Professional Documents
Culture Documents
DinPsikolojisi PDF
DinPsikolojisi PDF
G. W. Allport
eviren
Abdulhalim Durma
NSZ
Z
bir ilmi
din ile ilgilenmektedir. Psikoloji salkl byyen bir
ilimdir. mit edilir ki, XX. yzyln kesin sonulu
olarak hviyetini kazanacaktr. Yine gnn
anlayyla modaya uygundur -belki de en ok kendi itibar
iin. Psikolojiye duyulan popler alaka artarken, din
insanln daima sekin ilgi alanlarndan biri olarak varln
srdrmektedir. Bu ilgi tarihin balangcndan beri vard -
muhtemelen daha da ncelerden ve son otuz yln sosyal ve
ahlaki felaketleriyle de azalmad1. Hem psikoloji hem de
din ile ilgilenenler, tamamen tabii olarak bu iki alann
birbiriyle irtibatl olmak zorunda kaldklarn gryorlar. Her
biri insanln geleceine olduka derinden bal gzkyor.
1
.n.1920-1950 aras
Psikolojinin ilerlemesi ve prestiji, ilmi oryantasyonu
muhafaza etmesine sk ekilde bal olduundan -otoriter
bir karanlk, bu dnyay girdabna ekmedike- felsefi,
siyasi veya dini dedktif bir ideolojiden indktif
psikolojinin tarihi ayrmnn sona erecek olmas konusunda
beklenen hibir ey yoktur.
Gordon W. Allport
NDEKLER
2.Genlikte Din
3.Olgunlukta Din
5.phenin Mahiyeti
6.tikadn Mahiyeti
Dini Yakarn Kkenleri
R
udolf Otto hissetmekteydi ki, Schleirmacher
bamlln bu zihni karlna yukardan bakmt.
Her eyin tesinde, kendi hiliiyle boulmu birey -
insann kendisinden 'tamamen baka' bir realiteye baml
olduu esrarengiz, 'heybetli ve byleyici' bir realitenin
ancak farkndadr. Otto'ya gre, kitle bakmndan Sanctus (bu
kelime ile balayan ilahi) un niyeti, dinin timsalini
gstermesidir. Holy, Holy, Holy btn dinin kalbidir. Ve
Otto'nun vard sonu udur: nsan tecrbesinin baka hi bir
safhas, Bu 'hayranlk uyandran mutla' icap
ettirmediinden, esasen bu dini duygu yeganedir ve dier
herhangi bir insan tecrbesine benzemez.
Dini korku, dini sevgi, dini huu ve benzerleri vardr. Fakat dini sevgi, dini
bir objeye ynelen insann tabii sevgi heyecandr yalnzca; dini korku,
mkafat veya ceza eklinde bir ilahi karlk kavram onu canlandrncaya
kadar, sanki insann yreini titreten mterek alelade alveri korkusudur
sadece; dini huu, alacakaranlkta bir ormanda veya bir da geidinde
hissettiimiz ayn organik heyecandr; tabiatst ilikilerimize dair bu
dnce sadece bu esnada bizi aar; ayn ekilde dindar insanlarn
hayatlarnda grld kabul edilen btn muhtelif duygular.
D
unlap, yegane ve evrensel bir dini heyecan ve
evrensel dini kavramlarn varln reddeder. unu
grr, geri tarihi dinler, mkerreren muayyen ortak
kavramlarla urar, fakat bunu istisnasz yapmaz. stn
kudretlere duyulan alaka, evrensel olmasa da, genelde vardr,
eytanlar, ruhlar, cinler ortak ekildedir, fakat her zaman bir
alaka konusu deildir. Kozmoloji ve metamorfoloji
problemleri umumiyetle vardr, fakat istisnalar olabilir. Gnah,
halas, ve lmden sonraki hayat sadece tekrar eden alaka
konulardr. Mistik durumlar ve kutsallk fikri umumi
ekildedir, fakat ayn ekilde ele alnmamaktadr. Sadece
takriben mterek olan bu kavramsal alakalarn zyle
urarken kiinin kendisi, zihin durumlarnn hudutsuz bir
eitliliini yaar. Bir dinin veya bir dierinin abidleri
tarafndan yaanmam 'hibir his, hibir heyecan yoktur. Ve
yeryzndeki dinlerin ounda, uygun artlarda yaanan her
eit heyecan ve his karm bir vaziyette bulunur.
Yo l g s ter b a na se n b y k Ya ho v a
B u k r a ar a zid e n ge e n b e n yo lc u
2
.n: Hristiyanlkta dokuz gn sren bir ibadet ve bunun duas
ok defa kutsiyetin yceliiyle kendisine ibadet edilecek
evrensel kusursuzluktur. Sevgiye ihtiyacmz olduunda
Allah sevgidir, bilgidir, her eyi bilendir, tesellidir. Kavray
aan bar ihsan eder. Gnah ilediimizde Halaskardr,
rehberlie ihtiya duyduumuzda Kurtarc Ruhtur. lahi
sfatlar aka arzunun panoramasn dorular, geri birey,
Tanrya yaklamnn mevcut ihtiyalaryla tayin edildiinin
nadiren farkndadr.
M ZA
Mana Peinde
M medeni ok insan
meselelerini
tarafndan bu dnyann
sadece para para zmek
ehliyetinde olduu bulunur. Bu dnce uzun bir yol kat eder,
fakat kafi derecede deil. Max Weber'in terminolojisinde, ilim
ampirik illiyet problemleriyle urar, din ise yeterli mana
problemleriyle. Biroklar iin, hatta ilkel insanlar iin, ilme
gre ilmin ve dine gre dinin yerini belirlemek zor deildir.
Gneten atom enerjisinin dnyaya nasl ulat veya
nkleer fzyon yoluyla nasl salnd, ampirik illiyet
problemlerindendir. Yaratl, ama ve atom enerjisinin etik
kontrol problemleri, tamamen farkl izgide
problemlerdendir. Kk bir ocuun cesedinin nasl
yakld, cevaplandrlabilen ampirik bir problemdir: bu eit
eylerin niye vuku bulmas gerektii, tamamen farkl dzende
bir problemdir.
SONU
B
ilikisine
cinsten olmayacaktr. Yegane olan fenomeni
muhtemelen nasl snflandrabiliriz, ve sebep sonu
dayanan ilimler snflama yoluyla ilerleme
gstermez mi?" sorusunu soracak olan baz ilim adamlarn
darltacak. Bireye yardm edemeyen, fakat ona gelimesi iin
bir rehber olarak teklif edilen kltrel modeli yansttn
dnmekten holanan baz tarihi ve sosyologlar rahatsz
edecektir. Ayn ekilde, izleyicilerinin emniyetle ve tamamen
zel bir kilise tabakas iinde olduunu dnerek kendilerini
aldatan ilahiyat ve kilise mensuplar iin de hoa gider
olmayacaktr.
oru olarak anlaldnda ve dikkatlice zihinde tartp
Genlikte Din
etikin standartlaryla hakknda hkm verilen
olur olmaz
ve
Kolej rencileri
rtk mevcut kolej rencileri neslinden alnan bir
Terhisler
on genlik dnemini brakmadan nce terhis olmu
T olmutu. Hi kimsenin
beklemedii
lkesine saldrmay
bir srada yatarken, dua ediyordu.
Haliyle bir anda bir bomba yaknda patlad. Bir kolunu
kaybetti, grn deiti ve kr oldu. 0 anda tamamen
muharip bir ateist haline gelmiti. Yine bir baka kr olmu
asker bildirmektedir ki, engelinden dolay uyandrlm bir
itikatla kendisine gelen i nda ve huzurunda karln
fazlasyla ald.
Olgunlukta Din
0, 30, ve hatta 70 yalarndaki bir ahs, ister istemez
H
er olgun birey mutlaka dini bir duygu tekil eder,
denemez. Bunu yapmazsa, belki de estetik, etik
veya felsefi karakterde olan bir sentez tarzna, bir
baka tatminkar hayat felsefesine sahip olduu iindir. Fakat
her ne zaman olgun bir ahsiyette olgun bir dini duygu
gelise, onun yerine getirecei ar bir grevi vardr, nk
bu dini duyguya dayanan her tecrbe atomunu btne
uydurma greviyle ykldr. Dier hakim duygular ister
istemez grevlerinde daha az hrsldr. Mesela tamamen
estetik bir ahs, kendisi iin yeterli bir hayat tarz
gelitirebilir. Sanat ve hmorla ortaya kafi derecede iyisini
karr, fakat o bunu, kendisi iin hibir byk sonucu
olmayan moral ve metafiziksel hayat bilmecesinden ounu
cevaplandrmas sebebiyle yapar. Aksine, olgun dini duygu
kendisini btn gereklere, btn deerlere ve deersiz
olanlara ak tutar, ve bir hayat atsna nazari ve pratik
katlmlar iin ipucuna sahip olmay ister. Yaplacak byle
bir grevle bu duygu iin olgun bir gelime safhasnda
kiinin realiteyle mukavelesinde ka maddesi salayan hayat
fantezisinin bir kesine gnderilmi tecrbenin ana
akndan irtibatsz kalmak imkanszdr.
DUYGUNUN MAHYET
D
aha soyut duygular seviyesinde bireyle irtibatla
kesinlik ve aklkla belirtilmi objeye ad verilirken
zorlukla karlarz. Mesela, dini duygunun obje
veya hareket noktas ne olmaldr, bunu dzenleyebilir
miyiz? Sanmyoruz, nk duygu yle genitir ki, saf bir
zihin haline karlktr. Bu hal, eitli objeler ve ikinci
dereceden deerler birbirini takip eder ekilde gr alanna
getirilirken srarldr. Uluhiyetin muayyen bir yn, bir anda
ferdin dikkatini megul edebilir; kii derhal kendisini
ktnn mahiyetini ve sonra da ebedilik anslarn
dnrken bulur; bir peresti an duruma mdahale eder ve
sonra uluhiyetin bir baka yn zihne getirilir, ki o belki de
Hz. sa tarafndan tesis edildii farz olunan vaftiz ayininin
manasna dikkati toplar, ve bu sra ile inantaki bir ksma
doru yeniden zel bir tutumu canlandrr. Ve bylece
sonsuza kadar gider, ve duygunun farkl objeleri ve ikinci
dereceden deerleri olarak ykselir ve d gayretleri
halinde zihinde yer alr. nsanlarn baz tutumlarda fazlasyla
benzer, dierlerinden farkl olduklarn grmek her zaman
olan bir haldir.
O
herhangi
dikkati onun zenginlik ve karmaklna ekiyoruz.
Bu duygunun herhangi bir kiinin hayatnda,
bir din tanmnn muhtemelen teklif
edebi1eceinden daha karmak, daha ince ve eni
bakmndan daha ahsi olmas hemen hemen kesindir.
Westermark'a gre din, insann kendini ona baml
hissettii ve ibadet iin duada bulunduu tabiatst bir
varla saygl bir tutumdur. Bu ok defa byledir. Mac
Murray, Hristiyan kardeliinin gereklemesi gibi dinin
gayesiyle ilgili "insann dierleriyle ilikisinde kusursuzluk"
eklinde sosyal bir not getirir. Din ok kere bu sosyal neme
sahiptir. Fakat Whitehead , "bir insann yalnzl ile yapt"
ve "varolu gereklerinin haklln varln, tabiatnda
bulaca ruhun itiyak" eklinde dinin tanmlamasyla, kar
notu getirir. Bunlarn hepsi ve birok baka nemli nokta
muteberdir; fakat herhangi bir olgun yetikinde var olduu
gibi bir formln duygunun mkemmelliini veya kesin
nemini yakaladn farz etmek ince bir tahmin, ince bir
istidlaldir.
O
lgun dini duygunun ikinci vasf, motivasyonel
gcnn otonom karakterinde bulunur. Byle bir
duyguyu destekleyen enerjinin sadece ona ait olduu
sylenebilir. nk bu enerji ancak nemsiz derecede
korkulardan, alktan, bedenin arzularndan -yani organik
drtlerin rezervuarndan kar.
F
elaketle ilgili kehanetlerin
taknd tavrdr ki, dini duygular yksek ve uygun
hareket standartlar retemezler. Bu tavr denenmitir.
inde bulunduumuz gei zamanlarnda bile atalarmzn
itikad, ok kez el srlmemiliini muhafaza etmez, ancak
her bir nesilde yeniden tekil edilen dini duygunun moral
gc nemlidir. Henz velilerimiz ve onlarn velileri
tarafndan ylp biriktirilmi sermayeyi sadece bo yere
harcyor olduumuz sonucunu karamayz. Yeni dini
duygular zamanla olgunlayor, taze moral evk hasl ediyor
ve insan maksatlarna uygunluk, insicam vcuda getiriyor.
Dini Duygunun Dahil Edici Karakteri
birok
M
eseleye psikolojik tarzda yaklaarak,
kiinin hayatnda bir prensip iin yrekten bir
gayretliliin dini bir duygu gibi hareket ettiini
kabule mecburuz. Byle kiilerin hibir dine ihtiya
duymadklar gzkr, nk onlar kendileri iin edeeri
kefetmilerdir. Geri psikolojik adan bile, grrz ki,
herhangi bir laik alaka ile kapl zemin, her naslsa hayati,
btn varla merkezi olan meselelerle i grmedike asla
tatmin olmu gzkmeyen olgun bir dini duyguyu karakterize
eden diziye kafi gelmez. Bir prensip ekici olabilir, fakat
nadiren olgun bir bireyin ufuklarnn tamamn ierir.
Bakiyeler, sadece dinin ekici olabilecei alana braklr.
M
utlak kesinlik olmasa bile tam kalplilikle hareket
edebilmesi olgun zihnin karakteristiidir. ok
emin olmakszn emin olabilir. Yarn hayatta
olacamzdan emin deiliz, fakat byle olmas iyi bir
hipotezdir. Byk ehirlerimizdeki sosyal faaliyetlerin
aramzdaki katlanma ve ktlk marjinini azaltyor
olmasndan emin deiliz, fakat bu, geriye dnk ihtimaliyetle
ilgili bir deerdir. Sizin ve benim iin vazedilen hedeflerde
zikredildikleri sra ile (birisi birine ve teki tekine ait olmak
zere) yerimizi alacak olmamz, hala daha az ispatlanabilir,
fakat bize destekli ve sabrsz gayret iin kuvvet veren saf
baar ansdr. Baarnn stnl, bizim gidiatmz
devam ettirmek iin geni olmak zorunda deildir. Descartes,
Pascal, Neuman, James gibi farkl cinsten yazarlar mesele
zerinde durdular. tikat bir risktir, fakat yle ya da byle
herkes duymak, hissetmek, almak iin ona baldr.
B
doar.
nemli sonulara sahiptir. nk btn baarlar,
kesinliklerin ilerleyii halinde riskleri kabul etmekten
Kronik phecilik, ketvuruculuk, ve depressif
dnceler faaliyetsiz varlk dnda her eyle zttr. Hayata
olan iyimser temayller gerekli bir hayat artdr. Kesinlik
limitleri tesinde, sadece sonularn beklentilerine sahip
olarak bu sonularn meydana gelmesini daha muhtemel
yaparz, itikat baar ihtimalini artran mevcut greve
uygulandnda, enerji hasl eder.
Psikoterapi ve Din
A
ksine din -zellikle Hristiyan dini- tamamen sevgiye
dayanan bir hayat yorumu ve bir hayat kural teklif
eder. Dikkati tekrar tekrar bu esas zemine eker.
Allah ve insan iin ak stne btn kanun ve
peygamberlere balan." nem srarldr. Sevgili, izninle
birbirimizi sevelim; sevgi Allah'n eseri olduu iin, ve seven
insan Allah'n eseridir, ve O'nu bilir. Seven, Allah'tan
gayrsn bilmez; Allah, sevgi olduu iin. (I St. John, iv,7.)
B meydana getirdii
rahatszlk eken
izofrenik ve depresyonlu
iitilir. Delil olarak, ok sayda
insana iaret ederler; zellikle
hastalar, teopatik kuruntulardan
strap duyarlar, ac durumlarn fantastik dini formllerle
akliletirirler. Bu vakalarda dinle ilgili zihni meguliyetin
salk iin bir yardm olmaktan ok bir engel karlnda
olduu ak deil midir? Bu zel soruya cevap vermek iin,
dini obsesyon gsteren vaka tarihelerinin dikkatli bir
incelemesi yaplmaldr. Byle bir aratrma mddetinde,
kar hipotezin ayn derecede makul olduu gzkr. nsanlar
kendilerini evreleriyle tamamen acayip ve bitiik olmaktan
uzak hissettiklerinde, zel hislerinin aklamasn tehlikeli
bulurlar. Din ile ilgili zihin meguliyetinin rahatszln sebebi
olmad, fakat kn tesiri olduu iyice ortaya kabilir.
Dinden baka hangi dil, rahatszlk eken bir hastaya hissettii
esrarl gleri gsterebilir? Tasavvur ve heyecan yabani
ekilde koarken dinin sembollerinin, ahsiyetteki katastrotik
bir deimeden ac eken herhangi bir hastann yz yze
geldii akliletirme grevine hemen hemen en yeterli
yardmclar olduu gzkr.
M
utlaka duygusundan istihale, kendisini sadece
ksmen ocuklukta alnan retimin
iletirilmesine borludur. Speregonun
balangta bir 'meli mal' olduu her ey, olgun vicdann bir
'mutlaka's haline gelmez. Mutlaka duygusu velinin veya
bakcnn zorla retimine bal deildir, fakat olgunlukta
sahip olunan deerler ve birok hususlarda kesinlikle
ocukluk balangcndaki deerlerden farkllarlar. uras
gerektir ki, psikoterapistler, bazen olgun hayatn bana bela
kesilen ocuklua ait vicdann skntl izlerini kefeder.
Fakat onlarn bu izlerle ilgili asl alakas unu ispatlar ki,
yetikin vicdannn ilk ocukluun alkanlk yapsndan
tamamen kap kurtulmas ve yetikin endamna sahip olmas
umulur. ahsiyetin dier btn unsurlar gibi vicdann da
bireyin ya ve tecrbesiyle ayak uydurmas beklenir. Ona,
realiteye imdi tasavvur ettii gibi mnasebet kurmas iin
yardm eder. O hareketleri iin kiiye mevcut bir rehberdir ve
bu sfatla, yetikin hayatn idare tarzlarnda ve salnda
nemli bir fonksiyona hizmet eder. Bu sebepten normal
ahsiyette, bu duyguya ocukluktan, velilerle ilgili olarak
empoze edilmi bir speregodan bir bakiye olarak baklamaz.
Fonksiyonel bakmdan kklerinin otonom oluuyla, artk
yetikin deerlerinin hakemidir.
Entegrasyon Ynleri
sikolojinin akl salna asl yardm, daha az ncille
arelerin terkibi
onu olarak nemli gerei yeniden ifadeye
5. B L M
phenin mahiyeti
oethe, Dnya tarihindeki temel konunun inanla
H
erhangi
gayrmeruluu stnde durmak psikologun grevi
deildir. Onun grevi sadece, evrensel ve akl
hayatnn gerekli bir paras olarak bulduu oluumu
aklamaktan ibarettir. Psikolog, eer her bir ahs phe
oluumunu anladysa, inan veya inanszlk iin kendi
zeminlerinin ikna kuvveti, ilzam, iskatna tayin etmek iin
daha iyi bir pozisyonda olacaktr grn benimser. Geri
her bir birey kendi tarihine, modeline, phe ve korkular
derecesine sahiptir, fakat zellikle ortak gzken muayyen
phe tarzlar vardr. Ayrmn yapacamz tarzlar, sanrz, en
sk karlalanlardr. Herhangi bir kiinin bu tarz eitli
pheleri barndrabildiini sylemek gereksizdir.
ma Yollu phe
Altnc blm
tikadn Mahiyeti
Dini Niyet
u sahifelerde batan baa tarttmz olgun retici
Niyetin Anlam
nce sisteminde niyete sekin bir yer veren ilk
akt kavramna
K
endisini Brentano'nun zihinsel
uydurmay reddetmesi, Amerikan psikolojisinin tipik
olan tarafdr. Biz pratik dnen insanlar sadece bir
zihinsel akt ile ne yapardk? Fiziksel hareketleri, grlr
baarlar, sonular tercih ederiz. Bihevyorizm daha ok
bizim stilimizdir. Bir Amerikal iin adalelerin hareketini
kastetmedike akt kelimesini bile anlamak zordur. Brentano,
zihni faaliyetin motor yardmclarn reddetmezken, ona gre
nemli olan, dardan baard grlen deil, bireyin kendi
dncesiyle ilgili objelere kendisinin mnasebet kurmaya
abalamasdr. Brentano'nun akt psikolojisinin Bihevyorizme
olan stnl dorudan doruya zihnin sbjektif gveninin
aka nemli olduu ve ak davrann daha az ifa edici
olduu din alanndadr.
B
dini bir
oryantasyonu benimseyip muhafaza eden insanlarn
byle farkl tarzlarda hareket edebileceklerini
ispatlaylarnda yatar. Bir ahsta virtel niyet hakim olur.
Byle bir birey diyebilir ki, dini yaar, geri onu aka
nadiren ifade eder. Bir bakasnda, tekrarl, ibadete ait aktel
niyetler ayrt edici iaret olabilir. Bir baka birey bize hemen
hemen 'niyetsiz ekilde' dindar gzkebilir. Problemle
karlatysa, onun davranyla dini bir tercihte
bulunacandan emin oluruz. Fakat bu gerek sadece
yorumla ilgilidir. Farkl zamanlarda farkl faniler ve herhangi
bir fani iin muhtemel dini niyetin birok eitleri ve
kombinasyonlar vardr.
Dua ve Ritel
anrz dua, ritel ve dogmaya en iyi ekilde bu adan
Tek Yol
onumuz sbjektif dinin dnlm olan ekil