3.

GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

Yksek basnta iyon iftlerinin tekrar birlemeleri mmkndr. Birlemenin hz pozitif ve negatif
iyonlarn konsantrasyonuna baldr. Pozitif (n+) ve negatif (n-) iyonlarn ayn miktarda olmas
halinde,
dn + dn
= = n+ n : tekrar balanma katsays
dt dt

n+ ~ n- = ni olduu iin t=0 annda ni = nio ve tni = ni (t)

dn i 2
= ni
dt

dn i
= dt
dt
ni 0
ni (t ) =
1 + nio t

yon dzeyinin yarya dmesi iin geen zaman ise,

1
tn =
nio t
Tekrar birleme olay, yksek basnlarda, yaylmann (difzyon) nemli olmad durumlarda
iyonizasyonu azaltan balca etkendir.

3.3.9 KORONA
Gaz yaltkanlarda sivri noktalarda veya kelerde gzlenen korona olay delinmenin
gereklemesinden ok nce yksek elektrik alann olutuu bu blgelerde hafif ldama eklinde
kendini belli eder. Genelde korona oluumu sistem asndan ok zararl olmamakla birlikte,
yksek gerilim hatlarnda kayplara yol amas, grlt sinyalleri retmesi veya sulfur hexaflorid
(SF6) kullanlan ortamlarda yaltkanl azaltc baz yan rnlerin olumasn hzlandrmas
nedeniyle mmkn olduunca engellenmeye allr. Pozitif, negatif ve AC olmak zere balca
ayr tipte incelenir.

3.3.9.1 NEGATF KORONA

Negatif elektrodun bulunduu blgede Townsend boalmlar gzlenir. Sivri blgeden
elektronlarn evreye yaylmas sonucunda ncelikle pozitif elektriksel ykler oluur (ekil 3.14).
Ancak biraz ileride elektronlarn oksijen molekllerine yapmalar sonucu negatif yklerin
oluumu hzlanr ve bu sayede elektrodun sivri ucuna etkiyen elektriksel alann iddeti azalr.

35
 3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

ekil 3.14 Negatif korona oluumu

Yklerin ksa zaman sonra elektrodun ucundan uzaklamasyla birlikte, elektriksel alan yeniden
glenir ve elektriksel boalmalar balar. Kendini tekrar eden bu daimi boalm, elektromanyetik
grltye ve dielektrik yaltkanlarda kayba neden olur. Korona boalmalarn ksa mesafeli
(Townsend) olduu iin, Paschen erisi kullanlarak ltl zarn olumas iin gerekli gerilim
seviyesi hesaplanabilir. Sivri nokta r yarapl bir kreye, yer ise sivri noktayla emerkezli R
apndaki bir kreye benzetilirse (ekil 3.15), bu durumda gerilim sivri noktadan mesafesi
uzaklkta Paschen erisinde belirtilen seviyeye ulanca, elektrodun etrafnda ltl bir zarn
olutuu gzlenir.
kapasite(r r + )
V= Ud
kapasite(r R)
1 1

= r R Ud
1 1

r r+
Topraa olan mesafe elektrodun yarapndan ok daha byk olduu iin (R>>r)
r
V = (1 + ) U d

mesafesi deitirilerek Paschen erisinden uygun den delinme gerilimleri denkleme
yerletirilmek suretiyle, Vnin delinmeyi balatacak minimum deeri hesaplanr. Burada dikkat
edilecek nokta korona olaynn elektriksel alana bal olmadan dorudan uygulanan gerilimin bir
fonksiyonu olarak deitiidir.

ekil 3.15 Negatif koronave ltl zarn oluumu

36
 3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3.3.9.2 POZTF KORONA

Delinme gerilimleri yaklak ayn olmakla birlikte, pozitif korona oluum asndan negatif
koronadan olduka farkldr (ekil 3.16). Yksek elektrik alanda negatif ykl bir katodun
bulunmay sebebiyle ltl zar oluumu daha yksek gerilim seviyelerinde gerekleir. Anot
ksmnda oluan pozitif elektriksel ykler, anod civarndaki yksek elektriksel alann etkisini
azaltrlar. Yklerin dalmasyla birlikte elektriksel alan yeniden glenir ve elektriksel boalmalar
balar.

ekil 3.16 Pozitif korona

3.3.9.3 AC KORONA
AC gerilimlerde srasyla pozitif ve negatif korona olaylar gzlenir (ekil 3.17). Negatif korona
daha dk gerilim seviyelerinde Townsend boalmlar sonucu grlrken, kanal boalm sonucu
oluan pozitif korona daha byk genlie sahiptir ve dzensizdir. Korona kayplarn hava artlarna
(yamur, kar, buz, vs.) dorudan bamldr ve ektrem durumlarda normalin 10-100 kat kadar
olabilir. Kayplar iletkenin ap ile bydkleri iin, zellikle yksek gerilim seviyelerinde birka
telden oluan demet iletkenler kullanlr.

ekil 3.17 AC gerilimde korona

37
 3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

3.3.10 DELNME N ZAMAN GECKMES

Daha nceki blmlerde kvlcm delinmesi dzgn alanlardaki iyonizasyon ilemi ile
aklanmt. Ancak pratikte gazlarda delinmeler hzl olmakla birlikte ani deildir, delinmeye
sebebiyet verecek gerilimin uygulanmas ile delinmenin meydana gelmesi arasnda belirli bir
zaman aral vardr. Bu zaman fark zaman gecikmesi olarak adlandrlr.
Townsend delinme kriterinin oluabilmesi iin elektrodlar arasnda ki aklkta en az bir elektronun
bulunmas gerekir. DC gerilimler yada dk frekansl (50 Hz) AC gerilimlerde bu koul
kolaylkla yerine getirilebilir, ancak hzl deien ksa sreli gerilimlerde (yaklak 10-6 s)
reaksiyonu balatacak olan elektron elektrodlar aras bolukta bulunmaya bilir ve bunun sonucu
olarak da delinme meydana gelmez. Elektronun ortaya knn istatiksel dalm gstermesi
sebebiyle delinmeyi oluturacak gerilimin uygulanmas ile reaksiyonu balatacak elektronun
oluumu arasnda geen zaman araln istatiksel gecikme zaman (ts) olarak belirlenir.
Elektronun oluumuyla birlikte, araln delinmesine sebebiyet verecek iyonizasyonun
gereklemesi arasnda geen zamana ise oluum zaman gecikmesi (tt) ad verilir. Toplam
gecikme ise
t=ts+ tt
olarak belirlenmitir.
Delinme meydana gelmesi iin uygulanan gerilimin statik delinme geriliminden (vs) byk olmas
gerekir. ekil 3.18de t t nin ar gerilimle deiimi gsterilmitir.

ekil 3.18 Delinme olaynda gerilime bal zaman gecikmesi

38
3. GazYaltkanlar ve Boalma Olaylar

39
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

4. KATI YALITKANLAR

4.1 ZOLATRLERDE BOZULMALAR

Kat izolatrlerde bozulma molekler yapya, izolatrn ekline, ortam scaklna ve evre
koullarna baldr. Gazlar ve svlarn aksine, kat izolatrler kendilerini onarma yeteneine sahip
deildirler, yani bir kez delinmeye uradktan sonra uygulanan gerilimin kesilip, bir kez daha
uygulanmasna olanak vermezler. Bir kez delinmeye yada erozyona uram kat izolatr, kimyasal
ve fiziksel zelliklerini yitirmi yada deiime uramtr ve artk izolasyon zelliini kaybetmitir.

4.2 YALANMA ETKS

IEC yalanma etkisini izolatrlerin servis performansnda geri dn olmayan bir deiim
eklinde tanmlanmtr. Genelde bu deiim zamana bal bozulma oran eklinde ifade edilir.
eitli i ve d etkenler dielektrik bir izolasyon malzemesine zarar verebilirler. Elektriksel
olaylar (kaak sznt akm, kuru band boalmlar, vb.) izolatrn performansndan direkt olarak
sorumludurlar. Ayrca nem, scaklk deiimi, ultra-viole radyasyon, mekanik ykler ve gne
gibi evre kaynakl etkenler de yalanma etkisini hzlandrarak izolatrn mrn ksaltabilirler.
Ayrca rzgar faktr de vibrasyona ve dolaysyla mekanik yorgunlua sebep olduundan
zellikle seramik olmayan izolatr kullanldnda dikkate alnmaldr. Yalanma ayrca
malzemenin molekler seviyedeki yaplanmas ile de ilgilidir. Yalanma, bu faktrlerin ayn anda,
yada belirli bir sray takip etmesiyle deiebilir. Genelde elektriksel anma bal olan yalanma
etkisi, aa oluumu, boalm ve dielektrik snma gibi etkenlerin sonucu oluur.

4.3 AN DELNME
Laboratuarda test edilen izolatrler 115 MV arasndaki olduka yksek gerilim seviyelerine
dayanabilirler. Eer bir malzemenin dayanma gc sadece kimyasal yapsna ve dielektrik
zelliklerine baml olarak ifade ediliyorsa buna ani delinme gc ad verilir.
Ani delinme dayanmna yaltkan iindeki elektronlarn uygulanan alandan kazandklar enerjinin
elektronlarn birleme deerinden iletim bandna gemelerini nleyen engeli amalarna yeterli
olmas durumunda eriildii kabul edilir. Pratikte ok ksa sreli darbe gerilimi uygulamalar
dnda, izolasyon malzemelerinin A.D.G. hesaplamak mmkn olmamtr. Ani delinme
elektronik bir yapdadr, ok ksa bir sre ierisinde (10-8s 10-7s) yaklak 108 V/m civarnda alan
deerleri elde edilir. Genelde, bir izolatrn bozulmasna sebep olan gerek faktrler, elektronik
yap dndaki mekanizmalarn kombinasyonu eklinde ifade edilirler.

40
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

4.4 ELEKTROMEKANK DELNME

Krlmakszn dikkate deer bir oranda ekil deiimine dayanabilen cisimler, statik elektrik
basn, mekanik basnca eit veya ondan daha byk olduu taktirde krlabilirler. Statik elektrik
basn yaltkana gerilim uygulanmas durumunda yzlerden birinde pozitif dierinde negatif yzey
ykleri olumasndan ileri gelir. Alan iddeti 108 V/m civarnda ise elektrik basn birka yz N/m2
mertebesine ular ve bu deer birok yumuak polimerleri sktrmaya ve daraltmaya yeterlidir.
Young Modl Y olan a0 (m) kalnlndaki bir yaltkan numuneye U gerilimi uyguland zaman,
numunenin kalnl aya iniyorsa, statik elektrik basncn mekanik basnca eit olmas koulundan
2
1 2 1 U a
= = Y ln 0
2 2 a a
2Y a
U 2 = a2 ln 0
a
a
Burada a deerine gre trev alnrsa = e 1 / 2 = 0.6 olduu an
a0

a
a 2 ln 0
a
fonksiyonunun bir maksimumu olduu anlalr. Bu denkleme gre Unun hibir gerek deeri
a
n 0.6dan kk kararl bir deerini veremez.
a0
Eer bu deerde ani delinme dayanmna eriilemezse Udaki ok az bir art, kalnl kararsz
klar ve numune krlr. En yksek delinme dayanm
1/ 2
U Y
d = = 0.6
a0
eklinde verilmi olup, burada Young Modlnn basnca ve zamana ball ihmal edilmitir.

4.5 ELEKTRKSEL VEYA KANAL DELNMES

Bir kat yaltkan numune iine tam olarak gmlm elektrotlara bir gerilim uyguland zaman,
katottan itibaren bir elektron arpma suretiyle oalarak bir elektron meydana getirebilir. Bu
belli bir kritik yolu anca kanala dnr ve sonu olarak delinme meydana gelir. Delinme
genel olarak tek bir boalma kanalndan ibaret deildir. Yaltkan numune iine gmlm ubuk-
dzlem elektrot sistemine bir darbe gerilimi uygulanrsa aaca benzer delinme kanallar meydana
gelir (ekil 4.1).

41
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 4.1 Kat yaltkanlarda kanal delinmesi

DC gerilimlerde aa oluumu gerilimin kritik deeri amas sonucu

oluur. AC gerilimlerde ise biriken ykler sebebiyle aa oluumu dk gerilim seviyelerinde
gerekleir ve aalar gzlenir hale gelmeden nce bir oluum evresi geirirler. Aa oluumu 3
safhaya ayrlr.
1. Enerjinin dielektrik malzemenin belirli noktalarna iletildii oluum safhas.
2. Aa oluumu safhas (Bu esnada iyonlar gaz halinde yksek elektrik alann etkili olduu
yerlerde younlarlar).
3. Aacn bymesi (Uygulanan gerilimdeki enerji gaz halindeki iyonlara iletilir ve kat
malzeme anmaya devam eder).

ekil 4.2 Ke delinimi

Elektrodlara bir U gerilimi uygulannca, bunun U kadar evre zerindedir. Elektrodun deme
noktasndan x aklndaki U1 in yaklak deeri:
a1U
U1 = a1: 1. ortam kalnl , a2: 2. ortam kalnl

a1 + 1 a 2
2
Gaz veya havadan oluan evrenin dielektrik katsays, kat yaltkan numunenin dielektrik
katsaysndan ok daha kk olduundan, evre ortam daha byk bir elektriksel zorlanmaya
maruz kalr. Sonuta kat yaltkann ani delinme dayanmna eriilemeden nce evre ortam
delinir. zolatrn yzeyinde boalmann olduu yerde (A blgesi) bir yk birikimi olur ve bu da
blgedeki alan byk lde bozar. evre ortamn delinmesiyle ortaya kan bu ar ykler,

42
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

balangta dzgn olarak (equipotential) nitelendirebileceimiz alann bozularak ubuk dzlem

elektrot sisteminde gzlemlediimiz dzgn olmayan bir hal almasna sebep olurlar. Bir boalma
kanalnn ular arasndaki yk ylmas ani delinme alan iddetinden (108V/m) ok daha yksek
olan blgesel alanlara (1GV/m) sebep olabilir ve bu alanlar blgesel delinmeler meydana getirirler.
Yaltkann iinde bu ekilde delinme kanallar olumas ve btn kalnlk boyunca devam etmesi
sonucu delinme olay tamamlanr.
Bu konuda Pais deiik scaklk derecelerinde stlarak elde edilen termoset polimerlerin sertlik
dereceleri ile elektriksel dayanmlar arasnda iliki kurmutur. Bu teze gre mekanik ve elektriksel
zellikler, malzemenin molekler yapsndan kaynaklanmaktadr ve herbir reaksiyonda molekler
zincirin eitli paralar yer alabilirler. Bu hipotez zellikle mekanik ve elektriksel kayplar
aklamakta kabul grmektedir.

4.6 YZEY AINIMI

Yksek elektrik alan malzeme boyunca lokal kvlcmlarn ve boalmalarn oluumuna sebep olur.
Bu boalmalar her ne kadar izolatrn tamamen delinmesine sebep olmasalar da izolatrn
yzeyinin anmn hzlandrrlar ( ekil 4.3). Burada etken olan faktrler:
a) Kvlcm ierisindeki iyon bombardman sonucu anm (erozyon)
b) Kimyasal anm
c) Yzeyin karbon haline dnm
Karbonize olarak anm, boalma balangc, karbon oluumu ve elektrod, uygulanan gerilim,
boalm yeri, boalm enerjisi gibi eitli etkenlere baml olan karbon yzey yaylm gibi eitli
olaylarn birbirini takip eden bir kombinasyonu eklinde geliir. Esasnda karbon esasl bu anm
gnmzde kullanlan pek ok modern, dk kaypl, elektriksel izolasyon malzemelerini tehdit
eden balca etkenlerden biridir. Servis hayat boyunca bir izolatrn yzeyi daimi olarak
kirlenmeye maruz kalr. Bu kir atmosferdeki nem vastasyla izolatrn yzeyine yapr ve bu
slak tabaka yksek gerilim elektrodu ve toprak arasnda iletken bir blge meydana getirir. Yzey
direnci nem ve kirle birlikte azalmaya balar ve bunun sonucu yzeyden daha fazla akm geer ve
yksek g kaybna sebep olur. Yksek g kayb scaklk artn hzlandrr ve yzeydeki nemin
buharlamasna neden olur. Sonu olarak iletken hale dnm bu kanallar kesilirler ve kuru
blgeler meydana getirirler. Neredeyse tm gerilim bu blgede younlar ve oluan boalmlar
erozyona ve karbon halinde anmlara sebebiyet verirler. Genelde, eer bu karbon haline
dnm kanallar belirli kritik bir deeri aarlarsa izolatrn geri kalan ksm artk uygulanan
gerilime dayanamaz ve bozulma meydana gelir.

43
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 4.3 Kat yaltkanlarda bozulma

mekanizmalar

Karbonize anm 3 safhadan oluur:

1. Sentetik izolatrler yeni olduklar zaman yzeyleri hidrofobik bir zellik gsterir.
Yzeydeki kaak sznt akmlar snrldr ve yksek yzey direnci gsterirler.
2. Zamanla yzeyde nem ve kirin artmas sonucu kaak sznt akmlar art gsterir ve bu
da geici yada kalc bir biimde hidrofobik zelliin kaybna neden olur.
3. Bu zelliin kaybyla yzeyde olduka stabil kuru blgeler ve yzeysel boalmalar
meydana gelmeye balar. Sonu olarak olduka nemli bir miktarda enerji sentetik
izolatrn iine iler. Kaak akmlar arttka , oluan boalm blgeleri hareketli bir hal
alr ve belirli lokal blgelere nemli miktarda enerji boalm azalr. Bu olay, izolatr
yzeyi tamamen bozuluncaya kadar devam eder.

4.7 EROZYON AINIMI

Sentetik izolasyon malzemelerinin yzeyinde meydana gelen yzey boalmlar molekler
bazda scaklk ve elektronik deiimler meydana getirirler. Baz durumlarda karbon yapda
meydana gelen bu bozulma, geride artk karbon brakmaz. Bu tip maddeler karbonize anma pek
meyilli deildir; aksine ar yzey boalmlar yzeyin erozyona uramasna sebep olur

44
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

Termogravimetrik Analiz (TGA) teknii ile polimerin karbonize anma veya erozyona uramaya
meyli belirlenebilir. Bu deney esnasnda izolatr sabit bir scaklk art ile stlr ve srekli olarak
arl takip edilir. Anma meneli izolasyon malzemeleri elektriksel boalmlar sonucu hafif
meyilli bir eri eklinde arlklarn kaybederler. Karbon anm meneli polimerler ise belirli bir
seviyeden itibaren bir ara blgeye sahiptirler. Bu blge ksmen paralanm polimer artklarnn
oluumunu belirler.

4.8 BOLUK DELNMES

zolasyon sistemlerinde daima yaltkan malzemenin iinde veya elektrod-yaltkan malzeme
arasnda baz boluklar veya oyuklar bulunur. Bu boluklar genellikle delinme dayanm kat
yaltkanlardan daha dk olan gaz veya sv yaltkanlarla doludur. Bu dolgu malzemelerinin
dielektrik katsaylar kat yaltkannkinden daha kktr. Dolaysyla bu bolgelerde kat yaltkana
oranla daha byk bir alan iddeti meydana gelir. Yaltkann normal artlarda zorlanmas
durumunda bile boluun ularndaki gerilim delinme gerilimini aabilir ve yaltkan zamanla
delinir (ekil 4.4).

ekil 4.4 Boluk delinmesi

Edeer devrede C1 boluun kapasitesini. C2 ise C1e seri bal olan yaltkan malzemenin
kapasitesini gstermektedir.

c2
U1 = u
c1 + c 2
olup, burada
0s 0 r s
c1 = , c2 =
a1 a a1
U
U1 = , a1<<a
1 a
1 + 1
r a1

45
 4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

olduu iin gerilim yaklak olarak

a1
U1 = r u
a
deerini alr. U1 deeri kritik delinme gerilimine eritiinde boluk delinebilir. Burada izgili eri
bolukta boalma olmamas durumunda boluun ularndaki gerilimi gsterir (ekil 4.5).

ekli 4.5 Kat yaltkanlarda delinme

mekanizmalarnn zamana bal deiimi

U1 gerilimi U+ kritik deerine eritii taktirde bolukta boalma olur ve gerilim derek boluk
ularndaki ark sner. Daha sonra boluk ularndaki gerilim bir boalmann oluaca U+ kritik
deerine artmaya balar. Bu durumda uygulanan gerilimin ykselen ksmnda birka boalma bir
birini takip edebilir. Benzer ekilde uygulanan gerilim azaldnda boluk ularndaki gerilim U-
kritik deerine ulanca tekrar boalma olur. Bu sayede gerilimin periyodik deiimi esnasnda
pozitif ve negatif akm darbeleri gzlemlenir. Bolukta delinme esnasnda yaltkann yzleri bir
anlk anot ve katot grevi grr. Anoda arpan elektronlarn bazlarnn enerjileri yaltkan
yzeyindeki kimyasal ba krabilirler. Katodun pozitif iyonlarla bombardman da yzey
scaklnn artmasna ve yerel termik kararszla neden olabilir. Boluk yzeyinde oluan
ukurlar ve kanallar da iletimi arttrrlar. Boalma esnasnda bolukta oluan ozon (O3) ve NO2 gibi
gazlar da kuvvetli bir asit meydana getirerek yaltkann anmna sebep olurlar. Yaltkann
n
U
anmas uygulanan gerilimin bykl ile orantl olarak artar. Bir yaltkann mr i ile
U
orantldr. (U: Uygulanan gerilim , Ui: boalma balang gerilimi , n: yaltkan trne bal olan,
evre koullar sonucu belirlenen ve deeri 3-10 aras deien sabit). Anmla delinme birka
gnden birka yla kadar deiebilir.

46
4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

47
4. Kat Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

48
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

5. SIVI YALITKANLAR

5.1 SIVI ZOLATRLERDE DELNME GERLMNE ETK EDEN FAKTRLER

5.1.1 NEM
Su damlacklar ieren bir sv yaltkann delinme dayanm, su damlac iermeyene oranla
yaklak olarak ayn deerdedir. Ancak sv izolatr ierisinde az miktarda su buhar varsa,
yaltkann delinme dayanm klr. rnein %0.01 civarndaki su buhar delinme dayanmn 30
kV/mmden 3 kV/mmye drebilir. Ayrca sv yaltkan ierisinde yabanc maddeler varsa,
delinme dayanm daha da der. Vakum ierisinde ya alnm bir yan 1mm elektrod
aklnda delinme gerilimi 45 kVdur. Uygulamada ise 5mm elektrod akl iin delinme
gerilimleri 40-60 kV arasnda deiir.

ekil 5.1 Svlarda delinme dayanmnn nem ile deiimi

5.1.2 TOZ S VE ELYAFLI PARAIKLAR

Bir sv yaltkann yabanc maddelerden tamamen arnmas hemen hemen olanakszdr. Havann
toz ve nemi svnn iine kolayca girdii gibi, svnn filtre edilmesi srasnda veya kat
yaltkandan da svya elyafl paraklar girebilir. Bu paraklar zellikle nemli olduklar zaman
dipol olutururlar ve elektrik alann maksimum olduu blgeye doru hareket ederek orada iletken
bir kpr meydana getirirler.
Dielektrik katsays byk olan paracklar ok kez sv yaltkan iinde pozitif elektrik
ykleriyle yklenirler ve bunlarn etrafnda negatif birer iyon bulutu olutururlar. Paracklarn
elektrik alann maksimum olduu blgeye hareketi, ancak elektrik alann ekme etkisinden ileri
gelen parack hzna eit veya ondan byk olmas ile olasdr.
Sv ierisindeki yabanc paracn yarap r, svnn dielektrik katsays 0 ise, paracn
Emaxa doru hareketi

49
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

0 1
0 .r 3 .E 2 kT
+ 2 0 4
denklemiyle bulunur. (E: elektrik alan, k: Boltzmann sabiti, T: sv yaltkann scakl)
Eer >>0
1
0 .r 3 .E 2 kT
4
Bu durumda
1. ap 10 A ve daha kk olan yabanc maddeler sv iinde 20-25kV/mmlik alan
iddetlerine kadar dalm durumda bulunurlar.
2. Dielektrik katsays kk olan yabanc maddeler ( >>0)kk paracklar gibi sv iinde
dank durumda bulunurlar.
3. Dielektrik katsays ve yarap byk olan paracklar, kolaylkla kpr olutururlar ve
youn delinme gerilimini etkilerler. Eer 0=1, k=1.371*10-23 /K, T=300K olursa:

Parack ap (A) 15 25 50 60 75 100 300

Ed (kV/mm) 160 70 25 20 15 9 1.9

Piyasada bulunan temizlikteki sv yaltkanlarn delinme dayanmlar 9-20 kV/mm arasnda deiir.
Delinme dayanm 20 kV/mmden yukar sv yaltkan azdr. Delinme dayanm titiz temizleme ve
dier yntemlerle (havasn almak) ykseltilebilir.

5.1.3 GAZ KABARCIKLARI VE HAVA BOLUKLARI

Ya ierisinde bulunan elektrotlara byk bir gerilim uygulanrsa, yabanc maddeler
elektrik alann en byk olduu blgede iletken bir kpr olutururlar ve Joule yasasna gre
snrlar. Eer devrenin direnci ok byk deilse, bu srada iletken blgesinden olduka byk
akmlar geebilir. Bu akm, yan iletken kpr blgesinde hzla snmasna ve dolaysyla iletken
kprnn paralanmasna neden olur. Bu srada ya ierisinde gaz kabarcklar meydana gelir ve
bunlarda korona boalmas balar. Korona boalmas, svnn balang scaklna gre, bir ltl
boalma veya ark boalmasna dnr. Eer sv balangta souk ise (~300 K) bu durumda gaz
kabarcndaki boalma ltl, sv scak ise ark eklinde olacaktr.

5.1.4 BASIN
Doru ve alternatif gerilimlerde sv yaltkann delinme dayanm (ekil 5.2) basnla artar. Darbe
geriliminde ise delinme dayanmnda deiiklik olmaz.

50
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 5.2 Svlarn delinme dayanmnn basnca bal

deiimi

5.1.5 SICAKLIK
Deneyler scakln sv yaltkanlarn delinme dayanmna (ekil 5.3) byk bir etkisi olmadn
gstermektedir.

ekil 5.3 Svlarn delinme dayanmnn scakla bal deiimi

5.1.6 ELEKTROD MALZEMES, TP, YZEY DURUMU

Elektrod malzemesi ve bunlarn yzey durumu da delinme dayanmn etkiler. Kk
elektrod aklklarnda elektrod malzemesi ve yzey durumuna gre delinme dayanmnda %50
farklar meydana gelebilir. Demir elektrod durumunda delinme dayanm kk, gmte ise en
byktr. (%25 fark)

5.1.7 ELEKTROD EKLLER VE ELEKTRODLAR ARASI AIKLIK

Genelde svlarn delinme dayanm, elektrod ekline ve elektrodlar aras akla baldr.
Dzgn olmayan alanlarda delinme ekil 5.4de grld gibi sivri elektrodun polaritesine gore
deiir.

51
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 5.4 Sv yaltkanlarda delinme geriliminin elektrod

ekli ve polaritesine bal deiimi

Dzgn olan durumda ise elektrodlar aras aklk bydke sv yaltkann delinme dayanm
(ekil 5.5) klr. Aklk birka mm veya daha bykse, delinme dayanm yaklak olarak sabit
kalr.

Ed=f(a) erisi Ed=Ea + k.a-n Eo:byk aklkta delinme dayanm

k, n: sabit

ekil 5.5 Dzgn alanlarda svnn delinme dayanmnn

elektrodlar aras akla bal deiimi

5.1.8 GERLMN UYGULANMA SRES

Sv yaltkanlarn delinme dayanm, gerilimin uygulanma sresine, ekline ve yan daha nceki
durumuna da baldr. Ksa sreli darbe gerilimlerindeki delinme dayanm, 50 Hzlik alternatif
gerilime oranla yaklak iki kat fazladr (ekil 5.6). Yaplan deneyler sonucunda gerilimin
uygulanma sresi arttka delinme dayanmnn E=Ed.t- denkleminde ifade edildii gibi azald
belirlenmitir.
Ed: gerilimin ok ksa bir sre uygulanmas durumunda delinme dayanm, : sabit, t: zaman, E:
gerilimin geen sre sonucundaki delinme dayanm ekil 5.6da gsterilmitir.

52
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

ekil 5.6 Gerilime bal olarak delinme

dayanmnn deiimi

Yan temiz olmas durumunda, katsays kk olacandan, dayanma gerilimi E byk

olacaktr. ve Ed deerleri ayrca elektrodlar aras akla bal olarak ta deiirler.

5.2 SIVI ZOLATRLERDE DELNME TRLER

Delinme gerilimine etki eden faktrler ve deney sonular incelendiinde, sv yaltkanlar iin
balca 3 tip delinme tr olduu belirlenir.

5.2.1 TERMK DELNME

Sv yaltkanlarn ierisinde genelde su buhar, is, toz partiklleri, elyaflar ve selloz bazl
fiber malzemeler bulunurlar. Elektrik alan uyguland taktirde, bu paracklar polarize olarak,
elektrik alann byk olduu blgeye iletken bir kpr olutururlar. Bu olay ksa devreye sebebiyet
verir ve yaltkan ksa srede delinmeye urar. Bu kpr boyunca oluan akm snmaya ve
dolaysyla bozulmaya sebep olur. Kresel ve metalik partikllerin bulunmas halinde ise,
partikllerin yzeyinde oluan elektrik alan normalde ok daha fazla olacandan bozulma hzlanr.
Doru ve alternatif gerilimde sv yaltkann 1 dakikalk delinme dayanmlarnn tayininde, en ok
meydana gelen boalma ekli termik delinmedir. Termik delinmede yan kendi fiziksel
zelliklerinden ok yabanc maddelerin cinsi, miktar ve byklkleri de rol oynar. Buna karn bu
maddelerin delinme dayanmna tam olarak ne derece etki ettikleri henz belirlenememitir.
Yabanc maddelere ek olarak suyun kendisi de yan iinde bulunabilir. Genelde servisteki
trafolarda yan iindeki su miktar 20 ppm ile snrlandrlr. Bu deerin 50 ppm olmas
durumunda, dayanma gerilimi %50 azalacaktr.

5.2.2. ELEKTROMEKANK DELNME

Sv yaltkan ierisinde gaz kabarcklar ve hava boluklar olduu zaman, boalma olay daha ok
elektromekanik delinme eklinde aklanabilir. Elektrostatik kuvvetler sv ierisinde oluan hava
kabarcklarn ekerek uzatrlar. Gazlarn delinme dayanm svlardan daha dk olduu iin,

53
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

kabarcktaki elektrik alan dayanma snrn aar. Bu da kabarcn ierisinde boalmaya sebep olur
ve svnn kimyasal adan anmn hzlandrr. Sonu olarak su buhar oluumu artar ve
kabarcklar byr. Elektrodlara bir gerilim uyguland srece, sv yaltkan elektrodlara pD ve pH
basnc etki eder. (pD: d basn, pH: gaz kabarcklarnn basnc)
Sv yaltkan elektrodlara ayrca bir pA adhesion (yapkan) basnc ile de baldr.
Toplam basn elektrik uygulanmad srece pD - pH + pA olur. Elektrodlara bir gerilim
uyguland zaman elektrodlar aras ekme kuvvetinden ileri gelen basn
1 2
p= E dir.
2
Bu basn pD - pH + pA dan byk veya ona eitse, delinme meydana gelir. Bu durumda katoddan
kan her elektron annda anoda varr ve kendisi iin bir yedek elektron meydana getirir.

1 2 2p
p= E = pD + pA - pH denkleminden delinme dayanm iin Ed = denklemi
2
bulunur. (P: (N/m2), : (F/m), Ed: (V/m))

5.2.3 ELEKTRKSEL DELNME

Eer sv yaltkan ok temiz ise veya gerilim ok ksa sre iin uygulanyorsa, bu durumda
boalma olay gazlarda olduu gibi elektriksel boalma teorisiyle aklanr. Temiz bir sv yaltkan
iinde bulunan elektrodlara bir doru gerilim uygulanrsa i=f(u) erisi gazlara benzer (ekil 5.7).

ekil 5.7 Svlarda akm-gerilim deisimi

Kk gerilimlerde akm gerilimle lineer olarak ykselir. Bu seviyeden sonra dayanma blgesine
eriilir. Bu blgede gerilimin Uo deerine kadar ykselmesi, akmda deiiklik yapmaz. Bu snr
anca akm non-lineer bir ekilde artar.

54
 5. Sv Yaltkanlar ve Delinme Olaylar

i = io.e ka ( E Eo)
i: E elektrik alanndaki akm younluu
io: Eo elektrik alanndaki akm younluu
a: elektrodlar aras aklk
k: elektrodlar aras aklk ve sv yaltkan cinsine bal bir sabit
Burada i0 doyma akm elektrodlarn yzey durumuna baldr. Temiz elektrodlar ve madeni yalar
iin i0 4.5 * 10-8 A/mm2dir. Elektrodlar aras aklk bydke i0 klr. A=120mm iin
i0=3*108 A/mm2, iyonizasyonun balad Uo gerilimine karlk gelen Eo elektrik alan da Eo=10
kV/mm alnabilir. Gerilim-akm erisinin Uodan balayarak eksponansiyel olarak artmas,
gazlarda olduu gibi, arpma suretiyle iyonizasyon olay ile aklanabilir.

55