Politeia 2 PDF

I, 2, 2011.

: , , ,
, ,

,

ISSN 2232-9641
UDK 32(05) POLITEIA
I, 2, , 2011.
:

:
:
:
:
: , , -
, , -,
(, ), (, ),
(, ), (, ),
. (, )
:
:
:
: ,
: 300
:
:

:
07.030-053-85-7/11, 23. 5. 2011. ,
617.
ISSN 2232-9641 UDK 32(05) POLITEIA

, 2011.

? .................................................. 13
, ................. 19
, versus ..................... 31
. , :
................................................... 47
, o
- .......................................... 73
Srdja Trifkovic, Turkey as a regional power: neo-ottmanism in action 83
,
.................................................................. 97
,
................... 109
, : ... 123
, , ()
- .......................................................... 139
,

,
................................................................... 151
. , ....... 183
,
....................................................................................... 189

,
? ............................. 219
,
............................................................ 235
,
......................................................... 251
,
................................................................................ 275
,
....................................................................................... 291
. , ,
1912. ........................................ 311
,
..................................... 319
, -
() ...................................... 333
,
, ................................................................ 353
, quo vadis / .
,
/ ......................................................................................... 362
, / ,
/ ......................................................................... 367
,
/ -,
/ ....................................... 371
,
/ , / .................................... 377
, /
, , / ............................................. 385
, ()
/ , / ...................... 394
IN MEMORIAM
. , (
: 1925-2011.) ................................................................................ 400
................................................. 405
............................................................................. 409
CONTENS
TOPIC OF THE ISSUE: NEOOSMANISM AND WEST BALKANS
Why neoosmanism? In addition to the issue ......................................... 13

Darko Tanaskovi, Serbs facing the challenges of neoosmanism ........... 19
Miroljub Jevti, Neo-Ottomanism versus Pan-Islamism ........................ 31
Milo B. Markovi, Through past towards future: the return of Turkey
to the area of former Yugoslavia ............................................................... 47
Hajrudin Somun, How Middle East revolutions relativize
theories on neoosmanism ....................................................................... 73
, :
..................................................................................................... 83
Aleksandar Savanovi, Neoosmanism seen through the prism
of the civilization conflict theory ............................................................... 97
Duko Glodi, Turkey as a factor of regional cooperation with
states within the process of stabilisation and association ........................ 109
Devad Galijaevi, Neoosmanism: Turkey between
yesterday and tomorrow ........................................................................... 123
eljko Vujadinovi, Neoosmanism, (re)Islamisation and the
Balkans dialectical tensions ................................................................. 139
Slobodan Nagradic, Turks, Serbs and neoosmanism: start points
and realizations ........................................................................................ 151
Milo B. Markovi, The strategic depth of Ahmet Davutoglou ............. 183
Ahmet Davutoglou, Strategic depth the international
position of Turkey .................................................................................... 189
ARTICLES AND DISCOURSES

Elena Ponomaryeva, Traps and dilemmas of Peace accord or what
future is in front of BiH? .......................................................................... 219
Vukain Pavlovi, power as an energy the intentional theory
of power by Bertrand Russell .................................................................. 235
Milosav Milosavljevi, Characteristic forms of deviation
in rural population .................................................................................... 251
Sinia Atlagi, Contemporary political persuasion a new
clothes to the old propaganda ................................................................. 275
Dalibor Ljuboja, Political context of the social capital in BiH .............. 291
edomir M. Anti, Kingdom of Serbia and modernization
of Kosovo, Metohija and Macedonia after 1912. .................................... 311
Miodrag Romi and Gojko Pavlovi, Some aspects of the
responsibility of state for actions in private war campaigns .................... 319
Vlade Simovi, Cultural-historical context of post-dayton BiH
as an (im)possible state ............................................................................ 333
TRANSLATIONS
Valeriy Nikolaevich Rostorgueff, Not only Serbs would like to
have Russian citizenship, but also Russians ............................................ 353
REVIEWS AND CRITICS

Milo olaja, Collective identities quo vadis /Iber B Neumann,
The usage of other East in formin European identity/ ..................... 362
ore Vukovi, The fatal altar of corporativism /John Ralston Saul,
The Unconscious Civilization/ .................................................................. 367
Irina Kovaevi, Globalization and ecology of sustainable develo-pment
/Larissa, Kolomeytseva Jovanovi, The principles of sus-tainable
development in solving global ecological problems/ ............................... 371
Nemanja Stefanovi, Simplifiedly on contemporary Turkey /Zoran
Miloevi, Turkey and neoosmanism/ ...................................................... 377
Milutin Crnanin, The Book of Truth and sobering /Saving Peace
in Bosnia Myths, Challenges, Opportunities/ ....................................... 385
Slobodan Nagradi, Psiholosophical contextnalization of (post)Hague
truth / Zoran Arsovi, What remains after the Hague / ........................... 394
IN MEMORIAM
aslav D. Koprivica, Thought and honour as destiny
(Mihailo uri: 1925 2011.) ................................................................. 400
Instruetions for authors and reviewrs .................................................. 405
List of reviewrs ....................................................................................... 409
a
- -
-
(2.)
.

.

-
, , . -
, , .
, , -
, , -
- ()
().
, , ,
, , --
- -
, . -
, -
, , , , -
(, ,
, , ,
, - .) , , ,
/
. , -
, , ,
,
/ ,
, , ,
2009. , , 2010. ,
, , , -
, .
. , . , . -
, . , . , . -
14 . , ?
,
, , ,
.
vis-a-vis -
, ,
, , , -
, -
- ,
, ,
, - -
, , -
- -
, , , -
-
, ,
, , ,

,
, -
, -
, , , , ,
,
ibadet-a -
, , ,

, , . -, , ,
, , ()
, -
, , -
, , , -
, , , , ,
, (. ) , , .
. ,
, , , .
, , inclusive
, -
, -
( ) ,
, , :
, -
, () , ,
, . 2, , 2011. 15
,
-
, ,

.
,
, , .
, --
, -
, .
() .
. -

,
.
, ,
, ()
.
, , -
. -
, : , -, -
-
-
-. -
,
( )
.
, raisson dtre
, -
,
, . -
, , .
!

, ,
- , -

.
, .
, , -
, ()
16 . , ?
. , , ,
,
, , ,
.
-
, , .
(. , . , . -
, . , . ) , ,
, ,
, , , -
,
, 2010. ,
, ,
(), -
( , ,
. , -
, ).

,
() .
-
, , ,
-
. , ,
,
. . - -
.
,
.
-,
.
(. . . , . -
, . , . -
- .) ,
. ,
. -

, , -
. , -
-
,
, . 2, , 2011. 17
,
-
, -
, -
(, , -, -
, , , .) -
- , . ,
. ,
, . , .
,
, , , , -
,
, , , (
15-) , ( )
, , -
. ,
() , ,
, . , ,
.
-
. -
!
, , -
, , ,
, , , -
, , . ,

: sine ira et studio.

.

,
bona fide.
,

UDK 327:323.1(=163.41)

Darko Tanaskovi
Serbs in front of the chellenges of neoosmanism
Summary: this work treats ideological nature and the essence of neooos-
manism, as a constant to the foreign policy of today's Turkey. It points to its basic
strategic rationalization, which is a purpose to all particular activities in foreign
policy. Having in mind that Balkans are one of the Turkey's priorities, and that
Serbian national corpse is on the way of realizing neoosmanic goals, it stresses the
necessity of making an adequate Serbian strategic start point in order to produ-
ctively face this challenge.
Key words: Turkey, Balkans, Serbs, neoosmanism, state-national strategy,
foreign-policy tactics.
: -
, . -
, -
. -
,
, -
.
: , , , , --
, .
,
,
(),

.
, -
/, , . -
, ,
,

20 . ,

- -
, -
-
. , ,
, -

-
. - -

, , -
, , . -
,
,

,
.
, -
,
, -
, . -
-
, -
. , ,
,
-
, -
-
. , ,
- -
.
, ,
, ,
, , -
.
. ,
. ,
-
,
, , -
, , -
, . 2, , 2011. 21
, , ( .
, , , 2009, 17,19).
-

. : , -
, , , -
, -
.

, -
, ,
-
,
XXI -
. -
, -
, -
-
, , ,
. , , -
,

.
,
, () -
, , () -
. , -
, , , -
-
. --
, , -
.

-
, ,
,
. .

,
22 . ,
, -
, .
,
, -
, -
, . -

, ,
. -
-
. ,
, ,
, , , -

. , , -
, -
, ,
,

-
. , ,
-
, -
, -
.
-
, -
!
, , -
-
.
, ,
. .

. , -

, ,

-
. -
, . 2, , 2011. 23
, ,
. ,

, ,
, , -

( )
, ,
, .

, ,
, , ,
, . ,
, , -
, .
-
,
,
, -
. , -

,
-
, .
, , ,
, , -
, ,
,
, -
,
.
, -
2010, ,
-
(
), , ,
,

24 . ,
.
, -
, -
, ( -
) .
-
, ,
, -
-
. -
,
,
, -
, -
, -
, -
. ,
-

,
, ,
, -
, .

,
.
, , -
-

, -
,
-
. ,
, .

.

.
, . 2, , 2011. 25

,
. , -
, -
, -

. -
(286. -
395. ), -
1054. . , -
, -

( )
. -
, -

XV ( S. Hun-
tington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New
York, 1996, 159). , -
, -
, , , -
.
/
, , ,
, -
. ,

, -
Drang nach Osten, . -
, -
,
, , -
. -
,
-,
.
-
/ , -
, .
,
. , ,
, , -
26 . ,
, , -
. , ,
,
.
,
,
, -
,
- -. ,
,
, , -
. -
,
( ) ,
-
, - -
, , .
-

,
,
- , ,
, .

-
, , , -
, -
,
( -
) . , ,
.

, -

, -
-
. ,

, , -
()-
-
, . 2, , 2011. 27
, -
. -
,
, .
, -
.
. ,
-

. ,
,
. , ,
,
,
, -
. ,
,
, ,
.
-
, ,
. -

.
-
.

. ,
,
, -
,
. , ,
, -

, .
-
, (
), . -
( . . , , -
, 2009, 25). -
2011.
28 . ,
2023, ,
.

-
, -
, . .

, -
, -
, , -

. ,
,
.
, , ... -

.
-
,
, -

.
,
, , ,

.

, -
-
,
.

. a priori
, ,
.
,

,
, . 2, , 2011. 29
-
. , ,
/ -
. -
-
.

( )
, -
.
/,

, -
-
-
,
. / -
, , -
,
-
( , -
) -
-
. .

. -
, -
.
-

.
,

( 20 000,

).

.
-
, ,
, , -
30 . ,
,
.
, -
, , -
, -
.
,
. ,
, ,
, .
,
, , , -
. ,
,
.
-
, , -
. -
, .
,
, , -
. , -
,
, -
,
, , . -
, , -
.
, ,
-
-
- .
,
,
,
, -
. , !
*
, 327.39:28(560)
jevticmiroljub@yahoo.com
VERSUS
Miroljub Jevti
Neo-Ottomanism versus Pan-Islamism
Abstract. Neo-Ottomanism is a phenomenon that becomes more and more

interesting for the Politology of religion. Because of fact that Neo-Ottomanism is
just a part of Pan-Islamism. And Pan-religious movements are important subject of
the study of this science. Pan-Islamism tends to unite all Muslims into a single Isla-
mic state, and Neo-Ottomanism is only one link in the chain of Pan-Islamism. Neo-
Ottomanism tends to regain its influence over Muslims who were part of the
Ottoman state .Thats why Neo-Ottomanism only facilitates pan-Islamic goals.
Key words: Neo-Ottomanism, Pan-Islamism, Politics, Politology of religion,
Unification, Conflict
. -
. .
.
, -
. -
. -
.
: , , ,
, ,
, -
1. -
,
*
.
1
Omer Taspinar, Turkeys Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism,
Carnegie Endowment for International Peace, Carnegie Middle East Center, br.10/2008, -
, , , , , http://www.carnegieendowme-
nt.org/2008/10/07/turkey-s-middle-east-policies-between-neo-ottoma-nism-and-kemalism/-
39k (13.12.2011.); I am not a neo-Ottoman, Davutolu says, Today's Zaman. 25 november
2009 http://www.todayszaman.com/news-193944-i-am-not-a-neo-ottomandavu-
glu-says.html (13.12.2011.)
32 . , versus
2. -
,
. , , -
. -
:
.

.
-
. -
. -
(1288-1326.). To
(dar al islam) ,
3. -
.
.
,
.

-
. a

.4
: , ,
, -5.

. -

. ,
, .6 -
,
2
Miroljub Jevtic, Political Science and Religion, , .1/2007.
http://www.politicsandreligionjournal.com/images/pdf_files/srpski/godina1-
broj1/Political_science_and_religion.pdf
3
, , , 1974,
4
, -
. -
, , , .
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/609486/Turan-Plain (2.12.2012.)
5
, ,.35, , 1930.
6
, .36; Stoddard, T. Lothrop. Pan-Turanism. The American Polit-
ical Science Review. Vol. 11, No. 1. (1917): . 12-23.
, . 2, , 2011. 33
. -
.
To . , a,

7. ,
. ,
, ,
-
. . ,
, , .8. -

. -
, .

.
.
,
. :
?

.
,
. -
-
.
,
,
.

- -
. .

, ,
7
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/440700/Pan-Turkism ( 4.12.2011)
8
. . , , , .
3/1967.
34 . , versus
-. -

- .
,
, -
.
.

.
19749.

(1983-1993.).
,
, .

.
.
-
. ,
, , -

.

-
. 19.
(1876-1909.).
.
-
, -
. , ,
, -
.

.
9
Kemal H. Karpat Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and
Essays, BRILL, 2002, p. 524.
, . 2, , 2011. 35
:
-
.
,

.
.

. .
, 10

-
11.

12.
. , -
.
, , -
13.
, ,
( ) -
.
. .
,
, .
-
. 638. 14, -
. -

. -

10
http://www.rastko.rs/istorija/diplomatija/pbs_s.html ( 10.12.2011.)
11
http://www.nato.int/cps/en/natolive/index.htm ( 10.12.2011.)
12
, , , . 4/-
2008
13
, , , ,1983, .118
14
, .150
36 . , versus

.

.
. -
-
. -
, -
.
1948.
. 1967. . -

.
. 1996. -
. ,
2
-
15. .

, -
.
,
,
. - -
. , ,
,
.

.
.
-
,
.
,
16.
. , -
15
Joel Hilliker, The Israel-Turkey Alliance Is a Trap, http://www.thetrumpet.com/? q=
5899.0.112.0 ( 10.12.2011.)
16
John Rex, Secular Substitutes for Religion in the Modern World,
.1/2007. 1
, . 2, , 2011. 37
,
. '''', -
() , : ...
-
-
, -
.
.
, -
.17 .
.
, .
-
.
. -
-. .
, . -
, , -
. -,
: , ,
.
.
(1883-1961.),
, :

-
-.
, , ,
, . 18.
-
, ,
, 1915. 1917. . -
...
.
. -
, , -
17
, 1. VIII 1991, . 13, ; -
, , : Principes politiques philosophiques, sociaux et religi-
eux de l'ayatolah Khomeny, , 1979; Kutb S., Les jalons sur la route de l'islam, ,
, 1980.
18
Tekin Alp,The Turkish and Pan/Turkish ideal,Liberty press, .7,
38 . , versus
. -
. -
-
.
. .

, , ,
.

,
.
. -
-
. ,
. -

, , .
. , , , , -
, , , , ... -
.

19
.
.
. , -
. -
, , .
. .

.
,

. , -
, , ,
.
.
.
19
http://www.turkishnews.com/DiscoverTurkey/who/inonu ( 10.12.2111.)
, . 2, , 2011. 39
. -

.
, -
. , -
1967. ., -
,
. -

.
.

, .
.

. -

. , -
, , , , -
. -
-
. -
, (1983-1993.).
, ,
, , ,
.
, -
, . ,

1996.
.20 -
, 1997.,
1998. .
.
-
.

. -
20
Michael Karadjis Behind the Turkish Militarys Soft Coup, Green Left Weekly, 294,
Sunday 19. October 1997, http://www.hartfordhwp.com/ar-chives/51/294.html
40 . , versus
2001. -
.21 , -

22, ,
.23
. -

. ,
.
-

.24
. -
11 .25 .
, ,
.
-
. -
,
,
.
-
.

,
26.

: , , -
, . -
. -
21
http://eng.akparti.org.tr/english/index.html ( 12.13.2011.)
22
Fatma Sundal, What has Happened in AKP Years in Turkey: the Condition of Islamism,
Turkish Islam Synthesis and Islamist Violence, , .1/2008, -
2. http://www.politicsandreligion-journal.com/images/pdf_files/en-
gleski/volume2_no1/01_fatma_sundal.pdf (12.12.2011.)
23

24

25

26
Gregory R. Copley, The Road to Peace in the Balkans is Paved with Bad Intentions, -
, . 2/2007., . 1. http://www.politicsandreligion-
journal.com/images/pdf_files/engleski/volume1_no2/Gregory_R_Copley.pdf(12.12. 2011.)
, . 2, , 2011. 41
27 -
28.
, 29. -
-
-
30 - -
31.

.
-
. .
.

32.
, , -
.
, ,
.
-
. -
dar al islama ( ).

, . -
33.
: (-
, . .)
34. -
,
27
http://www.kosovothanksyou.com (0 12.12.2011)
28
http://islamskazajednica.org/index.php?option=com_ezine&task=read&page=4&category
=19&article=5961 12.12.2011.
29
Brewin, Christopher European Union and Cyprus. Eothen Press, 2000,
30
Doga Ulas Eralp, Kosovo and Turkey: What Lies Ahead?, http://www.-set-
av.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=52483&q=kosovo-and-turkey-what-lies-ahead
(12.12.2011)
31

32
http://www.worldbulletin.net/?ArticleID=59257&aType=haber ( 11.12.2011.
33
Batur Nur, Yeni Osmanllar sz iyi niyetli deil, Sabah Istanbul 14.12.2009. O -
http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Davuto%C4%9Flu. 11.12.2011.)
34

42 . , versus
, . -

.
-
, , -
, ,
.
. -
.
,
-
. -
? -

?
, , -
. ,
. -
, -
.
, ,
, .
,
. -
-
? . .

, .
, , -
35. -
. .
,
. -

36. , -
35
, , -
, , 2011
36
, -
, .1/2007. 1. http://-
, . 2, , 2011. 43
-
, . -
. -
. -
: . -
, -
, 37. , -
, , -
: (, . ..) -
...,
.
o
38.

, ,
. 1992. 1-5. 02.,
, , -
:
.
;
.
;
.
.
39.

.
,
. -

. -
- -
www.politicsandreligionjournal.com/images/pdf_files/srpski/godina1_broj1/Islamska_zajed
nica_u_funkciji_ostvarivanja_albanskih_nacionalnih_interesa.pdf (12.12-2011.)
37
Express, 27.1.2007. , .8
38
Refki Morina, Kosovo: les fractures de la communaut islamique . :
http://fr.altermedia.info/general/kosovo-les-fractures-de-la-communaute
slamique_7437.html ( 11.12.2011.)
39
, , , 15. 2. 1992, . 10
44 . , versus
.
, 40,
-
. .
,

.
.
. ,

, .

. ,
,
. -
.
, , . -

. , ,
.

1. Brewin, Christopher European Union and Cyprus. Eothen Press,2000,

2. Gregory R. Copley, The Road to Peace in the Balkans is Paved with Bad
Intentions, , -2./2007. 1.
3. . . , ,
, . 3/1967.
4. Express, 27. 1. 2007.
5. , -
, .1/2007.
. 1.
6. , , .35, , 1930.
7. I am not a neo-Ottoman, Davutolu says, Today's Zaman. 25 November
2009.
40
http://sandzak.nl/profiles/blogs/formirana-lobisticka-grupa
, . 2, , 2011. 45
8. John Rex, Secular Substitutes for Religion in the Modern World,

.1/2007. 1.
http://www.politic-sandreligionjournal.com/images/pdffiles/engleski/
volume1_no1/Secular%20substitutes%20for%20religion%20in%20the
%20modern%20world.pdf (12. 12. 2011.)
9. Kemal H. Karpat Studies on Ottoman Social and Political History:
Selected Articles and Essays, BRILL, 2002.
10. , , -
, , 2011.
11. , ja ,
, . 4/2008.
12. Miroljub Jevtic, Political Science and Religion,
, .1/2007. . 1.
13. Omer Taspinar, Turkeys Middle East Policies: Between Neo-
Ottomanism and Kemalism, Carnegie Endowment for International
Peace, Carnegie Middle East Center, br. 10/2008,
14. , 1 VIII 1991.
15. Principes politiques philosophiques, sociaux et religieux de l'ayatolah
Khomeny, , 1979.
16. Stoddard, T. Lothrop. Pan-Turanism. The American Political Science
Review. Vol. 11, No. 1. (1917)
17. Tekin Alp, The Turkish and Pan/Turkish ideal, Liberty press
18. Fatma Sundal, What has Happened in AKP Years in Turkey: the
Condition of Islamism, Turkish Islam Synthesis and Islamist Violence,
, .1/2008. 2.
19. , , , a, 1983.
20. , , , 1974.
46 . , versus

1. http://www.carnegieendowment.org/2008/10/07/turkey-s-middle-
east-policies-between-neo-ottomanism-and-kemalism/39k
2. http://www.todayszaman.com/news-193944-i-am-not-a-neo-ottoman-
davutoglu-says.html
3. http://www.politicsandreligionjournal.com/images/pdf_files/srpski/g
odina1_broj1/Political_science_and_religion.pdf
4. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/609486/Turan-Plain
5. http://www.rastko.rs/istorija/diplomatija/pbs_s.html
6. http://www.nato.int/cps/en/natolive/index.htm
7. http://www.thetrumpet.com/?q=5899.0.112.0
8. http://www.turkishnews.com/DiscoverTurkey/who/inonu
9. http://www.hartford-
hwp.com/archives/51/294.html
10. http://eng.akparti.org.tr/english/index.html
11. http://www.kosovothanksyou.com
12. http://islamskazajednica.org/index.php?option=com_ezine&task=rea
d&page=4&category=19&article=5961
13. http://www.setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=52483&q
=kosovo-and-turkey-what-lies-ahead
14. http://www.worldbulletin.net/?ArticleID=59257&aType=haber
15. http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Davuto%C4%9Flu
.
323.174: [327::911.3(497.11)
:

. (Osmanlda Oyun oktur.)

Milo B. Markovi
Through past towards future: the return of Turkey to the area
of former Yugoslavia
An ottman is cunning (Osmanlda Oyun oktur.)
A Turkish saying
Summary: After multiyear treating Middle East, Turkish Ministery of fo-
reign affairs schedule reached West Balkans. Unlike 90s turkish officials lead by
the minister of foreign affairs Ahmet Dovutoglou, do not pass Belgrade, and they
are trying, regardless to Turkish recognition of Kosovo, to set as closer as possible
relations with Belgrade. Dinamic foreign policy of Turkey on the ex-Yugoslavian
area, was not, however, gladly accepted among everyone. Although turkish officials
in their public appearances deny any imperial aspirations of Turkey, unhappily
formed statements that from time to time come up, as well as some published works,
like the current Turkish minister of foreign affairs book Strategic depth, guide to
thinking and provoce more serious watch of turkish diplomatic activities and com-
plete political-economic angagement of Turkey in this area.
Key words: Turkey, Ahmet Davutoglou, former Yugoslavia, NATO, USA,
muslim minorities in Balkans, war in BiH, NATO intervention against FRY, Raka,
improving transport infrastructure, the return of Turkey to the West Bakans
: , -
.
,
, , ,
,
. ,
, , . ,
-
,
, . .
48 . , : ...
, ,
, , -

- ..
: , , , ,
, , , -
, , , -

, . ,
XIX XX
, ,
(Mustafa Kemal Atatrk) -
(Batclk) -
-
. -
. 1923. -
-
-
. ,

(Milliyetilik) -
. ,

,

. , -
, -

-
.
(Trkn Trkten Baka Dostu Yoktur) -
. 9. 1934.
, , , -
(Statkoculuk)
. 60 -
, . 2, , 2011. 49
, -
-
-
.
(1979)
(1979) -
-,
.
12. 1980. , -
,
. ,
-, -
-
.
, ,
, -
, .
(Ilml slam) - -
,
, -
( 1982
1984. ) ,
.

,
, -
,
, -

.
,
-
, , -
, ,
. , -
(Trk-slam Sentezi) -

, -
50 . , : ...
. , . -
,
(),
, .
, -
,
,
.
-
, -
. -
, -
, -
-
. -
.1 ,
, -
,

, -

.2
, -
,
,
-
, ,

.3
1
: lhan Uzgel, Trkiye ve Balkanlar: Blgesel G Yanlsamasnn Sonu, Mu-
stafa Aydn ve ar Erhan (eds.), Be Deniz Havzasnda Trkiye, Siyasal Kitabevi, Ankara,
2006, p. 225.
2
: , , XX , , 1999,
. 93-94.
3
-
. ,
.
(li Dinr) -
,
. -
, ,
. : TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 19, Cilt: 1, Ya-
, . 2, , 2011. 51
,

, .4

(dernek)
.
, -
. , -
, -
,
,

.
, ,
(, , , ),
( ), (, , -
, ) (, , , )
.5
sama Yl:1, 16nc Birleim (17.12.1991), p. 619. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 19,
Cilt: 1, Yasama Yl:1, 15inci Birleim (12.12.1991), p. 577.
4
-
. : lhan Uzgel, Ulus-
lararas Rekabet ve Ulusal Egemenliin Krlma Noktas Olarak NATOnun Yugoslavyaya
Mdahalesi, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Vol. 23, No 216., p. 215.
5
31. 1938. .
.
,
. -
1953. ,
.
1938. -
. -
, -
, , -
. -
1923-1995 1 643 058
, 790 717 , 424 625 , 305 158 -
122 558 . -
100 200 000 . -
1938. : , (.), 1876-
1996, 2, , , 1998, . 387-388; -
: Esra Bulut, Friends, Balkans, Statesman Lend Us Your Ears: The Trans-
state and State in Links Between Turkey and the Balkans, Ethnopolitics, Vol. 5, No 3 (sep-
tember, 2006), p. 311; :
ule Kut, Turkish Policy Towards the Balkans, Alan Makovsky, Sabri Sayar (ed.), Tur-
52 . , : ...
-
-
, -,
-
. -
, , ,
XX , -
.6
,
-
- ------
- ,
.7
, ,
-
-
. -
-
.
-
10 -
.
-
, ,
/ -
. -
,
. -
,

,
keeping Macedonia af-
loat.8 ,
.9
keys New World: Changing Dynamics in Turkish Foreign Politics, The Washington Insti-
tute for Near East Policy, Washington, 2000, p. 83.
6
: , , , -
, 1992, . 146.
7
: Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre
Yaynlar, stanbul, 2008, p. 317.
8
.
1991. 98 ,
, . 2, , 2011. 53
, -

,
,
-
.

- . , -
, -
-,
( -
), -
-
, ,
. , -
, -
.
,
-
.10
(evik Bir)
.11

, -
, -
.
-
.
(Ahmet Davutolu) : -
(Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas
Konumu) 2001. . -
430 5-10 , -
. : Baskn Oran, Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve
Ulusal Kimlik: Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir
nceleme, SBF Dergisi, Vol. 48, No.1 (1993), p. 116.
9
: ule Kut, Balkanlarda Kimlik ve Egemenlik, stanbul Bilgi niversitesi Yayn-
lar, stanbul, 2005, p. 211.
10
: Uur Aknc, Promoting Turkish style Islam in Bosnia: US is pleased Saraje-
vo has broken all links with Iran, Turkish Daily News, , 16/03/08, http://www.tu-
rkishdailynews .com.tr/archives .php?id=1803.
11
: Uur Aknc, Gen. Bir: Turkey wont allow Bosnia to follow fanatics, Turkish
Daily News, , 16/03/08, http://www.turkishdailynews.com.tr/archives.php?id=222.
54 . , : ...
-
, ,
,
-
, .12
-
-
, -
.13 -
. 1992. ,
(Eylem Plan) -
- , ,
, , -
-
, . -
-
()
.14 , ,
- .
/a
, -
. ,
.
12

. ? -
, -
.15 , -
,
-
. ,
1974.
12
: Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, op.
cit., p. 55.
13
Ibidem, p. 56.
14
: , : -
, , 02. 1994, . 10.
15
: Baskn Oran, Balkan Trkleri zerine ncelemeler: Bulgaristan, Makedonya,
Kosova, SFB Dergisi, Vol. 48, No. 1 (1993), p. 143.
, . 2, , 2011. 55
. ,

. , -
, -
, -
.16
, -
.
, -
, . -

, -
, ,
. -
, -

.
. , , -

. , -
, -

.
(Trk Demokrat Birlii) 2000.

.17 -
(smail Cem) -

-
,
. -
, 2007. , -
(Faik Yavuz)

.18 -
. 2000. -
, 15.
16
: ule Kut, Balkanlarda Kimlik ve Egemenlik, op. cit., p. 231.
17
2001. (Kosova
Demokratik Trk Partisi).
18
: Kosova Geici zynetimi Babakan Agim eku TOBBu Ziyaret Etti, -
, 28/07/10, http://www.tobb.org.tr/haber_arsiv2.php?haberid=1248.
56 . , : ...

( -
) 1974.
-,
, . . -
,
.19
,
,
,
, -
PKK U.20 -
, -
, -
-
.21 ,

- ,
. , -

-
. -
1998. -
1974 ,
.
( -
-
..) ,
.22
19
100
. -
. ,
1999.
.
20
: lhan Uzgel, Uluslararas Rekabet ve Ulusal Egemenliin Krlma Noktas Ola-
rak NATOnun Yugoslavyaya Mdahalesi, op.cit., p. 216.
21
: Mustafa Trke, Trkiyenin Balkan Politikasnda Devamllk ve Deiim,
Avrasya Dosyas, Vol. 14, No. 1, 2008, pp. 264-268.
22
: lhan Uzgel, Kosova Sorunu ve Trkiye, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Vol. 22,
No. 210-212, p. 37.
, . 2, , 2011. 57
, ,
1974 -
10 F-16 , -
.23 -
UK
U ,

U .24 -
,
. ,
Turkish Daily News
.
. ,
,

, .25 -
-

-
,

.26 -

, -
23
- 8 -16.
24
: Sylvie Gangloff, Turkish policy towards the conflict in Kosovo: The pre-emi-
nence of national political interests , Balkanologie, Vol. 8, No 1, June 2004, p. 112.
25
: Amb. Tanaskovic: We doubt the West wants to preserve Yugoslavias integrity
, Turkish Daily News, , 19/03/09, http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?-
id=-511469.
26

,
1996. , -
,
(ydn Tmen).
,
.
: Sibel Utku, Yugoslavia protests over enhanced Turkish role in NATO strikes,
Turkish Daily News, , 19/03/09, http://arama.hurriyet.com.tr /arsivnews.aspx?id =-
512409.
58 . , : ...
,27 -
-
-
. , -

- . , - -
,
, -
.28 ,
-
, , -
.
-
(Ekonomi ve D Politika Aratrmalar Merkezi - EDAM)
(Sinan lgen)

-
.29
-
( -
) -
, -
. , -
,
5
,
-
.30
27
: Press Release Regarding the NATO Air Operations Against the Federal Repub-
lic of Yugoslavia (24 Mart 1999), , 20/03/09, http://www.mfa.gov.tr/press-relea-
se-regarding-the-nato-air-operations-against-the-_br_federal-republic-of-yugoslavia br_
march -24_-1999.en.mfa.
28
: Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, op. cit.,
p. 299.
29
: Toby Vogel, Realpolitik Turkish-style, Internacionale Politik (Global Edition),
5 (2010), p. 37.
30
5 -
(707), (659),
(652), (538) (506). 90 , -
. : Trk Cumhuriyetleri ile Trk ve Akraba Topluluklarndan Gele-
rek lkemizde Yksek renim Gren Devlet Burslusu rencilerin, renim Dzeylerine
Gre Dalm (18/12/2009), , 27/01/10, http://yeogm.meb.gov.tr/ istatistik/aog-
renci.html.
, . 2, , 2011. 59
,

. -

.

, -
, , -
.31
,
-
, -
, -
. -
-
, , , , ,
. ,
,
, -
, -
. ,
,

. -
.
-
, , -
31

. , ,
-
.
(Dnya), -
(Zaman), (Milli Gazete), -
(Trkiye), (Sabah), -
(Vatan), : (Trkiye),
(Yeni afak), (Sabah),
: (Milliyet) -
.
60 . , : ...

.32
-
. -
- -
,

, -
. -
-
-, , -

, -
. .
-
2009. , -

, ,
. , -
. -
,
,
.33
, -

.34 -
-
,
- -
32
p. 123.
33
-
, , -
, .
Zaman, -
. : Davutolu-Clinton Grmesinin Tm
Detaylar, Zaman, , 29/09/09, http://www.zaman.com.tr /haber.do?haberno=-
897435 &title=davutoglu-clinton-gorusmesin in-tum-detaylari.
34

, -
. : , -
, , 17.10.2009.
, . 2, , 2011. 61
.35 ,

-
. -
, -
-
, -
.36 -
, -
,
, -
2008.
-
.

,
. ,
. ,
, . -
, .37
,
-
. -
. , , -
,
, , -
,
. .
. ,
35
p. 123.
36
, -
, ,
. : Fikret Bila, Davutolunun 100 Yl Sonraki Ziya-
reti, Milliyet, , 26/07/09, http://www.milliyet.com.tr /Yazar.aspx?aType=Yazar
Detay&ArticleID=1121542 &AuthorID=61&Dat e=26.07.2009&ver=78.
37
: , : ,
, , 2010, . 104.
62 . , : ...
.38 -
, -

.
(Trk birlii ve
Kalknma Ajans) ,
, .
-
, -
, , ,
, -
. , -

-
.
1
(TRT) -
24-
, -
-
.
TRT . TRT Avaz -
TRT- (brahim ahin),
, , , , -
-
. TRT Avaz (Adnan
Srer),
, .39
-
-

.
-
, -
-
38
: Balkan Tension Must be Prevented, Says FM, Hurriyet Daily News, -
, 25/07/09, www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=balkan-tension-must-be-prevented-
says-fm- 2009-07-24.
39
: TRT Avaz, Arnavuta ve Bonaka Yayna Balad, Zaman, , 17/08/
10, http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=1016653&title=trt-avaz-arnavutca-ve-bosnakca-
yayina-basladi.
, . 2, , 2011. 63
, . -
,
.40

,
-
1001 (Bin Bir Gece) -
, ,
(Cuma) -

.
,
,
( ),

. ,
. ,
, . ,

,
40
2006. -
30 . , -

.
, KA Research
Ltd 63% (Gm)
.
, -
, -
. KA Research Limi-
ted 74% -
. -
, (Ku-
rtlar Vadisi) . -
(Ayrlk), 1.
2009. , -
. -
,
2. -
. :
Taha Akyol, Araplarda Trk Etkisi, Milliyet, , 21/11/09, http://www.milliyet.-
com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetay&Article ID=1164622&AuthorI D=62&Dat e=21.
11.2009&ver=76. zgl ztrk, Alveri Merkezleri Arap Turisti Dizi Yldzlaryla
Yakalayacak, Referans Gazetesi, , 30/11/09, http://www.referansgazetesi. com/-
haber.aspx ? HBR_KOD=128836&KTG_KOD=520.
64 . , : ...
.

-

.
,
, , ,
, , , -
(, ), -
, . -
, (Trk Hava
Yollar) -, -
-
.

, . ,
,
(Binal Yldrm) -
5
.41
,
. ,
, ,
-- ( 7) 117 -
- Bechtel-Enka, -
-
- 65 , -- -
.42 ,
, (Ebru z-
demir),
41
: , , ,
, 28/11/09, http://www.dnevniavaz.ba/dogadjaji/intervju/zelimo-ucestvovati-u-izg-
radnji-autoputa.
42
1 ,
Makyol- (), Alpin,
Porr, Strabag- (), Pizarotti (), Terna- ().
Enka-e
. : Enka, Kosovada Otoyol Yapacak, Milliyet, -
, 01/02/10, http://www.milliyet.com. tr/enka-kosova-da-otoyol-yapacak/ekonomi/-
haberdetayarsiv/01.02.2010/1188 206/default.htm Bechtel-Enka Kosovada Otoyol na
Edecek, Milliyet, , 01/02/10, http://www.milliyet. com.tr/bech tel-enka-kosova-
da-otoyol-insa-edecek/ekonomi/ sondakika arsiv/01.02.2010/1187956/def ault.htm.
, . 2, , 2011. 65
(Sabiha Gken Havaliman) , -

5 .43
, -
-
.
( , -
, ),
( ) -
,
.
-
. , -
. 2005. -
( Newko Balkan LL.G Fabrikas)
(zerler Holding)
15. 2006. -
(Ali Cokun)
(Cemil iek).44 ,
(Trk Ekonomi Bankas) (50%
) 2
, , -
, 60% .45
(Bankaclk Dzenleme
ve Denetleme Kurumu) .
12. 2008. -
,
-
. 2008. , -
,
-
, 6 (- )
7, 18 , -
43
: Sabiha Gkeni Kosovada na Edecek, Milliyet, , 01/02/10,
http://www.milliyet.com.tr/ sabiha-gokcen-i-kosova-da-insa-edecek/ekonomi/haberdetayar-
siv/01.02.20 10/1167498/default.htm.
44
: Melt Last ile Yola kt Dnyann Zirvesine Oynuyor, Referans Gazetesi,
, 01/02/10, http://www.referansgazetesi.com/haber.aspx?HBR_KOD=49161&-
KTG_ KOD=162 &ForAr siv=1.
45
TEB , , , -
, , , , , . :
01/02/10, http://www.nethaber.com /Ekonomi/58787/Kosovayi-ilk-taniyan-banka-TEB-
oldu.
66 . , : ...
, -
().46

, , -
, , , -
, . , ,
-
, -
, -
.

, 2003. -
, -
, ,
, -
. -
(Adalet ve Kalk-
nma Partisi - AKP)
, (Graham Fuller)
-
,
. ,

1. 2003.

. ,
2002. ;
-
, -
. -
, -
46
2008.
(Malatya Yap ve naat Fuar Organizasyonu), -
(pek Yolu Tarm ve Gda
Fuari), (TOBB E-
itim Semineri), (MSAD),
(MSIAD Fuar ve Uluslararas Forumu)
TSKON-
(Trkiye Orta ve Dou Avrupa D Ticaret Kprs).
- . : KTTO Tantm Katalou: Kosovada
Yaplmas Planlanan Altyap ve Enerji Projeleri, Kosova Trkiye Ticaret Odas, Pritine,
2009, pp. 13-16.
, . 2, , 2011. 67
. , -
-
(2003),

-
-
.47 -
.
, -
.
,
.
, , ,
,
. ,
, -

. (Byk
renci Projesi) -
,

. , -
, , -
, -
.48
47
2000. .
2000. , 52%
, PW 2002.
30%. PW 2007. -
9 % ,
- 47 -
. : Global Unease with Major World Powers: 47-Nation Pew
Global Attitudes Survey, Pew Research Center, Washington, 2007 Brian J. Grim, Tur-
key and Its (Many) Discontents, , 09/09/09, http://pewresearch.org/pu-bs/623/-
turkey.
48
, 2009. ,
. -
-
(Turgut zal Eitim Kompleksi) -
-
. , 7 , 4
, 4
3 854 . -
,
68 . , : ...
( )
, -
, -

.49 ,
.
Milliyet, ,
-
.

-
.50 , -

.
-
.
, ,
, ,
,

1974. -
, -
.

. , -

. , -
-
-

. , , -
,
,
. : Celil Sar, Trk Okullarn Says Artmal, Za-
man, , 19/10/09, http://www.zaman.com.tr/ haber.do?haberno=905045&titl
e=turk-okullarinin-sayisi-artmali.
49
p. 119.
50
: Semih diz, Davutolu Szlerini Daha Dikkatl Semeli, Milliyet, ,
12/09/09,
http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetay&Date=12.09.2009&ArticleID=1
136338&AuthorID=76&b=Davutoglu sozlerini daha dikkatli secmeli&a=Semih diz.
, . 2, , 2011. 69
-
, -
.

, . , -
, ,
-
. -
,

()
.
1. Aknc, Uur, Promoting Turkish style Islam in Bosnia: US is ple-

ased Sarajevo has broken all links with Iran , Turkish Daily News,
, 16/03/08, http://www.turkishdailynews.com.tr/archives
.php?id=1803.
2. Aknc, Uur, Gen. Bir: Turkey wont allow Bosnia to follow fanati-
cs, Turkish Daily News, , 16/03/08, http://www.turkish-
dailynews.com.tr /archives .php?id=222.
3. Amb. Tanaskovic: We doubt the West wants to preserve Yugosla-
vias integrity, Turkish Daily News, , 19/03/09, http://ara-
ma.hurriyet.co m.tr/arsivnew s.aspx?id=-511469.
4. Aydn, Mustafa Erhan, ar (eds.), Be Deniz Havzasnda Trkiye,
Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006.
5. Balkan Tension Must be Prevented, Says FM, Hurriyet Daily
News, , 25/07/09, www.hurriyetdailynews.com/n.php?n-
=balkan-tension-must-be-preve nted-says-fm-2009-07-24.
6. Bechtel-Enka Kosovada Otoyol na Edecek, Milliyet, ,
01/02/10, http://www.milliyet.com.tr/bechtel-enka-kosova-da-otoyol-
insa-edecek/ekono mi/ sondakika arsiv/01.02.2010/1187956/default.-
htm.
7. Bila, Fikret, Davutolunun 100 Yl Sonraki Ziyareti, Milliyet, -
, 26/07/09, http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=Ya-
zarDetay&ArticleID=1121542&AuthorID=61&Date=26.07.2009&ve
r=78.
70 . , : ...
8. Bulut, Esra, Friends, Balkans, Statesman Lend Us Your Ears: The

Trans-state and State in Links Between Turkey and the Balkans, Et-
hnopolitics, Cilt 5, Say 3 (Eyll, 2006)
9. Davutolu, Ahmet, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Ko-
numu, Kre Yaynlar, stanbul, 2008.
10. , , ,
, 17.10.2009.
11. Davutolu-Clinton Grmesinin Tm Detaylar, Zaman, -
, 29/09/09, http://www.zaman.com.tr /haber.do?haberno=897435
&title=davuto glu-clinton-gorusmesinin-tum-detaylari.
12. Enka, Kosovada Otoyol Yapacak, Milliyet, , 01/02/10,
http://www.milliyet.com.tr/enka-kosova-da-otoyol-yapacak/ekonomi-
/haberdet ayarsiv/01.02.2010/1188 206/default.htm.
13. Gangloff, Sylvie, Turkish policy towards the conflict in Kosovo:
The pre-eminence of national political interests , Balkanologie, Vol.
8, No 1, (June 2004)
14. diz, Semih, Davutolu Szlerini Daha Dikkatl Semeli, Milliyet,
, 12/09/09, http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=-
YazarDetay&Date=12.09.2009&ArticleID=1136338&AuthorID=76
&b=Davutoglu sozlerini daha dikkatli secmeli&a=Semih diz.
15. Kosova Geici zynetimi Babakan Agim eku TOBBu Zyaret
Etti, , 28/07/10, http://www.tobb.org.tr/haber_arsiv2.php?-
haberid=1248.
16. KTTO Tantm Katalou: Kosovada Yaplmas Planlanan Altyap ve
Enerji Projeleri, Kosova Trkiye Ticaret Odas, Pritine, May 2009.
17. Kut, ule, Balkanlarda Kimlik ve Egemenlik, stanbul Bilgi niver-
sitesi Yaynlar, stanbul, 2005.
18. , , ,
, ,1997.
19. Makovsky, Alan Sayar, Sabri, (ed.), Turkeys New World: Changi-
ng Dynamics in Turkish Foreign Politics, The Washington Institute
for Near East Policy, Washington, 2000.
20. , ., XXI
, , (-, 2009)
, . 2, , 2011. 71
21. Melt Last ile Yola kt Dnyann Zirvesine Oynuyor, Referans

Gazetesi, , 01/02/10, http://www.referansgazetesi.com/-
haber.aspx?HBR_KOD =49161&KTG_ KOD=162 &ForArsiv=1.
22. , , : -
, , 02. 06. 1994.
23. Oran, Baskn, Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik:
Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatr-
mal Bir nceleme, SBF Dergisi, Vol. 48, No.1 (1993)
24. Oran, Baskn, Balkan Trkleri zerine ncelemeler: Bulgaristan,
Makedonya, Kosova, SFB Dergisi, Vol. 48, No. 1 (1993)
25. Oran, Baskn, (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, I (1919-1980), letiim Yaynlar,
stanbul, 2005.
26. Oran, Baskn, (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, T II (1980-2001), letiim Yaynlar,
stanbul, 2005.
27. Sabiha Gkeni Kosovada na Edecek, Milliyet, ,
01/02/10, http://www.milliyet.com.tr/sabiha-gokcen-i-kosova-da-
insa-edecek/ ekonomi/h aberdetayarsiv/01.02.20 10/1167498/defau-
lt.htm.
28. Sar, Celil, Trkiyeden Arnavutluka Bayram Hediyesi, Zaman,
, 19/10/09, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=-
905044&tit le=turkiyeden-arnavu tluka-bayram-hediyesi.
29. Sar, Celil, Trk Okullarn Says Artmal, Zaman, ,
19/10/09, http://www.zaman.com.tr/ haber.do?haberno=905045&-
title=turk-okullarinin-sayisi-artmali.
30. , , (.), i 1876-1996,
T 2, , , 1998.
31. , , , , , 2002.
32. , , : -
, , , 2010.
33. , , , ,
, 1992.
34. , M, , XX , -
, 1999.
72 . , : ...
35. TRT Avaz, Arnavuta ve Bonaka Yayna Balad, Zaman, -

, 17/08/10, http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=1016653&-
title=trt-avaz-arna vutca-ve-bosnakca-yayina-basladi.
36. Trk Cumhuriyetleri ile Trk ve Akraba Topluluklarndan Gelerek
lkemizde Yksek renim Gren Devlet Burslusu rencilerin,
renim Dzeylerine Gre Dalm (18/12/2009), ,
27/01/10, http://yeogm. meb.gov.tr/ istatistik/aogrenci.html.
37. Trke, Mustafa, Trkiyenin Balkan Politikasnda Devamllk ve
Deiim, Avrasya Dosyas, Vol. 14, No. 1, 2008.
38. Utku, Sibel, Yugoslavia protests over enhanced Turkish role in
NATO strikes, Turkish Daily News, , 19/03/09,
http://arama.hurriyet.com. trarsivnews .aspx?id=-512409.
39. Uzgel, lhan, Kosova Sorunu ve Trkiye, Mlkiyeliler Birlii Der-
gisi, Vol. 22, No. 210-212.
40. Uzgel, lhan, Uluslararas Rekabet ve Ulusal Egemenliin Krlma
Noktas Olarak NATOnun Yugoslavyaya Mdahalesi, Mlkiyeliler
Birlii Dergisi, Vol. 23, No. 216.
41. Vogel, Toby, Realpolitik Turkish-style, Internacionale Politik
(Global Edition), 5 (2010)
Hajrudin Somun
327(560):323.26(5-15)
KAKO POBUNE NA SREDNJEM ISTOKU

RELATIVIZIRAJU TEORIJE O NEO-OSMANIZMU
Masovne pobune po Srednjem istoku protiv autoritarnih reima ove

2011. godine dovode u pitanje gotovo sve to je arapski svijet doivljavao u
proteklom vijeku, pa se ve po tome mogu nazivati revolucionarnim kretanji-
ma, iako ne i revolucionarnom promjenom politikih sistema u smislu osno-
vnih vrijednosti evropske renesansne demokratije. U svjetlosti - ali i tami
takvih kretanja kao to je bilo u Libiji ili kao to biva u Siriji gube stara ili
dobijaju nova znaenja teorije o nasilnoj ili mirnoj tranziciji vlasti i spoljnoj
intervenciji, kao to je hard power ili soft power. Takav je sluaj i sa ta-
kozvanim neoosmanizmom, koji je bar privremeno potisnut u stranu, a kojim
se samo godinu dana prije ustanaka Arapa protiv svojih diktatora mahalo kao
imperijalnom opasnou koja prijeti Balkanu i regionu od nove Turske pod
vostvom Stranke pravde i razvoja (AKP). Neoosmanizam je bio postao gla-
vna odrednica pomou koje su svi oni koji su, u samoj Turskoj a jo vie
izvan zemlje, izraavali nepovjerenje i sumnju prema novoj turskoj vanjskoj
politici. Nepovjerenje u javno izraenu namjeru te nove Turske da e, kao i u
unutranjoj politici, i u odnose prema bliim ili daljim susjedima, a posebno
onim koji su bili u sastavu nekadanjeg Osmanskog carstva, uposliti osman-
lijsko nasljee, a sumnje da e se to nasljee ispoljavati prvenstveno u reli-
gioznoj islamskoj sferi i na kraju izroditi u ambiciju stvaranja neke nove,
maltene, neoosmanske imperije.
Zavisno od geopolitikih interesa bliih ili daljih regionalnih faktora,
uz novu tursku politiku se dodavao neoosmanistiki pridjev iz razliitih ug-
lova. Na Zapadu, a posebno u konzervativnijim amerikim krugovima, tako
se izraavalo nezadovoljstvo to se Turska otima kontroli NATO alijanse,
kojoj je decenijama sluila kao jedno od najvanijih stratekih uporita. Prvi
znak neposlunosti jednog lana porodice bilo je odbijanje Turske da doz-
voli koritenje vojnih baza na jugu zemlje pri invaziji Iraka 2003. godine. U
Evropi se taj termin poeo vie upotrebljavati poslije odbijanja Turske da joj
se, umjesto lanstva u Evropskoj uniji, velikloduno nudi partnerski odnos.
Od tri podruja na kojima se ta nova turska politika aktivizma, otvaranja i
, .
74 . , . . . -
preusmjeravanja oitovala, na Srednjem istoku malo ko je pominjao neoos-
manizam,izuzev Izraela, koji je masakrom civila u Gazi poetkom 2009. ok-
renuo protiv sebe ne samo Tursku, nego i dobar dio zapadnog javnog mnje-
nja. I sam pomen Osmanlija od propasti njihovog carstva pa sve do poetka
ovog vijeka nije bio omiljen kod Arapa, a posebno kod religioznijih masa i
islamistikih pokreta ni moderna, kemalistika Turska nije bila omiljena
zbog ukidanja hilafeta koje je obavio Ataturk. Kad se, meutim, radi o sa-
mom pojmu neoosmanizam, njegova pojava na Zapadu pratila je uzajamno
ekonomsko i kulturno otvaranje izmeu Turske i dobrog dijela arapskog svi-
jeta, pa nije stigao ni da se odomai kod njih prije izbijanja pobuna protiv
autoritarnih vladara. Na Kavkazu i u Centralnoj Aziji, meu narodima turs-
kog kulturnog kruga koji nisu bili u sastavu Osmanskog carstva, nego persij-
skog i ruskog, a kasnije i komunistikog sistema,a koji su stekli nezavisnost
u posljednjih dvadesetak godina, nije bilo ni potrebe da se odnosi s Turskom
obiljeavaju nekakvim neoosmanizmom, a i kad bi bilo, on bi imao drukiju
konotaciju. U tim podrujima prije se moe govoriti o panturkizmu kojim se
tumaila intenzivna prisutnost turske politike, ekonomije i kulture poslije
sloma Sovjetskog Saveza.
Panturkizam kao najiri izraz turskog nacionalizma manje ili vie svoj-
stven je svim Turcima kao pogled u sebe i na svijet oko sebe otkako su se
doselili iz velike i ustalili u Maloj Aziji, pa ga ja vidim jasnije nego bilo koju
drugu, pa i neoosmanistiku, trajnu identitetsku komponentu i dananje mo-
derne Turske. Pripadnost turkizmu je u Turaka vie nego pripadnosti bilo
kojoj ideologiji, pa i islamu. A izvoenje na sud nobelovca Orhana Pamuka
zbog njegove navodne uvrede turkizma pokazalo je koliko je na tu kompo-
nentu turskog identiteta osjetljiva i aktuelna turska vlast.
Ne bih, ipak, elio da tako brzo upadnem u klopku debate o neoosma-
nizmu, o kojem se na Balkanu, a posebno u Srbiji i Bosni i Hercegovini, ini
mi se, raspravlja intenzivnije nego igdje izvan Turske. Ne bih, u stvari, uop-
te elio da ulazim u iru raspravu o tom fenomenu, poto sam ve bio u nju
involviran kao jedan od aktera TV debata, pisanja u magazinima i izlaganja
na simpozijima od Sarajeva do Washingtona. S druge strane debatnog sto-
la imao sam profesora Darka Tanaskovia, uvaenog kolegu iz orijentalisti-
ke u kojoj je on dostigao akademske vrhunce, a ja ostao da pabirim osta-
tke i iz diplomatije, u kojoj smo jedno vrijeme imali delikatnu dunost - on
da tumai politiku zemlje koja je uestvovala u agresiji na moju domovinu, a
ja da branim tu domovinu kao rtvu te agresije. Smatram da smo do sada
ostali u domenu istinskog dijalokog sueljavanja, kako kae sam profesor
Tanaskovi, a i kolegijalnog odnosa koji smo imali priliku da ispoljimo i za
vrijeme nedavnog kratkog susreta u Banjaluci. Rekao mi je da izlazi drugo
izdanje njegove studije Neoosmanizam povratak Turske na Balkan, slu-
, . 2, , 2011. 75
ajno ili ne izdatu 2010. upravo u tom lijepom bosanskom gradu. Bio je lju-
bazan da mi odmah poalje to novo proireno izdanje studije, na to ga je po-
nukalo upravo sve ono to se ove protekle godine poelo odvijati u arapskom
svijetu, za to je rekao da je godinama predviao da e se dogoditi.
Uvjeren sam da imamo zajednike poglede na sva ta zbivanja na Sred-
njem istoku, a to se tie neoosmanizma, ostajem pri stavovima iz nae ranije
debate, pa ne bih ni ulazio u nova sueljavanja stavova. elio bih samo da
poredam neke injenice koje su iskrsle u ovih godinu dana djelovanja Turske
u tom regionu, koje mi daju za pravo da i dalje ostanem u taboru onih pos-
matraa koji u kreiranju, ispoljavanju i ostvarivanju turske vanjske politike
vide prije svega nastojanje da se od Turske naini moan politiki i ekonom-
ski faktor u konfiguraciji multipolarnog svijeta. Svijeta koji se ne samo nazi-
re, nego s pojavom Kine i Indije ve ugroava red stvari u svijetu na koji
smo navikli, i u kojem e Turska, bar na irem regionu Srednjeg istoka, moi
da se nosi s tim novim polovima globalnog ustrojstva. I sam profesor Tanas-
kovi kae da je nesumnjivi pragmatizam turske spoljne politike naveo neke
Turskoj naklonjene analitiare na Zapadu da ga (neoosmanizam) proglase i
njenom sutinom.1Pridruio bih se takvim analitiarima, smatrajui da je
pragmatizam polazna i izlazna motorna snaga turske vanjske politike, ali
moja naklonjenost ne bi ila dotle da ne vidim kako su u taj mehanizam
upregnuti i oni istorijski, civilizacijski, kulturni i ideoloki (itati: islamski)
faktori koji mogu doprinijeti realizaciji pragmatinih nacionalnih zbog na-
eg balkanskog poimanja nacionalnog bolje je rei dravnih ciljeva. Neg-
dje se prednost daje jednom, negdje drugom faktoru, negdje se oni prepliu,
a negdje i sukobljavaju, ali nigdje ne dostiu taku s koje se, ni u sadanjim
ili nekim buduim prilikama, moe govoriti o ambicijama za obnovu nekog
novog imperijalnog carstva. U tom smislu vodei turski analitiar, ali i kri-
tiar neoosmanizma Omer Taspinar kae: Turska, u ovoj neoosmanskoj pa-
radigmi, ne vodi neku neoimperijalistiku politiku s ciljem obnove Osmans-
kog carstva. Umjesto imperijalne nostalgije, neoosmanizam je sutinski pro-
jiciranje turske soft power' - mosta izmeu Istoka i Zapada, jedne muslima-
nske nacije, jedne sekularne drave, jednog demokratskog politikog siste-
ma, i jedne kapitalistike ekonomske snage. On tome dodaje zakljuak, koji
koristi i profesor Tanaskovi: Kao francuski Gaullism, neoosmanizam tei
turskom grandeur i uticaju u vanjskoj politici.2
1
Darko Tanaskovi: Neoosmanizam povratak Turske na Balkan, 2. izdanje, 2011, st. 11
2
Omer Taspinar: Turkeys Middle East Policies - Between Neo-Ottomanism and
Kemalism, Carnegy Papers, 2008, 10.
76 . , . . . -
Dio tog degolistikog grandeur-a bilo je formiranje Frankofonije
(Francophonie), zajednice bivih francuskih kolonija, koja jo djeluje propa-
girajui francuski jezik i kulturu, ali i sve ono to se podrazumijeva pod soft
power, tim famoznim novim pojmom teorije i prakse meunarodnih odno-
sa. Neko e rei da je presmjelo dovoditi u vezu Frankofoniju, kao zvaninu
meunarodnu asocijaciju koja ima svoju parlamentarnu skuptinu i samite
efova drava, sa neoosmanizom. Uvaavajui sve razlike koje su postojale
izmeu kolonijalnih evropskih imperija i Osmanskog carstva, ja bih tu dodao
i Komenvlet (Commonwealth), britansku zajednicu pedesetak naroda i dra-
va koje su nekad sainjavale Britansko carstvo. Komenvelt ima od Frankofo-
nije jo iru lepezu ciljeva koje promovie meu svojim lanicama, od demo-
kratije, ljudskih prava i vladavine zakona, do multikulturalizma i mira u svi-
jetu. Ne vjerujem da iko smatra da se ta mekana snaga moe jednog dana
ponovo pretvoriti u hard power, to bi bila estoka sila, odnosno stvara-
nje nekog novog francuskog ili britanskog kolonijalnog carstva. S Turskom i
neoosmanizmom je druga pria, pa ne znam kakve bi tek bile reakcije ako se,
kao to ve decenijama postoje redovna Komenvelt sportska takmienja, jed-
nog dana pojave i Osmanlijske igre.
Imam, meutim, jednu mnogo svjeiju potvrdu teze kako se razliite
ideoloke oblande koriste da bi se ostvarili realni, recimo pragmatini intere-
si jedne zemlje da zatiti vlastiti sistem istovremeno jaajui ulogu u svom
okruenju. Bio sam sredinom septembra u Teheranu na konferenciji nekoliko
stotina predstavnika politikih partija, organizacija i pokreta, kao i vjerskih
zajednica uglavnom iitskog pravca islama, koji su okupljeni da bi pruili
podrku vostvu Iranske islamske republike koje u pobunama na Srednjem
istoku vidi islamsko buenje, a ne neko arapsko proljee. Izlaganje iran-
skog vrhovnog voe ajatolaha Hameneija poinjalo je i zavravalo se kuran-
skim ajetima, ali je veoma jasnim politikim jezikom oznailo pravce kojima
bi muslimani Srednjeg istoka trebalo da pokrete protiv svojih tirana dovedu
do stvaranja jednog novog politikog i drutvenog poretka, po uzoru na iran-
sku islamsku revoluciju izvedenu 1979. godine. Kao da se ne radi o vjerskom
velikodstojniku pod crnim turbanom koji ukazuje na izravnu vezu s Poslani-
kom Muhamedom, nego o profesionalnom politiaru, ajatolah Hamenei je
uputio savjet Arapima: Ne bi smjeli dozvoliti modele koji vam se mogu
nametnuti, kao to je sekularizam, zapadni liberalizam, radikalni nacionali-
zam ili ljeviarski marksizam.3Nije bilo teko prepoznati Tursku pod seku-
larizmom kao prvim od nepoeljnih modela, poto je upravo tih dana premi-
jer Erdogan, posjeujui Tripoli i Kairo, ubjeivao Libijce i Egipane da se-
kularizm nije inkompatibilan s islamom i da je upravo to sistem koji bi naj-
3
Zvanini dokumenti Prve meunarodne konferencije o islamskom buenju, Teheran, 17.
septembra 2011.
, . 2, , 2011. 77
vie odgovarao njihovom novom poretku koji stvaraju nakon obaranja auto-
ritarnih vladara. Kao to se i oekivalo, Hamenei je za sve nevolje svijeta ok-
rivio arogantne sile, a prije svih drugih Sjedinjene Drave, kojima je istih
tih septembarskih dana Turska javila da se slae sa instaliranjem NATO
radarskog sistema na svojoj teritoriji, za koji Iranci vjeruju da je protiv njih
uperen.
Iranci, dakle, savjetuju Arapima kako da vode svoje pobune, ali prven-
stveno imaju na umu zemlje gdje tih pobuna nema, ili jo nema, ili su u
estokom toku, ali ih iz Teherana vide kao strane zavjere. Prva je Turska,
druga Saudijska Arabija, trea Sirija. Trougao u kome se od sloma Osmans-
kog carstva odvija regionalno rivalstvo uz neposredno ili posredno prisustvo
stranih sila. Na prostoru na kome je kao proamerika monarhija imao vanu
ulogu jo dok se taj dio Srednjeg istoka nazivao plodnim plumjesecom,
Iran obnavlja uticaj pod zastavom islamske revolucije. Utvrdio se u Iraku
zaslugom amerike invazije, a Sirija mu je bila prodor daljeg upliva, prema
Libanu, Izraelu i Egiptu. Na tom putu mu se isprijeila Turska, kojoj je Sirija
posljednjih nekoliko godina velikoduno otvorila vrata prema arapskom svi-
jetu. Iranu to nije smetalo dok se Ankara nije odrekla reima Beara Al-Asa-
da, dovodei u pitanje njegovo dalje prisustvo u toj zemlji, a oslobaajui
prostor za prodor Saudijske Arabije. Ako bi trebalo da biraju, Iranci bi u Siri-
ji vjerovatno radije vidjeli Turke nego Saudijce, koji su im glavni oponenti u
Persijskom zalivu. A da bude onaj trougao jo kompliciraniji, i Iran i Turska
nastoje da obezbijede to bolje pozicije u Egiptu bez Mubareka.
Iako se ne moe zanemariti upliv ideoloko-religioznog faktora u tim
zbivanjima, posebno sektakog sunitsko-iitskog sukoba i politikog prodora
konzervativnog Muslimanskog bratstva, u prvom planu ostaju dravni intere-
si svih tih vodeih regionalnih aktera. Vraajui se Turskoj kao glavnom fo-
kusu, posebno je karakteristian razvoj njenih odnosa sa Sirijom koja je na
neki nain odabrana kao prvi pokusni pravac nove turske vanjske politike
svoenja problema sa susjedima na nultu taku, otvaranja prema arapskom
svijetu i realizacije strateke dubine, doktrine efa diplomatije Ahmeta Da-
vutoglu o novoj ulozi Turske u regionu i svijetu. Turska je sa Sirijom prije
desetak godina stigla do ivice rata. Tada je Al-Asadov reim pruio utoite
liderima teroristike kurdske PKK organizacije, da bi taj isti reim koju godi-
nu kasnije objeruke prihvatio ponudu turske vlade AKP da dvije zemlje
izmire sve prethodne nesporazume i ponu novu fazu prijateljskih odnosa i
saradnje. Potpisivanje desetina meudravnih sporazuma pratili su konvoji
turskih roba koje su stizale u Siriju, a preko nje i u Liban. Meudravne pos-
jete na najviem nivou, s druge strane, pratilo je otvaranje i na drugim polji-
ma. Arapima se predstavljala jedna nova Turska, potpuno drukija od one
koju su pamtili kao osvajaku i izrabljivaku imperiju. Nepovjerenju prema
78 . , . . . -
kemalistikoj Turskoj kod arapskih masa posebno su doprinosili Musliman-
sko bratstvo i druge islamistike grupacije nezadovoljne to je Ataturk uki-
nuo arapsko pismo, ali jo mnogo vie to je, zajdno sa sultanatom, poslao u
istoriju i hilafet, instituciju nasljednog vrhovnog vjerskog autoriteta koja je
postojala od poetaka islama.
Pri tom prodoru Turske u arapski svijet posebnu ulogu odigrale su
masovne komunikacije i televizija. Kao to e se to dogoditi i na Balkanu,
TV serijali u kojima se nemilice toi alkohol i prikazuju spletke u bogatim
familijama postali su jedan od vanih izvoznih artikala, sigurno ne bez zna-
nja novih turskih vlasti koje su smatrane islamistikim. Nije sunitskoj turskoj
vladi smetalo ni to to je sirijski reim pripadao alevitima, ogranku iizma,
pa jo i antireligioznom baasitikom nacionalistikom pokretu, to bi i s po-
zicije neoosmanizma trebalo da bude prepreka. Na baasistikim mapama
Srednjeg istoka turska provincija Hatay jo je u sastavu velike arapske na-
cije.Tek s izbijanjem demonstracija protiv reima i njihovim brutalnim gue-
njem tokom 2011. godine, i poslije neuspjelih pokuaja da privoli Al-Asada
na sutinske reforme, Turska okree lea Siriji i zavodi prema njenom rei-
mu sankcije stroije i od onih koje su proglasile SAD i druge zapadne zem-
lje. Pred kraj 2011. nala se ponovo na ivici rata s tom zemljom. Na slian
nain razvijali su se odnosi Ankare s Libijom, iako je ta zemlja, u poreenju
sa Sirijom, imala gotovo neznatan znaaj za sigurnost i regionalne interese
Turske. Tu se ve pojavljuje ekonomska podloga neoosmanizma koju ja
vidim i nastupu nove Turske na Balkanu. Tek kad je krenula evakuacija stra-
naca iz Libije zbog paralizacije zemlje zahvaene ustankom protiv Muamera
Gadafija, ira javnost je mogla saznati da je na libijskim projektima bilo
angairano dvije stotine firmi sa preko 25.000 radnika.
Ako ne u vladajuim elitama, Turska je u arapskim masama stekla ve-
like simpatije spektakularnim antiizraelskim potezima, poput nastupa pre-
mijera Erdogana prema predsjedniku imonu Peresu u Davosu, i akcijama
poput slanja flotile humanitarne pomoi radi razbijanja blokade Gaze. Ona je
tako izgubila ulogu posrednika izmeu Izraela i Sirije, koje je bila dovela
gotovo do pregovarakog stola oko povlaenja s Golana, ali je dobila nove
poene kod Arapa, koji su spoznali da postoji neko ko moe prkositi Izraelu
vie nego ijedan arapski lider. Iako nije do kraja uzdrman savez Izraela s
Turskom, ipak je sa obaranjem Hosnija Mubareka ozbiljno poremeen jedan
od njegova dva glavna regionalna stuba sigurnosti. Pritijenjena neizvjesnos-
tima daljih zbivanja u Egiptu i Siriji, vlada Benjamnina Natanyahua alje vi-
e signala pomirenja prema Ankari nego to ih otuda prima. Ne zaustavlja se,
meutim, talas antiturske propagande izraelskih medija i proizraelskog kon-
zervativnog amerikog lobija, pa se, mogue kao pokuaj sijanja nepovjere-
nja u Tursku kod novih politikih snaga koje izlaze na scenu, ne zaboravlja
, . 2, , 2011. 79
ni neoosmanizam.Tako se u jednom nedavnom dijalogu o Turskoj na Glasu
Amerike moglo uti kako je Erdoganova tura po 'arapskom proljeu pove-
ala zabrinutost u nekim krugovima da Turska eli da uspostavi s Egiptom
savez koji bi bio neprijateljski prema Izraelu to je, u mnogo vie general-
nom smislu, indikativno za ono to neki nazivaju neoosmanizmom. Micheal
Rubin iz American Enterpise Instituta smatra, kao i vie drugih konzervativ-
nih amerikih eksperata, da Turska tei vostvu islamskog svijeta, dok Jan
Lesser, direktor amerikog ogranka German Marshal Funda i Transatlantic
Centra (GMF) u Brusselsu kae: Neupitno je da je vie tradicionalan i neto
vie religiozan pristup dio dananjeg pogleda Turske na svijet, ali on ne
vidi islamizam kao jedini pokretaki faktor u turskoj politici. On misli da
drugi faktori okreu Tursku od Zapada, a prije svega je to cilj te zemlje da
maksimalno povea svoj regionalni uticaj kroz realizaciju politike nula
problema sa susjedima.4
Ovaj dijalog je karakteristian i za odnos SAD prema Erdoganovoj
Turskoj i njenoj vanjskoj politici koju sprovodi Ahmet Davutoglu. Iako ima
miljenja da se Turska u arapskim pobunama pojavljuje kao ameriki konku-
rent, i da ne djeluje svuda u skladu sa NATO alijansom, ne vide se znaci oz-
biljnijeg poremeaja u tim odnosima, izuzev u segmentu tursko-izraelske za-
tegnutosti. Kau da su tokom 2011. predsjednik Barack Obama i premijer
Erdogan imali trinaest dugih telefonskih konsultacija o zbivanjima na Sred-
njem istoku. Turskoj je saveznitvo sa SAD i lanstvo u NATO i dalje na vr-
hu prioriteta vanjske politike. Analitiar u londonskom Al-Hajatu Mustafa
Zein pie: Turska ne izvlai svoju reputaciju iz svog biveg carstva, uprkos
teoriji Ahmeta Davutoglua i pokuaja da oivi neoosmanizam...niti iz sekula-
rizma i demokratije do dolaska na vlast AKP...Turska stie svoju reputaciju
iz injenice to je druga vojna sila NATO i da je ispruena ruka Amerika-
naca i Evropljana na Srednjem istoku.5
Ve znamo za miljenja da iza turske politike na Balkanu posljednjih
nekoliko godina stoje SAD, koje su okupirane drugim podrujima. Poznati
srbijanski istoriar Milorad Ekmei kae kako Amerika gura Tursku na
Balkan, Kavkaz, Centralnu Aziju, a odvraa je od Izraela i Bliskog istoka.6
Ako je to tako, ne bih rekao da je Obama, ak i da je to elio, odvraao Erdo-
gana da ne ide u Egipat i Siriju. Kad ve nije iao u Izrael, bolje je to je izb-
jegao i Gazu. U tom smislu ima jedno karakteristino miljenje iz Armenije,
koja nije ba naklonjena Turskoj, iako je bila jedna od glavnih meta Davuto-
gluove doktrine nula problema sa susjedima. Znatan broj analitiara vje-
4
Dijalog o Turskoj na Glasu Amerike, reporter Cecily Hillary, VOA, 14. sept. 2011.
5
Mustafa Zein, Natos Arm, the Neo-Ottomans, Darul-Hayat, 13. avgust 2011.
6
Intervju s Miloradom Ekmeiem, Veernje novosti, Beograd, 28. avgusta 2011.
80 . , . . . -
ruje, kae Ruben Melkonyan, da SAD stoje iza turske neoosmanistike po-
litike iz koje uzimaju ono to im moe koristiti kao supersili. SAD idu preko
partnera koji je prihvatljiv i koji je dio regiona. alju poruku svijetu da je
Turska najbolji moderator i model... Erdogan je fleksibilan, uspijeva da os-
tane partner SAD, ali i predstavnik interesa islamskog svijeta. Interesi svih
faktora nalaze se u Turskoj.7 Ovdje bi spadao i komentar Ukrajinke Zhanne
Igoshyne, predavaice na Institutu za meunarodne odnose na univerzitetu u
Odesi: Turski model islamskog drutva dugo je bio posmatran kao neto na
to bi arapske snage u tranziciji mogle da se ugledaju. Sukob Ankare i Rija-
da, iji interesi se ukrtaju na mnogim poljima, takoe moe biti od koristi
Zapadu.8
Nema ba puno neoosmanizma, ili ga ima uzgred, poto se u raljama
dramatinih i neizvjesnih zbivanja na Srednjem istoku potiru mnoge stare
teorije, ili dobijaju novo znaenje. Turski model sekularne drave, koju vode
islamisti, moe biti model za Arape prije nego islamsko buenje Irana.
Tamo, meutim, na demokratskim izborima ve pobjeuju politike snage
koje svoje uporite nalaze u religiji, ali koje su, iako mu kao izrazu iitskog
islama ne vjeruju, mnogo blie praksi iranske islamske revolucije i uvoenja
eriata kao vrhovnog zakona, nego zastupnicima politike koja se uslovno na-
ziva neoosmanistikom.
Tako nama na Balkanu ostaje da, neko vie nego manje, a neko nika-
ko, u turskoj politici prema regionu vidi neoosmanizam kao izraz te politike.
Ostajem meu onima koji smatraju da je pragmatizam glavna odrednica po-
litike Turske na Balkanu i da joj je ekonomija, a ne ideologija, motorna sna-
ga. Sve drugo, pa i osmansko nasljee, kultura i vjera, u slubi je ekonomije.
Pri tome se sjetim kako je premijer Erdogan, negdje u aprilu 2010, u Saraje-
vu odrao predavanje u kome je gotovo iskljuivo govorio o ekonomiji i
nepovoljnim uslovima za turske investicije u Bosni i Hercegovini, a da nijed-
nom rijeju nije spomenuo islam. Takoe se sjetim, ma koliko se to nekima u
Bosni ne svia, da su i turski predsjednik Abdulah Gul i premijer Erdogan
vie puta isticali kako je Srbija glavni faktor stabilnosti na Balkanu, kako su
tamo planirane mnogo vee turske investicije nego u Bosni i kako je Beograd
rado prihvatio tursko posredovanje u sukobu islamskih vjerskih zajednica u
Srbiji.
Nevolja je Turske to je, vie nego igdje oko nje, ba na Balkanu jedni
gledaju kao bivu okupatorsku silu, pa jo ine vjere, a drugi u njoj vide tur-
7
Ruben Melkonyan, Noyan Tapan, 18. april 2011.
8
Zhana Igoshyna, Insitutte of Social Sciences I. I. Mechnikov, Odessa National Universitz,
26. septembra 2011.
, . 2, , 2011. 81
sku majku i to su takvi sentimenti na tragian nain oivljeni u ratovima
1990-ih godina. Blago Slovencima, oni nemaju brige oko osmanizma i neo-
osmanizma, a njihov, u svijetu rado sluan, filozof Slavoj iek misli kako bi
budunost Evrope trebalo da bude kao Osmansko, ili kako to kau na Zapa-
du, Otomansko carstvo. Iz ove perspektive, kae, imam simpatije za Aus-
tro-ugarsko i Otomansko carstvo, jer su bila uspjena u smislu da su u 19.
vijeku bila demokratska i multikulturna.9
9
Slavoj iek, Intervju za list Radikal, 20. oktobra 2011.
Srdja Trifkovic
327(560:49) 20
TURKEY AS A REGIONAL POWER:

NEO-OTTOMANISM IN ACTION
Over the past decade Prime Minister Rejep Tayyip Erdoans govern-
ment and his AKP (Justice and Development Party) have been successful in
undermining Mustafa Kemals legacy and the character of the state founded
upon that legacy. What remained, until the 2010 referendum on constitutio-
nal amendments, was an increasingly empty shell of constitutional secular-
ism. That shell was nevertheless an obstacle to the formal grounding of the
new legitimacy in Islam at home and neo-Ottomanism abroad. Erdoan and
his team were determined to remove such vestiges, however, and on Septem-
ber 12, 2010, they succeeded. On that day Turkeys voters approved, by a
large margin, a 26-article package which ended the role of the Army as the
guardian of secularism. In 2011 Erdoan was duly reelected with a substa-
ntial majority for a third term.
Davutoglus Strategic Depth What has become known as Turkeys
neo-Ottoman strategy became prominent with the appointment of Ahmet
Davutoglu as foreign minister in 2009. As Erdogans long-term foreign poli-
cy advisor, he advocated diversifying Turkeys geopolitical options by crea-
teing Turkish zones of influence in the Balkans, the Caucasus, Central Asia,
and the Middle East. On the day of his appointment Davutoglu asserted that
Turkeys influence in its region will continue to grow: Turkey had an or-
der-instituting role in the Middle East, the Balkans and the Caucasus, he
declared, quite apart from its links with the West.
In Davutoglus own words, Turkish foreign policy has evolved from
being crisis-oriented to being based on vision: Turkey is no longer a
country which only reacts to crises, but notices the crises before their emer-
gence and intervenes in the crises effectively, and gives shape to the order of
its surrounding region. He asserted that Turkey had a responsibility to help
stability towards the countries and peoples of the regions which once had
, ( , - .),
Cronicl, -
.
84 S. Trifkovic, Turkey as a regional power: neo-ottomanism in action
links with Turkey thus referring to the Ottoman era, in a manner unima-
ginable only a decade ago: Beyond representing the 70 million people of
Turkey, we have a historic debt to those lands where there are Turks or whi-
ch was related to our land in the past. We have to repay this debt in the best
way.
This strategy was based on the assumption that growing Turkish clout
in the old Ottoman lands a region in which the EU has vital energy and
political interests could prompt President Sarkozy and Chancellor Merkel
to drop their objections to Turkeys EU membership. If on the other hand the
EU closes its door to enlargement as now seems imminent then Turkeys
huge autonomous sphere of influence in the old Ottoman domain would be
developed into a major and potentially hostile counter-bloc to the West.
Prime Minister Erdogan is no longer as eager as before to minimize or
deny his Islamic roots, but his old assurances to the contrary long belied
by his actions are still being recycled in Washington and treated as reality.
This reflects the propensity of the Obama administration, just like its prede-
cessors, to cherish illusions about the nature and ambitions of Americas
regional allies, such as Saudi Arabia and Pakistan. The implicit assumption
in the U.S. foreign policy community that Turkey would remain pro-
Western, come what may should have been reassessed years ago. Since
the AKP came to power the Army has been neutered, confirming the old wa-
rning of the Turkish top bras that democratization would mean Islamiza-
tion. To the dismay of its Westernized secular elite, Turkey has reasserted its
Ottoman and Muslim legacy with a vengeance.
We are witnessing the end of a process that could be predicted with
precision. Nine years ago I wrote in Chronicles (April 2003) that the Bush
Administration was mistaken to pretend that Turkey was a truly indispensa-
ble nation as a senior U.S. Administration official, Paul Wolfowitz, called
it at the time:
In his pitch to the West Mr. Erdoan is unsurprisingly eager to mini-
mize his partys Islamic connections by stressing his secular and
conservative credentials. His assurances were keenly accepted in
Washington The escalating crisis of Turkeys political system over
the past decade reflected a deeper malaise, the loss of confidence of
the old Kemalist elite. The implicit assumption in Washingtonthat
Turkey would remain secular and pro-Western, come what
mayshould have been reassessed after the Army intervened to re-
move the previous pro-Islamic government in 1997. Since then many
voices have warned that democratization would mean Islamization,
and that America needed alternative scenarios and regional strategies.
, . 2, , 2011. 85
Nine years later this assessment has been proven right. Erdoan and
his team claim that the marginalization of the Army heralds the countrys
democratization. Practicing the Islamic art of taqiyya in its purest form, fo-
reign minister Davutolu claims that the AKP reversal of Kemalism was all
about advancing civil rights and Western-style liberties, that it reflects the
Turkish nations will to live in a freer and more democratic environment in
compliance with European Union standards. It is an important turning
point for democracy in Turkey, he says, and a result of the Turkish
nations interest in the reform process carried out in light of universal and
European norms. President Abdullah Gl claims that Turkey can now have
a great and unbelievably positive effect on the Middle East. Ahmet Davut-
oglu adds, If the world is on fire, Turkey is the firefighter assuming the
leading role for stability in the Middle East.
Securalists Demise The terminal loss of confidence of the old Ke-
malist elite was swift and now seems irrversible. The fruits of AKP rule in-
voke the memory of the late Necmettin Erbakan, who announced many years
ago that Turkey is going to change its regime towards fundamentalismthe
debate is whether it is going to be with blood or without. The change of the
Turkish state and society, of its ethos and institutional culture, is profound.
The secularist elites see it happening, but they are gripped by panic, para-
lyzed, unable to act, living just for today, Claire Berlinski, an American-
born writer and journalist who has lived in Istanbul for years, told me on my
last visit to Turkey in January 2011. She compared the atmosphere in the city
to the last days of the Weimar Repuiblic in Berlin: the writing is on the wall.
The lack of support from Washington has been a factor in demoralizing
the Kemalist establishment, but more important perhaps was the manner in
which Erdoan and the AKP had succeeded in obtaining the compliance of
the secularist elite in the crucial early years of their mandate. Turkeys acti-
vist foreign policy had seduced them with the vision of an autonomous sphe-
re of Turkish influence in the old Ottoman domains in the Middle East, the
Caucasus, and the Balkans. It has enabled the Islamists to co-opt into the
project many senior civil servants, diplomats and generals who are not sym-
pathetic to the ideological assumptions of the neo-Ottoman paradigm, but
who were ready and willing to support its "quantitative" aspects. They subs-
cribed to the ostensibly traditional, nationalist components of Davutolus
neo-Ottoman concept of strategic depth, without realizing that it was a
Faustian pact.
For the sake of Turkeys status as a first-rate regional powerpleasing
to their Kemalist-nationalist sensibilitiesthe secularist elite were prepared
to close their eyes to the fact that Islam is the all-encompassing denominator
of the project. Back in the fragile early days of 2002-2003 the AKP leader-
ship wisely grasped the need for the secularist nationalists to be given a slot
in the national consensus on Turkeys multi-layered identity. Those days are
now over.
Many inherited Weimar officials, Wilhelmstrasse diplomats and top
officers of the Reichswehr were likewise not supportive of the Nazis when
Hitler came to power. During the crucial early years of the Third Reich (Ja-
nuary 1933-January 1938), they were likewise willing to offer their services
to his de facto revolutionary project in the name of promoting traditional
German national interests and objectives. In early 1938 they were inevitably
swept away in a fresh wave of Gleichschaltung, heralded by the removal of
General von Blomberg and foreign minister Konstantin von Neurath.
In 2010-2011 Turkeys Islamists were finally able to do the same to
the Kemalist civil service and army cadres. Their replacements, steeped in
Islamism and neo-Ottomanism, are being groomed at the lower levels of the
hierarchy. Their dilemma, for many decades before Erdogan, had been to
resist the lure of irredentism abroad, and at home to turn Islam into a matter
of personal choice separate from the state and distinct from the society. It
could not be done.
The Army Humiliated - The arrest in early 2011 of over a hundred
active-duty military officers as part of an investigation into an alleged plot to
topple the government was the final chapter in the demise of the Turkish ar-
my as a relevant political factor. The arrests brought to 196 the number of
active and retired officers who were accused of involvement in the so-called
Sledgehammer Plot dating back to 2003. In February 2011, prosecutors re-
quested that 163 of the accused remain under arrest most of them active
duty senior ranks on a dubious legal pretext. The suspects include the
former commanders of the Turkish navy and air force.
This was a massive purge in preparation for the largest show trial ever
in the non-Communist world. The charges, too, were worthy of Moscow
1937. The Sledgehammer plot, the government alleged, was to have included
bombings of historic mosques in Istanbul, an attack on a museum, and the
provocation of military tensions with neighboring Greece including aerial
attacks on Greek islands. Such acts of terrorism and outright military aggre-
ssion were supposedly designed to plunge Turkey into utter chaos and provi-
de an opportunity for the military to step in and remove the AKP-controlled
government from power.
The Sledgehammer was connected to the reported Ergenekon conspi-
racy, supposedly the Mother of All Plots, the mega-conspiracy in which the
Deep State a shadowy coalition of senior military officers, the intellige-
nce services, the judiciary, and organized crime planned terrorist attacks to
, . 2, , 2011. 87
foment unrest leading to a military takeover. The claims about these suppo-
sed conspirators defy logic. Arch-secular nationalists, the prosecutors said,
had been in bed with the Maoist PKK, the extreme-left Revolutionary
Peoples Liberation Party, the Islamist Hizbullah and Milli Gr, the ultra-
nationalist Turkish Revenge Brigades, the Turkish Workers and Peasants
Liberation Army, and the Marxist-Leninist Communist Party.
Details of the Sledgehammer emerged after an anonymous source
delivered a suitcase full of supposedly secret military documents to a news-
paper reporter in January 2010. Prime Minister Erdogan and other AKP lea-
ders have openly lent credibility to the charges. There were countless incon-
sistencies in the accusations, however. To take one example, dozens of enti-
ties hospitals, NGOs, companies, and even military units were referred to
by names or acronyms which they acquired many years after 2003, in some
cases as late as August 2009. The military has strenuously denied the allega-
tions, claiming that the documents were forged, and insisting that the scena-
rios were part of a hypothetical war game that took place at a military trai-
ning seminar. The Turkish Armed Forces, which have especially avoided
any actions that could be seen as interfering with the ongoing judicial pro-
cess, have explained through repeated statements, in no uncertain terms,
what the seminars were, how they were carried out, what they involved and
who participated under what orders, the April 6, 2011, General Staff state-
ment said.
The Sledgehammer case was not a case at all; it was a successful
ateempt by the AKP regime to neutralize Turkeys once-powerful military
once and for all. The governments specific objective was to discredit the
officer corps and thus facilitate the abolition of the Armys traditional role as
the guardian of the countrys secular political system. According to Dani
Rodrik of Harvard University whose father-in-law, retired four-star general
Cetin Dogan, is one of the defendants we were witnessing machinations in
the guise of the judicial process aimed at achieving political advantage ins-
tead of justice. The result is that Turkeys relevance as a democratic beacon
for the Middle East has been undermined.
Turkeys legal system has always been viewed as something opaque,
arbitrary, and capriciousanother weapon to be used by the powerful agai-
nst their enemies, not a source of justice for ordinary people. Its continued
misuse is an issue which is a matter of legitimate concern, if we are to take
seriously President Obamas rhetoric about Turkey as the essential bridge
between the East and the West..
Turkish Services to the Ummah The fact that Turkey is no longer a
Western ally is still strenuously denied in Washington; but we were remin-
ded of the real state of affairs on March 9, 2010, when Saudi King Abdullah
presented Turkish Prime Minister Recep Tayyip Erdogan with the Wahhabist
kingdoms most prestigious prize for his services to Islam. Erdogan earned
the King Faisal Prize for having rendered outstanding service to Islam by
defending the causes of the Islamic nation.
Turkey under Erdogans neo-Islamist AKP has rendered a host of
other services to the Islamic nation. In August 2008 Ankara welcomed
Mahmoud Ahmadinejad for a formal state visit, and last year it announced
that it would not join any sanctions aimed at preventing Iran from acquiring
nuclear weapons. In the same spirit the AKP government repeatedly hosted
Sudans President Omer Hassan al-Bashir, who is accused by the Internatio-
nal Criminal Court (ICC) of genocide against non-Muslims. Turkey is curre-
ntly favoring the replacement of Bashar al-Assad in Syria, ostensibly in the
name of democracy, but fully cognizant that the beneficiary of the regime
change would be the Muslim Brotherhood.
Simultaneous pressure to conform to Islam at home has gathered pace
over the past seven years, and is now relentless. Turkish businessmen will
tell you privately that sipping a glass of raki in public may hurt their chances
of landing government contracts; but it helps if their wives and daughters
wear the hijab.
Changing Gears on Europe Ankaras continuing bid to join the
European Union is running parallel with its openly neo-Ottoman policy of
re-establishing an autonomous sphere of influence in the Balkans and in the
former Soviet Central Asian republics. Turkeys EU candidacy is still on the
agenda, but the character of the issue has evolved since Erdogan came to po-
wer in 2002.
When the government in Ankara started the process by signing an
Association agreement with the EEC (as it was then) in 1963, its goal was to
make Turkey more European. This had been the objective of subsequent
atempts at Euro-integration by other neo-Kemalist governments prior to
Erdogans victory, notably those of Turgut Ozal and Tansu Ciller in the 1990
s. The secularists hoped to present Turkeys European vocation as an attar-
ctive domestic alternative to the growing influence of political Islam, and at
the same time to use the threat of Islamism as a means of obtaining political
and economic concessions and specific timetables from Brussels. Erdogan
and his personal friend and political ally Abdullah Gul, Turkeys president,
still want the membership, but their motives are vastly different. Far from
seeking to make Turkey more European, they want to make Europe more
Turkish many German cities are well on the way and more Islamic,
thus reversing the setback of 1683 without firing a shot.
, . 2, , 2011. 89
Nevertheless, the Western media and politicians remain infatuated
with the twin myth of Turkeys Islamic democracy. Sensing a mix of Wes-
tern weakness and wishful thinking, Prime Minister Erdogan asserted a year
ago that the tables have been turned: in the decades ahead, Europe will need
Turkey more than Turkey needs Europe. European labor markets and so-
cial-security systems are comatose, he declared, and European societies
are near geriatric, in contrast to Turkey which is bursting with the vigor
that the EU so badly needs:
Our European friends should realize that Turkey-EU relations are fast
approaching a turning point Turkey is a regional player, an interna-
tional actor with an expanding range of soft power and a resilient,
sizable economy. And yet, the fact that it can withstand being rebu-
ffed should not become reason for Turkeys exclusion. Sometimes I
wonder if Turkeys power is an impediment to its accession to the
Union. If so, one has to question Europes strategic calculations
We are no more a country that would wait at the EUs door like a do-
cile supplicant. Some claim that Turkey has no real alternative to Eu-
rope However, the opposite is just as valid. Europe has no real al-
ternative to Turkey. Especially in a global order where the balance of
power is shifting, the EU needs Turkey to become an ever stronger,
richer, more inclusive, and more secure Union. I hope it will not be
too late before our European friends discover this fact.
Too late for what exactly? one may ask. Erdogans implied threat is
that Turkey would turn against Europe if it is not admitted into the EU,
which is in itself an eloquent argument against admission. No responsible fa-
mily would unlock the door to an uninvited guest with a long criminal record
who threatens unpleasantness if he is not admitted. Fortunately, leading EU
countries seem to realize that Europe with Turkey in its ranks would be
weaker, poorer, and infinitely less safe.
Hostility to Israel The cooling of traditionally strong relations bet-
ween Turkey and Israel started with Erdogans sudden and harsh burst of an-
ti-Israeli rhetoric at Davos three years ago, followed by barring Israel from
annual military exercises on Turkeys soil. At the same time, to Israels dis-
may, Turkeys strident apologia of Hamas became more vehement than any-
thing coming out of Cairo or Amman. (Talking of terrorists, Erdogan has sta-
ted, repeatedly, I do not want to see the word Islam or Islamist in conne-
ction with the word terrorism!) The tension reached its peak with the
Gaza Freedom Flotilla incident in May 2010,
Turkeys "special relationship" with Israel is over, even at the level of
symbolic gestures. As the Israeli daily Maariv reported on August 15, 2010,
Relations between Israel and Turkey continue to deteriorate: Israels amba-
ssador to Ankara, Gabi Levi, was the only one not to be invited to the traditi-
onal meal that precedes the Ramadan fast, which took place over the wee-
kend in the presence of Turkish Prime Minister Recep Tayyip Erdogan and
senior officials of his Justice and Development Party. All of the other amba-
ssadors were invited.
Israels defense and security community is in agreement that Turkey
was moving toward becoming a radical and nuclear Islamic state. Officials
and leading analysts assert that Erdogan was rapidly dismantling the secular
Turkish state and turning Turkey into another Iran a radical Muslim state
soon to be armed with nuclear weapons. There could be a deep strategic
change," Amos Gilad, a senior Defense Ministry official, says. The Israelis
are particularly concerned by Erdogans success in intimidating the once-
powerful Turkish military. They point out that Turkey has launched plans to
build at least two nuclear reactors and produce enriched uranium. Israeli ana-
lysts add that under Erdogan Turkey could acquire weapons technology un-
der the cover of a civilian nuclear program. "If there is not a change in perso-
nality, then Turkey will become Iran No. 2," former National Security Cou-
ncil director Uzi Dayan says.
The Neo-Ottoman Strategy in the Balkans Modern Turkeys Balkan
strategy conforms to the old paradigm of the Green Corridor. This is a geo-
political concept with two meanings. It denotes the Islamists' goal of creating
a contiguous chain of Muslim-dominated polities from Istanbul in the south-
east to northwestern Bosnia, a mere 120 miles from Austria. It also denotes
the process of increasing ethno-religious assertiveness among the Muslim
communities along that route. That process entails four key elements: (1)
Expanding the area of those communities' demographic dominance; (2) Esta-
blishing and/or expanding various entities under Muslim political control
with actual or potential claim to sovereign statehood; (3) Enhancing the do-
minant communitys Islamic character and identity within those entities, with
the parallel decrease of presence and power of non-Muslim groups; and (4)
Prompting Muslim communities ambitions for ever bolder designs in the
future, even at the risk of conflict with their non-Muslim neighbors. Unders-
tanding this neo-Otoman strategic concept par excellence is essential to a
comprehensive understanding of the motives, actions, and emerging expecta-
tions of different actors in the Yugoslav wars of 1991-1999 and their after-
math.
Political, cultural, religious and demographic trends among Muslim
communities in the Balkans strongly suggest that the Green Corridor is taki-
ng shape, either deliberately or spontaneously. Nevertheless, many Western
academic experts and media commentators (especially in the English-spea-
, . 2, , 2011. 91
king world) have shown the tendency to be a priori dismissive of any sugge-
stion that a long-term Islamic geopolitical design exists in the Balkans, let
alone that it is being deliberately and systematically pursued. The notion of
the Green Corridor was thus criticized as a product of Serbian propaganda
with Islamophobic overtones, although its most authoritative proponents in
recent years have been institutions and experts (British, Italian, American,
Israeli etc.) with no ethnic or personal axe to grind in the Balkan imbroglio.
The Bosnian war was still raging when Sir Alfred Sherman, former ad-
visor to Prime Minister Margaret Thatcher and co-founder of the Centre for
Policy Studies, warned that the Muslims objective was to create a Green
Corridor from Bosnia through the Sanjak to Kosovo that would separate
Serbia from Montenegro. Western powers are in effect fostering this Islami-
stan, Sherman warned, and developing close working relations with Iran,
whose rulers are keen to establish a European base for their politico-religious
activities. In addition, Washington is keen on involving its NATO ally Tu-
rkey, which has been moving away from Ataturks secularist and Western
stance back to a more Ottomanist, pan-Muslim orientation, and is actively
helping the Muslim forces.
Shermans 1994 diagnosis proved to be prescient. A decade later it was
echoed by Col. Shaul Shay of BESA Center at Bar-Ilan University. He noted
that the Balkans serve as a forefront on European soil for Islamic terror or-
ganizations, which exploit this area to promote their activities in Western Eu-
rope, and other focal points worldwide. His conclusions regarding the
Green Corridor are disquieting: [T]he establishment of an independent Isla-
mic territory including Bosnia, Kosovo and Albania is one of the most
prominent achievements of Islam since the siege of Vienna in 1683. Islamic
penetration into Europe through the Balkans is one of the main achievements
of Islam in the twentieth century. Shays account shows how the Bosnian
war provided the historical opportunity for radical Islam to penetrate the Bal-
kans at a time when the Muslim world came to the aid of the Muslims. The
Jihadist operational and organizational infrastructures were thus established.
John R. Schindler, professor of strategy at the U.S. Naval War College
and former National Security Agency analyst and counterintelligence officer,
concurs: in his view the Balkans provide the missing piece in the puzzle of
al-Qaidas transformation from an isolated fighting force into a lethal global
threat. Radical Islam played a key role in the Yugoslav conflict, Schindler
says: like Afghanistan in the 1980s, Bosnia in the 1990s became a training
ground for the mujahidin, leading to blowback of epic proportions.
The Green Corridor paradigm reflects Samuel Huntingtons Clash of
Civilizations, which used the war in Bosnia and Herzegovina as a paradig-
matic case of the so called fault-line wars between Islam and the rest. Du-
ring the Bosnian war (1992-1995) Alija Izetbegovic presented a pluralist
image to the West, but his followers acted in accordance with his primary
message. The fruits of their labor and that of their coreligionists in another
half-dozen countries in the region are visible along a thousand miles trail
through the middle of todays Balkans.
The spread of Islam in the Balkans was by the sword: it was contin-
gent upon the extent of Ottoman rule and the establishment of political and
social institutions based on the teaching of Kuran and the previous seven
centuries of Islamic legal and political practice. The line of the attack went
from Thrace via Macedonia to Kosovo; through the Sanjak into Bosnia all
the way to the Una river, was finally stopped at the Habsburgs Military Fro-
ntier created in the 16th century. It is noteworthy that the geographic thrust
of the Ottoman attack and later colonization of Muslims from other parts of
the Empire in the Balkans coincided exactly with the Green Corridor. The
historical record further indicates that Ottoman efforts at Islamization of the
local population were more determined, and far more successful, along the
Transverse axis (Thrace-Macedonia-Kosovo-Sanjak-Bosnia) than in other
conquered Christian lands (e.g. in mainland Greece, central Serbia, northern
Bulgaria, or Wallachia).
The Ottoman conquest destroyed the materially and culturally rich
Christian civilization of Byzantium and its dynamic and creative Slavic offs-
pring in Serbia and Bulgaria. The conquered populations became second-
class citizens (dhimmis), whose physical security was predicated upon
their abject obedience to the Muslim masters. They were heavily taxed (ji-
zya, or poll tax, and kharaj) and subjected to the practice of devshirme: the
annual blood levy (introduced in the 1350s) of a fifth of all Christian boys
in the conquered lands to be converted to Islam and trained as janissaries. In
the collective memory of Balkan Christian nations, five centuries of Turkish
conquest and overlordship with all their consequences, social and political
are carved as an unmitigated disaster. Conversions to Islam, a phenomenon
more strongly pronounced along the Green Route than in the central regions
of the Empire, contributed to a new stratification of the society under Otto-
man rule and a new power balance. People of the same ethno-linguistic co-
mmunity, sharing the same ancestors, thus often evolved into members of
two fundamentally opposed social and political groups.
The Christian communities all over the Balkans are in a steep, long-
term demographic decline. Fertility rate is below replacement level in every
majority-Christian country in the region. The Muslims, by contrast, have the
highest birth rates in Europe, with the Albanians topping the chart. On curre-
nt form it is likely that Muslims will reach a simple majority in the Balkans
, . 2, , 2011. 93
within a generation. Turkeys European foothold on the Straits and in Easte-
rn Thrace is populous (over 11 million), overwhelmingly mono-ethnic (Tur-
kish) and mono-religious (Muslim); the Christian remnant is negligible. The-
re is a rekindled sense of kinship among the growing ranks of Turkish isla-
mists with their Balkan co-religionists and with the old Ottoman domains fu-
rther west. The re-Islamization and assertiveness of Turkey under Erdogan is
essential to the revival of Islam and ethnic self-assertiveness all along the
Green Corridor.
Without a strong, solidly supportive anchor at its southeastern end, no
Muslim revival in former Ottoman lands along the Green Corridor would be
possible. Under the AKP Turkey has become revisionist, potentially irriden-
tist, and detrimental to stability in the Balkans. Far from providing a model
of pro-Western moderate Islam, Kosovo, Muslim Bosnia, Sanjak, western
Macedonia, and southern Bulgaria are already the breeding ground for thou-
sands of young hard-line Islamists. Their dedication is honed in thousands of
newly-built, mostly foreign-financed mosques and Islamic centers. The inte-
nt was stated by the head of the Islamic establishment in Sarajevo. The
small jihad is now finished The Bosnian state is intact. But now we have
to fight a bigger, second jihad, Mustafa Ceric, the Reis-ul-Ulema in Bosnia-
Herzegovina, declared over a decade ago. This statement reflects the inherent
dynamism of political Islam.
Far from enhancing peace and regional stability, neo-Ottoman policies
pursued by Ankara continue to encourage seven distinct but interconnected
trends centered on the Green Corridor:
(a) Pan-Islamic agitation for the completion of an uninterrupted Transverse
by linking its as yet unconnected segments.
(b) Destabilization of Bosnia resulting from constant demands for the erosion
of constitutional prerogatives rooted in Dayton, leading to the abolition of
the Republika Srpska.
(c) Growing separatism among Muslims in the Raska region of Serbia,
manifest in the demand for the establishment of an autonomous Sanjak
region.
(d) Continuing intensification of greater-Albanian aspirations against
Macedonia, Montenegro, Greece, and rump-Serbia.
(e) Further religious radicalization and ethnic redefinition of Muslims in
Bulgaria, leading to demands for territorial autonomy in the Rhodope region.
(f) Ongoing spread of Islamic agitation, mainly foreign-financed, through a
growing network of mosques, Islamic centers, NGOs and charities all
along the Route.
(g) Escalation of Turkeys regional ambitions and Ankaras quiet encoura-
gement of all of the above trends and phenomena.
In all cases the immediate bill will be paid by the people of the Bal-
kans, but long-term costs of the Green Corridor will haunt many Western
policy-makers for decades to come.
The Ottoman Legacy - Washingtons stubborn denial of Turkeys
political, cultural and social reality goes hand in hand with an ongoing ate-
mpt in some quarters of the Western academia and mainstream media to
rehabilitate the Ottoman Empire, and to present it as a precursor of Europes
contemporary multiethnic, multicultural tolerance and diversity. In reality,
four salient features of the Ottoman state were institutionalized discrimina-
tion against non-Muslims, total personal insecurity of all its subjects, an unf-
riendly coexistence of its many races and creeds, and the absence of unifying
state ideology. It was a sordid Hobbesian borderland with mosques.
An Ottoman culture, defined by Constantinople and largely limited
to its walls, did eventually emerge through the reluctant mixing of Turkish,
Greek, Slavic, Jewish and other Levantine lifestyles and practices, each at its
worst. The mix was impermanent, unattractive, and unable to forge identities
or to command loyalties.
The Roman Empire could survive a string of cruel, inept or insane em-
perors because its bureaucratic and military machines were well developed
and capable of functioning even when there was confusion at the core. The
Ottoman state lacked such mechanisms. Devoid of administrative flair, the
Turks used the services of educated Greeks and Jews and awarded them cer-
tain privileges. Their safety and long-term status were nevertheless not gua-
ranteed, as witnessed by the hanging of the Greek Orthodox Patriarch on
Easter Day 1822.
The Ottoman Empire gave up the ghost right after World War I, but
long before that it had little interesting to say, or do, at least measured again-
st the enormous cultural melting pot it had inherited and the splendid oppo-
rtunities of sitting between the East and West. Not even a prime location at
the crossroads of the world could prompt creativity. The degeneracy of the
ruling class, blended with Islams inherent tendency to the closing of the
mind, proved insurmountable.
A century later the Turkish Republic is a populous, self-assertive nati-
on-state of over 70 million. Ataturk hoped to impose a strictly secular con-
cept of nationhood, but political Islam has reasserted itself. In any event the
Kemalist dream of secularism had never penetrated beyond the military and
a narrow stratum of the urban elite.
, . 2, , 2011. 95
Conclusion The near-impossible task facing Turkeys Westernized
intelligentsia before Erdogan had been to break away from the lure of neoim-
perial irredentism abroad, and at home to reform Islam into a matter of per-
sonal choice in other words, to make Islam separate from the State and dis-
tinct from the society. The Kemalist edifice, uneasily perched atop the si-
mmering Islamic volcano, had always been unstable. Today it is an empty
shell. Todays Turkey is a regional power of considerable importance which
bases its strategy on the concept of neo-Ottomanism, while denying its exis-
tence. Neo-Ottoman Turkeys interests and aspirations no longer coincide
with those of the United States or Europe, and they are diametrically oppo-
sed to the interests of the traditionally Orthodox Christian nations in the Bal-
kans.
Aleksandar Savanovi
327(560)
NEOOSMANIZAM KROZ PRIZMU TEORIJE

SUKOBA CIVILIZACIJA
Apstract: In this paper we try to interpret neoosmanism thought Huntingtons

concept of clash of civilisations. The main specificity of this approach is that in
this sense neoosmanism projest becomes broader and bigger ambitions than it is
normally attributed to the alternative models. It is claimed that neoosmanistic appe-
arance in the Balkans implies the first step for Turkey's aspirations assuming the
role of the dominant state in the "Islamic civilization". This eliminates the existing
"anomalies" of Islamic civilization, which, in contrast to others, is characterized by
precisely the lack of state leaders.
Key words: Neoosmanism, Islamic Civilization, the dominant state.
Apstrakt: U ovome tekstu pokuavamo neoosmanizam interpretirati kroz

matricu Hantingtonovog koncepta sukoba civilizacija. Osnovna specifinost ova-
kvog pristupa je u tome to u ovom smislu neoosmanizam postaje projekt ireg obi-
ma i vee ambicije nego to mu se inae pripisuje u alternativnim modelima. Naime,
tvrdi se da neoosmanistiki nastup na Balkanu oznaava prvi korak pretenzije Turs-
ke za preuzimanjem uloge dominantne drave u okviru islamske civilizacije. Time
se eliminie postojea anomalija islamske civilizacije, koja se, za razliku od dru-
gih, karakterie upravo odsustvom drave lidera.
Kljune rijei: Neoosmanizam, islamska civilizacija, dominantna drava.
U ovom tekstu pokuaemo smjestiti fenomen neoosmanizma u termi-

ne i kategorije osporavane, pomalo zaboravljene, ali pitanje je da li i zastarje-
le, teorije sukoba civilizacija Samuela Huntingtona.1 To moe biti vano
podsjeanje s obzirom da se fenomen neoosmanizma, kada se uopte prizna-
je kao realna injenica, na naim prostorima po pravilu percipira kao osnov-
na doktrina praktinopolitikog angaovanja Turske usmjerena na dominaci-
Docent politikih teorija na Fakultetu politikih nauka u Banjoj Luci.

1
Huntington Samuel, Sukob civilizacija [CID, Podgorica 2002].
98 . , ...
ju nad Balkanskim i Kavkaskim prostorom.2 Pristup zasnovan na teoriji
sukoba civilizacija alternativan je ovom modelu i posmatra neoosmanistiki
nastup Turske kao krak opte strategije Turske za preuzimanjem dominantne
drave u okviru islamske civilizacije i panislamistiku viziju kao njegovu
pozadinu. Time Turska popunjava znaajnu prazninu u islamskoj civilizaciji,
jer se, prema doktrini sukoba civilizacija, specifinost islamske civilizacije u
civilizacijskoj matrici ogleda upravo u nedostatku dominantne drave.3 Bez
obzira na nesumnjiva epistemoloka ogranienja4 prisutna u teoriji sukoba
civilizacija, ona je ipak plodonosno orue za razumijevanje nekih magistral-
nih geopolitikih tokova, i samo u tom smislu je i ovdje primjenjujemo. Os-
novna teza koju mi elimo iznijeti u ovom tekstu je da neoosmanizam zapra-
vo nije primarni cilj, ve sredstvo za ambiciju veeg obima, naime panisla-
mizam. Premda se principijelno moemo sloiti sa dijagnozom da aktuelni
projekat islamske kolonizacije Balkana preko zelenog koridora ima za
cilj stvaranje geografski neprekinutog lanca veinskih muslimanskih zajed-
nica ili zajednica pod dominacijom muslimana, koji e se prostirati od Tur-
ske na jugoistoku do Cazina na severozapadu5, miljenja smo da je u pita-
nju ne primarni cilj, ve sredstvo jednog ireg ideolokog koncepta. Ovaj se
koncept u Turskoj prije svega vezuje uz period Erbakana, kada se ak govo-
rilo o nekoj vrsti muslimanskog pandana Evropske Unije6, ali mi elimo
iznijeti hipotezu da bez obzira da li manje ili vie projektovano i voeno,
Turski neoosmanizam tendira da preraste u panislamizam, i njegov je pretho-
dni korak.
Kao to znamo, prema osnovnim premisama Huntingtonove doktrine,
globalno-politika situacija u svijetu poslije hladnoratovskog perioda sutin-
ski se izmjenila u smislu da bipolarnu blokovsku podjelu svijeta zamjenjuje
multipolarna civilizacijska podjela. Pojavljuje se svjetski poredak zasnovan
ne vie na ideologiji, ve na simboliko-kulturolokim osnovama. U vrijeme
kada je Huntington pisao svoje djelo nazirale su se najmanje etiri velike ci-
vilizacijske grupe: Sinika; Hindu; Islamska; Zapadna, a potencijalno je bilo
mogue govoriti i o Japanskoj, Latinoamerikoj, Afrikoj i Pravoslavnoj ci-
vilizaciji.7 Za osnovnu ideju ovog teksta vano je da ema civilizacijske
2
Up. npr. kartu Geografske dubine neoosmanizma u: Tanaskovi Darko, Neoosmanizam,
povratak Turske na Balkan [Slubeni glasnik, Beograd 2010], str. 47. i naroito objanjenje
na str. 87-90.
3
S.Huntington, op.cit., str. 194-199.
4
Up. npr.: Koprivica aslav, Uz Hantingtonov Sukob civilizacija identitet i interes
[Nova Srpska Politika misao, god. VI (1999), br. 1-2, str. 141-167]
5
Trifkovi Sra, Zelena transferzala, izlaganje na skupu Republika Srpska i neoosmani-
zam na Balkanu, Banjaluka 2010.str.2, up.ftn 2.
6
D. Tanaskovi, op.cit., str.31-33.
7
S.Huntington, op.cit., str.28; str.48-49, i dr.
, . 2, , 2011. 99
matrice izgleda tako da se pojedine drave grupiu oko vodee drave,
koja ini jezgro date civilizacije. Politika struktura civilizacijskog objedi-
njavanja ima izgled koncentrinih krugova8:
(i) najvanija drava dominantna drava u civilizaciji, [npr. Rusija u pravoslav-
nom svijetu].
(ii) drave lanice takve drave koje su potpuno, i geografski i kulturoloki,
identifikovane sa svojom civilizacijom, [npr. Austrija u zapadnoevropskoj civi-
lizaciji].
(iii) usamljene drave takve drave kojima nedostaje kulturno zajednitvo sa
drugim dravama, [Huntington navodi kao primjer, Japan, ako se japanska
civilizacija posmatra kao posebna].
(iv) podjeljene drave takve drave u kojima velike grupe pripadaju razliitim
civilizacijama, [npr., Bosna i Hercegovina].
(v) pocjepane drave takve drave koje imaju jednu predominantnu kulturu
koja ju smjeta u jednu civilizaciju, ali njeno politiko vostvo eli da ju
smjesti u drugu civilizaciju. Kao primjer kojim ilustruje ovu vrstu drava
Huntington navodi upravo Tursku, koja se u kemalistikom razdoblju orijen-
tisala ka integraciji u evropsku civilizaciju, ne samo formalno, u smislu lan-
stva u EU, ve i kulturoloki.9
Za nas su ovdje posebno vane dvije premise sadrane u Huntingto-

novom konceptu: da se globalizacija u postblokovskom svijetu ne dogaa
kao planetarno objedinjavanje ovjeanstva i pojava univerzalne civiliza-
cije10, te da su civilizacije meusobno u stanju antagonizma, prije svega zato
to su zasnovane na simbolikim sadrajima i zaotrenim pitanjima ide-
ntiteta, za koje je bitna pretpostavka antipodan Drugi, koji nije miljen samo
kao puki protivnik, ve kao metafizika suprotnost i sam Antihrist.
Civilizacijska paradigma nije analitiko sredstvo vano samo za razu-
mijevanje smislenosti kemalistikih orjentacija Turske, ve i kao mogua
matrica za razumijevanje ponaanja Zapada, naroito SAD prema islamskom
svijetu. Naime, kao to je ve reeno, specifinost islamske civilizacije u od-
nosu na druge je u tome to joj nedostaje dominantna drava. Premda je u
XX vijeku nekoliko drava manje-vie ozbiljno pretendovalo na taj poloaj,
od Indonezije, Irana, Iraka, Pakistana, pa do Saudijske Arabije, iz razliitih
razloga niti jedna nije uspjela da se nametne. U tom smislu islamska civili-
zacija je nesumnjivo hendikepirana u odnosu na druge. Nisu daleko od zdra-
vog razuma miljenja koja amerike politike prema islamskim dravama u
posljednje dvije decenije posmatraju kao profilaktike mjere protiv pojave
8
S.Huntington, op.cit., str.151-155.
9
S.Huntington, op.cit., str.160-166.
10
S.Huntington, 3; op.cit.,61-85. U najboljem sluaju univerzalizacija vrijednosti dogaa
se samo na nivou elita.
100 . , ...
dominantne islamske drave. Intervencija u Iraku svakako je najoigledniji
akt eliminisanja potencijalnog voe, ali u praksi su ipak dominirali sofistici-
raniji metodi poput onih primjenjenih u saodnoenju sa Iranom i naroito
Saudijskom Arabijom. Njihov je zajedniki imenitelj isti: zadrati postojeu
obezglavljenost islamskog svijeta.
Meutim, usljed iracionalno velikih, i za ekonomiju SAD oigledno vi-
e neizdrivih trokova takve strategije, SAD su, ini se, odluile promijeniti
pristup, i umjesto insistiranja na sprjeavanju pojave vodee islamske dra-
ve11, odluile, ako ne promovisati, onda bar prihvatiti Tursku za nosioca te
uloge. Razlozi za takav izbor su viestruki. Prvo, tu su naravno objektivni
kapaciteti Turske, kao drave sa preko 70 000 000 stanovnika, i sedamnaeste
ekonomije svijeta, koja je pri tome jo u usponu. Osim toga Turska je zemlja
koja lei na dva kontinenta i geostrateki je jedan od kljunih igraa. Nije
manje vano i da je Turska, zahvaljujui vanoj ulozi koju igra u NATO pak-
tu, de facto nuklearna sila jer su na njenoj teritoriji smjeteni znaajni nuk-
learni potencijali NATO-a. Sve to ini da Turska vie ne moe biti saeta u
zastarjelu dijagnozu bolesnika na Bosforu, pa ni moderniju ulogu vratara
zapadne kapije, ili geostratekog stoera koji stabilizuje region Crnog
mora12, ve oigledno postaje drava geostrateki igra koja e imati sve
znaajniju ulogu u bilo kojoj buduoj konstalaciji planetarnih snaga. No
vjerovatno najvaniji razlog koji bi mogao biti naveden u prilog teze da Za-
pad, naroito SAD, ako ve mora prihvatiti pojavu dominantne drave u isla-
mu, odabere upravo Tursku, je vrsta islama koja u njoj dominira. Naime,
Turska je sunitska drava rumelijskog islama, i kao takva nesumnjivo prih-
vatljivija od arapskih islamskih drava.
S druge strane Turska je i sama, kako vanjskim tako i unutranjim fak-
torima motivisana da napravi otklon od politike pocjepane drave koja sebe
locira u EU. Kljuni spoljnji razlog za takav otklon je sve oiglednija svijest
Turske da su joj vrata EU za jedan dui period zatvorena. To nije rezultat
samo protivljenja Njemake i grko-kiparskog problema, ve sveopteg ske-
pticizma evropljana prema pripadnosti Turske njihovom duhovnom prostoru,
11
Inae, ova nesposobnost nije posljedica samo nespretnosti Buove administracije, ve se
mogla i predviati u paljivoj naunoj analizi. Tako Huntington predvia opadanje moi za-
pada prema nezapadu na anlizi nekoliko vanih tendencija: teritorije, demografskih pokaza-
telja, proliferacije vojne i tehnoloke moi itd. [S.Huntington, 4 i 5; naroito str.114-120]
Vano je primijetiti da civilizacijska paradigma opisuje promjenu koja sutinski konvergira
opadanju Zapada: Zapad je mjesto raanja svih velikih ideologija, ali ne i religija, i nijedna
velika religija nije nastala na teritoriji koju danas oznaavamo zapadnom. Okret od ideolo-
kog diferenciranja ka civilizacijskom, kome je jedna od kljunih odrednica religija, paralelna
je sa opadanjem moi Zapada. [ibid., str.57-58]
12
Beinski Zbignjev, Velika ahovska tabla [CID, Podgorica 2001], str.48.
, . 2, , 2011. 101
i mogunosti da Turci na istinskom nivou pounutre ideju Evrope. Nedavno je
jedan od Turskih zvaninika izjavio upravo to: Turskoj nisu otvrena vrata
evropskih integracija ne zbog neispunjavanja standarda, ve iskljuivo zato
to je u pitanju muslimanska drava. Negativan stav evropljana proizveo je
na unutranjem planu jedan snaan otklon od kemalistike politike i uspon
proislamistikih snaga, koji je svoju institucionalnu formu dobio u pobjedi
AKP partije, te sve veoj tendenciji prebacivanja centara moi iz Ankare u
Istambul. Antizapadna reakcija takoe je tipina za civilizacijsku paradigmu,
i Huntington ju saima u iroku formulu revolt protiv Zapada. Najnoviji
referendum o Ustavu vana je, ali izvjesno je ne i poslednja karika u tom
lancu. Ova se tendencija nepogreivo moe pratiti na presudnom slabljenju
drutvene moi armije, koja je oduvijek bila bastion kemalizma.
Vano je primijetiti da ovaj zaokret konvergira temeljnim pukama teo-
rije sukoba civilizacija, izvrsno razraenim u Huntingtonovoj knjizi. Posebno
se hantingtonovska dijagnoza odnosa pozapadnjaenja i modernizacije13
moe primijeniti u sluaju Turske, gdje su nove generacije, nakon poetnog
uspjeha projekta pozapadnjaenja, spremno prihvatile povratak na tradicio-
nalistike matrice, do te mjere da Huntington upotrebljava termin Islamsko
Uskrsnue.14 Nasuprot tome, kemalistika ambicija Turske stoji u suprot-
13
U praksi se pokazalo da modernizacija nezapadnih drutava u svojim ranim fazama pro-
movie pozapadnjaenje, ali da u drugoj generaciji ima suprotan efekat i promovie depoza-
padnjaenje. Jer modernizacija poveava ekonomsku, vojnu i politiku mo drutva i ohrab-
ruje njegove lanove da imaju povjerenja u svoju kulturu i postanu kulturno samouvjereni.
Kako Huntington kae, nekoliko vijekova nezapadni narodi zavidjeli su zapadnim drutvi-
ma na ekonomskom prosperitetu, tehnolokoj sofistikovanosti, vojnoj moi i politikoj ko-
heziji. Da bi postali bogati i moni oni su morali da postanu kao zapad. Ipak, danas su ova-
kvi kemalistiki stavovi iezli. Svoj razvoj oni pripisuju privrenosti vlastitoj kulturi, a ne
uvozu zapadne kulture. Oni tvrde da su uspjeli zato to su drugaiji od Zapada. Azijati na pr.
vjeruju da je njihov ekonomski uspjeh proizvod azijske, u osnovi konfuijanske kulture. Nju
karakterise poredak, disciplina, porodica, kolektivizam, umjerenost, i uopteno nadmo dr-
ave u odnosu na drutvo i drutva u odnosu na individuu. Ta kultura je po njihovom milje-
nju superiorna u odnosu na dekadentnu evropsku kulturu samozadovoljstva, individualizma,
inertnosti, nepotovanju autoriteta i sklonost da se zaboravi prolost, ignorie budunost i
usredsredi na maksimalizovanje trenutnih dobitaka. Na slian nain i islamsko uskrsnue
otelovljuje prihvatanje modernosti, odbacivanje zapadne kulture, i ponovno predavanje isla-
mu kao vodiu kroz ivot u modernom svijetu. [S. Huntington, op.cit., str.80-82; str. 101-
111; str.121-129; str.236-239] Osnovni uzrok toga je u injenici da modernizacija povlai za
sobom i atomizovanje individue i alijenaciju, na koje odgovor predstavljaju tradicionalisti-
ke forme egzistencije i naroito religija. [Up.: . Koprivica, op.cit., str.153]. Turska je tipi-
an primjer pravila da demokratizacija prije ili kasnije dovodi do toga da na vlast dou is-
lamistike snage, i, mnogi smatraju da je ve uvoenje viestranaja 1946. god., od strane
Ataturkovog nasljednika Ismeta Inenija, predstavljalo prvi i uvodni korak u usponu neoos-
manizma. [D. Tanaskovi, op.cit., str. 20-24, i dr.]
14
S.Huntington, op.cit., str..124-130. O korelaciji izmeu neoosmanizma i islamizacije up.:
D.Tanaskovi, op.cit., str.10-12.
102 . , ...
nosti sa optom matricom tranzicija iz blokovskog u civilizacijski svijet, gdje
najvanije razlike izmeu ljudi i drava prestaju biti politike, ekonomske ili
ideoloke, ve tee da budu kulturne. Poznata hantingtonovska formula glasi:
drutva spojena ideologijom ali podijeljena civilizacijom se raspadaju
[SSSR, SFRJ], a drutva razdvojena ideologijom ali spojena civilizacijom
ponovo se ujedinjuju [Njemaka].15 Naravno da se ovaj zaokret ne dogaa
bezbolno, i u sluaju Turske sekularistike snage otro mu se suprotstavljaju,
ne prezajui ni od radikalnih koraka. U junu 2010.god. turska policija uhap-
sila je dvojicu penzionisanih generala pod optubama da su planirali seku-
laristiki vojni udar sa ciljem obaranja vlade Tayyipa Erdoana, te ubistva
turskih intelektualaca i javnih osoba kako bi isprovocirali oruanu pobunu
protiv AKP vlasti, a meu poznatim osobama ije su ubistvo planirali navod-
no je i knjievnik nobelovac Orhan Pamuk.16 Ipak, uza sve postojee prep-
reke, islamistika (re)orijentacija Turske sve manje se moe dovesti u pitanje
i pravi problem glasi: vrsta i priroda tog procesa. Nama se ini da civilizaci-
jska paradigma ukazuje na mogunost da je on u svojim krajnjim implika-
cijama panislamistiki, sa neoosmanizmom kao dijelom te strategije.
Neoosmanizam je, kao prvi korak u panislamistikom konceptu, narav-
no prije svega zasnovan na trezvenim realpolitikim procjenama. Odabir up-
ravo Balkana za jednu od prvih meta motivisan je injenicom da je tu mogu-
e oekivati najmanji otpor. Naime, Turskoj su mogunosti ograniene: ona
nema mogunost da ozbiljno ugrozi Izrael, a i nastup na azijskom Balka-
nu17 susreo se sa rezolutnim odgovorom Rusije.18 Stoga je Turskoj koja eli
da se dokae muslimanskom svijetu oajniki potreban jedan jasan usp-jeh u
zatiti svoje brae po vjeri. To je jako vano prije svega u motivacio-nom
smislu, s obzirom da opta svijest koja dominira muslimanskim svije-tom
moe biti saeta u hantingtonovsku dijagnozu: ...islam, razliita civili-zacija
iji je narod uvjeren u superiornost svoje kulture i koji je opsjednut
inferiornou svoje moi.19 U posljednja dva vijeka islamski svijet je doi-
vljavao neprekidne frustrirajue poraze u sukobu sa Zapadom, i jedan uspjeh
takvog ranga kakav je Balkan moe odigrati veliku marketinku ulogu.
No pored toga, izbor da nastup otpone na Balkanu, motivisan je i dru-
gim, ne manje vanim razlozima. Naime, izvjesno je da balkanski muslima-
ni, usljed svog istorijskog naslijea, imaju izrazit afinitet ka Turskoj i njen
15
S.Huntington, op.cit., str.29.
16
Kako su prenijele agencije pokrenuta je istraga protiv 102 aktivna i penzionisana oficira,
meu kojima su i 19 spornih generala i admirala. Veina njih smjetena je u Ankari.
17
Up. o tome: Z.Beinski,op.cit., str.117-142.
18
Ta rezolutnost je najoitije prezentovana u sluaju Gruzije. Up. D.Tanaskovi, op.cit., str.
60-61.
19
S.Huntington, op.cit., str.240.
, . 2, , 2011. 103
nastup nesumnjivo e biti doekan rairenih ruku, kako to uostalom odlino
ilustruje Davutoluova potkategorija istorijske dubine. Sa druge strane,
pokuaj Turske da se nametne arapskim muslimanima bremenit je tekoama
i otporima. Bitan razlog tome lei upravo u kemalistikom razdoblju Turske,
koji se kod mnogih muslimana percipira kao prozapadna kolaboracija i izda-
ja vlastitih izvora. Arapski muslimani ne mogu zaboraviti antiislamske refor-
me Mustafe Kemala Ataturka, poput ukidanja kalifata, zabrane fesa, prelaska
sa arapskog na rimsko pismo, itd. U prvom zalivskom ratu Turska je jo uvi-
jek bila aktivan igra na strani Zapada, a njen angaman je bio toliki da je
ak dobio odgovor u raketnom napadu od strane Iraka. Sve to znatno oteava
panislamistiku ambiciju Turske, pa ona, ukoliko eli da se promovie kao
lider islamskog svijeta, prvo mora da transformie kako svoju unutranju
strukturu, tako i orijentaciju, i da to dokae u oima ostalog muslimanskog
svijeta. Stoga se moe rei da u panislamistikoj strategiji Turski nastup na
Balkanu nije samo geostrateki motivisano teritorijalno pitanje, ve i pitanje
dokazivanja moralnog kredibiliteta Turske u islamskom svijetu. Upravo s ob-
zirom da se ambicija Turske susree sa znaajnim otporima u arapskom svi-
jetu, i veliki dio arapskih muslimana osporava Turskoj moralno pravo za li-
derstvom, podrka Turske muslimanima na Balkanu igra veliku ulogu u za-
dobijanju moralnog kredibiliteta za liderstvo. U tom smislu i nedavna eksp-
licitna podrka Turske Palestincima, i ak ulazak u neto to poprilino lii
na direktnu oruanu konfrontaciju sa Izraelom, moe biti tumaena u konte-
kstu koji mi u ovom tekstu predlaemo.20 Karakteristino velianje perioda
Otomanskog carstva na naim prostorima, koje je nedavno u Sarajevu preze-
ntovao ministar Davutolu, posmatrano iz nae lokalne perspektive izgleda
kao pokuaj da se period ropstva nasilno-ideoloki preformulie u progresi-
vni period u kome su srpski djeaci mogli postati pae. Meutim, za Tursku
je uzdizanje Otomanskog carstva moda u drugoj funkciji i prije svega veza-
no za ideju njegove uloge u ouvanju i irenju islama. U svakom sluaju
moe se konstatovati da su napori Turske urodili plodom, i njena percepcija
je u muslimanskom svijetu doivjela takvu transformaciju da je 9. marta
2010.god. Erdoan dobio prestinu nagradu Saudijske Arabije za sluenje
islamskoj stvari,21 prilikom ega je nedvosmisleno branio pravo Irana na
nuklearni program.22
Ako dakle moemo prihvatiti tezu po kojoj su neoosmanistiki nastupi
Turske na Balkanu dio ireg panislamistikog projekta, kao u nekoj mjeri
relevantnu, onda to ima i vrlo jasne implikacije na nae prostore. Naime, tada
20
Up: D.Tanaskovi, op.cit., str. 74-85.
21
D.Tanskovi, op.cit., str.33.
22
Prema: SAHAR, Bosnian TV Service, na: http://bosniantv.irib.ir/index.php? . Up.: D. Ta-
naskovi, op.cit., 50-52.
104 . , ...
je jasno da je srpskom narodu, a naroito Republici Srpskoj, od strane Za-
pada ponovo namijenjena uloga vojne krajine, o emu izmeu ostalog svje-
doi i sam geografski izgled RS. Granica Zapadne i Islamske civilizacije bu-
kvalno ide kroz RS.23 Ova je opasnost naroito potencirana u prethodne dvije
godine, kada je po mnogim pokazateljima dolo do sutinske transformacije
politike EU prema balkanskom prostoru, gdje se izgleda odustalo od politike
proirenja Unije na pravoslavne republike bive SFRJ. S obzirom da i Turska
ostaje izvan, ali je istovremeno ve dovoljno mona da pritisne Uniju, njoj bi
obnavljanje neoosmanistike dominacije nad pravoslavnim Balkanom bilo
ponueno kao kompenzacija. U tom smislu ovaj scenario, uprkos retorikom
prividu, sasvim odgovara neoosmanistikoj poziciji, koja i sama nije sklona
evrointegraciji.24
U kontekstu profilaktikog djelovanja za nas je takoe vano da civili-
zacijska paradigma vrlo jasno ocrtava konture praktine realizacije neoosma-
nistikog projekta. Od izrazitog je znaaja Huntingtonova dijagnoza odnosa
Zapada i islama kroz kategoriju kvazirata, rata koji je na osnovnom nivou
uzrokovan nepremostivim kulturnim i civilizacijskim razlikama, a voen s
nekada manje a nekada vie estine, i razliitim sredstvima koja se kreu od
otvorenog klasinog rata, pa do ekonomskih sankcija, kulturne infiltracije i
sl.25, to su sve faze koje i na teritoriji BiH sasvim jasno moemo pratiti. U
sadanjem trenutku u prvom planu su prije svega tri take26: demografski
bum, ekonomski prodor, i na kraju, ali ne i najmanje vano, informatiko-
kulturna dominacija. U demografskom smislu, superiorni prirataj musliman-
skih dijelova Balkana, kako kvantitativni [u smislu brojnosti], tako i kvalita-
tivni [u smislu starosne strukture], ve je optepoznata injenica.27 Demog-
rafski ekspanzionizam kao metod teritorijalnog ekspanzionizma ve je ozbi-
ljen na primjeru Kosova, a zlokobno se naziru i druga potencijalna arita za
tu taktiku, naroito u Makedoniji, Crnoj Gori, Sandaku, i tek u neto manjoj
mjeri u BiH. Prema nekim procjenama, ukoliko se sadanje demografske ten-
23
Prema Huntingtonovoj karti razgranienja civilizacija istona granica zapadne civilizacije
bukvalno je na Vrbasu. Up.: S. .Huntington, op.cit., str.177.
24
D. Tanaskovi, op.cit., str.66-67, i naroito str.85-87.
25
S. Huntington, op.cit., str.239.
26
Up. opis pojma strateke dubine u : D.Tanaskovi, op.cit., str.37-46.
27
Prirodni prirataj stanovnitva Srbije u 2007. godini zabeleio je negativan rekord i izno-
sio -4,7. U 2008. godini situacija je slina, i prirodni prirataj iznosi -4,6 . Ovi podaci su
poraavajui ak i u poreenju sa ratnom 1999. godinom kada je prirataj iznosio -3,9 ili u
poratnoj 2000. -4. [Prema: Jovievi Rade, Narod koji nestaje, preuzeto od: Nova srpska
politika misao, septembar 2009.] Alarmantno djeluje podatak da se u 2008. godini stanov-
nitvo Srbije smanjilo za 33 628 stanovnika - nestao je jedan omanji grad, a na decenijskom
planu broj stanovnika Srbije se poetkom 2009. godine, u odnosu na 2000. godinu, smanjio
za 193.000 jedan grad srednje veliine.
, . 2, , 2011. 105
dencije nastave, muslimani e ve poetkom tree decenije XXI vijeka imati
veinu na Balkanu.
Ekonomski nastup Turske moe se ocijeniti kao jo uvijek nedovoljno
realizovana mogunost, i to posebno u BiH prije svega zahvaljujui inertnos-
ti i nesposobnosti sarajevske politike elite. Meutim, pojedini sluajevi jas-
no ukazuju na kapacitet snane Turske ekonomije u tom podruju. Eklatan-
tan primjer su aktivnosti koje Turska, i to preko odreenih ministara u srps-
koj vladi, sprovodi u Srbiji. Naroito je znaajna izgradnja puta koji treba da
povee Zelenu transferzalu28, ali i drugi pojedinani projekti koje postaje
sve tee poborjati. Potpisan je, na pr., Memorandum o razumevanju o reali-
zaciji izgradnje deonica autoputa Beograd-Juni Jadran (Koridor XI ) od
Ljiga do aka i od aka do Poege, kao i Okvirni sporazum o realizaciji
projekta rekonstrukcije dravnog puta M8 od Novog Pazara do Aljinovia.
Vrijednost ovih projekata procijenjena je na preko 30 miliona dolara. Spo-
razumi o saradnju u izgradnji autoputeva u Srbiji su, kako se navodi u saop-
tenju, jedna od konkretnih rezultata posete turske dravne delegacije koju
predvodi premijer Erdoan. Tokom nedavne posjete delegacije Turske,
koju je predvodio potpredsednik Industrijske komore Istanbula Fikret
Tanriverdi, iskazana je snana zainteresovanost Turske strane za ulaga-
nja u jug(!) Srbije, i kljuni razgovori voeni su s gradonaelnikom Vra-
nja. Ministar rada i socijalne politike Srbije Rasim Ljaji rekao je da je Srbi-
ja izrazito "zainteresovana za turske investicije u Srbiju.29 U okviru okto-
barske posete sandakim optinama, ambasador Republike Turske u Srbiji,
Suha Umar, boravio je i u Sjenici. Pored ve najavljene pomoi u izgradnji
puta Novi Pazar Sjenica Tutin, iju e izgradnju zajedniki finansirati
Turska i Srbija, na sastanku u Sjenici je dogovoreno da se projekti rekonst-
rukcije gradske vodovodne mree, koju i dalje veim delom sainjavaju kan-
cerogene azbestne cevi, i sanacije Peterskog vodovoda, to pre dostave
Ambasadi Turske na razmatranje. Pohvalivi angaovanost predsednika op-
tine Sjenica u reavanju aktuelnih problema, ambasador Umar je izrazio
zadovoljstvo i susretom sa svim predstavnicima vlasti i opozicije. No, vjero-
vatno najznaajniji trenutno aktuelni projekat u ovom smislu je najavljena
prodaja JAT-a. Ministar Sulejman Ugljanin kae da e Turki erlajns" sa
Vladom Srbije formirati novu aviokompaniju koja e biti naslednik
JAT ervejza" i dodaje da e se konkretni detalji znati u sledea dva mese-
ca. Turci bi trebalo da u novi JAT unesu avione, a uzmu deo letakog osoblja
i zdrav" deo kompanije, dok e dravi ostati milionski dugovi. List Press
pie da e se nova kompanija zvati Er Srbija", kao i da e Turci dati 10
novih aviona, a zadrae dve Jatove letelice, dok ulaganja u novcu nee biti.
28
S. Trifkovi, op.cit. Up. S.Huntington, op.cit., str.163.
29
Prema: B 92; 23. septembar 2010. Izvor: FoNet, Beta, Tanjug.
106 . , ...
Nesumnjivo je dakle, da se ekonomski aspekt doktrine strateke dubine
intenzivira.
to se tie plasmana islamistike kulture ovdje je stvar sasvim eksplici-
tna i poplava serija poput 1001 noi, planetarni prenos centralne bajramske
sveanosti iz Gazi-Husrev-begove damije u Sarajevu, itd.itd., samo su poje-
dini primjeri u ve bezbrojnoj evidenciji proturskog kulturnog ekspanzio-
nizma.
Kao odgovor na ovakvu vrstu ekspanzionizma Huntington spominje
obnavljanje pravoslavnog balkanskog saveza sa osovinom Gra-Bugarska-
Srbija suprotstavljenom albansko-turskom savezu30. U pitanju je svakako
oigledan prednji korak, ali civilizacijska matrica nedvosmisleno ukazuje i
na iri blok saveznika. Pojaano paktiranje sa Rusijom, te naroito nedavna
posjeta delegacije Republike Srpske Izraelu, koja je bar prema zvaninim
izvjetajima kao osnovnu temu imala upravo ekspanzionizam Turske, dobri
su koraci i pokazatelji nesumnjivo ispravne dijagnoze od strane srpskih zva-
ninika s lijeve strane Drine. A na intelektualnoj i politikoj sceni u RS neda-
vno se pojavila i druga, moda ak efikasnija vizija odgovora na neoosmani-
stiku ideologiju, a koja je oznaena konceptom formiranja srpske interesne
sfere, u kojoj bi se ekspanzionizmu Turske suprotstavilo formiranje nekoliko
velikih ekonomskih grana u vlasnitvu drave Srbije i RS, te metode inten-
zivnog kulturnog povezivanja kroz mehanizam Specijalnih i paralelnih veza,
sve sa ciljem ostvarivanja de facto ujedinjenja pod [jo uvijek] de jure
odvojenou.
to se tie Beograda, i kosovski problem i politika artikulisana formu-
lom Evropa nema alternative na civilizacijskoj paradigmi potencijalno
dobijaju svoj principijelni znaaj i jedno dubinsko zasnivanje. Po pitanju
suvereniteta implikacije goreopisane formule su jasne: okretanje od Kosova
ka Republici Srpskoj kao primarnom nacionalnom interesu. U civilizacijskoj
matrici suverenitet transcendira formalno-pravne granice i ukotvljuje se u
objedinjavanju svoje teritorije. Premda su pravni argumenti Srbije po
pitanju Kosova neupitni, oni su prema civilizacijskoj paradigmi od manjeg
znaaja u odnosu na civilizacijsku stranost albanske veine. Istovremeno, i
insistiranje na evropskim integracijama postaje jedina smislena strategija
koja Srbiju locira u njoj pripadajui civilizacijski milje. Naalost, kako to
uostalom ilustruju i gore navedeni primjeri, ova orijentacija nije dovoljno
dosljedno i otro sprovedena. S druge strane, postaje jasna i sva irina diplo-
matskog promaaja koketiranja zvaninog Beograda sa Turskom. Ako neoo-
smanizam posmatramo kao lokalizovan nastup ogranien na balkansko polu-
ostrvo, onda odreene vrste kooperacije ostaju otvorene i ak poeljne. Me-
utim, u civilizacijskoj matrici, uputanje Srbije u tu priu znai ni manje ni
30
S.Huntington, op.cit., str.140-141. Up.: D.Tanaskovi, op.cit.,str. 99.
, . 2, , 2011. 107
vie do stavljanje Srbije u situaciju pocijepane drave, koja e biti u okviru
interesne sfere dominantne drave strane civilizacijske grupe. Za Republiku
Srpsku to je izrazito pogubno, s obzirom da prema teoriji sukoba civilizacija,
podjeljene drave kakava je BiH, tendiraju bilo (a) raspadu bilo (b) hegemo-
niji jedne grupe. Unitaristika politika Harisa Silajdia i Reisa Ceria ovdje
je izraz ambicije da se prva alternativa eliminie, a bosanski kola preuzme u
cjelini.31 Nedavno koketiranje zvaninog Beograda sa Silajdiem u Istam-
bulu(!), stoga je krajnje destruktivno i opasno po nacionalne interese kako
Srbije, tako i srpskog naroda u cjelini. Na skupu posveenom ovoj temi,
Republika Srpska i neoosmanizam na Balkanu u organizaciji Centra za
nacionalnu strategiju, odranom u Banjaluci 9. septembra 2010, izmeu osta-
log povela se polemika oko mogue neutralnosti termina neoosmanizam u
naunom diskursu, posebno u svjetlu eventualnih pozitivnih efekata ekonom-
skog nastupa Turske za tranzicijski optereene privrede balkanskih drava.32
Ako na pristup moe biti u nekom smislu relevantan, onda je jasno da ter-
min neoosmanizma striktno posmatrano ne moe biti neutralan termin, i da
su njegove implikacije po RS nesumnjivo ugroavajue.
31
U uvodnom poglavlju Sukoba civilizacija [str.19] Huntington pie: U Sarajevu se 18.
aprila 1994. Okupilo dve hiljade ljudi maui zastavama Saudijska Arabije i Turske. Maui
tim zastavama, umesto zastavama UN, NATO, ili Amerike, ove Sarajlije su se identifikovale
sa svojim sunarodnicima muslimanima i saoptile svijetu ko su njihovi pravi i ne-tako-pravi
prijatelji.
32
D. Tanaskovi, op.cit., str. 103., i naroito: str. 108.

339.923(4-672EU)

Duko Glodi
Turkey as a player in regional cooperation with the countries involved
in the stabilisation and association process
Abstract: This article explores the role of Turkey as a regional cooperation
player in the framework of the European integration process. The regional coo-
peration with candidate and potential candidate countries is one of obligations of
the Western Balkans States, stemming from stabilisation and association agreeme-
nts, and the cooperation is a political criterion to be fulfilled in order to accede to
the European Union. Turkey is an important military, political and economic part-
ner to the European Union, and, being inspired by the neo-ottomanism doctrine, it
has played a significant role in the Western Balkans region. However, responsible
political leaders of these countries should identify their own State and national
interests and pursue bilateral cooperation according to the principles of equality
and reciprocity.
Key words: Regional Cooperation, Stabilisation and Association Process,

European Integration, Neo-ottomanism.
:
.

.
, , -
o, .
,

. 10
: , -
, , .
.
110 , ...
1.
-
. -

. -
,
.

. 1993. -
, -
, -
,
acquis .1

.

-
.
, -
,
.
, ,
, -

,
.
2.
, ,
20. -

, -
.
-
1
Christophe Hillion, The Copenhagen Criteria and their Progeny, in: Christophe Hillion
(ed.), EU Enlargement: A Legal Approach, Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon,
2004, p. 2.
, . 2, , 2011. 111
, -
,
.2 ,
. -
-
.
-

,
.3 ,
, . -
, ,
.
-

-
. , , -
,
, .4
-

, -
-
.
. -
2004. 2007. -
. ,
,

2
: . ,
: -
, , , 2009, . 7-22; Maurice Vasse,
Les relations internationales depuis 1945, 10e dition, Armand Colin, Paris, 2005, . 34-
38.
3
: , , ,
. ,
.
1.7.2013. .
4
: Heather
Grabbe, 'European Union Conditionality and the acquis communautaire, in: International
Political Science Review, Vol 23, No. 3, 2002.
112 , ...
.
-
.5
,

,
6 -
. 2000. -
: -
-
... -
7
,
.

. Rayamount
Process for Stability and Good Neighbourliness 1996. -
, 1997. -
-
, .
: (
IPA -
2007 2013. 11,5 8), -
-
-
.
,
-
.9 2000. , -
,
5
: http://ec.europa. eu/
enlargement/enlargement_process/accession_process/how_does_a_country_join_the_eu/sap
/index_en.htm , 12.11.2011.
6
-
, , , , .
7
Santa Maria de Feira European Council 19 and 20 June 2000, Conclusion of the Preside-
ncy, pp. 10 - 11, available at: http://www.europarl.eu.int/summits/fei1_en.htm , 13.03.2005.
8
Rglement (CE) N 1085/2006 du Conseil du 17 juillet 2006 tablissant un instrument
d'aide de pradhsion (IAP), Journal Officiel de l'Union Europenne, L 210/82.
9
Arolda Elbanasi, EU enlargement in the Western Balkans: strategies of borrowing and
inventing, in: Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol. 10, No. 3, December 2008,
p. 296.
, . 2, , 2011. 113
.10 -
, -

-
.
-
.
,
-
.11
, , -
, -
. -
-
fatigue d'largissement. -
-
. , ,
-
, -
.
Anastakis -
:
() , , -

, , () -
, -
, , () ,
, , -
,
, -
.12 -
.
10
Final declaration of Zagrab Summit 24 November 2000, p. 1, available at:
http://europa.eu.int/comm/external_relations/see/sum_11_00/statement.htm , 13.03.2005.
11
Tine Freyburg, Solveig Richter, National identity matters: the limited impact of EU poli-
tical conditionality in the Western Balkans, in: Journal of European Public Policy, Vol. 17,
No. 2, March 2010, p. 265.
12
Othon Anastakis, The EUs political conditionality in the Western Balkans: towards a
more pragmatic approach, in: Southeast European and Black Sea Studies, Vol. 8, No. 4,
December 2008, p. 366.
114 , ...
-

. ,
, -
.13
,
,
circulus vitiosus . , -
-
,
-
.14 1.
2013. , en
masse .

, , -
, -
.
3.

-

. , -
,
-
( , , ,
, , ). -
-
. -
,
2008. -
.15 -
13
European Commission, Communication from the Commission to the European Parlia-
ment and the Council / Enlargement Strategy and Main Challenges 2010 2011, COM
(2011) 666 final, Brussels, 12.10.2011, pp. 7 9.
14
p. 305.
15
Statute of the Regional Co-operation Council (RCC), http://www.rcc.int/docs_archive/19#
12.11.2011.
, . 2, , 2011. 115
-
. , . -

, .16 -
-
, -

.

,
,
-
.17
.
-

.18
-

16
p. 298.
17
-
: Dominique Hanf, Pablo Dengler, Accords dassociations, Research Papers in Law,
College of Europe/Collge dEurope, 1/2004; David Phinnemore, Stabilisation and Associ-
ation Agreements: Europe Agreements for the Western Balkans, European Foreign Affairs
Review, No. 8/2003; Denys Simon, Le systme juridique communautaire (3rd edition), Pre-
sses Universitaire de France, Paris, 2001, p. 348; Paul Craig & Grinne de Brca, EU Law:
Text, Cases and Materials, 3rd Edition, Oxford University Press, Oxford, 2003, . 435.
18
1, 2, -
, , , -
, ( 10/08)
: () -
; (b) ,
; (c) -

; (d)
, , -
; () -
; (f) -
-
; (g) -
. -
.
116 , ...
. 5. -
(
essentialia negotii) -
: -
-
. -
-

. -
14. 17. 14.

-
. 15. -
,
16. -
. , , -
-
.
17.19 -
-
, -
. , -
, -
. -
. -

-
. -
,

. -
, .

.
19
17, 1. : -
-
-
,
. -
-
.
, . 2, , 2011. 117
4.

-
. -
, , -
-
1951. . -

. -

, -
, ,
. -
-
-
. , -
-
,
.20
, -
, 1963.

( ). -
, -
, -

-
acquis- .
1987. -
, -
1999. ,
2005. . ,

.21
20
Yves Lacoste, Gopolitique la longue histoire d'aujourd'hui, Larousse, Paris, 2006, pp.
96-97.
21
European Commission, Turkey 2011 Progress Report, SEC(2011) 1201final, Brussels,
12.10.2011, pp. 44 - 45.
118 , ...
-
1995. . -
.
, -
( 8 -
). -
-
.22
,
.
-
.

-
. ,

72,5
. , -
,
. -

. , ,
, -
.23
, , -
,
-
.
, -
2011. -

.
. -
, -
26. 2011. .
Althea
22
: http://ec.europa.eu/enlargement/candidate-countries/turkey/relation-/index
en.htm , 15.12.2011.
23
Cemal Karakas, Gradual Integration: A New Path to the European Union, in: Intereco-
nomics, July/August 2007, pp. 200-202.
, . 2, , 2011. 119
, EULEX .24
-
, .
-
, -
-
, -
-
, -
, . ,

,
-
. , , -
, -
. ,
, , ,
, -

, .
,
.
-
. -
, -
,
, ,
-
, ,
.25
, -
, -
-
.
-
, -
.
24
European Commission, Turkey 2011 Progress Report, SEC(2011) 1201final, Brussels, 12.
10.2011, pp. 44 45.
25
, , -
, , 2010, . 8.
120 , ...
-
, , , -
, -
-
. -
-
-
. -
-
, -
. -
, -
.26
5.

-
-
. -

. -

-
. -
-
. -
-
.

.
-
.
,
, -
.
, ,
26
,
, : , Vol. XVIII (2010), No. 3/4, . 53
54.
, . 2, , 2011. 121
, -

. -
,

.
Devad Galijaevi
327::911.3
NEOOSMANIZAM: TURSKA IZMEU JUE I SUTRA

Jednog dana, moje ponizno tijelo e se, sigurno, pretvoriti
u prah. Ali republika e ostati da ivi. Uvijek.
- Kemal Mustafa-paa Ataturk -
Devad Galijaevi
Neoosmanism: Turkey between yesterday and tomorrow
Summary: Geostrategic integrity of the Balkans and the Danube region and
the strategic ambitions of powerful countries that were inherited from previous cen-
turies define the start points of European streams in XX century. German drang
nach osten, Russian spread to south and an ambition of primate in struggle for the
Turkish heredity, Turkish strivings to bring its Empire out of death with reforms,
and remain right-sided to Sava-Danube river basin, preserving it as its natural bo-
rder, and the strivings of Balkan peoples for liberation, shaped geopolitical, stra-
tegic and state-legal traits of the phenomenon called Eastern question.
The conquests form south east towards north and northwest and vice versa
pointed that geostrategic traits of Balkans were not separation and geographic in-
connectivity, but connection and permeation, which open strategic ways to domi-
nation over the Eurasian knot and warm seas of Mediterranean and Middle East.
The fact that Balkans arent the only connection between Europe and Asia does not
lessen their geostrategic and geopolitical importance. On the contrary. This questi-
on, that was an eastern one for powerful countries, and one of a life importance for
the people of southeast Europe, goes back into deep past. It was formed and a geo-
strategic position of a whole area that it related to by conflicted interest of people,
religions and whole civilizations that faced each others there. However, if looking
for a more narrow historical sense of the term Eastern question, we will find it in a
collision of Europe and Islamic world, which was brought by Turkish penetration
into Europe. During the rise of the Ottoman Empire, it was a matter of survival of
Europian countries that were struck by Ottoman conquest, and after the decline of
the Ottoman power it turned into a struggle for Turkish heredity.Today, the struggle
, , ;
. , .
124 . , :
form Ottoman heredity strongly includes Turkey as well. Turkish angagement in a

struggle for its own historical heredity has got a unique name: Neoosmanism!
Key words: Mediterranean, Balkans, Turkey, Ottoman Empire, neoosmanism,

Middle East, Islam.
Apstrakt: Geostrateka cjelovitost Balkana i Podunavlja i strateka stremlje-

nja velikih sila naslijeena iz prethodnih vijekova odredili su polazne take evrops-
kih kretanja XIX vijeka. Nemaki Prodor na Istok, rusko irenje na Jug i tenja za
primatom u borbi za tursko nasljee, nastojanje Turske da reformama svoju imperi-
ju vrati iz mrtvih i ostane na desnoj strani savsko-dunavskog sliva, uvajui ga kao
svoju prirodnu granicu, te tenje balkanskih naroda za osloboenjem, uobliili su
geopolitika, strateka i dravno-pravna obiljeja fenomena nazvanog Istono pi-
tanje.
Osvajaki pohodi sa jugoistoka na sjever i sjeverozapad i obratno, ukazali su

da geostrateke osobine Balkana nisu razdvajanje i geografska nepremostivost, ve
spajanje i proimanje koje otvara strateke puteve za dominaciju nad evroazijskim
vorom i toplim morima Sredozemlja i Bliskog istoka. injenica da Balkan nije je-
dina veza izmeu Europe i Azije ne umanjuje njegovu geo-strateku i geo-politiku
vanost. Naprotiv. Ovo pitanje, koje je za velike sile bilo istono, a za narode jugo-
istoka Europe ivotno, see duboku u prolost. Formirali su ga i trasirali geostrate-
ki poloaj itavog prostora koga se Istono pitanje ticalo i sukobi interesa naroda,
religija i itavih civilizacija koje su se tu sueljavale. Ako se, meutim, trai ui is-
torijski smisao samog pojma Istono pitanje, nai emo ga u sudaru Evrope sa isla-
mskim svijetom, koji je sa sobom donijelo prodiranje Turske u Evropu. U vrijeme
uspona Osmanlijskog carstva bilo je to pitanje opstanka evropskih sila koje su bile
na udaru turskih osvajanja, a potom, opadanjem moi Osmanske imperije, Istono
pitanje je preraslo u borbu za tursko nasljee.
Danas je u tu borbu za osmansko-osmanlijsko nasljee snano ukljuena i

Turska. Turski angaman u borbi za vlastito istorijsko nasljee, dobio je jedinstveno
ime:NEOOSMANIZAM!
Kljune rijei: Sredozemlje, Balkan, Turska, Osmansko carstvo, neoosma-

nizam, Bliski istok, islam
Svaka drava je, u principu, sredstvo ispoljavanja njene politike ideje

ak i kada sebe definie kroz religiju i vjerski identitet, ona tei zatiti
vlastite organizacije kroz koju se institucionalno utjelovljuje njena ideja.
ta je organizaciono, a sljedstveno tome i idejno, bila sutina Osmans-
kog carstva, nije teko odgovoriti. Nikoga se ne dotie posebno, kad sa veli-
ke vremenske distance sudite o istorijskim injenicama. Ali ako zakoraite u
nove drutvene odnose i ve formulisane vjerske i etnike interese ako dir-
, . 2, , 2011. 125
nete u mitove, tada imate obavezu da svoje stajalite struno i temeljito obja-
snite ako ne elite biti dio postojeeg konflikta, na etniki i kulturno lo-
ginoj strani shvatanja.
U toj premisi lei moje uvjerenje da moramo dati odgovor na pitanje:
ta je za nas osmanizam da bismo definisali pojam neo-osmanizma.
Osmanizam Osmanlijskog carstva !

Politiki sistem, drutveno ureenje, kritika teorija drutva, politika
filozofija vladanja ovinistika doktrina beskrupuloznog islamiziranja i tur-
enja (stav porobljenih naroda) ili, reformski pokret od sredine devetnaestog
vijeka do balkanskih ratova napor da se tursko drutvo evropeizira i stvara-
nje uslova za pojavu Kemal Mustafe Pae poznatog kao Kemal Ata-Turk (u
to nas uvjerava Turska istoriografija)?!
Osmanizam (s-h.) ili Osmanlilik, Osmanlicilik (tur.), te Ottomanism
(eng.), predstavlja termin koji se u turskoj istoriografiji koristi za oznaava-
nje ideologije i politikog programa osmanskih modernistikih reformatora
koji su u periodu od poetka Tanzimata 1839. do balkanskih ratova 1912-
1913. promovisali osmanski patriotizam meu razliitim vjersko-etnikim
grupama Carevine. Primjer nosilaca takve ideologije je drutvo Mlade Osma-
nlije (osnovano 1865.), koje se borilo za uvoenje ustavnog ureenja u Care-
vinu, jednakost svih podanika Carevine bez obzira na vjersku i etniku pri-
padnost i privrenost Osmanskoj dravi kao domovini (vatan) svih njenih
stanovnika. Cilj ovog drutva bio je u krajnjoj liniji "stvaranje jedinstvene
osmanske nacionalnosti tako da svi sultanovi podanici imaju ista prava i du-
nosti bez obzira na razlike u rasi, vjeri i naciji"1
O ovoj politikoj ideologiji i politici detaljno se govori u posebnoj od-
rednici nove turske Islamske enciklopedije2. Na sasvim turski nain i u du-
hu turskog interesa. Prema tome, ako je vjerovati Turcima, osmanizam je ter-
min koji se odnosio na unutranje preureenje Osmanskog carstva slijedei
ideje evropskog modernizma.
Turci, svakako, ele da i mi na njihovu istoriju gledamo njihovim oi-
ma pa da jedan pokret, koji nama samima nije znaio nita, posmatramo kao
vaan izraz reformskog duha, te da cijelu istoriju osmanskog vladanja negi-
ramo prihvatajui njihovu definiciju.
1
Josep von Hammer, Historija Turskog/Osmanskog Carstva, vol. 3. Zagreb, 1979., str. 408-
409
2
2.TDV Islam Ansiklopedisi, Istanbul, 2007, vol. 33, Osmanlicilik, str. 485-487.
126 . , :
Naravno, o posljedicama te vlasti i tog perioda Turci mogu raspravljati

sa pozicije vlastitog interesa, ali moraju prihvatiti da postoje miljenja i sta-
vovi porobljenih naroda i njihov ugao gledanja na Osmanski period.

Sa svojim organizacionim i upravnim sistemom, Osmansko carstvo
predstavljalo je jednu od glavnih politikih sila koje su u dugom vremens-
kom periodu oblikovale istoriju jugoistone Evrope. Od XIV pa sve do poe-
tka XX vijeka Osmansko carstvo predstavljalo je najveu vojnu silu i politi-
ku organizaciju u ovom regionu.
esto se kae da je Osmansko carstvo bilo turska drava. Istini za vo-
lju, osnivai osmanske drave i dinastije jesu bili turskog porijekla, ali se os-
manska drava irila s novim osvajanjima i vremenom obuhvatala mnoge
narode koji su govorili razliitim jezicima i imali razliite vjere. tavie, sa-
mu vladajuu klasu u Osmanskom carstvu su tokom veeg dijela njegove
istorije inili ljudi iz razliitih etnikih grupa. Od klasinog doba Mehme-
da II i Sulejmana, pa do jaanja nacionalizma u XIX vijeku ak su i sami pri-
padnici vladajue klase pod Turcima podrazumijevali proste i nepismene
seljake iz Maple Azije s kojima nisu htjeli da imaju nita. Zato predstavnici
osmanske vlasti i ueni ljudi svoju dravu nikad i nisu zvali turskom, nego
devlet-i aliye, visoka porta, ili devlet-i ali-Osman, drava Osmanove loze.
Kao i u veini drugih srednjovjekovnih i ranih novovjekovnih drava, lojal-
nost dinastiji bila je mnogo vanija od pripadnosti etnikoj grupi.
Ponekad su sultani, tokom klasinog doba, imali neogranienu vlast i
kontrolisali sve to se deava irom osvojenih oblasti. Meutim, carevinu ko-
ja se prostirala na tri kontinenta nije bilo lako nadgledati, naroito s onako
ogranienim tehnikim sredstvima kakva su postojala u kasnom srednjem vi-
jeku i na poetku novog doba. ak je i sistem timara, zahvaljujui kojem su
sultani kontrolisali najznaajniji dio vojske, zapravo bio samo sredstvo kak-
vo se koristilo u svim razvijenijim poljoprivrednim drutvima s neto veom
teritorijom i stanovnitvom - sredstvo, dakle, kojim se na lokalnom nivou po-
stizalo ono to se, s obzirom na nizak stepen razvoja novane privrede, near-
zvijen saobraajni sistem i nerazvijen sistem komunikacija, nije moglo posti-
i na nivou itave zemlje, a to je zahtijevalo efikasne mjere kojima bi se
ouvali red, mir i obezbjedio prenos svakog proizvedenog vika u ruke same
vladajue elite. Kasnije sultan postaje i vjerski voa, ali, jednostavno reeno,
despotska vlast osmanskih sultana samo teorijski je zavisila od Boga, a
praktino od okolnosti kakve, u to doba, vladaju meu dravama i meu lju-
dima.
, . 2, , 2011. 127
Razlika izmeu drutava i stanovnitva jugoistone Europe, s jedne, i
osmanskih osvajaa s druge strane, okosnica je mnogih naih nacionalnih
verzija istorije. Tokom osvajanja i duge osmanske vladavine sukoba je bilo
mnogo, a na predstavi, o tom vremenu, i sudbini vlastitog naroda nastali su
mnogi mitovi i uvjerenja sa kojima je i danas nemogue polemisati.
Najvei dio jugoistone Europe Osmanlije su osvojili u 14. i 15. vijeku,
neki su dijelovi ili zauzeti poslije (na primjer Slavonija, Banat, Kipar, Kreta),
ili nikad nisu ni potpali pod osmansku vlast (Krf, Slovenija, dijelovi Dalma-
cije i Hrvatske). Za narode u ovoj regiji osmanska vladavina predstavlja izu-
zetno vanu istorijsku injenicu, koja je odredila njihove ivote u neposred-
nom i dugoronom smislu.
Istoriari su o tome imali vrlo esto razliita, ponekad i suprotstavljena
miljenja. Veina istoriara o tom je procesu pisala sa stanovita nacije, iako
su narodi kasnoga srednjeg vijeka rijetko doivljavali svijet na etniki nain.
Za jedne su osmanska osvajanja katastrofa, bilo za njihov narod, bilo za cije-
lu europsku civilizaciju, a za druge, predstavljala su simbol mira koji je os-
manska vladavina uspostavila. Naravno, cijeli je taj proces osvajanja bio da-
leko kompleksniji i u njemu je vrlo teko jasno razdvojiti etnike, vjerske i
kulturne grupe i prepoznati sve njihove interese.
Ipak, sa sigurnou se moe rei da Osmanska drava predstavlja:3
- vjersku i nasljednu monarhiju kojoj je na elu sultan kao vrhovni politiki i
vjerski autoritet;
- vo drave bazira se na vojnoj sili kojom upravlja (takoe) sultan;
- ekonomski i privredni odnosi zasnovani su na specifinom timarsko-spa-
hijskom feudalnom sistemu;
- u carstvu vlada potpuna i permanentna diskriminacija nemuslimana i ena.
Jednostavno, rije je o totalitarnom, teokratskom, militarnom i diskri-
minatorskom carstvu, na tri kontinenta, sa osmanizmom kao definicijom i
izrazom feudalne organizacije i ideje vladanja.
Osmanizam je ideja Osmanskog carstva i ona je na ovom dijelu Europe
funkcionisala pet vijekova. Iako se feudalna Europa nije puno razlikovala,
ipak u periodu Osmanske vladavine, i pored velike volje, teko je pronai
3
Shaw, Ottoman View of the Balkans, p. 69-70; Sugar, Souttheastern under Ottoman Ru-
le, str. 37-38; Rycaut, Present Slate of the Ottoman Empire, str. 172173; O timarskom siste-
mu vidi Tomasevich, Peasants, Politics and Economic Change, str. 2X-33; Sugar, Southeas-
tern Europe under Ottoman Rule, str. 98-99, 212.
128 . , :
bilo ta pozitivno. Nae (a time mislim na sve June Slovene i druge balkans-
ke narode) istorijsko iskustvo sa Turcima je teko, bolno i nema nijednu po-
zitivnu dimenziju. Ta vladavina je naa zajednika tragedija, koja ostavlja
posljedice i nakon to je doivjela teak poraz ba na Balkanu. I ne samo na
Balkanu i Podunavlju, nego i poraz u Prvom svjetskom ratu. Tek ti porazi
doveli su konano do stvaranja kritine mase potrebne za revolucionarne
promjene, koje je predvodio vojskovoa i (kasnije) dravnik, Kemal paa
Ata-Turk.
Revolucija i Turska Republika!
Turski general Mustafa Kemal (1881-1938.), Kemal-paa od (1917.) ,
Kemal-paa Ataturk (od 1930.) osnovao je Nacionalni pokret za nezavisnost
Turske (od 1919.-1923.). Sultan Mehmed VI poslao je vojsku protiv Nacio-
nalnog pokreta, ali je ona poraena. U raspravama o reformama koje je podu-
zeo Kemal-paa zanemaruje se injenica da je Turska bila poraena u Prvom
svjetskom ratu i da je 1920. godine dolo do iskrcavanja Grke vojske na za-
padnoj obali Male Azije, kod luke Izmir (Smyrne) a da su Englezi i Francuzi
zauzeli Dardanele. Od poetka 1921. godine turska vojska je biljeila poraze,
ali je sredinom te godine dolo do velike pobjede turske vojske na rijeci Sa-
karaya, a zatim i do oslobaanja Izmira (9.9.1922.). Nakon velikog pokolja
nad Grcima, preko milion Grka je zauvijek napustilo Malu Aziju.
Na Velikoj Nacionalnoj skuptini u Ankari (1.11.1922.) odlueno je da
se ukine ured Sultana i 17.11.1922. godine zadnji sultan je napustio Istanbul.
Taj dogaaj oznaava kraj Osmanlijskog carstva. Nacionalna skuptina Tur-
ske (13.10.1923.) proglaava Republiku Tursku, odreuje Ankaru za glavni
grad, a Kemal-pau za predsjednika drave.
Ve 1924. godine dolazi do ukidanja Kalifata koji je u osmanlijskom
periodu bio glavni izvor vjerske moi dolazi do zabrane posebnih vjerskih
kola i zabrane noenja fesa. Zabranjuje se mnogoenstvo i uvodi latinica,
kao slubeno pismo umjesto arapskog pisma. ene stiu pravo glasa i utvr-
uje se ravnopravnost mukarca i ene u obavljanju javnih dunosti i funkci-
ja. Umjesto tradicionalnog, namee se gregorijanski kalendar, uspostavlja je-
dinstven sistem javnog obrazovanja, ukidaju erijatski sudovi i uspostavlja se
novi pravni poredak zasnovan na vajcarskom zakonodavstvu. Nasljednik
Kemal-pae Ataturka, Ismet Ineni proglaava zakone o reformi zemlje u sferi
posjeda, te uvodi viepartijski sistem.
Tumaei ovaj period, Semjuel Hantington konstatuje: Nizom paljivo
proraunatih reformi dvadesetih i tridesetih godina dvadesetog vijeka Mus-
tafa Kemal Ataturk je pokuao da svoj narod oslobodi njegove otomanske i
, . 2, , 2011. 129
muslimanske prolosti. Osnovni principi ili est strela kemalizma bili su:
populizam, republikanizam, nacionalizam, sekularizam, dravni suverenitet i
reformizam. Odbacujui ideju multinacionalnog carstva, Kemal je ciljao na
homogenu nacionalnu dravu izbacujui i ubijajui Jermene i Grke u tom
procesu...4
Od 1952. godine Turska je pristupila NATO savezu, a u aprilu 1987.
godine, zatraila je i formalno prijem u lanstvo Evropske unije. Da se zem-
lja veliine Turske, s tolikim stanovnitvom i 16. svjetskim relativnim BDP-
om nalazi u Srednjoj Europi, uz jednu ili dvije reforme po svoj bi prilici ve
bila u EU. Turska je sa 75 milijuna stanovnika druga najmnogoljudnija u Eu-
ropi, po povrini je najvea, a od 2002. do 2007. bila je meu prvima u svi-
jetu po rastu BDP-a. Nakon decenija reformi i ekanja na lanstvo u EU, Tu-
rska kree u diplomatsku ofanzivu kako bi na Balkanu, Bliskom istoku i Ka-
vkazu ojaala politiki uticaj. ovjek iji je zadatak reafirmacija tih podru-
ja, turski ministar vanjskih poslova Ahmet Davutoglu, prilino je aktivan u
tumaenju odnosa Turske prema Evropskoj uniji, osmanskom nasljeu, viziji
Balkana, te odnosima sa BiH, Srbijom, Makedonijom, Hrvatskom...
Ne samo na Balkanu, nego i na Bliskom istoku, na Kavkazu i u sredinjoj
Aziji. elimo poticati mir i napredak u tim podrujima. Jer, kad oko nas izbi-
jaju krize, osjea ih i Turska. Za rata u BiH Turska je primila mnotvo izbje-
glica; sjetimo se i rata na Kosovu te krize u Makedoniji, a slino je i s kriza-
ma na Kavkazu i Bliskom istoku. Imamo viziju sigurnosti i stabilnosti za sve
u regiji. Drugo, Turska ima izvrstan politiki dijalog sa zemljama u regiji,
posebno sa susjedima Bugarskom, Grkom, ali i s Hrvatskom, BiH, Srbi-
jom, Slovenijom, koje susjedima smatramo zbog snanih veza iz prolosti.
Imamo projekte koji bi ukljuivali zemlje Balkana, jer je ekonomska surad-
nja najbolji put u stabilnost i mir. Slino radimo i na Bliskom istoku, u Siriji
i Iraku, a za Balkan je posebno bitno to to radimo na kulturnoj, religijskoj i
etnikoj raznolikosti i suivotu. Nai su gradovi u prolosti bili kulturno pu-
no raznolikiji nego danas. Pogledajte samo BiH prije 20 godina, nakon rata
dolo je do proiavanja gradova. Neki su gradovi isto srpski, neki hrvats-
ki ili bonjaki, to nije dobro. Prije 200 godina su i Solun, Skoplje i Istanbul
bili etniki raznoliki. Smatramo da je budunost u raznolikosti i to je naa
vizija za Balkan. (Ahmet Davutoglu u izjavi za medije u regionu5.
Na pitanje Koja je razlika izmeu Otomanskog Carstva i otomanskog
naslijea, Davutoglu odgovara:
4
Semjuel Hantington, Sukob civilizacija (preoblikovanje svetskog poretka), drugo dopu-
njeno izdanje, str. 160, pasus trei.
5
Svijet na rubu, Turska vie ne eli Europsku uniju (intervju sa Davutoglu A.), Veernji
list, Zagreb, 12. 6. 2011.
130 . , :
Povijest se ne moe mijenjati. to se dogodilo, dogodilo se. Ne samo na Ba-

lkanu, poput Srbije, nego i drugdje, na Bliskom istoku, sve do Katara, rastui
uticaj Turske neki nazivaju neootomanizmom. Nikada, ni ja, ni turski preds-
jednik, ni turski premijer, nismo zagovarali neootomanizam. O tome meu
nama, dapae, nikada nije bilo ni rijei, niti je itko takvo to spominjao.
Smatramo da su sve zemlje jednake i da nijedna nema pravo dominirati nad
drugom, bez obzira na veliinu. No, to ne znai da mi ne branimo otomansku
povijest. Kao povjesniar, esto navodim da se u 16., 17. i 18. stoljeu svjets-
ka politika vodila s Balkana. Otomanska drava bila je i balkanska drava.
Mehmed-Paa Sokolovi bio je Balkanac. Mehmed Ali Paa bio je iz Albani-
je. U mom rodnom gradu, Konyi, u potpuno turskom kraju, nema otomanskih
damija, nego sve potiu od Selduka. Ako pak odete u Sarajevo, Skoplje, So-
lun, vidjet ete 10 puta vie otomanskih graevina nego u Konyi ili u Kajse-
riju. Otomani nisu koristili izraz Turci, nego su bili ukljueni svi balkanski
krajevi. S razliitih gledita to se moe kritizirati, ali se ne moe zanijekati.
Prije etiri ili pet stoljea u balkanskim gradovima bila je prisutna iroka le-
peza etnikih pripadnosti. Ljudi nisu aneli, pa ni povijest nije savrena. Ba-
lkanski narodi, dakle, ako vide svoju budunost u suradnji, zajedno mogu
opet biti vrlo uticajni u svjetskoj politici.
Neoosmanizam ili turske ambicije i nae frustracije?!
Mnogi se analitiari boje da e promjene nedemokratskog ustava, koji
je 1980. donijela vojna hunta, biti slino nedemokratske, ovog puta inspirisa-
ne nacionalistikim i islamskim, umjesto sekularnim vrijednostima. Oxfords-
ki profesor Kerem Oktem pie da bi, zajedno s prelaskom s parlamentarnog
na predsjedniki sistem, koji Erdogan prieljkuje (ali ga zbog sastava parla-
menta ne moe lako progurati), trei mandat mogao dovesti do jaanja AKP-
ove hegemonije, te uspostave suverene demokratije ruskog tipa i jaanja
islamske orijentacije i smanjenja graanskih sloboda.
Ohrabren treom uzastopnom pobjedom, AKP se nekoliko sedmica na-
kon izbora obraunao s vojskom, iznudivi ostavke komandanta Generalta-
ba, te efova kopnene vojske, avijacije i mornarice. Jedini koji nije podnio
ostavku je zapovjednik andarmerije Necdet Ozel, koji je imenovan glavnim
vojnim komandantom.
Turska vojska pola je vijeka gospodarila politikom, organizovala je vo-
jne udare, svrgnula etiri vlade, zabranjivala je stranke, pri emu je zadnji
pokuaj bio onaj zabrane AKP-a prije tri godine zbog ugroavanja secular-
nog ureenja zemlje, a vladajua se stranka jedva izvukla odlukom Ustav-
nog suda u omjeru est naprema pet. Vojska je 2007. godine pokuala bloki-
rati i imenovanje Abdulaha Gula predsjednikom, pa se ove ostavke dre po-
, . 2, , 2011. 131
etkom uspostave kontrole civilne vlasti nad vojskom. No neki analitiari
upozoravaju da e za preuzimanje sistema starog 85 godina i sa prilino op-
reznim stavom i interesima velikih sila - biti potrebno puno vie od nekoliko
ostavki. Steven A. Cook iz amerikog Odbora za meunarodne odnose napo-
minje kako bi u tom cilju trebalo izmijeniti i ustav, zakone i vojne pravilnike
prema kojima vojska ima obavezu intervenisati u politiki sistem u sluaju
prijetnje sekularizmu, te izvriti vojni udar.
Bez obzira na domet ove pobjede nad vojskom, AKP polako, ali sigur-
no, ve deceniju, provodi svoju temeljnu politiku kojoj je cilj priznavanje is-
lamske kulture Turske i njezina integracija u politike strukture. Iako jo nije
uspjela stvoriti nove institucije temeljene na tim principima, turski se sekula-
risti konstantno osjeaju napadnutim, simbolikim ukidanjem zabrane noe-
nja muslimanske marame na univerzitetima. Taj lagani zaokret, tursko-ame-
riki sociolog, Cihan Tugal naziva pasivnom revolucijom, postepenom in-
filtracijom i irenjem socijalne mree turskih islamista s margina prema cent-
rima struktura moi.
U prvom mandatu AKP se koncentrisao na razvoj privrede, uinivi od
Turske ekonomski najjau islamsku dravu i 16. ekonomiju svijeta. U Erdo-
ganovom mandatu BDP po glavi stanovnika poveao se s 3910 na 10.000
dolara, a s ekonomskim rastom od 8.9 posto ona je iznad europskog prosjeka
i svake pojedine lanice. U drugom mandatu AKP je zapoeo istrage protiv
duboke drave, a sada i obraun s vojskom, istovremeno razvivi princip
koji e i u studijama balkanskih naunika dobiti jedinstveni naziv: NEOOS-
MANIZAM a njegova sutina predstavljae temelj nove unutranje i vanjs-
ke politike. Ovu doktrinu ugledni teoretiari i islamolozi sa naih prostora
(prof. dr Darko Tanaskovi iz Beograda i prof. dr Sra Trifkovi iz ikaga)
okarakterisae kao: kompleksnu makroideoloku platformu prema kojoj da-
nanja Turska, kao njegova legitimna civilizacijska naslednica, treba da rea-
firmie celokupno duhovno, kulturno i politiko naslee Osmanskog carstva
kako bi u preraspodeli svetske moi i uticaja, koja je u toku, obezbedila i de-
lotvorno igrala ulogu jednog od globalno znaajnih meunarodnih inilaca".
Kako pie dr Nora Fisher Onar, sa Sveuilita Oxford, princip otoma-
nizma zauzeo je mjesto kemalizmu koji je posljednjih godina u uzmicanju, a
temelji se na ideji da povijesni afiniteti i geografska uvjetovanost mogu dop-
rinijeti ekonomskim i diplomatskim odnosima. Ministar vanjskih poslova
Ahmet Davutoglu tu je politiku opisao kao nula problema sa susjedima,
privilegovanje odnosa koji su u interesu Turske, a ne nametnuti od strane va-
njskih faktora. To znai da su uee u NATO-u i lanstvo u EU jo uvijek
vani, ali vie ne toliko da bi se napustio cjelokupni identitet Turske kao mu-
slimanske bliskoistone zemlje. Ta se granica vidjela i u odbijanju Turske da
132 . , :
uestvuje u napadu na Libiju, kao i zauzimanju za stanovnitvo palestinskih

podruja po cijenu ugroavanja odnosa s tradicionalnim saveznikom Izrae-
lom.
Iako AKP tvrdi da je proevropska orijentacija jo uvijek njezina osnov-
na politika, ova nova paradigma ipak je rezultirala zahlaenjem prema Euro-
pskoj uniji, za to svakako nije zasluna samo turska vladajua stranka. to-
vie, ono je rezultat viedecenijskog europskog odbijanja Turske, uvijek sa
novim opravdanjima, u pozadini kojih konstantno lebdi ksenofobija desnih
europskih vlada, a rezultat ega je ogroman pad podrke turskog naroda ulas-
ku u EU. Prema podacima Eurobarometra, 2004. pristupanje EU je podra-
valo 62 posto turskog stanovnitva, a prole, 2010. godine samo 42 posto.
Kako navodi dr Firat Cengiz, profesorica prava s holandskog univerzi-
teta Tilburg, izborni manifest AKP-a se u posljednjoj izbornoj kampanji na
samo dvije od ukupno 160 stranica bavio pristupanjem EU, pri emu je pod-
jednako prostora posveeno deklarativnoj podrci ulasku i kritici Unijinog
odbijanja da se zatvore neka poglavlja. Cengiz pie da su se i opozicione
stranke podjednako krto u svojim programima bavile Unijom, to sugerie
da lanstvo u EU vie nije prioritet nijedne turske politike stranke. ak je
turski ambasador u EU, Selim Kuneralp, u intervjuu EU observeru sredi-
nom juna izjavio da u odsustvu bilo kakve jasne perspektive pristupanja,
Turska nema razloga da svoju legislativu mijenja u smjeru uskih standarda
Europske unije.
Istovremeno i dr Omer Tapinar, profesor nacionalne bezbjednosne st-
rategije na Ratnom koledu u SAD-u i direktor Turskog programa na Broo-
kings institutu, istie: "Neoosmanizam prihvata veliku, geostrateku viziju
Turske kao efektnog i angaovanog regionalnog faktora koji pokuava da ri-
jei regionalne i globalne probleme. Poto koncept neoosmanizma moe po-
buditi imperijalnu agendu, jedno se mora razjasniti: Turska u ovoj neoosma-
nskoj paradigmi ne slijedi neoimperijalistiku politiku koja ima za cilj oiv-
ljavanje Osmanskog carstva. Umjesto imperijalne nostalgije, neoosmanizam
je u sutini projektovanje turske 'meke moi' (soft power) - most izmeu Is-
toka i Zapada, muslimanska nacija, sekularna drava, demokratski politiki
sistem i kapitalistika ekonomska mo. Kao francuski gaullizam, ona trai
tursku veliinu (grandeur) i uticaj u vanjskoj politici."6
6
Turska srednjoistona politika izmeu neoosmanizma i kemalizma, Carnegie Papers,10.
septembar 2008. str. 29).
, . 2, , 2011. 133
U drugom tekstu objavljenom u Today's Zaman 22. 9. 2008. pod naslo-
vom Neoosmanizam i kemalistika vanjska politika dr Tapinar ukazuje na
tri glavna elementa neoosmanizma, a to su:
1. Volja da se suoi s turskim muslimanskim i osmanskim nasljeem kod
kue i u inostranstvu. To nije poziv za uspostavljanje islamske drave u Tur-
skoj niti turskog imperija na Bliskom istoku i na Balkanu. To je zalaganje za
manje militantnu verziju turskog sekularizma i "meki" (soft) turski utjecaj na
bivim osmanskim teritorijama. Neoosmanizam otvara vrata za manje etniki
koncept turkizma omoguavajui multietniku i kosmopolitsku prirodu dra-
ve.
2. Osjeaj veliine i samopouzdanja u vanjskoj politici.Turska se vidi kao re-
gionalna sila koja protee svoj utjecaj na geografski prostor ranije Bizantije i
osmanske drave.
3. Prihvatanja i Zapada i islamskog svijeta. Otvorenost prema Istoku i prema
Zapadu.
Vidljivo je da dr Tapinar neoosmanizam dovodi u vezu s "mekom
moi" (soft power). U teoriju meunarodnih odnosa ovaj termin uveo je Jo-
speh Nye (Soft Power: The Means to Success in World Politics, 2004.) da
oznai "sposobnost nekog politikog tijela, koje ne mora nuno biti drava,
da utjee na djelovanje ostalih inilaca putem direktnog ili indirektnog, esto
kulturnog i ideolokog utjecaja i ohrabrenja". (Jeffrey Haynes, An Introducti-
on to International Relations and Religion, Harlow: Pearson-Longman, 2007.
str. 40). "Meka mo" je suprotnost "tvrdoj moi" (hard power) koja ukljuuje
prinudne mjere kao to su oruane snage i ekonomska prinuda.
Upravo na toj taki utvruje se pogreno imenovanje nove turske po-
litike.
Turska politika na Balkanu nedvosmisleno je tetna: ona se pokazuje
nesposobnom da shvati sloenost odnosa u Bosni i Hercegovini i svojim po-
litikim djelovanjem u Vijeu za implementaciju mira nastupa sa izrazito
antisrpskih pozicija. Ta politika podrava proustaku politiku hrvatske vlade,
podrava politiku secesije Kosova i kriminaliziranu NATO politiku tvore-
vinu tzv. Republiku Kosovo. Javno sarauje sa vladom u Srbiji a istovreme-
no duhovno odvaja Raku oblast od Srbije i namee lokalnog hodu iz No-
vog Pazara kao partnera u pregovorima o ustavnom poloaju Islama u Srbiji
te organizaciji institucija i zajednica islamske religije u Srbiji. I u Makedoniji
komunicira sa Albancima, nekritiki podrava svoju manjinu u Bugarskoj i
izaziva objektivne frustracije naroda koji su dugo bili pod turskom vlau.
Taj pokuaj da se prvo duhovno a zatim i teritorijalno integriu islamska os-
134 . , :
trva u Jugoistonoj Evropi predstavlja projekat imenovan kao zelena trans-

verzala.
Ali dok god ovu imperijalnu i tetnu tursku politiku nazivamo netanim
imenima iz kojih izviru samo teka istorijska iskustva i strahovi, a ne na nau-
nim argumentima bazirane definicije (neoosmanizam je takvo netano i
pogreno ime) sami sebi odriemo pravo ozbiljne kritike i iskljuujemo sebe
iz dijaloga. To nije samo terminoloko nego i teorijsko pitanje. Nije samo ri-
je o tome da se pod jednim pojmom, izrazom, podrazumijevaju sasvim raz-
liiti sadraji, motivi i odnosi, ve o nemogunosti da se jasno definiu odre-
ene drutvene pojave, a kritika tih pojava bez ikakvog razloga, uini ne-vje-
rodostojnom .
I danas, pod Eroganom, Turska je SEKULARNA REPUBLIKA vie
sekularna od Bosne i Hercegovine, Hrvatske ili Njemake. Ni na koji nain,
religija nije vana u javnom ivotu mada je prisutnija danas vie nego jue.
Obrazovanje iskljuivo pripada dravi, religije tu nema ni u tragovima. I da-
lje je tu latinica ak i na nivou simbolike, nema povratka fesa niti islams-
kog kalendara. Turska, naravno, ima ambicije da se pita i na Balkanu i u vla-
stitom okruenju ona eli biti regionalna sila, ali takve ambicije ima i bez-
naajna Hrvatska to eli i malena Slovenija, ni Tadieva Srbija nije bez
takvih ambicija.
Turska ne posjeduje nezavisnu vojnu silu, dio je NATO saveza i na
svom tlu ima desetine hiljada amerikih vojnika. Nema vlastitu vojnu indus-
triju: javnost ne zna za postojanje autentinih turskih aviona, brodova, ten-
kova ili puaka. Ne prijeti nikome i ne koristi pritisak ili prijetnju kao instru-
ment svoje vanjske politike.
Istovremeno, Turska je trajno podijeljena zemlja: kemalisti i islamisti
su nepomirljivi suniti predstavljaju ogromnu veinu ali gotovo 15 miliona
Turaka su aleviti, dakle umjereni pripadnici iitske verzije Islama. Uz sukob
evropskog i azijskog mentaliteta i kultura tu je i sukob sa Kurdima - Turska
ima i previe problema za rjeavanje.
Porast broja islamskih militantnih grupa i eskalacija terorizma na Bal-
kanu nema nikakve veze sa Turskom. Ima veze sa Saudijskom Arabijom,
kao to e imati puno veze sa novim politikim strukturama vlasti u islams-
kom svijetu Azije i Afrike. Turska je rtva terorizma ne samo od strane
Kurdistanske radnike partije nego i El Kaide.
Pogled iz Sarajeva prema Turskoj potpuno je drugaiji od pogleda iz
Beograda; pogled iz Rijada, Damaska ili Teherana, i njihovo vienje Turske
, . 2, , 2011. 135
politike je pria za sebe. Nain na koji islamski svijet gleda na Tursku supro-
tstavljen je naem pogledu.
Ako ove injenice analizirate u kontekstu izjave glavnog pomonika
Vrhovnog voe Irana, general-potpukovnika Jahja RahimSafavija, koji je
uputio otru poruku Turskoj: Turska mora radikalno promijeniti svoju poli-
tiku prema promociji muslimanskog sekularizma u arapskom svijetu, prema
odbrambenom titu NATO-a i prema Siriji ili e se suoiti sa problemima u
odnosu prema svom i susjednim narodima. Poziv turskog premijera Arapima
da usvoje turski sistem je neoekivan i nezamisliv7, to dodatno pokazuje
koliko je vaan turski sekularizam, jer Islamska zajednica nema tradiciju raz-
likovanja politikog i vjerskog, nego smatra da se islamska naela trebaju
oivotvoriti i u politikom ivotu. Ono to je u hrianstvu teologija to je za
Islam pravo dakle funkcionalni izraz same vjere. Politiki islam zato jeste
veliki izazov za sekularni ivot Europske unije. Izazov je tim vei jer broj
muslimanskog stanovnitva unutar Europske unije stalno raste, pa islamska
vjerska zajednica danas predstavlja vaan faktor drutvenog ivota u veini
europskih zemalja uprkos tome to politiki poredak Euvropske unije jasno
odvaja religiju od politike i gradi sekularnu demokratiju utemeljenu na nae-
lu graanstva i potivanju ljudskih prava. Kljuno je pitanje: moe li se islam
uklopiti u ovaj politiki okvir?! Moe li se na neki nain europeizirati? Is-
tina: Turska vie nije ona ista zemlja na kakvu je Zapad navikao, jer vie ne
moli za prikljuenje Europskoj uniji.
Za razliku od naih prostora, gdje je bogohulno tragati za alternativom
kad je u pitanju ulazak u Europsku uniju, muslimanska Turska maksimalno
iskoritava svoj geostrateki poloaj, a evropsko oklijevanje da je primi u
svoj blok okree u vlastitu korist. Kako pie u izvjetaju Evropskog vijea za
vanjske odnose, Turska danas vie nije na periferiji Zapada nego zemlja koja
je u samom sreditu zbivanja. Ona vodi ekonomsku i bezbjednosnu politiku
u vie pravaca: ne zaboravlja ni SAD ni Evropu, ali se okrenula i arapskom
svijetu. Veze s Rusijom su na najviem nivou , a turski privrednici rairili su
se irom Afrike, tavie, stigli su i do Latinske Amerike. Takoer, turska se
privreda uspjeno izvukla iz ruku globalne krize uz odlian privredni rast od
devet posto u 2010. godini, uz vrlo dobre prognoze za budunost. BDP po
stanovniku je u posljednjoj deceniji sa 6000 narastao na 14.243 dolara. Priv-
reda je esta prema veliini u Europi, a na svjetskom nivou zauzima 16. mje-
sto. Od 2002. godine i dolaska na vlast, umjereno islamistika Stranka prav-
de i razvoja premijera Tayyipa Erdogana izaziva vojsku i birokratski sistem,
7
Novinska agencija Mehr 8.10.2011. godine, intervju sa glavnim pomonikom Vrhovnog
voe Irana
136 . , :
a istodobno pribliava zemlju evropskim demokratskim vrijednostima. Turs-

ka je drugaija ne lii vie ni na sebe iz ranijeg perioda i sve vie ispoljava
razliite pristupe i u odnosu na evropske zemlje. Ona ne pita za svoj stav
ni Brisel ni Vaington a to nije nuno ni potpuno negativno.
ak i Erdoganovi protivnici podravaju viziju njegove vlade o snanoj
Turskoj koju svijet potuje. Promjene ustava o kojima se toliko govori uglav-
nom se odnose na sudstvo i vojsku, i dalje jake oslonce sekularne Turske. U
toj je zemlji vojska dugo smatrana glavnim uvarom sekularnog poretka i
glavnim tamponom izmeu drave i islama, ali je znatno oslabila zbog slua-
ja planiranja dravnog udara. Erdoganova vlada glavni je rival tog tampona
kroz religioznu i konzervativnu politiku. Erdoganova stranka tvrdi da e us-
tavne promjene ojaati demokratizaciju Turske i vladavinu naroda, te zemlji
donijeti ustav u skladu s kojim e s europskim normama Turska nastaviti
svoj dugaak put u europske integracije. Uprkos tom dugakom putu punom
prepreka, mnogo graana i dalje podrava tursko lanstvo u Europskoj uniji.
Ahmed Davutoglu, ministar vanjskih poslova Turske, autor knjige o
stratekoj dubini, u kojoj je mnogo govora o multidimenzionalnoj politi-
ci, jasno i potpuno, slijedi drugaiji pravac od svojih prethodnika, koji su
uglavnom bili djeca inovnika iz Ankare i zapadne Turske, kemalistiki od-
gojeni i potpuno koncentrisani na NATO, Europu i SAD. I Davutoglu, i pre-
dsjednik Turske Abdullah Gl, potiu iz centralne Anadolije, obojica su pri-
padnici nove elite koja nije iskompleksirana zbog pripadnosti Islamu. Davu-
toglu je maturirao na jednoj njemakoj koli u inostranstvu, perfektno govori
arapski i bio je profesor na jednom islamskom univerzitetu u Maleziji. Po
njemu je iskljuiva orijentisanost ka Zapadu nezdrava za zemlju kao to je
Turska. Da bi ozdravila, Ankara mora da uspostavi dobre odnose sa svojim
komijama i ne smije se bojati kontakta sa dravama i organizacijama koje
su na crnim listama Zapada. Pri tome se Turska esto poziva na svoju osma-
nsku zaostavtinu: respektabilna regionalna sila na Bliskom istoku gdje je
nekad bilo Osmansko carstvo.
Domaa tampa Davutoglua oznaava kao turskog Kissingera. Erdo-
gan i Gl ga nazivaju hodom. Sve jasnije, turska vanjska politika nosi
njegov peat: na njegovu inicijativu uspostavljeni su pregovori izmeu Sirije
i Izraela koji su prekinuti 2000. godine. Turci kau da su u ratu u Gazi vie
postigli nego bliskoistoni veterani. ak i to da Hamas pristane na izraelske
uslove pri prekidu vatre je zasluga Ankare. Prekid Erdoganove diskusije u
Davosu sa izraelskim predsjednikom Peresom uvrstilo je njegov glas kao
prijatelja Palestinaca.
, . 2, , 2011. 137
Kada je u Libanu u maju 2008. godine dolo do ulinih borbi izmeu
Hezbollaha i pripadnika prozapadne vlade, Erdogan je lino vodio pregovore
o primirju. Na Kavkazu, gdje je esto dolazilo do sukoba interesa Turske i
Rusije, Ankara se nalazi na kursu deeskalacije: nakon rata u Gruziji turska
vlada je posredovala u razgovorima izmeu predstavnika Tbilisija i Moskve.
S posebnom mapom puta Turska eli da uspostavi diplomatske odnose sa
Armenijom zavravajui na taj nain eru dugogodinjeg neprijateljstva. Na
Afrikom rogu je turska mornarica preuzela komandu nad tzv. Task Force
151 koja je zaduena za borbu protiv somalijskih gusara. Istovremeno je i
iitski voa iz Iraka, Muktada el-Sadr, koji se u javnosti nije pojavio od
2007. godine, zvanino posjetio Ankaru. Davutoglu je po njega poslao svoj
privatni avion. Ako se u obzir uzme viedecenijska nezainteresovanost An-
kare za svoje june i istone komije, onda se radi o radikalnom zaokretu.
Turskim kritiarima koji u svakom pribliavanju arapskom svijetu vide
napad na zaostavtinu Kemala Ataturka, odgovara Hakki Akil, turski amba-
sador u Abu Dabiju. Po njemu je Turska primijenila politiku blagog pritis-
ka proirujui svoju sferu uticaja od Balkana do Hindukua, i time omogu-
avajui protok ruske, kaspijske i iranske nafte i gasa do Zapada, gradei sta-
nove i aerodrome u sjevernom Iraku. Novi politiki kurs Ankare morao bi se
svidjeti Europi: politika stabilnost, siguran energetski koridor i pouzdan pa-
rtner na jugoistoku to je sve u fundamentalnom interesu EU, kako je nje-
gov ef Davutoglu izjavio nedavno u Briselu. U stvarnosti svi akteri znaju da
Turska u dogledno vrijeme nema izgleda da postane punopravni lan evrops-
kog kluba i da ga vjerovatno nikada nee ni imati. Naravno da u Briselu
ovo niko ne eli javno priznati. Predsjednik EU komisije Barroso redovno
ponavlja da se EU dri pregovora o pristupu Turske. Ali napretka u tim
pregovorima nema. Turska je napravila samo minimalni napredak, kako se
kae u jednom internom izvjetaju. Ve odavno su se neke EU zemlje opro-
stile od zamisli da e Turska ikada biti u njihovim redovima. U Bavarskoj se
lanovi vladajue socio-kranske stranke na predizbornim skupovima jasno
zauzimaju za parolu Ne Turskoj. Za vrijeme boravka francuskog predsjed-
nika Sarkozija u Berlinu, kako on tako i njegov domain Angela Merkel, jas-
no su dali do znanja da lanstvo Turske u EU nije poeljno. Po rijeima nje-
makog EU politiara Elmara Broka, danas je Turska vanija za Evropu ne-
go je to bila za vrijeme Hladnog rata. I time je Europa u dilemi: to se Turs-
ka zbog EU frustracija vie angauje oko svojih istonih komija time je
vrednija za Zapad. Po njemu, Evropa mora sve uiniti da zadri Tursku.
Kranski demokrata Brok i drugi EU parlamentarci zalau se za status Tur-
ske kakav ga danas ima Norveka: saradnja u unutranjoj trgovini, bezvizni
reim putovanja, saradnja policije ili zajedniki nauni programi Turska je
svugdje dobro dola. Ali da ne postane lanica EU.
138 . , :
Neozbiljno bi bilo rusko prisustvo na Balkanu ili modernu rusku politi-

ku odrediti kao reinkarnaciju Sovjetskog Saveza, Varavskog bloka i socija-
lizma, a Evropsku uniju oglasiti neofaistikom tvorevinom u kojoj kljunu
ulogu i korist imaju Nijemci i njihova drava mada ne bi bilo teko nai
odreene argumente i za ove teze.
Jasno je da ova, nova turska politika, koja opravdano izaziva osjeaj
istorijske nelagode, nema fobiju od integrisanja u drugaiji kulturni i civili-
zacijski milje u kome bi predstavljala manjinu u svakom pogledu i da je sp-
remna biti dio neeg puno veeg i znaajnijeg, a ostati manjina te da su fo-
bije i predrasude ipak ostale na evropskoj strani.

: 329.3::297(497)
eljko Vujadinovi
Neoosmanism, (re)Islamisation and the Balkans

dialectical tensions
Abstract:The emergence of the Republic of Turkey as a great power has been

followed by attempts to restore the mission of the former Ottoman Empire
(neoosmanism).Component parts of that process are the (re)Islamization of society
and renunciation of the secular Kemalistic traditions, which is along with the
unresolved Kurdish issue incompatible with the projected position of the leader of
South East Europe. Besides the primary support of the USA,mainly in autonomous
creating of Turkish foreign policy, Russia appears to be its most important economy
partner.
Key words: Neoosmanism, (re)Islamization, the Balkans, the Republic of

Turkey
:
().
()
,
.
, ,
.
: , (), ,
, -
( )
,
, .
140 . , , () ...
( , . -
, , 2011).
AKP ( ), -
,
, -
.1 1992.
, 21.
.

. ,
( )
.
, -
(-
, , :
, 1999; Pol Kenedi, Uspon i pad velikih sila, Beograd
Podgorica, 2003).
,
.
,
.
.

,
. , ,
( ,
: ,
1998). , ,

( ,
, , 2010, ).

(http://www.dw-world.de, :
). -
, , -
1
2009,
, ,
. . , -
, , :
, 2011, 9094. -
(2001)
.
, . 2, , 2011. 141
.
-
.
.

(Dnevni avaz, 5. 2011, -
). , . -
.

. 2009. 35 .
2009.
( ,
).
:
() ? -
,
-
.
.

.
-
. 23. 2011.

(http://www.1tv.ru/news/polit/191766). , -
. 1915.
, .
-
.

. -
. , -
, (-
, , , 7. 14. 2010,
).
,
(pus online, maj/jun 2005, 26. 2005; www.emins.org).
, ()
( ,
, , :
,
142 . , , () ...
2011).
,

.
, -
.
,
.
-
. 12. 2010.
, 1982. 301

, , -

. ,
. ,
1980,
, ,
. ,
, ( 19801989)
-
. -
.
,
, 2009. -

. , , -

( -
).

, ,
11. 2001 (
, -
) 20. -
, .

, -
, .
-
.
1915
, . 2, , 2011. 143
1917.
1987. ( . . -2
33/87). -

.

. ,
,
, ,
, .
,
(Vuk
Baanovi, Linost u fokusu: R. T. Erdogan, Dani, 07. 2010).

, .
-
. 10. 15. 2009. -
-
, 40
. 16. ,
, . -
-,
, -

. , ,
,
. -
, ,
. ,
.
--. -
, 16. ,
. , -
,
.
. 19.
.

, -
. ,
,
144 . , , () ...
90- 20.
. (-
) .
. -
-
, -
(Esad Heimovi,
ta Turska hoe na Balkanu, Dani, 27. 2009).

(Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999; Bogoljub ijakovi, A
Critique of Balkanistic Discourse, Toronto 2004). -
-
. .
56. 2010. -

,
.
:
, , . ,
. -
(
, , )
( ,
? :
, 1998),
.
(Antonio Negri-Michael Hardt, Multitude: War and
Democracy in the Age of Empire, New York: Penguin Press, 2004).
,
(Vuk Baanovi, Linost u fokusu: R. T. Erdogan, Dani, 07.
2010). , -

. -
,

. -

. -
P ( -
). P
, . 2, , 2011. 145
(RP), (FP),
(ANAVATAN). A, P , -
.

.
" " .

:
, , ,
... ()
,
,
. -
( ,
, , 28. 2010,
).
.
, .
-
. .
,
, -
,
. , ,
. , -

. -
-
( . ). -
-
. -
,
( , :
, 1998).
-
.
( ) -
.
(. Halil Inalcik, Trkler ve Balkanlar, :
Balkanlar, Istanbul 1993; Orhan Kololu, Osmanl Dnemide Balkanlar
(13911918), ; Kemal Karpat, The Ottoman Past and Today's
146 . , , () ...
Turkey, Brill, 2000)

pax ottomana.

(. Hans Georg Majer, The Functioning of a Multi-ethnic and Multi-
religious State: The Ottoman Empire, : ,
, 1997). , 16. ,

.
. -
, -
( , ) -
-
-
( , -
, 19. 2009, http://www. srpskenovinecg.
com/ dija-spora/303-srbi-u-turskoj).
-
.
-
.
, -
. , ,
. ,
. -
, -
.
, 1805,
( , ,
, 19921995).
,
(18751878).
( -
misak- milli, .
)
, -
, (1876
1878) (1878) -
(19121913) (19141918).

, . 2, , 2011. 147
, , . -
.
,
.
,
90- 20. .
,
. -
2000.
2008. 2010.
. -

( ,
http://www.b92.net).
() ...
, ...
,
j . -
, .
, , , , -
. ,
, .
-20 ,
. (Ahmet Davutoglu, Umjesto podjela
moramo podstai iru integraciju, Dnevni avaz, 31. 2011).
.
, -
, ( ) ;
,
;
; -
.
. -
( -
), ,
, ( Gergelyja Nagyja
transconflict.com.) ,
2009 ( )
-
.

148 . , , () ...
1992 ( ) -
, .

.
,
, .
.

. ,
,
. -
-
1699, .
.

, .
.

- ,
, -
(, -
) (Dragan Risojevi, Granica ide posred BiH, Press RS, 21. -
2011).

.
,
j
.
.
... ( , : -
, , 1996).
:
( )
?
. .
-
.
.
,
? ,
.
, . 2, , 2011. 149
... ,
?
, ? (. . , , 9.
2011).
?

,
.
(, , ),

,
. ,
1878.
.
150 . , , () ...
Balkanlar, OBIV, EREN, Istanbul 1993;

, : :
, , 1998;
, :
, , :
, 2011;
, . , . , . :
, ,
1983;
, : , ,
1999;
, : ,
, 2002;
, (XIVXX ):
1113. 1996,
, 1997;
Islam in the Balkans, Islamic studies: Special Issue, Volume 36,
Numbers 2, 3, Islamic Researsch Institute, Islamabad 1997;
enedi, Pol: Uspon i pad velikih sila, Slubeni listCID, Beograd
2003;
:
1012. 1997,
, 1998;
, : .
, , 2011;
Todorova, Marija: Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek, Beograd
1999;
: , ; Dnevni avaz, Sarajevo;
, ; , ; , ; Blic, Beograd; Dani,
Sarajevo.

327:316.472.4

,
, :
Slobodan Nagradic
Turks, Serbs and neoosmanism: start points and realizations
Summary: Policy of the modern Turkish state in the last decade, inner,
and even more foreign, in the international arena, is inspired and defined
with principles and parameters which can be called neoosmanism. That
ideological orientation and political practice has its start point in the
principles and practice of Otman Empire political activities, which leading
turkish politicians, summoned arround Justice and development Party, lead
by current Turkish prime minister Rejep Tayip Erdogan, today strive not
only to rehabilitate, but also to implemetn the postulates of its rule and
values that are imanent to Islam. In an international arena, where one of the
directions and goals of their activities is also Balkans, meaning also Serbian
people and their countries (Serbia, BiH and others), neootman Turkish
policy acquires reputation and sense with the doctrine, which its author,
Turkish minister of the foreign affairs Ahmet Davutoglou, called strategic
depth. So, Serbs are facing a challenge of confronting neootmanism as a
policy which will result in new geopolitical redesign of Balkan, Asia Minor,
Middle Eastern, Middle Asian, and Caucasian congigurations of power and
influence, thus it is important what historical reply to this challenge will they
provide. The author pleds that a reply and attitude of Serb people and its
countries towards neootmanism should base on principles and values of
real-politics.
,
.
152 . , ,
Key words: neootmanism, kemalism, modern Turkey, Islam, panisla-

mism, strategic depth, real-politics, Kurdi question, international rela-
tionships, security, Europian integrations, NATO, West Balkans, Serbs,
Serbia, BiH, economics, natinal identity and interest, spirituality.
:
, , , ,
, , -
, .

,
,
, ,

, . -
, ,
(, .),

, , ,
. , , -

- , , -
, ,
.

-
.
: , , ,
, , , -, -
, , , , ,
, , , , ,
, .
,
(), 21. , ,
, -, . -
, -

()
- , -
, . 2, , 2011. 153
, ,
, ,
, , ,
,
(), . ,
() , ,
, ,
, .
,
, ,
, , ,
.

.
-, ;
( ,
)
, , ,

, ,
,
.
()() -

- . ,
vis-a-vis
, -
. , , ,
(). -
, , 80- ,

, 21. . , . -
terminus-technicus, . , ()
, ,
, ,
. ,
, ,
, , . (-
) ( ) , -
, , , -
, ()
154 . , ,
, , , -
,
, . -
, ,
, .
, telos

, ,
, , , .
, 2002. ,
, ,
,
. ,
-
, ,

,
.
:
, ,
, , , ,
- .
, , ,
, ,
,
, ,
. 1, ()
, , , 2.
novum-a -
, ,
. , ,
3,
1
: , ,
, , 2010.
,

.
2
: , , -
, - , 1.
2010, 2. 2011.
3
. ,
, , -
, ,
, . 2, , 2011. 155
, , ,
, , 4.
,
,
- , potestas
clavium , : , -
, , , -
(),
, -
, , -
, , ,
, ,
,
,
, ()? -
, , -
, ,
, ,
, ,
, , . ,
-
, . , .
,
, , ,
, , ,
,
, ,
, ( ,
,
, , ),
, . , ,
, ,
.

, , ,
. : () , , . 681, , 10.
2010.
4
, - ,
, -
, ,
21. . -pro-pos
. .
156 . , ,
, -
. , ,
(), , ( ) (), ,

, / ,
, , ,
-
, . -
, -
, -
. ,
, ,
,
contradictio in adjecto -
, -

. ,

,
, - -
. ,

melting-pota
- , , -
: , -
,
, .,
. : ,
, , , -
-
. , -
, . ,
, , -
() , , -
, , -
.
,
() ,
. ,
,
, ,
.
, . 2, , 2011. 157
, , ,
1923., 1924. ., -
, , -
, , .
-
,
20. ,
. , . -

, . ,
5,
, ,
crimen .
, ,
. ,
-
, ,
,
,
,
.

, ,
.
, -
, -
, ,
,
, -
,
, : .
, -
,

,
,
, ,
5
, , 2011.
,
,
,
.
158 . , ,

,
, . . , , -
- , , -, -
, ,
, .
novum-
, -
, -
,
,
, . , ,

. , -
. ,
, -
. , -
-
, , -
, -,

. -
1974.6,
-
, , , ---, de
facto . , , 1980. .,
,

, .
, , (1983-
1993), ,
,
/. ()
1991-1995./.
-, ,
6
, ,
,
.
, . 2, , 2011. 159
, , .
. ,
, ,

. , ,
. , ,
,
,
, , , ., ,
, -
,
7.
, , -
.
, - ,

: , .
, , : ,

, , . -

, ()(),
, ,
. ,
,
-
. , ,
: -
, ,
, ,
,
,
. , -
, , : -
. ,
, . -,
, , , .,
,
7
,
- , 9. 2010. . ,
, ,
.
160 . , ,
, ,
8 () . ,
Drang nach Westen, .
,
, , -
, ,
, ,
, - .
,
() , -, , -
-
, (. ), -
, ,
, - ,
() , ,
, , -
- ,

, -
:
, ante portas,
, -
, , , -
. ,

, ,
-, , - -
,
, ,
, , -
., -
, ,
-
-
.
-
, je , -
, -
8
,
,
.
, . 2, , 2011. 161
-
.
, , -
, -
, ,
: ...
,
.9 ( ).
, () differentia specifica
, .
, -
-
, ,
, ,
, . -
, came-back ,
, , , -
, -
, , -
, -
- , .
, : ,
, -
., -
,
.
,
-
. -
.
-
, ,
. ,

, . ,
-
, -
9
, (
),
, - , 1. , . 19.
, , ,
.
162 . , ,
. , ,
, ,
, , -
,
, -

, ,
, ,
.10, , -

,

(, ). -
, ,
-
()
, . ,
, ,
- , .
,
1945. ., . -

,
, -
,
. , (1950-1960.),
-
,
,
().11 -
, ()
,
, - ,
, .12
, , ,
10
, , , , 1990., .12.
,
, -, .
11
. , . , . 20
12
, . , :
, , p. cit., ,
, , , 1997.
, . 2, , 2011. 163
.
20. .
-
- ,
,
. -
- , -
, .
, -
, ,
, -
,
()
, ,
. .
,
. ,
13 -
. - -
1983.,
. -
-

. -
(),
,
, () -
,
, 70- 20. ,
14, ,
,
,
,
-
...15. , ,
, , -
,
13
1983. .
14
, , 1970., ,
, , 1973.
15
: . , p. cit., . 23
164 . , ,

, () -
, ,
,
, , , -
, , -
, .
, -
() -
-
, -
, 70- ,
. 1979.,
, ,
, .,
,
, ,
,
, 1982., , -
, 2010. . -
- ,
.
, , -
. -
(), - , -
-,
, . -

-- . ,
, -
Refah,
(1996-1997.) -
, ,
, , , -
,

.
, -
-, ,
, - , -
, -
, -.
, . 2, , 2011. 165
, -

, -
, ,

, -
,
, , - ,
, , , -
. ,
, , ,

, ,
, ,
, -
, -

, -
, , (),

, , .
, , .
,

/ , -
,

.
, , ,
., .,

, , -
.
, -
, ,

.
, -
,
, , , -
166 . , ,
, ,

.16 ,
-
: .
20. 21. -
,
. ,
,
17, -
. .
, , -
, /,

.
. , ,
, ,
-
, , .
, ,
, ,
, . ,
, , -
18,
. , , -
,
, , ,
, - comonwelt,
-
, ,
16
, ,

.
17
,
, , ( 70%), -
, ,

. : . , . , . 131-134. ,
.
18
. ,
, : , , , ,
, 2011.
, . 2, , 2011. 167
, -
, , , ,
, , ,

. , () ,
. ,
,
-
, ,
/ ,
19
II
()

. , . -
, -
, , , --
() , ,
. , , ,
- . ,
-
, .
,
.,
,
, 21. . () ()
. 20
19
: , , . , . 25
20
, , ,
, , -
, , -
, 1990. , .
, . , (
2010. 2011. : .

, , 29. 2010.)
() ,
, . ,
,
,
, . , , ,
168 . , ,
,
, :
. ,

-20, 17. ,
15.,
,
,
21
, , -
, .,
.
, ,
. ! , , -
, .
, ,
. , :
, ,
( ) , , -
, ,
-
, -
, , . -
,
, ,
, , . ,
. -
, ,
()(), , --.

, . , -
,
, ,
vis-a-vis
.
; ,
, , ,
() ()

.
21
: . , . ., . 43-46.
, . 2, , 2011. 169
,
. ,
, -
, , .
() () ,
, ,
,
, . ,
.
,
,
(
), -

( , 1912.)
- () ,
, '
22 :
,
:
() , -
1389. ., ,

.
: , -
( 20000) (),
( ),
.
,
, , ,
23, -
,
.
, , , -,
, .
22

.
23
- 2010.
, . , ,
. , , , ,
.
170 . , ,
, () -
. ,
,
IFOR-a, SFOR-a, EUFOR-a, ,
, -, KFOR-a. -
,
, -,
,

. ,
. ,
, - ,
,
, ,
, -
, , - ,
. ,
, -
, , -
-
,
. ,
,
-
-
. , , ,
,
, ,
,
. , -
,

, . -
,
,
, -
, -
( ) , ( )
-
.
,
, ,
, . 2, , 2011. 171
-- , ,

. , ,
, , inclusive
, -
/ .
-
. .
,
, ,
,
, , :
- , ,
, -
, , , , ,
, .
, , .

, , . , ,
, . ,
, -
, , -
, :
, 24, -
,
. 2001. .
.25
,
,
.
, ,
,
24
1959. . . ,
,
, 2009 .,

, , .
: . , . , . 35-39; . , . , . 98-
101.
25
, , . 2011.
., 69 . , , ,
-.
172 . , ,
,
, . ,
(), -
, , , ,

, , , ,
., , ,
, - , -
- ., -

, ,
, , -
,
( ), -
, ,
,
. ,
, ,
, () ,
, -
, -
, ,
, ummet-a, . -

, .
,
, , -
-
, , ,
, :
. , , ,
, -
,
,
, ,
()
. ,
, ,

,
, -
, . 2, , 2011. 173
-
, . . -
, ibadet,
. , ,
, ., ,

, .
, -

,
comonweltu,
, 3. ,
-
,
,

,
()() ,
, , , (),
, , , , , ,
., -
-
, , ,

,
, , , -
, : (), , , -
, -
- , ()
, () -
, , -
, , . , , -
, , ,
, ,
.
, ,
-
, , -
, ,
, , -
. , ,
,
174 . , ,
, ,
,
,
,
, ,
. -
-,
,
,

, . -
, , ,
, .

, 14. , .
1912. . ,
, , ,
, , , ,
-
. , -
.
1492. 1992. 26. , ,
,
,
27, ,
, 1389. ,
: -,
-
, -
. , , -
.
, .
, ,
,
26
.

( , III, 1919., . 230),

. : . ,
, p. cit.
27
600- , 1989. .
, . 2, , 2011. 175
. - ,
,

. ,
28.
adami-oglan-a, . 29,
, , ,
, 1914. 30,

1876. .
31. -
-
, , ,
,
, ,

. - , -
, , -
. ()
, ,
,
, -
: -
-
, , -
, . ,
, - -
, .
,
28
, , -
1941-1945.,
, ,
.
.
29
, . ,
, ,
,
, . ,
, 2011., . 29 .
30
. : 1805.,
1914, . :
, , . 166, , 20. 2011., . 26.
31
. , Ibidem
176 . , ,
,
.,

.
, , , -
,
- .
, , -

,
,
. ,
, , -
, , , (),
, , , , -
, , ,
. ,
de facto 1878.
, de iure 1908.
-, . , ,
,
.
,
-
32 - ,
-
- -
, . ,

-
,
.
, , . -
.33, -
,
.

. , -
32
. , , .
33
: ,
, , . 1, , 2010.
, . 2, , 2011. 177
,
,

,
34. , -
-
, . -
1983.,
1984.,
,
1987.35 , -

36,
,
, , -
. ,

, , ,
,
, .37
.
,
34
, () , , . 681, , 10.
9. 2010.
35

, , , 5-19. 1987.
36
: ' '
, () ,
, ,
, . .
,
, . 31, , -, 2011.
.
37
: , , ,
, 1998.,
1983. .,
, ,
. (. 328)
,
, ,
,
,
, (. 342), . . ,
.
178 . , ,
, , -

- .38

, ,
. , -
, 2009.,
,
.
,
, .39

. . .
-
,
, ()
-
. -
, -
.
,
, ,

, .
, .

.
, ,
, . ,
, , -
.
,
38
: , ,
, , 2011.
39

,
. .
, , , (
), ,
, . ,

, -
.
, . 2, , 2011. 179

.
-
; ,
- ,

,
, ,

.
,
, ,
.

. , .
, , , ,
- ,
,
,
.40 . .
, -.
- .
, -,
-,
- . , , ,
. , , ,
. , -
, , ,
, . ,
, ,
,
,
. - . ,
,
40
5-6
, ,
, ,
, ,
. ,
.
180 . , ,
. .41
.
1. , :
, , , 2011.
2. , : :
, , 1998.
3. , :
, , . 166, , 20. 2011.
4. , : ,
, , 29.
2010.
5. , : , , ,
1990.
6. , : ,
. , , . 173, , 8. 2011.
7. , : , ,
, 1974.
8. , ,
, , 1997.
9. , : ,
, , 2011.
10. , :
, , 1. , 2010.
11. , ; , ,
, 5.-19. 1987.
12. , : - ,
, , 1997.
13. , : ,
, , 2010.
14. , :
, , , 2005.
41
. , , . .
, . 2, , 2011. 181
, , , , 2007., .
137-145.
15. , . :
, , , 2011.
16. - , , (
), , , 2011.
17. , : () , ,
. 681, , 10. 2010
18. , : - -
, ,
- , 1., 2010., 2. 2011.
19. , : -
, . , ,
, 1. 2011.
20. , : , ;
, .
, , . 30 31, , -
-, 2011.
21. , : ,
, 2. , , 2006.
22. , :
,
, , 9. 2010.,

23. , : ,
, , 1998.
24. , , ?, ,
, 27. 2009
Milo B. Markovi
UDK = 327(497)
STRATEGIJSKA DUBINA AHMETA DAVUTOGLUA
Turska, koja se sa Ataturkom

i njegovim naslednicima politiki i
kulturno distancirala od Bliskog is-
toka i Balkana, gotovo est deceni-
ja bavila se ovim regionima samo u
meri u kojoj su to zahtevale hlad-
noratovske prilike i njena nacional-
na bezbednost. Ravnoduan odnos
Turske prema ovim bivim delovi-
ma Osmanskog carstva, tj. antirevi-
zionizam (statkculuk), postao je,
pored zapadnjatva (batclk), je-
dan od dva principa turske spoljne
politike. Meutim, u godinama na-
kon vojnog udara koji se odigrao
12. septembra 1980. godine, Turska
je doivela velike promene kako u
pogledu unutranje, tako i u pogle-
du spoljne politike. Tursko-islams-
ka sinteza (Trk-slam Sentezi), ko-
ja je usledila nakon pomenutog voj-
nog udara, nije bila nita drugo do
dravni projekat dirigovane reisla-
mizacije, iji je cilj bio zaustavljanje prodora radikalnog islama iz susednog
Irana, ali i politika integracija Kurda. Suprotno Ataturkovim nastojanjima
da se iz turske kolektivne svesti postisnu muslimanski Bliski istok, Balkan i
ostali bivi osmanlijski posedi, premijer Turgut Ozal (Turgut zal) je reha-
bilitvao osmansku prolost. Povratkom na velika vrata Osmanlija i vie de-
cenija preutkivane istorije u udbenike istorije, ozvanieno je istorijsko po-
mirenje zvanine dravne ideolgije, zasnovane na nacionalizmu (milliyet-
ilik), sa islamom i osmanskom prolou. Ozalova tursko-islamska sinteza i
sve intenzivniji odnosi sa Vaingtonom utrli su put turskom angamanu u
bivoj Jugoslaviji i na prostoru nekadanjeg SSSR-a. Drugim reima, raspad
184 . ,
Jugoslavije i Sovjetskog saveza dali su Turskoj odreene ruke na Balkanu i
ranije sovjetskom prostoru. Sekularna, a opet muslimanska Turska u oima
Vaingtona predstavljala je idealan model za osloboene drave Centralne
Azije i Kavkaza.
Odnosi bive Savezne Republike Jugoslavije i Turske gotovo itavu
deceniju XX veka bili su optereeni ratom Bosni i Hercegovini. Rat se zav-
rio, ali je meusobno nepoverenje izmeu dveju drava i dalje ostalo. Iako u
poetku skeptina po pitanju intervencije, Ankara se na kraju priklonila SAD
(1999), a slino je bilo i prilikom priznavanja samoproglaene nezavisnosti
KiM. Naime, Turska je i te 2008. godine bila meu prvima koji su priznali
Pritinu. Ovim priznanjem, Turska je po prvi put od dolaska na vlast Tajipa
Erdogana (Tayyip Erdoan), novembra 2002. godine posvetila Balkanu veu
panju u spoljnoj politici. Drugim reima, u trenutku kada se na energetskoj
karti Balkana poeli nazirati obrisi ruskog Junog (po)toka i u trenutku u
kome su sve jai pritisci Zapada da se nae kompromisno reenje sa Pri-
tinom najavili moda najkritiniji periodu za Srbiju po pitanja KiM, Turska
je intenzivirala svoje odnose sa Beogradom.
Tursko priznanje KiM i sve vidljivije prisustvo Turske na balkanskim
prostorima pobudilo je vee interesovanje za stvarne namere Turske na ovim
prostorima. Sve ea upozorenja da se radi o neoosmanizmu u Beogradu,
ini se, niko nije ozbiljno shvatio. Srbija je posle viegodinjeg oklevanja
pristala na otvaranje kancelarije Turske agencije za saradnju i obnovu (Trk
birlii ve Kalknma Ajans) i 2008. godine prihvatila dobre usluge Turs-
ke po pitanju pomoi oko formiranja srpske vlade. Pored toga, Beograd je
zahvaljujui turskom posredovanju pomirio dva novopazarska politiara
Sulemana Ugljanina i Rasima Ljajia, a kao to se moglo i pretpostaviti,
Ankara se preko Direktorata za verska pitanja (Diyanet leri Bakanlii)
nala u ulozi medijatora izmeu Islamske zajednice u Srbiji i Islamske zaje-
dnice Srbije. Iako predvidivo, ovo mirenje se dogodilo nekako iza lea celo-
kupne javnosti, a kako stvari stoje, izgleda da ni zvanini Beograd nije bio
ba preterano upuen u detalje ovih zakulisnih pregovora. Sve u svemu, Srbi-
ja je preko noi postala strateki partner Turske, i time se svrstala u brojne
turske strateke partnere, poput Albanije, Egipta, Gruzije, Junoafrike
Republike... Meutim, donoenje deklaracije o Srebrenici, kao i preskaka-
nje Banja Luke u odnosima sa Sarajevom, koji je se itekako tiu, primoralo
je Republiku Srpsku da intenzivira saradnju sa dravama u regionu i van
njega, koje su takoe nezadovoljne turskom spoljnom politikom. Meutim,
da bi se sutinski saznalo ko je ko u turskoj spoljnopolitikoj i geopolitikoj
raunici, neophodno je zaviriti u Davutogluovu Strategijsku dubinu.
Knjiga koja je prvi put objavljena aprila 2001. godine i koja je do sada doi-
, . 2, , 2011. 185
vela 69 izdanja u Turskoj, bez ikakve sumnje predstavlja savremeno tursko
Naertanije.
Autor ove vie nego vane knjige i ujedno kreator nove spoljne politi-
ke Turske i tzv. doktrine strategijske dubine je ugledni turski profesor me-
unarodnih odnosa Ahmet Davutoglu. On je svoju profesorsku karijeru zapo-
eo 1990. godine u dalekoj Maleziji na Malezijskom meunarodnom islams-
kom univerzitetu, a nastavio je na Marmara (1995-1999) i Bejkent univerzi-
tetima, a primeen je i kao gostujui predava na Vojnoj akademiji, Akade-
miji oruanih snaga (1998-2002) i ponovo na Marmara univerzitetu (1999-
2004). Od 3. novembra 2002. godine sve do 1. maja 2009. godine, kad je
postavljen za ministra spoljnih poslova Turske, nalazio se na mestu glavnog
spoljnopolitikog savetnika premijera Erdogana. Autor je nekoliko knjiga, a
najpoznatija i naoj strunoj javnosti svakako najzanimljivija jeste knjiga
Strategijska dubina Meunarodni poloaj Turske.
U knjizi koja je pred nama provejava neorealistiko-idealistiki pris-
tup, a kada se u razmatranje uzmu Davutogluove nove kovanice, postaje jas-
no da knjiga ima veliki znaaj u pogledu izuavanja nauke o meunarodnim
odnosnima u Turskoj. Naime, Davutoglu je u knjizi promovisao nove termi-
ne poput sfere granica (snr), sfera (havza) kao i terimina geopolitikih linija
(hat). Ova prilino obimna knjiga (584 str.) podeljena je na tri glavna dela. U
prvom delu, koji je naslovio Konceptualni i istorijski okvir (Kavramsal ve
Tarihi ereve), autor je predstavio nove definicije i novu teoriju, a u cilju
to boljeg sagledavanja meunarodnih odnosa kao i aktera u njima, Davuto-
glu drave deli u etiri grupe. U prvu grupu autor smeta super drave (sper
devletler), zatim slede drave druge odnosno tree grupe tj. velike drave
(byk devletler) i regionalne sile (blgesel gler), dok na samom kraju,
Davutoglu spominje etvrtu kategoriju tj. male drave (kk devletler).1
Drugi deo knjige nosi naziv Teorijski okvir: Stepenasta strategija i
politika sfera (Teorik ereve: Kademeli Strateji ve Havza Politikalar). U
ovom delu profesor Davutoglu se bavi analizom teorija meunarodnih odno-
sa, kao i geopolitikom u vreme Hladnog rata i u posthladnoratovskom perio-
du. Autor nam na veoma zanimljiv nain prikazuje sfere interesa Turske koje
vidi podeljene u tri grupe. Prva je tzv. bliska kopnena sfera (Yakn Kara
Havzas) i nju ine Balkan, Bliski istok i Kavkaz. Drugu sferu je nazvao blis-
kom morskom sferom (Yakn Deniz Havzas) i ine je baseni Crnog mora,
Istonog Sredozemlja, Persijskog zaliva i Kaspijskog mora. Trea u nizu je
bliska kontinentalna sfera (Yakn Kta Havzas) u kojoj razlikujemo Evropu,
1
Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yaynlar,
stanbul, 2008, str. 74.
186 . ,
Severnu Afriku, Junu Aziju, Centralnu i Istonu Aziju. U sklopu prve sfere,
autor na sebi svojstven nain analizira istorijsku dimenziju problema na Bal-
kanu, bavi se Kavkazom koji naziva turskim vratima ka Aziji (Asyaya
Alan Kap), a Bliski istok definie kao neizbeni turski hinterlend (Ka-
nlmaz bir Hinterland).2 to se druge sfere tie, Davutoglu takoe analizira
njenu prolost, ali isto tako obraa panju na probleme basena Kaspijskog
mora sa pritokama i ujedno saobraajnim pravcima olienim u rekama Du-
nav, Dnjepar, Volga i Don. Nita manje panje autor je posvetio pitanju
Moreuza, Egejskom moru, Kipru, Persijskom zalivu, Indiji i, naravno, kaspi-
jskom basenu. U treoj i poslednjoj tj. bliskoj kontinentalnoj sferi, analizira
se politike svetskih i regionalnih sila na pomenutim kontinetima, kao i glav-
ne komponente turske politike prema istim.
Trei i po broju stranica naobimniiji deo knjige na jedan daleko detalj-
niji i samim tim sistematiniji nain bavi se odnosima Turske sa Evropskom
unijom, Balkanom, Bliskim istokom i Evroazijom. Autor kroz podseanje na
deavanja iz prolosti daje smernice u kojim pravcima se turska spoljna po-
litika prema pomenutim sferama mora kretati. Autor u istom delu knjige ta-
koe uzima u razmatranje efikasnost spoljnopolitikih instrumenata kojima
Turska raspolae poput lanstva u NATO-u, Organizaciji za evropsku bezbe-
dnost i saradnju, Organizaciji islamske konferencije, Organizaciji za ekono-
msku saradnju, Organizaciji za crnomorsku ekonomsku saradnju, D-8, kao i
G-20. Pored izuzetno zanimljivog osvrta na ulogu Organizacije islamske
konferencije i njene potencijale u tzv. novom svetskom poreku, za nas s Bal-
kana neobino je vano da obratimo panju na poglavlje koje se tie odnosa
Turske i Balkana. Poglavlje pod nazivom Strategijska transformacija i Bal-
kan (Stratejik Dnm ve Balkanlar), baca potpuno drugaije svetlo svetlo
od proklamovanog na turske spoljnopolitike inicijative na prostoru bive
Jugoslavije. Koliko god traili, u delu turskog ministra spoljnih poslova Tur-
ske veoma je teko nai bilo kakve teorijske osnove na kojima poiva aktuel-
no srpsko-tursko strateko partnerstvo. I pored novog ruha turske diplo-
matije koje se prezentuje javnosti, itajui knjigu, primeujemo da u knjizi
preovlauju stavovi slini onima koji su dominirali u Turskoj tokom sukoba
na prostorima bive Jugoslavije. Autor naglaava da je Dejtonski sporazum
darovao Srbima dravnost u Bosni i legalizovao srpsku politiku etnikog i-
enja, te da je, u skladu sa tim, nezadovoljavajui poloaj Bonjaka u BiH
posledica raskoraka izmeu etike i realpolitike u Dejtonskom sporazumu.3
S obzirom na to da je Dejtonski mirovni sporazum po miljenju autora nije
konano, ve privremeno reenje koje je polo od stanja stvari na terenu i da
predstavlja kompromis velikih sila, jasno je da ni turski odnos prema istom
2
Ibid., str. 124-129.
3
Ibid., str. 304.
, . 2, , 2011. 187
ne moe biti drugaiji. Turska uloga u tzv. ustavnim reformama u BiH moe
biti tumaena kao pokuaj Turske da promeni nepravedne odredbe
Dejtonskog sporazuma. U skladu sa tim, po miljenju autora ove knjige, Dej-
ton treba iskoristiti za konsolidaciju Bonjaka u regionu. Potpuno preputa-
nje cele Istone Bosne Srbima ne predstavlja samo opasnost po ravnoteu u
Bosni, ve u velikoj meri i po ravnoteu celog Balkana. Presecanje veze San-
daka i Kosova sa Bosnom znai preputanje Bonjaka hrvatskoj sferi intere-
sa, odnosno u potpuno preputanje Sandaka i Kosova srpskoj sferi intere-
sa.4 Takoe, suprotno onome to se prezentuje u veini medija u Beogradu,
u knjizi na nekoliko mesta jasno vidimo da su batinici osmanskog nas-
lea, tj. Bonjaci i Albanci, stubovi turske spoljne politike na Balkanu. Isto
tako je bitno ne zaboraviti da autor, kao tursku geopolitiku i geokulturnu
ilu kucavicu spominje, sa stanovita zvaninog Beograda nepostojeu,
zelenu transverzalu, tj. luk koji iz pravca severozapada povezuje liniju Bi-
ha - Srednja Bosna - Istona Bosna Sandak Kosovo Albanija Ma-
kedonija Kirdali - Zapadna Trakija sa Istonom Trakijom.5 Drugim re-
ima, u skladu sa tezama koje su se pojavle u Turskoj u vreme rata u BiH,
ministar Davutoglu istie da Turska bez uticaja na zbivanja na Balkanu, nee
moi da ouva svoju teritorijalnu celovitost, kao i da se bez uticaja na Balka-
nu ne moe otvoriti prema svetu.
Pored brige o kulturnoj batini Osmanskog carstva na Balkanu, za koje
Davutoglu predlae formiranje balkanskog mini UNESCO-a ,po miljenju
tvorca doktrine strategijske dubine, za kompaktnost muslimanskog ivlja na
Balkanu neophodno je insistirati na jaanju i osavremenjivanju putne infra-
sturkture u regionu koji e povezati sve oblasti u kojima ive batinici osma-
nskog naslea. Stoga, turska izgradnja autoputeva u Albaniji, na KiM i u Ra-
koj nikako ne mogu biti interpretirani samo kao obine ekonomske investi-
cije ove drave. Kada se tome pridoda kupovina Bosanskih aviolinija od stra-
ne Turskih aviolinija i osavremenjivanje aerodroma u Pritini i Skoplju, koji
po reima rukovodilaca turske firme TAV treba da postane regionalno vori-
te, dobija se daleko jasnija slika turskih spoljnopolitikih aktivnosti u regio-
nu Balkana. I ne samo to. Stav Davutoglua da intervencija na Kosovu nije
bila samo motivisana zaustavljanjem etnikog masakra na Kosovu, ve e-
ljom da se smanje sposobnosti jugoslovenske (vojne prim. M.B.M.) moi,
a naroito njenih RV i PVO kapaciteta, pravljenih po meri Istone Evrope iz
hladnoratovskog perioda, da prue otpor, iako ne predstavlja neto to ve
4
Ibid., str. 306.
5
Ibid., str. 317.
188 . ,
nije poznato, ipak baca drugaije svetlo na ne tako davne dogaaje u Srbiji i
regionu.6
Upoznavanje sa ostalim zanimljivim detaljima iz pregrti pojedinosti
kojima obiluje ovo poglavlje prepustiemo itaocima. Oni e nakon ovog biti
u prilici da daleko bolje sagledaju sve aspekte turske spoljne politike na Bal-
kanu. Pored poglavlja koje je prezentovano javnosti u ovom asopisu, nada-
mo se e se u dogledno vreme nai interesovanje za objavljivanje celovitog
prevoda ovog dela u, s obzirom na nesumnjiv uticaj Ahmeta Davutoglua na
tursku spoljnu politiku, kao i njegovo mesto u akademskoj zajedinici Turske.
6
Ibid., str. 300.
Ahmet Davutoglu
UDK = 327 (497:497.6)(497:497.115)
STRATEGIJSKA DUBINA MEUNARODNI

POLOAJ TURSKE
- 2. poglavlje -
I Strategijska transformacija i Balkan
Raspadom bipolarne strukture, dolo je slabljenja regionalnih bezbed-
nosnih inilaca i do formiranja oblasti sa ozbiljnim strategijskim i geopoli-
tikim vakuumom na obodima Evroazije. Ova situacija je naroito uticala na
evropski kontinent, koji je, zahvaljujui ravnotei snaga koju je nametnula
hladnoratovska gvozdena zavesa, u periodu nakon Drugog svetskog rata,
skoro pola veka izbegavao ozbiljnije sukobe. Nestanak efekta ravnotee stra-
ha koji je poivao na hladnoratovskom nukleranom arsenalu, oslobodio je
meunarodne i regionalne suprotnosti, to je ilo na ruku formiranju oblasti
ogranienih konvencionalnih sukoba.
Za razliku severne linije, koja je obuhvatala drave od Baltika do
Maarske i koja je prola samo sa manjim sukobima i dogovorenim razlazi-
ma, zamrenim etnikim i verskim sporovima optereena geokulturna struk-
tura Balkana, pretvorila je ovo juno krilo u poprite konvencionalnih i para-
vojnih sukoba.
Razumljivo interesovanje Turske za sukobe u Bosni i na Kosovu, u
velikoj meri se zasniva na injenici da se ove oblasti nalaze u sreditu ovog
sukoba, ali u velikoj meri i na liniji ukrtanja oblasti geopolitikog vakuuma
i prostora geokulturnog sueljavanja. Dve osnovne osovine na kojima poiva
geopolitika Balkana su osa Drava Sava, iji je centar izmeu Hrvatske i Sr-
bije stenjena Bosna i Hercegovina, kao i izmeu Srbije, Makedonije, Bu-
garske i delom Grke podeljena Moravsko-vardarska osa, sa centrom na Ko-
sovu.
, , ,
.
Naziv originala: Stratejik Derinlik Trkiyenin Uluslararas Konu-mul, stanbul,

Kre Yaynlar, 2008, xiii + 584 stranica
190 . ,
S obzirom na injenicu da su ove dve ose ujedno i osnovni stubovi na
kojima je poivala balkanska geopolitika u vremenu Drugog svetskog i Hla-
dnog rata, kao i da su iste ujedno i snano izraene geokulturne linije spaja-
nja i razdvajanja, razumnjivo je da je dolo do poveanog interesovanja glo-
balnih i regionalnih aktera za balkansku strategijsku zavrzlamu. Na ovoj geo-
politikoj i geokulturnoj prekretnici, gde su se sukobili interesi i gde meu-
narodno pravo biva rtvovano zarad real-politike, varvarski stav srpskog
rukovodstva predvodjenog Miloeviem sagledao je manevarski prostor za
delovanje.
Krize u Bosni i na Kosovu treba analizirati na tri razliite ravni koje su
meusobno povezane. Prvu i drugu ravan sainjavaju suprotnosti globalnih
aktera u okviru sistema meunarodnih odnosa, odnosno regionalne suprotno-
sti u Istonoj Evropi i Istonom Sredozemlju sa izvoritem na Balkanu, dok
treu ravan ine suprotnosti mnogo manjeg obima, ali ujedno i zapaljivije,
koje proistiu iz meusobnih odnosa neposrednih suseda Bosne i Kosova,
kao i regionalne geokulturne rascepkanosti. Preduslov za sagledavanje svih
aspekata krize jeste razmatranje inilaca proisteklih iz unutranjih struktura
ovih ravni i inilaca proizalih iz odnosa ovih ravni, odnosno uzimanje u raz-
matranje svih ovih inilaca.
II Sistemske suprotnosti i Balkan u periodu nakon Hladnog rata
Kako se u posthladnoratovskom periodu, raspadom Jugoslavije zapo-
et, etnikim masakrom u Bosni ubrzan, kosovskom krizom do novog kva-
liteta uzdignut balkanski problem razvijao, tako je on, izlazei iz okvira regi-
onalnog sukoba, prerastao u pitanje opstanka meunarodnog sistema i nje-
govih noseih faktora. U tom kontekstu, Balkan je postao probni poligon,
kako za meunarodne organizacije nastale po zavretku Drugog svetskog ra-
ta, tako i za centre moi novog doba. Neizvesnost na nivou vrednosti i meha-
nizama u meunarodnom sistemu, direktno se reflektuje na ovom konflikt-
nom podruju. Na ovom prostoru se najoiglednije manifestuju kako globa-
lne, tako i kontinentalne promene u ravnotei moi.
U tom pogledu, oigledno je da je intervencija koja se odigrala prolea
1999. godine na Kosovu, mobilisala diplomatske i vojne kapacitete svih veli-
kih sila, kao i da je imala potencijal da pokrene razvoj globalne strategije. Iz
tih razloga, dogaaji na posthladnoratovskom Balkanu, iji smo bili svedoci,
ne mogu biti analizirani samo u okviru regionalnih koordinata, ve je neop-
hodno sprovesti daleko sveobuhvatniju analizu koja e obuhvatiti glavne ele-
mente meunarodnog sistema.
, . 2, , 2011. 191
Sistemske suprotnosti koje su pomogle eskalaciju kriza u Bosni i na
Kosovu mogu se razvrstati u tri glavne grupe:
(i) Suprotni interesi na globalnom nivou izmeu SAD s jedne, i Ev-
rope, odnosno Nemake, s druge strane,
(ii) Suprotnosti na evropskom kontinentu izmeu Britanije/Francu-
ske, Nemake i Rusije
(iii) Nesaglasnosti koje su pomenute suprotnosti u odnosima moi iza-
zvale na nivou medjunarodnog prava i organizacija
Posmatran iz ugla poremeaja u medjunarodnim odnosima na nivou si-

stema, tajming izbijanja kriza, kroz koje su se ti sistemski poremeaji naj-
ee i najneposrednije odrazili na Bliskom istoku i na Balkanu, predstavlja
krajnje zanimljiv indikator. Za razliku od vremena Hladnog rata, ova dva re-
giona, koja su u okvirima birpolarnog sveta bila izloena najteim i najnepri-
rodnijim podelama, zahvaljujui dinaminoj meunarodnoj konjunkturi na-
kon zavretka Hladnog rata, postala su svedok dijametralno suprotnih intere-
sa velikih sila koje su htele da proire svoje sfere uticaja.
Posmatrano s ovog stanovita, panju privlae podudarnosti u vremenu
odvijanja i trajanju rata u Zalivu, koji je pripremio teren za stavljanje na dne-
vni red vaspostavljanja sistema medjunarodnih odnosa nakon zavretka Hla-
dnog rata, pod nazivom novi svetski poredak, s jedne strane, i, s druge, kri-
ze u Bosni, koja je rtvovana nemilosrdnim postulatima realpolitike, jednog
od temeljnih elemenata tog novog poretka. Nedugo poto su SAD nakon
zavretka Zalivskog rata osigurale sebi dominantan poloaj u pogledu globa-
lne bezbednosti, Balkan je postao poprite sukobljavanja svetskih sila.
Ova paralelna partija aha tekla je kroz neizmenine kampanje. SAD,
koje su u irakoj vojnoj tehnologiji prepoznale nemake patente, Zalivski rat
su videle kao priliku da razviju koncept Novog svetskog poretka koji e ih
predstaviti kao aktera koji daje poslednju re u globalnim i regionalnim pos-
lovima, kao i da demonstrira da su sposobne da mobiliu sve aktere u meu-
narodnoj areni. Zalivski rat potvrdio je stvarnu mo Amerike.
Ovu de facto ispoljenu superiornost (SAD prim.prev.) evropske sile
predvoene Nemakom bile su prinuene da prihvate, ali su s druge strane,
preko diplomatskih poteza (poput Sporazuma iz Osla i konferencije u Madri-
du) u sklopu bliskoistonog mirovnog procesa, pokuale da Evropu istaknu u
prvi plan. Sa druge strane, jedna druga de facto situacija tj. poetak procesa
raspada Jugoslavije, podstakla je Evropu da i Balkan i Istonu Evropu uklju-
i u svoju sferu interesa. (Zlo)upotreba normativnih koncepata poput meu-
narodnog javnog mnjenja i zapadnih vrednosti od strane velikih sila, iste je
obezvredila i poveala uticaj realpolitike na meunarodni sistem.
192 . ,
Teze koje su nastale kao posledica zbivanja na ratnim aritima, kao i
one koje su uobliene u vezi sa meunarodnim poretkom u posthladnoratov-
skom svetu, posluile su za obezbeivanje legitimiteta i stvaranje poeljnog
modela ponaanja. Teza Frensisa Fukujame o kraju istorije i apsolutnoj
pobedi zapadne civilizacije i njenih vrednosti, proglaena je za glavni oslo-
nac novog meunarodnog poretka i pre rata u Zalivu odigrala je bitnu legiti-
macijsku ulogu. Sa druge strane, teza Semjuela Hantingtona o sukobu civi-
lizacija, istakla je da su za krizu na Balkanu odgovorne i nezapadne civi-
lizacije, i prikazavi ovaj region kao novo poprite sukoba, nastojala da uka-
e na zloine protiv ovenosti koje su poinili Srbi uz posrednu podrku Za-
pada, kao na politiku prikrivenih dvostrukih standarda.
Nasuprot ubedljivoj superiornosti koju su ispoljile u Persijskom zalivu,
gde je kriza vremenski korespondirala sa prvom fazom krize na Balkanu,
SAD su u ogranienom obimu, izuzimajui proces proirenja NATO, dobro-
voljno priznale Istonu Evropu za evropsku i, sutinski, nemaku sferu inte-
resa. U tom kontekstu, SAD su hladnokrvnom diplomatijom, opipavajui
puls unutranjih protivrenosti u Evropi od poetka devedesetih godina radi-
le na jaanju svog uticaja na Balkanu.1
...
Ova podela sfere uticaja rezultirala je procesom raspada Jugoslavije,
tokom koga je Nemaka sa svojom psihologijom pretendenta na ulogu super
drave, krenula da preko Slovenije i Hrvatske iri sferu uticaja u pravcu Jad-
ranskog mora i time izazvala promenu ravnotee snaga u Evropi. Tradicio-
nalno u ulozi uravnoteivaa germansko-slovenskog suparnitva, trea kom-
ponenta bio je britansko-francuski blok, koji je na scenu stupio rezolucijom u
Savetu Bezbednosti Ujedinjenih nacija i koji je status Bosne eleo da rei u
korist Srba. U skladu sa tim, ovaj blok je poeo s voenjem politike protiv-
ljenja intervenciji. Zabrinute sve veim nemakim uticajem u Evropi, britan-
sko-francuske diplomatske i vojne misije su bez preuzimanja rizika, a u skla-
du da ulogom faktora ravnotee, sprovodile politiku zamrzavanja konflikta i
time znaajno produile trajanje krize. Ova politika ozakonjivanja statusa
kvo, koji je bio rezultat etnikog ienja, pridobila je podrku Rusije i pro-
duila trajanje pokolja u Bosni za jo dve godine.
Suprotstavljeni interesi velikih sila na globalnom i regionalnom nivou
su u znaajnoj meri uticali na dugo trajanje etnikog ienja. Ovaj proces,
1
Stavove politiara i teoretiara politike u vezi sa ovim tezama videti u: Ahmet Davutolu,
The Clash of Interests: An Explanation of the World (Dis)Order, Perceptions, Dec. 1997 -
Feb. 1998, s. 92-121; i kritiku u vezi sa Fukujaminom tezom o Kraju istorije u: Ahmet Da-
vutolu, Civilizational Transformation and the Muslim World, Kuala Lumpur: Quill, 1994.
, . 2, , 2011. 193
okonan je, kako za Nemaku, tako i za SAD, prihvatljivim Dejtonskim spo-
razumom tj. najoptimalnijim reenjem do koga su dole obe strane. Vojne
akcije koje su se odvijale neposredno pred postizanje ovog sporazuma, kao i
sporazumom obuhvaeno davanje garancija po pitanju granica Hrvatske, osi-
gurali su prostiranje interesne sfere Nemake do Jadrana, s jedne, i pravni os-
nov za stacioniranje amerikih trupa u Bosni, a samim tim i u Istonoj Evro-
pi, s druge strane. SAD su ovim zvanino postale glavni faktor odluivanja u
regionu.
Ukazujui na unutranje slabosti Evropske unije po pitanju reavanja
krize i korienja vojne sile, ali i na nemogunost Evrope da rei svoje bez-
bednosne probleme bez SAD ili NATO-a, SAD su krizu u Bosni iskoritile za
voenje dinamine spoljne politike i za stacioniranje u regionu. Dok je na-
kon Dejtonskog procesa EU postala dominantna u pogledu ekonomije,
NATO se pojavio u ulozi glavnog bezbednosnog inioca. Prevedeno sa jezi-
ka diplomatije, ovo znai da sferu ekonomskih interesa EU obezbeuju sna-
ge NATO-a i SAD.
S ovog stanovita, Dejtonski sporazum koji je Bosnu definisao kao te-
ko odriv politiki entitet, nije konano reenje, ve samo trenutna operacija
odlaganja, koja e spreiti da se rivalstvo globalnih aktera prelije na regiona-
lna krizna podruja. Bosna jo uvek nije dola do konanog reenja utemelje-
nog na narodnoj suverenosti, ve samo privremenog reenja u cilju zamrza-
vanja krize. Ovaj privremeni status nadgledae i usmeravati NATO i SAD.
Ponovna eskalacije krize u Brkom u danima intervencije na Kosovu,
1999. godine, jasan je pokazatelj kako se postojei privremeni status, moe
svakog trenutka pretvoriti u sukob. inilac koji je obezbedio trenutni mir u
Bosni, ne poiva na, u meunarodnom pravu utemeljenom pravu na suvere-
nitet naroda, ve na oroenoj stabilnosti koja je rezultat konjunkturne ravno-
tee sistemskih sila. U danas na prvi pogled mirnoj Bosni, unutranje suprot-
nosti kljunih sila meunarodnog poretka svakog trenutka mogu da utiu na
jo uvek nedovoljno stabilnu situaciju.
Sa stanovita suprotnosti velikih sila proisteklih iz sistemskog nivoa i
ravnotee koja je uslovljena ovim suprotnostima, izmeu kriza u Bosni i na
Kosovu primetni su veoma vani faktori kontinuiteta, kao i ozbiljne suprot-
nosti u interesima. U kontekstu uticaja koji su regioni Bliskog istoka i Balka-
na ostvarili jedan na drugi, zanimljivo je poreenje, odnosno injenica da se
odmah nakon izbijanja krize na Kosovu, poetkom 1998. godine, Bliski istok
suoio sa jednom od najozbiljnijih kriza od vremena Prvog zalivskog rata,
krizom koja je pretila da preraste u pravi rat, to svakako nije sluajnost. Po-
etak sukoba u bivoj Jugoslaviji u 1991. godini, koji je usledio samo dva
meseca nakon bombardovanja Bagdada, nije koincidencija, kao to ni eksp-
194 . ,
lozija nasilja na Kosovu poetkom 1998. godine, koja je usledila odmah na-
kon bombardovanja Bagdada, ne moe biti interpretirana kao sluajnost.
Odsustvo saglasnosti Rusije i Francuske, inae aktivnih tokom krize u Bosni,
u vezi s namerom SAD da poetkom 1998. godine interveniu u Iraku, utica-
lo je na ravnoteu snaga na Balkanu. Nemaka se ovoga puta svojom ume-
nom diplomatijom svrstala uz SAD, i ovog puta gledala na iznutra podeljenu
evropsku diplomatiju kao na fleksibilan instrument. Krajnje otra reakcija
SAD na poetku krize na Kosovu 1998. godine bila je upuena i na adresu
Rusije, koja je regionalni uticaj Srbije sagledavala kao deo svog globalnog
uticaja, ali i Francuske, koja je, kao tradicionalni srpski saveznik, obezbe-
ivala logistiku podrku njenom uticaju.
Druga vana paralela u krizama u Bosni i na Kosovu videla se u pona-
anju prosrpskog anglo-francuskog bloka, kako tokom bosanske krize u kojoj
su Srbi bili zaokupljeni etnikim ienjem, tako i na primeru Kosova, gde je
isti blok takoe izbio u prvi plan i tokom pregovora koji su voeni pre
NATO intervencije, zauzeo stav koji se negativno odrazio na odlunost
NATO-a. Neprestano davanje dodatnih rokova Srbima, obezvredilo je odvra-
ujui karakter NATO-ove pretnje silom, i omoguilo Srbima da i pored bre-
mena zloina protiv ovenosti koji vuku jo iz vremena rata u Bosni, pono-
vo steknu legitimitet u meunarodnoj diplomatiji. U odnosu na Bosnu, dale-
ko otriji ton, koji je anglo-francuski blok ispoljio tokom pregovora voenih
pred intervenciju na Kosovu, nisu posledica izvuenih pouka iz rata u Bosni,
ve napora istog bloka da se uskladi sa regionalnom politikom SAD, kojoj je
sa Dejtonom dodeljena odluujua uloga u regionalnim poslovima.
Strah da bi neadekvatan odgovor na situaciju na Kosovu mogao da pro-
iri sukob po regionu i dovede u opasnost snage SAD i NATO-a u Bosni i
Makedoniji, primorao je SAD da se mnogo obazrivije postave po pitanju pra-
vovremene reakcije. Sa druge strane, reenosti NATO-a da pribegne interve-
nciji doprinela je blizina odravanja samita Pakta, na kome su se, u sklopu
politike proirenja, Savezu prikljuile Maarska, eka i Poljska. NATO se
ovim transformisao u istovremeno srednjo-evropsku i istono-evropsku orga-
nizaciju, ime mu je data mogunost da utie na zbivanja u regionu, a samim
tim u velikoj meri i na Kosovu.
SAD su tako bile u prilici da preko NATO-a direktno interveniu u Sre-
dnjoj i Istonoj Evropi, a ovaj poloaj uinio je regionalne probleme elemen-
tima amerike strategije. Iz istog razloga, pukotine unutar anglo-francusko-
ruskog bloka tokom i nakon intervencije NATO-a, suzile su mu manevarski
prostor u poreenju sa vremenom krize u Bosni. Sa druge strane, efikasan
fleksibilni pristup Nemake u odnosima evropskih sila doneo joj je veliki
manevarski kapacitet.
, . 2, , 2011. 195
Sve vei uticaj SAD i NATO-a u regionu, ozbiljno je zabrinuo Rusiju i
ponovo je doveo do tradicionalnog zbliavanja Francuske i Rusije. Umesto
oslanjanja iskljuivo na SAD, Nemaka je preferirala multilateralan pristup
kroz NATO angaman. Razvoj dogaaja Nemaka je pratila s tipino nema-
kom hladnokrvnou i disciplinom, a za svoj prvi vojni angaman posle Dru-
gog svetskog rata, obezbedila je meunarodnu i nacionalnu podrku. Britani-
ja, koja se sa stanovita ravnotee snaga u Evropi pozicionirala uz Francu-
sku, a u meunarodnim odnosima uz SAD, u poslednjoj istanci preuzela je
ulogu uspostavljanja ravnotee.
Razliiti interesi i pogledi komponenti snaga KFOR-a, koje su ule u
ovu oblast, reflektovali su se na odnose sa lokalnim stanovnitvom. Prvi upe-
atljiv primer ovih razmimoilaenja je ulazak Rusa na Kosovo i zauzimanje
Pritinskog aerodroma nakon intervencije, odnosno potez politike svrenog
ina u trenutku u kome su jo trajali razgovori o zonama nadlenosti. Povra-
tak Nemake u region, u svojstvu vojne sile, prvi put posle okonanja Dru-
gog svetskog rata, bio je praen sukobima srpske manjine u Prizrenu i nema-
kih vojnika, pod ijom kontrolom se nalazio grad. Ovo, kao i stvarni orua-
ni sukobi izmeu pripadnika mirovnih snaga i lokalnih Albanaca, u oblasti-
ma koje su bile pod kontrolom Rusije i Francuske, odnosno drava sa istorij-
ski utemeljenim simpatijama prema Srbima, postali su predmet ozbiljnih
sporenja. Kako stvari stoje, odugovlaenje odreivanja konanog statusa i
produenje mandata misije KFOR-a u nedogled, mogu dovesti do eskalacije
slinih sukoba, kao i do unutranjih sukoba i sporova izmeu pripadnika raz-
liitih kontigenata mirovnih snaga, usled razliitih pogleda (na stanje stvari
na terenu prim. prev). Ovo ini Balkan malom pozornicom na kojoj se mo-
gu sukobiti interesi, kako evropskih tako i svetskih sila.
Jedna od vanih sistemskih stvari za koju se u svetskim poslovima inte-
rvencijom na Kosovu NATO izborio, jeste njegova nova misija. Raspad bi-
polarne strukture nakon zavretka Hladnog rata, u pogledu globalne ravnote-
e snaga Evropu je ponovo postavio u epicentar svetskih zbivanja. injenica
da se podruje ideoloko-strategijskog suparnitva u bipolarnom svetu pros-
tiralo od Afrike do Kube i od Koreje do Latinske Amerike pojaavala je
strah da bi eskalacija u pomenutim podrujima mogla dovesti do rata svets-
kih razmera. Krize u Koreji i na Kubi tipini su primeri ovoga.
SAD su kao dominantna sila u posthladnoratovskom periodu svesne da
procese u svim problematinim podrujima, sa izuzetkom Evrope, mogu da
zadre u regionalnim okvirima. Suprotno ovome, unutranje krize u Evropi,
kao to se vidi na primerima dva svetska rata, stvaraju osnovu za napetost na
globalnom nivou. Stoga je Amerika, u sklopu NATO-ove misiju uvanja
svetskog mira, naroito fokusirala panju na proirivanje i produbljivanje na-
dlenosti u Evropi.
196 . ,
Simptomatino je da je prijem novih lanica Poljske, Maarske i eke
u Alijansu, kao i ponovno i daleko jasnije definisanje nove misije NATO-a
na proslavi pedesetogodinjice osnivanja NATO-a, 25. aprila, vremenski ko-
respondiralo sa intervencijom na Kosovu. Bez razmatranja novog stratekog
kocepta proglaenog u Rimu 1991. godine, u kome je naglaeno da e Alija-
nsa ouvati strategijsku ravnoteu u Evropi, kao i razmatranja revizija spro-
vedenih od tog vremena do danas, nemogue je razumeti uticaj ove interven-
cije na globalnu ravnoteu snaga.
Posmatrano sa tog stanovita, cilj intervencije na Kosovu ne moe se
svesti samo na zaustavljanje tamonje humanitrane katastrofe. Namera je bila
da se, u vreme formiranja novog strategijskog koncepta ravnotee snaga u
Srednjoj i Istonoj Evropi, a zbog Miloevieve istrajnosti u voenju agresi-
vne politike, izvede kresanje krila i stavljanje vojne i strategijske Miloevi-
eve moi pod kontrolu. Ako se prisetimo da je Jugoslavija tokom Hladnog
rata bila trea po veliini vojna sila u Evropi, postaje jasniji znaaj ovog
kresanja krila. Procenjujui da e u osnovi strategijskih deavanja u peri-
odu koji je pred nama, biti Evropa i Bliski istok, SAD su u Evropi pod okri-
ljem NATO-a i sa svojom vojnom silom na Bliskom istoku zapoele konsti-
tuisanje strategijsko-bezbednosnog prostora.
Dogaaji tokom i nakon intervencije na Kosovu pokazuju da se vreme-
nsko podudaranje planova za proirenje NATO-a na drave Srednje i Istone
Evrope, koji su bili tema vaingtonskog samita 1999. godine, s tom interven-
cijom, ne moe uzeti za sluajnost. Nakon to je poremeena ravnotea u
Srednjoj i Istonoj Evropi, istrajne u nameri da popune novonastali geopoli-
tiki vakuum, SAD su preko NATO-ovog prostora bezbednosti koji se prote-
e od Poljske do Jadrana, preuzele ulogu strategijskog regulatora.
S ovog stanovita, intervencija na Kosovu prvi je korak sa ciljem da se
vojna mo Srbije, koja u ovoj strategijskoj zoni raspolae najozbiljnijom voj-
nom silom i koja je, kao to se videlo na primeru Bosne, imala tendenciju da
je koristi nekontrolisano i agresivno, najpre obuzda, stavi pod kontrolu i na
kraju uvue u sistem. Ovo je glavni razlog zbog kojeg je intervencija bila us-
merena naroito na srpsko ratno vazduhoplovstvo i protivvazdunu odbranu.
Neutralisanjem srpskog ratnog vazduhoplovstva i protivvazdune odbrane,
koji jedini predstavljaju opasnost po NATO-ov odvraujui karakter i uticaj,
slomnjen je potencijalni otpor oruanih snaga Srbije spoljnim intervencijama
iji je smisao uspostavljanje ravnotee. Kao to Prvi zalivski rat nije imao
veze samo sa nezavisnou Kuvajta, ve i sa uravnoteivanjem irakih voj-
nih kapaciteta, koji su prevazilazili okvire njegovih granica, sa kapacitetima
drava u regionu, tako i ova poslednja intervencija na Kosovu nije bila moti-
visana iskljuivo zaustavljanjem etnikog ienja na Kosovu, ve eljom da
se smanje sposobnosti za otpor jugoslovenske (vojne prim. prev.) moi, a
, . 2, , 2011. 197
naroito njenih RV i PVO kapaciteta, pravljenih po meri Istone Evrope iz
hladnoratovskog perioda.
Intervencijom na Kosovu obuzdana vojna mo Srbije stavljena je pod
kontrolu putem unutranjih politikih promena u njoj samoj, to je predstav-
ljalo drugi korak. Odstranjivanje Miloevia sa vlasti dalo je legitimitet
ovom stavljanju pod kontrolu. Zbog Miloevievih ratnih zloina, trei ko-
rak, odnosno proces uvlaenja Srbije u sistem, zapoeo je isporuivanjem
ratnih zloinaca radi njihovog izvoenja pred lice meunarodne pravde, kao i
sinhronizovanim obezbeivanjem spoljne pomoi. Stavljanjem Srbije pod
kontrolu i kasnijim ukljuivanjem iste u sistem, NATO je smanjio rizik u po-
gledu proirenja NATO-a na Srednju i Istonu Evropu. Naroito je smanjena
mogunost komplikacija izmeu Maarske, sada ve lanice NATO-a, i Sr-
bije, a koje bi mogle da se jave u vezi s Vojvodinom.
Meutim, ovakav razvoj situacije ne znai da su mogunosti ponovnog
pojavljivanja regionalnih protivrenosti svedene na minimum. Podruje naj-
ozbiljnijeg ukrtanja interesa i sasvim sigurno sporova izmeu oblasti pod
NATO-ovom odgovornou i u poslednjim godinama sve znaajnijeg Evrop-
skog bezbednosnog i odbrambenog identiteta, bie Balkan. Razlike u stavo-
vima izmeu Evropskog bezbednosnog i odbrambenog identiteta i NATO-a
po pitanju nadlenosti da se intervenie, kao i metoda i spremnosti na delo-
vanje u kriznima zonama na Balkanu, poevi od Makedonije i Kosova, a
zatim u oblastima poput Crne Gore, Sandaka, Bosne i Albanije, direktno e
uticati na poloaj Turske, kako u regionalnim poslovima, tako i na njenu po-
ziciju unutar NATO-a.
III Unutranja regionalna ravnotea snaga u periodu nakon

Hladnog rata
Vie od regionalnih odnosa kao odraza bipolarne strukture svetskog po-
retka, na Balkan su u vreme Hladnog rata su uticale promene u globalnoj
ravnotei snaga. Jedan od najvanijih posledica zavretka Hladnog rata je
sve vei znaaj regionalnih politika baziranih na unutarregionalnim kretanji-
ma i zamrenoj etnikoj i verskoj strukturi. Ova situacija je stvorila novo po-
lje interakcije izmeu globalnih strategija velikih sila i regionalno usredsre-
djenih politika regionalnih sila.
Za razliku od Jugoslavije odnosno zemlje koja se tokom celog Hladnog
rata, a naroito u vreme Tita, trudila da ostane van sfere uticaja SSSR-a, i ko-
ja je u tom kontekstu, dakle sa stanovita globalnih i regionalnih politika, vo-
dila istinski uravnoteenu politiku, Srbija se kao nekadanje jezgro ove dra-
ve, nakon raspada Jugoslavije odluila da vodi prorusku politiku. Suprotno
198 . ,
ovome, bivi regionalni sateliti SSSR-a tj. Bugarska i Rumunija nastojali su
da formuliu daleko samostalniju politiku.
Grka, koja se tokom Hladnog rata zbog svog lanstva u Zapadnom
bloku trudila da prema Jugoslaviji vodi uravnoteenu politiku, po zavretku
istog se pribliila Srbiji i zajedno sa njom nastojala da zdruenim snagama
razvije politiku nadgledanja Albanije i Makedonije. Negirajui svoju pripad-
nost regionu Balkana, Slovenija i Hrvatska su se po ocepljenju iz Jugoslavije
pribliile Italiji i Nemakoj, aplicirajui time za status centralnoevropskih i
jadranskih zemalja, i u tom smislu krenule slinim putem kao Austrija i Ma-
arska. Koristei se prednostima koje joj prua basen reke Dunav, Rumunija
se umesto usmeravanja ka jugu tj. Balkanu, vie posvetila ulozi mosta koji
povezuje Srednju Evropu sa Crnim morem. Kada je o Turskoj re, ona se, s
jedne strane, nespremno suelivi s unutarbalkanskom krizom, nala pred
neophodnou suoavanja s vlastitom istorijom, dok je s druge strane, nas-
tojala da se ne udalji s prostora gde se uspostavljala nova regionalna ravno-
tea.
Ovi uslovi su, pored nekih prirodnih saveznitava, doneli i podruja
privremenog i elastinog sporazumevanja usklaenog s promenljivim okol-
nostima. to se odnosa u prirodnim saveznitvima tie, moe se pomenuti da
su Srbija i Grka, naroito u politici prema Makedoniji i Albaniji, gde postoji
visok stepen saglasnosti, voene istorijskim instinktom, svoje partnerstvo i
sudbine umnogome odmeravale prema specifinoj teini Turske u regionu,
kao i da je uspostavljeno partnerstvo izmeu Bosne, Albanije i Turske, koje
imaju problematine odnose sa Srbijom i Grkom. Zbog dugog rata koji je
vodila sa Srbijom, kao i zbog Dejtonskog sporazuma koji je bosanske Hrvate
i Bonjake smestio u isti federalni okvir, drugoj grupi je bliska politika Hrva-
tske. Drugim reima, Hrvatska je u regionalnim spornim situacijama koje
mogu imati uticaja na Bosnu, izabrala fleksibilnu neutralnost.
Pored toga to je zemlja na koju najvie utie prelivanje kosovske kri-
ze, Makedonija je istovremeno vorina taka Balkanskog pitanja. S obzirom
na to da je suoena sa Srbijom i Grkom, koje se protive njenoj nezavisnosti
i teritorijalnoj celovitosti, kao i da je izloena bugarskim pritiscima, moe se
rei da je Makedonija, iju priblino polovinu stanovnita ine Albanci, dra-
va sa ozbiljnim problemima. Ovakva situacija upuuje Makedoniju na opre-
deljivanje za uspostavljanje pojasa regionalno uravnoteene moi.
Ozbiljni sporovi Bugarske sa Srbijom i Grkom po pitanju Makedonije
i Zapadne Trakije, odnosno njeno polaganje istorijskog prava na obe ove ob-
lasti, ine je bliskom Turskoj, dok je, s druge strane, zbog problema koja ima
u vezi sa ljudskim pravima i turskom manjinom, mogue da Bugarska isto
tako vodi i politiku blisku srpsko-grkom savezu. Sve ovo ini ulogu Bugar-
, . 2, , 2011. 199
ske u regionu kritino znaajnom. Kada je re o Rumuniji, s obzirom da nije
bila jedna od strana u krizi, Rumunija je zauzela konjunkturan stav koji je
dao prioritet determinisanju njenih ekonomskih interesa. Stav koji je Rumu-
nija zauzela kada su ruske jedinice nakon interevencije na Kosovu htele da se
prebace preko njene teritorije, ima odlike ovakvog konjunkturnog pogleda na
stanje stvari. Ukoliko bi se, meutim, nakon intervencije na Kosovu, zauzda-
ni etniki sukobi prelili na sever i pokrenuli maarsku manjinu u Transilva-
niji i srpskoj oblasti Vojvodini, moe se pretpostaviti da bi takav razvoj situ-
acije doveo do srpsko-rumunskog zbliavanja. S obzirom da bi ovakav sce-
nario direktno uticao na bezbednost saobraaja Dunavom balkanski problemi
mogli bi postati problemi Srednje Evrope. injenica da se Maarska nalazi u
prvoj petolanoj grupi kandidata za lanstvo u EU, a Bugarska i Rumunija u
drugoj petolanoj grupi, spreilo bi drastino irenje sukoba, kao i zauzima-
nje tvreg stava od strane ovih zemalja.
Iako su nakon NATO-ove intervencije u regionu, stvarne bezbednosne
pretnje i rizik od etnikih sukoba u velikoj meri smanjeni, osetljivost koja je
karakteristina za prostor na kome se balkanske geopolitike i geokulturne
linije ukrtaju, nije nestala. Ni Dejtonski sporazum u Bosni niti NATO inter-
vencija sa naporima da se na Kosovu obezbedi trajni mir, nisu dovoljni kao
garancija. Bonjako-hrvatsko-srpska geokulturna oblast sukoba du geopo-
litike linije Drava-Sava i albansko-srpsko-makedonska geokulturna oblast
sukoba du geopolitike linije Morava-Vardar, sa svojim linijama etnikih
podela, nastavljaju da nose rizik regionalnog irenja.
IV Kriza u Bosni i Dejtonski sporazum

Uprkos injenici da je od Dejtonskog sporazuma prolo vie od pet go-
dina, drava Bosna i Hercegovina jo uvek nije uspela da ostvari punu suve-
renost unutar svojih granica, kao ni teritorijalni integritet. Glavni razlog za
takvo stanje je u velikoj meri statusna neravnopravnost meu potpisnicama
Dejtonskog sporazuma. Krivci za etniko ienje, srpski okupatori, u perio-
du od aprila 1992. godine pa sve do Dejtonskog sporazuma, najpre su obez-
bedili priznanje kao bosanski Srbi, a zatim su sa (pravnim prim. prev.)
utemeljenjem Republike Srpske predstavljeni kao konstitutivni element dra-
ve. Naime, dok se srpska strana konsolidovala formiranjem Republike Srps-
ke, dotle je muslimansko-hrvatska strana u formi federacije zadrala sve
unutranje suprotnosti. Na taj nain, dok su se Srbi u oblasti koja je pod nji-
hovom kontrolom oseali potpuno sigurno, diplomatski i vojni poloaj Mus-
limana preputen je nadzoru hrvatskog faktora. U mesecima nakon Dejtons-
kog sporazuma, napetost izmeu Muslimana i Hrvata, naroito izraena u
Mostaru, ukazala je na slabe strane sporazuma.
200 . ,
Videvi da su se, zahvaljujui dogaajima od pre i posle Dejtonskog
sporazuma, Muslimani uvrstili u vanim i velikim gradovima poput Saraje-
va i Tuzle, a Srbi u Banjoj Luci, Hrvati su doli na ideju da Mostar postane
njihov centar. elja da se tokom rata, presecanjem linija za logistiku podr-
ku, Muslimani izoluju u unutranjosti, uinila je da ovi postanu svesni klju-
nog poloaja Mostara zbog njegove veze sa morem i sa stanovita obezbe-
ivanja logistike podrke. Preputanje Mostara Hrvatima, znai takoe pre-
davanje ile kucavice Muslimansko-hrvatske federacije u ruke Hrvatima.
Nereen status Mostara ini ga najverovatnijim popritem sukoba izmeu
Muslimana i Hrvata.
Nemogunost obezbeivanja slobode kretanja, predviene Dejtonskim
sporazumom, povratka izbeglica, sprovoenja izbora po izbornim spiskovi-
ma od pre rata, kanjavanja ratnih zloinaca, uinila je da su na osiguravanje
stabilnog okruenja, umesto na sporazumu zasnovanoj ponovnoj izgradnji
politikih institucija, mnogo vie uticale meunarodne garancije. Izbori spro-
vedeni bez prethodno ispunjenih gore pomenutih uslova, ozvaniili su politi-
ko i demografsko stanje koje je posledica etnikog ienja u Bosni.
injenica da se u Srebrenici sa okolinom, koja je pre rata u gotovo ce-
losti bila muslimanska, pred oima predstavnika UN dogodio najbrutalniji
etniki pokolj u istoriji, kao i da tamo i dalje nema nijednog jedinog Bonja-
ka, namee pitanje legitimnosti stanja proisteklog uz Dejtonskog sporazuma.
Pripajanje dominantno muslimanskih krajeva du reke Drine u Istonoj Bos-
ni, sa gradovima poput Viegrada, Srebrenice, Zvornika i Foe, Republici
Srpskoj, tipian je primer neuravnoteenog odnosa izmeu etike i realpoliti-
ke u Dejtonskom sporazumu. I pored oiglednih dokaza o ratnim zloinima,
predavanje Srbima krajeva poput Srebrenice i epe, u kojima su i pored za-
tite UN poinjeni masovni pokolji, nemogue je pomiriti sa bilo kojom vre-
dnou meunarodnog prava. Podsticaj Srbima da i na Kosovu sprovedu
politiku etnikog ienja proistie iz raskoraka izmeu etike i realpolitike u
Dejtonskom sporazumu.
S obzirom na to da je Dejtonski sporazum mnogo vie panje poklonio
diplomatskoj realpolitici nego univerzalnim ljudskim pravima i normama
meunarodnog prava, moe se rei da se radi o kompromisnom sporazumu
koji je proistekao iz meunarodnih sistemskih ravnotea. Konjunkturne brige
i namera da se svima udovolji uticali su na to da u sporazum budu unete ne-
jasne formulacije. Ovo takoe upuuje na procene da strane sporazum ne vi-
de kao konano reenje, ve vie kao taktiki potez odlaganja konanog ree-
nja. Srbija, s bremenom odgovornog za etniko ienje pred meunarodnim
javnim mnenjem, uspela je da se ovim sporazumom oslobodi psiholokog
pritiska, dok su unutranja konsolidacija Hrvatske, olakana povoljnim stica-
jem okolnosti, kao i davanje jednakog statusa bosanskim Hrvatima, ovima
, . 2, , 2011. 201
pruili mogunost da dodatno ojaaju svoje pozicije. Uprkos svim nedaama,
Bonjaci nastavljaju ovu borbu za opstanak, prihvativi tekst (sporazuma
prim. prev.) koji im je dao mogunost da se presaberu i, sa stanovita meu-
narodnog prava, makar samo nominalno sauvaju teritorijalni integritet. Sto-
ga se u periodu nakon Dejtona ne treba opustiti zbog meunarodnih garanci-
ja za bosanske strategijske osetljivosti, ve biti u stanju stalne budnosti ko-
jom bi se obezbedio trajni mir.
Inkompatiblinost izmeu politike podele, kao posledice Dejtonskog
sporazuma, i strategijskih bezbednosnih linija, predstavljaju drugu slabu ta-
ku trenutnog statusa Bosne. Ova situacija je od velike vanosti, naroito za
Bonjake. Predajui svoju bezbednost u ruke Hrvatske i Srbije, Hrvati i Srbi
su sa stanovita strategijskih bezbednosnih linija obezbedili znaajnu dubinu.
Suprotno ovome, od mora odseeni Hrvatima, a putem kopnene dubine i vo-
denim putem na reci Drini od strane Srba, Bonjaci se nalaze u opsadnom
stanju, koncentrisani u Srednjoj Bosni.
Pored statusnih reenja za Bosnu slinih onima u Dejtonskom sporazu-
mu i baziranih na meunarodnim garancijama, za obezbeivanje geopolitiki
odrive strategijske dubine, neophodno je ispunjenje etiri vana strategijska
uslova. Prvi od njih je priznavanje strategijske linije koja povezuje Srednju
Bosnu preko Mostara sa morem, kao vano sredstvo ekonomskog i politi-
kog objedinjavanja. Oblast zajednikih interesa i ekonomske prohodnosti
du ove linije, postae jedan od najozbiljnijih stubova Muslimansko-hrvatske
federacije. Suprotno tome, sukob koji bi se odigrao du ove linije, najpre bi
doveo do pucanja Muslimansko-hrvatske federacije, a zatim bi doveo u pita-
nje opstanak same Bosne i Hercegovine kao drave.
Drugi uslov je ouvanje veze Srednje Bosne sa Istonom Bosnom, od-
nosno sa krajevima du linije reke Drine, u kojima je od strane Srba poinje-
no najintenzivnije etniko ienje. Oblast od najvanijeg strategijskog zna-
aja za Dejtonskim sporazumom predvienu slobodu kretanja je ova linija.
Jedini odrivi saobraajni pravac du ove linije, Sarajevo Gorade mora se
ojaati, i isplanirati njegovo postepeno usmeravanje ka Zvorniku i Foi. Ova
linija ima veliki znaaj, kako zbog otklanjanja ponovne pretnje Srbije usme-
rene prema dravi Bosni i Hercegovini, tako i zbog muslimanskog bonja-
kog ivlja Srednje Bosne, tj. ouvanja oseaja zajednike pripadnosti preko
veze sa Sandakom i Kosovom. Sa stanovita borbe za ouvanje elemenata
batine Osmanskog carstva, linija du Drine i Istona Bosna predstavljaju je-
dnu od najosetljivijih zona balkanske geopolitike. Ovo je glavni razlog zbog
koga su Srbi, u sklopu svog projekta etnikog ienja, najvie panje posve-
tili ovoj oblasti. Zvaninici Bosne i Hercegovine, prinueni su da u perodu
od postizanja Dejtonskog sporazuma pa do postizanja konanog reenja, kre-
nu u postepeno integrisanje ove oblasti sa centralnim delovima zemlje.
202 . ,
Potpuno preputanje cele Istone Bosne Srbima ne predstavlja samo
opasnost po ravnoteu u Bosni, ve u velikoj meri i po ravnoteu celog Bal-
kana. Presecanje veze Sandaka i Kosova sa Bosnom, znai preputanje Bo-
njaka hrvatskoj sferi interesa, odnosno u potpunosti preputanje Sandaka i
Kosova srpskoj sferi uticaja. Smelost Srba da nakon Dejtonskog sporazuma
krizu prenesu na Kosovo, na neki nain je i posledica slabljenja ove strategij-
ske zone. Stoga je od velike vanosti da se veza Bosne sa linijom na reci Dri-
ni ne prekine. Ovo je u neku ruku mogue preko Gorada koje je u ulozi mo-
stobrana na Drini.
Trei geopolitiki uslov da bi Bosna i Hercegovina zaivela kao funk-
cionalna drava jeste pojaavanje dominacije du linije sever-jug, koja deli
oblasti pod srpskom kontrolom na dva dela i koja poinje u Sarajevu, zatim
se nastavlja preko Prijedora i Doboja, i zavrava u Brkom. Kao to se du
ove linije moe javiti konfliktna situacija koja bi ponovo mogla podstai po-
delu zemlje, ona isto tako moe reaktuelizovati ideju Velike Srbije, koja bi se
prostirala du linije Drina-Sava pa sve do Jadrana.
etvrti uslov tie se unutranje kompaktnosti bosansko-hercegovakih
Bonjaka i podrazumeva postavljanje veze Srednja Bosna-Biha na vrste
temelje. Ova situacija, kao to je bio sluaj tokom rata u Bosni, vana je sa
stanovita onemoguavanja potpune izolacije Bihaa, stoga to e ovim
zapadni delovi Srednje Bosne dobiti dubinu. Druga slaba taka Muslimans-
ko-hrvatske federacije jeste mogunost izbijanja unutranjih problema du
ove linije a radi kontrole nad njom.
Linije koje su tokom rata u Bosni bile poprite najozbiljnijih sukoba u
miru predstavljaju minimalne pretpostavke za obezbeivanje teritorijalnog
integriteta zemlje. Za bonjaki ivalj, koji svoju budunost vezuje za opsta-
nak Bosne i Hercegovine kao drave, od velikog je znaaja razvijanje saob-
raajne infrastrukture i ekonomije, koje e obezbediti unutranju integraciju
du ovih linija.
Dejtonski sporazum koji je sa jedne strane obezbedio teritorijalni integ-
ritet Bosne i Hercegovine, ali koji je daleko od toga da moe obezbediti odr-
ive geopolitike uslove njenog preivljavanja, nosi u sebi velike nedoree-
nosti, kako po pitanju ustavnog ureenja, tako i stvarne vojne i strategijske
situacije. injenica je da se pominje teritorijalna celovitost Bosne kao dra-
ve, ali isto tako da nije regulisana struktura bosanske vojske koja bi trebalo
da garantuje pomenutu celovitost, kao ni nain na koji bi se meunarodno sa-
nkcionisali Srbi, kojima je priznata Republika, ako bi povukli neki jednost-
ran potez. Jedina garancija su meunarodne snage razmetene u Bosni nakon
postizanja sporazuma.
, . 2, , 2011. 203
Sa stanovita stvarnog stanja stvari na terenu, Srbija i Hrvatska su ovim
sporazumom uspele da konsoliduju svoj uticaj u oblastima bive Jugoslavije
koje su pod njihovom kontrolom, dok Bosni i Hercegovini ostaje da se nosi
sa svim problemima koji su muili bivu Jugoslaviju i da bude pogodno tlo
za nove krize. S obzirom na to da je kriza diplomatski svedena samo na Bos-
nu i Hercegovinu, mogunost da ove dve susedne drave ponovo odmere
snage u Bosni i Hercegovini jo uvek je veoma prisutna. Loe strane prizna-
vanja statusa Republike Srpske i preputanja sandakih i kosovskih musli-
mana pravdi srpskog rukovodstva, videle su se tri godine nakon Dejtonskog
sporazuma na Kosovu.
Islamski svet, i naroito Turska, morali su da insistiraju na odravanju
konferencije koja bi bila posveena celoj bivoj Jugoslaviji, a ne, kao to je
bio sluaj sa pregovorima u Dejtonu, samo Bosni. Priznavanje specijalnog
statusa republici bosanskih Srba bez davanja neophodnih garancija muslima-
nskim zajednicama u Srbiji uticalo je u znaajnoj meri na slabljenje poloaja
muslimana u regionu. injenica da su nedugo nakon sprovedenog etnikog
ienja u Bosni, gotovo identine metode primenjene i na Kosovu, jasan su
pokazatelj ove slabosti.
Dok su Srbija i Hrvatska izvrile unutranju konsolidaciju, budunost
veinski muslimanske Republike Bosne i Hercegovine, zavisi od mira zasno-
vanog na jednom sporazumu mutnog sadraja. Za muslimanske zajednice na
Balkanu u irem smislu, a najkonkretnije na Bonjake, ovakva situacija pred-
stavlja novu pretnju. Batinici osmanskog naslea na Balkanu ne smeju biti
uukani optimistikim govorima o miru, ve treba da vie nego ikad budu
na oprezu i da dostignu vojnu mo, strategijsku uticajnost i diplomatsku su-
periornost kojima e razjasniti mutnu sadrinu ovog sporazuma.
Kao to su pokazala gorka iskustva iz vremena rata u Bosni, nakon svih
meunarodnih napora i mirovnih pregovora, najvaniji faktor koja e oiveti
Bosnu jeste elja Bonjaka za politikom nezavisnou i demonstriranje ove
elje kao stvarne snage na vojnom planu. Tokom istorije ne postoji ni jedan
narod koji je nezavisnost uspeo da osigura dobrom voljom i starateljstvom
drugog naroda. Uprkos ogromnoj patnji, izvanredan otpor i volja koju su Bo-
njaci pokazali, moraju biti prepoznati kada se bude odluivalo o konanom
statusu zemlje. Kao to se vidi iz mnogih primera, patnja bilo kog naroda ne
sme biti rtvovana radi strategijskih interesa drugih naroda.
NATO intervencija i budunost Kosova

Druga oblast na kojoj se direktno reflektuju problemi izmeu kritinih
geopolitikih linija i geokulturnih zona, jeste oblast koja se nalazi unutar ose
Morava-Vardar odnosno oblast unutar geokulturne zona u kojoj se susreu
204 . ,
srpsko-albansko-makedonski elementi. Ideal Velike Srbije, koji je bio istak-
nut pod Miloeviem, liderom Srba, tj. kljunog naroda u Jugoslaviji, a koji
je tokom Hladnog rata kontrolisao obe pomenute strategijske zone, bio je
usmeren na promenu demografske strukture i formiranje etniki i verski mo-
nolitne strukture. U osnovi realizacije etnikog ienja i migracija koje su
usledile kao posledica pritisaka, bila je zamisao da se onemogui prekid veze
Jadrana sa strukturom kopnenog geopolitikog prostora i sa njim pove-zane
(nacionalne prim. prev.) zone u formiranju. Na taj nain, zavretak formi-
ranja srpskog geopolitikog ivotnog prostora, koji bi se protezao od Dunava
do Jadrana, uinio bi Bonjake i Albance neprijateljima sa mestom prebiva-
lita na ovom srpskom ivotnom prostoru, i lakim plenom lienim mogu-
nosti da dobije bilo kakvu spoljnu pomo.
Etnikim ienjem u Istonoj Bosni delimino je zavreno uobliava-
nje ovog ivotnog prostora, ali je, s druge strane, pad Krajine u hrvatske ruke
znatno oslabio tzv. jadranski stub ovog projekta. Srbija, koja je iz bosanskog
rata izala bez ozbiljnijih vojnih gubitaka, i koja je Dejtonskim sporazumom
legalizovala sprovedeno etniko ienje u Istonoj Bosni, ohrabrena ovim
iskustvom preduzela je u cilju jaanja unutranje konsolidacije mere etni-
kog ienja, zasnovane na zastraivanju i nasilnom iseljavanju, i na Kosovu.
Iz srpske perspektive, etiri osnovna elementa ine Kosovo drugaijim
od Bosne. Prvi element tie se demografske strukture Kosova. Za razliku od
Bosne, Kosovo sa stanovnitvom koje ini 90 odsto Albanaca, ima daleko
monolitniju strukturu. Ova struktura je onemoguila bosanski model, pa su
Srbi, nastavljanjem etnikih zloina, kroz svoj poduhvat etnikog ienja na
Kosovu, proterivanjem Albanaca u susedne drave (naroito u Albaniju i
Makedoniju), nastojali da promene demografsku sliku oblasti.
Ova situacija formirala je geokulturnu atmosferu koja je ujedno i druga
osnovna razlika u odnosu na Bosnu. Kada se visoki stepen untranje drutve-
no-kulturne i drutveno-politike integracije na Kosovu i u skladu sa tim po-
stojanjem izuzetno otporne drutvene strukture na kulturnu asimilaciju i uti-
caje spoji sa srpskim polaganjem istorijskog prava na Kosovo kao na svoju
kolevku, otvara se put stvaranju konstelacije koja etniko-versku sueljenost
iskazuje kroz formiranje otrih linija podele. Za razliku od Srba i Bonjaka
koji su, i pored razlike u veroispovesti, zahvaljujui integrativnom faktoru je-
zika uspeli da tokom Hladnog rata ostvare daleko vii nivo integracije, drut-
vena integracija Srba i Albanaca ostala je na najniem nivou. Za razliku od
Bonjaka koji su se navikli na zajedniki ivot sa Srbima i koji su zbog toga
bili zaprepaeni srpskim masakrima, Albanci, inae poznati po vrstini ro-
dovske povezanosti, ovo (dogaaje na Kosovu prim. prev.) su shvatili
samo kao radikalizaciju ve postojeih razlika.
, . 2, , 2011. 205
Trea razlika koju iskazuje balkanska geopolitika struktura, tie se
direktno ravnotee unutar samog regiona. Za razliku od rtava etnikog i-
enja u Bosni, tj. Bonjaka, suoenih i sa istonih i sa zapadnih strana pritis-
cima Srba i Hrvata, i sateranih u geto u Srednjoj Bosni, kosovski Albanci ni-
kada nisu prekidali kontakte sa svojim sunarodnicima u Makedoniji i Alba-
niji, ime su sebi osigurali stalnu logistiku podrku i pribeite. Ovakav
poveani kapacitet Albanaca da se odupru, istovremeno je poveavao mogu-
nost da se kosovska kriza proiri na ceo Balkan. Jedan od razloga zbog ko-
jih se NATO opredelio za intervenciju je rizik od irenja konflikta usled
ovog geokulturnog rascepa.
Suprotno trima elementima koji su oteavali srpsku akciju etnikog i-
enja na Kosovu, etvrta komponenta koja je proizala iz statusa Kosova (u
jugoslovenskoj federaciji prim. prev.), obezbedila je Srbima znaajan ma-
nevarski prostor. Za razliku od Bosne i Hercegovine, dravno ureenje Jugo-
slavije tokom Hladnog rata nije predvialo status republike za Kosovo, ve
mu je dodeljen specijalan status. Ovaj status su Srbi ukinuli 1989. godine, te
je Kosovo tokom raspada Jugoslavije i priznavanja republika ostalo na mar-
ginama zbivanja. Svesni osetljivosti situacije na Kosovu, Srbi su promenom
njegovog statusa, ovu oblast direktno potinili Srbiji i time problem Kosova
izmestili iz domena meunarodnog prava. Problem Kosova Srbija je nasto-
jala da predstavi kao unutranje pitanje. Na isti nain, tokom NATO interve-
ncije, neke lanice Saveta Bezbednosti UN, poput Kine i Rusije najotrije su
se protivile meanju u unutranje poslove jedne drave lanice.
Eksploatiui pogodnosti omoguene meunarodnim sistemom, Srbija
je u svojoj akciji etnikog ienja primenila strategiju postepenog delova-
nja. Ona, koja je tokom prve faze krize svaku reakciju meunarodne zajed-
nice doivljavala kao meanje u svoje unutranje stvari, u vreme pregovora u
Parizu koristila je taktiku odugovlaenja pregovora od strane britansko-fran-
cuskog bloka, da bi dobila na vremenu i produila krizu. S obzirom na isku-
stva iz Bosne, verovanje da e meusobno suprotstavljeni stavovi zapadnih
zemalja odloiti intervenciju, navelo je Miloevia da odbije tekst sporazuma
koji su kosovski Albanci u meuvremenu prihvatili.
injenica da Miloevi nije uspeo da primeti promene u globalnoj ko-
njunkturi i nainu na koji su se SAD odnosile prema sistemskim protivre-
nostima na Balkanu, uticali su na neuspeh njegovih planova. I pored ovoga,
nedugo nakon to je poela intervencija, Miloevievo rukovodstvo je eksp-
loatisanjem konjunkture do koje je doveo nedostatak podrke sa kopna to-
kom dejstava, protivnike nateralo da ponu da razmiljaju o ogranienoj kop-
nenoj akciji. Cilj ovakvog otpora Srbije bio je da se podsticanjem razlika me-
u lanicama NATO u vezi sa svrsishodnou dovede do podela unutar inter-
vencionistikog bloka i da se intenziviranjem vazdunih operacija (a bez po-
206 . ,
drke na kopnu) narod Kosova primora na iseljavanje u Albaniju i Make-
doniju.
Nesprovoenje neophodnih priprema za kopnenu intervenciju, u prvoj
fazi vazdunih operacija dovelo je do ubrzavanja operacije etnikog ienja
na terenu. Izjave NATO zvaninika da je za izvoenje eventualne kopnene
operacije potrebno najmanje est nedelja, takoe su dale Srbima dovoljno
vremena da ubrzaju operaciju etnikog ienja. Masovne grobnice, otkrive-
ne nakon intervencije, pokazale su slabe strane vazdunih operacija.
Izvlaei albansko pitanje iz celine jugoslovenskog problema i raz-
nosei glas o njemu po regionu, srpsko rukovodstvo je, s jedne strane, poja-
alo budnost NATO snaga, dok je s druge strane pokrenulo mehanizme regi-
onalne ravnotee snaga. Mogunost da ak i najmanja akcija i promena u
strukturi Makedonije moe direktno uticati na ukljuivanje Grke, Bugarske,
Albanije i Turske, zabrinula je zemlje koje bi usled krize direktno ili indire-
ktno mogle da u nju budu uvuene.
Svesna ovoga, Srbija je pretvorila jugoslovensko i srbijansko albansko
pitanje u balkansko, a kroz izbegliki talas, jo konkretnije u makedonski
problem. Evidentan je znaaj ove, sa stanovita Turske najkritinije linije.
Meutim, upornost SAD, koje su dobro odmerile odnos lokalnih aktera, uz
dobro smiljene nemake manevre i diplomatske poteze usmerene na okon-
anje intervencije putem ukljuivanja Rusije u evropske posrednike forume,
najpre su oslabili, a zatim i slomili srpski otpor.
Ipak, iako povlaenje srpskih vojnih snaga i KFOR-ovo preuzimanje
kontrole na Kosovu, nisu dovoljni za konano reenje krize, svakako predsta-
vljaju neophodne korake ka tome. Najvaniji aspekti kosovskog problema
jo ekaju na reenje. Tekoe koje proizlaze iz sistemskih i unutarregiona-
lnih suprotnosti, nastavljaju da utiu na diplomatske i politike procese koji
se tiu budunosti Kosova.
Problemi koji su u vezi sa budunou kosovskog problema mogue je
razvrstati na tri nivoa. Prvi nivo tie se sutine tj. statusa Kosova. Iako spora-
zum (iz Rambujea prim.prev.) koji su kosovski Albanaci potpisali pre inte-
rvencije predstavlja izraz osude srpske agresivne politike, i ma koliko sadr-
ao pozitivnih elemenata koji su doveli do poveanja pritisaka da se interve-
ncija sprovede, on u pogledu konanog reenja i karaktera autonomije Ko-
sova sadri i neke nejasne odredbe. Rezultat svega je to da je na Kosovu
izmeu Srba i Albanaca poprilino otean sporazumni nastup po pitanju for-
miranja zajednikog politikog ivotnog prostora. Klima nepoverenja, priv-
remena reenja, definisanje ograniene autonomije bez obezbeenih garan-
cija dovode do iskakanja iz koloseka i smanjuju mogunost pronalaenja al-
ternativa za postizanje konanog reenja. S obzirom na to da i Srbi i Albanci
, . 2, , 2011. 207
u prvi plan istiu formulu sve ili nita, suava se manevarski prostor za fle-
ksibilnu diplomatiju poduprtu stvarnom vojnom silom. Teko je oekivati da
e u ovakvoj klimi nepoverenja Srbi i Albanci prihvatiti da budu konstitutiv-
ni elemetni u okviru jedne drave, ako to nije polo za rukom Srbima i Bo-
njacima, narodima koji su tokom perioda Hladnog rata ostvarili daleko vii
stepen drutveno-kulturne integracije. Pred udruenim meunarodnim snaga-
ma koje prave planove za budunost Kosova u ovom pogledu su i pre inter-
vencije stajale krajnje ograniene opcije.
Sutinski, autonomija zasnovana na unutranjoj suverenosti Kosova,
jo uvek se predstavlja kao osnovno alternativno reenje. Meutim, sadraj
autonomije ima mnogo vei znaaj od same apstraktne alternative autono-
mije. Status (drave prim.prev.) lanice, slian onom koji ima Crna Gora
unutar Jugoslavije ili Republika Srpska u Bosni, odnosno reenje slino de
facto autonomiji tj. prostor zaokruen jasno definisanim unutranjim grani-
cama, moe biti model za budunost Kosova. U suprotnom, u okviru Srbije
priznata kulturna i ekonomska autonomija, nee predstavljati nikakvu garan-
ciju bezbednosti i stabilnosti za Kosovo. Meutim, za kosovske Albance koji
se seaju nekadanje veoma iroke autonomije, a koju su srpski zvaninici
odlukom iz Beograda ukinuli, samo prostor jasno definisanom unutranjom
suverenou moe biti delimino reenje.
Najproblematinija strana unutranjeg suvereniteta tie se problema
osiguravanja bezbednosti nakon isteka mandata KFOR-a. Razoruanje Oslo-
bodilake vojske Kosova (OVK) u periodu koji je usledio neposredno nakon
interevencije, moe biti tumaeno kao neophodnost utemeljena u preuzetim
meunarodnim obavezama. Meutim, bez vojnog osiguravanja unutranje
suverenosti, bie teko obezbediti stabilnost u oblasti Kosova.
Na drugom nivou, najozbiljniji problem koji se tie regionalne ranotee
snaga jeste budunost albanskog pitanja, proisteklog iz fragmentirane de-
mografske strukture Albanaca. Stoga, konano reenja kosovskog problema
tie se pre svega Albanije i Makedonije, a onda skoro svih zemalja u regio-
nu. Mogunost da problem na Kosovu pokrene albansko pitanje kao cent-
ralni problem Balkana, sa stanovita regionalne ravnotee ini ga najkritini-
jim prostorom. Migracije sa Kosova u Albaniju, Makedoniju, Bugarsku i
odatle u Tursku, koje smo imali priliku da vidimo tokom krize, predstavljaju
ozbiljan rizik po regionalnu ravnoteu. Zbog njene krajnje osetljive etnike i
verske ravnotee, naroito je problematian poloaj Makedonije. U ovom
trenutku prividno zamrznut zahvaljujui snagama KFOR-a, ovaj sukob nas-
tavie da predstavlja jedan od najosetljivijih regionalnih problema, a naroito
sa stanovita Turske.
208 . ,
Kao to smo u prethodnom delu izlaganja naglasili, trei nivo ine sis-
temske suprotnosti globalnih aktera vezane za budunost Kosova. Najvaniji
element koji se promenio u trenutnom statusu Kosova su garancije meu-
narodnih vojnih snaga. Medjutim, mandatna ogranienja tih snaga i njihove
unutranje protivrenosti predstavljaju elemente koji e odredjivati budu-
nost regiona i koji bi na nju mogli negativno uticati. Tokom rasporeivanja
KFOR-a na Kosovu javile su se ozbiljne zabrinutosti, a naroito u vezi sa
oblastima koje su stavljene pod britansku, francusku i rusku kontrolu. Tako
su, recimo, primeri politike svrenog ina, tj. rusko zauzimanje aerodroma u
Pritini, koji se nalazi van zone njene odgovornosti, kao i sukobi albanskog
stanovnitva sa britanskim i francuskim snagama u Mitrovici i Pritini, samo
pojaali ove strahove. Faza procesa tokom koje e se definisati novi status i
formirati civilna administracija na Kosovu bie najkritiniji period.
VI Osnove turske politike prema Balkanu

Analizom krize na Balkanu, odnosno njenih globalnih i regionalnih im-
plikacija, Turska moe izvui vane pouke.
i) Promene i dinaminost uslova u posthladnoratovskom periodu momental-
no se odraavaju na irenje globalnog rivalstva i direktno utiu na osetljive
regionalne zone. Svaki put kada doe do takvih situacija, odnos izmeu glo-
balnih predilekcija i regionalnih politika neophodno je postaviti na fleksibil-
ne, ali pritom i dugorono osmiljene osnove, uz periodino modifikovanje.
Na primer, ignorisanje Turske od strane EU, direktno je uticalo na na strate-
gijsko preusmeravanje Turske ka SAD i Izraelu, a samim tim i na politiku
prema Bliskom istoku i Balkanu. Sa ovog stanovita, svaki potez koji sma-
njuje fleksibilnost globalne strategije, u regionalnim politikama moe biti
novi kamen spoticanja.
ii) Konjunktura ove vrste zemljama sa izraenijom strategijskom fleksibilno-
u prua brojne pogodnosti u domenu spoljne politike, dok zemlje bez flek-
sibilnog stava postaju izloenije rizicima. Dok je, s jedne strane, poetkom
1998. godine, dakle u vreme eskalacije krize na Kosovu, od strane tadanjeg
premijera Mesuda Jilmaza teorijski moda i ispravno upotrebljeni koncept
Lebensraum-a doveo do bespotrebne polemike sa Nemakom, dotle su napo-
ri tadanjeg ministra spoljnih poslova Ismaila Dema da se kroz susrete na
Bliskom istoku i Balkanu pokrenu odredjene inicijative, dobar primer racio-
nalne spoljne politike.2 Dinaminost u meunarodnim odnosima nalae ne-
2
Radi se naime o sporu na relaciji Ankara Berlin koji je prostekao iz prevoenja termina
ivotni prostor sa turskog (hayat sahas) na nemaki (lebensraum), a koji zbog nemakog
iskustva sa nacional-socijalizmom ima potpuno drugaiju konotaciju u Nemakoj (prim.
prev.)
, . 2, , 2011. 209
ophodnost odravanja kontakta sa svim akterima. U sluaju da se radi o akte-
ru iz supranikog tabora, kontakti s njim mogu ukazati na njegove namere.
iii) Reflektovanje rivalstva sa globalnog okvira na Balkan zahteva osvrt na
ranije istorijsko iskustvo sa sferama uticaja na Balkanu. Devetnaestovekovna
evropska diplomatija suoila se sa tri istorijska naslea dvama u nastupanju
i jednim u povlaenju. Prva interesna sfera u usponu dobila je na zamahu
stvaranjem Nemakog saveza i slina je nasleu Svetog rimskog carstva
nemake nacije, koje se prostire od Poljske na severu, preko Austrije i Maa-
rske, do Hrvatske i Jadrana na jugu. to se drugog tie, to je pravoslavno-slo-
venska sfera uticaja i nju je odravao ruski ideal Treeg Rima koji e kasnije
transformacijom u socijalistiku ideologiju dovesti do sputanja gvozdene
zavese. Ova sfera poinje na severu u Besarabiji, a zatim se preko Bugarske,
Srbije i Grke sputa do Egeja i Jadrana. Nasuprot ova dve ofanzivne ose,
imamo i treu tj. defanzivnu osmanlijsku osu koja se na severu tradicionalno
oslanja na poljsku politiku, a to se juga tie, na autohtone etnike grupe na
Balkanu koje se identifikuju sa osmanskom kulturom. Kada je re o britans-
koj politici uravnoteivanja, njen cilj je bio stvaranje neke vrste politike ta-
mpon tvorevine, nalik na bivu Jugoslaviju, koja e biti konpromis izmeu
nemakih i slovenskih interesa.
Ovakva ravnotea u ovom ili onom obliku jo uvek postoji. Na alost,
realnost koju moramo da prihvatimo jeste da Turska, u poreenju sa uticajem
koji Nemaka i Rusija imaju u ouvanju svojih interesnih sfera, nema dovo-
ljno snage. Zbog ovoga se balkanska kriza praktino pretvorila u pokret za
eliminaciju islama i osmanskog identiteta u regionu. Poslednje krize u Bosni
i na Kosovu ovo su nedvosmisleno pokazale.
Meutim, za razliku od XIX veka, najvaniji faktor nove konjunkture
jesu SAD. Regionalna aktivnost SAD treba da bude bazirana na elementima
koji se nalaze van nemakih i slovenskih sfera uticaja. Videvi da su simpa-
tije maarskih, hrvatskih u slovenakih elemenata na strani Nemake, srps-
kog elementa na strani Rusije, a da bugarski, rumunski i grki elemeti, u sk-
ladu sa trenutnom konjunkturom, mogu biti i na strani jednih i drugih, SAD
e, htele to one ili ne, biti prunuene da se oslone na albansku i bonjaku
komponentu, kao na aktere neophodne za uspostavljenje regionalne ravnote-
e. Turska u ovom trenutku mora, bez suprotstavljanja Nemakoj i Rusiji i
bez prekidanja diplomatskih odnosa sa ovim dravama, nastaviti sa sprovo-
djenjem regionalne raunice koja se poklapa s amerikom.
iv) Protiv antiosmanskog i antiturskog imida koji na Balkanu naroito Srbi i
Grci esto vole da istiu u prvi plan, Turska se mora boriti tako to e eleme-
nte globalnog rivaliteta paljivo refleksno usmeravati na region. Da bi Turs-
ka mogla da bude aktivna u regionu, mora da obrazuje diplomatske i realpo-
210 . ,
litike instrumente. Neprihvatanje politike kulture i institucija nasleenih od
Osmanskog carstva dovodi do ozbiljnih problema na Balkanu. Svima su od-
lino poznate naa istorijska i emotivna bliskost s Bonjacima i Albancima;
meutim, za njihovo praktino iskazivanje nema medjunarodnopravog okvi-
ra. Zbog pristupa po kome se proizvodi islamske kulture smatraju za opasno-
st, na Kosovu i u Bosni je naroito teko voditi borbu za ouvanje tog inden-
titeta. Ovo postaje jo razumljivije ako se ima u vidu da Srbi u obe oblasti
svoje protivnike predstavljaju kao islamske fundamentaliste. Propaganda
voena protiv Alije Izetbegovia predstavlja odlian primer. Turska mora,
naroito kada je o Balkanu re, da uspostavi novu ravnoteu i harmoniju
izmeu unutranje politike kulture i spoljne politike.
U izloenom kontekstu, glavni elementi turske politike prema Balkanu
mogu se saeto ovako predoiti:
1. Istorijsko naslee i Balkan

Od vremena uspostavljanja dominacije osmanske drave na Balkanu,
pa sve do dananjeg dana, tradicionalna osmansko-turska politika prema Bal-
kanu temeljno se oslanja na dve grupacije stanovnitva Bonjake i Alban-
ce. Time to su se ova dva autohtona balkanska naroda opredelila za islam,
povean je znaaj islama i osmanskih elemenata u balkanskoj geo-kulturi ko-
ja poiva na katoliko-pravoslavno-islamskim odnosno rimsko/nemako-ru-
sko-osmanskim osnovama. Iz tih razloga su ovi narodi u vremenima najvee
moi Osmanskog carstva pribavili sebi veliki uticaj na Balkanu, dok su
nakon slabljenja i kolapsa Carstva bili izloeni najteim udarcima.
Po zavretku Hladnog rata, promena ravnotea snaga na Balkanu u ko-
rist Turske ogledala se u politikom preobraaju ovih naroda u sopstvenim
dravama u skladu sa kulturnim obrascem iz prolosti. Sve dok Albanci i
Bonjaci ne postanu stabilini i uticajni na Balkanu, ne moe se oekivati da
e turska Istona Trakija i Anadolija biti spokojne. Bosna i Hercegovina se i
dalje nalazi u ulozi isturene politike, ekonomske i kulturne predstrae Turs-
ke prema oblastima Srednje Evrope. Kada je o Albaniji re, ona predstavlja
barometar turske politike prema Balkanu. Bez obezbeivanja stabilnosti i
bezbednosti za Albaniju na Balkanu, Turska ne moe postati trajno uticajan
faktor u regionu.
Kao to smo ranije naglasili, u sklopu turske politike prema Balkanu i
Kavkazu, Albanija i Azerbejdan imaju slinu ulogu. Ovaj poloaj, definisa-
e sudbinu turske politike prema tzv. bliskoj kopnenoj i bliskoj morskoj sfe-
ri. Kljunu ulogu u turskoj politici prema Istonom Sredozemlju i Jadranu
ima Albanija, dok u pogledu politike prema regionu Kaspijskog mora ta ulo-
ga pripada Azerbejdanu. Sa geokulturnog i geopolitikog stanovita, u bu-
, . 2, , 2011. 211
dunosti Bonjaka i Albanaca lei klju Balkana. Sa stanovita turskih inte-
resa u klizavim i promenjivim regionalnim odnosima na Balkanu, neprome-
njivi i najvaniji strategijski prioriteti su elementi stabilnosti i bezbednosti,
kao i problem opstanka u svojim oblastima i garancije zajednicama koje su
zaostavtina Osmanskog carstva i koje sigurnost svoje sudbine vide samo
kroz tursku mo i uticaj u regionu. Ova situacija za Tursku nije samo odogo-
vornost i teret, ve ujedno predstavlja i najvanije sredstvo za formiranje tur-
ske sfere uticaja na Balkanu. Luk koji iz pravca severozapada povezuje liniju
Biha-Srednja Bosna-Istona Bosna-Sandak-Kosovo-Albanija-Makedonija-
Kirdali-Zapadna Trakija sa Istonom Trakijom, sa stanovita Turske ima
odliku geopolitike i geokulturne ile kucavice na Balkanu.
Ako se obrati panja, moe se videti da su Srbi tokom rata u Bosni up-
ravo bili usmereni na presecanje ove linije tj. s jedne strane su okupacijom
Istone Bosne odvojili istu od Sandaka i Kosova, dok su s druge strane, op-
sadom Bihaa, ovaj pretvorili u izolovano ostrvo. Dok je u periodu nakon
rata ponovo uspostavljena veza izmeu Bihaa i Srednje Bosne, operacija et-
nikog ienja u Istonoj Bosni je u potpunosti prekinula vezu Sandaka sa
Bosnom. Intenziviranje sukoba na severu Kosova, tj. prema Sandaku, i na
zapadu, tj. prema Albaniji, takoe nije sluajnost. Kosovo se nalazi u sredi-
tu pravca koji spaja veinski bonjaku osu Bosna-Sandak i veinski alban-
sku osu Makedonija-Albanija. Gubitak Kosova pretvorie bonjaku kompo-
nentu na severu u srednjoevropsku manjinu, dok e Albance kao etniku
grupu rasprenu irom Balkana, pretvoriti u zajednicu stenjenu uz Jadran.
Razdvajanje ovih zajednica s kojima je Turska u sudbinskom zajednitvu vo-
die ka njihovoj marginalizaciji i oznaie definitivan kraj osmanske zaosta-
vtine u regionu.
Obezbeivanje unutranje bezbednosti, ouvanje kulturne samobitnosti,
jaanje ekonomske i drutvene infrastrukture, kao i intenziviranje komunika-
cije izmeu zajednica u ovoj zoni, uinie Tursku monom, kako u sluaju
mira tako i u sluaju nestabilnosti u regionu. Suprotno ovome, demografska
dezintegracija i nestanak ove zone u velikoj e meri smanjiti uticaj Turske na
Balkanu.
2. Regionalna meuzavisnost
Da bi ostvarila svoj strategijski cilj, Turska mora pratiti globalnu i regi-
onalnu ravnoteu. Najosnovnija karakteristika koja Turskoj daje znaajnu
strategijsku prednost i ono to je izdvaja od drugih balkanskih zemalja jeste
injenica da je Turska u isto vreme bliskoistona, istonomediteranska i kav-
kaska zemlja. Ni jedna druga balkanska zemlja ne moe da se pohvali takvim
prostorom spoljnopolitike viesmernosti.
212 . ,
Kao to smo prethodno istakli, danas postoji odnos meuzavisnosti iz-
meu oblasti koje ine ovaj region, a Turska je, sa svojim fleksibilnim poi-
manjem spoljne politike, zahvaljujui kojem konstantno proiruje polje delo-
vanja, drava koja tu meuzavisnost najbolje moe iskoristiti. Regionalna
meuzavisnost, iz koje se uz dobre proraune moe izvui velika korist, po-
put je maa sa dve otrice. Njeno loe korienje nosi sa sobom i ozbiljne ri-
zike. Problemi Istonog Sredozemlja i Kipra, koji se javljaju na prostoru na
kome se susreu Balkan i Bliski istok, problemi su koji najdirektnije utiu na
prostor njenog spoljnopolitikog delovanja. Turska je duna da razvije stra-
tegiju za blisku sferu koja e pratiti koordinaciju politika u regionu.
3. Unutarregionalna ravnotea
U odnosima regionalne meuzavisnosti, Turska mora voditi rauna o
globalnim silama i njihovim odnosima, kao to mora razviti aktivnu i dina-
minu diplomatiju koja e neprestano pratiti odnose unutar regiona. Moe se
govoriti o postojanju triju koncentrinih prstenova u regionu,sa sreditem na
Kosovu.
Prvi prsten je unutranji prsten, koji ine Kosovo (samim tim i Srbija),
Albanija i Makedonija, i on je poprite konflikata koji proistiu iz fragmen-
tacije albanskog etnikog identiteta. Drugi prsten sainjavaju Grka, Jugosla-
vija tj. proirena Srbija, Bugarska, Turska i Bosna i Hercegovina, odnosno
drave koje e se prve u sluaju irenja krize direktno u nju ukljuiti. Trei
prsten ine zemlje koje mogu uticati na ravnoteu u dvama unutranjim prs-
tenovima. Tu spadaju Hrvatska, sa mogunou da utie na zbivanja u Bosni,
Maarska, sa mogunou uticanja na oblast Vojvodine, i Rumunija, koja
zahvaljujuu svom geografskom poloaju moe da utie na ravnoteu svakog
prstena. U vezi sa pomenutim triima prstenovima, neophodno je primenjivati
koordiniranu diplomatiju.
U tom kontekstu, sa stanovita Turske, prioritet u pogledu ravnotee u
okviru prvog prstena jeste jaanje strukture Albanije u svakom pogledu i na-
stojanje da se razvije to je mogue sveobuhvatnija saradnja u balkanskim
poslovima sa ovom zemljom. Slabosti koje bi se u vezi s ovim prioritetom
ispoljile mogu imati za posledicu poveanje uticaja Grke i Italije u Albaniji,
a na tetu Turske. Nedovoljno brza i efikasna pomo Turske u vreme krize sa
piramidalnim bankama, koja je potresla Albaniju, pruila je Grkoj znaajan
prostor za delovanje. Slino ovome, obraanje premijera Albanije Grkoj, s
predlogom da posreduje u prvim danima kosovske krize, takoe predstavlja
upozorenje i opomenu Turskoj.
Kriza u Albaniji, sa stanovita uticaja koji ima i rezultata koje proizvo-
di, poseduje mnogo vie potencijala da preraste u ozbiljan regionalni sukob, i
, . 2, , 2011. 213
to daleko ozbiljniji od onog u koji smo imali prilike da vidimo u Bosni i Her-
cegovini. injenica da Bonjaci, sa izuzetkom Sandaka, ive u okviru gra-
nica Bosne i Hercegovine, uticala je na pozitivan ishod nastojanja da se kriza
ogranii na Bosnu i Hercegovinu. Ako se izuzumu kratkotrajni direktni suko-
bi sa Hrvatskom i Srbijom, kriza je ostala zakljuana u granicama Bosne i
Hercegovine. Suprotno poloaju Bonjaka, injenica da Albanci, pored Alba-
nije, ive u velikom broju i na Kosovu i u Makedoniji, moe imati za posle-
dicu direktno ukljuivanje Srbije i Grke u krizu. Prebacivanje fokusa krize
na Balkanu s Bonjaka na Albance prvi su zabrinjavajui nagovetaji mnogo
ireg regionalnog sukoba.
Najslabija karika u prvom prstenu su odnosi izmeu Makedonije i
Albanije. Prekid odnosa koji se stalno pogoravaju, a koji su prouzrokovani
problemima sa kojima se suoavaju Albanci u Makedoniji, dovee do poja-
anih pritisaka drugih drava na njih. Intenzivirajui odnose sa ovim dvema
dravama Turska e, s jedne strane, raditi na poboljanju bilateralnih odno-
sa, dok e, s druge, preuzeti na sebe obavezu ubeivanja Albanaca u Make-
doniji da na najbolji mogui nain iskoriste svoja neotudjiva graanska pra-
va. Ovo ne znai nita drugo nego da se s Albancima, koji ine gotovo polo-
vinu drave, moe sauvati postojanje Makedonije, izloene pritisku Srbije,
Grke i Bugarske.
Nastojanja zemalja iz drugog prstena da izmedju sebe formiraju unut-
ranji savez, sa spoljne strane moraju biti uravnoteena drugim savezima.
Ovde je najosnovnije da se sprei formiranje antiturskog regionalnog saveza
koji bi se mogao formirati pridruivanjem Bugarske srpsko-grkom savezu.
Mogui srpsko-grko-bugarski blok doveo bi do poveanog pritiska na turs-
ku ilu kucavicu u regionu, ali i raspada Makedonije i stvarnog prekida veza
Turske sa Bosnom i Albanijom. Zbog toga se odnosi sa Bugarskom moraju
razvijati kako na bilateralnoj, tako i multilateralnoj osnovi, a ukoliko bude
bilo mogue, osnovati ak i bilateralnu komisiju koja bi se bavila balkans-
kim problemima. Obezbeujui ovo, Turska e kontinuirano moi da opipa-
va puls Bugarske.
Sa dravama treeg prstena tj. dravama poput Rumunije, Maarske,
Slovenije i Hrvatske, Turska mora intenzivirati kontakte. I ovako veoma do-
bri odnosi s Rumunijom moraju se produbiti i u eventualnoj novoj balkans-
koj krizi ostaviti otvorenu mogunost korienja putnih pravaca kroz Rumu-
niju i reku Dunav.
4. Opteregionalne politike inicijative

Iako svesna unutarbalkanskih suprotnosti i rizika, Turska mora posveti-
ti panju politikama koje e obuhvatiti region u celosti. U tom kontekstu,
214 . ,
Turska mora uzeti aktivnu i predvodniku ulogu u Procesu saradnje zemalja
JIE i u Paktu stabilnosti za Jugoistonu Evropu.
Davanje prioriteta zajednikim projektima na regionalnom nivou pove-
ae turski uticaj u regionu. Na primer, nakon sprovedenog kulturocida u
Bosni, a imajui u vidu da je u ovom brisanju naneta najvea teta osmans-
ko-turskom kulturnom nasleu, na dnevni red mora doi obrazovanje balkan-
skog mini-UNESCO-a, koji e zajednikim naporima ouvati regionalni kul-
turni obrazac. S obzirom na to da je prostor koji zauzimaju balkanske drave
mesto na kome se susreu razliite kulture, moe se predloiti zajedniki rad
na obezbeivanju kulturnih i obrazovnih prava tamonjih etnikih zajednica.
Dogovor te vrste bio bi naroito poeljan za Kosovo i Zapadnu Trakiju.
Za prevazilaenje regionalnih problema i formiranje sfera zajednikih
interesa moraju se forsirati prevashodno ekonomski projekti, poput projekta
balkanskog autoputa, koji je u jedno vreme bio aktuelan. Primat se mora dati
daleko veim ulaganjima u kojima e moi da uestvuje i Crnomorska orga-
nizacija za ekonomsku saradnju.
5. Globalni strategijski instrumenti u politici prema Balkanu

U ovom trenutku Turska ima dva instrumenta koja joj stoje na raspola-
ganju. Jedan od njih je sistemski, dok je drugi alternativni. Sistemski instru-
ment je NATO, iji je Turska lanica. Ukljuivanje NATO-a u krize i vezi-
vanje njene uloge u NATO-u vie za Balkan nego za Bliski istok i Istonu
Evropu, ima veliki znaaj za nau politiku prema Balkanu. Preputanje prob-
lema forumima EU i UN smanjie tursku sferu uticaja. Kao to smo ranije
esto naglaavali, za razliku od turskog angamana u okviru NATO-a na Bli-
skom istoku, koji je rizian, njena uloga na Balkanu i u Istonoj Evropi ui-
nie je uticajnijom i monijom u odnosu na Evropu, koja je ne prihvata. Ova-
kav razvoj situacije primorae SAD da razviju politiku blisku Bonjacima i
Albancima koji su, opet, bliski Turskoj, ime e doi do pribliavanja turskih
i amerikih interesa.
Pored sistemske uloge NATO-a, drugi vaan instrument je samo na
prvi pogled vansistemska Organizacija islamske konferencije (OIK). Energi-
no iznosei balkanske probleme pred OIK, Turska je duna da ih predstavi
ne kao probleme ouvanja islamsko-osmanskog identiteta u regionu, ve kao
neimenovani problem itavog islamskog sveta. U situaciji u kojoj papa dire-
ktno utie na zbivanja i iskazuje svoje miljenje, osea se da pokuaj ouva-
nja verskog i kulturnog identiteta kroz povezivanje Albanaca i Bonjaka s
prostorom Anadolije nailazi na znatne prepreke. Bez zatitnika, Bonjacima i
Albancima preti opasnost od gubitka kulturnog identiteta, ime bi plan njiho-
ve likvidacije bio uspeno priveden kraju. Ne sme se zaboraviti da je Turska,
, . 2, , 2011. 215
tokom krize u Bosni izostavljena iz zapadnjake kontakt grupe, kao lan
OIK-ove kontakt grupe i time znaajan inilac, u ovom pogledu mogla oba-
viti vanu funkciju.
Koliko je skupo plaeno oklevanjem izgubljeno vreme u Bosni, ne sme
da bude zaboravljeno. Ukljuivanje OIK-a ima specifian znaaj za vrenje
diplomatskog pritiska na velike sile. Ukoliko Bosna danas i pored svega uspe
da opstane, za to e biti zaslune dve stvari: razlike meu sistemskim silama
i psiholoka i diplomatska podrka islamskog sveta. Oba instrumenta danas
moraju biti koriena, te e Kosovo morati da bude stavljeno na dnevni red
kao problem od svetskog znaaja, odnosno problem kojim e se baviti, kako
UN i NATO tako i OIK. Bude li lokalizovan, kosovski problem pae u za-
borav i oznaie potpun nestanak proturskog albanskog elementa u regionu.
Strategiju u vezi sa Balkanom, koja je sa srpskim pokoljem na Kosovu
i, kao njegovom posledicom, NATO intervencijom, ponovo dola na dnevni
red, Turska mora da izvue iz okvira spoljnopolitikog pitanja koje se revi-
dira od krize do krize i definie je kao odrivu dugoronu strategiju zasnova-
nu na nekolikim osnovnim prioritetima i principima. Da ne bismo doli u si-
tuaciju da nam se dogode nove Bosne i Kosova, neophodno je pre svega raz-
viti viziju jedne takve spoljne politike. Ne sme se zaboraviti da je sudbina
Osmanskog carstva odluena na Balkanu. Bez formiranja zona uticaja van
svojih granica tj. na Balkanu, Turska ne moe biti uticajna u meunarodnim
odnosima, kao ni u regionalnim okvirima. Dok e, s jedne strane, biti usme-
rena ka pripremanju i preduzimanju strategijskih i taktikih poteza u cilju
ouvanja interesa na Balkanu, samerenih jednom Kosovu, dotle e, s druge
strane, Turska s biti primorana da prati osnovne komponente u procesu for-
miranja novog svetskog poretka i da uzima uee u inicijativama povezanim
s procesima koji bi mogli dovesti do vanih ishoda na tom planu.
P r e v e o:
Milo B. Markovi

327 (497.6)

?

?
: , , , -
, , , ,
:
1995. , -
, , -
. -

- . -
-
.
: , , ,
, , , , .
: -
() 1995 ., -
,
-
.
-
. -
.
, ()

220 . , ...
, , ,
,
(. 329-390 . ..)
-
, . -
, ,
, -
. 21 1995 . -
,
( ).
14 1995 . . -
, , , .
-
() 1992-1995 ,

- .
-

(55 )
(, , , -
, , , , , ,
, ).
-
.
-
-
,
.
: ,
2006 . -
, 2008 .
. -
, ,
.
,
, -
. -
, -
,
.
, . 2, , 2011. 221
-

-

. -
() -

, -
( ) ( -
). -
IV 1.
1995 . -
- ,
(): -
(2 ) ().
-
, , , -
(, . III, . 1) -
.
-
, : (1) -
(); (2) -

(1:1:1) ; (3)
, -
.
1
//
/50/790, S/1995/999. URL: www.un.org.
2
1961 .
, . ,
: , .
1971 . , 1974 .
. 1946 .
, ,
( .. (1990-2000). .:
, 2000. . 221).
.
222 . , ...

. -
:
. 15 ,
: ( -
) .
42 : 28 14
. .

, 2/3
.
-
,
.
-
-
.
,
: ,
, , -
.
. ( ) -
. -
, , -
-
,
, .
3 2010 .,
-
. , -
, -
.
,
, -
.
-
. - -
. -
-
1997 . ,
, . 2, , 2011. 223
-
, . 2000 .
, -
( ),
. -
, ..
2/3 -
3.
-
, -
30 1994 . -
,
, , -
- . -
. -
.
140 , -

. -
30 30 ,
, 12 , -
. -
-
. --
-
,
4.
, -
. -

-,
-
, -
, .

, , -5.
3
. URL: http://www.parlamentfbih.gov.ba.
4
Ustav Federacije Bosne i Hercegovine // Liljan. 30.03.1994. S. 20-21.
5
Vlada Federacije BiH u mandatnom periodu 19982000. URL: http://www. fbihvlada.
gov.ba
224 . , ...
-
, , , -
, . -

, , ,
1/3 . , 1/3
- 1/3 - -
.
- , -
. -
-
-6.

.
, -

, -
.
, 14 -
1992 .7, -
. -
. 83 -
,
8. -
, - -
, . -
-
. -
, , -
.
.
-, , -
.
, -
, -
6
Ustav Federacije Bosne i Hercegovine // Liljan. 30.03.1994. S. 21.
7
// . 26.10.1991. . 1.
8
. URL: http://www.narodnaskupstinars.net.
, . 2, , 2011. 225
.
9.

-
,
.
, 10, -
. -
-
, ..
, -
, ,
-
, -
.

?

, .
. ,
, ,
-
.

-
(), -

, -
. , -

11.
. 1995 .
, , -
9
. .. . .: -
, 2010. . 80-81.
10
Lijphart A. Constitutional Design in Divided Societies // Journal of Democracy. 2004.
Vol. 15. 2. P. 97109.
11
. URL: http://www.ohr.int.
226 . , ...
, , -
-, . 14 2009 . -

.
, -
.
-
,
, -
, -
, . -
, ,
, , -
. -
12.

() , -
( ..) -
, , -
, 13. 2007 .
,
2003 14.
-
.
: (1) -
-
; (2)
; (3) -
; (4)
; (5) .

() 16 2008
.
,
. , -
-
12
.. :
// . ... . 172193.
13
1845 (2008), 4.
14
Stearing Board Peace Implementation Council Documents. URL: www.ohr.int.
, . 2, , 2011. 227
. , -
, ..
; -
. -
, -
.
, .. .
, ,
, .
, -

.
,

, -
.
, -
, , -

. -
. . ( . )
, -
. -
, --
12 (
PC, ). -

.
, ,
-
.
, ()15.
, -
, , -
15
60000 . -
. 1500 .,
. 1997 .
(). 2003 . 13000 (URL:
http://www.usembassy.it/pdf/other/IB93056.pdf; http://www.euforbih.org.).
228 . , ...
I- II 16,
, (. 7).
2 2005
.
, 1845 (. 11).
,
2 500 -
-
. ,
,
. -
, -
.
.
,
- -
. ,
, , . -
, , -
,
.

. , 2009 .

() ()
- ,
.
90- :
, .
,
,
,
16
I -
(
,
..).
, . 2, , 2011. 229
,
.
, , -
-
. . -
, -
. , -
,

. :
-
17.
, ,
.
2009 . 75 %
, 1994 18.
, -
.
, -
,
. ,
. -
, , , , , -
. -
, -
. -
19.
, -
. ,
.

2009 .
() 23
2010 . ,
, , , -
. , ,
.
17
.. . URL: www.fondsk.ru.
18
. // . 2009. 28 .
19
..
230 . , ...

, 2010 20.
. -
, , -
- ,
, -
, -
. , -
, ,
,
21. , -
-
. , ,
, .
, -
, -
, .
-
, -
22. , -
.

. -
, -
-
, ,
,
,
, . -
, () -
. ,
-
-
,
-
. -
20
.. . URL: www.mgimo.ru.
21
. URL: http://www.rian.
ru/world/20100316/214810353.html
22
. . URL: http://www.voanews.com.
, . 2, , 2011. 231
, . , -
.
. , -
, -
: ,
. , -
. , -
, -
-
. -
: , , -
, 23. , -

, -
-
.
. -
, -
, -
-

, , -
24. , -
,
-
,
, , ,
. , . -
, -
, . -
, .
, -
, -
-
.
23
. URL:
http://www.rian.ru.
24
. // Foreign Policy. 15 2009. URL:
www.inismi.ru.
232 . , ...
, ,
-
. -
5 2011 . -
. ,
, -
, , 25.

. -
, , -
.
, -
-
. -
9 , ,
.
2013 .
. -
,
. , -
, -
, -

.

. .
, ,
,

, -
, . -
, -
.
, ,
.
25
. URL:
http://www.dw-world.de/dw/article/0,,15580250,00.html.
, . 2, , 2011. 233
,

. , , -
-
, .
Vukain Pavlovi
17: 321.01 .
MO KAO ENERGIJA - INTENCIONALNA TEORIJA

MOI BERTRANDA RASELA
Svestrani mislilac i humanista Bertrand Rasel
Britanski filozof Bertrand Rasel (Bertrand Russell) predstavlja svakako

jednu od najznaajnijih i najsvestranijih figura na intelektualnom nebu Evro-
pe dvadesetog veka. Roen u vrlo uglednoj aristokratskoj porodici rano je
pokazao interes za filozofiju i matematiku, a svetsku slavu je stekao ve po-
etkom dvadesetog veka. U matematikim krugovima je najpre postao poz-
nat 1905. godine, formulacijom uvenog Raselovog paradoksa1. Definitiv-
no je priznat kao jedan od utemeljivaa analitike filozofije, nakon zajedni-
kog dela, sa svojim kolegom iz studentskih dana na Kembridu Alfredom
Nortom Vajthedom (Alfred North Witehead), koje je objavljeno 1911. godine
pod naslovom Principi matematike (Principia Mathematica). U svojim filozo-
fsko-matematikim rukopisima Rasel je bio pod neospornim uticajem Lajb-
nica. S druge strane, kod njega je studirao filozofiju Ludvig Vitgentajn (Lu-
dvig Wittgenstein) autor svetski slavne knjige iz 1921. godine Tractatus logi-
co-philosophicus, za ije je englesko izdanje iz 1922. godine Rasel napisao
uvodnu studiju.2
Pored interesovanja za filozofiju i matematiku Rasel je bio veliki borac
za ljudska prava i otar kritiar graanskog morala, a iznad svega jedan od
najpoznatijih pacifista dvadesetog veka. Zbog svojih pacifistikih uverenja
koja je zastupao tokom Prvog svetskog rata, proveo je 1918. godine u zatvo-
ru est meseci, da bi mnogo kasnije u svojoj 89-godini bio 1961. godine hap-
en zbog uea u anti-nuklearnom protestu.
.
1
Kao briljanta logiar uoio je paradoks koji proizlazi iz petog aksioma logike analize
aritmetike Gottloba Fregea i formulisao ga u obliku matemnatikog-logikog zadatka koji je
po njemu nazvan Raselov paradoks, a koji je i danas vaan za teoriju skupova.
2
Knjiga je prevedena i objavljena u drugoj Jugoslaviji najpre 1960. godine, a drugo izda-nje
1987. godine, sa pomenutim uvodom Bertranda Rasela i odlinim pogovorom iz pera po-
znatog zagrebakog filozofa Gaje Petrovia. Vidi: Ludvig Wittgenstein, Tractatus logico-
philosophicus, Logos, Sarajevo, 1987
236 . , - .
Kao jedna od najuglednijih figura svetskog pacifistikog pokreta, zaje-
dno sa drugim velikim borcem za mir Albertom Ajntajnom, potpisao je
1955. godine zajedniki manifest za nuklearno razoruanje. Pet godina kas-
nije (1960. godine) zajedno sa francuskim filozofom Polom Sartrom formira
Meunarodni sud za ratne zloine u Vijetnamu.
Pored akademske karijere na vodeim amerikim i britanskim univerzi-
tetima, zadrao je doivotni interes za drutvenu i politiku teoriju, ali i za
deavanja u politici.
Meu mnogobrojnim Raselovim knjigama iz filozofije i epistemologije

izdvojio bih tri koje su prevedene i na na jezik. To su Problemi filozofije
(1980)3, Istorija zapadne filozofije (1962)4 i Ljudsko znanje (1960)5.
Britanski filozof Bertrand Russell smatra da je mo fundamentalni kon-
cept u drutvenim naukama, i da ima isti status kakav ima energija u fizici.
Kao i energija, i mo ima mnoge forme. Razliita oblija moi su bogatstvo,
naoruanje, civilna vlast, uticaj na miljenje. Po Russellovom sudu ni jedna
od navedenih formi moi nije podreena drugoj, niti postoji jedna od njih iz
koje se mogu izvesti sve druge6.
U nae vreme je uvreeno miljenje da se ekonomska mo tretira kao
izvor iz koga se mogu izvesti svi drugi oblici moi. U novije vreme pojavlju-
ju se shvatanja da je propaganda kao oblik moi nad miljenjem fundamenta-
lni tip moi. Oba shvatanja su po Russellovom miljenju pogrena. Svaki po-
kuaj da se izoluje jedna forma moi kao najvanija ne vodi rauna o injeni-
ci da se mo, kao i energija, moe transformisati iz jednog oblika u drugi. A
jedan od glavnih zadataka drutvenih nauka je da otkrivaju zakone takvih
transformacija.
O impulsu moi
Russell ukazuje na impuls moi koji je duboko ukorenjen u ljudskoj
prirodi, a ija realizacija zavisi od karaktera drutvenog sistema. U drutve-
nom i politikom sistemu u kome je mo otvorena i dostupna svima, poloaji
koji obezbeuju mo bie zaposednuti onima koji, za razliku od prosene ve-
ine ljudi, imaju najjai impuls moi, to jest, najveu ljubav za mo (love of
power). Mada je jedan od najjaih ljudskih motiva, ljubav za mo je vrlo ne-
jednako raspodeljena, a esto i ograniena razliitim drugim motivima. Oni
koji imaju jau ljubav za mo imae i vei uticaj na tok dogaaja i promene.
3
Bertrand Rasel, Problemi filozofije, Nolit, Beograd, 1980
4
Bertrand Rasel, Istorija zapadne filozofije, Kosmos, Beograd, 1962
5
Bertrand Rasel, Ljudsko znanje, Nolit, Beograd, 1961
6
Bertrand Russell, 1971, Power, A New Social Analysis, London, Unwin Book, s. 9
, . 2, , 2011. 237
Kao to tano uoava Vojislav Stanovi, ovekovu drutvenu prirodu
Russell objanjava izvesnim nagonima. Najosnovniji nagoni (impulsi) su za
samoodranjem, seksualni nagon i roditeljski nagon. U ovu grupu kljunih
impulsa koji predodreuju ovekovo ponaanje Russell ukljuuje i mo. U
studiji Brak i moral (Marriage and Morals, 1929) on pokazuje da je tenja
ka posedovanju moi prisutna i kod deteta i kod starog oveka, pa je zato to
impuls koji poinje najranije, a zavrava najkasnije.7
Meu neogranienim i nezasitim eljama ljudi, dve su, po Russellovom
miljenju, glavne: elja za mo i elja za slavom. Mada nisu identine, blisko
su povezane. Po pravilu, meutim, najlaki nain da se doe do slave je pre-
ko moi8. Onaj ko se dokopa moi ima poploan put do slave. Ponekad vai i
obrnuto, slavnima je utaban put do moi. Ali u moderno vreme slava i mo
ne moraju uvek da idu zajedno. Premijer u Britaniji ima veu mo nego
slavu, a monarh veu slavu nego mo. Ili jo oigledniji primer: ima mnogo
slavnih pisaca, naunika, sportista koji su daleko od moi. I, naravno, ima
mnogo monih ljudi koji su daleko od slave.
Impuls moi ima, po Russellu, dve forme: eksplicitnu u liderima, i imp-
licitnu u njihovim sledbenicima. Mada je Nietzsche optuio hrianstvo da
uliva u glavu vernika ropski moral, Russell smatra da u svakom kooperativ-
nom poduhvatu sledbenici nisu mnogo vie robovi od lidera. S druge strane,
trijumf lidera pripadnici grupe sledbenika delom doivljavaju i kao reali-
zaciju svoje moi. To je ono to ini da se nejednakosti moi koje svaka or-
ganizacija ini neizbenima, mogu izdrati i podneti.
Nejednakost u distribuciji moi je, po Russellovom miljenju, uvek po-
stojala u ljudskim zajednicama, to je delom uslovljeno spoljanjim nunos-
tima, a delom uzrocima koje moemo nai u samoj ljudskoj prirodi. Veina
kolektivnih poduhvata je mogua samo ako je voena i usmeravana nekim
telom koje upravlja i vlada. ak i demokratski izabrana vlada i dalje ostaje
vlada, a da bi kolektivni napori za postizanje nekog cilja uspeli neophodno je
da postoje neki ljudi koji e izdavati nareenja i drugi koji e ih izvravati.
Pozivajui se na Adlerova istraivanja psiholokih tipova (u knjizi Understa-
nding Human Nature), Russell prihvata razlikovanje submisivnog (pokor-
nog) i dominantnog (zapovednikog) tipa ljudi. Adler je smatrao da su oba
navedena psiholoka tipa u svojoj ekstremnoj formi nepoeljna i da su oba
proizvod edukacije. Najvei nedostatak autoritativnog obrazovanja lei u i-
njenici da prua deci ideal moi i ukazuje im na zadovoljstvo koje je poveza-
no sa posedovanjem moi (Adler, Understanding Human Nature). Ovome
7
Navedeno prema: Vojislav Stanovi, 1962, Koncepcija moi u politikoj i drutvenoj
teoriji Bertranda Rasela, asopis Gledita, Beograd, br. 9, godina III, s. 29
8
Bertrand Russell, Power, op.cit. s. 8
238 . , - .
Russell dodaje da autoritativno obrazovanje proizvodi ropski tip kao i despo-
tski tip linosti, zato to vodi zakljuku da jedini mogui odnos izmeu dva
ljudska bia koja sarauju je onaj u kojem jedan nareuje a drugi izvrava
nareenja9.
Impuls potinjenosti (submisivnosti), koji je isto toliko realan i uobia-
jen kao i impuls komandovanja (dominacije), ima svoje korene u strahu. Po-
znato je takoe da i agresivnost najee ima svoje korene u strahu. Iz toga
Russell zakljuuje da tip agresivnosti koji proistie iz plaljivosti nije onaj
koji inspirie velike lidere. Veliki lideri, po njegovom miljenju, odlikuju se
izuzetnom samouverenou, koja nije samo povrinska, nego je duboko uko-
renjena u njihovu podsvest. Na primeru Kromvela, Napoleona i Lenjina Ru-
ssell ilustruje kako im je bezgranina hrabrost i samouverenost, kombinova-
na sa zdravim rasuivanjem u tekim momentima, omoguila da dominiraju
u svojim zemljama. Istina, on pravi razliku izmeu Kromvela i Lenjina, za
koje kae da su bili opsednuti dubokom verom u misiju i nisu mnogo marili
za mo u sopstvenu korist, i Napoleona koji je primer vojnika sree i pirate-
skog voe10.
Pored ova dva tipa linosti, naime onih koji komanduju i onih koji se
pokoravaju, postoji, po Russellu i trei tip linosti: oni koji se povlae i izo-
luju. To su ljudi koji imaju hrabrosti da odbiju podreenost, ali nemaju elje
da komanduju. Takvom tipu linosti su pripadali rani hriani, kao i ameriki
pioniri. Ljudi tog temperamenta pripadaju psiholokom tipu odbijanja i revo-
lta, koji dovode u pitanje ortodoksiju. U toj grupi Russell otkriva i one koji
nisu potpuno ravnoduni na mo, ali je ostvaruju drugaijim metodama. Tak-
vi mogu postati jeretici ili sveci, otpadnici ili utemeljivai novih crkvenih re-
dova, marginalni alternativci ili osnivai novih kola u umetnosti i literaturi.
Njihovi sledbenici i uenici su oni koje karakterie kombinacija ljubavi pre-
ma podreenosti sa impulsom za revolt. Zbog prve osobine rado prihvataju
nov nauk, a druga ih odbija od ortodoksije.11
9
Bertrand Russell, Power, op. cit., s. 13.
10
Bertrand Russell, Power, op. cit., str. 15, 16.
11
Bertrand Russell, Power, op. cit., str. 18 i 19
, . 2, , 2011. 239
Russellovo odreenje moi

Bertrand Russell nudi odreenje moi na intencionalan nain. Po nje-
mu, mo se moe definisati kao proizvoenje nameravanih uinaka.12
Russell ukazuje na kvantitativni i relacioni karakter definicije moi u
formulaciji da A ima vie moi nego B, ako A postie vie nameravanih ui-
naka nego B.13
On smatra da je mogue govoriti ne samo o moi nad ljudima, nego i o
moi nad svim ostalim oblicima ivih bia, pa ak i o moi nad mrtvim stva-
rima. Ali ono to Russella interesuje u studiji o moi je mo nad ljudima, a
ne mo nad stvarima, mada, kako kae, mogue je uspostaviti i tehnoloku
mo nad ljudima koja je zasnovana na moi nad stvarima14. Mada se, dakle,
usredsreuje na mo nad ljudima, Russell smatra da je jedna od najveih pro-
mena u modernom svetu porast moi nad materijalnim stvarima, to duguje-
mo napretku nauke.
Ali, kako kritiki konstatuje Russell, nekada davno ljudi su sebe i svoju
duu prodavali avolu da bi stekli magine moi; a danas te moi stiu od
nauke i dovode sebe u prisilnu situaciju da postanu zlo. Nema nade za svet
sve dok mo ne bude pripitomljena, i dovedena u slubu, ne ove ili one grupe
ili fanatinih tirana, ve itave ljudske rase15.
Forme moi
Mo nad ljudima se moe razlikovati s obzirom na naine uticaja na
individue, ili s obzirom na tip organizacija koje su u to ukljuene.
Uticaj na individue moe biti, po Russellu: a) direktnom upotrebom sile
(force) nad telom; b) podsticanjem nagradama ili kanjavanjem; i c) uticajem
na miljenje, propagandom u najirem smislu.
Najvanije organizacije se mogu razlikovati s obzirom na vrstu moi
koju primenjuju. Tako armija i policija koriste nasilnu (coercive) mo nad te-
lom; ekonomske organizacije najee koriste nagrade i kanjavanje; a kole,
crkve i politike partije utiu na miljenje.16
12
Bertrand Russell, Power, op. cit., s. 25
13
14
Bertrand Russell, Power, op. cit. s. 22.
15
16
240 . , - .
Na osnovu ovoga Russell razlikuje individualnu mo od moi organiza-
cije. Meutim, on ukazuje i na njihovu povezanost. Ako neko eli, kae on,
da postane premijer, mora najpre da osvoji mo u svojoj partiji, a partija u
naciji. U predmodernim vremenima, a povremeno i danas, postoji i nasledna
mo (recimo, u kraljevskim dinastijama i aristokratskim lozama), koja se sti-
e roenjem. Danas je nasledna mo manje prisutna u politici, a mnogo vie
u ekonomiji, gde se bogatstvo unutar ekonomskih plutokratija stie i odrava
nasleivanjem.
Tradicionalna i novosteena mo
Neophodno je, po Russellu, napraviti razliku izmeu tradicionalne
moi i novosteene moi.
Tradicionalna mo ima na svojoj strani snagu obiaja, pa se ne mora
opravdavati u svakom momentu. Po pravilu je povezana sa religijskim ili
kvazi-religijskim verovanjima. Ona se u mnogo veoj meri moe da oslanja
na miljenje javnosti, nego to je to sluaj sa revolucionarnom ili uzurpators-
kom moi. Ovo ima dve manje vie suprotne posledice: s jedne strane, tra-
dicionalna mo, poto daje oseaj sigurnosti, nije na oprezu od izdajnika i s
veom verovatnoom e izbei politiku tiraniju. S druge strane, tamo gde
stare institucije istrajavaju, nepravde kojima su gospodari moi uvek skloni
imaju potvrdu davno zaboravljenih obiaja, te zbog toga mogu biti bezo-
nije nego to bi to bilo mogue pod novim oblicima vlasti koji su se uzdali u
javnu podrku17.
Novosteena mo je ili mo zasnovana na pristanku ili na sili. Ovu dru-
gu podvrstu moi, dakle mo koja nije ni tradicionalna ni zasnovana na pris-
tanku, ve lei na sili, Russell naziva ogoljena mo (naked power). Ogoljena
mo je obino vojna i ima ili formu unutranje tiranije ili stranog osva-
janja.18
Poseban, drugi vid novosteene moi je revolucionarna mo. Russell
naziva revolucionarnom onu mo koja zavisi od velike grupe ljudi ujedinje-
nih novim uverenjima, programima ili oseanjima i nazorima, kao to su pro-
testantizam ili komunizam ili elja za nacionalnom nezavisnou.19 O obe
navedene forme novosteene moi (ogoljenoj moi i revolucionarnoj moi)
bie neto vie rei kasnije.
17
Bertrand Rasel, 2006, Oblici moi, objavljeno u asopisu Nova srpska politika misao,
Beograd, vol. XIII, br. 1-4, s. 113
18
Bertrand Russell, Power, op. cit. s. 27
19
, . 2, , 2011. 241
Svetenika ili teoloka mo

U prolosti su, ukazuje Russell, dve vrste tradicionalne moi igrale vrlo
znaajnu ulogu: svetenika mo i kraljevska mo. Svetenici i kraljevi su
uvek imali veliku mo, pogotovu u primitivnim drutvima. Ali, ponekad se
obe vrste moi ujedinjuju u jednoj linosti, i to ne samo kod primitivnih na-
roda. Avgust je u Rimu bio Pontifex Maximus, ali je u rimskim provincijama
bio bog. Kalif je istovremeno bio i glava muhamedanske religije i muhame-
danske drave. Mikado u savremenom Japanu je ujedno i ef drave i vrho-
vna linost u into religiji.
Antropolozi i etnolozi su utvrdili da je najprimitivnija vrsta svetenike
moi bila u linosti plemenskog vraa, i to u dvojakom smislu: religijskom i
magijskom. Religijska mo je bila usmerena ka natprirodnim, a magijska ka
prirodnim silama.
Po Russellovom zapaanju antika Grka i Rim u Evropi, i Kina u Azi-
ji, bili su neobini i po odsustvu izrazite svetenike moi. Pitijske proroice
iz Apolonovog hrama u Delfu su bile izuzetak, ali njihov uticaj na politiku i
drutveni ivot je bio mali i sporadian. U celini gledano, u navedene tri kul-
ture, helenskoj, rimskoj i kineskoj, svetovna mo je uglavnom bila iznad du-
hovne.
Sa napretkom civilizacije svetenici postaju posebna i odvojena kasta
stanovnitva. Kao uvari klasinih tradicija bili su konzervativni, a kao pose-
dnici bogatstva i moi, postali su neprijateljski ili ravnoduni prema linim
religijskim potrebama i uverenjima ljudi. U takvoj situaciji revolucionarnim
prorocima, i osnivaima velikih novih religija, kao to su bili Buda, Hrist i
Muhamed, nije bilo teko da sa svojim sledbenicima obore itav sistem.
Tome naletu su se oduprle samo dve znaajnije stare religije, koje su ostale
prisutne i do naih dana: into i bramanizam.20
Po Russellovoj tvrdnji najmonija i najvanija svetenika organizaci-
ja poznata u istoriji je katolika crkva. Nakon pada Rimske imperije, katoli-
ka crkva je dobila srenu priliku da moe da predstavlja dve tradicije: hria-
nsku i rimsku. Varvarska plemena koja su osvojila Rim posedovala su mo
maa, ali je katolika crkva zadrala mo nad duama. I ne samo to, ona je
posedovala visok nivo civilizacije i obrazovanja, a iznad svega monu orga-
nizaciju irom Zapadne Evrope.21
20
21
242 . , - .
Postojanost i snagu svetenike moi Russell nalazi i u tome to je teo-
loka mo mnogo manje izloena uticajima ratnih poraza, a i u tome to je
papska i svetenika mo institucionalna i ima impersonalni kontinuitet. Uz
to, papska i svetenika mo nije nasledna, pa se moe opravdano prtposta-
viti da je za dobijanje ovih poloaja potrebna natprosena sposobnost lino-
sti. I najzad, ono to je ve reeno, pape i svetenici su uglavnom bili dobro
obrazovani i informisani ljudi, za razliku od kraljeva i plemstva, koji su u
jedanaestom, dvanaestom i trinaestom veku, po pravilu, bili nedovoljno obra-
zovani i slabo civilizovani.22
Kraljevska mo
Poreklo kraljevske vlasti, kao i svetenike, ima praistorijske korene.
Kralj je linost koja vodi pleme ili naciju u ratu, linost koja objavljuje rat i
sklapa mir; esto, mada ne i uvek, linost koja donosi zakone i kontrolie sp-
rovoenje pravde. Njegovo pravo na krunu je najee nasledno, a on je, po
pravilu, nepovrediva linost; ako ne sam bog, onda njegov predstavnik ili
pomazanik na zemlji.23 Neke zajednice imaju dva kralja, jedan u miru, a
drugi u ratu, kao u Sparti, ili, jedan religijski i ceremonijalni, a drugi svetov-
ni i vojni, kao Mikado i ogun u starom Japanu.
Russell nalazi da je oevidno rat morao da ima znaajnog udela u pora-
stu kraljevske moi, s obzirom da je oigledno da rat trai jedinstvenu koma-
ndu. Ali ni dinastije ne traju veno, a svaka nova kraljevska dinastija zapo-
inje ili kao uzurpacija ili kao strani osvaja, konstatuje Russell. U takvim
prilikama obino religija i svetenstvo legitimiziraju vlast nove dinastije pu-
tem tradicionalnih ceremonija krunisanja. U vezi sa tim, Russell podsea na
poznatu izjavu engleskog kralja arlsa I: No Bishop, no King24.
Vrhunac kraljevske moi, po Russellovom miljenju, ostvaren je u dre-
vnom Egiptu, u vreme gradnje Velike Piramide, dakle pre tri hiljadite godine
stare ere, i u Vavilonu u vreme vladavine Hamurabija (2123-2081 g.p.n.e.).
Kasniji kraljevi su imali i vee teritorije, ali nikad toliko vlasti nad svojim
podanicima, kao u ta dva sluaja. Mo egipatskih faraona i vavilonskih kra-
ljeva je bila takva, da se mogla okonati samo stranim osvajanjima, nikako
unutranjim pobunama.25
Stari Grci su se u veini gradova oslobodili kraljevske moi, jo na
poetku istorijskog perioda. Rimski imperatori nikad nisu bili kraljevi u
punom smislu te rei. Uvek su bili ekstra-legalni, i po pravilu zavisili od voj-
ske, u kojoj im je i leala glavna poluga moi. Varvarska invazija Rima je
22
Bertrand Russell, Power, op.cit. str. 48,49
23
24
25
, . 2, , 2011. 243
ponovo uspostavila monarhiju, ali novoga tipa. Novi kraljevi su bili voe
germanskih plemena, a njihova mo nije bila apsolutna, jer je najpre zavisila
od saveta staraca, a kasnije, u feudalnom poretku, od plemstva.26
Renesansne monarhije su stekle znaajnu prednost u odnosu na ranije
kraljevine, jer obrazovanje vie nije bilo monopol crkve. U sukobima sa crk-
vom i plemstvom u Evropi se uspostavljaju monarhije novog tipa. U Engles-
koj, Francuskoj, paniji uspostavljaju se apsolutne monarhije, u kojima je
mo krune iznad crkve i aristokratije. Prema Russellovoj proceni, njihova
mo i podrka dolaze od dve nove narastajue drutvene snage: nacionaliz-
ma, koji pomae da se formiraju nacionalne drave velikog obima; i trgovi-
ne, koja se razvija u gradovima. Russell ukazuje da je savez trgovine i nacio-
nalizma zapoeo sa Lombardijskom ligom u vreme Frederika Barbarose, a
da je zavrio sa kratkotrajnom pobedom Februarske revolucije u Rusiji.27
Kad apsolutne monarhije postanu prepreka razvoju trgovine i indust-
rije, dolazi do njihovog pada. Revolucije uspostavljaju ili ustavne monarhije
ili republike. Uostalom, trgovina je uvek vie naginjala republici i to se vidi
od antikih polisa, preko renesansnih italijanskih gradova, do srednjevekov-
nih severnoevropskih hanza gradova. U modernim evropskim dravama koje
ostaju kraljevine, kraljevska mo se seli u parlamente, a uloga monarha je su-
ena na protokolarne i ceremonijalne funkcije.
Ogoljena mo
Kao to smo videli, onu vrstu moi koja nije ni tradicionalna ni zasno-
vana na pristanku, ve poiva iskljuivo na sili, Russell naziva ogoljena mo
(naked power). Ogoljena mo spada u oblik novosteene moi, a jedini preo-
stali nain da se do nje doe je uzurpacija. Tiranija je klasini primer ogolje-
ne moi. Mo je ogoljena kada se oni koji su joj podreeni odnose prema
njoj samo zato to je mo, i ni iz kakvih drugih razloga.28
Kao izrazit primer ogoljene moi Russell navodi sluaj Agatoklea, tira-
nina iz Sirakuze, koji je iveo u vreme Aleksandra Makedonskog. To je isti
onaj Agatokle o kome Machiavelli u Vladaocu govori kao o primeru kako se
zloinstvima moe doi do vladavine. Sirakuza na Siciliji je bila jedan od
najveih grkih gradova na Mediteranu. Njen jedini ozbiljan rival je bila Ka-
rtagina, sa kojom se stalno ratovalo. Kao i u veini drugih grkih gradova,
siromani graani su bili za demokratiju, a bogati za oligarhiju. Elem, Aga-
tokle je bio graanin niskog, ak kako Machiavelli kae, prezrenog roda, jer
mu je otac bio grnar, koji je izdravao sebe i porodicu pravei lonce od gli-
26
Bertrand Russell, Power, op.cit., s. 53
27
Bertrand Russell, Power, op.cit. str. 54,55
28
244 . , - .
ne. Kako je Agatokle bio lep mladi, postao je favorit jednog bogatog graa-
nina Sirakuze po imenu Demas, koji mu je nakon smrti ostavio novac, a
Agatokle se jo i oenio njegovom udovicom. Mada je, prema Machiavellie-
vom svedoenju, kao mladi provodio poroan ivot, imao je dovoljno teles-
nih i duevnih sposobnosti da, uavi rano u vojsku, postane pretor Sirakuze.
Vladavina Sirakuzom je u to vreme bila meavina demokratije i oligarhije, sa
savetom od eststotina najbogatijih ljudi grada. Agatokle je priredio gozbu za
etrdeset najbogatijih lanova saveta, u toku koje su ih njegovi vojnici pobili.
Obrazlaui to skovanom zaverom protiv njega, Agatokle je poveo svoju vo-
jsku u grad naredivi im da opljakaju i sve ostale lanove saveta. U toku
pljake pobijeno je mnogo ne samo bogatih ljudi, ve i onih koji su izlazili
na ulice da vide ta se deava.
Nakon dvodnevnog masakra u kome su njegovi vojnici danju ubijali
mukarce, a nou napadali ene, Agatokle je sazvao skuptinu graana na
kojoj je izjavio da e oistiti grad od svih koji su za monarhiju, a da e se on
navodno povui u privatan ivot. Ali vojska i siromani graani, kojima su
oproteni dugovi i podeljena zemlja, proglasili su ga jedinim generalom. Kao
tiranin je vladao dvadesetosam godina Sirakuzom, dva puta je odbranivi od
Kartagine. Ali je i tokom vladavine, a naroito u ratovima, pokazivao izuzet-
nu svirepost. Tako je, kada je sa svojom armijom plovio za Afriku, vodio
decu Sirakuze kao taoce, da bi spreio pobunu u odsustvu. U jednoj drugoj
prilici pozvao je Aleksandrovog kapetana Ofelasa da zajedno napadnu i os-
voje Kartaginu, a onda ga je na prevaru ubio, a njegovu vojsku pripojio svo-
joj. Kad mu se jednom vojska pobunila i ubila dva sina, tajno se vratio u
Sirakuzu i pobio sve roake pobunjenih vojnika, ukljuujui i ene i decu. U
toku ratova sa Kartaginom proterao je iz Sirakuze osam hiljada onih za koje
je smatrao da su joj naklonjeni. Kada je opsedao Atiku koristio je kao ivi
tit tri stotine njihovih ljudi koje je pohvatao u polju. ak je i Machiavelli,
povodom njega rekao: Ne moe se ipak nazivati vrlinom ubijanje svojih
sugraana, izdaja prijatelja, gaenje date rei, odsustvo sauea i vere. Sve
to moe da donese oveku vlast, ali ne i slavu. Ako se razmotri sa kakvom je
jainom duha ulazio u opasnosti i iz njih izlazio, kao i veliina njegovog
duha u podnoenju i savlaivanju nedaa, ne uviamo zato bi se on morao
smatrati niim od ma koga vojskovoe. Pa, ipak, njegova grozna svirepost i
neovenost, uz bezbrojna zloinstva, ne doputaju da se on ubroji meu
velike ljude. Ne moe se, dakle, pripisati srei ili vrlini ono to je on postigao
i bez jedne i bez druge.29
Na kraju ove prie Russell konstatuje da Agatokle nije imao srean
ivot; ena mu je imala aferu sa sinom, a jedan unuk mu je ubio drugog. Sam
Agatokle je zavrio tako to je taj unuk nagovorio slugu da otrovom namae
29
Nikolo Makijaveli, 2004, Vladalac, Beograd, Ue, str. 40 i 41
, . 2, , 2011. 245
akalicu za zube, pa se starac otrovao. Kada je video da umire, Agatokle je
sazvao skuptinu traei osvetu nad unukom, ali graani su se konano pobu-
nili. Tiran je morao da pouri i pre smrti na sopstvenu sahranu, a graani su
konfiskovali svu njegovu imovinu i ponovo uspostavili demokratiju.30
Revolucionarna mo
Poredak tradicionalne moi moe da se srui na dva razliita naina.
Moe se dogoditi da su verovanja i mentalni obiaji na kojima je poivao
stari reim ustuknuli pred rairenim skepticizmom; u tom sluaju drutvena
kohezija moe biti sauvana samo upotrebom ogoljene moi. Ili se moe do-
goditi da nova verovanja, ukljuujui i nove mentalne obiaje, zadobiju tak-
vu iroku podrku ljudi, i u najmanju ruku postanu dovoljno jaki da zamene
vladu u skladu sa novim uverenjima na mesto one koja je zastarela31.
Kada se tradicionalna mo iscrpi i priblii svom kraju, moe biti zame-
njena revolucionarnom vlau, koja pored ogoljene moi predstavlja, kao to
smo videli, drugi tip takozvane novosteene moi. Revolucionarna mo se
zasniva na uverenjima veine stanovnitva ili velikog broja ljudi u neophod-
nost radikalnih promena.
Analizu revolucionarne moi Russell vri na etiri istorijska primera.
Na primeru ranog hrianstva Russell pokazuje da borba za mo izme-
u crkve i drave zapoinje pitanjem: Koje stvari pripadaju bogu, a koje Ce-
zaru? Princip da treba biti pokoran bogu pre nego oveku, pa makar on bio i
vladar, rano hrianstvo je tumailo na dva naina. Boje zapovesti mogu se
preneti do individualne ovekove savesti ili direktno, ili indirektno putem
posredovanja crkve. Dakle, hriansko uenje je u ovoj fazi podrazumevalo
slabljenje drave ili u prilog prava na privatno rasuivanje ili u prilog crkve,
kao medijuma izmeu oveka i boga. Kako je prva alternativa koncepcijski
vodila u anarhiju, ostaje kao reenje crkva. Ali se drava nije predala, ak ni
onda kada je Konstantin prihvatio hrianstvo. Poznat je u tom smislu primer
Henrija VIII, koji je englesku crkvu odvojio od papske jurisdikcije, a sebe
kao svetovnog vladara proglasio istovremeno i vrhovnim verskim pogla-
varom.
Revolucionarni pokret Reformacije je imao dvostruko dejstvo na odno-
se moi izmeu crkve i drave. S jedne strane, njegov religijski anarhizam je
slabio crkvu; a s druge strane, slabljenje crkve je ilo na ruku jaanju drave.
30
Sluaj tiranina Agatokla je ovde opisan na osnovu Machiavellievog i Russellovog kazi-
vanja, a oni su se opet, najvie oslanjali na Diodora. Vidi: Bertrand Russell, Power, op.cit.
str. 60-64, i Nikolo Makijaveli, Vladalac, op.cit. str. 39-41
31
246 . , - .
U nameri da uspe u svojoj borbi protiv tada etablirane crkvene hijerarhije
Luter je morao u svojoj borbi da se oslanja na podrku svetovnih prineva.
Na primeru Francuske revolucije i nacionalizma Russell pokazuje da
kada se bore za premo revolucionarni i tradicionalni vrednosni poredak,
mo pobednika nad pobeenim je ogoljena mo. Revolucionarna mo je ina-
e, kako se to pokazuje u sluaju Napoleona, vrlo sklona da se degenerie u
ogoljenu mo.
Poslednji primer sa Ruskom revolucijom i socijalizmom pokazuje po
Russellovom miljenju jednu novu vrstu legure moi koja je postignuta
amalgamacijom politike i ekonomske moi, to je omoguilo enormni pora-
st kontrole nad drutvom od strane vlade.
Ekonomska mo
Razmatranje ekonomske moi nije od primarnog interesa u Russellovoj
koncepciji moi. On razlikuje ekonomsku mo privatnih osoba od ekonoms-
ke moi ekonomskih korporacija, ali govori i o ekonomskoj moi vlade.
Smatra da je za demokratsku dravu kljuno pitanje kako ograniiti plutokra-
tsku mo, to jest kako onemoguiti da se ekonomska mo bogatih zloupotre-
bi i transformie u politiku mo. U tom smislu ukazuje na znaaj uloge
sindikata, kao i demokratskog javnog mnjenja.
Mo nad miljenjem
Kao to je ranije reeno, jedan od tri naina uticaja moi na individuu
odnosi se na mo nad miljenjem. Za razliku od ogoljene moi i moi koja
se zasniva na principu stimulansa (nagradama i kanjavanjem), mo nad
miljenjem je najmeka po formi, ali i najtee prepoznatljiva. Mo postignuta
uenjem ili mudrou ili stvarnim ili pretpostavljenim autoritetom zasniva se
na pristanku onih nad kojima se mo vri. Njena najvea snaga lei u ubei-
vanju i poverenju, u veri sakralnoj ili sekularnoj, u spremnosti da se dobro-
voljno i iz ubeenja prihvati vlast i mo.
Na prvi pogled se ini da je mo nad miljenjem svemona i najsveo-
buhvatnija. Tako je, veli Russell, vojska neupotrebljiva ako vojnici ne veruju
u stvar zbog koje se bore; a zakoni su nemoni ako nisu prihvaeni i poto-
vani od veine stanovnitva. Ali zakljuiti iz svega toga da je mo nad mi-
ljenjem u toj meri omnipotentna da predstavlja presudnu mo u drutvenim
odnosima i da se sve druge forme moi mogu izvesti iz nje, bila bi, po oceni
Russella, samo polovina istina, s obzirom da se ne uzimaju u obzir snage
koje determiniu miljenje32.
32
, . 2, , 2011. 247
Ono to meutim razlikuje mo nad miljenjem od drugih formi moi
lei u injenici da se verovanje nikad u poetku ne oslanja na mo sile. Prvi
korak u kreiranju iroko rasprostranjenog miljenja mora biti preduzet isk-
ljuivim korienjem sredstava ubeivanja. Dakle, na poetku imamo isto
ubeivanje kojim se pridobija manjina. Tek u drugom koraku koristi se sila
da se obezbedi da i ostatak zajednice prihvati to miljenje. U treem koraku,
to jest na kraju tog procesa, imamo iskreno verovanje veine koje ponovo
ini upotrebu sile nepotrebnom33.
Postoje, meutim, i instance uticaja na miljenje koje se ne oslanjaju na
upotrebu sile ni u jednoj fazi. Tipian primer za to je uspon nauke. Russell
smatra da je razvitak ljudskog znanja, a posebno u formi nauke, na presudan
nain doprineo usponu ljudske civilizacije. Sa naukom razum je prevladao
predrasude. Naunici su najvie doprineli kreiranju modernog sveta jer se
njihova mo zasniva na injenicama i istini.
Verovanja, kada nisu tradicionalna, proizvod su nekoliko faktora: elja,
dokaza injenica, ponavljanja. U snazi i mogunosti neprestanog ponavljanja
lee znaajni kapaciteti posednika moi da utiu na verovanja. To je jedan od
vanih nalaza Russellove analize moi. Zvanina propaganda je mono sred-
stvo ubeivanja i ona ima stare i nove forme.
Zavrne napomene o Russellovoj koncepciji moi

Bertrand Russell, filozof i matematiar, mislilac velike erudicije i izra-
zito jake pacifistike orijentacije, ponudio je jedno osobeno i kompleksno
shvatanje moi. U sreditu te koncepcije je ideja o dvostrukoj analogiji moi
i energije. Kao to energija proima sve fizike procese, tako mo proima
sve drutvene procese. I kao to se energija transformie i ispoljava u razlii-
tim oblicima, tako se i mo transformie i pojavljuje u razliitim formama.
Ma koliko privlana ova analogija ima dvostruko ogranienje. Prvo, za razli-
ku od energije za koju fiziari kau da je neunitiva, pa je suma energije u fi-
zikom svetu konstantna, mo je u drutvenom svetu veoma promenljiva ve-
liina, a miljenje da je suma moi u jednom drutvu konstantna, daleko je
od opteprihvaenog stava u drutvenim naukama. Drugo ogranienje nave-
dene analogije je u tome to su u fizici zakoni transformacije energije iz jed-
nog oblika u drugi relativno jasno definisani; u drutvenim naukama smo jo
uvek daleko od toga, a ini mi se da tako ostaje i posle Russellove knjige
Mo (Power).
33
248 . , - .
Kao autor knjige Ljudsko znanje (Human Knowledge) Russell se sa u-
enjem pita kako je mogue da je mo koja proistie iz ljudskog znanja vea
u necivilizovanim zajednicama i da stalno opada sa napretkom ljudske civili-
zacije. Kao to kae intelektualac je, onakav kakvog ga mi znamo, duhovni
potomak svetenika, ali ga je irenje edukacije ostavilo bez moi. I dodaje:
iako sada znanje ima veu ulogu nego ranije, primetna je injenica da, u sk-
ladu s tim, nije bilo odgovarajueg rasta moi meu onima koji poseduju no-
va znanja.34 Ipak, to ga ne spreava da ukae na novu vrstu monog poje-
dinca to ga je iznedrio rast velikih ekonomskih organizacija: the executive
(izvrilac) kako se naziva u Americi. Na pitanje odnosa znanja i moi vrati-
emo se jo najmanje dva puta u ovoj knjizi, a posebno u poglavlju o Fouca-
ultovoj koncepciji moi. Uzgred da skrenemo panju i na knjigu Wrighta Mi-
lsa Znanje i mo koja potvruje Russellovu tezu o razlazu znanja i moi u
savremenom drutvu.
U razmatranjima odnosa moi i moralnih normi Russell, prema tuma-
enju V. Stanovia, uoava dva razliita aspekta morala: s jedne strane to
je drutvena institucija slina pravu, a s druge, to je stvar individualne save-
sti. S obzirom na prvi aspekt, moral je sastavni deo aparata moi,a s obzirom
na drugi, moe biti i esto jeste revolucionaran, jer kao stvar individualne sa-
vesti upuuje oveka na samostalno vrednovanje i prua moralnu osnovicu
svim herezama, bez obzira da li je re o svetovnom ili moralnom kode-
ksu.35
Zanimljivo je da je Bertrand Russell bio vrlo kritian prema destruktiv-
noj moi nekontrolisanog industrijskog razvoja na Zapadu. Zbog toga, nakon
zavretka Prvog svetskog rata (i putanja iz zatvora jer je zbog pacifistikih
aktivnosti bio uhapen) Russell provodi neko vreme u Sovjetskom Savezu, a
zatim znatno due u Kini.36
Jedno od kljunih pitanja koje interesuje Russella je pitanje politike
moi u demokratijama. On tu razlikuje dve situacije s obzirom na karakter
vremena. Kvaliteti koji ine politiara uspenim u demokratskom sistemu
variraju zavisno od karaktera vremena, tj. nisu isti u mirnim vremenima i u
vreme rata ili revolucije.37
34
Bertrand Rasel, Oblici moi, op. cit., s. 116
35
Vojislav Stanovi, Koncepcija moi u politikoj i drutvenoj teoriji Bertranda Rasela,
op.cit., s. 33
36
Nakon pet nedelja Russell razoaran naputa Sovjetski Savez, a kao plod ovog boravka
pie knjigu Praksa i teorija boljevizma (The Practice and Theory of Bolshevism, 1920). U
Kini provodi oko godinu dana, a svoje utiske objavljuje u knjizi Problemi Kine (The Prob-
lems of China, 1922).
37
Bertrand Rasel, Oblici moi, op.cit. s. 116
, . 2, , 2011. 249
U mirnim vremenima, kae Russell, ovek moe doiveti politiki us-
peh odajui utisak vrstine i zdravog razuma. Meutim, u vremenima krize,
uzburkanim vremenima, potrebno je neto jae: vie odlunosti, strastvenosti
i smelosti. U uzburkanim vremenima politiaru nije neophodna mo rezo-
novanja, niti shvatanje bezlinih injenica, a ni trunke mudrosti. Ono to mo-
ra posedovati je mo ubeivanja masa da se ono to oni strastveno ele moe
postii i da je on, sa svojim nemilosrdnim odlukama, ovek koji e to ostva-
riti.38
Mada se, kako ocenjuje V. Stanovi, Russell bez rezerve izjanjava
za demokratiju, on ukazuje i na niz njenih protivurenosti, a posebno na
njen kljuni paradoks. Taj paradoks Russell definie na sledei nain: Naj-
uspeniji demokratski politiari su oni koji postignu unitenje demokratije i
uspostave diktaturu. Kao krunski argument za ovako otro formulisanu pro-
tivrenost demokratije Russell navodi tvrdnju da su Lenjin, Musolini i Hitler
dugovali svoj uspeh demokratiji. Na kraju, Russell ukazuje na jedan prikrive-
ni oblik moi pojedinaca mo iza scene. To su ljudi koji vie vole mo
nego slavu.
Literatura:
Ludvig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Logos, Sarajevo,
1987
Bertrand Russell, 1971, Power, A New Social Analysis, London,
Unwin Book
Bertrand Rasel, Problemi filozofije, Nolit, Beograd, 1980
Bertrand Rasel, Istorija zapadne filozofije, Kosmos, Beograd, 1962
Bertrand Rasel, Ljudsko znanje, Nolit, Beograd, 1961
Vojislav Stanovi, 1962, Koncepcija moi u politikoj i drutvenoj
teoriji Bertranda Rasela, asopis Gledita, Beograd, br. 9, godina III,
38
Bertrand Rasel, Oblici moi, op.cit, s. 118

316.334.55 (497.11)
Milosav Milosavljevi
Characteristic forms of deviation in rural populations
Abstract: This paper deals with analyses and presentations of characteristic

forms of social deviations in rural areas, having in mind the economical, social, po-
litical, curlturological and socio-psychological context of the life of rural popu-
lations in Serbia. Apart from a comparative indication of the link between social
deviations in rural areas and their general featurs in Serbia's society, a special
analysis is devoted to their specificites related to rural populations. The author
adopted a wider humanistic approach to the understanding of the essence of social
deviations. In that sense apart from alcoholism, property and organized crime, nar-
cotics addiction and violence at a micro-social level also poverty, unemployment,
idleness, alienation an marriage and family disorganization in rural populations.
The basic point of the paper is that essential changes in the position, style and
quality of life, as a prerequistite to preventing and reducing the indicated and othe-
rwise manifested forms of social deviations in rural areas, cannot be achieved
without a thorough reexamination and acceptance of new policies and treatment of
agriculture, rural areas and farmers.
Keywords: social deviations, countryside, rural populations, poverty, unem-
ployment, alcoholism, crime, narcotisc addiction, family disorganization, rural-ori-
ented policies.
:
, ,
, -
. -
,
.
-
. , -
,
, , , -
, .
252 . , . .
. -
, ,
-
, -
, .
: , , , -
, , , , , -
, .

-
, ,
. -

. ,
-
. ,
, , -
, , -
.
, , -
, -
, .
-

.
, ,

,
(, ,
).
, ,
.
-
: ,
-
? , -
. , -
-
,.
, , , -
, . 2, , 2011. 253

,
( ). -
,
, -
, -, -
, .

, -
, -
.
-

-
( -
, , -
) -
, .
, ,
,
, .

-
.
,
.1 ,
-
, -
. , -
o .2 , -
-

. -
-
1
: : , , 2003, -
.
2
Ibid.
254 . , . .
.3 -

XXI ,
.
e,
, -
: , , ,
, ,
, , -
, ,
, .
-
(, -
, -
) -
.
, , -
-
, .
-
,
, ,
, -

,
.
-
,
. -
,
-
, .
, , -
,
-
,
.
3
: , , (2001):
, ,
- .
, . 2, , 2011. 255
, ,
-
, ,
.
, , -
,
-
, .
-

-
,
, .
.
, ,
, -
,
.
, -
, ,
, , ,
,

, .

. -

.

-
, -
, -
, , ,
. -
,
-
, , -, -
, .
256 . , . .
-
.
, ,
, .

, , ,
-
, . -
-
,
,
, . -
, , -
.

,
-
,
.

, -
-
, , , -
.
-
,
, -
, .
, -
,
, -
. -

, , -
.
-
, .
,

. ,

.
, . 2, , 2011. 257
, ,

, -
.
, -
, ,
. -
-

,
. -
, , -

,
.
XXI -
, ,
,
. ,
-
. , -
.
.

,
.
,
.
, -
-
.
, ,
, -
-
,
, -
.
,
, ,
, . ,
258 . , . .
,
.
-
-
. ,
,
. , -
,
, .
-
. -
-
.
, ,
-
, .

: , , -
, , . -
, -
-
.4

, .
,
.

,
.
.

, -
. -
, , -
-
.
(, -
) ( )
4
:
, . 2, , 2011. 259
(, , .).

, -
, -
. -
, -
.
, -
.
, -
,
, , . -
, -
. -
,
, -
-
(, , -
). ,
.
.
, -
.

, . ,

. -
, -
,
, .

, . -
.
-
, , ,
.
,
, ,
,
, , e. -
.
260 . , . .
-
,
. , -
, , , -
.
- , -
,
, , , -
.
,
-
-
. . -
-
, -
, -
, .
, -
,
.
, -
,
. -
,
.
, ,
-
. , -
,
, ,
( , , .)
.
, ,
,
.

,
. -
, . 2, , 2011. 261

: , -
( ), -
, , --
, ,
.
,
, , -
-
.
-
,
, e.
-
.

,
. , -
, ,
. .
, -
. -

, ,
, ,
.
,
.
-
, ,
. , -
. -
,

.
- , -
, ,
-
, , , -

. -
262 . , . .
, -
.

, ,
, .
-
, .
( 15%),
( -
). -
,
.
,

, . -
, ,
-
, .
,
.
-
,
. -
, -
. -
-
.

. , , ,
, -
.
, -
, .
,

.

, , -
. -
-
, . 2, , 2011. 263
.
, , -
, -
. -
, , -
.
,
,
, -
,
.
, ,
. ,
, -
.

, -

, , , ( -
, ), , ,
, -
.

,
. -
. , -
-
.
.
, -
.
-
, .
,
, .

,
. -
, ,
, -
.
264 . , . .

, ,
, -
.
, -
, -
-
, -
.
, -
, -
, -
.

.

. -
.

-
, -
.
, . ,
-
. -

. -

-
.
,
, -
. ,
.
, -
, ,
, . ,
, ,
,
, . 2, , 2011. 265
,
.

, -
, , , ,
.
-
. , , , ,
, .
. -

.
,
. ,
, -
.
, ,
, ,
.
,
, (
).
, -
,
, , -
. , -
,
,
.
, -
, .
, , -
. -
, , - -
, -
. , : ,
, -
. ,
, -
.
266 . , . .
, -
, -
. ,
-
, , -
.
-
,
, (-
). -
,
, ,
.
-
( , ,
, .) -
, , -
. -
, -
.
, -
,
, -
. -

. ,
, -
. . -
. ,

.
, -
, -
.
-
( , ) ,
,

. -
, -
.
, . 2, , 2011. 267
. ,

,
. -
, ,
. -
,
.
, ,
-
, , , -
. ,
-
, -
.
-
.
, . -

, ,
,
-, -
. , -
, -
.
, .
, -

.
:
?
. , -
( , , ,
, -
.)
. , -
, , -
. -
, , -
, .
-
.
268 . , . .

,
,
-
.
. -
-
-
. , ,
, ,
.

, -
. , ,
,
. ,
. ,
.
(, -
, .).
-
. .
, -
, -
. , , -
,
.
, ,
. -
. -
. , ,
. -
, , -
-
, -
. -
, .
, -
,
, -
.
, . 2, , 2011. 269
, ,
, -
, -
. ,

, . -

.

- , -
, .

, . ,
,
, .
-
, .
, , -

.
-
, -
. -
, -
, . -
-
-
. . -

, , . -
-
,
. -

.
-
.
. -
, ,
, ,
. -
270 . , . .
, , -
.

. ,
, .
,
, -
. -

:
.
,
, --
. ,
, -
.
, -
-
. , -
, . -

.
-
(, -
, , , -
, , -
).

, -
. ,
.

.
,
. -
,
. ,
. ,
,
. -
. -
, . 2, , 2011. 271
, -
,
.
,
. -
. -
-
.
, -
-
. , , -
. -
-
.
, -
, , -
.

, -
. ,
. -
,
. , -
, -
.
, ,
. ,
.
, -
, .
-
. ,
(, -
, ,
), -
( -
, , ),
, , -
.
272 . , . .
: -
-
-
, ,
, .
-
-
.
,
, -
,
, -
.

-

( ), ,
. ,

.
:
1. ckerman, Susan Rose, 1998: Corruption and Development, Annu-al
World Conference on Development Economies 1997, edited by Boris
Pleskovic & Joseph E. Stirlitz, The World Bank, 1998).
2. , , (2001):
,
, - .
3. , 1995:
: , , I -
.
4. , 1998: , , .
5. , 2000: , -
, , ,
.
6. , 1980: , , .
, . 2, , 2011. 273
7. , 1998: ( ),
, .
8. , 2002: ,
, , .
9. ,
(2000): , .
10. , 1997: , -
, ,
, . 3.
11. , 1994: ,
90-, , .
12. , 2000: ,
, .
13. , 1995:
: 1991-1995, ():
: -
, ,
.
14. , 2001: , , .
15. , 2003: , ,
.
16. , 1997: , -
, , 21.
, , .
17. , 1999: -
. , -
, 1-2/1999.
18. , 2000: , , -
.
19. , 1997: -
, , .
Sinia Atlagi
32.019.5
SAVREMENA POLITIKA PERSUAZIJA

NOVO RUHO STARE PROPAGANDE?
Summary: An emphasized ideological approach to political propaganda, i.e.
different understandings of the concept in the 20th century and at the beginning of
the 21st century as well has been one of the authors main reasons to study such a
topic. Though the concept of propaganda was first used in relation to western de-
mocracies and, at the same time, indoctrination was used in relation to totalitari-
an regimes, the term political propaganda was quickly associated with non de-
mocratic, dictatorship, totalitarian countries. Political propaganda has been
understood in a pejorative way, as indoctrination, deception or fraud. At the same
time, the concepts of political persuasion, publicity, government publicity, adver-
tizing, public relations, information operations and others have been introduced in
the western democracies. This paper aims to determine whether the rejection of po-
litical propaganda in the scientific literature in the West has been theoretically
based and to give a scientific explanation for the differences between this concept
and the concepts it has been replaced with.
Key words: political propaganda, political persuasion, political marketing,

public diplomacy, psychological operations, total propaganda, totalitarian propa-
ganda
Saetak: Jedan od osnovnih razloga autorovog istraivanja na predloenu

temu lei u naglaenom ideolokom pristupu politikoj propagandi, to jest u opre-
nosti shvatanja pojma politika propaganda tokom 20. i na poetku 21. veka. Ia-
ko se u poetku pojam propaganda koristio za zapadne demokratije, dok se za
totalitarne reime upotrebljavao izraz indoktrinacija, kasnije se pojam politika
propaganda vezuje za nedemokratske, diktatorske, totalitarnedrave. Poli-
tika propaganda shvata se u peorativnom smislu kao indoktrinacija, obmana, la
ili prevara. U isto vreme za zapadne demokratije koriste se termini politika per-
suazija, publicitet (publicity) ili vladin publicitet (government publicity),
oglaavanje (advertizing), odnosi sa javnou (public relations), informativ-
ne operacije (information operations) i dr. Cilj ovog rada jeste da se odbacivanje
opteg pojma politika propaganda u savremenoj zapadnoj literaturi i njegovo
razlikovanje u odnosu na pomenute pojmove razmotre sa teorijskog stanovita, od-
nosno da se d nauno objanjenje ustanovljenih razlika o prirodi, odnosno sadra-
ju i obimu ovih pojmova. Autor rada nastoji da utvrdi da li je teorijski utemeljeno
.
276 . , .
razgranienje pojma politika propaganda od drugih pojmova kojima se zame-
njuje, kojima se apsolutizuju razlike izmeu ovih pojmova i oni uspostavljaju kao
posebni entiteti, a to onda rezultira i odbacivanjem pojma politika propaga-
nda.
Kljune rei: politika propaganda, politiko ubeivanje, politiki marketing,

javna diplomatija, psiholoke operacije, totalna propaganda, totalitarna propaga-
nda
U odreenju koncepta politike propagande savremeni autori polaze od

politikog ubeivanja, odnosno od politike persuazivne delatnosti kao jedne
od funkcija politikog komuniciranja. Politiko komuniciranje, pod kojim se
u savremenim drutvima podrazumeva razmena razliitih sadraja u domenu
politikih aktivnosti, optiji je pojam od politikog ubeivanja i politike
propagande i obuhvata sve vidove komuniciranja u politikoj sferi bez obzira
na oblik vlasti i drutvene i politike uslove, na oblike u kojima se pojavljuju
sadraji kao i na sredstva koja se koriste.1
Politika persuazija predstavlja skup trajnih komunikacijskih procesa
preduzetih sa ciljem da se njima utie na formiranje, uvrivanje i promenu
stava ljudi o odreenom politikom pitanju, dogaaju ili akteru i da se izazo-
ve angaovanje ljudi u politikom ivotu. Ona moe biti spontana i organizo-
vana. Organizovana politika persuazija je politika propaganda. Neki prou-
avaoci politike persuazije odnos pojmova politiko ubeivanje i politi-
ka propaganda shvataju na nain drugaiji od ovde iznetog. Tako R. M. Per-
loff smatra da je ovakvo odreenje politikog ubeivanja nepotpuno i da
ono, pored navedenog, mora da ukljui i atmosferu slobode izbora2 ili,
kako pie D. J. OKeefe, okolnosti u kojima pojedinac koji biva nagovaran
ima izvesnu slobodu3. Na ovaj nain R. M. Perloff nastoji da politiko
ubeivanje suprotstavi politikoj propagandi kao prinudi za koju vezuje ana-
lize ponaanja mase, monopolistiku kontrolu medija i loe, drutveno nepri-
hvatljive ciljeve ubeivaa.4 Ovaj autor odreuje propagandu kao persua-
zivnu komunikaciju sa kojom se pojedinac ne slae i kojoj pripisuje neprija-
teljske namere.5
Slino R. M. Perloffu, M. Scammel pravi razliku izmeu prinudnog i
manipulativnog ubeivanja i tvrdi da se totalitarna propaganda zasniva na
1
Slavujevi, Z., Politiki marketing, Fakultet politikih nauka, Beograd, 2005, str. 9
2
Perloff, R. M., The Dynamics of Persuasion: Communication and Attitudes in the 21st
Century, Lawrence Eribaum Associates, Inc., Publishers, New Jersey, 2003, str. 34
3
OKeefe, D. J., Persuasion:Theory and Research, Newbury Park, CA:Sage, 1990, str. 17
4
Perloff, R. M., The Dynamics of Persuasion: Communication and Attitudes in the 21st
Century, Lawrence Eribaum Associates, Inc., Publishers, New Jersey, 2003, str. 17
5
Isto, str. 18
, . 2, , 2011. 277
prinudnom ubeivanju, a da se na manipulativnom ubeivanju (koje vezuje
za istraivanje individualne motivacije) zasniva politiki marketing. Drugi
autori, poput J. P. Bobina, pokuavajui da politiki marketing kao ubeiva-
nje suprotstave politikoj propagandi kao psiholokoj prinudi, politiki
marketing izjednaavaju sa politikim ubeivanjem, a politiku propagandu
sa politikom manipulacijom.6 Imajui ovo u vidu namee se pitanje da li ovi
autori s pravom redukuju sadraje i obim pojmova politika propagan-da i
politiko ubeivanje svodei politiku propagandu na totalitarnu pro-
pagandu, a za politiko ubeivanje koriste termin politiki marketing ili
prosto, kako to ini R. M. Perloff, zadravaju termin ubeivanje nastojei
da ukau na njegovu drutveno korisnu ulogu i razgranie ga od drutveno
opasne politike propagande. Ne radi li se ovde o pokuaju da se terminolo-
kim novinama delatnost politikog ubeivanja oslobodi hipoteke manipula-
cije i obmane kojim je tradicionalno optereena politika propaganda? Odgo-
vore na ova pitanja treba traiti kroz identifikaciju temeljnih metodskih prin-
cipa i tehnika kojima se rukovodi i slui politika propaganda i njihovu kom-
paraciju sa principima i tehnikama persuazivnih aktivnosti koje se preduzi-
maju sa ciljem da se obezbedi podrka ljudi odreenim politikim idejama
koje se u savremenim drutvima zapadnog tipa nazivaju politikim ubeiva-
njem, politikim marketingom, politikim reklamiranjem, psiholokim
operacijama i sl.
Karakteristike politikog ubeivanja u zapadnim demokratijama

Reklamiranje (advetising) je, prema Ph. M. Tayloru, krajem 20. veka
postalo prihvatljiva propaganda u zemljama trine ekonomije. Ovaj autor
podsea kako je nivo tolerancije prema ovom obliku propagande vii nego
prema politikoj propagandi koja zato traga za eufemizmima kao to su
politiko reklamiranje, informativna politika (information policy) i, u
poslednje vreme, spinovanje (spin doctoring). Osnovnu kopu izmeu rek-
lamiranja i propagande on nalazi u koristi koju stiu i proizvoa proizvoda
koji se reklamira i subjekat za kojeg se sprovodi propagandna aktivnost. U
isto vreme, on se otro suprotstavlja savremenim kritiarima politike propa-
gande prema kojima je osnovni cilj propagandiste da ostvari korist za politi-
kog subjekta koji ga je angaovao dok, na primer, aktivnost Centralnog biroa
britanske vlade za informisanje (Central Office of Information - COI) ne
smatraju propagandom zato to navodno obezbeuje korist recipijentima, to
jest graanima a ne samo vladi kao izvoru poruka. Po njemu, ovde je re o
6
278 . , .
paljivo pripremanoj samozabludi.7 Sutinu ove zablude on pokazuje na
primeru vladinih sezonskih kampanja protiv vonje u pijanom stanju. Cilj
kampanja koje vlada finansira novcem poreskih obveznika je pokuaj da se
spasu ivoti nedunih ljudi i svaki oblik informisanja kojim se vri psiholo-
ki pritisak na neodgovorne da ne piju a potom voze doprinosi nevinim
ljudima i to je onda dobra stvar koju drava ini da bi zatitila graane.
Kada se, kao rezultat kampanje, na putevima smanji broj nesrenih sluajeva
usled vonje u pijanom stanju, smanjuje se i pritisak na Nacionalnu zdravst-
venu slubu to, po Ph. M. Tayloru, znai direktnu korist za dravu kao fina-
nsijera kampanje. Efekat utede bi se mogao ostvariti i pojaanim kanjava-
njem, ali nagovaranje je neuporedivo prihvatljivije od prinude.8 Kritiari
propagande i slubenici vladine kancelarije za informisanje, za razliku od
Taylora, smatraju da kampanje poput ove pretpostavljaju korist za obe strane
pa se stoga i ne mogu smatrati propagandom. Oni, sa druge strane, proputa-
ju da ukau na to da ako subjekat neto propagira i ako od toga ima korist ne
znai da i publika ne moe da ima korist.
U knjizi Britanska propaganda u 20. veku: Prodaja demokratije Ph. M.
Taylor ukazuje i na zapostavljenost propagande i psiholokog rata kao znaa-
jnih instrumenata britanske spoljne politike u 20. veku. Prema njemu u diplo-
matiji je aktivnost ciljanog informisanja, to jest propaganda dugo posmat-
rana kao priivak politikim, vojnim ili ekonomskim strategijama odreenog
perioda. Meutim, u vreme Prvog svetskog rata propaganda je imala mnogo
znaajniju poziciju, a evolucijom britanskog parlamentarnog sistema, to jest
davanjem opteg prava glasa, ona je dobila centralnu ulogu kao funkcija dr-
ave. Ova uloga je jasna i danas, izmeu ostalog i u aktivnostima kakve sp-
rovodi i gore pomenuti COI. Meutim, prema Ph. M. Tayloru znaaj dravne
propagande u zapadnim demokratijama ini se nikad nije bio tako izraen
kao u vreme hladnog rata. Po njemu, ljudi u zapadnim liberalnim demokrati-
jama su bili u zabludi da je propaganda bila neto ime se sluio samo nepri-
jatelj, to jest komunistiki blok. Naime, kreatori politike u njihovim zemlja-
ma su ih ubeivali da ideoloki neprijatelj preti da ugrozi nain ivota zapad-
nog oveka i, u isto vreme, nastojali da taj nain ivota izraze kao nikada pre
kako bi senci rata, koji nije bio ni blizu rata u konvencionalnom smislu, pri-
dodali na znaaju.9 Sadrajima popularne kulture pojaavan je strah od
neprijatelja koji je navodno pretio spolja, ali i iznutra. Napori da se projektu-
je zapadna ideologija, kultura i naroito amerika uloga lidera slobodnog
7
Taylor, Ph. M., British Propaganda in the 20th Century: Selling Democracy, Edinburgh
University Press, 1999, str. 243
8
Isto, str. 244
9
Isto, str. 246
, . 2, , 2011. 279
sveta i bastiona antikomunizma dovee kasnije do optubi na raun SAD za
amerikanizaciju, kulturni imperijalizam i tzv. coca-colonialism. Ovaj
autor zakljuuje da se persuazivna aktivnost zapadnih demokratija sprovoe-
na tokom hladnog rata moe nazvati istim imenom kao i aktivnost komunista
propagandom. On smatra da nakon svega to je reeno i uraeno jasno je
da je kreatorima politike u demokratskim i nedemokratskim sistemima zajed-
nika jedna stvar ista motivacija, to jest namera da se ljudi ubede da mis-
le i deluju na nain na koji oni (kreatori politike S. A.) ele.10
Pojam javna diplomatija takoe treba smestiti u okvire politike pro-
pagande. Slubenici amerike informativne agencije (US Information Age-
ncy USIA) su svojevremeno javnu diplomatiju definisali kao promovisa-
nje nacionalnog interesa i nacionalne bezbednosti SAD kroz razumevanje,
informisanje i uticaj na inostrane javnosti kao i proirivanje dijaloga ameri-
kih graana i institucija sa pandanima u inostranstvu (www.publicdiploma-
cy.org, 15. januar 2009.).11 Razliiti su oblici promocije koje odreena zem-
lja koristi u javnoj diplomatiji a najee je re o razliitim programima raz-
mene studenata, odravanju raznovrsnih seminara, susretima poslovnih i lju-
di iz sveta nauke, aktivnostima kulturnih centara odreenih zemalja u inost-
ranstvu (koje ukljuuju pripreme gostovanja pozorinih trupa, promocije fil-
mova, organizovanje koncerata i knjievnih veeri i sl.), turistikoj prezen-
taciji zemlje i dr.
C. Ross, ameriki ambasador i koordinator za javnu diplomatiju u State
Departmentu, pie u tekstu Stubovi javne diplomatije: Rvanje sa meunarod-
nim javnim mnenjem da javna diplomatija moe biti uspeno sprovoena
ukoliko se u pristupu ovoj delatnosti odgovori na nekoliko zahteva. Re je,
pre svega, o zahtevu da promocija SAD u inostranstvu bude usklaena sa
realnom amerikom politikom zasnovanom na vrednostima koje javna diplo-
matija ima da objasni. To znai da ona mora biti inkorporisana u spoljnu po-
litiku i podrazumeva koordinaciju veeg broja vladinih agencija. Dalje, ele-
menti sadraja odreene poruke moraju da budu usklaeni, a poruka verodo-
stojna. Zatim, vano je prilagoditi poruku karakteristikama ciljne grupe i ob-
10
Isto, str. 247
11
Delatnost koja je danas poznata pod nazivom javna diplomatija zaeta je u okviru ame-
rike slube za ratno informisanje (OWI) tokom Drugog svetskog rata. Po zavretku rata in-
formisanjem stanovnitva u drugim zemljama direktno e rukovoditi vlada State departme-
nt. U vreme administracije D. Eisenhowera ova aktivnost bie poverena posebnoj agenciji. J.
Carter je obustavio njen rad i ubrzo, 1978. godine, formirao novu Meunarodnu komuni-
kacionu agenciju (International Communication Agency ICA) koja e u vreme slubova-
nja R. Reagana biti preimenovana u USIA. Krajem 1990.-ih godina USIA i Glas Amerike
(VOA) vraeni su pod okrilje State Departmenta. Bela kua je 2001. godine formirala sop-
stvenu Slubu za globalne komunikacije (www.beyondintractability.org/essay/propaganda,
15. januar 2009).
280 . , .
raati se ne samo liderima mnenja nego masama i to posredstvom nacional-
nih i globalnih medijskih mrea. U prenosu poruka moraju da se koriste svi
komunikacioni kanali koji su na raspolaganju televizija, radio, internet,
novine i druge tampane publikacije. Pored ovih zahteva, strategija javne
diplomatije trebalo bi da obuhvati i to da u prenosu poruka i objanjavanju
amerikih vrednosti i politike aktivno uee uzme nevladin sektor, pre svih
humanitarne organizacije, kao i da se posebna panja obrati na raspoloenje
javnosti u drugim zemljama.12
Meu Rossovim stubovima javne diplomatije uoava se zahtev za je-
dinstvom politikog i javno-diplomatskog delovanja. To je i osnovni zahtev
koji se postavlja pred savremenu politiku i propagandu koji se, kako su jo
strunjaci amerikog FCC utvrdili analizirajui Hitlerovu propagandu, na ni-
vou funkcije propagande iskazuje kao zahtev da propaganda bude konstituti-
vni inilac politike. Vrednosna orijentacija koju C. Ross vidi u osnovi strate-
gije javne diplomatije osnova je i strategije politiko-propagandne delatnosti
u irem smislu. Dalje, ovaj autor upuuje na segmentaciju publike i propaga-
ndnu slojevitost to je jedan od kljunih metodskih principa politike pro-
pagande. Uzme li se u obzir da je, pored ovih karakteristika, re o organizo-
vanoj aktivnosti preduzetoj sa ciljem da se utie na inostrane javnosti13,
onda sa sigurnou moemo da zakljuimo da je re o vidu politike propa-
gande i to o politikoj propagandi prema inostranstvu.
Znaaj javne diplomatije za SAD je do izraaja naroito doao nakon
teroristikih napada na Svetski trgovinski centar u Njujorku 11. septembra
2001. godine. E. Brahm smatra da je neposredno nakon napada Bushova ad-
ministracija, nastojei da objasni svetu znaaj njene budue misije irenja
slobode (i skorog napada na Avganistan S. A.), razvila diskurs koji se
svodio na polarizacije dobro loe i bezbednost opasnost koji je uz
loe vesti iz Iraka doprineo irenju negativne predstave o SAD u inostrans-
tvu i u delu amerikog stanovnitva.14 Suoena sa optubama muslimanskog
sveta da je rat protiv terora izgovor za novi krstaki rat, administracija je
brzo prepoznala vanost poboljanja svog imida u svetu, a posebno na Bli-
skom istoku. Za vrlo kratko vreme State Department je imenovao C. Beers
(koja je rukovodila dvema najveim svetskim reklamnim kompanijama
Ogilvy&Mather i J. Walter Thompson) za podsekretara odeljanja za javnu
diplomatiju i javne poslove (Public Diplamacy and Public Affairs). Dravni
sekretar C. Powell je njenu ulogu opisao sledeim reima: Mi prodajemo
proizvod. Nama je potreban neko ko od amerike politike ume da napravi
12
Ross, C., Pillars of public diplomacy na Phil Taylors Website, ics.leeds.ac.uk
13
Isto
14
Isto
, . 2, , 2011. 281
novi brend.15 Pitanje koje se namee nakon Powellove izjave je ima li su-
tinske razlike izmeu delatnosti koju je zapoela C. Beers (a nastavila K. Hu-
ghes) i onoga to je tridesetih godina prologa veka za nemaku vladu radio
I. L. Lee, a koji je ubrzo optuen da je nemaki propagandista u Americi.
Oito je da nema jer se i on, promoviui nemaki turizam, bavio onim to se
tada nazivalo propagandom a danas javnom diplomatijom.16
Prodaja i politiki proizvod, pomou kojih je C. Powell odredio su-
tinu javne diplomatije, meu kljunim su pojmovima na kojima se bazira
koncepcija politikog marketinga. Pojam politiki marketing prvi je upot-
rebio S. Kelly u radu Profesionalni odnosi sa javnou i politika mo
(1956) u kojem ispituje sve vaniju ulogu profesionalnih nagovaraa u poli-
tici u vremenu nakon Prvog svetskog rata. Prema M. Scammel, pojam mar-
keting je za S. Kellya u sutini znaio persuazija i u to vreme predstavljao
je novo ime za propagandu.17 Zagovornici politikog marketinga, mau ko-
jima je i M. Scammel otro razdvajaju ovaj pojam od pojma politika pro-
paganda. Tako se u uvodu knjige Ideja politikog marketinga koju su pri-
redili N. J. OShaughnessy i S. C. M. Hennenberg navodi da bi kljuna razli-
ka izmeu ovih dvaju pojmova mogla da se svede na to da je marketing ono
to publika eli (pa se u skladu sa tim uobliavaju poruke), dok je, sa druge
strane, propaganda didaktika.18 Suprotno njima, zagovornici savremene
15
Brahm, E., Propaganda a web sajtu www.beyondintractability.org, 2007
16
Poetkom tridesetih godina prologa veka profaistika propaganda u Americi nala se u
fokusu panje Komiteta kongresa za protivamerike delatnosti (HUAC). Ovo telo istraivalo
je navode o angaovanju izvesnih amerikih kompanija za odnose sa javnou u korist naci-
stikog vostva u Nemakoj. Na tragu jedinstvenog problema u tom trenutku - propagiranja
nemake stvari u Americi istraivanja Instituta za analizu propagande i komiteta Kong-
resa ukazae na razliita shvatanja propagande kao delatnosti i odnosa propagande i demok-
ratije. Sumnje elnika HUAC-a da meu domaim PR kompanijama ima i onih koje su na
neki nain saraivale sa politikim vostvom nacistike Nemake pokazale su se opravda-
nim. Tako je strunjak za odnose sa javnou C. Dickey tokom svedoenja priznao da je fir-
ma u kojoj je bio angaovan radila na tome da ublai posledice Hitlerove antisemitske poli-
tike na nemaki turizam, ali je ostao pri tvrdnji da kompanija ni na koji nain nije pokuala
da promovie tadanju nemaku vlast u SAD. Istim povodom pred HUAC-om svedoio je i
I. L. Lee, u to vreme jedan od najznaajnijih amerikih propagandista. Ovaj PR strunjak je
u svedoenju potvrdio da ga je jedna nemaka kompanija unajmila da pobolja imid Nema-
ke u SAD, ali je negirao navode da je kreirao bilo kakav propagandni materijal sa ciljem da
ubedi amerike graane u opravdanost Hitlerove politike prema Jevrejima. I. L. Lee je potv-
rdio da je imao susret sa A. Hitlerom i ministrima u vladi Nemake. Sadraj njegovog sve-
doenja ubrzo je objavljen u tampi u kojoj je veliki strunjak, nekoliko meseci pre smrti,
predstavljen kao savetnik nacista.
17
Scammell, M., Political Marketing: Lessons for Political Science, Political Studies
Association, XLVII, Blackwell Publishers, 1999, str. 723
18
OShaughnessy, N., Henneberg, S. C. M., Introduction u The Idea of Political Mar-
keting, Greenwood Publishing Group, Inc., 2002, str. XIII
282 . , .
koncepcije politike propagande sumnjaju da je uvoenjem politikog mar-
ketinga na potpuno nov nain postavljen odnos politike i organizovane per-
suazije i pitaju se nije li jednostavno re o varijanti tradicionalne delatnosti
politike propagande u vremenu modernih tehnologija.
Politiki marketing, prema njegovim zagovornicima, nudi nove naine
za razumevanje moderne politike. Po njima, on predstavlja ono to demokra-
tske politike partije i njihovi kandidati ine da bi bili izabrani, ali na nain
drugaiji od onih do sada poznatih. Re je o specifinom obliku ekonomske
racionalnosti koja nudi uvid u strateke opcije i ponaanje partija i karakte-
rie ga trajna zainteresovanost za ubeivanje.19 Koncepcijske osnove i
kljuni elementi politikog marketinga utemeljeni su na analogiji izmeu pri-
ncipa robne proizvodnje i politike. Kljuna taka koncepcije politikog
marketinga je politiko trite pod kojim se, u najirem smislu, podrazumeva
javnost uopte, a u uem smislu re je o politikoj javnosti segmentisanoj po
raznim osnovama.
Dakle, politiko trite, kao i komercijalno, ukljuuje prodavce i mu-
terije koji meusobno razmenjuju neto od vrednosti20: partije i/ili kandi-
dati nude kupcima da ih predstavljaju a ovi ih, zauzvrat, podravaju, to jest
glasaju za njih. Meutim, zagovornicima politikog marketinga od poetka
je bilo jasno da iako je mogue ustanoviti izvesne paralele, nije mogue eko-
nomske relacije u potpunosti preneti na plan politike. Drugim reima, ne mo-
e se poistovetiti prodaja apstraktne i neopipljive, vrednosno optereene po-
litike robe21 i odreenog fizikog proizvoda. Ipak, primena marketinga u
politici legitimizovana je pozivanjem na analogiju sa njegovom primenom u
sektoru usluga i nekomercijalnom sektoru.22
Na ovom mestu mogue je ukazati na slinosti izmeu delatnosti politi-
ke propagande i politikog marketinga. Projekcija imida politike partije
i njenog lidera svakako nije novitet koji je iznedrio politiki marketing.
Umeno i dugotrajno uobliavanje privlanih predstava o nekoj politikoj
partiji i njenom lideru, projekcija uverenja da umeju da vladaju i doprinesu
blagostanju naroda, to jest kreiranje imida partije i lidera kako to nazivaju
19
Scammell, M., Political Marketing: Lessons for Political Science, Political Studies
Association,XLVII, Blackwell Publishers, 1999, str. 719
20
OShaughnessy, N., Henneberg, S. C. M., Introduction u The Idea of Political Mar-
keting, Greenwood Publishing Group, Inc., 2002, str. XIII
21
Isto, str. 11
22
Prema M. Scammel, primena marketinga u sektoru usluga i neprofitnom sektoru poela je
sredinom 1980.-ih godina. U to vreme Amerika marketinka asocijacija zvanino je re-
definisala pojam marketing dodajui ideje listi proizvoda pogodnih za marketinku ob-
radu. Tako je, prema ovoj asocijaciji, marketing bio definisan kao proces planiranja i reali-
zacije oblikovanja, utvrivanja cene, promocije i distribucije ideja, roba i usluga u cilju ost-
varenja razmene koja zadovoljava ciljeve pojedinaca i organizacija (1999:725).
, . 2, , 2011. 283
strunjaci za politiki marketing, ini se nigde nisu bili tako jasno izraeni
kao u propagandi nacista u Nemakoj.
Zagovornici politikog marketinga bi svakako odbacili ovakvo poree-
nje pod izgovorom da se radi o totalitarnom reimu u kojem ne moe biti rei
o postojanju politikog trita i o konkurenciji razliitih ideja a otuda ni o
odnosu razmene na njemu, pa ni o imidu kao o njenom iniocu. Meutim,
politiko-institucionalni kontekst u kojem se zainje projekcija imida na-
cistike partije i njenog lidera u osnovi se nije razlikovao od onog u drugim
razvijenim kapitalistikim zemljama u to vreme. Propaganda NSDAP, i po-
red niza osobenosti u odnosu na propagandu tradicionalnih politikih partija,
nastaje u vreme Vajmarska Republike, dakle u uslovima izbornog nadmeta-
nja vie partija. Uzme li se u obzir da je imid jedna od paralela koje je mo-
gue povui izmeu savremenog politikog marketinga i promotivnih aktiv-
nosti nacistike partije i drugih politikih subjekata (koje zagovornici politi-
kog marketinga nazivaju propagandom) a na koje emo nastojati da ukaemo
u ovom radu, ini se opravdanim stav protagonista savremene politike pro-
pagande da je u sluaju politikog marketinga re o jednoj varijanti politike
propagande. Tako Z. Slavujevi odreuje politiki marketing kao komerci-
jalizovanu varijantu politike propagande, usmerenu na konkretne politike
ciljeve i na kraa vremenska dejstva koja se u uslovima politikog pluraliz-
ma i autonomije medija realizuje publicitetom i plaenim oglaavanjem.23
Prema ovom autoru, politiki marketing se razvio kao reakcija na dva ekstre-
mna vida tradicionalne politike propagande na uniformnost i nametljivost
monopolistike totalitarne politike propagande koja je otvoreno i bez ika-
kvih ograda u slubi odreenih politikih ciljeva i na neefikasnost i razue-
nost tzv. difuzne propagande koja koristi nepolitike sadraje u nepolitikoj
formi ali sa politikim ciljem da se postigne opti pozitivan odnos prema
drutvu i njegovim institucijama.
Ima li demokratske propagande?

Ukoliko donosi koncentrisanu orkestraciju svih raspoloivih propa-
gandnih sredstava i intenciju da njihovim komplementarnim dejstvom obu-
hvati celog oveka i sve ljude propaganda se moe smatrati totalnom, pisao
je sredinom 1960-ih godina J. Ellul analuzirajui, izmeu ostalih, propaganu
nacista.24 Iz mnogobrojnih radova na temu nacistike propagande, iz analize
metodskih principa kojima su se rukovodili nacistiki propagandisti, kao i
tehnika, sredstava i oblika promocije koje su koristili, proizilazi, meutim, da
je nacistika propaganda bila totalna ne samo u smislu na koji ukazuje J.
23
24
Ellul, J., Propaganda: The Formation of Mens Attitudes, Vintage Books, New York,
1973, str. 11
284 . , .
Ellul, nego i u mnogo irem smislu. U osnovi totalnog karaktera nacistike
propagande, to jest sveobuhvatnosti o kojoj pie ovaj francuski autor lei in-
tencija nacionalsocijalista da izvre unifikaciju drutvene svesti u Nemakoj
sa jedinstvene pozicije pozicije mita o arijevskoj rasi. Propaganda angao-
vana na realizaciji ovoga cilja postala je, kako ju je definisao istaknuti nacis-
tiki propagandista J. Wells, moralna i nacionalna obaveza.25
Nacistika propaganda bila je totalna i sa stanovita bespogovornog
autoriteta koji je obezbeivao navodno sveti karakter njenih nocilaca. Prema
sadraju nacistikog mita o arijevskoj rasi, misija bogom danog partijskog i
nacionalnog voe bila je sveta, pa je u skladu sa tim svaki Nemac trebalo da
uzme uea u irenju njegovih ideja. Nije se smatralo dovoljnim da jedan
Nemac prihvata ideje Voe, nego se od njega oekivalo da ubeuje i druge
Nemce u njihovu opravdanost. Ne uiniti to bilo je ravno bogohuljenju. Kao
to i religija zahteva od vernika, nacizam je zahtevao potpunu identifikaciju
svakog Nemca sa idejama voe i, u skladu sa tim, svoenje celokupnog nje-
govog ivota na potpunu i neprestanu reprodukciju, jer samo na taj nain bilo
je mogue oekivati spasenje arijevske rase. Nacistikoj propagandi, uosta-
lom kao i svakoj drugoj propagandi, nedostajala je elementarna kritika dis-
tanca prema sadrajima koje je promovisala. U nastojanju da obuzme sva-
kog Nemca nacistika propaganda teila je da prome sve najznaajnije sfere
drutvenog ivota. Nacisti su nastojali da propagandu uine funkcijom svih
dravnih i drutvenih institucija. Propaganda nacista totalna je i po kombino-
vanju gotovo svih posebnih vrsta propagande otvorene i prikrivene, direkt-
ne i indirektne, to jest difuzne, racionalne i iracionalne, propagande integra-
cije i propagande agitacije itd. Propagandu nacista totalnom je inilo i to to
je bila krajnje netolerantna prema konkurentskim propagandama. Drugim
reima, totalnom ju je inila njena tenja da se konstituie kao ekskluzivna
propaganda u drutvenom prostoru.
Karakteristike po kojima nacistiku propagandu moemo da kvalifiku-
jemo kao totalnu, meutim, u dobroj meri deli i propaganda u zapadnim de-
mokratijama. Po krajnje netolerantnom odnosu prema konkurentskim propa-
gandama bila je karakteristina i kampanja amerikog Komiteta za javno in-
formisanje (The Committee on Public Information CPI) ije je osnivanje
svojevremeno inicirao predsednik W. Wilson sa namerom da ubedi Amerika-
nce u opravdanost amerikog ulaska u rat protiv sila osovine. U tom smislu i
ova propaganda se mora smatrati totalnom. CPI, predvoen novinarom G.
Creelom i C. Merriamom, ikakim profesorom politikih nauka, veoma je
25
Politischer Informationsdienst, Gauleitung der NSDAP, Erluterungen zur Propaganda-
Aktion 1941/42, Salzburg, Gaupropagandaamt 1 (1941), #9, pp. 3-16 prema German Pro-
paganda Archive, www.calvin.edu
, . 2, , 2011. 285
uspeno sproveo kampanju. Prema J. M. Sprouleu, cilj propagandne kampa-
nje CPI-a bio je kreiranje uniformnog mnenja na osnovama Wilsonove poje-
dnostavljene slike rata kao borbe dobra protiv zla.26 Prema kasnijim kri-
tiarima rada CIP-a propaganda je, pre nego brutalnost nemake armije, uve-
la SAD u Prvi svetski rat. Naime, svaka antipropaganda, to jest irenje sum-
nje u opravdanost amerikog ulaska u rat bilo je otro kanjavano. uven je
sluaj amerikog socijaliste i etvorostrukog kandidata za predsednika E.
Debsa. Nakon jednog u nizu antiratnih govora koji je odrao u saveznoj
dravi Ohio juna 1918. godine i intervjua u kojem je, izmeu ostalog, obeao
da e da uradi sve to moe da se suprotstavi odlasku naih mladia u rat
E. Debs je optuen za irenje neposlunosti, opstrukciju regrutacije i podsti-
canje otpora a prema amerikom Zakonu o pijunai. Izazivajui preovlau-
jua oseanja Amerikanaca i govorei protiv ideja iznetih u prvom ameri-
kom institucionalno koordinisanom programu nacionalne propagande27 E.
Debs je pravo da se po peti put kandiduje za predsednika stekao iza zatvors-
kih reetaka!
Pored izraene netolerantnosti prema konkurentskoj propagandi u ovoj
kampanji se uoava i to da je re o sveobuhvatnoj aktivnosti u kojoj su kori-
ena sva raspoloiva sredstva i razliite propagandne tehnike da se ljudi ube-
de u opravdanost odluke amerike vlade da SAD ue u Prvi svetski rat i gra-
ani mobiliu za uee u ratu. Tenja ka realizaciji gesla obuhvatiti celog
oveka i sve ljude bila je oigledna. Intencije Creelovog tima da kampa-
njom obuhvati amerike graane na svakom mestu u njihovim linim ivo-
tima28, da iva ili pisana re ili filmska slika stignu u svaku drutvenu
zajednicu u Americi, do svakog pojedinca roenog Amerikanca, naturali-
zovanog ili stranca... (The New York Times, 3. februar 1918 u tekstu
Creels Bureau Explains Its Work)29 nisu se razlikovale od namera J. Goe-
bbelsa i saradnika. Na totalni karakter Creelove propagandne kampanje uka-
zuje i vrsto organizovanje celokupnog korpusa propagandnih poruka oko
neprikosnovene najvie vrednosti, odnosno cilja koji se njome eli postii -
irenju demokratije u svetu.
Ph. M. Taylor zapaa kako su, sa intencijom da ostvare isti cilj, zapad-
ne demokratije predvoene SAD krajem prologa veka sprovodile na Balka-
nu i Bliskom Istoku propagandu u formi tzv. psiholokih operacija (PSY-
26
Sproule, J. M., Propaganda and Democracy: The American Experience of Media and
Mass Persuasion, Cambridge University Press, 1997, str. 10
27
Isto, str. 2
28
Isto, str. 10
29
New York Times, Creels Bureau Explains Its Work, 3. februar 1918.
286 . , .
OPs). Ova nova forma propagande30, prema ovom autoru, najupeatljivija
je bila u Bosni nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma kojim je zaustav-
ljen krvavi graanski rat. U pokuaju da se izgradi demokratija i objasni
stanovnitvu ove zemlje da meunarodne oruane snage zaduene za sprovo-
enje mira nisu okupatori, nego da je njihova uloga da osiguraju bezbedan
povratak izbeglica kuama, da pomognu u rasvetljavanju ratnih zloina i pro-
cesuiranju njihovih poinilaca, koriena su sva raspoloiva sredstva i oblici
promocije radio, televizija, tampa, plakati, tribine, predavanja itd. Orua-
na sila bila je garant neometanog korienja ovih sredstava, to jest irenja
propagande. Isti autor navodi da je nekoliko godina ranije, tokom prvog rata
u Zalivu, zapadna propaganda personalizovala konflikt, to jest prezento-
vala rat sa Irakom kao sukob sa S. Husseinom, ali ne i sa irakim narodom.
Jadni mali Kuvajt predstavljen je kao rtva agresije irakog lidera, novog
Hitlera kojeg su slodoljubive nacije morale da zaustave.31 Dakle, po svom
totalnom karakteru propagandne kampanje savremenih demokratija nalike su
Creelovoj od pre gotovo jednog veka. I u njima je skoncentrisano dejstvo
svih raspoloivih sredstava kako bi se demokratske ideje proirile svetom.
Meutim, ovde nije kraj njihovim slinostima. Savremene amerike
propagandne kampanje funkcioniu prema istovetnim metodskim principima
kao i Creelova. Na delu je personalizacija politike. Kajzer zver Berlina
zamenjen je S. Husseinom novim Hitlerom. Gotovo celokupno razume-
vanje stvarnosti bazirano je na radikalnom pojednostavljivanju slike sveta i
jednodimenzionalnim, iskljuivim suprotstavljanjima. Dok je Creelov komi-
tet odravao permanentnu psihozu ugroenosti od nemakih pijuna, savre-
mena amerika propaganda odrava psihozu ugroenosti od islamskih tero-
rista.
Korienje optih propagandnih poruka, poruka koje se upuuju svima,
ali i odreivanje sasvim konkretnih ciljnih grupa prema kojima se usmerava
propagandno dejstvo i postizanje tzv. propagandne slojevitosti karakterisalo
je ameriku propagandu i s poetka prologa veka i na njegovom kraju.
Ne samo isti metodski principi nego i istovetne tehnike ubeivanja lju-
di, na primer obilato korienje tehnike okiranja publike i tehnike tzv. pro-
pagande akcijom, ukazuju na slinost nacistike i politike propagande u
savremenim demokratijama. Vojna intervencija Sjedinjenih Drava protiv
Iraka 1991. godine imala je vojne ciljeve, ali iskoriena je i u propagandne
svrhe. Naime, isticanje borbene superiornosti u izvetajima sa terena imalo je
za cilj i da se upozore druge drave da se ne suprotstavljaju prvoj vojnoj sili
na svetu. Karakteristike ove propagandne tehnike propagande akcijom, kao
30
Taylor, Ph. M., British Propaganda in the 20th Century: Selling Democracy, Edinburg
University Press, 1999, str. 258
31
Isto, str. 256
, . 2, , 2011. 287
i karakteristike tehnike okiranja publike, nalazimo i u napadu islamskih
terorista na voz u Madridu 11. marta 2004. godine. Bombaki napadi u pan-
skoj prestonici, izvreni u znak odmazde zbog angaovanja panije u Ameri-
kom predvoenom ratu na Bliskom Istoku, odredili su ishod parlamentarnih
izbora tri dana pre njihovog odravanja. Narodna partija premijera H. M. As-
nara izgubila je izbore iako su rezultati ispitivanja javnog mnenja pre ovog
dogaaja pokazivali da je siguran pobednik. panska socijalistika partija sa
J. L. Sapaterom na elu osvojila je najvei broj glasova biraa i mesta u par-
lamentu i uspela da nakon dva uzastopna neuspeha porazi Narodnu partiju.
Opteprihvaeno miljenje je da je bombaki napad u Madridu praen obe-
anjem J. L. Sapatera da e, ako pobedi, povui panske trupe sa Bliskog
Istoka glavni faktor pobede partije na ijem je elu. Propagandni efekti u
ovim sluajevima bili su slini efektima koje je proizvela nemaka vojna ka-
mpanja tokom 1940. godine na zapadnom frontu i efektu koji je izazvalo pa-
ljenje zgrade Rajhstaga u finiu kampanje za parlamentarne izbore u Nema-
koj poetkom 1933. godine.
Izvedena komaparacija razliitih propagandi, to jest primeri propagan-
dnih kampanja sprovoenih tokom itavog jednog veka, navodi na zakljuak
da intencija kreatora svake propagande jeste da ona postane dominan-
tna, to jest da se totalizuje u odgovarajuem drutvenom prostoru. Kada
se ovome doda potvrda da se ovi, u tenji da izvre unifikaciju drutvene
svesti, rukovode istovetnim metodskim principima, da koriste iste tehnike i
da proizvode iste socio-psiholoke efekte, postaje potpuno opravdan stav Ph.
M. Taylora da savremene zapadne demokratije dovode sebe u zabludu ako
misle da persuazivne aktivnosti koje sprovode nisu vid propagande.32 J. Ellul
smatra da se politika propaganda ne moe smatrati demokratskom
ukoliko pretenduje na efikasnost, jer deformie sadraje demokratskih insti-
tucija i, kao takva, moe da formira totalitarnog oveka sa demokratskim
ubeenjem. On nalazi da je evidentna kontadikcija izmeu principa na koji-
ma poiva demokratija (posebno njena koncepcija oveka kao racionalnog
bia koje je sposobno da razmilja i da ivi prema svojim razlozima, da kont-
rolie svoje strasti i sl.) i propagandnih procedura koje raunaju i na prikrive-
na dejstva, sadraje mitske svesti i iracionalno.33 Drugim reima, za odba-
civanje pojma politika propaganda u zapadnoj literaturi i njegovu za-
menu drugim pojmovima kao to su psiholoke operacije, politiki mar-
keting, oglaavanje, javna diplomatija i dr. nema teorijskog utemelje-
nja.
32
Isto, str. 260
33
288 . , .
Elemente koncepta totalne propagande, koji su uoljivi u propagandnoj
praksi nacista, ali i u demokratskim drutvima Zapada, mogue je uoiti jo u
antiko vreme, u politikoj filozofiji Platona. Ovaj autor nalazi da totalni ko-
ncept propagande moe da se izvede iz Platonovog shvatanja politike kao
delatnosti u kojoj je sve to je ona obuhvatala drava, drutvo, moral, reli-
gija, nauka i filozofija - bilo podreeno dosezanju najvieg dobra. Pored
ovog, koncept totalne propagande moe da se izvede i iz Platonovog zago-
varanja drave kao sveprisutnog i neprikosnovenog entiteta kao i iz njegove
kritike demokratije, to jest njegovog neprihvatanja politike artikulacije i slo-
bodne promocije pluralizma interesa. U kontekstu dravnog razloga, Platon
instrumentalizuje vaspitanje i smatra ga osnovnim zadatkom onih koji dra-
vom upravljaju. Uloga vaspitaa graana on poverava vlasti. Pored vaspita-
nja Platon insistira i na jedinstvenoj kulturi i religiji a u cilju postizanja ide-
ala da svi misle, oseaju i ele isto, kako bi se drava zatitila od kvarenja.
Na ovom mestu, po miljenju autora mnogih tekstova o Platonu, poinje to-
talna vlast Platonove drave a nain da to ostvari u svom projektu dravne
organizacije on pronalazi u strogoj cenzuri celokupnog kulturnog stvaralat-
va i obrazovanja.34
Zbog ovih i niza drugih ideja K. Poper je Platona ubrojao u neprijatelje
otvorenog drutva, a vie od dva milenijuma posle Platona deo Hitlerovog
projekta zatite drave od kvarenja nalikuje Platonovom. Prema A. Kallisu
za samo tri godine od osvajanja vlasti nacistiko vostvo uspostavilo je he-
gemoniju u svim oblastima ivota Nemaca. Propaganda je, pie ovaj autor,
bila vitalno polje za uspostavljanje totalitarnog sistema nakon to su nacisti
stupili na vlast.35 Intencija preuzimanja i transformacije struktura moi u ze-
mlji u skladu sa vizijom o totalnoj vlasti36 bila je osnovno obeleje propa-
gande nacionalsocijalista pre njihovog dolaska na vlast. Za vrlo kratko vreme
na kon to je A. Hitler imenovan za kancelara Nemake u realizaciji ovog
cilja NSDAP ukljueno je novoformirano dravno telo Ministarstvo za na-
rodno prosveenje i propagandu. I drava je, kao i svaki nacionalsocijalista,
bila ukljuena u izvravanje moralne obaveze prema drutvu budunosti, a
u skladu sa sadrajem nacistikog mita o arijevskoj rasi. Propaganda nacio-
nalsocijalista mogla je, od tada, da rauna na potpunu institucionalnu zatitu.
Drutveni kontekst koji su nacisti zagovarali u Kampfzeitu (vremenu
borbe za vlast) kreiran je vrlo brzo po njihovom dolasku na elo Nemake.
34
Slavujevi, Z. (1997): Starovekovna propaganda: Od Vavilonske kule do 'Panem et Cir-
cences!', Institut drutvenih nauka, Radnika tampa, Beograd, 1997, str. 172
35
Kallis, A. (2006): Nazi Propaganda and 'Coordination': The Haphazard Path to Totalita-
rianism u European Review of History Revue europenne dHistoire, Vol. 13, No 1, pp.
115-139, Taylor & Francis, 2006, str. 116
36
Isto, str. 115
, . 2, , 2011. 289
Re je o monistikom drutvu sa politiki i ekonomski zavisnim pojedincem
iz ega je bio izveden celokupan institucionalni kontekst, o sistemu jednopa-
rtijskog tipa, bez konkurencije politikih programa i ideja i slobodnih izbora,
to jest bez alternacije na vlasti. Najgrublje su krena osnovna ljudska prava i
slobode. Drugim reima, policija i sudstvo nisu titili red i mir i garantovali
slobode i prava graana. Institucije civilnog drutva bile su uguene. Funk-
cionisanje sistema masovnih medija karakterisali su cenzura i politiki pritis-
ci. Mediji nisu imali pravo da postavljaju pitanja i kritikuju vlast, kao ni no-
sioce dravnih i javnih funkcija. Na temelju ovakvog sistema institucija i od-
nosa u drutvu, koji se u savremenim klasifikacijama naziva totalitarnim, na-
cistika propaganda sa institucionalno zatienim monopolom, ekskluzivna i
bespogovorna, nastavila je da realizuje intenciju ienja drave i da, krei-
rajui neprijatelje arijevske rase i izvan nemakog drutva, opravdava terito-
rijalne pretenzije i rat. Reju, nacionalsocijalisti su propagandom pripremali
teren za uspostavljanje totalitarnog sistema koji je, kada je uspostavljen, st-
vorio institucionalni okvir za transformaciju propagande iz totalne u totalitar-
nu. S obzirom na raniji zakljuak da je svaka propaganda totalna po svojoj
nameri da se nametne kao ekskluzivna i da izvri unifikaciju drutvene sves-
ti, proizilazi da samo ona propaganda koja uspe da svoju intenciju reali-
zuje na osnovu totalitarnog sistema institucija postaje totalitarna propa-
ganda.
Analiza metodskih principa, sredstava i tehnika razliitih propagandnih
operacija tokom 20. i poetkom 21. veka upuuje na znaaj razlike koja se
moe ustanoviti izmeu totalne i totalitarne propagande, to jest na razlike
u karakteru politikih ciljeva sadranih u kompleksu poruka odreene propa-
gande i razlike u institucionalno-politikom kontekstu u kojem propagande
funkcioniu. Budui da i institucionalno-politiki kontekst i osnovne ciljeve
propagande odreuju dominantni politiki subjekti u ijoj je ona slubi, za
naputanje opteg pojma politika propaganda u savremenoj zapadnoj lite-
raturi ne postoji teorijsko utemeljenje.
Literatura
Brahm, E., Propagandana web sajtu www.beyondintractability.org,
2007
Ellul, J., Propaganda: The Formation of Mens Attitudes, Vintage
Books, New York, 1973
Kallis, A., Nazi Propaganda and 'Coordination': The Haphazard Path
to Totalitarianism u European Review of History Revue europenne
dHistoire, Vol. 13, No 1, pp. 115-139, Taylor & Francis, 2006
290 . , .
New York Times, Creels Bureau Explains Its Work, 3. februar 1918.
OKeefe, D. J., Persuasion:Theory and Research, Newbury Park,
CA:Sage, 1990
OShaughnessy, N., Henneberg, S. C. M., Introduction u The Idea of
Political Marketing, Greenwood Publishing Group, Inc., 2002
Perloff, R. M., The Dynamics of Persuasion: Communication and
Attitudes in the 21st Century, Lawrence Eribaum Associates, Inc.,
Publishers, New Jersey, 2003
Politischer Informationsdienst, Gauleitung der NSDAP,
Erluterungen zur Propaganda-Aktion 1941/42, Salzburg,
Gaupropagandaamt 1 (1941), #9, pp. 3-16 prema German Propaganda
Archive, www.calvin.edu
Ross, C., Pillars of public diplomacy na Phil Taylors Website,
ics.leeds.ac.uk
Scammell, M., Political Marketing: Lessons for Political Science,
Political Studies Association, XLVII, Pp. 718-739, Blackwell Publishers,
1999
Slavujevi, Z., Starovekovna propaganda: Od Vavilonske kule do
'Panem et Circences!', Institut drutvenih nauka, Radnika tampa,
Beograd, 1997
Slavujevi, Z., Politiki marketing, Fakultet politikih nauka, Beograd,
2005
Sproule, J. M., Propaganda and Democracy: The American
Experience of Media and Mass Persuasion, Cambridge University Press,
1997
Taylor, Ph. M., British Propaganda in the 20th Century: Selling
Democracy, Edinburgh University Press, 1999
Dalibor Ljuboja
316.472.4(497.6)
POLITIKI KONTEKSTI SOCIJALNOG KAPITALA

U BOSNI I HERCEGOVINI
Abstract: This paper deals with the concept of social capital that is taking pla-
ce at the level of political relations. As an example of relevant considerations, the
author mentions the deep division of society in Bosnia and Herzegovina. The forms
of these polarizations are manifested in the form of the non existence of bridging
social capital, developed autonomous civil society and the existence of ethnic na-
tional distance and prejudice. However, this division continues to be reproduced
and transmitted in the form of the existence of a form of the political distrust and
less developed forms of political participation. The central place of the division of
society in Bosnia and Herzegovina, which were the reason for low levels of social
capital, the author sees in the existence of a large national differences in the nature
of the national identities of Bosnia and Herzegovina.
Keywords: social capital, divided society, the political (dis) trust, political
participation, national identity
Apstrakt: Rad se bavi konceptima socijalnog kapitala koji se odvijaju u ravni
politikih odnosa. Kao relevantan primjer razmatranja, autor navodi duboku podi-
jeljenost drutva u Bosni i Hercegovini. Pojavni oblici ovih polarizacija manifestuju
se u vidu ne postojanja premoujueg socijalnog kapitala, autonomno razvijenog
civilnog drutva i u postojanju etno nacionalnih distanci i predrasuda. Ipak, ove
podjele dalje se reprodukuju i prenose u vidu postojanja formi politikog nepovje-
renja i nedovoljno razvijenih oblika politike participacije. Centralno mjesto podi-
jeljenosti drutva u Bosni i Hercegovini, koji su i razlog niskog nivoa socijalnog ka-
pitala, autor vidi u postojanju velikih nacionalnih razmimoilaenja u pogledu pri-
rode dravnog identiteta Bosne i Hercegovine.
Kljune rijei: socijalni kapital, podijeljeno drutvo, politiko (ne)povjerenje,
politika participacija, dravni identitet
Uvod
Teorijska i empirijska istraivanja socijalnog kapitala predstavljaju od-
reenu nepoznanicu u naunoj javnosti Bosne i Hercegovine. U posljednjih
nekoliko godina uestala su istraivanja koja pokuavaju da analiziraju stanje
drutvenih i politikih odnosa u ovoj dravi. Ove odnose i dalje karakterie
stanje dubokog nepovjerenja i suprotstavljenih stanovita nacionalnih grupa
Diplomirani politikolog master iz oblasti politike analitike i menadmenta

292 . ,
oko temeljnih pitanja prolosti, sadanjosti i budunosti postojanja Bosne i
Hercegovine kao zajednike drave.
Osnovna hipoteza od koje se polazi u ovom radu jeste da ne postojanje
ni minimalnog konsenzusa oko dravnog identiteta proizvodi i ostale oblike
socijalnog i politikog nepovjerenja meu graanima Bosne i Hercegovine.
Prvo poglavlje rada daje nam kratak osvrt na samu teoriju socijalnog
kapitala: istoriju nastanka pojma, definiciju i tipove. Druga cjelina nastoji da
na ravni drutvenih odnosa pokae kako se manifestuju duboke podjele u bo-
sanskohercegovakom drutvu i da nas uvede u prirodu politikih podjela.
Trei dio rada sadran je od analize politikog nepovjerenja koji graani
imaju prema politikim vrijednostima i subjektima. etvrto poglavlje razma-
tra forme politike participacije koji se pokazuju kao nedovoljno razvijeni.
Peto poglavlje analizira sukobe dominantnih nacionalnih grupa oko dravnog
identiteta Bosne i Hercegovine.
Osnovna intelektualna elja autora jeste da kroz spoj teorijske i empiri-
jske analize da svoj doprinos u objektivnom sagledavanju aktualnog stanja u
kome se nae drutvo i drava nalaze.
Teorijske odrednice socijalnog kapitala
Odnosi meu ljudima uklopljeni su u razliite oblike drutvenih veza i

odnosa. Sa pojavom nauke o drutvu i politici, dolo se do ideje da ove veze
i odnosi imaju veoma znaajnu simboliku, te praktino drutvene i naune
implikacije.
Shvatanje da uestali odnosi saradnje i povezivanja meu ljudima pred-
stavljaju vaan potencijal za razvoj zajednice, meu prvima je promovisao
francuski politiki mislilac Aleksis de Tokvil. On je, zatekavi se u Americi,
bio impresioniran stepenom saradnje, povezanosti i angamana meu ljudi-
ma u amerikom drutvu toga doba. Na ovom primjeru izvukao je zakljuak
kako od razvoja drutvenih veza, odnosa i normi zavisi opstanak i razvoj
ekonomskog, politikog i demokratskog ivota zajednice.
Prvu upotrebu pojma socijalni kapital susreemo kod amerikog kols-
kog inspektora Lide Hanifana. Obavljajui svoj posao, ovaj istraiva je za-
pazio veliku drutvenu zaostalost seoskih podruja amerike drave Zapadna
Virdinija. Kao mogue rjeenje otklanjanja tog problema, Hanifan vidi u
pojaanoj akumulaciji socijalnog kapitala (saradnje, solidarnosti i zajedni-
kog rada), pri emu bi upravo kole trebalo da budu mjesta zajednikog soci-
jalnog okupljanja i razvoja ( prema alaj, 2007:10).
Prve fragmentane upotrebe socijalnog kapitala bile su u okviru izdvo-
jenih istraivanja nekih drugih naunih podruja. Dalju teorijsku i istraiva-
ku afirmaciju ovaj koncept je doivio u okviru sociologije i politikologije.
, . 2, , 2011. 293
Ideju da socijalni kapital predstavlja resurs koji pojedinci mogu da ko-
riste kako bi izgradili svoje mjesto unutar drutvenih odnosa, preuzeo je fran-
cuski sociolog Pjer Burdije. Ovaj teoretiar je pored ekonomskog uveo kon-
cepte kulturnog i socijalnog kapitala. Po njemu, reprodukcija i raspodjela
moi i nejednakosti unutar drutvenih klasa proizvod su razliitog nivoa so-
cijalnog kapitala koje pojedinci posjeduju. Oni koji su u mogunosti da ga
putem ukljuenosti u razliite drutvene mree koriste, reprodukuju svoju
dominantniju poziciju u odnosu na druge pojedince. Ameriki sociolog De-
jms Kolman razlikuje fiziki kapital (kapacitet razvijenosti orua i proizvod-
nje), ljudski kapital (kapacitet razvijenosti znanja i umijea kod pojedinaca),
te socijalni kapital (kapacitet ukljuenosti pojedinaca u drutvene veze). Za
sva tri tipa, a naroito za socijalni kapital, karakteristino je da omoguuje
individualna postignua (prema alaj, 2007:13-17). Zajednika crta sociolo-
kog aspekta prouavanja socijalnog kapitala jeste iskljuiva usmjerenost na
individualne koristi pojedinaca koji su ukljueni u sisteme drutvenih veza,
odnosa i normi. Nedostatak ovog pristupa jeste to nije razmatrao iri konte-
kst odnosa socijalni kapital pojedinac grupa drutvo.
Sa pojavom naunog rada amerikog politikologa Roberta Patnama i
njegovog djela Making Democracy Work. Civic Traditions in Modern Ita-ly1,
dolazi do uvoenja ovog koncepta u politike nauke. Znaaj Patnamo-vog
dostignua krije se u proirivanju znaenja i smisla socijalnog kapitala koje
on ima po cjelokupan razvoj drutva i politike zajednice. Njegovo te-meljno
pitanje jeste da li se djelotvornost socijalnog kapitala moe odnositi i na
grupe i drutva, kao to se odnosi i na pojedince? Pogodnu empirijsku grau
za odgovor na ovo pitanje, ovaj istraiva je sasvim sluajno naao 70-tih
godina XX vijeka u Italiji. U tom periodu italijanska vlada je pokrenula
program institucionalne i upravne decentralizacije svoje teritorije. Svim regi-
jama su bila dodijeljena ista zakonodavna ovlatenja za iste oblasti drutve-
nog ivota. Takoe, regije su bile jednake i po formalnom i strukturalnom
ureenju svojih institucija koje su bile uspostavljene. Meutim, razlikovale
su se s obzirom na politiki, socijalni, ekonomski i kulturni kontekst u koji-
ma su se nalazile i u koji su same institucije bile usaene. Patnam je na osno-
vu rezultata svog istraivanja doao do zakljuka da su se sjeverne italijanske
regije neuporedivo bre razvijale od onih na jugu. Kao kriterijum za ocjenu
te uspjenosti koristio je kapacitet tzv. institucionalne djelotvornosti (prema
alaj,2007:21). Njegova analiza istraivanja pokazala je da presudnu ulogu u
objanjavanju razlika institucionalne djelotvornosti izmeu sjevera i juga Ita-
lije igraju socio kulturni faktori (stepen razvijenosti civilne zajednice: gra-
anski angaman, forme politike jednakosti, solidarnost, tolerancija, povje-
1
Na hrvatskom jeziku knjiga je u izdanju Fakulteta politikih znanosti u Zagrebu 2003.
godine prevedena pod nazivom: Kako demokraciju uiniti djelotvornom. Civilne tradicije u
modernoj Italiji.
294 . ,
renje, oblici udruivanja), a ne socio ekonomski faktori (npr. bruto drutve-
ni proizvod). Neke su talijanske regije, otkrivamo, blagoslovljene ivim ve-
zama i normama graanskog angamana, a druge proklete vertikalno struktu-
riranom politikom, fragmentiranim i izoliranim drutvenim ivotom i kultu-
rom nepovjerenja. Pokazuje se da te razlike u civilnoj kulturi igraju kljunu
ulogu u objanjavanju uspjeha institucija (Patnam, 2003:19). Osnovna ideja
Patnamove teorije socijalnog kapitala jeste upravo objanjenje naina na koji
on pozitivno djeluje na razvoj zajednice. Visok stepen razvijenosti socijalnog
kapitala omoguava rjeavanje problema sa kojima se susreu sva drutva, a
kojeg nazivamo dilemom kolektivnog djelovanja. Opstanak svakog drutva
zavisi od odreenog stepena zajednike saradnje meu ljudima kako bi se
ostvarili odreeni ciljevi koji su od zajednikog dobra. Preuzimajui vrijed-
nosni aspekt postojanja socijalnog kapitala u drutvu, izvodi se i njegovo eti-
moloko znaenje. Koncept socijalnoga kapitala sadrava dva pojma koja
imaju razliito etimoloko podrijetlo. Pojam socijalni sugerira da je rije o
konceptu koji opisuje neki odnos meu ljudima, a pojam kapital indicira ka-
ko odnose meu ljudima treba razumijevati kao neto to moe posluiti kao
resurs onima koji ga posjeduju (alaj,2007:38).
Pokuaji definisanja socijalnog kapitala otvorili su naunu debatu oko
pitanja ta uzeti kao glavne argumente u odreivanju njegove prirode. Budu-
i da je obim ljudskog djelovanja veoma irok, autori su uglavnom pokua-
vali kombinovati nekoliko faktora kako bi uspjeli opisati fenomen socijalnog
povezivanja2. Ipak, veina njih prihvata Patnamovo trodimenzionalno sh-
vatanje po kome drutveni kapital upuuje na veze izmeu pojedinaca
drutvene mree i norme uzajamnosti i poverenja koje prizlaze iz njih
(2008:20).
Kada je u pitanju tipologija, moemo razlikovati dva osnovna tipa soci-
jalnog kapitala: povezujui (bonding) i premoujui (bridging). Povezujui
(ekskluzivni) okuplja ljude sa slinim karakteristikama, kao to su etninost,
religija, drutvena klasa itd. Premoujui (inkluzivni) povezuje ljude koji se
meusobno razlikuju na osnovu nekih specifinosti. Iako oba tipa socijalnog
kapitala imaju prevashodno pozitivne uinke, vei znaaj ima premoujui
socijalni kapital. Budui da su sva savremena drutva proeta razliitim iden-
titetima, uloga premoujuih socijalnih veza upravo jeste da integrie i nadi-
e postojee razlike, stvarajui tako okvir za ukljuivanje velikog broja gra-
ana u drutveni ivot. Povezujui socijalni kapital je rezultat unutargrupne
lojalnosti i solidarnosti. Oba oblika mogu da se koriste u svrhe privatnog in-
teresa (interesa pojedinaca) ili javnog interesa (interesa drutva), a koji se
2
Za dalju analizu definisanja, tipologije i ostalih teorijskih formulacija pojma socijalnog
kapitala pogledati u: alaj Berto, (2007), Socijalni kapital, Fakultet politikih znanosti, Zag-
reb. Ovo djelo na veoma sistematian nain izlae vienja razliitih autora po pitanju ovog
koncepta. U ovom radu navodimo samo neke stavove koji su relevantni za nau temu.
, . 2, , 2011. 295
mogu iskoristiti u pozitivne ili negativne ciljeve. Sa stanovita javnog dobra,
djelovanje povezujueg kapitala je uglavnom negativno jer homogenizirajui
pripadnike jedne grupe moe da stvori antagonizam i netrpeljivost prema la-
novima drugih grupa. Rezultati premoujueg kapitala, kao to je naglae-
no, su uglavnom pozitivni, jer stvara povjerenje meu pripadnicima razlii-
tog drutvenog miljea (alaj, 2007:124-125). Sa stanovita posebnosti odre-
enog drutva, moemo govoriti i o jo jednom tipu kojeg nazivamo spajaju-
i socijalni kapital. Njega karakteriu dvije osnovne osobine: vertikalnim od-
nosima povezuje ljude razliitog drutvenog poloaja i kapaciteta moi, i
proizveden je iz odnosa sa ljudima koji su na poziciji autoriteta ili vlasti. Efe-
kti ove vrste socijalnog kapitala takoe mogu da budu dvosmisleni. Mogu ili
da utiu na poveani stepen participacije i uticaja graana na elite i politike
procese, ili da se kroz prisne veze graani elite stvore i uvrste jo vei ni-
voi korupcije i klijentelizma (Izvjetaj o humanom razvoju za Bosnu i Herce-
govinu, VEZE MEU NAMA Drutveni kapital u Bosni i Hercegovini,
2009:27). Po pitanju tipologije, Patnam pravi jo nekoliko distinkcija. Razli-
kuje formalni i neformalni socijalni kapital. Formalni podrazumijeva formal-
no organizovane mree i organizacije (npr. sindikati, razliita udruenja,
itd.), a koje imaju svoje slubenike, pravna akta, rukovodstvo, lanstvo i stal-
na okupljanja. Neformalni socijalni kapital odnosi se na neformalne oblike
druenja i okupljanja (npr. na sportskim igralitima, kafiima, zabavama).
Zatim, postoji razlika izmeu jakih (thick) i slabih (thin) drutvenih veza.
Kod slabih veza kontakti su rijetki, a kod jakih esti. Takoe, moe se razli-
kovati socijalni kapital usmjeren prema unutra (inward - looking) - mree
povezanosti koje primarno promoviu socijalne, ekonomske i politike inte-
rese pojedinaca i grupa, te socijalni kapital usmjeren prema vani (outward -
looking) - mree koje su usmjerene prema javnim dobrima (alaj, 2007:125).
Moemo zakljuiti da oblike definisanja i tipologije socijalnog kapitala
treba posmatrati kao dinamine i otvorene modele. Oni se ne mogu oblikova-
ti samo na teorijskoj ravni, ve njihovo izvoenje mora biti smjeteno u kon-
tekst razliitih drutvenih pojava i odnosa koji se odvijaju u razliitim zajed-
nicama.
Bosna i Hercegovina kao duboko podijeljeno drutvo
Posebna vanost upotrebe koncepta socijalnog kapitala lei u analizi

stanja socijalnih i politikih odnosa u duboko podijeljenim drutvenim i poli-
tikim zajednicama. Unutar njih postoje odreeni nacionalni, rasni, religijski,
kulturni i socijalni segmenti koji se konfrotiraju oko nerijeenih pitanja. Za
Bosnu i Hercegovinu upravo je karakteristino ovakvo stanje. Postoje brojne
forme sukobljavanja segmenata koji mobiliu intelektualnu, drutvenu i poli-
tiku javnost. One stvaraju optu sliku nepovjerenja i razlika u pogledu su-
296 . ,
tine postojanja zajednike drave i drutva. U kontekstu pitanja koje nas u
ovom radu interesuje, ukratko emo obrazloiti samo neke oblike podijelje-
nosti. Na ravni svakodnevnih drutvenih odnosa to su: ne postojanje premo-
ujueg socijalnog kapitala, nerazvijenog civilnog drutva i postojanje etno
nacionalnih predrasuda i distanci.
Rezultati djelovanja socijalnog povezivanja nisu uvijek u pravcu vee
socijalne homogenizacije i efikasnijeg djelovanja demokratskih institucija.
Postoje i takvi oblici koji dovode do antagonizma izmeu lanova razliitih
grupa unutar politike zajednice. Takve pojave oznaavamo tamnim strana-
ma socijalnog kapitala. One podrazumijevaju pojavu da jake i prisne veze
lanova jedne grupe mogu da stvore netrpeljivost prema lanovima druge
grupe. Preneseno na tipologiju koncepta socijalnog kapitala, to znai da se
kapaciteti povezujueg socijalnog kapitala mogu poveavati na tetu premo-
ujueg socijalnog kapitala. U kontekstu prilika u Bosni i Hercegovini, i sam
Patnam tvrdi da je povezivanje bez premoivanja jednako Bosna i Herce-
govina (prema alaj:2009:7).
Drugi pokazatelj na kome se manifestuje polarizovanost socijalnog tki-
va Bosne i Hercegovine jeste istorijski tok razvoja civilnog drutva.3 Rela-
tivno este smjene politikih sistema, dugi periodi stranih okupacija i uticaja,
nerijeena nacionalna i dravotvorna pitanja, te dodiri razliitih kultura i reli-
gija, uslovili su pojavu odreenih okolnosti unutar kojih su se formirale mre-
e i norme socijalnih odnosa i povezivanja. Istorija socijalnog povezivanja u
Bosni i Hercegovini je istorijska konstanta dvostruke prirode i dihotomne st-
rukture nevladinog sektora (Sejfija,2008:47-54) u ovoj dravi. Kao dva near-
vnomjerno zastupljena pravca organizovanja javljaju se graanski i etno-na-
cionalni. Graanski pravac zasniva se na multinacionalnoj ideji i shvatanju
pojedinca kao graanina unutar ideala razvijanja liberalno-demokratske zaje-
dnice, a koja zapravo u Bosni i Hercegovini nikada nije ni bila uspostavljena.
Po uestalosti i jaini uticaja izrazito dominantnim se namee etno-nacional-
ni obrazac socijalnog angaovanja i povezivanja, koji mobilie pripadnike
iste nacionalne ili religijske pripadnosti. Zahvaljujui permanentnim istorijs-
kim podjelama i stranim uticajima nisu se uspjeli razviti autonomni oblici ci-
viliteta.
Obrasci dubokih podijela meu etno nacionalnim grupama ogledaju
se i u postojanju razliitih vrsta stereotipa i predrasuda. Problem je dodatno
izraen kod heterogenih zajednica kakva je recimo Bosna i Hercegovina,
gdje razlika izmeu etnikog i nacionalnog nije samo teorijske, ve prije sve-
ga politike i ideoloke prirode. Ona se kao takva stalno aktualizuje u odre-
ene svrhe. Tako na primjer, ako etniju shvatimo kao pojavu pripadnika za-
3
Detaljna analiza razvoja i formi organizacija civilnog drutva u Bosni i Hercegovini od
poetka XIX vijeka do danas moe se nai u: Sejfija Ismet, (2008), Povijesne predispozicije
i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo
, . 2, , 2011. 297
jednike kulture, jezika, tradicije, zajednitva, itd., a naciju vezujemo sa od-
reenom dravom, dobijamo rezultat po kome je pojam etnije ui od pojma
nacije. To zapravo znai da unutar odreene nacije (drave) moe postojati
vie etnikih zajednica. U sluaju Bosne i Hercegovine, sve tri dominantne
grupe ( Srbi, Bonjaci i Hrvati ) iskljuivo sebe doivljavaju kao nacije, es-
toko se protivei tretiranju kao etnije. Time se ovaj problem dodatno prenosi
i na sam dravnopravni status i ureenje ove drave.
Nakon zavretka rata u Bosni i Hercegovini prilo se brojnim pokuaji-
ma da se uspostavi ponovno povjerenje meu suprotstavljenim stranama.
Kako se ne radi samo o procesu politikih i socijalnih promjena, meunarod-
na zajednica je uloila mnogo finansijskih sredstava, ali i diplomatskim priti-
scima nastojala da harmonizira odnoce meu zajednicama. Jedan od koraka
bio je da se jaanjem kapaciteta civilnog drutva i medijskim uticajem aktua-
lizira pitanje poremeenih drutvenih odnosa i veza na ovom podruju. Kao
rezultat ovih nastojanja javlja se i sve vie naunih debata i istraivanja koja
za predmet prouavanja imaju analizu etno-nacionalnih podjela bosanskoher-
cegovakog drutva.4 Tako na primjer, Boo Skoko navodi nekoliko fakto-ra
koji optereuju meunacionalne odnose u Bosni i Hercegovini. Po njemu, to
su: 1) nepostojanje zajednikog politikog cilja; 2) nepostojanje ni minimu-
ma politikog konsezusa oko rata; 3) nerijeeno nacionalno pitanje; 4) nepo-
stojanje meunacionalnog povjerenja (2011:19-20)
Distance i stereotipi koji su tako jako izraeni u Bosni i Hercegovini,
ne mogu se svesti samo na meugrupnu i individualno psiholoku ravan.
Oni su prije svega politiki inspirisani budui da se njihov intezitet uvijek
poveava kada dolazi do zaotravanja politikih prilika meu nacionalnim
politikim elitama. Kako se sve vie stvara unutargrupna homogenizacija, ta-
ko sve vie dolazi i do poveanja negativno orijentisanih stavova prema dru-
gim grupama. Zbog toga mislimo da je nizak nivo socijalnog kapitala pove-
zan sa stanjem na polju politikih odnosa koji se odvijaju u Bosni i Hercego-
vini. U tom kontekstu razmotriemo nekoliko odrednica koji nas usmjeravaju
u tom pravcu, a to su: politiko (ne)povjerenje, forme politike participacije i
sukob oko dravnog identiteta.
4
Jedno od takvih brojnih istraivanja jeste Puhala Srana pod nazivom Etnika distanca i
(auto) stereotipi graana Bosne i Hercegovine, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo. Rezula-
tati dobijeni na osnovu tzv. Bogardusove skale etnike distance, nedvosmisleno pokazuju vi-
sok nivo negativnih stavova, predrasuda i distanci izmeu Srba, Bonjaka i Hrvata.
298 . ,
Politiko (ne)povjerenje u Bosni i Hercegovini
Povjerenje spada u jednu od osnovnih odrednica socijalnog kapitala.

Ono je uvijek posljedica, ali i proizvod odnosa meu ljudima. Po svojoj pri-
rodi razlikuju se dvije osnovne vrste povjerenja, a to su socijalno povjerenje
i politiko povjerenje.
Socijalno povjerenje je horizontalno i odnosi se na povjerenje meu
graanima odreene politike zajednice. U okviru socijalnog povjerenja,
opet razlikujemo dva osnovna tipa: uopteno (generalno) povjerenje (koje
imamo prema lanovima zajednice koje ne poznajemo) i partikularno (spe-
cifino, iskustveno) povjerenje (prema lanovima zajednice koje lino pozna-
jemo i sa kojima smo u intezivnoj komunikaciji.
Politiko (vertikalno) povjerenje odnosi se na povjerenje graana koje oni
imaju u razliite politike subjekte, vrijednosti ili procese. U kontekstu prilika u
Bosni i Hercegovini, pokuaemo objasniti nekoliko nivoa politikog povjerenja
5
zasnovanih na empirijskim istraivanjima. To su: povjerenje u politiku zajednicu,
povjerenje u demokratiju, povjerenje (podrka) funkcinisanju demokratije,
povjerenje u institucije i povjerenje (podrka) meunarodnim organizacijama.
Povjerenje u politiku zajednicu predstavlja jednu od fundamentalnih
osnova i smisla postojanja svake drave. Zahvaljujui visokom stepenu pov-
jerenja i identifikacije koje graani imaju prema svojoj politikoj zajednici,
stvara se legitimacijska osnova koja formira bazini konsenzus oko temelj-
nih pitanja vezanih za smisao postojanja, razvoj i budunost te iste zajednice.
Sa druge strane, ukoliko pripadnici odreene politike zajednice dui vreme-
nski period imaju izraen osjeaj nepovjerenja prema svojoj dravi (ili ako
on znaajno varira kod razliitih grupa koje u njoj ive), postavlja se pitanje
naina opstanka takve politike tvorevine.
Kao relevantno mjerilo ovog nivoa povjerenja, a koje se veoma esto
postavlja u empirijskim istraivanjima, istie se pitanje: koliko ste ponosni
to ste dravljani zajednice u kojoj ivite? Mogui ponueni odgovori su :
izrazito sam ponosan, ponosan sam, nisam ponosan i uopte nisam
ponosan (alaj,2009:43) Rezultati istraivanja pokazuju procentualno dosta
skroman nivo povjerenja u Bosnu i Hercegovinu kao politiku zajednicu. Sa-
mo 14% ispitanika je izjavilo da je izrazito ponosno, a 48% da je ponos-
no to su dravljani Bosne i Hercegovine (ukupno 62%), to je izrazito ni-
zak nivo ako se on uporedi sa procentom izmeu 85% - 95% koji je na osno-
5
Kao jedno od rijetkih, ali veoma referentnih istraivanja na ovu temu, istiemo studiju pod
nazivom Socijalno povjerenje u BiH autora Berta alaja. Istraivanje je objavljeno 2009.
godine pod pokroviteljstvom Friedrich Ebert fondacije. Ono na veoma precizan nain daje
nam rezultate istraivanja o svim aspektima razvijenosti socijalnog kapitala u Bosni i
Hercegovini.
, . 2, , 2011. 299
vu odreenih istraivanja 2007. godine zabiljeen kod veine evropskih dra-
va. Ovakvo stanje u Bosni i Hercegovini postaje jasnije ako se analiziraju
odgovori s obzirom na nacionalnu pripadnost ispitanika. Tako na primjer,
29% posto Bonjaka tvrdi da je izrazito ponosno, a njih 69% da je ponos-
no (ukupno 89%) to su dravljani politike zajednice u kojoj ive. injeni-
com da ive u Bosni i Hercegovini izrazito je ponosno 13%, a ponosno
50% Hrvata (ukupno 63%). Najmanje srenih po tom pitanju je Srba. Njih
samo 2% je izrazito ponosno, a 32% ponosno (ukupno 34%) to su dra-
vljani Bosne i Hercegovine (alaj, 2009:43-45).
Smanjenje povjerenja graana prema svojoj politikoj zajednici vrlo
esto moe biti uslovljeno nezadovoljstvom odreenim socio ekonomskim
stanjem, ali da se pri tom ne postavlja pitanje upitnosti same dravnosti, niti
rjeavanja postojeih problema unutar postojeih institucija. Meutim, mlade
i tranzicijske drave optereene etno-nacionalnim i drugim podjelama, suo-
avaju se sa problemima dugotrajnog politikog nepovjerenja, a koja ima du-
boku ne samo socio ekonomsku , ve i istorijsku, kulturoloku i politiku
pozadinu. Na taj nain stvara se dugotrajna kultura nepovjerenja prema poli-
tikoj zajednici, ostalim politikim subjektima, kao i meu politikim elita-
ma koji se pojavljuju kao interesni predstavnici odreenih grupa. Pri tome,
rjeenja kako treba smanjiti izraeno nepovjerenje, kao na primjer u sluaju
Bosne i Hercegovine, dijametralno se razlikuju. Dok Bonjaci to rjeenje vi-
de u poveanoj integraciji drutva i uvrivanju postojeih institucija, Hrva-
ti i Srbi se zalau za veu institucionalnu samostalnost nacionalnih grupa.
Demokratija i povjerenje spadaju u grupu osnovnih konstitutivnih fak-
tora stabilnih polititikih zajednica. To su dva meusobno uslovljena i inkor-
porirana elementa, jer je s jedne strane, povjerenje pretpostavka democrat-
skoga procesa dok je, s druge, povjerenje rezultat demokratskoga vladanja
(Maldini, 2006:186). Dakle, ukoliko ne postoji legitimacijska osnova sadra-
na u povjerenju prema odreenim ciljevima i nainima voenja politike, nisu
izgledne anse da se ta vrsta politike due vremena zadri na javnoj sceni.
Drugim rijeima, demokratija e biti stabilna sve dok postoji visoki nivo
povjerenja prema njoj od strane graana, ali i obratno, stabilna demokratija
e podsticati razvoj svih oblika socijalnog kapitala u drutvu.
Kada se konkretno govori o povjerenju u demokratiju, misli se iskljui-
vo na povjerenje prema odreenom politikom idealu, njegovoj prirodi i nor-
mativnoj vrijednosti. U istraivanjima (alaj, 2009:47) koristi se formulacija
pitanja da li su u trenucima krize demokratije potrebne jake voe da srede
situaciju ili demokratija je uvijek najbolje rjeenje iako nekad teko funk-
cionie. Rezultati istraivanja politikog povjerenja prema demokratiji u
Bosni i Hercegovini nedvosmisleno pokazuju veliku krizu legitimacijske os-
nove koja je neophodna za dalji i kvalitetniji demokratski tranzicijski razvoj.
Tek 29% od ukupnog broja ispitanih (po grupama : 27% Bonjaka, 34% Hr-
300 . ,
vata, 28% Srba) smatra da je demokratija uvijek najbolji oblik vladanja, to u
komparaciji sa povjerenjem u evropskim demokratijama predstavlja izrazito
nizak kapacitet povjerenja. ak 54% ispitanih (59% Bonjaka, 46% Hrvata,
53% Srba) njeguje kult jakih politikih voa kao rjeenja politikih proble-
ma. Najmanji broj (17%) je onih koji ne znaju ili nisu sigurni ta je najbolja
formula uspjene politike (alaj, 2009:47-49).
Procentualno posmatrano, ka autoritarizmu najvie simpatija imaju Bo-
njaci, a najmanje Hrvati. Teko je dati pojedinano objanjenje razlika u po-
vjerenju prema demokratiji za sve tri nacionalne grupe posebno. Budui da
su imale istu politiku zaostavtinu u smislu komunistikog sistema, mogu se
izvui neki uopteni zakljuci. Pored autoritarne politike kulture koja se pri-
je svega manifestovala u kultu politikog voe, a ne toliko u represiji samog
sistema, potrebno je naglasiti i prekid tranzicijskog procesa koji se desio nag-
lim razvojem nacionalizama. To je za posljedicu imalo i izbijanje rata u Bos-
ni i Hercegovini. Zahvaljujui dominantnosti nacionalnih politika, dolo je
do redukovanja znaenja i smisla kojeg su graani pridavali demokratiji kao
politikom idealu. Dakle, nisu imali mogunosti niti politikog iskustva da
realno upoznaju sve pozitivne i negativne strane ovog oblika politikog i
drutvenog upravljanja.
U uskoj vezi sa povjerenjem prema demokratiji kao politikom naelu,
nalazi se i povjerenje prema konkretnom funkcionisanju demokratije kao sis-
tema. Dakle, radi se o percepciji graana povodom pitanja koliko je odreeni
demokratski sistem u datom vremenskom periodu efikasan, koliko je u stanju
da rjeava drutvene i politike probleme? Ova vrsta povjerenja je manje ap-
straktna i tie se praktinih rezultata demokratske vlasti na polju realnih pita-
nja, kao to su: zatita osnovnih ljudskih prava, ekonomsko socijalni stan-
dard, borba protiv kriminala i korupcije, itd. Dakle, aktuelna podrka funkci-
onisanju demokratije zavisie od toga koliko su graani osjetljivi na ova pi-
tanja, te kako su zadovoljni brzinom njihovog rjeavanja.
Kao podesno istraivako pitanje koje moe da da presjek stanja, koris-
ti se oblik u kojoj mjeri ste zadovoljni stanjem demokratije u vaoj zemlji?
Ponueni odgovori se kreu u razmaku od vrlo zadovoljan do vrlo neza-
dovoljan. Kao i u sluaju povjerenja u demokratiju kao ideal, u Bosni i Her-
cegovini je primjetan vrlo nizak stepen povjerenja prema trenutnom funkci-
onisanju demokratije. Samo 1% ispitanih je vrlo zadovoljno, a ak 25% je
vrlo nezadovoljno ovakvim stanjem. Najvie je onih (36%) koji su uglav-
nom nezadovoljni. Posmatrano u prosjeku po grupama, na skali ponuenih
odgovora od 1 do 5, gdje je 1 vrlo zadovoljan, a 5 vrlo nezadovoljan,
dobijaju se sljedei rezultati: Bonjaci 3,76; Hrvati 3,97; Srbi 3,57 (alaj,
2009:46-49).
Razlozi to su graani Bosne i Hercegovine nezadovoljni kako funkcio-
nie demokratski sistem u njihovoj dravi, gotovo da su identini onima koji
, . 2, , 2011. 301
objanjavaju i visok nivo nepovjerenja prema demokratiji kao politikom na-
elu. Meutim, potrebno je dodati da graani usljed nedostatka ire politi-
ke pismenosti efikasnost sistema ne vezuju za njegove unutranje mogu-
nosti i kapacitete, ve prije svega za efikasnost politikih elita. Njihova per-
cepcija zasniva se na iskustvu iznevjerenih politikih obeanja koja se cikli-
no javljaju ve dui niz godina. Na taj nain opte nepovjerenje graana pre-
ma neefikasnim i nesposobnim politikim elitama na vlasti, biva proireno i
na nepovjerenje prema samom funkcionisanju demokratije kao takvom.
Povjerenjem u drutvene i politike institucije graani stvaraju sliku o cjeloku-
pnom sistemu vlasti u dravi. Primjetno je da u Bosni i Hercegovini postoji
znaajna razlika izmeu povjerenja u politike institucije (Predsjednitvo,
Parlamentarna skuptina, Savjet ministara Bosne i Hercegovine) i u instituci-
je koje to nisu (vojska, policija, kolstvo, nevladine organizacije, crkve, itd.).
Uopteno analizirajui, graani Bosne i Hercegovine nemaju mnogo sklono-
sti da vjeruju u rad svojih institucija, ili bolje reeno u rad svojih politikih
predstavnika koji obnaaju funkcije u njima. Ako se pri ocjenjivanju ove vr-
ste povjerenja koristi skala od 1 (nikakvo povjerenje) do 5 (potpuno povjere-
nje), dobije se prosjek od, na primjer 2,12 (Predsjednitvo BiH); 2,08 (Parla-
mentarna skuptina BiH i politike partije); 2,07 (Vijee ministara BiH)
najnie povjerenje; 3,34 (kolstvo) najvie povjerenje. Zanimljivo je da Hr-
vati imaju najnie povjerenje u institucije dravne vlasti (alaj,2009:50-52).
Kao jedno od moguih objanjenja ovako niskog nivoa povjerenja u
politike institucije, namee se ogromna neefikasnost u njihovom radu.
Na osnovu Izvjetaja o monitoringu rada Parlamentarne skuptine
BiH, za period 01.11.2006. 01.09.2010. godine (www.cci.ba), primjetni su
poraavaji podaci. Tako recimo, u ovom etvorogodinjem mandatu, evide-
ntirana su ogromna kanjenja u usvajanju programa rada oba doma Parlame-
ntarne skuptine BiH, a koja su se kretala u razdoblju od 2,5 6,5 mjeseci. U
periodu 2006.2010. godina, u 2010. godini odran je najmanji broj sjednica
oba doma parlamenta ili zajednikih sjednica, i to samo 24. to se tie zako-
nodavnih aktivnosti, u protekle 4 godine usvojeno je 170 zakona, a odbaeno
130 prijedloga zakona (od toga je njih 83 odbaeno blokadom entitetskih
glasova). Ono to je posebno zabrinjavajue, jeste injenica da se 2010. go-
dina, iako je bila izborna, istie kao najneefikasnije. U toku ove godine usvo-
jeno je samo 27 zakona, ili 24,3% od godinjeg programa rada. I pored tako
loih rezultata, ak 39 parlamentaraca (ili 68,4% od ukupnog broja) ponovo
se kandidovalo na razliite funkcije u izvrnoj ili zakonodavnoj vlasti Bosne
i Hercegovine na optim izborima 2010. godine.
Visok nivo izraenosti nepovjerenja graana prema politikim institu-
cijama rezultat je njihove realne osjetljivosti na svakodnevne ekonomsko
socijalne probleme koji te iste institucije ne rjeavaju. Sa druge strane, pita-
nje je koliko su i sami graani obavijeteni o nainu rada i obavezama samih
302 . ,
institucija koje su uspostavljene. U uslovima sloenog dravnog i institucio-
nalnog ureenja kakvo je u Bosni i Hercegovini (to se posebno odnosi i na
entitetski nivo Federacije Bosne i Hercegovine), graani imaju potpuno neja-
snu i apstraktnu sliku uloge institucija u rjeavanju njihovih prava i pitanja.
U kontekstu takvih administrativnih i politikih barijera, nepovjerenje se jav-
lja kao sasvim razumljiva pojava.
Za razliku od povjerenja u domae institucije, povjerenje u meunarod-
ne institucije povezano je, prije svega, sa shvatanjem znaenja, koristi i inte-
resa koje oni imaju po Bosnu i Hercegovinu. Naravno, i ovdje je od velike
vanosti istraiti koliko su ljudi upueni i koliko imaju znanja o prirodi i ulo-
zi samih meunarodnih institucija u svijetu, a samim tim i u Bosni i Herce-
govini.
Kao dvije reprezentativne institucije meunarodnog karaktera prema
kojima se ispituje povjerenje graana, izdvajaju se NATO i Evropska Unija.
Povjerenje se pokazuje na osnovu zainteresovanosti graana za lanstvom
Bosne i Hercegovine u ovim organizacijama. Analiza istraivanja pokazuje
da je 46% graana za ulazak Bosne i Hercegovine u NATO (60% Bonjaka,
56% Hrvata, 27% Srba), protiv ulaska je njih 14% (4% Bonjaka, 7% Hrva-
ta, 28% Srba), dok je spram toga pitanja indiferentno 40% graana. Ulazak
svoje drave u Evropsku uniju podralo bi 72% graana (82% Bonjaka,
71% Hrvata, 63% Srba), protiv ulaska bilo bi samo 4% (2% Bonjaka, 5%
Hrvata, 7% Srba), a nezainteresovano povodom ovog pitanja osjea se 24%
graana (alaj, 2009:52-54).
Relativno visok nivo povjerenja prema meunarodnim institucijama
moe se objasniti predstavom graana o blagodetima i visokom ivotnom
standardu koji je, po njima, karakteristian za zapadno - evropske zemlje.
Dakle, graane iskljuivo interesuju prednosti koje bi mogli da osjete ulas-
kom Bosne i Hercegovine u ove asocijacije.
Najizraenija zainteresovanost Bonjaka za euroatlanske integracije
logina je posljedica osjeanja zatitnike uloge koje su NATO i Evropska
unija imale za njih prilikom rata u Bosni i Hercegovini. Nasuprot tome, loa
ratna iskustva Srba prema meunarodnoj zajednici (bombardovanje snaga
NATO-a, sankcije) i dalje stvaraju najveu odbojnost prema ovim institucija-
ma
Forme politike participacije u Bosni i Hercegovini
Politika participacija graana predstavlja jedno od osnovnih mjerila

demokratskog razvoja i stabilnosti, te vaan pokazatelj razvijenosti inkluziv-
nog drutvenog kapitala. Pri tome se vrlo esto grijei u smislu tretiranja vi-
sokog nivoa politike participacije kao iskljuivog rezultata visokog nivoa
izlaska graana na izbore. Naravno da je izborna izlaznost jedan od glavnih,
, . 2, , 2011. 303
ali ne i jedini, konstitutivni element uea graana u cjelokupnom politi-
kom procesu. Dakle, jako je bitno da se utvrdi i itav niz drugih faktora koji
daju objektivniju sliku odnosa drutva prema politici i obrnuto, a to su: vrije-
dnosna percepcija koju graani imaju prema politikim akterima, njihova za-
interesovanost praenja i uestvovanja u politikim zbivanjima, te spremnost
na lanstvo i aktivnije angaovanje u radu politikih partija.
Ispitivanje zainteresovanosti za politike procese od strane graana, od-
nosi se na njihovu osjetljivost i vrijednosni stav povodom politikih i drut-
venih deavanja. Radi se o sloenom spletu kognitivnih, emocionalnih, soci-
jalnih stavova i uvjerenja koje ljude opredjeljuje ka uljuivanju ili apstine-
nciji prema politikom ivotu. Visoki nivoi zainteresovanosti graana za po-
litiku rezultat su uspostavljanja visokog nivoa politikog povjerenja.
Teko je odrediti pravu formulu po kojoj je mogue doi do visokog ni-
voa zainteresovanosti graana za politiki ivot. Ekonomsko i socijalno bla-
gostanje jesu garancija takvog nivoa, ali u duem vremenskom periodu mogu
dovesti do odreene pasivnosti svih uesnika politikog procesa. Nasuprot
tome, proces dubokih smjena politikih sistema kroz proces tranzicije, prvo-
bitni osjeaj euforije, zadovoljstva i snanog politikog angamana, zamije-
njen je politikom apatiom, nepovjerenjem i osjeajem iznevjerenosti nada-
nja. Ipak, zainteresovanost graana za politiku uvijek je u korelaciji sa kon-
tinuitetom i vizijom politikog i drutvenog razvoja, jer to se politika vie
usredsreuje na kratkorone zadatke i to joj vie nedostaje vizionarstvo, to
se ljudi manje osjeaju ukljueni u nju (Kecmanovi, 2005:106). Dakle, os-
nova razvoja trajnije zainteresovanosti graana za politika pitanja predsta-
vlja pristup politici kao sistemu stalnog izgraivanja novih ideja i rjeavanja
problema na dui vremenski period, a ne samo u okviru potreba izbornog
mandata.
Bosnu i Hercegovinu kao tranziciono drutvo, karakterie niska stopa
interesa njenih graana za politiku. Na pitanje kako procjenjujete svoj inte-
res za politiku?, samo 3% je izrazito zainteresovano (po 2% Bonjaka i
Hrvata i 4% Srba), a 7% izrazito nezainteresovano(7% Bonjaka, 10% Hr-
vata i 5% Srba). Potpuno neodreen stav prema ovom pitanju ima najvie
ispitanika, njih 45% (50% Bonjaka, 34% Hrvata i 46% Srba) (alaj,
2009:60-62).
Pored ve navedenih razloga niskog nivoa interesa graana za politiku,
za Bosnu i Hercegovinu je karakteristian i izrazito negativan stav prema po-
litikim elitama, koji se dalje objektivizira i na politiku kao djelatnost u uop-
tenom smislu. Politika se doivljava kao izrazito neasna radnja oliena u
ostvarivanju iskljuivo linih interesa onih koji u njoj direktno uestvuju. Po-
tenim ljudima tu nije i ne moe biti mjesto jer takve osobe u okviru takvih
odnosa ne mogu da ispolje i ostvare svoje ciljeve. Ovakav stav prema akteri-
ma politikog ivota u Bosni i Hercegovini, proizvod je prije svega neefikas-
304 . ,
nosti rada i brojnih skandala koji se pripisuju nosiocima politikih funkcija.
Meutim, kao dodatni problem, javlja se i nedostatak objektivne kritinosti
politikog i drutvenog javnog mnjenja. Graani svoju politiku nezaintere-
sovanost ili neupuenost ispoljavaju u vidu lutanja u pogledu zauzimanja
stavova prema politikim elitama. Ti stavovi su ili krajnje generalizovani u
smislu uvjerenja svi politiari su isti (naravno u negativnom, pogrdnom
kontekstu, bez obzira na nacionalnu pripadnost politiara), ili su slijepo ogra-
nieni na nacionalnoj osnovi, tako to se pripadnicima svoje grupe pripisuju
izrazito pozitivne, a pripadnicima druge grupe izrazito negativne konotacije.
Zbog toga se kao neophodan uslov poveanja interesa graana za politiku u
Bosni i Hercegovini namee potreba njihovog objektivnijeg vrijednovanja
konkretnih rezultata nosioca javnih politikih funkcija, bez obzira kojoj gru-
pi ili entitetu pripadaju.
Za razliku od niskog nivoa zainteresovanosti graana za politiku, Bos-
nu i Hercegovinu, u udnosu na ostale evropske drave, karakterie relativno
visok nivo lanstva njenih graana u politikim strankama. U zapadnoevro-
pskim dravama taj broj iznosi u prosjeku 8% - 12%, a u Bosni i Hercegovi-
ni on je izraen sa 18%. U pogledu interesa za politika zbivanja, te lanstva
u politikim strankama (22%), prednjae Srbi. Sa 18% lanova, na drugom
mjestu su Hrvati, a zatim Bonjaci sa 15% (alaj, 2009:61-63).
Ipak, ini se da stanje partokratije i klijentelizma stvara privid zaista
iskrenog i na politikim uvjerenjima zasnovanog lanstva graana u politi-
kim strankama. U uslovima kada su politike partije i politike elite monopo-
lizovale itav javni drutveni prostor, lanstvo i lojalnost prema njima posta-
ju gotovo jedini nain za ostvarivanje linih ciljeva i ambicija pojedinaca.
Umjesto da graani svoje ivotne ambicije ostvaruju u okviru institucija i si-
stema drutva, oni su prinueni da to ine kroz partijsku strukturu. Time se
stvara realan sistem drutvenih odnosa po kojem partije slue prije svega za
ostvarivanje samo linih interesa njenih lanova (zapoljavanja, napredova-
nja u politici i struci, itd.), a ne i za ostvarivanje interesa itave zajednice. Na
taj nain, stvaraju se dodatni problemi poput korupcije i poveanja dravnog
birokratskog aparata koji oteavaju politiki, ekonomsko socijalni i demok-
ratski razvoj Bosne i Hercegovine. Dakle, proces ukljuenja u politiku radi
line koristi stvara iskljuujui drutveni kapital za one pojedince koji ili
nee ili nisu u mogunosti da prihvate takav nain svog politikog angama-
na. To dalje dovodi do dodatnog srozavanja demokratske politike kulture na
osnovu shvatanja da graanski i politiki aktivizam mimo lanstva u politi-
koj partiji nema nikakvog smisla ni vrijednosti.
Aktivnost graana prema politikim procesima esto se ispoljava i kroz
njihovo ispoljavanje svojih zahtijeva prema predstavnicima vlasti.
Kada su u pitanju konkretne akcije, graani Bosne i Hercegovine u ve-
likom procentu podravaju mirne oblike politikih aktivnosti i ispoljavanja
, . 2, , 2011. 305
svojih politikih zahtijeva. Najvie njih (56%) je uestvovalo u potpisivanju
peticije, a najmanje (2%) je uestvovalo u nasilnom zauzimanju zgrada ili
fabrika. 30% njih je uestvovalo u mirnim demonstracijama (alaj, 2009:62-
64).
Drugi pokazatelj spremnosti na politiki aktivizam graana, ispoljava
se u njihovoj elji i mogunosti da kontaktiraju predstavnike vlasti. Ova ko-
munikacija povezana je i sa pitanjem koliko ljudi imaju povjerenja u svoje
izabrane predstavnike vlasti, kao i koliko su izabrani predstavnici dostupni
graanima? Istraivanja pokazuju da su graani najvie spremni da kontakti-
raju optinske organe vlasti, gdje s obzirom na polnu strukturu prednjae mu-
karci u odnosu na ene. Zabrinjava podatak da su najei predmeti razgo-
vora graana i lokalnih politikih predstavnika vezani za pronalaenje rad-
nog mjesta ili neki drugi poslovi line ili privatne prirode. Vrlo mali broj
je onih koji se obraaju vlastima radi nekih optih poslova zajednice u kojoj
ive (Izvjetaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu, VEZE MEU
NAMA Drutveni kapital u Bosni i Hercegovini,(www.undp.ba),2009:72-
74).
U objanjenju efikasnosti i kvaliteta rada lokalnih politikih struktura,
koristi se i koncept razvijernosti socijalnog kapitala u zajednicama. Patnam
je istraujui istoriju razvoja italijanskih regija uvidio snanu korelaciju iz-
meu ocjene politike odreene regije (klijentelistika ili programska) i inde-
ksa razvijenosti civilne zajednice. Na primjer, u manje civilnim regijama iz-
raeni su lini kontakti graana sa politikim predstavnicima, a koja se naj-
vie odnose na lina pitanja (zapoljavanje, pokroviteljstvo). U razvijenim
civilnim regijama kontakti se uspostavljaju radi tumaenja odreenih politi-
kih mjera ili zakona. U manje civilnim regijama politika struktura je elitisti-
ka, a u civilnim egalitarna. Takoe, to je vei stepen razvijenosti civilne
zajednice, to je vea podrka politikoj jednakosti u drutvu, republikanizmu,
egalitarnim izbornim reformama i politici kompromisa (2003:107-114).
Dodatan problem predstavlja i dalje preovladavajue shvatanje graana
o paternalistikoj ulozi drave i drutva, a koje je zaostavtina iz socijalisti-
kog perioda. Ljudi kao da nisu svjesni prisutnosti trinih zakona u svim sfe-
rama drutvenog ivota, ostajui ubijeeni da su za rjeavanje njihovih ivot-
nih problema odgovorni drugi, a ne oni sami.
Sukob oko dravnog identiteta u Bosni i Hercegovini
Moe se tvrditi da je centralni problem bosanskohercegovakog drut-

va pitanje njenog dravnog identiteta. Da li se radi o jednom jedinstvenom
identitetu koji daje neophodnu legitimacijsku i normativnu osnovu dravno-
sti Bosne i Hercegovine, ili je u pitanju realna egzistencija vie identiteta koji
306 . ,
sebe smatraju samodovoljnim segmentima? Ova dilema predstavlja osnovni
predmet sporenja politike, socijalne i intelektualne javnosti u itavoj dravi.
Pomenuto pitanje, duboko zadire u sutinu drutvenih i politikih odno-
sa u Bosni i Hercegovini. Nerazvijenost svih elemenata socijalnog kapitala u
ovoj zajednici, samo su posljedica nerijeenosti tih odnosa. Niski nivoi soci-
jalnog i politikog povjerenja, skromni kapaciteti civilnog drutva i graan-
ske angaovanosti, te izraene etno-nacionalne distance, imaju zajednikog
imenioca u vidu razliitog doivljaja Bosne i Hercegovine kao drave od
strane razliitih politikih, nacionalnih i vjerskih zajednica. Pri tome, ove ra-
zlike manifestuju se u pogledu razliitog tumaenja istorije njene dravnosti,
sadanje uloge i institucionalnog ureenja, poloaja u svijetu, kao i njene bu-
dunosti.
U prilog ovoj tezi nedvosmisleno daje potvrdu istraivanje po kojem na
skali od 1 (nimalo) do 4 (vrlo mnogo), u prosjeku 2,97% graana se identifi-
kuje sa gradom ili mjestom u kojem ive, njih 2,69% sa entitetom u kojem
ive, zatim sa 2,50% sa dravom, a sa 2,33% sa Evropom i cijelim svijetom.
Meutim, stanje postaje znatno jasnije onog momenta kada se uporede rezul-
tati na osnovu nacionalne pripadnosti ispitanika. Bonjaci svoju vezanost na-
jvie pripisuju gradu ili mjestu u kojem ive (3,12%), te dravi (2,97%). Hr-
vati, gradu ili mjestu u kojem ive (2,84%) i svijetu kao cjelini (2,40%). Srbi
najvie osjeaju pripadnost prema entitetu u kojem ive (2,89%), a zatim
gradu ili mjestu u kojem ive (2,88%) (alaj, 2009:66).
Pored toga to procesi formiranja, postojanja i razvoja identiteta u Bos-
ni i Hercegovini imaju svoju duboku politiku osnovu, oni su takoe uslov-
ljeni i odreenim socio psiholokim faktorima. Identiteti u smislu pripadni-
tva odreenoj zajednici se relativno lako utemeljuju u homogenim drutvi-
ma. Drugaije stvar stoji sa heterogenim drutvima gdje pojedinci pripadaju
veem broju socijalnih grupa. Zbog toga i sam osjeaj lojalnosti i pripadni-
tva ostaje neodreeniji. U takvim uslovima nepodudaranja izmeu lojalnosti
dravi i drugim socijalnim vidovima lojalnosti (etnikoj, nacionalnoj, religij-
skoj, klasnoj grupi) oni koji su na elu drave nastoje da tu lojalnost pretvo-
re u korist ire kategorije drave. Pri tome, osnova lojalnosti prema zajed-
nikoj dravi je osjeanje patriotizma, a ija se identifikacija nalazi u zajed-
nikom politikom identitetu i projektu te politike zajednice. Nasuprot to-
me, partikularne lojalnosti svoje utemeljenje nalaze u konceptu etnikog na-
cionalizma (Vasovi, 2007:115-116). Posmatrano u kontekstu prilika u Bosni
i Hercegovini, namee se nekoliko pitanja. Kako je mogue govoriti o jedin-
stvenom osjeaju patriotizma svih graana ove drave kada ne postoji bazi-
ne saglasnosti oko naela njenog politikog postojanja? Koji od tri dominant-
na etno-nacionalna identiteta u Bosni i Hercegovini ima monopol, pravo ili
legitimitet da bude osnova za formiranje ireg dravnog identiteta i prema
njemu zasnovane lojalnosti?
, . 2, , 2011. 307
Istorija razvoja identiteta u Bosni i Hercegovini je istorija njihovih nes-
porazuma. Kako Mirjana Kasapovi tvrdi, ova istorija bila je u znaku istov-
remenog postojanja, ali i sukobljavanja tri glavna vjerska i etnika bloka:
muslimanskobonjakog, pravoslavnosrpskog i katolikohrvatskog. Na-
kon raspada jedinstvene hrianske zajednice na Zapadnu i Istonu crkvu u
XI vijeku, te procesa islamizacije stanovnitva u periodu Osmanskog Carstva
(1463-1878), poeli su se formirati vjerski identiteti. U Bosni i Hercegovini
su se najprije javili vjerski rascjepi, a koji su kasnije u procesu konstituisanja
modernih etnikih i nacionalnih zajednica poprimili obiljeja etnikih i naci-
onalnih identifikacija i rascjepa (2005:77). Ova linija stvaranja, razvoja i afi-
rmacije identiteta, dakle, zasnivala se na vjerskim, a zatim na etnikim i na-
cionalnim osnovama. Ono to danas karakterie njihovo postojanje jeste te-
nja za njihovim ispoljavanjem u vidu institucionalnih formi dravnosti i teri-
torije.
Centralno mjesto politikog sukoba zasnovanog na suprotstavljenim
nacionalnim interesima u Bosni i Hercegovini, predstavlja pitanje njene dra-
vnosti. Ono se tie teritorijalnog, pravno-institucionalnog i politikog statusa
nacionalnih zajednica unutar drave. Njihovi politiki zahtjevi kreu se na
relaciji unitarizacija/centralizacija i decentralizacija/secesija, te vrlo esto po-
primaju ekstremne, radikalne i iskljuive forme.
Boo Skoko u svom istraivanju dolazi do rezultata po kome ak 49%
ispitanih Bonjaka bolju budunost Bosne i Hercegovine vide u ukidanju en-
titeta i jaanju drave. Tek 7% Hrvata i 3% Srba dijeli takvo stanovite. Sa
druge strane, 39% Hrvata i 28% Srba bolju budunost drave vide kroz stru-
kturu od tri nacionalna entiteta. Ovakvo stanovite nema gotovo ni jedan Bo-
njaki ispitanik. Iz ovih injenica ovaj istraiva izvlai zakljuak o rasko-
raku izmeu bonjakog insistiranja na unitarizmu i nasuprot njemu srpsko
hrvatskoj saglasnosti entitetskog ureenja (srpskog da se sauva Republika
Srpska i hrvatskog da se izbori formiranje treeg entiteta) (2011:19)
Pitanje nerijeenosti teritorijalnoinstitucionalnog poloaja nacional-
nih i vjerskih zajednica pratea je pojava balkanske politike istorije. ini se
da je ona posebno izraena za prostor Bosne i Hercegovine. Tijekom vie
od pet stoljea povijesti pripadnici triju glavnih vjerskih i etnikih zajednica
nikad nisu trajno, zajedno i masovno optirali za jednu dravu. U tom su se
poloaju obino nalazili samo pripadnici jedne zajednice, dok su pripadnici
ostalih dviju zajednica uglavnom bili protivnici ili neprijatelji postojee dra-
vne zajednice (Kasapovi,2005:86). Okupatorske snage Osmanskog Carstva
i AustroUgarskog Carstva samo su jo vie doprinijele procesu suprotstav-
ljanja meu zajednicama, budui da su se stavljale u zatitniki poloaj pre-
ma jednim, na tetu drugih vjerskih i etnonacionalnih grupa. Rjeavanje
ovog problema bila je jedna od prvih zadaa vlasti na zajednikom jugoslo-
venskom nivou. Federalno, a posljednjih godina i konfederalno ureenje Ju-
308 . ,
goslavije, uz proklamovanje komunistike ideologije, prualo je solidan ok-
vir za normalno funkcionisanje drave. Olakavajua okolnost bila je to je u
veini federalnih jedinica postojao veinski narod (nacija) iz ijeg se naziva
izvodio i naziv drave lanice. Jedino je Bosna i Hercegovina bila izuzetak
budui da nijedan od dananja tri konstitutivna naroda nije imao dominantnu
veinu. To je jedan od osnovnih razloga zato se proces dezintegracije Jugo-
slavije nije mogao zavriti na relativno miran nain u Bosni i Hercegovini.
Dok je proces dravnog osamostaljivanja ostalih republika bio identian sa
nacionalnom integracijom i homogenizacijom, u Bosni i Hercegovini taj isti
proces je imao potpuno suprotne nacionalno i dravno dezintegrativne efek-
te, a koji su prisutni i danas.
Nepostojanje saglasnosti oko zajednike istorije i identiteta i dalje pre-
dstavlja optereujuu istorijsku pojavu. I dok jedni tvrde da su kolektivna is-
torija i identitet zapravo uvijek i postojali (nepravedno ga izvodei iz samo
jednog nacionalnog miljea), drugi to odluno negiraju. Istorijska i politika
zbivanja govore u prilog drugoj tezi. Nema nijednog velikog dogaaja u is-
toriji Bosne i Hercegovine koji su tri vodee vjerske i etnike grupe doivlja-
vale na identian nain to bi moglo da bude vrelo zajednikog ponosa. Nap-
rotiv, i tursko osvajanje i austrougarsku aneksiju i monarhiju Karaorevia i
komunistiku Jugoslaviju, kao i sve druge prelomne istorijske faze, dva od
tri naroda, manje ili vie osnovano, tretiraju kao nacionalno i vjersko ugnje-
tavanje, a jedan od tri kao zlatno doba. Izvana prigueni antagonizmi dva na-
prema jedan su istorijska konstanta, a kratki intervali smjene inostranih uva-
ra mirne Bosne dovodili su do otvorenih sukoba (Kecmanovi,2007:326-
327).
Kao zaostavtine nerijeenog pitanja dravnosti Bosne i Hercegovine
javljaju se odreeni politiki subjekti i njihovi interesi. To su prije svega in-
teresi bonjakog, srpskog i hrvatskog naroda koji tee da zadobiju instituci-
onalnopravnu formu, zatim uloga meunarodne zajednice u Bosni i Herce-
govini, te relativno manji uticaji Srbije i Hrvatske kao garanata potpisnica
Dejtonskog mirovnog sporazuma.
Zakljuak
Sadraj rada i priroda teme kojom smo se bavili pokazuje nam ne pos-
tojanje zajednike take preklapanja suprotstavljenih shvatanja nacionalnih
segmenata u Bosni i Hercegovini. Ono to koi stvaranje poveanog nivoa
povjerenja i zajednike percepcije povodom kljunih pitanja jeste i nedosta-
tak politike konsenzualne kulture. To znai da mora postojati opti konsen-
zus o uspostavljanju konsenzusa o bitnim politikim pitanjima. A on je mo-
gu jedino ako se svakoj nacionalnoj grupi omogui da slobodno odluuje o
svojoj politikoj sudbini. Samo na taj nain je mogu opstanak Bosne i Her-
, . 2, , 2011. 309
cegovine. Jer kako kae Vil Kimlika privrenost (zajednikoj) dravi je u
direktnoj funkciji priznanja (vlastitog) nacionalnog identiteta. (...) multinaci-
onalna drava funkcionira samo ako u njoj ukljueni nacionalni identiteti na-
laze plodno tlo i povoljnu klimu za vlastiti procvat. (...) Prema tome, puni le-
gitimitet imaju samo dobrovoljne federacije u kojima su nacije lanice na-
le povoljne uvjete za ouvanje svog nacionalnog bia (prema Vlaisavljevi,
2005:115).
Ova konstatacija, uobliena u politiko-institucionalnu formu predstav-
lja uslov svih uslova za dalju demokratizaciju i opstanak drave. Sve dok
ne bude opte saglasnosti svih nacionalnih grupa oko prirode ureenja Bosne
i Hercegovine, do tad e njena dravotvorna budunost ostati neizvjesna. Pri-
roda njene dravnosti ne moe se nametati kao unaprijed zadana forma, ve
se jedino kroz postepeno izgraivanje politikog povjerenja i konsenzualne
kulture, moe doi do optimalnog i odrivog rjeenja koje e odgovarati
svim suprotstavljenim stranama.
Naravno, nije u pitanju samo kriza dravnosti, ve i kriza razvojnih ka-
paciteta socijalnog kapitala koji e i dalje ostati paralizovani ukoliko se te-
meljna politika pitanja ne rijee na odgovarajui nain i uz saglasnost svih
relevantnih subjekata u Bosni i Hercegovini.
Literatura:
1. Izvjetaj o monitoringu rada Parlamentarne skuptine BiH, za period
01.11.2006 01.09.2010., Centri Civilnih Inicijativa (www.cci.ba)
2. Kasapovi Mirjana, (2005) BOSNA I HERCEGOVINA : PODIJELJENO
DRUTVO I NESTABILANA DRAVA , Politika kultura, Zagreb
3. Kecmanovi Nenad, (2007) NEMOGUA DRAVA, Glas Srpske, Banja
Luka
4. Kecmanovi Nenad, (2005) DOMETI DEMOKRATIJE, igoja tampa,
Beograd
5. Maldini Pero, POLITIKO POVJERENJE I DEMOKRATSKA KONSO-
LIDACIJA, (2008), Politika misao (Zbornik radova)
6. Puhalo Sran, (2009) ETNIKA DISTANCA I (AUTO)STEREOTIPI
GRAANA BIH, Friedrih Ebert Stiftung, Sarajevo
7. Putnam D. Robert, (2008) KUGLATI SAM, Mediteran, Novi Sad
8. Putnam D Robert, (2003) KAKO DEMOKRACIJU UINITI DJELOT-
VORNOM, Fakultet politikih znanosti, Zagreb
9. Sejfija Ismet, (2008) POVIJESNE PREDISPOZICIJE I AKTUELNI
RAZVOJ GRAANSKIH ASOCIJACJA U BIH, Friedrich Ebert Stiftung,
Sarajevo
310 . ,
10. Skoko Boo, (2011) TO HRVATI, BONJACI I SRBI MISLE JEDNI O
DRUGIMA, A TO O BOSNI I HERCEGOVINI?, Friedrich Ebert Stif-
tung, Sarajevo
11. alaj Berto, (2009), SOCIJALNO POVJERENJE U BIH, Friedrich Ebert
Stiftung, Sarajevo
12. alaj Berto, (2007), SOCIJALNI KAPITAL, Fakultet politikih znanosti,
Zagreb
13. Vasovi Mirjana, (2007), U PREDVORJU POLITIKE, Slubeni glasnik,
Beograd
14. VEZE MEU NAMA DRUTVENI KAPITAL U BOSNI I HERCEGO-
VINI, Izvjetaj o humanom razvoju za Bosnu i Hercegovinu 2009.,
UNDP BIH (www.undp.ba)
15. Vlaisavljevi Ugo, (2005), Demokratska konsocijacija i nepodnoljivi
pluralizam, u: STATUS-Magazin za (politiku) kulturu drutvena pitanja,
Mostar
.
329.3:297(497)
,
1912.
, ,
1912. . -

1913. -
. 1,474,560 ,
681,104, 793,456
.1 35,7%. -
39,5002 -
87,800 2.2
,
. -
, ,
.3
,
/ ,
.
, -
-
.
1912. 1913. -
-
. -
, 177006 :
-
1
. , 19. , , 2008, 40
2
. 31-32
3
, , -
, -
.
. Anti, Raplh Paget: A Diplomat in Serbia, Belgrade 2006, 89
312 ., ...
. -
-
. -
.
.
.
20,000 , -
424,000 . -
. 4
,
-
. 1912.
-
. -
-
, . -
-
. , -

.

,
. -
, , .5 , 27. 1912. -
, . -

1878. . -
1913. . -
7.
1913., .
, -
. -
. , -
(, ,
) -
.
4
. . , 1912-1913, ( -
), 219
5
. , 1912-194: ,
2010, 111-112.
, . 2, , 2011. 313
,
.
1912. -
. 1910.

. 1913. -
. 1923. --
.6
, ,
-
. ,
. 1937. -
21 . - -
-. -
,
.7
.
-
. 8

1912. -
160 .9

.10 ,
-
20. ,
-
. -
32,000 , -
, - -
.
-
( ) -
6
. , , , , 1875
1937 , . (),
1912-1937, 1937, 705
7
. , , 718
8
, 719
9
, 719
10
. , : , , 2006, 28
314 ., ...
. ,
.
1912. 100 . -
270
.11 1919. 1937.
1,570 . , ,
1937. 884 ,
531 .12
.
1945. -
, .13 -
, , -
.

. , , , ,
, , .
1933. 1934. .14
1,000 10,000 . -
,
.
1912. 1937. , -
, 129 , 313 ,
194 53 .15 -
. -
. 18
. , 1937.
17 , -
80 90 .16 -
20% -
.17
11
. , , ...756-757
12
, 758
13
. , 28.
14
. , , -
... 763-764
15
. , , -
...781
16
, 782
17
. , , ...
816.
, . 2, , 2011. 315

:
1914.
. 16,000
1919. 1937. . 36,5 .
, -
, , 1 .18
-
. , -
. ,
. . -
. (-
) , 1937. .
, ,
.19
, , .
20. -
.
1947. , ,
.20
. ,
. -
(69% ) -
20. - . 1947.
32%
21,
.22 .
1912. 381
473 5,993 . 1936.
18
, 812-813
19
, 808-809
20
. , 28.
21
.
22

1947. 12% . Jayant
Pandurang Nayaka, Syed Nurullah, A students' history of education in India (1800-1973),
London 1974. . 1905.
6% , 1926. 12%. 1926.
1329 58,000 .
R. J. Crampton, Bulgaria, Oxford 2007, 431
316 ., ...
1,260, 3,166, 145,784.23

600 ( ).
115 .24 -
(259,479) 1937. 1,176
142,000 ( 54,675 ).25 10%
.
1920.
.
,
. 1937. -
2236 .26
1921. -
, .
-
. 27
-
.
1924. . ,

. --
,
-
. 1941. -
.28
1924. 1937.
25,000 , 1,500 . 1,2
, 600 ,
, .29
23
. . , . , 1912. 1937. ,
... 919
24
, 924; 1912. 1915.
. , 927.
25
. 923
26
. . , . , 1912. 1937.
, ..., 948
27
. , 1918-1941, 1996, 118-
129, . , (1961-1981), -
- , 2010, 81.
28
. , 82.
29
...,754
, . 2, , 2011. 317
- 1919. 1937. - 884 -
, 531 -
. 30
, -
50 , 17 .31
65
.
132,517,000 .32
,
1,3 .

/ 1919. 1939.. 30%
!33 -
10 12 -
-
. 250 ,
-

. , -
, 13,34
1930/1931. . , -
3,2 2011.
.34 -
, , , , , . -
1913. . -
1991. -
1913.
,
, .
30
..., 758
31
... 785.
32
... 927.
33
12 (1918) 16
(1941 ). 20% -
. . ,
1918 1941, 2003, ( ) , 4.5, 159.
34
,
. http://www.skocka-
jtebudzet.rs/rs/clanak/usvojeni-budzet-srbije-za-2%C3%A5aaaa ;
http://www.vojska.net/hrv/drugi-svjetski-rat/kraljevina-jugoslavija/vlada/proracun/
Miodrag Romi
GojkoPavlovi
351.749:327
NEKI ASPEKTI ODGOVORNOSTI DRAVA ZA

AKCIJE PRIVATNIH VOJNIH KOMPANIJA
Abstract: This paper discusses the circumstances under which the misco-
nduct of private security sector might engage the responsibility of their state spo-
nsors under international law. From an international law perspective, stastes ca-
nnot evade responsibility merely by hiring a private actor to carry out certain
functions. The conduct of private security companies is, under certain circumsta-
nces, attributed to the state, making that state responsible for any violation of inter-
national law committed by private security companies personnel. Even where no
such attribution exists, the state might still be responsible for lack of due diligence
to adequately regulate and control PMC conduct.
Key words: private military companies, responsibility, state
Apstrakt: Ovaj rad razmatra okolnosti pod kojima se, u skladu sa meuna-
rodnim pravom, za protivzakonita ponaanja privatnog sektora bezbednosti moe
pozvati na odgovornost drava sponzor, odnosno drava koja ih je angaovala. Da-
kle, iz perspektive meunarodnog prava, drava ne moe da izbjegne odgovornost
prostim angaovanjem privatnog sektora za obavljanje odreenih djelatnosti. Pre-
ma tome, ponaanje privatnih kompanija koje pruaju usluge bezbjednosti, pod
odreenim uslovima se moe pripisati dravi, ime e se drava uiniti odgovornom
za bilo kakva krenja meunarodnog prava poinjena od strane osoblja zaposlenog
u ovim kompanijama. ak i tamo gdje se radnje ovih subjekata ne mogu pripisati,
drava bi mogla i dalje biti odgovorna za nedostatak panje da adekvatno reguliu i
kontroliu njihova ponaanja.
Kljune rijei: privatne vojne kompanije, odgovornost, drava
Uvodna razmatranja
Maks Veber je za dravu rekao da je ona ljudska zajednica koja u ok-

viru odreene teritorije, (sa uspjehom) polae pravo na monopol na legiti-
Docentposebnih sociologija na Fakultetu politikih nauka, Banja Luka.
Vii struni saradnik za bezbjednosnu grupu predmeta na Visokoj koli unutranjih pos-
lova, Banja Luka. E-mail adresa: pavlovicgojko@gmail.com
320 . . , . . .
mnu primjenu fizikog nasilja.1 Dakle, jedno od bitnih obiljeja drave je
upravo to to ona predstavlja organizaciju sa monopolom fizike prinude u
drutvu.2 Meutim, danas se sve vie govori i pie o privatizaciji bezbjed-
nosti3 kao pojavi koja je iroko rasprostranjena i prihvaena, vie nego u bilo
kojem ranijem periodu u istoriji moderne nacionalne drave.4 Svjedoci smo
trenda da drave, glavne meunarodne organizacije, poput Ujedinjenih
nacija, razne privatne kompanije, nevladine organizacije i pojedinci koriste
usluge i sve vee povjerenje ukazuju privatnom sektoru i preputaju mu da se
stara o njihovoj bezbjednosti.5 Prema tome, privatizacija u oblasti bezbjed-
nosti je, po svemu sudei, opteprihvatljiv trend u svjetskim okvirima.6 Dr-
ava je na ovaj nain stavila na raspolaganje vojne, policijske i druge bezbje-
dnosne usluge onima koji imaju novca da ih plate.7
Na prvi pogled, privatizacija bezbjednosti se ini kao klasian primjer
erozije suvereniteta i dravne vlasti, meutim, bilo koja slika koja prikazuje
dravu da odstupa od svoje vlasti je previe jednostavna. Umjesto toga, rezu-
ltat privatizacije bezbjednosti je nastanak nove mree bezbjednosnih subje-
kata u kojoj je vlast drave i privatnih aktera raspodjeljena kroz nove tehno-
logije upravljanja, prinude i kontrole.8 U teoriji se navodi da ovaj novi mo-
del pruanja vojnih i bezbjednosnih usluga omoguava dravama i javnim
institucijama da poveaju efikasnost koncentriui se na najznaajnije poslo-
ve, dok odgovornost za izvravanje manje znaajnih poslova prebacuju na
privatni sektor bezbjednosti.9
1
Veber, Maks: Privreda i drutvo - II knjiga, Beograd, 1976, str. 432.
2
Milosavljevi, Bogoljub: Nauka o policiji, Beograd, 1997, str. 206.
3
Vidi ire: Mandel, Robert: The Privatization of Security, Armed Forces & Society, Vol.
28, Issue 1, Fall 2001, pp. 129-151; Schreier, Fred; Caparini, Marina: Privatising security:
law, practice and governance of private military and security companies, DCAF, Geneva,
2005; The Canadian Consortium on Human Security: Security Privatization: Challenges
and Opportunities, Human Security Bulletin Vol. 6, Issue 3, March 2008.
4
Small, Michelle: Privatisation of Security and Military Functions and the Demise of the
Modern Nation-State in Africa, Accord, Occasional Paper Series: Volume 1, Number 2,
2006, p. 4.
5
The Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Recommendation 1858 (2009),
Private military and security firms and erosion of the state monopoly on the use of force,
Strasbourg, 2009, p. 1.
6
O globalizaciji i tranziciji, odnosno prednostima i nedostacima koje sa sobom nose, vidi
ire: Romi, Miodrag: Globalizacija i tranzicija, Banja Luka, 2007.
7
Vejnovi, Duko; Pavlovi, Gojko: Drutveni ambijent i rekonstrukcija dravnog mono-
pola nad upotrebom sile, Defendologija, godina XIV, broj 29-30, Banja Luka, 2011, str. 20.
8
Abrahamsen, Rita; Williams, Michael C.: The Globalization of Private Security, in: The
Globalization of Security, Briefing Paper 05/02, The Royal Institute of International Affairs,
London, 2005, p. 5.
9
Richards, Anna; Smith, Henry: Addressing the role of private security companies within
security sector reform programmes, Saferworld, London, 2007, p. 3-5.
, . 2, , 2011. 321
Takoe, bilo je dosta pokuaja u prolosti da se napravi razlika izmeu
privatnih vojnih kompanija (Private Military Companies) i privatnih bezbje-
dnosnih kompanija (Private Security Companies).10 Meutim, treba naglasi-
ti da nije karakter subjekta to to je bitno, ve aktivnosti u koje je ukljuen
taj subjekt. Dakle, privatne kompanije koje pruaju bezbjednosne usluge ko-
mbinuju svoj rad u vie oblasti, pa veina autora kada govori o privatnom se-
ktoru bezbjednosti podrazumijeva i jedne i druge, i oznaava ih kao privatne
vojno-bezbjednosne kompanije (Private Military-Security Companies PM-
SCs). Piter Singer (Peter Singer), takoe, ne pravi razliku izmeu privatnih
vojnih i privatnih bezbjednosnih kompanija, te koristi termin privatne vojne
firme (Private Military Firms), obuhvatajui njime obje vrste kompanija.
Privatne vojne firme su, prema njemu, privatni poslovni entiteti koju pruaju
klijentima irok spektar vojnih i bezbjednosnih usluga.11
Iako mnogi smatraju da su privatne vojne firme (PMC) nov fenomen,
nastao 1990-ih godina XX vijeka, to nije u potpunosti tano. Ve od XIII vi-
jeka javljaju se organizovane plaenike najamnike vojske poznate u Italiji
pod imenom Compagnie di ventura, zatim vajcarski najamnici i njemaki
najamnici zvani Landskneht, koje svojom organizacijom utiu na dalji raz-
voj vojne organizacije u drugim evropskim zemljama.12 Prva moderna pri-
vatna vojna kompanija je osnovana u Velikoj Britaniji 1960-ih godina pro-
loga vijeka, od strane bivih lanova britanskog SAS-a (Special Air Service),
ukljuujui i njegovog osnivaa pukovnika Dejvida Stirlinga. Naime, 1967.
godine Stirling je osnovao Watch Guard International, kompaniju koja je za-
poljavala bive SAS ljudstvo, da obuava vojske sultana u Persijskom zali-
vu, obino njihove uvare palata i specijalne jedinice, kao i da prua podrku
njihovim operacijama protiv pobunjenika i unutranjih disidenata. Kompani-
ja je veoma brzo proirila svoje djelovanje i na pruanje vojno-savjetodavnih
usluga i obuku timova stranih vlada u operacijama izvan njihove teritorije,
naroito na Bliskom Istoku, ali i u Africi, Latinskoj Americi i Istonoj Aziji.
Watch Guard International je postao model za sve budue privatne vojne
kompanije.13
Sa druge strane, razlikovanje ovih kompanija je od znaaja prvenstveno
zbog toga to veina drava danas regulie rad privatnog sektora bezbjednos-
ti na svojoj teritoriji, dok veoma mali broj njih regulie aktivnosti ovog sek-
10
Vidi ire: Danii, Milan; Pavlovi, Gojko: Privatne vojne i privatne bezbjednosne kom-
panije kao inioci privatnog sektora bezbjednosti, Bezbjednost Policija Graani, godina V,
broj 1, Visoka kola unutranjih poslova, Banja Luka, 2009, str. 35 46.
11
Singer, Peter: Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Military Industry, Cornell
University Press, Ithaca, New York, 2003, p. 8.
12
Mala politika enciklopedija, Beograd, 1966, str. 57.
13
O Brien, Kevin: PMCs, Myths and Mercenaries: The Debate on Private Military Compa-
nies, Royal United Service Institute Journal, February 2000. : http://www.-
asisonline.org/stat10.html.
322 . . , . . .
tora kada svoje usluge pruaju u inostranstvu. Tako na primjer, veina dra-
va lanica Evropske Unije14, s izuzetkom Austrije i Njemake, imaju poseb-
no zakonodavstvo koje se odnosi na sektor privatne bezbjednosti. S izuzet-
kom Italije (1931) i vedske (1973), zakonodavstvo koje se primjenjuje uve-
deno je devedesetih godina prologa vijeka. Izuzetak je i eka, koja do sada
nije regulisala ovu oblast. Takoe, sve drave Jugoistone Evrope, osim Sr-
bije, imaju posebno zakonodavstvo koje regulie privatni sektor bezbjednosti
i njegove djelatnosti na nacionalnom nivou,15 meutim, ono to nedostaje
jeste upravo regulisanost privatne bezbjednosti, odnosno djelatnosti ovog se-
ktora na meunarodnom nivou.
Najjednostavniji nain da se razlikuju ove dvije vrste kompanija, jeste
da se utvrdi da li privatna kompanija djeluje ofanzivno ili defanzivno. Nai-
me, za privatne vojne kompanije se istie da su to kompanije koje ofanzivno
ili aktivno djeluju, dok privatne bezbjednosne kompanije djeluju defanzivno
ili pasivno.16 Takoe, jedna od razlika koja se istie izmeu ove dvije vrste
kompanija jeste moralna razlika, odnosno pravi se razlika izmeu zatite lju-
di i napadanja ljudi za novac. Dakle, termin privatne vojne kompanije bi tre-
balo sauvati za one kompanije koje uestvuju u borbenim operacijama akti-
vno, i koje imaju opremu, obuku, ljudstvo i hijerarhiju slinu dravnoj vojs-
ci. O ovim kompanijama se najee govori kada se pominje privatizacija be-
zbjednosti i one se u posljednje vrijeme esto pojavljuju u ratovima u Iraku i
Avganistanu, kao i na drugim mjestima zahvaenim konfliktima niskog inte-
nziteta. Kod nas ovakve kompanije nisu zastupljene. Dok bi terminom priva-
tne bezbjednosne kompanije trebalo oznaavati one subjekte koji legalno
pruaju zatitne usluge, i koji su za razliku od ovih prvih, veoma esta poja-
va u stabilnim dravama, te koji su regulisani i kontrolisani na slian nain
kao i neke druge poslovne kompanije.17 U naim uslovima pod ovim kom-
panijama se podrazumijevaju privatne agencije za fiziko i tehniko obezb-
jeenje lica i imovine, te privatne detektivske agencije.
14
O privatnom sektoru bezbjednosti u Evropskoj Uniji, vidi ire: Pavlovi, Gojko: Privat-
na bezbjednost u Evropskoj Uniji pravni aspekti i aktuelno stanje, Bezbjednost Policija
Graani, godina VII, broj 1-2, Visoka kola unutranjih poslova, Banja Luka, 2011, str. 181
192.
15
Navedeno prema: Confederation of European Security Services: Private security in Euro-
pe CoESS facts & figures, Wemmel, 2008. Ova studija je jedina dostupna analiza, na evro-
pskom nivou, koja nudi reprezentativne i iscrpne statistike injenice i informacije o sektoru
privatne bezbjednosti. Studija pokriva iroku geografsku oblast, odnosno odnosi se na uku-
pno 34 zemlje u Evropi, 27 lanica EU i 7 drugih evropskih zemalja.
16
Mandel, Robert: The Privatization of Security, Armed Forces & Society, Vol. 28, Issue
1, Fall 2001, p. 138.
17
Brooks, Doug; Rathgeber, Shawn Lee: The Industry Role in Regulating Private Security
Companies, Human Security Bulletin: Security Privatization: Challenges and Opportuni-
ties, Vol. 6, Issue 3, March 2008, p. 18.
, . 2, , 2011. 323
Globalne inicijative na regulisanju djelatnosti

privatnih vojnih kompanija
Treba istai da se mnoge dosadanje studije oko privatnog sektora bez-

bjednosti fokusiraju iskljuivo na kontroverzna iskustva privatnih kompanija
koje pruaju bezbjednosne usluge na Afrikom kontinentu,18 te je kao pos-
ljedica ove pristrasnosti mnogo analiza obojeno skepticizmom koji se tie
pozitivne uloge ovih kompanija na nivou regionalne i meunarodne bezbjed-
nosti, te mogunostima regulisanja njihovih djelatnosti.
SAD i Juna Afrika imaju drukije pristupe prilikom regulisanja rada
privatnih vojnih i bezbjednosnih kompanija.19 Ameriki Zakon o kontroli iz-
voza oruja iz 1968. godine i njegove naknadne dopune (1980. godine) treti-
raju izvoz bezbjednosnih usluga na isti nain kao i izvoz dobara. Zakon pre-
cizno regulie kome se usluge mogu izvesti, ali ne i nain na koji se one kori-
ste. Amerike kompanije koje nude vojne usluge stranim dravljanima u
SAD ili u inostranstvu treba da dobiju dozvolu od Ministarstva inostranih
poslova na osnovu Pravila o meunarodnom transferu oruja20 kroz koja se
primjenjuje Zakon o kontroli izvoza oruja. Meutim, sam proces izdavanja
dozvole ne prati standardnu proceduru. Ne postoji formalni nadzor nakon do-
djeljivanja dozvole niti postoje mjere koje bi osigurale transparentnost osim
za ugovore ija vrijednost prelazi 50 miliona dolara, a o kojima treba izvijes-
titi Kongres prije nego to se odobre. Odgovornost za primjenu kontrole iz-
davanja dozvola za izvezene usluge amerikih privatnih vojnih kompanija na
komercijalnoj osnovi lei prvenstveno na zvaninicima amerikih ambasada
u inostranstvu (vojni ataei) i carinskim organima za provjeru oruja i drugih
materijala.21
Juna Afrika22 je 1998. godine usvojila Zakon o stranoj vojnoj pomoi
koji regulie izvoz bezbjednosnih usluga, a prvenstveno se odnosi na aktiv-
18
Danii, Milan: Privatne firme i upravljanje novom bezbjednou, Bezbjednost Policija
Graani, godina 1, broj 2, Visoka kola unutranjih poslova, Banja Luka, 2005, str. 398.
19
Vidi ire: The Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces: Private Mili-
tary Companies, DCAF Backgrounder, 04/2006, p. 4. Dostupno na: http://www.dcaf.ch/-
publications/kms/series_backgrounders.
20
International transfer of arms regulations (ITAR). Vidi ire na: www.pmdtc.org/refe-
rence.htm
21
Pavlovi, Gojko: Pravo privatne bezbjednosti uporedna studija, Banja Luka, 2011, str.
4647.
22
ire o regulisanju privatnog sektora bezbjednosti u Africi, vidi: Gumedze, Sabelo: The
private security sector in Africa-Manifestation, challenges and regulation, Iss Monograph
series, No. 139, November 2007; Gumedze, Sabelo: The private security sector in Africa-
Country series, Iss Monograph series, No. 146, July 2008.
324 . . , . . .
nosti vojnika plaenika, definisane kao uee u oruanoj borbi iz line ko-
risti, koje su zabranjene kako u samoj Junoj Africi tako i u inostranstvu.
Meutim, zakon se ne odnosi na strane dravljane koji poine kaznena djela
van njene teritorije. Vojnu pomo, definisanu kao vojne usluge ili usluge
povezane s vojnim aktivnostima, mogu da nude samo pojedinci koji posje-
duju dozvolu i koji dobiju posebno odobrenje od vlade za svaki ugovor. Nad-
zorno tijelo zadueno za izdavanje dozvola je Dravni odbor za kontrolu
konvencionalnog oruja. Njemu predsjedava ministar iz vladinog odjeljenja
koje nema direktnu vezu s vojnom industrijom. Zakon o stranoj vojnoj po-
moi imao je uspjehe od razliitog znaaja, ukljuujui zatvaranje nekih ju-
noafrikih privatnih vojnih kompanije i izmjetanje drugih. Meutim, kazne
propisane od strane junoafrikih sudova do sad su bile mahom ograniene
na relativno niske novane kazne. Zbog velikog broja graana June Afrike
koji rade kao obezbjeenje u Iraku i neuspjelog pokuaja prevrata u Ekvato-
rijalnoj Gvineji 2004. godine koji je ukljuivao brojne dravljane June Afri-
ke, vlada je predloila nove zakonske propise. Zakon o zabrani plaenikih
aktivnosti i zabrani i regulisanju odreenih aktivnosti u podrujima zahva-
enim oruanim konfliktom (2005. godine) predstavlja pokuaj da se obuh-
vate sve aktivnosti korporacija i pojedinaca koji nisu zvanini pripadnici oru-
anih snaga, a ukljueni su u oruane konflikte. Ovaj zakon eli da zabrani
uee u privatnim vojnim aktivnostima koje nisu izriito odobrene od strane
Dravnog odbora za kontrolu konvencionalnog oruja. On junoafrikim su-
dovima daje vanteritorijalna ovlatenja koja bi se primjenjivala na bilo koju
privatnu vojnu kompaniju i njene zaposlene.23
Takoe, Parlamentarna skuptina Savjeta Evrope je svojom Preporu-
kom broj 1858 iz 2009. godine, pod nazivom Privatne vojne i bezbjednosne
kompanije i erozija dravnog monopola nad upotrebom sile, privatnu bezb-
jednost stavila u svoj fokus. Odmah na poetku preporuke se istie da priva-
tizacija vojnih i bezbjednosnih poslova potkopava tradiciononalnu poziciju
drave kao jedinog subjekta kome je dozvoljena zakonita i legitimna upotre-
ba sile, te da predstavlja izazov savremenim demokratijama, s obzirom da je
pravo na upotrebu sile prelo sa drave, koja garantuje javni interes, na pri-
vatne subjekte, koji se rukovode ekonomskim interesima.24
Imajui na umu da privatni sektor bezbjednosti predstavlja realnu pot-
rebu i da je dio stvarnosti, u preporuci se nalae da drave treba da uloe na-
por da uspostave kontrolu nad aktivnostima subjekata ovog sektora, odnosno
da stvore jedan adekvatan okvir za njegovo funkcionisanje. Taj okvir bi tre-
23
Pavlovi, Gojko: Pravo privatne bezbjednosti uporedna studija, op. cit., 4748.
24
The Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Recommendation 1858 (2009),
Private military and security firms and erosion of the state monopoly on the use of force,
op. cit., p. 1.
, . 2, , 2011. 325
bao biti usaglaen sa osnovnim demokratskim principima za potovanjem
ljudskih prava i vladavine zakona, zbog toga to su glavne zabrinutosti veza-
ne za privatni sektor bezbjednosti upravo krenje ljudskih prava od strane za-
poslenih u privatnom sektoru bezbjednosti i tekoe sa privoenjem poinila-
ca pravdi.25 Dakle, ovom preporukom se trai usvajanje pravno obavezuju-
eg dokumenta (konvecije) ili pak preporuke za drave lanice kojom bi se
regulisale aktivnosti privatnog sektora bezbjednosti, odnosno relacije izmeu
njegovih subjekata i drava, te uspostavili minimalni standardi za njegovo
funkcionisanje. Nadalje, Parlamentarna skuptina poziva da do usvajanja tog
dokumenta, drave lanice koje to nisu uinile, prihvate tzv. Dokument iz
Montreuksa (Montreux), koji govori o meunarodnopravnim obavezama i
dobroj praksi za drave povezane sa operacijama privatnog sektora bezbjed-
nosti za vrijeme oruanog sukoba.
Nakon toga, Komitet ministara Savjeta Evrope je na svojoj 1048 sjed-
nici, odranoj u februaru 2009. godine ispitujui preporuku Parlamentarne
skuptine donio odluku da je proslijedi Venecijanskoj komisiji da ona izradi
informaciju o regulisanosti privatnog sektora bezbjednosti na meunarod-
nom nivou, te da u svom buduem radu uzme u obzir i ovu oblast. Na osno-
vu preporuke Parlamentarne skuptine Savjeta Evrope, Komisija za demok-
ratiju putem prava, odnosno Venecijanska komisija u svojoj studiji broj 531
iz 2009. godine, koja predstavlja nacrt izvjetaja pod identinim nazivom kao
i preporuka, a koja je u stvari odgovor na preporuku parlamentarne skupti-
ne, analizira potrebu regulisanja sektora privatne bezbjednosti na meunaro-
dnom nivou, te promovie meunarodnu regulaciju i samoregulaciju za ove
kompanije.26
Na kraju ove studije, kao preporuke dravama lanicama Savjeta Evro-
pe, naglaeno je27:
- prvo, da zemlje prihvate, odnosno usvoje dokument iz Montreuk-
sa;
25
O zloupotrebama i krenjima ljudskih prava od strane zaposlenih u privatnom sektoru
bezbjednosti, vidi ire: Gaston, E. L.: Mercenarism 2.0? The Rise of the Modern Private
Security Industry and Its Implications for International Humanitarian Law Enforcement,
Harvard International Law Journal, Volume 49, Number 1, Winter 2008, pp. 221-248; Vej-
novi, Duko; Pavlovi, Gojko: Globalization and privatization of security, International
scientific conference, Security in the post-conflict (western) Balkans: transition and challe-
nges faced by the Republic of Macedonia, Ohrid 27.-28.05.2011, pp. 45.
26
Krali, Armin: Stanje privatne sigurnosti u Bosni i Hercegovini, Centar za sigurnosne
studije, Sarajevo, 2009, str. 95.
27
European commission for democracy through law - Venice commission, Study no. 531
(2009), Draft report on private military and security firms and erosion of the state monopoly
on the use of force, Strasbourg, 2009, p. 15.
326 . . , . . .
- drugo, da drave revidiraju svoje nacionalne zakone koji se odno-
se na registraciju/licenciranje privatnih vojnih i bezbjednosnih
kompanija s ciljem da uvide u kolikoj mjeri oni pruaju odgova-
rajui stepen regulisanja nihovog djelovanja, tj. aktivnosti ovih
kompanija van teritorija drave iz koje potiu;
- tree, da drave revidiraju svoje krivino zakonodavstvo, da bi ut-
vrdile da li postoji nadlenost nad krivinim djelima koja poine
pripadnici ovih kompanija, makar tamo gdje su ova lica dravlja-
ni drave koja je u pitanju i
- etvrto je da drave zaponu proces razmatranja svog sistema
graanskog prava da bi odredile da li su mogua potraivanja za
naknadu tete priinjene u drugoj dravi usljed odreenih nepra-
vilnosti pri radu ovih kompanija, a moda ak i njihovih stranih
filijala, a ako ne, da razmotre donoenje odgovarajueg zakono-
davstva o tom pitanju.
Dakle, u zakljucima i Parlamentarne skuptine i Venecijanske komisi-
je se trai od drava da, dok se ne usvoji jedna konvencija koja bi regulisala
rad privatnog sektora bezbjednosti u meunarodnim okvirima, otvore vrata
Dokumentu iz Montreuksa.28 Ovaj dokument usvojen je na inicijativu Vlade
vajcarske i Meunarodnog komiteta Crvenog krsta, koja je pokrenuta 2006.
godine, a zavrena 2008. godine, a u saradnji sa vladinim ekspertima iz broj-
nih zemalja29, te predstavnicima civilnog drutva, privatnih vojnih i bezbje-
dnosnih kompanija. Osnovna njegova svrha jeste da promovie potovanje
meunarodnog humanitarnog prava (koje se zasniva na enevskim konvenci-
jama i dodatnim protokolima) i ljudskih prava, od strane drava i privatnih
vojnih i bezbjednosnih kompanija.
Meutim, ovaj dokument i odredbe u njemu ne stvaraju pravne obave-
ze, ve samo podsjeaju na brojne meunarodne humanitarne sporazume,
sporazume o ljudskim pravima i na meunarodno obiajno pravo, koje je po-
trebno potovati. Dokument je podijeljen u dva dijela. Prvi dio govori o me-
unarodnopravnim obavezama vezanim za privatne vojne i bezbjednosne ko-
mpanije, a u njemu se obrauju: obaveze drava koje unajmljuju privatne ko-
mpanije; obaveze drava na ijoj teritoriji djeluju privatne vojne i bezbjedno-
28
Swiss Initiative in cooperation with the International Commitee of the Red Cross: Mon-
treux document on pertinent international legal obligations and good practices for states
related to operations of private military and security companies during armed conflict,
Montreux, 17 September 2008.
29
U ovoj inicijativi i izradi dokumenta uestvovale su sljedee zemlje: Avganistan, Angola,
Australija, Austrija, Kanada, Kina, Francuska, Njemaka, Irak, Poljska, Sijera Leone, Juna
Afrika, vedska, vajcarska, Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske, Ukra-
jina i Sjedinjene Amerike Drave.
, . 2, , 2011. 327
sne kompanije; obaveze drava na ijoj teritoriji su registrovane te kompani-
je, te obaveze ostalih drava. Ukratko, ovaj dio govori o potrebi navedenih
subjekata da, u skladu s svojim mogunostima, osiguraju potovanje meu-
narodnog prava, meunarodnog humanitarnog prava, enevskih konvencija i
dodatnih protokola, te meunarodnog prava koje se odnosi na ljudska prava.
U ovom dijelu se, takoe, obrauju pravne obaveze privatnih vojnih i bezbje-
dnosnih kompanija i njihovog osoblja, gdje se naglaava njihova dunost da
ispune obaveze predviene meunarodnim humanitarnim pravom ili ljuds-
kim pravima, kao i nacionalnim pravima kao to su krivino, poresko, imig-
racijsko, radno pravo, kao i specifina regulativa iz oblasti privatnih vojnih i
bezbjednosnih usluga. Drugi dio govori o dobroj praksi za ove drave, a iz-
meu ostalog tu se obrauju: djelatnosti koje mogu obavljati ove kompanije;
procedure za izbor i unajmljivanje privatnih vojnih i bezbjednosnih kompa-
nija; kriterijumi za izbor; uslovi za izbor privatnih kompanija; kontrola i nad-
zor.
Odgovornost drava koje unajmljuju privatne
vojne ili bezbjednosne kompanije
Svaka drava je odgovorna30 za ispunjavanje obaveza koje kao stranka
preuzme sklapanjem nekih meunarodnih ugovora, sporazuma, deklaracija i
po meunarodnom obiajnom pravu.
Drave koje unajmljuju privatne vojne ili bezbjednosne kompanije, za
obavljanje odreenih aktivnosti, zadravaju svoju odgovornost prema meu-
narodnom pravu. Ukoliko je takva drava okupaciona sila, ona ima obavezu
da preduzme sve mjere u njenoj moi da obnovi i da obezbijedi javni red i si-
gurnost, odnosno da sprijei krenje meunarodnog humanitarnog prava i
ljudskih prava.
Takoe, ove drave ne smiju zakljuiti ugovor sa privatnim sektorom
bezbjednosti za obavljanje odreenih aktivnosti koje meunarodno humani-
tarno pravo eksplicitno dodjeljuje dravama ili njihovim organima. Moraju
osigurati da privatne vojne ili bezbjednosne kompanije koje angauju potuju
meunarodno humanitarno pravo31, a posebno: da su zaposleni u tim kom-
30
O odogovornosti drava vidi ire: Draft articles on Responsibility of States for internatio-
nally wrongful acts, adopted by the International Law Commission at its fifty-third session,
November 2001.
31
Meunarodno humanitarno pravo daje jasna pravila za borbene aktivnosti pojedinih rad-
nika privatnih vojnih kompanija, ali samo u sluajevima meunarodnog ili graanskog konf-
likta. Kao i dravni vojnici, zaposleni u privatnim vojnim kompanijama uivaju status rat-
nog zarobljenika ukoliko potpadnu pod definiciju civilnih pratilaca oruanih snaga. Meu-
tim, ako potpadnu pod definiciju civilnih uesnika u konfliktu ili plaenika, moe im se su-
diti u protivnikoj dravi jer ne uivaju zatitu kao obini civili. Vie o obavezama vezanim
za meunarodno humanitarno pravo, vidi: Perrin, Benjamin: Promoting compliance of pri-
328 . . , . . .
panija svjesni svojih obaveza i da su obueni u skladu sa njima; da ne pods-
tiu i ne pomau krenje meunarodnog humanitarnog prava, te da preduzmu
aktivnosti na spreavanju njegovog krenja sprovoenjem odgovorajuih
mjera, kao to su propisi, administrativni nalozi, a po potrebi administrativ-
nim, disciplinskim ili sudskim sankcijama. Nadalje, odgovorne su da svoje
aktivnosti sprovode u skladu sa meunarodnim pravom o ljudskim pravi-
ma32, kao i da propiu odgovarajue sankcije protiv lica koja su prekrila
enevske konvencije, ili krivina djela propisana meunarodnim pravom, te
da ih izvedu pred sud.
Iako sam ulazak u ugovorni odnos ne pokree automatski odgovornost
drave koja angauje privatni sektor bezbjednosti, ona je ipak kasnije odgo-
vorna za bilo koja krenja od strane privatnog sektora bezbjednosti, ukoliko
se ta krenja mogu njoj pripisati po meunarodnom pravu, a naroito: ako je
privatni sektor bezbjednosti inkorporiran u regularnu dravnu vojsku u skla-
du sa domaim zakonodavstvom; ukoliko je privatni sektor bezbjednosti lan
redovnih oruanih snaga, grupa ili jedinica koje su pod komandom drave;
ukoliko imaju ovlaenja da vre dravne funkcije i kada djeluju po nalogu
drave, odnosno pod njenom upravom ili kontrolom. Takoe, imaju obavezu
da obezbijede odtetu za povrede meunarodnog humanitarnog prava ili lju-
dskih prava izazvane pogrenim vrenjem aktivnosti privatnog sektora bezb-
jednosti.33
Na balkanskim prostorima, primjer djelovanja je MPRI (military profe-
ssional resources incorporated), amerika kompanija sa sjeditem u blizini
Vaingtona, osnovana 1987. godine od strane penzionisanih vojnih oficira
amerike vojske. MPRI ima oko tri hiljade zaposlenih, veoma uglednih voj-
nih oficira i ima vie visoko rangiranih oficira po metru kvadratnom od Pen-
tagona.34 Veina njenih ugovora je upravo za organe SAD, ali ona takoe
prua usluge i drugim klijentima. Tako je 1994. godine MPRI sklopio ugo-
vor s hrvatskom vladom da dizajnira program koji e poboljati sposobnosti
vate security and military companies with international humanitarian law, International
Review of the Red Cross, Vol. 88, No. 863, 2006, pp. 613636.
32
Meunarodni ugovori o ljudskim pravima omoguavaju postojanje individualnih peticija i
sistema izvjetavanja na koje se drave mogu pozvati kada preduzimaju mjere u cilju za-tite
ljudskih prava svojih graana od domaih ili stranih privatnih kompanija. Vidi ire: Ko-ntos,
Allexis P.: Private security guards: Privatized force and State responsibility under in-
ternational human rights law. Non-State Actors & International Law, Vol. 4, Issue 3, 2004,
pp. 199238.
33
Swiss Initiative in cooperation with the International Commitee of the Red Cross: Mo-
ntreux document on pertinent international legal obligations and good practices for states
related to operations of private military and security companies during armed conflict, Mo-
ntreux, op. cit., pp. 56.
34
Fabien, Mathieu; Dearden, Nick: Corporate Mercenaries: The threat of private military
and security companies, War on Want, London, 2006, p.6.
, . 2, , 2011. 329
hrvatskih vojnih snaga. MPRI je za ovaj ugovor dobio licencu direktno od
Ministarstva inostranih poslova (State Department) SAD, a program je poeo
u januaru 1995. godine. Iako je MPRI poricao svako uee u Operaciji
oluja kasnije te godine, u kojoj je sa teritorije Republike Srpske Krajine
protjerano vie stotina hiljada stanovnika srpske nacionalnosti35 i tvrdio da je
ono bilo ogranieno samo na instrukcije u uionicama, British Foreign &
Commonwealth Office je primijetio da su hrvatske snage neoekivano dobro
izvele tu akciju.36 Kasnije, u januaru 1996. godine, MPRI je dobio ugovor za
realizaciju programa vojne stabilizacije u Bosni i Hercegovini, pod nazi-vom
Opremi i obui, koji je licenciran, takoe, od Ministarstva inostranih
poslova (State Department) SAD, da prui vojnu obuku vojnim snagama Fe-
deracije BiH. Ovaj ugovor bio je plaen iz fonda koji je osnovala administra-
cija SAD, a u koji su muslimanske zemlje (Kuvajt, Malezija, Saudijska Ara-
bija i Ujedinjeni Arapski Emirati)37 mnogo donirale. Ugovor je ukljuivao
oko dvije stotine pripadnika biveg vojnog osoblja SAD koje je uestvovalo
u obuci i smatra se da je imao veliki uinak u reorganizaciji vojnih snaga Fe-
deracije BiH.38 Takoe, ova kompanija je uestvovala u obuci tzv. Oslobo-
dilake vojske Kosova, inae teroristike organizacije39, prije NATO bom-
bardovanja Srbije.40
Zakljuna razmatranja
Koncept privatnih kompanija koje pruaju vojne i bezbjednosne usluge,
kako se moderno nazivaju, je star koliko i sama drava. Danas, meutim,
plaenici nisu samo pojedinci koji se bore za novac, naprotiv, oni su korpora-
cije, koje pruaju irok spektar vojnih i bezbjednosnih usluga, iznad onih
koje bi tradicionalni plaenici mogli ponuditi. Klijenti privatnih kompanija
su mnogobrojni i razliiti, a kao klijenti se pojavljuju drave, korporacije,
nevladine organizacije, meunarodne organizacije kao to su Ujedinjene na-
cije i pojedinci.
Dakle, postojanje privatnih vojnih kompanija je neupitno. Meutim,
doprinos koji oni daju pruajui svoje usluge je jo uvijek nerazjanjen. Sve
vee uee u konfliktnim zonama raa brojne zabrinutosti, od problema sa
transparentnosti, preko zloupotrebe i naruavanja ljudskih prava i sloboda pa
sve do zakonske neregulisanosti. Kao primjer naveemo to da jo uvijek
35
U toku je spor koji se vodi pred Amerikim sudovima o ovom pitanju.
36
Foreign and Commonwealth Office: Private Military Companies: Options for Regulati-
on, London: The Stationery Office, February 2002, p. 13.
37
Mandel, Robert: The Privatization of Security, International Students Association, 41th
Annual Covnention, March 14-18, Los Angeles, 2000, p. 13.
38
Ibid.
39
Primjedba autora.
40
Fabien, Mathieu; Dearden, Nick, op. cit., p. 6.
330 . . , . . .
nije usvojen ni jedan pravni akt na meunarodnom nivou koji bi definisao
ove kompanije, njihov rad, odnosno prava i dunosti koje imaju. Brojne stu-
dije su se, dodue, bavile pitanjem meunarodnog pravnog poloaja ovih ko-
mpanija i konstatovale da zaposlenici ovih kompanija mogu biti odgovorni
po meunarodnom humanitarnom pravu, po meunarodnom pravu ljudskih
prava, te krivinim i drugim zakonima one drave na ijoj teritoriji su anga-
ovani. Meutim, podii optunicu protiv njih, naroito u onim dravama u
kojima je pravni sistem slab, kao na primjer u Iraku, malo je vjerovatno.
S obzirom na to da subjekti privatnog sektora bezbjednosti, odnosno
privatne vojne i bezbjednosne kompanije, djeluju na meunarodnom nivou,
te da njihove aktivnosti imaju transnacionalni aspekt i posljedice, postoji po-
treba da se reguliu njihove aktivnosti.
LITERATURA:
1. Abrahamsen, Rita; Williams, Michael C.: The Globalization of Pri-

vate Security, in: The Globalization of Security, Briefing Paper
05/02, The Royal Institute of International Affairs, London, 2005.
2. Brooks, Doug; Rathgeber, Shawn Lee: The Industry Role in Regula-
ting Private Security Companies, Human Security Bulletin: Security
Privatization: Challenges and Opportunities, Vol. 6, Issue 3, March
2008.
3. Confederation of European Security Services: Private security in Eu-
rope CoESS facts & figures, Wemmel, 2008.
4. Danii, Milan: Privatne firme i upravljanje novom bezbjednou,
Bezbjednost Policija Graani, godina 1, broj 2, Visoka kola unutra-
njih poslova, Banja Luka, 2005.
5. Danii, Milan; Pavlovi, Gojko: Privatne vojne i privatne bezbjed-
nosne kompanije kao inioci privatnog sektora bezbjednosti, Bezbje-
dnost Policija Graani, godina V, broj 1, Visoka kola unutranjih
poslova, Banja Luka, 2009.
6. Draft articles on Responsibility of States for internationally wrongful
acts, adopted by the International Law Commission at its fifty-third
session, November 2001.
7. European commission for democracy through law - Venice commi-
ssion, Study no. 531 (2009), Draft report on private military and se-
curity firms and erosion of the state monopoly on the use of force,
Strasbourg, 2009.
8. Gaston, E. L.: Mercenarism 2.0? The Rise of the Modern Private
Security Industry and Its Implications for International Humanitarian
, . 2, , 2011. 331
Law Enforcement, Harvard International Law Journal, Volume 49,
Number 1, Winter 2008.
9. Gumedze, Sabelo: The private security sector in Africa-Country seri-
es, Iss Monograph series, No. 146, July 2008.
10. Gumedze, Sabelo: The private security sector in Africa-Manifesta-
tion, challenges and regulation, Iss Monograph series, No. 139, No-
vember 2007.
11. International transfer of arms regulations (ITAR). Vidi ire na:
www.pmdtc.org/reference.htm
12. Kontos, Allexis P.: Private security guards: Privatized force and Sta-
te responsibility under international human rights law. Non-State
Actors & International Law, Vol. 4, Issue 3, 2004.
13. Krali, Armin: Stanje privatne sigurnosti u Bosni i Hercegovini, Ce-
ntar za sigurnosne studije, Sarajevo, 2009.
14. Mandel, Robert: The Privatization of Security, Armed Forces &
Society, Vol. 28, Issue 1, Fall 2001.
15. Milosavljevi, Bogoljub: Nauka o policiji, Beograd, 1997.
16. Pavlovi, Gojko: Privatna bezbjednost u Evropskoj Uniji pravni
aspekti i aktuelno stanje, Bezbjednost Policija Graani, godina VII,
broj 1-2, Visoka kola unutranjih poslova, Banja Luka, 2011.
17. Pavlovi, Gojko: Pravo privatne bezbjednosti uporedna studija,
Banja Luka, 2011.
18. Perrin, Benjamin: Promoting compliance of private security and mi-
litary companies with international humanitarian law, International
Review of the Red Cross, Vol. 88, No. 863, 2006.
19. Richards, Anna; Smith, Henry: Addressing the role of private secu-
rity companies within security sector reform programmes, Saferwo-
rld, London, 2007.
20. Romi, Miodrag: Globalizacija i tranzicija, Banja Luka, 2007.
21. Schreier, Fred; Caparini, Marina: Privatising security: law, practice
and governance of private military and security companies, DCAF,
Geneva, 2005.
22. Singer, Peter: Corporate Warriors: The Rise of the Privatized Milita-
ry Industry, Cornell University Press, Ithaca, New York, 2003.
23. Small, Michelle: Privatisation of Security and Military Functions and
the Demise of the Modern Nation-State in Africa, Accord, Occasio-
nal Paper Series: Volume 1, Number 2, 2006.
24. Swiss Initiative in cooperation with the International Commitee of
the Red Cross: Montreux document on pertinent international legal
obligations and good practices for states related to operations of
private military and security companies during armed conflict, Mont-
reux, 17 September 2008.
332 . . , . . .
25. The Canadian Consortium on Human Security: Security Privatiza-
tion: Challenges and Opportunities, Human Security Bulletin Vol. 6,
Issue 3, March 2008.
26. The Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces:
Private Military Companies, DCAF Backgrounder, 04/2006. Dostu-
pno na:http://www.dcaf.ch/publications/kms/series_backgrounders.
27. The Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Recomme-
ndation 1858 (2009), Private military and security firms and erosion
of the state monopoly on the use of force, Strasbourg, 2009.
28. Veber, Maks: Privreda i drutvo - II knjiga, Beograd, 1976.
29. Vejnovi, Duko; Pavlovi, Gojko: Drutveni ambijent i rekonstruk-
cija dravnog monopola nad upotrebom sile, Defendologija, godina
XIV, broj 29-30, Banja Luka, 2011.

341.38(497.6).
-

/
Vlade Simovic
Culturalhistorical context of postdayton BiH as of an

(im)possible state
Summary: This work tends to research and define historical parameters that
lead to founding Dayton B&H and conditions of its future survival as a democratic
state. This question concomitantly brings to discussion the concept of consociation
democracy that was theoretically shaped and practically prooved by Arend Lipe-
heart. Its selfsustainability is especially important for the countries of the former
eastern block and third world, which are most often religiously and nationally divi-
ded societies. That circle of countries includes BiH, whose former future is most
often connected with question of (im)possibility of making a consensus as a key pa-
rameter of this model of democracy.
Keywords: BiH, divided society, Dayton peace accord, consociational demo-
cracy
: -

.

. -
,
/ . -
-
/ -
.
: , ,
,
() -.
e e .
334 . , - . ...
-

. ,

. ,
, -
.
,
,
.
-
-
:
,
,
, -

-
,
(-
1995:33).
-
1920
( 1984:173-189). , -
,
.
-
,
, ,

( 1990:6).

-
.
-
(, 2008) -
,
- -
. -
, . 2, , 2011. 335
- / -
-
. -, , -

( ). -
- () -
-
, .
, (-
.) . , ,
, -
(1463) -
(1878) .
-
( ) -
, -

. -
-
. -
, , -
. -
(, 2004) -
.
-
.
a
- -
. -

. - -
,
- . -
-
. ,
- -
.

(
) -
336 . , - . ...
, , -
. , , -
, , , ,
, , , -
.
, , -
-
.
, , -

, ,
.
, -
, -
,
, () -
. ,

, ,
. -

: 1883. 1902.
. -
, ' '. -
, -
. -
'', ''
' ' -
, ' ' ( 2007:313).

-
(1918-1941) (1945-1992). -
: 1910.

. , , -
,
.
-
-
-
,
, . 2, , 2011. 337
,

(
2005:98).
, , -
. -
, .
, -
(. 39),
, , -
.
. ,
. -
-
(. 23).

. 1931.
, -
.
, -
'' ''
.
1929. -
,
: , ,
.
, ,
, . -
, -
-
: 65 , 58
, 56 ,
77 .
1921. 1931. -
44

( 2005:102).
-
1939. -
.

338 . , - . ...
-
.
, , -
. :
, , ; -
; ;
, ; -
, , -
; ,
, (,
1945). -
-
. -

.
-
-
()
.
-

.
29.
1945. 1. 1946.
-
. -
,
,
-
... ,
( )
(..., 1946:187). -
: , ,
, .
-

1943. -
. -

, , .
, . 2, , 2011. 339

-
. -
.
, ,
-
.

-
1967. , , -
? -
,
,
, ,
.
-
-
() -
(, 1967).
: -
, , , -
, -
,
-

(, 1967).

(
) (-
).
, 1969. -
1974.
. -
.
-
-
, ,
(, 2005).
.
-
340 . , - . ...

.
-
(,
1988).
,
,
, , -
. -

, ,

-
. , ,

-
19. . ,
. , -
,
.
,
-
-
. , -
-

.
II
, , -
. -
, -
, .

,

. , ,
-
. , ,
, -
, .
, . 2, , 2011. 341
-
-
, , -
, .
. -
. , -
, , -

. , -
, , -
,
.
-
, ,
,
, .
, ,
, ,
.
, -
, -

.

(, 22.02.1990:3).
-
, -
. ,
, -

, . -

.
. ,
, -
.
-

. -
--
342 . , - . ...
. -
.
-
-
.
-

(24.10.1991.). -
:

?. ,
, . ,
, , -
, -
(, 3.3.1992.). 09.01.1992. -

.
1992. -
-
. ,
(1992-
1995). 1992.
-
. , 07.04.1992. -

. , -
, -

-
(, 2004:93).

.
. -
( ) -
. -
, ,
( 2004:146). -
, -
.
, . 2, , 2011. 343
(, ) 1. 21. -
1995. . -
( 51%
49% ).
-
.
,
, .
(),
, -
(-
, 2004:210).
III
:
-
-
: -
(-
2005:151). , -
. -
- -
-
, , ,
, -
.

-
. -
- .
, --
, ( 2, 8 10)
(1, 3, 4, 5, 6, 7, 9) .
, , , ,
, ,
, -
.
, , , ,
, ,
. , , ,
, , .
344 . , - . ...

:

. ,

() -
.
-
. -
, -
. , , -
.
, ,
, -
. , -
. -
. -
. ,
,
-
. -
-
,
.
, . -
, , -
-
. -
-
.

, ,
(, 1992)

-
. -

. -
, -
, . 2, , 2011. 345

.
.
-
. -
, .

-
. , ,
- . -
. -

-,
(, 2003:395).

1992. -
. -
-

. ,
, -

-

-
, .
-
,
.
- , -
,
-
-
1990. -
.
-
-
.

(, , 2009) -
346 . , - . ...
-
(, 2008)

, , -
, , ,
, . -

-
- .

-
. -
-
.
- -
.
-
, -
. -
.
, -
, .
-
- -
.

.
-
-
. -
.
- -
. ,
,
. , , ...
.

. ,
, -

.
, . 2, , 2011. 347

-
-
. -
, -
(,
2005)
,
-
-
, -

-
, -
, ,
() , e ,
, -

, -
,
, ,
-
. ,
. -

-
-
.
, , -
-
. , , -
, -
, ,
,
. , ,
.

, -
- (-
, -
, , .).
348 . , - . ...

, .

, -
.
() -

-
, .
- -
.
1. , (2004) : , ,

2. , ,
3. , (2006) .
,
4. , (1998) -
, ,
5. , (2001)
1992, : -
, -
,
6. , (2007) ,
,
7. , (2004) , -
XX ,
8.
(2009), Fon-
dacija Konrad Adenauer,
9. , (2005) ,
,
10. , -,
, . 2, , 2011. 349
11. , (2005) :
, ,
12. , (2007) , , -
.
13. , (1992) ,
,
14. , (2000)
, : XVI, -
,
15. , (2004) () , -
,
16. , (2010) ,
,
17. , ,
18. , (1967) , :
, XVI .3.,
19. , (2004) , ,
20. , (2008) -
( ), Fondacija
Heinrih Boll
21. , (2006) , -
,
22. , (2008) , ,

23. , (1945) , ,
24. , (1999) , XX ,
25. , (1967)
?, : , XVI . 2.,
26. , (2004) ,
,
27. , (2006) , :

( )

, ...
?
? -
. ?
, , -
, , .
I
.

.
, -
, , -
. .
, ,
. ,
:

.
-
.
.
.
, ,
,
. .
354 . . , ...
,
:
( -
-
).
- -
.

-
.
,
:
-
.
, -
, , -
, -
.
. -
.
, ,

.
. , ,
. -
-

20
( -
-
). ,
. -
, -

...
, .
, ,

. ,
,
-
, . 2, , 2011. 355
-

. -
. -
,
, -
-
. -

, -
, -
.
-
.
:
, .

-
.
- -
, -
, -, .
, -
.
, . ,
, -
. -
. ,
, , ,

. -
: ,
.
, .

: , . -

. 90-
-
( ..
.. ). ,
356 . . , ...
.
: , -
.
.
, -
( -
), -
, , .
II
, -
.
,
. -

, -
. , -
, , : -
. ,
...
, -
. .
, ,
. -
. , -
, -
. -
.
,
.
. , -
, ( ),
, , , -
... () -
,
. -
, , , -
. , -
.
, . 2, , 2011. 357
-
, ,
, -
.
( -
).
,
.
, ,
. -
, ,
. .
.
, ,
, ,
: .
, ,
.
(), ,
, ( ),
, -,
. -
, , , -
. , ,
, -
.
? . (-
) ,
. -

-
-
, -
, (
).
. -
, -
:
. -
- : 20 -
. .
, , ,
358 . . , ...
-
, , ...
,
. , -
( ) .
, -
.
, . -
/

-
. ,
, , -
, , -
. ?
, -
, -
,
...
-

, .
, ,
, -
(
) , ,
. ,
,
: ,
. -
: , -
, ?
, -
: . -
? . ,
, .
-
( -
,
), -
? -
, . 2, , 2011. 359

, , ,
, -
- , -
, ? -
. -
, . -
(-
): , ,
,
, , -
, -
.
,
, : ,

? -
( )
, ,
. , -
, . , -
,
, -

,
, .
, , -
:
, -
, ? ,
, ,
. , , ,
-
. (
, ),
!
? .
. : -
, ,
, , .
, -
360 . . , ...
. ,
.
: , !
, .
, -
, ,
,
, .
***
, -
: , , . -
,
, .
, , ,
, ,
. -
.
, ,
, . -
, .

KOLEKTIVNI IDENTITET - QUO VADIS?
/ Iver B. Nojman, Upotrebe drugog Istok u formiranju

evropskog identiteta, Slubeni glasnik Srbije Beogradski
centar za bezbjednosnu politiku, Beograd, 2011., str. 292. /
Dvadeseti vijek je vrijeme nastanka i razvoja drutvene nauke ili drut-

venih nauka kao takvih. U fundamentalnom obliku razvili se ekonomija, pra-
vo, sociologija, ali i politikologija i u njenom okviru niz disciplina koje su se
manje ili vie profilisale u pravcu prouavanja meunarodnih odnosa me-
unarodni odnosi, meunarodna politika, meunarodna ekonomija, geopoli-
tika. Promjene u odnosima meu dravama i globalnim relacijama koje je
unio Prvi svjetski rat inicirale su njihova posmatranja i uoptavanja i defini-
sanje teorijskog pristupa meunarodnim odnosima kao i njihovom svrstava-
nju u dvija velika globalna okvira realistikom i liberalistikom kao odraz
dva globalna pogleda na svijet realistikog i idealistikog koji su se pretho-
dno, kao i kasnije, smjenjivali u meunarodnoj politici bez obzira na okvire,
razmjere i nivo teorijskog odreenja meunarodne stvarnosti i politike poja-
vnosti u trenutku definisanja, kao i procesa kojima su odreene pojave u me-
unarodnim odnosima, kao tvorbeni elementi, pripadali.
Oba generalna teorijska pristupa uspostavljene kao ravionalni teorijski
pristupi, i realizam zasnovan na prihvatanju anarhine prirode i prirodne sup-
rotstavljenost i sistemu drava, kao i liberalizam zasnovan na uspostavljanju
kolektivne bezbjednosti, saradnje i kolektivne svijesti meu dravama i mo-
ralnosti u politikom procesu, postavljena su na osnove suverene vestfalske
drve, uspostavljene 1648. godine, kao iskljuivog subjekta u meunarod-
nim odnosima odnosno subjekta iz kojeg se izvode svi dalji elementi i proce-
si meunarodne politike. Promjene u meunarodnom okruenju definisane
pojmovima kolektivnog, meunarodne bezbjednosti, sistema, komunikacije i
integracija bili su imanentni liberalistikim teorijama koje su ih prihvatale
kao definiuu osnovu koja je sluila i za analiziranje dalje predvianje kre-
tanja meu dravama, i definitivno odreujui meunarodne odnose ne samo
kao deskriptivnu, ve i metodoloki zaokruenu naunu disciplinu. S druge
strane, realistike teorije, zateene kolektivizacijom i integracionim procesi-
ma, izlaz su nale u prihvatanju uloge meunarodne strukture i strukturalis-
tikoj modifikaciji zasnovanoj na teorijskom uspostavljanju te modifikacije
, . 2, , 2011. 363
od strane Keneta Volca (Kennth Waltz) krajem sedamdesetih godina prolog
vijeka. Oba teorijska pravca prihvatila su meunarodno drutvo kao drutvo
suverenih drava koje i dalje odreuju meunarodnu strukturu, svaki na svoj
nain. Odreenost te strukture na osnovu suverene drave koja suvereno ras-
polae svojim unutranjim i meunarodnim pravima nije postavljala u prvi
plan pitanje supradravnog kolektivnog identiteta sve do pojave Evropske
unije poetkom devedestih godina 20. vijeka. Djelimino transcendiranje su-
vereniteta na supradravne tvorevine u Evropi iniciralo je pokuaj izgradnje
socijalnog konstruktivizma kao teorijskog pristupa iji je cilj da definie re-
zultate brojnih integracionih prosesa u globalnom ili globalno-regionalnom
okviru.
Identifikacija drava i nacija, kao iskljuivih nosilaca suvereniteta i ko-
lektivnog identiteta, takvim evropskim procesima dovela je do postavljanja
(re)definisanja kolektivnog identiteta kao istraivakog pitanja u novoj post-
hladnoratovskoj agendi meunarodnih odnosa u Evropi, posebno krajem osa-
mdesetih i poetkom devedestih godina prolog vijeka. Norveki istraiva
Iver B. Nojman (Iver B. Neumann) ideju kolektivnog identiteta zasnovao je
na hegelijanskoj dijalogiji i dajlektologiji posmatrajui razvoj dihotomije so-
pstvo-drugo kao ideju da poznavanjem drugo sopstvo stie mo da dadne ili
uskrati priznanje, kao bi se, istovremeno, i samo konstituisalo kao sopstvo,
ali i pokazujui i ogranienja te dihotomije u prouavanju svjetske politi-
ke. Dajui u uvodu kratak pregled etnografskog, psiholokog i evropsko-
filozofskog pravca u istraivanju identiteta, autor metodoloki do kraja iscr-
pljuje pravac istonog skretanja u istraivanju fenomena evropskog ident-
iteta. Ve u samom poetnom objanjenu autor svoju evropskost identite-
ta diferencira od hantingtonovskog civilizacijskog indentiteta definiui ga
kao preirok okvir koji bi mogao proizvodnju drugog da postavi kao iroki
okvir integracije, a ne diferentne definicije zajednica.
Kolektivni identitet je injenica koja postoji kao drutveni fenomen ko-
ji se kristalie koristei dihotomiju sosptvo drugo, odnosno kako se na pri-
ncipu postojanja stranaca kao marginalne pojave, sopstvo stvara i kako razli-
kuje od drugog kao dio procesa stvaranja identiteta i gdje su granice tog raz-
dvajanja. Zbog toga autor postavlja pitanje kako je Evropa umijeana u dje-
lovanje svjetske politike prakse kroz nastojanja da proizvede drugo. U grad-
nji evropskog identiteta kao alternativi evropske kontinentalne filozofije
kljunu ulogu igraju Evropi najblii istoni drugi iako ima mnogo istoka
u svijetu ija je generalna svrha izgradnja identiteta.
U definisanju identitetske drugosti Nojman nudi nekoliko modela. Prvi
je tursko drugo, prema kojem je, zahvaljujui injenici da su ne-Evropljani
Saraceni i Turci ugrozili Evropu i konani definisan sam post-renesansni ev-
ropski identitet pokazalo se i kao definitivno uspostavljen kao kontinentalni
364 . , quo vadis?
identitet jrianstva nasuprot islamu. No, iako je Turska, dugo bolesnik na
Bosforu bila evropsko drugo, od poetka 19. vijeka, preko mladoturske re-
volucije i Ataturkovih reformi do lanstva u NATO-u, diferencirala se nova
islamska drugost, razliita od turske koja je dobila kategoriju prijateljstva.
Umjesto Turske kao drugog evropski identitet kao sopstvo nalazi no-
vo drugo: Rusiju. U kontekstu Evrope Rusija se posmatra kao prostor u ko-
jem se mo vee za pojedinca, ne za institucije kao u evropskoj Evropi. U
procesima u posljednje dvije decenije Rusija se prihvata kao zemlje u prom-
jenama koje je vode kao evropskom izgledu (evropsko mi) to je dovodi u
poziciju uenika smatrajui da e se manjiti ruska prijetnja ako rusija dob-
ro ui. ak i pored najnovijeg jaanja i pozicioniranja Rusije kao velike
sile, i pored nove ruske prijetnje koja ne prestaje da zadrava status ueni-
ka, koji je i dalje razliit od Evrope i ija drugost Evropi daje identitet, pok-
ree se rasprava da li je t nova prijetnja izazov za konfiguraciju meunarod-
nog sistema ili e ih donijeti kineska ili indijska spoljna politika, eventualno
islam? Nojman specificira Rusiju ne samo kao prostorno pitanje ve je kara-
kterie i vremenskom dimenzijom po kojoj je to zemlja vjeno u nekoj fazi
tranzicije prema evropeizaciji, ostajui tako kao uenik zauvek na pragu
okonanja tranzicije ka Evropi perpeturiajui tako ideju ruskog drugog.
U istraivanjima dinamike kolektivnog identiteta Nojman polazi od dva
multilateralna regionalna pristupa. Prvi region je Sjeverna Evropa u kojem su
skandinavske zemlje izgradile nordijski identitetski okvir, ali ga nikada nisu
ovaplotile u dravi. Autor kae da visok stepen kulturne slinosti meu eli-
tama, ko uostalom i meu graanstvom skandinavskih nacija, nije sam po se-
bi, ni sam od sebe, rodio skandinavsku dravu. I bez kolektivnog identiteta,
skandinavski akteri su shvatili potrebu da reaguju na promjene na meunaro-
dnom planu u samoj Evropi zapoevi gradnju novog regiona ex nihilo jed-
nostavno unosei svoj nordijski u baltiki region, ali ostajui i dalje na regio-
nalnoj osnovi.
Drugi je region Centralne Evrope za koji se smatralo da e kolektivni
projekat predstavljati alternativu nacionalnim projektima. Upravo promjene
u Centralnoj Evropi pokazale su da je spoljna diferencijacija neizbjean dio
politike identiteta, pokazujui da je taj projekt samo jo jedan izliv lokalne
vesternizacije koja tvrdi da ima mnogo motiva skrivenih iza ponovnog otkri-
a Centralne Evrope. U tom procesu ne samo kulturne, ve i etnike razlike
postaju politiki relevantne. U tom novom geografskom i kulturnom okviru
Rusija i dalje ostaje evropska drugost kao primarni elemenat kojim central-
noevropske drave nastoje da ojaaju sopstveno o evropejstvo. U tom smilsu,
upotreba istoka kao drugog ostvaruje se kao ustaljena praksa u stvaranju
evropskog identiteta.
, . 2, , 2011. 365
Slijedei teorijske osnove strukturalizma kao dogradnje realizma, u ko-
joj se uz pojedinane i dravne nosioce moi u meunarodnim odnosima i
sama struktura pojavljuje kao mo, Nojman nastoji da u sferi poststrukturali-
stikog definie evropski kolektivni identitet koji se uspostavlja na osnovama
sopstvo olieno u subjektivnosti evropske supradrave nasuprot poretka
kao strukture sistema. U tom nastojanju polazi od simplifikacije evropskog
identiteta nastojei da na osnovama (post)strukturalizma kao racionalne teo-
rijske osnove objasni i sve ostale podvarijante evropskog identiteta: central-
noevropski koji se utapa u evropski na neruskim definicajama, turski koji se
identifikuje kao prijateljski, ili sjevernoevropski koji na putu ka evropskom
ne oblikuje ni svoj regionalni. Nasuprot toga stoji Rusija na putu u fazi st-
varanja sopstvene (ruske) nacije, ali i bakira koji svoje identitet decenijama
grade kao vieznaan: bakirski, tatarski, sovjetski i ruski federalistiki. U
tom okviru se neminovno postavlja pitanje o distinkciji: da li istraivanje di-
verzifikacije unutar evropskog identiteta (evropskog sopstva) u odnosu na
Evropu kao definisanu integracijsku strukturu koja se i dalje razvija (pore-
dak) nije bilo istraivaki cilj ili je u centru panje bilo vie istraivanje Ru-
sije kao ne-Evrope (evropske drugosti)? Uz poststrukturalistiki pristup kao
politiku dimenziju samog strukturalizma, Nojman odgovor na ovo pitanje
nudi uvodei socijalni konstruktivizam kao pokuaj zamjene racionalistikih
teorija. Konstruktivizam se najoptije moe definisati po uticaju ideja na me-
unarodne odnose to ukljuuje i na njima zasnovanu izgradnju institucja.
Konstruktivisti, koji meunarodnu stvarnost definiu pomou naih slika svi-
jeta, naglaavaju kvalitet ovih slika uspostavljenih izmeu subjekata meu-
narodnih odnosa. Upravo tako i u ovom istraivanju se nude nae slike Evro-
pe i Rusije i na njima zasnovanih kolektivnih identiteta kao sopstvo (subjek-
tivnost) i drugost (alter-subjektivnost) to autor i potvruje kao Oni drugio
kojima sopstvo pria prie i koji priaju prie o sopstvu na ovaj nain postaju
konstitutivni deo prie. Oni su kljuna publika za ove prie i kao takvi oni
aktivno uestvuju u stvaranju identiteta i interesa inei oba ova pojma odno-
snim: Da bi se otkrilo da je odreena konstitutivna pria prikladan opis nas,
ona se prvo mora proveriti u interakciji sa drugima. Kombinujui poststruk-
turalistiki i konstruktivistiki pristup, Nojman istrauje ne samo nain izg-
radnje kolektivnih identiteta, ve i njegovu dinamiku i meuodnse. Na tom
polju, u analizi konstruktivistikog, Nojman i definitivno doticanje pojma su-
verenosti, kao jednog od kljunih pojmova meunarodnih odnosa, tvrdei da
je ogranienje konstruktivistike perspektive veze sopstvo-drugo jeste, to
dakle da i ne pokuava da se izvue iz politike problematike koja okruuje
suverenost. Suverenost, dakle, i dalje ostaje fundament istraivanja u meu-
narodnim odnosima, ne samo kao politiko ve i kao okruenje politike u ko-
jem se uspostavljaju kolektivni identiteti, ukljuujui i evropski. Istraivanje
procesa nastanka i politikog uticaja kolektivnih identiteta nije samo teorijski
366 . , quo vadis?
doprinos razvoju meunarodnih odnosa, ve se moe svrstati u geopolitiku
postmoderne koja svoje principe zasniva na proirenju teritorije drave i
granice kao prostorne dimenzije geopolitike procese analiziraju sa stanovi-
ta prostora kao globalnog prostora u kome se po principu C4I2 (command,
control, communications, computer processing, inter-operability). U tom
smislu postavlja se pitanje da li su (geo)politiki procesi potmoderne dovo-
ljan okvir da se zbit kolektivnih identiteta igraenih u okvirima drava i naci-
ja izgradi kao jedan nacionalni identitet? Da li to znai da bi, za razliku od
postovjeivanja sa osporvanim hantingtonovskim civilizacijskim identitetima
u okviru kojih Nojman vidi i neke integracijeks mogunost (hrianske Evro-
pe i sekularnog turskog islama kojim bi moglo da se doda prvoslavlje grke,
Bugarske i Rumunije), svijet iao ka, takoe osporavanoj, Fukujamnoj tezi o
kraju istorije gdje bi se Evropa proirila na liberalno-demokratski iden-
titet?
Istraivanjem kolektivnog identiteta ljudskih zajednica teritorijalnopo-
vezanih u Evropi: Upotrebe drugoog: istok u formiranju evropskog iden-
titeta otvorio je proces definisanja sebe (sopstva, sopstvenog subjetiviteta) u
odnosu na durog (drugost, subjetivitet nepripadnika), postavljajui to sve u
okvire strukture (poretka) i njene moi. Iako bi se uosnovnih hipotezi, kao i u
metodolokom smislu, mogle nai brojne zanmjerke, injenica da je otvore-
no vano pitanje. Iako ovoginj prevod (2011). Dolazi prilino kasno nakon
objavljivanja originala (1999), ovaj rad pada na pravo tlo u osnovi publika
meusobno razumljivih balkanskih jezika. To je prostor u kome je identitet
odreen kao ne-identitet ili negativan identitet saet u pojmovima balkani-
zam, balkantina, balkanizacija. U okolnostima u kojem ne postoji za-
jednika regionalna drugost, u kojem je nemogue izgraditi balkansko sops-
tvo ni kolektivno ni pojedinano, jer ne postoji balkanski istok kao sinonim
za balkansku drugost. U svakom sluaju pred naunicima s Balkana je inte-
resantan vaan zadatak potaknut ovim istraivanjima o znaaju drugog.
Milo olaja

/ , , ,
, 2010., . 214./
, -
, . , -
, -
( 2009. ), -
" "

- , -
. -
, , -
- !
-
. -
. -
" ",
. -
, -
, , -
, " ", .
20. -
, -
-
, -
-
. -
-
. , , -
,
. , -
, -
- . -
,
"" -
. -
.
368 . ,
-
. -
, ,
. "" -
. , , -
, .
, -
. 20. -
-
. " , -
", .
, 1973.
, -
", -
, ".
,
. , , -
. -
, ,
.
" -
" - ! ,
-
" ". -
1929. . -

. " 19. 20- -
, -
". -
, , ,
.
" "
" ". -
, , . -
, , -
, -
. -
, -
, , ,
, , -
, .
. -
, . 2, , 2011. 369

50 . -
,
60- . -
5,1 -
, 1980. . "
. , , -
".
, , -
. -
.
-
". ,

, . ,
"" "" (-
), . ""
! 30-50
" ", .
, -
,
-
, -
. "",
-
. -
.
" " -
, ,
. , " ".
-
() , . -
.

.
.
. .
" , .
,
",
. , -
370 . ,
, -
"
".
, -
.
.
" ".
, ,
, -
"" .
, -
. , , -
.

. .
"
. ,
.
, , ".
. "
, -
", -
. .

. "" -
, , -
. -
, .
" ,
". , ,
. . .
.
. .
, , !

/ -,
,
Ecologica, , 2011., . 126 /
, -
, ,
. -
,
-
-.1
, , -
.
-
. -

-
(. 7).

( , ) -
. -
2100. , 1,4-5,8

0,3-1 .
1
( -
World Commision on Environment and Deve-
lopment a poznate i pod nazivom Bruntlandova komisija Bruntdland Commision
1987. -
Our Common Future),
, : . ,
, , , 1996; . , : -
, , , 2001; . , ,
, , 2006; . , , -
, , , , , -
, , 2011.
372 . ,
,
, , -
, , , -
, -
, , -
.2
-
-
, ,

-
.
, -
, ( 2009. ),
. -
-

2 .
, ,
-
,

.
.

.
, ,
.
,
, -
,
,
,
60-
2
: E.
Gidens, Klimatske promene i politika, CLIO, Beograd, 2010.
, . 2, , 2011. 373
( -
, 1972. ). (
) -
, , ,
. , , -
, , -
, .
4000 , 12000
. , .

.
. , -
, , . -
1,3
, 2 . XXI
-
.
.
2050. 50 3 -
-
. ,
, -
, , , -
. -
-
.

,
(, , ,
, ) . -
-
-
. -
. -
: , -
,
.
.
-
(. 26).
374 . ,
, -
. -
, -
. -
.

. -
150 , -
, .
1600-1700. 10
, 1850-1950 -
. ,
11.000 ,
5.000 . ,
. -
65
, .
-
.
-
,
.
: , -
, , , .
-
, , , , .
-
,

. -

. -

-
.
-
. -
,
-
, ,
, . 2, , 2011. 375
, .
,
, ,
.3
-

, ,
.
.
-
CBEE (Cost-Benefit-Efficiency-Effective-
ness), ---.
, , -

, , .
- -
. : ,
, , , ,
, , . -

.
,
-
(2010-2020) , ,
:
75%;
-
40% ;

3% ;
3
-
, . , -
-
, -
-
, , -
.
376 . ,
2%;
80 60 ;
-
.
-

. -
-
, -
(. 113).
-
- -
, -
,
.

/ , ,
, ,
2010., . 176 /
,
, ,
,
, -
, (,
, , .)
: , , ,
., . -,
: , .
, -
, , , ,
,
, -
, -
, , .
/ -
, , -
,
, , -
. , -
,
,
, -
, .
, -
, , -
,
- ,
.
-
-
378 . ,
, ,
( ) ,
, 2010. ,

, , -
. , -
. -

. -
,
: -
?
-
, , , -
,
-pro-pos : -
, .
.
176 -
, 5 , . , (
),
, .
: 1.
; 2. ; 3.
; 4. , 5. -
. : ?
-
. ,
,
, . ,
, ,
. .
, , , -
. -
, -

, -
. -
. - , , -
. - -
, . 2, , 2011. 379
, ,
, , , -
, , -
, -
, , . -
,
, -

. , ,
, , , -
, ,
, -
- , . ,

. , -
(. 68 -
), (. 70), (. 76), -
: ,
.
. -
(,
) -
.
, , ,
, (
) -

, -
20. -
, 21. ,
, ,
, . ,
,
- , ,
, -
, 1923.
1938. . ,
, , , -
-

. , . -
380 . ,
-
,
. ,
, (
e, . 68), , , -

, , .
, 1980. -
. ,
,
1950-60. , , -
, -
, -
. -
, 20. -
, , ,
, , , .
, ,
()
, , . ,
-
-. .
, , inclusive
, ,
,
-
20. . , , -
- -
, , , , ,
. , , ,
, , -

,
() -
, ,
e (1983-1993.),
conditio sine qua non , -
. , -, , -
, -
, , , ., -
,
, , ,
, . 2, , 2011. 381
- , -
, (-
) , . -
, , -
, -
,
, ,
1997. . , -
, , , , -
, -
-
,
, . , -
,
. , -
, ( 2007.), -
, , -
2009.,
, .
, -
-
.
,
, .

. , -
, -
, -
, ,
. -
, -
, -
: ... , -
. , -

. (. 66)
, , -
, .

, ,
.
382 . ,
,
:
. -, -
, ,
(. , .) (. .
41., 47. .) , -
, ,
.
(, ),
, . , -
()
, ( )
( ), , -
( ): .
, , , -
, . -
( 2011. -
69 , -
70) , -
, . ,
, ,
, , -

. ()
, , -
. -
, -
--
- ,
,
. , . -
-
, -
: , -
,
. -
, / -
-
, .
-
-
, ,
, . 2, , 2011. 383
, .
: -
, ,
.
, -
(8)
, . , -
, -
-
, - , ,
, , -
. -
,
, , -
-
, . -
. , ,
, , , -
, -
, -
, , -
-, -

,
-
,
, () -
-
, -
, , -
,
, . -
, , ,
, , , -
. -
. -
,
, ,
, ( ,
, ,
), ( , -
20% , , -
384 . ,
), . , -
-
.
, -
, , ,
, -
- - ,
, -
, . .

/ , ,
( ),
, , , 2011., . 164 /
,
. / , , -
. , ,
, , -
,
, -
, , -
, , , -
., , , -
, () , .
, . ,
.
-
, , , ,

2010. , -
, 2011.
,

,
( 2009. .)
, . , ,
, ,
,
,
, ,
,
, -
,

, . -
, . , ,
386 . ,

- . ,
-
. ,
, -
, , -,
, -
, . ,
, ,
, -
, , /. . 8, 70
( , -
), 77 (, ), 78 ( ,
, . ) ./, .
,
, -
: , -
, ,
.
, -
, -
, , -
, , , -
., ,
,
() -
. ,
, - -
, , -
, . -
- : . , ?;
, :
; , ?; ,
; . ,
: ; . ,
; . , -
; , - :
; , ;
. , - .
-,
, ,
(2006).
, . 2, , 2011. 387
, .
,
, .
,
.

, ,
,
, , -
, . ,
, , -, --
- ( -
), -pro-pos
! , -
, -
, , , - -
, , ., -
, : ,
, , -
, ,
, .
, . ,
,
/ .
, , -
, .
. ,
,
, -
.
, -
, , , . ,
, , , .
, ,
( , ,
), ,
,
, , -
, ,
, ,
. (. 9) , ,
388 . ,
, . ,

-yu ; ,
-
, ,
,
1994. 1995., ,

1999. . ,
:
.

. (. 54).

. ,
/
,

(, , .)
, , , () /

.
,
-, , ,
. Iustitia, ,
.
,
,

. -
, , , , -
-
,
,
, , ,
,

. , ()
,
(1992-1995.)
, . 2, , 2011. 389
1999., .
, , ,
, ,
( ),

, ,
- - -
, . .
,
(20. 21.) -
: -
. ,
, ;

, ,
. (. 127) - -

(. 126)
,
, -
, ,
,
(. 126) -
,
,
, ()
: . ,
: , ,
,
- .
- , .
, , , -
, ,
, ,
-

. (. 132)
,
, , ,
, , ,
390 . ,
(),
(. 136) ,

, ,
, : ,
, ,
.

. (. 133). -
, . -
,
.
,
-
, -
,
,
. ,
,

(. 113) -
-yu 1991. ., ,
, --
,
,
, ,
. ,
. . (. 108)
. , , ,
,
, ,
, -- ,
-
, . -
, ,
spiritus-a movens-a ,

, ,
, , -
, , -
. , -
: (. 115.).
, . 2, , 2011. 391
-- ,
( -
, . 111), ,
-, -
.
, ,
, ,
, . , .
:
, -
,
, -
, -
, -
, , -
,
, , (.
), . .
?,
, , ,
: : . .

, ,
. (. 115)
vis-a-vis
, ,
,
, (
() () ,

), , .
, ,
,
, -

. (. 16)
(, , , -
, .) ,
, , ,
, , .
.
392 . ,
.
. , , .
:
,
, , ,
-
, ,
, , -: -
,
-
(), .
-yu -
-

,

(. ) , -
, ,
,
, -
, , ,
(), , ,
, ,
, (.
), , . ,
, . , ,
, adiatur et altera pars,
,
, .
, -
.
,
, , , ,
, ,
,
( )
,
.
,
.
,
.
, . 2, , 2011. 393

.
.

()

/ , , ,
, 2010. /
(80- ),
, -
, . ,
- , ,
, , .
,

() () ,
, , -
, , - -
, , ,
, , , ,
. -
, , - .
,
,
,
.
.
,

, ,
,
(. 74), ,
.
, - -
, ,
,
, (-
),
, , , -
, , -,
- -
, . 2, , 2011. 395
,
,
- , , -
-
. , -
,
. ,
, ,
.
, , , . ,
, ,
, , , -
-, , -
, , , . ,
-
. ,
, -
,
, ,
, ,
, , -
. , -
( : .
, ,
) . -
. (. 48) ,
, , , , (
) , . ,

,
. , .
, ,
, ,
, ,
. , .
. ( 51)
(
, , ), ,
, ;
(. 61), topos
,
. Status quo . () ,
396 . , ()
, , inclusive , , -
-yu , , -
, , , , ,
, .
, -
.
,
. ()
- () -
,
,
, , -
, -
, , , -
(. 50)
(bellum omnium contra omnes)
. . ,
() , () , ,
, , -
-
. (. 65) ,
, -
, , , --
, --
, , , -
, , ,
() / .
, ,
() ( ,
, , , , ,
.), , ,
, . . , . , . , .
, . , . , . , . , . ,
. , . , . , . , . ,
. (,
) ,
, , -
() , , , -
, , , , , ,
. , ,

. (. 52) ( ) -
, . 2, , 2011. 397
, -
,
-
(. ) (. ); -
, (),
, , ,
;
, ; ;
, , -
, , , ;
, , , -
, , -
, , ,
( , ) -
, , ,
. 20 ,
, (), -
, .
, ,
,
, ()(),
. ,
,
() , , -
, , -
. , ,
: . (. 79)
.
, -
, ,
. ,

, , ,
, ., , -
. ,
, , ,
, , ,
, , , -
,
, .,
, , -
. , ,
398 . , ()

, () -
, ,
,
; -
,
( , , ), -
.
, ,
, , -
, . -

,
. -

-
, , -
, -
.

, , , ,
. -
:
.

IN MEMORIAM
In memoriam: (19252011)
1:929 .
,
,
, ,
. , 25. 2011.
,
-
. , ,
, -
, -
. , ,
.
, , ,
, , ,
, , , -
.
,
, .
,
,
-
, . ,
-
, . -
, ,
-
,
. , -
, , , , -
, ,
.
, . 2, , 2011. 401

.

, -
; , , , ,
. ,
-
, ,
, , ,
, -
, .
-
,
, -
, , , , -
- . ,
, -
, , -
, -
. ,
,
, . , ,
, ,

. , , -
. , -
,
,
-
. , , , , -
, ,
, . , -
, -
,
, ,
. , -
, , , -
, -
, -
.
402 . , (. , 1925-2011)
,
, , ,
, -
. -
,
, .
, -
, , -
, ;
, .
, -
,
,
. ,

, ,
, ,

.
, , , -
, , ,
, ,
,
.
:

?, : ,
,
,
.

, -
. ,
.
, , ,
, ,
, , -
-
. , , -
, ,
20. -
, . 2, , 2011. 403
, ,
, , -
, . ,
: --
, , , , -
, ,
, . -
, ,
.

. ,

, -
, , , -

, .
, -
,
, , . -
, .
,
, ,
, . ,
,
, -
, ,
;
,
, ,
, -
, -
.
, ,

,
,
. ,

, , , -
, . , -

404 . , (. , 1925-2011)
, ,
, -
, , -
, .
. , -
, , -
. -
(1993. 1999) -

,
-
, , , . , -
20. , ,
, -
, -
, .
, , , -
,
-
,

, -
,
,
. , , -

. -
, .
1300 ,
,
, , .
.

1.

,
, - ,

/
, ()-,

. -
.
, ,
, ,
a-pro-pos
, .
.
, , , -
, -
, , ,
, , :
1. , .
fus-nota ,
, fus-note, 2.
fus-nota,
.
.
. IMRAD (Indtroduction, ethods, Results and Discussion)
,
/, , ,
, ,
,
() ,
.
,
,
-
.
. -
:
406
) 1 -
Line Spacing (1). Times New Roman
( ),
,
, , .
12, fus-nota 10.
) , , 16
( 500 , 6000 , 40 000
).
) .
) ( 41 2
),
fus-nota,
, fus-notam.
) . -
.
.
,
.
) ,
/ , , ,
, .
) , -
, , 100 250 ,
, ,
, , , .
,
(, , , ,
.) .
-
.
) , ( 52),
.
.
(, -
) , ,
, .
10. .
, .
, . 2, , 2011. 407
) ( ) .
1/10 . ,
, , .
) ( 57). , ,
, -
, ().
.
.
,
.
) ( 53). , -
, (
), -
, .
) .
:
( 41. 1
).
2.
( 62. 2)
, , , , ,
, ,
, .
.
,
, .
( 62 1) ,
, ( 61, 2) :
- , ;
- ;
- ;
- ;
- ;
- .
( , ,
, ) , -
408
, ( 61 3).
(, )
3.
, -
, , /
,
, 47
, -
, :
) -
-
.
, .
IMRAD (Introduction, Methods, Results and Discussi-on).
)
, ,
, ,
,
,
.
)
,
IMRAD-
.
) // -
,
/, ,
, , -
,
, .

, , . . . .
, , . . .
, , -

, ,

, ,

, , . . .
, , . .
, , .
, , . . .
, , . . .
, , . .
, ,

, ,

, ,

, , . . . .
, ,
, ,

, ,
. .
, ,
. .
, , .
, , -

, ,

410
, , . .
- , -

, , , ,
. .
, ,
.
, -, . .
e .

Politeia 2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Politeia 2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I, 2, 2011.

Srdja Trifkovic, Turkey as a regional power: neo-ottmanism in action 83

TOPIC OF THE ISSUE: NEOOSMANISM AND WEST BALKANS

Why neoosmanism? In addition to the issue ......................................... 13

ARTICLES AND DISCOURSES

REVIEWS AND CRITICS

Serbs in front of the chellenges of neoosmanism

Neo-Ottomanism versus Pan-Islamism

Abstract. Neo-Ottomanism is a phenomenon that becomes more and more

8. John Rex, Secular Substitutes for Religion in the Modern World,

(Sabiha Gken Havaliman) , -

1. Aknc, Uur, Promoting Turkish style Islam in Bosnia: US is ple-

8. Bulut, Esra, Friends, Balkans, Statesman Lend Us Your Ears: The

21. Melt Last ile Yola kt Dnyann Zirvesine Oynuyor, Referans

35. TRT Avaz, Arnavuta ve Bonaka Yayna Balad, Zaman, -

KAKO POBUNE NA SREDNJEM ISTOKU

Masovne pobune po Srednjem istoku protiv autoritarnih reima ove

TURKEY AS A REGIONAL POWER:

NEOOSMANIZAM KROZ PRIZMU TEORIJE

Apstract: In this paper we try to interpret neoosmanism thought Huntingtons

Key words: Neoosmanism, Islamic Civilization, the dominant state.

Apstrakt: U ovome tekstu pokuavamo neoosmanizam interpretirati kroz

Kljune rijei: Neoosmanizam, islamska civilizacija, dominantna drava.

U ovom tekstu pokuaemo smjestiti fenomen neoosmanizma u termi-

Docent politikih teorija na Fakultetu politikih nauka u Banjoj Luci.

Za nas su ovdje posebno vane dvije premise sadrane u Huntingto-

Key words: Regional Cooperation, Stabilisation and Association Process,

NEOOSMANIZAM: TURSKA IZMEU JUE I SUTRA

Neoosmanism: Turkey between yesterday and tomorrow

form Ottoman heredity strongly includes Turkey as well. Turkish angagement in a

Key words: Mediterranean, Balkans, Turkey, Ottoman Empire, neoosmanism,

Apstrakt: Geostrateka cjelovitost Balkana i Podunavlja i strateka stremlje-

Osvajaki pohodi sa jugoistoka na sjever i sjeverozapad i obratno, ukazali su

Danas je u tu borbu za osmansko-osmanlijsko nasljee snano ukljuena i

Kljune rijei: Sredozemlje, Balkan, Turska, Osmansko carstvo, neoosma-

Svaka drava je, u principu, sredstvo ispoljavanja njene politike ideje

Osmanizam Osmanlijskog carstva !

Naravno, o posljedicama te vlasti i tog perioda Turci mogu raspravljati

Povijest se ne moe mijenjati. to se dogodilo, dogodilo se. Ne samo na Ba-

uestvuje u napadu na Libiju, kao i zauzimanju za stanovnitvo palestinskih

trva u Jugoistonoj Evropi predstavlja projekat imenovan kao zelena trans-

a istodobno pribliava zemlju evropskim demokratskim vrijednostima. Turs-

Neozbiljno bi bilo rusko prisustvo na Balkanu ili modernu rusku politi-

Neoosmanism, (re)Islamisation and the Balkans

Abstract:The emergence of the Republic of Turkey as a great power has been

Key words: Neoosmanism, (re)Islamization, the Balkans, the Republic of

Turkey, Brill, 2000)

Balkanlar, OBIV, EREN, Istanbul 1993;

Key words: neootmanism, kemalism, modern Turkey, Islam, panisla-

STRATEGIJSKA DUBINA AHMETA DAVUTOGLUA

Turska, koja se sa Ataturkom

STRATEGIJSKA DUBINA MEUNARODNI

Naziv originala: Stratejik Derinlik Trkiyenin Uluslararas Konu-mul, stanbul,

Posmatran iz ugla poremeaja u medjunarodnim odnosima na nivou si-

III Unutranja regionalna ravnotea snaga u periodu nakon

IV Kriza u Bosni i Dejtonski sporazum

NATO intervencija i budunost Kosova

VI Osnove turske politike prema Balkanu

1. Istorijsko naslee i Balkan

4. Opteregionalne politike inicijative

5. Globalni strategijski instrumenti u politici prema Balkanu

MO KAO ENERGIJA - INTENCIONALNA TEORIJA

Britanski filozof Bertrand Rasel (Bertrand Russell) predstavlja svakako