Vilayat-I Sitte'de Ermeniler-1878-1914 PDF

I
NSZ
1877-1878 Osmanl-Rus harbinden sonra imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalaryla

dnya literatrne giren ve o gnden bu yana, neredeyse aralksz bir ekilde, batl devletlerin
gndeminde kalmay baaran Ermeni Meselesi, aslnda ne Osmanl Devletinin ne de Trkiye
Cumhuriyetinin temel bir meselesi olmayp, ngiliz ve Rus emperyalizminin mcadelesinden
ortaya km bir kavramdr. Anlan iki devletin Anadolunun dousunda akan menfaatleri, bu
meselenin k noktasn oluturur.
ngiltere Rusyann, Rusya da ngilterenin zengin Ortadou topraklarna inmesini
engellemek iin Dou Anadoluyu da iine alan tampon bir Ermeni Devleti kurulmasn zarur
gryorlard. Bunu gerekletirebilmek maksadyla, Osmanl idaresi altnda gayet rahat ve
sorunsuz bir hayat srdren Ermenilerin mill hislerini aa karmaya ve bu hisleri krklemeye
baladlar. Yaptklar youn propaganda ve misyonerlik faaliyetleri neticesinde Ermeniler, ksa
zamanda Osmanl Devletine dman olup, bulunduklar blgelerde planl ve sistemli bir ekilde
isyan hareketlerine baladlar. stanbuldan Vana kadar uzanan ok geni bir yelpazede meydana
gelen bu isyanlarda, pek ok masum Mslman, Ermeni etecilerin hedefi olmaktan kurtulamad. I.
Dnya Savanda da Rus askerleriyle ibirlii yapan ve Osmanly adet arkadan vuran
Ermenilerin bu kanl serveni, lkenin gvenlii iin devletin daha doudaki vilayetlerine tehcir
edilmeleriyle neticelendi.
Ermenilerle ilgili Trkiyedeki yksek retim kurumlarnda pek ok yksek lisans ve
doktora tezi kaleme alnmtr. Vilyt- Sittede Ermeniler (1878-1914) adl tezimizde,
Ermenilerin teden beri anayurtlar olduunu iddia ettikleri ve Vilyt- Sitte olarak adlandrlan
Dou Anadolunun alt vilayetindeki (Erzurum, Diyarbakr, Sivas, Van, Bitlis, Mamuretl-Aziz)
sosyo-kltrel yaplarn, 1878-1914 yllar arasnda tarihlendirerek, ele aldk. almamzda bata
Esat Uras, Kamuran Grn ve Azmi Ssl gibi konuya vkf pek ok ilim adammzn basl
kitaplarn, konuyla ilgili yazlm makaleleri, sempozyum bildirilerini, yksek lisans ve doktora
tezlerini inceledik. Osmanl Devletinin o dneme ilikin resm belgeleri olan ariv vesikalar
grlmeden gerek anlalamayacandan, Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan belgeleri
taradk.
blmden meydana gelen tezimizin ilk blmnde, aratrmamza konu olan Ermenilerin
menei, dilleri, dinleri ve tarihsel sre ierisinde hkimiyetleri altna girdikleri devletlerden
grdkleri muameleler ile zellikle Trk devletlerinde bulduklar hogrl himye anlay ortaya
konuldu. kinci blmde, Vilyt- Sittede meskn Ermeni cemaatinin nfusunu, eitim
durumlarn, din yaplarn, devlet kademesinde yer aldklar grev ve mevkleri ele aldk. nc
II
ve son blmde ise yine ayn blgede meydana gelen Ermeni isyanlar ve bu isyanlarn kmasnda
byk rol bulunan yabanc devletlerin meseleye olan yaklamlar, devrin politikalar altnda
incelendi. Bilhassa son blm, Ermeni meselesinin ortaya kn ve gnmze kadar devam eden
etkilerini aklamas bakmndan son derece nemlidir. Ermeni meselesini ortaya karan sebepler
ve sonrasnda imparatorluun drt bir yannda yaanan Ermeni isyanlar kronolojik olarak
incelendiinde, olaylarda Trk tarafnn masum olduu ve asl katliama maruz kalanlarn
Ermeniler deil, Trkler olduu kolaylkla anlalr.
Her zaman grlerinden faydalandm Blm Bakanmz ve deerli hocam Sayn Prof. Dr.
lker ALP ve Onun nezdinde tm Blm hocalarma, tezin hazrlan esnasnda bana yol gsteren
danmanm Sayn Yrd. Do. Dr. enol ELKe teekkr bir bor bilirim. Son olarak,
almalarmn her safhasnda yanmda ve bana yardmc olan, madd ve manev desteini
esirgemeyen aileme, stanbuldaki almalarm srasnda yardmlarndan dolay dostum Dilek
MUTAF ve ailesine, kymetli meslektam Ara. Gr. lk ALIKANa sonsuz teekkrler
Aye TERZOLU
Edirne-2005
III
ZET
ngiltere ve Rusyann smrgeci politikalarnn ayn corafya zerinde arpmas
neticesinde ortaya kan ve 1878den bu yana hem dnya hem de lke gndemini megul eden
Ermeni meselesi, dn olduu gibi bugnde Trkiyeyi siyas arenada sktrmak ve istediklerini
elde etmek amacyla yabanc devletler tarafndan kullanlmaktadr. Bugn Trkiye Cumhuriyeti,
Osmanl Devletinin 1915 ylndaki I. Dnya Savanda 1,5 milyon Ermeniyi soykrma uratt
iddiasyla sulanmaktadr. Halbuki anlan tarihte yaanan hadise, bu savata Osmanl Devletinin
kar safnda yer alan Ruslarla ibirlii yapan ve Trk ordusuna arkadan saldran Ermenilerin,
devletin gvenlii iin daha doudaki vilayetlere g ettirilmesinden baka bir ey olmayp bu
olayn da soykrm gibi ciddi bir insanlk suuyla da yakndan veya uzaktan alakas yoktur.
1915ten nce Ermeni ahalinin kard saysz isyan hareketinde, kan atmalardan dolay iki
taraftan da insan kayplar olmutur. Kald ki bu isyanlarda, Trk tarafn tahrik eden ve onlar
zerine planl ve sistemli bir ekilde silahl saldrlarda bulunanlar da daima Ermeniler olmutur.
Ne bu trden atmalarda ne de tehcir esnasnda 1,5 milyon Ermeninin hayatn kaybetmesi
mmkn gzkmemektedir. Zira o dnemde Osmanl topraklarnda bu kadar Ermeni yaamad
gibi Ermeni ahali, nfusunun en youn olduu Dou Anadoluda bile toplam nfusun % 10unu
geemiyordu.
mparatorluun her blgesinde olduu gibi Vilyt- Sittede yaayan Ermeniler de, bir arada
yaadklar Trklerle gayet iyi komuluk ilikilerine sahiptiler. Karlkl kltr etkileimlerinin
yaand bu komuluk ilikisinde Ermeniler, Ermeniceyi brakp Trkeyi anadilleri gibi
konumaya balamlard. Hatta aralarndan Mslmanlarla evlenmek uruna dinini deitirip
Mslman olanlar dahi mevcuttu. Vilyt- Sittede Ermeniler iin alm ok sayda okul
bulunuyordu. Bu okullarda pek ok Ermeni genci eitim grme imkanna sahipti. Yine mevcut
kiliselerinde zgrce ibadetlerini yerine getiren Ermenilere din konusunda da hibir bask
yaplmamtr. Genellikle ticaretle uraan Ermeniler, Trklere oranla daha fazla gelire sahiptiler.
Ayrca belli bir miktar vergi deyerek askerlik grevinden de muaf olabiliyorlard. Trkler
hayatlarnn byk bir ksmn cephelerde savaarak geirirken Ermeniler, ticar ileriyle uraacak
daha fazla zaman bulabiliyorlard. Dolaysyla Ermenilerin yaantlar Trklere nazaran ok daha
iyi durumdayd. Fakat Ermenilerin bu rahat yaam, XIX. yy.dan itibaren batl devletlerin
emperyalist politikalarna alet olmalaryla birlikte bozulmaya balamtr.
Anahtar kelimeler: Vilyt- Sitte, Dou Anadolu, Osmanl Devleti, Ermeniler.

IV
ABSTRACT
The Armenian matter, which has came into being as a result of England and Russias policies
crashing over the same geography and which has made both the world and the country agenda
busy, has stil been used as it was used yerterday to compress Turkey in the political arena and to
abtain what they want by the foreign goverment. Today Turkish Republic has been accused with
the claim of causing one and a half million Armenians genocide in the I. World War of Ottoman
Empire in the year 1915. However, this event which was lived at the mentioned time, is nothing
more than Armenian peoples who were taking place at the counter side of Ottoman Empire,
cooperating with the Russian and attacking the Turkish army from behind, having migrated
towards easter provinces, in addition, this event has neither a nearby nor further relation with a
serious humanity crime like genocide . Before 1915, in the countless mutiny actions caused by
Armenian people, there have become human less from both sides because of appearing conflicts. In
addition, in there mutinies, always the Armenian were the ones who has provaked the Turkish side
and made armed attacks over them in a planned and systematic way. It cant be seen as possible
neither at there kinds of conflicts nor at the duration of immigration one and a half million
Armenians losing their lives. Because besides this number of Armenian didnt live in Ottoman
lands. In that period, the Armenian population could not pass over the ten percentage even in the
Eastern Anatolia in which their population was mostly existing.
As it is in every region of the empire, the Armenian living in the Vilyt- Sitte, had also
good neighborliness relations with the Turkish people they lived with. In this neighborliness
relations, in which mutual culture influences were lived, the Armenian had started to speak Turkish
as their mother tongue giving up Armenian. Even there were ones who changed their religion just
to be able to marry the Muslim people. There were a lot of schools opened for the Armenian in the
Vilyt- Sitte. In these schools, lots of Armenian teenagers had right to have education. Again no
pressure has been applied to the Armenian who worship freely in their existing churches at religion
point. The Armenian, who were generally busy wiht trade, had more in come compared to the
Turks. Besides, they had the right to be excused from military service by paying a definite amaunt
of tax. While Turks were spending most of their life in fronts fighting, the Armenian were able to
find more time to be busy with their commercial business. Therefore, the Armeniana life were in
better conditions compared to Turks. However, Armenian peoples there comfort able lives started
to be spoilt dating from the XIX. century with their being used in a bad way for the western
countries exploitative policies.
Key words: Vilyt- Sitte, Eastern Anatolia, Ottoman Empire, Armenians.

V
NDEKLER
NSZI
ZET...III
ABSTRACTIV
NDEKLER....V
KISALTMALAR...VII
TABLOLAR LSTES ..IX
GR ..XI
I. BLM
BERLN ANTLAMASI (1878)NA KADAR ANADOLUDA ERMENLER
A. Ermeniler Hakknda Genel Bilgiler1
1. Ermenilerin Menei...1
2. Dinleri.4
3. Dilleri..5
B. Berlin Antlamasna Kadar Ermenilerin Ksa Tarihesi ..6
1. Seluklu ncesinde Anadoluda Ermeniler....6
2. Seluklular ve Dou Anadolu Beylikleri Dneminde Ermeniler..11
3. Ermenilerin Osmanl daresine Girmesi ve Berlin Antlamasna (1878) Kadar
Siyas Durumlar...19
a. Ermenilerin Osmanl daresine Girmesi...19
b. Berlin Antlamasna Kadar Siyas Durumlar..21
II. BLM
VLYT-I STTE (Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Elaz, Sivas, Van)DE ERMENLER
A. Vilyt- Sittenin Mlk Taksimat ve Ermeniler27
1. Erzurum Vilayeti...28
2. Sivas Vilayeti29
3. Diyarbakr Vilayeti...29
4. Mamuretl-Aziz Vilayeti...30
5. Bitlis Vilayeti....30
6. Van Vilayeti..31
B. Ermenilerin Sosyo-Ekonomik Durumlar.31
1. Vilyt- Sittede Ermeni Nfusu.31
2. Ermenilerin Eitim mknlar...49
VI
a. Ermeni Cemaat Okullar49

b. Yabanclarn Ermeniler in At Okullar..57
(1) Amerikan Okullar...58
(2) Fransz Okullar...65
(3) Alman Okullar66
3. Din Hayatlar67
a. Mezhep Deitirenler.68
b. htida Edenler72
4. Devlet Kademesinde Grevli Ermeniler...77
III. BLM
VLYT-I STTEDE ERMEN SORUNU
A. Ermeni Sorununun Ortaya kndaki Balca miller...86
1. Yabanc Devletlerin Ermeni Sorununa Yaklamlar86
a. ngilterenin Ermeni Sorununa Yaklam.87
b. Rusyann Ermeni Sorununa Yaklam94
c. Fransann Ermeni Sorununa Yaklam98
d. Amerikann Ermeni Sorununa Yaklam..102
2. Misyonerlik Faaliyetleri..104
3. Kilise ve Din Adamlar...107
4. Basn-Yayn Yoluyla Yaplan Propaganda.111
B. Vilyt- Sittedeki Ermeni syanlar..115
1. Erzurum Olaylar115
2. Sivas Olaylar..116
3. Diyarbakr Olaylar.118
4. Mamuretl-Aziz Olaylar.121
5. Bitlis Olaylar..123
6. Van Olaylar128
C. syanlar Karsnda Osmanl Devletinin Ald Tedbirler 132
D. Ermeni syanlarnn Sonular.134
SONU...136
BBLYOGRAFYA...138
DZN 147
EKLER...153
VII
KISALTMALAR
ABCFM : American Board of Commissioners for Foreign Missions

ABD : Amerika Birleik Devletleri
A.MKT.MHM. : Sadaret Mektub Mhimme Kalemi
ATASE : Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl
Bkz. : Baknz
BOA : Babakanlk Osmanl Arivi
CEV. ADL. : Cevdet Tasnifi Adliye
ev. : eviren
DH.EUM.EMN. : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Emniyet Kalemi
DH.EUM.MEM. : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Memurn Kalemi
DH.EUM.MTK. :Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Muhabert ve Tenskt Mdriyeti
Kalemi
DH.D. : Dahiliye Nezareti dar Ksm
DH.MU. : Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi
DA : Diyanet slam Ansiklopedisi
Dr. : Doktor
H. : Hicr
HR. MKT. : Hariciye Nezareti Mektub Kalemi
HR.SYS. : Hariciye Nezareti Siyas Ksm
Hz. : Hazreti
hzr. : Hazrlayan
A : slam Ansiklopedisi
.. : stanbul niversitesi
km. : Kilometre
M. : Milad
M.. : Milattan nce
M.S. : Milattan sonra
MV. : Meclis-i Vkel Mazbatalar
ORH : Osmanl-Rus Harbi Katalou
s. : Sayfa
St. : Saint
TTK : Trk Tarih Kurumu
VIII
yay. hzr. : Yayna hazrlayan

Y.A.HUS. : Yldz Husus Maruzat Evrak
Y.EE. : Yldz Esas Evrak
Y. MTV. : Yldz Mtenevv Maruzat Evrak
Y.PRK.ASK. : Yldz Perakende Asker Maruzat
Y.PRK.AZJ. : Yldz Perakende Arzuhal ve Jurnaller
Y.PRK.DH. : Yldz Perakende Dahiliye Nezareti Maruzat
Y.PRK.EA. : Yldz Perakende Elilik ve ehbenderlik Tahrirat
Y.PRK.MF. : Yldz Perakende Maarif Nezareti Maruzat
Y.PRK.PT. : Yldz Perakende Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat
Y.PRK.TKM. : Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mbeyn Mtercimlii
Y.PRK.UM. : Yldz Perakende Umum Vilayetler Tahrirat
yy. : Yzyl
IX
TABLOLAR LSTES
Tablo 1: Osmanl Devletinde yaplan ilk resm nfus saym sonular32

Tablo 2: Patrikhane istatistiklerine gre Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu (1882
yl)34
Tablo 3: Patrikhane istatistiklerine gre Vilyt- Sitte nfusu (1912 yl).34
Tablo 4: Patrikhane istatistiklerine gre Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu (1913
yl)35
Tablo 5: Ermeni Patrikhanesinin 1882, 1912, 1913 yllarna ait, Ermeni nfusunu gsteren nfus
verilerinin karlatrlmas...35
Tablo 6: 1834-1914 yllar arasnda Osmanl Devletinden Amerika Birleik Devletlerine g
eden Ermeni nfusunun yllara gre dalm..37
Tablo 7: Fransz belgelerine gre 1893-97 yllarna ait Osmanl nfus verileri.38
Tablo 8: Lynche gre tm dnyadaki Ermeni nfusunun blgelere gre dalm39
Tablo 9: Lynchin drt Dou Anadolu vilayeti iin verdii 1896 ve sonrasna ait nfus
verileri...........39
Tablo 10: Vital Cuinetin Vilyt- Sitteye ait 1892 yl nfus verileri.40
Tablo 11: V. Cuinetin 1896-97yllarna ait tm Osmanl Devletinin genelini gsteren nfus
verileri..........40
Tablo 12: Vilyt- Sittede meskn Ermenilerin, kadn ve erkek nfusa gre dalm40
Tablo 13: Stanford J. Shawun 1890, 1897, 1906, 1914 yllarna ait nfus verileri41
Tablo 14: Stanford J. Shawun XIX. yy. sonu Vilyt- Sitteye ait nfus verileri.41
Tablo 15: J. McCarthynin 1895-96 yllarna ait Vilyt- Sitte nfusunu gsterir verileri41
Tablo 16: J. McCarthynin 1912 ylna ait Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusuna ilikin
deerlendirmesi42
Tablo 17: Lynch, Cuinet ve McCarthynin nfus verilerinin karlatrlmas43
Tablo 18: Amasya sancann 1892 ylna ait Mslman ve Ermeni nfusunu gsteren tablo...44
Tablo 19: Diyarbakr vilayetinin 1899 ylna ait merkez kazasnn nfusunu gsteren tablo..45
Tablo 20: David Magienin 1919 ylndaki Paris Konferansna sunduu 1918 ylna ait Osmanl
Devleti nfus verileri.46
Tablo 21: Haleb, Adana ve Vilyt- Sittede meskn nfusun 1890 ylna ait verileri..46
Tablo 22: 1909 ylnda Bitlis, Sivas ve Van vilayetlerinde yaayan ahalinin dine ve kadn-erkek
saysna gre dalm47
Tablo 23: Vilyt- Sittenin 1909 yl nfusunun cemaatlere gre dalm...47
X
Tablo 24: Osmanl Devletinin 1911 yl resm saym sonularn gsteren veriler48
Tablo 25: Vilyt- Sitte dahilindeki gayr-i mslimlere ait ruhsatl ve ruhsatsz okullar55
Tablo 26: Vilyt- Sitte ve kazalarnda Ermenilere ait cemaat okullar ve misyonerler tarafndan
Ermeniler iin alm okullarn 1894 yl itibariyle miktar58
Tablo 27: XX. yy. balarnda Vilyt- Sittedeki Amerikan okullar.63
Tablo 28: 1900 ylnda tm imparatorluk snrlar dahilindeki Amerikan misyoner okullar ve
buralarda eitim gren renci says...64
Tablo 29: 1884-1885 tarihlerinde Mamuretl-Aziz vilayetinde idar ilerde grevli Ermeniler..81
Tablo 30: Vilyt- Sitte dahilinde Osmanl ordusunda grevli Ermeniler.82
Tablo 31: Vilyt- Sittedeki Ermenilerden emniyet tekiltnda grev alanlar83
XI
GR
Vilyt- Sitteyi oluturan alt Dou Anadolu vilayeti Bitlis, Erzurum, Harput (Mamuretl-
Aziz), Diyarbakr, Sivas ve Vandr. Bunlardan Bitlis, Trkiyenin Dou Anadolusunda, ayn ad
tayan su kenarnda ve Van glnn gneybat kysndaki Tatvan iskelesine 25 km. mesafede
bulunan bir vilayet merkezidir. Ermeniler tarafndan Bage (Pagi) ve Araplar tarafndan da Badlis
eklinde tesmiye edilen bu ehrin adna, eski Trk eserlerinde Bidlis olarak rastlanmaktadr1. Bitlis
adnn anlam hakknda ise, Bit veya Bed kelimeleri Asur dilinde yurt manasna geldiinden ehrin
adnn buradan geldii sanlmaktadr. Dier yandan Bedlis kelimesi de havas ve suyu gzel olan
yer manasna gelmektedir2.
Mevkiinin ykseklii ve zellikle dalar arasna skm bir ukur halinde olan topografyas,
Bitlisin ikliminin iddetli olmasna neden olmutur. Yazlarn scak, klarn sert ve uzun getii
Bitlisin yalar da boldur. Kn yaan karlar ve baharda grlen youn yamurlar nedeniyle
ehrin etrafnda bulunan derelerden gemek gleir. Bu derelerden en nemlisi, Bitlisten geen
Bitlis suyudur. Van gln Mu ovasndan ayran Nemrud snm volkan ktlesinin gney
eteinde uzanan Rahva dzlklerinden karak, Siirtin gney batsnda Bohtan suyu ile karp,
daha gneyde Diclenin ana koluna dklmektedir. Bitlis ehri de, Bitlis suyunun yukar Elcezire
dzlklerine inmeden nce, dou Toroslar arasnda at dar ve derin vadi ierisinde
kurulmutur3.
Kuzeyde Aras vadisinden, kuzeydouda randan gelen, Suriye ve Akdenize giden yollar
Bitlisten gemektedir. Kuzeydou veya gneybat hattnda yaplacak her sefer veya sevk edilecek
her trl ticar mal, yine buradan gemek zorundadr. Badattan Erzuruma oradan da Trabzona
gideceklerin kaderi, bu blgede hkim olanlara baldr4. Bu nedenle Bitlis ve civar blgeler, tarih
boyunca ok sayda medeniyete ev sahiplii yapm ve pek ok kez el deitirmitir. M.. 700
yllarnda Mitanni ve Urartu hakimiyetleri altnda kurulan Bitlis, daha sonra Asur, Bizans ve
ranllarn eline gemitir. Hz. mer zamannda Mslman tarafndan fethine giriilen Bitlis,
birka kez de Bizans ve slamlar arasnda alnp verilmitir. 1071 ylndaki Malazgirt savanda
byk kahramanl grlen Seluk valilerinden Dilmaolu Mehmede bu blgenin hkimiyeti
teslim edilmi ve ehir uzun bir mddet ad geen tarafndan idare edilmitir. Daha sonra srasyla
Artukoullar, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Harzemahlarn hkimiyetinde kalan Bitlis, XIV.
yy.da erefhanoullarnn kurduu Bitlis emirliine sahne olmutur. Karakoyunlulara,
1
Besim Darkot, Bitlis, A, II, s. 657-658.
2
Stk Aydn, Bitlis Tarihi, stanbul 1967, s. 6.
3
B. Darkot, Ayn madde, s. 658.
4
Hamza Zlfikar, Bitlis-Mu Yrelerinde Halk Kltr, Atatrk ve Kuvaymilliye Hareketleri, Ankara 1992, s. 1.
XII
Akkoyunlulara ve Safevilere bal olarak ynetilen emirlik, 1514 ylnda Yavuz Sultan Selimim
aldran seferinden sonra Osmanl hkimiyetine alnm ve Van Beylerbeyliinin balanmtr5.
Cumhuriyet dneminden sonra 1929 ylnda bir kaza halinde Mu vilayetine balanan Bitlis,
1936 ylnda tekrar vilayet olarak tesis edilmitir. 5.482 km. arazi zerinde yer alan Bitlis, Tatvan,
Ahlat, Mutki, Hizan Ve merkez olmak zere 5 kazadan olumaktadr6.
Anadolunun kuzeydousunda yer alan ve bugn de byk bir ehir olma zellii gsteren
Erzurum, Fratn yukar havzasnda geni bir ovann gneydou kenarnda, Eerli da eteinde ve
deniz seviyesinden 1.850-1.980 m. Ykseklikte, meyilli bir arazi zerine kurulmutur. Erzurumun
dousundaki Pasin ovas ve bunun merkezi Hasan-kale, doudan gelen taarruzlara kar daha
dayanksz olduundan, bu blgenin merkezi teden beri daha batda, yani Erzurum ovasnda yer
almtr. Bu ova, kuzeyde Dumlu ve Gavur dalar, gneyde Palan-Dken ktlesi ile kuatlm
olup, batda Erzincan ovasna, Kara-Su vadisinin tekil ettii dar boazlar ile geilir. Douda
Karga-Pazar ve Palan-Dken dalar arasnda alak bir eik, Erzurum ovasn Pasin ovasndan
ayrr. Erzurum ve blgesinin iklimi, son derece iddetlidir. Klar uzun ve souk geer. Ksa sren
bir bahar dneminin ardndan scak bir yaza geilir. zellikle yazn gece ile gndz arasndaki
scaklk fark olduka fazladr. Gndz 34 dereceye kabilen scaklk, gece 5 dereceye kadar
der. Ksa sren bu yaz dneminin ardndan abucak ka geilir.
Erzurum, Kafkasya ve randan gelen byk yollarn Anadoluya alan tek giri kaps
olduundan dolay, ilk ve orta alarda doudan Anadoluya girmek teebbsnde bulunan istil
ordularnn, Roma-ran ve daha sonra da Bizans-Seluklu imparatorluklarnn rekabet alan
ierisinde kalmtr. Osmanl hkimiyetine girdikten sonra devletin douya yapt seferlerde
nemli bir s vazifesi gren Erzurum, XIX. yy.dan itibaren gneye doru genileyen Ruslarn
taarruzlarnda, bir istihkm ilevi grmtr. Erzurum daha eski alarda ve zellikle orta ada
ran, Hint ve Orta Asyadan gelen mallarn Akdenize indirildii bir gzergh zerinde olmas
dolaysyla, ok nemli bir konak yeri ve faal bir ticar merkezdi.
Roma istilsndan nce, Ermeniler tarafndan Karin (Garin, Karana) veya Karnoi Kal(gh)ak
diye adlandrlan belde, IV. asr sonlarna doru Roma devletine ihlal edilmi ve 415 tarihinde,
Anatolius tarafndan, Roma imparatorunun ismine izafeten Theodosiopolis ismi verilmitir.
Sonradan Araplar tarafndan ehre Karnoi Kalaktan tretilerek Kalikala veya ksaca Kali ad
verilmitir.
Tarihinde pek ok kez istillara urayan ehir Roma, ran ve Bizans istillarndan sonra 1018
ylnda Trklerin idaresine girmi ve bu tarihte burada Saltukoullar emareti kurulmutur.
5
S. Aydn, Ayn eser, s. 5-8.
6
B. Darkot, Ayn madde, s. 661.
XIII
Moollar tarafndan da igl edilen Erzurum Anadolu Seluklu Sultanl yklncaya kadar bu
devletin hkimiyetinde kalmtr. Bundan sonra srasyla lhanllar, Togayllar, obanllar,
Celyirlilerin, Eretna Devletinin ve Karakoyunlularn hkimiyetlerine giren Erzurum, Timurun
igline uramaktan da kurtulamamtr. Yavuz Sultan Selimin ran zerine yapt aldran
seferinde (1514) ele geirilen Erzurum, Kanun Sultan Sleyman dneminde klan ran seferinin
(1534) ardndan beylerbeylik olarak tekil edilmitir.
XVII. yy. kaynaklarna gre, Paa sanca Erzurum olmak zere, ark-Karahisar, Ki,
Hns, Yukar-Pasin, Malazgirt, Tekman, Kz-Uan, spir, Tortum, Namervan, Mecinkerd
sancaklarndan meydana gelen Erzurum Beylerbeylii, 1850 yl salnmesine gre Erzurum, ldr,
Kars, Bayezid ve Dersim livalarndan mrekkepti. 1864 vilayet tekiltnda ise Erzurum vilayeti,
Erzurum, ldr, Kars, Bayezid, Van, Mu ve Erzincan sancaklarn iine alyordu. 1882 ylnda
Erzurum, Bayburd, Bayezid ve Erzincan sancaklarndan oluan vilayet, 1899da Erzurum,
Erzincan ve Bayezid sancaklarn iine alyordu. Bugnk snrlar iinde 25.692 km alanda yer
alan Erzurum ehri, merkez de dahil olmak zere 9 ileden meydana gelmektedir. Bunlar;
Erzurum, Akale, spir, Tortum, Oltu, Pasinler (Hasan-Kale), Hns, Tekman (Tatos) ve Kara-
Yazdr7.
Harput vilayeti ise Dou Anadoluda Murad rma vadisinin aa ksmna alan Ulu
ovann kuzey kenarndaki Elaziz kasabasnn 5 km. kuzeyinde, ovaya hkim bir yama zerinde ve
deniz seviyesinden 1280 m. ykseklikte kurulmu eski bir ehirdir8.
Harput isminin menei konusunda eitli rivayetler ortaya atlmtr. Corafyac Strabonun
bahsettii Sophen blgesinde bulunan Karkathiokerta ehrinin Harput olduu ileri srlmtr.
Yani Harput adn bu ehirden almtr. Bununla birlikte Harput ve evresi hakkndaki kesin
bilgilerin balad IV. yy.la birlikte, ranllar tarafndan zaptedilen ehre Ziata Castellum
denildii bilinmektedir. Bu tabir Arapaya da Hsn- Ziyd olarak gemitir. Harput kelimesinin
meneinin Ermeniceden geldii, dier bir iddiadr. Hisar mnsna gelen bert kelimesi ile ta veya
kaya demek olan har kelimesinin anlamlar dikkate alnarak, ehrin adnn Takale anlamna
geldii ileri srlmtr. Ancak bu iddialarn aksine, Harput adnn Urartu ve Hurilere dayand,
Harput veya Harbert eklindeki yazln son hecesi olan pert veya bert ekinin Urartu dilinde ehir
anlamna gelen gert ekinin bir varyant olduu da ileri srlm ve son hecesi gert ekiyle biten
Malazgert, Mazgert gibi ehirler buna rnek gsterilmitir.
ehrin tarihine gelince, M.. III ve IV. bin yllarnda blgeye Hurilerle ayn kkten gelen
Subarlarn hkim olduu ileri srlmtr. M.. VIII. ve IX. yy.larda Dou Anadolunun mhim
7
Besim Darkot-M. Halil Ynan-Halil nalck, Erzurum, A, IV, s. 340, 341 344-353.
8
Besim Darkot, Harput, A, V/I, s. 296.
XIV
bir ksmna hkim olan Urartular, Harput blgesine Supani adn vermilerdir. M.S. I. yy.dan III.
yy.a kadar blge zaman zaman Romallarn nfuzu altnda kalm, daha sonra ise tamamiyle
Roma mparatorluunun bir paras olmutur. Bununla birlikte Harput Roma-ran mcadelelerine
sahne olmu ve bazen bu iki g arasnda el deitirmitir. IV. yy.dan VII. yy.a kadar Bizans
hkimiyetinde kalan Harput, VII. yy.da Arap ordular tarafndan zaptedilmitir. Trk fethinden
nce Harputa Philaretos adl bir Ermeninin hkim olduu grlr. Blgede yaanan Ermeni
idaresi Kitleler halinde Anadoluya gelen Trkmenlerin gleriyle birlikte son bulmu ve Emir
ubuk ehrin idaresini Philaretostan alarak hkimiyetini Palu, emikezek ve Arapkir taraflarna
kadar geniletmeyi baard. ubukoullarnn idaresinden sonra blgeye srasyla Artuklular,
Seluklular, Moollar, Dulkadirliler, Timur, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Kad Burhaneddin
Devleti hkim olmaya alm ve Harput bunlarn arasnda sk sk el deitirmitir. 1507 ylnda
ah smail tarafndan zaptedilen ehir nihayet 1516 yl baharnda, 26 Mart 1516da, Yavuz Sultan
Selimin Dou Anadoluya gerekletirdii sefer neticesinde Osmanl hkimiyetine gemitir9.
Harput Osmanl idaresine getikten sonra ilk olarak Diyarbakr eyaletine bal bir sancak
olarak tekilatlandrlmt. II. Mahmud devrinde ise, 1834 ylnda dou vilayetlerinde slahata ve
devlet otoritesini yeniden kurmaya memur edilen Reit Mehmet Paa tarafndan yeri deitirilerek,
halk arasnda Mezraa denilen yerde kurulmaya balanmtr. Ayn yl vilayet merkezi de buraya
nakledilmitir. Bir aralk Diyarbakr vilayetine balanan Harput, 1875te mstakil mutasarrflk,
1879da tekrar vilayet olmutur. Sultan Abdlaziz devrinde buraya tayin edilen vali smail
Paann teklifiyle 1862de ehre Mamuretl-Aziz ad verilmitir. Ancak telaffuzu zor
olduundan halk arasnda ksaca Elaziz diye sylenegelmitir. Daha sonra 10.12.1937 tarihli cra
Vekilleri Heyeti kararyla ad Elaza evrilmitir10.
Kzlrmak, Yeilrmak ve Frat havzalarnda topraklar bulunan Sivas ehrinin, Kzlrmak
havzasna giren blmnde karasal iklim, Yeilrmak havzasna giren blmnde Karadeniz ard
gei iklimi, Frat havzasna giren blmnde Dou Anadolu karasal iklimi hkimdir. Sivas,
kuzeyde Kelkit vadisi, douda Kse dann uzantlar, Kuruay vadisi ve Yama da, gneyde
Kulma dalar, Tahtal dalarnn uzantlar ve Hezanl da, batdan Karababa, Akdalar ve
ncebel dalar gibi snrlarla evrilidir. Anadolunun yksek platolar zerinde balayan ve
douya gittike ykselen Sivasn yer ekilleri, kuzey, dou ve gneydouda dalk ve sarp bir
kesimle sona ermektedir11.
9
Mehmet Ali nal, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara 1989, s. 11-27.
10
Necip Gngr Ksaparmak, Milli Eitim Cephesiyle Elaz, Elaz 1967, s. 6-7.
11
Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Sivas, Sivas l zel daresi Basm, Ankara 1998, s. 17.
XV
lkada ormanlarla kapl ve zengin maden yataklarna sahip olan Sivas ve yresinin bilinen
ilk sakinleri Hititler idi. Hititlerden nce buraya gneyden Sami aknlar yapldysa da, bunlar
geici olup srekli ve kalc bir egemenliin olumasna neden olamad. M.. 713 ylnda
Asurlular, Sivasn da dahil olduu Kapadokya blgesini ele geirdiler. Fakat bu hkimiyet uzun
sreli olmad. Asurlarn ardndan Sakalarn saldrsna urayan blge, M.. 585te Lidyallar ve
Medler arasnda paylald. Anadolunun ran savalar neticesinde Makedonya egemenliine
girmesinin ardndan Sivas ve yresi, M.. 133 ylnda Romallarn idaresine girdi. Romallar nce
buraya bir kral tayin ettilerse de sonradan kendilerine baladlar. Bizans mparatorluu zamannda
serbest bir vilayet olan Sivas, VIII. yy.dan itibaren tema, yani asker valilik merkezi oldu12.
Vaspuragan (Van) blgesinde hkmdarln srdren Ermeni Johan Senekerim, doudan
gelen Trk aknlar karsnda, memleketini Bizans mparatoru II. Basileiosa brakarak Sivas
ehrine g etti (1021). Sivasda Senekerimden sonra olu David ile torunlar Edom ile Ebusehl
hkmdar oldular. Bu durum Edom ile Ebusehlin 1080 ylnda Bizans mparatoru Nikephor
tarafndan ldrlmelerine kadar devam etti13.
Trklerin Sivasa hkim olmalar ise Malazgirt savandan sonra olur (1071). Kendilerine
Sivas merkez seen Danimendliler, Kayseri, Kastamonu ve Malatya arasndaki blgeyi hzla
Trkletirdi. XII. yy.n ikinci yarsnda Seluklu Trkiyesinde yaanan meden ve iktisad
ilerleme, ehir hayatnda da etkilerini gsterdi. Bunun neticesinde Danimend linin merkezi
olan Sivas ehrinde en byk mimar eserler XIII. yy.da vcuda getirildi. Seluklularn tkip ettii
ticar ve iktisad politikalar sayesinde, Anadolu topraklarndan geen ticaret yollarnn kavak
noktasnda yer alan Sivas, hzl bir geliime sahne oldu. Ayn zamanda bir kltr merkezi olan
Sivasda medreseler (Gk Medrese, ifte Minare, Buruciye Medreseleri), balca ilim-kltr
yuvasyd. Bunun yan sra ehirde hastahane (Dr u-ifa veya Dr us-shha), imaret, zaviye,
hanekah (ev), cami, mescid, mektep, hamam, eme ve su sarnlar da ina edildi. Seluklu Sultan
II. Kl Arslan, memleketi oullar arasnda paylatrnca, Sivas Kutbeddin Melikahn merkezi
oldu. Seluklu Devletinin yklndan sonra (1308) Sivas, nce Anadoluda hkm sren Mool
genel valilerine, daha sonra Eretne oullar ve Kad Burhaneddine merkezlik yapt14.
Sivas, 1398 ylnda Kad Burhaneddinin Akkoyunlu Kara Ylk Osman karsnda malp
olup katledilmesinin ardndan, Yldrm Bayezidin olu Sleyman elebi tarafndan ele geirildi.
Fakat bu hkimiyet ok ksa srd ve ehir 1400 ylnda Anadoluya giren Timur tarafndan
zaptedildi. Sonrasnda yaanan Ankara sava (1402), ehrin tekrar Osmanl hkimiyetine
12
Ouz Ceylan, Sur ve Kaleleri ile Tarihte Sivas, Sivas 1988, s. 11-13.
13
smail Hakk-Rdvan Nafiz, Sivas ehri, yay. hzr. Recep Toparl, Sivas 1997, s. 12-14.
14
Osman Turan, Seluklular zamannda Sivas ehri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
(Ayr basm), IX/4 (Ankara 1951), s. 447-451.
XVI
gemesine sekte vurdu. Savan ardndan Yldrm Bayezidin ehzadeleri arasnda meydana gelen
taht mcadelesi esnasnda, Sivas ve dolaylarndaki blgeler (Amasya, Canik, Tokat ve Niksar)
ehzade Mehmed tarafndan yerli beylerinden elinden alnd15.
Osmanl idaresine getikten sonra Rum Beylerbeyliinin merkezi olan Sivas, XIX. yy.da 7
sancakl (Sivas, Amasya, Bozok, orum, Canik, Divrii ve Arapkir) bir eyalet olarak tekil edildi.
1847 ylnda yaplan dzenlemede sancak says merkez, Amasya ve Divrii olmak zere 3e
drld. Bu tarihten XX. yy. bana kadar geen sre ierisinde mlk yapsnda pek ok kez
deiiklik yaplm ve kendisine bal sancak says ayn kalmamtr. Cumhuriyetin kuruluuna
kadar devam eden 1913 yl taksimatna gre sancak says 4 olan Sivas vilayetinin kaza says
28dir. Bunlar, Sivas sancana bal merkez, Kogiri, Hafik, Yldzeli, Divrii, Grn, Darende,
Tenos, Aziziye, Bnyan- Hamid ve Kangal kazlar, Tokat sancana bal merkez, Ladik, Havza,
Kpr, Merzifon, Gmhacky ve Mecidz kazalar, Karahisar- ark sancana bal merkezi
Suehri, Elvecere, Koyulhisar ve Hamidiye-i bala kazalardr16. Bugnk Sivas ilinin ileleri ise
Aknclar, Altnyayla, Divrii, Doanar, Gemerek, Glova, Grn, Hafik, mranl, Kangal,
Koyulhisar, Suehri, arkla, Ula, Yldzeli ve Zaradr.
Anadolunun dalk dou blgesinde yer alan Van ehri, gneyde adr da, Sarbulak
dalar, at da, Kakran da, douda Gkda, Erek da, Erek glnn dousunda Doanay
da, bunun kuzeyinde sabey da, Esrk da, Kse da, en kuzeyde de Aladalar ve Tendrek
dalarnn gney blmlerini kapsar. Bu dalarn arasnda aldran ovas, Muradiye dzlkleri,
Saray dz, Karakall dzlkleri, Gzelsu (Hoab) ovacklar, Van ovas ve Erci ovas gibi
dzlkler bulunur. Yrenin balca akarsular Ilca deresi, Bendimahi ay, Karasu, Gzelsu
(Micinger deresi)dur. 1.646 m. Ykseklikte bulunan Van glnden baka yrenin dier glleri
Kaz, or, Engiz, Hasan Timuran glleri, Akgl, Sargl ve Sultan gldr. Anadolunun
dousunda hkm sren kara ikliminin etkili olduu Vanda, kuzey ksmlar daha lk ve klar
daha ksadr17.
Blgenin en eski sakinleri Urartulardr. Urartularn merkezi olan Tuba, Van kalesinin
bulunduu alanda bulunuyordu. Urartulardan sonra blgeye srasyla Medler ve Persler hkim
oldular. M.. 331de ise ehir, Byk skender liderliindeki Makedonyallarn eline geti. Byk
skenderin lmnden sonra nce Partlar, sonrasnda Sasaniler Van blgesine sahip ktlar. M.S.
7. yy.n ortalarnda Dou Anadoluyu kendi lkelerine katan Araplar, Vandaki ran hkimiyetine
de son verdiler. Bununla birlikte Van blgesinde yaayan Ermenilerin burada kurduklar Ermeni
15
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, Ankara 1988, s. 299, 303, 330.
16
Ramazan zey, 20. Yzyln balarnda Sivasn tarih corafyas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Sivas 2005, s. 135-136.
17
Reat zbrak, Van, Trk Ansiklopedisi, XXXIII, s. 247.
XVII
krall (Vaspuragan), 10. yy.da Araplara tbi hle geldi. Bir ara Bizansllarn eline geen Van,
daha sonra Trk aknlarna sahne oldu18.
1064 ylnda, Seluklu hkmdar Sultan Alparslann olu Melikah tarafndan ele geirilen
Van ve havalisi, Ahlat ile birlikte, 1100 tarihlerinde Emir Skmene verildi. Bunun zerine
Ahlatta Skmenler veya Ahlatahlar (Ermenahlar) Beylii kuruldu. Van ehri de bu hanedann
hkimiyetine girdi. 1207 ylnda Eyybilerin eline geen Van, 1229da Harizmahlarn
muhasarasna maruz kald. 1232de ise Anadolu Seluklu hkmdar I. Alaaddin Keykubadn
hkimiyetine girdi. XIV. yy. sonlarna doru, Karakoyunlu Trkmenleri Vana hkim oldular.
1387 ylnda Timur tarafndan muhasara edilen ehir, 20 gnlk bir direniin ardndan zaptedildi.
XV. yy.da uzun bir mddet Karakoyunlularn idaresi altnda kalan Van, Karakoyunlu hkmdar
Cihan-ahn Uzun Hasana yenilmesinin ardndan Akkoyunlularn idaresine geti. Bununla
birlikte ehir, zzeddin hanedannn elinde bulunuyordu19.
XVI. yy. balarna gelindiinde Van, Akkoyunlu hkimiyetine son veren Safevi Devletinin
idaresi altna girdi. Blgedeki Safevi hkimiyeti ise Kanun Sultan Sleyman devrinde yaplan I.
ran Seferine kadar devam etti (1534). Sefer esnasnda, 23 Haziran 1534 tarihinde Tebrize doru
yola kan brahim Paaya Van ve ona bal Amk kalesinin anahtarlar verildi. Bylece Van,
Osmanl hkimiyetine girdi. Fakat seferin hemen ardndan Van tekrar Safevilerin eline geti.
Vann Trkler tarafndan geri alnmas, 1548 ylnda gerekleen II. ran Seferi neticesinde
olmutur. 25 Austos 1548 tarihinde bir daha Safevilerin eline gememek zere alnan Vann
Osmanllarn elinde kalmas, Mays-1639da imzalanan Kasr- irin Antlamas ile Safeviler
tarafndan kabul edilmitir20.
Osmanl Devletinin douya alan kaps niteliindeki Van ehri, bilhassa d ticaret
hususunda nemli bir merkezdi. ran-Van-Diyarbakr-Halep ve Batum-Erzurum-Van-Tebriz
yollarnn zerinde bulunmas, onun bu nemini bir kat daha arttryordu. Osmanl-ran snrnda
yer almas nedeniyle, Safevilere kar gerekletirilen seferlerde ileri bir karakol vazifesi
gryordu. Bu vasfndan dolay, siyas ynden daima bir hareketlilik gsteren Van ehri, 1548
ylnda eyalet yaplmtr. Snrda yaanan savalar dolaysyla idar taksimat ve sancak says sk
sk deien Van eyaletinin 1585 ylna gre taksimat yledir: Van, Hakkari, Aakis, Maku,
Mahmud, Bargiri, Selmas, Hoy, Tso, Pesk, Adilcevaz, Bitlis, Mu, Hizan, Mks, Espayrid,
Keysan, rv, Bradost, Urmi, Ovack ve Erci sancaklar. 1653 ylndaki taksimat ise ekilde
olmutur: Liva-i Van, Liva-i Erci, Liva-i Adilcevaz, Liva-i Mu, Liva-i Bitlis, Liva-i Bargiri,
18
Van l Yll, (basm yeri yok)1967, s. 63.
19
Nejat Gyn, Van, A, XIII, s. 198-199.
20
enol elik, XV.-XVI. Yzyllar, Van Kt, Ankara 1993, s. 103-106.
XVIII
Liva-i Asiyab-rud, Liva-i Krkr, Liva-i Vadi-i Beni Kotur, Liva-i Kesn, Liva-i Aakis, Liva-i
Berda, Liva-i Ovack ve Liva-i Bayezid Kalas21.
XIX. yy. banda Van eyaleti merkez, Adilcevaz, irv, Esbaberd, Kyin, Zerik, Kerkr,
Aakes, Erci, Mks, Mu, Bargiri (ocaklk), Hakkari (hkmet), Bitlis (hkmet), Hizan
(hkmet) ve Hoab (Mahmud = hkmet) olmak zere 16 sancaktan oluuyordu. XIX. yy.
ortalarnda Krdistan eyaleti dahilinde bulunan Van, 1864 ylnda gerekletirilen slahat
neticesinde 13 kazal bir vilayet olarak teekkl etti. 1908 ylna ait bir salnmede ise Van, merkez
ve Hakkari olmak zere 2 sancakl bir vilayet olarak gsterilmektedir22. 1980 ylna gelindiinde
ise Van ilinin 8 olan ile says (merkez, Bakale, atak, Erci, Geva, Grpnar, Muradiye,
zalp)23, Bahesaray, aldran, Edremit ve Saray ilelerinin eklenmesiyle 12ye kmtr24.
Anadolunun gneydousunda bulunan Vilyt- Sittenin son vilayeti olan Diyarbakr, Dicle
nehrinin yukar havzasnda, nehrin sa kysnda ve 650 m. ykseklikte yer alr. Etrafna gre
ukur bir blgeye merkezlik eden Diyarbakr kuzeyde Toros dalarnn dou ksmlar, batda
Karaca da, gneyde ise Mardin tepeleri evreler. klimi olduka sert olan Diyarbakrda yazlar
ok scak ve kurak, klar olduka souk geer. Diyarbakr, nemli blgeleri birbirine balayan
yollar zerinde bulunduundan, tarih boyunca byk bir gelime kaydetmitir. Bu yollardan biri,
Akdeniz kylarn Basra krfezine balayan, Anadolu ve Suriyeden geerek Iraka giden yoldu.
Dier yol ise Diyarbakr Bitlis ve Van gl havzas zerinden, Azerbaycan ve rana balyordu.
Ayrca Diyarbakr, Dicle nehrinden Musula doru yaplan nehir ulamnn da balang noktasn
oluturuyordu. ehri drt bir yandan kuatan surlar, ilek yollar zerinde bulunan Diyarbakr,
gebe kavimlerin taarruzundan korumaktayd. Bu surlarda, 4 yne alan 4 kap mevcuttu.
simlerini tadklar ehirlerin istikametine doru alan bu kaplar, kuzeyde Harput kaps, batda
Urfa kaps, gneyde Mardin kaps ve douda Yeni kapdr25.
Diyarbakrn eski ad Amida olmakla birlikte, bu adn nereden geldii kesin olarak
bilinmemektedir. slm dnemde mid diye anlan ehir, Osmanllar dneminde zaman zaman
Kara mid olarak anlmtr. ehrin daha sonraki ad olan Diyarbekir, Araplarn blgeyi
fethinin ardndan Dicle kenarnda yaayan Bekir b. Vil kabilesinin yayld topraklara verilen
Diyr Bekr veya Diyr- Bekr adna dayanr. 1937 ylnda ise bu ad, Diyarbakr a
evrilmitir.
21
Orhan Kl, Van Sanca (1548-1648), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi,
Elaz 1994, s. 141, 147-148, 157-158, 249.
22
Tuncer Baykara, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri, Ankara 1988, s. 118, 129, 135, 138.
23
R. zbrak, Ayn madde, s. 246.
24
Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Van, Van Valilii Kltr Varlklarn Aratrma, Derleme, Tantma ve Uygulama
Merkezi, Ankara (t.siz), s. 377.
25
Besim Darkot, Diyarbekir, A, III, s. 601-602.
XIX
Diyarbakrn tarihi olduka eskilere dayanmaktadr. ehrin M.. 2300den beri yerleime
ak olduu bilinmektedir. Dou Roma mparatoru II. Konstantinos, M.S. 349da Sasanilere kar
korunmak maksadyla ehrin etrafna surlar ina ettirdi. Buna ramen ehir 359 ve 502 yllarnda
Sasanilerin igline uramaktan kurtulamad. 639 ylnda Halid b. Velid kumandasndaki slam
ordusu tarafndan zaptedilen Diyarbakr, Abbasiler devrinde nce Haricilerin, ardndan Ermenilerin
kard isyanlarla sarsld. 868 ylnda yine bir isyan sonucu kurulan eyhoullar Emirlii, 30 yl
kadar blgeye egemen oldu. Bu emirlik, 899 ylnda Halife Mutazd-Billahn ehri kuatmasyla
son buldu. Diyarbakrn etrafndaki kuvvetli tahkimat, burann uzun mddet Mslmanlarn elinde
kalmasn salamtr. yle ki, 966, 973 ve 974 yllarnda Bizans ordusu tarafndan gerekletirilen
kuatmalar, neticesiz kald. 984 ylnda Humeydiyye kabilesinden Harbuhti oymann igline
urayan Diyarbakrda, bu oyman reisi Bzn yeeni Eb Ali Hasan b. Mervan tarafndan
Mervanoullar Emirlii kuruldu. 1046 yllarnda Dou Anadoluya aknlar yapan Turul Beyin
tbiyyetini kabul eden Diyarbakra ok sayda Trkmen yerletirildi. Seluklu Sultan Melikah
dneminde 1085 ylnn Mays aynda Trkler tarafndan Diyarbakr, Trk emirlerinden Sadra
verildi. Onun lmnden sonra blgeye 1183 ylna kadar naloullar hanedan hkim oldu. 1185
ylnda ise btn Diyarbakr ve evresi Eyybilerin hkimiyetine girdi. 1240-14 yllarna
gelindiinde Diyarbakr bu kez Seluklu Sultan II. Gyseddin Keyhusrev tarafndan zaptedildi.
Seluklulardan sonra srasyla Moollarn ve Celyirlilerin idaresi altna giren Diyarbakrda,
1401de Akkoyunlu hkimiyeti balad. Karakoyunlularn ve Memlklarn baarsz
muhasaralarnn ardndan 1507de ah smaile teslim edildi. Bylece burada Safevi hkimiyeti
balad26.
Blgedeki Safevi idaresi, Diyarbakrn Osmanllar tarafndan fethine kadar devam etti.
Yavuz Sultan Selimin Dou Anadolunun fethiyle ilgili zel grev verdii dris-i Bitlisnin
almalar olumlu sonu verdi ve Diyarbakr 1515 ylnn Eyll aynda Osmanl askerleri
tarafndan ele geirildi. Ancak Osmanllar ile Safeviler arasnda blge iin yaanan mcadele 2 yl
daha devam etti. 1517 ylnda meydana gelen savata Safevilerin kesin malubiyete uratlmasnn
ardndan Diyarbakrn yan sra Hsn- Keyfa, Ergani, Ruha, Mardin ve Siirt gibi Gnaydou
Anadolunun nemli ehir ve kaleleri Osmanl hkimiyetine girdi. Diyarbakrn fethinden sonra
buras Osmanl Devletinin 5. eyaleti olarak tekil edildi ve ilk beylerbeyi olarak Bykl Mehmed
Paa tayin edildi. Diyarbakr, ran snrna yakn olmas sebebiyle Osmanl Devletinin ran zerine
yapt seferlerde daima bir merkez ss grevini stlendi. Bundan dolay ayr bir neme sahipti.
Asker bir merkez olmasnn yan sra idar, kltrel ve iktisad adan da ehir nem tayordu.
26
Nejat Gyn, Diyarbakr, DA, IX, s. 464-466.
XX
Ayrca devlet Diyarbakra zel bir kymet vermi ve bunun bir sonucu olarak ehirde ok sayda
din ve sosyal yaplar ina ettirmilerdi27.
Diyarbakr eyaletinin idar taksimatna gelince, ehir XIX. yy. banda merkez, Hani,
Mazgirt, Mafarkn, Harburt, Sincar, sird, Siverek, Ergani, Atak, Hasan-Keyf, emigezek,
Nusaybin, apakur, Saman, ermik, Kulb, lkis, Penbek, Pertekrek, Palu, Kh, Cizre, Eil, Hazo
ve Tercil olmak zere 26 sancaktan oluuyordu. Ayn yzyl ortalarnda Krdistan eyaletine bal
bir sancak statsnde olan Diyarbakr, 1864 ylnda gerekletirilen slahatn ardndan merkez,
Mardin, Siird ve Malatya sancaklarndan oluan bir eyalet durumundayd. 1908 ylna
gelindiinden ise Diyarbakr vilayeti merkez, Mardin ve Ergani olmak zere 3 sancaktan ibaretti28.
Vilayetlerin tarihleri tek tek incelendiinde, Dou Anadolu ve evresinin en eski
medeniyetlere ev sahiplii yapt anlalr. X. yy.dan itibaren blgeye Orta Asyadan yaplan
Trk gleri neticesinde Anadolunun dousu ksa zamanda Trklemi, kurucusu ve halk Trk
olan ok sayda devlet veya beylik burada hkimiyet srmtr. Dou Anadolu zaman zaman
siyas maksatlarla Ermenistan olarak adlandrlmtr. Ancak bu adlandrma, kastl olarak
yaplmakla birlikte Ermenistan ismi blge iin kullanlan coraf bir terimden teye gidememitir.
27
brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara 1995, s. 7-10.
28
T. Baykara, Ayn eser, s. 117, 129, 135, 138.
1
I. BLM
BERLN ANTLAMASI (1878)NA KADAR ANADOLUDA ERMENLER
A. Ermeniler Hakknda Genel Bilgiler
1. Ermenilerin Menei
Tarihte Ermenilerin, Dou Anadoluda szde Ermenistan olarak adlandrlan
blgeye1 nereden ve ne zaman geldikleri hususunda birbirinden farkl, eitli grler vardr.
Bu konudaki en nemli gr, Ermenilerin Anadoluya batdan Trakya yoluyla g etmi bir
kavim olduudur. M.. 7. yy. balarnda Bat Anadolu kylarna gelmi olan Ermeniler,
kendilerine uygun bir yerleme alan olduundan, Aras havzas ve Ararat ovasna
yerlemilerdir2.
Ermenilerin kkenlerini Friglere balayan tarihi Herodotosun3 bu konudaki en
byk kant, sz konusu iki ayr unsurun giydii kyafetlerin benzerlikler tamasyd. Ona
gre Frigyadan gelen Ermeniler Med Savalar zamannda Frigler gibi giyinmekteydiler.
Kk Asyada gittike glenen Lydiann basks neticesinde kendilerine bir yurt
bulabilmek maksadyla douya doru yneldiler4.
Friglere ek olarak Urartular da Ermenilerin atalar telkki edilmektedir5. Buna gre
Dou Anadoluda M.. IX. ve VI. yy.larda ileri bir medeniyete sahip olan Urartularn da
1
Transkafkasya ve Mezopotamya kntlerine yksekten bakan muazzam bir da ktlesi zellii gsteren
blge, hem bir da ktlesi, hem de bir yayladr. Dzlkler, havzalar ve yaylalar, sarp dalarn arasna gizlenmi
vaziyettedir. n Asyadaki dier alanlara nazaran kendine has zellikler gsteren blge corafyasnn ortalama
ykseklii i blgelerde 1500-1800 m. arasnda deiirken, kenar kesimlerde bu say 3000-4000 m.yi bulur.
Kenarlardaki bu yksek sradalar blgeyi kuzeyde Transkafkasyadan, zellikle Grc topraklarndan, gneyde
ise Mezopotamya ovasndan ayrr (Rene Grousset, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, ev. Sosi
Dolanolu, stanbul 2005, s. 17).
2
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 98.
3
M.. 480-424 yllar arasnda yaad sanlan nl Yunanl tarihi Herodotos ayn zamanda Etnografyann
Babas olarak da tannr. Gezip grd yabanc halklarn yaam biimlerini, detlerini ve geleneklerini
gzlemleyen Herodotos, bu gzlemlerini Yunan det ve gelenekleriyle karlatrarak aklamtr (Sedat Veyis
rnek, Etnoloji Szl, Ankara 1971, s. 109).
4
Bkz. R. Grousset, Ayn eser, s. 66, 68.
5
Bu iddiann sahiplerinden biri olan Grousset, iki tarafn uygarln karlatrmak sretiyle bir balant
kurmaya alr: Urartu krallnn kurucusu, Nayiri prensliklerini tek bir egemenlik altnda birletiren kral
Aramdr. Tarihi Movses Khorenatsi onu Ermenistana adn veren kahraman olarak gsterirUrartu,
kitabelerde grnd haliyle, feodal bir monariydi. Hkmdar bir krallarn kral, erili erilave idi; tarih
sonras Ermenilerde de krallk ynetiminin nitelii daha sonra byle olacakt. Sarayda en yksek mevkideki kii,
hkmdarn tahta kt gn, kraliyet ya srme merasiminden sorumluydu; Ermeni Ermenistannda da bu
grev takatirin (ta giydiren) olacaktAletlere gelince; baltalar, ekiler ve saban demirlerinde demir
kullanlmsa da, ev aletlerinde hl tun hkimdir. Toprakkale kazlarnda bolca bulunan mlek, tamamyla
yararc niteliine ramen zellikle ilgimizi eker, nk, Atontsun belirttii gibi, bugn halen Ermenistanda
imal edilen mlekten hibir fark yokturHint-Avrupa Ermenistannn devralaca bu tarihi ereveyi, ayn
2
Ermenilerin atalar olduu belirtilmektedir6. Fakat bu iddia, 1879-1880 ve 1938 yllarnda

Van ve civarnda yaplan arkeolojik kazlar sonucu, Ermenilerle Urartular arasnda herhangi
bir ban varlna dair delilin bulunamamasyla rtlmtr7.
Bir ka isim benzerliinden yola kanlar8 ise, Hititlerin aslnda Ermeniler olduu
konusunu ortaya atarlar. Bunlara gre, M.. VI. yy.da Kilikyada ve Suriyenin kuzeyinde
bir devlet kuran Hititler, daha sonra buradan g ederek Aras havzasna gitmiler ve
Urartularn ksmen brakm olduu bu blgede hayatlarn devam ettirmilerdir9.
Bu grlerin aksine Khorenli Moiz, Toma Ardzrouni gibi baz Ermeni tarihileri de
Ermenilerin ortaya kn Nuh Peygambere kadar gtrmektedir. Onlar, Nuhun gemisi
Ararat (Ar) dana oturduu gnden bugne, Ermenilerin bu topraklarda bulunduuna
inanrlar10. Aslnda Ermeniler din ve tarih esaslar kendilerine gre deitirmek sretiyle bir
takm efsaneler11 yaratmlar ve soylarn Nuh Peygamberin olu Yafese kadar
dayandrmlardr12. Ermeniler kendilerine, 400 yl yaadna inanlan Nuhun torunu
Haykdan dolay Hay, memleketlerine de Hayesdan demektedirler13. Ermenilerin bu
zamanda, madd uygarlnn temelini de ona, Urartu miras brakacakt. Ermeni tarihini anlamak iin, bir
Urartu temelinin olduunu fark etmek, belki de, Pers tarihi iin Sus temelini, Grek tarihi iin Minos temelini,
Roma tarihi iin Etrsk temelini fark etmek kadar nemlidir. (R. Grousset, Ayn eser, s. 48, 62, 64).
6
Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1988, s. 25; Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul
1983, s. 43; Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Ermenilerin Tanzimata kadarki durumu, Silahl
Kuvvetler Dergisi, say 302 (Ankara 1986), s. 103; E. Uras, Ayn eser, s. 100.
7
Bkz. N. Gyn, Ayn eser, s. 44; H. Zbeyr Koay, Erzurum ve evresinin Dip Tarihi, Ankara 1984, s. 24.
8
rnein, Prof. Lang Ermenilerin lkelerine verdikleri Hayasdan ismini, Karasunun yukar havzasnda
dalk Bat Ermenistandaki eski Hitit eyaleti Hayasa ile badatrr. Yine ayn ahs Urartu Kral III.
Salmanasarn M.. 860, 858 ve 846 yllarna ait Asur kitabelerinde ad geen Kral Arame veya Aramu
olduunu, bunun da efsanevi Ermeni kral ve Ermenilere adn veren Ara olduunu ileri srer (David Marshall
Lang, Armenia, Cradle of Civilisation, Londra 1980den naklen K. Grn, Ayn eser, s.20). Toynbeeye gre de
Ermeni kelimesi Urartularn son kral III. Rusasn babas Erimena dan, yada M.. XI. asrn sonlar ile X.
asrn balarnda, kuzey Arabistan steplerinden gelerek Nairiyi igl eden Aramaen lerin lkesi mnsndaki
Arumuni den gelmektedir (Arnold J. Toynbee, A Study of Historyden naklen K. Grn, Ayn eser, s. 25-26).
Grousset de Hayasa ismine vurgu yapmay ihmal etmez: Hitit kaynaklar gelecekteki Ermenistann gerek
topraklar zerinde, gerek snrlarnda yer alan birok lkenin adn anar; zellikle Hayasa, Azzi, Suhma,
ssuwa ve AleninHayasa isminin, Ermenicede Ermenistana verilen ismi -Hayasdan- artrmas dikkat
ekmitir. Gerekten yle grnyor ki burada srf rastlantya bal bir benzerlik sz konusu deildir. (R.
Grousset, Ayn eser, s. 44).
9
E. Uras, Ayn eser, s. 103.
10
K. Grn, Ayn eser, s. 21.
11
Bu efsaneye gre; Babil kral Bel mabudluk iddiasyla btn beeriyete egemenliini ilan etti. Yafes
oullarndan Hayk onu ilah olarak tanmaya raz olmad ve ona itaat etmedi. Bunun zerine Bel kzd, Hayka
bir ok att ve onu memleketinden kovdu. Hayk da olu Aramanyak ve dier 300e varan aile efrad, hayvanlar
ve hizmetileriyle ve mallaryla Ararat mntkasna ekildi. Bu dalarn eteklerinde mabud Ereronan tarafndan
vaktiyle yaplm olan meskenlere yerleti. Bir mddet sonra burasn torunu Aramanyakn olu Gatmasa terk
ederek kendisi daha imale bir platoya ekildi. Buraya Hayikistan veya Ermenistan denildi. (Kzm Karabekir,
Ermeniler nereden geldiler, nereye gidiyorlar?, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 17 (stanbul 1986), s. 71).
12
Mitolojiye gre; Yafesin olu Gomer, bunun olu Thiras, bunun olu Thragoni, bunun da olu Haykdr.
Hayk da Ermenilerin ulu atasdr (K. Karabekir, Ayn makale, s. 71).
13
M. Kemal ke, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara 1991, s. 66; Streck, Ermeniye, A, IV, s. 322; E. Uras,
Ayn eser, s. 100-101; Y. Ercan, Ayn makale, s. 102-103.
3
Hayk soyu M.. 2200-350 yllar arasnda devam etmi ve bu tarihler arasnda pek ok kral
hkm srmtr14.
Bu grlerden ok farkl olarak Ermenilerin kkeninin Trk olduu iddias da
mevcuttur. Buna gre, Anadoluda XIX. yy.a kadar Trke konuan ve hatta ibadetlerini de
Trke yapan Ermeniler ve Rumlar, esasnda Avar, Hazar, Peenek, Kpak gibi Trk
kavimleri olup, bunlar Balkanlar yoluyla Anadoluya gelip yerlemilerdir. Gregoryen ve
Ortodoks mezhebinden olmalar sebebiyle Seluklular tarafndan Trk saylmamlar, bunun
zerine Ortodoks olanlar Rumlara, Gregoryen olanlar da Ermenilere katlmlardr15.
Yukarda grld gibi, Ermenilerin tarih kimlii ile ne zaman ve nereden geldii
konularnda verilen bilgiler birbiriyle rtmez. Baz batl ve Ermeni tarihilerin Ermenileri
Dou Anadolunun en eski ve yerli ahalisi olarak gsterme abalar, onlar Frigler, Urartular
ve Hititlerle akrabalk balar tesis etmeye yneltmitir.
Kuzeyden Karadeniz ve Grcistan, gneyden ran, Elcezire, Suriye ve Akdeniz,
doudan ran ve Hazar Denizi, batdan Kk Asya ve Akdenizle kuatlm olan
Ermenistann arazisi, Mezopotamyadan balayarak Kur nehrine kadar ykselir ve
Karadeniz, Hazar Denizi arasnda yksek bir yayla eklini alr16. Araplar tarafndan
Ermeniye diye adlandrlan Ermenilerin yaad topraklar Ermeniler, Byk Ermenistan
(Mez-Haik) ve Kk Ermenistan (Pokr-Haik) diye ayryorlard. Byk Ermenistan
batda Frat nehrinden douda Kura (Kr) nehrine kadar uzanyor ve 15 vilayetten17
oluuyordu. Kk Ermenistan ise Kzlrmakn kaynaklarna kadar uzanyordu18. Charles
Texiere gre, Frat nehrinin ikiye bld topraklarn douda kalan ksm, yani Byk
Armeniya, Fratn batsyla Kapadokya ve Pont Devleti arasndaki topraklar almakta ve
gney snr ise Toroslara kadar gelmektedir19. Fakat Kr (Kura) nehri ile Hazar Denizi
arasndaki tm araziyi Ermeniye olarak temil eden Araplar, Byk Ermeniye adn
merkezi Ahlat olan blgeye, Kk Ermeniye adn ise Tiflis blgesine veriyorlard20. Yine
Kk Ermenistan veya Kilikya Ermeni Baronluu adyla anlan topraklar da, Toros dalar,
14
Hayk slalesinin prens ve krallar iin bkz. E. Uras, Ayn eser, s. 37-42.
15
Muhammed Beir Aan, Elaz, Tunceli ve Bingl llerinde Trk skn zleri (XI.-XIII. Yzyllar), Ankara
1992, s. 32-33.
16
17
1) Yksek Ermenistan yani Garin (Erzurum), 2) Drdnc Ermenistan, 3) Agznik (Dicle nehri kenarnda), 4)
Duruperan, Daron (Mu blgesi), 5) Mog (Asuristan yaknnda), 6) Gorcayk, 7) ran Ermenistan (Azerbaycan
yaknnda), 8) Vaspuragan (evvelkinin kuzey batsnda, Van blgesi), 9) Siyunik (Araks yaknnda), 10) Artsah
(Arsah), (onun yannda), 11) Faydagaran (Hazar Denizi sahilinde, Araks nehri batsnda), 12) Udi (Albani ve
Kr nehri yannda), 13) Gugarik (beria yannda), 14) Dayk (Colchide yaknnda), 15) Ararat (hepsinin
ortasnda). Bkz. E. Uras, Ayn eser, s. 18.
18
Streck, Ayn madde, s. 317,322.
19
Charles Texier, Kk Asya, III, ev. Ali Suat, Ankara 2002, s. 129.
20
Streck, Ayn madde, s. 322.
4
Amanos dalar ve Akdeniz arasnda kalan blgeyi iine alan Kilikya idi. Kilikya blgesi,
sahil ve dalk olmak zere 2 ksma ayrlyordu21.
2. Dinleri
Hristiyanl kabul etmeden nce Ermenilerle ranllarn dinleri ayn idi. Bunlar
gne, ay, ate, toprak, su, rzgar, da, gezegen, yldz gibi varlklar ile gvercin, ahin,
kartal, boa benzeri hayvanlara taparlard. Ermenilerin ilk zamanlar belli bir tapnaklar
olmayp akta ibadet ederlerdi. At, kz, kei, dii koyun kurban ettikleri gnee, da
tepelerinde ibadet ederlerdi. Bunun etkisi olarak Ermeni kiliseleri hl douya dnk olmakta
ve gnee Arekak (Allahn bir gz) denilmektedir. Yine bir tapnma unsuru olan Ay,
doann anas, aa ve bitkilerin besleyicisi idi. Ermeniler, ruh ve perilere iyi grnmek ve
bunlarn gazabndan korunmak iin sihirbazlk da yaparlard22.
Ermeniler, M.S. 301de Hristiyanl kabul ettiklerinden hareketle23 vnp,
yeryznde Hristiyanl ilk kabul eden devlet ve kavim olduklar iddiasndadrlar24. Ancak
bunun aksine, tarihte ilk Hristiyan devleti Urfa (Edessa=Ruha)da kurulmu ve kral Abgar
(179-214)n hkmdarl dneminde Hristiyanlk devlet dini olarak kabul edilmitir25.
Ermenilere gelince, 301 ylnda Hristiyanl kabul eden tm Ermeni halk olmayp, sadece
Ermeni Prensi III. Tridatedir. Bu dinin halk arasnda yaylmas iin biraz zaman gemesi
gerekecektir26. lk Ermeni papaz Gregor Lusovori27 olup, Ermenilerin mensubu olduklar
Gregoryen mezhebi de adn ondan almtr28. Gregor, eski mabetleri yktrarak yerlerine
kiliseler inaa ettirmi ve ilk din merkezi Mutaki Ardaad atosu olarak belirlemitir. Din
liderlik vasf 439 ylna kadar Gregorun ocuklarnda kalm, bu tarihten sonra ise rahipler
seimle bu makama gelmeye balamlardr. Ermeni din liderleri, Ermenice Milletin
Temsilcisi anlamna gelen Katogigos (Batda Katolikos) nvann kullanyorlard. Bu
kimseler din liderler olmakla beraber siyas ilerde de byk roller oynamlardr29.
Hristiyanln yayld tarihlerde Hz. sa konusunda eitli gr ayrlklar ortaya
kmt. Bunu zmlemek ve mezhep ayrlklarn gidermek amacyla Bizans mparatorluu
tarafndan 325 ylnda znikte, 381 ylnda stanbulda ve 431 ylnda da Efeste Sinod
21
Erdal lter, Ermenistan ad, Ermenilerin menei ve Trk-Ermeni ilikileri konusunda tesbitler, Dnden
Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara 2003, s. 4-5.
22
E. Uras, Ayn eser, s. 115-117.
23
Hristiyanln yaylna dair efsaneler iin bkz. E. Uras, Ayn eser, s. 119-120.
24
N. Gyn, Ayn eser, s. 44.
25
R. Grousset, Ayn eser, s. 118; Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1999, s. 16.
26
27
Kirkor Lusarovi (E. Uras, Ayn eser, s. 119) ya da Gregoire Lussarovitch (K. Grn, Ayn eser, s. 47).
28
29
E. lter, Ayn eser, s. 16.
5
toplantlar yapld. Bu toplantlarda alnan btn kararlar Ermeniler tarafndan kabul

edilmiti. Fakat 451 ylnda Ermeniler, Sasanilere kar yaptklar Avarayr sava nedeniyle,
Chalcedonda toplanan Sinoda gidemedikleri gibi, burada alnan kararlar reddettiler30.
Ardndan 506 ylnda Dvin ehrinde toplanan bir konsilde, Roma kilisesinden resmen
ayrldklarn belirttiler. Ayrlanlar Gregoryen mezhebini kurarken, dierleri Katolik
mezhebinde kalarak aznl oluturdular31.
Esasnda Ermeni Kilisesi ile Roma Kilisesi arasnda nemli inan ve gr ayrlklar
mevcuttu. Kilisenin ruhan egemenlii, Hz. sann ilah ve insan kiilii, papann kudret ve
yetkileri bu ayrlklardan bazlaryd. Bunlarn yansra Ermeniler, Hz. sann Ermeni
Kilisesinin kurulduu Emiyazine indiine ve burada bamsz Ermeni Kilisesini
kurduuna inanyorlard. Roma Kilisesi ise kendilerinin Hz. sann havarilerinden Saint
Pierre tarafndan kurulduunu, papann da St. Pierrenin halefi olduundan, Ermenilerin de
papann stnln kabul etmesini istiyordu32.
Kadky Konsili (451)nden itibaren Bizans mparatorluu, Ermeni ve Roma (Rum)
kiliselerini birletirmek amacyla Ermenistan zerine sk sk sefer dzenlemitir. Bunun
sonucunda imparatorluk snrlarna yakn yerlerdeki Ermenileri mezhep deitirmeye ikna
edildi. Hay-Horom adn alan bu Ermeniler zamanla Greko-Ortodoks toplumu iinde
eridiler33.
3. Dilleri
Zaman zaman mill duygularla Ermeni dilinin ran veya Sam deil de, Hint-Avrupa
dil grubuna mensup olduu ileri srlse34 de, yaadklar corafyann kavimlerin gei yolu
zerinde bulunmas, pek ok devlete tbii olarak yaamalar ve eitli milletlerle i ie
olmalar sebebiyle kurduklar kltr etkileiminden dillerinin etkilenmemesi mmkn
deildir. zellikle ranllar yani Medler ve Partlarla bir arada yaamalarndan dolay onlar
anladklar muhakkaktr. Bunun etkisiyle dillerine Farsadan ok sayda kelime girmitir35.
Asurice ve Yunancann da etkisi altnda kalan Ermenice, Rumca ve Trkeden de kelimeler
30
K. Grn, Ayn eser, s. 44,48.
31
Y. Ercan, Ayn makale, s. 105-106.
32
Hamza Bekta, Ermeni Soykrm ddialar ve Gerekler, Bursa 2001, s. 22-23.
33
ngiltere ve Ermeniler (1839-1904), Trkler, Ermeniler ve Avrupa, Yay. haz.. Bayram Kodaman, Isparta
2003, s. 14.
34
Grousset, Ermeni dilini Hint-Avrupa dillerinden biri olarak grr. Ona gre ran dilinden, zellikle Pehlevi
dilinden ald unsurlar nedeniyle ran leheleri bei iine yerletirilen Ermenice, Hint-Avrupa dil ailesinin bat
beine nispeten yakn olmakla birlikte, ayn dil ailesinin dou beine yerletirilmelidir (R. Grousset, Ayn
eser, s. 65-66).
35
6
almtr36. brani, Grc, Mingrel, Laz, Urartu, Nairi, skit, Grek, Arap, Mool, Latin, Rus
dilleri de Ermeniceye kelime vermi olan dillerdir37. Bu bilgilere dayanarak Ermenicenin
pek ok dilden kelimeyi bnyesinde topladn sylemek mmkndr.
Ermeni alfabesinin ortaya kmas, ncilin Ermeniceye tercmesi sonrasnda
olmutur38. Alfabe oluturulmadan nce Ermenilerin resm dili Yunanca, idar dili de Farsa
idi39. Halk arasnda Hristiyanln gittike yaylmasna karn, henz mevcut bir Ermeni
yazs yoktu ve dolaysyla ncil de Ermeniceye evrilmemiti. Bu ise halk arasnda bir sknt
kayna oluturuyordu. Zira kiliselerde ayinler, halkn anlamad Rumca ve Sryanice
yaplyordu. Bunun zerine Mesrap adl bir Ermeni limi, stanbulda grd eitim
sonucunda 36 harfli bir Ermeni alfabesi meydana getirdi. Bu sayede ncilin Ermeniceye
tercme edilmesine baland. Fakat tercme esnasnda pek ok kelimenin Ermenicesinin
olmadn gren tercmanlar, bu boluu Rumca ve Asuriceden aldklar kelimelerle
doldurdular. ok sayda uydurma kelime yznden Ermenice de zaman iinde mahiyetini
yitirdi. XII. yy. sonlarna doru Ermeniceye 2 harf daha eklenerek, alfabedeki harf says
38e kartld40.
Ermeni edebiyat ise 3 dnemde deerlendirilebilir. lk dnem XII. yy.a kadar
devam etmi, ikinci dnem XII.-XVIII. yy.lar arasnda yaanmtr. XVIII. yy.da balayan
son dnemde ise Ermeni dil ve edebiyat zerine youn bir alma faaliyetinin yrtld
grlmektedir. Bu srete Ermeni dili dzeltilmi, din, tarih ve filoloji konularnda allm,
Ermeni eserleri Avrupaya tantlmtr. Ermeni edebiyat hareketlerinin yaand merkez
Venedik, Tiflis ve stanbul idi. Buralarda yaplan almalar ayn zamanda beraberinde mill
hareketleri de balatmt. rnein 1850 yllarnda Osmanl Ermenilerinin sergiledikleri tarih
oyunlar ve piyesler bamszlk ve zgrlk propagandalarna balang tekil etmitir41.
B. Berlin Antlamasna Kadar Ermenilerin Ksa Tarihesi
1. Seluklu ncesinde Anadoluda Ermeniler

Tarih boyunca Ermeniler yaadklar corafyada bamsz bir devlet
kuramamlardr. Bunun en nemli sebebi olarak da, Dou Anadolunun bir ksmyla
36
H. Bekta Ayn eser, s. 21.
37
38
Ayn eser, s. 108.
39
Mehlika Aktok Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu Tarihi, Ankara 1990, s. 47.
40
Kzm Karabekir, Ermeniler nereden geldiler, nereye gidiyorlar?-IV, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 21
(stanbul 1986), s. 59-60.
41
A. Alper Gazigiray, Osmanllardan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul
1982, s. 32-33.
7
gneybat Kafkasyay kapsayan bu corafyann, zellikle kuzeyden inen istilclara ve

aknlara ak olmas, ayrca g yollar zerinde bulunmas dolaysyla, birok kez sava alan
ierisinde kalmas gsterilebilir42.
Daha nce de belirttiimiz gibi Ermenilerin tarih sahnesine klar hususunda farkl
grler ne sren yazarlar vardr. Bunlardan Louise Nalbandian (Nalbantyan) Ermenilerin
M.. VIII. ve VII. yy.da Urartu blgesini igl ederek, buradaki medeniyete son verdiini
sylerken, H. Pasdermadjian (Pastrmacyan) ise Ermenilerin M.. VII. yahut VI. yy.da
douda ortaya ktklarn ileri srer43. Her ne kadar Armeniya (Ermenistan) adna ilk kez
Pers kral I. Darann M.. 51044 ylna ait Bistun Abidesinde rastlanmakta45 ise de, bu tarih
yukardaki iddialara dayanak tekil etmez. Zira bu isim, M.. VI. yy. sonlarnda ranllar
tarafndan verilmi olup, Ermenistan denilen blgede Perslerin Dou Anadoludaki
satraplklarndan (eyalet) birisi durumundadr. rmice Yukar, yksek, dalk blge
anlamlarna gelen Armenia ad, Mu ve Ahlat blgeleri iin kullanlan coraf bir terimdi.
Daha sonra Romallar tarafndan orta ve yukar Murat suyu ile Kr ve Aras nehirlerinin
boylar iin de kullanlan terim, Avrupallarca da benimsendi. Dolaysyla Ermeni denilen
toplumla, Armenia/Ermenistan adnn bir ilgisi yoktur46
ddialarn aksine Ermenilerin kesin siyas tarihi M.. IV. yy.da balar. Byk
skenderin Pers mparatorluunu ortadan kaldrd srada (M.. 333) Ermenistan bir Pers
satraplyd. skenderin M.. 323te lmnn ardndan ise Selevkoslarn eline geti.
Bundan sonraki yzyllarda Romallarla randaki Arsasid Hanedan arasnda srekli el
deitiren tampon bir blge oldu47.
Ermenilerin bilinen ilk kral I. Artaxias (M.. 189-145)dr48. Ermeni prensi II.
Tigran, Romann ve Arsasidlerin kark durumlarndan istifade ederek M.. 95 yllarnda
bamszln ilan etti49 ve Byk Pontus Kral Mitridatesin M.. 88de Romaya kar
at savata kaynpederi Mitridatesi destekledi. Kapadokyaya doru genileme abalar
onun Roma ile arasnn almasna sebep olunca Romal kumandan Lucullus, ordusu ile II.
42
E. Uras, Ayn eser, s. 89; Dikran Kevorkyan, Uluslararas terrizm bnyesinde Ermeni terr, Uluslararas
Terrizm ve Uyuturucu Madde Kaakl, Ankara 1984, s. 92.
43
K. Grn, Ayn eser, s. 23-24.
44
Bu tarihi H.Z. Koay, M.. 518 (Ayn eser, s. 25), Kzm Karabekir, M.. 521 (Ermeniler nereden geldiler,
nereye gidiyorlar?-II, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 19 (stanbul 1986), s. 68 ), K. Grn, M.. 515 (Ayn
eser, s. 26.) olarak verir.
45
46
E. lter, Ayn makale, s. 3.
47
Y. Ercan, Ayn makale, s, 104; H. Z. Koay, Ayn eser, s. 27.
48
49
Y. Ercan, Ayn makale, s. 104.
8
Tigrann merkezi Tigranokerta50 nne geldi ve M.. 69da ehir teslim oldu. M.. 66
ylnda ise Roma Generali Pompey Ermenistann fethini tamamlad51. Ermenilerin gerek
anlamda bamsz olarak yaadklar dnem, ite bu M.. 95 yl ile M.. 66 yl arasndaki
30 yllk dnemdir. Pompeyin iglinden sonra blgenin hkimiyetini aralklarla Romallar
ve Arsasidler ellerinde tuttular52.
Roma ile ran arasndaki hkimiyet mcadelesi M.S. 63 ylna kadar devam etti. Bu
mcadele sonunda yaplan bir antlamayla Ermenistan Roma hkimiyetinde kalrken,
ynetimi Arsasid Hanedanndan birisine verildi. 224 ylnda randa Arsasid idaresinin yerini
hanedan deiiklii sonucu Sasaniler ald, fakat Ermenistan iin yaplan savalar devam etti.
ran ve Roma arasnda 297 ylna kadar sren mcadele sonucunda, blge tekrar Roma
hkimiyetinde ve ran idaresinde kald.
301 ylnda Ermeni prensi III. Tridatenin Hristiyanl kabul etmesi, Zerdt dinine
mensup Sasanileri endielendirdiinden; Sasaniler ile Roma arasndaki sava yeniden balad.
Uzun sren atmalar sonunda 390 ylnda ikiye blnen Ermenistann dou ksm
Sasanilere, bat ksm ise Romaya baland. Her iki tarafn yneticisi de Arsasid
Hanedanndan olacakt. Roma III. Arakn, ran da Artakesin lmnn (428) ardndan
blgeyi dorudan ilhak etti. Ermenistann ran hkimiyetinden kurtulmas ise mparator
Firuzun 484 ylnda Eftalitlerle yapt savala mmkn olabildi. Onun ardndan Prens
Vahan Mamikonyan, Ermenistan idareciliini randan almsa da, lmnden sonra blge
yeniden Sasanilere baland.
395 ylnda Roma mparatorluunun dou ve bat olarak ikiye ayrlmasyla,
Ermenistann douda kalan ksm Bizans mparatorluu adn ald ve Ermenistan blgesi
zerindeki hkimiyet mcadelesi, bu kez Bizans ve Sasaniler arasnda devam etti. 570-591
yllarnda, iki taraf arasnda yeniden balayan savalar neticesinde, Sasaniler yenildi, Dvine
kadar Ermenistan Bizansa, bu ehir de dahil dousu rana kald. ki lke arasndaki snr,
Zanga ve Gorniay nehirleri oldu. Fakat bu bar dnemi fazla uzun srmedi, iki taraf
arasnda 604 ylnda balayp 25 yl sren yeni bir sava daha balad. Bu sava sonunda ran
tekrar yenilerek kendi nfuz blgelerini de Bizansa kaptrd53.
VII. yy.n ortalarna doru Arap aknlarnn balamasyla birlikte, blgedeki Bizans-
Sasan mcadelesinin yerini bu defa Bizans-Arap mcadelesi ald. Bu mcadelenin alann
oluturan Tarsus-Malatya hattnn gneyi ile Kafkaslar Araplarn, Kafkasyaya kadar hattn
50
Bugnk Diyarbakrn ilesi Silvandr (N. Gyn, Ayn eser, s. 43).
51
H. Z. Koay, Ayn eser, s. 26-27.
52
Y. Ercan, Ayn makale, s. 104; H. Z. Koay, Ayn eser, s. 27.
53
9
kuzeyi de Bizansllarn hkimiyeti altndayd54. Bizans imparatoru Herakliusun, 641 ylnda

lmnden sonra, Araplarn Ermeniye dedikleri bu blgeye aknlar sklat55. 639-640
yllarnda Ermeniyenin gneybatsna yaplan ilk seferin ardndan Araplar, 642 ylnda ran
Ermenilerinin merkezi Dvine girdiler. Burada ok sayda Ermeniyi katleden56 Araplar, pek
ounu da esir alarak geri dndler. Asl nemli fetih hareketi 645-646 yllarnda yaplarak,
blge Arap hkimiyeti altna alnd. Pek ok ehir Araplara boyun eerken (Erzurum, Ahlat,
Mks, Erci, Dvin), Tiflis de haraca baland. Araplar ile Bizans mparatoru III. Konstantin
arasnda 650 ylnda yaplan olan mtareke 653 ylnda son bulunca, 100.000 kiilik bir
Bizans ordusu blgeye hareket etti. Grcistan yeniden hkimiyet altna alan imparator, 654
ylnda Dvine girdi. Fakat buradan ayrldktan sonra Araplar yeniden buralara hkim
oldular57.
Blgede Arap hkimiyeti ile birlikte Ermenilerin Araplara kar isyanlar da balad.
Bu isyanlarn nn almak ve Ermenilerin Bizansa temayllerini engellemek iin Ermeni
Bagrat (Bagratuni) Slalesinden Aot, Araplar tarafndan btn Ermeniler zerine naharar58
(reis) ve ihan (emir) larn ba tayin edildi. 862de ihanlar ihan nvan verilerek hilatlar
giydirilen Aota59 88560 ylnda halife el-Mtemid kral nvann tevcih etti61. Halifeye ek
olarak Bizans imparatoru da Aotu kral olarak tand62. Fakat Aota verilen sadece bir
nvandan ibaret olup, Ortaa Ermeni kaynaklarndan Katolikos VII. Ohannes, Asogig,
Orbeliyan, Vardan ve amyan Azdala ait eserlerde bahsedildii gibi Bamsz Ermeni
Krall anlamna gelmiyordu. Zira Kral Aot, bal bulunduu Arap idaresine vergi
vermeye devam ettii gibi Ermenilere herhangi bir vergi muafiyeti de salanmyordu. Bunun
yansra kk Ermeni derebeyleri Aotun kralln tanmayp, kendi balarna buyruk
hareket etmeye devam ediyorlard63.
54
55
Streck, Ayn madde, s. 317; E. Uras, Ayn eser, s. 71.
56
57
Streck, Ayn madde, s. 317-318.
58
Naharar, Araplarn Ermenistana atad Mslman vali yannda, i ilere bakmak zere Ermenilerden alnan
muavin (E. Uras, Ayn eser, s. 77).
59
60
Bu tarihi Streck (Ayn madde, s. 319) ve N. Gyn (Ayn eser, s. 45) 882, E. Uras ise (Ayn eser, s. 74) 885
olarak verir.
61
K. Grn, Ayn eser, s. 34; Mehlika Aktok Kagarl, Ortaa Ermeni tarihleri kritii, Tarih Boyunca
Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1985, s. 324.
62
Streck, Ayn madde, s. 319; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1995, s.
221.
63
M. A. Kagarl, Ayn makale, 324-325.
10
I. Gagikin lmne (1020) kadar genel itibariyle Ermenilerin, Araplarla ve komu

Hristiyan prensliklerle mcadelesi devam etti64. I. Gagikin lmnden sonra meydana gelen
karklklar iyi deerlendirerek Vaspuragan blgesini ilhak etmeyi baaran Bizans
imparatoru II. Basileiosun bu faaliyetini, haleflerinden IX. Konstantinos, Ani Ermeni
Kralln zaptetmek sretiyle tamamlad65.
Yukarda ana hatlaryla (M.. IV. yy.dan M.S. XI. yy.a kadar) zetlenen Ermeni
tarihinden de anlalaca zere, tarih boyunca Ermeniler, yaklak 30 yllk bir dnem
haricinde (M.. 95-66), mstakil ve byk bir devlet kuramamlardr. Bugn anavatanlar
olarak telkki ettikleri Anadolunun dousundaki blgede, hangi devlet hkim ise onun
tebaas olarak yaamlardr. Yani szde anavatanlar srekli igle uramtr. stelik Bizans
mparatorluunun uygulad tehcirler nedeniyle yaadklar topraklardan srekli g
etmilerdir. Hem bu gler yznden, hem de tbi unsur olarak yaamaya alk olmalarndan
dolay, kendilerinde Ermeni milliyetilii, toprak, vatan ve bayrak uuru gelimemitir. Dil ve
din gibi eler Ermenilerde ortak olmakla birlikte, bamsz bir devlet kurabilmeleri iin
bunlar da yeterli olmamtr. Nfus itibariyle saylar da kesin olarak bilinmedii gibi, bu
dneme kadar blgedeki hkim millet Rumlar ve Araplar, XI. yy.la birlikte ise Trkler
olmu, onlar ise sayca aznlk olarak kalmlardr.
Ermenilerin yaadklar blgede siyas bir yap oluturacak uurdan yoksun
olmalarnn bir nedeni de, idar tekilatlanmalarnn buna msaade etmemesidir. Feodal bir
sistem ierisinde yaayan Ermeniler, toprak sahibi derebeylerinin idaresi altndayd. Hepsi
Ermeni kkenli olmayan bu derebeyleri, aralarnda siyas bir birlik oluturamamlard. Fakat
bu sistem de, Ermenilerin tbi olduklar idareye gre deiiyor, bazen derebeyliin yerini
merkez bir ynetim ald da oluyordu.
Sasaniler dneminde Ermeni feodal yaps ierisindeki asil snf, derebeyler
(nakharark) ve kk asiller (azat) olarak ikiye ayrlmaktayd. Kendi topraklarnn sahibi ve
idarecisi olup, saylar elliyi bulan bu derebeylerin en tannmlar; Part kkenli
Kamsarakanlar, Orta Asyadan gelen Mamikonyanlar, Yahudi asll Bagratuniler, Sryani
Ardzruniler, saf Ermeni olan Siunilerdir. Sasanilerin, taraflar arasndaki olas atmalardan
istifade etmek amacyla, devamn salad bu sistemde, derebeyler sadece sava esnasnda
bir araya gelmekte ve bir prens idaresinde kendi askerlerini savaa gndermekteydi. Kk
asiller de bu savalarda derebeylere svari yardmnda bulunuyordu. Halk ise derebeylerin
klesi durumundayd.
64
Streck, Ayn madde, s. 319-320.
65
Georg Ostrogorsky, Ayn eser, s. 291,309.
11
Sasanilerin bu politikasna karlk Bizans mparatorluu, derebeylik yerine merkez

idareyi tesis etmeye gayret gstermi ve derebeylerini ahalisi ile birlikte srgn etmitir66.
Byk bir ksm Trakyaya yaplan tehcirin ardndan boalan bu araziye, dier blgelerden
insanlar g ettirilirdi67. Kalan Ermeniler de Bizansn vassal olarak, merkeze vergi ve
gerektiinde tam tehizatl asker vermekle ykml tutuldu68.
Arap idaresi altnda bulunduu sre iinde ise Ermenistan dediimiz blge, halife
adna hkmeden Arap valilerce ynetilmiti. Din anlamda Ermenilere serbestlik tanyan
Araplar, daha ok vergi alabilmek amacyla Ermenilerin birok krallk (Ani, Van, Kars,
Gogarik vs.) kurmasna gz yumdular69.
2. Seluklular ve Dou Anadolu Beylikleri Dneminde Ermeniler

Anadoluya Trk fetihleri balamadan evvel, feodal Ermeni prensliklerine Bizans
tarafndan son verilmi ve btn nfus Anadolunun ilerine srgn edilmiti. Bu olaylarn
Seluklularn ilerlemesini kolaylatrdn ve Ermenilerin Rum basks karsnda Trkleri bir
kurtarc gibi karladklarn sylemek mmkndr.
XI. yy.n ilk eyreinden nce, Dou Anadoluda iki Ermeni prenslii bulunuyordu
ve her ikisi de Bizans mparatorluuna tbi idi. Bunlar, Ardzruni hanedan idaresindeki
Vaspuragan prenslii ve Bagrat hanedannn elindeki Aniydi70. Kars, Tiflis, Oltu, spir,
Bayburt gibi ehirlerle Grcistana da Bagratlar hkimdi71. Dou snrlarn emniyet altna
almak isteyen Bizans imparatoru II. Basileios, bu kk Ermeni prenslerine kar tehcir
politikas uygulad. Aslnda bu politika Bizans iin yeni deildi. mparator Jstinienden beri
Bizans, tehlikeli grd anlarda Ermenileri Anadolunun i kesimlerine ya da Trakyaya
srgn ediyordu72. mparator Herakleios da, Ermenilerin Mslman Araplarla ittifak
yapmalarna mn olmak iin, onlar batya yerletirdi. Bizansn bu tehcir politikasnda73 din
66
67
68
M. A. Kagarl, Ayn eser, s. 15.
69
70
Refet Yinan, Seluklular ve Osmanllarn ilk dnemlerinde Ermeniler, Trk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, zmir 1983, s. 68.
71
N. Gyn, Ayn eser, s. 45-46.
72
Bunlara rnek olarak; Bizans imparatorlarndan Filippikosun Bizanstan Gregoryen Ermenilerini kovmasn,
V. Leonun Armeniyak temasndaki tm Ermenileri toplayp ikence etmesini, Teofilin Erzurum Ermenilerini
kesip bimesini ve III. Mihailin Ermeni bapiskoposu Sahak lkesinden kovmasn gsterebiliriz (M. A.
Kagarl, Ayn makale, s. 327).
73
Bizansn uygulad tehcir ve bask politikas hakknda Ermeni ve Sryani melliflerin syledikleri ilgintir:
ktidarsz, kadnlam ve iren Rum milleti, Ermenistann en cesur ocuklarn yurtlarndan koparp
dattlar; milletimizi yktlar ve Trklerin istillarna imkn verdiler. Bu devirde Rumlar bizim milletimize
ve Ermenilere kar zlme baladlar. karlan bir emirnme ile Rafz mezheplerini kabul etmeyenleri takibe ve
12
faktr de nemliydi. Gregoryen olan Ermenileri Ortodoks yapmak iin srekli bask yapan
Bizans, bu maksatla Ermeni kiliselerini yakp ykmaktan, insanlar srgn etmekten
ekinmiyordu 74.
1021 ylnda Dou Anadoludaki tbi prenslerden Ermeni Vaspuragan prensi
Senekerim, topraklarn Bizansa terk etti ve beraberindeki pek ok Ermeni ile birlikte Sivas
dolaylarna yerletirildi75. Bu olayda Trklerin blgeye olan aknlarnn yansra, imparatorun
tehdidi de etkili olmaldr. Zira kendilerine kar srekli elikili bir politika izleyen
Ermenilere kar Bizans ynetiminin hi itimad yoktu76. 1045 ylnda ise Bizans imparatoru
IX. Konstantin, Ani ehrini alarak buradaki Bagrat hanedanna son verdi ve Kral II. Gagik de
Kayseriye tehcir edildi77. Alnan bu yerlerle snrlar Azerbaycan ve Kafkasyaya kadar
uzanan Bizans, Seluklularla komu oldu78.
Bu komulukla birlikte Seluklular ile Bizansllar arasnda bir mcadele yaanmas
artk kanlmazd. Nitekim ilk karlama 1045 ylnda meydana geldi. Yaanan mcadele
sonucu Ermeni askerlerin de bulunduu Bizans ordusu Trkler karsnda malbiyete urad
ve bu savan ardndan Seluklular Vaspuragan blgesine girdiler79. Seluklu Sultan Alp
Arslan 1064 ylnda da Aniyi zaptederek, Grc ve Ermenilerle meskn bu Bizans
topraklarn, kendine bal Nahvan, Dbeyl, Grcistan, Gence ve Tiflis emirlerine tevcih
etti. Bylece blgenin Trklemesi yolunda nemli bir adm atld80.Trk ilerleyii karsnda
endieye kaplan Bizans imparatoru Romanos Diogenes byk bir orduyla harekete geti. ki
ordu arasnda 1071 ylnda yaplan Malazgirt meydan muharebesinde Bizans ordusu byk
bir hezimete urad. mparatorun bile esir dt bu yenilgiye, Bizans ordusunda bulunan
Ermeniler savatan kamak sretiyle zemin hazrladlar. Sava neticesinde Antakya, Urfa,
Membic, Ahlat ve Malazgirt beldeleri de dahil, Dou Anadolu Trk idaresine geti81.
Anadolu kaplarnn Trklere almasyla birlikte, Orta Asyadan gelen ok sayda
gebe ve ehirli Trk nfusu bu topraklara yerletirildi. Bylece XI. yy.dan itibaren,
blgedeki dier unsurlara gre (Ermeniler, Sryaniler, Rumlar) hkim etnik grup Trkler
oldu. Akdeniz ve in ticareti arasnda nemli bir gei yolu olan Anadolu ehirleri de, nfus
ezmeye koyuldular... stanbul patrii kiliselerde bulunan Sryanilere ait mukaddes kitaplarn yaklmasn
emretti. (Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1996, s. 152).
74
Abdlkadir Yuval, Tarih devirlerde Ermenilerin idar statleri, Yakn Tarihimizde Van Uluslararas
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1990, s. 129-130.
75
G eden bu Ermeni nfustaki erkek says 14.000 olarak gsterilmektedir (Y. Ercan, Ayn makale, s. 105).
76
M. A. Kagarl, Ayn eser, s. 87,89.
77
N. Gyn, Ayn eser,s. 46.
78
O. Turan, Ayn eser, s. 121.
79
Gsterilen yer.
80
Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, Ankara 1989, s. 51.
81
O. Turan, Ayn eser, s. 177, 183, 185.
13
kesafeti ve Seluklu idaresi sayesinde, ticaretten paylarn alarak olduka mreffeh bir hle
geldiler82. Fetihten nce blgede bulunan yerli Hristiyan ahalinin, zellikle de Rumlar ve
Ermenilerin, brakm olduu dkkan ve ev gibi emlaklar da Trklerin burada sosyal ve
ekonomik bir yap oluturmasnda temel rol oynad. Bunun yansra dokumaclk, madencilik
ve inaat gibi ilerde, Trkler Hristiyan ustalardan ok ey rendiler83.
Trkler Anadoluya gelmeden evvel burann yerli ahalisi olan Rum, Sryani, Ermeni
gibi unsurlar, mevcut Bizans idaresinden honut deillerdi. Halk, zellikle sosyo-ekonomik
adan ok zayft. Bunun en nemli sebebi de Bizans mparatorluunun ar saray
harcamalarndan bozulan mal yapsn, halktan zorla ald vergilerle dzeltmeye
almasdr. Bu madd tahakkme ek olarak Bizansn uygulad Ortodokslatrma politikas
da, bu mezhepten olmayan insanlar zor durumda brakmt. Zira bu politika, baka
mezheplere mensup olanlar ortadan kaldrma amac gdyordu. Bu trden bask ve
zulmlerden bunalan halk, Bizans idaresinin yerine Trk idaresini tercih eder hle geldi84.
Bizansn dou snrlarn emniyete alma politikas ve Trklerin Anadoluya
girmesiyle, daha i blgelere doru g eden Ermenilerden bir ksm Kilikya (ukurova)
blgesinde tekilatland. Burada yer alan Kilikya Ermeni Baronluunun kurucusu, Bizans
ordusunda grev alm, baarsz bir komutan olan Filaretos (Vahram) idi. Filaretos, 1068
ylnda imparator Romanos Diogenes tarafndan Samsat-Malatya hattnn bakomutanlna
atand. Fakat 1069 ylnda kuvvetlerinin Trkler tarafndan malup edilmesine gz yumdu ve
1071den sonra yaanan taht kavgasndan yararlanarak, Toroslarn ulalmas g, dalk
arazisine yerleti. Zamanla emrindeki kuvvetlerin glenmesiyle Bizanstan ayr, bamsz
hareket etmeye balad. Trklerle dost geinen Filaretos, Byk Seluklu mparatorluuna
vergi deyen bir vassal durumundayd85. Fakat onun bu ynetimi 1090 ylndaki lmne
kadar srd. Ardndan Kogh Vasil Gksun evresinde, Hethum olu Oin ukurovadaki
kalelerde86 ve topraklarna el konulan Ani prensi II. Gagikin yakn akrabalarndan Ruben,
Kozan dalarnda birer derebeylik tesis ettiler87. Esasnda, bir kalesi ve birka askeri bulunan
kii, Ermeniler tarafndan derebeyi tesmiye edilirdi.
Siyas bamszlktan ziyade, ticar alanda kendilerini gsteren Kilikya Ermenileri,
dou ticaretinde faaliyetlerini srdryorlard. Anadoludan ran, Orta Asya ve ine uzanan
82
Halil nalck, Dou Anadolu tarihine toplu bir bak, Sosyal Bilimler Kavanda Dou ve Gneydou
Anadolu, Van (t.siz), s. 66.
83
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi (1243-1453), I, Ankara 1999, s. 10.
84
M. B. Aan, Ayn eser, s. 58.
85
M. A. Kagarl, Ayn eser, s. 21-22.
86
N. Gyn, Ayn eser,s. 47.
87
14
ticaret yoluyla, dou mallarnn batya pazarlanmasnda araclk eden ve bu iten olduka krl
kan ve zenginleen Ermenilerin88, zaman zaman bulunduklar yrenin siyas stratejisine yn
vermeye altklar da grlr. 1096 ylnda balayan Hal seferlerine Kilikya Ermenileri de
yardm etmiti. Bu yardm karlnda Hallar, Rubenin olu Konstantine baron
nvann verdiler. II. Leon (1187-1219) da Papa ve Alman imparatoru tarafndan 1198 ylnda
kral iln edildi. Fakat bu durum ok ksa srd ve ertesi yl Seluklu sultan Sleyman
ahn yapt sefer neticesinde, yeniden Seluklulara tbi duruma geldiler89. Aslnda Kilikya
Ermenileri Seluklu sultannn vassal durumundaydlar ve bundan da bir ikyetleri yoktu90.
Sultana vergi dedikleri gibi, gerektiinde Seluklu ordusuna tehizatl asker de veriyorlard.
Hatta Kilikyada bir Mslman karargh bile vard. Bunun karlnda Trkler kendilerine
her trl serbestlii tanyordu. stedikleri gibi ticaret yapp, ellerinde silahl kuvvet
bulunduruyor, adlarna para bastryor ve dinlerini zgrce yayorlard. Sultan Melikah,
Ermeni kilise ve rahiplerini vergiden muaf bile tutmutu.
1075 ylnda zniki kendisine bakent yapan Arslan Yabgunun torunu Kutalmolu
Sleyman ah, Byk Seluklu mparatorluundan ayrlarak, Anadolu Seluklu Devletini
kurdu. Sleyman ah, Filaretosa kar Kilikya ve Antalyay fethedince, Ermeniler de ona
tbi duruma geldiler91. lmnden sonra yerine geen olu Sultan I. Kl Arslan (1092-
1107) zamannda, Ermenilerden yardm gren Hallarn Mara, Elbistan ve Ceyhan
blgelerinde igle balamas zerine, 12.000 kiilik bir orduyla harekete geildi.
ukurovadaki fetihlerini Keban yresindeki Pertus kalesine kadar genileten Seluklu
ordusu, Ermenileri Gksun (Keysun)a kadar atmay baard.
Sultan Mesud (1116-1155) devrinde Ermeniler, sultana kar taht mcadelesine
girien kardei Melik Arapn yannda yer aldlar. Fakat baarl olamadlar (1127). Bu kez
Bizans imparatoru Ioannesin halefi I. Manuel Komnenos (1143-1180)la birlikte Seluklular
aleyhine bir antlama yaptlar. Ancak yeni imparatorun hastalanmas, Bizans ve Ermenilerin
88
Bu konuda bir deerlendirme iin bkz. M. Akda, Ayn eser, s. 29; M. A. Kagarl, Ayn eser, s. 3, 114-115.
89
R. Yinan, Ayn makale, s. 71-72.
90
Ermeni mellifleri tarafndan Sultan Melikah iin sylenen u szler, Ermenilerin mevcut Trk idaresinden
duyduklar memnuniyeti zetlemektedir: Ayn ylda evrenin sahibi Sultan Melikah, Rumlarn lkelerine doru
ilerledi. Kalbi Hristiyanlara kar efkat ve iyimserlikle doluydu. Katettii lkelerin ahalisine bir baba
sevgisiyle muamele etti. sann evlatlarna kar ok iyi davrand. (A. Yuval, Ayn makale, s. 131). Dnyaya
gelen hkmdarlarn en by, insanlarn iinde en seilmii, hareket itibariyle en zarifi, her hususta kusursuz
ve gnahsz, yama ve katillere kar koyan, son derece merhametli ve mfik, fevkalde lcenap, tebaasnn
babas, herkese bilhassa Hristiyanlara kar ok msamahakr ve himayekr. (R. Yinan, Ayn makale, s.
70). bana gre mr vefa etse idi sratle artan kudreti sayesinde Avrupa bile devletinin hudutlar iine
girmekte gecikmeyecekti. (O. Turan, Ayn eser, s. 30-31).
91
M. A. Kagarl, Ayn eser, s. 28, 32, 103-110.
15
mterek bir saldrsn engelledii gibi, Sultan Mesud 1146 ylnda Brakena kalesini
zaptederek Ermenilerin Hallarla da ibirlii yapmasna mni oldu92.
Sultan Mesudun halefi II. Kl Arslan (1155-1192) zamannda Ermenilerle
mcadele devam etmi, fakat nadiren de olsa iki taraf arasnda dostane ilikiler gelitirilmiti.
Sultan II. Kl Arslann Danimendlilerle megul olmasn frsat bilen Ermeni kral II.
Torosun kardei Stefan, 1156 ylnda Maraa girerek burasn tahrip etti. Bunun zerine
bizzat harekete geen Kl Arslan, Keysun blgesine girdi ve yerlerinden kaan Hristiyan
ahaliyi tekrar yurtlarna iskn ederek vaziyeti dzeltti. Stefan ise sultanla mcadeleyi gze
alamadndan, Pertus kalesini Seluklulara teslim etti ve blgede sknet saland. 1157
ylnda ise Ermeniler, Kl Arslan ile bir dostluk antlamas yaparak, onun Suriye ve Elcezire
atabegi Nureddin Mahmuda kar oluturduu ittifak ierisinde yer aldlar. Sultan Kl
Arslan, bu yardm sayesinde byk bir ordu toplayarak Nureddin Mahmud zerine yrd ve
baarl oldu. Fakat bu ibirlii uzun srmedi ve Ermeni kral Mleh 1172 ylnda saf
deitirerek, bu sefer Nureddin Mahmudun Sultan Kl Arslana kar vcuda getirdii
birlie dahil oldu. Mlehden sonra yerine geen II. Rupen (1178-1187)de Franklarla ittifak
ederek, hayvanlarn otlatmak zere Kilikya blgesine giren Trkmenler zerine saldrd.
Trkmenlerin bir ksmn esir ettii gibi hayvanlarna da zarar verdi. Bunun zerine harekete
geen Sultan Kl Arslan ve mttefiki Eyyubi hkmdar Selahaddin, Ermenileri bara
mecbur brakt (1180)93.
II. Kl Arslann lmnden sonra 11 olu arasnda taht kavgas balam, sonunda
en kk olu I. Gyaseddin Keyhsrev (1192-1197) bu mcadeleyi kazanmay baarmt.
Fakat onun bu hkmdarl sadece 5 yl srm, Tokat meliki olan kardei Rkneddin
Sleyman ah, idareyi onun elinden almt. Rkneddin Sleyman ah (1197-1204) tahta
gemesinin ardndan, Ermenilerin Lampron blgesi hkimi Oin ile birleerek Ermeni prensi
II. Leonu Toroslarn gneyine kadar att (1199). Buna sebep de II. Leonun Kl Arslann
oullar arasndaki kavgadan istifade ile Kayseriye kadar aknlar yaparak topraklarn
geniletmesi idi94.
I. Gyaseddin Keyhsrev ikinci saltanat devresinde (1205-1211), tpk kardeinin
yapt gibi Ermenilerle mcadele etmitir. Ermenilerin, Trkmenlerin g sahalarna saldrp
srlerini zaptetmeleri ve Haleb-Kayseri arasndaki kervan ticaretini yaptklar basknlarla
engellemeleri zerine sultan, harekete geti. Bu sefer sonucunda daha nceden Kl Arslan
92
A. Sevim-Y. Ycel, Ayn eser,s. 118, 123-126.
93
Osman Turan, Kl Arslan II, A, VI, s. 689, 691, 695.
94
Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 2000, s. 131-132.
16
tarafndan alnan, fakat Ermenilerce igl edilen Pertus kalesi geri alnd. Esir edilen Ermeni
kral II. Leon, Haleb hkmdar Melik el-dil vastasyla sultanla bir bar yapt95 ve sultan
adna para bastrmay kabul etti96.
I. zzeddin Keykavus dneminde (1211-1220) ise Ermeniler, kardeler arasnda
yaanan taht kavgasndan istifade ile Lrende, Ereli ve Ulukla kalelerini igl ettiler.
Sultann bu kaleleri 1216 ylnda geri almasndan sonra ise, Hallarn elindeki Antakyay ele
geirmeye alt. Fakat bu abalar da sonu vermedi. Ermenilerin bu tecavzlerinden
bunalan sultan, onlar zerine bir sefere karar verdi. inin ve Hain (Saimbeyli) kaleleri
Seluklularn eline getikten sonra iki ordu Maran dousunda Keban (Geben)da kar
karya geldi. Yaplan savata malup olan Ermeni ordusunun ok sayda asker, baron ve
senyr esir dt. Ermeni kral II. Leon, bu seferin ardndan gnderdii eliler vastasyla
sultanla bar yapmaya muvaffak oldu (1218). Bu bara gre, Ermeni kral, esirlerin kurtulu
fidyesi olarak Lauzad kalelerini sultana terk etti. Buna ek olarak sultana her yl 20.000 dinar
para, gerektii kadar yk, hediyeler ve ihtiya hsl olduunda Seluklu ordusuna 500
svarilik bir kuvvet gndermeyi kabul ediyordu. Bu barn en nemli neticesi Ermenilerin
Anadolu Seluklu Devletine tbi hline gelmesidir. Bu tbiyyet, I. Alaaddin Keykubad ve II
Gyaseddin Keyhsrev zamanlarnda da devam ederek Kseda savana kadar devam
etmitir97.
Sultan I. Alaaddin Keykubad devrinde (1220-1237), Ermenilerin gneyden gelen
tccarlara yaptklar saldrlar engellemek ve snr boylarnda kesifleen gebe Trkmenlere
yurt bulabilmek amacyla, Ermeniler zerine bir sefer yapld. Toplad kuvvetlerle harekete
geen sultan, Seluklu ordusunu 3 koldan Kilikya zerine sevketti. lerleyen ordu, Silifke
nlerine kadar btn el kalelerini ve Mara taraflarnda inin gibi baz kaleleri de ele
geirdi. Bunun zerine bara raz olan Ermenilerle 1226 ylnda bir anlama yapld. Buna
gre Ermeniler, sultann seferlerine 1.000 svari ve 500 ark nefer ile katlacaklar ve yllk
harac 40.000 dinara karacaklard. Ayrca kral, ylda 4 kez sultann hizmetine 300 mzrak (1
mzrak=2 svari ve 2 yaya), Lampron (Namrun) senyr de 29 mzrak asker98 gnderecek,
Sisde sultan adna para bastrlacak, burada bir cami ina edilerek ezan okunacakt99.
Ermenilerin, Seluklulara olan tbiyyeti 1243 ylndaki Kseda savana kadar
srd. Seluklu ordusunun bu savata Moollara yenilmesini frsat bilen Ermeniler, Trk
95
Osman Turan, Keyhsrev I, A, VI, s. 617.
96
E. Meril, Ayn eser, s. 135.
97
Osman Turan, Keykavus I, A, VI, s. 636-638.
98
Bu say, baz kaynaklarda 500 svari ve 29 adet salam mzrak eklinde gemektedir (M. A. Kagarl, Ayn
eser, s. 114).
99
Osman Turan, Keykubad I, A, VI, s. 649-650.
17
topraklarn ele geirmek iin harekete gemekte gecikmediler. Ayrca onlar, daha nce
anlald zere, Seluklulara bu sava esnasnda kuvvet gndermedikleri gibi, kendilerine
snan ve Halebe gitmeye alan yolcu ve mltecileri de soydular yahut katlettiler. Sultan
adna okunan hutbeyi keserek paralardan adn kaldrdlar. Tm bunlara ek olarak, krala
snan sultann ailesi ve efradn Moollara teslim sretiyle de byk bir ihanet rnei
sergilediler. Belirtilen bu sebeplerden dolay, Ermenilere kar bir sefere kmak mecburiyeti
domutu. Vezir emseddin sfahan idaresinde yola kan Seluklu ordusu Ereliden geip,
pek ok yeri zaptettikten sonra Tarsusu kuatt. Uzayan kuatma, mevsimin elverisizlii ve
sultann lm haberinin gelmesi zerine sonusuz kald. Seluklu veziri, Ermenilerle, Bragana
da dahil igl edilen kalelerin teslimi ve yllk harac demeleri hususunda bir bar yaptktan
sonra ordusuyla geri dnd. Fakat Ermeniler metblarn abuk terk ederek Moollarla
anlatlar100.
Anlalaca zere Ermeniler, Anadolu Seluklu Devletine bandan beri tbii
olmalarna ramen bu durumlarn muhafaza edemeyip, srekli dmanca ve isyankr bir tavr
taknmlardr. ou zaman, Seluklu idaresinde yaanan taht kavgalarn frsat bilerek,
mevcut snrlarn geniletme yoluna gitmilerdir. Seluklu Devletinin dmanlaryla dosta
ittifaklar kurmaktan da geri durmamlardr. Tccar kervanlarna verdikleri zararlarla, o
dnemde olduka ilek olan Anadolu ticaret yollarn baltalamaya almlardr. Fakat tm
bu faaliyetleri onlara fayda salamamtr. Mstakil bir devlet olamadklar gibi,
Seluklulardan sonra da Moollarn hkimiyeti altna girmilerdir.
1247 ylnda Moollarn metbluunu tanyan Ermeniler, bundan sonra lhanl
Hkmdar Hlaguyu Memlk topraklarn fethe tevik ettikleri gibi yaplan tm seferlerde
onun yannda yer aldlar101. Hlagunun Suriye seferine katlan Ermeni prensi Hetum, 1259
ylnda Mara igl etti. Rasas, Merziban, Raban, Derbsak ve Besni gibi yerler de sefere
katlmalarndan dolay Ermenilere verildi. Fakat 1266 tarihinde Ermeniler zerine bir sefer
aan Memlk Sultan Baybars, bu ehirlerin bir ksmn geri almay baard. 1292 ylnda
yeniden yaplan bir sefer de ise Mara ve Besni ehirlerini Ermenilerden alnd. Memlklarn
Ermeniler zerine yapt bu aknlarda en byk yardmclar, Mool basksndan kap
Memlklara snan Trkmenlerdi102. Anadoludaki beyliklerden Karamanoullar da,
Ermenilerle olan mcadelesinde Memlklarn yannda yer almt103. Hatta 1287 ylnda,
Ermenilere ait Tarsusa saldran Gneri Bey, Ermeni kralnn ikyeti zerine Sultan
100
Osman Turan, Keyhsrev II, A, VI, s. 627-628.
101
R. Yinan, Ayn makale, s. 72.
102
Refet Yinan, Dulkadr Beylii, Ankara 1989, s. 3-4.
103
R. Yinan, Ayn makale, s. 73.
18
Gyaseddin Mesud tarafndan geri ekilmeye zorlanmt (1288). 1343 ylnda da

Karamanolu Bedreddin brahim Bey, arazisine saldran Ermeniler zerine bir sefer yapmt.
Dulkadirlilerin ilk beyi olan Zeyneddin Karaca Bey de Ermenilerle Memlk kumandanlarn
bile kskandracak, baarl mcadeleler yapmtr104. Bunlarn yansra XIII. yy.n ikinci
yarsnda Mool istilsndan kaarak, Memlk hkimiyetine giren Trkmenler de Toroslara
ve Sivasa doru yaylarak, Ermenilerle mcadele ediyorlard.
1308de Byk Seluklu mparatorluunun kmesi ve Moollarn slmiyeti
kabul etmesinin ardndan Ermeniler, Mool valilerin saldrsna uramaya balad. Bunlarn
yansra, kendilerine yurt bulabilmek iin doudan akp gelen Trkmenler ile Dulkadiroullar
ve Ramazanoullar beyliklerinin aknlar, Kilikya Ermeni Baronluu topraklarnn Trkler
tarafndan iskn edilmesine yol at. 1360 ylnda Adana ve Tarsus Memlklarn eline
geince, Ermenilerin elinde sadece Sis ve Anazarbadan oluan kk bir toprak paras kald.
Zor durumda olan Ermenilerin yardm isteklerine Papa ve Bizans imparatoru da mezhep
deitirme artn koyunca, Kilikya Ermenilerinin sonu kanlmaz oldu. Nitekim 15 Ocak
1375te Trkmenler tarafndan balatlan Sis kuatmas, 3 ay sonra halkn teslimiyetiyle
neticelendi. Ermeni kral IV. Leon da, Kahiredeki 7 yllk esaretten sonra 1393te ld.
ukurovadaki Ermeni hkimiyetinin bu ekilde ortadan kalkmasndan sonra, blge
Ramazanoullarnn idaresine girerek Trkleti105.
Buraya kadar anlatlanlar Kilikyadaki Ermenilerin siyas tarihi olup Ermenistan
denilen coraf blgenin durumu ise yle bir grnt arzetmekteydi: Blge, 1157 ylna
kadar Byk Seluklu mparatorluunun, 1194e kadar Irak Seluklularnn, sonrasnda ise
srasyla Harezmahlarn ve lhanllarn idaresinde kald. 1334 ylna kadar sren Celyir ve
1383 ylna kadar sren Timur ynetiminin ardndan blgeye, Karakoyunlu (1365-1469) ve
Akkoyunlu (1469-1508) Trkmenleri hkim olmay baard106. Bu iki Trkmen devletinin
airetlerini yerletirdii Kars, Erzurum, Erzincan, Sivas ve Diyarbakr yrelerinde bulunan
Ermeniler reaya statsnde olup, siyas ve asker alanlarda yer almyorlard. Din serbestlik
ierisinde yaayan bu tebaa, Hasan Bey Kanunu ile idare ediliyordu107. Safevilerin ardndan
bu topraklarn son sahibi Osmanllar oldu108.
104
A. Sevim-Y. Ycel, Ayn eser, s. 315-317, 415.
105
R. Yinan, Ayn makale, s. 73-74.
106
107
Enver Konuku, Osmanllar ve millet-i sdkadan Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says,
II/38, Ankara 2001, s. 621-622.
108
19
3. Ermenilerin Osmanl daresine Girmesi ve Berlin Antlamas (1878)na

Kadar Siyas Durumlar
a. Ermenilerin Osmanl daresine Girmesi

Byk Seluklu mparatorluu ve Trkiye Seluklular dnemlerinde geni bir
hrriyet ve hogr iinde yaamlarn srdren Ermeniler, Osmanl mparatorluu
zamannda da bu durumlarn devam ettirdiler. lk Osmanl padiah Osman Bey, Ermenilerin
Bizans zulmnden korunmalar iin Anadoluda ayr bir toplum olarak rgtlenmelerine izin
verdi ve Bat Anadoludaki ilk Ermeni din merkezi Ktahyada kuruldu. Bursann alnarak
(1326) Osmanl Beyliinin taht ehri yaplmas zerine, bu din merkez Ktahyadan
Bursaya tand109. Sultan II. Mehmed dneminde, daha stanbul fethedilmeden nce,
Bursadaki Ermeni cemaati ve ruhan temsilcileriyle temasa geildi ve Bizansa kar
mcadelelerde onlardan zaman zaman asker destek alnd. Ayrca fethedilen yerlerin
isknnda, sulh ve sknun salanmasnda ve iktisad kalknmasnda da Ermenilerden
faydalanma yoluna gidildi.
1451 ylnda Bursadaki Ermenilerin din lideri Hovakimi ziyaret eden Sultan II.
Mehmed, stanbulu fethettiinde kendisini cemaatiyle birlikte oraya nakledip, onu patrik
yapaca szn vermiti110. Nitekim Fatih, fetihten sonra harap ve metrk bir hle gelen
stanbul ehrini, imparatorluun eitli blgelerinden getirttii Trk, Rum, Yahudi ve Ermeni
topluluklarnn zorunlu iskn sonucunda ksa zamanda yeniden ihya etti. Ayrca stanbul
Rum Patrikliini resmen tand gibi Ermeni Patriini de stanbulda ikmete davet etti.
Sonraki yllarda da fetihlerini srdren Fatih Sultan Mehmed, fethettii Mora, Ege Adalar,
Trabzon ile baz Orta Anadolu ehirlerindeki Rum nfusunu stanbula kaydrmaya devam
etti. Rumlara ek olarak 1459-75 yllarnda Orta Anadolu (Konya, Lrende, Aksaray,
Ereli)111, Eski ve Yeni Foa ile Kefeden de ok sayda Ermeniyi stanbula nakletti112.
Fatihin stanbula getirttii Ortodoks Rumlarn, Yahudilerin ve Ermenilerin din nderlerini
resmen tanyarak buraya iskn ettirmesinin nedeni, stanbulu evrensel bir metropol yapma
abas ile aklanabilir. Yaplan srgnlerin ardndan stanbuldaki Ermeni nfusu da bir hayli
artmt. Nitekim 1477de stanbul ve Galatada yaplan nfus saymnn sonularna gre,
109
M. K. ke, Ayn eser, s. 68.
110
Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 7.
111
112
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), I, ev. Halil Berktay,
stanbul 2000, s. 54, 69.
20
ehirde 9.486 hane Mslman, 3.743 hane Ortodoks Rum, 1.647 hane Yahudi yaarken, 4.
byk grup olarak 434 hane ile Ermeniler yer alyordu113.
Fatih Sultan Mehmedin fetihten sonra ehre pek ok Ermeni ahaliyi yerletirerek
onlarn din liderlerini de buraya davet etmesi ve 1461 ylnda burada bir Ermeni Patriklii
kurmas, slm tarihinde eine az rastlanr bir olaydr. Zira slm hukukunun kesin
hkmlerine gre bir gayr-i mslim ibadethanesinin onarm bile ok sk kayt ve artlara
balanmken, bu olayla daha evvel olmayan bir patrikhane kuruluyordu. Oysa Bizans
mparatorluu dneminde bile Ermenilere byle bir hak tannmam ve ehirde sadece bir
Ermeni kilisesi varln srdrmt114.
Padiah tarafndan tayin edilen Ermeni patrii, sadece hkmete kar mesld.
Yalnz din hususlarda deil, ahs ve aile hukuku konularnda da kendilerine bal topluluklar
zerinde tek otorite sahibi olan patriklik, hkmetin onayyla sulular hapsettirmek veya
srmek yetkisine de haizdi. Osmanl hudutlar dnda kalan, Akdamar ve Sis Ermeni
katolikoslar din hiyerari bakmndan daha stn olmakla beraber, hukuk bakmdan stanbul
Ermeni patrii gibi bir otoriteleri yoktu115.
Fatih Sultan Mehmed dneminde stanbulda yaplan Ermeni isknlarndan sonra,
Yavuz Sultan Selim dneminde de Tebrizin alnmasnn (1514) ardndan, bir ksm Ermeni
sanatkr stanbula yerletirildi. Bylece XVI. yy. ortalarnda Ermenilerin yaadklar btn
yerler, Trk ynetimine gemi bulunuyordu116.
Osmanl Devletinin payitaht stanbula o kadar ok Ermeni iskn ettirilmiti ki,
zamanla buras onlar iin din ve mill hayatlarnn merkezi haline geldi. XIX. yy. balarnda
150.000 Ermeni nfusuyla stanbul, dnyadaki en kalabalk Ermeni grubunu barndrr oldu.
Kendi halinde yaayan bu toplumla ilgilenen herhangi bir devlet de mevcut deildi117.
Grld gibi Ermeniler, Osmanl idaresine girmeye baladklar andan itibaren
doudan batya doru ge, iskna tbii tutulmular ve zellikle de stanbul ve civarna
yerletirilmilerdir118. Fakat bunu tersi bir durum XVII. yy. balarnda yaand. Bu yzylda,
Anadoluda yaanan Celal isyanlar tm Osmanl reayasn olduu gibi, Ermenileri de
huzursuz ediyordu. 1595-1640 tarihleri arasnda, Erzurum, Erzincan, Harput, Malatya,
Kayseri ve Sivas gibi merkezlerde yaayan Ermeniler, bulunduklar mahalleri terk ederek
113
Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, stanbul 2004, s. 147.
114
A. Ssl, Ayn eser, s. 7; Y. Ercan, Ayn makale, s. 108.
115
116
Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni ilikilerinde gerekler, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar
Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn)na Sunulan Bildiriler, Ankara 1992, s. 80.
117
118
A. Ssl, Ayn eser, s. 8.
21
zmit, stanbul ve Tekirdaa yerlemeye baladlar. Fakat devlet 1609 ve 1635 yllarnda
yapt tehcirlerle, mezkr yerlerde sakin Ermenileri eski yurtlarna geri gnderdi. 1635
ylndaki g hareketinde Ermeniler Erzincan, Kemah, Ein ve Divrii dolaylarna
nakledildi119.
Osmanl mparatorluunda yaayan gayr-i mslimler arasnda en imtiyazl ve
ayrcalkl cemaat olan Ermeniler, XIX. yy.a kadar ne devletle ne de Mslman ahaliyle
herhangi bir sorun yaamamlardr. Fakat bu yy.dan sonra Osmanlnn kendilerine tand
her trl imkn, devletten kopma ve bamszlama dorultusunda deerlendirdiler. Tabii bu
konuda ngiltere, Fransa ve Rusya gibi byk devletlerin karlar, Ermenileri ynlendirici bir
unsur oldu. Bu dorultuda, zikredilen devletlerin de basksyla, 1839 ylnda karlmaya
balanan fermanlar, Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin siyasallama srelerini
hzlandrmtr.
b. Berlin Antlamasna Kadar Siyas Durumlar

XVIII. yy.n ortasndan XIX. yy.n ortasna kadar yenileme hareketlerini hep
asker alanda srdren Osmanl yneticileri, devleti kten kurtarabilmek iin devlet
bnyesinde deiiklik yapma gerei hissetmemilerdi. II. Mahmudun yerine geen Sultan
Abdlmecidin iradesi ile 1839 ylnda, Mustafa Reid Paa tarafndan iln edilen Tanzimat
Ferman, tebaaya baz temel haklar tanyordu. Fakat bunlar daha ok tabandan gelmeyip,
yabanc devletlerin sempatisini kazanmak maksadyla, devlet tarafndan (tavandan) tek tarafl
olarak verilen ve gerektiinde geri alnabilecek olan ayrcalklard120.
Glhane Hatt- Hmayunu olarak da bilinen Tanzimat Ferman Mukaddime121 (Giri)
blm haricinde, yaplacak slahatlara ait eitli ksmlardan meydana gelmektedir.
Mukaddimeden sonra yer alan ksmda, fermanda esas haklara tahsis edilen blm
gelmektedir. Bu blmde ksaca, dnyada bir insan iin can, mal, rz ve namus gvenliinden
119
E. Konuku, Ayn makale, s. 623.
120
Oral Sander, Siyas Tarih lkalardan 1918e, Ankara 1999, s. 271-272.
121
Osmanl Devletinin eski parlak gnlerine atfta bulunan ve bu parlak gnleri eri kurallarn tam anlamyla
uygulanmasna balayan mukaddime ksmnda: Cmleye malm olduu zere Devlet-i Aliyyemizin bidayet-i
zuhrundan beri ahkm- celle-i Kuraniyye ve kavann-i eriyyeye kemliyle riayet olunduundan saltanat-
seniyyemizin kuvvet u meknet ve bil-cmle tebaasnn refah ve mamuriyyeti rtbe-i gayete vasl olmu iken yz
elli sene vardr ki gavail-i mteakbe ve esbab- mtenevviaya mebni ne eri erife ve ne kavanin-i eriyye
tahtnda idare olunmyan memlikin pyidr olamayaca vzhattan bulunmu olub cls- hmayunumuz rz-
firuzumuzdan beru efkr- hayriyyet sr- mlknemiz dahi mcerred imar- memlik ve inha ve terfih-i ehali
ve fukara kazyye-i nafiasna mnhasr ve Memlik-i Devlet-i Aliyyemizin mevki-i corafsine ve arazi-i
mnbitesine ve halkn kabiliyyet ve istidadlarna nazaran esbab- lzmesine teebbs olunduu halde be on
sene zarfnda bitevfikihi Tel suver-i matlbe hasl olaca zhir olmala avn inyet-i hazret-i briye itimad
ve ruhaniyyet-i cenb- Peygamberye tevessl ve istinad birle bundan byle Devlet-i Aliye ve Memlik-i
Mahrsemizin hsn-i idaresi zmnnda baz kavanin-i cedde vaz ve tesisi lzm ve mhim grnd
bildirilmektedir (Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1991, s. 176-177).
22
daha nemli bir eyin olmad, dolaysyla insann bu deerlerini tehlikede grd anda
baz teebbslere giriebilecei, bu gibi hallerin devlete ve memlekete zarar getireceinden
ahalinin tam olarak gvenliklerinin salanmas gerektii anlatlmaktadr. Bundan sonra gelen
ksmda, saylan esas haklarn korunmas iin ceza ve ceza usl hukukuna ait bir takm
prensipler yer almakta ve bir ceza kanunnmesinin tanzim edilecei belirtilmektedir. Ferman
vergi tahsili, askerlik hizmeti ve memur hukukunu dzenleyen maddelerin ardndan,
gerekletirilecek bu yenilik hareketlerinin memlekete iln olunmasn ve dost devlet
elilerine de resmen tebli edilmesini belirterek sona ermektedir122.
Osmanl vatandalarna adalet ve dzenli ynetim vadeden, vergi eitlii getiren,
iltizam sistemini kaldran Tanzimat Ferman, Mslman ve Mslman olmayan halk arasnda
sevinle karland. zellikle, Mslman toplumla eit haklara sahip olabilme umudu tayan
Hristiyanlarn hareketleri, Tanzimatla birlikte mill bir nitelie brnmeye balad123.
Bunlardan Ermeniler, kendi cemaatlerinde hzl bir modernleme hareketine giritiler.
Merkezde ve tarada Ermenice gazetelerin karlmasyla balayan bu sre, Ermeni
patriinin danma meclisinin yeniden dzenlenmesiyle devam etti. Bylece 1847de 14 yeli
ruhan meclis ile 20 yeli yksek meclis oluturuldu. Siyas ynden de gelimeye balayan
Ermeniler, Ermenistan diriltmek maksadyla stanbul, Paris ve Venedikte eitim grm
olan aydn Ermeni genlerinden faydalandlar. Bu genler 1846 ylnda kurduklar Milletda
Cemiyeti ile okullara program ve talimatnmeler dzenledikleri gibi, yeni okullarn
almasna da nclk ettiler.
1839 ncesinde de Osmanl hkimiyeti altnda rahat bir yaam sren gayr-i mslim
unsurlar, Mslman halktan ziyade, kendilerine fayda getiren Tanzimat Fermannn getirdii
yeniliklerle yetinmeyerek, daha fazlasn istemeye baladlar124. Bu konuda byk batl
devletlerin koruyuculuuna gveniyorlard. Bilindii gibi Osmanl topraklarnda Rusya
Ortodokslarn, Fransa Katoliklerin ve ngiltere de Protestanlarn hmisi durumunda idi125.
Aslnda ngiltere ve Fransa gibi devletler, sahip olduklar ekonomik ayrcalklarn
devam ve Rusyann yaylmac politikasna bir set olmas umuduyla, Tanzimat Fermann
olumlu karlamlard. Rusya ve Avusturya gibi ok uluslu devletler ise, Osmanl
122
R. Kaynar, Ayn eser, s. 176-179.
123
Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 2002, s. 93-94.
124
Gerekten de Tanzimat dneminde yaplan ticaret anlamalar neticesinde, ehirlerdeki iktisad hayat
deimi ve buralardaki canllk Hristiyan semtlerine gemiti. Eski zengin Trk tccarlarnn yerini, ithalata
dayal eya satan gayr-i mslim tccarlar almt. Osmanl ynetiminin ald siyas kararlar da bu snfn
menfaat ve zenginliini korumak ynnde olunca, Mslmanlarla gayr-i mslim tebaa arasnda bir eitlik sz
konusu olmad gibi, durum tamamen gayr-i mslimlerin lehine bir hl almt (Tuncer Baykara, Tanzimatta
ehir ve belediye, 150. Ylnda Tanzimat, yay. haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara 1992, s. 279-280).
125
Necati avdar, Tarihte Trk-Ermeni Mnasebetleri ve Baz Yayn Organlarnda Ermeni Meselesi (1878-
1925), Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Krkkale 2001, s. 20-21.
23
Devletinde yaanan bu liberal hareketin kendilerine de sirayet etmesinde korkarak, fermana

kar cephe aldlar. Avusturya tepkisini Babliye bir tavsiye eklinde bildirirken, Rusya bu
durumu Osmanlnn i ilerine karmak iin bir frsat bildi126 ve hmisi olduu Ortodoks
aznln ikyetleri dorultusunda yeni ayrcalklar tannmas konusunda arac oldu.
Buna karlk ngiltere de 1845 ylnda Kudste at Protestan kilisesinden sonra
1846 ylnda stanbulda bir Protestan Cemaati dare Heyeti kurdu. Daha sonra bu heyet
bir fermanla Ermeni Protestan Milleti olarak tannd (1850). Amerika ve Almanyann da
ie karmasyla Protestan misyonerler Osmanl topraklarnda faaliyete baladlar. Bu
misyonerlerin yapt dil ve tarih almalar, Ermeni milliyetiliini krklemeye balad127.
1853 ylnda balayan Krm harbi, Hristiyan aznlklarn ve bu arada Ermenilerin
ayrcalklarn arttrmak isteyen ngiltere, Fransa ve Avusturya iin iyi bir frsat oldu. Ad
geen devletler, Rusya ile yaplan bu savata Osmanl Devletini desteklemelerinin karl
olarak, sava sonunda toplanan Paris Konferans ncesinde baz isteklerde bulundular. Buna
mukabil, Osmanl Devleti Avrupa devletler ailesine katlacakt. stekte bulunduklar konu ise
Hristiyanlara daha fazla haklar tannmas noktasnda dmleniyordu128. Bu konuda srarc
davranan ngiltere, Fransa ve Avusturya, Krm harbinin sonlarna doru Viyanada bir araya
gelip, gelecek bar grmelerini mzakere etmiler ve bar antlamasna bu konuyla ilgili
bir madde konulmasna karar vermilerdi (1 ubat 1855). Neticede Babli, batl devletlerin
istekleri dorultusunda hazrlanan Islahat Fermann, Paris Bar Konferans devam ettii
srada, iln ettiini aklad (28 ubat 1856). Fakat bu ilnla sadece hkmranlk haklarn
grnte kurtarm oluyordu. Gerekte ise, Osmanl tebaas olan Hristiyan unsurlarn
himayesi ve onlar hakknda karar verme yetkisi Avrupal devletlere gemi oluyordu.
Amac Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda din, vergi, askerlik, devlet memuru
olabilme ve eitim gibi konularda, grnen farklar ortadan kaldrarak onlar kaynatrmak ve
bir Osmanl toplumu yaratmak olan Islahat Ferman, Tanzimat Fermanndan daha geni
olarak u maddelerden oluuyordu:
Tebaann can ve mal, rz ve namus masunluu; kanun nnde eitlik; ahsn ve
topluluun tasarruf hukuklarna sayg; devlet hizmetlerine ve askerlik devine btn tebaann
kabul; baz snrlar iinde mezhep ve mill eitim hrriyeti; vergiler hususunda eitlik,
iltizam uslnn kaldrlarak verginin dorudan doruya alnmas; mahkemelerde ahitlik
hususunda eitlik; tebaann mahkemeler huzurunda hkm giymesinden sonra idam veya af
126
B. Tanr, Ayn eser, s. 94-95.
127
N. avdar, Ayn tez, s. 22.
128
B. Tanr, Ayn eser, s. 95.
24
hususunun padiahn haklar cmlesinden olduu; mahkemelerin ak olmas ve ilmlarn

yaynlanmas; sulu mlklerinin msadere uslnn kaldrlmas; hapishane usl ve
nizamlarnn insanlk kaidelerine daha uygun bir ekilde tutulmas; ticaret, ceza ve cinayet
davalar iin karma mahkemelerin kurulmas, bu mahkemelerde yrtlecek haklar ve ceza
kanunlaryla mahkeme usllerinin dzenlenmesi; Mslman olmayan topluluklarn din
ynnden olan imtiyazlar muhafaza edilerek, dier imtiyazlarnn incelenmesi ve
deitirilmesi; patrikhanelerin veya Mslman olmayan meclislerin, baz hallerde, hukuk
davalarnda sahip olacaklar salahiyetlerin teyidi; ad geen meclisler tarafndan vilayet ve
nahiye meclisleriyle Ahkm- Adliye meclisinde z bulundurulmas; resm yazlarda
Hristiyanlar iin hakaret mns tayan tbirlerin kullanlmamas; rvetin kaldrlmas,
irtikb ve ihtilsn kaldrlmas iin kanunun iddetle yrtlmesi.129
Islahat Ferman, Paris Bar Antlamas (1856)nn 9. maddesinde yer ald. Bylece
Osmanl Devleti Rusyann Ortodokslar himaye etmesi dolaysyla yapt ve galip geldii
Krm harbinden sonra, bu antlama ile bu kez Avrupal byk devletlerin tm gayr-i
mslimler zerine koruyuculuuna msaade etmi oluyordu130.
Islahat Fermannn getirdii vicdan hrriyeti prensiplerine gre artk Hristiyan
halka mezhep deitirme serbestlii tannyordu. Bu durum zellikle Protestan misyonerlerin
ilerini kolaylatrd ve Protestan kilisesi ile Protestan kolejinin propagandas sonucunda pek
ok Ermeni bu mezhebe gemeye balad. Bundan sonraki srete ngilterenin himaye
edebilecei bir Protestan topluluk meydana geldi131.
Tanzimat Fermanndaki ana haklara, eitlik esasn ekleyen Islahat Ferman, gayr-i
mslim tebaa lehine koyduu hkmler sebebiyle Mslman halk memnun etmedi132.
Fermann en ok gayr-i mslimleri honut etmesi gerekirken, durum sanlann aksine bir tepki
yaratt. Zira Rum papazlar cemaatleri zerinde yaplacak slahat ile yetkilerinin
snrlandrlacan ve artan devlet otoritesi ile kendilerine verilmekte olan caize ve atiyyelerle
artk kolayca zengin olamayacaklarn anlamlard. Esnaf, tccar ve kyl Rumlar da
ykml olacaklar askerlik hizmetini, kendilerinde vatandalk hissi mevcut olmadndan,
ileri iin byk bir engel sayyorlard. Yahudiler ile Ermeniler de ayn konulardan
ikyetiydiler. Ayrca bu fermann, yapmakta olduklar bol kazan salayan ilerini nasl
etkileyeceini de merak ediyorlard133.
129
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V, Ankara 1988, s. 250-251.
130
Ayn eser, VI, s. 6-7.
131
132
Hamza Erolu, Trk nklp Tarihi, stanbul 1982, s. 55.
133
E. Z. Karal, Ayn eser, VI, s. 10-11.
25
Tm bunlara ramen, Tanzimat Fermannda Trk-Mslman halka tannmayan

anayasal gelime, Islahat Fermannda Hristiyanlarn millet olma srelerine balang
tekil etti. Yani bu ferman onlarn bamszlk bildirisi olarak gsterilebilir134.
Islahat Fermanndan sonra valilik, genel mfettilik, elilik ve bakanlk gibi st
dzey grevler almaya balayan Ermenilerde, uluslama ve laikleme hareketleriyle birlikte,
topraa dayal bamsz bir devlet kurabilme fikri olumaya balad135.
Tanzimat ve Islahat fermanlaryla kendilerine tannan ayrcalklar arttran, siyasal ve
sosyal ynden rgtlenmeye balayan Ermeniler, nihayet 1863 ylnda cemaatlerine ait bir
nizamnme kartmay baardlar.
Daha 1850 ylnda bir nizamnme dzenlemek zere encmen kuran Ermenilerin bu
abas 1857, 1859 ve 1860 yllarnda patrikhanede toplanan meclislerce tartlm ve sonunda
bir Ermeni Millet Nizamnmesi hazrlanmt. 29 Mart 1862 tarihinde hkmet tarafndan
onaylanan136 bu nizamnme 1863 ylnda yrrle girdi. 99 maddeden oluan nizamnme ile
20si stanbul ruhbanndan, 40 taradan ve 80i stanbuldan olmak zere toplam 140 yeli
bir meclis kurulmas kararlatrld. Mevcut olan 14 yeli din meclis ile 20 yeli siyas meclis
korunmakla birlikte, bunlarn yeleri mill meclis tarafndan seilecekti. Patriin seimi de
ayn meclis tarafndan gerekletirilecekti. Bu durumdan anlalyor ki Ermeni Millet
Nizamnmesi, seme hakkn millete tanmakla patriin yetkilerini mutlak olmaktan
kararak, onlar Ermeni milleti ile paylatryordu137. Bundan sonra, Ermenilerle patrik
arasnda bir anlamazlk ve mcadele balad.
Ermeniler anayasa olarak nitelendirdikleri bu nizamnme ile ayn zamanda bir
Tekilt Kanunu na da kavuuyorlard. Bu kanunla eitim, salk, evkaf, vergi ve ksmen
adalet ilerinin yrtld komisyonlar kuruluyordu138.
Yaanan tm bu gelimelerde XIX. yy.da Osmanl Devletinde yaayan gayr-i
mslimlerin etkilendii milliyetilik ve sosyalizm gibi ideolojilerin pay byktr. Her
milletin kendi sosyalizmini gelitirdii bu devrede Ermeniler de yeniliki fikirlerle hareket
etmeye baladlar. Bu hususta merkez ittihaz ettikleri stanbulda ve Anadolunun eitli
blgelerinde lik ve modern eitim kurumlar atlar. Edeb eserlerinde din temalarn yerini
artk dnyev konular ald. Bu konular arasnda fakirlerin smrlmesi, materyalizm,
134
B. Tanr, Ayn eser, s. 97.
135
136
137
138
26
stanbullu zengin Ermenilerin yobazl, ahlak yozlama ve toplumsal yabanclama sorunlar

bulunuyordu.
Ermeniler arasnda yaanan bu byk deiiklikte, Avrupann eitli lkelerinde
eitim grerek geri dnen Ermeni aydnlarnn rol byktr. Ermeni aydnlar sayesinde dilde
sadeleme yaanarak yaz dilinde klasik Ermeniceden (krapar) halkn kulland gndelik
dile (aharapar) geildi.
XIX. yy.da stanbulun Ortaky ve Beyolu gibi semtlerinde yaplan salon
toplantlarnda Ermeni yazar, air ve sanatlar, dnemin mill meseleleri, edeb, sanatsal
konular hakknda fikir al-veriinde bulunuyor, iir, mzik, sylei gibi megalelerde
bulunuyorlard. Hem Osmanl Devleti hem de cemaatleri iin alan byk Ermeni aileleri
de, Ermeni milletinin ilerlemesi, Batllamas, aydnlanmas yolunda okullar ap kltrel
projeleri destekliyorlard.
Ermeniler arasnda yaanan bu sosyal ve kltrel gelimeler, onlarn siyasal
grlerini de etkilemiti. XIX. yy.da Ermeniler arasnda yaygnlaan siyasal dnceler
liberalizm, milliyetilik, sosyalizm ve feminizm oldu139.
139
Arus Yumul, Rfat N. Bali, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinde siyasal dnceler, Modern Trkiyede Siyas
Dnce, I, stanbul 2003, s. 362-364.
27
II. BLM
VLYT-I STTE (Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Elaz, Sivas, Van)DE
ERMENLER
A. Vilyt- Sittenin Mlk Taksimat ve Ermeniler

XIX. yy.n sonlarna doru kullanlmaya balanan Vilyt- Sitte tbiri, 93 Harbi
(1877-1878 Osmanl-Rus Sava)nden sonra Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan
Ayastefanos Antlamas (3 Mart 1878) ile ortaya kmtr. Sz konusu antlamann 16.
maddesi, Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Mamuretl-Aziz, Van ve Bitlis vilayetlerinden oluan
Dou Anadolu Blgesinde Ermeniler lehine slahat yaplmas ile ilgilidir. Bu tarihten sonra,
zikredilen bu vilayetler Vilyt- Sitte olarak adlandrlmtr140.
XIX. yy. sonlarnda Vilyt- Sittenin sosyo-ekonumik durumu pek iyi deildi.
Blgedeki mevcut yollar ulam ve nakliyata msait olmadndan, retilen hububat ve
benzeri rnler pazarlara ancak kan srtnda ve oseler kullanlarak nakledilebiliyordu.
Ulatrmadaki bu zorluk nakliyatn pahal olmasna, mahsln deerinin dmesine ve rekabet
ortamnn ortadan kalkmasna yol ayordu. artlarn bu arl ise blgede ticaretin
gelimesine ve gelirlerin artmasna en byk engeldi. Vilyt- Sittede karlalan
glklerden bir dieri de mahall idarelerde grlen bozukluklard. Bu bozukluklar,
vilayetlerin gelir ve giderlerinde grlen dengesizlikler, vergilerin zamannda toplanamamas,
memur maalarnn zamannda ve yeterli miktarda denememesinden kaynaklanyordu. Yllk
geliri 123 milyon kuru olan Vilyt- Sittenin 1883-1896 yllar arasnda toplanamayan
vergi geliri 276 milyon kurua ulayordu. Esasnda blgede mkellef bana den vergi
miktar 30.000 kuruu amyordu. Mkelleflere ar gelmeyecek bu miktar, Vilyt- Sittede
halkn genelinde grlen yoksulluk nedeniyle tahsil edilemiyordu. Anadolu Islahtn tefti
greviyle blgede bulunan ve durumu merkeze raporlar hlinde sunan Ahmet kir Paa,
buralardaki Mslman ahalinin gayr- mslim ahaliden daha kt hayat artlarna sahip
olduunu, durumlarnn iyiletirilmesi iin de gayr- mslimlerden daha fazla slahta muhta
olduklarn belirtmitir141. Vilyt- Sittedeki Mslman ahali XIX. yy. boyunca blgenin
huzurunu byk lde sarsan Ermeni isyanlarna ek olarak, yukarda saylan zorluklarla da
mcadele etmek zorunda kalmtr.
140
lhan Gedik, Vilyt- Sittede Demografik Durum, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1985, s. 1.
141
Ali Karaca, Anadolu Islaht ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s. 79-82.
28
Vilyt- Sittede meydana gelen Ermeni isyanlarndan nce, blgenin idar taksimatna
ve vilayetlerin hangi kazalar kapsadna ksaca bakmakta yarar vardr.
1. Erzurum Vilayeti
Erzurum vilayeti 93 Harbinden nce, 1871 ylnda 7 sancak ve 42 kazadan oluuyordu.
Bu sancaklar, 7 kazal merkez Erzurum sanca, 12 kazal Van sanca, 4 kazal Kars sanca,
5 kazal Bayezid sanca, 4 kazal ldr sanca, 4 kazal Mu sanca ve 6 kazal Erzincan
sanca idi. 93 Harbinden sonra imzalanan Berlin Antlamas (13 Temmuz1878) ile Artvin,
Batum, Oltu, enkaya, Olur, Ardahan, Kars ve Sarkam Ruslara, Hatur Blgesi de rana
brakld. Bu toprak kayplarnn ardndan Erzurum vilayetinin taksimat u ekilde deiti
(1882 ylna gre): 6 kazal merkez Erzurum sanca, 4 kazal Bayburt sanca, 4 kazal
Bayezid sanca, 3 kazal Erzincan sanca. 1895 ylna gelindiinde ise vilayet Erzurum,
Erzincan ve Bayezid sancaklar ile bunlara bal 19 kazadan olumaktayd142.
XVII. yy.da byk, kalabalk ve ticaret merkezi olma zelliinden dolay zengin bir
ehir olan Erzurum vilayetinde, 7 Ermeni mahallesi bulunuyordu. ehrin nfusu XIX. yy.da
byk deiikliklere uramtr. J. Branta gre, 1827 ylnda vilayetin toplam nfusu 130.000
olup bu rakamn 20-25.000i Ermeni idi. Bununla birlikte nfusun ekseriyetini Trkler
oluturuyordu. 1828 ylnda Ruslarn igline urayan ehirde, bu iglden sonra byk bir
nfus kayb yaand. Erzurumdan ok sayda Trk nfus da g etmekle birlikte, Ruslar 1829
ylnda geri ekilirken blge Ermenilerinin byk bir ksmn, zellikle de sanayi erbabn,
beraberlerinde gtrp Gney Kafkasyaya yerletirdiler. Bu istildan sonra Erzurum eski
parlak gnlerine geri dnememitir. 1828-29 Osmanl-Rus savanda ilk kez Ruslarla ibirlii
yapan Ermeniler 1878 ylndan sonra bu defa Erzurumu kapsayan muhtar bir Ermeni yurdu
iin harekete getiler. Bu amala Erzurumda 1882 ylnda Silahlar cemiyeti kuruldu. Yine
burada bulunan Ermeni Sanasaryan (Sansariyan) Mektebi143 de ayrlk faaliyetlerin
yrtld bir fesat yuvas durumundayd. Ermeni komitecilerinin en nemli
merkezlerinden olan Erzurumda, bu komitecilerin kard pek ok kargaalk ve isyan
hareketi vuku bulmutur144.
142
. Gedik, Ayn tez, s. 12-15.
143
Bkz. II. Blm, Ermenilerin Eitim mknlar.
144
Besim Darkot-Mkrimin H. Yinan-Halil nalck, Erzurum, A, IV, s. 342, 356.
29
2. Sivas Vilayeti
Sivas vilayeti 1877-78den nce merkez Sivas, Amasya ve Karahisar- ark olmak
zere 3 sancaktan mteekkildi. Vilayetin H. 1295 (M. 1878) ylnda sancak says
deimezken, H. 1308 (M. 1890-1891) ylnda 4 sancak ve 26 kazas bulunuyordu. Bunlar; 9
kazal merkez Sivas sanca, 4 kazal Tokat sanca, 8 kazal Amasya sanca ve 5 kazal
Karahisar- ark sanca idi. H. 1328 (M. 1910-1911) ylna gelindiinde ise 11 kazal
merkez Sivas sanca, 7 kazal Amasya sanca, 5 kazal Karahisar- ark sanca ve 5 kazal
Tokat sancandan meydana gelen Sivas vilayeti 78 nahiyeye de sahipti145.
Sivas vilayetinde toplam nfusun yaklak % 11ini oluturan Ermenilerin byk ksm
ehirlerde meskndu. Suehri ve Grne ek olarak, Tonus, Hafik, Divrii, Karahisar, Tokat,
Amasya ve Merzifon ounlukta olduklar kazalard. Sanayi ve ticaret yoluyla geimlerini
salayan Ermeniler bu vilayette de Trklerden daha iyi vaziyette idiler146.
3. Diyarbakr Vilayeti
Diyarbakr vilayetine baktmzda, H. 1293 (M. 1876-1877) ylndan nce vilayet 5
sancak, 27 kazadan meydana gelmekteydi. Bunlar; Diyarbakr sanca, Mamuretl-Aziz
sanca, Malatya sanca, Siirt sanca ve Mardin sanca ile bunlara bal kazalard.
1293ten sonra vilayetin sancak says Diyarbakr sanca, Mardin sanca, Malatya sanca
ve Siirt sanca olmak zere 4e, kaza says da 19a dt. H. 1316 (M. 1898-1899) ylnda 3
sancakl ve 10 kazal bir vilayet olan Diyarbakr, H. 1328 (M. 1910-1911) ylnda yeniden 4
sancak ve 15 kazaya sahip olmutur. Bunlar da; 5 kazal merkez Diyarbakr sanca, 5 kazal
Mardin sanca, 3 kazal Siverek sanca ve 2 kazal Ergani sancadr147.
XIX. yy.n balarnda Diyarbakr vilayetinin 4/5 gibi nemli bir ksmn Mslman
Trkler, 1/5lik ksmn ise Hristiyan gruplar ve Museviler tekil etmekteydi. Bu 1/5lik
ksm ierisinde Gregoryen ve Katolik Ermeniler de bulunuyordu. Gayr-i mslim nfus
ierisindeki Ermeniler bazen Mslmanlarla ayn mahallede, bazen de ayr mahallelerde
ikamet ediyorlard. Buna gre, XIX. yy.da Diyarbakrda 65 Mslim, 13 zmm mahallesi
bulunuyordu. 42 mahallede ise Mslmanlarla gayr-i mslimler bir arada yayorlard. Genel
olarak Ermenilerin Mslman halkla mnasebetleri olduka iyi olup herhangi bir anlamazlk
hlinde, dier unsurlar gibi dava aabilme hakkna sahiptiler. Ermenilerin Diyarbakrda
kendi murahhaslar olup bunlar kilise veya manastrlarnda tam bir serbestiyet ve gven
145
146
Bayram Kodaman, XX. Yzyl banda Sivas vilayeti (1901), X. Trk Tarih Kongresine Sunulan
Bildiriler, Ankara 1993, s. 1861.
147
30
ierisinde ayin ve ibadetlerini yerine getiriyorlard. badetlerine karlmas durumunda ise

devlet olaya derhal mdahale ediyordu. Gerektiinde ibadet yerlerini tamir ettirme imknlar
da vard148.
4. Mamuretl-Aziz Vilayeti
H. 1293 (M. 1876-1877)ten nce Diyarbakr vilayetine bal bir sancak olan
Mamuretl-Aziz vilayeti, H. 1312 (M. 1894-1895) ylnda 4 kazal merkez sanca, 5 kazal
Malatya sanca ve 6 kazal Dersim sancandan olumaktayd. H. 1325 (M. 1907-1908)
ylnda merkez sancaa bal kaza says 1 artan vilayet, H. 1328 (M. 1910-1911) ylnda 6
kazal merkez sanca, 5 kazal Malatya sanca ve 6 kazal Dersim sancandan
mteekkildi149.
Ermeniler Mamuretl-Azizde devletin kendilerine salad imknlar ve tand
imtiyazlar sayesinde gerek madd ynden gerekse sosyal ynden olduka gelimiler,
mreffeh bir hayat srmeye muvaffak olmulard. Toplam vilayet nfusunun ancak % 10unu
oluturan Ermeniler, Trk ahaliyle gayet iyi komuluk ilikilerine sahiptiler. altklar
balca meslek dallar ziraat, ticaret, terzilik, ayakkabclk ve kuyumculuk olan Ermeniler,
dier unsurlara gre daha iyi bir gelir elde ediyorlard. Eitim olanaklar da Trklere oranla
olduka gelimi olan Ermeniler en iyi okullarda okuduklarndan, aralarnda okuma-yazma
bilenler fazlayd. Bu halleriyle pek oklar devlet kademesinde kendilerine nemli grevler
bulabilmilerdir150.
5. Bitlis Vilayeti
1877-78 Osmanl-Rus harbinden sonra vilayet olarak tekil edilen Bitlis, H. 1310 (M.
1892-1893) ylnda 4 sancak ve 17 kazay, H. 1322 (M. 1904-1905) ylnda da 4 sancak ve 13
kazay kapsyordu. H. 1328 (M. 1910-1911) ylnda Bitlis vilayeti 4 kazal merkez Bitlis
sanca, 5 kazal Mu sanca, 5 kazal Siirt sanca ve 3 kazal Gen sancandan meydana
gelmekteydi151.
Bitliste, Osmanl idaresinde Trkler, Ermeniler ve dier unsurlar bir arada ve huzurlu
bir hayat srmekteydiler. XVII. yy.dan itibaren balayan misyoner faaliyetlerine karn, tm
mezheplere ait din vecibeler kiliselerde serbeste yaplabilmekteydi. Fakat zellikle yabanc
148
brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara 1995, s. 116, 118, 262-
263.
149
150
Ergnz Akora, Tanzimattan mill mcadeleye Harputta Ermeniler ve faaliyetleri (18391922), Dn ve
Bugnyle Harput Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Elaz 1999, s. 128.
151
. Gedik, Ayn tez, s 25-27.
31
devletler tarafndan desteklenen ve Ermeni milleti arasnda kabul gren komite faaliyetleri,
Bitlisteki bu huzur ve gven ortamn sarsmt. XIX. yy.n sonlarndan itibaren Ermeni
komitelerinin sebep olduu anari ve katlimlar, blgeyi byk bir zarara uratmt.
zellikle I. Dnya Savann sonlarnda Ermeni etelerinin yapt tahribat ile bu zarar
gittike artm, nfus azald gibi sanayi faaliyetleri de ortadan kalkmtr152.
6. Van Vilayeti
H. 1293 (M. 1876-1877) ylndan nce Erzurum eyaletinin bir sanca olan Van, tpk
Bitlis gibi 93 Harbinden sonra vilayet olmutur. H. 1293 ylnda vilayet, Van ve Mu
sancaklar ile bu iki sancaa bal 18 kazadan oluuyordu. H. 1322 (M. 1904-1905) ylnda, 5
kazaya sahip Van merkez sanca ile 4 kazaya sahip Hakkri sanca eklinde olan vilayet
taksimi, H. 1328 (M. 1910-1911) ylnda da deimemitir153.
Dier vilayetlerde olduu gibi Vanda da sanayi ve ticaret ile devlet memurluklarnn
ou Ermenilerin elindeydi. Mslmanlar daha ziyade iftilik ve hayvanclkla urarken,
ticaret ve sanayi ilerinde Ermenilerin himayesinde alyorlard. Burada rahat ve huzurlu bir
hayat sren Ermenilerin bu rahat, komitecilerin blgede rgtlenmesiyle bozulmaya yz
tutmutur. Ermeni komiteleri, dier yerlere gre Van vilayetinde daha kuvvetli idiler. Zira
ran ve Kafkasya yoluyla blgeye giren ok sayda silah ve cephane, burada dzenli bir ihtill
tekiltnn kurulmasna vesile olmutu. Ayrca blgenin snrda olmas, isyanclarn ynetim
tarafndan kontrol edilmesini gletiriyordu. Yabanc devletlerden destek alnmas
konusunda da sknt ekmeyen Ermeni komiteciler, tm bu nedenlerden dolay, blc
faaliyetlerini Vanda younlatrmlard154.
B. Ermenilerin Sosyo-Ekonomik Durumlar

1. Vilyt- Sittede Ermeni Nfusu
Milliyeti hareketlerin ortaya kmasyla birlikte, stratejik ve siyas olaylarda nfus
younluu meselesi olduka nem kazanmtr. Bu neme paralel olarak, nfus saymlar ve
istatistikleri siyas, sosyal ve ekonomik iddialar desteklemek, stnlk, ayrcalk ve
bamszlk elde etmek amacyla kullanlr olmutur155.
152
Besim Darkot-Mkrimin H. Yinan, Bitlis, A, II, s. 660.
153
154
Bekir Kolar, Tarihte Van (XVIII.-XIX. Yzyllar), Van Kt, Ankara 1993, s. 121, 125.
155
Sleyman Beyolu, Osmanl Devletinde Ermeni nfusu, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim (zel say),
say 38 (Ankara 2003), s. 55.
32
Bu amala, Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilerin nfusu hakknda

birbirinden farkl rakamlar ne srlmtr. Rakamlarn farkll, meseleye taraf olanlarn
bak asna ve karlarna gre deiiyordu. rnein Ermeniler, szde anavatan saydklar
Dou Anadoluda nfusa ounluu oluturduklarn ispatlamak iin, mevcut saylarn
olduundan fazla gsteriyorlard. Bu abann en byk destekileri de, patrikhane istatistikleri
ve Ermeni yazarlarn kaleme aldklar eserlerdir. Ermeniler dnda kalan dier yabanc
yazarlar konuya daha tarafsz yaklamalarna ramen birbirleriyle elikiye dmekten
kurtulamamlardr.
Bu hususta en gvenilir veriler arasnda, Osmanl Devletinin resm nfus saym
sonular ve vilayet salnmelerindeki nfus bilgileri yer almaktadr. Zira Osmanlda nfus
saym teden beri var olup, Ermenilerde olduu gibi XIX. yy.da ortaya km bir olay
deildi.
Nitekim Osmanl Devletinde daha ilk dnemden itibaren tahrir denilen saymlar
yaplmakta ve bununla ilgili defterler tutulmaktayd. Bu saymlar, yalnzca yeni fethedilen
blgelerde deil, daha nceden Osmanl snrlarna katlm blgelerde de belirli aralklarla
yaplyordu. Fakat bu tahrirler, mevcut nfusu saymak veya baz istatistik bilgiler elde etmek
iin deil, idar, mal ve asker zaruretleri gidermek, lkenin var olan gelir ve vergi
kaynaklarn tespit etmek amacyla yaplyordu156. Bu nedenle sadece vergi mkellefi
mslman ve gayr-i mslim erkek nfus saylyordu.
Osmanl Devletinde, Anadolu ve Rumelide ayn anda ve modern anlamda ilk nfus
saym, Sultan II. Mahmud dneminde yapld. Yenieri ocann lavedilmesinden sonra,
ihtiya duyulan vergi ve asker kaynaklarn belirlemek iin yaplan bu saymda, yalnzca
erkekler sayld ve saym din esasna gre yapld157. Bu saymdan elde edilen genel toplama
ait bilgiler u ekildedir158:
Tablo 1: Osmanl Devletinde yaplan ilk resm nfus saym sonular.

SLAM RUM KIPT YAHUD ERMEN TOPLAM
RUMEL 513.448 811.546 29.532 11.674 3.566 1.369.766
ANADOLU 1.983.027 366.625 7.143 5.338 16.743 2.383.876
GENEL 2.501.425 1.178.171 36.675 17.012 20.309 3.753.642
TOPLAM
156
Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 1999, s. 127128.
157
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V, Ankara 1988, s. 155.
158
Ayn yazar, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara 1997, s. 215.
33
Kadn nfusun saylmamasna ramen 1831 saym, Osmanl mparatorluunda yaplan

ilk genel nfus saym olmas bakmndan nemlidir. Sultan II. Abdlhamidden itibaren ise
devlet, eitli tarihlerde mevcut nfusu tespit etmek amacyla tahrirler yaptrmtr. Erkeklerle
birlikte kadnlarn da sayld ve gayr-i mslim nfusun mezheplerine gre ayrld bu
tahrirler, daha gvenilir ve geerli kaytlardr. Ermeni meselesi ile ilgili olarak, ncelikle
bavurulmas gereken bu nfus saym ile ilgili belge ve tablolardr.
Osmanl nfus verileri ile ilgili bavurabileceimiz dier bir kaynak da vilayet
salnmeleridir. Trke ifadesi ile yllk demek olan salnmeler, ait olduklar vilayetlerin
idar tekiltn, memur listelerini, tarihini, corafyasn, ticaretini, madenlerini ve istihsalini
olduu kadar, nfus bilgilerini de ihtiva eder159.
Bilindii zere Ermeniler, 187778 OsmanlRus savandan sonra iki taraf arasnda
balayan grmelere gizli bir heyet gndererek, kendilerine Dou Anadoluda bir muhtariyet
verilmesini istediler. Ermeni patriinin de abasyla Ruslar, bu grmelerin sonunda
imzalanan Ayastefanos Antlamasna Ermenilerle ilgili bir madde koydu. Fakat bu antlama
ngilterenin itirazlar nedeniyle yrrle giremeyince, bar artlarnn yeniden
dzenlenmesi iin Berlinde bir kongre topland. Bu kez Ermeniler kongreye bir nfus
istatistii ile katldlar. Ermeni patriklii tarafndan hazrlanan bu istatistie gre, Osmanl
topraklarnda 3 milyon Ermeni yaamakta, bunun 2 milyonu ise Erzurum, MamuretlAziz,
Diyarbakr, Bitlis, Sivas ve Vandan oluan 6 Dou Anadolu vilayetinde bulunmakta idi.
Kongreye katlan devletler Ermenilerin bu mbalaal rakamlarna itibar etmediler. Fakat
ngilterenin de gayretleriyle, Ayastefanos Antlamasnn Ermenilerle ilgili 16. maddesi
Berlin Antlamasnn 61. maddesi olarak deitirildi160.
Ermeni patrikhanesinin, Dou Anadoluda Ermenilerin bamszln desteklemek
amacyla, istatistik hazrlama almalar 1878den sonra da devam etmitir. Bu dorultuda,
1882161, 1912162 ve 1913163 yllarna ait olduu ileri srlen nfus verileri hazrlanmtr.
159
Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986, s. 299; Sal-nme, A, X, s. 135.
160
Cevdet Kk, XIX. asrda Anadoluda Ermeni nfusu, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumuna
Sunulan Bildiriler, zmir 1983, s.7778.
161
Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar Trnak,
stanbul 2003, s.95.
162
Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul 1998, s. 47.
163
Justin McCarthy, Osmanl Ermeni nfusu, Osmanlnn Son Dneminde Ermeniler, Ankara 2002, s. 80.
34
Tablo 2: Patrikhane istatistiklerine gre Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu

(1882 yl)
Vilyt- Sitte Asya Avrupa
Van 400.000 Adana 280.000 stanbul ve
Bitlis 250.000 Halep 100.000 evresi 135.000
Diyarbakr 150.000 Trabzon 120.000 Edirne 50.000
Erzurum 280.000 Bursa 60.000 Dier blgeler 10.000
Harput 270.000 Aydn 50.000
Sivas 280.000 Ankara,Konya
ve Kastamonu 120.000
Suriye,Musul,
Badat,Beyrut
ve Basra 40.000
zmit (sancak) 65.000
Toplam 1.630.000 835.000 195.000
Genel Toplam 2.660.000
Tablo 3: Patrikhane istatistiklerine gre Vilyt- Sitte nfusu (1912 yl)

Erzurum Van Bitlis Harput Diyarbekir Sivas Toplam
Trk 240.000 47.000 40.000 102.000 45.000 192.000 666.000
erkes 7.000 - 10.000 - - 45.000 62.000
ranl 13.000 - - - - - 13.000
Laz 10.000 - - - - - 10.000
ingene - 3.000 - - - - 3.000
Yerleik Krt 35.000 32.000 35.000 75.000 30.000 35.000 242.000
Gebe Krt 40.000 40.000 42.000 20.000 25.000 15.000 182.000
Kzlba 25.000 - 8.000 80.000 27.000 - 140.000
Zaza 30.000 - 47.000 - - - 77.000
Yezidi 3.000 25.000 5.000 - 4.000 - 37.000
Ermeni 215.000 185.000 180.000 168.000 105.000 165.000 1.018.000
Nesturi,Yakubi - 18.000 15.000 5.000 60.000 25.000 123.000
ya da Keldani
Rum ve dier 12.000 - - - - 30.000 42.000
Hristiyanlar
Toplam 630.000 350.000 382.000 450.000 296.000 507.000 2.615.000
35
Tablo 4: Patrikhane istatistiklerine gre Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu

(1913 yl)
Vilyt- Sitte Ermeni Nfusu Dier ller Ermeni Nfusu
Sivas 204.472 stanbul 163.670
Bitlis 218.404 Edirne 30.316
Diyarbakr 106.867 Hdavendigar 118.992
Van 110.897 Aydn 21.145
Erzurum 202.391 zmit 61.675
Mamuretl-Aziz 124.289 Kastamonu 13.461
Trabzon 73.395
Ankara 135.869
Konya 20.738
Adana 119.414
Halep 189.565
Toplam 967.320 948.240
Genel Toplam 1.915.560
Fakat sz konusu bu nfus verileri geree uygun olmaktan olduka uzak olup rakamlar
olduka abartl ve objektiflikten uzaktr. Zira ilk tabloya baktmzda, sadece Ermenilerin
nfusunu gryoruz. Oysa Osmanl Devletinde Ermenilerin dnda, bata Mslmanlar
olmak zere daha pek ok unsur yaamaktayd. Karlatrma yapabilmemiz iin dier din ve
milletten olan insanlarn da says verilmeliydi.
kinci tabloda ise patrikhane yalnzca Vilyt- Sitteye ait nfus verileri vermekle
yetinmi ve dier blgelere hi deinmemitir. Ayrca Mslmanlar, erkez, Lz, Kzlba,
Zaza gibi kastl olarak alt gruplara ayrlarak, Trklere ait rakamlar dk tutulmutur. Buna
ek olarak, Ermeni din grevlileri Mslman nfusu saymak yetkisine sahip deillerdi. Bu
durumda, onlarn Mslmanlar iin verdii rakamlar, bir tahminden teye gidemez.
Durumu daha iyi anlayabilmek iin, Ermeni Patrikhanesinin Vilyt- Sitteye ait
olduunu iddia ettii yla ait verileri karlatrmakta fayda vardr.
Tablo 5: Ermeni Patrikhanesinin 1882, 1912, 1913 yllarna ait, Ermeni nfusunu
gsteren nfus verilerinin karlatrlmas.
Vilyt- Sitte 1882 Yl 1912 Yl 1913 Yl
Van 400.000 185.000 110.897
Bitlis 250.000 180.000 218.404
Diyarbakr 150.000 105.000 106.867
Erzurum 280.000 215.000 202.391
Mamuretl-Aziz 270.000 168.000 124.289
Sivas 280.000 165.000 204.472
Toplam 1.630.000 1.018.000 967.320
36
Yukardaki tabloda, 1882den 1912ye kadar geen 30 yllk srede Vana ait Ermeni
nfusunda grlen % 54lk bir azalma gze arpar. 1895-96 yllarnda yaanan karklk
dneminde Ermenilerde de can kayplar olmakla birlikte, bu kadar yksek oranda lm
hadisesinin gereklemesi imknszdr. Belirtilen tarihlerde Vandan darya yaplm ciddi
bir Ermeni g de vuku bulmadna gre, patrikhane rakamlarnn gvenilirlii
azalmaktadr. Ayrca patrikhanenin 1882 ve 1912 yl iin verdii saylar, Osmanllarn
vilayet snrlar esas alnarak hesaplanm deildir. Bu hesaplama yaplrken, Ermenilerin
kalabalk olarak bulunmad yerler (Van vilayetinde Hakkri; Bitlis vilayetinde Siirtin
gneyi; Diyarbakr vilayetinin gneyi; Harput vilayetinde Malatyann gneyi; Sivas
vilayetinin kuzeybats ile bats) saym d braklarak, Ermeni nfus younluu
drlmemek istenmitir164.
Tabloda da grlecei gibi, Ermeniler iin ngrlen nfus, nceki yllara gre srekli
bir d halindedir. Anlalan patriklik ya 1878de Vilyt- Sittede 2 milyon Ermeni
yaad yolundaki iddiasnn tutarszln idrak edip geri adm atm, ya da Osmanl
Devletinde her geen yl daha fazla Ermeni katledildii ynnde bir fikir uyandrmaya
almtr. Akas her iki k da yanl ve mesnedsiz olmasna karlk, Dou Anadoluda
bamsz bir Ermeni devleti kurulmas siyasetine uygun dmektedir.
Patrikhanenin yansra Ermeni yazarlar da Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin
saysn fazla gstermekte srarc davranmlardr. Hovannisian, Osmanl Devletindeki
Ermenilerin 1914ten nce 2 milyondan az, fakat 1,5 milyondan fazla olduunu ifade eder.
Pastrmacyana gre 1914te tm dnyadaki Ermeni nfusu 4.100.000dir. Bunun
2.100.000i Osmanl mparatorluunda, 1.700.000i ise Rusyada yaamaktadr. Jacques de
Morgan ise 1914te dnyada 4.160.000 Ermeni yaadn, bunun 2.380.000inin Osmanl
topraklarnda bulunduunu iddia eder. Marcel Leart takma adn kullanarak kendini bir
Fransz gibi gstermeye alan, fakat asl ad Krikor Zohrap olan bir Ermeni yazar da, daha
erken bir tarih olarak, 1882 ylna ait patrikhane rakamlarn savunur. Buna gre; 1.630.000i
6 Dou Anadolu vilayetinde olmak zere tm Trkiye genelinde 2.660.000 Ermeni
mevcuttur. Yine ayn yazarn iddialarna gre, 1912 ylnda 6 Dou Anadolu vilayetinde
666.000i Trk ve 1.018.000i Ermeni olmak zere toplam 2.615.000 kii bulunmaktadr165.
Patrikhanenin ve Ermeni asll yazarlarn, kendi milletleri iin verdii bu rakamlar
kabul etmek mmkn deildir. Zira mesele ortaya kmadan nce pek ok Ermeni, Osmanl
topraklarndan g ederek baka lkelere yerlemitir. Bilindii gibi Ermeniler, XIX. yzylda
164
J. McCarthy, Ayn eser, s. 49-56.
165
Kamuran Grn, Ermeni Sorunu, Ankara 1988, s. 126.
37
Rusya ile Osmanl Devleti arasnda vuku bulan savalarda, srekli olarak Ruslarn yannda
yer almlardr. ki taraf arasnda bar yaplmasndan sonra da, Ruslarn vaatlerine inanarak,
onlarla birlikte geri ekilmilerdir166. Sadece 1828-29 Osmanl-Rus savanda, 3,5 ay gibi ksa
bir zamanda Azerbaycandan yaklak 41.245 ve Dou Anadoludan da 100.000 civarnda
Ermeni nfusu Rusyaya g etmitir167. Bu 100.000 kiinin 21.150 kadar ise sadece
Erzurumdan sevk edilmitir168. Bu rakama 1827-29 ran-Rus sava nedeniyle g eden
yaklak 40.000 Ermeni de katlabilir. Krm harbinden sonra ise, konsolosluk raporlarna gre
50.000 kiilik bir Ermeni kitlesi daha g etmitir. 1877-78 Osmanl-Rus Savann
neticesinde, yine tahminen 25.000 Ermeni, Rusyann fethettii blgelere g etmitir169.
Ermenilerin gleri sadece Rusya ile snrl kalmam, Birleik Devletler, Kanada, Latin
Amerika ve Avrupa da g almtr. 1914ten nce Kanada ve Latin Amerikaya 1.000,
Avrupaya 5.000den az sayda Ermeni gmtr. 1834-1914 yllar arasnda Amerikaya
g eden Ermeni says ise yaklak 66.000 kiidir.
Tablo 6: 1834-1914 yllar arasnda Osmanl Devletinden Amerika Birleik

Devletlerine g eden Ermeni nfusunun yllara gre dalm.
Yllar G eden Ermeni nfus
1834-1890 1.500
1891-1898 12.500
1899-1914 51.950
Toplam 65.950
Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilerin says sadece glerle azalmamtr.

Ruslarn Anadoluyu istil ettii 1828, 1855 ve 1877 yllarnda ok sayda sivil hayatn
kaybetmitir. Bu siviller arasnda Mslmanlar olduu kadar, Ermeniler veya dier unsurlar
olduu da muhakkaktr. Ayrca Krt airetlerinin ayaklanmalar, ktlk, asayisizlik,
Ermenilerin isyanlar, veba ve kolera gibi salgn hastalklarn da reaya arasndaki lm
oranlarn arttrd bir gerektir170.
166
J. McCarthy, Ayn makale, s. 71.
167
Kzm Karabekir bu savata randan 40.000 ve Trk topraklarnda da 90.000 Ermeninin Rusyaya g
ederek Gmr, Ahska ve Ahlkelek blgelerine yerletirildiini, fakat ilerinden pek oklarnn bulac
hastalklar nedeniyle ldn belirtir (Kzm Karabekir, Ermeni Dosyas, stanbul 1995, s. 128).
168
Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya grlen Ermeniler,
Belgeler, XIII/17 (Ankara 1988), s. 407.
169
zellikle dou vilayetlerinden ticaret maksadyla Rusyaya g eden Ermeniler, bir mddet sonra geri
dnyorlard. Ancak Osmanl ynetimi, ticaret erbabndan baka Rusyada ikmet eden Ermenilerin de Trk
topraklarna geebilecei ihtimaliyle, bu trden geri dnlere msaade edilmemesi hususunda dou
vilayetlerine sk sk tenbihlerde bulunuyordu (BOA, Y.PRK.UM., 29/108. Merkezden Bitlis vilayetine gnderilen
12 Mays 1310 (M. 24 Mays 1894) tarihli ifreli telgraf).
170
J. McCarthy, Ayn makale, s. 71-73.
38
Patrikhane ve Ermeni aratrmaclarn ileri srd hayal Ermeni nfus oranlar kabul
edilse dahi, yukardaki sebeplerden dolay bu nfus verileri inandrcln kaybetmektedir.
Ermeni nfusu hakknda Ermeni olmayan yabanc kaynaklarn verdii rakamlar genelde
1.300.000 ile 1.500.000 arasnda deimektedir171. Ludovic de Constenton, 1913 yl itibariyle
tm dnyadaki Ermeni nfusunu 3.100.000 olarak verir. Bunun 1.400.000i Trkiyede,
1.550.000i de Rusyada yaamaktadr172.
Clair Price, I. Dnya Harbinden nce Trkiyede 1.500.000 Ermeni nfusu
bulunduunu belirtir173.
Alexander Powelle gre dnya nfusu ierisinde Ermenilerin says 3.000.000u
gemez. Bu saynn 1.500.000u Trkiyede, 1.000.000u da Rusyada meskndur174.
Tablo 7: Fransz belgelerine gre 1893-97 yllarna ait Osmanl nfus verileri.
Ermeniler
ller Toplam Mslmanlar
Gregoryen Katolik Protestan
Sivas 1.086.015 839.514 129.523 10.477 30.433
Erzurum 645.702 500.982 120.273 12.022 2.672
Bitlis 398.625 254.000 125.600 3.840 1.950
Diyarbakr 471.462 328.644 57.890 10.170 11.069
Mamuretl-Aziz 575.814 505.446 61.983 1.675 6.060
Van 430.000 241.000 79.000 708 290
574.269 38.892 52.474
Toplam 3.607.618 2.669.586 665.635
Yukardaki tablo Fransz Dileri Bakanlnn Ermeni leri, Osmanl

mparatorluunda Reform Projeleri ad altnda yaynlad ve 1893-1897 yllarn kapsayan
diplomatik belgelerinde175 yer alan rakamlardan derlenmitir. Grlyor ki Ermeniler, nfus
olarak Vilyt- Sittedeki Mslmanlardan hem ok daha az, hem de saylar bir milyonun
altndadr. Zaten Franszlar da sz konusu belgelerde Ermenilerin azln ve tek bir yerde
younlamayp, imparatorluun deiik yerlerinde dank halde yaadklarn itiraf
etmektedirler.
171
C. Kk, Ayn makale, s. 79.
172
Ludovic de Constenton, Les Reformes en Turquie dAsie, Paris 1913den naklen K. Grn, Ayn eser, s. 132.
173
Clair Price, The Rebirth of Turkey, New York 1923, s. 78den naklen K. Grn, Ayn eser, s. 132.
174
Alexander Powell, The Struggle for Power in Muslim, New York 1923, s. 114den naklen K. Grn, Ayn
eser, s. 132.
175
Komisyon, Fransa D leri Bakanl belgeleriyle Ermeni meselesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 1
(stanbul 1985), s. 45, 49-51.
39
Ermeni nfusu hakknda detayl bir aratrma yapan Lynch176, genel Ermeni nfusu
hakknda bilgiler ortaya koymutur.
Tablo 8: Lynche gre tm dnyadaki Ermeni nfusunun blgelere gre dalm.

Blge isimleri Ermeni nfusu
Ermeni platosu (Rus ve Trk vilayetleri) 906.984
Kafkasya ve Transkafkasyann dier ksmlar 450.000
Astrakan, Basarabya 75.600
Trk Asyasnn geri kalan ksm 751.500
Avrupa Trkiyesi 186.000
ran Azerbaycan 28.890
Culfa kolonisi ve rann dier ksmlar 14.110
Bulgaristan, Dou Rumeli 5.010
Romanya 8.070
Avusturya 1.230
Toplam 2.427.394
Tablo 9: Lynchin drt Dou Anadolu vilayeti iin verdii 1896 ve sonrasna ait nfus
verileri.
Vilyetler Mslman nfusu Ermeni nfusu Toplam
Erzurum 428.495 106.768 544.502
Van 52.229 75.644 127.873
Bitlis 145.454 97.184 242.980
Mamuretl-Aziz 182.000 93.000 276.756
Tablodan da anlalaca gibi Mslman nfusu Ermeni nfusuna oranla bir hayli
fazladr. Fakat Van vilayetinde bu durum tam tersi olarak gsterilmitir. Vanda Lynchin
verdii rakamlar, Osmanl Devletinde olduka geni bir nfus aratrmas yapm olan
Fransz Vital Cuinetin rakamlaryla rtmez. Cuinet 1892177: ylna ait Van nfusunu,
241.000 Mslman, 79.998 Ermeni ve toplamda 430.000 olarak gsterir. Vandaki Mslman
nfus, en gvenilmez patriklik istatistiklerinde bile 100.000den aa gsterilmezken
Lynchin bunu 52.000 gibi az bir rakamla ifade etmesi, inandrc deildir.
176
H. F. B. Lynch, Armenia Travels and Studies, II, Beyrouth 1965, s. 428, 206, 412, 151den naklen K. Grn,
Ayn eser, s. 132-133, 140-142, 144-145.
177
Vital Cuinet, La Turquie dAsie, Paris 1892-1894den naklen K. Grn, Ayn eser, s. 140-142, 144-145.
40
Tablo 10: Vital Cuinetin Vilyt- Sitteye ait 1892 yl nfus verileri.
Vilyt- Sitte Mslman nfusu Ermeni nfusu Toplam nfus
Erzurum 500.782 134.967 645.702
Bitlis 254.000 131.390 398.625
Diyarbakr 384.742 101.579 542.238
Mamuretl-Aziz 505.446 69.718 575.314
Sivas 859.514 170.433 1.086.015
Van 241.000 79.998 430.000
Tablo 11: Vital Cuinetin 1896-97yllarna ait tm Osmanl Devletinin genelini

gsteren nfus verileri.
Nfusun dald blgeler Mslman Ermeni Toplam
Ermenilerin youn bulunduu vilayetlerde 3.635.086 810.285 4.445.371
stanbul ve dier vilayetlerde 4.426.525 283.064 4.709.589
Suriye, Filistin ve Adalarda 4.068.646 59.018 4.127.664
Toplam 12.130.257 1.152.367 13.282.624
Vital Cuinetin tespitleri178 de Osmanl resm nfus saym sonularyla

karlatrldnda, biraz abartlm grnmektedir. Cuinetin tespitlerinin 1 yl sonrasnn,
yani 1893 ylnn rakamlarnn yer ald aadaki tablo, bu karlatrmay yapabilmeyi
kolaylatrr179:
Tablo 12: Vilyt- Sittede meskn Ermenilerin, kadn ve erkek nfusa gre dalm.
Mahalli nas Zkr Umum
Sivas vilayeti - - 117.487
Erzurum vilayeti 45.819 54.251 100.070
Bitlis vilayeti - - 100.121
Diyarbakr vilayeti 22.225 27.985 50.210
Van vilayeti 24.863 34.155 59.018
Mamuretl-Aziz vilayeti 40.497 45.120 85.018
Yekn 133.404 161.511 511.924
Bir baka yabanc kaynak olarak Stanford J. Shawun da 1890, 1897, 1906 ve 1914
yllarna ait tespitleri180 ile XIX. yy. sonunda Vilyt- Sittede genel nfusa oranla Ermeni
nfusunun dalm 181 aada tablolarda gsterildii gibidir.
178
V. Cuinet, Ayn eser, I, s. 16-19den naklen Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 19.
179
BOA, Y.PRK.DH., 7/19. H. 17 Cemaziyelevvel 1311 (M. 26 Kasm 1893) tarihli belge.
180
Stanford J Shaw, The Ottoman Census and Population, 1831-1914, Int. J. Middle East Stud., Septembre
1978, nu. 3,5, s. 13 vdl.den naklen Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 19-20.
181
. Gedik, Ayn tez, s. 81-82, 85-87, 89.
41
Tablo 13: Stanford J. Shawun 1890, 1897, 1906, 1914 yllarna ait nfus verileri.
Yllar Mslman nfusu Ermeni nfusu
1890 12.585.950 1.139.053
1897 14.111.945 1.162.853
1906 15.518.478 1.140.563
1914 15.044.846 1.229.007
Tablo 14: Stanford J. Shawun XIX. yy. sonu Vilyt- Sitteye ait nfus verileri.
Vilyt- Sitte Genel nfus Ermeni nfusu Mslman nfusu
Erzurum ? 109.838 ?
Sivas 926.564 121.473 ?
Diyarbakr 289.591 60.769 228.822
Mamuretl-Aziz 481.346 80.064 401.282
Bitlis 276.998 101.350 167.054
Van 296.860 60.444 236.412
Bata da belirttiimiz gibi, Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin says

1.000.000dan 1.500.000a kadar deimektedir. Bu konuda Trk rakamlarna en yaklak
sayy baz illerde dikkate deer farkllklar olmasna ramen- Cuinet ve Shaw vermektedir.
Cuinet ve Shawa ek olarak itimad edebileceimiz dier bir yazar da, rakamlarn Trk
kaynaklarna (salnmeler, maliye, ziraat, ihsaiyat nezaretleri, Memalik-i Osmaniyenin 1330
senesi nfus istatistii vb.) dayandran Justin McCarthynin nfus istatistikleridir. Bunlardan
1895-96 tarihli tablo182 Vilyt- Sittedeki Mslman ve Ermeni nfusunu gstermektedir.
Tablo 15:J. McCarthynin 1895-96 yllarna ait Vilyt- Sitte nfusunu gsterir verileri
Ermeniler
Mslmanlar Genel Toplam
Vilyt- Gregoryen Katolik Protestan
Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn
Sitte
Erzurum 274.689 238.757 58.509 51.309 4.139 4.060 1.165 965 340.271 296.744
Bitlis 126.643 98.129 56.631 44.965 2.413 2.225 949 877 189.684 148.958
Diyarbakr 177.969 151.874 23.958 22.244 5.205 4.203 2.485 2.186 222.526 192.126
Sivas 413.281 394.370 62.801 60.403 1.512 1.663 1.320 1.386 502.475 478.401
Elaz 198.405 181.687 38.062 36.142 1.154 1.202 3.479 3.355 242.677 223.920
Van 45.294 31.662 26.085 28.966 - - - - 71.379 60.628
182
. Selahattin, Ermeni sorununun rakamlarla gerei, . . Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, II/2 (stanbul
1984), s. 414.
42
Tablo 16: J. McCarthynin 1912 ylna ait Osmanl mparatorluundaki Ermeni

nfusuna ilikin deerlendirmesi.
Ermenilerin
Blgeler Vilayetler Ermeni Nfusu Toplam Nfus
Yzdesi
Avrupa stanbul 162.134 1.032.839 % 8.8
Edirne 33.650 1.426.632 % 2.4
Selanik 87 1.347.915 *
Yanya 0 560.835 *
Manastr 9 1.064.789 *
kodra 0 349.455 *
Kosova 0 1.602.949 *
Cezayir 140 359.474 *
Bat Anadolu Hdavendigar97.616 1.919.789 % 5.1
Aydn 25.059 2.194.419 % 1.1
zmit 69.225 389.490 % 17.8
Biga 2.805 183.077 % 1.5
K. Anadolu Kastamonu 13.702 1.350.390 % 1.0
Trabzon 68.326 1.505.490 % 4.5
Orta Anadolu Sivas 182.912 1.472.838 % 12.4
Ankara 125.616 1.444.139 % 8.7
Konya 24.856 1.690.388 % 1.5
G. Anadolu Adana 74.930 666.578 % 11.2
Haleb 123.129 1.189.678 % 10.3
D. Anadolu Bitlis 191.156 611.391 % 31.3
Harput 111.043 680.241 % 16.3
Diyarbakr 89.131 754.451 % 11.8
Van 130.500 509.797 % 15.6
Erzurum 163.218 974.196 % 16.8
Suriye Suriye 1.768 1.017.322 %2
Beyrut 4.010 979.702 %4
Cebelilbnan6 235.169 *
Kudsierif 2.340 352.813 %7
Zor 283 83.120 %3
Irak Musul 100 850.000 *
Badad 500 1.400.000 *
Basra 50 1.200.000 *
Arabistan Hicaz 0 2.500.000+ *
Yemen 0 5.000.000+ *
mparatorluk 1.698.301 38.899.366 % 4.4
* (Binde birden az), + (Yaklak rakamlar)
kinci tablodan183 aka grlmektedir ki Ermeniler, Osmanl Devletinde sadece Dou
Anadoluda deil, hemen her blgede dank bir halde bulunmaktadrlar. Saylar da
abartld kadar yksek deildir. En kalabalk olduklar Bitlis vilayetinde bile nfusun %
31ini geememilerdir.
183
J. McCarthy, Ayn makale, s. 69.
43
Aklamaya altmz yabanc yazarlarn, Vilyt- Sitte hakknda verdikleri nfus

verilerini de aadaki gibi karlatrmamz mmkndr:
Tablo 17: Lynch, Cuinet ve McCarthynin nfus verilerinin karlatrlmas.
Lynch Cuinet McCarthy McCarthy

Vilyt-
(1896 sonras) (1892 yl) (1895-96) (1912 yl)
Sitte
Ermeni slm Ermeni slm Ermeni slm Ermeni
Erzurum 106.768 428.495 134.967 500.782 120.147 513.446 163.218
Van 75.644 52.229 79.998 241.000 55.051 76.956 130.500
Bitlis 97.184 145.454 131.390 254.000 108.060 224.772 191.156
Harput 93.000 182.000 69.718 505.446 83.394 380.092 111.043
Diyarbakr - - 101.579 384.742 60.281 329.843 89.131
Sivas - - 170.433 859.514 129.085 807.651 182.912
15 Haziran 1313 (H. 26 Muharrem 1315 / M. 27 Haziran 1897) tarihli bir belgedeki184
veriler, J. McCarthynin verileri ile uyumaktadr. Sivas vilayetinin H. 1312 (M. 1894) senesi
umum nfus tahririni gsteren bu belgede, Ermenilerin says 58.747 kadn ve 61.386 erkek,
toplam 120.133 kii olarak gsterilmitir. Mslmanlar ise 380.901 kadn ve 401.765 erkek
olmak zere 782.666 kiidir. Yani Mslmanlar Ermenilerin 6 katndan bile fazladr. Bu
saylar J. McCarthynin 1895-96 yllarndaki verileriyle mukayese edildiinde aradaki fark, 1-
2 ylda her iki tarafn da nfusunda meydana gelebilecek makl bir art gibi grnmektedir.
O halde Cuinetin 1892 ylnda Sivas da yaayan Ermeni nfusu olarak verdii 170.433
rakam biraz mbalaal grnmektedir.
Ayn belgeye gre vilayetin H. 1312 (M. 1894) ylnda toplam nfusu 951.112 kiidir.
Buna Rum, Yahudi, Kpti ve dier unsurlar da dahildir. Yani Ermeniler tm Sivasn 1/7lik
bir ksmn oluturuyorlard. Cemaatlerin nfustaki yzde oranlar da aada belirtildii
gibidir:
slam: % 82
Rum: % 04
Ermeni: % 13
Katolik, Yahudi, Protestan,
Kpt-i gayr-i mslim: % 01
100
Fransann Sivas konsolosunun verdii 1901 yl rakamlarna gre de vilayette
1.220.000 kii yaamaktadr. Bu rakamn 142.000 kiilik ksmn ise Ermeniler
184
BOA, Y.PRK.UM., 38/92.
44
oluturmaktadr. Trklerin says 506.000 olarak gsterilmekle birlikte185 bu say dikkat

ekecek kadar azdr. Ancak konsolos, tpk daha nceden Ermeni Patrikliinin yapt gibi,
Mslmanlar eitli alt gruplara ayrmak sretiyle oran kastl olarak drmtr.
Sivas vilayetine bal Amasya sancann H. 1310 (M. 1892) yl nfusunu gsteren bir
belgede186, tm sancakta yaayan Mslmanlarn says 179.742 iken bu say Ermenilerde
15.525dir. Amasya merkez kazasnda ise 37.170 Mslmana karlk, sadece 6.164 Ermeni
bulunmaktadr.
Tablo 18: Amasya sancann 1892 ylna ait Mslman ve Ermeni nfusunu gsteren
tablo.
Amasya Sanca Amasya Merkez Kazas
Cemaatler
nas Zkur cmal nas Zkur cmal
slam 87.514 92.232 179.746 18.335 18.835 37.170
Ermeni 7.544 7.981 15.525 3.030 3.134 6.164
Yekn 95.058 100.213 195.271 21.365 21.969 43.334
Yine Sivas vilayetine bal bir baka kaza olan Merzifonda, H. 1309 (M. 1891) yl
itibariyle 16.610 Mslman yaamaktayd. Ermenilerin says ise 6.216 kiiydi. Bunlardan
sadece 141 Ermeni Merzifonun birka kynde yaamakla birlikte, byk ounluu kaza
merkezinde bulunuyordu. Ermenilerin mezheplere gre dalm ise yleydi187:
Ermeni : 4.790
Protestan Ermeni : 626
Katolik Ermeni : 265
Kpti Ermeni : 535
Toplam : 6.216
Diyarbakr vilayetine baktmzda da pek farkl bir durumla karlamyoruz. Bu

vilayetin H 1317 (M. 1899) ylna ait nfus verilerini gsteren bir belgeye188 gre, merkez
kazada toplam 52.969 olan nfusun 35.781ini Mslmanlar, 10.166sn ise Ermeniler
oluturmaktadr. Bu belge de Ermenilerin Diyarbakrda hkim unsur olmadklarn
ispatlamaktadr.
185
B. Kodaman, Ayn makale, s. 1857-1858.
186
BOA, Y.A.HUS., 318/61.
187
188
BOA, A.MKT.MHM., 748/5.
45
Tablo 19: Diyarbakr vilayetinin 1899 ylna ait merkez kazasnn nfusunu gsteren
tablo.
Esami-i Nfus
cmal
Cemaat nas Zkur
slam 18.897 16.884 35.781
Rum 100 142 242
Ermeni 4.876 5.290 10.166
Katolik 1.228 1.348 2.576
Yahudi 132 153 285
Protestan 593 625 1.218
Sryani 1.156 1.545 2.701
Yekn 26.982 25.987 52.969
Van vilayetine baktmzda, Vital Cuinetin de 1892 ylnda Vanda varolduunu

gsterdii Ermeni says 79.998dir. Oysa ki Van vilayetinden Dahiliye Nezaretine
gnderilen 21 Temmuz 309 (H. 19 Muharrem 1311 / M. 02 Austos 1893) tarihli bir telgraf
sretinde, Ermeni memurlarn da bulunduu tahrirde, merkez vilayete tbi atak (atak)
nahiyesinden baka merkeze bal kazalarn Hristiyan nfusunun tamamen sayld ve bu
mahallerdeki Ermeni nfusunun 34.155 erkek, 24.863 kadn ve tahriri henz neticelenmemi
mahallerde tahakkuk eden 2.240 nfusla birlikte, Van vilayetinde toplam 61.258 Ermeni
olduu bildirilmitir189. Bu sayy Cuinetin bir yl ncesine yani 1892 senesine ait
rakamlaryla karlatrdmzda, 18.740 gibi bir fark elde ediyoruz. Tahririn bitmedii
yerlerde bu kadar Ermeni yaad tahmin olunmadna gre, Cuinet sayy fazla gstermi
olabilir.
25 Terinievvel 1296 (H. 03 Zilhicce 1297 / M. 06 Kasm 1880) tarihli baka bir
belgeden190 anlaldna gre, Ermeni meselesinin ortaya kmasndan biraz sonra, yani 1879
senesinde Van vilayetinin nfusu 184.169 kiidir. Ermeniler en ok Van merkez kazasnda
olmakla birlikte saylar 17.015dir. Btn vilayetteki saylar ise 38.471dir. Mslmanlar da
113.126lk bir ounluu meydana getiriyorlard.
Osmanl topraklarndaki Ermeni nfusuyla ilgili olarak yaplm almalardan biri de,
ABDli David Magie tarafndan ortaya konan tahlillerdir. 1919 ylndaki Paris Konferansna
ABD delegasyonunun bir yesi olarak katlan Magie, 1918 yl sonlarnda yapt bu
aratrmayla, I. Dnya Sava sonunda Osmanl topraklarndaki etnik gruplarn miktarn
ortaya koymay amalamtr. Aadaki tabloda yer alan Magienin bu almas, sava
189
BOA, Y.PRK.DH., 6/57.
190
46
sonunda yaayan Ermeni saysn gstermesi bakmndan olduka nemlidir. Ayrca yaplan
nfus tahlillerinde, Osmanl verilerinin temel alnmas da dikkat ekicidir191.
Tablo 20: David Magienin 1919 ylndaki Paris Konferansna sunduu 1918 ylna ait
Osmanl Devleti nfus verileri.
Vilayetler Ermeniler Dier Hristiyanlar Mslmanlar Toplam
Bitlis 185.000 21.000 261.000 467.000
Diyarbakr 82.000 78.000 400.000 1.027.000
Erzurum 205.000 15.000 540.000 760.000
Mamuretl-Aziz 130.000 2.000 430.000 562.000
Van 190.000 133.000 259.000 582.000
Sivas 200.000 180.000 977.000 1.285.000
Genel Toplam 1.479.000 1.504.000 8.644.000 11.627.000
Babakanlk Osmanl Arivinden bulunan Vilyt- Sitte ile ilgili nfus kaytlarna
baktmzda, bu kaytlardan oluturduumuz ilk tablomuz192 Vilyt- Sitte ile birlikte Haleb
193
ve Adana vilayetlerindeki 1890 yl nfusunu gstermektedir. kinci tablo 1909 ylnda
Bitlis, Sivas ve Van vilayetlerinde meskn nfusun, dine ve kadn-erkek saysna gre bir
almn ifade etmektedir. nc tablo194 yine 1909 ylnda Vilyt- Sittede meskn
nfusun, cemaatlere gre dalmn vermektedir. Bu tablo da Osmanl resm nfus
saymlarnn sonularn ihtiva etmekte olup, ortak zellikleri Ermeni nfusunun Mslman
nfusa gre sayca aznlkta olduunu ortaya koymasdr.
Tablo 21: Haleb, Adana ve Vilyt- Sittede meskn nfusun 1890 ylna ait verileri.
Vilyt- Van ve
Erzurum Bitlis Diyarbakr Harput Sivas Toplam
ahane Hakkri
slam 441.671 167.054 282.582 240.574 300.194 735.489 2.167.564
Ermeni 101.119 101.358 71.582 45.291 73.178 112.649 505.177
Ahalinin yzde-
18 36 17 14 19 12 19
si nisbeti
Sryani 0 1.981 0 13.649 0 36.822 52.452
Nasturi 0 0 59.500 0 0 0 59.500
Rum
3.356 0 0 1.437 573 0 5.366
Katolik
Roma
6.730 4.948 1.930 6.348 2.464 2.943 25.363
Katolik
191
Hikmet zdemir, Kemal iek, mer Turan, Ramazan alk, Yusuf Halaolu, Ermeniler: Srgn ve G,
Ankara 2004, s. 31-34.
192
BOA, Y.PRK.TKM., 19/43.
193
BOA, Y.EE., 33/58.
194
BOA, Y.EE., 33/54.
47
Protestan 1.970 1.498 0 3.975 4.971 2.493 14.907
Musevi 6 0 2.900 1.170 2 220 4.298
Gayr-i mslim
15 159 0 0 0 1.585 1.759
Kpti
Ecnebi 292 0 0 0 0 0 292
Toplam 555.159 276.998 418.494 312.444 381.382 892.201 2.836.697
Tablo 22: 1909 ylnda Bitlis, Sivas ve Van vilayetlerinde yaayan ahalinin dine ve
kadn-erkek saysna gre dalm.
Vilayetler Esami-i Cemaat nas (Kadnlar) Zkur (Erkekler)
slam 73.073 93.458
Ermeni 45.581 55.777
Protestan 636 862
Bitlis Vilayeti Sryani 851 1.130
Katolik 2.171 2.777
Kbt-i Gayr-i Mslim 70 89
Yezidi 250 273
slam 345.844 383.774
Rum 16.969 19.404
Ermeni 53.418 58.685
Katolik 1.488 1.449
Sivas Vilayeti
Latin 0 1
Protestan 1.253 1.237
Yahudi 104 116
Kbt-i Gayr-i Mslim 727 849
slam 25.174 29.408
Van Vilayeti
Ermeni 25.388 33.994
Toplam 592.997 683.283
Tablo 23: Vilyt- Sittenin 1909 yl nfusunun cemaatlere gre dalm.

Vilayetler slam Rum Ermeni Katolik Protestan Sryani Yahudi Yekn
Erzurum 441.671 3.356 101.119 6.730 1.970 - 6 555.159
Bitlis 167.054 0 101.358 4.948 1.498 1.981 - 276.998
Van 282.582 0 71.582 1.930 - - 2.900 418.494
Diyarbakr 240.574 1.437 45.291 6.332 3.975 13.649 1.170 312.444
Mamuretl- 300.194 543 73.178 1.915 4.971 - 2 381.352
Aziz
Sivas 735.489 36.822 112.649 2.942 2.493 - 220 892.201
Yekn 2.167.564 42.158 505.177 24.797 14.907 15630 4.298 2.836.648
Memlik-i Osmaniyyenin 1330 Senesi Nfus statistii adyla H. 1330 (M. 1911) ve
H. 1336 (M. 1917) yllarnda yaynlanan ve 33 vilayet ile sancaktaki Mslman, Ermeni ve
48
Rum nfusunun dalmn gsteren tablo, Ermeni iddialarnn yanlln ortaya koyacak
mahiyettedir. I. Dnya Savandan az evvel tamamlanm olan saymn sonularn ihtiva
eden tabloya, yalnz Dou Anadolu vilayetlerini kapsayacak ekilde baktmzda da benzer
sonuca ulalmaktadr195:
Tablo 24: Osmanl Devletinin 1911 yl resm saym sonularn gsteren veriler.
Vilayetler Mslman nfusu Rum nfusu Ermeni nfusu
Bitlis 309.999 -- 117.492
Diyarbakr 492.101 1.935 65.850
Erzurum 673.297 4.864 134.377
Harput 446.379 971 79.971
Sivas 939.735 75.324 147.099
Van 179.380 1 67.792
Toplam 3.040.891 83.095 612.581
Genel toplam 13.339.000 1.561.075 1.234.671
Osmanldaki Ermeni nfusu hakknda, baz yabanc devlet elilerinin dnce ve

yorumlar da Trk rakamlarn dorular mahiyettedir. Bu konuda stanbulda bulunan
Avusturya-Macaristan bykelisi Paliavicinin, 28 Haziran 1913 tarihinde lkesine
gnderdii rapor olduka manidardr. Bu raporda: Ermeni saysnn Kk Asyada hibir
zaman 1.600.000den fazla olmad ve vilayetlerdeki olaylar zerine, Ruslarn yapt
ikayetlerin ok abartl olduu vurgulanmaktadr. Osmanl Devletinde yaayan toplam
Ermeni nfusunu 1.200.000 olarak veren Londrann Alman bykelisi Von Khlmannda,
28 Mays 1913te u bilgileri aktarmtr: Trk Ermenilerinin durumunun dzeltilmesi iin
uygulanmak istenen reform planlar, Ermenistan olarak iaret edilen Trk Ermenistannda
baarl olamaz. nk buralarda Ermeniler ounluu oluturmuyorlar. Bu sebeple burada
Ermeni istekleri baarl olamaz. Ermeni olarak adlandrlan vilayetlerin nfusu yledir:
Van 81.000 Ermeni, 424.000 Mslman, Rum ve dier Hristiyanlar; Diyarbakr 79.000
Ermeni, 463.000 dierleri; Bitlis 131.000 Ermeni, 333.000 dierleri; Elaz 70.000 Ermeni,
560.000 dierleri196.
Grlecei zere Ermenilerin ne Anadolunun dousunda ne de baka bir yerinde
ounluu oluturmadklar, yabanc devlet elileri tarafndan da dile getirilmitir. Tm
bunlar, Ermenilerin Ermenistan olarak adlandrdklar Dou Anadoluda bamsz bir
195
A. Ssl, Ayn eser, 21-22.
196
H. zdemir, K. iek, . Turan, R. alk, Y. Halaolu, Ayn eser, s. 19.
49
devlet kurma planlarn da dayanaksz brakmaktadr197. nk Vilyt- Sitteyi de iine alan

bu blge teden beri Trk topra olup, zerinde hkim millet olarak Trkler yaamaktadr.
Bu gerei verdiimiz nfus tablolar da desteklemektedir. Geri Patriklik makamnn verdii
nfus deerleri olduka abartldr. Fakat bu tarafl rakamlar, objektif yabanc yazarlarn ve
resm Osmanl nfus verilerinin doruluuna glge dremez.
2. Ermenilerin Eitim mknlar

a. Ermeni Cemaat Okullar
Bilindii gibi Osmanl Devleti, eitim kurumu ama konusunda hem Mslman reayay
hem de aznlklar serbest brakmt. stanbulun fethinden sonra Rum patriine tannan,
kendi cemaati ile ilgili meseleleri zme ve okul, hastane, kilise gibi kurumlar ynetme yetki
ve sorumluluu, daha sonra Ermeni ve Yahudi cemaatlerine de tannd. Bu balamda aznlk
okullar, tpk Mslmanlarda olduu gibi, devlet tarafndan deil, hayrseverler ve
cemaatlerce alyordu. Hemen hemen her caminin yannda nasl bir mektep varsa, her
kilisenin yannda da bir aznlk okulu vard. Medreselerde hocalar eitim verdii gibi, aznlk
okullarnda da papazlar grev alyordu198.
Kiliselerin yannda alan okullar genellikle ilkokul seviyesinde olup mahall
cemaatlerce ynetilmekteydi. Orta ve yksek dereceli olanlar ise daha byk mezheb
makamlara balyd. Aznlklarn kendi imknlaryla kurduklar bu okullar, patrikhaneler veya
hahamhaneler araclyla ve devletin mdahalesi olmakszn, bamsz olarak
ynetiliyorlard. Baka bir ifadeyle bu okullar devlet denetiminden uzakt199.
1453ten 1790 ylna kadar Osmanl topraklarnda sadece din anlamda eitim veren
Ermeni okullar vard. Fakat bu tarihte Einli nork Mgrd Amira Miricanyann devletten
ald izinle stanbulda ilk resm Ermeni okulu ald. Bu balangcn ardndan lkede alan
Ermeni okullarnn says hzla artt200. Zira alkan ve okuma-yazmaya merakl olan
Ermeniler, eitim konusuna ok nem veriyorlard. mknlar dorultusunda kilise ve okul
197
Ermenilerin Anadolunun dousunda kurmay planladklar bamsz bir Ermenistan dncesinin, blgenin
gereklerine ve dnemin artlarna tamamen aykr olduunu, Mill Mcadelenin nemli simalarndan biri olan
Ali Fuat Paa da dile getirmitir. Ali Fuat Paa, 20. Kolordu Komutan sfatyla Mustafa Kemal Paaya
gnderdii 17.8.1919 tarihli telgrafnda, konu hakknda yle gr bildirmitir: Btn raporlara gre,
Anadoluda, Trkiyede bir Ermenistan kurmak yle dursun, muhtar ve blgesel idareler bile oluturmak
mmkn deildir. Nfuslar yok, topraklar yok. Bu ynetim mthi bir asker kuvvete dayandrlmazsa olmaz.
Ermenilerde bu kuvvet olamaz. Amerika bu ltfu yapamaz. teki devletler de buna tahamml edemez (Kemal
Atatrk, Nutuk, Ankara 2000, s. 71).
198
Ersoy Tademirci, Trk eitim tarihinde aznlk okullar ve yabanc okullar, Erciyes niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi, say 10 (Kayseri 2001), s. 13.
199
M. Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1990, s. 65-66.
200
E. Tademirci, Ayn makale, s. 15, 21.
50
yaptryor, bunlarn ihtiyalarn kendileri karlyorlard. Bylece hem bu kurumlar hem de

kurumlarn etrafnda birleen cemaatlerinin mill benliklerini korumay hedefliyorlard201.
Kumkap Fc Sokakta 1790 ylnda Miricanyann at bu ilk Ermeni okulundan
sonra, yine stanbulun Langa, Balat, Ortaky, Kurueme, Samatya ve skdar semtlerinde
de okullar almtr. Bu okullar arasnda yalnzca Kumkapdaki merkez mektebinde
Ermenice gramer okutuluyordu. Zira XIX. yy. banda Ermenice gramer bilenlerin says
olduka snrlyd. stanbulun her tarafndan gelen talebeler bu okula devamla gramer,
hitabet, mantk renmek sretiyle lim, filozof nvanlarn alabilmekteydiler. 1824 ylnda
Patrik Karabet tarafndan himaye altna alnan okulda slah almalar yaplm ve Trke
tedrisata byk bir nem verilmiti. Bylece Kumkap okulu li Mektep halini almtr.
10 Temmuz 1824 tarihinde Patrik Karabetin Anadoludaki Ermeni cemaatine
gnderdii tamim neticesinde, yurdun her kesinde birer Ermeni okulu almaya baland. 10
yl sonra, yani 1834 ylnda Anadolunun ehir ve kasabalarndaki Ermeni okulu says 120yi
bulmutu. Bu rakamn ehirlere gre dalm ise yleydi: Adapazarnda 4, zmitte 3,
Merzifonda 3, Manisada 2, Bafrada 2, Kayseride 2, Einde 2, Erzurumda 2, kalan ehir
ve kasabalarda ise birer mektep bulunuyordu.
Ermeni cemaatleri tarafndan alan bu okullarn giderleri de Ermeni esnafnn
arasndaki ibirlii neticesinde karlanyordu. Sarraf, meyhaneci, kuyumcu vs. gibi esnaflarn
her biri ayr bir okulun sorumluluunu ykleniyor ve okullarn masraflarn demeyi taahht
ediyorlard.
Bu cemaat okullarn bitiren Ermeniler eitli mekteplere ve tp fakltesine devam
ediyorlard. Fakat Katolik ve Protestan misyonerlerin okul amaya balamalarndan sonra,
Ermeniler arasnda ilk okul mezunlar iin yksek okullar ama lzmu hissedildi. Bunun
zerine 13 Eyll 1838 tarihinde skdarda Cemaran Mektebi almtr. Ermenilerin bu
ilk yksek okulunda yatl eitim-retim yaplacak ve fakir rencilerin masraflar
Kudsteki Ermeni manastr tarafndan karlanacakt202.
Ermeniler arasnda bu kadar youn bir eitim seferberliinin balamasnda, Avrupaya
okumak iin gnderilen ve daha sonradan geri dnen talebelerin de etkisi byktr. Zira
Ermeniler 1810 ylnda Paristeki Yaayan Diller Okuluna, 1816 ylnda Moskovada kurulan
Lazaryan Enstitsne, 1823 ylnda Tifliste kurulan Nersesyan Seminerine renci
gndermeye baladlar203. Ayrca Osmanl hkmeti de yurt dna eitim amal renci
201
Y. ark, Osmanl Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953, s. 241-242.
202
Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, I-II, stanbul 1977, s. 751-754.
203
lhan Tekeli-Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve
Dnm, Ankara 1993, s. 36.
51
gnderirken tebaas arasnda rk veya din ayrm yapmam, pek ok Ermeni, Rum, Bulgar ve
Trk gencini Avrupaya yollamtr. Nitekim 1839-1876 yllar arasnda Avrupaya
gnderilen bu rencilerin % 71ini Mslmanlar, % 29unu da gayr-i mslimler
oluturuyordu. Bu % 29luk pay iinde ok sayda Ermeni renci yer almaktayd.
Osmanl hkmetinin zellikle Fransaya204 gnderdii Ermeni asll renciler tp, ipek
endstrisi, gravrlk, ziraat, hukuk tahsili ve eitli dallarda raklk eitimi almlard.
Aldklar eitim sonrasnda yurda geri dnerek mstearlk, doktorluk, muallim muavinlii,
sefaret ataelii, mahkeme zl gibi st dzey grevlerde bulunmulard. rencilerini
yurtdnda burslu okutan ve her trl ihtiyalarn karlayan Osmanl Devleti, onlarn din
ihtiyalarn da gz ard etmemi ve gayr-i mslim rencilerin ibadetlerini icra ettirmek
zere Papaz Ohannes Hnkrbeyendiyan 1863 ylnda Fransaya gndermitir205.
Ermeniler atklar okullarn retmen ihtiyacn, kendi tesis ettikleri yksek okullardan
karlyorlard. Bu maksatla alm Ermeni retmen okullarna Vilyt- Sittede oka
rastlanmaktayd. Bunlardan biri 1881 ylnda Erzurum vilayetinde faaliyete geen Sansariyan
Okuluydu. Okulun kurucusu Mr. Madatiyan adl bir Rus Ermenisiydi. lmnden sonra
(1890) okul, kilisenin idaresi altnda patriklik veya piskoposluka ynetilmitir. Esas
itibariyle yatl ve 80 kiilik kontenjan olan Sansariyan Okuluna, Erzurum ve civar
blgelerden renci gelmekteydi. Yars fakir aile ocuu olan bu renciler, Ermeni
okullarna retmen olarak yetitiriliyordu.
Sansariyan Okulunda eitim 1 hazrlk ve 6 yksek snftan olumaktayd. rencilere
ilk yllarda Ermenice ve Trke, sonraki yllarda Franszca, Almanca gibi yabanc diller
okutuluyordu. Ders kitaplarnn ou Almanca idi. Cebir, geometri, matematik, corafya,
jeoloji, botanik, zooloji, anatomi, fizik, kimya ve mzik gibi derslerin yan sra Ermenilerin
millet ve kilise tarihleri de rencilere retiliyordu. 1 mdr ve 11 retmenin grev yapt
okul, teknik imknlar bakmndan mkemmeldi. Kendi bnyesinde hastanesi dahi mevcut
olan bu retmen okuluna, Ermeni cemaatinin yansra Franszlar ve Amerikallar da
desteklerini esirgemiyorlard206.
204
Osmanl Ermenilerinin arasnda milliyetilik fikrinin yaylmasnda Fransz htillinin de etkisi byk
olmutur. Avrupa devletlerinden zellikle Fransaya eitim amal gnderilen Ermeni genler, 1789 ve 1848
Fransz ihtilllerinin siyas amalarnn etkisi altna girmilerdir Dolaysyla yurda dnen Ermenilerin kendi
cemaatleri arasnda milliyetilik akmn hzlandrmas kanlmaz olmutur. Esasnda Ermeni milliyetilii
Balkanlardaki Bulgar ve Yunan milliyetiliinden daha ge ortaya kmtr. Yani Balkan milliyetilii
Ermenilere bir anlamda rnek tekil etmitir. Bilhassa Yunan milliyetilii Osmanl Ermenileri arasnda ayrlk
hareketleri alevlendirmitir (Sleyman Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, stanbul 1994, s. 31).
205
Adnan iman, Yurt dnda tahsil yapan burslu Ermeni asll Osmanl rencileri, Afyon Kocatepe
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, IV/2 (Afyon 2002), s. 1-11.
206
Necmettin Tozlu, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991, s. 116-118.
52
Ermeni Sansariyan retmen Okulunda verilen eitimden Osmanl belgeleri de sz

etmektedir. Erzurumun merkezinde yaplan bir tahkikattan sonra, vali tarafndan merkeze
gnderilen, 4 Zilkade 1323 ve 18 Kanun- evvel 1321 (M. 31 Aralk 1905) tarihli, rapor
mahiyetindeki bir belgeye207 gre; Erzurumda meskn 1.800 hane Ermeni ahaliye ait 10 adet
okul ve bu okullara devam eden erkek ve kz, toplam 2.060 renci bulunmaktayd. Bu
rencilerden 3-7 ya arasndakiler, Jarden Danifan adl bir okulda eitim grmekteydiler.
Gnmzn anaokullarn artran bu okulda ocuklara, ekil ve oyuncaklarla dilleri
retilmekte, trl yap-bozlarla zanaata hazrlanmakta ve okuma yetenei
kazandrlmaktayd. Jarden Danifan okulundan kan ocuklar, 6 sene boyunca ibtida
okullarna, bundan sonra da idad derecesindeki Sansariyan Mektebine giderlerdi. Eitim
sresi 6 yl olan okulun yllk masraf 3.500 lira olmakla birlikte, kurucusu tarafndan okula
50.000 lira vakfedilmiti. Belgenin bildirdiine gre burada grevli Ermeni retmenleri,
kurucunun himayesinde, Almanyada tahsil grm ve 2 sene de ngilterede yaamlard.
Dolaysyla ngilizce, Almanca ve Franszca lisanlarna vkf idiler. Sansariyan Mektebinde
genlere sanayi, ziraat ve ticarete dair her trl bilgi ve beceri verilmekteydi. Bylece onlarn
ileriki hayatlarnda, yabanc memleketlerle kuracaklar ticar ilikilerde baarl olmalar
amalanyordu.
Bunlarn haricinde Erzurumda Ermenilere ait u okullar bulunmaktayd: Merkez
lkokul (ounlukla alt snf Ermeni ocuklarnn eitim grd bir yerdi), Merkez Kz
Okulu (farkl snflardan gelen kz ocuklar kabul ediliyordu), Merkez zel Okul (tccar ve
sanatkr gibi belli Ermeni ailelerin erkek ocuklar alnyordu), Karma lkokul (her snftan
renciler iindi), Erkek ocuklar in lkokul (yalnz erkek ocuklar devam edebiliyordu),
Merkez Yksek Erkek Okulu (yksek snfa gidecek Ermeni ocuklarna mahsustu). Tm bu
okullarda 550si kz ve 890 erkek olmak zere toplam 1.440 renci eitim grmekteydi.
Anlalaca zere Erzurum vilayetindeki Ermenilerin eitim olanaklar bir hayli geniti. yle
ki buradaki Ermenilerin % 70i okula gitme imknna sahipti. Erzurum Ermenilerinden,
erkeklerin % 80i, kadnlarn da % 60 okuma-yazma bilmekteydi208. Fakat Mslman
ahalide bu oran % 15-20lere kadar dyordu. rnein Erzurumda 11.000 Mslman
ocuun sadece 1.699u okula gidebilmekteydi209. Zikredilen rakamlar iki ahali arasndaki
eitim farkn aka gzler nne sermektedir. Ermeniler, patrikhane ve misyonerler
207
BOA, Y. MTV., 282/25.
208
Ayn belge.
209
N. Tozlu, Ayn eser, s. 115-116, 120.
53
tarafndan madd adan desteklenen, Bat tarznda eitim veren ve kaliteli okullarda okurken,
Mslman kesim bu frsatlardan yoksun braklmaktayd.
Vilyt- Sittedeki Van vilayetinde de, burada hem yabanclar, hem de gayr-i mslimler
tarafndan alm ok sayda okul olduunu grrz. Yabanc okullar misyonerlik amacyla
kurulmu olup, byk bir ksm Amerikallara aitti. Ermeni cemaatine ait ve masraflar kilise
tarafndan karlanan 11 adet eitim messesesi vard. 2.180 rencisi bulunan bu
messeselerde eitim, din nitelikteydi. Ayrca zengin Ermenilerin destekleriyle alm 4 tane
de zel okul vard. Zengin aile ocuklarnn gittii bu okulun mevcudu 250 renci idi210.
Yine Van vilayetinde Ermenilere ait bir darlmuallimin (retmen) okulu da vard. 27
Muharrem 1332 ve 12 Kanunu evvel 1329 (M. 25 Aralk 1913) tarihli bir belgeden211
anlaldna gre; sz konusu okulda rencilere, mevcut eitimin yansra tavukuluk ve
yumurtaclk usl zerine ders verebilmek iin bir dershaneye ihtiya duyulmutur. Okul
mdr de, dershanenin yapm iin gerekli 100 liray arzuhalle Van vilayetine bildirmitir.
Ticaret ve Ziraat Nezareti ile Dahiliye Nezareti arasnda devam eden yazmalardan sonra,
memleket iktisadna da yardm olacak bu teebbs iin gerekli meblan muvazene-i
umumiyeden212 denmesi uygun bulunmutur. Anlalan o ki, Osmanl Devleti aznlklara
okul ama konusunda kstlama getirmedii gibi, gerektiinde bu okullara madd destek de
salamtr.
Van vilayeti dahilinde Ermeniler dnda, Mslman ocuklar iin sbyan okullar ve
rtiyeler olmasna ramen, lise dzeyinde eitim veren bir okul yoktu. Zaten mevcut
okullarda eitim, belirli bir plan ve program erevesinde yaplamamakta, ihtiyalar
giderilememekte ve yenilikler takip edilememekteydi. Devlet, eitime yeterince nem
vermediinden Mslman halkn eitim ve bilgi dzeyi, Ermenilerden olduka geri
kalmaktayd. Mslman halktan okula giden renci says da, durumun vahametini ortaya
koymaktadr. Yukarda belirttiimiz gibi, sayca aznlkta bulunan Ermenilerin okullarnda
2.180 renci okurken, hkim unsur olan Mslmanlar da sbyan, rtiye ve inas
mekteplerinde toplam 639 renci bulunmaktayd213.
Ermenilerin am olduu okullara her milletten renci devam edebilmekle birlikte,
buralarda arlkl olarak Ermeni ocuklar eitim grmekteydi. Fakat bu durum sbyan
mektepleri iin ayn deildi. Osmanl Devletinde eitim alannda dzenleme yapmak
210
Ayn eser, s. 123.
211
BOA, DH. D., 180/24.
212
Muvazene-i umumiye, vekletler btesinin btn demektir (Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lgat, Ankara 2000, s. 696).
213
N. Tozlu, Ayn eser, s. 126-127.
54
maksadyla 1869 ylnda karlan Maarif-i Umumiye Nizamnmesinin 3. maddesinde ve

muhtelit olan karye ve mahallerde slam mektebi baka ve etfal-i gayr-i mslime mektebi
baka olacaktr. denilmektedir. Buna gre; devlet, ilkretimin din esaslar ihtiva edecek
ekilde yaplaca fikriyle, ocuklarn din inanlar dorultusunda eitilmesini hedef
aldndan Mslmanlarn Ermeni okullarna gitmelerini yasaklamtr214. rnein; Bitlis
Valisi Tahsin tarafndan gnderilen 30 Terini evvel 309 (H. 02 Cemaziyelevvel 1311 / M. 11
Kasm 1893) tarihli bir telgrafta215, yaplan tahkikat sonucu, Bitlis vilayeti dahilinde Ermeni
mekteplerine devam eden Mslman ocuunun bulunmad, yalnz Mu kasabasnda bir
Mslman ocuun Ermeni mektebine gittii, bunun da velisi araclyla sz konusu okula
devamdan men edildii bildirilmekte, Mslman talebelerin Ermeni okullarna gitme
yasann dikkatle takip edilecei belirtilmektedir.
Rtiye derecesindeki okullar konusunda ise, yerleim alanlarnda 500 haneyi geen ve
tamam Mslman olan ahali bir rtiye mektebine tek bana sahip olacakt. Tersi
durumlarda ise gayr-i mslimler bu hakka sahipti. Fakat nfusu karma, yani hem
Mslmanlarn hem de gayr-i mslimlerin beraber yaad alanlarda, hane saysnn en az
100 olmas gerekiyordu. Sbyan ve rtiye mekteplerindeki bu snrlamaya ramen, mekatib-i
idadler iin herhangi bir ayrm yoktu. Yani bu tr okullarda mslim ve gayr-i mslim genler
bir arada eitim grebileceklerdi216.
Ermeni cemaati, kendilerine ait bir okul yaptrmak217 veya daha nceden var olan fakat
eitli nedenlerle zarar grd iin yeniden yaptrlacak okullar218 iin devletten izin almak
zorundayd. Devlet de uygun grd hallerde bu aznlk okullar iin ruhsat verirdi. 1869
tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnmesinin 129. maddesi, aznlk ve yabanc okullarnn
devletten almas gereken resm ruhsatlardan bahsetmektedir. Buna gre; retmenlerin Maarif
Nezareti veya mahall maarif idaresinden diploma alm olmalar, ders kitaplarnn ahlka ve
devlet politikasna ters dmemesi ve bu amala Maarif Nezareti veya mahall maarif
idaresince onaylanmas, tm bunlar yerine getirildikten sonra da ruhsatlarn almalar
gerekmektedir. stanbulda bulunan okullar sz edilen ruhsatlar Maarif Nezaretinden,
tarada bulunanlar ise mahall maarif idaresi veya vali tarafndan alabileceklerdi. Bu hkm
214
M. H. Vahapolu, Ayn eser, s. 78-79.
215
BOA, Y. MTV., 87/9.
216
217
ATASE Arivi, ORH (Osmanl-Rus Harbi Katalou)-VII, Kutu defter no: 2-10, Belge no: 528; BOA, DH.D.,
30-2/4.
218
Okullarn yeniden yaptrlma nedenleri arasnda, Ermenilerin kard karklklar srasnda, kendi
okullarnn yanarak zarar grmesi gelmektedir. rnek olmak zere bkz. BOA, A.MKT.MHM, 659/29.
55
hem eskiden alm hem de yeni alacak tm aznlk ve yabanc okullar iin geerliydi219.
Devletin bu uygulamayla gayr-i mslim okullarn denetim altnda tutmak istemesine ramen,
pek de baarl olamad anlalyor. Zira 1894 ylnda, tm imparatorluk dahilindeki 4.572
okuldan 4.074 tanesi ruhsatszdr. Bu okullarn pek ou Vilyt- Sitte ve kazalarnda
bulunan, gayr-i mslimlere ait okullard220.
Tablo 25: Vilyt- Sitte dahilindeki gayr-i mslimlere ait ruhsatl ve ruhsatsz okullar.
ller Ruhsatsz Ruhsatl Toplam
Erzurum 94 - 94
Diyarbakr 24 - 24
Mamuretl-Aziz 77 4 81
Bitlis 15 - 15
Sivas 62 - 62
Van 41 3 44
Hakkari 6 - 6
Mu 26 2 28
Ergani 30 - 30
Bayezid 2 1 3
Mardin 49 - 49
Amasya 80 - 80
Malatya 14 1 15
Toplam 520 11 531
Ermeni okullarnda, devlet aleyhinde birtakm olaylara sebebiyet verecek hadiseler de

grlyordu. Yukarda belirtildii gibi, okul ruhsat alabilmek iin, okutulan kitaplarn ierii
ve kitaplarda devlet aleyhinde ya da insanlar kkrtacak trden ifadelerin bulunmamas da
nemliydi. Fakat Ermeni okullarnda, zellikle de Vilyt- Sitte dahilindeki Ermeni
okullarnda, buna pek riayet edilmedii anlalmaktadr. Nitekim Sivasta, bir Ermeni
ocuunun zerinden kan evrakta zararl ve blc mesajlarn bulunduu bir arknn
mevcut olduu grlmtr. Yaplan sorgulama sonucu Ermeni ocuu, arknn kendilerine
mektepte retildiini ifade etmitir. Bu konuda mektep muallimi de sorguya ekilmi ve
neticede ocuklara retilen bu tr arklarn, Yeni ve Makbul arklardan Mntehab ark
Risalesi adyla baslan bir risaleden okutulduu anlalmtr221. in ilgin yan, bu risalenin
Maarif Nezaretinin izniyle baslm olmasdr. yle anlalyor ki, Osmanl Devleti bu tr
yaynlar denetlemek konusunda olduka zayft.
219
220
BOA, Y.PRK.MF., 3/31.
221
BOA, Y.PRK.UM., 29/46. Sivas valiliinden Dahiliye Nezaretine gnderilen 26 aban 1311 ve 20 ubat
1309 (M. 04 Mart 1894) tarihli tahrir.
56
Ermeni okullarnda yaanan ayrlk hareketlere bir rnek de, Sivasa bal Amasya
kazasnda meydana gelmitir. Amasya Polis Komiserliine sunulan 26 Mart 330 (M. 8 Nisan
1914) tarihli bir rapora222 gre; Sivas Kolordu Kumandanlna tayin edilen Rza Paay
Amasyada karlamaya kanlar arasnda Ermeni renciler de bulunmaktayd. Bu
rencilerin ellerinde tadklar bayraklarn Osmanl sanca olmadnn anlalmas zerine,
Kdemli Komiser Muavini Oseb Efendi Ermeni murahhashanesine gnderilerek, bayraklar
okuldan istenmitir. Sz konusu bayraklarn zerinde Trke ve Ermenice yazlm zl
szler, hilal ve yldz ekilleri yannda ha resmi olduu grlm, bunun zerine okuldan, bu
bayraklarn snflara mahsus olduu fakat Paay karlamak iin acele edilmesi neticesinde
yanllkla ocuklara verildii ve bunda kt bir niyet olmad aklamas yaplmtr. Ayn
belgede Sivas valisi, konuyla ilgili kanun bir ilem yaplmasnn, Mslmanlar ve
Hristiyanlar arasnda nefret douraca gerekesiyle uygun olmadn ve iki tarafn
ilikilerini bozabilecek bu trden olaylarn bir daha yaanmamas iin murahhashane vekilinin
uyarldn belirtmektedir.
Ermeni genlerini daha ocuk yalarda Trk dman olarak yetitiren bu tr okullar,
bylece ileride karacaklar isyan ve kargaann temellerini imdiden atm olmaktaydlar.
Bu hususta okulda hizmet veren Ermeni retmenlerinin menf hareketleri de gz ard
edilemezdi223. Rus Generali Mayewskinin raporunda yazdklar, Ermeni retmenlerin
blc faaliyetlerini zetler mahiyettedir: htillci komite rgte ayrlmtr: Danak,
Hnak ve Ermenistan. Bunlar kylleri tahrik etmek iin her tarafa yaylmlardr.
retmenlerle ie balanm ve onlar araclyla da genlere, Mslmanlara kar
dmanlk ve nefret duygular alanmtr. Bylece 3-4 yllk ksa bir sre iinde birok
uursuz gen kendilerini lme adamlard.224
Ermeni okullarnda gzlenen ayrlk hareketlere ramen bu okullar, eitim kalitesi
asndan Mslman okullarndan ok daha iyi durumdayd. H. 1311 (M. 1894) tarihli,
dnemin Maarif Nazr Zhd Paa tarafndan yazlan raporda225 Sivas vilayetinde 500
222
BOA, DH.EUM.EMN., 70/25.
223
29 Terini evvel 1306 (H. 27 Rebil evvel 1308 / M. 10 Kasm 1890) tarihli bir belgede geen
Rumelihisar Ermeni muallimlerinden Aharun zbekyan nam ahsn ikmetgah taharrisinde zuhur iden ve
mndericaden Ermenileri Ermenistan in isyan ve fesada serahaten tahrikt ve tevikt- messireden ibaret
olan evrak- muzrrann tercmeleriyle uramakda olup ifadeleri, dncelerimizi dorular mahiyettedir.
Belgenin devamnda, ad geen muallimin mfsid arkadalarndan Samatya Mektebi muallimi Leon imanyan
ve Bebek Ermeni Kilisesi muallimi Serkusun evlerinde yaplan aratrma sonucu, gemi zamanlardaki Ermeni
hkmdarlar ile szde Ermeni kahramanlarnn resimleri ve ok miktarda zararl evrak ele geirilmi ve bu
ahslar tutuklanmtr. Yine tahkikat neticesinde ele geen, Erzurumdan Aharuna yazlm bir mektup, bu
retmenlerin dou vilayetleri ile de balantl olduunu gstermektedir (BOA, Y.PRK.UM., 19/53).
224
Wiladimir Mayewski, Ermenilerin Yaptklar Katlimlar, ev. Azmi Ssl, Ankara 1986, s. 22, 24.
225
BOA, Y.PRK.MF., 3/31.
57
akn mslim ve gayr-i mslim kz ve erkek, yatl ve gndzl eitim veren okul olduu
belirtiliyordu. Bu okullar ierisinde eitim ve intizam asndan en mkemmel olanlar,
Ermeni okullar idi. Ermeni okullarnn idaresi, cemaate ya da varlkl kimselerden oluan bir
heyete aitti ve okullar insanlar eitime tevik etmek amacyla cretsizdi. Ermenilerden
Katolik mezhebine geenler Latinlere ait Cizvit okulunda okuyorlard ve mevcutlar 1.000
kadard. Bu durum Katolik misyonerlerin blgede etkin olduuna iaret etmektedir.
Dier hususlarda olduu gibi eitim kurumu ama konusunda da Osmanl Devletinden
herhangi bir engelleme grmeyen Ermeniler, ne yazk ki kendilerine tannan bu imtiyaz
suiistimal etmilerdir. Kurduklar okullarda arlkl olarak Ermeni retmenlerine grev
vermiler ve bu retmenlerin kk yataki ocuklar, himye grdkleri devlete kar
dmanca yetitirmesine sessiz kalm, hatta onlar desteklemilerdir. Vilyt- Sittede kan
Ermeni isyanlarnda bu okullarn adet bir silah ve mhimmat deposu olarak kullanlmas,
ok sayda propaganda nitelii tayan evrakn buralarda baslp datlmas, Ermeni
okullarnn ne gibi amalara hizmet ettiini aka ortaya koymutur. Tm bunlar gsteriyor
ki Ermenilerin amac genleri ve ocuklar eitmek deil, zerinde yaadklar topraklar
blp paralayacak asler yetitirmekti. Ermeni okullar ise bu dorultuda grev yapan en
nemli meknlard. Ancak dikkati eken baka bir husus da, Ermeni okullarnda verilen
eitimin, modern artlara son derece uygun ve kaliteli olmasdr. Ermeni okullar, ada
olan Osmanl mektepleriyle kyaslandnda, ortaya byk bir dengesizlik kmaktadr.
Ermeni ocuklar darda eitim grm retmenler eliinde ve tm tehizat salanm
okullarda eitim grrken, Mslman ocuklarnn ou okuma yazmadan uzakt.
b. Yabanclarn Ermeniler in At Okullar

Yabanc devletler, Osmanl mparatorluunda Hristanlk ve onun mezheplerini
yaymak iin eitli misyonerlik faaliyetleri yrtmlerdir. Bu faaliyetler genelde kilise ve
okul aracl ile gerekletirilmitir. zellikle okullar, misyonerlerin en nemli arac
kurumlaryd. Osmanl topraklarnda belirli stratejik noktalara kurulan okullar sayesinde
Osmanl bnyesindeki aznlklar, bilhassa Ermenileri, kendi taraflarna ekmeye
almlardr. Harput, Van, Merzifon gibi merkezlerde younlukta bulunan bu okullarn
kurucular da genellikle Fransz, Alman yahut Amerikal idi226.
Yabanc devletlerin Osmanl Devletinde okul ama hakkna sahip olmas
kapitlasyonlarla balar. Bilindii gibi kapitlasyonlar, yabanc devletlere Osmanl
226
Halil Aytekin-Nuri Yavuz, kinci Merutiyet dneminde Elaz ili eitim sistemi, Dn ve Bugnyle
Harput Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Elaz 1999, s. 206-207.
58
topraklarnda seyahat, ticaret, din, adalet, siyaset, kltr ve konsolosluk ama konularnda
olduu gibi, eitim hususunda da baz imtiyazlar tanmt. Bu imtiyazlara dayanarak da
Fransa ve talya Katolik Hristiyanlar, Almanya Katolik ve Protestan Hristiyanlar, ngiltere
ve Amerika Protestan Hristiyanlar ve Rusya Ortodoks Hristiyanlar himaye hakkn elde
etmiti. Sz konusu devletlerin ve kiliselerinin de yardmyla Osmanl lkesinin drt bir
yanna alan misyoner okullaryla amalanan, Hristiyan ocuklarn eiterek onlar
Mslman Trklere kar daha stn hle getirmekti. Ayrca Hristiyan cemaatler arasnda
mezhep deiiklii de hedefleniyordu. Bu duruma en ok maruz kalan unsur ise Ermeniler
olmutur. Hristiyanln Gregoryen mezhebine mensup olan Ermenileri, Katolikler,
Ortodokslar ve Protestanlar kendi yanlarna ekebilme kaygsndaydlar227. Bu konuda, 29
Zilkade 1311 (M. 3 Haziran 1894) tarihli bir raporda belirtilen yabanc okul says228 bize bir
fikir vermektedir:
Tablo 26: Vilyt- Sitte ve kazalarnda Ermenilere ait cemaat okullar ve misyonerler
tarafndan Ermeniler iin alm okullarn 1894 yl itibariyle miktar.
ller Ermeni Katolik Protestan Toplam
Erzurum 74 12 5 94
Diyarbekr 9 1 4 24
Mamuretl-Aziz 38 4 34 81
Bitlis 13 1 1 15
Sivas 43 2 2 62
Van 40 - 4 44
Hakkar 5 - - 6
Mu 25 1 2 28
Ergani 25 1 2 30
Bayezid 3 - - 3
Mardin 6 9 5 49
Amasya 10 - 11 80
Malatya 7 3 4 15
Toplam 298 34 74 531
Grlecei zere Ermenilerin am olduu cemaat okullarndan sonra sray Protestan
misyonerlerin okullar almaktadr. Protestan misyonerlerinin en byk destekisi ise
Amerikadr.
(1). Amerikan okullar

Osmanl snrlar iindeki yabanc okullar arasnda en yaygn eitim ana sahip olan
Amerikan okullarndaki geliim ile Osmanlda Protestan cemaatinin oluumu arasnda bir
227
E. Tademirci, Ayn makale, s. 24.
228
BOA, Y.PRK.MF., 3/31
59
paralellik bulunmaktadr. Amerikann Ortadouda gelien ticareti ile birlikte artan Protestan
okullar, din bir misyonu da yerine getirmekteydi. Amerikallarn Ermeniler iin at
okullar, bu misyon hareketini aka ortaya koymaktadr. Bu okullarn % 90n Ermeni
Protestan cemaatine bal ilkokullar oluturmaktayd ve bu okullar ana dilde eitim veren ve 4
ilemin retildii yerlerdi. Fakat geriye kalan % 10luk pay oluturan orta eitim kurumlar
ile kolejlerde, tam bir misyonerlik faaliyeti yrtlmekteydi. Zira bu okullarn yneticileri
Amerikan misyonerleri olduu gibi okul masraflar da misyon kurulularnca karlanyordu.
Ders kitaplar da ngilizce idi.
Protestanl Ortadouda yaymak iin Amerikada 1810 ylnda American Board of
Commissionners for Foreign Mission adl bir rgt kurulmutu. Bu rgt, incelemelerde
bulunmak zere XIX. yy. banda Osmanl lkesine ilk misyonlarn gndermeye balam ve
bunun sonucunda 1824 ylnda 2 Ermeni din adamn Protestan yapmay baarmt. Ardndan
Protestan kiliseleri ve evresinde bir cemaat oluturmak iin ilk misyoner okullar almaya
balad.
A.B.D.nin misyoner faaliyetlerinin genilemesi 1830 ylndan sonra olmutur. Aslnda
Amerikan misyonerlerinin amac Osmanl snrlar iindeki tm cemaatlere seslenebilmekti.
Fakat ok gemeden Mslmanlar ve Yahudiler zerinde etkili olamayacaklarn anlayp,
Rumlara ve Ermenilere yneldiler. 1884 ylndan sonra ise tm almalar bir Ermeni
misyonu eklini ald229.
1830 tarihinde Osmanl Devleti ile Amerika arasnda ilk ticaret anlamas230 yaplm ve
bu lkeye en ziyade msaadeye mazhar devlet stats verilmiti. Bundan sonra Amerika
kapitlasyon haklarn ve ayrcalklarn en geni lde elde etti ve Trk piyasas Amerikan
tccarna ald. Bu anlamann 3. maddesi Amerikan tccarna Osmanl topraklarnda
simsarlar kullanabilme hakkn tanyordu. Simsarlar her millet ve dinden olabilecei gibi,
rahata i grebilmeleri iin kendilerine Osmanl makamlarnca herhangi bir mdahalede
bulunulmayacakt. O dnemde Osmanl Devletinde simsar denince akla Rumlar ve Ermeniler
geliyordu. Dolaysyla bu hkm, ncelikle bu iki unsur gz nnde tutularak anlamaya
konmutu.
1830 Trk-Amerikan ticaret antlamas, Osmanl Ermenisinin ufkunu ap, ona Atlantik
tesine alma frsatn verdi. Amerikan tccar Bat Anadolu kylarndaki ticaretinde daha
ziyade Rumlar arac olarak kullanrken, Anadolunun ilerine kadar uzanan al-verilerinde
229
. Tekeli-S. lkin, Ayn eser, s. 112-113.
230
1830 tarihli ticaret antlamas ile iki taraf arasnda imzalanan dier antlamalarn tam metinleri iin bkz. Fahir
Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri (Aklamal), Ankara 1991.
60
ise, imparatorluun her tarafna dalm vaziyette bulunan Ermenileri tercih ediyordu.
Zamanla Osmanl topraklarnda Amerikan tccaryla i yapan olduka geni bir Ermeni arac,
komisyoncu, toptanc, perakendeci ve simsar zmresi dodu. Yaptklar bu ile iyi para
kazanan Ermeniler, Amerikan tccarna ortak olmaya ve yava yava Amerikan
vatandalna gemeye baladlar231.
Ermeniler iin ilk Amerikan misyoner okulu 1834te stanbulda ald. Bunu 1836
ylnda alan ikinci okul takip etti. Fakat bu okul Ermeni kilisesinin tepkisiyle karlanca
Amerikallar Anadoluya ynelmeye baladlar. 1848 ylnda Osmanl hkmetinin
Protestanlar ayr bir cemaat olarak tanmas, bu okullarn hedefine ulatn gsterir. yle ki
XIX. yy.n sonunda 60.000 Ermeni, Protestan mezhebine girmitir.
lk zamanlar sadece din eitimi veren Amerikan okullar, daha fazla renci ekebilmek
amacyla lik eitime gemeye balamt. Yani ruhban okulu grnml eitim kurumlar,
kolejlere (lise ve yksekokul) dntrlmt. 1852 ylnda Harputta bir misyoner
istasyonu232 kuran Amerikallar, 1856da iln edilen Islahat Fermanyla okul ama yetkisine
resmen sahip oldular. Bundan sonra ise almalarna hz vermilerdir233.
Genel olarak baktmzda Osmanl Devletinde misyoner faaliyetlerinin
yrtlmesinde, Vilyt- Sitte dahilindeki Harputun, stratejik bir neme haiz olduunu
grrz. lkalardan beri iskna ak bir yerleim yeri olan Harput, misyoner faaliyetlerinin
byk bir ksmna tanklk etmitir. Harputun yabanclar tarafndan bu kadar ok tercih
edilmesinin sebeplerini ise yle sralamak mmkndr:
1. Ermeni nfusu ynnden dier illere nazaran fazlalk arz ediyordu.
2. Harput ve evresinde, nfuslar 1.000-5.000 arasnda deien 60dan fazla ky
vard. Bu kylerin Harputa uzaklklar en fazla 1-2 saat ekiyordu. Bu yzden
misyoner faaliyetleri bakmndan ideal bir konuma sahipti. Zira, sabah kylere
kan bir papaz, iini bitirip akama yerine dnebilirdi.
3. 1847 ylnda faaliyetlerin bir tek merkezden yani stanbuldan ynetiminin
glemesi yznden, douda merkez bir grnm arzeden Harput, misyoner ss
olarak tayin edilmitir.
231
Bilal N. imir, Ermeni propagandasnn Amerika boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni
Toplumu ile likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1985, s. 81-82. Ayrca Ermenilerin
Amerikaya gleri ve burada Osmanl aleyhine yrttkleri faaliyetler hakknda ayrntl bilgi iin bkz.: Erdal
Akses, Amerikadan Harputa Harputtan Amerikaya g, Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumuna
Sunulan Bildiriler, Elaz 1999, s. 145-153; Haluk Selvi, Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni faaliyetleri,
Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim (zel say), say 38 (Ankara 2003), s. 119-126.
232
stasyon: Misyoner merkezlerine verilen isim (B.N. imir, Ayn makale, s. 95).
233
lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1990, s. 181-182.
61
4. Misyonerler, ncilde Cennet diye geen bir yerin Harput olduuna inanr, buray
Cennet Bahesi ve Uygarln Doduu Yer olarak grrlerdi.
5. Harput slam limlerinin bulunduu bir yer olduundan burann kozmopolit bir
yapya kavuturulmas, dier yerlerdeki faaliyetlerine mutlak bir baar
getirecektir.
Amerikallar da bu nedenleri gz nne alarak, Harput ve evresinde younlamlardr.
1877 ylnda Harput ve civarnda 22 kilise ve 30 Protestan papaz bulunuyordu. Protestan
kilisesine bal 83 ilkokul ve 2.469 renci mevcuttu. Bu okullardan mezun olanlar Arapgir,
Malatya, Palu gibi kazalardaki orta okullara devam ediyorlard. 13 Mays 1878 tarihinde zeki
Hristiyan liderler yetitirmek amacyla burada Amerikan Board Komitesi tarafndan bir
Ermeni Koleji ald. Okulun ad 16 ubat 1888de Frat Koleji olarak deitirildi.
Okulda eitim Ermenice yaplyordu. Bunun yan sra ngilizce, Franszca ve Trke dersleri
de veriliyordu. Kolejde 3-4 Amerikal profesr, 21 Ermeni ve 1 Trk retmen grev
yapyordu. O sralarda Frat Koleji Osmanl snrlar ierisindeki 2. byk kolejdi234.
lkokul ncesi, ilkokul, orta okul, yksek okul (lise) ve kolej blmlerine ayrlan okul,
ilk erkek mezunlarn 1880 ve ilk kz mezunlarn da 1883 ylnda verdi. XX. yy. bana kadar
okuldan 148 erkek ve 125 kz renci mezun oldu ve bunlarn byk bir ksm retmen
olarak eitli blgelere grevlendirildi. 1911 ylna kadar mezun olan renci says 317 erkek
ve 191 kz olmak zere, 508 kii idi. 1895 ve 1915 yllarndaki olaylara karan okul, son
olaydan sonra mdrnn snr d edilmesiyle mrn tamamlamtr235.
Amerikallarn Ermeni cemaatine okul amak konusunda merkez edindikleri bir baka
ehir de Merzifon idi. 1861 ylnda stanbulda kurulan Robert Kolejinin ardndan 1863
ylnda Merzifonda bir Amerikan Teoloji Semineri236 ald. 1881de orta okul dzeyine
getirilen ve lik bir hviyet kazanan bu okul, 1886 ylnda Merzifon Amerikan Koleji adn
ald. Bu tarihte 135 renci okulda eitim grmekteydi. Bunlarn 108ini Ermeniler ve 27sini
Rumlar oluturmasna karlk, hi Trk renci bulunmuyordu. Bu rencilere geometri,
trigonometri, astronomi, botanik, muhasebe, kimya, fizik, zooloji, mantk, ekonomi, tarih
felsefesi, ahlak felsefesi, devletler hukuku, Hristiyanlk tarihi ve felsefesi, Ermeni ve Yunan
fizyolojisi gibi dersler okutuluyordu. Franszca, Ermenice, Rumca ve Trke derslerine de
234
Orhan Kl, XIX. yzylda Harputta misyoner faaliyetleri, Frat niversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler),
III/1 (Elaz 1989), s. 123-124, 129-131.
235
Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul 1989, s. 192-193.
236
Teoloji Semineri: lahiyat ya da Ruhban okulu. Bu okullar, Amerikan misyoner faaliyetlerinin genilemesi
sonucu, kiliselerde artan papaz ve vaiz ihtiyacn karlayabilmek amacyla kurulmu, dinsel arlkl kurumlard
(U. Kocabaolu, Ayn eser, s. 23).
62
nem verilmekle birlikte, retim dili ngilizce idi. 2.000237 ciltlik bir ktphaneye sahip olan
okulun ara-gere eksii de yoktu. Zira tm masraflar Amerikallar tarafndan karlanyordu.
Okulda Amerikal misyonerlerle birlikte Ermeni retmenler de grev yapyordu238.
Bblinin 1899da bir Amerikan Mektebi olarak tand kuruma, Ermeni isyanlarnda
oynad menf rol nedeniyle, 1916 ylnda ttihat ve Terakki tarafndan el konuldu. 1919da
yeniden almasna ramen 1921 ylnda bu kez Ankara Hkmeti zararl faaliyetlerinden
tr okulu kapatt239. Merzifon Amerikan Kolejinin Ermeni isyanlarnda oynad menf
rolle ilgili olarak Rus Generali Mayewsky de unlar belirtmektedir: Asya Ermeni
ihtilalinin ilk oca Sivas ili Amasya sancann Merzifon kasabasnda idi. Buradaki
Amerikan mektebi, Londrada ekilen ihtilal fikrine gzel bir deneme tarlasyd. Merzifon
birok serbestlik ve istiklal habercileri yetitirdi. Bunlar Ankara, Sivas Yozgat, Koyulhisarda
bir sr cinayeti douran atmalar yaptlar240.
Amerikan misyonerlerinin Erzuruma kadar faaliyet alanlarn genilettikleri de
kaynaklarda mevcuttur. Onlarn buradaki almalar Tanzimattan, yani 1839dan nce
balam ve Ermenilerin isyanlar zamannda da devam etmitir. Erzurumda misyon iin
grevlendirilen Amerikal Rev. W. N. Chambers ve kars, burada atklar okullarda Ermeni
ocuklarn eitmekteydiler. Mr. Chambers erkek ocuklaryla, Mrs. Chambers ise kz
ocuklaryla megul oluyordu. Amalar, Ermenilere bir millet olduklar uurunu alayp
onlar Trklere kar isyana tevik etmekti. Bu hususta yredeki Amerikan Congregational
Kilise yelerinin almalar da yadsnamaz.
Amerikan misyonerlerinin Vana adm atmalar ise 1871 ylnda gereklemitir.
Misyonerler, Gregoryen Ermenileri Protestan yapmak amacyla nce iki okul ve bu okullarn
yannda da birer kz enstits tesis etmilerdir. lk, orta ve yksek retim veren blmlerin
her birinin sresi 3 yld. Yani okula 7 yanda giren bir renci 16 yanda mezun oluyordu.
Yksek snflarnda ngilizce, Franszca, cebir, geometri, fizik, fizyoloji ve tarih eitimi
verilen okulun kitaplar, devlet el koyana kadar Rusyadan getirtilmitir. Zengin Ermeniler de
her sene dedikleri cretlerle okula madd adan katk salamlardr.
Dier bir Dou Anadolu vilayeti olan Bitlis de, misyoner merkezlerinden biri
olmutur241. 1858li yllarda Bitlise yerlemeye balayan Protestanlar, ksa zamanda vilayette
237
Baz kaynaklarda ktphanede 10.000 cilt kitap olduu belirtilmektedir. Bkz. U. Kocabaolu, Ayn eser, s.
196.
238
B. N. imir, Ayn makale, s. 96-97.
239
. Tekeli-S. lkin, Ayn eser, s. 117.
240
Wiladimir Mayewski, Yabanc Gzyle Ermeni Meselesi, ev. Mehmed Sadk, Ankara 2001, s. 20.
241
Hseyin Nzm Paa, Bitliste alan Amerikan misyoner okulu hakknda u olumsuz ifadeleri kaydeder:
Bitlis Ermenileri ve Diyrbekir ve Erzurum ve Van gibi menbi-i fesadiyyeden ahz- talimt etmese bile nefs-i
63
50ye yakn okul amlardr. Protestan mezhebine geen 1.200 kiilik bir grup da
almalarnda onlara yardmc olmutur. Kz renciler iin Mount Holyoke Girls Seminary
For Krdistan (Krdistan in Mount Holyoke Kz Okulu), erkek renciler iin Bitlis
Akademisi almtr. Ermeni ocuklarn Mslman dman olarak yetitiren ve onlar
srekli isyana tevik eden okullarn faaliyetleri denetime tbi tutulmu, neticede okulun
idarecilerinden G. Perkins Knapp 1895 ylnda srgn edilmitir242.
Amerikal misyonerler Sivas vilayetinde de ok sayda okul amlardr. Mustafa Kemal
Paann Amasyada bulunan Bekir Sami Beye gnderdii bir telgrafa gre, 1919 yl
itibariyle Sivasta 25 kadar Amerikan okulu mevcuttur. Bu okullarn yalnz bir tanesinde
1.500 civarnda Ermeni renci bulunmaktadr243. Amerikallar, 1919 ylna kadar blgede 25
adet okul am olduklarna gre buradaki misyonerlik faaliyetlerinin daha ncelere dayand
muhakkaktr.
Genel itibariyle Osmanl topraklarndaki Amerikan misyoner kurumlarnn saysna
baktmzda, 1893 ylnda 436 kilise ve 21 okul faaliyetteydi. Bu okullarda da 27.400 renci
eitimini srdryordu. Merzifon, Harput ve Van da dahil olmak zere 9 yerleim yerinde
Amerikan koleji bulunmaktayd244.
XX. yy. balarnda ise Vilyt- Sittede bulunan Amerikan misyoner okullarnn
dalm yleydi245:
Tablo 27: XX. yy. balarnda Vilyt- Sittedeki Amerikan okullar.

Eitim Kurumunun Ad Bulunduu Vilyet Kaza ve Sancak Ruhsat Yl
Kz Yatl Okulu Bitlis Bitlis Merkez Bilinmiyor
Kz ve Erkek lkokulu Derkevank
Kz ve Erkek lkokulu Mogunk
Erkek Okulu Mu
Kz Okulu
Kz ve Erkek Okulu Tuk
Erkek Okulu ve Tesisleri Diyarbakr Mardin
Bitlis kasabasndaki Amerikan Misyoner Mektebinden ald talimat- fesd-verne mertebe-i kifyededir. Bu
mekteb Bitlisli iken naslsa Amerikaya den bir Ermeninin tesis-kerdesi olup, bir Amerikalnn Bitlisde
dnyaya gelen ve zamn- sebvetini Bitlisde geirdikden sonra Amerikaya giderek tahsl-i fnn ile avdet
etmi olan olu Jorj Nab nmnda bir adamn yed-i idresine mevddur. Bitlise onbe-yirmi saat mesfedeki
kylerden gelip mektebin leyl snfnda tahsl ile zihinlerini Hkmet-i Seniyye aleyhinde env- meksd ile
ml--ml etdikden sonra vilayetin her ke ve bucana dalan kz ve olan bir sr Ermenilerin akrib ve
cvrna nakl ve tebl etdikleri fikr-i itat-ikenne ve bunun mstelzim olduu etvr- isyn-krne bu civr
Ermenilerini bir hayli mde drerek tark-i selmet ve sadkatdan karm (Hseyin Nzm Paa, Ermeni
Olaylar Tarihi, I, Ankara 1998, s. 174).
242
N. Tozlu, Ayn eser, s. 113-114, 121-122, 127-128.
243
K. Atatrk, Ayn eser, s. 63-64.
244
245
64
Kz Okulu ve Tesisleri
Teoloji Semineri
Kz Yatl Okulu Erzurum Merkez
Erkek Yatl Okulu
Harput Amerikan Koleji Mamuretl-Aziz Harput-Merkez
Amerikan Kz Okulu
Ana Okulu ve Yatl
Okul
Teoloji Semineri
Merzifon Amerikan Sivas Merzifon-Amasya 1897
Koleji
Amerikan Kz Koleji 1897
Sanat Okulu Bilinmiyor
Teoloji Semineri
Okul ve Kilise Grn
Kz Okulu
Erkek Okulu ve Kilise
Okul ve Kilise
Okul ve Kilise Tokat
Erkek Okulu Van Merkez
Kz Okulu
1900 ylnda Vilyt- Sitte ile birlikte tm Anadoludaki Amerikan misyoner

okullarnn ve buralarda eitim gren rencilerin246 says da aadaki gibiydi247:
Tablo 28: 1900 ylnda tm imparatorluk snrlar dahilindeki Amerikan misyoner

okullar ve buralarda eitim gren renci says.
Ortaokul ve lhiyat Genel
lkokul Kolejler
Liseler Okullar Toplam
Okul Says 378 33 3 3 417
renci Says 14.414 2.600 22 520 17.556
Bugnk Dou Anadolu Blgesinin tmn ve Gneydou Anadolu Blgesinin de bir
ksmn kapsayan Amerikann bu Dou Trkiye Misyonunda, 1900 yl itibariyle Erzurum,
Harput, Mardin, Van ve Bitliste bulunan 5 istasyon ve bunlara bal 97 u istasyonda 36s
Amerikal, 266s yerli 302 grevlinin gzetiminde her eit misyoner faaliyeti yrtlmtr.
rnein 1900 ylnda, misyoner yetimhanelerinde, 1.100 kadar Harputta olmak zere, 2.000
civarnda ocuk barnmaktayd. Van blgesindeki 2 hastane ve 5 dispanserde salk hizmetleri
verilmekteydi. Amerikallar, zellikle bu salk kurumlarna ok nem vermilerdir. Zira okul
veya kilise yoluyla balant kuramadklar Mslman kesime, bu vastayla ulaabilmilerdir.
246
Amerikan okullar genellikle Protestan Ermenilere ynelik olmasna ramen, buralara dier Hristiyan
cemaatleri, Yahudiler ve hatta, istisnai de olsa, Mslman ailelerinin ocuklar da eitim grebilmitir (U.
Kocabaolu, Ayn eser, s. 171).
247
Ayn eser, s. 73.
65
Blgenin, doktor ve hastane asndan yetersizlii, Mslmanlar mecburen bu tr misyon

kurumlarna bavurmaya sevk etmitir248.
(2). Fransz Okullar

Protestanlarn yan sra Katolikler de Osmanl Devleti snrlar ierisinde misyoner
okullar ama almalarna byk lde katlmlardr. Temel hedefleri Roma ve Bizans
kiliselerini birletirmek olan Katolik misyonerlerin en byk destekisi Fransa olmutur249.
Daha nce Osmanl topraklar zerinde Saint-Benoit Okulu, Notre Dame De Sion
Fransz Kz Lisesi, Saint-Louis Dil Olanlar Koleji, Saint-Joseph Fransz Koleji, Galatasaray
Sultanisi ve Saint-Esprit Fransz Okulu gibi eitim kurumlar aan Franszlar, 1869 ylnda
Elazda Fransz Rtiyesini amlardr. Okul 1908e doru liseye dntrlm ve
Fransz Koleji adn almtr. Hristiyan, Ermeni ve Trk ocuklarnn devam ettii okulda
eitim dili Franszca olup, Trke semeli ders statsndeydi. Bir ubesi de Harputta alan
okulun her iki ksmnda toplam 500 renci bulunuyordu250. Fransz Hkmetinin
desteindeki bu okullarda renciler gnmz okullarndaki gibi tek tip okul formalar
giyiyorlard. Bir bando takm da bulunan okulun rencileri, zaman zaman caddelerde gsteri
yaparlard. Fransz okullar I. Dnya Sava ncesinde, 1914te kapatlmtr251.
Franszca eitim yapan Katolik misyoner okullar arasnda Fransiscain (Fransisken)
hemirelerinin Diyarbakr ve Elaz blgelerinde at 7 kz okulu da saylabilir252.
Franszlarn at bu okullarda nelerin hedeflendii ve hangi amalarn gdld
konusunu, ubat 1902 tarihli Fransz Asyas Komitesi Blteninde bulmak mmkndr:
Dileri btesi zerine yaplan tartmalar, dikkatleri yeniden Douda, madd
kaynaklarn Fransann salad kurululara ekti. Sayn bakan bte tasarsnn IX.
blmnde Doudaki Fransz kurulularna, okullara paraca yardmda bulunma ve eitli
din kurulularn giderlerini karlama amacyla 850 bin Franklk bir denek konmasn
teklif etmiti; bu meblan byk bir ksm ise Osmanl mparatorluundaki faaliyetimize
tahsis edilecekti
Bylece ad geen ehirlerde bulunan sosyal snflara hitap eden, Katolik inancnn
btn tarikatlarn zmseyen, hatta bu yolla eitli milliyetlerin ihtiyalarna kendini
uyduran, ama bizim uyruklarmzn varlyla veya sadece bizim dilimizin okutulmasyla
248
U. Kocabaolu, Ayn eser, s. 151-152.
249
250
H. Aytekin-N. Yavuz, Ayn makale, s. 206.
251
O. Kl, Ayn makale, s. 134.
252
66
Fransz nfuzunun kabul ettirilmesi demek olan ortak bir izgiye sahip, her trden teekkl
bizim din himayemiz altnda bir araya toplanmtr253
(3). Alman Okullar

Daha ok Mezopotamya ve Filistin zerinde etkili olmak isteyen Almanyann Osmanl
topraklarndaki misyonerlik faaliyetleri, dierleri kadar yaygn olmamtr254.
Bununla birlikte Almanlar da Amerikanlar ve Franszlar gibi Harputu kendilerine
merkez olarak semilerdi. 1895-1896 yllarnda Harputa gelen 3 Alman misyoner, burada
eitli tesisler kurmulard. Bu tesisler okul, sanat atlyeleri, spor ve mzik salonlar, hastane
ve lojmanlardan mteekkildi. Kz ve erkek rencilerin ayr ayr ders grd Alman
okullarnn mevcudu 1908den sonra 350-400 civarna ulamt. Az da olsa Mslman
ocuklarnn devam ettii bu okullarda ounlukla Ermeni genleri, Alman kltr ile
eitilmeye allmtr.
Misyonerler eitim alannda olduu gibi salk alannda da olduka faaldiler. Harputta
ilk eczane Amerikan misyonerleri tarafndan 1909 ylnda almt. 1910 ylnda ise Frat
Kolejinin destei, Amerikan ve Ermenilerin madd yardm ile Mezraada Annie Tracy Riggs
Hastanesi kurulmutur. Pek ok Ermeni doktorun grev yapt bu hastanede hastalara srekli
olarak din telkin yaplp, ncil okutuluyor ve Pazar gnleri de zel ayin yaptrlyordu.
ikyetlere ve Trk yetkililerin ikazlarna aldrmayan hastane alanlar, faaliyetleri sona
erene kadar slmiyet dmanl yapmaya devam etmiler, isyanlar srasnda Ermenilere
yardmdan geri durmamlard255. Bu hastaneye ek olarak 1909 ylnda Van, Erzurum,
Mardin, Diyarbakr, Merzifon, Sivas, Talas, Adana ve Antepte de misyonerlerin kurduu
eitli salk tesisleri mevcuttu256.
Amerikallarn, Franszlarn ve Almanlarn yapm olduu bu misyonerlik faaliyetlerinin
ortak bir amaca hizmet ettii aka grlmektedir. Bu ama, mensubu olduklar mezhebi,
baka mezhepten olan insanlara benimseterek yaymak ve Osmanl topraklarnda kendilerine
bal bir cemaat oluturmakt. Uygun bir ortam bulduklar zaman da, himayelerine aldklar
bu cemaati korumak bahanesiyle, Osmanl Devletinin i ilerine karacaklard. Sz konusu
duruma en msait cemaat olarak da Ermeniler hedef alnmt. Ermeniler iin atklar
okullarda, hastanelerde ve yetimhanelerde misyonlarn youn bir ekilde telkin ederek,
mezheplerine bal insan saysn oaltmlard. Himaye grd devletine dman hline
253
254
255
O. Kl, Ayn makale, s. 132-133, 135.
256
67
getirilen bu insanlar da, zellikle Vilyt- Sittede kan Ermeni isyanlarnda barol
oynamlard. Osmanl Devletinin btnlne son derece zararl olan bu trden misyonerlik
faaliyetleri durdurulamadndan, silahl atmalar kanlmaz olmutur.
3. Din Hayatlar
Osmanl Devleti, bnyesindeki gayr-i mslim tebaay eitim alannda olduu gibi, din
alannda da serbest brakmt. Yani Osmanl snrlar dahilindeki her cemaat, gsterilen
hogr sayesinde ibadet ve ayinlerini tam bir serbestlik ierisinde gerekletirebiliyordu.
Cemaatlere kendi din liderlerini seme hakk da tannmt. Bu liderler gayr-i mslim tebaa
ile ynetim arasndaki ilikilerde arac vazifesini gryordu. Bu balamda Fener Rum
Patrikhanesi Ortodokslarn, Hahamhane Musevilerin ve Ermeni Patrikhanesi de Ermenilerin
cemaat ilerini yrtyordu257.
Patrikler ve hahambalar i ilerinde tamamen serbesttiler. Bu serbestiyet alanna, kendi
rgtleri dahilindeki grevlileri cezalandrma yetkisi de giriyordu258. Gayr-i mslimler
evlenme, boanma, miras gibi meseleleri aralarnda zebiliyorlard. Meden hukuka dair her
trl davay, kendi din mahkemelerinde gryorlard. Ayrca ibadethaneleri tpk bir cami
gibi koruma altna alnyor, kiliselerinin yanna okul ama hakk da kendilerine tannyordu259.
M.S. 301den itibaren Hristiyanl kabul etmeye balayan Ermeniler, V. yy.a kadar
Roma kilisesinin ald kararlara uymulard. Fakat bu yzyldan sonra, Hz. sann ikili
ahsiyeti hususunda meydana gelen gr farkllklar nedeniyle, Roma kilisesinden
ayrldklarn260 bildirdiler. Sonrasnda ise Emiyazin (Erivan)de Ermeni Gregoryen kilisesini
kurdular261.
Emiyazinden baka Kudste de bamsz bir Ermeni Patrikhanesi bulunuyordu.
Kuds patrikhanesi, Arap, Eyyubi ve Memlk idarelerinden sonra Osmanl ynetimine geti.
Fatih Sultan Mehmed de fethin ardndan stanbulda bir Ermeni patrikhanesi kurulmasna
msaade verdi. stanbul Ermeni Patrikhanesi daha nceden var olmad gibi, ilk kez
Mslman bir padiah tarafndan kurulmutu. Bu durum, slm dnyasnda eine
rastlanmayan bir hadisedir.
257
E. Akora, Ayn makale, s. 132.
258
Yavuz Ercan, Trkiyede XV. ve XVI. yzyllarda gayrimslimlerin hukuki, itimai ve iktisadi durumu,
Belleten, XLVII/188 (Ankara 1984), s. 1144.
259
260
Bu ayrln nedenleri arasnda, Ermenilerin Romann din nfuzundan kurtulmak istemesi ve Roma ile
Ermenilerin yaad corafya arasndaki uzaklk da gsterilebilir (Y. Ercan, Ayn makale, s. 11331134).
261
Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu, Ankara 1991, s. 70.
68
Ermeni kilisesinin Roma kilisesinden ayrlmasndan sonra Gregoryenlik Ermeniler

arasnda ok abuk ve kolay bir ekilde yayld. Gregoryenliin yan sra Ermenilerden
Hristiyanln Katolik mezhebini seenler de vard. Bu mezhebin Ermeniler arasnda taraftar
bulmas Hal Seferlerinden sonraya rastlar. ukurova (Kilikya) Ermenilerinin Venedik
idaresindeki Kbrs ile dier Venedik ve Ceneviz kolonileriyle olan irtibatlar da Katolikliin
Ermeniler arasnda yaylmasna vesile oldu262. Bu yaylmann bir neticesi olarak Sis
(Kozan)de bir Katolik Ermeni Patrikhanesi kuruldu. Sz konusu patrikhane 1198den 1375
ylna kadar 177 yl boyunca Romaya bal kald. Bu tarihten sonra Romadan ayrlp,
bamsz olma mcadelesine balad. 1441 ylnda Emiyazinde kurulan Katolik Ermeni
Patrikhanesinden sonra, Sis Patrikhanesi Halepe nakledildi (1740). Bu kiliselere ek olarak
1113de, Van Glndeki Ahtamar (Akdamar) Adasnda faaliyete balayan Katolik Ermeni
kilisesi de, 1917 ylna kadar mevcudiyetini devam ettirdi263. Rus Generali Mayewskinin
belirttiine gre, kendilerini daima ayr bir cemaat olarak gren Katolik Ermenilerde
milliyetilik duygusu geliememiti. nk Katolik mezhebi mill propagandaya msait
deildi264. Fakat bu durumun, Ermenilerin arasna szan Katolik misyonerler tarafndan
bozulduu aikrdr.
a. Mezhep Deitirenler
Ermenilerin arasnda mezhep birliini ilk bozan Katolik misyonerler olmutur. XIII.
yy.da batda kurulmu iki byk Katolik tarikat olan Fransisken ve Dominikenlerin
yetitirdii misyonerler, 1220 ile 1232 yllar arasnda stanbula geldiler. Bu tarikatlar
1583te Cizvitler tkip etti. zellikle Dominiken misyonerlerinin Ermenileri Katoliklie
dahil etme gayretleri neticesinde, bir ksm Ermeni, Katoliklii kabul etti. Bu Katolik
Ermeniler 1328de bir araya gelerek Birlemi Kardeler adyla bir tarikat bile kurdu.
Anlalaca gibi Osmanl topraklar zerindeki Katolik Ermenilerinin menei, Dominiken
Tarikatna balanmaktadr265.
Osmanl dneminde Ermeni cemaatinin arasna karan Fransann desteindeki Katolik
misyonerler, Katolikliin Ortodokslua gre daha serbest olduu, papaya balandklar
takdirde daha ok himye grecekleri ve Ermenilerin znde Katolik iken sonradan bu
mezhepten ayrldklar gibi telkinlerle, Ermeniler arasndan kendilerine yanda bulmaya
262
Y. Ercan, Ayn makale, s. 1128, 11331134.
263
Yavuz Ercan, Kurumsal adan gayri mslimler (Aznlklar), Trklerde nsan Deerler ve nsan Haklar
(Osmanl mparatorluu Dnemi), stanbul (t.siz), s. 312.
264
W. Mayewski, Ayn eser, s. 70.
265
. P. Haydarolu, Ayn eser, s. 7-8, 13.
69
almlard. Bunun neticesinde misyonerlik faaliyetlerinin etkisi altnda kalan pek ok

Ermeni, Katolik mezhebine gemeye balad (1630). Fakat bu durum cemaatini kaybetme
tehlikesiyle kar karya kalan Ermeni Patriini endielendiriyordu. Yapt almalarla
misyonerlerin nfuzunu krmay baaran Patrik, Katolik Papazlarn lke dna karlmasna
ve atklar matbaann kapatlmasna da vesile oldu (1702-1707)266.
Ermenilerin Katolik mezhebine gemeleri, Ermeni Patrikhanesini olduu gibi Osmanl
ynetimini de huzursuz ediyordu. Zira Osmanl bnyesindeki din bir cemaatin, kk darda
bulunan bir kilise tarafndan ynetilecek olmasnn, imparatorluk topraklarnda yeni bir takm
isyan ve fesat yuvalarna neden olaca kesindi. Katolik Ermenilerin tm Ermeni cemaati
arasnda balataca blnme hareketi dier aznlklara da sirayet ettii takdirde, lkenin
birlik ve btnl tehlikeye decekti. Bu sebeple Osmanl Devleti Ermenilerin mezhep
deitirmesi konusunda Ermeni Patrikhanesinden yana tavr koydu ve bu tip olaylar
yasaklama yoluna gitti. Bilhassa IV. Murad devrinde alnan tedbirler sayesinde, Katoliklerin
Ermeniler zerinden yapt propagandann nne geilebildi. Fakat bu durum uzun srmedi
ve 1734 senesinde misyonerlerin gizliden gizliye srdrdkleri faaliyetler ile tekrar canland.
Sadaretteki Hekimolu Ali Paann tm alma ve uyarlarna ramen, Ermenilerden
zellikle zengin olanlarnn Katoliklie gemesi engellenemedi. Sonunda Fransa 1740
ylndaki Kapitlasyon Anlamas ile Osmanl Devletindeki Katolik Ermenileri himye
hakkn resmen elde etti267.
XIX. yy.la birlikte Napolyon Bonapartn Avrupada gsterdii baarlar ve devam
eden Trk-Fransz dostluu, Katolik misyonerlerin daha rahat hareket etmesini ve saylar
olduka artan Katolik Ermenilerin mezheplerini zgrce ifade etmelerini de beraberinde
getirdi. O dnemde Osmanldaki Katolik Ermeniler toplumun st tabakasn oluturuyordu.
yle ki bunlar bilgi, servet ve sanat ynlerinden ileri derecedeydiler. Ayrca Fransann
kendilerine salad her trl kolaylk ve himye, Fransadaki eitim olanaklarn da
glendiriyordu. Tm bu yardmlar Katolik Ermenilerin Fransaya olan balln arttrrken,
Ermeni Patrii ve kiliseyle olan ilikilerini de yava yava koparyordu. Fransz elisinin
Napolyona yazd 12 Temmuz 1808 tarihli bir muhtra, eer Fransa Ermenilerin oturduu
yerleri igl ederse, buradaki Ermenilerin Franszlara samimiyetle hizmet edeceini
bildirmekteydi. Bu durum, Fransann Osmanl topraklarnda kendine bal sdk bir cemaat
yaratma yolunda, nemli bir adm attn da ispatlamaktadr268.
266
K. Karabekir, Ayn eser, s. 137.
267
Ali hsan Gencer, htillci Ermenilerin Kaza htill Tekilt talimatnmesi, Tarih Enstits Dergisi, say
13 (stanbul 1987), s. 578-579.
268
K. Karabekir, Ayn eser, s. 137-138.
70
stanbuldaki Katolik Ermenilerin ileri 1759 senesinden itibaren, stanbul Latin

kilisesinin patrik vekili eliyle yrtlyordu269. Fakat ilerleyen yllarda Ermenilerden Katolik
mezhebine geenlerin saysnn artmasyla, Osmanl Devleti Katolik Ermenileri ayr bir millet
olarak tand (1830).
Ermeni Protestan milletinin oluumu ise 1850 ylna tekabl etmektedir. Ermeniler
arasnda Protestanln kabul grmesinde ngilterenin faaliyetleri nemli lde rol
oynamtr270. Osmanl Devletindeki Katoliklerin koruyuculuunu stlenen Fransa ve
Ortodokslarn hmisi olan Rusya gibi, ngiltere de imparatorluktaki cemaatlerden birini elde
etmek ve himyesi altna almak istiyordu. Bu maksatla kendisine Ermenileri hedef olarak
seti. nk bamsz Ermeni kilisesinin, ne Roma kilisesiyle ne de Fener Rum Ortodoks
kilisesiyle manev bir ba yoktu. Bu nedenle ngiltere, Ermeni kilisesi ile Anglikan kilisesini
birbirine yakn gryordu. ncilin propagandasn yapmak amacyla stanbulda at Bible
House (ncil Evi) ve Dou dilleri iin tesis ettii matbaa sayesinde ngiltere, Ermeni cemaati
arasnda Protestanln yaylmasna ivme kazandrd. ngilterenin abalarnn yannda,
Amerika da at misyoner kolejleri ve kolejlerden mezun olan renciler vastasyla, bu
olaya byk katkda bulunmutur271.
Ermenilerin asl mezhepleri olan Gregoryenlii terk edip baka mezheplere dahil
olmalar Osmanl kanunlarna gre yasak deildi. Bu serbestiyet onlarn diledikleri mezhebe
gemelerini mmkn klyordu. Osmanl belgelerinde tebdil-i mezhep olarak geen mezhep
deitirme hadisesi, Vilyt- Sitte dahilindeki Ermenilerde de ska grlyordu. Bununla
birlikte, bu durum sosyal hayatta ve reaya arasndaki mnasebetlerde bazen anlamazlklara
yol aabiliyordu. H. 1322 / M. 1906 tarihli bir belgeden272 anlaldna gre; Mamuretl-
Aziz vilayetine bal Hekimhan nahiyesinde meskn Ermenilerden bir grup, Katolik
mezhebine girdikten sonra, Katolik papazlar Hekimhandaki Ermeni kilisesini zapt etmiti.
Ermeni Patrikhanesinin, kilisenin eski sahiplerine iadesi hususundaki talebi zerine konu
incelenmi ve sz edilen nahiyede Ermenilerin Katoliklii semekle birlikte ounluun eski
mezheplerinde olduu ve mevcut kilisenin, Katolik Ermenilere ait olmasnn ancak Ermeni
nfusun geneli bu mezhebe getii takdirde mmkn olaca fikrine varlmtr. Ancak
Katolik Ermenilerin de ibadet hakk gzetilerek, resm ruhsatl, baka bir kilise inaa
edebilecekleri kendilerine bildirilmitir. Anlalaca zere idare, iki taraf arasndaki problemi
269
Y. Ercan, Kurumsal adan, s. 312.
270
M.K. ke, Ayn eser, s. 70.
271
ngiltere ve Ermeniler (18391904), Trkler, Ermeniler ve Avrupa, yay. hzr. Bayram Kodaman, Isparta
2003, s. 17,19.
272
BOA, MV., 115/2.
71
zd gibi, bulunduklar yerde kiliseleri olmayan Katolik Ermenilerin, din ibadetlerini if

edebilmeleri iin kendilerine yeni bir kilise inaa etmelerine izin vermitir.
Ermenilerin Katolik mezhebinden baka Protestanlk mezhebine olan eilimlerini de
Osmanl ariv belgelerinden takip etmek mmkndr. 6 Terin-i sani 1326 ve 17 Zilkade
1328 (M. 1920 Kasm 1910) tarihli bir belgeye273 gre; Sivas vilayetinin Karahisar- ark
kazasndan leblebici Ohannes ve arkadalar, Protestanlk mezhebine gemek zere
mracaatta bulunmulardr. Dhiliye Nezaretinden yaplan aklamada, 15 Haziran 1326 (H.
19 Cemaziyelahir 1328 / M. 28 Haziran 1910) tarihinde tebli olunan ...patrikhaneden
eksarhhaneye eksarhhaneden patrikhaneye tahvil-i irtibat hakknda verilecek arzuhallerin
mevki'-i muameleye konmamas zmnnda... kararnn, Anadolu vilayetlerinde tatbikinin
mmkn olamayacandan, bu ahslarn mracaatlarnn kabulnn gerektii ifade edilmitir.
Yani Sivas vilayetindeki sz konusu Ermeni ahslarn Protestanlk mezhebine gemelerine
izin veriliyordu. Osmanl ynetiminin tebdil-i mezhep konusunda koyduu bu yasan, bir
nceki belgede akland gibi, Ermenilerden farkl mezheplere mensup olanlarn
birbirlerinin ibadethanelerine tecavzlerini nlemek ya da olas atmalara mahal vermemek
amac tad dnlebilir. Fakat o dnemde olduka youn ekilde yrtlen misyonerlik
faaliyetleri ve Ermenileri adet kendi idarelerindeki bir millet olarak gren devletlere kar
Osmanl Devletinin herhangi bir yaptrm gcnn olmay, Anadoluda bu yasan
uygulanamayaca kanaatini uyandrm olabilir.
Katolik ve Protestan devletlerin gayretlerine karlk, Ruslar da Ermenileri Ortodoks
mezhebine ekmeye alyorlard. Bunun iin zellikle Osmanl Devletinin Dou snrna
yakn yerleri tercih ediyorlard. Mesela, Bayezid sanca dhilinde ve Rusya-ran snr
yaknnda bulunan bir Ermeni kyyle (kyn ismi belgede belirtilmemitir) irtibat kuran
Ruslar, kyllerin yeniden vaftiz olmas ve Ortodoks kilisesinin btn det ve greneklerine
uyulmas karlnda, buraya taraflarndan bir rahip gnderileceini bildirmilerdir. Ancak
yaplan tahkikat sonucu, Bitlisli Ermenilerin Ruslardan byle bir istekte bulunmadklar gibi
bu duruma rza gstermedikleri, mezhep deitirmek istemedikleri renilmitir274. Aslnda
Ermenilerin Gregoryenlii brakp baka mezheplere girmek konusunda pek de tereddtleri
olmad ariv belgelerinden anlalmaktadr275. Fakat bazen, yukardaki rnekte grld
273
BOA, DH.D., 116/4. Dahiliye Nezaretinden Sivas vilayetine gnderilen tahrirat.
274
BOA, Y.PRK.UM., 17/126. Bitlis vilayetinden merkeze gnderilen tahrirat.
275
...Ermeni ahalisinin ve papaslarn da fert-i cehaletlerine ve Ermeniler Protestan ve Katolik mezheblerini
suhuletle kabul eylemeleriyle tebdil-i mezhebde gsterdikleri mill istidadlarna nazaran... (BOA,
Y.PRK.UM., 17/126).
72
gibi, kendi mezheplerine sdk kaldklar ve baka mezhebe geme konusunda muhalif
davrandklar grlmektedir.
b. htida Edenler
Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerden Hristiyanln dier mezheplerine geenler
olduu gibi, iinde yaad kltrn etkisiyle ihtida276 edip slmiyeti benimseyenler de
vard. slmiyetin gayr-i mslimler arasnda taraftar bulmas pek ok sebebe balanabilir.
ahsn iinde bulunduu sosyo-kltrel artlar, psikolojik durum, din-manev hayat, ruh ve
siyas-madd beklentiler bu sebepler arasnda gsterilebilir. Tm bu ihtida sebepleri
psikolojik faktrler ve sosyo-kltrel faktrler olarak balca iki grupta toplanabilir.
Psikolojik faktrler arasna gnahkrlk duygusu, dramatik tecrbeler, i atmalar ve manev
aydnlanma gibi ruhsal olgular dahil edilirken, din telkin, irad ve baka bir dinle temas
sosyo-kltrel faktrler arasnda saylmaktadr277.
Vilyt- Sittede meskn Ermeni cemaatinden pek ok kimse dinini, deitirip
Mslman olmutur. Ermenilerin Mslman olmasn gerektirecek artlar ariv belgelerinde
aka belirtilmemekle birlikte, tespit edebildiimiz vesikalarda, onlar din deitirmeye sevk
eden faktrler hakknda ipular bulmak mmkndr. Bu faktrlerden belki de en nemlisi,
dinleri farkl iki gen arasnda yaanan sevgi, kurulan gnl ba ve sonrasnda evlenme
arzular saylabilir. Byle bir hadise XX. yy. balarnda Adana ve Sivas vilayetleri arasnda
yaanmtr. Daha nceden Adanann Bae kazasna tbi Hsn Begli kynde meskn olan
Marim adl bir Ermeni kz, kendi rzasyla ihtida ederek, Krolu Ahmed adl bir Trk
genciyle Sivasa bal Tenos kazasnn Karacaviran kyne gelmi ve onunla burada
nikhlanmtr. Ermeni Marim, Mslman olduktan sonra ismini Aye olarak deitirmitir278.
Ermeni genleri sevgileri uruna dinlerini bile deitirmeyi gze alrken, Ermeni
Kilisesi bu trl ihtida olaylarn ho karlamyor, derhal mdahale ediyordu. Nitekim
yukardaki olaydan sonra Sivas Ermeni Murahhasas Tavrikum, Dahiliye Nezaretine
gnderdii 9 Eyll 325 (H. 7 Ramazan 1327 / M. 22 Eyll 1909) tarihli telgrafnda, ad geen
Ermeni kznn Adana itiaat (karklk) srasnda karldn, getirildii vilayette
kendisine sradan bir tebdil-i mezhep muamelesi yaplmayp Adanaya geri gnderilmesi
276
htida kelimesi, doru yolu bulmak, yol gstermek manalarna gelen hd kknden tremi olup,
geree ulamak, doru yolu bulmak anlamlarn tamaktadr. Terim olarak ise inansz veya baka bir dine
mensup iken, slm dinini benimsemeyi ifade eder. Bu tr kimselere, yani ihtida edenlere ise mhted denir.
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Ali Kse, htida, DA, XXI, s. 554-558
277
Osman etin, Sicillere Gre Bursada htida Hareketleri ve Sosyal Sonular (14721909), Ankara 1994, s.
59-60.
278
BOA, DH.MU., 14-2/7. Sivas vilayetinden Dahiliye Nezaretine gnderilen 23 Eyll 1325 (H. 21 Ramazan
1327 / M. 6 Ekim 1909) tarihli tahrirat.
73
gerektiini bildirmiti. Fakat merkez kazada kzn ifadesi alnm ve yaplan sorgulama279
sonucu Ermeni murahhasasnn iddia ettii gibi mezkrenin zorla karlp alkonulmad,
bilakis kendi isteiyle Mslmanl setii ve kocasndan her srette memnun olduundan,
memleketi Adanaya geri gnderilmesinin doru olmad anlalmtr280.
Baka bir ihtida olayna, tarihi biraz erken olmakla birlikte, yine Sivas dahilinde
rastlanmaktadr. Sivaseli kazasna bal Pirepert ky sakinlerinden ve Ermeni reayasndan
olan Kendin (Kednek?) olu stefan nam zmminin kz Hatunmarik (Hatunmaryardane?), bir
Cuma gn kyn camisine giderek, imam efendi ve orada bulunan Mslman cemaati
huzurunda Mslman olmutur. Ad geen Ermeni kznn durumu Sivas merkezine
bildirildikten sonra burada bir sorgulama yaplm ve kz, hibir etki ve tahrik altnda
kalmadan, kendi rzasyla Mslman olduunu vilayet meclisinde de dile getirmitir.
Hatunmarikin ihtida etmesi Sivasl rahip ve kocabalar kzdrm olacak ki, kzn kyne
geri gnderilmeyerek Sivasda tevkif edilmesini, aksi halde din deitirme hadisesinin
kydeki dier gayr-i mslimlere de sirayet edeceini iddia etmilerdir. Din adamlarnn bu
ynde gr bildirmeleri, ihtida eden bu Ermeni kznn adet kynden ve ailesinden tecrit
edilmesi amacn tayordu. Fakat bu tecride Pirepert kynn ileri gelenleri itiraz ederek,
kzn kyne iadesini talep etmilerdir. Buna gereke olarak da, Hatunmarikin kendi
kynden Ahmed olu Koca namnda Mslman bir genci sevdiini, onunla nikhlanmak
istediini, eer Sivasda zorla tutulur veya baka bir adamla evlendirilirse cann kymasndan
endie edildiini ifade etmilerdir. Tm bunlar deerlendirilmi ve neticede Hatunmarikin
Ahmed olu Koca ile evlenmesinde herhangi bir saknca olmadna, fakat Pirepert kynde
oturmalarnn bir takm dedikodulara yol aaca dnlerek, baka bir mahalde ikmet
etmeleri gerektiine karar verilmitir281.
Bu rneklerden hareketle; Ermeni kadnlarnn ihtida etmesinin nemli sebeplerinden
birisi, gnl verdikleri kiinin Mslman olmasdr. Sevdikleriyle evlenmek isteyen Ermeni
kadnlar ihtida artlarn282 yerine getirerek, Mslmanla gemitir. Kilise ise Ermenilerin
279
Bu tr sorgulamalarda;
1) Mhtednin kimlii tespit ediliyor, hr, kil ve bli olup olmad aratrlyor, tabiyyeti belirleniyordu.
2) htidaya d etkilerin sebep olup olmadna, bakalarnn cebr, ifal ve tergibinin bulunup bulunmadna
baklyordu.
3) Mhtedye kelime-i ehdet teklif ediliyordu. (O. etin, Ayn eser, s. 5).
280
BOA, DH.MU., 14-2/7.
281
BOA, HR. MKT., 31/99. Sivas mutasarrflndan merkeze yazlan 7 Receb 1264 (M. 9 Haziran 1848) tarihli
mazbata ve cevab.
282
htidann tek art kelime-i ehdet getirerek, Allahn birliini ve Hz. Muhammedin onun kulu ve elisi
olduunu kabul etmektir. htida iin herhangi din bir tren gerekmezken, iki kiinin ahitliinde ehdet
getirmek gelenek olmutur. Mslman olan bir kii ncelikle gsl abdesti almasn ve slmn temel esaslarn
renmek durumundadr. slma aykr bir arm yapmadka ismini deitirmesi mecbur deildir. Ancak
erkek mhtedlerin snnet olmas arttr (A. Kse, Ayn madde, s. 555).
74
ihtida etmesine ounlukla kar durarak, cemaat kaybn engellemeye almtr. Bu

balamda kilise ve ona bal din adamlar, nerede olursa olsun herhangi bir Ermeninin
Mslman olduunu haber alr almaz harekete gemi ve bu ihtidann idarece kabuln
nleme yoluna bavurmutur. Eer nleyemezse ihtida eden Ermeninin yaad yerden,
yakn evresinden alkonulmas ynnde aba harcayarak, mevcut durumun dier Ermenilere
de misal tekil etmesine frsat vermemitir. Ermeni kilise ve din adamlarnn aklanan bu
davranlaryla, kendi cemaatleri arasnda slmiyetin yaylmasndan olduka ekindikleri
anlalmaktadr. Ancak Ermenilerden Mslman olanlarn saysyla, mezhep deitirenlerin
says mukayese edildiinde, bu ekincenin yersiz olduu anlalmaktadr. Zira Ermenilerden
ihtida edenlerin says, mezhep deitirenlere oranla daha dk seyretmektedir.
Ermeniler arasnda ferd olarak Mslmanla geme hadisesi yaanmakla birlikte, toplu
ihtida talepleri de vuku buluyordu. rnein; Sivasn Grn kazasnda meskn Kaspar isimli
bir Ermeni, Adliye ve Mezahip Nezaretine gnderdii telgrafta, aralarndan ok sayda
kiinin kendi arzularyla slm dinine gemek istediini bildirmitir283.
Fakat devlet nezdinde bu tr toplu ihtidalarn hemen kabul grmedii ve olaya olduka
temkinli yaklald anlalmaktadr. Bunun balca iki sebebi vard. Birincisi; Osmanl
Devletinde ihtida olayna Mslmanlar tarafndan hogr ile yaklalmakla beraber, iktisad
adan deerlendirildiinde, toplu din deitirmeler devletin cizye gelirlerinin byk oranda
dmesine neden olabilirdi. Ayrca bu durum, millet esasna dayanan Osmanl toplum
yapsndaki dengeleri de alt-st edebilirdi284. kincisi, XIX. yy. Osmanl Devleti zerinde hem
i hem de d basklarn artt bir dnemdi. teki basklardan biri olan kilisenin, sorun olarak
dile getirdii en nemli konu, gayr-i mslimlerin zorla ihtida ettirildii iddiasyd. ne
srlen bu iddia, devletin ihtida taleplerinde daha dikkatli davranmasna ve belirli hukuk
usller izlemesine yol amt285. Bu hukuk usllerden biri de ya nizam idi. Gayr-i mslim
birinin Mslman olabilmesi iin 15 yan tamamlam olmas artt. Ya konusunda son
derece titiz davranan devlet, 15 yandan kk olan gayr-i mslimlerin ihtidalarn kabul
etmiyordu. Bu duruma bir rnek, Sivasn Kangal kazasna bal Akpnar kynde yaayan
ranohi isimli Ermeni kz gsterilebilir. Akpnar kynde Abdlkadir olu Abdurrahmann
yannda hademelik yapmakta olan ranohi, kendi rzasyla ihtida ederek Nuriye ismini aldn
bildirmitir. Fakat yaplan muayene ve vaziyetten kzn 12 yanda olduu anlalm,
283
BOA, A.MKT.MHM., 661/4. Kaspar imzasyla Grn merkezinden Adliye Nezaretine ekilen telgraf.
284
Aladdin Akz, Konyada ihtida hareketleri ve Osmanl mahkemesi (1640-1750), Uluslararas
Kuruluunun 700. yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresine Sunulan Bildiriler, Konya
2000, s. 554.
285
O. etin, Ayn eser, s. 4-5.
75
dolaysyla ad geen ahsn ihtida muamelesi de ertelenmitir. Bu ilerde grevli memurlarn

da yrrlkteki 15 ya nizam hilafnda hareket etmesi yasaklanmtr286.
htida konusunda ya haddinden etkilenen bir baka Ermeni de, enik kynden rg
isimli Ermeninin kzdr. Bu kz, 2 yanda iken Karamanl Yusuf adnda biri tarafndan
bulunup evine gtrlmtr. Kz 8 yana geldiinde kayp olan babas ortaya km ve Mu
Ermeni Murahhaslndan yaplan mracaat zerine Gen Mutasarrflnca babas rgye
teslim edilmitir. Teslim gerekesi olarak da 8 yandaki kk bir ocuun ihtidasnn kabul
olunamayaca gsterilmitir287. Anlalan o ki devlet, ihtida hususunda herhangi bir istismara
meydan vermemek iin, Mslmanla geeceklerin 15 yan doldurmasna byk nem
veriyordu.
htida etmi Ermenilerden devlet lehine ihbarclk yapanlar da vard. rnein; Ki
Ermenilerinden bir ahs Mua gelerek burada ihtida etmi ve Seyfullah ismini almt. 25
yalarnda bulunan bu Ermeni, Dersaadete arld ve yanna bir memur verildii takdirde,
Ki taraflarnda bulunan ok saydaki silahn ve fesat yuvasnn yerini ifa edeceini
bildirmiti288. Grld gibi Ermeni cemaati arasnda grlen baz ihtida olaylar, devlete bu
ekilde yarar salayabiliyordu.
Bazen Ermenilerden Mslmanla getii halde, resm kaytlarda hl eski ismiyle
kaytl olan ve gnlk hayatta da bir Hristiyan gibi yaayan sahte mhtedler de oluyordu.
Sivas Vilayetinin Tokat kazasnda yaayan Ermeni asll Ahkad olu Bogos, bunlardan
biriydi. Bogos, H. 1312 (M.1894) senesinde Mslman olmu ve ihtida muamelesi de Adliye
ve Mezahip Nezaretince gerekletirilmitir. slmiyetle merref olduktan sonra ismini Ali
Mmtaz olarak deitiren Bogos, H. 1325 (M. 1907) senesinde vefat etmitir. lmnden
sonra mallarnn kime kalaca tartlrken, sz konusu ahsn ihtidasndan sonra yaplan
tahrirlerde yeni ismiyle kaytl olmad, eski sicillerde ise Ahkadyan Bogos namyla getii
grlmtr. Bogos, Mslman olduktan sonra slm dininin gereklerini yerine getirmedii
gibi ldkten sonra da cenazesi Ermeni papaz ve cemaati tarafndan, kendi ayinleri
dorultusunda kaldrlm ve Ermeni mezarlna gmlmtr289. Bogos rneinde olduu
gibi baz Ermenilerin Mslman olduktan sonra da Ermeni kilisesiyle balantsn devam
ettirdii ve slmiyeti samimi olarak benimsemedii anlalmaktadr.
286
BOA, DH. D., 116/32. Adliye ve Mezahib Nezaretinden Dahiliye Nezaretine gnderilen 5 Zilhicce 1329 ve
13 Terin-i sani 1327 (M. 27-26 Kasm 1911) tarihli tezkire.
287
BOA, DH. D., 116/1. Bitlis vilayetinden Dahiliye Nezaretine gnderilen 22 aban 1328 ve 14 Austos 1326
(M. 29-27 Austos 1910) tarihli tahrirat.
288
BOA, Y. MTV., 75/132. Bitlis valisinden merkeze ekilen 23 ubat 1308 (H. 18 aban 1310 / M. 07 Mart
1893) tarihli telgraf.
289
BOA, DH. D., 116/70. Dahiliye Nezaretine yazlan 16 Kanun-i evvel 1325 (H. 16 Zilhicce 1327 / M. 29
Aralk 1909) tarihli ve 250 numaral tahrirat sreti.
76
Osmanl Devleti, tebaas olan Ermenilere, din ibadetlerini yerine getirmeleri hususunda
hibir ekilde mdahalede bulunmamtr. Bilakis, onlarn rahipler ve kiliseler konularnda
yaadklar birtakm sorun ve problemlerin zmnde, nemli rol oynamtr. Osmanl
idaresi gnderdii fermanlarla, Vilyt- Sittedeki Ermenilerin ibadetlerine aykr ayin ve
hareketlerde bulunan rahipleri uyarm290 ve devlet grevlilerinin yol zerinde bulunan
manastrlarda konaklayp kiliselerden bedava yem ve yiyecek talebinde bulunmalarn
yasaklamtr291. Ermeni cemaati ve kilisesine hem madd hem de manev adan zarar
verebilecek olaylar denetleyen ve bunlar kesin olarak men eden Osmanl Devleti, bu
davranyla Ermeni tebaasnn huzurunu korumak konusunda ne kadar titiz ve duyarl
olduunu ortaya koymutur.
Osmanl idaresi altnda yaayan Ermenilerin ihtidalar farkl sebeplere balanmakla
birlikte, zellikle 1915 ylndan sonra ihtida etmek isteyenlerin ncelikli amac, karlan
Tehcir Kanununun dnda kalarak, g etme zorunluluundan muaf olabilmekti. Zira
ihtida eden bir Ermeni hem slm dinine hem de Osmanl kanunlarna gre Mslman
saylyordu. Bylece ihtida eden bir Ermeni karlan tehcir kanunundan etkilenmeyecekti.
Fakat bu dnemde ihtida eden Ermenilere uygulanan politikada tam bir netlik olduu
sylenemez. 22 Haziran 1915 tarihinde tm vilayet ve mutasarrflklara ekilen bir telgrafta
sevk edilen kafilelerde ihtida etmi Ermeniler varsa, bunlarn snrlar dahilinde kalmas
belirtiliyordu. Fakat birka gn sonra ekilen 1 Temmuz 1915 tarihli telgrafta, bu ynde bir
fikir deiikliine gidiliyor ve ihtida edenlerin de g ettirilmesi isteniyordu. Buna gereke
olarak da, sevke tbi tutulan Ermenilerin kendilerini kurtarmak maksadyla ihtida yoluna
bavurduklar ve menfaat icab Mslman olduklar gsteriliyordu. Osmanl Devleti
Ermenilerin tehciri konusunda bata verdii karar ksa bir zamanda deitirmi ve vicdan bir
tercih olan ihtida meselesinin tehcir srasnda dikkate alnmamasn istemitir. Gerekten de
1915 yl ierisinde Ermeniler arasnda ihtidalar oalmt. Ynetim ise tehcir olaynn
tehlikeye dmemesi iin ya bu tr ihtidalarn kabul edilmemesini, ya da ihtida edenlere
istisna davranlmamasn benimsemiti. Ayrca kanun olarak 15 olan ihtida yan 20ye
karmt292. Grld gibi Ermeniler bir takm sosyo-ekonomik sebepler yannda, yaad
yerden kopmamak iin de Mslmanla ynelmitir. Osmanl Devleti ise ald kararlar ve
yaynlad genelgelerle kar amal ihtida olaynn nne gemeye almtr.
290
BOA, CEV. ADL., 3701.
291
BOA, CEV. ADL., 2578.
292
Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (19131918), stanbul 2002, s. 159-162.
77
4. Devlet Kademesinde Grevli Ermeniler

Osmanl idaresi altndaki Ermeniler krsal alanda ziraat, iftilik ve zanaatla megul
olurlard. ehirlerde yaayanlar ise ticaret, kuyumculuk, bankerlik, ithalat ve ihracat gibi daha
fazla kazan salayan ilerle urarlard. Bununla birlikte ilerinde devlet kademesinde grev
yapan memurlar da kyordu. 1827 ylnda meydana gelen Rum syan ve bunun sonrasnda
Yunanistana bamszlk verilmesi, Osmanl Devletinde bilhassa tercman olarak grev
yapan Rum memurlara olan gveni azaltmt. Yaanan gven kaybnn ardndan, daha
nceden Rumlara verilegelen pek ok memuriyet ve grev, bundan sonra millet-i sdka
olarak da bilinen Ermeni milletine verilmeye baland. Devletin st dzey grevlerini de
kapsayan bu memuriyetleri nzr, mstear, sefir, sefaret ktibi, mutasarrf muavini, mebus,
saray doktoru, saray kuyumcusu, vali muavini, baruthane memuru, hkim mderris, muallim,
avukat eklinde sralamak mmkndr293.
II. Mahmud devrinden itibaren Avrupaya eitim amal renciler gnderilmeye
balanmt. Osmanl devlet adamlar cemaatler arasnda ayrm gzetmediklerinden, bu
renci kafilelerinin arasnda Ermeniler de bulunuyordu. zellikle Fransaya gnderilen
Ermeni renciler, eitimlerini tamamlayp yurda dndklerinde, devletin st dzey
kademelerinde grev alabilmilerdir. Bunun yan sra pek ok Tanzimat ve Islahat devri
devlet adamnn danmanln da yapmlardr. Anlalaca gibi Ermenilerin Osmanl
devletinin idar ve mlk mercilerinde grev yklenmelerinde, eitim grmeleri iin devlet
tarafndan Avrupaya gnderilmelerinin de tesiri byktr. Ermeni genlerinin Avrupada
yetimesine ek olarak, genel itibariyle Trk-Ermeni mnasebetlerinin gayet iyi oluu, bunlarn
devlete olan sadaktleri ve iyi derecede Trke konuuyor olmalar da, devlet ilerine
atanmalarnda nemli rol oynamtr.
Ermenilerin Osmanl sarayna hizmetleri de byk olmutur. Daha XVI. yy.da vezirlik
rtbesine kadar ykselen Mehmed Paa, Ermeni asll bir muhtedi idi. Ayrca nemli saray
hizmetleri, byk Ermeni ailelerinin adet tekeli hline gelmiti. rnein, XVIII. yy.da saray
kuyumcular ve darphane nzrlar Dzyan ailesinden, saray hekimleri ayan ailesinden,
XIX. yy.da darphane mdrleri Bezciyan ailesinden, baruthane nzrlar da Dadyan
ailesinden kimselere tahsis edilmiti294. Fotoraf sanatnda hret bulmu olan Osep, Kevork
ve Vien Abdullah isimli kardeler, bir sre sonra saray fotoraflna tayin edilmilerdi.
Baarlarndan dolay Abdullah kardelere devlet tarafndan 8 nian ve 3 madalya verilmiti.
Osmanl sarayna hizmet eden bir baka Ermeni de Agop Boyacyand. Ahmet Vefik Paa ile
293
A. Ssl, Ayn eser, s. 15-16.
294
Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 50, 68.
78
Matbaa-y mireyi kuran Agop Boyacyan, saray matbaasnn tamir ve slah ile de megul
olmutu. Yine Garabet Keiyan da matbuat da isim yapm Ermenilerden biriydi. 25 seneden
fazla bir sre Trk asker ve mlk okullarna kitap basan Keiyan, pek ok gazetenin
matbaasnda baslmasna araclk etmiti. Devlete yapt hizmetlerden dolay da Mecidiye ve
Osmaniye nianlaryla dllendirilmiti295.
Saraya nesillerdir hizmet eden Dadyan, Dzyan, Balyan gibi Ermeni aileleri, bir yandan
bu hizmetlerini devam ettirirken dier yandan okullar aarak, eitim ve kltrel adan kendi
cemaatlerine faydal olmaya alyorlard. Bu aileler iin Ermeni milletinin ilerlemesi,
Batllamas ve aydnlanmas en nemli amalard. Ailelerin dnda ahs olarak ne kan
Ermeniler de vard. rnein Kirkor Odyan, Hariciye ve ura-y Devlet azal gibi grevlerde
bulunmutu. Ayn zamanda Mithat Paann yakn arkada ve danmanyd. Krikor Aaton
da PTT Umum Mdrl ve Nafia Nzrl gibi grevlerde bulunmutu. XIX. yy.da devlet
hizmetindeki Ermenilerin arlkl olarak Hariciye ve Maliyede istihdam edildikleri
grlmektedir. rnein Agop Kazazyan, Mikael Portakal ve Sakz Ohannes Paalar, Hazine-i
Hassa Nzrl yapmlard. Krikor Odyan, Artin Dadyan ve Manas ailesi Hariciyede
almlard. Yine Kapriyel Noradukyan, bir dnem Hariciye Nzrl grevinde bulunmu
bir Ermeniydi296.
1876da Dantay (ura-y devlet) yeliine getirilen Ohannes ami Efendi, 1879-
1884 yllar arasnda da Saytay Bakanlnda bulunmutur. Ticaret Nzrl ve Nafia
Nzrl Vekillii grevlerinde de bulunan Ohannes amiin babas Agop Paa da, 1886-
1887 ve 1888-1891 yllar arasnda Maliye Nzrl yapmt. Sakz Ohannes Paann olu
olan Armanak Sakzlyan, Osmanl Devletinin son Saytay Bakan olarak 1919-1922 yllar
arasnda 3 yl sreyle grev yapmt. Aritidi Bey, Dikran Bey, Edwards Efendi, Kastro Bey,
Kirkor Efendi, Ohannes Efendi ve Onnik Efendi, Ohannes ami ve Armanak Sakzlyandan
baka Saytay yelii yapm Ermeni memurlar olarak saylabilir297.
Osmanl Mebusan Meclisinde yer alan Ermeni mebuslarn says da azmsanmayacak
derecedeydi. rnein, I. Merutiyet Meclisinde 48 mebustan 12si gayr-i mslim, bunlarn
da 10 tanesi Ermeniydi. Bunlar; Rupen Yazcyan, Ohannes Ferdi, Maksudi Tan, Sabuh
Manuk, Hamzasp Balaryan, Agop ahinyan, Mikael Alttop, Karayan, Daniyel Karacyan ve
Mihran Den isimli mebuslard. Yine 1910 yl meclisinde 276 mebustan 49u gayr-i mslim,
295
Y. ark, Ayn eser, s. 246-247, 249-250.
296
Arus Yumul-Rfat N. Bali, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinde siyasal dnceler, Modern Trkiyede Siyas
Dnce, I, stanbul 2003, s. 364.
297
M. Cemil zgl, Osmanl Devletinde Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says, I/37, Ankara
2001, s. 56-57.
79
bunlarn 11 tanesi Ermeniydi. Ermeni mebuslar arasnda Kirkor Zahrab, Bedros Hallacyan,
Agop Babikyan, Agop Boyacyan, Nazaret Daavuryan, stepan Ispartalyan, Karakin
Pastrmacyan, Varteks Serenglyan, Hamparsum Boyacyan, Kegam Dergarabedyan ve
Vahan Papazyan bulunmaktayd298.
Ermenilerin alt bir baka devlet kurumu da Tophane-i mire idi. Tarihi belli
olmayan bir belgeye299 gre Tophane-i mirede istihdam edilen Ermenilerden 34 tanesi
yevmiyeli amele ve 69 tanesi de yevmiyeli veya maal hamald. Fakat hepsi amele veya
hamal deildi. lerinden eitimli ve baarl olup yksek rtbede yer alanlar da mevcuttu.
rnein ayn belgeye gre, tophane ser mimar olan Ohannes Efendi, evvel-i sni
rtbesindeydi. Tophane tercman olan Tomik Efendi mtemayiz rtbesinde olup 5.
dereceden Mecid nianna sahipti. Maa da olduka yksekti. Fienkhanede fienki olan
Kirkor Efendi de yzba rtbesindeydi.
Devletin st dzey ynetim kadrosunda yer almay baaran Ermeniler, taradaki vilayet
tekiltlarnda da kendilerine yer bulabilmilerdir. 1881-1907 yllar arasnda Vilyt-
Sittedeki Mamuretl-Aziz vilayetinde kamu kurulularnda grev yapan 6.070 kiinin 690
kadar gayr-i mslimdi. Bunlarn byk bir ksm Ermeni vatandalard. Vilayet, sancak ve
kazalarn idar ilerini yrten ve bulunduu blgede merkezi temsil eden idare meclislerinde,
Ermeni ve Katolik murahhaslar devaml olarak bulunmaktayd. Bu murahhaslarn yannda
aza-y mntahabe (seilmi) olarak en az bir gayr-i mslim de yer almaktayd. rnein 1907
ylnda Mamuretl-Aziz vilayetinde vilayet idare meclisinde Hsrev Efendi Ermeni
murahhas, Estepan Efendi Katolik murahhas, Harputluyan Artin Efendi ve Kuyumcyan
Agop Efendi de aza-y mntahabe olarak grev yapmaktayd.
Yine Mamuretl-Aziz vilayetinde Ermenilerin reji ve dyun-u umumiye idarelerini de
iine alan maliye tekilt ierisinde yer aldklarna ahit oluyoruz. Bu trden idareler
yabanclarn kontrolnde olmakla beraber, gayr-i mslimlerin ticarete olan yatknlklar ve bu
ilerdeki tecrbeleri de maliyede grev almalarnda rol oynamtr. Tabii devletin Ermeni
cemaatine duyduu gven de bunda pay sahibidir. 1907 ylnda ayn vilayette Nastas Efendi
Dersaadet vergi mdr muavini, Antonius Efendi ve Kirkor Efendi sandk eminidir. H. 1298
(M. 1880-1881 ) ylnda ise Paneri Efendi Mamuretl-Aziz reji idaresi nzr, Evidis Efendi
tahrirat ktibi, Ohannes Efendi sandk emini, Antoniyadis Efendi ambar memuru, Vasil
Efendi ambar memuru muavini, Kirkor Efendi vekil muavini ve Ohannes Efendi ktip olarak
almaktayd. eitli tarihlerde Kirkor Efendi ve Kirob Efendi Arapkir kazas mal mdr,
298
299
BOA, Y.PRK.ASK., 98/107.
80
Esteban Efendi emikezek kazas mal mdr ve Daniel Efendi de Khta kazas mal mdr
sfatyla Mamuretl-Aziz vilayeti maliye tekilt ierisinde grev yapmlardr300.
Mamuretl-Aziz vilayetinden baka Van vilayetinde de maliye tekilt ierisinde
grevli Ermeni vatandalar bulunmaktayd. Bunlar; maarif sandk emini Kapril Efendi, vilayet
sandk eminleri Kapril Efendi, Dikran Efendi, Markro(?) Efendi, Karabet Efendi ve Serhit
Efendi, Adilcevaz sandk emini Vartan Efendi, atak sandk emini Nian Efendi, Bargiri
sandk emini Abraham Efendi, rsmat ba ktibi Haik Efendi, Elbak sandk emini Haador
Efendi, Hamidiye sandk emini Agop Efendi, dyn-u umumiye tahsildar Mgrd Aa ve
Mahmudi sandk emini Kalvest (?) Efendidir301. Yine Van vilayeti dahilinde 24 Eyll 312
(H. 1 Receb 1314 / M. 6 Aralk 1896 ) tarihi itibariyle reji idaresinde 3 adet Ermeni kolcu ve
dyun-u umumiyede 1 adet Ermeni komisyoncu istihdam edilmi vaziyetteydi302.
Van vilayetindeki Ermenilerin maliyeden baka, vilayetin ve vilayete bal nahiye ve
kazalarn bir takm idar kadrolarnda yer aldn grmek mmkndr. Van vilayetine ait H.
1315 (M. 1897-1898 ) yl salnmesine gre merkeze bal nahiyelerden Erek nahiyesinde
Bedros Aa, Timar nahiyesinde Ohannes Aa, Havasor nahiyesinde Makdisi Ohannes Aa
aza sfatyla ynetimde bulunmaktayd. Yine ayn yl merkeze bal kazalardan atak
kazasnda Vartan Efendi kaymakam muavini, Makdisi Karabet Aa kaza idare meclisi
seilmi azas, Erci kazasnda Artin Efendi bidayet mahkemesi azas, Karabet Efendi sandk
emini, Karkan kazasnda Vartan Aa seilmi aza, Adilcevaz kazasnda Bedros Aa ve
Avidis Aa seilmi aza, Kasbar Aa bidayet mahkemesi azas, Mahmudi (Saray) kazasnda
Kasbar Aa seilmi aza, David polis memuru, Kirkor ve David Aalar belediye dairesi azas,
Hakkari sancanda Abraham Aa seilmi aza, imaa Ohannes Efendi adliye dairesinde
aza, Hamidiye kazasnda Vartan Aa bidayet mahkemesi azas, Ohannes Efendi tahsildar,
Gevar kazasnda Ohannes Aa bidayet mahkemesi azas, Avidis Efendi svari tahsildar,
Artin Efendi ba tahsildar olarak grev yapmaktayd303.
Ermenilerin, okullarda retmenlik yapabilmelerine ek olarak, maarif komisyonlarnda
da aza sfatyla bulunabildiklerine ahit oluyoruz. rnein H. 1310 (M. 1892-1893) ylnda
Mamuretl-Aziz vilayeti maarif idaresi azalar, Bedros, Bogos ve Ohannes Efendi isimli 3
Ermeniydi. Osmanl idaresi altnda ticareti adet tekelleri altna alan ve nakliyecilikle de
ilgilenen Ermeniler, vilayetlerin ticaret odalarnda da yer almaktaydlar. H. 1301 (M. 1883-
300
Rahmi Doanay, Salnmelere gre 1881-1907 yllar arasnda Mamuretl-Aziz vilayetinde gayr-i mslim
tebaa, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I/2 (Elaz 1987), s. 130-132.
301
BOA, Y.PRK.DH., 6/62. 19 Muharrem 1311 ve 21 Temmuz 1309 (M. 2 Austos 1893) tarihli taradan
merkeze yazlan tahrirat.
302
BOA, Y.PRK.UM., 35/124.
303
Van Vilayet Salnmesi (1315), Ankara 1995, s. 69, 73, 75, 84, 86-87, 89, 97, 99.
81
1884 ) ylna ait Mamuretl-Aziz vilayeti ticaret odas kaytlarna baktmzda pek ok
Ermeni aza ile karlamaktayz. Bunlar; Tarakyan Kirkor Efendi, Davudyan Davud Aa,
Kuyumcyan Ohannes Aa, Krkiyan Kirkor Efendi ve Harputiyan Artin Efendidir304.
H. 1302 (M. 1884-1885) tarihli Mamuretl-Aziz vilayet salnmesine bakldnda,
yine Ermenilerin vilayetin pek ok dairesinde istihdam edildii ve bu konuda ounlukta
bulunan Trk ahaliden hibir ekilde ayrlmad grlr305.
Tablo 29: 1884-1885 tarihlerinde Mamuretl-Aziz vilayetinde idar ilerde grevli

Ermeniler.
GREV ALANI GREV SM
Merkez Bidayet Mahkemesi Hukuk Dairesi Azas Kesbor Aa
Ceza Dairesi Azas Avadis Efendi
Aza Mlazm Hokos Efendi
cra Memuru Karabet Efendi
Ticaret Mahkemesi Daim Aza Kesbor Aa
Muvakkat Aza sdor Aa
Vilayt- Maarif Meclisi Aza Nekkos Efendi
Aza Begos Efendi
Nafia Dairesi Kondktr Begos Efendi
Kondktr Hadur Efendi
Kondktr Bedros Efendi
Birinci Belediye Dairesi Aza Bedros Rahin
Aza Kevork Aa
kinci Belediye Dairesi Aza Bedros Efendi
Aza Kesbor Efendi
Aza Mardos Efendi
Menafi (Yardm) Sand Aza Agop Efendi
Ticaret Odas Reis Karem Efendi
Aza Tarakyan Efendi
Aza Kirkor Efendi
Aza Artin Efendi
Posta Telgraf daresi Ba Mfetti Galyar Efendi
Meclis-i dare Aza Cierciyan Aa
Mahkeme-i Bidayet Aza Mardiros Aa
Belediye Meclisi Aza Manuk Aa
Ba Ktip Serap Aa
dar ilerden baka Vilyt- Sittede pek ok Ermeni orduda306 ve emniyet

tekiltnda307 da istihdam edilmiti.
304
R. Doanay, Ayn makale, s. 133-134.
305
Ergnz Akora, Harputta 20. yzyl balarna kadar Trkler ile Ermeni toplumunun sosyo-ekonomik
durumu ve Ermeni isyanlar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say 58 (stanbul 1989), s. 189-190.
82
Tablo 30: Vilyt- Sitte dahilinde Osmanl ordusunda grevli Ermeniler.
MEMLEKET,
MEMUR
SM VE BABA ALAYI TABURU BL TAKIMI
YETLER
SM
Malatyal Aleksan Mamuretl-
Nefer 2 Malatya 1 Piyade 7
veledi Agop Aziz
Malatyal Bogos Mamuretl-
Nefer 2 Malatya 1 Svari 8
veledi Ohannes Aziz
Hsnmansurlu Mamuretl-
Nefer 2 Malatya 2 Svari 7
Kivork veledi Esban Aziz
Akadal Karabet Mamuretl- Muvakkat
Nefer 2 Malatya 4
veledi Ohannes Aziz piyade
Diyarbakrl Agop Blk
Diyarbakr 1 Diyarbakr 1 Piyade -
veledi Melkon emini
Diyarbakrl Avadis Onba
Diyarbakr 1 Diyarbakr - -
veledi Karabet tahsildar
Diyarbakrl
Homagop veledi Nefer Diyarbakr 4 Seyyar 2 Seyyar 7
ohan
Hnsl Serkis veledi
Nefer Erzurum 1 Erzurum 2 Svari 4
Mihail
Kil Kirkor veledi
Nefer Erzurum 1 Erzurum 2 Svari 6
Tavros
Hasankaleli Bogos Nefer Tahsildar
Erzurum 1 Erzurum -
veledi Tavros tahsildar piyade
Bitlisli Agop veledi
Nefer Bitlis 1 Bitlis 1 Svari 1
Haik
Mulu Aleksan
Nefer Bitlis 2 Mu 1 Svari 1
veledi Mevsi (?)
Amasyal Karabet
Nefer Sivas 2 Amasya 2 Svari 7
veledi Agop
Vanl Nehabet veledi
Nefer Van 1 Van 1 Piyade 8
Badas
Vanl Agop veledi
Nefer Van 1 Van 2 Piyade 3
Safir
atak kazal
Mgrd veledi Nazr Nefer Van 1 Van 3 Piyade 1
(?)
Vanl Ohannes
Nefer Van 1 Van 1 Svari 6
veledi Artin
Vanl Martar veledi Nefer Van 1 Van 2 Svari 6
306
BOA, Y.PRK.ASK., 93/78. 22 Temmuz 1309 (H. 24 Rebilahir 1311 / M. 4 Kasm 1893) tarihli belge;
ATASE, ORH-I, Kutu no: 4, Gmlek no: 46, Belge no: 46-1; ATASE, ORH-VII, Kutu-defter no: 1-7, Belge no:
971, 10 Mays 1293 (H. 09 Cemaziyelevvel 1294 / M. 22 Mays 1877) tarihli telgraflar. Ermeniler Osmanl
ordusunda istihdam edilmekle birlikte, bunlardan bazlar askerlik mesleinde Trkler kadar liyaktli
olmadklarndan, zaman zaman ordudan firar ettikleri de oluyordu. Bkz. ATASE, ORH-VII, Kutu-defter no: 2-
10, Belge no: 719, 720, 24 Terin-i sani 1293 (H. 30 Zilkade 1294 / M. 06 Aralk 1877) tarihli tezkere.
307
BOA, DH.EUM.MEM., 121/37.
83
Asitor
Mks kazal Hao
Kirkor veledi avu Van 1 Van 3 Svari -
Ohannes
Geval Adom (?)
Nefer Van 1 Van 3 Svari 2
veledi Avadis
Bargiri kasabal
Kesbar veledi Nefer Van 1 Van 3 Svari 6
Manok
Vanl Agop veledi Tahsildar
Tahsildar Van 1 Van -
Gelosi piyade
Vanl Avadis veledi
Nefer Van 2 Seyyar 2 Svari 5
Haik
lemerikli
Martoros veledi Nefer Van 3 lemerik 1 Piyade 7
Esteban
lemerikli Karabet
Nefer Van 3 lemerik 1 Piyade 7
veledi Esteban
Sar kasabal Zebu
Nefer Van 3 lemerik 1 Piyade 8
veledi Harde (?)
Vanl Kivoruk veledi
Nefer Van 3 lemerik 1 Svari 6
Serkis
Vanl Mgrd
Onba Van 3 lemerik 1 Svari 7
veledi rsilan
Tablo 31: Vilyt- Sittedeki Ermenilerden emniyet tekiltnda grev alanlar.

VLAYETLER GREVLER SMLER
kinci Komiser Artin Efendi
Muavin Ohannes Efendi
Muavin stepan Efendi
Mamuretl-Aziz Polis Memuru Karabet Efendi
Polis Memuru Hasruf Efendi
Polis Memuru Kirkor Efendi
Polis Memuru Serkis Efendi
Muavin Nezeret (?) Efendi
Muavin Geyvend Efendi
Muavin Kirkor Efendi
Muavin Mgrd Efendi
Polis Memuru Kirkor Efendi
Polis Memuru Haik Efendi
Van Vilayeti
Polis Memuru Bogos Efendi
Polis Memuru Ermenak Efendi
Namzet Polis Memuru Bonatin Efendi
Polis Memuru Rstem veledi Mardirus
Polis Memuru Porto olu ahin
Polis Memuru Karabet olu Efnadiyus
Sivas Vilayeti kinci Komiser erun (?) Aram Efendi
Muavin Ohannes Efendi
84
Muavin Meltiyatis (?) Efendi

Muavin Mgrd Efendi
Polis Memuru Yorgi Efendi
Polis Memuru Kivork Efendi
Polis Memuru Nian Efendi
Polis Memuru Karabet Efendi
Polis Memuru Mgrd Efendi
Polis Memuru Avadis Efendi
Polis Memuru Evib Efendi
kinci Komiser Rupin Raci Efendi
Muavin Samson Efendi
Bitlis Vilayeti
Polis Donabet Efendi
Polis Yakub Efendi
Polis Karabet Efendi
Diyarbakr Vilayeti
Polis Ohannes Efendi
Serkomiser Yakis Efendi
Muavin nok (?) Efendi
Muavin Yakis Efendi
Polis Memuru Bedros Efendi
Polis Memuru Lefter Efendi
Polis Memuru stepan Efendi
Erzurum Vilayeti
Polis Memuru Poladin Kubed Baduyan
Polis Memuru Onnik Efendi
Polis Memuru Melros Efendi
Polis Memuru Bayburdlu Aram Efendi
Polis Memuru Hnsl Aram Efendi
Tablo 2ye bakldnda, 1891 yl itibariyle, Vilyt- Sitte Ermenilerinden orduda
grevli olanlarn byk ounluunun Van vilayetinden olduu anlalmaktadr. Buna gre;
15 Vanl Ermeninin 12si nefer, 1i avu, 1i tahsildar ve 1i de onba rtbesindeydi. Say
bakmndan Van vilayetini 4 neferle Mamuretl-Aziz vilayeti tkip ediyordu. Erzurumda 3
Ermeni nefer, Diyarbakrda 1 blk emini, 1 onba tahsildar ve 1 nefer olmak zere 3
Ermeni, Bitliste 2 Ermeni nefer bulunuyordu. Sivas vilayeti ise, sadece 1 Ermeni neferle bu
listenin son srasnda yer alyordu. H. 1312 (M. 1894-1895) tarihli Mamuretl-Aziz vilayet
salnmesine gre; 25. alay 2. taburda eczac Atnos Efendi, 25. alay 4. taburda Yzba
Davorsan Aa, 26. alay 3. taburda Saroti Efendi, 27. alay 1. taburda Baloki Aa, 28. alay 1.
taburda cerrah Pimitraki Efendi, asker ktalarda grevli Ermenilerdi308. Tablo 3
incelendiinde, Emniyet-i Umumiye Tekiltnda grevli olan Ermenilerin, sayca, Osmanl
ordusunda grevli olanlardan daha fazla olduu grlr. En ok emniyet mensubu 12er
elemanla, Van, Sivas ve Erzurum vilayetlerinde bulunmaktadr. Mamuretl-Azizde 7,
308
E. Akora, Ayn makale, s. 191-192.
85
Bitliste 4 ve Diyarbakrda da 2 Ermeni, bu grevde istihdam edilmiti. Emniyetteki

Ermenilerin pek ou polis memuru ve muavin olmakla birlikte, aralarndan serkomiser ve
ikinci komiser derecesine ykselmi olanlar da mevcuttu.
Anlalaca zere, Osmanl Devleti tebaas olan Ermeni vatandalarna olduka
gveniyordu. yle ki, lke topraklarnn korunmasn ve emniyetin salanmasn ilgilendiren
son derece kilit noktalarda onlar altrmakta hibir saknca grmemiti. Nitekim merkezden
Bitlis vilayetine gnderilen bir tahriratta309, vilayet dahilindeki Ermenilerden polis
kaydedilebilecei bildiriliyordu. stelik bu ilerde memur Ermeniler, liyaktleri, alma
tempolar ve baarlar neticesinde, grevlerinde en st kademeye kma anslarna sahiptiler.
Devlet, stn ve alkan memurlarn, hangi cemaatten olursa olsun, dllendirmekte bir
saknca grmyordu. Yani Ermenilerin meslek hayatlarnda ilerlemeleri asndan engel
yoktu310.
309
BOA, DH.EUM.MTK., 4/47.
310
Ermeni teba-i ahanenin dahi hukuk-u tabaiyyet-i devlet-i aliyyeden tamamiyle mstefid ve hissedar- ltf
ve atfet olduklar nakabil-i inkar ve saye-i merhametvaye-i hazret-i hilafetpenahide bunlardan pek oklar
elyevm mahami umur-r saltanat- seniyyede ve mehakim ve mecalis ve bil-cmle uabat- idare-i devlette
istihdam olunarak enva-i taattufat ve inayet-i huservaneye nail olduklar bedidardr. nk alel-umum
hidemat- devlete duhul in nizamen avsaf- matlubeyi cami bulunanlar bila istisna hidmet-i devlete kabul
edilmekte bulunmu ve keyfiyet-i terakkileri dahi usul- mevzua dairesinde temin klnmtr. Alel-husus 10-15
seneden ber mekatib-i ahaneden ehadetnme istihsal eden talebe-i gayr-i mslimeden tebabe-i mslime
misll dava vekaleti ve ticaret gibi meslek-i hususiyi ihtiyar edenler hari brakld halde dierlerinin kafeten
gerek devair-i merkeziye ve gerek vali ve mutasarrf maiyetleri ve kaza kaimmakamlklar gibi hidemat-
mlkiyede ve bil-cmle mehakim memuriyetleri ile mekatib-i ahane muallimliklerinde kullanlmakta olduklar
nmayan olur (BOA, Y.PRK.AZJ., 31/105).
86
III. BLM
VLYT-I STTEDE ERMEN SORUNU
A. Ermeni Sorununun Ortaya kndaki Balca miller
1. Yabanc Devletlerin Ermeni Sorununa Yaklamlar

Osmanl Devletinin kurulduu yllardan balayarak Ermeni toplumu devlet ile herhangi
bir sorun yaamazken, ynetimde zaaf almetlerinin grlmeye baland XIX. yy.dan
itibaren, zellikle yabanc devletlerin Osmanl Devletine kar tkip ettikleri politikalarnn
bir paras olarak, Ermenileri tahrik etmeye, onlar din, siyas ve iktisad menfaatleri
dorultusunda kullanmaya baladklar grlr311. Bu yzyldan itibaren Asya topraklarna
giren Avrupa emperyalizmi, Rumlarn ardndan Ermenilerden de faydalanma yoluna gitti.
Ksa zaman ierisinde Osmanl lkesinde Avrupal devletlerin ilerinde araclk eden bir
Ermeni snf olutu. Ermeni tccarlarndan oluan bu arac snf, adet Avrupa
emperyalizmine hizmet eder hle gelmiti. Ermenilerin yaad Dou Anadolu Blgesi de,
tad stratejik nem itibariyle, Avrupal devletlerin dikkatlerini celbediyordu. Karadeniz,
skenderun Krfezi ve Basra Krfezi arasnda bulunan bu blge, Asya Ktasnn ilerine
doru alan ran-Kafkasya yolu itibariyle, stratejik nemini bir kat daha arttryordu. Bu
zelliinden dolay blge ve blgede sayca aznlkta bulunan Ermeniler, emperyalist
devletler arasnda paylalamayan bir rekabet unsuru hline geldiler. Ayrca Ermeniler
mensup olduklar din dolaysyla, Hristiyan Avrupa tarafndan din kardei olarak
grlyordu. Yani din faktr Ermenilerin ilgi oda olmas konusunda, manev ya da
psikolojik bir etkendi. Hristiyanlk uuru ve hal zihniyeti tayarak Balkanlar ve Dou
Akdenizde ilerleme gayesi gden Avrupa, bu blgelerdeki gayr-i mslimlerden sonra srann
Anadolunun dousundaki Ermenilere geldiine inanyordu. Bu nedenle de onlar szde
himye ederek, gerekte ise kendilerine bal bir unsur meydana getirebilmek iin
propagandalarn yapmaya baladlar312. Grlecei gibi Avrupal devletlerin Osmanl
Ermenileriyle alakdar olmasnn eitli sebepleri olmakla beraber, bu devletler tek tek
incelendiinde her birinin kendisini ilgilendiren zel gelecek planlar bulunuyordu. Ermeni
meselesinin ortaya kn ve uluslar aras bir sorun hline geliini anlayabilmek iin bu
planlar incelemekte yarar vardr.
311
Ahmet Halaolu, 1895 Trabzon Olaylar ve Ermenilerin Yarglanmas, stanbul 2005, s.17.
312
Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987, s. 108.
87
a. ngilterenin Ermeni Sorununa Yaklam

ngilterenin Osmanl Ermenilerine ilgi duymas 1840l yllarda balad. Osmanl
mparatorluundaki Katoliklerin himyesini Fransann, Ortodokslarn himyesini Rusyann
yapt bir ortamda ngiltere de onlar gibi kendisinin hmisi olabilecei bir mezhebin
mensuplarn oluturmaya karar verdi. Bu balamda Osmanl Devletinin i ilerine karmak
iin bir alet olarak kulland Protestanlk, dier milletlerden ziyade Ermeni aznl hedef ald
ve en ok onlar etkiledi. Her frsatta Protestanlar koruyup kollama gayreti ierisine giren
ngiltere313, Ermeniler iin at din ve eitim kurumlaryla onlar Protestanlatrd gibi
mill hislerini de ortaya karp kkrtt314.
1877-1878 Osmanl-Rus Harbi ve sonrasnda yaanan gelimeler, ngilterenin Osmanl
Ermenileri iin yeni politikalar gelitirmesine yol at. 93 Harbinde Osmanl ordusunun
baarszla uramas ve Ruslarn Balkanlar geip Edirneye kadar ilerlemesi, Osmanl
Devletini Rusya ile mtareke yapmaya zorlad. Fakat Ruslarn mtareke iin ne srd
artlar olduka ard. yle ki bu artlar karsnda Balkanlardaki Osmanl hkimiyeti sona
eriyordu. Ancak Osmanl ynetimi Rus ordusuna daha fazla mukavemet etme gcnde
olmadndan, payitaht stanbulu koruyabilmek adna bu mtareke artlarna raz oldu.
Osmanl Devletinin zayflndan istifade eden Rusyann, bu sava sonunda son derece
nemli kazanlar elde edecei ortaya kt. Fakat baz Avrupa lkeleri, Rusyann ark
Meselesi315 ni tek tarafl olarak kendi lehine halletmesinden ve bu galibiyetin sonularndan
yalnz bana yararlanmak istemesinden rahatsz oldu. Avusturya, Fransa ve talya gibi bu
gayr-i memnun devletlerin ban ise ngiltere ekiyordu. Osmanl mirasn Rusyann tek
bana sahiplenmesine rza gstermeyen ngiltere, Akdeniz filosunu stanbula gndermeye
karar vererek ve parlamentosunda, asker tedbir ve masraflar iin istedii 600.000 ngiliz
lirasn tahsis ettirerek, Rusyaya gzda vermeye alt316.
Mtarekenin ardndan Rusya ile Osmanl Devleti arasnda 3 Mart 1878 tarihinde
Ayastefanos Antlamas imzaland. 29 maddeden oluan bu antlamann 16. maddesi
Ermenilerle ilgiliydi. Buna gre, Osmanl Devleti Anadolunun dousunda Ermenilerle
313
BOA, Y.A.HUS., 164/46.
314
Halil Metin, Trkiyenin Siyas Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, stanbul 1997, s. 63.
315
ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya gibi byk batl devletlerin Osmanl Devletine kar bazen ayr ayr,
bazen de birlikte yrtt ve tkip ettii d politika veya diplomasiye ark Meselesi denilmektedir. Bu
devletlerin Avrupa ve dnya hkimiyeti konusunda yaadklar byk rekbetin de bir neticesi olan ark
Meselesi, gittike zayflayan ve yklan Hristiyan Bizansn karsnda, yeni bir g olarak ortaya kan
Mslman Trklerin ilerleyiini durdurma, mmknse geri pskrtme ve Trklerin hkimiyetindeki
Hristiyanlar kurtarma amalarna dayanyordu. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Bayram Kodaman, ark
Meselesi ve tarih geliimi, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn)na
Sunulan Bildiriler, Ankara 1992, s. 59-63.
316
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara 1988, s. 59-61.
88
meskn yerlerde slahat yapacak ve Ermenileri, Krtlerle erkezlere kar himye edecekti317.
Bylece Ermeni ad ilk kez uluslararas bir antlamaya girmi oldu. Osmanl hkmeti bu
madde ile Ermenilerin gvenliini salamay ve reformlar yapmay taahht ediyordu. Bu
taahhte dayanarak Rusya Osmanl Devletinin i ilerine karabilecekti318.
Ermeni meselesinin dnda Rusya, bu antlama ile daha baka avantajlar da elde
ediyordu. Rusyann son derece lehine olan bu avantajlarla kuzeyden scak denizlere inmesi
ise ngilterenin Hindistan smrgeleri ve dou ticareti ile irtibatnn kesilmesi demekti. Bu
artlar altnda ngilterenin Ayastefanos Antlamasn kabul etmesi mmkn grnmyordu.
ngiltere, kendisi gibi menfaatleri en fazla zedelenen Avusturyay da yanna alarak Rusyaya
kar sava hazrlklarna balad. Rusya, 93 Harbinde asker ve para bakmndan byk
kayplara uramt. Rus halk ve askerleri de yeni bir sava istemiyordu. Dolaysyla Rusya,
ngiltere ile olas bir savata onun safnda yer alacak olan Avrupal devletlere kar mcadele
edemeyeceinden, ngilterenin Ayastefanos Antlamasnn tekrar gzden geirilmesi
ynndeki teklifini kabul etti319.
Kendi aleyhine olan Ayastefanos Antlamasn iptal ettirmeyi baaran ngiltere,
Ermeniler zerine daha ok eilmeye balad. Niyeti Ruslar tarafndan uyandrlan Ermeni
milliyetiliini kendi lehine evirmekti. Bu maksatla st dzey ngiliz devlet adamlar dahi
Ermeni din adamlaryla irtibat kurmaktan ekinmemilerdi. yle ki ngilterenin Akdeniz
Filosu Amirali Hornby ve Babli bykelisi Sir Henry Layard, Ermeni patrii Nerses
Varjabedyan320 ile sk sk buluarak, onunla ve Ermeni memurlarla iyi mnasebetler
317
E. Z. Karal, Ayn eser, s. 66.
318
Bill N. imir, Osmanl Ermenileri ve byk devletler, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumuna
Sunulan Bildiriler, zmir 1983, s. 122-123.
319
E. Z. Karal, Ayn eser, s. 68-69.
320
1874 ylnda Ermeni Patrii seilen Nerses Varjabedyan, lmne (1884) dek bu grevde kalmtr. Nerses
Varjabedyann Ermeniler iin yapt ilk almalar 1876-1877 yllarna rastlar. Bu yllarda Bulgar Meselesini
halletmek iin stanbulda toplanan konferansta, ngiliz Bykelisi Henry Elliota Osmanl Ermenilerine
yaplan szde basklarla ilgili bir rapor sunan Varjabedyan, bu teebbsnden bir netice alamad. almalarna
devam eden Patrik, 13 Nisan 1878 tarihinde ngiltere Dileri Bakan Lord Salisburye gnderdii mektubunda,
Trk idaresinden duyduu memnuniyetsizlii aka dile getiriyordu: Ermeniler ile Trklerin bir arada
yaamalar artk imknszdr. Eitlii, adaleti ve vicdan zgrln ancak bir Hristiyan ynetimi salayabilir.
Mslman ynetiminin yerini Hristiyan ynetim almaldr. Ermenistan (Dou Anadolu) ve Kilikya, Hristiyan
ynetimin kurulmas gereken yerler arasndadrTrkiye Ermenileri ite bunu istiyorlarYani, Trkiye
Ermenistannda, Lbnanda olduu gibi, gvence altna alnm bir Hristiyan ynetim istiyorlar. Patrik
Nerses Varjabedyan 93 Harbinden nce Osmanl Devletine bal bir yurtsever olduunu aklad. Fakat
savatan sonra Ayastefanos (Yeilky)da sren bar grmelerine bizzat katlarak, yaplan antlamaya
Ermenilerle ilgili bir madde koydurmay baard. Ayastefanos Antlamasnn Berlinde yeniden grleceini
rendikten sonra da kongreye katlacak devletler nezdinde youn faaliyetlerde bulundu. ngiltere ile balarn
daima sk tutan Patrik, Byk devletlere Osmanl Ermenileri hakknda tahrif edilmi nfus istatistikleri
gndermekten de geri durmad. Patrik Nerses Varjabedyan bamszlk elde edebilmek iin ihtill ve isyan
hareketlerinde bulunmann gereine inanyordu. Bu balamda Patrikhanede kurulan Islahat Komisyonu, 1879
ylnda piskoposluklara gnderdii bir genelge ile tm Ermenileri isyana aryordu (Erdal lter, Ermeni Kilisesi
ve Terr, Ankara 1999, s 36-42).
89
kurmulard. ngilterenin Ermenilerle salad bu iyi ilikilerin gerek nedeni, Ermenileri

Ruslardan koparmak ve Hint yollarnn gvenlii iin tampon bir Ermeni devleti kurmakt. Bu
amala Ermenilere muhtar bir Ermenistan devletinin kurulaca vaat ediliyordu. ngilterenin
Ermeni halkna empoze ettii bu vaatler etkili olmaya balad. Zira Ermeniler reformlarn
uygulanmasndan sonra Rusyann blgeden ekilmeyebileceini ve kendi geleceklerinin
Rusyaya bal olacan dnmeye baladlar. Bu yzden Rusyaya gvenemeyen
Ermeniler, Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesinin Ermeni milletinin menfaatlerine
zararl olduunu iln ettiler321.
Ayastefanos Antlamasn deitirmek iin bir yandan Rusya ile gizli grmeler yapan
ngiltere, dier yandan da Osmanl Devleti ile anlamaya alyordu. Rusyann Dou
Anadoludaki Kars, Ardahan ve Batumu almas, bu blgelerdeki halk kitlelerini derinden
etkileyebilecei gibi buralar Rus nfuzu altna da girebilirdi. Dolaysyla ngilterenin Dou
Anadolu topraklarn Rusyann olas hkimiyetinden kurtarmas gerekiyordu. Bu maksatla
ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda 4 Haziran 1878 tarihinde Kbrs Anlamas
imzaland322. Bu anlamaya gre;
1) Batum, Ardahan, Kars veya bu yerden birini ele geiren Rusya, ileride herhangi
bir zamanda niha bar antlamasyla belirlenmi olan Osmanl mparatorluunun
Asyadaki topraklarnn bir ksmn zapt etmeye teebbs ettiinde, ngiliz hkmeti sz
konusu topraklar silahlarla korumak ve savunmak iin Osmanl hkmetine yardm etmeyi
taahht eder. Buna karlk, Sultan imparatorlukta bulunan Hristiyan ve dier tebaann
himyesi ve iyi idaresiyle ilgili olarak, ileride iki devletin kararlatracaklar lzumlu
reformlar yapmaya sz verir. Alnan kararlarn icras iin gerekli vastalarn temini
maksadyla, Sultan Kbrs Adasn ngiltereye brakr ve Adada asker bulundurmasna ve
Adann ynetimini zerine almasna muvafakat eder.
2) bu szleme her iki hkmet tarafndan tasdik edilecek ve tasdik edilmi sretleri
tasdik tarihinden itibaren bir ay ierisinde, eer mmknse daha erken kar tarafa teslim
edilecektir, iki tarafn delegeleri szle tasdiken, ibu szlemeyi imzalarlar.323
Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere Kbrs Antlamas ile Kbrs Adasnn
ynetimi ngiltereye braklyordu. Bunun karlnda ngiltere, eer Rusya Osmanlnn
Dou Anadolu topraklarn igle kalkrsa, silahla Osmanl Devletinin yardmna koacakt.
Ancak ngiltere bu trden bir yardmn salanabilmesi iin, Dou Anadoluda reform
321
ngiltere ve Ermeniler (1839-1904), Trkler, Ermeniler ve Avrupa, yay. hzr. Bayram Kodaman, Isparta
2003, s. 26.
322
B. N. imir, Ayn makale, s. 123.
323
ngiltere ve Ermeniler (1839-1904), s. 27.
90
yaplmasn da art kouyordu. Esasnda anlama maddelerinde Ermeni ad aka

gememekle birlikte, Hristiyan ve dier tebaa derken Ermeniler kastediliyordu. Osmanl
sultan Ermenilerin iyi idare edilmeleri ve korunmalar hususunda reform yapmay garanti
ediyordu. Fakat bu reformlar tek bana deil, ngiltere ile birlikte kararlatrarak yapacakt.
Bu anlama hkmleri neticesinde ngiltere, Kbrs Adasnn ynetimini eline alm ve ayn
zamanda Dou Anadoludaki Ermeni cemaati iin reform bahanesiyle Babli zerinde
srekli bask kurma frsatn yakalamt324.
Kbrs Antlamas ile Kbrs Adasn Ruslara kar bir s olarak kullanmak zere alan
ngiltere, ayn zamanda Dou Anadoludaki Hristiyanlar, daha dorusu Ermeniler iin slahat
yaplmas hususunda da Osmanl Devletinden taviz koparmay baard. Yani bir tala iki ta
vurdu. Ayrca bu anlamada Ermenileri ilgilendiren slahatlardan bir art olarak
bahsetmesi, Ermenileri iyice sahiplendii ve ileride onlar kendi emelleri dorultusunda
kullanabilecei hissini uyandrmaktayd. Anlalan o ki, ilk olarak Rusyann ortaya karp
alevlendirdii Ermeni sorunu, artk ngilterenin bir sorunu, daha dorusu bir arac haline
gelecekti.
Nitekim Ayastefanos Antlamasnn dzeltilmesi iin Berlinde toplanan konferans,
Ermeni sorunu nedeni ile ngiltere ve Rusya arasnda bir rekabete sebep oldu. Her iki devlet
de Ermenileri kendi taraflarna ekebilmek maksadyla, onlarla ilgili bir maddeyi yaplacak
anlamaya koydurabilmenin gayretleri ierisine dtler325. Zaten Ayastefanos
Antlamasnn imzalanmasndan Berlin Konferansnn toplanmasna kadar geen zaman
zarf ierisinde Ermeniler, zellikle ngiltere ile yakn temas kurdular. 1878 ylnn Mays
aynda Bablide grevli yksek kademeli bir Ermeni, stanbuldaki ngiliz Bykelisi
Henry Layard ziyaret ederek, ona Bulgarlar gibi zerk olmak istediklerini bildirdi. Ermeni
zerk Blgesi veya Prenslii kurulmas konusunda ngiltereden destek isteyen Ermeni
yetkili, eer istedikleri destek gelmezse Rusyann tarafna geecekleri tehdidinde bulundu.
Bu grmeden sonra Ermenilerden olduka mitlenen Bykeli Layard, Londraya
Ermeniler iin ngiltere bir eyler yapabilir demiti326.
Ayn ekilde Berlin Antlamasnn imzalanmasndan ksa bir sre nce, 30 Haziran
1878de, stanbul Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan da ngiliz elisi Layard ziyaret etti.
Patrik bu ziyaretinde, Osmanl hkmetinin Ermenileri savunmak maksadyla kendisini
Berline gndermemesinden dolay ikyette bulundu. Layard, ngiltere hkmetinin,
324
325
Sleyman Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, stanbul 1994, s. 49.
326
91
Osmanl Devleti idaresi altndaki tm Hristiyanlarn vaziyetlerini dzeltmek hususunda

gayret gstereceini aklad. Ermeni Patrii ise bu konuda ngiltereye gvendiklerini bir kez
daha belirtti327.
Bu grmeden sadece 10 gn sonra Patrik Nerses, ngiliz Bykelisine bir kez daha
bavurdu. Patrik ikinci grmede, yaplacak olan Berlin Antlamasna Ermenilerle ilgili bir
madde konmasn rica etti. Bykeli Layard da bu istei telgrafla Berlindeki ngiliz
delegelerine iletti328.
Bo durmayan Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan Mgrd Khirimyan (Hrimyan)
kendi sekreteri Minas erazla birlikte Berline gnderdi. Roma ve Parisi ziyaretinin
ardndan Londraya varan Khirimyan, burada ngilizler tarafndan olduka samimi bir ekilde
karland. Ermeni heyete burada gsterilen sempati gsterilerinin asl amac, ngilterenin
siyas emellerini rtbas edebilmek ve Ermeni Kilisesini kendi yanlarna ekebilmekti. Bylece
ngiltere, Ermeni Kilisesini iinde bulunduu yalnzlktan kurtaracak ve dinda olan
Ermenileri daha fazla himye etmeye hak kazanacakt329.
Tm bu karlkl gayretlerin neticesinde Ermenilerle ilgili bir madde, 13 Temmuz 1878
tarihinde imzalanan Berlin Antlamasna girebildi. Buna gre, Osmanl Devleti Ermenilerin
oturmakta bulunduu Anadolu vilayetlerinde yeni bir idare tarz kuracak ve onlar Krtlerle
erkezlere kar koruyacakt330.
Berlin Antlamasnn 61. maddesinde yer alan, Ermenilerin bulunduu blgelerde
yaplacak slahatn takibi, Rusyann inisiyatifinden alnarak, anlamaya taraf olan devletler
arasnda paylatrlyordu. Bu devletler iinde de ngiltere, Ermeni sorununun bir numaral
takipisi olacakt. Berlin Antlamasndan sonra yaanan sre, Ermenilerin Osmanl
aleyhtarlnn iyice kkrtlmas ve isyanlar dnemini kapsar.
ngilterenin Osmanl Ermenilerine kar sergiledii bu himyeci politikann samimi
olduunu sylemek olduka gtr. Zira ngilterenin Ermeni meselesini sahiplenmesinin
ardnda yatan nemli madd sebepler vard. ncelikle ngiltere Dou Anadolunun Rus
nfuzuna girmesini engellemek istiyordu. Gcn gittike yitiren Osmanl Devleti Ruslara
kar tek bana mcadele edemeyeceinden, kendi himyesindeki bir Ermeni devleti
Rusyaya kar bir set oluturabilirdi. kinci olarak, eer Ruslar Yakn Doudan vazgeip
Uzak Douda smrge iin yaylma alan ararsa, byle bir durumda in zerindeki ngiliz
nfuz tekeli tehlikeye girebilirdi. Bu nedenle ngiltere, Rusyann dikkatini Ermeni slahat
327
Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii (1877-1880), Ankara 1968, s. 158.
328
329
ngiltere ve Ermeniler (1839-1904), s. 28.
330
92
bahanesiyle Osmanl Devleti zerine younlatrmak, daha dorusu onu bu mevzu ile
oyalamak istiyordu. Ama tm bunlar yaparken Osmanl Devletinin Rusya ile kar karya
braklmamasna da ayrca nem vermekteydi331. Anlalaca gibi Rusya ve ngiltere arasnda
Ermeni meselesi konusunda byk bir mcadele vard.
ngilterede Ermenileri Trkler aleyhine kkrtma faaliyetleri, 1880 ylnda iktidara
gelen Gladiston hkmetiyle birlikte hz kazand. Ermenilere muavenet, insaniyete
hizmettir parolasyla Ermeni meselesini bir hkmet politikas haline getiren Lord
Gladiston, dnya kamuoyuna Osmanl Ermenilerinin ezildii ve zulm grd iddialarn
yayd. Bununla da yetinmeyen Gladiston, Berlin Antlamasna taraf olan devletler nezdinde
harekete geerek, 13 Haziran 1880de Osmanl Devletine mterek bir nota verilmesini
salad. Sz konusu notada Osmanl Devletinin Berlin Antlamasnn 61. maddesini
uygulamasn istiyordu. ngilterenin bu giriiminden g alan Ermeniler faaliyetlerini
arttrarak 1880de Tifliste bir Ermeni Cemiyeti kurdular332. Bunu, Vanda kurulan Kara
Ha ve Armenakan333, Erzurumda kurulan Vatan Koruyucular adl komiteler tkip
etti334. Bu blgesel komitelerden baka, 1887de Hnak Ermeni htill Cemiyeti335 ve
1889da Tanak Ermeni Cemiyeti336 adl iki yeni komite daha tekil edildi. Balca
amalar, Osmanl Devleti snrlar dahilinde isyanlar karmak olan bu cemiyetlerin
331
Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu, Ankara 1991, s. 80.
332
S. Kocaba, Ayn eser, s. 49-51.
333
1885 ylnda Mgrd Portakalyan tarafndan Marsilyada kurulan Armenakan Partisi, yelerini silahl
eylemlere hazrlamtr. Vanda Rus konsolos yardmcl yapan Ermeni asll Binba Khamsaragan, parti
programna gre silah kullanm ve asker taktik konularnda Ermenileri eitiyordu. Dier ihtillci Ermeni
cemiyetlerinde olduu gibi Armenakan Partisinin de amac, mmkn olduunca ok terrist eylemler
gerekletirmek ve bu eylemlerden doan tepkilerle ngiltere, Rusya, Amerika ve Fransa gibi byk devletlerin
mdahalesini salamakt (Atila ehirli, Osmanl Devletinde ihtillci Ermeni cemiyetlerinin faaliyetleri ve
Osmanl Devletinin ald tedbirler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Ankara 2003, s. 259).
334
Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, D Politika Enstits Yaynlar, Ankara 1989, s. 14-15.
335
Kafkasya Ermenilerinden Avedis Nazarbeg ile kars ve arkadalar tarafndan svirede kurulan Hnak
Komitesinin merkezi, sonradan Londraya nakledildi. Kendilerine faaliyet alan olarak ilk etapta Anadolunun
dousunu seen Hnaklar, Trkiye Ermenistann kurtarmak, buray Rus, ran Ermenistanlaryla birletirmek, bu
Ermenistandan hr, bamsz bir Ermenistan yaratmak siyasetini tkip ediyordu. Siyas programlarysa
Sosyalist-Marksist ve merkeziyetiydi. Propaganda, terr, isyan alaylar tekilt gibi vastalar kullanan Hnak
Komitesi, ihtill kartarak devletin idar ve sosyal yapsn alt st etmek ve isyan hareketleriyle Ermeni ahaliyi
Trk hkmetine kar arptrmak amacn tayordu. Daha geni bilgi iin bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler
ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 431-442.
336
Kafkasyada kurulan Tanaksutyun Komitesi, Ermeniler madd varlklarn korumak iin kesinlikle bamsz
olmaldrlar prensibinden hareket eden ve zellikle Krisdapor Mikaelyann gayretleriyle birleen Ermeniler
tarafndan vcuda getirildi. Komitenin kuruluundaki ilk ama, Tiflis ve Vanda bulunan eitli Ermeni
komitelerini birletirmek ve Trk topraklarna geen etelere yardmc olmakt. syan vastalaryla Trkiye
Ermenistan iin siyas ve iktisad hrriyet elde etmek gayesini tayan Tanaksutyun Komitesinin asl amac
bamszlkt. Bunun iin eteler kuran, ete balar yetitiren ve bunlar Osmanl Devletine sokan komite,
kylere varncaya kadar tm Ermenilere silah kullanmasn reterek onlar silahlandrd ve Anadolunun drt
bir kesinde isyan hareketleri balatt. Trk, Krd her yerde, her trl artlar altnda vur. Gericileri,
sznden dnenleri, Ermeni hafiyelerini, hainleri ldr. ntikam al. Emrini veren komite, ieride balatt bu
isyanlarla Bulgaristan rneinde olduu gibi bir bamszlk elde etmeyi amalyordu. Daha geni bilgi iin bkz.
93
kurulmasnda servet sahibi Ermeniler, misyoner kolejlerinde yetiip Amerikada alan

kimseler ve yabanc konsoloslarn byk etkileri grld337. Saylan bu zararl komitelerden,
merkezi svirede bulunan Hnak Komitesinin, Tiflis, Romanya, Atina ile Amerikada
ubeleri bulunuyordu. Hnak Komitesinin zararl ve ihtill fikirlerini savunan yaynlar,
merkezde veya ubelerinde basldktan sonra yasal olmayan yollardan Osmanl Devletine
sokuluyor ve bu trden yaynlarn Ermeni ahaliye ulamas hedefleniyordu338.
ngiltere sadece Ermenilerin kurduu ihtill komitelerini desteklemekle kalmyor,
konsoloslar vastasyla Osmanl Ermenileriyle bizzat temas kurmaktan da ekinmiyordu339.
zellikle Vilyt- Sittede grev yapan ngiliz konsoloslarnn yaptklar faaliyetler, Osmanl
idarecilerini onlara kar daima temkinli davranmaya sevkediyordu. rnein ngilterenin Van
konsolosu Muta bulunmasna ramen sk sk Bitlise gidip gelmekte ve buradaki Ermeni
ahaliyi devlet aleyhine davranlarda bulunmaya tevik etmekte idi. Bunun haber alnmas
zerine devlet, yabanc devlet konsoloslarnn bulunduklar blgelerde keyf bir ekilde
dolap o devletin i ilerini ilgilendiren konulara mdahalede bulunmamalar gerektiini ve
herhangi bir tahkikat yapmaya yetkilerinin olmadn belirtmiti340. Bitlis konsolosuna ek
olarak, ngilterenin Sivas konsolosu da vilayetler aras seyahatlere merakl idi. Sivas
konsolosu Bulman (Vulman ?)n, beraberinde Amerikan konsolosu olduu halde Sivastan
hareketle Erzincana gelmekte olduklarnn haber alnmas zerine, blgede bulunan
Drdnc Ordu Miri Zeki Paa, gelen emirler uyarnca, sz konusu ahslarn herhangi
olumsuz bir hareketlerine meydan vermemek iin hl ve davranlarnn gizlice izleneceini
merkeze bildiriyordu341. Osmanl Devletinin yabanc konsoloslara kar gven
duymamasnn ve faaliyetlerini pheyle karlamasnn nedeni, konsoloslarn bal
bulunduklar devletlerin tkip ettii politikalar uyarnca Ermenilere kar ilgi duymas ve
onlarn bu ziyaretlerinden g alan Ermenilerin de tereddt etmeden isyan hareketlerine
balamas idi.
337
338
BOA, Y.PRK.UM., 29/108. Bitlis vilayetinden merkeze gnderilen 23 Mays 1310 (M. 04 Haziran 1894)
tarihli tahrirat.
339
ngilizlerin gerekletirdikleri bu temaslar, Ermenileri isyana tevik ve tahrik ettii gibi Ermeni etecilerinin
cesaretlerini de arttryordu (BOA, Y.A.HUS., 239/31).
340
BOA, A.MKT.MHM., 752/47. Hariciye Nezaretine gnderilen 22 Terin-i evvel 1320 (M. 04 Kasm 1904)
tarihli telgraf.
341
BOA, Y.PRK.ASK., 111/30. Mir Zeki Paann 25 Nisan 1312 (M.07 Mays 1896) tarihli tahrirat.
94
b. Rusyann Ermeni Sorununa Yaklam

Tarihte Ermenileri Osmanl aleyhine kkrtan ilk lke Rusya ve bu lkenin ar I. Petro
olmutur342. teden beri scak denizlere inme politikas gden Rusya iin Kafkaslarn
gneyinde yaayan Ermeniler, bulunmaz bir frsatt. Ruslarn Ermeni milletiyle ilgilenmesinin
balca sebepleri, bulunduklar coraf konumun Rusya asndan son derece nemli olmas ve
Ermenilerin de Hristiyan olmasyd343.
lkesinde gerekli dzenlemeleri yaptktan sonra yaylmac bir politika izlemeye
balayan ar I. Petro (1682-1725)nun amac; Baltk Denizi ve Karadeniz yoluyla scak
denizlere ulamakt. Ondan sonra ynetime geenler tarafndan da uygulanan bu politika,
arie II. Katerina dneminde had safhaya ulat. Bu devirde Rusya, Baltk ve Karadenize
kadar snrlarn geniletmi ve Lehistann byk bir ksmn nfuzu altna almt. Fakat
bunlarla yetinmeyen Ruslar, bu kez de Balkanlar ve Boazlara gz dikmilerdi. Bizans
mparatorluunu ihya etmeyi de istekleri arasna dahil eden Rusya, Rus arn
Ortodoksluun tek lideri haline getirmeyi amalyordu. 1774 ylnda imzalanan Kk
Kaynarca Antlamasndan itibaren hedeflerini aamal olarak harekete geiren Rusya,
ncelikle ie Balkanlardan balad. Balkanlarda kurduu konsolosluklar aracl ile
Balkanl milletleri Osmanl Devleti aleyhine rgtleyen Rusya, zamanla Slav ve Ortodoks
halkn hmisi durumuna geldi. kard isyanlarla (1806-Srp syan, 1827-Yunan syan,
1875de Hersekde balayp 1876da Bulgaristana ve Srbistana srayan isyanlar) Ortodoks
ve Slav halk Osmanlya kar kkrtmak ve sonrasnda ise bu halklar Osmanl Devletine
kar korumak bahanesiyle balatt savalarla toprak kazanm yoluna gitmek, Rusyann
Balkan Yarmadasnda izledii en belirgin politika haline geldi344.
Tpk Balkanl milletler gibi Gregoryen Ermenilerini de korumas altna almaya
abalayan Rusya, Douda izledii siyasette bu Ermenileri kullanmay hedefliyordu. Bu
hedefte en ncelikli ama ise Ermeni kilisesini Rus etkisine alabilmekti. Ruslarn youn
gayretleri sonucunda, Gregoryen Ermenilerinin byk ksmnn bal bulunduu,
Kafkasyadaki Emiyazin Ermeni kilisesi Rus nfuzu altna girdi. yle ki, Ermeni Katolikos
Nerses Aratarakes, 1827-1828 Rus-ran savanda, 60 bin kiilik kuvvetiyle birlikte, Ruslarn
342
Rus ar I. Petroya talihsiz Ermenilere ve Grclere, zalim Mslmanlardan kurtulu mcadelesinde
yardm etme fikrini srail Ori adl bir ahs vermitir. Daha XVII. yy. sonlarnda Ermenilere yardm ederek
Kafkasyada bamsz bir Ermeni devleti kurmak fikriyle Avrupal devletlerin ve Gney Kafkasya Ermenilerinin
kapsn alan srail Ori, buralardan umduu ilgi ve destei bulamaynca, ansn Moskovada aramtr. Ori, I.
Petroya sunduu not ve raporlarla, Petronun d politika alanna Ermeni konusunu getirmeyi baarmtr
(Aygn Abbasova, Rusyann dou politikasnda Azerbaycan (XVIII. yzyllar), Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, say 157 (stanbul 2005), s. 200).
343
S. Kocaba, Ayn eser, s. 25.
344
H. Metin, Ayn eser, s. 59-60.
95
safnda savamt. Grlecei gibi Ruslar, Osmanl Ermenilerinin iine Ermeni kilisesi
vastasyla szmaya ve onlar din faktryle etkilemeye altlar. Ruslarn Ermenilere olan
ilgisi bundan sonra giderek artt ve Tanzimat ve Islahat fermanlaryla birlikte iyice
younlat345.
Bilindii zere Osmanl Devleti, Tanzimat ve Islahat fermanlaryla kendi himyesindeki
gayr-i mslim halkn eitimi iin batl devletlere okul ama hakk tanyordu. Bu haktan
yararlanan ngiltere, Fransa, Amerika Birleik Devletleri gibi pek ok lke, Osmanl vatanda
gayr-i mslimler iin okullar amaya balad. Ad geen devletlere ek olarak Ruslar da
Ermeni ve Grc ocuklarn eitmeye baladlar346. Ruslarn ilk amac Grcistan Prensliini
ve 1829-30da kurduklar Kk Ermenistan Osmanl Devletine ve rana kar tampon bir
blge olarak kullanmakt. Daha sonra, eittikleri Ermeni genlerini Trkler aleyhinde
kullanmaya baladlar. zellikle Rus ordusunun nc birliklerine yerletirilen Ermeniler
tekiltlandrlarak, Dou Anadoludaki Ermenileri Osmanl idaresine kkrtmak ve
ayaklandrmak iin ynlendirildi347.
Boazlar ve Dou Anadolu vastasyla Akdenize inme hayalleri kuran Rusyann
Ermeniler arasnda yapt propaganda, etkilerini gstermekte gecikmedi. 1853-1856daki
Krm Harbine dein Dou Anadolu iin resm evraklarnda Trkiye Asyas tbirini
kullanan Rusya, 1856 ylnda imzalanan Paris Bar Antlamasndan sonra bu blge iin
Ermenistan kelimesini tercih etmeye balad. Hmisi olan Ruslarn da yardmyla 1860
ylndan itibaren rgtlenmeye balayan Ermeniler, 1862 ylnda ilk ciddi tedhi hareketinde
bulundular. Zeytun kasabasnda kan ve bir zafer olarak nitelenen Ermeni isyan, Ruslar
arasnda da byk yank uyandrd. Nitekim kendi de bir Ermeni olan Louise Nalbandian,
Rusyann Zeytun syanndaki roln itiraf etmekten kanmamtr: Zeytun
AyaklanmasErmeni dnyasn etkisi altna alan, devrimci fikirlerin rn olanTrk
Ermenistanndaki ayaklanmalardan ilkidir. Zeytunlu ihtillciler, Trk baehrini 1860 ve
345
Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, s. 11-12.
346
Ruslar Kafkasya siyasetlerinde Ermeni milletinin yan sra Grcleri de kullanmay hedeflemilerdi. XVII.
yy.n sonlarna doru balayan Rus, Grc ve Ermeni mnasebetleri ksa srede gelimi ve XVIII. yy.n ilk
eyreinde bir eit ittifaka dnmt. Bu ittifakn bir sonucu olarak Rus ar Byk Petro (Deli Petro), 1723-
24 yllarnda Kafkasyaya indikten sonra, buradaki Grc ve Ermeni cemaatleri ile birer dostluk ve ticaret
antlamas imzalamt. Bu antlamalarla Ruslar, Grc ve Ermeni cemaatleriyle ticaret yapmay ve bu
cemaatlerin ileri gelenlerinin ocuklarnn eitimini stlenmeyi kabul ediyordu. Rusyaya eitim grmek iin
giden Ermeni ve Grc genlerinin byk bir ksm Rus ordusunda subay olarak kalmay tercih etmiti. Ruslar
XIX. yy.da ran ve Osmanl Devleti zerine yapt savalarda, byk lde bu subaylardan istifade etmiti.
1783 ylnda taraflar arasnda yenilenen antlama ile birlikte Ruslar, Grc ve Ermeni prensliklerini ran ve
Osmanl Devletine kar korumay vaat ediyordu (Mehmet Saray, Trk-Sovyet mnasebetleri ve Ermeni
meselesi, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara
1985, s. 127).
347
Mehmet Saray, Ermeni meselesinin ortaya k, Ermeni meselesini ortaya karanlar, XI. Trk Tarih
Kongresi (Kongreye Sunulan Bildiriler), V, Ankara 1994, s. 1757-1758.
96
1861 yllar arasnda Rusyadan gelerek ziyaret etmi olan Mikael Nalbandiandan epey
etkilenmi olan stanbuldaki baz Ermeni aydnlar ile dorudan temas halinde idiler.348
Ermeni meselesinin Batnn siyas gndemine girmesi, yine Rusyann Osmanl Devleti
ile yapt 93 Harbinden sonraya rastlar. Bu harpten nce Osmanl Ermenileri arasnda
milliyetilik adna yaplm herhangi bir eylem olmamakla birlikte, harbin sonrasnda
imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalarndan sonra ihtilalci eylemler hz kazanmt.
Bilhassa Dou vilayetlerindeki Ermeniler, Rus Ermenilerinin de tesiriyle, Rus ordusunun
hizmetine girdiler. Trk komularna kar kkrtlan ve ileri anlamsz bir fke ve intikamla
dolan Ermeni ihtilalciler, blgede taknlklar kardlar349.
Ermeni din adamlar da savan balamasyla birlikte, Rus tarafnda olduklarn
gsterdiler. Patrik Varjabedyan ve Papaz zmirliyan, Ermeni meclisinde yaptklar gizli
grme sonucu, Emiyazine gnderilmek zere bir muhtra hazrladlar. Rus arna
sunulmak zere hazrlanan bu muhtrada Ermeni istekleri yle sralanyordu:
1) Frata kadar olan blgenin Trklere geri verilmemesi ve buralarn Ararat ile
birletirilerek, Rus arnn lkesinin bir paras olmasnn temin buyurulmas,
2) Arazi ilhak olmayaca bize duyurulacak olursa, Bulgaristana ve Bulgar milletine
verilecek imtiyazlarn, btn Ruslarn hkmdar Hametmeap efendimiz tarafndan, Ermeni
milletine de bah ve ihsan buyurulmas,
3) gal olunan toprak boaltlacaksa, hkmetten slah iin madd teminat alnmas ve
slahatn uygulama ve tamamlanmasna kadar, Rus askerlerinin igal ettikleri topraklar
boaltmamalar.350
Edirnede devam eden bar mzakerelerine de bir heyet gnderen Ermeni meclisi,
buradan bir netice elde edemedi. Bu kez sava sonunda Ayastefanosta yaplan grmelere
Ermeni Patrii bizzat itirak ederek, Rus ordusunun Bakumandan Grandk Nikolaya
anlamaya Ermenilerle ilgili bir madde konmas hususunda ricada bulundu. Bu ahs ricann
kabul grdn, Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesinden anlyoruz. Buna gre,
Osmanl Devletinde Ermenilerle meskn mahallerde Ermeniler lehine gerekli slahatlar
yaplarak Ermeniler emniyet altna alnacakt351.
Hmisi olan Rusyaya son derece yaknlk gsteren Ermeniler, bilhassa ngilterenin
telkinleriyle ona olan gvenlerini yitirmeye baladlar. Yaanan bu gven kaybn General
Mayewsky u ekilde kaydetmitir: Avrupann bu derece himyesi Ermenilere
348
Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1915), Ankara 1995, s. 47-48.
349
350
S. Kocaba, Ayn eser, s. 42-43.
351
Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.105-106.
97
merhametinden, muhabbetinden deil, o havalide daimi surette ayaklanma ve atma

kararak Rusyay ie bulatrmak arzusundan ibaretti. Ermeniler ise Rusyaya tamamen
dman vaziyetini takndlar. Ne iin? nk Ermeniler kuvvetli olarak emin oldular ki Rusya
bu hareketlerini onaylama taraftar deildi. nk Rusya, Osmanl Asyasndaki birka bin
Ermeni iin kendi tabiiyeti altndaki milyonlarca halk feda edemezdi352.
teden beri Ermenileri kendisi iin politik, asker ve ayn zamanda ticar bir mttefik
olarak gren Rusya, onlara yaknlamak iin din olgusunu kulland. Ermenilerin bal
bulunduu Mslmanlara karlk, din birliktelii n plana karan Rusya, aralarndaki
mezhep farkna ramen, Ermenilere yaknlamay baard. Zaten Rusya, Ermenilerin
birbirlerine vatan mefhumu ve siyas olaylarla bal olmadklarn, onlar bir arada tutan
faktrlerin dinleri ve dilleri olduunu iyi biliyordu. Bu sebeple Anadolu topraklarnda saysal
olarak aznlk eklinde yaayan Ermenileri tekiltlandrmak iin Ermeni kilisesini ve bu
kiliseye bal din adamlarn kulland. XIX. yy.la birlikte Mslmanlarn hkimiyetinden
kurtulmak iin Ermeniler, Hristiyan olan Rusya ile ilikilerini daha da younlatrd. Bu
ilgiden memnunluk duyan Rusya ise, scak denizlere inme politikasnn en nemli geit yeri
olan Gney Kafkasyaya hkim olmak iin blgede aznlk olarak yaayan Hristiyanlar ve
zellikle de Ermenileri tarih corafyaya uygun olarak organize etmeye balad. Rusya,
Osmanl Devleti ve ran snrlar ierisinde yaayan Ermenilere eitli tarihlerde uygulad
g ve iskn almalar sonucunda pek ok Ermeniyi toprandan kopararak, kendi himyesi
altnda toplad. Bylece Rusya daha 1828-1830 yllarnda bugnk Ermenistann temelini
atm oldu. Dou Anadolu ve randan g ettirdii Ermenilerle, gney snrlarndaki bu iki
Mslman komusuna kar tampon bir Ermenistan devleti oluturan Rusya, ileride burasn
bir saldr merkezi olarak kullanacakt.
Blgede yerletirdii Ermenilere hibir ekilde tolerans gstermeyen Rusya, Ermenileri
adet d krklna uratt. Ermenileri nce Ortodokslatrmak, sonra da Slavlatrmak iin
bir takm tedbirler alan Rusya, esas gayesini ksa srede aa kard. Ermenisiz bir
Ermenistan kurmak dncesinde olan Rusyann amac, kendisine bal bir Ermenistandan
ziyade toplad Ermeni nfusunu Ruslatrmakt353. Yaanan bu sre, Rusyann Ermenilere
olan ilgisinin samimi olmadn, menfaatleri icab Ermeniler arasnda ayrlk hareketler
karttn ispatlar mahiyettedir.
352
Wiladimir Mayewsky, Yabanc Gzyle Ermeni Meselesi, ev. Mehmed Sadk, Ankara 2001, s. 23.
353
Davut Kl, Ermenistann kuruluunda arlk Rusyann rol, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu
(Tarihten Gnmze ve D Tehditler)na Sunulan Bildiriler, Elaz 2002, s. 492-493, 501-503.
98
c. Fransann Ermeni Sorununa Yaklam

Osmanl Devleti ile Fransa arasnda Kanun Sultan Sleyman dneminde (1520-1566)
dostane bir ekilde balayan, fakat XVII. yy.n ikinci yarsndan itibaren bozulmaya yz tutan
ilikiler, Napolyon Bonapartn Msr Seferi ile iyice sarsld. 1830 ylnda Osmanl topra
olan Cezayiri igl eden Fransa, bundan sonra Afrikada genileme politikas yrtmeye
balad354. Afrika kylarndan Ortadouya ve Anadoluya kadar uzanan topraklara sahip
olabilme hedefi gden Fransa, hedefine ulaabilmek iin bu topraklarda yaayan Hristiyan
ahaliye nfuz etmek istiyordu. Bunu da aaca okullarda kendi dilini ve kltrn reterek,
propagandasn yaparak gerekletirecekti. Nfuz edecei unsurlar olarak da Nasturi, Katolik
ve Protestan kilisesi mensuplarn belirledi355.
Anadolu topraklar zerindeki karlar iin Ermeni aznln kendisine mttefik seen
Fransa, uzun mddet Gregoryen mezhebine bal Ermenileri Katolikletirmeye gayret etti356.
Fransz misyonerlerinin de abalaryla, XIX. yy.n balarndan itibaren Ermeni milletinden
bazlar, Katolik olduklarn aka iln ettiler. Ermenilerin Katolik mezhebini bu kadar kolay
benimsemesinde, Fransann Katolik Ermenilere her trl yardm salayarak onlar himye
etmesinin de byk pay vard. Bu ayrcalklardan yararlanmak isteyen Osmanl Marunileri ve
Keldanileri de tpk Ermeniler gibi Fransann ortaya kard Katolik cemaatine dahil
olmaya baladlar. Fakat Ermeniler arasnda artan mezhep deitirme hadisesi Ermeni
Gregoryen kilisesini kzdrm ve iki taraf arasnda bir dmanlk hsl olmutu. Gregoryen
Ermenilerin bu durumu Babliye ikyet etmeleri sonucu, Osmanl Hkmeti 1828 ylnda
birtakm tedbirler almak yoluna gitti. Bu maksatla stanbuldaki Katolik Ermeniler
354
H. Metin, Ayn eser, s. 64-65.
355
Ergnz Akora, ark meselesi ve Vanda Ermeni isyanlarna Batl devletlerin etkileri, Frat niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, IV/1 (Elaz 1990), s. 27.
356
Fransann Osmanl topraklarnda kendine bal bir toplum yaratmak amacyla oluturduu Katolik
Ermenileri, balangta Ruslarla ibirlii ierisinde bulunan Gregoryen Ermenilerinden farkl olarak isyanlara
karmamlar ve Trklerle herhangi bir silahl mcadeleye kalkmamlard. Bazen Ermeni isyanlarnda
Protestanlarla ve Gregoryenlerle birlikte yer almalarna karlk, genel olarak kendilerini dier Ermenilerden ayr
bir millet olarak grmler ve Osmanl Devletine sdk kalmlard. Devlet de onlarn bu balln
mkfatlandrm ve 1915 ylnda karlan Tehcir Kanunundan Katolikleri muaf tutmutu. Ancak Katolik
Ermenilerin bu nispeten sakin halleri I. Dnya Sava sonuna kadar srmt. 30 Ekim 1918 ylnda imzalanan
Mondros Mtarekesinden sonra Osmanl topraklarn igl eden lkelerden biri de Fransayd. Franszlar bu
igllerinde bilhassa silah ve cephane yardmnda bulunduklar Ermeni alaylarndan istifade etmilerdi. Osmanl
Ermenilerinden planl bir ekilde yararlanmak isteyen Fransa, Ermenilerden oluan bir Dou Lejyonu (Legion
dOrient) kurmaya karar vermiti. Fransa, Kbrs Adasnda eittii bu lejyonun adn daha sonra, zellikle
Filistin Cephesinde gsterdikleri baarlardan dolay Ermeni Lejyonu olarak deitirmiti. Bylece doudaki
kk mttefikini bir anlamda dllendirmi oldu. Fransz birlikleriyle beraber gney vilayetlerini igle
balayan Ermeni Lejyonu Mara, Adana, Urfa, Antep ve civarnda, Trk halkna akla gelmedik zulmler
yaparak, ok sayda Trk katletmilerdi. Fransann Ermenileri bu derece sahiplenmesinin balca nedeni;
ukurova blgesinde tampon bir Ermeni devleti kurmakt. Kurulacak bu devletle Trklerin Suriyeye dorudan
mdahalesi nlenecek ve bu sretle Suriyedeki Fransz hkimiyeti gvence altna alnacakt. Ayrntl bilgi iin
bkz. enol Kantarc, Katolik Ermenilerin Anadoludaki faaliyetleri, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu
(Tarihten Gnmze ve D Tehditler)na Sunulan Bildiriler, Elaz 2002, s. 445-452.
99
Anadolunun i ksmlarna doru zorunlu iskna tbi tutuldu, bir ksmnn da mallarna el
konuldu. Fakat bu durum, Katoliklerin hmisi durumundaki Fransay memnun etmedi.
Katolik Ermenilere yaplan mdahaleyi dmanca olarak nitelendiren Fransa, Babliyi
sert bir dille eletirerek Osmanl Devletini protesto etti357. Bu basklar sonucu Osmanl
Devleti 1830 ylnda Katolik Ermenileri ayr bir cemaat olarak tand358.
Daha XVII. yy. balarnda Osmanl topraklarndaki Ermenilerin yerlerini tespit etmek ve
onlar hakknda bilgi edinebilmek amacyla buraya seyyahlar gnderen Fransa, Ermeni
meselesindeki roln, ok ynl faaliyetleriyle ortaya koydu. Bu faaliyetler arasnda eliler,
konsoloslar, tccarlar, seyyahlar ve misyonerler eliyle yrtlen almalar ve bu konuda
Ermeniler lehinde yaplan yaynlar saylabilir. Bunlardan zellikle Fransz elilerin Ermeni
meselesinin ortaya knda menf roller oynad anlalmaktadr.
Osmanl Devletinin ekonomik ve siyas alardan gerilemesine paralel olarak, XVIII.
yy.da Fransann elilik ve konsolosluk faaliyetleri de giderek artmt. XIX. yy.a
gelindiinde Fransann Osmanl topraklar zerinde yirmiden fazla konsolosu bulunuyordu.
Konsolosluk raporlar incelendiinde Franszlarn Ermenileri nasl destekledikleri, kendilerine
hangi yollardan yardm saland ortaya kmaktadr359.
Konsolosluk raporlarnn yan sra Osmanl ariv belgeleri de Fransz eli ve
konsoloslarnn Ermeni meselesindeki olumsuz faaliyetlerini gzler nne sermektedir. Bu
konuda zellikle Vilyt- Sittede grevli ahslar n plana kmaktadr. rnein Fransann
Van viskonsolosu (konsolos yardmcs) yannda tercman Ermeni Mihran ile birlikte Mua
gelerek, kyllere, Katolik piskopos vekiline ve Mslmanlar dndaki dallara yardm
edeceini bildirmiti. Buradaki ahaliye datlmak zere 10 lira vermi ve anl Manastrdaki
rahip Vartan ile yapt gizli grmenin ardndan geri dnmt. Ayn konsolos, Mu Polis
Dairesinde durumu aratrlmakta olan pheli Ermeniyi, oradan alp gtrme
teebbsnde dahi bulunmutu (Bitlis Valisi Feridden Babliye gnderilen 23 Mays 1905
tarihli telgraf).
Fransz konsoloslarn Ermeni ahaliyi bu ekilde koruyup kollad gibi, yanlarnda
sabkal Ermenileri altrdklar da oluyordu. Fransann Sivas viskonsolosluunda tercman
olarak grev yapan Doktor Karakinin, Amasyada ele geirilen bir mektup sonucu Ermeni
fesatlardan biri olduu anlalmt. Ayn ahsn kardei Doktor Dikran da Yozgat
357
enol Kantarc, Tarih boyutuyla Ermeni sorunu: Balangtan Lozana, Ermeni Sorunu El Kitab, Ankara
2003, s. 9-11.
358
359
Dndar Aydn, Ermeni meselesinin ortaya kmasnda Fransann rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni
Toplumu ile likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1985, s. 286-288.
100
olaylarnn elebalarndan ve katillerinden olduu iin, kendisine idam cezas verilmiti (Sivas
Vilayetinden Babliye gnderilen 10 Haziran 1895 tarihli telgraf). Tm bunlarn anlalmas
zerine, Doktor Karakinin grevine devam etmesi halinde Osmanl Hkmeti ve Fransz
konsolosluu arasndaki ilikilerin bozulabilecei gereke gsterilerek, bu greve baka
birinin tayin edilmesi gerektii sonucuna varlmt (Hariciye Nezaretinden Sadarete yazlan
3 Temmuz 1895 tarihli tahrir).
Konsolosluk tercmanlarnn yalan haber yayp, lke aleyhinde altklar da yaanan
olaylar arasndayd. Fransa konsolos tercman Kasabyan Artin adl bir Ermeninin verdii
malmat zerine, Fransa elisi hkmete bir tebli yollamt. Bu tebli de, Diyarbakrdaki
Mslman halkn gayr-i mslimler zerine atma hazrlklar yapmakta olduu ve Hristiyan
ahalinin de bu durum karsnda korku ve endie ierisinde bulunduu bildiriliyordu. Fakat
ksa zaman ierisinde Diyarbakrda byle bir durumun olmad ve tm bu bilgilerin Ermeni
tercmann uydurmacas olduu anlalmt. Ayrca Kasabyan Artin adl Ermeninin daha
nceden fesatlk yapt ve bu yzden konsoloslukta bulunmasnn lke asayii asndan
doru olmad bildirilmiti (Hariciye Nezaretinden Sadarete gnderilen 11 Ocak 1902
tarihli tahrirat)360. Grld gibi Fransz konsoloslar, bizzat kendileri ya da yanlarnda
altrdklar elemanlar vastasyla Ermeni milletini kkrtmaktan ve isyanclar
desteklemekten geri durmamlardr.
Fransa, Ermenileri desteklediini, bu cemaatin kard isyanlarda aktif rol alarak da
ispatlyordu. Bu isyanlardan en nemlileri Zeytun ve Van isyandr. 1895 ylnda kan
Zeytun syannda Fransa, Ermenileri srekli kkrtt gibi onlara her trl yardmn
yaplabilmesi amacyla arlarda bulunmu ve isyann hedefine ulaabilmesi iin elilerini
seferber etmiti. Ayn ekilde Vanda meydana gelen isyan hareketlerinde de Ermenileri
desteklemeye devam etmiti. Fransa bu isyanlarn sebeplerini Ermenilerin Mu, Bitlis ve
Van civarnda daha nce balattklar isyanlar sonucunda aalanp hor grldn, bu
yzden haklarn elde edebilmek iin yeniden silaha sarldklar gibi bahanelere balarken,
kendisini masum, ngiltere ve Rusyay ise sulu gstermeye alyordu. Yani Fransa,
meseleyi mmkn olduunca uluslar aras boyutta ele almaya gayret ederken, kendisini geri
planda tutmay tercih ediyordu. Esasnda Fransann Dou Anadoludaki Ermenilerle bu
derece ilgilenmesinin nedeni, ekonomik adan Suriye, Gneydou361 ve Dou Anadolu
360
Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri (1879-1918), I, Ankara 2002, s. 41-43, 144-145, 167.
361
Fransann Gneydou Anadoluda izledii politika ve blge zerindeki emperyalist faaliyetlerin ayrntlar
iin bkz. Bayram Kodaman, XIX. Yzyl sonunda Gneydou-Dou Anadoluda Fransz politikas, Ondokuz
Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, say 6 (Samsun 1991), s. 157-162.
101
blgelerindeki karlarn muhafaza edebilmek ve kltrel adan blge ahalisine tesir

edebilmek, onlar kendine bal hale getirebilmekti362.
Fransa blgedeki iktisad menfaatleri dolaysyla burada ngiltere himyesinde
kurulacak bir Ermenistan devletini istemiyor, konuya pheyle bakyordu. Fakat Ermeni
meselesi hususunda Fransann kendi iinde bile zt grler bulunuyordu. Clemenceau,
Jaures ve Anatole France gibi nl Fransz dnr ve liderler, Ermeni bamszlndan yana
idiler. 1900 ylnda bir araya gelen bu Fransz aydnlar, 15 gnde bir yaynlanan Pro-Armenia
Dergisindeki yazlaryla Ermeni milliyetilii ve istikllini desteklemekten geri
durmuyorlard363.
Ermeni muhiplerine karlk olarak bir Trk dostu olan Fransz Edebiyat Pierre Loti,
meselede tamamen Ermenileri haksz gryor ve Trkleri destekleyici yazlar yazyordu. Bu
yazlardan bazlarnda Ermeniler hakknda yle sylyordu: Trkiyedeki Ermenileri
neredeyse bir meyvenin iindeki ve onu kemiren kurtlara benzetmeye cesaret edeceim. Tpk,
Yahudilerin Rusyada yapt gibi btn servetlerini deiik usllerle, zellikle de tefecilikle
yaptlar. En cra kedeki kylerde onlara, ksa vadeyle yksek faizli bor para verirken
rastlanmtr. Tabii ki bunu geri demek iin kyl ineklerini, sabann, daha sonra da
topran ve evini satmak zorunda kalmtr. Yazar yine Ermenilerin kendi iledikleri
sular, Trklere ml etmedeki ustalklarn da yle anlatyor: Asyada bir ehirde, 1896
katliamlar esnasnda, konsoloslua Fransz kimlii altnda birok Ermeni snm. Bunlara
kucak am olan Fransz konsolosu etrafta neler olup bittiini grmek iin terasa km. Bu
esnada arkasndan gelen iki kurun, kulann yanndan gemi. Arkasna dnnce, onu
komu evlerin birinden gzetleyen bir Ermeniyi fark etmi. Ermeni yakalanp sorguya
ekilince, sinsi saldrgan yle cevap vermi; Ben ate ettim. nk bundan dolay Trklerin
sulanacan ve konsolosu ldrdklerinden dolay Franszlarn Trklere kar
ayaklanacan dndm demi. Ermenilerin Dou Anadoluda toprak taleplerine ve
burada mstakil bir devlet kurma dnceleri iin de yazar; Zavall Trkler! Evet, doru,
eskiden ordular tarafndan fethedilmi ama, asrlar getike onlarn gerek vatan olmu bu
topra onlardan koparmaya almak, zellikle u gnlerde pek moda olan mehur
milliyetilik iin ok zararl olan bir hata olurdu yorumunda bulunuyordu364.
362
E. Akora, Ayn makale, s. 27-29.
363
Sleyman Kocaba, Tarihte Trkler ve Franszlar, stanbul 1990, s. 323.
364
Pierre Loti, Sevgili Fransamzn Doudaki lm, ev. Turul Baykent, Ankara 2002, s. 24-25, 27.
102
d. Amerikann Ermeni Sorununa Yaklam

Amerikann Osmanl Ermenileri ile ilgilenmesi, Trk-Amerikan ilikilerinin
balamasyla paralellik arz etmektedir. nceleri bir ngiliz kolonisi iken 1775-1883 yllarnda
giritii kurtulu mcadelesi ile ngiltereye kar bamszln kazanan Amerika, bu tarihten
sonra dnyaya almaya balad. lk Amerikan gemisinin Trk sularnda grlmesi bu
bamszlktan nce, yani 1797 ylna rastlar. Anadolunun tarm rnlerini iyi tanyan
Amerikan tccar, bu rnleri dnyaya pazarlamay hedeflemekteydi. Ancak o sralarda iki
lke arasnda bir ticaret anlamas olmadndan, Amerikan gemileri ngiliz Levant Company
gemilerine tannan haklardan yararlanarak Trk limanlarna girebiliyorlard. lerleyen yllarda
iki taraf arasndaki ekonomik ilikilerin gelimesi sonucu, bir ticaret anlamas yapld. 1830
tarihli Trk-Amerikan ticaret anlamasyla Amerika, Osmanl lkesinde en ziyade
msaadeye mazhar devlet statsn kazand. Bunun anlam; Amerikann Osmanl
topraklarnda kapitlasyonlardan geni lde faydalanmas demekti365.
Amerikann Osmanl Ermenileri ile irtibata gemesi de 1830 ylnda imzalanan ticaret
anlamas ile oldu. Sz konusu anlamann 3. maddesine gre Amerikan tccarlar Trk
topraklarnda simsar (komisyoncu) kullanma hakkna sahip oluyordu ve bu simsarlar da her
milletten olabilecekti. Anadolu kylarndaki ticar ilikileri iin Rumlardan faydalanmay
tercih eden Amerikallar, daha i kesimlerde ise Ermenileri simsar olarak setiler. Bu
durumun bir sonucu olarak da Anadoluda zengin bir Ermeni snf ortaya kt366.
Amerikan tccarlarnn yan sra Ermenilere nfuz etmeyi baaran ikinci Amerikan
grubu da misyonerler oldu. Osmanl topraklarna ilk ayak basan Amerikan misyonerleri Pliny
Fisk ve Levi Parsons adl iki ahst. 15 Ocak 1820 tarihinde zmire gelen bu misyonerler,
ksa ad ABCFM ya da BOARD olan, American Board of Commissioners for Foreign
Missions (Amerikan Yabanc Misyonerler Tekilt) adl misyoner kuruluuna bal olarak
faaliyet gstermeye balad. 1810 ylnda Bostonda kurulan ABCFM, Amerikadaki
Protestan misyoner rgtlerinin en eskisi ve en byklerinden biriydi. Osmanl Devleti
snrlarndaki faaliyetlerini 1870 ylna kadar tek bana srdren ABCFMnin amac,
Dinsizler arasnda Hristiyanl yaymak t. Ancak amacn bununla snrl kalmad,
yaanan hadiselerle gn na kacakt367.
Grnrdeki amac insanlar Hz. sann dinine davet etmek olan misyonerlerin asl
hedefi, bal bulunduu lkenin siyas ve iktisad menfaatleri uruna mesai harcamakt.
365
Bilal N. imir, Ermeni propagandasnn Amerika boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni
Toplumu ile likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1985, s. 79-81.
366
. Kantarc, Ayn makale, s. 14.
367
Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul 1989, s. 16-17.
103
Amerikal Protestan misyonerler de bu uurda aba gsterdiler. Osmanl Devletinde gerek

yer alt ve gerekse yer st zenginliklerin bulunduu blgelere okullar veya konsolosluklar
amak sretiyle yerletiler. Yetimhane, hastane ve dispanserler vastasyla da hasta ve
kszlere, gy yardm ederek, gerekte ise onlara Hz. sa ve retisini telkin ederek hepsini
birer Hristiyan yapmaya altlar. Bu almalarnda da, Osmanl tebaasndan zellikle
Ermeni cemaati zerine younlatklar grlmektedir.
Amerikal Protestan misyonerlerinin balangtaki amac, Mslmanlar zerinde etkili
olabilmek, yani onlar slm dininden dndrerek birer Hristiyan yapabilmekti. Fakat
slmiyete sk skya bal olan Mslmanlar arasnda baar salayamadlar. Bunun zerine
srasyla Musevilere ve Rumlara yneldiler. Ancak Musevileri de Protestanlatrmak mmkn
olmad. Osmanl Devleti bnyesindeki aznlklardan ilk olarak Rumlar arasnda milliyetilik
duygusu gelitii ve bu cemaat kendi mill devletlerini kurabilme planlarna balad iin
Amerika, Rumlar kendi istekleri dorultusunda kullanma dncesinde biraz ge kalmt.
Yaanan bu baarsz giriimler, Amerikal misyonerleri Ermeni ahali zerine yneltti.
ABCFM, 1829 ylnda Maltada yapt bir toplantda, Ermeniler zerine almalarn
balatlmasna ve onlar iin bir istasyon kurulmasna karar verdi. Bir yl sren almalar
sonucunda, Ermenilerin tarihi, dini, ahlk, bilimsel yaamlar konusunda detayl bir rapor
hazrland. Bu raporda Ermenilerin eitim dzeyleri ve ilerlemeye olan yatknlklar
belirlendikten sonra, onlar iin okullar almas ve ders kitaplar baslmas gerektii
vurgulanyordu. Doktor Eli Smith ve Henry Gray Otis Dwight tarafndan hazrlanan bu rapor,
misyonerlerin Ermeniler zerinde alma fikrini netletirdi.
Protestan misyonerlerin Ermeniler zerinde younlamasnn eitli nedenleri vard.
Osmanl Devletinde eitimli insana ihtiya duyulmasna karn, bu eitimi verecek okullar
ok da sistemli ve planl deildi. Ermeni cemaati iinde de bu hususta bir boluk
yaanmaktayd. Misyonerler de bu boluu, Ermeniler iin atklar Amerikan okullar
vastasyla doldurdular. Ermeni cemaatinde ruhban-sarraf grubu ile esnaf-tccar grubu
arasnda yaanan mcadelede misyonerler, kilisede reformu destekleyen esnaf-tccar grubunu
savunmutu. Kazanan tarafn yannda yer alan misyonerler, Ermeniler arasnda yaanan bu
gei dnemini kendi lehlerine kullanmay baarabildiler. Ayrca misyonerlerin Ermeni
kilisesi ile dorudan bir mcadele ve atmaya girmemesi de onlara bu yolda baar
salad368.
368
Dilen nce Erdoan, Amerikal misyonerlerin Ermeni isyanlarnn kmasndaki etkileri, Sleyman
Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 9 (Isparta 2003), s. 152-155.
104
Ermeniler arasndaki faaliyetlerini olduka youn bir ekilde srdren Amerikan

misyonerler, 1893 ylna kadar Osmanl topraklarnda 624 okul ve 436 ibadethane at.
Yaplan iin alan genileyince Osmanl lkesi bat, merkez ve dou olmak zere 3 misyon
blgesine ayrld. 1914 ylna gelindiinde ise ABCFM, 17 istasyon ve bunlara bal 256
ubeye sahip olmutu. Okul yapmna da byk nem veren ABCFM 8 kolej, 3 ilahiyat
fakltesi, 46 orta dereceli okul ve 371 tane de bunlarn dnda olmak zere, toplam 426 okula
sahip oldu. Tm bu eitim kurumlarnda yaklak 25.000 renci kaytlyd. Bu rencilerin
tamamna yakn ise Ermeni asllyd. Alan bu eitim kurumlar lkenin drt bir kesine
dalmakla birlikte, arlkl olarak Vilyt- Sittede topland grlr. rnein Merzifon,
Harput, ve Van belli bal misyoner merkezleriydi. Amerikallar bu merkezlerden
Merzifonda Anadolu Kolejini, Harputta Harput Kolejini, Vanda ise Van Kolejini
kurmulard369. Bu okullardan zellikle Anadolu Koleji Ermeni isyanlarna yataklk etmi,
hatta Ermeni komitaclarnn bir ksm bu okuldan yetimiti370. Tpk dier Batl devletler
gibi Amerikallarn da am olduu bu okullar, Amerikan karlarna hizmet ediyor, bata
Ermeniler olmak zere Hristiyan aznlklar tahrik ediyor ve bulunduklar blgelerde,
zellikle de Dou Anadoluda, merkez otoritenin glenmesine engel olarak, ykc ve blc
faaliyetlerde bulunuyordu371.
Gerek tccarlar gerekse misyonerler vastasyla Amerikann etki alanna giren
Ermeniler, XIX. yy.da byk kitleler halinde Osmanl Devletinden Amerikaya g etmeye
balad. Ermenilerin bu gyle birlikte Amerikada Osmanl Devletine ynelik youn bir
karalama kampanyasna balad ve Ermeni meselesi tm dnya kamuoyuna ml edilmek
istendi. Sonunda Trkler aleyhine balatlan bu propaganda amacna ulat ve ilki 1894
ylnda ve ikincisi de 1896 ylnda olmak zere, iki kez ABD Kongresine tanan mesele,
Osmanl Devletinin haksz yere sulanarak knanmasna yol at372.
2. Misyonerlik Faaliyetleri
Emperyalist devletlerin smrge kurma vastalarndan en nemlisi olan misyonerlik
faaliyetleri, XIX. yy.n ilk eyreinden itibaren Osmanl Devletini etkisi altna almaya
balamt. Amerika, ngiltere, Almanya ve Fransa gibi devletler tarafndan balatlan bu
faaliyetlerle ama; eitim kurumlar, kiliseler, hastaneler veya yetimhaneler yoluyla yerli
369
. Kantarc, Ayn makale, s. 14-16.
370
S. Kocaba, Ayn eser, s. 36.
371
B. Kodaman, Ayn eser, s. 27.
372
. Kantarc, Ayn makale, s. 16.
105
halk kendi saflarna ekebilmekti. Tm bunlar ise Osmanl Devletini kertme yolunda
atlan nemli ve byk admlard373.
Latince missio teriminden gelmekte olan misyon kelimesi, szlk anlam olarak
grev, yetki, bundan tretilmi olan misyoner terimi ise grevli olan kii anlamlarna
gelmektedir. Bu szcn Hristiyan geleneindeki anlam da, resm kilise tekilt ya da
herhangi bir Hristiyan cemaat tarafndan Hristiyan mesajn ve dinini yaymak amacyla zel
olarak yetitirilen ve bu erevede, zellikle Hristiyanlk d toplumlarda grevlendirilen
kii demektir. Bu trden kiilerin meydana getirdii harekete ise misyonerlik ad
verilmektedir374.
Osmanl topraklarna ilk gelen misyonerler, ngiliz British and Foreign Bible Society
mensuplar idi. 1804 ylnda tekiltlarn tamamlayan bu misyonerler, faaliyetlerine
baladklar zmirden Anadolunun ilerine kadar misyonerlerini gndermeye baladlar.
ngilizlerden sonra sray Amerikallar ald. 1819 ylndan itibaren Anadoluya gelmeye
balayan Amerikan misyonerleri, Harput arlkl olmak zere, zellikle Anadolunun
dousunda etkili oldular375.
Anadoluya gelen misyonerlerin alma alanlar ilk aamada hem Mslman kesim
hem de Dou Kilisesine bal kimselerdi. Fakat Mslmanlar zerinde istenilen sonuca
ulalamadndan, faaliyetler tamamyla Dou Kilisesine kaydrld. Bundan kastedilen
gruplar ise bata Ermeniler olmak zere Grekler, Bulgarlar, Jakobitler, Nesturiler, Keldaniler
ve Marunilerdi376.
Bal bulunduklar devletin propagandasn her yere yayabilmek ve faaliyetlerini etkin
klabilmek iin, ky ya da kasaba ayrt etmeksizin, insan yerleiminin bulunduu tm alanlara
szan misyonerler, almalarndaki baarlarn bir takm aamalardan getikten sonra elde
ettiler. Bu aamalar yle sralamak mmkndr:
1. Aznlklar eitim ve retim seferberliinden geirmeleri ve okullar amalar.
2. Toplumlar arasnda siyas tekiltlanmaya gitmeleri, gizli ihtill komitelerinin
kurulmasna yardmc olmalar.
3. Silahl ayaklanma karlmasna yardmc olmalar, isyan bastrlnca da Trkler
Hristiyanlar katlediyor propagandalaryla sularn rtmeye almalar.
373
Orhan Kl, XIX. Yzylda Harputta misyoner faaliyetleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
III/1 (Elaz 1989), s. 119.
374
inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, stanbul 2002, s. 13.
375
376
smet Binark, Ermenilerin Aslsz Soykrm ddialarna Cevap, Ankara 1998, s. 13.
106
4. Son aamada da yabanc devletlerin mdahalesini salamaya ve szde katliam

nlemeye uramalardr.377
lk maddede de belirtildii gibi aznlk gruplar iin eitim kurumu amak, misyonerlik
faaliyetlerinin en nemli hareket noktalarndan birini oluturmaktayd. Zira okul, misyoner
hedeflerine ulalmasnda en etkili yoldu. zellikle Amerikal Protestanlar misyonerler,
Katolik ve Ortodoks misyonerlerinden daha stn olduklarn kantlamak iin okullama
srecine hz verdiler. Byk bir baar elde ettikleri bu srete, bilhassa Ermeni ocuklarna
ve genlerine hizmet ettiler. Ermeniler arasnda ayrlk fikr yapnn olumasnda, bu trden
misyoner okullarnn pay byktr. Okullarda okutulan ders kitaplar, programa alnan
konular, rencilerin kurduu dernekler, hepsi Ermeni isyanlarnn alt yapsn oluturan birer
hazrlayc etkendi. rencilere kendi tarihlerinin, dillerinin ve edebiyatlarnn retilmesi,
onlardaki mill hisleri ortaya kard ve kamlad. Dolaysyla kendilerini Osmanldan ayr
bir varlk olarak grmeye balayan Ermeni genleri, Osmanl Devletini, bamsz bir Ermeni
devletinin kurulmasnn nnde engel olduu dncesiyle sulu ve dman iln etmilerdi378.
Amerikallara ek olarak ngilizler de Ermenileri Protestanlatrma amac gdyordu.
Hatta bu konuda iki devletin Protestan olmas hasebiyle yardmlatklar ve birbirlerini
koruduklar da oluyordu. ngiliz misyonerler de Ermenileri etkileyebilmek iin, sosyal hizmet
alanndaki boluklar iyi deerlendirdiler ve tapnaklar, hastaneler, okullar amaya baladlar.
Ermeni isyanlarna madd destek salamak zere, komitaclara dzenli maa baladlar. Tm
bunlar iin gerekli olan finansman anavatandan yani ngiltereden alan misyonerler,
yaptklar youn propaganda ile Osmanl Devletini adet canavar, himyesi altndaki gayr-i
mslimleri de mazlum birer halk olarak tanttlar. Misyonerlerin bu mesnetsiz ve aslsz
yalanlarna inanan ya da inanmak isteyen batl efkr arasnda, byk bir Trk dmanl
hsl oldu379.
Misyonerler kendilerine faaliyet alan olarak zellikle Ermenilerin youn olarak
yaad stratejik noktalar seiyorlard. Bunlarn banda Vilyt- Sittedeki Harput
(Mamuretl-Aziz) geliyordu. Harputta Franszlar ve Amerikallar birer kolej380, Almanlar
377
Ergnz Akora, Frat Havzasnda Ermeni propagandas ve mektuplar, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, say 49 (stanbul 1987), s. 130.
378
D. nce Erdoan, Ayn makale, s. 156, 158.
379
380
Osmanl Devletine hl sadk kalmay baarabilmi baz Harputlu Ermeniler, misyoner Amerikan
okullarndan duyduklar rahatszlklarn yazdklar ikyet dilekelerinde dile getirmilerdir. Hariciye
Nezaretine gnderilen bir tezkire, Ermeni ahalinin bu trden okullardan duyduklar memnuniyetsizlii zetler
mahiyettedir: Amerika misyonerlerin Harputta tesis ettikleri mektibte Ermeni evladn fikren ve mlken
tark-i sadaktten karp efkr- muzrraya sevk etmekte olduklarna ve saye-i ahanede her millete mahsus
mektib mevcut olmak hasebiyle onlarn muavenetlerine millete ihtiya bulunmadna dair baz imzalarla
107
da bir lise kurmulard. 1818 ylnda Antepe yerleen Amerikan misyonerleri 1831 ylnda
kurduklar matbaada ncil basarak, Ermeniler arasnda dattlar. Yine Antepte 1848 ylnda
kurulan Amerikan hastanesinin ardndan 1850de de bir Amerikan Koleji ald.
Amerikallarn bu faaliyetlerine 1879dan itibaren Franszlar da katldlar381. Amerikal
misyonerler yalnzca okullar vastasyla deil, yaptklar eitli trden yardmlarla da Ermeni
ahaliye yaknlamaya alyorlard. Misyonerler tarafndan yaplan yardmlardan etkilenen
Ermeniler de Gregoryen mezhebini terk edip Protestan mezhebine gemekte hi tereddt
etmiyordu382.
Sivas vilayeti dahilinde de faaliyet gsteren misyonerler, vilayetteki tm kyleri
dolaarak buralarda ncil satma gayretine girdiler. Osmanl Devleti bu misyon faaliyetini
yasaklama yoluna gittiyse de onun bu kararna Amerika ve ngiltereden sert tepkiler geldi.
Sz konusu devletlerin sefaretleri, bu yasan ncil cemiyetinin ticaretine sekte vuraca
gerekesiyle, Kitab- Mukaddesenin satnn yasaklanmasna itiraz ettiler383.
3. Kilise ve Din Adamlar

Ermenilerin siyas tarihi gibi kilise tarihi de olduka mbalaal ve efsanelere dayaldr.
Ermeni kilisesi Havari Thaddle ve Havari Bartholomeyi kurucular olarak kabul etmesine
ramen, Ermeniler arasnda Hristiyanln yaylmas Ermeni Prensi Tridatn 301 ylnda
Hristiyan olmasyla balamtr. Bu tarihten sonra, nceleri tabiata ve tabiat olaylarna tapan
Ermeniler, yava yava Hristiyanl benimsedi. Ermeniler arasna Hristiyanl getiren, ran
asll Gregoire Lussarovitchdir. Rivayete gre, Ermeni Prensi III. Tridat Gregoire
Lussarovitche ve savunduu dine inanmayarak onu hapsettirmi, fakat bu olaydan sonra
hibir doktorun are bulamad bir hastala yakalanmt. Hapse attrd Gregoirein
inayetiyle bu hastalktan kurtulmu ve etrafndaki insanlarla birlikte Hristiyanl kabul
etmiti.
Balangta Ermeni kilisesi Bizans kilisesine balyd ve yaplan btn Sinod
toplantlarnn kararlarn kabul ediyordu. Fakat Ermeni katoligosu 451 ylndaki Sinod
toplantsna gitmedii gibi burada alnan kararlar da reddetti. Bylece Ermeni kilisesi Bizans
kilisesinden fiilen ayrlm oldu. Aslnda bu ayrlta teolojik nedenlerden ziyade, siyas
nedenler ar basmt. Ermeni din adamlar Bizansn himyesinde ikinci snf ruhaniler
Harputtan alnp Dahiliye Nezaret-i celilesine havale edilen telgrafnme zerine imza ashabnn nam ve
sfatlar (Bkz. BOA, HR.SYS. 2741/78).
381
Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 29.
382
BOA, HR.SYS., 2834/61.
383
BOA, Y.A.HUS., 483/47.
108
olarak yaamak yerine, bamsz olarak varlklarn devam ettirme dncesindeydiler. Eer
bu kiliseler birbirinden ayrlmasayd, Bizans kilisesi ve Bizans kltr Ermenileri kendi etki
alan iinde hapsederdi. Bu yzden Ermeni kilisesi din anlamazlklar bahane gstererek
Bizans kilisesiyle, dolaysyla da Roma kilisesiyle yollarn ayrma ihtiyac duymutu.
Esasnda bu ayrlma gereklemeseydi, bamsz bir Ermeni devleti kurma fikri ortaya
kmazd. Zira Ermeni kilisesinin mevcudiyetini koruyabilmesi iin bir kuvvete, bir devlete
ihtiyac vard. Yani Ermeni devleti fikrini douran Ermeni milleti deil, Ermeni kilisesidir.
Emiyazinde kurulan Ermeni kilisesi eitli sebeplerden dolay pek ok kez yer
deitirmiti. 485 ylnda Dvine, 901 ylnda Aniye tanan kilise, 1147 ylnda Kilikyaya
nakledildi. Bir mddet Akdamara nakledilen katoligosluk, buradan Ani yaknlarndaki
Arginaya gitti. Bunun zerine Akdamar Patrii kendisini katoligos iln etti ve bu durum I.
Dnya Savana dein devam etti. Kilikyaya nakledilen katoligosluk 1292 ylnda Sise
tand. Bu katoligosluklarn dnda biri stanbulda dieri de Kudste olmak zere iki
Ermeni patriklii daha ortaya kt384.
Ermeni kilisesi Bizans kilisesinden ayrldktan sonra kendi cemaati iinde salad
hkimiyeti uzun zaman devam ettiremedi. zellikle XIX. yy.la birlikte yaanan gelimeler,
kilisenin cemaatiyle ters dmesine neden oldu. Bu gelimelerden ilki, Ermeniler arasnda
balayan Katolik propagandasnn tesirli olmas ve ok sayda Ermeninin Katolik mezhebine
gemesiydi. Uzun sren ekimelerden sonra Osmanl Devleti 1830 ylnda Katolikleri ayr
bir millet olarak tanmak zorunda kald385. Taraftar kaybna urayan Ermeni kilisesi,
Ermeniler arasndaki otoritesini aforoz tehdidiyle srdrmeye balad. Yaanan ikinci
gelime ise; lke ierisinde Tanzimat reformlaryla balayan demokratikleme laikleme
sreciyle birlikte, kilisenin cemaat iindeki dnyev hkimiyeti sarsntya urad. 1863 ylnda
kabul edilen Ermeni Millet Nizamnmesi ile, patrik ve amiralar386 (aristokrasi) arasnda
paylalan iktidar mutlak olmaktan karak, Ermeni milleti ile blld.
Anlalaca gibi Ermeni kilisesi XIX. yy.la birlikte ciddi bir kan kayb yaamaya
balad. Bir yandan kilise mensubu Ermeniler Katoliklik, Protestanlk gibi baka mezheplere
ynelirken, dier yandan kilisenin yetkilerinin bir ksm patrikten Ermeni toplumuna
geiyordu. Byle zor bir durumda Ermeni kilisesi btn umutlarn milliyetilik akmna
balad. Kendisine yeni bir hedef belirleyen kilisenin bundan sonraki amac, Osmanl Devleti
384
385
Osmanl Devleti Ermenilerin mezhep deitirmesine mdahale etmedii gibi asl mezhebinden dnenlere de
yardmn esirgemiyordu. Osmanl padiahlarnn yardm ettii kurumlar arasnda Ermeni Katolik hastanesi ve
okullar da bulunuyordu (BOA, Y.A.HUS., 171/99).
386
ehirli ve zengin Ermeni snfna verilen ad (Arus Yumul-Rfat N. Bali, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinde
siyasal dnceler, Modern Trkiyede Siyas Dnce, I, stanbul 2003, s. 364).
109
iinde bir toprak parasn sahiplenmek ve snrlar belli bu alanda muhtar bir Ermenistan
savunan Ermeni milleti yaratmakt. Bu ekilde Ermeniler arasnda milliyetilik uurunu
uyandran kiliseye en byk yardm batl byk glerden, zellikle de Ruslardan geldi.
Diplomatik sahada Ermeni sorununu ilk ortaya atan lke olan Rusya, bu sayede Ermenilerin
kendisine olan dmanln Osmanl zerine kanalize etmeyi baard. XIX. yy.dan itibaren
Osmanl Ermenilerinin din merkezini stanbul Patrikliinden Emiyazin Katoligosluuna
kaydran Rusya, Osmanl Devletini blme faaliyetlerini bu katoligosluk vastasyla
yrtmeye balad. Osmanl Devletindeki baz patrikleri de ele geiren Rusya, 1844ten
itibaren stanbul Patrikhanesindeki ayinlerde Emiyazin Katoligosluunun adnn
anlmasna vesile oldu387.
Osmanl Devletindeki Ermeni kilisesi yardm maksadyla para toplama ilemi
yrtmekteydi. Bu ilem srasnda Ermeniler masum, Mslmanlar ise barbar olarak
gsteriliyor, Hristiyan lemi adet smrlyor ve kandrlyordu. Ermeni kilisesi yurt
dndan olduu gibi yurt iindeki cemaatinden de bazen gnll, ou zaman da cebren para
topluyordu. Toplanan paralar ise gerekten ihtiya sahiplerine ulatrlmyor, aksine papazlar
ve misyonerler arasnda paylalyordu. Misyonerler aldklar paralar Trk hkmetine veya
Kzlaya teslim etmeden, kendi elleriyle tek tek evleri dolamak sretiyle Ermeni ailelerine
datyorlard. Bunu yaparken de onlara Trk dmanl alamaktan ve kendi
propagandalarn yapmaktan geri durmamlardr. Yine toplanan paralarn Ermeni
komitelerinin silah ve cephane almlarna harcand da bilinen bir husustu388.
Osmanl Ermenileri arasnda ayrlk hareketlerin balayp yaylmasnda, Ermeni din
adamlarnn da olduka byk pay vardr. Bulgarlarn, Romenlerin, Yunanllarn ve Srplarn
balattklar isyan ve ihtill hareketinin Ermenilere de sirayet etmesinin ardndan Mgrd
Hrimyan, Nerses Varjabedyan ve Mateos zmirliyan389 adl Ermeni patrii, bir komite
kurmutu. Bu komitenin balca amac, Ermeni halknn Trklere kar balatt silahl
mcadelenin baarya ulamasn salamakt390.
387
M. K. ke, Ayn eser, s. 70-72.
388
E. Akora, Frat Havzasnda, s. 144-145.
389
1894-1896 ve 1908-1909 yllar arasnda 2 kez Ermeni Patriklii yapan Mateos zmirliyan, bu greve
baladktan sonra komitelere bal kimseleri hizmetine ald. Ermeni ahali arasnda srekli olarak ihtill ve isyan
fikirlerini yayd, hkmetin yapt ileri iddetli bir ekilde eletirmekten geri durmad. Onun patriklik
dneminde Ermeni isyanlar hemen her vilayete srad. Ancak padiah II. Abdlhamidin takip ettii politika
neticesinde, bu isyanlar ksa zamanda bastrld. ngilizler tarafndan da hayal krklna uratlan Ermeniler,
Mateos zmirliyan istifaya davet etmeye baladlar. Basklardan bunalan zmirliyan 1896 ylnda istifa etti.
Onun ardndan bu greve Bursa Piskoposu Mgr. Bartalomeos, patrik vekili olarak tayin edildi (E. lter, Ayn
eser, s. 47-48).
390
A. Alper Gazigiray, Osmanllardan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, stanbul
1982, s. 131-132.
110
Grlecei gibi, asl grevi din konularda cemaatini aydnlatmak ve kilise ayinlerini
ynetmek olan Ermeni din adamlar, grevlerinin dna karak Ermeni halkn bamsz
Ermeni devleti fikri etrafnda tekiltlandrp devlet aleyhine mesai harcamlardr. Vilyt-
Sittede bulunan Ermeni papazlar, patrikhaneye gizlice yolladklar telgraflarla, mevcut
durumun aksini iddia eden beyanatlarda bulunuyorlard391. Ermeni papazlarnn patrikhane ile
haberlemede, blgelerinde bulunan Fransz, Rus ve ngiliz konsoloslarn da vasta olarak
kullanyorlard. Yabanc konsoloslar, Ermeni din adamlarnn verdii mektuplar, kendi resm
zarflarna koymak sretiyle stanbula ulamasna yardm ediyorlard. Bakente ulaan bu
devlet aleyhine yazlm mektuplar, sefaretteki grevliler tarafndan Ermeni Patrikhanesine
gnderiliyordu392.
Yazdklar yasad ve sakncal mektuplarla devletin gvenliini tehdit eden Ermeni
papazlarnn faaliyetleri, bununla snrl deildi. Okula giden kk ocuklar da hedef alan
papazlar, Ermeni rencilerin beyinlerini ykamaktan ve okullar birer fesat yuvas haline
getirmekten de geri durmamlardr. Ermeni din adamlarn faaliyetleri hususunda, yabanc bir
gzlemci olan Mayewski de ayn dnceleri tamaktadr. 1896 ylnda Rusyann Van
Konsolosu olarak grevlendirilen General Wiladimir Mayewski, 1912 ylnda yazd Van
ve Bitlis Vilayetleri statistii adl rapor niteliindeki kitabnda, konu hakknda unlar
kaydetmitir: Ermeni din adamlarna gelince, bunlarn din hususunda almalar hemen
hemen yok gibidir. Fakat buna mukabil milli fikirlerin yeerip bymesi hususunda nemli
hizmetleri ortaya kmtr. Yzlerce seneden beri bu gibi fikirler esrarengiz manastrlarn
sessiz duvarlar arasnda yeerme imkan bulmutur. Buralarda din ayinler yerine
Hristiyan-Mslman din dmanl yerletirilmitir. Okullar ve kilise okullar da bu hususta
din liderlere fazlasyla yardmc olmulardr. Zaman getike din inanlarnn yerine milli
hisler yerlemitir. Bir Ermeninin kalbinde din hisler ok az yer tutar. Buna karlk mezhep
anlaylarna diyecek yoktur. Onun iindir ki Ermeni komitaclar, papazlar ok abuk
olarak etkileri altna almay baardlar. Trk ve Krtleri son derece nefretle andlar. Kilise
ileri gelenlerinin ounda bu his hasl olmu idiyse de bunlar yine Ermeni genlerini
Ermenilik iin zararl olan yolda yrmeye devam ettirmede baarl olmulardr393.
Ermeni din adamlar blc faaliyetlerini, Mill Mcadele dneminde de devam
ettirmilerdir. Rumlarla birlikte hareket eden Ermeni patrikleri, Kuva-y Milliyeden
rahatszlk duyduklar iin tilaf Devletleri temsilcilerine bavurdular. Ermeni Patrii Zaven
391
BOA, Y.PRK.PT., 9/105.
392
BOA, Y.PRK.AZJ., 52/60.
393
W. Mayewski, Ayn eser, s. 5-6.
111
Efendi de, Neologos adl bir gazetede yaynlad mektubunda, yaanan Mill Mcadele
hareketinden dolay, Ermeni ahalinin bulunduklar topraklardan g etmek zorunda kaldn
iddia etti394.
4. Basn-Yayn Yoluyla Yaplan Propaganda

Ermeniler arasnda milliyetilik duygusunun ve ihtill fikrinin olumasndaki en nemli
sebeplerden biri de basn ve yayn yoluyla yaplan propagandalardr. Gerek yurt iinde
gerekse yurt dnda baslan propaganda maksatl eserlerle Ermeni genlere Trk-slm
dmanl alanyor, onlarn Trklere kin ve nefret duymalar amalanyordu. Dergi, kitap,
ders kitab, gazete, piyes, ilnnme395 eklinde tezahr eden bu tr yaynlarn hazrlanmasnda
Ermeni yazarlarn veya retmenlerin olduu gibi Ermeni din adamlarnn, yabanc
konsoloslarn ve gazetecilerin de olduka byk katklar vardr. Ermeni yazarlar tarafndan
Cenevrede, Rusyada ve stanbulda baslan eitli trden yaynlar, Trkl aalayc ve
tahrik edici temalar iermekle birlikte, Ermeni komitecilerinin resimlerini, manzumelerini,
Ermeni meselesiyle uraan yabanc yazarlarn biyografi ve resimlerini kapsyordu396.
Ermeni din adamlar da Trkler aleyhine yaplan propagandaya alet oluyorlard. Nitekim
Berlin Antlamas imzalanr imzalanmaz 13 Temmuz 1878de eski Ermeni patrii Hrimyan,
Beikta Bapiskoposu Noren Narbey, Stephan Papazyan ve Minos Cerosdan oluan bir
heyet Avrupa bakentlerini dolaarak, bu meseleyi Avrupa gndeminde tutmay
baarmlardr397. Bu seyahatten gttkleri gaye; yaptklar gvde gsterisiyle,
propagandalarn mmkn olabildiince geni kitlelere duyurabilmek ve Avrupal devletlerin
desteini kazanmakt. te bu heyette bulunan Ermeni Patrii Mgrd Hrimyan, daha 1857
ylnda Vanda bir manastrda kurduu matbaada398 Van Kartal ve Mu Kartal isimli
394
Kemal Atatrk, Nutuk, Ankara 2000, s. 178.
395
Hnakyan htill Frkas tarafndan, Zeytun syanndan nce Kilikya Ermenilerini isyana tevik ve tahrik
etmek zere kaleme alnan bir ilnnmede, u satrlar yazlyd: Kilikya Ermeni Cemaat, Ermenilerin mahv
taht- tehdiddedir. Bugn Ermeni cemaat scak kan iinde yzmekte ve naire-i dzahda yanmaktadr. Dman
ve canavarlarn maksad btn Ermenileri mahv etmektir. Bu dakika-i mdhide kendimizi muhafaza ve mdafaa
edelim. Biraderler, ayaa kalkalm, elele verip kuvvetle birbirimizi kucaklayalm. Sonra hrriyet ve saadetimiz
namna ihtill bayran yukar kaldralm. Sada-y ihtilli bir azdan kararak barbar dmana kar gidelim.
Her ne olursa olsun, nki Ermeni cemaati mahv olmudur. Kilikya ve Zeytun, esaret ve sefalet ve kaht iinde
helk olmak ve harab olmak ve tahkir olunmak ve katl edilmek ve aslmak bize lyk deildir. stemeyiz, byle
hle mtehammil deiliz. Binaenaleyh elimizdeki klnc sk tutalm. Bizim reyimiz demir gibi kav olmal ve
demir de ate kesilmelidir. Kilikya! Sopa ve krek ve balta ve kama ve tfenk ve revolverini kaldr. Ve sizi
muhafaza edecek her ne var ise cmlesini hazrla. Yaasn Ermeni cemaati, yaasn hrriyet, yaasn istikll ve
ihtill ve isyan. Yaasn Ermenistan ve Kilikya. Yaasn Hnakyan frkalar (Hseyin Nzm Paa, Ermeni
Olaylar Tarihi, I, Ankara 1998, s. 157-158).
396
A. A. Gazigiray, Ayn eser, s. 85-86.
397
E. Akora, ark Meselesi ve..., s. 21.
398
Okuma-yazmaya ok merakl olan ve okullara ba konusunda adet birbirleriyle yaran Ermeniler, ayn
nemi matbaa ilerine de veriyorlard. Osmanl Devletinde Ermenilere ait ilk matbaa 1567 ylnda stanbulda
112
iki gazete karmaya balamt. Ermeni bamszl fikrini iar edinen bu gazeteler, srekli
olarak Ermeni etelerinin yapt katlim olaylarn grmezden gelerek, Trklerin Ermenilere
zulm yaptna dair yalan raporlar yaynlyordu399.
Psikolojik harektn bu cephesinde yabanc devlet konsoloslarn da grmek
mmkndr. Diplomatik bagajla aranmakszn Osmanl snrlarndan ieri sokulan ayrlk
fikirlerin vurguland eitli gazete, dergi, kitap, kartpostal, harita ve sokak ilnlar yine
konsoloslar vastasyla datlmaktayd400. ngiliz konsoloslar, slahatlar yerinde takip edip
rapor verebilmek maksadyla hkmetler tarafndan ilgili blgelere gnderiliyordu. Bu
amala Albay Wilson Konya, Sivas, Kayseri, Bursa ve Kastamonuya, Yarbay Trotter ise
Erzurum ve Van blgelerine grevlendirildi. Ancak bu grevliler tarafsz ve objektif
davranmayarak, Trklerin Ermenilere zulm yaptn ve onlar katlettiine dair gereklere
aykr den raporlar yazdlar401.
Konsoloslarn yansra ngiliz basn da Ermeni muhiplii ve Trk dmanl
yapmaktan geri durmuyordu402. Londrada yaynlanan Hnak (veya an) gazetesi
bunlardan biriydi. Yine Viyanada yaynlanan Troak (veya Bayrak) ve Amerikadaki
Haik gazeteleri de Ermenilerin basn organlar durumundayd. Buralarda kan yazlar ve
makaleler, Ermenilerin amalar urunda kendi milletinden insanlar dahi acmaszca
katlettiklerini ortaya koymaktadr. Ermenilerin kard bir takm isyan hadiseleri de yabanc
basn araclyla, adet Ermenilerin iine dt bir facia veya dehete dntrlyordu.
Sasonda meydana gelen olaylar zerine ngiltere, Daily Telegraph gazetesinden Dr. Dillon
ve Daily News gazetesinden Mr. Frank Scudamoreyi blgeden yaananlar aktarmas
maksadyla Sasona gnderdi. Fakat ne Dr. Dillon ne de Mr. Scudamore, Erzurumdan teye
gemedikleri halde, sanki olaylara ahit olmu gibi gazetelerine mektuplar gnderdiler.
Halbuki bu mektuplar, Ermenilerin yayd dehetli hikayelerin ve aslsz rivayetlerin nceki
bir tekrar olup gerekleri yanstmyordu. nk bu iki gazeteci Erzurumdaki ngiltere
konsolosu tarafndan arlandklar vakit, Sasondan gelen tek bir mlteciyle bile
grmediler. Anlalyor ki yabanc gazetecilerin yksek hayal gcne dayal yazlar ve
Hetum adl bir din adam tarafndan kuruldu. 1678-1699 yllarnda Katolik Ermeniler de bir matbaa atlar. Bu
sretle 20 sene iinde Ermenilere ait matbaa says 10a ykseldi. Matbaa kurma imknlarnn gelimesi
neticesinde 1759da zmirde, 1859da Vanda, 1869da Muda ve 1871de Sivasda birer matbaa kuruldu. 1908
ylna gelindiinde lke apndaki Ermeni matbaalarnn says 38i buldu. 1910 ylnda ise stanbuldaki 16
Ermeni matbaasna karlk 8 Rum, 8 slm ve 3 Musevi matbaas bulunuyordu. Ayrca Trke yaynlanan 4
gazete ve 9 dergiye karlk, Ermenice 5 gazete ve 7 dergi nerolunuyordu (Y. ark, Trk Devleti Hizmetinde
Ermeniler, stanbul 1953, s. 248).
399
400
401
402
E. Akora, Frat Havzasnda..., s. 133.
113
tarafgir tutumlar neticesinde hem tm Ermeniler hem de tm Avrupa kamuoyu aldatlm,

Osmanl Devleti de haksz yere kendi himyesindeki aznlklara katlim uygulayan bir
ynetim konumuna getirilmiti403.
Fransa da, Ermeni meselesinde Ermenilerin yannda olduunu, burada yaplan
yaynlarla ortaya koyuyordu. 1604-1877 yllar arasnda bu lkede mesele ile ilgili yaklak
200 kitap ve makale kaleme alnd. Sadece 1809-1877 yllar arasnda Ermeni tarihi,
corafyas, dili ve kltr hakknda toplam 61 kitap ve makale yaynland404. Tm bu
rakamlar ortaya koymaktadr ki, Trk milleti olarak bugn dahi pasif kaldmz
propaganda konusunda, Ermeniler yllar ncesinde bizden ileri durumda idiler.
Ermeni ahaliyi isyana tevik etmek iin kullanlan basn yoluyla propaganda metodu,
Ermeni ihtill komitelerinin de tercih ettii bir yntemdi. Her frsatta silahlanmay ve gen-
yal demeden mcadeleye hazrlkl olmay Ermenilere telkin eden komiteler, bu isteklerini
gazete, dergi ve mektup vastasyla duyurmaya alyorlard. Propagandaya ok byk nem
veren komiteler, bu konu hakknda takip edilecek yolu da, kongrelerinde belirliyorlard. yle
ki Ermeni Tanak Komitesi, 1914 ylnda yaplan bir kongrede yaplacak propaganday yle
belirlemiti:
1. Ermenistan brosu vastasyla komiteye mteallik sr ve neriyat ve bunlarn
hesaplarn idare etmek zere hususi bir heyetin tekiline.
2. Ermeni meselesi iin alm olan Pro-Armenia gazetesiyle dier Avrupa
gazetelerine verilen ikramiyenin dier umum mntkalardan tesviye ettirilmesine.
3. Azadamard gazetesinde vilayet hayatna ve vukuata ait haberler iin byk bir ksm
ayrlmasna ve komiteye gnderilecek paralar iin mezkr gazetenin tavassut etmesine.
4. Dier mahallerde intiar eden gazetelerimizin tamamyla komite ml ve maksadn
takip etmeleri iin iddetle tefti edilmesine karar verilmitir.405
Dikkat edilirse yukardaki propaganda talimatnmesinde, zerinde en fazla durulan
husus gazetelerdir. Armenakan Komitesinin kurucularn yetitiren Portakalyan da, gazete
araclyla propaganday seen bir Ermeni idi. retmenlik yapan Portakalyan, Vanda kendi
at okulda pek ok Ermeni militan yetitirdi. Fakat bir takm olaylara karmas sonucu
hkmet tarafndan Vandan uzaklatrld. Bunun zerine Fransaya giden Portakalyan
burada Armenia406 adl bir gazete karmaya balad. Kan dkmeden hrriyetin elde
403
C. B. Norman, Ermenilerin Maskesi Dyor, yay. hzr. Yavuz Ercan, Ankara 1993, s. 57, 62-63.
404
D. Aydn, Ayn makale, s. 289-290.
405
E. Akora, Frat Havzasnda..., s. 132.
406
Marsilyada bulunan Mgrd Portakalyan tarafndan baslan Armenia gazetesinin 23 Nisan 1890 tarihli
saysnda u satrlar dikkati ekmektedir: Ermeni vatanperver ittihdnn maksad, ihtiyct- mahalliyeye gre
114
edilemeyecei propagandasn yaymaya alan gazetenin 1885 ylnda Osmanl Devletine,

1886 ylnda da Rusyaya girii yasakland. Ancak bu yasaa ramen gazete bu lkelere
gizlice gnderilmitir407. Osmanl Devleti gerek byle gazeteleri gerekse bu trden yaynlar,
Ermenilerin fikirlerinde heyecan uyandracak ve onlar tahrik edecek tarzda olduklar iin her
zaman yurda giriini engelleme ynnde bir politika tkip etmitir. Bu konuda ilgili
nezaretlere ve mutasarrflklara devaml uyar yazlar gndererek sk tedbirler alnmasn
salamtr408.
Ermeniler Avrupa lkelerinde olduu gibi Amerikada da propaganda faaliyetleri
yrtyorlard. Bu propagandalarla birlikte Trkler aleyhine youn bir kampanya
yrtlyor, Trklerin masum Ermeni ahaliye zulmettii ve hatta onlar katlettii gibi yalan
haberler yaylyordu. Yaanan gerek olaylardan habersiz olan yabanc milletler de, bu aslsz
haberlere inanmakta tereddt gstermiyorlard. Bylece Ermeniler, zihinlerde uyandrdklar
zavall, bare, mazlum millet imajyla, tm batl devletlerin ve onlarn halklarnn desteini
elde ediyorlard. Zaten onlarn istedii de buydu. Ermeni propagandalar yurt dnda olduu
gibi yurt iinde de tesirli oluyordu. Bu yntemle pek ok cahil ve kyl Ermeninin akllar
eliniyor, ou zaman ba ad altnda kendilerinden zorla para alnyordu. Alnan bu paralar
ya komitelere silah alm iin ya da zararl neriyat basm iin sarf ediliyordu. Sadece kyl
halk deil, Ermeni talebeler de propagandann hedefindeki gruptu. Daha kk yalardan
itibaren okulda takip ettikleri ders kitaplaryla kendilerine Trk ve slm dmanl alanan
ocuklar, byynce tam bir militan oluyorlard. Grld gibi Ermeni propagandas snr
tanmad gibi gen-yal demiyor, bu uurda gencecik beyinleri bile ykamaktan
ekinmiyordu.
Trkiye Ermenistanna bir tadilt ve teklift idhl ettirmekdir. Ermenilerin arzusu kendi kendilerini idre
etmekdir. Bununla Ermenistann harbiyyetini mcib olan gasb- emvl keyfiyyeti ref olunabilir. Maksad-
ittihd fiile karmak iin kendi iktidrn sarf eder ve hrriyet ve serbestiyyetleri iin dahili kuvvet vcuda
getirir ve vatanlarnn selmeti iin neriyata balayanlar ve ulv bir sretle say edenler tec eder. ttihdn
lisn gibi bir gazetesi olur. Havadis-i saireden maada ittihdn meksdn umuma arz eyler. Ermenistandaki
sefil Ermenilerin esreti hakknda malmt verir. Ve Ermenilere vatan muhabbeti ilk eder. Ermeni vatanperver
ittihd cemiyyetine az olmak veya muhabere etmek isteyenler, tdeki vechile mracaat etmelidir. Mgrd
Portakalyan ( Hseyin Nzm Paa, Ayn eser, s. 124-125).
407
408
BOA, Y.A.HUS., 201/72.
115
B. Vilyt- Sittedeki Ermeni syanlar
1. Erzurum Olaylar
Ermeni komitecilerince byk bir nem arzeden Erzurum vilayeti, Rus Ermenilerinin
Kafkasyadan Osmanl Devletine gemek iin kullandklar snr zerinde bulunuyordu. ark
brosunu bu blgeye nakleden Tanaksutyun Komitesi, I. Dnya Savandan nce son genel
kongresini Erzurum merkezinde toplamt. Erzurum, Trabzon-Van yolunun ortasnda
bulunmas dolaysyla, hem Kafkasyadan hem de Trabzon vastasyla Batum, Kstence ve
dier blgelerden istihbarat alma ansna sahipti. Ayn zamanda sz konusu yollardan vilayet
dahiline pek ok kaak silah ve cephane naklediliyordu. Blgede bulunan Rus ve ngiliz
konsoloslar da gz nne alndnda, Erzurum Ermenilerinin burada karklk karmalar
iin tm artlarn hazr olduu kolaylkla anlalmaktadr409. Zira buradaki Rus konsoloslar
Ermenileri mezhep ve tabiiyet deitirmeleri konusunda srekli bask altnda tutarken, dier
konsoloslar da bu eylemlerine davet etmilerdir410.
Erzurum syan (20 Haziran 1890), Zeytunda meydana gelen olaylardan sonra
Ermenilerin siyas maksatla kard ilk isyandr411. Planlar stanbulda hazrlanan isyann
merkezi, vaktiyle burada Ermeniler tarafndan alm olan Sansariyan Mektebidir. Dnemin
Erzurum Valisi Smih Paa ve dier idarecilere yaplan bir ihbarda, Ermenilerin Rusyadan
getirdikleri silah ve cephaneyi ad geen okulda ve Ermeni kilisesinde sakladklar
bildirilmiti. Bu ihbar zerine polis ve jandarma gerekli yerlerde arama yapmak istedi412.
Fakat Ermeniler olay nceden haber aldklarndan, okulda ve kilisede bulunan tm zararl
neriyat ortadan kaldrdlar. Dolaysyla kilise papaz ve okul mdr nezaretinde
gerekleen aramadan herhangi bir sonu elde edilemedi. Trk askerlerinin Ermeni kilisesine
girmesinden rahatsz olan ve Trklerin kiliseye girmesi pisliktir, murdarlktr diye
bararak galeyana gelen Ermeniler, aramadan bir gn sonra ayaklandlar. Ayaklanmay
bastrmak iin gnderilen askerlerin zerine Ermeniler tarafndan ate almas zerine 1
asker ld ve 4 asker de yaraland. Bu olaydan sonra Mslman halk da galeyana geldi ve iki
taraf arasnda bir atma yaand. Ermenilerin kard Erzurum isyannda 8 Ermeni ve 2
409
Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilaliyyesi, hzr. H. Erdoan Cengiz, Ankara 1983, s. 234.
410
411
Ermenilerin Vilyt- Sitte dnda gerekletirdikleri belli bal isyan eylemleri ve tarihleri yle
sralanabilir: Musa Bey Olay (Austos 1889), Trabzon syan (2 Ekim 1895), Akhisar (zmit) syan (9 Ekim
1895), Mara (Halep) syan (27 Ekim 1895), Ayntab (Halep) syan (16 Kasm 1895), Mara (Halep) syan (18
Kasm 1895), Kayseri (Ankara) syan (3 Aralk 1895), Yozgat (Ankara) syan (3 Aralk 1895), Sultan
Abdlhamide Suikast (Yldz) (21 Temmuz 1905), Adana syan (14 Nisan 1909).Ermenilerin kard
isyanlarn kronolojik tam listesi iin bkz. Ali Gler, Suat Akgl, Sorun Olan Ermeniler, Ankara 2003, s. 186-
187.
412
116
Mslman hayatn kaybederken 60 Ermeni ve 45 Mslman da yaraland. Avrupa

kamuoyuna Ermeni katliam eklinde aksettirilen ve tm Avrupa halk tarafndan byle
kabul edilen Erzurum isyan sonrasnda, Trk askerlerine ate ettii phesiyle yakalanan
Ermeni asler mahkemeye sevkedildi. Fakat stanbuldaki byk devletlerin temsilcilerinin
basklar neticesinde tutuklanan 28 Ermeni, serbest brakld (28 Eyll 1880). Ermeni asleri
tutuklayan savc da grevinden uzaklatrld413.
Hkmetin vergileri hafifletmesi, askerlik bedelinin kaldrlmas, kirlenmi olan
kiliselerinin yklp yenisinin yaplmas ve Berlin Antlamasnn 61. maddesinin uygulanmas
gibi taleplerle ayaklanan Ermeniler, isyan sresince dkkanlarn kapal tuttular, kilise ve
mezarlklarda kaldlar. Olay yattrmaya alan Ermeni ileri gelenlerini dvdler. Komite
yeleri mahalle mahalle dolaarak Ermenileri isyan iin cesaretlendirdi. Byle organize bir
ekilde alan Ermeni ahali, artk bundan sonra her frsatta ayaklanacaklar ve pek ok masum
insann kann dkeceklerdi414.
1904 Erzurum vilayetinden meydana gelen atmada Ermeni etecilerinden 9 kii
ldrlm, 17 kii de tevkif edildi. Ermeni tarafndan 35 kiinin telef olduu tahmin
edilmesine ramen dierlerinin llerine rastlanamad. Piyade Binba Hulusi Efendi ve
Mlazm- sni Abdurrahman Efendi ile 19 piyadenin hafife yaraland atmada,
svariden 1 avu ile 3 asker ar yaraland. Yzba Sleyman Efendi ile 1 asker ve 1 onba
ise Ermeniler tarafndan ehit edildi. Ermenilerin Erzurumda bir mesele karabilmek iin her
yolu denedikleri fakat buna ramen bir ey elde edemedikleri anlalmaktadr415.
2. Sivas Olaylar
Ermeni komitelerinin en az Erzurum vilayeti kadar nem verdii Sivas vilayeti, bu
komitecilerin kard pek ok ihtill ve isyan olayna ahit olmutu. Bilhassa Sivasa bal
Karahisar- ark ve Suehri kazalarna nem veren Ermeniler, daha Merutiyetin ilk
gnlerinde blgede bomba yapmna ve silah almna balamlard. Ky ky dolaan
Tanaksutyun Komitesi yeleri, Ermeni kyllerini silah almalar ynnde srekli tevik
ediyordu. Komiteciler, Trklerin merutiyet ve hrriyetten maksad Ermenileri kesmektir.
Msvt, uhuvvet kelimelerine sakn aldanmayn. Ermeninin hrriyeti silah ve bombasyla
hsl olacaktr. kznz satn. Bomba aln. gibi szlerle, masum kylleri Ermeni silah
tacirlerine ynlendiriyorlard. Penkanl Piza Mgrd, Kkdenli Murad, Suehirli Dakesyan
413
414
Mehmed Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezlimi ve Ermeniler, stanbul 1976, s. 191-192.
415
BOA, Y.A.HUS., 474/41.
117
Atam, Karahisarl Karagzyan Himayak adl Ermeniler, ad geen kazalardaki Ermeni ahaliyi
Balkan Savann balangcna kadar silahlandrdlar416.
Blgede 1892-1893 yllarnda yaanan isyan vakalarn, Ermeni Hnak Komitesi adna
Karabet Tomayan adl bir Ermeni ynetmitir. Merzifon Amerikan Kolejinde retmen olan
Tomayanla birlikte, yine ayn okulda retmenlik yapan Ohannes Kayayan da komitenin
sekreteri olarak grev yapyordu. Komitenin faaliyetleriyle, silahlanmak iin halktan para
topland ve bu silahlarla devletin kamu grevlilerine kar silahl saldrlar dzenlendi.
Ynetim aleyhine ilnlar datlp yaftalar asld, pek ok posta arabas soyuldu417.
Merzifonda yolu kesilen bir posta arabasnn srcleri ve jandarmalar, Ermeniler
tarafndan saldrya urad. Yine Yozgatta 4-5 kiilik bir Ermeni etesi Yozgata giden bir
postann srcsn ve jandarmasn ldrerek silah ve atlarn ald. orum ve Merzifon
arasndaki Derbend karakolu da Ermeniler tarafndan baslarak buradaki jandarmalar
ldrld. Yaanan tm bu ac olaylarn ardndan Merzifonda bir de Ermeni isyan meydana
geldi418. Ermeni Hnak Komitesinin Anadoluda merkezi durumundaki Merzifon, Samsun
limanna yaknd. Yurt dnda baslan ve Ermenileri isyana tevik eden zararl bildiri ve
yaynlar, bu liman vastasyla blgeye datlyordu. Ayrca Merzifonda Kk Ermenistan
Devrim Dernei isimli bir Ermeni dernei bulunuyordu. 1893 ylndan itibaren kazada, ou
Amerikan Kolejinde baslan iln ve posterler grlmeye baland. Bunun zerine olaylarda
suu bulunan baz Ermeniler tutukland. Bunlar arasnda Karabet Tomayan ve Ohannes
Kayayan adl retmenlerinde yer almas, Merzifonda bir Ermeni isyannn kmasna neden
oldu. Sonuta Tomayan ve Kayayan idama, dier komiteciler de eitli cezalara mahkm
oldular. Ancak ngilterenin araya girmesi sonucu Tomayan ve Kayayan affedildi419.
Merzifonun ardndan olaylar Tokata srad. 4 Austos 1894 tarihinde Tokattan
stanbula gitmekte olan bir posta arabasna saldran akcolu Armanak, Kalostolu Serkiz,
Kalosolu Kasbar, Keiolu Nian, Bezirganolu Ovadis, Pehlivan Serkiz, Melknolu Leon
adndaki 7 Ermeni ekya, posta tatar Mehmet Efendiyi boazlayarak ldrdler. Gasp
ettikleri 107.350 kuru para ile dier eyalar Oharik Kantaryan adndaki bir Ermeniye teslim
ettiler. Bu ekyalar takibe alan asker mfreze ile ekyalar arasnda kan arpmada,
Abdullah avu adndaki asker vefat etti420. Tokatta meydana gelen bu olaylarn asl
416
Ermeni Komitelerinin Aml ve..., s. 242-243.
417
Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1992, s. 91.
418
A. A. Gazigiray, Ayn eser, s. 162.
419
Cengiz akalolu, Mr Mehmed Zeki Paa (1835-1929), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1999, s. 156.
420
M. Hocaolu, Ayn eser, s. 197-198.
118
tertipleyicisi, Tokat Hnak Cemiyeti reisi Drdryan Serkis idi. Postay soyan ekyalardan
birinin Drdryann evine snmas zerine buraya bir baskn dzenlendi. Bu baskn
neticesinde Drdryan ve saklad ekya, l olarak ele geirildi. Bir trl rahat durmayan as
Ermeniler, bu kez Mslman ahaliden Ahmed adnda birini ldrdler. Bu cinayet zerine
Mslmanlarla Ermeniler arasnda bir atma meydana geldi. Fazla bymeden bastrlan
olaylar sonunda, iki taraftan yaklak 10 kii yaraland. Posta arabasn soyan sulular da
yakaland. Fakat buna ramen Tokattaki Ermeni faaliyetleri devam etmitir421.
Sivasn Suehri kazasna bal Ezbider nahiyesinde de 1329 ylnn Terin-i evvel (M.
Ekim-Kasm 1913)inde bir Ermeni hadisesi meydana gelmiti. Blgedeki manastr papaz
Gerih darp, ikence ve hrszlk sularndan dolay hkmetin dikkatini celbetmiti. Ad geen
papazn evinde yaplan arama sonunda, ok sayda alnt eya ile birlikte, yasad silah ve
cephane ele geirildi. Bu sular neticesinde papaz Gerihin tutuklanarak mahkemeye
sevkedilmesi, Karahisar Ermeni murahhasln olduka telalandrd. Esasnda papazn tm
bu faaliyetleri murahhashanenin bilgisi ve istei dahilinde gerekleiyordu. Hkmet
nazarnda di bir hrsz olan Gerih, murahhashane tarafndan ok seviliyor ve korunuyordu.
Bu nedenle kendisi tutuklannca, murahhas efendi nfuzunu kullanarak araclk etmek istemi
ve Gerihin dier mahkmlardan ayr, zel bir odada bulundurulmasn, gerekli mercilerden
rica etmiti. Ermeniler tarafndan bu derece kymetli olan papaz Gerih, gerekte iledii
sulardan tr sadece bir haydut ve hrsz idi. Nitekim bu hli kanunlarla da sabit klnm ve
evinde saklad silah ve cephaneler hkmet grevlileri tarafndan evinden ihra
olunmutur422.
3. Diyarbakr Olaylar
1877-78 Osmanl-Rus savandan sonra Diyarbakrn btn ticaret ve sanayiini ellerine
geiren Ermeniler, burada ithalat ve ihracatla megul oluyorlard. Atklar okullarla gerek
Franszcay gerekse ngilizceyi kendi anadilleri gibi konuuyorlard. Bu eitimli hlleri,
onlarn devlet dairelerinde kolayca i bulabilmesine de vesile oluyordu. Tanak ve Hnak
komitecilerinin blgeye gelilerine kadar, Ermenilerin Mslman ahali ile diyalou son
derece iyi olup, aralarnda herhangi bir husumet yoktu. Fakat komitecilerin Ermeni ahaliyi,
bamsz bir Ermenistann kurulmas ve mcadele iin Mslmanlara kar silahlanma
konularnda kkrtmasyla birlikte, iki taraf arasndaki iyi ilikiler de bozuldu. Tahrik edilen
421
C. akalolu, Ayn tez, s. 157.
422
119
Ermeni ahali, Mslman komularna kar souk, dmanca ve saldrgan bir tutum ierisine
girdiler423.
1895 ylnn Eyll aynda Mslmanlarla Ermeniler hkmete gnderdikleri ortak bir
mazbatada, vilayette emniyet ve asayiin tam ve mkemmel olduunu bildirmilerdi. Fakat
kt niyetli ve karklk karmak isteyen baz Ermeni fesatlar, bu mazbatadan rahatszlk
duydular. Kkrtarak harekete geirdikleri Ermeni ahaliyle birlikte kiliselere toplanmaya
baladlar. Dkkanlarn kapayp iini gcn bir kenara brakan Ermeniler, 3 gn boyunca
kilise anlarn aldrmak sretiyle, Mslman halkta korku ve endie yaratmaya alt. Fakat
Mslmanlar zerinde bekledikleri etkilerin gereklemediini, emniyetin bozulmadn
gren as Ermeniler, bu kez Diyarbakrn ileri gelen limlerinden Ali Efendinin sarn
bandan almak sretiyle onu tahkir ettiler. Ancak Mslman ahali bu olaya da sabr gsterdi
ve Ermenilerin istedii gibi herhangi bir taknlk karmad. Tm abalarna ramen kar
taraf tahrik edemeyen Ermeniler, bu defa slm mabetlerine tecavze kalktlar. 1 Kasm
1895 Cuma gn Mslman ahalinin Cuma namaz klmak iin camide bulunduu bir srada,
Ermeni fedaileri Cami-i Kebir, Fatih Paa, Behram Paa, Ali Paa, Sultan Sasa camilerine
hcuma kalktlar. 48 saat devam eden kargaalkta isyanc Ermeniler pek ok Mslman
cami avlularnda ehit ettiler. Hkmetin ald tedbirler sonucu isyan bastrld. Fakat bundan
sonra Ermeni evlerinden atlan kurunlar sonucu ehirde byk bir yangn kt. Yangn
sndrmek isteyen memur ve askerlerin de Ermeni kurunlarna hedef olduu bu felaket
neticesinde, 677si cami ve mescit vakf olmak zere toplam 870 dkkan kl oldu424.
Mslman ahaliden 70 kiinin hayatnn kaybettii, 80 kiinin de yaraland isyan
sonrasnda, Ermenilerden de 300 l ve 120 yaral olduu tespit edildi425.
Diyarbakr vilayetinde youn bir komite faaliyeti yrten Ermenilerin asl amac,
blgeye yaplacak Rus ilerleyiini ve iglini kolaylatrmakt. Bu maksatla Mslman
ahaliye kar Ruslarn baarsn ilndan ve onlarn propagandasn yapmaktan
ekinmiyorlard. Evlerine, okullarna, murahhashane ve kiliselerine Ermenilie ait levhalar,
Ermenistan haritalar, komite reislerinin resimlerini asan Ermeniler, bu kstah hareketleriyle
hem Mslmanlar aalyor, hem de hkmetle adet dalga geiyordu. Ermeni
mahallelerinden gemek isteyen Mslmanlara zorluk kardklar gibi, polis ve jandarma
ekiplerinin de ehirde devriye gezmesine engel oluyorlard.
423
evket Beysanolu, Kltrmzde Diyarbakr, Ankara 1992, s. 10.
424
425
C. akalolu, Ayn tez, s. 201.
120
Diyarbakr vilayetinde askerlik yapmayan veya silahl olarak ordudan kaan Ermeniler
Dam taburu ad altnda bir ete oluturmulard. htiyalarn halktan zorla ve damdan
dama dolamak sretiyle elde eden bu tabur, istediklerini vermeyenleri tehdit ediyordu. Dam
Taburunun asl maksad, Ruslarn Azerbaycanda ilerlemesini frsat bilerek, resm dairelere
ve eitli mahallelere bomba atarak, halkta aknlk yaratmak ve kan yangnlardan
istifadeyle, ehrin nemli noktalarn igl etmekti. gl srasnda sur kaplar da
tutulacandan ehre giriler nlenecek ve Ermeniler ieride hapsedilen slm ahaliyi
katledecekti. Fakat bu hain planlarn gerekletiremediler. Zira Dam Taburunu oluturan
ekyann yakalanmas iin yaplan aratrma sonucu 500 kii silahlaryla birlikte yakaland.
Tanaksutyun Ermeni Mektebinde, gizli bir blmede saklanan ve fedai olduklar anlalan 4
Ermeni de ele geirildi. Yine 13 Nisan 1331 (M. 26 Nisan 1915) tarihinde yaplan bir baka
aramada vilayet merkezinde 60 akn bomba, kutularla dinamit kapslleri, kangallarla
dinamit fitilleri, dinamit barutlar, yzlerce mavzer, mavzer tabancalar, eitli tiplerde
tfekler ve 1000den fazla asker kaa ele geirildi. Ermeni komitelerinin tm bunlardan
amaladklar ise, Rus ordular ilerledikleri takdirde, vilayette gerekletirecekleri bir
Mslman katliam ile muhtemel Rus iglini kolaylatrmakt426.
Diyarbakr Ermenileri merkez vilayetin dnda baz kazalarda da ufak tefek karklklar
karmlard. Lice kazasnda dkkanlarn kapayarak evlerine ekilen Ermeniler,
Mslmanlar zerine kurun yadrmaya baladlar. Olay sonucu 2 Mslman ehit oldu.
Silvan kazasnda ise evlerinde mazgallar ve metrisler hazrladktan sonra sokaklara dklen
Ermeniler, Mslmanlar tahrik edici hareketlerde bulundular. Bundan sonra evlerine
ekilerek, silahlaryla beklemeye baladlar. Ancak onlarn tahmin ettii gibi herhangi bir olay
yaanmad. Nusaybinde Ermeni ihtillciler tarafndan oaltlp datlan (Ermenistann 24
esas madde zerine kurulduunu belirten) zararl bir mektup, Mslman ahaliyi
heyecanlandrp, kaza asayiinin bozulmasna sebep oldu. Yine Palu, ermik ve Erganide
Mslmanlar kkrtan, camilere, mescitlere ve Mslmanlar zerine ate aan Ermeniler, bir
takm huzur bozucu eylemlerde bulundular, fakat nemli bir hadise karamadlar427.
I. Dnya Sava esnasnda Ermenilerin Diyarbakr ve civarnda yaptklar ve Diyarbakr
valisinin aratrmas sonucu ortaya kan katliamlar yle sralamak mmkndr:
1.Silvan kazasna bal Banik kynde barnan Ermeni Derian Dono etesi, 28
Haziran 1915 tarihinde eytan Kaya mevkiinde birka jandarmayla birlikte 500 katrcy bir
426
427
121
rmaktan geirmekte olan subay Hac Hamid Efendi nezaretindeki konvoya saldrm ve
byk bir ksmn katletmitir.
2.Lice kazasna bal Kum ve Sum kyleri yaknlarndan geen izinli Osmanl askerleri,
buralardaki Ermenilerin saldrsna uramlar, baklanmlar ve ldrlmlerdir.
3.Diyarbakrn ark nahiyesine bal Arzaolu ve anikydeki eli silah tutan btn
Ermeniler, mehur Honenin liderliinde bir ete kurarak erkekleri cephede olan Hdr lyas
kyndeki Mslmanlara saldrmlar, kadnlarla ocuklar Merseni ayna srkleyerek
kuruna dizmiler ve snglemilerdir.
4.Siverek-Urfa yolunda alan Ermeni iiler isyan ederek jandarmalar katletmiler ve
ekyalk yapmaya balamlardr. Karacataa ziyarete giden erkek ve kadnlar tevkif
etmiler ve onlar 300 metreden hedef yaparak kuruna dizmilerdir.428
4. Mamuretl-Aziz Olaylar
Mamuretl-Azizde ilk Ermeni isyan, 7 Kasm 1895 tarihinde Kesrik Kynde
Bacyan Kirkor adl bir Ermeninin evinden alan ate sonucu Hac Ali Rza Efendi, Hoca
Mustafa Efendi ve Bekir Efendizde smail Beyin yaralanmalar ile balamt. Dkkanlarn
kapatarak kilisede toplanan ve yoldan geen Trkleri vurmaya balayan Ermeni isyanclar,
kendilerine herhangi bir karlk verilmemesinden cesaret bularak daha da ileri gittiler.
Aldklar cesaretle Hseynik Kyne gelmekte olan bir mfrezeyi pusuya drdler ve bir
onba ile birka askeri ehit ettiler. Gerginleen ortamda Trklerin Ermenilere saldrsn
nlemek isteyen gvenlik gleri, zamannda aldklar tedbirlerle muhtemel bir atmay
engellediler.
Bu olaydan sadece 2 gn sonra, yani 9 Kasm 1895 tarihinde Ermeniler Arapgirde bir
isyan balattlar. Ksa zamanda evreye yaylan isyanda Trk ve Ermeni ahali arasnda
yaanan atmada karlkl kayplar meydana geldi. atma devam ettii srada Ermenilerin
blgede kastl olarak kard yangnlar neticesinde pek ok ev, okul, cami, han, hamam ve
resm bina yand. Blgeye gelen gvenlik gleri olaya mdahale etmekte gecikmedi.
Ermenilere silahlarn brakmalar ynnde yaplan szl mdahaleye, onlar ok sayda Trk
askerini ehit ederek karlk verdiler. Askerlerin yansra kadnlar, ocuklar ve yallar da
Ermeni zulmnden nasiplerini alarak ldrldler429.
428
429
Ergnz Akora, Harputta 20. yzyl balarna kadar Trkler ile Ermeni toplumunun sosyo-ekonomik
durumu ve Ermeni isyanlar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say 58 (stanbul 1989), s. 199-200.
122
Malatyada meydana gelen olaylar, 4 Kasm 1895 Pazartesi gn Puskran Kynden

Hemo adnda bir Mslmann, tra olmak iin Ehlican olu Serkis adnda Ermeni bir berbere
girmesiyle balamtr. Berber Serkisin tra esnasnda Hemoyu ustura ile boazndan
kesmek sretiyle katletmesi zerine kargaalk kmtr. Tm Malatyal Ermeniler,
dkkanlarn kapatarak kilise ve evlerine ekildiler. Buralardan Mslman ahali ile polis,
jandarma ve askerlerin zerine ate amaya baladlar. Uzunca bir zamandan beri tebaala
yakmayacak hareketlerde bulunan ve Mslmanlar tahrik edici tavrlar sergileyen
Ermeniler, bu isyanda, nceden biriktirdikleri cephanenin ate almas sonucu ehirde byk
bir yangna da sebebiyet verdiler430.
Mamuretl-Aziz vilayetindeki isyanlarna 1896 yl boyunca da devam eden
Ermeniler, bu kez isyan mahalli olarak Eini semilerdi. Gizlice evlerde ve kiliselerde
buluarak kendi aralarnda toplantlar icra eden Ermenilerin bir isyan hazrl ierisinde
olduklar anlald. Nitekim 13 Eyll 1896 tarihinde Kyba kilisesinde toplanan ve isyan
karar alan Ermeniler, ok gemeden bu kararlarn eyleme dntrdler. Dkkanlarn
amayan, evlerde ve kiliselerde silahl olarak pusuya yatan Ermeniler, blgeye gelen asker
mfrezesine kurun yadrmak sretiyle isyan balattlar. Fakat asker ve ahalinin karlk
vermesi zerine Sanduk Da civarna ekilmek zorunda kaldlar. Bu ekili esnasnda yolda
airetlerle de atmaya giren Ermeni etecilerin ou hayatn kaybetti431.
Yine Einde, Osmanl ordusuna gnderilmek iin toplanan zahirenin bulunduu
ambarda, Ermeniler tarafndan byk bir yangn karlmt. Filipos adndaki gen bir
Ermeninin ambara yakn bir dkkanda balatt bu yangnda hem dkkan hem de kendisi
yand. Sndrlen yangnn ardndan Filiposun evinde bir aratrma yapld ve burada
bulunan muhabere evrakndan, failin bu suu Ein murahhasa vekilinin tevikiyle
gerekletirdii anlald. Dier Ermeni ahalinin ve bunlarn ruhani reislerinin evlerinde
yaplan aramalarda ise 5000i akn silah, 300 kadar bomba, 40 kilo bomba fitili, 200 paket
dinamit, 5000 adet dinamit misketi bulundu. Yine Arapgir Ermeni murahhashanesinde de
silah ve bombadan baka 2 kat dervi kyafeti ele geirildi. Bu dervi kyafetleri, Ermenilerin
eylemlerini gerekletirirken bunlar giyerek, kendilerine Mslman ss verdiklerini
hatrlara getirmektedir432.
430
431
432
123
5. Bitlis Olaylar
Yln her mevsimi ilek ve sevkyat iin msait olan Van-Diyarbakr-Halep-skenderun
yolu zerinde bulunan Bitlis vilayeti, bu zelliinden dolay Ermeni komitelerinin Vandan
sonra en fazla nem verdii blge idi. Eski Ermeni isyanlarnn vuku bulduu Mu ve Talori
gibi yerler de Bitlis vilayetinde bulunuyordu. Bu sebeple Ermeni komiteleri, tekiltlarn
tayin ve idare maksadyla en nemli adamlarn ve murahhaslarn, Ermeni patrikhanesi de en
kymetli papazlarn ve ruhan reislerini blc faaliyetler iin Bitlise gnderiyordu433.
Adn Ermeni isyanlaryla duyuran Sason, dnemin mlk tekiltna gre 100den fazla
kyyle birlikte Bitlis vilayetine bal bir kaza idi. Mua 14 saat mesafedeki kaza, Mutki ve
Garzann yaknnda bulunuyordu. Arazisi olduka sarp ve dank olan Sason, bu nedenden
dolay hkmetin nfuz ve etkisinden uzakt. Bu da blgede Ermenilerin neden youn bir
faaliyette bulunduunu aklamaktadr434.
Esasnda 1875 ylna kadar Sasonda fazla Ermeni yaamyordu. Blgenin byk bir
ksm Silvan airetlerinden Bekranl airetinin yazlk yaylas durumundayd. Fakat zamanla
Ermeniler baz airet aalarna yanamak sretiyle onlarn himyesine girmeyi baardlar.
Ancak asl niyetleri sonradan anlald. Ermeniler Kzl Kilise ve anl Kilise manastrlarnn
fesat din adamlaryla birlikte hareket edip Bekranl airetini hkmete ikayet etmeye
baladlar. Aireti zalim iln edip hayvanlarn yazn yaylaya sokmamaya baladlar. Ermeni
papaz ve keilerin szlerine inanan hkmet, Bekranl airetinin yazn hayvanlarn yaylaya
gtrmelerini yasaklad. Bylece blgenin tasarrufunu kendi ellerine geiren Ermeniler
nfuslarn oaltmak iin Mu ve Diyarbakr gibi yerlerden pek ok Ermeniyi g ettirip
buraya yerletirdiler. yle ki burada daha nceden 3 Ermeni ky varken, bu say sonradan
14e kadar ykseldi. Saylar zaman getike artan Ermeniler, devlete vergi vermedikleri gibi
blgeye hibir devlet memurunu da sokmadlar. Buraya urayan memur ve jandarmalar
dverek ve kfrler ederek kovdular. Yani blge Ermenileri burada balarna buyruk bir hayat
srdrmeye baladlar435.
Sasonda 1890 ylnda ortaya kan Mihran Damadyan adl bir Ermeni, blgede 3 sene
dolaarak bir Ermeni ayaklanmas karabilmek iin halk arasnda eitli tahrik ve telkinlerde
bulundu. Fakat kendisinden rahatszlk duyan baz Sasonlular, sz konusu Ermeniyi hkmete
ihbar ettiler. Yaplan takibat sonucu, Damadyan 1893 ylnda yakalayan hkmet, onu
muhakeme etmek zere stanbula getirttiyse de ngilizlerin youn basks sonucu serbest
433
Ayn eser, s. 228.
434
M. Trehan Serdar, Bitliste Ermeniler ve Ermeni Mezalimi, Bitlis 1996, s. 98.
435
M. Hocaolu, Ayn eser, s. 200.
124
brakmak zorunda kald. Anlald gibi, Mihran Damadyan blgede bir isyan karamadan
yakaland. Fakat onun balatt bu hareket yarm kalmayacak ve Sasonda, onun
yakalanmasndan sadece bir yl sonra Ermeni Murat tarafndan tamamlanacaktr436.
Asl ad Hamparsun Boyacyan437 olan Murat, bilhassa Mu, Diyarbakr ve Vandaki
Ermeni papazlarnn yardmyla Sason ve Talori Ermenilerini isyana tevik etmeye balad.
Tahriklerin ardndan katliamlarna balayan Boyacyan, kendisine bal etesiyle birlikte,
Mua 2 saat uzaklktaki Vilikan airetinin bulunduu yaylay basarak birka kiiyi ldrd.
Airetin mal ve eyalarn talan etti. Sonrasnda Bikrem ve Zadyan airetlerinden baz kiileri
de ehit ederek mallarn yamalad. Bylece Ermeni isyan resmen balam oldu (8 Austos
1894). Ellerine geirdikleri Mslmanlar gzlerini oymak, kulaklarn kesmek ve karnlarn
demek sretiyle eitli ikencelere tbi tutan Ermeniler, pek ok masum insan ldrdler.
Hamile kadnlara bile olmayacak hakaretlerde bulundular. slm dinine ve Osmanl Devletine
aza alnmayacak kfrler eden isyanclar, Mslman ahalinin boynuna ha takarak
sokaklarda dolatrmak kstahlnda da bulundular. syan bastrmak zere 27 Austosta
harekete geen asker birlikler, aslerin topland Anduk Dana yneldiler. Askerlerin
gcne karlk veremeyeceklerini anlayan asler, eteler halinde evrede bulunan orman ve
derelere sndlar. Ancak bu kalar ie yaramad. Yaplan keif hareketi sonucu asleri
saklandklar yerlerde yakalayan askerler, top atlarnn ardndan ekyann yardan fazlasn
temizledi. arpmada 1 yzba ve 4 asker ehit olurken 10 asker de yaraland. 28
Austostan 5 Eylle kadar devam eden harekttan sonra Taloriye geildi. Burada yakalanan
20 civarndaki silahl Ermeni ekyann itiraflar sonucu, isyanclarn ba Hamparsun
Boyacyan ve 10 arkadann Talori civarnda bir maarada saklandklar anlald. Maaray
kuatan askerlerle eteciler arasnda yaanan silahl atma sonunda Hamparsun Boyacyan
ve arkadalar teslim olmak zorunda kaldlar. 2 askerin ehit olduu ve 6 askerin de
yakaland atma sonunda ele geirilen isyan lideri ile yandalar yarglanmak zere Mua
sevkedildiler. Sason syan438 srasnda Trk askerine snm olan Ermeni ahaliye ise
436
Ermeni Komitelerinin Aml ve..., s 163.
437
Kumkap Ayaklanmasnn (15 Temmuz 1890) da elebalarndan olan Hamparsun Boyacyan, Tbbiyede 8
yl eitim grdkten sonra hkmetin aramas zerine Atinaya kat. Atinadan Cenevreye geen, daha sonra
skenderun zerinden Diyarbakra gelen Boyacyan, yanna ald 5 arkadayla birlikte Talori blgesine girdi.
Kendinden nceki isyanc Damadyana destek olanlarn da yardmyla, Ermeni ahaliyi isyana tevik etmeye
balad. Ermenilere Avrupadan geldiini ve isyan ettikleri takdirde buraya ngiltereden asker getirteceini vaat
eden Boyacyan, tm Avrupal devletlerin Ermeni isyann desteklediklerini, bu sayede bamsz bir Ermeni
devleti kurabileceklerini syledi. Bu propagandasyla irik, Simal, Glgzar ve Hevenk gibi Ermeni kylerini
kendisine balayan Boyacyan, Mu, Kulp ve Silvandan da 3.000 kiiyi etrafna toplamay baarmt (M.
Hocaolu, Ayn eser, s. 201-202).
438
Ermenilerin Sason syann karmasndaki birinci ama, Avrupa kamuoyunun dikkatini kendileri zerine
ekebilmekti. General Mayewski de bu konuda hemfikirdir: Sason olay btn Avrupay uyandrd ve
Trkiye i siyasetine Avrupa mdahalesinin en birinci sebebini tekil etti. Her yerde bundan bahsedilerek en
125
isyanclarn yaptklar zlmn aksine, yiyecek verilmi ve kendileri hibir kt muamelede

bulunulmamt439. syan srasnda zarar gren Ermeni ahaliye yardm etmek isteyen yalnzca
Osmanl idaresi deildi. Ruslar da blge Ermenilerine bu ynde bir yardmda bulunmak
istediler. Bu maksatla Rusya, Kafkasya Ermenileri tarafndan toplanan parayla Sasondaki
Ermenilere zahire alnmas, alnan zahirenin de Rusyann Bitlis konsolosu araclyla ihtiya
sahiplerine datlmas talebinde bulundu. Fakat Osmanl ynetimi, Ermenilere hariten
yaplacak her hangi bir yardm msamaha ile karlamann doru olmayaca dncesiyle,
bu talebi ho karlamad440.
1895 ylnda Bitliste yine Ermenilerin kard baka bir hadisede, ncekilerin aksine
Ermeni din adamlar ve komitelerden ziyade, misyonerlerin nemli rol oynad gze arpar.
Corc Nab adnda Bitlisli bir Ermeni tarafndan Bitliste kurulan Amerikan Misyoner Okulu,
yetitirdii Ermeni genlerine isyankr ve blc fikirler alyordu. Bunlarn etkisinde kalan
Ermeniler de devletin kanun ve nizamlarna aykr davranmakta bir saknca grmyorlard.
Hnakyan Komitesi fedailerinin de kkrtmasyla, devlet dairelerinde grevli memurlarn
ilerine gitmesine engel olmaya alan Ermeniler, 25 Ekim Cuma gn silahl eylemlerine
baladlar. Mslman ahalinin Cuma namaznda olduu bir srada, yukarda bahsedilen
Protestan misyoner okulunda an alnarak verilen iaret zerine, Ermeniler evlerine ekildi.
kinci an sesinden sonra ise dkkanlar kapatld, yollara barikatlar kuruldu ve camide ibadet
eden Mslman ahali ablukaya alnd. Durumdan haberdar olan cami ahalisi, darya
ktnda Ermenilerin silahl saldrs ile karlat. Askerlerin mdahalesiyle hadiseler ksa
zamanda bastrld ve olaylara sebebiyet veren misyoner okulun kurucusu Corc Nab
tutukland441.
1895-96 yllarnda Anadolunun hemen her blgesinde isyanlar kartan, son olarak da
stanbuldaki Osmanl Bankasna442 baskn dzenleyen Ermeniler, bu basknn fiyaskoyla
korkun ekilde tasvir edildi. Dersaadet yabanc devlet sefirlerinin ayrmyla 1894 senesi bilhassa Trklerden
oluan bir komisyon oluturuldu. Memlekette soruturma yapmaya memur edildi. Bu komisyona ye olmadan
Erzurumda konsoloslar bulunan devletlerden de dinleyici sfatyla aadaki memurlar tayin olundu: Vilberet
(Fransz), Perja Valiski (Rus), Cibiley (ngiliz)... (W. Mayewski, Ayn eser, s. 125).
439
M. T. Serdar, Ayn eser, s. 100-102.
440
BOA, A.MKT.MHM., 689/4.
441
Ali Karaca, Anadolu Islaht ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s. 66-67.
442
ngiltere, kendi dostluundan yz evirip yava yava Rusya ve Almanyaya meyletmeye balayan Osmanl
Devletinin bu hareketinden son derece honutsuzdu. Bu sebeple bata Ermeniler olmak zere Anadoludaki
Hristiyan ahalinin hmiliine soyundu. Ermeniler lehine yaplmas vaat edilen slahatlarn bir trl
gereklememesini bahane ederek, ihtillci Ermeni komitelerini kkrtmaya balad. Zaten bu komitelerin
balar da Londrada bulunuyordu. Ermeniler de, hem bamsz Ermenistan yolunda en byk engel olarak
grdkleri Trklerden intikam almak, hem de Avrupal devletlerin desteine mahzar olabilmek maksadyla 26
Austos 1896 tarihinde stanbuldaki Osmanl Bankasna taarruzda bulundular. Taarruzda bulunanlar, ehre
dardan gelmi, silahl ve ihtill komitelerine mensup 20 kadar Ermeni idi. Bunlar bankay koruyan muhafzlar
ldrdkten sonra kaplar krmak sretiyle ieriye girdiler. Bundan sonra olay duyan ve galeyana gelen stanbul
126
neticelenmesinin ardndan dalan kuvvetlerini tek bir yerde toplamaya karar verdiler. Bu
toplanma iin kendilerine en uygun yer ise coraf zellikleri itibariyle Sason ve Talori
blgesi idi. Bu nedenle Tanak Komitesi, sz edilen blgede ikinci bir defa isyan karma
hazrlklarna balad443.
Aslnda komite faaliyetleri olmad zamanlarda Bitlis ve civarndaki Mslman ve
Ermeni ahali gayet iyi geiniyordu. Birka tanesi dnda dier btn Ermeni kylerindeki
Ermeniler, Ermenice deil Trke konuuyordu. Ayrca iki taraf birbirinin hukukuna son
derece riayet ediyor, blgede bar ve huzur ortam hkm sryordu. Fakat zellikle Ruslarn
kkrtmas ve Amerika ile Avrupaya almaya giden, ardndan memleketlerine geri dnen
Ermenilerin propagandalar neticesinde, Mslmanlarla Ermeniler arasnda tesis edilmi olan
iyi mnasebetler bozuldu. Blgeye Kafkas, ran ve Trabzon yoluyla Rusyadan, skenderun
yoluyla ise Msr ve Amerikadan ok sayda silah ve bomba getirildi. Bu sayede Ermeniler
her zamankinden fazla cephaneye sahip oldu. yle ki, buradaki Mslman halkn elinde
yalnzca basit ifte, tfek ve tabanca bulunurken, Ermeniler yzlerce ateli Rus mavzerlerine,
eitli tipte kuvvetli tabancalara ve bombalara sahip bulunuyordu. Ellerindeki bu kadar silahla
birlikte, blgede srekli olay kartan ve Mslman ahaliyi sebepsiz yere katleden de hep
Ermeniler oldu444.
te bu silahl Ermenilerin Bitliste kardklar olaylardan biri, ilki 1894 ylnda yaanan
II. Sason syandr. 1895 yl ilkbaharnda Antranik, Hrayr, Serop gibi etecilerin
liderliinde, baz Ermeni etelerinin Kafkasya ve randan Osmanl topraklarna gemesini
mteakip, 1897 ylnda Ermeni komiteleri Sason ve Mu havalisine geldiler. Blgeye yerleen
bu komiteciler daha sonra isyann nasl gerekleeceini planlamaya baladlar. Tanaklarn
1898 ylndaki kongrelerinde Sasonun faaliyet merkezi seilmesinin ardndan buraya silah ve
cephane ylmasna karar verildi. Kararn ardndan Sasona 1.500 silah ve klliyetli miktarda
mhimmat sevk edildii gibi ayrca 300.000 rublelik bir tahsisat ayrld. syan Ahlatl Ermeni
Serop445 ynetecekti. Kendisinin faaliyet alan Bitlis, Ahlat, Sason ve Mu civar idi. Seropun
rakipleri tarafndan ldrlmesinden sonra yerini Antranik ald446.
halk ile Ermeniler arasnda atmalar vuku buldu. Olay, byk devletlerin mdahalesiyle halledildi ve olayn
failleri yine bu devletlerin elileri vastasyla ehirden uzaklatrld (E. Z. Karal, Ayn eser, s. 143-144).
443
444
Ermeni Komitelerinin Aml ve ..., s. 229.
445
Bu ete lideri hakknda General Mayewski unlar bildirmektedir: Van ilinden sonra Ermeni meselesi Bitlis
ilinin Sason, Mu tarafnda alevlendi. 1898 ve 1899 seneleri buralarda Serop etesi nam ald. te yalnz bu
Ermeni bilhassa milliyet davasyla isyan eden yegne bir ete reisidir. Trkler bunu Serop Paa diye
adlandrmlard. Bu adam, btn komitelerin haricinde hareket ederek bunlarla hibir ekilde temas etmeyi
istemedi. Ne Londray tanr, ne Parisi bilir. Bunun meslei Ermeni meselesinde yamakrlk eden Krt ve
Trklerden intikam almakt. Bunun doum yeri Nemrut Dann yamacndaki Sukurat Kydr. Ad geen
127
1899 ylndan 1905 ylna dek sren II. Sason syann447 Ermeni ete reisi Antranik
idare etti448. 1901 ylnda Muta ortaya kan Antranik ve etesi, bu ehrin dousunda
bulunan Surp Arakel Manastrn zaptetti ve buray kendi harektlar iin adet mstahkem
bir mevkii haline getirdi. O sralarda Mu civarndaki asker birliklerin Bakumandan olan
Mehmet Ali Paaya, bu etenin yakalanmas hususunda stanbuldan bir emir geldi. Gelen
emirde Surp Arakel manastrnda saklanan Antranik ve yandalarnn derhal yakalanmas,
fakat ayn manastrda bulunan kadn, ocuk, kyl ve papazlarn zarar grmemesi
bildiriliyordu. Bu nedenle Mehmet Ali Paa ve askerleri manastra aktan saldrmak yerine,
sadece burann etrafn sarmakla yetindi. Bylece, kuatlan ve ala terk edilen manastrn
teslim olaca dnlyordu. Ancak mevsimin k olmas ve devaml yaan kar neticesinde,
manastr saran askerler arasnda donarak lme vakalar grlmeye baland. Bakumandan
Mehmet Ali Paa ise manastra hcum etmek iin hkmetten istedii izni bir trl
alamyordu. Beklenen izin gelmedii srece, souk ve don yznden pek ok asker hayatn
kaybetti. Harekt boyunca Ermeni etesinin kayb sadece 4 kii olurken, Trk tarafndan 12
asker ve 2 subay ehit oldu. Ayrca tifodan her gn 20-30 asker lyordu. Sonunda Antranik
ve etesi, 9 Aralk gecesi yaanan iddetli bir kar frtnasndan istifade ile manastrdan
kamay ve izlerini kaybettirmeyi baard. Muhasarann baarszlkla sonulanmasna, emri
altndaki askerlerin souktan donarak lmesine ve buna ramen hkmetten hcum emrinin
gelmemesine fazlasyla zlen Mehmet Ali Paa, Erzuruma dndkten sonra zntsnden
hastalanarak vefat etti449.
Sason Taloride yaanan hadiseler, tam da Ermenilerin istedii ekilde Avrupa basnna
yansmtr. Almanyada yaynlanan baz gazeteler olaylar, tarafl ve tamamen Osmanl
Devletini sulayc bir slpla, kamuoyuna yle yanstmlardr: Trklerin reddiyesi
bundan ibarettir. Vaktiyle Merzifon ve Yozgat vukuatn takbh etmitik. Halbuki Talori
vakas onlara makis olamaz. Kyl Ermenilerin aktan aa Hkmet-i Osmaniyeye kar
isyan ile son dereceye dein dmeleri iddia olunduu gibi yalnz bir ecnebi mfsidinin
tevikt zerine olamayaca bedih olup bunun gayet ciddi esbaba mebn bulunmas
phesizdir. Esbab- mezkre evvelemirde Krtlerin tecavzat ve sonra tekalif-i gayr-i
muhikk tarh ile kaht u galdr. Hatta u son iki sebep Krtlerin dahi Ermenilere iltihakn
mcib olmutur. Sason vakasna dair malmt- mufassala yoktur. Maamafih mesele-i
daima oluk ocuuyla, etesiyle beraber gezen ve vcuta gayet kuvvetli ve cesur olup bu havalice pek hret
kazanmtr. (W. Mayewski, Ayn eser, s. 76-77).
446
447
448
449
W. Mayewsky, Ayn eser, s. 82-83; A. A. Gazigiray, Ayn eser, s. 191.
128
mezkre hakikatinin zahir ihracn Hkmet-i Seniyyenin gnderdii komisyondan

bekleyemeyiz. Bu keyfiyet tahkiki muhtelit bir Avrupa komisyonuna havale olunmaldr. Eer
Bbli gazeteler vastasyla iln ettirdii son gzern vakann doru olduuna kni ise ne
sebebe mebn bu babda tereddt ediyor? Havali-i mezkrenin bd-i esef hali yeni bir ey
deildir. Biz Hkmet-i Osmaniyenin iyiliini isteriz. Binaenaleyh bir ecnebi devletin ileride
vuku bulacak mdahalesine meydan vermemek iin ahval-i hzrann tebdil ve slahna
hkmet-i marunileyha gayret ve himmet etmelidir450
1904 ylnda Bitlise tbi Ahlatta meydana gelen msademede ise 2 Ermeni firar
yaralanmt. Van glndeki Akdamar adasnda abluka altna alnmken firar eden ve Ahlat
kazasnn Ataba (?) ky yaknlarna gelen Ermeni eteciler, burada nizamiye mfrezesinden
1 avu, 1 onba ve 2 askere tesadf ettiler. ki taraf arasnda yaanan atmada 2 Ermeni
yaraland, dierleri ise gecenin karanlndan istifade ile katlar. Yaralanan Ermenilerden
birinin zerinden kan 225 adet mavzer fiei, bunlarn ne kadar donanml ve atmaya
hazrlkl olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir451.
6. Van Olaylar
Ermenilerin Bitlisle birlikte nfusa en kalabalk olduklarn iddia ettikleri vilayet Van
idi. Btnyle geree aykr olan bu iddialarn aksine, Ermeniler bu vilayette Hakkari ve ona
bal yerlerde toplam nfusun 1/4ini, merkez Van ve civarnda ise 1/3ini geemiyorlard.
Sayca aznlkta bulunan Van Ermenilerinin iktisad durumlar ise Trk nfusa oranla olduka
iyiydi. Vilayetin en kk kyne kadar ticareti ellerinde bulunduruyorlard. Mslmanlardan
Ermeni tccarnn maiyetinde alanlar dahi vard452.
Van ayn zamanda Ermeni ihtill komitelerinin en nemli merkezlerinden biri idi. lk
ihtillci Ermeni rgt olan Kurtulu Birlii, 3 Mart 1872de burada kurulmu, bylece
Kafkasyadaki Rus idaresi ile balant salanmt. Yine gizli bir Ermeni ihtill rgt olan
Kara Ha453 1878 ylnda Vanda tekiltlanmt. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren
burada Ermenice gazete karlmaya balanmas, manastrlarda icra edilen gizli faaliyetler,
misyonerler tarafndan alan okul, hastane, yetimhane gibi kurumlar, ileriki bir tarihte
blgede kacak Ermeni isyanlarnda byk pay sahibi olacaklardr454.
450
BOA, Y.PRK.EA., 20/86.
451
BOA, Y.A.HUS., 477/152.
452
Ermeni Komitelerinin Aml ve, s. 255-256.
453
Kara Ha ad, yeleri arasnda sr saklayamayanlarn, ihanet edenlerin isimleri zerine bir kara ha iareti
ekilerek idama mahkm edilmelerinden geliyordu (Bekir Kolar, Tarihte Van (XVIII.-XIX. yzyllar), Van
Kt, Ankara 1993, s. 120).
454
Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 60.
129
Kafkasya ve ran snrnda bulunan Van vilayeti, serhat ehri olmasndan dolay stratejik
bir neme sahipti. Ayrca ran snr zerinde bulunan beki kuleleri ve gmrk daireleri,
vilayetin daima gzlem altnda bulunmasna sebep oluyordu. Bundan faydalanan Ermeni
eteleri, ran snr vastasyla Vana ok miktarda silah ve cephane ymay baarmlard455.
evrede snmaya msait maaralarn varl ve Van Bahelii denilen yerde bir Ermeni
mahallesinin bulunmas, Ermenilerin Van ehrinde fesatlk karmalar iin uygun ortam
salyordu456.
Komitelerin yan sra, blgeye yurt dndan gelen ve szde arkeolojik gezi ve
incelemelerde bulunan Alman, ngiliz, Fransz ve dier milletlerden seyyahlar, Ermeni ahali
arasnda srekli propaganda yapmlardr. Bilimsel aratrma ad altnda Vana gelen yabanc
arkeolog, tarihi ve misyonerler, hemen her frsatta Ermenilerin haklarn korumaya ve onlar
isyana hazrlamaya baladlar. Bunlardan baka, Mgrd Hrimyan457 adl bir Ermeni papaz
da Ermenileri srekli olarak isyana kkrtyordu. Avrupada eitim gren ve daha sonra
Amerikaya giden Hrimyan, buralarda ihtillci fikirlerinin olgunlamasnn ardndan Vanda
faaliyetlerine balad. Esasl ve programl bir ekilde alan Hrimyan, ilk olarak Ermenilerin
eitim iine el att. Kurduu matbaa sayesinde Ermenilerin mill hislerini aa kartan ve bu
hisleri kabartan yaynlar yapan Hrimyan, bundan sonra Ermeni kilise ve okullarnda isyan
propagandalarna hz verdi. Mgrd Hrimyana ek olarak Vandaki Ermeni komitelerini ve
ayaklanmalarn destekleyen bir baka kii de, ngiliz Konsolosu Binba Wilyams olmutur.
Binba Wilyams, kurduu Fakir Severler Cemiyeti458 ile blge Ermenilerini madd ynden
455
Yaplan aratrmalar sonucu ran ve Kafkasyadan Vana gelen Ermeni komitelerinin 3 ayr yol tkip ettikleri
ve bu yollar vastasyla Vana ok sayda silah ve mhimmat soktuklar anlalmtr. Birinci yol; Revandan
hareketle Ah, Payecik Ky, Karadere, Yezidi Derveli, sa Bey ve Kozluca Da tkip edilerek Vana ulaan yol.
Komiteler bu yolu 4 gecede almaktayd. kinci yol; rann Van Kynden hareketle srasyla Avrin Da,
Gireberan Da, Ahta Da, Arkav Dandan gidilerek Vana ulalan yol. 5 gece srmekteydi. nc yol;
rann Hukanvan ve Kalasar kylerinden hareketle Duvan Deresine, Karahisar Abdullah Alna, Sultan
Yaylasna Erek Dana ve buradan da Vana ulaan yol. Bu gzergh da 4 gece srmekteydi. Gndz gizlenen,
yollarna gece devam eden Ermeni komiteleri, bu yollarn dnda baka yollar izleyerek de Vana
ulaabilmekteydiler (A. Karaca, Ayn eser, s. 129-131).
456
C. akalolu, Ayn tez, s. 210-211.
457
Osmanl topraklar zerinde muhtar bir Ermenistan kurulmas dncesinin mimarlarndan biri olan Mgrd
Hrimyan , 1820 ylnda Vanda dnyaya geldi. 1854 ylnda 34 yanda iken Vartabed derecesiyle Akdamar
Ermeni Kilisesine intisab etti. 1858 ylnda Vanda ve 1863 ylnda Muta kurduu matbaalarla, Ermeni
bamszln savunan yaynlar neretmeye balad. 1869 ylnda Ermeni Patrii seilen Hrimyan, Ermeni
Milleti Nizmnmesini tekrar tetkik ve vilayetlerin arzusuna ve ihtiyalarna gre tdil ettirmek ve stanbul
Ermeniliinin, meclisin ve hkmetin gzlerini Ermenistana evirmek konularnda almaya balad. Hl
Osmanlya sdk olan banker, sarraf ve devlet memurlarnn kendisine cephe almas zerine Hrimyan 1873
ylnda patriklik grevinden istifa etti. Onun brakt grevi, yerine geen Patrik Nerses Varjabedyan (1874-
1884) devam ettirmitir (E. lter, Ayn eser, s. 34-36).
458
Bu cemiyetin almalar hakknda General Mayewski unlar sylemektedir: Vandaki Amerikan
misyoner cemiyetinin almalar artmaya balad. nk tm gizli toplananlarla Londradan ngiliz Konsultosu
araclyla toplanm paralar buraya geliyor ve buradan da gya Fukaraperver (Fakirsever) Cemiyeti maskesi
altnda lzm gelenlere datlyor ve bu bahane ile daha 1895 senesi sonundan beri birok Ermeni Vanda
130
destekledi. Bu haliyle cemiyet, 1896 ylnda meydana gelen Ermeni isyannda nemli bir rol
oynad. Amerikan misyonerleri de 3 ayr yerde atklar frnlar vastasyla, Ermenilere bedava
ekmek ve para dattlar. Bunu duyan ok sayda Ermeni, civar kylerden akn akn Vana
gelmeye balad. Ayrca Amerikadan ihtilli kkrtmak iin blge Ermenilerine gazeteler
gnderilmitir459.
Komiteler, yabanc devlet grevlileri ve elileri ile misyonerler, Van Ermenilerini fikr
ynden olduu kadar, eylem bakmndan da kacak isyana kar hazrlamlard. Ferik
Sadettin Paa ve emsi Paa bakanlnda blgeye gelen tefti heyeti, bu hazrladklar
raporla Ermenilerin isyan planlarn gzler nne sermilerdir: Evvelce de ispatland
zere, bu olaylar nceden hazrlanm isyan ve ihtill olduundan, Ermeniler olaylara
devamla akam Erek kilisesinden Haboaz, oradan Tepebana kadar olan geni cadde ve
Norin Mahallesine giden t Soka zerindeki evleri Protestan misyonerlerin kararghna
ve oradan Tazekeriz ve Dere kilisesine kadar olan yerlerdeki byk evlerin pencerelerini
kerpiler ile rerek ve damlarn kenarlarna kerpiten siperler yaparak, evlerin kerpiten
yaplm duvarlarn zel yaplm burgularla delip, tfenk mazgallar yapmlar ve ev
kaplarn aradan kerpile rerek tahkim etmi olduklar gibi ev kaplarnn nne kaln
aalar yerletirip, neferlik siperler ve esasen yol kenarlarndaki aalar da kesip yollar
zerine devirerek barikatlar yapmlardr. Bunlar, ancak mkemmel bir kurmay subayn
yapabilecei bu yerleri, Ermeniler mstahkem bir mevki haline getirmilerdir.460
Van vilayetinde 1896 ylnda meydana gelen Ermeni isyannn ncesinde de bir takm
kprdanmalar yaanmt. 1888 ylnda Akdamar Kilisesi Piskoposunun tahriki ile meydana
gelen ufak apl ayaklanma, fazla bymeden ve kan dklmeden bastrld. Bu olaydan sonra
Ermeniler asl isyan iin hazrlanmaya balad. Komitelerin, Ermeni ahaliden para toplamak
sretiyle satn ald silah ve mhimmat, ehre ylmaya baland. syan idare edecek olan
elebalar da Rusya ve ran snrndan geerek, ehre vardlar461. Tm bu hazrlklarn
ardndan, Van vilayetinde vuku bulan Ermeni isyan u ekilde meydana gelmitir: 1896
ylnn 14 Haziran 15 Hazirana balayan gecesi, ehre birbuuk saat mesafede devriye
toplanmaya balyordu. Bununla birlikte ngilizler para yardm ile henz Ermenilere taraftar olduklarn
gstermeye altklar bir srada Van Ermenileri ngilterenin Ermeni kann Van samanndan daha ucuz
almakta olduunu aktan aa sylyorlard. Yardm iin buraya toplanan Ermeniler arasnda geri gnlk
paraya muhta olanlar var idiyse de bir ksm durumlarn gizlemek kasdyla kt giyinerek burada
toplandklar, bir mddet sonra hkmetin dikkatlerini zerlerinde toplayarak burada btn Ermenilerin
toplanmas mutlaka kesin bir mesele hazrladklarna delalet eder fikri hasl oldu (W. Mayewski, Ayn eser,
s. 49).
459
Faiz Demirolu, Vanda Ermeni Mezlimi (1895-1920), Ankara 1985, s. 11-13.
460
Ergnz Akora, Ermenilerin karm olduklar Van syan (1896) hakknda Sadettin Paann raporu,
Genelkurmay Bakanl Beinci Asker Tarih Seminerine Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1997, s. 247.
461
131
gezen askerlere bir Ermeni etesi tarafndan ate ald. Yaanan atmada 2 asker ar
ekilde yaraland. Ayn gece balk kesimdeki Ermeni evlerinden alan ate, ehir iindeki
Ermeni evlerine de sirayet etti. Baz ekyalarn Mslman evlerine saldrmas zerine olaylar
byd. Blgeye sevkedilen taburlar ve devriye mfrezeleri ile alnan tedbirler sonunda ehir
iindeki olaylar kontrol altna alnd. Ancak ehir dndaki Ermeniler isyana devam ettiler.
16 Haziran gn tekrar balayan olaylar akama kadar srd. ehir merkezindeki olaylar
Adilcevaz ve Erci gibi kazalara da srad462. 9 gn devam eden Van syan, Erzincanda
bulunan Zeki Paa tarafndan gnderilen 20 tabur asker ve alnan dier tedbirler neticesinde
24 Haziran 1896 tarihinde kontrol altna alnd. Yaanan olaylarda 1 kurmay yzba ve 3
temen Ermeniler tarafndan ehit edilirken, Mslman ahaliden 340 kii ld ve 260 kii
yaraland. Ermeni tarafndan ise 219 kii ld, 60 kii de yaraland463. Eyll aynda tekrar
isyana kalkan Ermenilerin bu hareketleri, byk oranda Ekim ay sonunda bastrlabilmitir.
Yaklak 5 ay devam eden Van Ermenilerinin isyan, tam anlamyla bitmemitir. 1897 ylnda
da faaliyetlerini srdren Ermeniler, 1915 ylnda Vanda ikinci byk isyanlarn
karmlar464 ve bu isyanda ok sayda masum Mslman ahaliyi acmaszca
katletmilerdir465.
Esasnda Vanda meydana gelen bu isyan hareketlerini, tm Vanl Ermenilere ml
etmek doru saylmaz. Zira vilayetteki Ermenilerin bir ksm ete faaliyetlerini onaylamyor
ve Ermenilerin eski gnlerde olduu gibi Mslman ahali ile bir arada ve huzur ierisinde
yaamalarn istiyordu. Vanl Ermeniler, olaylarn en youn olduu zamanlarda hkmete
gnderdikleri bir telgrafla, hl devletlerine sdk olduklarn, manastr ve kiliselerde
devletleri iin dua ettiklerini dile getirerek, bu konudaki samimiyetlerini ortaya
koymulardr466.
462
Adilcevaz kazasnda sabah saatlerinden leye kadar yaanan atmalarda Mslman ahaliden 2 ehit, 3
yaral verilmi, Ermenilerden 31 l, 2 yaral olmu, 2 kyde 5 ev yanmt. Ercite ise, evlere barikat kurmu
Ermeni etelerin yoldan geen Mslmanlar zerine ate amasyla balayan ve aralklarla 18 gn devam eden
olaylarda Mslmanlardan 6 ehit ve 8 yaral, Ermeni etecilerinden 27 l ve 4 yaral verilmiti. Adilcevaz ve
Erciin dnda, Van vilayetine bal Karkan, Bargiri, Meks (Mks), Erek, atak (atak), Geva, Mahmudi
ve Elbak kazalarnda da yine Ermeniler tarafndan karlm eitli olaylar meydana gelmitir. Ayrntl bilgi
iin bkz. E. Akora, Ermenilerin karm olduklar, s. 251-252.
463
464
kinci Van syan (1915)nn ayrntlar iin bkz. enol Kantarc, Vanda Ermeni isyanlar (1896-1915),
Ermeni Aratrmalar, say 5 (Ankara 2002), s. 138-167.
465
Ermenilerin 1915 ylnda kardklar Van syannda, masum ahaliye kar yrtt katliam hareketlerinin
ayrntlar iin bkz. Azmi Ssl, Van-Zevedeki Trk katliam, Yakn Tarihimizde Van Uluslararas
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1990, s. 27-35; Ergnz Akora, Yaayanlarn diliyle Van ve
evresinde Ermeni mezalimi, Yakn Tarihimizde Van Uluslararas Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara
1990, s. 147-169;Hseyin elik, 1915 grg tanklarnca Van ve evresinde Ermeni olaylar, Osmanlnn Son
Dneminde Ermeniler, Ankara 2002, s. 85-104.
466
BOA, Y.A.HUS., 492/88.
132
C. syanlar Karsnda Osmanl Devletinin Ald Tedbirler

Etnik ve din ynden Mslmanlarla Hristiyan Ermenilerin bir arada yaad Dou
Anadolu, zellikle II. Abdlhamid dneminde (1876-1909) devletten ayrlma eilimleri
gsteren Ermeni tebaann iddetli isyan hareketlerine sahne olmutur. Bamsz bir devlet
kurma hayallerine kaplan Ermeniler, Amerika, ngiltere ve Fransa gibi yabanc devletlerin de
tahriklerinden etkilenerek stanbulu dinlememeye baladlar. Merkez otoritenin
kuvvetlenmesine bu ekilde engel olan yabanc devletler, atklar misyoner okullar ve
kolejler yoluyla kkrttklar Ermenilerin, Dou Anadoluda ykc faaliyetlerde
bulunmalarna sebep oluyorlard. Bu olumsuz artlar altnda Sultan II. Abdlhamid, kendi
merkeziyeti-slmc-dengeci-reformcu devlet anlayyla, Dou Anadoluda bir politika takip
etmeye balamtr. Kimi zaman sert, kimi zaman da lml ve dengeli bir ekilde ortaya kan
bu politikayla II. Abdlhamidin hedefi, Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurulmasn
engellemek ve bu blgeyi Osmanl Devleti snrlar ierisinde tutabilmekti. II. Abdlhamidin
hedefine ulamaktaki vastalarndan birisi Hamidiye Svari Alaylar olmutur. Alaylarn
kuruluu tamamen Ermenilerin blgedeki taknlklarna balanamaz467. Fakat Hamidiye
Svari Alaylarnn bir grevi de Ermenilerin faaliyetlerine engel olmak ve Mslman
halkla Ermeniler arasnda g dengesini temin etmek ti. Hamidiye Alaylar yoluyla
Mslman halk rgtlendirmek, silahlandrmak ve Ermenilere kar hazrlkl tutmak
dncesinde olan II. Abdlhamid, bylece kuvvet dengesini kurarak olas bir Ermeni
isyann engellemeyi amalyordu. Nitekim 1891 ylndan sonra Ermeniler, srekli olarak
Hamidiye Alaylarnn dalmasn istemilerdir. Bu ise, zaman zaman Ermeni olaylarna
adlar karan Hamidiye Alaylarnn Ermeni ayaklanmalarna kar da kurulduu fikrini
kuvvetlendirmektedir468.
Aslnda Hamidiye Svari Alaylarnn seferber hale getirilmesi ancak padiah iradesi ile
mmkn olabildiinden, alaylarn Ermeni isyanlarnn bastrlmas amacyla hemen harekete
geemedii bir gerektir. Bu nedenle alaylar, 1908 ylna kadar olan srete meydana gelen
Ermeni isyanlarndan sadece I. Sason syanna (1894) mdahale edebilmiti. Fakat olay
mahalline gnderilen kuvvetler sadece yarm alaylk bir asker grubu olup bunlarda isyan
blgesine gnderilmemi ve buradan sevk edilen nizamiye kuvvetlerinin yerini tutmak
467
Hamidiye Svari Alaylarnn kuruluunu gerekletiren dier sebepler yle sralanabilir:
1. Merkez otoriteyi salamak.
2. Dou Anadoluda devletin etkin olabilecei yeni bir sosyo-politik denge kurmak.
3. Airetlerden asker g olarak faydalanmak.
4. Ruslarn saldrsndan ve ngiliz politikasndan Dou Anadoluyu korumak.
5. Pan-islamizm politikasn yrtmek (B. Kodaman, Ayn eser, s. 29-30).
468
B. Kodaman, Ayn eser, s. 27-31.
133
amacyla Mu merkezine grevlendirilmiti. Hamidiye Alaylarnn sadece isyan mahalline

gnderilmeleri bile ngiltereyi rahatsz etmiti. ngiltere sefiri Sadrazama yazd bir
mektupta, Taloriye gnderilen henz taht- intizm altna alnmam olan Hamidiye
Alaylarnn sevkinin Osmanl Devleti iin vahim neticeler dourabileceini belirtmiti. Tm
olumsuzluklara ramen tekilat, hem sosyo-ekonomik hem de asker ynden konar-ger
airetlerin glenmesine sebep olduu gibi blgedeki dengeleri de deitirdi. Vilyt-
Sittede grlen pek ok Ermeni isyanna karn, blgede bir Ermenistan devleti kurulamad.
Dolaysyla tekilat siyas adan amacna ulam grlmektedir469.
Devlet Ermeni isyanlarn nleyebilmek iin Hamidiye Svari Alaylarnn dnda,
baka bir takm asker tedbirler de almtr. Bunlardan biri, 27 Haziran 1895 tarihinde
Anadolu Vilayt Umm Mfettiliine tayin edilen Yaver-i Ekrem Mir Ahmet kir
Paann ald tedbirlerdir. Ahmet kir Paa, 30 Ekim 1895 tarihinde meydana gelen
Bayburt, Erzurum ve Hns olaylarnn ardndan, isyan kan yerlerle kmas ihtimal
dahilinde olan yerlere 2 blkten az olmamak zere, Kolaas komutasnda asker
yerletirilmesine, her vilayet, sancak ve kazada Ermenilerin ounlukta bulunduklar kylere
saylar 30 kiiden az olmamak kaydyla, icabna gre svari veya piyade asker
yerletirilmesine, kaza merkezleri ve kyler arasnda devriye kollar ve asker devriyeler
bulundurulmasna karar verdi. Asker kta komutanlarna da gerekli talimatlar verilerek,
bunlara tam anlamyla uymalar emredildi. kir Paann ald bu tedbirlerin ardndan gerek
Vilyt- Sitte dahilinde gerekse Ermeni bulunan Tirebolu, Giresun, Ordu, Sinop, aramba
ve Bafra gibi yerlerde olay meydana gelmemitir470.
Ermenilerin balattklar tedhi hareketleri ve isyanlar, srekli olarak batl devletlerin
mdahalesiyle sonulanyordu. zellikle Sason isyanndan sonra ngiltere, Fransa ve Rusya
Berlin Antlamasnn 61. maddesine dayanarak, Vilyt- Sittede slahat yaplmas iin 1895
ylnda bir Islahat Layihas sundular. Fakat Sultan II. Abdlhamid, Dou Anadolunun da
Balkanlar gibi elden kacandan endie duyduu iin burada slahat yaplmasna scak
bakmyordu. Ancak Ermeni isyanlarndan ve d basklardan bunalan padiah, 20 Ekim
1895de Islahat Nizamnmesi ni ilan etti. Bu nizamnmenin de ie yarad sylenemez.
Zira blgedeki Ermeni hareketleri bir trl yattrlamadndan, reformlar da yaplamad471.
Ayrca devlet, atma yaanmas mahallerde adl ilerin salkl bir ekilde
yrtlebilmesi ve yakalanan aslerin yarglanabilmesi maksadyla, bu trden mahallerde
469
470
A. Karaca, Ayn eser, s. 55, 69.
471
A. ehirli, Ayn makale, s. 263.
134
gerekli miktarda adliye memuru bulundurulmas ynnde, kazalara ikazlarda bulunmay da

ihmal etmiyordu472. Bu husus, devletin en kark zamanlarda dahi adl ilemlerin yerine
getirilmesine verdii nemi ortaya koymaktadr.
D. Ermeni syanlarnn Sonular

Ermeni komitelerince organize edilen ve btn Ermeni ahaliyi iine alan bu iddet
eylemleri, yalnz Mslman kesimde deil Ermeniler arasnda da memnuniyetsizlie yol
amt. Olaylarn nihayete erimesi, aslnda her iki tarafn da tek arzusuydu. Ermenilerin bu
isteklerini General Mayewski yle dile getirir: ...Ermenilerin ileri gelenleri komitaclarn
fikriyle binlerce hemcinslerinin felaketlerine nasl sebep olageldiklerini pekala
grdklerinden artk olaylara nihayet vermelerini drt gzle beklemekteydiler. Her trl
hrriyet elbette kan pahasna oluturulmutur. Eer bu kan manasz olarak, yok yere
dklyorsa o milletin genel durumu iyileecek yerde daha ziyade ktleir...473
syanlar srasnda Mslman ahaliye ait pek ok ev ve dkkan zarar grd gibi ok
sayda insan da hayatn kaybetti. Sadece Einde (Mamuretl-Aziz) 1896 ylnda balayan
Ermeni isyan sonucu 113 ev ve 137 dkkan yanarak kl oldu. Yaanan atmada 111 Trk
de ehit edildi474. Yine Erzurumda meydana gelen ayaklanmada (1890), yzden fazla kii
hayatn kaybettii gibi 200-300 kadar da yaral vard. Ermenilerin kard tm isyanlarda
olduu, Erzurumda yaananlar da yabanc konsoloslarn olaya karmalarna neden oldu.
Hkmet aleyhine alan Ermeniler, yabanc devlet konsoloslarna rapor hazrlamak sretiyle
yardmc oluyorlard. Diyarbakr vilayetinde de, Ermenilerin 1895 ylnda gerekletirdii
cami basma olayndan sonra yaanan atmalarda, Mslmanlardan 70 kii ehit oldu, 80 kii
ise yaraland475.
Ermenilerin Osmanl Devleti topraklarnda bu kadar ok isyan karmasnn nedeni;
Avrupa kamuoyunun dikkatlerini daima kendi zerlerinde tutabilmek ve Mslmanlar
Ermenileri katlediyor izlenimini uyandrabilmekti. Nitekim bunda baarl olduklar da
sylenebilir. Onlarn gerek Anadolunun dousunda kardklar isyanlar, gerekse stanbulda
giritikleri eylemler, Avrupal devletlerin Ermeni meselesine daimi olarak ilgi gstermelerine,
zaman zaman Osmanl Devletini Ermeni slahatlar konusunda sktrmalarna ve Sultan II.
Abdlhamid hakknda kt fikirlerin olumasna yol at476. Ermenilerin 30 Eyll 1895
472
BOA, Y.A.HUS., 467/88.
473
W. Mayewski, Ayn eser, s. 86.
474
E. Akora, Harputta XX. yzyl..., s. 200.
475
M. Hocaolu, Ayn eser, 191, 234.
476
135
tarihinde Bblide yaptklar gsterinin477 ardndan, Avrupa kamuoyu bir anda Trkler
aleyhine dnd. Byk devletler kendi tebaalarn korumak bahanesi ile stanbula sava
gemilerini gnderdiler. ngilterede derhal mdahale edilmesini istedi478.
Ermeni meselesini icat eden ve bu meseleyi Osmanl Devletinin bir i olay olmaktan
kartp, tm dnyann ilgilendii bir olgu hline getiren, hep Batl byk devletler oldu.
Osmanl Ermenilerinin hmisi kesilen bu devletler, kardklar isyanlarda da onlar yalnz
brakmadlar. rnein, 1896 ylnda kan Van syannda Ermeniler sadece snr komusu
Rusyadan deil, Batl devletlerden de nemli destek saladlar. syan karan Ermeni ete
liderleri ve isyanclar, Vandaki konsoloslar yardmyla yurt dna karld. Tek bana
Rusya 4.000 isyanc Ermeniyi Rusyaya geirdi ve bunlarn bir ksmn eittikten sonra tekrar
Osmanl topraklarna salarak, faaliyetlerine devam etmelerini salad479. Fakat Harputlu
Ermeniler, Vanl Ermeniler gibi burada Rusya ile tam bir ibirliine gidemediler. Silah ve
cephaneliklerinin ortaya karlmas ile karacaklar isyan nceden haber alnd. Bylece
burada yaanacak olan byk bir katliamn nne geilmi oldu480.
zellikle 1880 ylndan itibaren terr faaliyetlerine arlk veren Ermeni ihtill
cemiyetleri, Vilyt- Sittedeki Osmanl vergi memurlarna, postaclara, hkimlere saldrlar
dzenlediler. Kylerde katliamlara giritiler. Ermeni cemaatinin zenginlerinden zorla ba
aldklar gibi para vermek istemeyenleri ldrdler. Esasnda Ermeni ahalinin arasnda,
Osmanl Devletine hl sadk olanlar ve isyanlardan dolay rahatszlk duyan kimseler de
mevcuttu. Fakat onlara ramen devam eden komita faaliyetleri, blgedeki Mslmanlarn ve
Ermenilerin bir arada yaamalarn zorlatrd481.
477
Ermeni Hnak Cemiyeti tarafndan hazrlanan bu olayda Ermeniler, 30 Eyll 1895 tarihinde Kumkapdaki
Patrikhane kilisesinde toplanarak, Osmanl ynetiminden duyduklar memnuniyetsizlii ifade eden nutuklar
sylemeye baladlar. Ardndan byk bir kalabalk eliinde Bbli zerine yrye getiler. Sadrazam Sait
Paa sadece setikleri bir heyeti Bbliye gndermelerini ve dierlerinin dalmasn kendilerine ihtar etti.
Silahl olan Ermeni grubu, bu ihtara aldrmayarak yrylerine devam etti. Bbliyi basmak niyetinden olan
kalabala, Avrupann tepkisini ekmemek iin herhangi asker bir mdahalede bulunulmad. Bu ise Ermenilere
byk cesaret verdi. Askerlerin duruma seyirci kalmasna tepki gsteren Mslman ahali, Ermenilere kar
harekete geti. stanbulda 3 gn devam eden atmalarda her iki taraftan da ok kan dkld. Olaylar yalnzca
stanbulla snrl kalmayp Trabzon, Tekirda ve zmit gibi yerlere de sirayet etti. Yaanan bu olaylar, ngiltere
gibi byk devletler nezdinde yine protestolarla karland (E. Z. Karal, Ayn eser, s. 141-143).
478
A. ayc, Ayn makale, s. 95.
479
480
E. Akora, Harputta XX. yzyl..., s. 203.
481
A. ehirli, Ayn makale, s. 256-257.
136
SONU
1878 ylnda imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalarna kadar Trklerle

Ermeniler arasnda ciddi bir sorun olmad gibi her iki toplum, birlikte yaadklar dnem
boyunca birbirlerinin haklarna riayet ederek, ayn topraklar paylamlard. Ancak bu huzur
ortam, anlan tarihten sonra ortaya atlan Ermeni meselesi ile birlikte bozulmutur.
ncelikle ngiltere ve Rusyann karlarna dayanan Ermeni meselesi, Dou
Anadoluda kurulmas planlanan Ermeni devletinin emperyalist devletlerin siyas ve stratejik
menfaatlerine uygun bir ekilde kullanlmas amacn tayordu. Yani batl devletlerin
Osmanl Ermenileri ile ilgilenmesi ve onlarn koruyucular gibi hareket etmeleri, samim ve
insan duygularla aklanamaz. Kald ki ne blgesel tarih gerekler ne de nfusa aznlkta
bulunmalar, onlarn Osmanl Devleti snrlar iinde bamsz bir devlet kurabilmelerine
imkn salyordu.
Ermenilerin bamsz olabilmek adna, imparatorluun pek ok noktasnda isyan
balatmadan evvel, bir takm aamalardan getikleri anlalmaktadr. Tabii bu aamalarda
kendilerine en byk destek, szde himyecileri olan batl devletlerden gelmitir.
Ermenilerde belli bir fikr yapnn ve mill uurun olumasn salayan en nemli aama,
eitim kurumlar olmutur. Bilhassa misyoner ajanlar tarafndan alan ve ou Vilyt-
Sittede faaliyet gsteren bu okullar, bir eitim kurumundan ziyade, komiteci yetitiren kamp
grnmndeydi. ounlukla Ermeni asll rencilerin devam ettii okullarda,
retmenlerin byk ksm Ermenilerin de iinde bulunduu yabanclardan olumaktayd.
Trk retmenlerin sayca ok az bulunduu ya da hi olmad bu trden okullarda,
ocuklara daha kk yatan itibaren ihtill fikirleri alanyor ve onlarn birer devlet dman
olarak yetimeleri salanyordu. Ksaca misyoner okullar, gelecein etecilerini, etebalarn
yetitiriyordu.
Vilyt- Sittede grev yapan yabanc devlet konsoloslar ve Ermeni din adamlar da
Ermeni ahali arasnda srekli olarak yaptklar propaganda ile onlar devlete kar
ayaklanmalar konusunda tevik etmilerdir. Gerek yurt iinde baslan gerekse yurt dndaki
baz merkezlerde baslarak yurda sokulan pek ok gazete ve zararl neriyat da hep ayn
amaca hizmet etmitir. Devlet ald baz tedbirlerle bu tip yaynlarn nne gemeye
altysa da baarl olamamtr. Yaplan aramalarda Ermeniler tarafndan baslan zararl
yaynlarn kiliselerde veya okullarda bulunmas, yaynlarn buralarda oaltlarak datldn
ortaya koymutur.
137
Osmanl Devleti, kan Ermeni isyanlarn bastrmak konusunda en byk tepkiyi hep
Avrupa basnndan grmtr. Osmanl askerlerinin isyanc Ermenileri durdurmak iin
balatt tm gayretler, Avrupa basnna haksz bir ekilde Ermeni katlim olarak
yansmtr. Devlet bu yalan haberlerle baa kamad gibi isyanlar sonunda yakalanan
Ermeni etecileri, batl devletlerin basklar neticesinde serbest braklmlardr.
Aslnda gerek, iddia edildii gibi, Ermeni katlim olmayp devletin masum Mslman
ahaliyi as Ermenilerden koruma, devlet topraklarnn blnmezliini devam ettirme
abalarndan baka bir ey deildi. Asl katlima maruz kalan taraf, Ermenilerin planl ve
silahl saldrlar karsnda daima hazrlksz yakalanan ve eteciler tarafndan trl
ikencelere tbi tutulan Mslman ahali idi. Yllarca i ie yaadklar ve komuluk yaptklar
Ermenilerden ihanet gren Trkler, dost bildiklerinin kendilerine dorulttuklar silahlarla
canlarndan olmutur. Tm bu yaananlar ariv belgeleriyle de ispatlanmken, olaylarn bir
Ermeni soykrm olarak nitelenmesi, son derece akl ve mantk ddr. Osmanl Devleti
snrlar iindeki Ermeni nfusun miktar, iddia edildii ekilde, hibir zaman 1,5 milyon gibi
bir rakama ulamamken, szde soykrmda ldrlen Ermeni saysnn, yabanc yazarlar ve
Ermeni yazarlar tarafndan 1,5 milyon olarak telaffuz edilmesi de, bu mantkszl bir kat
daha arttrmaktadr. Mer bir devlete ba kaldran ve o devleti blme abasnda olan tm
eylemler, devletler hukukuna gre isyan olarak nitelenmektedir. Osmanl Devleti de,
tamamen devletin btnln hedef alan Ermeni isyanlarn bastrmaya alm ve baarl
olmutur.
1895ten I. Dnya Savann balad 1914 ylna kadar devam eden isyanlar dnemi
dnda, Trklerle Ermeni ahali arasnda, ya da onlarn devletle olan ilikilerinde, olaand
her hangi bir hadise dikkatleri ekmez. Genel itibariyle mreffeh bir yaam sren Ermenilerin
byk ounluu ticaret ve gelir getirici dier ilerle megldler. Krsal kesimde oturanlar
ise daha ziyade iftilikle urayorlard. Kendilerine belli ereveler ierisinde kilise ve okul
ama hakk da tannan Ermeniler, Mslmanlara kyasla daha fazla okuma-yazma oranna
sahiptiler. Elde ettikleri eitim ve kltr, onlarn liyaktleri dorultusunda devlet
kademelerinde de yer almalarna olanak salyordu. Aralarnda Hariciye Nzrlna kadar
ykselenler olduu gibi padiahn ilgisine mazhar olup devlet nian alanlar da vard. Osmanl
ordusunda ve polis tekiltnda istihdam edilen Ermeniler de mevcuttu. Tm bu saylanlar,
Osmanl Devletinin tebaas olan Ermenilere, onlara devlet ynetimini emanet edecek kadar
gvendiini ve itimad ettiini ortaya koymaktadr. Ancak Ermeniler devletin kendilerine olan
gvenini, XIX. yy.dan sonra maalesef devam ettirememilerdir.
138
BBLYOGRAFYA
ARV VESKALARI
1. BOA (Babakanlk Osmanl Arivi)
Yldz Tasnifine Ait Belgeler
Yldz Husus Maruzat Evrak; 164/46, 171/99, 201/72, 239/31, 318/61, 467/88, 474/41,
477/152, 483/47, 492/88.
Yldz Perakende Elilik ve ehbenderlik Tahrirat; 20/86
Yldz Perakende Umum Vilayetler Tahrirat; 3/48, 17/126, 19/53, 29/35, 29/46, 29/108,
35/39, 35/124, 38/92.
Yldz Perakende Dahiliye Nezareti Maruzat; 6/57, 6/62, 7/19.
Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mbeyn Mtercimlii; 19/43.
Yldz Perakende Maarif Nezareti Maruzat; 3/31.
Yldz Perakende Asker Maruzat; 93/78, 98/107, 111/30.
Yldz Perakende Arzuhal ve Jurnaller; 31/105, 52/60.
Yldz Perakende Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat; 9/105.
Yldz Mtenevv Maruzat Evrak; 75/132, 87/9, 282/25.
Yldz Esas Evrak; 33/54, 33/58.
Bb- l Sadaret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler

Sadaret Mektub Mhimme Kalemi; 659/29, 661/4, 689/4, 748/5, 752/47.
Meclis-i Vkel Mazbatalar; 115/2.
Nezaretlere Ait Belgeler

Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Emniyet Kalemi; 70/25.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Memurn Kalemi; 121/37.
Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Muhabert ve Tenskt Mdriyeti Kalemi; 4/47.
Dahiliye Nezareti dar Ksm; 30-2/4, 116/1, 116/4, 116/32, 116/70, 180/24.
Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi; 14-2/7.
Hariciye Nezareti Mektub Kalemi; 31/99.
Hariciye Nezareti Siyas Ksm; 2741/78, 2834/61.
Muallim Cevdet Tasnifine Ait Belgeler

Cevdet Tasnifi Adliye; 2578, 3701.
139
2. ATASE (Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl) Arivi

ORH (Osmanl-Rus Harbi) Katalou
ORH-I; kutu no: 4, gmlek no: 46, belge no: 46-1.
ORH-VII; kutu-defter no: 1-7, belge no: 971.
ORH-VII; kutu-defter no: 2-10, belge no: 719, 720.
ORH-VII; kutu-defter no: 2-10, belge no: 528.
3. Yaynlanm Belgeler
Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri (1879-1918), Osmanl Arivi Daire
Bakanl Yaynlar, I, Ankara 2002.
ARATIRMA VE NCELEME ESERLER

ABBASOVA, Aygn, Rusyann dou politikasnda Azerbaycan (XVIII. yzyllar), Trk
Dnyas Aratrmalar Dergisi, say 157 (stanbul 2005), s. 197-204.
AKORA, Ergnz, Frat Havzasnda Ermeni propagandas ve mektuplar, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, say 49 (stanbul 1987), s. 127-150.
_______________, Harputta 20. yzyl balarna kadar Trkler ile Ermeni toplumunun
sosyo-ekonomik durumu ve Ermeni isyanlar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say 58
(stanbul 1989), s. 183-203.
_______________, ark meselesi ve Vanda Ermeni isyanlarna Batl devletlerin etkileri,
Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IV/1 (Elaz 1990), s. 9-35.
_______________, Ermenilerin karm olduklar Van syan (1896) hakknda Sadettin
Paann raporu, Genelkurmay Bakanl Beinci Asker Tarih Seminerine Sunulan
Bildiriler, II, Ankara 1997, s. 242-266.
_______________, Tanzimattan mill mcadeleye Harputta Ermeniler ve faaliyetleri
(18391922), Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Elaz 1999,
s. 127-143.
AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi (1243-1453), I, Ankara 1999.
AKZ, Aladdin, Konyada ihtida hareketleri ve Osmanl mahkemesi (1640-1750),
Uluslararas Kuruluunun 700. yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti
Kongresine Sunulan Bildiriler, Konya 2000, s. 547-560.
AAN, Muhammed Beir, Elaz, Tunceli ve Bingl llerinde Trk skn zleri (XI.-XIII.
Yzyllar), Ankara 1992.
ATATRK, Kemal, Nutuk, Ankara 2000.
140
AYDIN, Dndar, Ermeni meselesinin ortaya kmasnda Fransann rol, Tarih Boyunca
Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1985, s.
285-291.
AYDIN, Stk, Bitlis Tarihi, stanbul 1967.
AYTEKN, Halil YAVUZ, Nuri, kinci Merutiyet dneminde Elaz ili eitim sistemi,
Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Elaz 1999,s. 193-216.
BAYKARA, Tuncer, Anadolunun Tarih Corafyasna Giri, Ankara 1988.
_______________, Tanzimatta ehir ve belediye, 150. Ylnda Tanzimat, yay. hzr. Hakk
Dursun Yldz, Ankara 1992, s. 277-287.
BEKTA, Hamza, Ermeni Soykrm ddialar ve Gerekler, Bursa 2001.
BEYDLL, Kemal, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya
grlen Ermeniler, Belgeler, XIII/17 (Ankara 1988), s. 365-410.
BEYOLU, Sleyman, Osmanl Devletinde Ermeni nfusu, Bilim ve Akln Aydnlnda
Eitim (zel say), say 38 (Ankara 2003), s. 55-59.
BNARK, smet, Ermenilerin Aslsz Soykrm ddialarna Cevap, Ankara 1998.
CEYLAN, Ouz, Sur ve Kaleleri ile Tarihte Sivas, Sivas 1988.
Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Sivas, Sivas l zel daresi Basm, Ankara 1998.
Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Van, Van Valilii Kltr Varlklarn Aratrma, Derleme,
Tantma ve Yaynlama Merkezi, Ankara (t.siz).
AKALOLU, Cengiz, Mr Mehmed Zeki Paa (1835-1929), Atatrk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1999.
ARK, Y., Osmanl Hizmetinde Ermeniler, stanbul 1953.
AVDAR, Necati, Tarihte Trk-Ermeni Mnasebetleri ve Baz Yayn Organlarnda Ermeni
Meselesi (1878-1925), Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Krkkale 2001.
AYCI, Abdurrahman, Trk-Ermeni ilikilerinde gerekler, Tarih Gelimeler inde
Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn)na Sunulan Bildiriler, Ankara 1992,
s. 75-111.
ELK, enol, XV.-XVI. Yzyllar, Van Kt, Ankara 1993, s. 103-113.
ETN, Osman, Sicillere Gre Bursada htida Hareketleri ve Sosyal Sonular (14721909),
Ankara 1994.
DARKOT, Besim YINAN, Mkrimin H., Bitlis, A, II, s. 657-664.
DARKOT, Besim YINAN, Mkrimin NALCIK, Halil, Erzurum, A, IV, s. 340-357.
DARKOT, Besim, Diyarbekir, A, III, s, 601-626.
141
_______________, Harput, A, V/I, s. 296-299.

DEMROLU, Faiz, Vanda Ermeni Mezlimi (1895-1920), Ankara 1985.
DOANAY, Rahmi, Salnmelere gre 1881-1907 yllar arasnda Mamuretl-Aziz
vilayetinde gayr-i mslim tebaa, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I/2 (Elaz
1987), s. 121-137.
Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, D Politika Enstits Yaynlar, Ankara 1989.
DNDAR, Fuat, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (19131918), stanbul
2002.
ERCAN, Yavuz, Trkiyede XV. ve XVI. yzyllarda gayrimslimlerin hukuki, itimai ve
iktisadi durumu, Belleten, XLVII/188 (Ankara 1984), s. 1119-1149.
_______________, Osmanl mparatorluunda Ermenilerin Tanzimata kadarki durumu,
Silahl Kuvvetler Dergisi, say 302 (Ankara 1986), s. 102-111.
_______________, Kurumsal adan gayri mslimler (Aznlklar), Trklerde nsan
Deerler ve nsan Haklar (Osmanl mparatorluu Dnemi), stanbul (t.siz), s. 305-342.
ERDOAN, Dilen nce, Amerikal misyonerlerin Ermeni isyanlarnn kmasndaki
etkileri, Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, say
9 (Isparta 2003), s. 147-166.
ERGN, Osman, Trk Maarif Tarihi, I-II, stanbul 1977.
EROLU, Hamza, Trk nklp Tarihi, stanbul 1982.
GAZGRAY, A. Alper, Osmanllardan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn
Kaynaklar, stanbul 1982.
GEDK, lhan, Vilyt- Sittede Demografik Durum, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi
Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1985.
GENCER, Ali hsan, htillci Ermenilerin Kaza htill Tekilt talimatnmesi, Tarih
Enstits Dergisi, say 13 (stanbul 1987), s. 577-606.
GYN, Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983.
_______________, Diyarbakr, DA, IX, s, 464- 472.
_______________, Van, A, XIII, s, 194-202.
GROUSSET, Rene, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, ev. Sosi Dolanolu, stanbul
2005.
GLER, Ali AKGL, Suat, Sorun Olan Ermeniler, Ankara 2003.
GNDZ, inasi - Mahmut Aydn, Misyonerlik, stanbul 2002.
GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1988.
HAKKI, smail NAFZ, Rdvan, Sivas ehri, yay. hzr. Recep Toparl, Sivas 1997.
142
HALAOLU, Ahmet, 1895 Trabzon Olaylar ve Ermenilerin Yarglanmas, stanbul 2005.

HAYDAROLU, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1990.
HOCAOLU, Mehmed, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezlimi ve Ermeniler, stanbul
1976.
Hseyin Nzm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, I, Ankara 1998.
LTER, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1915), Ankara
1995.
_______________, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara 1999.
_______________, Ermenistan ad, Ermenilerin menei ve Trk-Ermeni ilikileri konusunda
tespitler, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara 2003, s. 3-10.
NALCIK, Halil, Dou Anadolu tarihine toplu bir bak, Sosyal Bilimler Kavanda Dou
ve Gneydou Anadolu, Van, s. 65-70.
_______________, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), I,
ev. Halil Berktay, stanbul 2000.
_______________, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer,
stanbul 2004.
ngiltere ve Ermeniler (1839-1904), Trkler, Ermeniler ve Avrupa, edit. Bayram Kodaman,
Isparta 2003.
ZBIRAK, Reat, Van, Trk Ansiklopedisi, XXXIII, s. 246-250.
KANTARCI, enol, Katolik Ermenilerin Anadoludaki faaliyetleri, Trkiyenin Gvenlii
Sempozyumu (Tarihten Gnmze ve D Tehditler)na Sunulan Bildiriler, Elaz 2002, s.
437-454.
_______________, Tarih boyutuyla Ermeni sorunu: Balangtan Lozana, Ermeni Sorunu
El Kitab, Ankara 2003, s. 1-43.
KARABEKR, Kzm, Ermeniler nereden geldiler, nereye gidiyorlar?-I, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, say 17 (stanbul 1986), s. 67-73.
________________, Ermeniler nereden geldiler, nereye gidiyorlar?-IV, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, say 21 (stanbul 1986), s. 58-60.
_______________, Ermeni Dosyas, stanbul 1995.
KARACA, Ali, Anadolu Islaht ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993.
KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, V, VI, VIII, Ankara 1988.
_______________, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara 1997.
KARPAT, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev.
Bahar Trnak, stanbul 2003.
143
KAGARLI, Mehlika Aktok, Ortaa Ermeni tarihleri kritii, Tarih Boyunca Trklerin
Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1985, s. 323-330.
_______________, Kilikya Ermeni Baronluu Tarihi, Ankara 1990.
KAYNAR, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1991.
KEVORKYAN, Dikran, Uluslararas terrizm bnyesinde Ermeni terr, Uluslararas
Terrizm ve Uyuturucu Madde Kaakl, Ankara 1984, s. 91-99.
KILI, Davut, Ermenistann kuruluunda arlk Rusyann rol, Trkiyenin Gvenlii
Sempozyumu (Tarihten Gnmze ve D Tehditler)na Sunulan Bildiriler, Elaz 2002, s.
491-503.
KILI, Orhan, XIX. yzylda Harputta misyoner faaliyetleri, Frat niversitesi Dergisi
(Sosyal Bilimler), III/1 (Elaz 1989), s. 119-137.
_______________, Van Sanca (1548-1648), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Baslmam Doktora Tezi, Elaz 1994.
KISAPARMAK, Necip Gngr, Milli Eitim Cephesiyle Elaz, Elaz 1967.
KOCABA, Sleyman, Tarihte Trkler ve Franszlar, stanbul 1990.
_______________, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, stanbul 1994.
KOCABAOLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul 1989.
KOLAR, Bekir, Tarihte Van (XVIII.-XIX. Yzyllar), Van Kt, Ankara 1993, s. 114-
123.
KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987.
_______________, ark Meselesi ve tarih geliimi, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin
Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn)na Sunulan Bildiriler, Ankara 1992, s. 59-63.
_______________, XX. Yzyl banda Sivas vilayeti (1901), X. Trk Tarih Kongresine
Sunulan Bildiriler (Ayr Basm), Ankara 1993, s. 1851-1863.
Komisyon, Fransa Dileri Bakanl belgeleriyle Ermeni meselesi, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, say 1 (stanbul 1985).
KONUKU, Enver, Osmanllar ve millet-i sdkadan Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni
Sorunu zel Says, II/38 (Ankara 2001), s. 621-629.
KOAY, H. Zbery, Erzurum ve evresinin Dip Tarihi, Ankara 1984.
KSE, Ali, htida, DA, XXI, s. 554-558.
KURAT, Yulu Tekin, Henry Layardn stanbul Elilii (1877-1880), Ankara 1968.
KK, Cevdet, XIX. asrda Anadoluda Ermeni nfusu, Trk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, zmir 1983, s. 75-95.
LOT, Pierre, Sevgili Fransamzn Doudaki lm, ev. Turul Baykent, Ankara 2002.
144
MAYEWSK, Wiladimir, Ermenilerin Yaptklar Katliamlar, ev. Azmi Ssl, Ankara 1986.
_______________, Yabanc Gzyle Ermeni Meselesi, ev. Mehmed Sadk, Ankara 2001.
McCARTHY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul 1998.
_______________, Osmanl Ermeni nfusu, Osmanlnn Son Dneminde Ermeniler,
Ankara 2002, s. 63-83.
MERL, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 2000.
METN, Halil, Trkiyenin Siyas Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, stanbul 1997.
NORMAN, C. B., Ermenilerin Maskesi Dyor, yay. hzr. Yavuz Ercan, Ankara 1993.
OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1995.
KE, M. Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara 1991.
RNEK, Sedat Veyis, Etnoloji Szl, Ankara 1971.
ZDEMR, Hikmet EK, Kemal TURAN, mer - ALIK Ramazan - HALAOLU,
Yusuf, Ermeniler: Srgn ve G, Ankara 2004.
ZEY, Ramazan, 20. Yzyln balarnda Sivasn tarih corafyas, Cumhuriyetin 80.
Ylnda Sivas Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Sivas 2005, s. 133-146.
ZGL, M. Cemil, Osmanl Devletinde Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel
Says, I/37 (Ankara 2001), s. 53-60.
Sal-nme, A, X, s. 134-136.
SANDER, Oral, Siyas Tarih lkalardan 1918e, Ankara 1999.
SARAY, Mehmet, Trk-Sovyet mnasebetleri ve Ermeni meselesi, Tarih Boyunca
125-131.
_______________, Ermeni meselesinin ortaya k, XI. Trk Tarih Kongresi (Kongreye
Sunulan Bildiriler), V, Ankara 1994, s. 1755-1760.
SELAHATTN, ., Ermeni sorununun rakamlarla gerei, . . Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, II/2 (stanbul 1984), s. 367-419.
SERDAR, M. Trehan, Bitliste Ermeniler ve Ermeni Mezalimi, Bitlis 1996.
SERTOLU, Midhat, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986.
SEVM, Ali -Yaar Ycel, Trkiye Tarihi Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, Ankara 1989.
STRECK, Ermeniye, A, IV, s. 317-326.
SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990.
EHRL, Atila, Osmanl Devletinde ihtillci Ermeni cemiyetlerinin faaliyetleri ve Osmanl
Devletinin ald tedbirler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Ankara 2003, s. 253-264.
145
MR, Bilal N., Osmanl Ermenileri ve byk devletler, Trk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, zmir 1983, s. 121-128.
_______________, Ermeni propagandasnn Amerika boyutu zerine, Tarih Boyunca
79-124.
MAN, Adnan, Yurt dnda tahsil yapan burslu Ermeni asll Osmanl rencileri, Afyon
Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, IV/2 (Afyon 2002), s. 1-30.
TANR, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 2002.
TADEMRC, Ersoy, Trk eitim tarihinde aznlk okullar ve yabanc okullar, Erciyes
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say 10 (Kayseri 2001), s. 13-30.
TEKEL, lhan LKN, Selim, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim
Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara 1993.
TEXER, Charles, Kk Asya, III, ev. Ali Suat, Ankara 2002.
TOZLU, Necmettin, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Ankara 1991.
TURAN, Osman, Seluklular zamannda Sivas ehri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi Dergisi (Ayr basm), IX/4 (Ankara 1951), s. 447-457.
_______________, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1996.
_______________, Keyhsrev I, A, VI, s. 613-620.
_______________, Keyhsrev II, A, VI, s. 620-629.
_______________, Keykavus I, A, VI, s. 631-642.
_______________, Keykubad I, A, VI, s. 646-661.
_______________, Kl Arslan II, A, VI, s. 688-703.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, I, Ankara 1988.
NAL, Mehmet Ali, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara 1989.
_______________, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 1999.
VAHAPOLU, M. Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara
1990.
Van l Yll, (basm yeri yok)1967.
Van Vilayet Salnmesi (1315), Ankara 1995.
YILMAZELK, brahim, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara 1995.
YNAN, Refet, Seluklular ve Osmanllarn ilk dnemlerinde Ermeniler, Trk Tarihinde
Ermeniler Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, zmir 1983, s. 67-74.
_______________, Dulkadr Beylii, Ankara 1989.
146
YUMUL, Arus BAL, Rfat N., Ermeni ve Yahudi cemaatlerinde siyasal dnceler,
Modern Trkiyede Siyas Dnce, I, stanbul 2003, s. 362-366.
YUVALI, Abdlkadir, Tarih devirlerde Ermenilerin idar statleri, Yakn Tarihimizde Van
Uluslararas Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara 1990, s. 127-134.
ZLFKAR, Hamza, Bitlis-Mu Yrelerinde Halk Kltr, Atatrk ve Kuvaymilliye
Hareketleri, Ankara 1992.
147
DZN
Atlantik................................................................. 59
A
Avar........................................................................ 3
ABD ............................................................. 45, 104 Avarayr sava ........................................................ 5
Abdlhamid II. ....... 33, 86, 109, 132, 133, 134, 143 Avrupa1, 5, 6, 14, 23, 26, 34, 37, 39, 42, 50, 51, 69,
Abdlmecid .......................................................... 21 70, 77, 86, 87, 89, 96, 111, 113, 114, 116, 124,
Abgar...................................................................... 4 126, 127, 129, 134, 135, 137, 142
Adana ................. 18, 34, 35, 42, 46, 66, 72, 98, 115 Avusturya ............................... 22, 23, 39, 48, 87, 88
Adapazar ............................................................. 50 Ayastefanos Antlamas ... 27, 33, 87, 88, 89, 90, 96
Adilcevaz...................................................... 80, 131 Azerbaycan........................... 3, 12, 37, 94, 120, 139
Afrika ................................................................... 98
B
Ar......................................................................... 2
Ahlat ......................................... 3, 7, 9, 12, 126, 128 Bbli .................................................. 62, 128, 135
Akdamar ......................... 20, 68, 108, 128, 129, 130 Bafra ............................................................. 50, 133
Akdeniz .................................... 3, 12, 86, 87, 88, 95 Bagrat ......................................................... 9, 11, 12
Akkoyunlu ............................................................ 18 Bagratuniler .......................................................... 10
Alaaddin Keykubad I............................................ 16 Balat ..................................................................... 50
Alexander Powell ................................................. 38 Balkanlar ................................ 3, 51, 86, 87, 94, 133
Alman ......................................... 14, 48, 57, 66, 129 Baltk Denizi......................................................... 94
Almanca ......................................................... 51, 52 Bargiri..................................................... 80, 83, 131
Almanya ............... 23, 52, 58, 66, 87, 104, 125, 127 Basileios II...................................................... 10, 11
Alp Arslan ............................................................ 12 Basra Krfezi........................................................ 86
Amasya........... 29, 44, 55, 56, 58, 62, 63, 64, 82, 99 Bat Anadolu..................................................... 1, 19
Amerika ... 23, 37, 49, 58, 59, 60, 61, 63, 64, 70, 92, Batum ..................................................... 28, 89, 115
93, 95, 102, 103, 104, 106, 107, 112, 114, 126, Baybars................................................................. 17
129, 132, 143, 145 Bayburt ................................................... 11, 28, 133
Amerikal...... 57, 61, 62, 63, 64, 103, 106, 107, 141 Bayezid............................................... 28, 55, 58, 71
Amerikallar... 51, 60, 61, 62, 63, 64, 102, 104, 105, Bedreddin brahim Bey ........................................ 18
106 Berlin 6, 19, 21, 28, 33, 88, 90, 91, 92, 96, 111, 116,
Amerikan ..... 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 93, 102, 133, 136
103, 104, 105, 106, 107, 117, 125, 129, 130 Berlin Antlamas 6, 19, 21, 28, 33, 90, 91, 92, 111,
Anadolu 1, 3, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 19, 20, 116, 133
25, 27, 32, 33, 36, 37, 39, 42, 48, 49, 50, 59, 60, Besni..................................................................... 17
61, 62, 64, 71, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 95, 97, Beyolu .......................................................... 26, 31
98, 100, 101, 102, 104, 105, 117, 125, 132, 133, Birleik Devletler ................................................. 37
134, 136, 140, 142, 143 Bistun Abidesi ........................................................ 7
Anazarba............................................................... 18 Bitlis ...27, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41,
Ani.............................................. 10, 11, 12, 13, 108 42, 43, 46, 47, 48, 54, 55, 58, 62, 63, 64, 71, 75,
Antakya .......................................................... 12, 16 82, 84, 85, 93, 99, 100, 110, 123, 125, 126, 128,
Antalya ................................................................. 14 140, 144, 146
Antep ...................................................... 66, 98, 107 Bizans ...4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 18, 19, 20, 65,
Arap.............................................. 6, 8, 9, 11, 14, 67 87, 94, 107, 108, 144
Arapgir ................................................. 61, 121, 122 Bizans mparatorluu ........................................... 13
Araplar.................................................... 3, 9, 10, 11 Bizansllar............................................................. 12
Ararat........................................................ 1, 2, 3, 96 Boazlar ............................................................... 95
Aras havzas ........................................................... 1 Bulgar ....................................................... 51, 88, 96
Ardahan .......................................................... 28, 89 Bulgaristan.......................................... 39, 92, 94, 96
Ardaad atosu........................................................ 4 Bursa............................. 5, 19, 34, 72, 109, 112, 140
Ardzruniler ........................................................... 10 Byk skender....................................................... 7
Armeniya ............................................................ 3, 7 Byk Seluklu mparatorluu........... 13, 14, 18, 19
Arsasid................................................................ 7, 8
C
Arsasidler ............................................................... 8
Arslan Yabgu........................................................ 14 Celyir .................................................................. 18
Arak ...................................................................... 8 Ceneviz................................................................. 68
Artakes ................................................................... 8 Ceyhan.................................................................. 14
Artaxias I. ............................................................... 7 Cezayir ........................................................... 42, 98
Artvin ................................................................... 28 Chalcedon............................................................... 5
Asurice ............................................................... 5, 6 Cizvit .................................................................... 57
Asya.....1, 3, 10, 12, 13, 34, 48, 62, 86, 89, 101, 145 Clair Price............................................................. 38
Aot ........................................................................ 9
148
85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 98,
99, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111,
emikezek .......................................................... 80
113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122,
erkez................................................................... 35
123, 124, 125, 126, 128, 130, 131, 132, 134, 135,
ermik................................................................ 120
136, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145
ldr..................................................................... 28
Ermenistan... 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 18, 22, 48, 49,
in ............................................................ 12, 13, 91
56, 88, 89, 92, 95, 97, 101, 111, 113, 114, 117,
ukurova ...................................... 13, 14, 18, 68, 98
118, 119, 120, 125, 129, 133, 142, 143
D Ermeniye ........................................ 2, 3, 9, 117, 144
Erzincan...................................... 18, 20, 28, 93, 131
Dara I...................................................................... 7 Erzurum... 2, 3, 9, 11, 18, 20, 27, 28, 31, 33, 34, 35,
David Magie ................................................... 45, 46 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 46, 47, 48, 50, 51, 52,
Derbsak ............................................................... 17
55, 56, 58, 62, 64, 66, 82, 84, 92, 112, 115, 116,
Dersaadet................................................ 75, 79, 125 117, 125, 127, 133, 134, 140, 143
Dersim .................................................................. 30 Eyyubi ............................................................ 15, 67
Divrii ............................................................ 21, 29
Diyarbakr.. 8, 18, 27, 29, 30, 33, 34, 35, 36, 38, 40, F
41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 55, 63, 65, 66, 82,
Farsa ................................................................. 5, 6
84, 100, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 134, 141,
Fatih Sultan Mehmed ............................... 19, 20, 67
145
Fener Rum Patrikhanesi ....................................... 67
Dou Anadolu 33, 36, 48, 89, 95, 97, 100, 104, 132
Frat ..3, 61, 66, 80, 96, 98, 105, 106, 109, 112, 113,
Dulkadiroullar ................................................... 18
139, 141, 143
Dbeyl .................................................................. 12
Frat Koleji ..................................................... 61, 66
Dnya Sava I..... 31, 45, 48, 65, 98, 108, 115, 120,
Filaretos.......................................................... 13, 14
137
Filistin....................................................... 40, 66, 98
Dvin........................................................ 5, 8, 9, 108
Firuz ....................................................................... 8
E Fransa .21, 22, 23, 38, 43, 51, 58, 65, 68, 69, 70, 77,
87, 92, 95, 98, 99, 100, 101, 104, 113, 132, 133,
Emiyazin....................... 5, 67, 68, 94, 96, 108, 109 140, 143
Edirne ........................................... 34, 35, 42, 87, 96 Fransz ....36, 38, 39, 51, 57, 65, 66, 69, 98, 99, 100,
Efes......................................................................... 4
101, 110, 125, 129, 139
Ein ................................................ 21, 50, 122, 134 Franszca............................... 51, 52, 61, 62, 65, 118
Elaz....3, 27, 30, 41, 48, 57, 60, 61, 65, 80, 97, 98, Franszlar .............. 38, 51, 65, 66, 98, 101, 106, 143
105, 139, 140, 141, 142, 143
Frigler ................................................................. 1, 3
Elbak............................................................. 80, 131 Frigya ..................................................................... 1
Elbistan................................................................. 14
Elcezire............................................................. 3, 15 G
Erci.......................................................... 9, 80, 131
Gagik I.................................................................. 10
Erek............................................................. 80, 131
Gagik II. ......................................................... 12, 13
Ereli ........................................................ 16, 17, 19
Garzan ................................................................ 123
Ergani ............................................... 29, 55, 58, 120
Gence.................................................................... 12
Ermeni 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,
Gen ............................................................... 30, 75
16, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31,
Gyaseddin Keyhsrev I. ...................................... 15
32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
Gyaseddin Mesud................................................ 18
45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57,
Gorniay ................................................................. 8
58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71,
Gksun ........................................................... 13, 14
72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 85, 86,
Grandk Nikola .................................................... 96
87, 88, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100,
Gregoryen 3, 4, 5, 11, 12, 29, 38, 41, 58, 62, 67, 94,
101, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 111,
98, 107
112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
Grek.................................................................... 2, 6
122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
Greko-Ortodoks...................................................... 5
132, 133, 134, 135, 136, 137, 139, 140, 141, 142,
Gneri Bey ........................................................... 17
143, 144, 145, 146
Grcistan .......................................... 3, 9, 11, 12, 95
Ermeni Millet Nizamnmesi......................... 25, 108
Grc...................................................... 1, 6, 12, 95
Ermenice.... 4, 5, 6, 22, 26, 50, 51, 56, 61, 112, 126,
Grn..2, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 18, 20, 25, 29, 36, 38, 39,
128
64, 74, 96, 108, 116
Ermeniler 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,
16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, H
30, 32, 33, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46,
Hain .................................................................... 16
48, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 66,
Hallar ................................................................. 14
67, 68, 69, 70, 71, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82,
149
Hafik..................................................................... 29 54, 60, 61, 67, 68, 69, 70, 76, 77, 78, 81, 86, 87,
Hakkari ................................................... 55, 80, 128 88, 90, 91, 92, 94, 96, 98, 101, 102, 105, 106,
Halep ........................................ 34, 35, 68, 115, 123 108, 109, 110, 111, 115, 116, 117, 121, 123, 125,
Hamidiye .............................................. 80, 132, 133 127, 128, 129, 132, 134, 135, 139, 140, 141, 142,
Hamparsum Boyacyan ........................................ 79 143, 144, 145, 146
Harput.20, 30, 34, 36, 42, 43, 46, 48, 57, 60, 61, 63, talya............................................................... 58, 87
64, 65, 66, 81, 104, 105, 106, 121, 134, 135, 139, ttihat ve Terakki .................................... 62, 76, 141
140, 141, 143, 145 zmit ............................. 21, 34, 35, 42, 50, 115, 135
Hatur..................................................................... 28 znik.................................................................. 4, 14
Havasor................................................................. 80 zzeddin Keykavus I. ............................................ 16
Hay ..................................................................... 2, 5
J
Hayesdan ................................................................ 2
Hayk ................................................................... 2, 3 Jacques de Morgan ............................................... 36
Hazar ...................................................................... 3 Jakobitler ............................................................ 105
Hekimhan ............................................................. 70 Justin McCarthy ............................................. 33, 41
Hekimolu Ali Paa.............................................. 69 Jstinien................................................................ 11
Henry Layard.................................... 88, 90, 91, 143
Heraklius ................................................................ 9 K
Herodotos ............................................................... 1 Kadky Konsili ..................................................... 5
Hersek................................................................... 94 Kafkaslar ................................................................ 8
Hethum ................................................................. 13 Kafkasya...... 7, 8, 12, 28, 31, 39, 86, 92, 94, 95, 97,
Hnak Komitesi..................................... 92, 93, 117 115, 125, 126, 128, 129
Hristiyan ... 4, 10, 13, 15, 22, 23, 24, 29, 45, 58, 61, Kahire ................................................................... 18
64, 65, 75, 86, 87, 88, 89, 90, 94, 97, 98, 100, Khta .................................................................... 80
103, 104, 105, 107, 109, 110, 125, 132 Kamsarakanlar...................................................... 10
Hristiyanlk........................................ 4, 61, 86, 105 Kanada.................................................................. 37
Hint-Avrupa............................................................ 5 Kangal .................................................................. 74
Hititler .................................................................... 2 Kanun Sultan Sleyman ...................................... 98
Hovakim ............................................................... 19 Kapadokya.......................................................... 3, 7
Hlagu .................................................................. 17 Karadeniz ................................................... 3, 86, 94
Hz. sa................................................... 4, 5, 67, 102 Karahisar ................................ 29, 71, 116, 118, 129
Karahisar- ark................................................... 29
I
Karakoyunlu ......................................................... 18
Ioannes ................................................................. 14 Karamanoullar................................................... 17
Irak Seluklular ................................................... 18 Karkan ....................................................... 80, 131
Islahat Ferman ................................... 23, 24, 25, 60 Kars .................................................... 11, 18, 28, 89
Kastamonu........................................ 34, 35, 42, 112
Katerina II............................................................. 94
brani ...................................................................... 6 Katolik..5, 29, 38, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 50, 57, 58,
lhanl ................................................................... 17 65, 68, 69, 70, 71, 79, 98, 99, 106, 108, 112, 142
ncil............................................... 6, 61, 66, 70, 107 Kayseri ................. 12, 15, 20, 49, 50, 112, 115, 145
ngiliz .....87, 88, 89, 90, 91, 93, 102, 105, 106, 110, Keban ............................................................. 14, 16
112, 115, 125, 129, 132 Keldaniler ........................................................... 105
ngilizce ...................................... 52, 59, 61, 62, 118 Kemah .................................................................. 21
ngiltere 5, 21, 22, 23, 24, 33, 52, 58, 70, 87, 88, 89, Keysun............................................................ 14, 15
90, 91, 92, 93, 95, 96, 100, 101, 102, 104, 106, Kbrs.................................................. 68, 89, 90, 98
107, 112, 117, 124, 125, 130, 132, 133, 135, 136, Kl Arslan I. ....................................................... 14
142 Kl Arslan II....................................................... 15
ran ...3, 5, 7, 8, 9, 13, 28, 31, 37, 39, 71, 86, 92, 94, Kpak .................................................................... 3
95, 97, 107, 126, 129, 130 Kpti.......................................................... 43, 44, 47
ran ........................................................................ 5 Krm .................................................. 23, 24, 37, 95
ranllar ............................................................... 5, 7 Kzlrmak............................................................... 3
skenderun Krfezi ............................................... 86 Ki....................................................................... 75
skit......................................................................... 6 Kilikya..2, 3, 6, 13, 14, 15, 16, 18, 68, 88, 108, 111,
slm .....12, 20, 43, 67, 72, 73, 74, 75, 76, 103, 111, 143
112, 114, 119, 120, 124, 145 Kogh Vasil............................................................ 13
slmiyet ............................... 18, 66, 72, 74, 75, 103 Konstantin III. ........................................................ 9
spir....................................................................... 11 Konstantin IX ...................................................... 12
stanbul ...1, 2, 4, 6, 7, 12, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, Konya ........................... 19, 34, 35, 42, 74, 112, 139
27, 33, 34, 35, 37, 38, 40, 41, 42, 48, 49, 50, 51, Kozan ............................................................. 13, 68
150
Kseda................................................................ 16 Mezraa.................................................................. 66
Kstence ............................................................. 115 Mgrd Hrimyan....................................... 111, 129
Krikor Zohrap....................................................... 36 Msr ............................................................. 98, 126
Kuds ............................................... 23, 50, 67, 108 Milletda Cemiyeti ............................................... 22
Kumkap ............................................... 50, 124, 135 Mingrel ................................................................... 6
Kurueme............................................................ 50 Mitridates ............................................................... 7
Kk Kaynarca Antlamas ................................ 94 Mleh ..................................................................... 15
Ktahya ................................................................ 19 Mool ......................................................... 6, 17, 18
Moskova ......................................................... 50, 94
L
Mr. Madatiyan ...................................................... 51
Lampron ......................................................... 15, 16 Murad IV. ............................................................. 69
Langa.................................................................... 50 Museviler.............................................................. 29
Lrende........................................................... 16, 19 Mustafa Reid Paa............................................... 21
Latin ..................................................... 6, 37, 47, 70 Mu.....3, 4, 7, 28, 30, 31, 54, 55, 58, 63, 75, 82, 93,
Latin Amerika....................................................... 37 99, 100, 111, 112, 123, 124, 126, 127, 129, 133,
Laz.................................................................... 6, 34 146
Lehistan ................................................................ 94 Mutki .................................................................. 123
Leon II. ..................................................... 14, 15, 16 Mks................................................................. 9, 83
Leon IV. ............................................................... 18 Mslman.. 9, 11, 14, 15, 20, 21, 22, 24, 25, 27, 29,
Lice............................................................. 120, 121 35, 39, 40, 41, 44, 46, 47, 48, 49, 52, 53, 54, 56,
Londra ...... 2, 48, 62, 90, 91, 92, 112, 125, 126, 129 57, 58, 63, 64, 66, 67, 72, 73, 74, 75, 76, 87, 88,
Lord Gladiston...................................................... 92 97, 100, 105, 110, 115, 118, 119, 120, 122, 124,
Louise Nalbandian............................................ 7, 95 125, 126, 131, 132, 134, 135, 137, 144
Lucullus.................................................................. 7 Mslmanlar.. 31, 33, 35, 37, 38, 41, 43, 44, 45, 46,
Ludovic de Constenton......................................... 38 51, 53, 56, 59, 74, 99, 103, 105, 109, 119, 120,
Lydia....................................................................... 1 131, 134, 144
Lynch.............................................................. 39, 43
N
M
Nahvan............................................................... 12
Mamuretl-Aziz 27, 29, 30, 35, 38, 39, 40, 41, 46, Nairi.................................................................... 2, 6
55, 58, 64, 70, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 106, 121, Napolyon Bonapart......................................... 69, 98
122, 134, 141 Nasturi ............................................................ 46, 98
Maarif-i Umumiye Nizamnmesi ......................... 54 Nerses Varjabedyan.................. 88, 90, 91, 109, 129
Mahmud II................................................ 21, 32, 77 Nuh Peygamber ...................................................... 2
Mahmudi ...................................................... 80, 131 Nureddin Mahmud ............................................... 15
Malatya..... 8, 13, 20, 29, 30, 36, 55, 58, 61, 82, 122 Nusaybin............................................................. 120
Malazgirt .............................................................. 12
O
Malta................................................................... 103
Mamikonyanlar .................................................... 10 Ohannes Hnkrbeyendiyan................................. 51
Manisa .................................................................. 50 Oltu................................................................. 11, 28
Manuel Komnenos................................................ 14 Olur....................................................................... 28
Mara.................................... 14, 15, 16, 17, 98, 115 Ortadou......................................................... 59, 98
Marcel Leart ......................................................... 36 Ortaky........................................................... 26, 50
Mardin .................................... 29, 55, 58, 63, 64, 66 Ortodoks ............... 3, 12, 19, 23, 58, 70, 71, 94, 106
Mateos zmirliyan............................................... 109 Osman Bey ........................................................... 19
Mayewski ......... 56, 62, 68, 110, 124, 126, 129, 134 Osmanl Beylii.................................................... 19
Medler .................................................................... 5 Osmanl Devleti... 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 31, 32,
Mehmed II. ........................................................... 19 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 46, 48, 49, 51, 53, 55,
Mehmed Paa ....................................................... 77 57, 59, 60, 65, 66, 67, 69, 70, 71, 72, 74, 76, 77,
Mehmet Ali Paa ................................................ 127 78, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96,
Melik el-dil ........................................................ 16 97, 98, 99, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 109,
Melikah ............................................................... 14 111, 113, 114, 115, 124, 125, 127, 132, 133, 134,
Membic................................................................. 12 135, 136, 137, 139, 140, 144
Memlk .......................................................... 17, 67 Osmanl Ermenileri ... 51, 87, 88, 96, 102, 109, 136,
Merziban............................................................... 17 145
Merzifon .... 29, 44, 50, 57, 61, 63, 64, 66, 104, 117, Osmanl mparatorluu 2, 19, 20, 21, 32, 33, 34, 35,
127 36, 37, 38, 42, 50, 57, 60, 65, 68, 87, 89, 141,
Merzifon Amerikan Koleji ................................... 61 142, 145
Mesud ............................................................. 14, 15 Oin ................................................................ 13, 15
Mezopotamya ............................................... 1, 3, 66
151
P Stanford J. Shaw............................................. 40, 41

Stefan.................................................................... 15
Palu............................................................... 61, 120
Suriye ..................... 2, 3, 15, 17, 34, 40, 42, 98, 100
Paris........ 22, 23, 24, 38, 39, 45, 46, 50, 91, 95, 126
Suehri.................................................. 29, 116, 118
Pastrmacyan ............................................. 7, 36, 79
Sleyman ah ................................................. 14, 15
Patrik Karabet....................................................... 50
Sryani ................................... 10, 11, 13, 45, 46, 47
Peenek................................................................... 3
Sryanice ................................................................ 6
Pers ..................................................................... 2, 7
Sryaniler ............................................................. 12
Pertus kalesi.......................................................... 16
Petro I. .................................................................. 94
Pompey................................................................... 8
ark Meselesi ....................... 87, 111, 112, 135, 143
Pont Devleti............................................................ 3
atak ................................................. 45, 80, 82, 131
Protestan .. 23, 24, 38, 41, 43, 44, 45, 47, 50, 58, 59,
emseddin sfahan............................................... 17
60, 61, 62, 63, 64, 70, 71, 98, 102, 103, 106, 107,
enkaya ................................................................ 28
125, 130
T
R
Talas ..................................................................... 66
Raban.................................................................... 17
Talori .................................. 123, 124, 126, 127, 133
Ramazanoullar................................................... 18
Tanzimat Ferman......................... 21, 22, 23, 24, 25
Rasas..................................................................... 17
Tarsus ......................................................... 8, 17, 18
Rza Paa .............................................................. 56
Tanaksutyun Komitesi ........................ 92, 115, 116
Robert Koleji ........................................................ 61
Tebriz ................................................................... 20
Roma .............. 2, 5, 7, 8, 46, 65, 67, 68, 70, 91, 108
Tekirda ....................................................... 21, 135
Romallar ............................................................ 7, 8
Tiflis ....................................... 3, 6, 9, 11, 12, 50, 92
Romanos Diogenes......................................... 12, 13
Tigran II.................................................................. 7
Ruben ............................................................. 13, 14
Tigranokerta ........................................................... 8
Rumeli ............................................................ 32, 39
Timar .................................................................... 80
Rumlar ........................ 3, 10, 11, 12, 24, 59, 61, 103
Timur.................................................................... 18
Rupen II................................................................ 15
Tokat........................................... 15, 29, 64, 75, 117
Rus..6, 27, 28, 30, 33, 37, 39, 51, 54, 56, 62, 68, 87,
Tonus.................................................................... 29
88, 89, 91, 92, 94, 95, 96, 110, 115, 118, 119,
Toros II................................................................. 15
120, 125, 126, 128, 139, 140
Toroslar ................................................ 3, 13, 15, 18
Rusya..21, 22, 23, 24, 27, 36, 37, 38, 58, 62, 70, 71,
Trakya............................................................... 1, 11
87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 100, 101,
Tridate III. .......................................................... 4, 8
109, 110, 111, 114, 115, 125, 126, 130, 133, 135,
Trk ..2, 3, 4, 6, 7, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 22,
136, 139, 140, 143
24, 25, 27, 28, 29, 30, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 41,
S 48, 49, 50, 51, 56, 59, 61, 65, 66, 69, 72, 77, 78,
81, 88, 92, 94, 95, 96, 98, 101, 102, 106, 109,
Saint Pierre ............................................................. 5
110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 121, 124, 127,
Samatya .......................................................... 50, 56
128, 131, 134, 136, 139, 140, 141, 142, 143, 144,
Sam........................................................................ 5
145
Smih Paa ......................................................... 115
Trke..3, 5, 33, 50, 51, 53, 56, 61, 65, 77, 112, 126
Samsat .................................................................. 13
Trkiye Seluklular ............................................. 19
Sarkam .............................................................. 28
Trkler..5, 10, 12, 13, 14, 18, 28, 29, 30, 35, 49, 70,
Sasan ..................................................................... 8
81, 82, 89, 92, 95, 101, 104, 105, 111, 114, 121,
Sasaniler ........................................................... 8, 10
126, 135, 137, 139, 142, 143
Sason .................. 112, 123, 124, 126, 127, 132, 133
Trkmen ............................................................... 18
Seluklu................ 6, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 144
Trkmenler ..................................................... 15, 18
Seluklular.................................... 3, 11, 12, 14, 145
Senekerim............................................................. 12 U
Srbistan................................................................ 94
Ulukla ................................................................ 16
Siirt ........................................................... 29, 30, 36
Urartu ......................................................... 1, 2, 6, 7
Silifke ................................................................... 16
Urartular ............................................................. 1, 3
Silvan.............................................. 8, 120, 123, 124
Urfa..................................................... 4, 12, 98, 121
Sis ............................................... 16, 18, 20, 68, 108
Sivas ...12, 18, 20, 27, 29, 33, 34, 35, 36, 38, 40, 41,
42, 43, 44, 46, 47, 48, 55, 56, 58, 62, 63, 64, 66,
71, 72, 73, 74, 75, 82, 83, 84, 93, 99, 107, 112, skdar ................................................................ 50
116, 118, 140, 141, 143, 144, 145 V
Siverek.......................................................... 29, 121
Slav....................................................................... 94 Vahan Mamikonyan ............................................... 8
152
Vahram ................................................................. 13 Y
Van ...2, 3, 11, 12, 13, 27, 28, 31, 33, 34, 35, 36, 38,
Yafes....................................................................... 2
39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 53, 55, 57, 58,
Yahudi ........ 10, 19, 26, 43, 45, 47, 49, 78, 108, 146
62, 63, 64, 66, 68, 80, 82, 83, 84, 92, 93, 98, 99,
Yahudiler .................................................. 24, 59, 64
100, 104, 110, 111, 112, 113, 115, 123, 124, 126,
Yavuz Sultan Selim .............................................. 20
128, 129, 130, 131, 135, 139, 140, 141, 142, 143,
Yozgat .................................... 62, 99, 115, 117, 127
145, 146
Yunanca.............................................................. 5, 6
Vaspuragan........................................... 3, 10, 11, 12
Yunanistan............................................................ 77
Venedik ...................................................... 6, 22, 68
Vilyt- Sitte 27, 28, 31, 34, 35, 36, 38, 40, 41, 43, Z
46, 47, 49, 51, 53, 55, 57, 58, 60, 63, 64, 67, 70,
72, 76, 79, 81, 82, 83, 84, 93, 99, 104, 106, 110, Zeki Paa ...................................... 93, 117, 131, 140
Zerdt.................................................................... 8
115, 133, 135, 136, 141
Vital Cuinet .............................................. 39, 40, 45 Zeyneddin Karaca Bey ......................................... 18
Viyana .......................................................... 23, 112 Zeytun............................. 95, 96, 100, 111, 115, 142
Zhd Paa ........................................................... 56
Von Khlmann ..................................................... 48
153
EKLER
Ek 1 : Arapgirde isyanc Ermenilerden ele geirilen eitli yasad silahlar, bombalar, dinamit, barut ve
fitiller.
(Kaynak : Ermeni Emelleri ve htilalci Hareketlerine likin Resim ve Belgeler, Ankara (t.siz), s.9.)
154
Ek 2 : Arapgirde isyanc Ermenilerden ele geirilen eitli yasad silahlar.

155
Ek 3 : Sivasta ele geirilen Ermenilere ait bombalar ve dinamit rnekleri.

156
Ek 4 . Tanaksutyun htilal Komitesi armas.

157
Ek 5 : Diyarbakrda kale dnda Dicle nehrine bakan Antranik maarasna kapanarak suikastlar dzenlemeye
yemin eden Mardinli komiteci Mardonun emri altnda bulunan fedailer.
158
Ek 6 : Elazda Ermenilerden ele geirilen silahlarn bir ksm.

159
Ek 7 : Van Tanaksutyun etelerinden bir grup. Van isyannda bilfiil atmaya katlmlardr.
160
Ek 8 : Mu ve Bitlis civarnda kurulup Bayezid ve Van snrnda Rus ordusuna nclk eden ve Mslman
halklara kar yapt zulm ve ktlklerle tannan Ermeni etelerinden bir grup.
161
Ek 9 : Kafkasyada Trkiyeye kar savaa katlmak iin Ermenilerin seferberlik halinde gnll
yazlmalarn biraz daha zendirmek iin Ermeni nfuzlu ve varlkl ailelerinden kk ocuklarn silahl
gnll kyafetleriyle sergilenmesine ilikin rneklerden.
162
Ek 10 : Ermeni etelerinin elebalarndan Murat. Aslen Sivasldr. ebinkarahisar ihtilalini dzenlemi,

ynetmi ve daha sonra Rusyaya kamtr.
163
Ek 11 : emigezek ve arsancak kazalar Ermeni piskoposu Kirkor Efendiye, Amerikadaki Ermeni rahibi
Hamazasb Vartabed tarafndan hediye edilen, 1910 ylnda baslan Ermeni ana tablosu.
164
Ek 12 : Cenevrede 1909 da baslarak Osmanl lkesinin her yerine datlan Hrriyete doru tablosu.
165
Ek 13 : Hnak Komitesi ve Hnak eteleri ileri gelenlerinin isimlerini yaatmak iin onlarn ansna Hnak
Komitesinin Varna ubesi tarafndan hazrlanan tablo.
166
Ek 14 : Amasyada isyanc Ermenilerden ele geirilen silahlar.

167
Ek 15 : Ermeni askerlerin yer altndaki mahzenlerde mermi imal etmeleri.

168
Ek 16 : Savata cesaret ve yiitlikleriyle ne kan Ermenilere verilmek zere Rusya hkmetinin zel olarak
hazrlatt madalya. Etrafnda Ya Rap Ermeniyi sen koru! cmlesi kaznmtr.
169
Ek 17 : Vann Rus ordusu tarafndan igalini kolaylatrmak iin isyan eden Ermenilerin Osmanl askerlerine
kar siperlerde savamalar.
(Kaynak : Ermeni Emelleri ve htilalci Hareketlerine likin Resim ve Belgeler, Ankara (t.siz), s.51)
170
Ek 18 : Hnak gnll etelerinden Hamazasb etesi.

171
Ek 19 : Malatya merkezinde isyanc Ermenilerden ele geirilen silahlardan bir ksm.

172
Ek 20 : Elaz merkezi ve civarnda yaplan aramalar sonucu isyanc Ermenilerden ele geirilen silahlar ve
patlayc maddelerin bir ksm.
(Kaynak : Ermeni Emelleri ve htilalci Hareketlerine likin Resim ve Belgeler, Ankara (t.siz), s.43
173
Ek 21 : Diyarbakrda isyanc Ermenilerden ele geirilen silahlar ve bombalar ile yakalanan ihtilal komitesi
yelerinden bir ksm.
174
Ek 22 : Sivas merkez sancanda isyanc Ermenilerden ele geirilen silahlarn bir ksm ile zel olarak
yaplm jandarma elbisesi, asker borusu ve bombalar.
175
Ek 23 : 14 Nisanda Diyarbakrda yaplan aratrmalarla meydana karlan bombalar, yasad silahlar ve

patlayc maddeler.
176
Ek 24 : Sivasta Ermeni eteleri tarafndan feci bir ekilde boazlanan Jandarma Mustafa.
177
Ek 25 : Ermeni okullarnda kullanlan Ermenistan haritas.

178
Ek 26 : Ermenistan temsil eden bir tablo (Bir piskoposlukta bulunmutur).

179
Ek 27 : Temsili Ermenistan (Bir piskoposlukta bulunmutur)

180
Ek 28 : Ermeni Kurtulu Sava ismindeki tablo.

181
Ek 29 : Mu ve Bitlis civarnda kurulup Bayezid ve Van snrnda Rus ordusuna nclk eden ve Mslman
halklara kar yapt zulm ve ktlklerle tannan Ermeni etelerinden bir grup.
182
Ek 30 : 1900l yllarda Osmanl eyaletleri.

(Kaynak : Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300 1600, ev. Halil
Berktay, stanbul 2000, s.37.)

Vilayat-I Sitte'de Ermeniler-1878-1914 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vilayat-I Sitte'de Ermeniler-1878-1914 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I

1877-1878 Osmanl-Rus harbinden sonra imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalaryla

Anahtar kelimeler: Vilyt- Sitte, Dou Anadolu, Osmanl Devleti, Ermeniler.

Key words: Vilyt- Sitte, Eastern Anatolia, Ottoman Empire, Armenians.

a. Ermeni Cemaat Okullar49

ABCFM : American Board of Commissioners for Foreign Missions

yay. hzr. : Yayna hazrlayan

Tablo 1: Osmanl Devletinde yaplan ilk resm nfus saym sonular32

BERLN ANTLAMASI (1878)NA KADAR ANADOLUDA ERMENLER

A. Ermeniler Hakknda Genel Bilgiler

Ermenilerin atalar olduu belirtilmektedir6. Fakat bu iddia, 1879-1880 ve 1938 yllarnda

toplantlar yapld. Bu toplantlarda alnan btn kararlar Ermeniler tarafndan kabul

B. Berlin Antlamasna Kadar Ermenilerin Ksa Tarihesi

1. Seluklu ncesinde Anadoluda Ermeniler

gneybat Kafkasyay kapsayan bu corafyann, zellikle kuzeyden inen istilclara ve

kuzeyi de Bizansllarn hkimiyeti altndayd54. Bizans imparatoru Herakliusun, 641 ylnda

I. Gagikin lmne (1020) kadar genel itibariyle Ermenilerin, Araplarla ve komu

Sasanilerin bu politikasna karlk Bizans mparatorluu, derebeylik yerine merkez

2. Seluklular ve Dou Anadolu Beylikleri Dneminde Ermeniler

Gyaseddin Mesud tarafndan geri ekilmeye zorlanmt (1288). 1343 ylnda da

3. Ermenilerin Osmanl daresine Girmesi ve Berlin Antlamas (1878)na

a. Ermenilerin Osmanl daresine Girmesi

b. Berlin Antlamasna Kadar Siyas Durumlar

Devletinde yaanan bu liberal hareketin kendilerine de sirayet etmesinde korkarak, fermana

hususunun padiahn haklar cmlesinden olduu; mahkemelerin ak olmas ve ilmlarn

Tm bunlara ramen, Tanzimat Fermannda Trk-Mslman halka tannmayan

stanbullu zengin Ermenilerin yobazl, ahlak yozlama ve toplumsal yabanclama sorunlar

A. Vilyt- Sittenin Mlk Taksimat ve Ermeniler

ierisinde ayin ve ibadetlerini yerine getiriyorlard. badetlerine karlmas durumunda ise

B. Ermenilerin Sosyo-Ekonomik Durumlar

Bu amala, Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilerin nfusu hakknda

Tablo 1: Osmanl Devletinde yaplan ilk resm nfus saym sonular.

Kadn nfusun saylmamasna ramen 1831 saym, Osmanl mparatorluunda yaplan

Tablo 2: Patrikhane istatistiklerine gre Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu

Tablo 3: Patrikhane istatistiklerine gre Vilyt- Sitte nfusu (1912 yl)

Tablo 4: Patrikhane istatistiklerine gre Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusu

Tablo 6: 1834-1914 yllar arasnda Osmanl Devletinden Amerika Birleik

Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilerin says sadece glerle azalmamtr.

Yukardaki tablo Fransz Dileri Bakanlnn Ermeni leri, Osmanl

Tablo 8: Lynche gre tm dnyadaki Ermeni nfusunun blgelere gre dalm.

Tablo 11: Vital Cuinetin 1896-97yllarna ait tm Osmanl Devletinin genelini

Vital Cuinetin tespitleri178 de Osmanl resm nfus saym sonularyla

Bata da belirttiimiz gibi, Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin says

Tablo 16: J. McCarthynin 1912 ylna ait Osmanl mparatorluundaki Ermeni

Aklamaya altmz yabanc yazarlarn, Vilyt- Sitte hakknda verdikleri nfus

Tablo 17: Lynch, Cuinet ve McCarthynin nfus verilerinin karlatrlmas.

Lynch Cuinet McCarthy McCarthy

oluturmaktadr. Trklerin says 506.000 olarak gsterilmekle birlikte185 bu say dikkat

Diyarbakr vilayetine baktmzda da pek farkl bir durumla karlamyoruz. Bu

Van vilayetine baktmzda, Vital Cuinetin de 1892 ylnda Vanda varolduunu

Ermeni 101.119 101.358 71.582 45.291 73.178 112.649 505.177

Nasturi 0 0 59.500 0 0 0 59.500

Protestan 1.970 1.498 0 3.975 4.971 2.493 14.907

Musevi 6 0 2.900 1.170 2 220 4.298

Toplam 555.159 276.998 418.494 312.444 381.382 892.201 2.836.697

Tablo 23: Vilyt- Sittenin 1909 yl nfusunun cemaatlere gre dalm.

Osmanldaki Ermeni nfusu hakknda, baz yabanc devlet elilerinin dnce ve

devlet kurma planlarn da dayanaksz brakmaktadr197. nk Vilyt- Sitteyi de iine alan

2. Ermenilerin Eitim mknlar

yaptryor, bunlarn ihtiyalarn kendileri karlyorlard. Bylece hem bu kurumlar hem de

Ermeni Sansariyan retmen Okulunda verilen eitimden Osmanl belgeleri de sz

maksadyla 1869 ylnda karlan Maarif-i Umumiye Nizamnmesinin 3. maddesinde ve

Ermeni okullarnda, devlet aleyhinde birtakm olaylara sebebiyet verecek hadiseler de