 389, Korkut Be (Boz-Ok lu), 113, 114, 120.
390, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 122,124,216.
402, 403, 404, 406, 411, 412, 414, Korkut Be, 216.
416hl57, 417, 421. Kovdan, 261.
Kazlk Koca, 385, 393, 399. Kozan-olu, 196.
Kelb-i Ali Sultan, 289, 291, 348. K oni Tiri, 4.
Kemal Paa-zde, 253. Kpek, 266, 269,
Ken an Be (Boz-Koyunlu), 303. Kpek-olu, 270.
Kenan Be (el-ys-oiu), 301. Kr-Olu, 142. 185, 186, 280, 373, 374.
Kenger-olu, 13h25, 134. K um Sengn, 6hl2, 14.
Kerim (Krdl), 305. Kul Sa dun, 305.

493
Kurt Be (Boz-Koyunlu), 303. Mansur (Gz-olu), 81, 83, 95, 96.
Kutalmz, 68, 97, 99, 100, 107, 135. Mansur (Kutalmm olu), 101, 193.
Kutbuddin Melik-ah, 137. Mansur Be (Avar), 149. 266, 286, 287.
Kutbuddin Mevdd, 129. Mao-Tun (Mete), 2, 3.
Kutlu Be, 140 h 411. Marco Polo, 179, 408.
Kutlu Han (Salgur lu), 339. Mayak, 361.
Kutlu -nan, 131. el-Mehd (Abbas halifesi), 24.
Kuzucu Be, 359. Mehd Hac, 145.
K-Doan (G-Doau), 260, 264-. Mehdi Kulu Han (Avar dan), 288, 291.
Kl Bilge Han, 19, 20. Mehmed (Kad Burhaneddinin beinci dede
ICl-Sar, 107. si), 164.
Kl-Tegin, 4, 8, 10, 15, 16, 17, 24. Mehmed (Bayezid-olu), 196.
Kl ur (Bayna Sangu-olu), 4. Mehmed, Ftih Sultan, 165, 168, 190, 350,
Kndr, 99. 376, 414, 420.
Kr-Yav, 132. Mehmed, elebi Sultan, 165, 167, 196, 266,
K-Tod (ehrizor vlisi), 128. 415152.
Mehmed Be (Karaman-oiu), 160, 161, 162,
L
403.
Lutf Ali Be, 310. Mehmed Be (Bedili de ah tsmail-ol),
301.
M
Mehmed (Tekeli), 187.
Mahdum Kulu, 140, 141, 143. Mehmed Paa (Kalender-olu), 188, 189.
I. Mahmud, 155. Mehmed (Srkt-olu), 197.
Mahmud Be (Pehlivanl), 229. Mehmed Be (Yva dan), 367.
Mahmud, Emr (Der den), 252. Mehmed Be (Aydm-olu), 162.
Mahmud (Taparm olu), 132. Mehmed avu (Nesli-Olu), 186.
Mahmud (Kagarl), 8, 27, 28, 29, 30, 32, 34, Mehmed (Kut-Bei-olu), 268, 270, 272.
38, 39, 40, 41, 49, 52, 57, 58, 61, 201, Mehmed Be (Gundz-oullarndan), 271.
202, 204, 206, 208, 210, 211, 238, Mehmed Be (Denizli uc bei), 409.
259, 320, 360, 392, 393, 394, 402, Mehmed (Kpek-olu), 267, 269.
407. Mehmed Paa (Rakka belerbeisi), 307.
Mahmud (Ouz boy-belerinden), 114. Mehmed Paa, Rum, 341.
Mahmud (Beremin olu), 362. Mehmed (Be-Diliden Pir Budak-olu), 301,
Mahmud (Mirdas-olu), 101. Mehmed Be (Haan Be-olu), 227.
Mahmut Be (Boz-Koyunlu dan), 298. Mehmed (Be-Diliden), 307.
Mahmud, Sultan (Sancarm yeeni), 116, Mehmed Kethda, 275,
117, 118, 119, 121, 128, 241, 337. Mehmed Be (Avardan), 285.
Mahmud, Sultan (Gazneli), 57, 65, 66, 67, Mehmet Be (ir), 306.
68, 69, 70, 71, 75, 81h326, 402. Mehmed Be (Dulkadrl), 267.
Mahmud Sultan (Baba lyas-olu), 236. Mehmed Saru, 146, 147.
Mahmud Han (Avar dan), 290. Mehmed k (Osmanl corafyacs), 331.
Mahmud Kethda, 253. Mehmed Ner (mverrih), 52, 203.
Mah-By, 65. Melike Hatun, 35,
Makara Tama, 24. Melik uI-dil, 223.
Makriz, 267. Melik ul'Eref, (Eyyublu) 134.
Maksud Be (epni), 335. Melik Eref (obanl), 145.
Mamak (Demir Donlu), 385, 389, 422. Melik ul-Eref (Memlk sultan), 245, 246.
Mam Be, 41. Melik Mes ud (Eyyb hkmdar), 138.

494
Melik-ah, 102, 104, 108, 109, 27h386, Muhammed Be (epni), 335.
133, 136, 261, 262. Muhammed (Dimla-olu), 133.
Melik-ah {Irak Seluklu hkmdar), 130, Muhammed (Harizm-ah), 242.
261, 338. Muhammed Sultan (Kara-Bayat bei), 236.
el-Melikr-Rahim (Bveyh hkmdar,) 96. Muhammed Bakr Han, 237.
Mendek ( ) 125. Muhammed (Avar bei), 261.
Meng-Bars, 337, 360. Muhammedi Mirza, 286, 287.
Mengck, 324. Muhammed-i Nesev, 364.
Meng-Temr, 339. Muhammed Hseyin Sultan, (Eymr bei),
Menin, 65. 348hl3.
Menli-Tegin, 124.
Muhammed Yr, 349.
Mervez, 28.
Muhammed b. Mustafa b. Zekeriyya es-Sal-
Mesud (Kfcak-olu), 129.
ur (Divriili), 340.
Mesud (Irak Seluklu hkmdar), 104, 128,
Muhammed b. Ahmed, 233.
129, 130, 131, 337.
Muhammed Ali Han, 236.
Mesud (Gazneli), 71, 72, 73, 74, 79, 80, 81,
Muhammed Zaman Han, 310.
82, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93,
Muhammed Be (amlu emirlerinden), 309.
99, 117.
Muhammed (Safev hkmdar), 291, 308,
Mesud, 37, 38, 54, 55.
402.
Mevdud (Gazneli Mesudun olu), 93.
Muhammed Selim-ah, 235h48.
Mevdud (Salgurlu), 125K386, 337, 33B.
Muhammed Kulu, 148.
Meymu (Celli), 189.
Muhammed Zaman Sultan- Bayndjriyye-j
Msr Hoca (Kara-Koyunlu), 375h27.
Trkman, 319.
Msr (Der den), 250, 253.
Mikil, 64, 67. Muhsin b. Tak, 66.
Mikdad Be (Avar), 285. Muinuddin Pervane, 160.
Minnet Be, 165. Mukaddesi, 28, 29, 38, 56.
Minnet, Kk, (Avar), 274. II. Murad, 167, 168, 206, 210, 220, 350, 376,
Minta, 247, 248. 4l5hl52, 420.
Mirza Be (Ali Be-olu), 227. III. Murad, 172, 177, 226, 300, 347.
Mong-li, 22. IV. Murad, 310.
Moyunur, 10, 20, 21, 27, 31. Murad Be-i Bayndriyye-i Trkman, 319.
Muammer Be (Deli Seyf-olu), 274. Murad Be (Kara Gndz-olu), 274.
Muhammed (Hz.), 169, 375, 400. Murad Be (Avar), 285.
Muhammed (Sultan Turul un olu), 338. Murad Be (Yularc ba), 288.
Muhammed (Gazneli Mahmudun olu), 71. Murad Han Sultan (epni), 335.
Muhammed (Dinarn bahas), 124. Murad (Kfir), 187.
Muhammed ah (Salgurlu), 339. Murad Paa (Kuyucu), 189.
Muhammed ah (Behram airin olu), 124. Murad Sultan, (Ak-Koyunlu), 151, 287.
Muhammed Tapar, 116, 129, 132, 261, 262, Murtaza Kethda (Boz-Koyunlu), 301.
337. Musa Be (Eberlu), 290.
Muhammed Zfir, 124. Musa Be (Kara eyhlu Kzl dris-olu),
Muhammed (Irak Seluklu hkmdar), 130. 301.
Muhammed bk. Turul. Musa Be (Pehlivan-olu), 227.
Muhammed ah (Kirman hkiiodan), 124. Musa (Sklen boy bei), 172.
Muhammed (Ouz belerinden), 114. Musa (lhanl ehzadelerinden), 145.
Muhammed Arslan Han (Kara-Hanl h Musa Kethda, 301.
kmdar), 113, 116. Musa Paa (sfendiyar olu), 379k4.

495
Musa Yabgu, 44hl70, 64, 76. 78. 79, 85, 89, Ouz-Han, 2, 3, 4, 148, 168, 169, 204, 208,
93. 220, 222, 315, 320, 374, 375, 376, 377,
Musl avu (Cell), 189. 420, 421.
Mustafa, (Ulal-olu), 305. Ouz-Han (Ftih in torunu), 169, 376, 420.
Mustafa Be (ekes-olu), 274, 283h81. Ok (Ense Koca-olu), 390.
Mustafa Be (Mrsel-olu), 228. Orhan Be, 162, 168, 316, 409120, 418.
Mustafa Han, 310. Osman Be, 162, 220, 375, 376, 418.
Mustafa Be (Avar dan), 285. Osman b. Affan (Halfe), 380.
Mustafa (Kara Ahmed-olu), 322. Osman Paa (Yeen), 209.
Muslafa (Krd Kizir-olu), 186, 187. Otman Baba, 167, 420.
Mustafa Kethda' (Peenek ten), 321. Ozm Kaan, 18, 19, 20.
Muzaffer ud-din Gk-Br, 133.
Muzaffer ud-din Turul, 338.
Muzaffer ud-di-i Salr, 340. dek Han ( iLijl 118.
Muzaffer ud-din Sii-Syan, 264.
gedey, 339.
Mcahiduddin (Kobnn vlisi), 125.
rn, 144.
el-Miisterd (Halfe), 104, 128.
mer (Melik-ahn emirlerinden), 109.
mer Be (Avar dan), 285.
N mer Be (erkez-olu), 274.
mer Be (Gndz-olu), 224, 270, 272.
Ndir-ah, 155, 206, 236, 290, 292, 293.
mer (Hsn Keyfa Eyyublulanndan), 245.
Nakd Be (Be-Dili den), 310.
mer Be (Ramazan-olu), 271.
Nsr Be (Kr), 300.
mer Han (Yazr dan Hindu Hann kar
Nsr Hseyin Be (Bayatlardan), 225.
dei), 242.
Nsr-i Husrev, 59.
z-Aba ^ 121.
Nasr b. li, 66.
zbek (Atabe), 362.
en-Nsir li-Dinillh, 260, 362.
zer-olu, 270, 272.
Nasr ud-devle Ahmed (Meva-olu), 95.
z Yien Alp Turan, 3, 4.
Nasuh (epni den), 332.
Nasuh Paa, 189.
P
Nevruz (Emr), 223, 224, 267, 270, 272.
Niebuhr, 227, 314, 346. Paa Be (Yva dan), 367.
Nizm l-Mlk, 100, 104, 108, 109. Pegolotti, 256.
Nuayr b. Hayyr. 248. Pehlivan (Alp-Arslann emr), 107.
Nuh (Hz.), 376. Pehlivan (Pehlivanl obas reisi), 226.
Nuh b. Esed, 50. Pehlivan (Atabe), 263, 338, 361.
Nuh b. Mansur, 63. Petro (Rus ar), 140.
Nuh b. Nasr, 56. Pir Ahmed Kethda, 325.
Nur Ali Be, 249. Pir Ali (Yva dan), 367.
Nur-Bnu, 177, Pir Haan, 246.
Nureddin (Resul-oullarndan), 138. Pir Hseyin-i Karluk ( ^ 146.
Nureddin Gke, 362. Pir Kulu Han, 236.
Nureddin Mahmud, 104, 110, 128, 134, 138, Pir mer, 249, 268.
365. Pir (Emir-i ahr), 74,
Nur ud-Dehr, 309. Pr Be (Der den), 255.
Pr Be (Ak-Koyunh Muhammedi Mirza nn
O
emirlerinden), 286.
Ouz Bilge Tama, 24. Pr (Yapa dan), 351.

496
P ukutsran (Uygur Kaan), 22. Saru Be (amlu emirlerinden), 309, 310.
Pulat Cinsang, 144. Saru-Han, 162.
Sanm Be, 265.
R
Satlm (Der den), 254.
R dif (epni den), 330. Satlm (Dimleklu), 301.
Ragp Paa, 254. Savc (Bayndr dan), 316.
Rahman Kulu Sultan, 242. Sav-Tegin, 106.
Ramazan Be (Yregir bei), 353, 354. Serek, 385, 405, 417.
Rvend, 131, 168, 361. Selhuddin-i Eyyub, 128, 133, 136, 138, 365.
Receb (Avar dan), 274, 283h80, 285. Selcen Hatun, 413.
Resul-Tegin (Arslan Yabgunun olu), 67, 99. Seluk (Seluklularm atas), 58, 59, 61, 62,
Reidddin, 36, 53h216, 168, 204, 205, 206, 63, 66, 67, 78, 93, 101, 386.
207, 208, 210, 211, 216, 238, 241, 244, Seluk Htn, 167.
259, 260, 293, 297, 320, 321, 336, 360, Seluk-ah (Uzun. Haan Bein zevcesi),
363, 369, 378, 387, 402. 167.
Romanos Diogenes, 101. Seluk-ah (Salur lu), 337, 339.
Russel, P., 227.
Selim, Yavuz Sultan, 153, 170, 171, 179, 218,
Rstem (Tarhan-olu), 225, 272.
259, 323, 331, 333, 343, 350, 366, 376,
Rstem (Trkmen bei), 137.
416.
Rstem Be (Ak-Koyunlu), 151, 230.
II. Selim, 172, 183, 184, 226, 230, 257, 275,
Rstem Han (Kh-Gilye vlisi), 287.
277, 307, 316, 325, 341, 347, 366,
Rstem Kethda (Bayndr dan), 317.
371.
S Selmeneci ^ 114, 117.
Sabr Han, bk. mer Han. Sen Timur (Esen), 226.
Sa d (Salur lu), 338, 339. Sevin, (ems ud-din), 146, 208.
Sadeddin, Hoca, 152. Sevin Aka, 144.
Sdik (Avar), 233. Sevindik Be (Avar dan), 290.
Sad (ir), 338, 339. Sevindik Be (Bayat dan), 225.
Safi Kulu Be (Saru Bein olu), 310. Seyf Be (Bayat dan), 234.
Safiyuddin-i Edebil, 149. Seyfeddin (aksak), 183, 184.
Sid (Kad), 86. Seyf Han Be (Be-Dili den), 300, 301.
Said Paa (sadrazam), 198. Seyyid Ahmed, 249.
Sakalsz-olu, 224. Seyyid Gzi (Peenek ten), 322.
Salur-ah, 340. Seyyid Vakkas (Pecenek ten), 322.
Slim, Be (Der den), 245, 246, 247, 248, Seyfuddin Muhammed (Gur hkmdar), 119.
251, 252, 253. Sinan Paa (Caala zde), 189.
Saltuk Be, 324. So-ko, 11.
Salur Be, 215, 340. Sodun Noyan, (Suldus), 158.
Smaar Noyan (Kuin Tatar), 165. Sofi Sunu Sandal Melik, 385 401.
Sami (epniden), 330. Soyban Barak, 302.
Samsam, 123. Skmen, 136.
Sancar (Sultan), 41, 100, 102, 105, 110, 113, Sudun el-Esendemir, Atabek, 224.
114, 115, 116, 117, 118, 119, 124, 131, Sudun mn Abdurrahman, 270.
175, 202, 204, 241, 337. Sudun ul-Celeb, 249.
Sancar (Ouz belerinden), 114. Suhrab b. Bedr. b. Muhelhil, 127.
Sancar-ah (Toan ah in olu), 124. Sultan Kulu (Behmen), 148.
Saru Arslan, 399. Sultan-ah, 120, 121, 124, 137.

497
Su-lu. 11, 15, 24. ah smail, 151, 152, 153, 154, 155, 171, 182,
Sunduk, 133. 230, 235, 287, 289, 308.
Sungur (Hemedanl), 261, II. ah smail, 186, 231, 291.
Sungur (Kirman melikinin elisi), 123. ah smail (dzmece). 186, 287.
Sungur (Sancar n emirlerinden), 119. ah Kulu (Hasan-hlfe-olu), 170.
Sungur (Salgurlu Mevdudun olu), 260, 338. ah-Kulu (epni korucularnn ba), 335.
Sungur-AIp, 132. ah-Kulu (Halil Hann olu), 287.
Sungur ul-Beyt, 132, 232. ah Kulu Sultan (Avat dan), 290.
Sunkur, 222, ah Kulu Sultan (Bayat Uurlu Be in kar
Sunkurca, 107. dei), 234.
Sr, 74 78. ah Mehmed, 250.
( d L U 226. ah-Melik, 66, 67, 76, 77, 93, 94, 139, 241,
S-ba Tegin, 64, 66. 325, 343, 359.
Sleyman (Kutalmm olu), 99, 102, 129. ah-Ruh, 250.
Sleyman (arabac), 187. ah-Ruh Sultan (Avar dan Muhammedi
Sleyman Be (Bayat tan), 234. Mirza), 287.
Sleyman Be (Karaman hkmdar), 403. ah-Ruh Sultan (Avar dan), 310.
Sleyman Be (Osmanlat dan), 416. ah Safi, 235, 290, 310.
Sleyman Be (epni den), 332. ah-Suvar Be (Dulkadr-olu), 226, 268.
Sleyman Be (apan-olu), 229. ah-ca, 340.
Sleyman elebi (epniden), 335. Sah Veli (Yapa dan), 350.
Sleyman (Dalar Delisi), 189. eh-Verdi (Luristan hkimi), 235.
Sleyman Han (lhanl), 164. ah-Verdi Han (Avar dan), 288.
Sleyman (Hac Emr Ii), 165, 328. ah-Verdi Sultan (Kaar Ziyad-olu), 335.
Sleyman Halfe (epni tarikat adam), 332. efaat Be (Boz-Koyunlu), 300.
Sleyman (Hz.), 362 h 15. emseddin Mehmed Be, 159.
Sleyman, Kanun Sultan, 168, 171, 173, emsuddin Muhammed b. brahim, 143.
183, 218, 226, 228, 233, 234, 253, 254, enka-Olu (umla m n yeeni), 262, 263,
257, 273, 295, 296, 297, 321','324, 335, 264,
348, 356, 358, 366, 371, 379, 414M52, eref Han, 209.
415hl53. eref ud-Din Eb Bekir, 362.
Sleyman Kethda (Peenek ten), 321. eref ud-D2n Emrn, 264.
Sleyman Kethda (Hac) 347. eref ud-Din-i Yezd, 266.
Sleyman-ah (Muhammed Taparm olu), eyh (el Melik ul-Meyyed, Memlk sultam),
116. 223, 224, 267, 268, 270, 271, 272.
Sleyman ah (ihab ud-dn), 363, 364. eyh Cafer 149.
Sl (Kpekli Avar ndan), 269. eyh Cueyd, 149, 150.
eyh Efendi, 302.
eyh Haan, Celyir (Byk), 155..
eyh Haan (Kk), 145, 164.
aban (Ouz belerinden), 138. eyh Hasan-i Karl ( ^jJ jU 146.
ah-Abbas, 154, 236, 242, 255, 288, 289, 290, eyh Haan ul-Tatar, 169.
308, 309, 319, 335, 344, 349, 399. eyh Haydar, 150, 171, 308.
ah Ali Sultan (epni den), 335. eyh mer Ruen, 169.
ah Be (Emr), 234. ihab ud-din Ahmed (veled-i Umur),
ahin Be (Firuz Be-olu), 298, 300, 301, 246.
303, 305. ikr, 168, 210.
ahin Kethda (Dodurga dan), 257. ir Hseyin Be, 348,

498
r-Kuh (Emr), 138, 365. Tiken Bile Er-Bgen Kay Yabgu, 315.
r emseddin (Gaflet Koca-olu), 387, 397, Tikle ( S' j siSC" J Zengnin olu), 123,
400, 401, 413. 338.
irvan-ah, 150. Timur, 35h ll3, 139, 164, 166, 178, 225, 246,
klii, 133, 386h 30. 247, 248, , 266.
kl Melik (Kfir bei), 382, 386, 391, 402, Toan-Arsan, 127.
406, 414, 421. Toan-ah, 120, 121, 124.
unla (Aydodu), 130. 261, 262, 263, 264. Tokmak, 248.
286. Toktam, 34hll3, 399.
kruIIah, 376. Toku (Celyir), 160.
Tonra Sem, 6, 13.
T
Tou-e. 10.
Taber, 24. Toymaduk, 37, 38.
Tac ud-din, 328. Tudaun (Mool kumandan), 160.
Tan-Bird (Memlk emir), 268. Turul (Sakalsz-olu), 271.
Thir (Rey ehri kethdas), 73. Turul (Irak Seluklu devletinin son hkm
Thir (Abdullah b. Thi in olu), 35. dar), 103, 128, 131, 338, 361, 364.
I. Tahmasb, 215157, 234, 288, 290, 291, 308, Turul Be, 44hl70, 47, 49, 64, 67, 68,
334, 335, 348, 379h4, 415hl52. 75h305, 78, 79, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92,
Takiyud-din mer, 138. 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100,
Tamga brahim Han, 111. 105, 106, 107, 108, 205, 393, 409.
Tann Kaan, 17, 19- Tukak, 61h257.
Tanr-Verdi (Derden), 254. Tuman, 315, 402.
Tann-Yermi (Trkmen), 251, 252. Tuman-Bay, 376.
Tardu, 10. Tunga Tigin, 16, 130h398.
Tarhan, 59h252. Turak Be, 269.
Ta, 82. Tur A li (Sakalsz-olu), 252.
Ta-Be, 244. Tur Ali Be (Ak-Koyunlu), 402hl40.
Ta-Demir (ir), 302. Tran-ah, 123, 124, 138.
Ta- Ferra, 72, 73, 81. Turumtaz, 144.
Tatar (Memlk sultan), 225, 271. Tut Be (shak-olu). 113, 117, 120, 122,
Tay Bilge Tutuk, 20. 133.
Taynal Noyan, 112. Tutu, 108, 133.
Teki (Harizm-ah), 4lhl48, 103, 121, 122, Tl Hoca, 315.
124h382, 126, 361,
Temr-Bay (Memlk kumandan), 354, 370. U
Temr-Boa, 169.
Temr Boa el-Metb, 269, 271. Uc-Kara Bahadr, 207.
Teoman, 2. U-e-le, 11.
Tepe (Depe)-Gz, 377, 378, 388, 389, 399, Uurlu Be (Boz-Koyunlu), 300.
401, 405, 417hl66, 4-22. Uurlu Mehmed Be (Bayatdan), 225, 235.
Tepe-Gz et-Turl (Memlk emirlerinden), Uurlu Sultan (epni den), 335.
389h 37. Ula (Dib Yavkunun belerinden), 336, 341.
Tepesi-Tyl, 187. Ula (Salur Kazanm babas), 336, 398.
Terken Hatun (Harizm-ah Teki in kans), Ulat (Ulasn olu), 336.
242. Ulcaytu, 144, 145, 166.
Terken Hatun (SalurIu), 339. Ulu-Han Ata Bitiki, 377.
Ters Uzam, 401. Uak (Be-Dili den), 308.

499
Urus Koca (Toktamn emri), 396. Yazc-olu, 160, 168, 203, 208, 210, 220,
Uruz, 377, 397. 238, 264, 293, 347, 375, 376.
Uruz Koca, 377, 389, 390, 395, 396, 397, 398, Yedi Be (Der1den), 301.
399, 400, 401, 404, 408, 411, 422. Yeen Sultan, 291.
Uun Koca, 385, 386h31, 389. Yel-Bua en-ATsir, 246, 247, 264.
el-Utb, 66. Ye-Be, 225, 268.
Yldz Han, 204.
V Ylpagut, 6, 16.
Vahsudan, 83, 84. Ynal (tbn FadJanm grd Ouz bei),
Ymbery, A., 5, 140h413, 144, 318, 344. 50.
Yassaf, 127h386, 260. Ymal-Tegin, 73.
Yeli (avundurdan), 325. Yigenek, 379h7, 385, 396, 397, 400, 404,
Yeli Halfe (Mustafa-olu), 172. 410.
Veli Han (Kirman hkimi), 291.
Yi-Han, 17.
Veli Kethda (Dodurga dan), 257, 298.
Yular-Kd (Cell), 187.
Verze (Grc), 379h5.
Yunus Emre, 418.
Veys Be (Yapa dan), 350.
Yunus Han, 361.
Y Yusuf (Seyf-olu), 189.
Yusuf (brahim Ym aln babas), 63,
Yabgu Han (Karluk babuu), 111.
Yusuf (Musa nn olu), 76,
Ya Syan, 107.
Yusuf b. Hrun, 67.
Oz boy Tekilt, 31.
Yusuf ICulu Sultan, 291.
Yamur, 69, 71, 72, 73, 82.
Yusuf Paa, 301, 302.
Yamur (Derden), 248, 249, 250, 253, 254.
Yusuf Paa, 189.
Yamr-Han (dek Han n olu), 118, 238.
Yahmur (Umur j j j 246. z
Yakub b. Arslan, 127h386, 128, 260, 286,
337, 338. Zhir-i Nibur, 68, 69, 324, 402.
Yakub (Kfcak-olu), 128. Zeng (Ak-Sungur-olu), 365.
Yakub Be (Ak-Koyunlu), 150, 151, 329, Zeng (SalurIu Sungurun kardei), 338.
414hl52. Zeng Candar, 130, 261, 262.
Yakub Halfe (epni den), 332. Zeynel Be-Ifan-(Be-Diliden), 309, 310,
Yakub Sultan (Kirman vlisi), 291- Zeynuddin Ali-i Kk, 133.
Yakut, 98, 106, 129. Zrek Belcek ( 126.
Yalgu (?) Be, 244. Ziyad b. Salih, 11.
Yattacuk (Yalanc-olu), 417. Ziy ud-din (Kfcak-olu), 128.
Yapa (Yapa oymana ad veren), 350. Ziya ul-Mlk (Boz-Doan-olu), 246.
Yar Ali (Der emri), 252. Zhrab (Ruha bei), 307.
Yar Ali Sultan (Bayat dan), 235. Zlfikr Sultan (Bayat dan), 234.
Yank Be (Yva dan), 129, 134, 365. Znn, 172.

500
 II - EL' (KAVM) OYMAK, BOY, DEVLET VE
HNEDAN ADLARI

A Ak-Koyunlu mparatorluu, 148.

Ak-Koyunlu Ulusu, 150.
Abbas oullan, 98. Ak-Kuzulu, 178,
Abbas halifelii, 261. Aksaklu, 217.
Abdal, 326. Ak-Salur, 178, 343.
Abdallar, 74h466. Ala-Bozlu, 343.
Acem(ler), 86, 104, 110, 383. Alalar, 372.
Acrlu, 175, 177, 193. Alam, 344.
Adil, 325. Ala-Yundlu (lar), 181, 206II3, 206, 212, 214,
Affan Eymr, 345. 350, 351, 352.
Afganllar, 155, 292. l Arslan ( j i jT ), 127h386.
Afri oullan, 57. AIi-Belu, 178.
Afarl Eymr, 346, 347. A li Belu (Bayat tan), 226.
Afar-Ua, 292. Ali-Eli Trkmenleri, 141, 219.
Aa-Eri(Ier), 147, 157, 159. A li Fahruddin, 243.
Aa-Eri Trkmenleri, 174h466. A li Han oullan, 241.
Aar, 140. AJi-arlu, 177.
Aa-Koynlu, 156, 176, 177, 178, 193, 208, Alka-Evli (blk), 208, 211, 238.
230, 236, 239, 399. Almanlar, 137.
Aalu, 179, 230, 236. Alpaut (Alpavut), 147, 177.
Aka-Eri (Aa-Eri), 293, bk. Aa-Eri. Alplu, 273, 289, 291.
Ak-Ba, 193, 281. Alplu Afar, 153, 290.
Aknclu, 343. Alt-Ouz (lar), 3, 4, 7.
Ak-Keilu, 181. Altn Ordu, 112, 399.
Ak-Koyunlu(lar), 148, 151, 153, 154, 156, Altun-Ta Oullan, 93.
164h452, 166, 167, 177, 190, 201, Aman-Hoca, 311.
206, 208, 223, 224, 225, 245, 248, Ana-Blei, 344.
249, 250, 251, 253, 255, 264, 285, 289, Anadolu Bayatlar, 232.
293, 319, 329, 334, 376, 379, 391, 392, Anadolu Seluklular, 109.
408, 415. Anadolu Trkleri, 49, 143, 148, 153, 155,
Ak-Koyunlu (oymak), 149, 171, 181. 171, 183, 229, 373, 376, 385, 405, 410,
Ak-Koyunlu Afarlar, 153. 416.
Ak-Koyunlu devleti, 151, 152, 272, 311. Anadolu Trkmenleri, 145.
Ak-Koyunlu hanedan 152, 156, 202s 230, Anamad (lu), 176, 177, 243.
315, 318, 414hl52. Anezeler, 193, 194, 305.

501
Ankara Trkmenleri, 320. Barak (Ceridden), 178.
Ankara Yrkleri, 190, 217, 351, 371. Barak (1ar), 193, 194, 195, 305, 306, 316, 317.
Annz-Oullan, 127, 336. Baranlu, 147.
Arab (oymak), 365. Barza (ojjlj)* 181.
Arab (lar), 1 1 ,47192, 65, 91, 95, 98, 104, B asnl (1ar), 7hl8, 8, 17, 18, 21.
110, 133, 138, 169, 183, 190, 194, 202, Bam-Kzdlu epni, 329, 330.
233, 248, 252, 253, 281, 298, 305, Bat Gk-Trk Devleti, 1, 10, 12.
306, 317, 365h27, 375, 383, 393, 405, Bat Gk-Trk Kaanl, 55.
407. Bat Gk-Trkleri, 10, 11, 13.
Arabgirlu, 153, 308. Bat Trkleri 11, 15, 26, 27, 418.
Arablu, 300, 301, 306. Bayandur (Kimek boyu), 32.
Aralk-Evi, 312. Bayat (1ar), 44hl66, 149, 153, 165, 169, 175,
Aralu. 288. 177, 178, 206hl3, 208, 213, 214, 215,
Arslan-Belu, 179. 217, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228,
el-Artukiyye ( ) 244h2. 229, 230, 231, 232, '233, 234, 235, 236,
Artuklular, 136, ST, 206, 244. 237, 265.
A-Se-na, 7hl8. Bayat Boy bei ailesi, 227.
A-si-kie kiue, 12. Bayat-i Mutlak (Ak Bayat), 235.
Asi-kie ni-u, 12. Bayaud, 32.
Assinler, 9. Byezid Oullan, 199.
At-eken (1er), 175, 179, 186, 190, 217, 321, Bayndr (1ar), 141, 142, 149, 166, 167,
323, 333, 350, 372. 178 202, 206, 208, 213, 214, 215
Avc, 176, 302. * 303, 315, 316, 317, 318, 320, 341,
Avar (lar)-Afar (1ar), 126, 127, 131, 149, 354, 369.
153, 155, 156, 160, 166, 176, 178, 181, Bayndr Elsz-Pir, 318.
191, 193, 197, 198, 205, 206hl3, 207, Bayndrl, 306.
212, 213, 214, 215, 217, 219, 222, Bayr-Cerid, 176.
223, 224, 225, 260, 264, 26, 266, 267, Bayrkular, 15.
269, 270, 273, 274, 275, 276, 277, 278, Becni, 36hll9.
279, 280, 281, 282, 284h83, 285, 286, Beil, 228.
288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 306, Bedii (Bidil) Afar, 276, 277.
327, 336, 338, 360, 369, 393. Begelu, 292.
Aydn-Oullar, 162. Be-Blei, 344.
Ay-Domu Belu, 273. Be-Dili (1er), 141, 142, 153, 165, 175, 177,
Ayru-Damlu, 176, 219. 178, 180, 193, 194, 195, 205, 206K13,
Az, 9. 208, 212, 223, 228, 297, 298, 299, 300,
301, 302, 303, 304, 306, 307, 308,
B
309, 310, 314, 317, 356.
Baba shak Trkmenleri, 157, 327. Be Dili oullar, 307, 367.
Babrl mparatorluu, 148. Be-Dili Trkmenleri, 299.
Bacgerd, 36hll9. Behmen hanedan, 148.
Bahadrlu, 175. Bekeli-Tre, 344.
Baharlu, 147, 148, 364. Bekznilu, 300, 301, 306.
Bahrili Afar, 274, 279. Bektalu, 179.
Balabanlu, 278, 298, 301, 308. Bek-Tiginliler, 137.
Balhan Ouzlar (Trkmenleri), 74, 75, 80, Beni Kilb, 248.
81. Beni di, 248.
Ballu, 178. Berayirlu, 322.

502
Berem-OulJar, 137, 206, 361. Boz-Ulus Bayatlar, 229.
Beeketlu, 179. Boz-Ulus Ceridi, 232.
Be-Ak, 257. Boz-Ulus Mndesi, 276.
Be Balk Uygurlar, 28. Boz-Ulus Trkmenleri, 175.
Beneviyye Kltleri, 95. BuIara (oba), 344.
Bicek ( ), 138, 208. Buka-Oullar, 127.
Bier idiri, 356. Bulak, 31.
Bierlu, 308. Bulduklu Trkleri ( 4JLUJ 132.
Bsuut, 143. Bularlar, 43, 395.
Bian-oullar, 267. Bularlu, 179.
Bizans, 61, 75h305, 90, 95, 101, 105, 129, 133, Bunsuzlu Eymr, 345.
134. Buruncuk, 326.
Bizans mparatorluu, 99, 105, 108. Bdz (1er), 206hl3, 208, 212, 359, 400.
Bizansllar, 37, 91, 134. Bveyl Oullar, 71, 84, 96, 105.
Boayrlu, 177. Byk Karacalu, 29B.
Boran, 311. Byk-Yva ( 0j j ^ 367, 368.
Boyaclu, 322.
Boynu Ksalu, 277. C
Boynu-Younlu, 178.
Cahiliye Devri Arablar, 46, 47.
Boynu-Yumru, 179.
Canik epnileri, 332.
Bozacu, S26.
ark ( j i j U y 259.
Boz-Atlu, 295.
Bozca ailesi, 226. arklar (jJ ijU - j, 259.
Bozca-Dodura, 257. arkl ( J ; j U y 259.
Bozca-Oullar, 166, 223, 225, 227. Caruklu (), 203, 204.
Bozcalu (1ar), 153, 226. Cecelu, 177,
Boz-Doan (1ar), 179, 180, 196, 197, 279, Celyir (liler), 132, 142, 143, 147, 149, 179,
281, 313, 357.
Cemallu, 179.
Boz-Doan Oullan, 367.
Cengiz imparatorluu, 26.
Boz-Geyiklu, 298.
Cerid (Ier), 176, 193, 194, 196, 197, 198, 281,
Boz-Gu, 199, 232.
305, 317.
Boz-Krlu, 180, 181, 183, 189.
Cerid-Silspr, 153.
Boz-Koyunlu, 298, 300, 301, 303.
Cerid Sultan-Haclu, 177.
Bozlu, 298,
el-Cezre Bayatlar, 232.
Boz-Ok ()ar), 1, 2, 24, 113, 1 2 2 , 124, 153, 165,
Cin-Gz Olu, 284.
166, 175, 202, 204, 205, 223, 265, 292,
Curak (1ar), 58L.242, 59.
297, 310, 352, 369, 381, 387, 388, 390,
Cneydlu, 179.
391, 394, 398, 399, 400, 401, 404, 406,
408, 412, 416, 421, 422.

Boz-Oklu boylar, 396.
Boz-Oklu oymaklar, 190. aataylar, 166, 236.
Boz-Ok Trkmenleri, 172. aatay ordusu, 266.
Boz-Oklu Trkmenler, 277. aatay Trkleri, 48194, 410.
Boz-Ulus, 175, 177, 190, 191, 192, 193, 201, aatay Ulusu, 141.
215, 229, 232, 253, 254, 273, 275, 276, aranlu, 177, 178.
278, 297, 298, 307, 312, 324, 325, 331, aku Be-Dili, 311.
347. allu, 176, 195, 226.
Boz-Ulus Avarlan, 275. apanlu, 178.

503
apan-oullar, 199. Denizli U Trkmenleri, 218.
ark Eymiri, 345. Derge, 366.
aruklu, 211, 259. Deveciler, 312.
arvar dir, 358. Develu, 195.
avdur, 325, 326. Deylemli (ler), 82, 84, 86, 96? 105, 106.
avuldur (Iar)-avundur (1ar), 140, 142, Dimleklu, 298, 301.
177, 206, 211, 213, 214, 215, 312, 324, Dk (d) Salur, 140.
325, 326, 343, 358. D-Ouz, 381, 389, 391.
ekrl, 147. Dil-epni, 333.
elebi (oba), 306. Diyarbekir Trkmenleri, 177.
emigezekiu, 154. Dodura (1ar), 177, 208, 212, 213, 256, 257.
epni (1er), 146h431, 149, 153, 165, 178, Dou Gk-Trk imparatorluu, 11, 12.
183, 193,* 208, 213, 320, 327, 328, 330, Dou Gk-Trk kaanl, 10.
331, 332, 333, 334, 335. Dou Gk-Tiirkleri, 11, 13.
epni-z (oymak), 334. Dou Trkistan Trkleri, 139.
epni Trkleri, 327. Dou Trkleri, 24, 169.
erke (1er), 150, 154, 169, 198, 251, 270, Dou Trkmenleri, 245, 246.
281, 282, 298, 385. Dokuz (Bianlu), 172, 176, 313.
erke Memlkleri, 169, 268, 409. Dokuz-Koyunlu, 176.
e se, 26h59. Dokuz-Ouz (Jar), 5, 19, 21, 23, 24, 25, 35.
ieklu, 179. Dokuz-Tatarlar, 5, 16, 20.
ii] (ler), 27, 28, 51, 57, 211. Der (ler), 140, 165, 176, 177, 205, 206,
ik (ler), 9, 20, 21, 31. 214, 244, 245, 246, 247, 248, 249,
imeh, 176, 177, 178, 193. 251, 252, 253, 254, 255, 325, 343,
ingeneler, 174h466. 358.
inliler, 1, 2, 6hl2, 8, 9, 10, II, 12, 13, 17, 21, Derlu, 255.
22, 23, 36. Dngelelu j] )* 176, 195.
oban (oymak), 218.
Duharlu, 147, 380.
oban-Beli, 300, 317.
Dulkadrl (1ar), 165, 174, 175, 177, 176, 78,
obanl, 146h431.
183, 191, 194, 195, 196, 257, 265, 268,
obanl Trkmenleri, 146.
275, 346, 402.
ouniyye, 341.
Dulkadrl ailesi, 172.
oplu, 299.
Dulkadrl Avarlar, 276.
nnk, 342.
Dulkadrl Bayatlar (am Bayad), 230.
ukur-Ova oymaklar, 174.
DulkadiT belii, 166, 265, 293.
ullular, 181, 278.
Dulkadrl eli, 153, 178, 201, 230, 239, 289,
u-mu-koen, 11, 12.
313.
D Dulkadrl Eymirieri, 347.

Dnimendlu, 177, 191, 192. Dulkanl oyma (oymaklan), 175, 176, 192,
Dvud (oba), 257. 231, 278.
Dvudlar, 179, 187. Dulkadrl Trkmenleri, 184, 189.
Dede-Karkn, 314. Dulkadrl ulusu, 149, 242, 267, 278, 286, 312,
Delu-Alilu, 179. 333, 346, 347, 348, 356, 366.
Deluler, 273, 275, 284, Dulkadr-Oullan, 223, 225, 226.
Demircl, 177. Durmu Haclu, 366.
Demrek, 176. Dndarlu, 179, 259, 313.
Denizli Kaylan, 218. Dndarlu Eymr, 345.

504
E Gazneli devleti, 57, 74, 79, 80, 81, 97.
Gelik, 176, 276.
Eberlu, 290. Genceli Avar, 278.
Ecled, 32. Genlu, 182.
Ediz (ler), 4, 7, 16. Germp, 177.
Elen-Olu, 176. Germiyanllar, 162.
Ekiz (1er), 321, 322. Ger-Baza, 181.
Eli, 176. 178. Ger-Karknlar, 312, 314.
Elili (Ali ?) Tatar, 180. Ger-Kzk (1ar), 295, 296.
Elliciler, 181. Gkelu, 176, 177, 317, 356.
Elvan, 176. Gklen (1er), 141, 219, 311, 348.
Emev devleti, 55. Gklen Trkmenleri, 358.
Emevler, 91, 100. Gklen-ulusu, 318.
Emr-Haclu, 180. Gklii, 140.
Ennrlu, 149. Gk-Trk devleti, 4, 5, 9, 10, 21, 26, 103.
Emtileklu, 300. Gk-Trk imparatorluu, 3, 10, 14, 15, 27.
Ermeni (1er), 48, 55, 83, 84, 104, 109, 154, Gk-Trk kaanl, 19.
160, 182, 183, 198, 203, 354. Gk-Trkler, I, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14, 15,
Ermeni krall, 134, 166. 16, 17, 18, 20, 26, 30, 36, 45, 110, 412,
Ermen-ahlar, 135, 136. 414, 415.
Er-Sar, 140, 208, 344. Gk-Veli Oullar, 196.
Ertene Be Doduras, 257. Grcikli, 344.
Ertim, 12. Gurbet 365h27.
Esenlu, 256, 326.
Gr devleti, 114, 120.
Esencelu, 366.
Gurlular, 109, 114, 118, 120, 121.
Eski Halk (oymak), 141.
el-uzz, 26.
Ekinciler, 176.
( ) 244h2, 320hl.
Evld- Be Dili, 307.
Gn, 300.
Eymr-Eyndr-(ler), 140, 141, 142, 166, 176,
Gndelu, 176, 191, 347.
205, 206, 208, 210, 212, 213, 214, 325,
Gndzl (1er), 153, 223, 269, 288.
343, 345, 346, 347, 348, 349, 358.
Gndzl-Avar (Avarlar), 175, 176, 269,
Eym-Gazilu, 176.
272, 273, 288, 290.
Eymr lyasl, 347.
Ouz boy, Tekilt 41.
Eym-Olu, 346.
Gndz-oullar, 166, 266, 269, 270, 271.
Eyyublu devleti, 136.
Gne-Barza, 199.
Eyyublular, 109, 135, 245.
Gne (Gnec), 300, 301, 306.
Ezgi, 30.
Gnelu (^JU jS* 342.

F Grc (Ier), 90, 130, 154, 156, 384.

Gzceklu, 228.
Fakihlu (Faklu), 300.
Ftmiler, 133.
Frka-! Isihiyye, 192, 195, 196, 198, 228,
ay, 219.
278, 281, 285.
uzz, bk. Ouz.

G H

Gazneliler, 66, 67, 78, 88, 89, 90, 91, 92, 102, Hbil, 325.
105, 106, 109. Hbillu, 322.

505
 Hac Bayram Eymr, 345. Hzr-Haclu, 322.
Hac Emrli belii, 165. Hzrlu, 231.
Hac-Kaya, 343. H i, 8.
Haclar, 176, 179, 193, 281. Hind, 91.
Haclu, 147. Hindlu, 180.
Hac-Mahl, 306. Hisar-Belu, 179.
Hac Mustafa, .283. Hiung-nu (1ar), 1, 2, 3, 18, 25h58.
Haiac (1ar), 146, 155, 203, 312. Hoca Ali eyh, 298.
Haleb Deri, 253. Hoca Fakihlu, 278.
Haleb Trkmenleri, 149, 153, 173, 174, 176, Hocandl, 179.
177, 191, 192, 193, 215, 226, 227, Hoca-Yunuslu, 180.
228, 229, 253, 272, 275, 279, 286, 295,
Hoca-Yunus Oullar, 367.
297, 298, 30, 305, 309, 321, 322, 329, Horasanllar, 82.
330, 345, 346, 347, 352, 355, 359, 370. Horasanlu, 182.
Haleb Trkmenleri Avarlan, 277, 278. Horasan Ouzlar, 137.
Haleb Trkmenleri Bayndrlan, 316. Horzum (lu), 181, 318, 357.
Hlidli obas, 317. Houen, 25h58.
Halil-Olu, 283, 284. Huey-hu, bk. Uygurlar.
Halka-Evli, bk. Alka-Evli. Hu-lu-u, 12.
Halkalu, bk. Alka-Evli.
I
Hama Deri, 253.
Hamidlu, 176. Irak Bayatlar, 232, 233.
Hamid-Oullan belii, 161. Irak Ouzlar, 73, 75, 81, 82h327, 85, 89, 94,
Hamudlu, 322. 95, 96, 100, 131.
Hamza-Haclu, 149, 177, 191, 193. Irak Seluklu devleti, 103, 129.
Harbendelu (lar)-Hdabendel, 153, 166, Irak Seluklular, 127, 337.
175, 176, 177, 233, 308. Irak Trkmenleri, 78, 79, 80, 88.
Harluh, bk. K.arluklar.

Haremeyn u-erifeyn airetleri, 227, 296.
Harizmliler, 55. brahim Be (oba), 283.
Harizm-ahlar, 103, 120, 137, 242, 297. -l Yvalar, 367.
Harizm Trkmenleri, 78, 117, 208, 235, 239, I-l Yrk]eri, 180, 195.
258, 345. k i (i) Salur, 140, 344.
Hasanclu, 231. -Ouz, 381, 388, 391, 400, 403.
Haydarl, 306. dir (1er), 140, 142, 208, 325, 326, 344, 356,
Hayl-Yva ( 365. 357, 358.
Hazar (1ar), 36, 55, 61h257. dir-Oullan, 356, 367.
Hazar Ouzlan, 61h257. imri Drt, 209, 291.
Hazar-tesi Trkmenleri, 45, 139, 141, 142, l-Arslan, 319.
143, 148, 211, 212, 219, 239, 319, 336, l-Beli (1er), 177, 192, 195.
344, 348, 373, 377, 407. l-Deen ( j Jj| ) Kethda, 343.
Heatllar, 119. l'Denizliler, 103.
Hezabaniyye .Krdleri, 83, 84. l-Dileklu, 228.
Hfcak, bk. Kpak. lhanl devleti, 144.
Hmslu, 153, 421. Ilhanl mparatorluu, 146.
Hrvat, 188. llhanhlar, 149, 402.
Hzr-Eli, 141. manlu A f (v) an, 153, 176, 178, 193, 265,
Hzr-Hac, 321. 276, 277, 278, 289, 290, 291, 292, 293.

506
mek, 32. Kan-Temir epnisi, 330.
mi, 32. Kan-Tura 412hl40.
mirler ^ |y 347. Kan-Tura oullar, ^ IjJ L '* j * y 412hl40
nallu (lar), 153, 175, 176, 177, 193, 223, 224, Kapucu-Tatarlan, 180.
231, 265, 268, 289; 292, 308, 310, 351, Kara, 243.
352. Kara-Avar. 278.
nal Oullan, 136, 137, 165, 223. Kara-Bayat, 232, 235, 236.
nan-Oullar, 162. Kara-Beli Sabrlar, 337.
nanlu, bk. nallu. Kara-Beli hanedan ^ a M j 337.
ran Avarlar, 286. Karaca-Ar ablu, 176.
ran Bayatlar, 234, 237, Karaca-Koyunlu, 175, 181, 230, 241, 371
ran Be-Dilileri, 308. 372.
Iran epnileri, 334. Karaca Krd Trkmenleri, 191.
ran Eymrleri, 348. Karacalu, 172, 242, 300.
ranllar, 47, 89, 103, 117, 159, 185. Kara-avdur, 327.
ran MooIIar, 143, 415. ICara-Da (ta)l, 242.
ran Seluklu devleti, 103. Kara-Emeli, 300hl2.
ran Seluklular, 109. Kara-Evli. 213, 239, 240.
ran Trkleri, 143, 155, 373, 385. Kara-Fakihlu, 178.
ran Trkmenleri, 377- Kara-Gzl, 310.
sa-Haclu, 321. Kara-Gzl Eymr, 345.
skender Be, 180. Kara-Gndzl Afar, 274, 278.
smailler, 112, 113. Kara-&uzz (Kara-Ouz), 125.
Ismailiyye Trkleri, 132. ICara-Haclu, 149, 181.
vegi, 311. Kara-Hanl Devleti, 27, 30, 56, 102.
zgil (1er), 9, 10, 15. Kara-Hanl Hanedan, 50, 56, 109, 113.
zzeddin-Haclu, 149, 176. Kara-Hanllar, 13, 50, 56, 63, 66, 67, 68, 92,
zzeddinlu, 191, 193. 102, 111, 169.
Kara-Hasanh, 175, 300.
J Kara-Haytalu, 175.
Juan-Juanlar, 3. Kara-Htaylar, 8, 9, 29h80, 111, 113, 120,
121, 241.
K
Kara-salu, 176, 341, 347.
Kaar-ICaar- (lar), 153, 155, 156, 230, 236, Kara-vli (Evli), 141, 207, 211.
292, 367h35, 377. ICara-Kalpak, 139.
Kaar Boyu, 400. Kara-Keili (1er), 178, 182, 208, 221.
Kaar hanedan, 155. Kara-Koyunlu ailesi, 156.
Kalu, 175. Kara-Koyunlu Devleti, 147.
Kadirli (oba), 306. Kara-Koyunlu. Hanedan, 147.
Kkuye oullan, 7lh290, 82. Kara-Koyunlular, 47hl94, 146, 147, 148, 156,
Kala (lar), 374, 375. 167, 168, 176, 178, 189, 201, 208, 224,
Kalayc, 318. 225, 245, 246, 248, 249, 250, 251, 253,
Kalmklar, 140, 326. 265, 268, 272, 364, 376, 379, 385h27,
Kama Bulgarlar, 60h250. 415.
Kangar, 12. Karalar, 329.
Kanl (lar), 32, 374, 375. Karalu, 179.
Kanl-Kpaklar, 111, 113. Karaman (oba), 344.
Kansu Uygarlar, 22. Karaman Devleti, 168, 184.

507
Karanarl-Karamanlu-, 147, 153, 176, 177, Kfak oullar, 137.
181, 314. Klcan, 181.
Karaman-oullar, 161, 170, 179, 180. 264, Knk (1ar), 60, 166, 175, 177, 202, 204, 205.
293. 206hl3, 208, 212, 214, 244h2, 264, 336,
Karaman-oullar Trkmenleri, 160, 409hl20. 353, 354, 355, 369, 371, 372, 373.
Kara-Osman. ollat, 199. Knk-Uak, 371.
Kara-Receb, 283. Kpak (1ar), 30, 32, 39, 58, 59, 60, 62, 67,
Kara-eyhli, 282, 299, 300, 306. 92, 100, 109, 127i386, 139, 144, 374,
Kara-Tatar (1ar), 163, 164, 166, 178, 179, 375, 377, 386, 389, 398, 421.
225. Kreyit, 144.
Kara-Ulus, 201. Krgz (1ar), 1, 5, 6, 9, 14, 21, 22, 26, 32.
Kara-Yahyalu, 179. Krklu, 178.
Kara-Yvaclu, 946. Krntl, 193, 281.
Kara-Yvalu, 366. Krklu, 154, 179, 292.
Karasi-Ou]]ar, 162. ( IjllJ u ; ), 146, 208.
Karmaz, 310. Ktay (1ar), 5, 6, 8, 13, 26, 31, 113.
Karkm (1ar), 140, 142, 176, 177, 203, 204, Kzk (1ar), 176, 202, 203, 207, 212, 295, 296.
208, 211, 212, 213, 311, 313, 314, 325, Kzlba boylar, 348.
343, 358. Kzlba Trkmenler, 186.
Karluk (1ar), 9, 10, 12, 17, 18, 21, 22, 26, 27, Kzlba Trk oymaklar, 287.
28, 29, 30, 36, 39, 43, 50, 51, 52, 55, Kzlba ulusu, 153, 154.
57, 109, 111, 113, 139, 142, 143, 211, Kzlca-Keilu, 181.
375. Kzlca-Yalmc?, 181.
Karsand-oullan, 196, 197. Kzl-Donlu, 231.
Kasmlu, 292. Kzl-Keili, 218.
Kak, 181. Kzl-Kocalu, 177, 179, 328.
Kaka (1er), 237, 358. Kzl-Koyunlu, 193, 201.
Kavuralu, 176, 177, 219. K zll Ouzlar, 80, 81.
K ay (Iar), 141, 142, 167, 180, 181; 205, 206h Kzllu, 177.
13, 208, 212, 213, 214, 216 , 217, 218,K zl Sleyman (Avar dan), 277.
219, 220, 221, 264, 293, 336, 369, 376.
Kimek (Ier), 26, 28, 31, 32, 36hll9, 57.
K ay YrkJeri, 218. Kirman Seluklular, 124.
Kazak, 139. Koca-Hacl, 177.
Kazaklar, 326, Koca-Nall, 282.
Kazanclu, 176, Kondu, 180.
Kazkl Avar, 275. Konya Kaylan, 217.
Kazlu, 300, 301, 306. Korkmazla, 330.
Kebelu, 195. Ko-u u-pan, 12.
Kenger, 36. Ko-u Viue, 12.
Kengeres, 36. Kovals, 210.
Kengerin, 3l25. Kozanlu, 176.
Kermetlu, 308. Kozan-oullar, 195, 199.
ICerem-oullar, 342. Keklu, 177, 191, 193, 273.
Kerim-oullar, 196. KpekK-Kpekl-Avarlar, 176, 177, 267,
K esm ezin, 231. 269, 273, 275, 277, 279, 284k68,
Keszir ?9 318. 289.
Kbrs Trkleri, 181. Kpekliler, 267, 268.
^ (J * 365h27. Kpeklu Trkmenleri, 266.

508
Kpek-oullar, 165, 223, 266, 267, 268, 269, L
273.
Krk, 318. Lz, 183.
Kse-Ahmedlu, 292. Lekvnik Krd, 193, 281.
Kseler, 330. Lur, 126, 234.
Kuh-Gilye Avarlar, 288.
Kulauzlu, 178, 179. M
Kullar oyma, 141.
Macar, 1.
Kum, 6, 24.
Mamalu, 176.
Kurey-Melik-ah, 179.
Manav, 174h466.
Kurlas, 143.
Mangtlar, 325, 343, 348.
Kurulu, 179.
Mansur Be Afarlar, 153, 286.
Kusun, 177. 307, 317,
Mara Eymirleri, 346.
Kusunlu, 179, 180.
Mehmed Kethda, 343.
Kusun-oullar, 197.
Mehmed Kethda Eymr, 347.
Ku-Temr, 177, 179,. 180, 317, 322.
Melek-Haclu, 228.
Kutalm-oullar, 108.
Melemenci (oymak), 181.
Kutbeiller, 149. Melemenciler, 196.
Kut-Bei oullan, 223, 266, 272.
Melemenci-oullar, 196, 199.
Kut-Bei oullar, Avar, 267.
Memlk devleti, 224, 268, 272.
Kutlu Be-Haclu, 219.
Memlk (1er), 161, 169, 210, 225, 245, 246,
ICutlu-Boa Tatarlar, 180.
251, 260, 268, 353, 354, 376, 398.
Kutub-ahiler, 148.
Memun oullar Harizm-ahlar, 57.
Kutulu, 292.
Mengckller, 136, 137.
Kuzey Suriye Avarlar, 265, 266, 276.
Mentee belii, 162.
Kuzey Suriye Trkmenleri, 289, 308.
Mentee Kaylan, 218.
Kuzucaklu, 298, 300.
Mentee Yrkleri, 195.
Kuzu-Gdenlu, 280.
Meu-lo, 26h59.
Kuzu-Gll, 178.
Msr Memlkleri, 210, 377.
Ket, 58h242.
Mihmadlu, 295.
Key, 143.
Mill, 233, 305.
Kk Ali-oullar, 195, 199.
Mool (lar). 8, 9, 26, 32, 40, 48, 112, 122, 126,
Kk-Karacalu, 298.
131, 135, 141, 143, 144, 146, 156, 157,
Kk-Yva 367. 158, 159, 161, 162, 163, 16-7, 168, 182,
Krd (ier), 82, 86, 91, 94, 95, 104, 110, 126, 205, 339, 363, 364, 374, 375, 377, 406,
127, 137, 167, 188, 191, 194h488, 202, 415.
209, 210, 215, 226, 254, 281, 292, 298, Mual, 163.
305, 309, 317, 335, 421. Mual Samaar, 180.
( ) , 365h27. Mual Tatarlar, 180.
Krd-Milmadlu, 176, 177, 178, 191. Mursal-oullar, 229.
Krdler (oba), 298. Musa Haclu-Musacalu-, 176, 177, 178, 193,
Krd oymaklar, 306. 239, 278.
Krd Revvad hanedan, 83. Muaullu, 149, 177, 233.
Kreciler, 176. Musul Atabe devleti, 133.
Krkl, 181. Muvahhidler, 138.
Kne, 176, 177, 191, 346. Muvl, 302.
Ktahya Yrkleri, 230. Muzafferler, 340.
Ktk-Bozdoan, 196. Msellemn- Toyl, 181.

509
N Otamlu, 300.
Oturak Barza, 181.
Nvekiyye Trkmenleri. 107. 108, 130, 133.
Oturak epni, 330.
Neccarlu, 176, 178.
Oturak dirler, 356.
Nilhaz (?), 32.
Oturak-Karkm, 312.
Noay (1ar), 140, 142.
Oturak-Kzk (1ar), 295, 297.
Nukerde, 36hll9.
Otuz Tatar, 8.
INEu-e-pi, 10, 12. 36.

O
kszler, 277.
Oul-Belu, 177, 179, 191, 325. z-Bayatla- (Ak Bayatlar), 234.
Ouz boy Tekilt, 50. zbek (ler), 41, 139, 142, 152, 170.
Ouz-Ouz-eli-, 14, 16, 23, 24, 25, 34, 37, 38, zbek ulusu, 141,
39, 40, 41, 44, 47hl94, 82, 85, 91, 94, 98, zerli Trkmenler, 355.
99, 109, 111, 143, 147, 201, 202, 205, zer-ouIIar, 166, 195, 197.
203, 220, 221, 238, 240, 292, 325, 336,
P
343, 374,381, 384, 386, 388, 391, 394,
413, 415, 417, 418, 420. Panlt, 311,
Ouz boylan, 169, 277, 320, 324, 334, 369, Pa-sai kan toen-a-po, 12.
371, 377. Peenek (-ler-), (Trk kavimi erinden), 12, 13,
Ouz budun, 5, 6, 17. 24, 26, 33, 36, 37, 54, 60, 102, 320,
Ouz Hanl, 168, 179. 382, 383, 391.
Ouz Peenek boyu, 320. Peenek(ler) (Ouz boylarndan), 175, 180,
Ouz Trkleri ( i j i J l '^J 5lh209, 99, 206hl3, 208, 212, 213, 320, 321, 322.
102 . Pehlivanl (1ar), 226, 228, 280, 296.
Ouz Yabgu devleti, 53, 57, 58, 59, 63, 77. Pehlivanl boy bei ailesi, 229.
Ouz Yabgu sllesi, 216. Pehlivanl oullar, 227.
Oku-zzeddunlu Krdleri, 195. Polat Kethda Eymr, 347.
Oklu, 141, 237, 348. Polovtsi, 58. bk. Kpaklar.
Osmanl Devleti, 150,152, 170, 171, 183, 192, Prnek (ler), 149, 177, 286.
193, 194h488, 199, 209, 253, 272, 304, R
379, 380.
Hakka skn Trkmenleri, 305.
Osmanl Hanedan, 53, 109, 122, 147, 149,
Ramazan-oullar, 166, 197, 206, 354, 369,
155, 167, 168, 169, 170, 179, 185,
Receblu Afar, 197, 274, 279, 283h80,
186, 187, 189, 195, 197, 199, 203, 209,
285.
215, 216, 220, 222, 309, 375, 376,
Resul-oullar, 138, 208.
379, 398, 410, 412, 414, 415, 416, 420.
Revvd, 90.
Osmanl mparatorluu 139, 205.
Reyhanl, 179, 228,
Osmanl Trkleri, 171.
Reyhanl boy bei ailesi, 229.
On-Ok (1ar), 1, 10, 11, 12, 13, 15, 20, 24,
Rivn, 305.
25, 27, 29, 32, 33, 35, 36, 204.
Rumi ar, 135, 169, 180, 182, 198.
On-Uygur, 21, 23.
Rumlu, 153.
Ordu-Hoca, 344.
Rum-Gu, bk. Urun-Gu.
Orhan Belu, 341.
Ruslar, 47, 60.
Orhun Uygurlar, 23.
Ruzeg, 210.
Orta-Pare, 178, 192, 342.
Oru-Beglu, 176. S
Oru-Gazilu, 176. Sa dlu, 147.

510
Safev (er), I3h25, 141, 14, 154, 156, 226, 154, 162, 168, 173, 174, 180, 202, 212,
242, 291, 319, 329, 332, 334, 349, 368, 244h2, 261, 263, 336, 338, 361, 366,
402, 401, 403, 412.
Safev ailesi, 156. Seluklu ailesi, 69, 75, 90, 93, 102, 121, 127h
Safev Devleti, 152, 153, 154, 155, 171, 175, 386, 135, 219.
225, 230, 235, 272, 286, 287, 293, 297, Seluklu devlet (ler)i, 54, 61, 98,101,102, 105,
308. 129, 135, 136, 150, 158, 160, 162, 168,
199.
Sakar, 344.
Seluklu hanedan, 107, 131, 137, 204, 205,
Slrlu, 177.
369, 375.
Salut, bk. Salur.
Seluklu Ouzlan, 73, 104.
Salurlu devleti, 146.
Selluriye, 229, 234.
Salurlu hanedan, 146, 340.
Selmanlu, 177.
Salurluar, 121, 126, 137, 206, 339, 363.
Sevinli, 176.
Salihler, 342.
Srkntl, 260.
Saltuk-oullar, 127.
Srknt-oullar, 196, 197.
Saltuklular, 136, 137.
Sieu-Piler, 3.
Salur-Salur- (1ar), 40, 127, 139, 140, 141,1.42,
Sincan, 299, 300, 301.
164, 166, 177, 202, 206, 208, 211, 212,
Sipahiler, 321.
214, 215, 260, 325, 336, 337, 339,
Sir-Derya Ouzlan, 24, 25, 26, 203, 392.
340, 341, 343, 344, 349, 353, 358, 360,
Sis Avarlar, 277.
369.
Sodlar, 50.
Samanllar, 50, 55, 56, 57, 64.
Soynaclar, 140, 358.
Smn-oullar, 56.
Siid Yrklei, 347.
Smnl devleti, 57, 63.
Sklen, 172, 178, 342.
Sancaklu Eyniri, 345.
Slml, 179.
Sancarlu Eymiri, 347.
Sylemezl, 176.
Sanlu, 278.
Stavrapol Trkmenleri, 140, 358.
Sar, 252.
Sufyanlu, 366.
San-Hamzal, 356.
Suldus, 143, 150.
Sark, 140, 344.
Sultanl, 141.
Sarlu, 147, 329.
Snit, 143.
artl, 183.
Suriye atabeleri devleti, 412.
S an-Trgiler, 11.
Suriye Avarlar, 286.
Saruca-Almedh, 179.
Suriye Seluklular, 109.
Saru-HaliIIu, 178.
Suriye Trkmenleri, 128h393.
Saruhau-ouIIar, 162.
Suriye Yvalar, 133.
Saru'eyhlu, 287,
Sleyman-Haclu, 177.
Sayn-Hanl, 344,
Sleyman Kethda, 300.
Savxn-Hanh Trkmenleri, 14 l? 344.
Sleymanlu, 177.
Savc Be oullar, 252.
Savc-Haclu, 177, 219, 255.
Sekiz, 268, 273. ah-Be Nkerleri, 179.
Sekiz-Ouz, 20. ah-Seven, 310.
Seluklu (oymak), 180, 372. ah-Meliklu, 321.
Seluklular, 44hl70, 53, 59, 61, 62, 63, 65, 66, am Bayad, 155, 177, 178, 186, 230, 231,
68, 69, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 85, 236.
86, 87, 88, 89, 90, 91,92,94,102,103,104, amlu, 153, 165, 180, 233, 289, 291, 308, 310,
106, 109, 111, 117, 127h386, 136, 137, 402.

511
ammarlar, 93. Tieu-a Uygurlar, 22.
am Trkmenleri, 165, 166, 275. Timur (oba), 344.
ark-Evli, 306. Timurlular, 147, 170, 314, 415.
arklu, 231. Tizi, 344.
ark-Pre, 178, 331. Toan Arslanllar, 137, bk. Toan Arslan
ebankre Krdleri, 262. Oullar.
eddd, (hnedan) 90. Toan Arslan Oullar, 136.
erefeddinlu, 178. Tokuz-uzz (Ouz), 23, 26, 30, 31, 68, bk.
ereflu, 191. Dokuz-Ouz.
e-o-Ti, 12. T onglo, 25h58.
eyh, 326. Tongra (1ar), 16, 25.
eyhlu, 177, 231, Topaklu, 300.
eyh Salur, 342. Tork, 60.
uayyiblu, 330. Torun, 284, 306.
umla-oullar, 137, 206. Tos-Baa, 182.
u-ni-e, 12. Tosun Eymr, 345.
Totura, 206hl3.
T
Tlis, 7, 15, 20, 21.
Tabanlu, 177, 191. Trabzon epnileri, 331, 335.
Tabga, 5, 6. Tuhslar, 13, 30188, 51.
Tacikler, 48. Tuhs-igil, 28172.
Tahtac, 174h466, bk. Aa-Eriler. Tu-k i-e, 12.
Tif Avar, 277. Tu'lu, 10, 11, 12.
Tliler, 154, 215h57. Turutlu, 178.
Tardu (1ar), 7, 15, 20, 21. Turgutlular, 154.
Tartaros Blancos (Ak-Tatarla), 164h452. Turut-oullan, 184, 367.
Tanclar, 181. Turhal Trkleri, 256.
Ta-e-li, 26h59. Tl Bayndr, 320.
Ta-Ba, 298, 301. Tgi (Ier), 11, 12, 13, 15, 28, 29.
Tak (D) Salur, 344. Trk (1er), 1, 2, 3, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14,
Tat, 183, 332. 15, 18, 19, 21, 27, 30, 31, 32, 34, 36, 39,
Tatab, 8. 44, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55,
Tatalu, 298, 301. 56, 59, 62, 63, 64, 88, 89, 91, 96, 98, 99,
Tatar-AIiIu, 178, 231. 101, 102, 103, 104, 109, 110, 114, 115,
Tataran- Mual, 182. 121, 125, 134, 135, 139, 142, 143, 144,
Tatar (1ar), 8, 9, 20, 21, 143, 161, 164, 165, 145, 146, 148, 149, 151, 152, 153, 154,
178, 179, 180, 298. 155, 156, 157, 158, 159, 162, 163, 168,
Tatar (Kimek boyu), 31, 32. 169, 171, 172, 174, 178, 179, 180, 181,
Tatlu, 178. 183, 185, 186, 189, 190, 193, 194, 196,
Tayy, 193, 233, 302, 305, 198, 199, 201, 205, 206, 208, 209, 210,
Tecirlu 176, 177, 178, 197, 198, 279, 211, 215, 220, 222, 232, 247, 251, 253,
281, 322. 255, 256,; 271, 281, 293, 304, 305,
Teke, 140, 208, 209, 344. 308, 318, 320hl, 327, 328, 331, 334,
Tekelu (1er), 153, 170, 291. 340, 358, 363, 369, 374, 375, 376, 377,
Tekelu, 176. 378, 379, 383, 385, 386, 391, 392, 393,
Tekelu, 181. 398, 403, 407, 408, 409, 412, 413, 414,
Teke-Saru, 318. 415, 416, 417, 419, 420, 422.
Teveciler, 141. Trk hanedanlar, 135, 136.

512
Trk kavimleri, 109. 144, 163, 211, 374, 375.
Trk Memlkleri, 169. Uygur devleti, 30.
Trkmen (Ier), 13, 28, 29, 35, 36, 37, 41, 46, Uygur kaanl, 26.
48, 51, 52, 53, 56, 59, 68, 70, 71, 72, Uyrat, 143, 145, 146.
73, 74, 75k305, 77, 86, 88, 90, 92, 100, Uz (lar), 60, 100.
104, 107, 108, 109, 111, 112, 113, -karluk, 5.
123, 126, 127, 128, 129, 130, 131, -Ouz, 9, 16.
134, 135, 137, 138, 140, 143, 145, -Ok (lar), 1, 2, 24, 113, 142, 165, 166, 173,
147, 148, 153, 155; 156, 157, 158, 177, 202, 204, 205, 313, 315, 353, 369,
160, 161, 162, 165, 166, 169, 171, 370, 381, 388, 389, 392, 394, 395, 399,
174, 177, 179, 180, 184, 186, 191, 400, 401, 404, 406, 416, 422.
194, 196, 198, 201, 202, 204, 208, -Oklu boylar, 354.
220, 223, 224, 225, 227, 229, 232, -Oklu Trkmenler, 277, 340.
242, 244, 245, 246, 250, 251, 252, Tulu Trk budunu, 17, 19.
255, 256, 260, 261, 263, 264, 265, regir, 20613, bk. Yregir.
267, 268, 269, 270, 271, 278, 281, skdar Trkmeni, 177.
297, 298, 299, 301, 305, 306, 313,
V
317, 320, 336, 337, 340, 341, 343,
353, 354, 360, 361, 365, 366, 367, Yarsak (lar), 153, 175, 177, 180, 195, 197,
371, 373, 375, 383, 386, 393, 398, 256, 307, 317, 341h8.
408, 415
Aliler,. 284. Y
Trkmen
Trkmenistan Trkleri, 418. Yabaku, 8,
Trkmenistan Trkmenleri, 140. Yaban-Eri, 178, 194.
Trkmen Kfak oullar, 128. Yabanlu, 228.
Trkmen Kurudlu, 191. Yabgu devleti, 53, 59, 62.
Trkmen ark-Pre oyma, 197. Yad Belu, 321.
Trkiye Seluklular, 47, 53, 68, 129, 134, Yadc, 318, 344.
393, 398. Yama (lar), 27, 30, 50, 56.
Trkiye Trkleri, 166, 220, 410. Yamurlu Ouzlar (Trkmenleri), 80, 81
Yah-Hanl, 366.
U Yahyalu, 180.
U (oymak), 175. Yaka Trkmeni (leri), 141, 343, 348.
U Trkmenleri, 135, 162, 213. Yalava, 344.
Ula, 177, 317, 341. Yapa, 350.
Ulalu, 175, 195, 298. Yapa, 318.
Ulalu, 298, 303, 306. Yapa-oullar, 350.
Ula-oullar, 341. Yaparl, 204, 207, 259.
Ulu-Yrk, 173, 174, 178, 182, 190, 192, 228, Yaruldular, 134, 137, 365.
231, 256, 330, 343. Yasaalk-Treng, 318.
Urcanlu, 176. Yaylalu, 181.
Urmiye Yvalar, 364. Y az (oba), 344.
Urun-u, 179, 334. Yazr (lar), 118, 1221378, 142, 146, 176, 205,
Usalu ( ^JU j\ y 290, 291. 20613, 208, 211, 213, 241, 242.
Ustacalu-Usta-Hacl-(Ustaclu), 13h25, 153, Yeni-l, 175, 176, 177, 178, 191, 193, 194,
291. 215, 226, 227, 228, 231, 232, 239, 273,
Uygur (lar), 1, 7, 8, 9, 12, 16, 17, 18, 19, 20, 276, 277, 278, 297, 298, 299, 300, 801,
21, 22, 23, 25, 26, 27, 31, 44, 139, 143, 316, 320, 342, 366.

513
Yeni-I Eymirleri, 347. Yrk (1er), 174, 181, 186, 195, 196, 209, 217,
Y eni-l teekklleri, 333. 240, 243, 314, 318, 412hl40.
Yeni-I Trkmenleri, 183, 184. Yrk oymaklar. 174.
Yer-Bayrku, 8. Yula, 12.
Ymalllar, 77, 78, 91, 98. Yusuf Eymr, 346.
Yva (1ar), 127, 129, 134, 147, 156, 205, 2061 Yuvalu, 176, 179.
13, 208, 212, 230, 236, 338, 356, 360, Ye-i (1er), 2.
361, 362, 363, 364, 365, 366, 367. Yregir (1er), 166, 176, 205, 208, 214, 353,
Yva belii, 362. 354, 355, 369, 370.
Yvalu, 179, 180. Yzde-Pre, 178.
Y valu-Y u valu, 366.
Z
Yva-oullan, 367.
Yva Trkmenleri, 111. Zkirlu, 176, 179.
Yimek (mek), 32. Zengler, 109, 133.
Yol-Basanlu, 176. Zeynebli, 279.
Yomut, 140, 344. Zulkadr (ran a giden Dulkadrl bl),
153, 287, 290, 292, 348.

514
 III-YER ADLARI

A Ak-ehir (Erzincan), 171.

Ak-ehir (Konya), 177, 191,
Abakan rma, 9. Ak-Viran, 356.
Abbas (ky), 334. Ak-Yuma, 331.
Abverd, 69, 70, 72, 74, 79, 116, 118, 119, Ak-Termel, 15.
121h375, 289, 290, 292. Ala, 282.
Aca Da, 193. Ala-Bucak, 302.
Ac-Deniz, bk. Hazar Denizi. Alaca-Han, 177, 300.
Acln, 251. Ala-Gl, 27.
238. Alaiyye, 185.
Adalar Denizi, 101, 134, 182, 191, 213, Alan Yaylas, 269.
375. Alnca (k) kalesi, 230, 384, 386, 405, 417.
Adana, 154, 180, 189, 193, 194, 214, 259, Alm-yuma, 331.
282, 313, 315, 321, 330, 333, 342, 347, A li Han Arg, 333.
353, 354, 356, 409. Almalk, 35hll2, 36.
Afganistan, 142. Alp-Ouz, 334.
Afyon-Karahisar, 185, 190, 191, 192, 219, Altay dalar, 21.
372. Alt-Parmak, 284.
Afrika, 125. Alt-St, 283.
Ada, 306. Altun-Kpr, 384.
Ada-Alam, 282. Amasya, 153, 157, 163, 166, 171, 178, 185,
A-shaklu, 367. 187, 190, 192, 213, 231, 256, 343, 394,
Ahr Da, 346. 409hl20.
Ahlat, 136, 137, 364. Amga, 16.
Ahlat Kalesi, 332. mid, bk. Diyarbekir.
Ahvaz, 263. Amid suyu, 384.
Aka (Aa)-Kale, 193, 301, 303, 304. Amik gl, 346.
Aa-Kale, 384. Amik ovas, 165, 175, 224, 228, 266, 270,
Aka-Su, 325. 270, 271.
Ak-Da, 179. Amul, 64.
Ak-Elma, 353. Amu Suyu, 141, 216, 240.
Ak-n, 303. Amye, 112.
Akk, 133, 386h30. Anadolu, 28, 42, 46, 49, 53, 61, 102, 103, 108,
Ak-Saray, 179, 214, 257, 321, 350, 351, 352. 110, 111, 117, 121, 122, 124h382, 129,
Ak-Saz, 367. 133, 134, 135, 138, 139, 140, 141, 142,
(L_^jT), 35hll3. 143, 144, 145, 148, 149, 151, 152, 153,

515
 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, Aya, 217, 295.
162, 163, 164, 165, 166, 167, 170, 171, Aydn, 181, 191, 192, 259, 278, 330, 331, 347,
172, 173, 174, 175, 179, 181, 182, 183, 371, 372, 412hl40.
184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, Aydos, 218.
193, 194, 195, 198, 199, 201, 202, 203, A yn rs, 303, 304.
206, 208, 209, 211, 212, 213, 217, 219, Ayn Elize, bk. Ayn rus.
220, 222, 223, 227, 230, 256, 259, 264, Ayranlk, 283.
293, 312, 316, 318, 329, 332, 335, 340, Ayvad, 282.
345, 368, 372, 385h27, 392, 393, 404, A zaz, 355.
409, 411, 413. Azerbaycan, 71h290, 82, 83, 90, 95, 107,
Anamur, 168, 180, 367. 128, 129, 130, 135, 137, 139, 145,
Andrn, 276. 147, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 230,
Andhoy, 141. 234, 235, 236, 261, 278, 286, 309, 348,
An rma, 14. 365, 378, 380, 381, 419.
Ankara, 162, 176, 178, 182, 188, 190, 191, Aziz-Belu, 182.
213, 214, 217, 218, 220, 240, 243, 254,
257, 272, 273, 277, 278, 289, 295, 312, B
320, 321, 324, 330, 334, 342, 344, 351, Badaraya, 132.
353, 361, 371.
Badad, 54, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 103,
Antakya, 159, 223, 231, 242, 265, 266, 270,
127, 132, 145, 187, 199, 222, 232, 233,
329.
261, 262, 263, 264, 299, 310, 332, 337,
Antalya, 154, 162, 174 214, 232, 357.
360, 361, 362, 363.
Arabistan, 125.
Bgin, 123.
Aralk Dere, 350.
Baras, 243.
Aralk-Evi, 371.
Bahar kalesi, 362, 364.
Aral gl, 24, 33, 36, 58, 100, 326, 358.
Bahecik, 284.
Aral kylar, 35.
Bahreyn, 339.
Aras ay, 249.
Bl, 191,277.
Argd-Ka, 356.
Balasagun, 28, 29h80, 50, 56 113.
Ark-Ard, 333.
Balat, 351.
Arklar Deresi, 350.
Balhan, 68, 71, 72, 73, 77, 78, 87, 112, 118,
Aris ay, 38.
140, 141, 241.
Arslan-Beli, 282.
Balkesir, 162, 185, 191, 192, 275, 330.
Arslanl Virn, 217.
Balkanlar, 36, 60, 202, 320.
Arslan-Ta. 282.
Bam, 125.
Artuk-Ova, 266.
Baran, 351.
si rma, 224, 267, 270.
Barategin (tekin), 33, 43.
Aa Sir-Derya boylar, 36, 42.
Barnl-Kent, 40, 41, 112.
Anas, 41.
Barlk rma, 3, 4, 203, 204.
ve, 145.
Barsgan, 27.
Avnik, 380.
Barin-Derya, 39, 40.
Avnpa, 219, 404.
Basra, 132, 148, 222, 262.
Avar-Buca, 278.
Bat-Anadolu, 134, 162, 166, 174, 175,
Avusturya, 187, 191, 227, 274, 285, 300, 317.
182, 191, 195, 213, 217, 244, 264, 277,
Ayntab (Anteb), 159, 194, 265, 266, 267,
276, 295, 299, 306, 312, 314, 316, 317, 350.
329, 346, 409. Bat Gk-Trk lkesi, 12.
Ayas, 192, 354. Bat-lran, 82, 103, 105, 156, 336.
Ayaslu (Seluk), 218, 372. Bverd bk. biverd.

516
Bayat kalesi, 132, 220, 232. Boz-Abad, 193.
Bayburt (d), 153, 160, 380. Boz-Alan, 372.
Bayburd, 179, 180, 217. Boz-Doan, 278.
Bayezid kalesi, 235. Boz-Kr, 180.
Bayndr, 315, 321, 322. Boz-Ok, 155, 174, 178, 186, 227, 230, 231,
Bayndr, 351. 243, 275, 276, 277, 280, 313, 317, 332,
Bayrca-Kuyu, 333. 342, 368.
Baykal, 8, 21. Boz-Ok (Birecik kazas kylerinden), 204.
Bayramlu, 327". Boz-Ok (Konya yresinden bir ky), 204.
Beenek-z, 320. Boz-yk, 300.
Belik Dere, 372. Br-Delk, 350.
Be-Obas, 228. Bualu, 353.
Be-Pazar, 182. Buhara, 33, 55, 59, 63, 64, 66, 67, 111.
Be-ehir, 189. Buhayra, 251, 252.
Behisni, 231, 251. Bulac. 29, 29h76.
Bekda, 331h21. Bulank, 321.
Belgrad, 229. Bulgar da, 341.
Belh, 66, 86, 113, 114, 115, 117, 119, 121, Burgu, 20.
122, 141. Burnaz kprs, 195.
Belih ay, 193, 197, 303, 305. Bursa, 195.
Berem, 307. Burucird, 234.
Berdaa, 153, 236, 384. Buruket, 29, 29h76,
Berdesr, 123, 126. Busatlu, 332.
Berendi, 192. Bst, 70, 74.
Bergama, 331. Buz-Donduran, 269.
Berkelik, 321. Byk Altaylar, 10.
Be-Balk, 8, 17, 21, 23, 31, 374. Byk-Sakz 321.
Beiri, 244. Byk Yva ky, 368.
Bevzic, 132.
Beyat, 132. C
Beylekan, 131.
Bezirci, 333. Caber, 243, 245, 247, 248, 250, 251, 253.
Bidls, 127, 136, 329. Canik (Canit), 165, 327, 328.
Bidlis dalar, 210. Canik dalan, 187.
Bidlis kalesi, 332. CanlL, 284.
Bin-Boa dalan, 355. Cebel, 360.
Binhas, 66. Cem (Emba), 33.
Bire (cik), 204, 243, 249. Cemlim, 248.
Birgi, 278. Cend, 34, 38, 40, 52, 57, 59, 62, 63, 66, 67,
Bistam, 120, 121. 76, 94, 100, 101, 111, 112.
Boaz-i, 102, 399. Ceyhan, 197, 198, 280, 354, 369.
Boazlayan, 179. Ceyhan nehri, 196, 197, 353, 354, 369.
Bolu, 142, 185, 213, 256. Ceyhun, 10, 27, 59h247, 64, 65, 67, 76, 77, 78,
Bolu sanca, 182, 239. 80, 87, 102, 140h411, 152, 169.
Bosna, 188. Cezayir, 199-
Bostanlu, 217. el-Cezre, 109, 131, 232.
Boynu-Youn, 353. Cezret ibn Umar, bk. Cizre.
Boy-Ovas (Boy-bad), 351. Cheimasiae, 328.

517
Cib], 89. ukur-Ova, 48hl94, 134, 166, 172, 175,
Cirgak, 4, 7. 177, 180, 181, 182, 190, 192, 195, 196,
Cirik kale, 40. 197, 232, 257, 269, 271, 274, 275, 276,
Ciruft, 123. 279, 280, 281, 282, 314, 341, 353, 354,
Ct (jit), 33. 355, 369, 370.
Cizre (Cezire), 95, 137, 244, 384. una, 231.
Colab (Culab), 194, 302, 303, 306. u-Ba, 16.
Colab rma, 193.
D
Corycos (Cracca), 264.
Cotzanta, 328. Dadyan, 351.
Curcan, 74, 81, 82, 87, 89, 93, 118, 119, 219. Dakuka (Tauk), 127, 336.
Curcaniye (Grgen), 33, 43. Daman, 81, 99, 107, 164.
Cuveyn, 116. Damzlk, 284.
Damlaluca, 295.
Dnimend lkesi, 213.
akmak, 350. Drende, 267, 268, 269.
aml-Bel, 142, 185. Day-Oluk, 283.
anak, 333. Debsiyye, 64, 75.
anak-Alam, 321. Dede-Kargn, 314.
anak-Kona, 282. Dekkn, 148.
andarlu, 331. Deli-Dinar, 350.
andr, 325. Demenhur, 251, 252.
ankr, 166. Demircili, 283.
ardar, 40. Demir-Kapu, 354.
arklar, 211, 259. Dendnekan, 91, 93.
ankl, 211, 259. Denizli, 134, 161, 162, 181, 192, 214, 217,
avdar, 284. 341, 399.
avdur, 324. Derbsak, 271.
avuTcu, 350. Derbsak kalesi, 270.
ayrlar, 331h22. Derel, 331.
ay-Kuyu, 295. ( jy - ), 61h257.
epni dalar, 331. Det-i Kpak ^ j, 3 5 h ll3 , 260.
l tr gol, 20. Detiya, 284*
imen, 284. Develu Karahisar, 180.
in, 1, 8, 10, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 22, 26, Deve-Ta, 300.
27, 31, 48hl58, 113. Deylem, 7lh290, 81, 94.
oban Be, 300bl0. Deyr Rahbe, 275.
orum, 153, 163, 182, 185, 213, 325, 329, Drnaklu, 307. .
334, 394. Dicle, 384.
rdk, 284. Dil-i Nemek, 761310.
rten Hy, 306. Dih-i Nev, 34.
u, 12, 28, 31, 36* Dihistan, 70, 78, 79, 93, 118, 119.
ubuk, 295. Dikmeci, 331.
ubuk ovas, 170. Dimak (am), 101, 133, 224, 245, 247, 248,
uay-Kuz, 13. 252, 254, 267, 268, 271, 296.
uhr- Sad, 399. Diuever, 84, 127, 144, 337, 360.
ukurcak, 243. Divn, 356.
ukur-Hisar, 333. Divne Klas, 350.

518
Divneler, 217. Esed-bad, 85, 291, 292.
Divrii, 187, 263. Ester-bd, 314, 343, 348, 349.
Diyarbekir, 95, 101, 136, 145, 146, 147, 151, Esenlu, 257.
167, 175, 193, 209, 225, 245, 249, 250, Esirlik, 284.
251, 276, 299, 384. Eski-I, 179, 333.
Dizful, 288. Eski-ehir, 182, 221.
Dodurga, 256. Etrek, 348.
Dou-Anadolu, 100, 135, 136, 147, 153, 155, Etrek ay, 311, 343.
156, 164, -183, 201, 332, 378, 381. Eme-Kaya, 179.
Don rma, 36, 59h250. Enas, 40.
Dudriaa, 256. Ezgenti Kadaz, 16.
Duraklu, 333.
F
Dzmrd kalesi, 385.
Dzm, 333. Farab (Karauk), 33, 38, 39, 62.
Fars, 121, 123, 126, 127, 137, 146, 150, 151,
E
202, 260, 261, 262, 287, 288, 292,
Edirne, 199. 336, 337, 388, 339, 340, 358, 363.
Eridir, 217, 314, 357. Fa ay, 379h4.
Elbistan, 153, 161, 166, 226, 243, 280, 300, Ferah, 289, 290, 291.
320, 321. Ferve, 69, 74, 78, 79.
Elbistan ovas, 160. Ferve l, 88.
Elgen-Arg, 333. Fergana, 30, 66, 67.
Elgen-Virn, 350. Fndk, 321.
Emba, bk. Cem. Frat, 101, 153, 174, 182, 210, 213, 223, 266,
Emegil, 284. 303U23.
Emet suyu, 384, 398. Firuzlu, 331.
Emir-Da, 321. Fiyahan, 302.
Emirgn, 399. Fmen, 335.
Emir Hac, 306.
G
Emir-Ua, 282.
Emirl, 331. Gani?, 356.
Endls, 105. Garcistan, 119.
Engezlu, 331. Gverd, 290, 309.
Erbil, 133, 134, 146, 209. Gvur dalan, 134, 192, 195, 228, 273, 298,
Erci kalesi, 332. 354, 369.
Erdebil, 130, 150, 170. Gzi Anteb, bk. Ayntab.
Erdelan, 421. Gazne, 57, 68, 70, 119, 120, 121, 122.
Ereli, 342. Gazze, 159, 223.
Erivan, 236, 399. Gebeciler, 217.
Erence, 217. Gedk, 179, 230.
Ermenek, 161, 168, 180. Gemerek, 230, 280.
Errn, 90, 128, 129, 131, 135, 145, 146, 151, Gence, 129, 153, 236, 279, 384.
161. Gencek, 217.
Erzen, 135. Gerelik, 307.
Erzincan, 148, 151, 152, 153, 165, 173, 190, Gerede, 142, 185.
264, 328. Germiyan, 408.
Erzurum, 135, 146, 157, 161, 172, 190, 364, Germsr, 124, 126.
379, 380. Geyikler, 232.

519
Gln, 152, 230. Hami, 10.
Gird-Kuh kalesi, 99, 100, 107. Hamid (sancak), 171, 181, 213, 214, 217,
Giresun, 165, 324, 325, 331, 332. 242, 243, 312, 314, 319, 333, 357.
Girih-Rd, 234. Hamid ( -U-), 384, bk. mid.
Girmasun, 333. Hamse, 237, 292.
Golkonda, 148. Hamza-Baba, 331h21.
Gk-Gedik, 331h21. Han-Ky, 282.
Gk-Ky, 217. Harizm, 33, 36, 43, 44, 52, 57, 58, 63, 68, 76
Gk-Pnar, 321. 77, 78, 92, 93, 100, 101, 118, 122,
Gksn, 313. 124h382, 125, 142, 164, 218.
Gksn yaylas, 187, 189. Harmandal, 331h21.
Gl-Hisar, 334. Harput, 136.
Grele, 331. Harran, 193, 248, 302.
Gynk, 268. Haruniye, 315, 321, 346.
Gr, 119, 126. Hasrc, 283.
Gzgn (Cuzcan), 74. Hassa, 269, 283.
Glnar, 178, 308, 356, 366. Hatay, 229, 409.
Gl-Tepe, 282. Hatuniye, 250.
Gndzl, 269, 329, 366. Haydar bad, 148.
Gney-Anadolu, 46, 156, 202, 228. Haymana, 257, 278.
Gney Azerbaycan, 156. Hazar Denizi, 33, 68, 141, 186, 202, 240, 358.
Gney-Bat Anadolu, 173, 182, 195, 223. Hazar lkesi, 55.
Gney-Dou Anadolu, 95, 135, 136, 155, Heftaze Bilan, 98.
272. Hekim-Han, 177, 178.
Gney Ispanya, 138. Helvaclar, 331h22.
Gn, 217. Hemedan, 81, 82, 83, 84, 87, 90, 98, 105, 106,
Grcistan, 100, 137, 335, 379h4, 384, 385, 397. 107, 108, 131, 146, 234, 261, 289, 292,
Grgen, 124, 243. 311, 337, 360, 361, 362.
Grgen ay, 141, 311, 343. Herat, 74, 87, 88, 92, 93, 116, 119, 120, 170,
Grgen, 100. 344.
Grleyen, 284. Hsn-Keyf, 136, 245.
Grn, 177, 178. Hsn ul-Ekrad, 316.
Gvercinlik, 322. HIIe, 126, 234, 309.
Gzelce, 284. Hind, 43hl58, 70, 125.
Hindistan, 66, 68, 72, 81, 109, 148, 149, 155,
H
170.
Haclu, 231, 234. Hisar-Tak, 241.
Hac-Veliler, 283. Hive, 139.
Haleb, 13h25, 134, 135, 153, 165, 173, 175, Hocend, 66, 67.
178, 192, 204, 223, 224, 226, 227, 228, Horasan, 24b52, 42, 43, 47, 57, 58, 64, 65, 66,
245, 246, 247, 248, 249, 251, 252, 254, 68, 69, 71, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81,
265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 273, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 94, 100, 101,
277, 278, 294, 298, 299, 303h23, 306, 112, 113, 118, 120, 121, 122, 123, 124,
312, 354, 360, 365, 370. 125, 135, 136, 139, 140, 142, 146, 147,
Halhal, 290. 148, 152, 156, 220, 235, 241, 242, 288,
Halkalu, 331. 290, 291, 292, 320, 371, 393.
Hama, 192, 253, 271, 279, 341, 359, 371. Horzum, 218.
Hamed, 302. Hotam, 28h68.

520
Hoy, 130, 146, 329, 364. 227, 231, 233, 324, 235, 236, 237, 239,
Hudu da, 321, 322. 255, 257, 265, 272, 273, 274, 277, 278,
Hulvan, 127, 145. 281, 286, 288, 289, 292, 293, 297, 303,
Humus, 192, 251, 254, 266, 278, 341, 371. 304, 310, 318, 332, 337, 340, 345, 348,
Humus sanca, 345. 358, 360, 368, 374, 377, 380, 393, 402,
Hutteln, 113. 414h 152, 418, 421.
Huvr, 81. Iran Krdistan, 365.
Huvre, 34, 38, 52, 76h310. Irti, 32.
Huzistan, 126, 'l27, 131, 222, 260, 261, 262, sfahan, 71, 81, 82, 84, 87, 89, 90, 109, 170,
263, 264, 286, 288, 292, 293, 337, 171, 261, 262, 416hl61.
338. sferyin, 70, 116.
Hdvendigr, 213. sficab, 27, 28h74, 29, 33, 34, 36, 50, 51,
Hseyinler, 321. 56.
Isfizar, 289, 291.
I shaklu, 180.
Ilgn, 28h68, 180, 191, 213h57, 341. skenderun, 281.
Irak-! Acem, 83, 87, 88, 89, 94, 105, 124, skilip, 165,
151, 282, 362. slhiye, 195.
Irak- Arab, 96, 98, 105, 106, 131, 137, 147, Isorya, 264.
151, 232, 233, 239, 245, 250, 332, 386. spanya, 138, 234.
sparta, 162, 185, 192, 215, 320. Ispir, 153.
Issk Gl, 4h9, 10, 11, 27, 28, 35hll2. Istahr, 150.
stanbul, 96, 196, 204, 220, 285, 375, 415
1 h 153.
bar, 119. til, 34, 36, 43, 55, 58, 61h257, 100, 405.
tblis-Hisar, 334. zmir, 196, 199, 307, 330, 369hl.
brahim, 217.
K
cdiye, 283.
t-Il (el), 160, 168, 180, 181, 182, 185, 189, Kadl, 278.
196, 239, 297, 307, 314, 318, 334, 356, Kadirli (Kars), 176, 195, 196, 276, 277, 342,
357, 366, 367. 346.
-tl Sanca, 307. Kafkasya, 198, 275, 281.
frikiyye, 138. Kahire, 226, 246, 251, 268, 353, 354.
tdeli, 284. Kahkaha kalesi, 288.
ki Imek, 32. Kal atl-Mslimin, 246.
Iklu-Virnu, 217. Kalecik, 231.
li, 11, 12. Klincar, 68.
li-Su, 179. Kaman, 281.
man-Asar, 353. Kansu, 22, 31.
ince Dere, 284. Kapanlar, 217.
ncircek, 307. Kaplan Alan, 219.
Incgez, 321. Kara-Aa, 307.
Inger ay, 379h4. Kara-Ba ( J y 219, 230, 335, 368h35.
ran, 42, 48, 49, 53, 75h305, 97, 103, 108, Kara-Beli lkesi, 337.
110, 117, 129, 137, 142, 143, 145, 146, Kara-Boaz, 326.
147, 148, 150, 152, 153, 154, 155, 156, Karaca-Da, 220, 225, 342.
158, 166, 170, 171, 175, 176, 183, Karaca-Kaya, 217.
184, 188, 190, 194, 212, 214, 222,'226, Karaca-ehir, 203.

521
 Karaca-Virn, 308. Kaypak-kalesi, 321.
Karauk dalar, 34, 36, 39, 59, 381, 384, Kays adas, 125, 339.
391, 398.
Kayseri, 159, 160, 161, 163, 166, 171, 176,
Kara-Deniz, 26, 33, 36, 58, 59, 202, 320, 374,
182, 187, 195, 213, 230, 273, 280, 281,
379h4, 385.
282, 294, 340, 366, 402.
Kara-Dere, 384.
Kazanclar, 367.
Kara-Dervend, 380.
Kazancal Yazs, 350,
Kara-Dinek, 400.
Kzerun, 287, 289.
Kara-Gl, 111.
Kazlk da, 384.
Kara-Gnc, 331.
Kazvin, 73, 84, 87, 131, 170, 290, 292.
Kara-Hisar, 342.
Keder, 39.
Kara-Hisar, 3S7.
Keferdiz, 330.
Kara-Hisar- Sahib, 181, 213, 214, 219.
Kem, 9, 20, 22, 203.
Kara-Irti, 9.
Kemah, 167, 216.
Kara-Isalu, 196, 197, 232.
Kemik, 4, 7.
Kara-Kaya, 353.
Kemer, 283.
Kara-Keilu, 182.
Kencede, 39.
Kara-Kei, 353.
Kendumn, 338, 339.
Kara-Kpr, 355.
Kene Gne, 321.
Kara-Kum, 13, 34, 35hll2, 59.
Kengiri, 213, 214.
Karaman (ili, blgesi, eyleti), 187, 275, 408.
Kere, 84.
Karaman Kayas, 218.
Kerek, 221.
Karamanl, 283.
Kerkk, 233, 250, 253, 254, 309.
Karamuklu, 282h78, 283.
Kesik ay, 196.
Kara-Pnar, 28168, 282, 284.
Kesir, 283.
Karasi, 213, 214.
Keskin, 330.
Kara-ar, 10.
Kef ul-vechil-bahr, 252.
Kara-Ta;, 178.
Kef ul-vechi l-kibelt, 252.
Kara-Tav, 34hll3.
Kettele, 302.
Kara-Yurd, 283.
Keyre Ba, 20.
Karclar, 372.
Kezzz, 234.
Karglk, 313.
Kbrs, 180.
Karnca, 331.
Kl-Kla, 284.
Kar-Ta, 180, 333, 356.
Knk, 192, 276, 321, 366, 370.
Karnak, 39.
Knk, 369hl.
el-Karyet l-Hadse, bk. Yeni Kent.
Krk-Han, 269.
Kasaba, 182, 320.
Krk-Kale, 229.
Kastamonu, 28h68, 185, 213, 214, 351, 408.
*' Kgar, 27, 30, 50, 56, 67. Kr-ehir, 158, 163, 176, 178, 182, 186, 191,
Ka-Yenicesi, 217. 231, 313, 327, 347.
Katar, 182. Kzl-Avrat (Kzl Ribat), 78.
Katr-Oluu, 269. Kzlca, 367.
Ktif, 339. Kzl-Da, 354.
Katvan l, 113. Kzl-Dere, 284.
Kavak ky, 189. K zl-ren, 283.
Kaya-Dibi, 331. Kzl-Pmar, 283.
Kayck, 217. Kzl-Yaka, 170.
Kay Hy, 217. Kzkal, 284.

522
Kz-Kulesi, 265. Kuzey-Suriye, 129, 188, 192, 193, 202, 223,
Kiik Ta, 35hll2. 230, 231, 235, 265, 272, 297, 307,
Kihran, 131, 371.
Kilikya, 353. Kuzu, 257.
Kilis, 188, 352, 355. Kuzu-Deresi, 321,
Kilise, 331. Kk Asya, 61.
Kilise, 372. Kk Kedfiye, 372.
Kirman, 92, 121, 123, 124, 125, 146, 151, 291, Khek, 64.
292 293, -338, 406. Krd da, 228.
Kirman-ah, 127, 233, 292, 336. Krdistan, 105, 127, 144, 290, 335, 336, 340,
Kobnan, 123. 360, 363.
Ko-Hisar, 179, 324, 342, 357. Krtn, 331, 353.
Ko-Hisar gl, 178. Ktahya, 134, 162, 181, 185, 188, 191, 209,
K o, 21. 214, 232, 259.
Konya, 154, 160, 161, 179, 180, 190, 204,
213, 214, 217, 321, 342, 409hl20. L
Korucu, 231.
Lapa, 308.
Koyul-Hisar, 153.
Lrende, 179, 189, 217.
Kozan, 195.
Lttakiyye (Lzkiye), 276.
Koz-Ordu, 28h75.
Luristan, 222, 261, 362, 363.
Koz-Virn, 350.
Kmen, 9, 15.
M
Kk-Kesene, 40.
Krdzl, 356. Maka, 327.
Kse-Da, 134, 158. Maden, 235.
Kyceiz, 218, 325. Madrasan, 283.
Kuds, 108, 133, 136. Maara, 282.
Kh-Gilye, 127h386, 154, 260, 286, 287, Mhn, 122, 141, 162.
310, 337. el-Mahk, 262, 263.
Khistan, 113. Mahmudlar, 334.
Kulan, 29. Makedonya, 60.
Kul-ukuru, 331. Mk, 235.
Kumis, 76h310, 119. Malatya, 137, 157, 162, 166, 214, 267, 268,
Kurey-z, 351. 275.
Kurt-Kula, 195. Malatya, 128.
Kurtulmu, 331. Malazgird, 60h252, 102, 134, 324.
Kuru-Dere, 196h7, 308. Malye ovas, 157.
Kuru-Pnar, 346. Manastr, 199.
Kusun, 196. Manclk, 177.
Kuu, 282. Manurya, 10.
Kulgak, 16. Manglak, 33, 59, 78, 100, 112, 118, 139,
Kutatis, 379h4. 142, 164, 202, 241, 324, 325, 326, 343,
Kuyas, 27. 348, 358, 375.
Kuzey Afrika, 138. Manisa, 28h68, 162, 172, 185, 216, 331.
Kuzey Azerbaycan, 156, 380. Mara, 147, 153, 157, 159, 172, 175, 182, 196,
Kuzey-Bat Karadeniz blgesi, 182. 199, 226, 231, 263, 267, 276, 321, 322,
Kuzey-Dou Anadolu, 165. 324, 346, 409.
Kuzey Kafkasya, 36hll9, 140, 326, 358. Mardin, 136, 173, 190, 224, 250, 265, 313.

523
Markab kalesi, 224. Mut, 180, 356.
Marmara (Denizi), 134. Mrsell. 322.
Marmara blgesi, 162, 174, 182, 211. Mkye, 81.
Marmara kylar, 198.
Mavera un-Nehr, 15, 24, 28, 29h80, 33, 42, 43, N
48hl94, 51, 52, 55, 56, 64, 65, 66, 74,
Nahivan, 130, 145, 361.
75, 96, 105, 109, 110, 122, 139,
Necid, 193.
164.
Nermr, 124.
Mzendran, 118, 241, 242, 292.
Nerun?, 356.
Medin, 47hl92.
Nes, 70, 77, 78, 116, 118, 121, 122, 124,
Medine, 227.
241.
Mehdiyye, 138.
Nev-ehir, 191.
Mekke, 227, 387.
Nide, 179, 182, 259, 342.
Mekrfl, 72, 94, 125.
Nihvend, 234, 263.
Melik-Virn, 284.
Niksar, 320.
Menbi, 296h7.
Niabur, 49, 68, 72, 85, 88, 92, 99, 116, 118,
Menbi blgesi, 192.
119, 120, 124, 205, 236, 409.
Menemen, 196.
Nizib, 194.
Mentee, 153, 181, 213, 218, 318, 325, 351,
Nr, 66, 76.
357.
Nusaybin, 97, 250.
Meraa, 83, 127, 146, 337.
Nusretlu, 347.
Mersin, 200.
Merv, 41, 47hl92, 74, 77, 80, 85, 88, 89,
90, 91, 112, 114, 115, 116, 119,
O
120, 121, 137, 141, 162, 209, 310, 344. Olak-Kayas, 283.
Meskenci, 372. Ourca, 295.
Meyyfarikn, 136. Ouz l, 33, 58.
Msr, 96, 110, 138, 160, 164, 169, 246, 251, Ouz lkesi, 33, 34.
268, 271, 340, 365, 398, 409, 414K153, Ouz yurdu, 35, 43, 388.
415. Onguncular, 284.
Mihali, 275. On-Ok lkesi, 21, 35.
Mirki, 28, 29, 50. Ordu, 28, 29, 50, 56.
Misis, 192, 354. Ordu, 327, 328, 332.
Moolistan, 113. Ordu Bali, 22.
Molla Hseyinler, 283. Orhun, 9, 22.
Mora, 171. Orhun blgesi, 3, 19, 21, 22, 24, 26, 31, 35.
Mual, 132, 145, 364. Orhun-Selenga blgesi, 23.
Muan gl, 277. Ornas (Enas), 42hl55.
Mula, 153, 162, 181, 216, 351. Orta-Anadolu, 134, 155, 164, 174, 179, 184,
Multan, 68. 186, 187, 217, 232, 244, 264, 275, 277,
Muradiye, 331h21. 296, 350, 351, 357.
Murad Paa kprs, 346. Orta-Arabistan, 193.
Murgab, 344. Orta-Asya, 1, 3, 5, 18, 26, 51, 135, 137, 139,
Murtaza-bd (ova), 217, 320. 142, 154, 162.
Murted-ukuru, 353. Orta-ran, 82.
Musul, 95, 97, 104, 128, 132, 136, 145, 246, Oru-Olu, 284.
250, 289, 360, 365. Osmanck, 322.
Mu, 136. Osmaniye, 195, 198.

524
Otrar ( j l ^ l ), 29, 35hll3. Ryindz, kalesi, 146.
Ovack-Pmar. 321.
S
Ozgur, 331.
Sabran (Savran), 29, 33, 35hl 13, 39, 43.

Sdk Ata Tepe, 39.

tken, 6, 7, 10, 14, 18, 20. Sfita, 224, 265.
zer, 276. Safranbolu, 238.
z-Ked, 30, 40, 41, 64, 66, 111, 243. ( j * ) 127h386.
Saim-Beli, 195.
P
Sakal, 295.
Pa, 269. Sakarya blgesi, 1741466.
Pasin, 96, 380. Sakzck, 321.
Payas, 195, 269, 354. Samsun, 165, 166, 327.
Pazarck, 330, 334, 346. Sandavi?, 356.
Pazar-ren, 282, 283, 284. Sandk da, 346.
Pazk, 416. Sandkl, 219.
Peenek, 323. Sarban, 331.
Peenek-z, 320. Sacz, 198, 282, 283, 284, 294, 324.
Flilalonite, 328. Sru, 146.
Pnar-Ba, 282, 283, 284, 294. Saru-am, 197, 333, 354.
Potuklu, 284. Saru-Gurkan, 309.
Prnek, 321. Saru-Han, 191, 213, 218, 330.
Saru-Han sanca, 189.
R
Saru-Kaya, 152.
Rahbe, 96, 307. San-Kurun, 256.
Rahva ovas, 102. Sarvand da, 321.
Rakka, 136, 193, 194, 197, 226, 275, 278, 279, Sve, 145.
281, 295, 302, 303, 305, 306, 307, 317, Sayram, 35hll2.
330. Sebzvr, 291.
Rakka lleri, 305. Selnik, 60.
Rvendn, 352. Selik ('iU J L - ), 372.
Remle, 133. Seliik ( 372.
Revan, 332. Selenge, 8, 17, 19, 20, 21.
Rey, 71, 72, 80, 81, 82, 83, 87, 89, 92, 94, 98, Selinti, 168, 180.
103, 106, 107, 116, 118, 262, 309, Sehna da, 193.
348hl3, 361. Selmas, 250.
Reyhan, 125. Semerkand, 24, 29h80, 35hll3, 64, 65, 112,
Reyhanl, 229. 170.
Ribat- Nemek, 76. Sepren, 38, bk. Sabran.
Rd-Br, 348hl3. Serahs, 66, 69, 72, 74, 80, 85, 88, 117, 119,
Ruha, bk. Urfa. 120, 121, 137.
( j J \ ) 3201l. Serahs l, 87.
Rum-eli (ili), 141, 145, 156, 165, 169, 188, Serav, 130.
199, 209, 264, 421U171. Seyhan rma, 353, 354.
Rum-Kale, 266, 312, 329, 330. Seylan, 303.
Rum lkesi, 87, 94. Seyyid, 331.
Rusya, 59. Seyyid-Gazi, 181.

525
Srh-Tam. 40. Suriye snn, 300hl0.
Siistan, 93, 126, 147, 290. Susuzca, 334.
Silifke, 180, 264, 314, 318, 357. Su-ehri, 321.
Silvan, 136. Srmelu, 384.
Simnan, 81. Sruc, 248, 249, 250, 273.
Sincar, 97, 247. St-Kend, 39, 50, 62.
Sindal, 284.
Sinop, 159, 165, 327.
Sir-Derya (Seyhun), 4h9, 24, 33, 34, 36,
aban, 331.
38, 39, 40, 49, 53, 56, 59, 76h3l0,
abanl, 282.
79, 101, 111, 112, 126, 202, 216,
diyah, 119.
260, 325, 337, 360, 381, 382, 384, 385,
am, 199, 223, 229, 252, 312, 332.
420.
antung, 14.
Sis (Kozan), 159, 176, 219, 253, 255, 265,
apur ovas, 362.
277, 293, 354, 369.
a (Ta-Kend), 39, 50, 55, 66.
Sisca, 321.
ebin Kara-Hisar, 216.
Sitgiin, 38, 39.
ehir (Yeni) Kent, bk. Yeni Kent.
Sivas, 137, 143, 153, 157, 158, 159, 163, 165,
ehrizor, 111, 127, 134, 145, 208, 336,
173, 175, 178, 185, 1B9, 190, 199, 213,
338.
214, 227, 228, 256, 316, 317, 340, 345,
eki, 249.
371, 394, 402.
emseddin, 302.
Siverek, 248.
enb-i Gzn, 249.
Sivri-Hisar, 182, 278, 371.
ereflu Ko-Hisar, 320.
Siyah-Kh, 33, 62, 325.
eyh oban, 273.
Sobuca, 259.
eyh Kendi, 250.
Sofular, 331h22.
eyhlu, 218, 259.
Sod, 24.
( UJiA ), 28.
Solaklar, 282.
iraz, 286, 288, 338, 339.
Songa orman, 15.
irvan, 148, 303, 380.
Sorgun, 179.
uter, 264, 288.
Sbe-imen, 284.
St, 161, 220, 221, 347.
T
Stl, 283.
Ske, 331h22. Tberek kalesi, 82.
Sthlabopiastis, 328. Taberistan, 82, 93.
Sudak, 21. Tbee, 94.
Sunak (Snak), 38, 39, 40. Taf, 283.
Sultaniye, 310. Tahta-Kemer, 283.
Sultan-n, 182, 203. Tahtal, 284.
Sulucu Kara-Hyk, 327. Tala, 10, 11, 12, 13, 24, 27, 31, 36, 50, 56, 66,
Sumeysat, 157. 75h305.
Sunak, bk. Sunak. Tlikan, 119.
Sunbas rma, 196. Tana-Deresi, 331.
Suriye, 101, 103, 107, 108, 109, 110, 129, 133, Tarbagatay, 12, 17.
137, 159, 165, 169, 193, 194h488, 225, Tarablus am, 138, 166, 177, 189, 192, 224,
231, 239, 253, 271, 299, 306, 317, 360, 229, 265, 270, 316, 341.
365, 369, 386, 408hll3. Tarablus (Libya), 199.
Suriye l, 276, 355. Trim, 290.

526
Tarsus, 134-, 150, 180, 257, 307, 316, 317, Tuna, 37, 60, 169.
317, 341, 354, 356, 367, 372. Tunus, 199.
Talca, 295. Turar, bk. Otrar.
Talca-ni, 321. Turgud, 179, 186, 323, 333, 350.
Talk-Silifke, 180. Turgutlu, 330.
Tatyan, 384. Turhal, 171.
Tuk (Tavuk), 233, 250, 309. Turuhan, 9.
Tavanck, 231. Tus, 70, 116, 118, 119.
Tebriz, 146, *152, 164, 167, 170, 189, 249, Tnhas, 66.
256, 290, 340, 364, 376. Trgi, Yargun, 8.
Tedmur vahas, 341. Trkmen l, 257.
Teke sanca, 153, 170, 181, 214, 242, 243, Trkistan, 8, 31, 42, 49, 79, 106, 122, 139,
314, 318, 357. 142, 148, 154, 157, 164, 170, 178, 220,
Tekfur Burcu, 321. 225, 384.
Tekir-Da, 219. Trkiye, 4, 45, 48, 53, 122, 132, 143, 149,
Teleyli, 306. 151, 153, 157, 163, 167, 175, 182,
Telh-b, 85. 192, 196, 201, 204, 207hl6, 207, 212,
Tell-Bir, 134, 365. 220, 238, 240, 264, 265, 273, 275, 292,
Tell-Hlid, 134, 365. 306, 318, 334, 348, 353, 373, 392, 406,
Tell-ammar, 278. 409, 410, 411, 412, 414, 415hl53, 416,
Tell-Zivan, 278. 418, 419.
Terziler, 331h22.
Tezekl, 356. U
Tb ay, 222, 232.
Tibet, 22. Ucan, 249.
Tien-an blgesi, 22. Uuz jilgas (Ouz-Deresi), 40.
Tiflis, 83. Ulu-ir, 308.
Tire, 331h22, 372. UIu-Ta, 351x112.
Tirebolu, 165, 328, 332. Ulu-ICaa, 308.
Tirke, 331H21. Ulu-Kem,3, 4h9.
Tirmiz, 74, 117. Uly-bd yazs, 87.
el-Tz, 94. Umman, 339.
Tou Balk, 16. Urfa (Ruha), 137, 187, 193, 194, 204, 248,
Tokat, 143, 153, 163, 178, 185, 213, 240, 266, 249, 254, 302, 307.
345, 347, 394. Urgu, 16.
Toklar, 282, 283, 284. Urmiye, 83, 130, 289, 292, 335, 364,
Tokmak, 12. 365.
Tokuz-Ouz (ky), 203. Urmiye kalesi, 309, 335,
Tomarza, 280, 282, 283, 284, 293. Urum (Rum), 301.
Toprak-kale, 370. Urungu, 9, 27.
Toroslar, 174, 237. Uack Pnar, 321.
Torul, 331. Uak, 232, 277, 351.
Tzgn, 283. Unu, 364,
Trabzon, 149, 154, 159, 165, 182, 213, 327, Urusana, 24, 65.
328, 329, 331, 332, 354. Uzam, 257.
Trakya, 60. Uz-Kent, 40.
Tuba, llh22. Uzun-Dere, 331.
Tula, 4, 5, 14, 203. Uzunluca, 372.

527
Uzun-Yayla, 153, 159, 165, 173, 177, 197. Yayk (Ural), 34, 37.
Yazr, 240.
Yedi-Bergu, 372.
-Ayaklu, 356. Yedi-Oluk, 284.
-Balu, 357. Yellce, 177, 300, 366.
-Birk, 21. Yemen, 138, 199, 208.
-Em, 191. Yenice-Hisar, 331.
-Kaplu yaylas, 354. Yeni-Derya, 40.
-Kilise, 295. Yeni-Kent, 34, 38, 40, 42hl55, 53, 62, 111.
rgen, 41', 242. Yenisey, 3, 9, llh 22.
rgb, 179, 366. Yenisey blgesi, 26.
skdar, 177, 189, 227. Yere-Geen, 284.
st-Yurd 59, 100. Yesi 33, 35hll3, 39.
Yezd, 266, 319, 339.
V Yozgat, 153, 166, 172, 175, 182, 204, 225,
230, 394.
Yakf- Kebir, 331.
Yukar rti, 31.
Van, 335, 348.
Yukar Yenisey, 31.
Van Gl, 95.
Yulduz rma, 10, 12.
Van kalesi, 332.
Yregil (Ankara nn, bir mahallesi), 247.
Vst, 262, 263, 338.
Yreir - Yregil - (Seyhan - Ceyhan rmak
Vesic, 38.
lar aras), 353.
Vilyet-i epni, 331.
Vilyet ul-Kfcakiyye, 128.
Z
Y
Zab, 132.
Yaban-Ova, 320. Zamant blgesi, 198, 277, 279.
Yaar, 351. Zamant ay, 274, 280.
Yamur, 366. Zra, 256.
Yakalkan, 331. Zaysan gl, 9, 27.
Yakn-Dou, 46, 110, 135, 138, 245, 378, Zeamet, 32h21.
381, 393, 408, 412, 420. Zebd, 138.
Yalak, 282. Zelhin, 283.
Yalan-Kaz, 295. Zencan, 131, 237, 310.
Yamurca, 331. Zencan ay, 94.
Yarpuz, 321. Zerend, 123.
Yas-Pmar, 308. Zile, 193.
Yass-yk, 217. Zonguldak, 238.

528
 IV - MADDELER

A Bekta, 169.
Bekta tarikat, 172, 420.
Abaza kleleri, 274. Be akeli ulfecilcr, 379, 380.
Adaklu, 405. Beyat makam, 237.
Ad sormamak gelenei, 417. Beyat Nijad (at), 235.
Aa koyun, 392. Beygu ( j i j y 78h315.
Ahi(ler), 163.
Bidevi at, 408.
Alay, 379, 380.
Binicilik, 406, 408.
Alplar, 396.
Bod, 201.
Al vur devri (Avarn), 280, 281.
Bolgak (karklk), 15.
mil, 70.
Boy, 201, 202.
Anadolu Trkl, 161.
Boybei, 201.
Arab at, 407.
Bozdoan, 407.
Alu, 208.
Brk, 409.
Ak, 412.
Budun, 5, 201.
Aret, ,202.
Bura (yemek), 393.
A t, 42, bk. binicilik.
Buhur, 43.
Ata, 44.
Atn kuyruunun kesilmesi, 416. C
Avadanlk, 54.
Avclk, 411. Cell blk balan, 187.
Avc-ba, 54. Celli hareketleri, 142, 196.
Avar kilimi, 281. Cell isyanlar, 173, 181, 186.
Aygucu, 14. Celaller, 189, 190.
Cemat, 202.
B

Bada kurmak, 406.

Balbal, 14. ar (ku ad), 78h315.
Barmm kk kanesi, 40. akr (ku ad), 207.
Ba indirip bar basmak, 405. avular, 54.
Bayndr damas, 206. eri, 406.
Be, 201. erke kleleri, 274.
Beli, 406. ift-bozan, 185.
Belerba, 397, 400. omak, 406.
Belerbci, 53, 397, 398. uldu, 394.
Bekiler (muhafzlar), 54. ur (uo), 12.

529
t> i
Dama, 206, 207. Idi-Kut, 8, 22.
Dye (dad), 4-05. di, 408.
Destursuzca yaya girmek, 400. l eri, 185.
Devirme oca, 175. lig-i Trkman, 29h80.
Diz yere vurmak, 406. naklar, 397, 402.
Don (giyim), 405. ran (Acem), kervanlar, 186.
Doyumluk, 220. ran Trkl, 292.
Dne dne savamak, 406. bara, 31.

E
K
Edik, 409.
Elenceler, 411, 412- Kable, 201.
El (il), 201, 202. Kaftan, 409.
El gn, 38. Kaan, 9, 10, 15.
Elini eline vurmak, 414. Kut (kavut), 124h380.

Eltebir, 7, 9. Kalaba lke, 394.

Emr-i hur, 54. Kaln, 402,
Kap-kullar, 184.
Endra-i got, 207, bk. Snk.
Kara-ku, 207.
Erkin (Se-kin), 12.
Erturul alay, 221. Karalar giymek, 415.
Kara msafir, 163.
Etrk-i b idrk, 152.
Kara-olu, 154.
Evld- Ftihan, 158.
Karg (sng, da), 54, 407.
G Kartal (ongun), 207.
Kas kas glmek, 413.
Goncan, 303.
Kavim, 201, 202.
Gs (ordunun), 406.
Keneme, 54.
Gk-Mescit (Cihanahn yaptrd), 147.
Kei, 397, 400.
Gk-Trk bideleri, 19.
Kl, 407.
Gme, 392.
Kmz, 44, 381, 392.
Gnder, 379, 380.
Kyafet (destanlarda), 408, 410.
Gz aydn, 414.
Kovgun(lar), 177, 279, 281.
Glen tarikat, 169, 420.
Kovgunculuk, 197.
Gn bk. El gn.
Kmlek (knlek), 409.
H Kul, 172.
Kl-ur, 7, 11.
Hcib, 131.
Kl-Erkin, 53, 402.
Hakanl, trkesi, 30.
Kpe takmak gelenei, 400, 410.
Halay, 47.
Hanef mezhebi, 43, 392.
M
Has-be, 131.
Has-beler, 397. Mant, 393.
Hass raiyyetlik, 175. Mehdilik, 171.
Hwani yama, 412. Memlk sistemi, 106, 107, 109, 110.
Mill romantizm, 168.
I Mool gelenei, 339.
Ik (tuula), 407. Mutuluk, 415.

530
N Salur damgas, 206.
Ser eme, 52I215.
Naibler, 402.
Srt zrh, 406.
Nkerler, 401, 402.
Sipahi, 346.
O Sipahi-oullar, 217.
Sipahi zdegn, 346.
Oba, 201, 202.
Sokman, 409.
Ouz alplar, 386.
Solaklar, 414hl52.
Ouz boylan, 202, 203, 204, 206.
Sol alu, 208.
Ouzculuk cereyan, 164, 215, 373, 374.
Sol kar yarn, 208.
Ouzculuk, uuru, 375, 376.
Sol kol. 406.
Ouz kavudu, 124.
Sukak, 42.
Ouz ehirleri, 39, 41.
Sungur, 207.
Ouz tresi, 168.
Surre akesi, 227.
Ouz yabusu, 34, 51, 57, 76, 205.
S-ba, 53, 61, 85, 403.
Ouz yurdu, 384.
Snk, 206, 207, 208.
Ok 1, 54, 406.
Ok atmak gelenei (gerdek iin), 404.

Ongun, 207.
On iki hayvanl Trk takvimi, 143. ad, 7, 20.
Orda, 401. afi mezhebi, 393h4-5.
Ordu, 406. hin, 207.
Orhun bideleri, 12, 13h25, 201, bk. Gk- ine Usu Yazt, 7, 21.
Trk bideleri. ilik, 392.
Orun, 208, 400. iven, 414.
Osmanl av tekilt, 411.
Oymak, 202. T

Targan, 115, 121.

Tarhan, 32.
llere a vermek, 415, 416. Tavancl, 207.
Tegin, 67.
P
Temir-yal, 62.
Paa, 379,. 380. Tr, 218.
Pliaska prisiadki, 47. Toy, 116, 410.
Puta, 406. Tz, 207, 406.
Tura, 53.
R Turalik, 53.
Ribat, 70. Turul, 78h315.
Tutma, 47, 104, 393, 394.
S Tutu, 9.
Sadak, 406. Trk at, 353, 402.
Sa alu, 207. Trklk, 168.
Sa kar yann, 207. Trklk uuru, 374, 375, 378.
Sa umaca, 208. Trk develeri, 43.
Sa kol, 406. Trk memlk (memlkleri), 104, 105, 109,
Saht keman, 105. 110, 122.
Slr, 136. Trkmen atlar, 407.
Saltanat niblii, 53. Trkmen kyafeti, 410.

531
u Yatuk, 42, 202.
Y ay syknmek, 397.
Uc (ku ad), 207.
Y ay ve ok (hkimiyet almeti), 85, 205.
Ucayla, 208.
Yaz, 53.
U, 135.
Ynal, 53, 77.'
Ulus, 201.
Yirmi drt Ouz boyu, 215.
Uaklar, 401.
Yirmi drtl dzen, 208, 209, 210.
Yolda, 37, 402, 403.

Yolda ba, 402.

I, 208. Yrk, 172, 173, 174, 357.
Yu a, 415, 416.
Y Yurd, 201.
Yamal toy, 104, 105, 395, 412. Yut, 16, 417, 418.
Yahni, 392. Ykn, 406.
Yas merasimi, 133, 414. Ylek, 407.

532