LER KATI HAL FZ

KNC BLM : DALGA KIRINIMI VE TERS RG

ZET
GKEN ASLAN AYDEMR 151011102
 BLM II

DALGALARIN KRSTALLER TARAFINDAN KIRINIMI

SAILMI DALGA GENL
BRILLOUIN BLGELER
BAZIN FOURIER ANALZ

DALGALARIN KRSTALLER TARAFINDAN KIRINIMI

- Bragg Yasas
 W.L. Bragg bir kristal tarafndan krnma uratlan x-n demeti iin basit bir aklama yapt.
Buna gre; tek renkli bir x-n demeti bir kristalin yzeyine dtnde, o kristalin paralel atomik
dzlemleri tarafndan yanstlr. Her dzlem, x-n demetinin sadece kk bir orann yanstr ve
yansma sadece gelme as uygun deerler aldnda meydana gelir. Bu deerler; sadece x-nnn
dalga boyuna ve kristalin rg sabitlerine baldr. Paralel dzlem takm iindeki deiik
dzlemler tarafndan yanstlan nlar kuvvetlendirici giriim verecek ekilde st ste
geldiklerinde yansma dorultusundan tamamen farkl dorultularda krnm meydana gelir.

Gelen n
Yansyan n
Yol fark = n , (n =
1, 2, )

Yol fark = n =
ABC

AB

= BC = d sin
: gelen nn dalga boyu
d : dzlemler aras mesafe

: gelen a dzlem aras a (Bragg
Kristal yap tayininde kullanlacak nn dalga
as) boyunun ne olmas gerektiini de Bragg yasas
belirler.
 n = 1 iin,

= 2 d sin
veya


sin = 2d elde edilir.

sin , -1 sin +1 aralndaki deerleri alabilecei iin, krnm deneylerinde kullanlan
nlarn dalga boylarnn
2 d artn salamas gerektii grlr. Bu ise, grnen blgedeki n kullanlarak
kristalde niin krnm elde edilemediini aklar. Yine bu ifade, l aletinin zme gc ile o
zme gcn elde edebilmek iin kullanlmas gereken dalgann dalga boyu arasndaki ilikiyi
verir. Buna gre, en azndan teorik olarak uygun dalga boyunda dalga elde edebilirseniz, arzu
ettiiniz uzunluu lebilirsiniz.

SAILMI DALGA GENL

Krnm koulunun Bragg karm, rg noktalarndan salan dalgalarn yapc giriimi iin
gereken koulun derli toplu bir ifadesidir. Atomlarn alt yapsndan, yani her hcre iindeki
elektronlarn uzaysal dalmndan olan salma iddetini belirlemek iin daha derin bir analize gerek
vardr.

- Fourier Analizi
u1 a1 u2 a2 u3 a3
Bir kristalin T = + + eklindeki herhangi bir teleme altnda deimez
u1 u2 u3 a1 a2 a3
olduunu grmtk. Burada, , , tamsaylar ve , , kristal eksenleridir. Kristalin
yk deiimi, elektron younluu veya manyetik moment younluu gibi yerel fiziksel zellikleri T
altnda deimezdir. Burada en nemli ey, elektron say younluu n(r)nin srasyla kristal
a1 a2 a3
ekseninin ynnde , , periyotlar ile rnin bir periyodik fonksiyonu olmasdr. Yani,

n(r + T) = n(r)

Byle bir periyodiklik Fourier analizi iin ideal bir durum yaratr. Kristallerin en nemli
zellikleri, elektron younluunun Fourier bileenleri ile dorudan ilikilidir.

nce bir boyutta, x ynnde a periyotlu bir n(x) fonksiyonunu ele alalm. n(x)i sins ve
kosinslerden oluan bir Fourier serisine aalm:
 (1)
Cp Sp
p pozitif tamsaylar ve , almn Fourier sabitleri olarak anlan gerel sabitlerdir.

Argmanlardaki 2 /a faktr n(x)in a periyoduna sahip olmasn garantiler:

(2)

2 p/ann ters rgde veya kristalin Fourier uzaynda bir nokta olduunu syleriz. Bir boyutta
bu noktalar bir doru izgi zerindedir. Ters rg noktalar bize yukardaki Fourier serilerindeki izinli
terimleri gsterir.

ekilde gsterildii gibi kristalin periyodiklii ile uyumlu ise izinlidir; ters uzaydaki dier
noktalar periyodik bir fonksiyonun Fourier almnda izinli deillerdir.
 (2)deki seriyi derli toplu yazarsak:

(3)
np
Burada toplam btn p tamsaylar zerindedir: pozitif, negatif ve sfr. katsaylar karmak
saylardr. n(x)in gerel bir fonksiyon olmasn garantilemek iin u koul salanmaldr:
np = np (4)
 np np
Bylece p ve pli terimlerin toplam gerel olur. deki yldz nin karmak eleniini

gstermektedir. =2 px/a alalm. (4) salanyorsa p ve pli terimlerin toplam gereldir. Bu
toplam:
np np np np np np
(cos + i sin )+ (cos i sin )=( + )cos +i( - )sin

(5)
Bu ise eer (4) salanyorsa u gerel fonksiyona eittir:
2Ge{ n } cos 2Sa{ n } sin
p p

(6)
np np np
Burada Ge{ } ve Sa{ } gerel olup nin gerel ve sanal ksmlarn gsterir.
Dolaysyla, n(x) say younluu istendii gibi gerel bir fonksyondur.
Fourier analizinin boyuttaki n(r) periyodik fonksiyonlarna genelletirilmesi basittir. Kristali
deimez brakan btn T kristal telemeleri altnda

(7)
fadesinin deimez olaca bir dizi G vektr bulmalyz. Fourier serilerinin ters evrilmesi,
np
(3)teki serilerdeki Fourier katsaylarnn

(8)
ile verildiini greceiz. (3) (8)e yerletirirsek unu buluruz:
 (9)

p'
p ise integralin deeri,
a '

'
( e i2 (p p) 1=0
i 2 ( p p)

p' p'
olur. nk - p bir tamsaydr ve exp[i 2 (tamsay)] = 1dir. = p terimi iin integrand
np a1 n p np
exp(i0) = 1 ve integralin deeri adr, dolaysyla = a= elde edilir. Bu bir zdeliktir,
(8)de yaptmz gibi (7)nin ters evrilmesi bize unu verir:

nG V 1 dV
= h
hcre n(r) exp(-iG r) (10)

Vh
Burada , kristalin bir hcresinin hacmidir.
 - Ters rg Vektrleri
b1 , b2 , b3
Ters rgnn eksen vektrleri olan kuralm:

a2 a3 a3 a 1 a1 a3
b1 b2 b3
=2 a1 a2 a 3 ; =2 a1 a2 a 3 ; =2 a1 a2 a 3

(1)

2 faktrleri kristal bilimciler tarafndan kullanlmamakla birlikte kat hal fiziinde kolaylk
a1 a2 a3 b1 , b2 , b3
salarlar. , , kristal rgnn ilkel vektrleri ise, ters rgnn ilkel vektrleridir.
b1 , b2 , b3
(1)de tanmlanan her vektr, kristal rgnn iki eksen vektrne diktir. Dolaysyla u
zellie sahiptir:
bi a j =2 ij (2)

ij ij
i = j ise = 1, i j ise = 0dr. Ters rgnn noktalar u vektrler kmesi ile konumlandrlr:

v 1 b1 v 2 b2 v 3 b3
G= + + (3)
v1 v2 v3
Burada , , tamsaylardr. Bu ekilde bir G vektr, bir ters rg vektrdr. (7)den unu
yazabiliriz:
 (4)

Fakat exp(iG T) = 1 dir. nk:

(5)
v 1 u1 v 2 u2 v 3 u3
stel fonksiyonun argman 2 i kere bir tamsaydr, nk + + tamsaylarn
arpmlarnn toplam olduundan bir tamsaydr.

(6)
Her kristal yaps ile ilgili iki rg vardr: kristal rgs ve ters rg. Kristalin krnm deseni,
kristalin ters rgsnn bir elemidir. Bir mikroskop grnts, yeterince ince bir lekte
zmlenebilirse, kristal yapsnn gerek uzaydaki bir elemidir. Bir tutucudaki bir kristali
dndrdmzde hem dorudan rgy, hem de ters rgy dndrrz.
Dorudan rgnn vektrleri, [uzunluk] boyutuna; ters rgdeki vektrler [1/uzunluk] boyutuna
sahiptir. Ters rg, kristal ile ilikilendirilen Fourier uzayndaki bir rgdr.
- Krnm Koullar
Teorem. G ters rg vektrleri kmesi, mmkn x-n yansmalarn belirler. ekilde
birbirinden r uzaklktaki hacim elemanlarndan salan demetlerin arasndaki faz faktrleri farknn
' '
exp[i( k k r olduunu gryoruz. Gelen ve giden dalga demetlerinin dalga vektrleri k ve k
dr.

Kristal
numune

Giden
Gelen demet
ik r
demet ik r e
e
 Hacim elemanndan salan dalgann genliinin yerel elektron younluu n(r) ile orantl
'
olduunu kabul edelim. k ynndeki salan dalgann toplam genlii, n(r)dVnin kristal
k k ' r
zerinden integrali ile faz faktr exp[i( nin arpm ile orantldr.

Salan elektromanyetik dalgadaki elektrik veya manyetik alan vektrlerinin genlii, salma
genlii adn verdiimiz bir F bykln tanmlayan aadaki integral ile orantldr:

(1)
' '
k k = k k + k=k k
Burada, , veya . , dalga vektrndeki deiiklii ler ve salma
k' k k
vektr olarak adlandrlr. Salan demetin dalga vektr olan y bulmak iin ye y
ekleriz.

(2)
k
Salma vektr , belli bir ters rg vektrne eit olduunda,
k =G

F=VnG
stel fonksiyonun argman sfr ve olur.

Bir fotonun esnek salmasnda, onun lk enerjisi korunur, dolaysyla kan demetin
' =c k ' '
k 2=k ' 2 .
frekans, gelen demetin frekansna eittir. Yani k ve k byklkleri eittir. Bu
sonu elektron ve ntron demetlerinin esnek salmas iin de geerlidir.
 k +G
k k ' 2 k G+G2=0
= Gden k + G = buluruz, krnm koulu eklinde veya olarak

yazlr. Bu, dalgalarn periyodik bir rgden esnek salmas kuramnn ana sonucudur. G, bir ters
2
rg vektr ise, -G de yledir ve 2 k G=G yazlabilir. Bu, Bragg koulunun baka bir ifadesidir.

- Laue Denklemleri
k
Krnm kuramnn ilk sonucu, yani = G, Laue denklemleri ad verilen baka bir biimde de
k a1 a2
ifade edilebilir. Bunlar geometrik temsillerinden dolay deerlidir. ve Gnin sras ile , ,
a3
ile skaler arpmlarn alarak:
a1 k=2 v 1 ; a2 k=2 v 2 ; a3 k=2 v 3 elde ederiz.

Bu eitliklerin basit bir geometrik yorumu vardr.

a1 k=2 v 1 k a1
lk denklem, bize nn yn etrafndaki belirli bir koninin zerinde
uzandn syler.
k a2
kinci denklem, nn ayrca yn etrafndaki bir koninin de zerinde uzandn, nc
denklem ise a yn etrafndaki bir koninin de zerinde uzandn belirtir. Bir yansmada k
3

denklemlerin n de salamaldr; koninin ortak kesime izgisi zerinde olmaldr, bu ancak

dalga boyu ve kristal yneliminin sistematik taranmas veya tamamen kaza ile salanabilecek olan
ok iddetli bir kouldur.
Aadaki ekilde Ewald izimi olarak adlandrlan gzel bir yntem gsterilmektedir. Bu,
boyutta krnm koulunun salanmas iin gereklemesi gereken kazann doasn gzmzde
canlandrmamza yardm eder.
 Sa taraftaki noktalar, kristalin ters-rg noktalardr. k vektr, gelen x-n demetinin ynnde
izilir ve balangc, k herhangi bir ters rg noktasnda bitecek ekilde seilir. knn balangc
etrafnda k =2 / yarapl bir kre izeriz. Bu kre, ters rgnn baka herhangi bir noktasn
keserse krnma uram bir demet oluur. izilen kre knn ucuna bir G ters rg vektr ile
'
balanan bir noktadan geiyor. Krnma urayan x-n demeti k = k + G ynndedir. as,
Bragg asdr.
BRILLOUIN BLGELER
Brillouin, krnm koulunun kat hal fiziinde en ok kullanlan ifadesini ortaya koydu.
2
Brillouin blgesi, ters rgdeki bir Wigner-Seitz ilkel hcresi olarak tanmlanr. 2 k G=G krnm
koulunun gl bir geometrik yorumunu verir. ki taraf da 4e blerek:
2
1 1
k ( )( )
2
G = G
2 elde ederiz.
 Ters rgnn orijinindeki O noktasnn
yaknndaki ters rg noktalar. G ters rg c

GD
vektr, OC noktalarn; , OD noktalarn
birletirir. Srasyla G ve G nin orta
c D

dikmeleri olan 1 ve 2 dzlemleri izilir.

k1
gibi, orjinden 1 dzlemine izilen herhangi
2
1 1
bir vektr 2 ( )( )
k 1 Gc = G c
2 krnm koulunu
salayacaktr.
k2 gibi, orjinden 2 dzlemine izilen herhangi
2
1 1
bir vektr k2 ( )( )
2
GD = G D
2 krnm koulunu
salayacaktr.
 Ters rgnn vektrlerinin siyah
izgilerle gsterildii kare ters rg. Beyaz
izgiler, ters rg vektrlerinin orta
dikmeleridir. Ortadaki kare, orijinin etrafnda
tmyle beyaz izgilerle snrlandrlan en
kk hacimdir. Bu kare, ters rgnn
Wigner-Seitz ilkel hcresidir.
Birinci Brillouin blgesi olarak adlandrlr.

Ters rg vektrlerinin orta dikmeleri olan dzlemler kmesi, kristallerde dalga yaylmnn
kuramnda genel neme sahiptir: Dalga vektr orijinde balayp bu dzlemlerin herhangi birisinin
zerinde bitecek ekilde izilen bir dalga, krnm koulunu salayacaktr.
Tarihsel olarak Brillouin blgeleri, kristal yaplarnn x-n krnm analizi dilinin bir paras
deildir, fakat bu blgeler kristallerin elektronik enerji band yapsnn analizinin nemli bir
parasdr.
- Bk (Basit Kbik) rgnn Ters rgs
Bir basit rgnn ilkel teleme vektrleri u kme olarak alnabilir:
a1=a ^x
a2=a ^y
a3 =a ^z

; ;
^x ^y ^z
Burada , , birim uzunlukta birbirine dik vektrlerdir ve a rg sabitidir. Hcrenin
a1 a2 a3=a3
hacmi tr. Ters rgnn ilkel teleme vektrleri:
b1= ( 2 /a ) ^x ; b2= ( 2 /a ) ^y ; b3 =( 2 /a ) ^z olarak bulunur.
2 /a
Burada ters rgnn kendisi, rg sabiti olan bir basit kbik rgdr. Birinci Brillouin
b1 b2 b3
blgesinin snrlar alt ters rg , , e orta noktalarnda dik olan dzlemlerdir.

3
Alt dzlem, kenarlar 2 /a ve hacmi ( 2 /a ) olan bir kpn snrlarn oluturur; bu kp basit
kbik kristal rgnn birinci Brillouin blgesidir.
- Hmk (Cisim Merkezli Kbik) rgnn Ters rgs
Hmk rgnn ilkel teleme vektrleri yledir:
1 1 1
a1= a (^x + ^y + ^z )
a2= a ( x^ ^y + ^z )
a3 = a ( x^ + ^y ^z )

2 ; 2 ; 2

Burada a kbn kenar uzunluu ve ^x , ^y , ^z kp kenarlarna paralel, birim uzunlukta

birbirine dik vektrlerdir. lkel hcrenin hacmi yledir:

Ters rgnn telemelerinden unlar yazarz:

Burada
v1 v2 v3
Tamsay , , iin genel ters rg vektr yledir:

En ksa Gler aadaki 12 vektrdr, btn iaret seimleri birbirinden bamszdr:

 b1 b2 b3
Ters rgnn bir ilkel hcresi , , tarafndan betimlenen paralelkenar prizmadr. Ters
b1 b 2 b3=2 ( 2 /a )3
rgnn bu hcresinin hacmi, tr. Hcre bir ters rg noktas ierir, nk sekiz
ke noktasnn her biri, sekiz paralelkenar prizma tarafndan paylalr. Her paralelkenar prizma,
sekiz ke noktasnn her birinin sekizde birini iermektedir.

Hacim merkezli kbik rgnn ilkel baz vektrleri

- Ymk (Yzey Merkezli Kbik) rgnn Ters rgs

ekildeki ymk rgnn ilkel teleme vektrleri unlardr:

1 1 1
a1= a ( ^y + z^ )
; a2= a ( x^ + ^z )
; a3 = a ( x^ + ^y )

2 2 2
 lkel hcrenin hacmi udur:
1
V =|a1 a2 a3|= a 3
4

Ymk rgnn ters rgsnn ilkel teleme vektrleri unlardr:

; ;
Bunlar bir hmk rgnn ilkel teleme vektrleridir, yani ymk rgnn ters rgs hmk rgdr.
3
Ters rgnn ilkel hcresinin hacmi 4 (2 /a ) tr.
En ksa Gler u sekiz vektrdr:
 Yzey merkezli kbik rgnn
Brillouin blgeleri

BAZIN FOURIER ANALZ

k =G
Krnm koulu salandnda ( ), N hcreli bir kristalin salma genlii yle yazlabilir:

FG =N dV n ( r ) exp (iG r )=N SG

hcre

SG bykl, yap faktr olarak adlandrlr ve bir kesi r = 0da olan tek bir hcre
zerinden alnan bir integral ile tanmlanr.
 Eer r , j atomunun merkezine olan vektr ise, n (rr ) fonksiyonu, o atomun rdeki elektron
j j j

younluuna olan katksn tanmlar. Tek hcredeki btn atomlardan dolay rdeki toplam elektron
younluu bazdaki s atom zerinden alnan u toplamdr:

Burada = rr dir. imdi atomik biim faktrn btn uzay zerinden alnan bir integral
j

olarak u ekilde yazabiliriz:

f = dV n ( ) exp (iG )
j j

bir atomik zellik ise, f bir atomik zelliktir.

n j( ) j

Bu zellikten yola karak unu elde edebiliriz:

Bu sonucun allm formunu bulmak iin, j atomu iin unu yazalm:

v1 v2 v3
Sonra , , ile etiketlenen yansma iin yle yazabiliriz:

En son hali olarak unu yazabiliriz:

 S S S
Yap faktr , gerel olmak zorunda deildir, nk salma iddeti yi ierir. Burada
S S S S
, nin karmak eleniidir, dolaysyla gereldir.

- Hmk rgnn Yap Vektr

1
x 1= y 1=z 1=0 x 2= y 2=z 2=
Kbik hcreye ait hmk baz, ve 2 de zde atomlara sahiptir. u ekli alr:

Burada , bir atomun biim faktrdr. stel fonksiyonun deeri -1 olduunda, yani argman
i (tek tamsay )
ise, Snin deeri sfr olur. yle olur:
v
S=0
+ v + v = tek tamsay ise;
1 2 3

v
S=2
+ v + v = ift tamsay ise;
1 2 3
 Metalik sodyum hmk yapya sahiptir. Krnm deseni (100), (300), (111) veya (221) gibi izgileri
v1 v2 v3
iermez, fakat (200), (110) ve (222) gibi izgiler mevcuttur; buradaki ( , , ) indisleri kbik
hcreye aittir.

- Ymk rgnn Yap Vektr

11 1 1 11
Kbik hcreye ait ymk yapnn baz 000; 0 22 ; 2 0 2 ; 22 0 noktalarnda zde atomlara
sahiptir. u ekli alr:

Btn indisler ift tamsaylar ise, S=4tir; btn indisler tek tamsaylar ise durum yine ayndr.
Fakat eer tamsaylardan sadece biri ift ise, slerin ikisi i nin tek katlar olacak ve S sfra
gidecektir. Dolaysyla ymk rgde indisler ksmen tek ve ksmen ift olduunda yansmalar mevcut
deildir.
- Atomik Biim Faktr
 j
Yap faktrn veren ifadedeki bykl, birim hcredeki jinci atomun sama gcnn
bir lsdr. nin deeri, atomik elektronlarn say ve dalmna ve nmn dalga boyu ve salma
asna baldr. Tek bir atomdan salan nm iin, atomun iindeki giriim etkilerini de hesaba
katmak gerekir. f = dV n ( ) exp (iG )
j j

r ile G arasndaki a olsun, o halde G r =Gr cos . Elektron dalm orijin etrafnda kresel
simetriye sahip ise, d(cos )y -1 ile 1 arasnda integral aldktan sonra unu buluruz:

Dolaysyla biim faktr yle verilir:

2 sinGr
f j=4 dr n j ( r ) r =
Gr

Ayn toplam elektron younluu r=0da younlam olsayd, integranda sadece Gr=0 katkda
bulunurdu. Bu limitte (sinGr)/Gr=1 ve
2
f j=4 dr n j ( r ) r =Z
 Atomik elektronlarn saysna eittir. O halde f , bir atomdaki gerek elektron dalmndan
salan nn genliinin noktasal bir elektrondan salannkine orandr. leri ynde G=0dr ve f
yeniden Z deerine indirgenir.