ZUBRTSK, MTROPOLSK, KEROV

LKEL,
KLEC
VE FEODAL TOPLUM

ER YAYINLARI

lkel, Kleci 1
ve Feodal Toplum
SEKZNC BASKI
 LKEL, KLEC
VE FEODAL TOPLUM
ZUBRTSK, MTROPOLSK, KEROV
 Mitropolski [lkel Topluluk] ve Y. Zubritski [Kleci Toplum: Birinci Blm, 1-3,
5; kinci Blm; nc Blm, 1; Drdnc Blm, 1. ve 2] ve V. Kerov [Kleci
Toplum: Birinci Blm, 4, 6, 7; nc Blm, 2; Drdnc Blm 3-5. ve Feodal
Toplum] tarafndan hazrlanan Aperu dHistoire et dconomie, I, La Communaut
Primitive, La Socit Esclavagiste, La Socit Feodale (ditions du Progress, Moscouve
ticarette bir) adl kitab, Franszcasndan Sevim Belli evirmi ve kitap, lkel Topluluk,
Kleci Toplum, Feodal Toplum ad ile, Sol Yaynlar tarafndan Ocak 1980 (Birinci
Bask: Ekim 1968; kinci Bask: Nisan 1971; nc Bask: Kasm 1974; Drdnc
Bask: Mart 1976; Beinci Bask: Nisan 1977; Altnc Bask: Haziran 1978; Yedinci
Bask: Nisan 1979) tarihinde yaynlanmtr.
Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. Ocak 2006
erisyay@kurtuluscephesi.org
http://www.kurtuluscephesi.com
http://www.kurtuluscephesi.net
http://www.kurtuluscephesi.org
 NDEKLER

BRNC KISIM
LKEL TOPLULUK
13
13 BRNC BLM NSAN TOPLUMUNUN OLUU
13 1. NSANIN KKEN
13 nsan ile Hayvanlar Arasnda Biyolojik Akrabalk
14 nsann Atalar: st nsans Maymunlar
15 2. NSANIN OLUUMUNDA EMEN ROL
15 nsann lk Atalarnn alma Eylemleri
16 3. DNCENN VE DLN EVRM
16 Dncenin lerlemesinde Emein Rol
17 Dil
19 KNC BLM MADD RETM
19 1. MADD MALLARIN RETM VE TOPLUMSAL LERLEME
20 Toplumun lerlemesinde Coraf Ortamn Rol
21 Nfus Hareketlerinin lerleyii ve Toplumsal Gelime
22 Toplumsal Yaamn Temeli Olarak Madd Mallarn retimi
22 2. MADD RETMN LERLEMES
22 Toplumun retici Gleri
23 retim likileri
25 NC BLM NSANIN BMLENMES VE LKEL TOPLULUK
REJMNN GELMES
25 1. TOPLUMUN OLUU SIRASINDA RETC GLER
25 lkel nsanlar
26 Aletlerinin Gelimesi
27 Atein Kullanlmas
27 Buzul Devrinde Aletlerinin Gelimesi
28 2. ACIL NSANIN BMLENMES
28 Kro-Manyon (Cro-Magnon) Adam
29 nsan Soyunun Biimlenmesi
30 nsanln Coraf Yayl
30 3. LKEL TOPLULUK REJMNN OLUUMU DNEMNDE
RETM LKLER
30 lk nsan Srs
31 Doal blm
32 Gentilice rgtlenmenin Douu
33 Klan Topluluunda retim likileri
34 lkel Komnizm le Komnist Toplum Arasndaki
Temel Ayrm
34 Anaerkillik
36 DRDNC BLM LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASI
36 1. LKEL TOPLULUUN AILIP GENLEMES AINDA
RETC GLER
36 Yeni Avadanlklarnn Bulunuu
37 Bitki Yetitirilmesi
38 Hayvan Yetitirme
40 2. LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASINDA
RETM LKLER
40 Toplumda Ekonomik Balarn ve retim Balarnn
Glenmesi
41 Klan ve Kabilenin Ynetim Sistemi
41 Sanatn Balamas
42 Dinsel Betimlrmelerin Douu
45 BENC BLM iLKEL TOPLULUUN PARALANIP DAILMASI
45 1. TUN VE DEMR DEVRNDE RETC GLERN LERLEY
45 Madensel Avadanlklarn Bulunuu
46 Topran lenmesinde Gelime
47 Hayvanclkta lerleme
48 2. RETM LKLERNDE DEKLK
48 lk Toplumsal blm
49 kinci Toplumsal blm
50 Deiimin Ortaya k
51 Ataerkillik
52 3. LKEL TOPLULUUN RETM LKLERNDE BUNALIM
52 Art-rnn Ortaya ks
52 rnlerin letirilmesinde Deiiklikler
53 Yeni retici Glerle Eski retim likileri Arasnda elikiler
54 Ataerkil Aile
54 zel Mlkiyetin Ortaya k
55 Kleliin Ortaya k
56 Toplumsal Snflarn Ortaya k

KNC KISIM
KLEC TOPLUM
58
58 BRNC BLM ASYA VE AFRKANIN KLEC TOPLUMLARI
59 1. TOPLULUA AT KLELK VE ATAERKL KLELK
60 2. DEVLETN ORTAYA IKII
60 Devletin Grevleri
61 Snflar ve Devlet
61 Topluluklar ve Kabileler Birlikleri
62 Asya ve Afrikann lk Kleci Devletleri
62 Kleci Despotizm
63 3. KLEC TOPLUMDA RETM LKLER
63 Kleler ve Kle Sahipleri
65 Kleci Devlette Topluluun Rol
66 4. ASYA VE AFRKANIN ANTKA MPARATORLUKLARINDA
RETC GLERN GELMES
66 Meta-Para likilerinin Gelimesi
67 Kentlerin Douu
67 Ticar likilerin Artmas
68 5. SINIF SAVAIMI VE ROL
70 6. ESK KLEC TOPLUMLARDA DEOLOJ VE KLTR
70 Dinin Rol
70 Materyalizmin ve Diyalektiin elerinin Gelimesi
71 Bilim ve Sanatlar
72 Ekonomik ve Toplumsal Biimlenme
73 7. ASYA VE AFRKANIN ETL DEVLETLERNDE KLELK
LKLERNDE GELMENN ZELLKLER
73 Eski Msr
74 Eski Hindistan
76 Eski in
76 Urartu, Harzem, Kuanlar Krall
77 Minallar Krall
78 Devletleraras likilerin Kurulmas
79 KNC BLM AMERKANIN KLEC DEVLETLER
80 Maya Toplumu
81 Aztekler Devleti
83 iba Devletleri
83 Tiahuanako
86 NC BLM ESK YUNANDA KLEC DZENN ZELLKLER
86 1. EKONOM VE TOPLUMSAL LKLER SYASAL BMLER
87 Yunan Site-Devleti
87 Sitelerin Kuruluu, Eski Yunanda
87 lkel Topluluun Dalnn Sonucu
88 Borlar Yznden Klelemenin Kaldrlmas
88 Eski Yunanda Tiranlar
89 Sitelerin eitli Biimleri
89 Sitenin Oligarik Biimi (sparta)
90 Kleci Demokrasi (Atina)
91 Sitenin Evriminde Br Aama
91 Solon Reformlar
92 Kleci Site Kesin Biimini Alyor
93 Eski Yunan Kolonilerinin Kurulmas
93 Yunan Sitesinin Ekonomik Temeli
94 El Emei ile Zihinsel Emek Arasndaki Kartlk
95 Yabanclarn Saldrsna Kar Savunma
97 Siteler Sisteminin Bunalm
98 Merkezileen Kleci Devletin Billurlamas
98 Yunan-Makedonya Fetihleri
99 Siteler Sistemi le Dou Despotizmleri Rejiminin Sentezi
99 Yunan-Makedonya-Helen Devletleri
100 2. DEOLOJ VE KLTR
100 Ege Uygarl Denilen Girit-Miken Uygarl
101 Homeros Toplumunun Kltr
101 Yunan Mitolojisi
102 Mitolojik Olimpos Dini
102 M 8. Yzyldan 6. Yzyla Dein Kltrn Alp Gelimesi
103 Doann Bilimsel Aratrlmasnn Balangc
103 Materyalist yon Okulu
104 Felsefede dealist Eilimler
104 Felsefede Materyalist Ve dealist Grler Arasnda Savam
105 Bilimin Kollara Ayrlmasnn Balangc
105 Kltrn Alp Gelimesi
106 Materyalizm le dealizm Arasndaki Savamn
Belirginlemesi
106 Demokritosun izgisi
107 Materyalist Filozoflarn Tanrtanmazl
107 dealist Eilimlerin Gelimesi. Platonun izgisi
108 Aristoteles
108 Helenizmin deolojisi ve Kltr
111 DRDNC BLM ESK ROMADA KLEC DZENN
BELLBALI ZGLER
111 1. KLEC TOPLUMUN VE KLEC DEVLETN YAPISI
111 Roma Toplumunun lk Aamas (mparatorluk a)
112 Klan Aristokrasisine Kars Halkn Savam
113 Cumhuriyetin Balangc
114 2. KLEC TOPLUMUN EN YKSEK AAMASI
114 Akdenizin Romallar Tarafndan Fethi
115 Kle Emeinin Ar Basmas
115 Ticaret ve Tefecilikte Hzlan
116 Roma Toplumunda elikilerin Yeinlemesi
117 Cumhuriyetin D ve mparatorluun Gelii
118 3. KLEC ROMA DEVLETNN K
118 Byk letmelerin knn Balangc ve Kolonluun
Douu
118 Kleci Toplumun Bunalmnn Yeinlemesi
119 Kleci retim Tarznn Kesin Olarak Dalp Paralanmas
121 4. DEOLOJ VE KLTR
121 Eski Cumhuriyet
121 Cumhuriyeti Dnem
122 mparatorluk
124 Hristiyanlk
125 mparatorluun Evrimi
126 5. ROMA MPARATORLUUNUN D

NC KISIM
FEODAL TOPLUM
128
128 GR
128 Kleci Dzenin Barnda Feodal elerin Gelimesi
129 Roma mparatorluunda Devrimci Altst Olu
129 Feodalitenin Dnemlere Bln
131 BRNC BLM FEODAL LKLERN KURULU DNEM
(YUKARI-ORTAA)
131 1. BATI AVRUPANIN FEODALLEMES
131 Eski Cermenler ve Slavlar
132 Feodalleme Sreci
133 Frank Devletinde zel Toprak Mlkiyetinin Gelimesi
133 Kyller ve Kleler
134 Preces Sistemi
135 Gedik (Bnfice)
135 Feodal Sistemin (Franc-Alleu) Kuruluu. Vasallk
135 Feodal Toplumun retici Gleri
136 Feodalitede retim likileri ve Mlkiyet
137 Smrnn Doal Nitelii
138 Gerekli rn ve Art-rn
138 Toprak Mlkiyetinin Uygulama Biimi Olarak Feodal Rant
139 Feodal Rantn Gelimesi
139 Ekonomi-D Bask (Cebir). Kiisel, Hukuksal ve Ynetsel
Bamllk
141 Yukar-Ortaada Devlet
141 Yukar-Ortaada Franklarn Devleti
142 Feodal Toplumun Temel Uzlamaz-Kartl
142 Yukar-Ortaa Dneminde Kyllerin Anti-Feodal Savam
143 Bat Avrupada Feodal likilerin Biimlenmesinin
Karakteristik izgileri
143 2. DOU AVRUPADA FEODAL LKLERN BMLENMES
143 Dou Slavlarnda Feodal Evrimin zellikleri
144 Kiev Rusyas
145 Uluslararas Arenada Kiev Devletinin Rol
146 3. ASYA VE AFRKA LKELERNDE FEODALTENN YAPISI
146 Kleci Toplumun Barnda Feodalitenin Douu. in
147 Japonyada ve Hindi-in Yarmadasnda Feodalitenin
Gelimesi
148 Hint Feodal Toplumunda lkel Klelik Kalntlar
149 Gebelerin lkel Topluluk Dzeninin Dalmas Temeli
zerinde Feodal likilerin Gelimesi
150 Afrika Ktasnda Feodal likilerin Biimlenmesi
151 Feodal retim Tarznn Niteleyici izgileri
151 Burjuva Tarihilerine Gre Feodalitenin z
155 KNC BLM FEODALTENN AILIP GELME AI
155 1. ZANAATILIIN VE TCARETN LERLEMES
156 Zanaatlarda Uzmanlama
156 Zanaat le Pazar Arasnda likilerin Kurulmas
157 Kent ile Kr Arasnda Toplumsal blm
157 Kasabalarn Kuruluu
158 Kyllerin Kiisel Bamllktan Kurtulmalar
158 talyann ve Gney Fransann Kentleri
158 Rus Kentleri
159 Ticar retim, Tacirler
159 Loncann Douu
160 Ticaretin Gelimesi ve Feodal Dzende Parann Rol
161 Feodal Senyrlere Kar Kentlerin Savam
162 Patrisyenlerle Zanaatlar Arasnda Savam
162 Loncalar
163 Kalfalar ve raklar
164 Tefeci Sermaye
165 Smrclere Kar Savam
165 2. META-PARA LKLER VE KIR RANTTA DEKLKLER
166 Kyller Arasnda Artan Eitsizlik
166 Topran Kk Kyller Tarafndan Kiralanmas
167 Kentlerin ktisad Bymesi ve Yerel Pazarlarn Gelimesi
168 Burjuva Tarihiliinde Kent Sorunu
169 3. EGEMEN FEODAL SINIFIN SYASET YEN DEVLET BMLE-
R
169 Merkezilemenin lerlemesi
170 Toplum Katlarnda Feodal Monarinin Kuruluu
171 4. MERKEZ RUS DEVLET
171 Rus Topraklarnn Birletirilmesi
172 Pazar Balarnn Gelimesi
173 Hiyerarik Feodal Monari
175 Rus Devletinin Uluslararas Etkisi
176 5. ASYA VE AFRKA LKELERNDE FEODALTENN GELMES
176 leri Feodalite anda in
177 Hindistan
179 Arabistanda Feodalitenin Evrimi
181 Afrika Ktasndaki Devletler
183 Dou Akdeniz lkelerine Asker Smrgeletirme Seferleri
184 Birinci Hal Seferi
185 Hal Seferlerinin Topraa likin ve ktisad Sonular
186 6. FEODAL TOPLUMLARIN DEOLOJS VE UYGARLII DNN
VE KLSNENN ROL
186 Katolik Kilisesi
187 Manev Yaamda Kilisenin Tekeli
187 Mslman Dini
188 Budizm
188 Anti-Feodal deolojinin lerlemesi
190 Mezhep Sapknlklar
190 7. HALK YIINLARININ ANT-FEODAL SAVAIMI
190 Anti Feodal Savamn ktisad Temeli
191 Halk Ayaklanmalarnn Rol
193 Halk Ynlar Savammn Ruhban Zmresine Kar Olma
Nitelii
196 Mezhep Sapknl Nitelii Tayan Halk Hareketlerinin Rol
197 NC BLM FEODALTENN DAILIP PARALANMA AI
(KAPTALST LKLERN DOUU)
197 1. EKONOMDE DEKLKLER
198 retici Glerin ve Toplumsal blmnn Gelimesi
199 Sermayenin Ortaya knn Tarihsel Koulu
199 lkel Birikim
200 Basit Kapitalist Elbirlii ve Manfaktr
201 Kyllerin Zorla Mlkszletirilmesi
202 Kamu Borlar ve Himayecilik
202 Byk Coraf Keifler ve lk Smrge Fetihleri
203 Fiyatlarda Devrim
203 Smrgeleri Smrme Sistemi
204 2. TOPLUMSAL VE SYASAL LKLERN GELMES
204 Uluslarn Ortaya k
205 Burjuvazinin ve Proletaryann Olumas
205 Mutlakiyeti Feodal Monari
206 3. YEN DEOLOJK OLAYLAR
206 Rnesansn Kltr Ve deolojisi
207 Reform
208 Almanyada Reform. 1524-1525 Byk Kyl Sava
210 Protestanln Yaylmas
210 4. HOLLANDADA 16. YZYILDA BURJUVA DEVRM
210 Devrimin Zorunluluu
210 Yzyln Banda Hollanda
211 Loncalarn Gerilemesi ve Kapitalizmin Gelimesi
211 Feodal Soyluluk ve Ulusal Boyunduruk
212 Hollanda Cumhuriyetinin Kuruluu. Hollanda Devriminin
Anlam
 BRNC KISIM
LKEL TOPLULUK

BRNC BLM
NSAN TOPLUMUNUN OLUU

1. NSANIN KKEN

nsan ile Hayvanlar Arasnda Biyolojik Akrabalk

19. yzylda yaplan kazlar srasnda, bilginler, topran ok

derin katlarnda, dryopitek ya da aalarda yaayan maymunlar
adn verdikleri, ok gelimi maymunlarn kalntlarn buldular. Bu
bulgulardan ve hayvanlar leminin uzun yzyllar sren evriminin
tahlilinden sonra, byk ngiliz doa bilgini Charles Darwin ve onun
yolunda yryen bilginler, hayvanlarla insanlar arasnda biyolojik
bir akrabalk olduunu ve insann, bugn soyu tkenmi olan ok
gelimi bir maymun trnden geldiini tantladlar. Bu sonu, in-
sann ve acl insans (anthropodes) maymunlarn kemik ats,
gelimi beyin ve kan grubu gibi anatomik, embriyolojik ve paleon-
tolojik alandaki pek [sayfa 11] ok verilere dayanyordu. Bilimin sonra-

lkel, Kleci 13
ve Feodal Toplum
 ki gelimeleri, bu materyalist teoriyi parlak bir biimde dorulad.

nsann Atalar: st nsans Maymunlar

Otuz milyon yl kadar nce, parapitek denen ok gelimi

maymunlar, tropikal blgelerdeki ormanlarda yayorlard. Bu may-
munlar, bir yandan bugnk ebek maymunlarn (gibbons) ve oran-
gutanlarn dedeleri, te yandan da bir maymun tal trnn,
dryopiteklerin, atalar oldular.
Dryopitekler ise, insanlar ile goril ve empanze gibi ada
insans maymunlarn ortak atalar oldular. Daha sonra, evrim d-
zeyleri bakmndan, dryopitek ile insan arasndaki bir gei evre-
sinde yer alan bir ksm insans maymunlara ait tal kalntlar
bulundu. Bu bulgular, yeryuvarlann hemen hemen her yannda
saptanmtr: Avrupada, Asyada (Hindistanda, zellikle
Grcistanda), Gney Afrikada.
Bu maymunlardan kalan kemiklerin incelenmesi ve
yaadklar doal ortamn tahlili, acl insann atalarnn byk evrim
aamalarn ortaya koyma olanan salamtr. Drt-elli byk an-
tropoidlerin, aalara trmanmalar, sk sk dikey bir durua geme-
leri iin uygun bir durum yaratyordu; bylece, onlarn kollar ve
elleri, tutunucu hareketlere gittike daha iyi uyarlanarak, yava yava
deiiklie urad. Daha sonra, ormanlarn seyrek olduklar blgel-
erde, insans maymun srleri, aalardan inmek ve yerde
yaamaya almak zorunda kaldlar. Alt yeleri zerinde ayakta dura-
bilme alkanlklar, onlara, dey bir yry durumunu benimse-
mek ve, st yelerini, avlarn yakalamak, yiyecek toplamak ve
vurmak vb. iin gerekli hareketlere ayrma olanan salad.
te, kalntlar Gney Afrikada bulunan tallam maymun-
lar, bu dnemde yayorlard. Genel olarak, allk ve aal bozkr-
da bulunuyorlard. Onlarn kemik yaplar, [sayfa 12] zellikle alt yeleri
zerine bastklarm, yani dikey, iki ayak zerinde yrdklerini g-
steriyor. Onlarn st yelerinin (ellerin) byk zellii, zamanmz-
daki insans maymunlarn oununkinden hissedilir bir ekilde
byk olan ve teki parmaklarla nemli bir aklk oluturan
baparmakta kendini gsterir. Bu, onlarn, ada maymunlarn ya-
pamadklar tutunma hareketlerini yapabildiklerini tantlar. Dier
nemli biyolojik zellik, bedenin dik duruuna uyarlanm olan kaf-

14 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
atasnn ok karakteristik yapsdr. Sonradan, bu olgu, kafatas
boluunun ve beynin daha abuk gelimesini kolaylatrmtr.
Bugn, insann atalarnn, Afrika, Gney Avrupa, Gney Asya
ve Gney-Dou Asyaya uzanan verimli yarmay iinde yaam
olduklar anlalan bu tallam maymunsulardan gelen kuaklar
olduu kabul edilir. Bu blgelerde yalnz insanslarn kalntlar deil,
ok eski insanlarn da (pithecanthropus, sinanthropus, vb.) kemik
kalntlar bulunmaktadr. zellikle bugnk Transkafkasya blgesi
de, bu alann iine giriyordu. Avustralyann verimli yarmayn
dnda kalm olmas gerekir, nk Avustralya, yksek memelile-
rin ortaya kndan nce, byk karalarn geri kalan ksmndan
ayrlm bulunuyordu. Kuzey Asya ve Avrupada insanslarn ve ins-
anlarn tallam kemik kalntlarnn bulunmay, bu blgenin de,
insanln ilk yurduna dahil olmadn tantlamaktadr.
Demek ki, hayvanlar leminin ilerleyen evrimi sonucu, uzun
ve aamal bir gelime yolunda, yeryzndeki yaamn btn tarihi-
nin en nemli olay olan insann en yakn atalarnn ortaya k,
1.500.000 yl ncesine, yani nc Zamann sonuna kadar varr.
Biyolojik bakmdan insan, hayvanlar lemini dzenleyen ve yne-
ten doal ve nesnel yasalara uygun olarak olutu. [sayfa 13]

2. NSANIN OLUUMUNDA EMEN ROL

nsann lk Atalarnn alma Eylemleri

nsann kkeni sorununu tam inceleyebilmek iin, yalnzca

biyolojik evrim snrlar iinde kalnmamaldr. Bu biyolojik evrim,
tek bana, hayvan-atadan, en eski biimiyle olsa bile, n-insansya
geii belirleyen olgunun, nasl bir olgu olduunu aklamaya yeter-
li deildir. Hayvanlar leminin, insann ortaya kna kadarki evri-
mini damgalayan nitelik deiikliklerinin bulunuunu Friedrich
Engelse borluyuz; Engels, insan hayvanlar leminden ayran eyin,
inann kendi eliyle yapt i aletlerinin yardmyla gsterdii to-
plumsal alma faaliyeti olduunu saptamtr.
Evriminin btn iinde kesin bir rol oynam olan insann
bu zellii, birdenbire ortaya km deildir. Ayakst duruun sa-
lad elverililik ve bunun belirledii st yelerdeki gelime say-
esinde, n-insanslar, kendilerini byk yrtc hayvanlara kar

lkel, Kleci 15
ve Feodal Toplum
 savunmak, avlanmak, yenebilir bitkileri toplamak iin her eit nes-
neyi ta, kemik vb. kullanmay reniyorlard. Kazlarla elde edi-
len bulgular, insann en uzak atalarnn, kk hayvanlar avlamak
iin her eit ar nesneleri kullandklarn, aanoz ve kaplum-
baalarn baalarn tala krdklarn kefetmemize olanak salyor.
Doada bulunan aletlerin sistemli olarak kullanlmas, insa-
nn atalarn, bu nesneleri kendi gereksinmelerine gre deitirmeye,
ve daha sonra, i avadanlklar yapmaya ve alma faaliyetine ge-
meye gtrd. Bu eylem srasnda, doada bulunmu nesneleri,
kendi zel gereksinmelerini karlamak amacyla deitiriyorlard.
aletlerinin, en kabataslak olanlarnn bile yapm, insan,
hayvanlar leminden kurtarr, nk, hibir hayvan, birazck da olsa
eylemini ynlendirme yeteneine sahip deildir, hibiri, en ilkel
eyleri bile yapamaz. Doada bulunan [sayfa 14] aletlerin (ta ya da
rasgele ele geirilen bir sopann) ilenmeden, olduklar gibi
kullanlndan, zel i avadanlklarnn yapmna gei, doann evri-
minde ok byk bir atlm gstermi, insans maymunlarn insan
varl haline dnmnn balangc olmutur.
nsann atalarnn almaya yeterli hale gelmeleri, biyolojik
evrimin etkisiyle olmutur. Ama emek de, kendi ynnden, insan-
larn evriminin gidiim, szkonusu biyolojik ilikiler erevesi iin-
de etkilemitir. Alt ve st yeler arasndaki kesin grev ayrm, ancak
emek sayesinde olmutur. Eller, alma ilemlerinde uzmanlam,
kvraklk, kesinlik ve bu ilemler iin gerekli olan uyumlu hareket
yetisini kazanmlardr. Emek, ayn zamanda, dikey yrme
alkanln pekitirmi ve insann teki organlarnn ve i organla-
rnn gelimesine de yardmc olmutur.

3. DNCENN VE DLN EVRM

Dncenin lerlemesinde Emein Rol

Tarih-ncesi insanlar, doann kendilerine sunduu aletleri

kullanrlarken, yiyeceklerin eidini de hissedilir lde gelitirdiler.
Bitkisel besinlerden ve ku yumurtalarn dan baka, artk kk
memelileri, kertenkeleleri, aanozlar, giderek elverili durumda
avlayabildikleri byk hayvanlarn etlerini de yiyorlard. Bu dzenli
etle beslenme sayesinde, n-insanslar, organizmann ve en bata

16 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
beynin gelimesini salayan dier maddeleri ve albmini bol miktar-
da alyorlard. Bu olgu da, onlarn, kemik yaplarnn ilerlemesine
katkda bulunuyordu. Onlarn igdsel alma faaliyetleri, gittike
daha dnlm ve bir amaca ynelmi nitelik kazanyordu.
Yzyllar boyunca, insan, kendini evreleyen nesnelerin ze-
lliklerine dikkat ediyor, i alkanlklarn biriktiriyordu; yava yava
olaylar genelletirmeyi ve olaylar arasndaki [sayfa 15] i bantlar
bulup karmay rendi. Artk abalarnn sonularn nceden g-
rebiliyordu, kendini kuatan doay tanmay reniyordu. alrken
ve almann ierdii doann etkin bir biimde deitirilii srasn-
da, tm organizma ve dnme yetenei, dzenli olarak geliiyordu.
Zamanla, alma eylemlerinin ilerlemesi, yalnz ellerin almasnn
yetkinlemesine ve incelmesine deil, dncenin ve ayn zaman-
da atalarmz bilinli ve bir amaca ynelmi bir abaya elverili
klan btn yetilerin gelimesine katkda bulundu.
Emek, Rus fizyoloji bilginleri Setenov ve Pavlovun beyinde
geen fizyolojik grnglere dayandn tantladklar, insann ruh-
sal yapsnn yetkinlemesine yardm etti. Beyin maddesi ve bu mad-
de iinde oluan fizyolojik sreler olmakszn, en kabataslak, en
ilkel ruhsal faaliyetlerin bile olmas olanakl deildi.

Dil

Telffuz edilen dil {langage articul), gene alma srasnda

olutu ve geliti. Dnce, insan bilinci, soyutlama yetisi ile
bezenmitir; ya da baka bir deyile, insan dnce ve bilinci, e-
vreleyen gereklii, szcklerle anlatlabilen kavramlarda yanstmak
ve sentez yapmak yeteneine sahiptir.
Bu soyutlama yetisi, insanlara, dncelerini ve duygularn,
szcklerle anlatma olanan vermitir; te yandan, dil de, toplu-
luun barnda, bilgilerin alveriini olanakl, klmtr. Ama bu
olanak henz tek bana, dzenli konumann domas iin yeterli
deildir. Onun iin, dncelerin bakasna iletilmesinin ilkin buyu-
rucu olmas gerekir. Ve emir kipi ortaya kyor ve ortaklaa alma
iinde geliiyor.
alma, her zaman, toplumsal bir olgu olmutur. Tek bana
bir bireyin abalar, tm topluluk yaamnn ayrlmaz [sayfa 16] bir par-
asn oluturmutur. Topluluk yelerinin alma iin biraraya gel-

lkel, Kleci 17
ve Feodal Toplum
 mesi, bireyin dncesinde ve bilincinde, kendisini, toplulukla ayn
ve bir tutmaya, topluluun gereksinmelerine boyunemeye ve ken-
disini yalnzca topluluun bir yesi saymaya gtryordu. Ve bu
ortaklaa alma yzndendir ki, insanlar, birbirleriyle iletiimde
bulunmak, konumak gereksinmesini duydular.
Balangta, yalnzca alrken, u ya da bu ileme uygun
den tek tek nlemler kullanlyordu. Bu lklar, yava yava ins-
anlarn belleinde yer etti ve onlarn ne anlama geldikleri bilinle-
rinde yerleti. alma faaliyetlerinin gelimesi, bu lklarn
birbirlerinden ayrdedilmesine yolat. te yandan, bu olgu, ses or-
ganlarnn deiiklie uramasn hzlandrd. alma srasnda,
karlkl konumak ve anlamak zorunluluu karsnda, balangta
az gelimi olan grtlak, telffuz edilen sesler karmaya yetenekli
bir organa dnmek zere, deiiklie urad. Bylelikledir ki, uzun
yzyllar sren ortak almann sonunda, derece derece, telffuz
edilen dil, insanlar arasnda fikir deiiminin ve iliki kurmann en
stn aleti olan dil ortaya kt. Toplumun ilerlemesinde dilin ok
byk bir etkisi oluyordu; nk dil, insanlarn alma abalarnn
biraraya toplanmasna ve ayn zamanda ortaklaa abann rgt-
lenmesinin gelitirilip yetkinlemesine yardm ediyordu. Sz say-
esindedir ki, insanlar, birikmi i alkanlklarn koruyorlar, yayyorlar
ve deneyimlerini yeni kuaklara iletiyorlard.
Tarihinin balangcnda, insanln ok kapal kk toplu-
luklara blnm olmas yznden, her grubun dili temelinde,
bamsz bir gelime izliyor ve bir grubun dili, teki grubun dilinden
ayr oluyordu. [sayfa 17]

18 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 KNC BLM
MADD RETM

1. MADD MALLARIN RETM

VE TOPLUMSAL LERLEME

alma faaliyetleri ve ilk aletlerin yapm ile insan toplumu

da ortaya kmaya balad. imdi, insanlarn yaam kkl olarak
deimi ve hayvanlarnkinden bambaka bir durum almt. Hayv-
anlarn, yaamlarn srdrmek iin, doann sunduundan baka
hibir mallar yoktur. Emek, insan bu bamllktan kurtarmtr.
nsan, aletleri ile daha nceleri kendisi iin eriilmez olan eyleri
doadan alabilir, ya da doann kendisine sunduu mallar kendi
gereksinmelerine uyarlayarak dntrebilir. Tatan ve odundan
yaplma aletler, tarih-ncesi insanlara, madd mallarn tketimini
nemli lde geniletmek olanan salamtr. nsanlarn, artk,
en byk ve en gl hayvanlara stn [sayfa 18] gelmesiyle, daha

lkel, Kleci 19
ve Feodal Toplum
 besleyici olan et bollayor ve yiyecekleri zenginleiyordu. Uygun
biimde ilenmi byk hayvanlarn postlar, insana, bedenini soua
ve hava deiikliklerine kar korumak olana salyordu. Avadan-
lklarn yardmyla, insan, kendisine barnaklar yapyordu. Madd mal-
larn retimi, toplumsal yaamn temeli oldu.
retim artt ve insan, eylemiyle doa zerinde daha etkin
bir hale geldii lde, kendi yaratt mallarla, zorunlu gereksin-
melerini, gittike daha iyi bir biimde karlyordu. Ama madd re-
tim, her zaman, temel iki eden, coraf ortam ile insan saysndan
olumu doal bir ereve iinde gerekleir.

Toplumun lerlemesinde Coraf Ortamn Rol

inde bulunduu coraf ortam, insan toplumunun ilerle-

mesinde byk bir yer tutar. Doa, insana, yaamas ve almas
iin gerekli ilk maddeleri salar; ve doa, zerinde toplumsal
yaamn gelitii alandr. Coraf ortam kavram, insan kuatan
doay, yani topra, iklimi, denizleri, nehirleri, hayvanlar ve bitkiler
lemini, yerin engebelerini, yararl maden filizlerini vb. kapsar.
Coraf ortam, sna faaliyetlerin zorunlu kouludur. Bu sna
faaliyetler, insann yaamn srdrme aralarn elde ettii doa ile
ilikileri dnda dnlemez. Coraf ortamn, toplumun ilerleme-
si zerindeki etkisi deiebilir; eer elverili ise (ormanlarn ve akar-
sularn bolluu, iyi bir iklim vb.) ilerleme hzlanr, tersi durumda,
ilerleme dizginlenir. Ama toplumsal gelimenin, yalnzca, tmyle
coraf ortamn ya da onu oluturan eitli elerin (iklim, akarsu-
larn bolluu ve bunun gibi etkenlerin) ilevi olduunu dnmek,
yanl olur. Coraf ortamn evrimi, ok ok yavatr. Btn tarih
boyunca, coraf ortam deiiklikleri, pek kk olmutur; oysa
toplum, ilkel topluluktan balayarak SSCBnde komnizmin ve te-
ki sosyalist lkelerde [sayfa 19] sosyalizmin kuruluuna kadar, ok
byk ilerlemeleri gerekletirmitir.
Birbirine benzer coraf koullar iinde bulunan komu l-
kelerin, baka baka toplumsal gelime dzeylerinde bulunmalar
ender deildir. Toplum yeni belirmekteyken, insan, doa gleri
karsnda hemen hemen gszken, coraf ortamn etkisi daha
belirgindi. Ama retici glerin gelimesi lsnde, insan, doay,
kendi gereksinmelerine boyunemeye gittike daha ok zorluyor

20 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
ve coraf ortamn toplumsal evrim zerindeki etkisi azalyordu.
retim, coraf ortam kavramn, ona yeni eler katarak ve
baka eleri dtalayarak deitirir. lkel toplulukta, rnein evre-
nin hayvan ve bitki lemi, insan iin, madd mallar elde etmenin
tek kayna idi ve bu bakmdan ok byk nemi vard. Hayvan ve
bitki yetitirmenin gelimesi ile, insan, kendi kullanm iin, coraf
kaynaklardan ok, kendi zen ve almasna dayanan bir hayvan-
lar topluluu ve bir bitkiler topluluu yaratmay rendi. retimdeki
ilerlemeler, iklimin, yerin engebelerinin, su kaynaklarnn bolluu-
nun ve baka coraf etkenlerin, toplumsal ilerlemenin gidii ze-
rindeki roln hissedilir lde azaltt. Bugn iin, alma ve
doann biim deitirmesi, btn koullar altnda ve her iklimde
olanakldr. Teknik uygulamalar, doann karmza kard engel-
lerin rahata stesinden gelmektedir.
Gereksinmelerini karlamak iin, insanlk, maden zengin-
liklerini ve enerji kaynaklarn ileterek, coraf ortamn kaynakla-
rndan fazlasyla yararlanmaktadr. Ama bu, ancak retimdeki
ilerleme sayesinde olanakl olmutur.

Nfus Hareketlerinin lerleyii

ve Toplumsal Gelime

Toplumun varl ve madd mallarn retimi, insann sayca

dzenli remesinden ayr dnlemez. Bu adan, [sayfa 20] nfus,
nfusun oalmas, hzla art, younluu, toplumu madd yaamnn
doal bir koulunu oluturur ve toplumu ilerlemesi zerinde kesin
bir etki yapar. rnein, nfus younluu az olan blgelerde, ekono-
mik ilikiler kurulmasndaki glkler bakmndan toplumsal ilerle-
me duraksar, ayn ekilde, i deneyiminin ve alkanlklarnn
yaylmamas yznden bu blgelerde retimin gelimesi yavalar.
Ensonu, yalnzca zayf bir nfus younluu, doaya kar savam
verecek insan az olduu iin, toplum ilerlemesini dizginleyebilir.
ou kez, kol gcnn azl sonucudur ki, bir sulama sistemi
kurulamam ya da akarsularn gc, madd mallarn retiminde
kullanlamamtr. Ama bu son sylediklerimizden, hibir zaman,
nfus younluunun, toplumsal ilerlemenin belirleyici etkeni olduu
sonucu kmaz. Nfus younluu nispeten daha az olan baz lke-
ler, ekonomik ve toplumsal gelimelerde, nfus younluu daha

lkel, Kleci 21
ve Feodal Toplum
 fazla olan lkeleri gemilerdir. rnein, SSCBnde, nfus youn-
luu, baz Bat Avrupa lkelerinden ok daha azdr. Nfus youn-
luu ve nfus hareketlerindeki hzlan eleri, toplumun evrim
dnemlerinin deiikliklerine gre deien etkenlerdir. nsan to-
plumunun afanda, ilkel toplulukta; insann doa gleri karsnda
gsz olduu ve retimin, genellikle abalarn basit elbirliine da-
yand, i deneyimi ve alkanlklarnn henz nemsiz olduu ve
bu deneyim ve alkanlklarn artp eksilmelerinin, retimin hzlan-
masnda byk bir rol oynad zamanlarda, nfus younluu, nis-
peten daha nemli bir etkendi. Ama sonraki dnemlerde, toplumsal
ilerleme bakmndan, deerini yava yava yitirdi. Nfus younluu,
ancak u ya da bu madd retim temposu iin elverili koullar
hazrlayabilir. Buna karlk, toplumsal ilerlemedeki ve madd mal-
lar retimindeki hzlan, nfus durumunu nemli bir ekilde etki-
ler. [sayfa 21]

Toplumsal Yaamn Temeli Olarak

Madd Mallarn retimi

Toplumun yaam dzeyi ve evrimi, madd mallarn retimi-

yle belirlenir. Bu retim, hibir zaman duraklayc deildir; durma-
dan geniler, geliir ve yetkinleir. nsanlarn, yaamlarn srdrmek
iin, durmakszn her zaman artan bir miktarda, madd mallar ret-
meleri gerekir. retimin ilerlemesi, zorlaycdr, toplumsal yaamn
bir yasasdr; bu ilerleme nesnel bir etmendir ve insanlarn isteine
ya da iradesine bal deildir. Onun kkeninde yatan ey, her ey
den nce, durmadan artan gereksinmeler ve insanln nfusunun
srekli artdr. nsanlk bir kez hayvanlar leminden kurtulduktan
sonra, nitelik ve nicelik bakmndan kendi gelime seyrini izler, bu
durum da, karlkl olarak, madd mallarn miktarnn daima art-
masn zorunlu klar.

2. MADD RETMN LERLEMES

Toplumun retici Gleri

Madd mallar retmek iin, emek nesnelerine, yani insann

deitirdii maddelere, sonra emek aralarna ya da, bir baka

22 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
deyile, i aletlerine sahip olmak gerekir.
alet ve nesneleri, retim aralarn olutururlar. Ama i alet
ve nesneleri kendiliklerinden, insanla, madd mallar salamazlar.
retimi etkin biimde oluturan eler, emek-gc, yani in-
sann sahip olduu alma yetisi, insann alma bilgi ve grgleri,
fizik ve manev gleridir ki, insan, bunlar sayesinde madd mallar
retebilir. retim aralarm yaratan ve kullanp ileten, emek-gc-
dr.
u halde, toplumun retici gleri, toplum tarafndan yara-
tlan retim aralar (en bata i aletleri) ile bu aletleri kullanan ve
bylece madd mallar reten insanlarn [sayfa 22] tmnden baka
bir ey deildir. alan ynlar, kesin ve en nemli retici gtr.
Onlar olmasayd, retim aralar, l bir ey olmaktan ileri gide-
mezdi.
alma boyunca, alet ve avadanlklar, durmadan yetkinle-
irler, ve bu yetkinleme, insann doaya olan bamlln azaltr
ve doa zerindeki gcn ve egemenliini glendirir. Alet ve
avadanlklarn durmadan gelimesi toplumsal evrimin bata gelen
etkenidir. aletlerinin dzeyi, insann doa glerine gem vuruu-
nun, doa glerini denetim altna alnn derecesini belirler.
Madd mallarn retiminin ilerleyii, retici glerdeki deiik-
likle, her eyden nce, avadanlklarn yetkinlemesi ile balar. ns-
anln eitli ekonomik alarn tanmlamak iin, u soruyu sormak
gerekir: madd mallar, nasl ve hangi avadanlklarla retilmekteydi?
u halde, insan toplumunun iktisad tarihinin geliimini iyi
anlamak iin, her eyden nce, belirleyici kesin etkeni, madd mal-
larn retim dzeyini, i aletlerinin evrim durumunu gznnde bu-
lundurmak gerekir.

retim likileri

Madd retimin oluturduu byk eylemler birliinin tm,

tek tek bireyler tarafndan harekete geirilemez. nsan, benzerleri-
nin yardm ve katlmas olmadan, yaamak iin, kendisine gerekli
olan eylerin hepsini, hibir zaman, tek bana retemezdi. Tek
bana doa glerine kafa tutamayacak, bu eit olmayan sava-
mda, eriyip gitmesi kanlmaz olacakt. nsanlar, ancak hep bir-
likte, ortaklk halinde, bir toplum halinde birleerek, nceki

lkel, Kleci 23
ve Feodal Toplum
 kuaklardan miras kalan deneyim ve teknik bilgilerden yararlana-
rak, madd mallar retebilirler. Demek ki, sonu olarak, alma,
ancak toplumsal olabilir.
Toplumun tarihsel ve iktisad evrimini iyi anlamak iin, reti-
ci glerin gelimesini incelemek yeterli deildir. Madd [sayfa 23] mal-
larn retimi srasnda ya da almalarnn rnlerini birbirleriyle
deitirmeleri srasnda, insanlarn, kendi aralarnda kurduklar ba-
lar ve ilikileri de iyi bilmek gerekir. retimde, toplumsal ilikiler,
madd retimin zorunlu bir esi olan ve retim ilikileri denilen
eyi olutururlar.
Emek rnlerinin toplumun yeleri arasnda letirilmesi si-
stemini belirleyen, bu retim ilikileridir. Bu letirme, retim ile
tketim arasndaki banty oluturur ve son tahlilde, retim arala-
r mlkiyetinin ayrdedici zelliine baldr. retim ilikileri, insan-
larn iradesine bal deildir, nk insanlar, kendi retici glerini
semekte zgr deildirler. Her kuaa, kendinden nceki
kuaklardan belirli bir retici gler dzeyi miras kalr ve bu kuak,
retici glerin evrimi bu son retim tarzm da eskitip yokedinceye
dein kendisine miras kalan ve belirli retici gler dzeyine uygun
den bir retim biiminin yasalarna boyuneer.
retici glerle buna uygun den retim ilikilerinin tm,
tarihsel bakmdan belirli bir retim tarz olutururlar, ki bu da, to-
plumsal yaamn madd temelini oluturur. Madd mallarn retim
tarz, toplumsal ilerlemenin belirleyici kesin etkenidir ve evriminin
her dneminde toplumu niteler. nsan yaamnn madd temeli,
retim tarz olduuna gre, toplum tarihi de, retim biimlerinin
gelimesi ve dzenli olarak birbirlerini izleyii tarihi olarak ele aln-
maldr. Byle ele alnnca, toplum yaamnn her dnemi, o retim
tarzna uygun den retim tarz yasalar incelenmeksizin
anlalamaz.

24 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 NC BLM
NSANIN BMLENMES
VE LKEL TOPLULUK REJMNN GELMES

1. TOPLUMUN OLUU SIRASINDA

RETC GLER

nsanln ileriye doru evrimi, retici glerin, en bata da i

aletlerinin yetkinlemesinin sonucu oldu.
Tarih-ncesi ok eski insanlara ait tal kemikler ve i ava-
danlklar, inde, Hintte, Seylanda, Birmanyada, Cezayirde, Ken-
yada, Ugandada, Tanganikada, Gney Afrikann baka
blgelerinde ve Avrupada bulunmutur.
SSCB topraklarnda, Ermenistanda, Krmda, Kafkas kyla-
rnda, Dinyester havzasnda ve Orta Asyada, ok eski insanslarn
kalntlar ve onlarn eylemlerinin izleri bulunmutur.

lkel nsanlar

lk insanlar, acl torunlarndan ok farkl idiler. Alnlar bask

ve geriye doru yatkt. Ka kemerleri, belirginlemiti ve gzler

lkel, Kleci 25
ve Feodal Toplum
 zerinde siper grevi gryordu. ene kemikleri ise, ne doru
ok fazla kntlyd. Srtlar kambur gibi kemerli olarak ve dizlerini
biraz bkerek yryorlard. Ama insanln bu en eski temsilcileri,
hayvanlar alemindeki atalarndan da olduka deiiktiler. Dikey bir
durular vard ve yzyllar boyunca bymekte olan beyinlerinin
hacmi, gittike, bugnk insan beyninin hacmine yaklayordu. l-
kel insanlar, doa gleri karsnda, hemen hemen tamamyla
gszdler ve onlarn yaay, hayvanlarnkinden pek az farklyd.
Ama onlarn kullandklar gereler yetkinletike ve retici gler
gelitike, doal afetler zerinde, ilk kk baarlarn kazanr du-
ruma geliyorlard.

Aletlerinin Gelimesi

sadan aayukar 700.000 yl nce, insan, ilk i avadanlkla-

rn yapmak zere talar ilemeye balad. Daha sonra, ilkel insan,
akl talarn blmeyi ve krmay rendi ve bylece keskin kenarl
kaba avadanlklar elde etti. Odundan aletler de yapyordu: ucu
sivriltilmi sopalar, beller vb.. Zamanla, insan, avadanlklarn, kendi
gereksinmelerine gittike daha iyi uyarlyordu. Tarih-ncesi insan-
lar, sonunda, talarn her iki yann yontmay rendiler, bylece
yontmak, bimek, kesmek, vurmak ve giderek topra kazmak iin
kullandklar eitli iler gren byk avadanlklar elde ettiler. Bu
avadanlklar, gelimeleri ile pitekantropusa yaklamakta olan in-
sanslar tarafndan yaplmakta idi ve daha o zaman, byk lde
uygulanyordu.
Madd mallarn ve insanlarn tm yaam evriminin bundan
sonraki aamas, 500.000 il 300.000 yl nce, her yan yontulmu,
oval biimde, keskin ve sivri, szgelimi vurmak, malzemeyi kes-
mek ya da topra kazmak iin vb. zel olarak uyarlanm avadanl-
klar ortaya kt zaman balad. nsan, yaamn srdrmek iin,
gerekletirmek zorunda [sayfa 26] olduu eitli ilemlere uygun alet-
ler yapyordu. Btn bu eitli ileri grecek kazalar; sistreler, sivri
ular gibi aletler dizisini elde etmek iin, talar ok byk bir usta-
lkla yontmasn bilmek gerekiyordu. Bu da gsteriyor ki, retim
srasnda, insann dzgn hareketler yapabilme yetenei, nemli
bir ekilde gelimiti.
Yeni i aletlerinin ortaya k, insanln btn yaamn

26 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
deitirdi. Bu aletler sayesinde avc ok daha byk bir baar elde
etmek olanana sahipti ve koca yabanl hayvanlar, filleri, gerge-
danlar, hrgl yaban kzlerini, rengeyiklerini ve atlar vurabili-
yordu. nsan, ayn toprak alanndan artk ok daha byk bir rn
elde edebiliyordu; bu ise, onun, ayn yerde daha uzun zaman kal-
masna olanak salyordu. Av iin en uygun olan yerlerin (hayvanla-
rn suya indikleri yerler, orman kenarlar, hayvanlarn otlad yerler)
yaknnda, insanlar, geici olarak konaklar kuruyorlar, bu konak
yerlerine yakn maaralarda ya da saak halindeki kayalarn altnda
barnyorlard.

Atein Kullanlmas

Bu ada insan, artk hem snmak, hem yrtc hayvanlardan

korunmak, hem bitkisel ve hayvansal besinlerini piirmek, hem de
yeni avadanlklarn yapmak iin atei kullanmasn biliyordu. Ateten,
zellikle talar ilemek ve alevde ucu sertletirilen kazklar yap-
mak iin yararlanyordu.
Daha sert iklimlerde, insanln, ilerleyiini srdrebil inesi
iin, yapay olarak ate elde etmenin yeni yntemlerini bulmak,
gelitirmek gerekiyordu. nsan, pratik almalar srasnda, birbiri-
ne arplan talarn kvlcmlar satna ve birbirine srtlen aalarn
sndna dikkat etti.
nsan, ate elde etmek iin, bu fiziksel olaylardan yararlana-
rak, doann kr gleri zerinde ilk zaferini kazand; yaam sava-
mnda, daha nce kendisi iin afet olan [sayfa 27] doal glerden
yararlanmaya alt.
Piirilmi ya da atete kzartlm besinler, daha besleyiciydi
ve daha kolay sindiriliyordu; bu, ayn zamanda, ilkel insanln be-
sin kaynaklarn zenginletirmesine olanak salyordu. Emek ile bir-
likte bu olgu, insann biyolojik evrimini hzlandrmaya yardm edi-
yordu.

Buzul Devrinde Aletlerinin Gelimesi

Yzbin yl nce, insanlarn yaamnda, yeni bir dnem ald.

Kuzey yarkresinde, iklim, birdenbire soudu. Buzullar, lman bl-
gelere doru kaymaya balad ve Avrupann byk bir blm

lkel, Kleci 27
ve Feodal Toplum
 tmyle buzullarla kapland. Bu dnemde, scak lkelerde, bitmez
tkenmez yamurlar balad. Bugnk Sahrann bulunduu topra-
klar, gller, rmaklar, yksek otlarla kaplyd ya da bunlarn yerini
sk tropikal ormanlar alyordu. Scak iklimlerin bitkileri ve hayvanla-
r, ya lyor ya da tropiklere doru g ediyordu. Baz trler kaybo-
luyor, yeni hayvan trleri, mamutlar, rengeyikleri, beyaz tilkiler ve
benzerleri grnmeye balyordu. Ama, alma yetisi sayesinde,
insanlk, snp gitmedi, hatta gelimesini srdrd. Bu dnem ins-
anlarnn (nanderthaliens) kalntlar, Avrupada (Almanya, span-
ya, Belika, Yugoslavya, Fransa, talya), Asyada (Pakistan, Irak, Java
vb.). Gney Afrikada bulunmutur. Sovyet topraklarnda ise, Krmda
ve Orta Asyada kefedilmilerdir.
Toplumsal ilerleme, retici glerin srekli ykseliinden ge-
liyordu. Avadanlklar, gittike daha iyi farkllayor ve zelleiyordu.
Aletler, genel olarak tatand, ama retim teknii byk ilerleme
gsteriyordu. Kesici kenarlar daha keskinletirmek iin son bir zel
ilemden geiriliyordu. Kamalarn, ta ok ularnn, derilerin
ilenmesinde kullanlan kazalarn vb. ortaya kt grlyor. Ve
i aletlerinin yetkinlemesi ile retim deneyim ve yntemi de ilerli-
yordu. [sayfa 28]
Avadanlklarn ilerlemesi, insanlarn balca faaliyeti haline
gelen avlanmann yaygnlamasna yardm etti. Srek avlar dzen-
lenerek, hayvanlar bataklklara srlerek ve buna benzer ekillerde,
byk topluluklar halinde ortaklaa avlanmaya baland. nsanlar,
sk sk, av bol olan yerlerde uzun molalar veriyorlard. Bu molalar-
da, maaralar, inler gibi doann sunduu snaklarla yetinilmiyor,
kt havalardan korunmak iin duvarlar ve saaklar yaplmaya
balanyordu.

2. ACIL NSANIN BMLENMES

Kro-Manyon (Cro-Magnon) Adam

Toplumun retici glerinin ilerlemesi ve insan trnn evri-

mi, M 14. yzyl ile 9. yzyl arasnda, genel olarak kro-manyon
soyu denen bir insan soyu ortaya kard. Kro-manyon adamlar,
bugnk insandan hemen hemen farkszd.
Bu soy, kendisini ortaklaa almaya adayan pek ok insan

28 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
kuann uzun evrimi sonucunda olutu. Yava yava ortaklaa re-
time, dnceye ve telffuz edilen dile iyice uyarlanm bir organiz-
ma billurlat. Artk insanln evrimi, yalnzca insan toplumuna zg
yasalar izlemeye balad.
Kro-manyon adamlar, Bat Avrupann ve Dou Avrupann
(zellikleri Rusya ovasnn), Gney Avrupann, Kuzey Afrikann, n
Asyann ve Orta Asyann, Kafkasya, Hindistan, Ekvatoral ve Gney
Afrikann, Dou, Kuzey-Dou ve Gney-Dou Asyann, Sibiryann,
Kuzey inin sakinleri idiler. Neandertalien adamlarnnki ile
karlatrlacak olursa, kro-manyon adamlarnn i aletleri, daha
yetkinlemiti. Onlarn zanaat, eitli iler iin zel olarak yaplm
kemikten ve tatan geni bir avadanlklar dizisini kapsyordu: odunu,
kemii, boynuzu, en gerekli avadanlklar [sayfa 29] biimine sokmak
zere olduka kolaylkla yontmaya olanak salayan her eit ma-
lalar ve lamlar. Bu dneme doru, ayn ekilde, kemik ulu kar-
glar, zpknlar ve gene karglarn ve mzraklarn hareket hzn
artrmaya yarayan ilk frlatma aygtlar grnmeye balad.
retici glerin dzeyi, insanlara, imdi daha uzun sre yer
deitirmemek olanan salyordu; onun iin, geni klan evlerin-
den oluan sabit kyler (aglomeralar) kurmaya baladlar.

nsan Soyunun Biimlenmesi

acl tipin olutuu ada, rklar, yani birbirlerinden derinin

rengi, burnun ve dudaklarn biimi, kllanma sistemi gibi d zel-
liklerle ayrlan geni insan gruplar da ortaya kt. Farkl coraf
ortamlarn ve insan topluluklarnn birbirlerinden yaltlm olmala-
rnn etkisi altnda ortaya kan bu nitelikler, ancak bugnn acl
somatik tipi temel izgileriyle billurlat zaman aklanabilmilerdir.
Bu nitelikler, hibir ekilde, bireylerin i yapsnda, hele onlarn zih-
insel yetilerinde, toplumsal kurulularnda ve kltr dzeylerinde
yansmyordu,
Irklarn kkeninde, btn insanlarn ayn ortak atadan gel-
medikleri olgusunun bulunduunu ve buradan hareket ederek, on-
larn, soyluluk, deer ve hak bakmndan eit olmadn, yani aa
rklar ve stn rklar bulunduunu ne sren burjuva yazarlarn rk
teorilerinin hibir bilimsel ve tarihsel dayana yoktur. Bu teoriler,
yalnzca smrgeci fetihleri ve smry hakl gstermek, Asya,

lkel, Kleci 29
ve Feodal Toplum
 Afrika ve Latin Amerika halklarnn ulusal kurtulular uruna ve
smrgecilerin nfuzuna kar savamna engel olmak amacyla
uydurulmu ve yaylmtr.

nsanln Coraf Yayl

retici glerin gelimesi, insanln oalmasna yardm [sayfa

30]ediyordu. Bunun sonucu olarak, avlanmaya, balkla, bitkilerin
toplanmasna uygun olan lkelerde nfus, ar derecede younlat.
Ama, uzun zaman ayn yerde kalan insanlar, artk kendilerini ve
ailelerim beslemeyi baaramyorlard. Bu yzden yeni topraklar ara-
mak ve oralarda yerlemek zorunda kalyorlard. Baka bir deyile,
insan gruplarnn, baka yerde topluluklar kurmak zere kendi eski
topraklarn terkettikleri her zaman grlmekteydi. te yandan bu
olgu, yeni topraklarn deerlendirilmesine yardm ediyordu. G
etmi olanlarn ilgileri, artk ilk gruplarn ilgileri ile ayn olmad
iin, eitli yaam tarzlar ve diller biimleniyordu: Gler, insan
gruplamalar arasndaki deneyim ve teknik alveriini hzlandryor,
bu bakmdan, retici glerin ilerlemesi zerinde uygun bir etki
yapyordu.
Kro-manyon adamlar, hemen hemen btn Avrupa, Asya
ve Afrikaya yaylmlard. Daha sonra (12.000 ya da 15.000 yl nce),
o zamanlar imdikinden ok daha dar, ve yln byk bir ksmnda
buzullarla kapl olan Bering Boaz yolu ile Asyadan Amerika ktas-
na gemeye baladlar. Gene ayn tarihlerde, insanlar, Sonde Ada-
lar ve Malezya Takmadalar yoluyla Gney-Dou Asyadan gelerek
Avustralyaya yerlemeye baladlar.
Bylece, insan topluluklarnn en nemli kesimiyle ilikileri
kesik olan Amerika Hintlileri ve Avustralyallar, ok zel koullar
iinde kaldlar; artk insanln geri kalan ksmnn ortak deneyimin-
den yararlanamyorlard. Ama bu yaltlm durum ve evrenin e-
tin doa koullarna karn, Amerika ve Avustralya sakinlerinin evrimi
de aayukar, baka yerlerdekiler ile ayn yolu izledi.

3. LKEL TOPLULUK REJMNN OLUUMU DNEMNDE

RETM LKLER

lk nsan Srs

30 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 Neandertal-ncesi dnemde, insanlar, gebe kalabal [say-
ya da srler halinde, birarada bulunuyorlard. retici glerin
fa 31]
ok dk olan gelime dzeyi yznden, byle bir yaam tarzn
kabul etmek zorundaydlar. O zaman insan, geimini, pek ilkel
olan silahlar ile, ancak kalabalk topluluklar oluturduu srece
salayabilirdi. Bitkileri toplarken bile, insanlar, yabanl hayvanlarn
saldrlarna kar koyabilmek iin, toplu halde bulunmak zorunday-
dlar. nsanlar, etkin avlanmaya getikleri zaman, kadn-erkek btn
yeler, abalarn birletirdikleri takdirde, baar elde ediyor ve geim
aralarn salyorlard. alma, ortak yaam tarznn gelimesi ze-
rinde, durmadan artan bir etki oluturuyordu. Btn retim faali-
yetleri, insanlarn nispeten kalabalk gruplar halinde toplanmasn
gerektiriyordu. Ancak ortak yaam, retimin ilerlemesinin temeli
olan birikmi i deneyim ve alkanlklarnn korunmasn ve sonra
gelecek kuaklara aktarlmasn olanakl klyordu.

Doal blm

retici glerin ve her eyden nce yeni silahlarn (mzrak,

karg, vb.) gelimesi, zaten topluluun yeleri arasnda bir grev
blmn dourmutu. Artk aralarndan bir blm, herkesin ge-
reksinmesi olan u ya da bu zahireyi salayabilirdi ve tekiler, baka
ilerle uraabilirlerdi. Cinsiyetler arasndaki iblm de byle oldu.
Daha gl ve dayankl olan, analk ve gelecek kuaklarn bakm
gibi grevleri bulunmayan erkekler, kendilerini, tmyle ava ver-
meye, bylece et ve deri gereksinmesini karlamaya baladlar;
oysa kadnlar, yallar ve ocuklar, dorudan doruya doadan sa-
lanan besinlerin (yenen kkler, meyveler, yaban zmleri,
yumuakalar vb.) toplanmas, balk avlama, aile ocann bakm
(atein sndrlmemesi, evlerde dzenin salanmas) iine ayrl-
dlar. Uzun yaam deneyimi olan yallar, i avadanlklarnn yapm
ile de urayorlard. Onlar, bir bakma, kuaklarn deneyimlerinin,
[sayfa 32] ortaklaa alma alkanlklarnn tayclar idiler. retimde
en bilgili olduklar iin, bu ilkel insan topluluklarnn teki yeleri
yannda, belli bir saygnlk salyordu, ve avlanmada ve ortak olarak
yaplan teki ilerde de ef rol oynuyorlard. Topluluun btn
ilerinde, yava yava karar verecek duruma geldiler. Cinsiyet ve
ya ilkelerine gre, ilk doal iblm byle oldu.

lkel, Kleci 31
ve Feodal Toplum
 Bylece, toplumun retici glerinin evriminde byk bir
atlm gereklemi oldu.
Erkeklerin avda, kadnlarn besin toplama ve evin bakmn-
da uzmanlamas, emek retkenliini artrd; nk bu uzmanlama,
deneyimin birikimine, retim aralarnn zellemesine yardm edi-
yordu. retimde abalarn basit birlii, en ilkel biimde elbirlii,
bireyin tek bana ulaamayaca sonular salyordu. imdi artk,
abalarn basit elbirlii, yerini, yava yava topluluun yelerinin
eitli faaliyetlerde uzmanlamasna dayanan bir eit daha gelimi
bir ortaklamaya brakyordu. Baka bir deyile, almada elbirlii
domutu.

Gentilice rgtlenmenin Douu

retici glerin evrimi, insanln toplumsal yapsnda

deiikliklere neden oldu. ilkel gebe kalabal, retimde daha
salam bir birlik ve ortaklk biimine, yani yeleri, ortak almayla,
cinsiyete dayanan doal iblmyle ve ortakln barndaki ortak
grevlerle birbirine kenetlenmi gense yerini brakyordu.
Evlilik kurumunda deiiklikler bagsterdi, akrabalk ilikileri,
gentesin billurlamasnda byk rol oynad. Say bakmndan, ilkel
topluluk, tarih-ncesi gebe kalabalndan daha zayft, nk ar-
tk retici glerin ilerlemesi, retim iin pek ok kiinin ayn za-
manda ve deimez bir ekilde birarada bulunmalarm zorunlu
klmyordu. Ama, baz iler (zellikle srek av), zaman zaman gen-
tesin geici [sayfa 33] olarak daha kalabalk topluluklar halinde ya da
kabileler (tribu, airet) halinde birlemesini gerektiriyordu.
Bu ekilde beliren kabile topluluu da, karlkl olarak dil
ortakln ve bir lde, yaay biimi ortakln belirliyordu. ilkel
gebe topluluunun ayrdedici zellii olan ve hayvanlar lemin-
den miras kalan dzensiz cinsel ilikilerin yerini, d-evlenme (exo-
gamie), yani ayn klan yeleri arasnda evlenmenin yasaklanmas
ald. te yandan d-evlenme, klanlar aras balar glendirdi, n-
k i-evlenme (endogamie), ancak kabilenin oluturduu topluluk
iinde evlenmeyi olanakl klabiliyordu.
Tamamyla nesnel olarak ve insanlarn bilincinden bamsz
olarak akrabalar arasnda evlenmenin yasaklanmas, gerekli bir hale
geldi. Grup halinde evlenme hl devam ediyordu, ama derece

32 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
derece, yalnz ana-baba ile ocuklar arasnda deil, kz ve erkek
kardeler arasnda da evlenmenin kaldrld grld.
Bylece, ortak alma, retici glerin ve retim likilerinin
ilerlemesi, insan toplumunu, giderek sr ya da gebe kalabalk
halindeki ilk dzenlerini brakarak, retimin gereklerine daha uy-
gun olan biime, aile dzenine gemeye zorladlar.

Klan Topluluunda retim likileri

Genste olduu gibi, ilkel gebe kalabalnda, retim

ilikileri, esas olarak, mevcut retici gler dzeyine uygun
dyordu. ok kabataslak olan aletler ve retici glerin pek az
geliebilmi olmas, topluluun btn yelerinin, madd mallarn
retimine katlmalarn gerektiriyordu.
retim ilikileri, karlkl yararlanma iin hep birlikte alan
gensler arasnda mevcut olan retim ilikileriydi. Toplumun btn
yeleri, madd mallarn retimine katlyordu [sayfa 34] ve her ye,
kendi yeteneine gre hizmet gryordu.
Her topluluk grubu, kendi belirli topranda oturuyordu. Top-
rak ve topran zenginlikleri, balca emek aracn oluturuyordu ve
toprak, ortak olarak iletiliyordu, yani btn toplulua ait bulunuyor-
du.
Tarih-ncesi insanlarn tannan tek eylemleri (bitkileri topla-
ma ve avlanma), yalnzca bir tek toprak mlkiyeti biimine yer
veriyordu: ortaklaa mlkiyet. te yandan, retim aralarnn top-
lumsal mlkiyeti, retici glerin ok dk dzeyde oluunun,
toplumun btn abalarnn srekli olarak, toplumun varl iin
vazgeilmez olan madd mallarn retimi zerinde younlamasn
gerektirmesinden ileri geliyordu.
Tarih-ncesi insanlar, glerini, ortak duygularndan ve toplu
halde almalarndan alyorlard. retim aralarnn toplumsal ml-
kiyeti ite, ilkel topluluktaki retim ilikilerinin dayand temel
budur.
retici gler dzeyinin dkl, almann toplumsal ni-
telii, gene bunlar gibi retim aralarnn ortaklaa mlkiyeti, karlk
olarak, madd mallarn leilmesinde eitlii gerektiriyordu. Toplum
yelerinin ortaklaa almalar ile elde edilen btn rn, yeler
arasnda eit olarak leiliyordu. Bu dzene kar herhangi aykr bir

lkel, Kleci 33
ve Feodal Toplum
 davran, toplumun birok yelerinin lm demek olacakt; n-
k elde edilen rnler, ancak hayat gereksinmeleri karlamaya
yetiyordu. Topluluun yelerinin hepsi, retime eit bir unvanla ka-
tlyordu ve hepsi, gerek aletlerin, gerek emek rnlerinin ortaklaa
sahibi idiler. Bu durum, ilkel toplulukta, yeler arasnda, koullar ve
servet bakmndan herhangi bir eitsizlik olmayn ve toplumun
toplumsal gruplara blnmemi oluunu salyordu.
lkel topluluk, snfsz ve insann insan tarafndan smr-
snn bulunmad bir toplumdu. [sayfa 35]

lkel Komnizm le Komnist Toplum

Arasndaki Temel Ayrm

Bazan, ilkel topluluk, karlkl olarak, ilkel komnist toplum

ve bu toplumun barnda yrrlkte olan retim ilikileri ise, ilkel
komnizm olarak adlandrlr. Ama bu adlandrma, ilkel toplulua,
ancak insann insan tarafndan smrlmesini, snflara blnmeyi,
zel mlkiyeti ve bir eitsizlii tanmad lde uygun der. O
zaman, insanlar kadar retici glerin gelime dzeyinin de ok
ilkel oluu ve insann emek retkenliinin ok dk oluu, bu ilkel
komnizmi zorunlu klyordu. nsanlar, doa gleri karsnda
gszd ve hemen hemen yazglar, tmyle bu doa glerine
balyd. Elde edilen madd mallar, ancak (o da her zaman deil!)
toplumun yaamn srdrebilmesini ve yelerinin soyunu srdr-
mesini salamaya yetiyordu.
Bu bakmdan komnist toplum, bu ilkel toplulua taban taba-
na karttr. Komnizm, snflarn bulunmad, retim aralarnn
ortak mlkiyetine dayanan, snfsz ve herkesten yeteneine gre,
herkese gereksinmesi kadar ilkesinin gerekleecei bir toplum
dzenidir.

Anaerkillik

retici glerin gelimesi, cinsiyete gre iblmn

dourmutu. Yeni retim aletlerinin yapl ile artk topluluun
yaamn srdrmek iin yapt btn ortak giriimlere: avlanma-
ya, bitkilerin toplanmasna, en gerekli eyalarn yapmna, btn
yelerin katlmasn zorunlu klmyordu. imdi artk, klann bir bl-

34 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
m, belirli rnleri herkese yetecek lde salayabiliyor, toplum-
sal bakmdan yararl faaliyetleri gsterebilmeleri amacyla, teki bir
blm, serbest brakabiliyordu. Bylece, retici glerdeki ilerle-
me, bir lde retkenlii artrmt ki, toplum, daha imdiden,
kendisine gerekli olan madd mallarn salanmas [sayfa 36] iin
almalarn blebiliyordu. Kadnlar, giysiler, ev ilerinde kullanlan
avadanlklar yaparken, yenilebilir bitkileri devirir ve yetitirirken,
ekip-bier, yiyecekleri hazrlar ve benzeri ileri grrken, erkekler
yalnz avla urayorlard.
Kadnlarn ev ileriyle ilgili faaliyetleri bir dereceye dek g-
venlik ve dzenli bir geim kayna sunuyordu; oysa erkekler ta-
rafndan yrtlen avlanma ileri her zaman raslantya bal kalyor
ve dzenli bir beslenmeyi gven altna alamyordu. Bu, kadnn,
ekonomik yaamda daha etkin bir rol oynamasn ve klann y-
netimini zerine almasn dourdu.
Bu dzenin kurulmasnda nemli pay olan bir baka etken
de, kadnn barnakta ya da bunun yaknlarnda alyor olmasyd.
Bylece kadn, ortak barnan sahibesi grevini srekli olarak yeri-
ne getiriyordu.
Yrrlkte olan ve yalnz ocuun anasnn kesinlikle bilin-
mesine olanak salayan grup evlenmesi, anakadnn topluluk iin-
deki roln artryordu. Kadn, klann atas saylyordu; kadn, ortak
barnan efendisi, hepsi birbirine anadan akraba olan btn klan
yelerinin, evresinde dolandklar ekim merkezi idi. Her ey,
anakadnn toplumsal roln artrd ve onun saygnln ykseltti.
Anakadn, toplulukta, artk ynetici rol oynuyordu. Bunun iindir
ki, bu toplumsal rgtlenme biimi, anaerkil gens ve bunun karl
olan dzen de anaerkil dzen adn ald. [sayfa 37]

lkel, Kleci 35
ve Feodal Toplum
 DRDNC BLM
LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASI

1. LKEL TOPLULUUN AILIP GENLEMES AINDA

RETC GLER

Yeni Avadanlklarnn Bulunuu

M 14-13. binyllar, retici glerde bir ilerleme atlmnn

damgalarn tar. Tatan avadanlklar yetkinleti. nsanlar, saldr-
malar, baltalar, mzrak ular, nispeten hafif ve kullanl oklar yap-
mak zere ta delmeyi ve cilalamay rendiler. Avadanlk ve
aletlerin retiminde, eitli maddeleri, birbiriyle birlikte kullanma-
ya, zellikle aatan ve kemikten alet saplarna, akmak tandan
yaplma keskin ve dayankl ba ve azlar (lamlar) takmaya
balyorlar. Bu ekilde, tatan sava baltalar, baklar, kamalar,
sivriltilmi keskin ta ulu ve hafif aa sapl mzrak ve oklar gibi
eitli silahlara sahip oluyorlar. O an en byk buluu, ok ile yay
oldu. Tarih-ncesi insanlarn elinde [sayfa 38] ok ve yay, gl ve uzun

36 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
menzilli bir silah oluturuyordu. Artk insan, avn ya da dmann
onlardan uzak bir mesafede durarak vurabiliyor, eer ilk at hede-
fe ulamazsa, yalnzca ikinci bir ok atmak zahmetine katlanyordu.
Yayn bulunuu, insann, doa glerine kar savamn nemli bir
ekilde kolaylatrd. Toplumsal faaliyetlerde avn nemi, birdenbi-
re artt. Yayn ortaya k, insanlara, yaamak iin her eyi, yemek
iin et, giysi iin hayvan postu, deri, silah ve aletler iin hammadde
(boynuz ve kemik) salyordu.
Kemikten olta ineleri, zpknlar ve ilk kabataslak alar gibi
yeni bululardan yararlanlan balk avclnn nemi de ayn lde
artt.
Yeni aletlerin kullanlmas, emek retkenliini hissedilir l-
de artrd. Artk insan her seferinde, ilk azda tketimi iin kendisi-
ne gerekli olandan biraz daha fazlasn retmeye balyor. Avclk ya
da balklk ii uygun gittii zaman, ganimetinin bir ksmn, kt
gnleri dnerek bir kenara koyabiliyor. Toprak mlein ve aa
kpn bulunuu, besinlerin daha uzun zaman saklanmas ve piiril-
mesi olanan salyordu. Besinlerin piirilmesi, onlar, organizma
tarafndan daha kolay zmlenebilir hale getiriyor ve insanln be-
sin kaynaklarn nemli bir ekilde geniletiyordu.
Btn bunlarn yardmyla, insanlar, ayn barnakta, daha uzun
zaman kalabiliyorlard. Onun iin, aatan, geici olmayan konut-
lar, evler yapmaya baladlar. nsanlk, yava yava, yerleik yaama
gemek zere, gebe yaamn terkediyordu.

Bitki Yetitirilmesi

Emek retkenliinin artmas, insann, kendisini, daha uzun

zaman ve daha srekli aba isteyen uralara, yani (anma ve hayvan
yetitirmeye vermesini salad. Bu, ancak, [sayfa 39] emek retken-
liinin, insann evcilletirdii hayvanlarn ya da ektii bitkilerin by-
mesini beklerken, baka faaliyetlerinin rnleri sayesinde ve birikmi
yedekleriyle yaamn srdrebilmesini salayacak lde gelimesi
halinde olanakl olur.
Ama zamanla retimin gelimesi, coraf ortam deiiklikle-
rine uyarak eitli yollar izler.
En eski zamanlardan beri, zellikle bitkilerin bymesine el-
verili blgelerde yaayan baz kabileler, daha ok bitki toplamakla

lkel, Kleci 37
ve Feodal Toplum
 urayorlard. Sonra, yava yava, bitki toplamaktan bitki ekimine
getiler. En iyi bitkilerin tohumlarm seip ayrarak, ektikleri topra
kabartp yumuatarak ve baz durumlarda aprazlamaya bavurarak,
bitki trlerini gelitirmeyi baaryorlard. Bitki toplamaktan, ilkel de
olsa, bitki yetitirilmesine gei, ancak, topran ilenmesi iin zel
olarak uyarlanm aletler (ucu inceltilmi ve atete sertletirilmi
sopa ve apalar) ve ayn zamanda uzun yllarn bitki toplama de-
neyimi sayesinde olmutur.
Topran ilenmesi, kadnlar, teki bitki trlerinin saldrsna
baaryla karkoyan dary ekmeye baladklar zaman, kendini g-
sterdi. lk yetitirilen bitkiler arasnda arpa, avdar, has buday da
yer alyordu. nsanlar, kabartlp yumuatlm topraklar zerinde
bitkilerin daha iyi gelitiklerine dikkat ederek, topra zenle
ilemeye baladlar; nce ucu sivriltilmi basit sopalarla, sonra zel
bir aletle, uzun bir sap ile ucundaki keskin bir ta kopuntusundan
oluturulan apayla altlar. rn bimek iin, aa sapl, ak-
mak tandan, ok keskin azl oraklar kullanlyordu. Daha sonra,
(zellikle Mezopotamyada, randa, Orta Asyann gneyinde, So-
vyet topraklar zerinde Dinyester, Gney Bug ve Dinyeper havzasn-
da) bitki yetitirilmesi, kabilelerin ounluunun balca geim arac
haline geldi.
lkel topluluk dneminde, daha o zaman, insan, bugn [sayfa
40] bilinen tarm bitkilerinin hemen hemen hepsinden yararlanyor-
du. En eski zamanlardan beri bitki toplamakta olan Amerika Hintli-
leri, tarm ekonomisine getikten sonra, msr ve patates tarm gibi
ok byk nemi olan tarmlar yarattlar.
Bitki yetitirilmesine gei, insanlarn doaya olan baml-
ln azaltt; nk, emek retkenliinin daha yksek oluu, yiye-
cek yedekleri oluturulmasna olanak salyordu. Tarmm ortaya
k ile insann eylem alan olduka geniledi. nsan yeni alkan-
lklar kazanyor, deneyimini zenginletiriyor, doa yasalarn daha
iyi tanmay reniyor ve o zamana kadar bilinmeyen yeni aletler
buluyor.

Hayvan Yetitirme

Hemen hemen tarmn ilkel biimleri ile birlikte hayvan yeti-

tirme de gelimeye balad. Bu yeni faaliyet, kkenini, hayvanlar

38 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
evresi kapal bir yere doru srmekten ibaret olan bir srek av
ynteminin gelimesinden alr.
Bu ekilde yakalanan hayvanlar hemen ldrlmyor, ama
et iin hazr yedek olarak saklanyordu. Balangta, hayvanlar, an-
cak ksa bir sre saklanyordu; ama daha sonra, ala kapama sre-
si, hayvanlarn tutsaklk halinde de oalmaya balamalarna dein
uzatld.
Hayvan yetitirme, insanln evriminde byk bir rol oynad;
nk av iin pek elverili olmayan mevsimlerde de, et elde etme
olana salyordu. Asya, Afrika ve Avrupann ilk obanlar, hayvan-
larn yalnz et, st, post ve yn kaynandan ibaret gryorlard.
nsan tarafndan evcilletirilen ilk hayvan, kpek oldu. M 6. il 5.
binyllarnda, inekler, koyunlar, keiler ve domuzlar evcilletirilmiti.
Bu ada, Msrda, n-Asyada ve Orta-Asyada, Hindistanda, inde
ve Avrupada evcil hayvanlar yetitiriliyordu. Daha sonra, rengeyii
ve Amerikada lama evcilletirildi.
Derece derece tarma ve hayvan yetitiriciliine geen [sayfa
41] kabileler yannda, tek uralar avclk ve bitki devirme olan
baka kabileler de vard. Bunlar, yaamn zellikle ok etin olduu
en ksr lkelerde, yani Kuzey Amerikann byk ksmnda,
Hindistann gney blgelerinde, Afrikada, in-Hindinde vb.
yayordu. Btn bu elverisiz doal koullara karn, retici gler
ilerlemekten geri kalmad. Yaylar, oklar, Avustralyada at silah
olarak kullanlan boomerang denei gelitiriliyordu; av iin her
eit mekanik tuzaklar bulunuyor, hayvan postlarnn, boynuz ve
kemiklerin ilenmesinde gelitirilmi yntemler ortaya konuyordu.
nsanlar, birok yararl bitkileri tanmay renmilerdi ve bun-
lar, gerek besleyici nitelikleri, gerek tbb zellikleri iin topluyorlar-
d. Baz bitkilerin liflerinden iplik ve ip ryorlar, bunlardan da alar,
kaba kumalar, torbalar yapyorlard.
Avc kabileleri ve bitki toplayan kabileler, byk lde, dai-
ma doa glerinin oyunlar karsnda gsz kalyorlard. Ama
onlar da, kendi yeni aletlerinden, deneyimlerinden ve alma
alkanlklarndan yava yava yararlandklar gibi, komu kabilele-
rin deneyim, teknik ve bulularndan da yararlanarak, daha ilerlemi
ekonomi biimlerine geiyorlard.

lkel, Kleci 39
ve Feodal Toplum
 2. LKEL TOPLULUUN EN YKSEK AAMASINDA
RETM LKLER

Toplumda Ekonomik Balarn

ve retim Balarnn Glenmesi

retimdeki deiiklikler, insanlarn ortaklaa rgtlenmele-

rinde dnmler oluturdu. nsanlarn, derece derece yerleik
yaama geileri, yalnzca kan akrabalna dayanan geleneksel ba-
lar sklatrmakla kalmad, daha yeni balar da yaratt. retim ve
ekonomik ilikiler artt. [sayfa 42] Komu klanlar, kendilerini, yabanl
hayvanlardan daha iyi saknmak ve besin yedeklerini ve barnakla-
rn yabanclarn talanndan korumak iin, birbirleriyle birlemeye
balad. Klanlar arasnda gittike glenen bu balar, kabilelerin,
yani birok klan biraraya toplayan topluluklarn olumas sonucu-
nu dourdu.
Kabile balarnn salamlamas ile kabile mlkiyeli ortaya
kt. Bylece, kabilenin oturduu topraklar ve bu alann kapsad
zenginlikler, av alanlar, balklk blgeleri, btn kabilenin mal
saylyordu. Kabile topraklar, akarsular, ormanlar, da ya da tepe
zincirleri gibi, doal snrlarla birbirinden ayrlyordu.
Klanlarn ve kabilelerin toplamalar, yeni tekniklerin yayl-
masna byk lde katkda bulunuyordu. Kabile birliinin ortaya
k ile kabile dilleri ve kabile uygarlklar glenmeye balad.
Daha geni bir toplumsal rgtlenme biimi olmakla birlik-
te, kabile, kendi iindeki kan akrabalna dayanan gentes halinde
blnmeleri hl koruyordu. Her klan, kendi i sorunlarnda byk
bir bamszla sahipti: avlandklar alanlarn vb. mlkiyetini ko-
ruyordu. Bylece, daha geni bir birliin, yani kabilelerin douu,
ortak mlkiyeti geniletmekten baka bir ey yapmad.
Aletlerin ve retim aralarnn ortak mlkiyeti, retici gle-
rin mevcut gelime dzeyine uygun dyordu. lkel tarm ve
hayvanclk, bir baka mlkiyet biimi iin salam temeller
oluturulmas olanan henz salamyordu; nk, topran o an
ilkel retim aralar (aa kesmek iin ta balta, aatan apa, ucu
atete sertletirilmi kazma-sopa) ile ilenmesi ve itle evrili yerl-
erde hayvanclk, btn toplum yelerinin abalarnn birletirilmesini
gerektiriyordu. Buna karlk, ortak alma da, balca retim aralar

40 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
(ekilebilen topraklar, av alanlar, barnaklar, tekneler vb.) zerinde,
ortak mlkiyetin devamn zorunlu [sayfa 43] klyordu. Ev ekonomisi,
toplumsal zelliini, ayn ekilde koruyordu:
baz evlerde yzlerce kii olmak zere, daima, ortak barnakta
oturuluyordu.
Ama, insanlar arasndaki boy, g vb. gibi bireysel farkllklar
yznden, baz i avadanlklar zorunlu olarak, baz kiilerin kiisel
kullanmlar iin ayrld. Bununla birlikte, balca retim aralar,
daima topluluun ortak mlkiyeti olarak kalyordu.

Klan ve Kabilenin Ynetim Sistemi

Klann ya da kabilenin btn ileri, topluluun btn yeleri

tarafndan seilen efler ya da efler meclisleri tarafndan dzenle-
niyordu. Bu eflerin saygnl, yalnzca deneyim, avda beceriklilik,
sava cesaret, bilgi gibi bireysel niteliklerinden ileri geliyordu. G
ve yetkileri babadan kalma deildi, yalnzca yelerin oyuna daya-
nyordu. Her an grevlerinden alnabilirlerdi. Servet bakmndan,
kabilenin teki yeleri ile hi bir farklar yoktu.
u halde grlyor ki, ilkel topluluk dzeninde, devlet
ileyiini yakndan ya da uzaktan anmsatan kurumlar yoktu ve toplu-
luun ynetimi, klan demokrasisi ilkesine gre, yani topluluun (klan
ya da kabilenin) btn yelerinin kamu ilerinin yrtlmesine eit
olarak katlmas ilkesine gre gerekletirilmekteydi. Bu toplumsal
rgtlenme biimi, esas olarak, mevcut retim ilikilerine uygun
dyordu..

Sanatn Balamas

Dncenin ilerlemesi ile, beynin, insann gz nnde bu-

lunmasalar bile, nesnelerin ve grnglerin betimlemesini yapabil-
me yetisi yetkinleiyordu. nsanlarn kendilerini evreleyen dnyadan
edindikleri alglar, duyular, gerek imgeler biiminde anlatma yo-
lundaki ilk denemelerini, beynin bu yetisiyle aklamak gerekir.
Daha neanderthal andan beri insanlar, izgiler ve [sayfa 44]
oymalarla, iziklerle, ancak d izgileriyle, nesnelerin benzerlerini
yapmay denediler. Ama bu iin stesinden gelebilmek iin beyin-
leri henz pek az gelimiti, elleri de yeteri kadar becerikli deildi;

lkel, Kleci 41
ve Feodal Toplum
 bu, zellikle ellerinin altnda bulunan kabataslak aletlerle daha da
gt. Plastik yntemlerle kendilerini kuatan dnyadaki nesnele-
rin benzerlerini yaratabilmeleri iin, almann, insanlarn rgenler-
ini (zellikle yksek bir yetkinlik derecesine ulaan ellerin)
inceltmesini ve avadanlklarn ok iyilemesini beklemek gerekir.
Baz kaya ve talarn girintili kntl kenar izgileri, tarih-
ncesi sanatlara, hayvanlarn siluetlerini anmsatyordu ve bunlar
yontarak ve boyayarak, bu benzerlii daha da glendirmeye al-
yorlard. Daha sonra, insan siluetleri, hatta maara duvarlarna, ka-
yalarn yzeylerine, yaamlarndaki btn bu oluntuyu (pisode)
anlatan komposizyonlar izmeye balyorlar; bazan da bu ematik
desenleri maden renklerle canlandryorlard. Bu kompozisyonlar,
yabanl hayvanlar, av sahnelerini, ksaca insann yaamnda karla-
t ve belleinde kalan her eyi, ok gereki bir biimde betimli-
yorlard. Yaptlarn konusu gibi yapl biimleri de, toplumsal yaam
tarafndan koullandrlyordu, bir baka deyile, tablolar, doal ev-
renin, insan tarafndan ne lde kavranldn yanstyordu.
Demek ki, sanat, bylece, balangcndan beri, evredeki
sahnelerin ve nesnelerin zel bir biimde benzerinin yaplmasn-
dan baka bir ey olmad.
lkel topluluk dzeni tam alp gelime andayken, insan,
nesnelerin ve doa olaylarnn vb. d zelliklerini azok doru bir
biimde betimlemek yeteneine ulamt. Ama onun bilgilerinin
hepsi yzeyseldi; henz nesnelerin ve grnglerin derin anlamn,
birbirleriyle balantlarn, karlkl etkilerini anlayamyordu. [sayfa 45]

Dinsel Betimlrmelerin Douu

nsan, alrken, doay gznnde tutmak zorunda olduu-

nu gryordu ve bu gzlemleri, onu, kendini evreleyen dnyay
daha derin bir biimde aklamak iin ilk denemelere girimeye
gtryordu. Ama onun gc, onun deneyimi gibi, doa hakknda-
ki bilgileri de yetersizdi. lkel insan, doa olaylarnn birbirleriyle
balantlarn, ardarda gelilerini, kendi yaam zerindeki etkilerini
anlayamyordu. Kendi ilkel donatm ile kendini, doa afetleri
karsnda gsz hissediyordu. Sel basmalar, yanarda pskr-
meleri, orman yangnlar, kuraklklar, alklar ve benzeri afetlerin
patlak vermesi annda, bu gszlk, doann yasalar konusunda-

42 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
ki clz bilgisi, onu, kendi kavraynn dnda, gereksiz, imgesel
glerin doa olaylarn ynettiini dnmeye yneltiyordu. Bu
ekilde ortaya kan dinsel fikirler, bu gszlk duygusundan ileri
geliyordu ve beyinde, insanln yaamn dzenleyen tamamen ger-
ek olan grnglerin bozulmu, yanl ve imgesel bir yanssn
oluturuyordu.
Arkeolojik aratrmalarn kantlad gibi, dinsel betimleme-
ler ancak 50 ya da 40 bin yldan beri vardr. nsan, ok kez, kzgn
yrtc hayvanlarn kaba kuvvetine kar koyamad ve kendi yaam,
avdaki talihine bal olduu iin, yabanl hayvanlara doast nite-
likler, zellikler yaktrmaya koyuldu. Hayvanlarla kendisinin ortak
atalardan geldiini, hayvann, kendisine etini feda ederek, kendisini
yaattn dnyordu. Yaam ve lm aklayamayan tarih-
ncesi insan, hayvanlarn kemikleri sakland takdirde, baz by-
lerle onlara yeniden canllk verebileceini dnyordu.
Klann atalarn ve koruyucu ruhlarn baz hayvanlarda gr-
me olay, totemizm adn ald. Daha sonra insanlar, yalnzca hayv-
anlar deil, otlar, aalar da, totem, yani [sayfa 46] klanlarnn atalar
ve koruyucular olarak almaya baladlar. nsan, yaamn daha iyi
gven altna almak, kendini yabanl hayvanlardan korumak, avda
talihli ve mutlu olabilmek iin, kendi yaratt totemin yardmn
salamay, bsbtn zorunlu bir ey sayyordu. Dua ederek, yakara-
rak, sungularda bulunarak, totemi vglere boarak, gnln al-
maya alyordu. Yava yava, toteme bu smlar, av bys ya
da gzbacl denen ok kesin olarak belirlenmi bir ayin usulne
gre yaplmaya baland.
Dinin en yaygn biimlerinden biri animizmdi, yani madd
olmayan doast bir erk ve yetiye sahip glere (iyi ve kt ruhla-
ra, eytanlara, tanrlara vb.) inanmakt. Bu inan, kkenlerini, insa-
nn, madd olmayan bir varlk yaktrd, ama ayn zamanda da,
insanlara zg yetiler ve aklanamaz bir g ykleyerek, bir bak-
ma kendi kavray iine ektii doa olaylarnn gerek ayrdedici
zelliini kavrayamamasndan almaktadr. Bylece, gkgrlts,
frtna, orman, rmak, doast varlklar biiminde (naiade eme
ve sular tanrlar; sylvain orman ve tarlalar tanrlar) temsil edil-
mekteydiler. lmn ve yaamn ruhsal ilkesine inanmak da, ani-
mizmden gelmektedir.
Doast inan, her eit muskacl ve bycl ortaya

lkel, Kleci 43
ve Feodal Toplum
 kard ve yayd. Balangta, savalarn danslar, savalarn sava-
m igdlerini yapay olarak kkrtmak, harekete geirmekten
baka bir ama gtmyordu; ama zamanla, etkilerini artrmaya y-
neltilmi birok ayinle apraklatrlan bu danslara, byl bir deer
yklenildi. Balangta, sevilen varln ilgisini kendi zerine ek-
mekten baka bir ey olmayan ak konusundaki byler, zamanla
gizemli bir anlam kazandlar. Ensonu, tbb byclk de, etkinlik-
leri tartma gtrmeyen kan alma, tedavi edici menkular (halanm
bitki sular) kullanm vb. gibi uygulamalardan ileri gelmektedir.
Ama by, eer derinliinde, insann ruhlar yardmna [sayfa
47] arma gcne iman idiyse; fetiizm, bsbtn farkl bir din bi-
imiydi. Fetiizm, madd nesnelere, doast bir g yaktrmaktan
ibarettir. Demek oluyor ki, bu nesneler, insan zerinde bir etkiye
sahip saylyorlard, u halde onlara tapmak gerekiyordu. nsanlarn
nasl ve niin doup ldklerini anlayamayan Avustralyallar ve baka
halklar, yaamn gizeminin kk akl talar ya da tahta paralar
iinde gizlendiini ve bunlarn paralanmasnn, insann hemen l-
mesine neden olduunu kabul ediyorlard.
lm kendi kendilerine aklayamayan insanlar, lm
karsnda boinanlardan gelme bir dehet duyuyorlard; bu duygu,
yaarken topluluun sradan yelerinin kendilerinden korkmu ol-
duklar byk savalar, efler vb. gibi llerin kiilii zerine ak-
tarld. Ynn hayalgc, bu kiilerin bedenlerine, giderek imgelerine
bile doast bir g yklyorlard. Daha sonra llerin ruhlarnn
oturduklar bir teki dnya fikri ortaya kt. Doast glerin kay-
ralarn kazanmak istei, tanrlara sunulan kurbanlar, madd arma-
anlar deti ile ifade edildi.
Grlyor ki, ilk dinsel betimlemeler, insann doa karsnda
duyduu gszlk duygusundan dodu. Dinler, bu gszlk kom-
pleksini srdrmeye yardm ettiler; nk dinler, dnyann bilimsel
olarak tannmasn engelliyorlar, insan, doa grnglerinin gerek
inceleniinden uzaklatryorlar, bylece insann gelimesini engel-
liyorlard. [sayfa 48]

44 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 BENC BLM
LKEL TOPLULUUN PARALANIP DAILMASI

1. TUN VE DEMR DEVRNDE

RETC GLERN LERLEY

Madensel Avadanlklarn Bulunuu

Tatan yaplma avadanlklar srekli olarak yetkinlemekle

birlikte, emek retkenlii son derece dk olmakta devam edi-
yor. Toplumun retici glerinin ileriye doru gidiinde kkl bir
deiiklik, ancak M 5. il 6. binyllarnda, madensel aletler yapl-
maya baland zaman, kendini gsterdi. Madensel aletlerin kulla-
nlmas, toplumun retici glerinde genel bir ilerlemeye neden
oldu, emek retkenliini hzla ykseltti ve, sonu olarak da, retim
ilikilerinde ve insanln btn yaam tarznda deiiklikleri zorun-
lu kld.
nsanlar, avadanlklar iin hammaddeler ararken, ta balta
vurular ile biim verebildikleri bakr buldular. Bakrdan [sayfa 49]
baltalar, saldrmalar, ok ve mzrak balar yaptlar.
M 6. binyla doru, Asya, Afrika ve Avrupada, avadanlkla-
rn yapm iin yeni maddeler ve madenler kullanlmaya baland.
M 4. binylda, Afrika, n Asya ve Hindistanda, ilk maden

lkel, Kleci 45
ve Feodal Toplum
 eritme, dkme yntemleri uygulanmaya baland zaman, maden-
lerin kullanlmas daha da artt. nsan, alamlar (zellikle bakr ve
kalay alamn) rendi. Balangta, madenler, ok az ve dk
nitelikteydi, ayrca daha uzun bir zaman, insanlar, ta avadanlklar-
dan tamamyla vazgeemediler.
Bakr, tun, daha sonra demirden aletlerin yardmyla insan,
ta, tahtay, kemii ve boynuzu ileme sanatn yetkinletirdi; imdi
artk madensel apalar, oraklar, baka aletler ve kapkacak yapyor-
du. Ayn aa doru aatan byk evler yaplmaya da baland.
nsan, benzetmeye dayanan ilkel mekanizmalar, ellerinin
yerine koymay denedi. Bylelikle mleki tornas (kr) ve ilkel
dokuma tezgh icat edilmi oldu. Bu ilk mekanizmalar, yalnz re-
tilen maddelerin niteliklerini iyiletirmekle kalmad, insan emeinin
retkenliini de byk lde artrd.

Topran lenmesinde Gelime

Madenden aletlerin kullanmnn yaygnlamas, topran

ilenmesinde ok byk bir rol oynad. Bu, Msrda, Filistinde, ran
yaylasnda, Irakn da eteklerinde, Orta Asyann gneyinde, byk
lde uygulanmaktayd; daha sonra, Bat Asyaya, Hindistana,
ine, Kk Asyaya, Balkan Yarmadasna, Avrupann ormanlk
blgelerine ve orman stepleri blgelerine, Kafkasyaya ve Afrikaya
da yayld.
Kurak ve scak iklimlerde, topran ilenmesi, ancak yamur-
larn sk olduu blgelerde ve akarsularn seller gibi [sayfa 50] bol akt-
da eteklerinde olanaklyd. Buralarda, insanlar, suyu, tarlalarna
getirmek iin arklar kazmaya baladlar. Daha sonra, barajlar ve
bentler kurarak sularn dzeyinin ykseltilmesi ve ayrca bu sularn
zel su haznelerinde, byk kayalara yontulmu bir eit sarnlar
iinde saklanmas renildi. Topra sulama ynteminin ilerlemesi,
bir yandan tarmn yeni blgelere yaylmasna, ilenen toprak ala-
nnn artmasna yardm etti, te yandan da rn farkedilir bir ekilde
iyiletirdi. Artk, tarm, doann kararszlna gitike daha az bal
oluyor ve tarmn insanlara salad zahire miktar, durmadan art-
yordu.
Tarmda ilerleme, zellikle byk nehirlerin getii verimli
vadilerde abuk oldu; nehirlerin yllk kabarmalar, tarlalara, bitki

46 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
besinleri bakmndan zengin balk ve ls brakyordu. Ayn tarla,
arka arkaya birka mevsim ekilebiliyordu. iftilerin yapacaklar
ey, yalnzca, sulama kanallar amakt; nehirlerin kabarmas s-
rasnda biriken su, kurak mevsimde, bu kanallarla, tarlalara geliyor-
du. Daha az verimli lkelerde, insan, sk sk tarla deitirmek zorunda
kalyordu. Ormandan tarla ayor, aalardan kalan otuklar, kkleri
temizliyor ve sonunda topra ekime hazrlyordu. Bu blgelerde,
tarlalar, ancak verimliliklerini koruduklar birka yl boyunca kulla-
nlabiliyordu. Topran verimden dmesi, iftileri, baka toprakla-
ra gemeye zorluyordu. Terkedilen tarlalar, yllar boyunca yeniden
ormanla kaplanncaya dein, malaz (srlmemi, ot brm Tar-
la) halinde kalyordu. Bu tarm sistemine, yaklarak yanm orman-
da gezici tarm denir. Dnyann pek ok blgesine yaylm bir
sistemdi. Sulu tarm ya da yaklarak alm orman tarlasnda gezici
tarm, madenden aletleri gerektiriyordu. Balca alet, nce tatan,
sonra madenden yaplm apayd. Bu yzden, bu an tarmna,
ok kez, apal tarm denir. Uygun blgelerde, tarm, gitgide ok
gelimi bir dzeye ulat ve insanlarn balca ura oldu.[sayfa 51]

Hayvanclkta lerleme

Doal koullarn tarma uygun olmad yerlerde, hayvan

yetitiricilii gelime gsterdi.
M 5. il 4. binyllarna doru subtropikal blgenin birok
kabileleri, kpekten baka koyun, kei, domuz, eek, inek ve eitli
antilop trlerini de evcilletirmilerdi. Sr hayvanlarnn yetitiril-
mesi, avclktan daha ok rn veren, daha retken bir faaliyeti ve
bu durum, kendilerini avcla vermi olan step blgelerindeki ka-
bilelerin, gittike oban kabileler haline dnmelerinin nedeni oldu.
Baz yerlerde hayvanclk, tarmdan daha retkendi. Ve birok kabi-
le, kendilerini, yalnz hayvancla vererek, tarm terekettiler. Kr
kabileleri ya da oban kabileler, zellikle et, st, st rnleri, deri,
yn vb. eyler retiyorlard. Tarmclar ise, tersine, olduka nemli
miktarlarda her eit tahl, sebze ve meyve elde ediyorlard.
Balangta, hayvan yetitiricisi kabileler, gezgin deillerdi ve
otlak tmyle tkenene dein ayn yerde oturuyorlard. Buzullarn
gerilemesi sonunda, gittike sklaan kuraklklar, zellikle Orta
Asyadaki otlaklar yoksullatryordu. Kuzey Afrika ve Orta Asya boz-

lkel, Kleci 47
ve Feodal Toplum
 krlarn terkederek daha iyi alanlar aramak zere yola kan oban
kabilelerin glerinin kkeninde, bu olay vard. Bazan oban ka-
bileler, byk nehirler havzasna yerleiyor, ya tarma geerek ya
da tarmla hayvancl birletirerek yerli halk ile kanyorlard. Baka
yerlerde bunun tersi bir srece raslanyordu: tarmclar, hayvan
yetitiricisi haline geiyordu. Bu durum, oban klan ve kabileleri ile
tarm klan ve kabileleri arasnda ilikiler kurulmasnda byk bir rol
oynad, ama hayvan yetitirici kabilelerin, klan topluluu ynndan
ayrlmas genel olarak durmad.
Tarmn ve hayvancln gelimesi, insanlk tarihinde byk
bir ilerlemeydi. Zorlu bir aba srdrerek insanlar, [sayfa 52] yeni bitki
trlerini ayrp seme ve kendilerine yeni hayvanlarn hizmetlerini
salama durumuna geldiler. imdi artk madd mallar ok miktar-
da elde ediyorlard. lkel topluluklarn emek retkenlii, ayn za-
manda, toplumun ileriye doru genel gidiini belirleyerek, hzl bir
tempoya ulayordu.

2. RETM LKLERNDE DEKLK

lk Toplumsal blm

nsanln tarmda ve hayvanclkta uzmanlamas, ilk toplum-

sal iblmn balatt. Uzun bir pratik sonunda, oban kabileler,
uzmanlamann ilerlemesi iin zorunlu olan teknikleri, zamanla,
olduka gelitirdiler. Ayn zamanda retkenlik artt ve hayvan
yetitiricileri ok daha fazla rn elde etmeye baladlar. Tarmclar
da kendi bakmlarndan topran ilenmesini gelitirmiler ve r-
n iyiletirmilerdi. Uzmanlama, retkenlii olduka ykselten alet-
lerin ve retim aralarnn evrimine yardm ediyordu.
obanlar ile tarmclar arasndaki ilikiler, ayrca, retici gle-
rin ilerlemesinde byk rol oynad. oban kabilelerin coraf yayl-
m yle oldu ki, antika uygarlnn btn blgelerinde oban
kabileleri, tarmclarn yaknlarnda yayorlard, bu durum da, bulu-
larn ve i deneyiminin dei-tokuuna katkda bulunuyordu. Bu
ilikilerin, en bata, kei, inek, eek gibi hayvanlarn, tarmda ekim
hayvan olarak kullanlmas sonucunu verdi. Kas gc insannkin-
den stn olan ekim hayvanlarndan yararlanlmas, zellikle M
3. binyllarnda Mezopotamyada, ve ran aylasnda ortaya kan aa

48 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
karasaban gibi yeni aletlerin bulunuuna ve yaylmasna olanak sala-
d. eki hayvanlarnn ve yeni avadanlklarn kullanlmas, topran
retkenliini daha da artrd.
Demek ki, bylece, toplumun retici glerinin yetkinleme-
sinin [sayfa 53] ortaya kard ilk toplumsal iblm, retimin ve
emein retkenliinin genel ilerleyiine yardmc oldu.

kinci Toplumsal blm

Daha sonra, retici glerdeki gelime, zellikle madenden

aletlerin yapm iin eitli madenlerin, ok geni bir biimde kulla-
nlmas sonucunu dourdu. M 14. yzylda ortaya kan demir
aletler, tarmda, kayda deer hzl bir ilerleme salad. Demirden
balta ve krekler, baltalk ormanlarn almasn ve topran otlaklar
ve ekim tarlalar olarak hazrlanmasn ok kolaylatrd, ve bylece
ilenen alanlar ok geniledi. Eskiden tarmda balca alet olan apa,
giderek yerini demirli sabana brakmaya balad.
Topran daha iyi ilenmesi olanan salayan avadanlklar
ve eki hayvanlarnn nemli bir lde yaylmas, ifti emeinin
retkenliini hissedilir bir biimde artrd.
Demirden ve baka madenlerden yeni avadanlklar kullanl-
mas, alet yapmnda yararlanlan aa, ta, kemik ve baka ma-
denlerin ilenmesinde ileriye doru bir atlm yaratt. te yandan,
madenden avadanlklar, eski avadanlklarn gelimesine yardm etti,
bu da, alma alkanlklarnn ve teknik yntemlerin duraksama-
dan gelimesini salad.
Dkmclk ve maden ilenmesi, mlekilik ve baka yeni
sanayiler, zel donatmlar gerektiriyordu. Demirci ocana, m-
leki tornasna vb. gereksinme duyuluyordu.
Nispeten yksek retken, karmak aygtlarn bulunuu, bu-
nun gibi madenlerin, en bata demirin retimi, bu sanayileri ren-
mi olan kiileri zel bir duruma getirdi. retici glerin ilerlemesi,
insanlarn, retimin u ya da bu kolunda uzmanlamasn gerektiri-
yordu.
Bylece, topluluun barnda, zanaatlar tabakas belirdi.
Aslnda, zanaatlarn almas, bireysel tketim mallarnn reti-
mine deil, btn topluluk iin gerekli i avadanlklarnn [sayfa 54] ve
baka eyalarn retimine ayrlmt. Meslek ilk zanaatsal faaliyet-

lkel, Kleci 49
ve Feodal Toplum
 ler, madenlerin eritilmesi, madensel eyann yapm, mlekilik
ve dokumaclk oldu.
Emein retkenliinin ykselmesi, bylece, ikinci toplumsal
iblmne gtrd.
retici glerin gelimesi, dolaysz tketim mallarnn reti-
mine, dorudan doruya katlmasa da, gene de toplum bakmn-
dan daha az gerekli olmayan bir ii grenler de dahil olmak zere,
topluluun btn yelerinin gereksinmelerini karlayabilmek ola-
nan salad zaman, ancak o zaman, bu olay, yani ikinci toplum-
sal iblm gerekleebildi.

Deiimin Ortaya k

lk toplumsal iblm, kabilelerin iki geni grup halinde,

hayvan yetitiricileri ve iftiler olarak blnmesi ile sonuland.
te yandan da, topluluklar arasndaki balan glendirme gerek-
sinmesi kendini duyurdu. oban kabileler, imdi, fazla miktarda
hayvan, deri, yn, et ve benzeri hayvansal rnleri ellerinde bulun-
duruyorlar, ama tahl, sebze ve benzeri tarmsal rnlere sahip bu-
lunmuyorlard. Tarmc topluluklarda ise bunun tersi ortaya kyordu.
rnlerini birbirleriyle deimek kabileler iin zorunlu oldu.
lk iblmnden nce deimeler daha ok raslansald.
rnlerin tm, topluluun i tketimine ayrlmt. Yalnz raslant
sonucu fazla olan rnler, deiime sunuluyordu. Bu rnler,
ortaklaa elde edildiklerine ve onun iin topluluun tmne ait
olduklarna gre, deiimler de zel kiiler arasnda deil, toplulu-
klar arasnda gerekletiriliyordu. Deiimle elde edilen rnler de
btn toplumun mal oluyor, ayn ekilde, ortaklaa elde edilen
rnler gibi btn topluluk yeleri arasnda eit paylarla letiriliyor-
du.
kinci toplumsal iblm, deiimleri hzlandrd, nk
meslekten zanaatlar, rnlerinin byk bir ksmn, [sayfa 55] toplu-
luun i tketimine deil, deiime ayryorlard. retim gelitike,
deiimler de ilerliyordu. Sr hayvanlar, daha sonra madenler,
madensel avadanlklar, ssler, vb., ilk deiim nesneleri oldular. Bu
deiimlerle, nesneler, bir topluluktan tekine geiyor ve bylece
geni alanlar zerinde yaylyordu. nceleri dorudan trampa vard,
yani bir mal bir baka mal ile deiiliyordu. Ama, ilikiler ve dei-

50 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
imler daha dzenli olduu lde, metalarn deiimi, yani alm-
satm ortaya kt. Bylece, genel edeer bir karlk kurulmaya,
yani btn nesneler, seilen bir meta ile deiilmeye baland. Bu
meta, blgelere gre deiiyordu: baz blgelerde koyun, baz bl-
gelerde tuz, baz blgelerde krk. Daha sonra, deiim iin genel
edeer olarak tek bir meta kabul edildi: para ortaya kt. eitli
madenler, az bulunur hayvan kabuklar vb., para iini grdler.
Deiim, retici glerin ilerlemesiyle birlikte, giderek daha
dzenli hale geliyordu; retime sk skya balyd ve retimin gl
bir biimde ilerlemesini etkiliyordu.

Ataerkillik

lk toplumsal iblm, yalnzca retici glerin ilerlemesi-

nin yeni bir dnemi olmad; ayn zamanda ilkel topluluun toplum-
sal yaps zerinde de nemli etkileri oldu. oban kabileler, bu
anlamda, ilk rnekleri verdiler.
Avclk, hayvanclk, gene eskisi gibi, erkeklere zg bir urat.
oban kabilelerin ekonomisinde erkeklerin rol artm ve erkekle-
rin almas, yava yava, topluluk iin madd mallarn en bata
gelen kayna olmutu. Bu olgu, anaerkilliin yerini, ataerkilliin
almasna yolat. Tarmla uraan kabilelerde, bu deiiklik, daha
sonra ve ok daha yava oldu. Ama orada da, erkek iinin rol ve
bununla birlikte erkeklerin topluluk iindeki nemi artt. Tarm, eko-
nominin temelini oluturduu zaman da, topluluun, tarlalarn
ilenmesiyle grevlendirdii yeleri, daha gl olan [sayfa 56] erkek-
ler oldu. Yava yava, balca emek-gcn erkekler salad ve
onlarn emei, artk ortak madd gnente belirleyici bir rol oynuyor-
du. eki hayvanlarndan yararlanlmas da, kendi payna, erkein
tarmdaki nemini hissedilir bir biimde artrd. Topran byk
kas gc gerektiren sabanla srlp bellenmesindeki gelime ile
birlikte, tarm, tmyle erkeklere zg bir i haline geldi.
Kadnlarn almas, artk gittike evin bakm ve dzeni iin-
de snrlanyordu ve daha nce topluluun gnencinin balca esi
olan kadn emei, ikinci plana dyordu. retimde erkein rol-
nn nem kazanmas ile birlikte, klan ve aile iindeki durumlar da
deiti: artk genel gnen, erkek emeine balyd.
Erkek, yava yava aile reisi durumuna geiyor ve klann

lkel, Kleci 51
ve Feodal Toplum
 toplumsal yaamnda birinci rol oynamaya balyor.
Ataerkillie dayanan toplumun balang dneminde, her
klan, tamamyla anaerkil dzende olduu gibi, oturduu ve avlan-
ma, tarm, hayvan yetitirme iin kulland topraklarn ortaklaa
mlkiyetine sahipti. Klann btn yeleri eit haklara sahipti ve
anlamazlklar, klan genel meclisi toplantlarnda sonuca balanyor-
du. Klan bakan, aralarnda eit olan ergin erkek ve kadnlar tara-
fndan seiliyordu. Bakann elinde hibir bask arac bulunmuyordu,
iktidar, daha ok manevi bir iktidard. Bakan, yeteneklerini, sayg-
nln ve deneyimini kabul ettirdii lde, klan, onun grlerini
hesaba katyor ve kararlarna boyuneiyordu. Sava zamannda, klan,
kendisine asker bir ef seiyordu, ki bu efin gc ve yetkisi de,
ayn ekilde, saygnlna ve deneyimine dayanyordu. Asker ef,
klann btn glerini rgtlendirip dzene koymal ve dmana
kar yneltmeliydi. Dmanln bitip savan kesilmesi, ayn za-
manda, efin yetkesinin de son bulduunu gsteriyordu. Bu dzen
biimi, klan demokrasisi yani topluluun kamu yararna btn ye-
leri tarafndan ynetilmesi adn alr. [sayfa 57]

3. LKEL TOPLULUUN RETM LKLERNDE

BUNALIM

Art-rnn Ortaya ks

Emein retkenlii gittike yle bir dzeye erimiti ki, top-

lumun yeleri yalnz geim aralarnn salanmas ile kalmyorlar,
kendi beslenmeleri iin gerek duymadklar rnler de elde ediyor-
lard. Bu rn fazlal, art-rn; ve bunu yaratmak iin harcanan
emek de, art-emek adn alr.
O ada, retim son derece ilkel niteliini koruyordu. Gere-
ksinmeler, retici ve ailesinin yaamas iin en zorunlu maddeleri
kapsyordu. lkel insan, hemen hemen daima eksik besleniyordu,
dzenli konutu yoktu ve giysileri ok ilkeldi.

rnlerin letirilmesinde Deiiklikler

Toplumsal retim dzeyinin, reticilerin balca gereksinme-

lerini karlamaya, giderek bir miktar art-rn elde etmeye yeter

52 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
hale gelmesi ile birlikte, toplumun ilerleme yolu alm oldu.
imdi, artk, gerek topluluun tmnn, gerek tek tek ye-
lerinin emek retkenlikleri ve retici gleri, geim aralarnn elde
edilmesi iin byk topluluklar halinde bir araya toplanmalarn ge-
rektirmiyordu.
Kalabalk ortaklk birliinin bozulup dalmasn abuklatran
baka bir olgu da, retici glerdeki ilerlemenin, retim aralarnn
ve aletlerinin zellemesi yolunu izlemi ve bunlar bireyselletirmi
olmasdr. Bundan sonra, almalarn byk ksm, artk ok say-
da el emei gerektirmiyordu. Klan yeleri, eitli ilerle urayorlard
ve dolaysyla, emein retkenlii, retimin btn kesimlerinde ayn
deildi: baz reticiler, tekilerden daha iyi sonu alyorlard. Bunun
iindir ki, topluluun u ya da bu yesinin emei, birbirinden farkl
olarak deerlendiriliyordu. Ayn ekilde, herbir yenin rol de, artk,
tekinin ayn deildi. [sayfa 58]
O andan balayarak, toplulukta, eskiden geerli olan ve toplu-
luk yelerinin herbirinin mal paynn eitlii ilkesini karlayan, r-
nn eit olarak letirilmesi, artk retici glerin ilerlemesinin
gereklerine uygun dmyordu. Bunun iin, toplulua en yararl
olan, tekilerden daha byk bir pay alarak, letirmede deiiklikler
yapld grlyor.
u halde, eit letirme ilkesi sarslm bulunuyordu, ama ilk
zamanlarda bu sistem, temelde, gene de tutundu; nk, balca
rnler, eit paylar halinde datlyordu, ancak art-rnn
letirilmesi, yaplan iin miktar ve deerine gre gerekletiriliyordu.
Emek rnlerinin letirilmesini etkileyen deiiklikler, ileri-
ci nitelikte pek nemli sonular verdi; nk, en nemli ve en yeni
ekonomik kesimleri uyarp hzlandrdlar, aletlerin ve tekniklerin
yetkinlemesini kolaylatrdlar ve bununla toplumun ilerlemesine
katkda bulundular.

Yeni retici Glerle Eski retim likileri Arasnda

elikiler

retici gler, zamanla, yle bir lde gelitiler ki, artk

ortalama bir retkenlikle alan topluluun her yesinin yaamas
iin zorunlu olan elde etmeye gc yetiyordu. Yeni retim teknikleri,
zellikle topran sabanla srlmesi ve yerin apa ile apalanmas,

lkel, Kleci 53
ve Feodal Toplum
 her ilemi iyi bir ekilde yrtmek iin birok kiinin abalarnn
birletirilmesini gerektirmiyordu. Elbirlii ile ortaklaa almann
ekonomik temeli gitgide kayboluyordu. Yeni avadanlklarla btn
yelerin abalarnn zamandal, yani ayn zamanda hep birden
ie koyulma, artk gerekli deildi. Hatta ortaklaa alma, retici
glerin ulatklar dzeyle eliki haline geldi; nk, ortaklaa
alma, yeni avadanlklarn kullanlmasn snrlandryor ve insan-
larn modas gemi aletlerin yardm ile geleneksel ortaklaa
almalarn gerektiriyordu. [sayfa 59]
Bylece, toplumun retici glerindeki ilerleme yznden,
bu gler ile retim ilikileri arasndaki denge bozuldu. Ortaklaaclk
ve retim aralarnn ortak mlkiyeti ile nitelendirilen eski retim
ilikileri, retici glerin ilerlemesine kar yava yava bir engel
haline geliyordu ve bunun iin de, kanlmaz bir biimde, yerini
yeni retim ilikilerine brakmalyd.

Ataerkil Aile

retimde btn bu deiiklikler, bu kez, toplumsal yapda

olmak zere baka deiiklikleri zorluyordu. Byk klan topluluu,
gitgide say bakmdan daha zayf baka bir toplum hcresine, yani
yava yava bamsz bir ekonomik birim olarak kendini gsteren
ataerkil aileye yer hazrlyor. Klan, artk, kapal bir btn deildir.
Klan salamlatran kan akrabal ba, yerini, baka baka aileler
arasnda, edinilen baka balara brakyor. Aileler, aralarndaki akra-
balk balarndan ok, retim ilikileri ile balydlar. Kan akrabal-
na dayanan klan birlii, yerini, komuluk ilikilerine ve ortak
ekonomik karlara dayanan toprak birliine brakyordu.

zel Mlkiyetin Ortaya k

Eski ilikiler, toprak ortaklna dayanan toplulukta, bir l-

de zaten korunmutu. Bu arada, tarm kabilelerinin balca retici
gc olan toprak, daima ortaklaa mlkiyet saylmt, ama her
aile, kendisine ayrlan toprak parasn ayrca iler ve ayr bir
iletmeden yararlanr. oban kabilelerde, srler, yava yava aile
mlk haline geliyor. Ataerkil aileler, artk ortaklaa retime gitme-
yip, kendi zel mallar olarak kalan rnleri, deiik miktarlarda

54 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
retmeye balyorlar. zel mlkiyet, ilkin, sr hayvanlarna, ev
ilerinde kullanlan avadanlk ve kapkacaa ve baz aletlere ve kiisel
emek aralarna kadar uzanyor. [sayfa 60]
Toprak ortaklna dayanan topluluk, gelecekteki dalnn
tohumlarn kendi iinde tayordu. Toprak, ortak mlkiyet olarak
kald halde, ailenin konutu, ailenin zel mlk haline geliyor. De-
mek ki, zel mlkiyetin genilemesi, ancak ortak mallarn zararna
olanakl olabilirdi.
zel mlkiyetin geliiyle birlikte, ailenin mallar miras yoluy-
la ana-babadan ocuklara geiyor, bu da topluluun eskiden eit
olan yeleri arasndaki servet eitsizliim derinletiriyor.
te yandan, zel mlkiyetin yerlemesi de, yeni bir deiim
tipi yaratyor: topluluun kendi iinde, topluluu oluturan eitli
aileler arasnda deiim.
Demek ki, ilkel topluluun yeleri, geimleri iin gerekli btn
servetleri ortaklaa rettikleri srece, zel mlkiyet olanakszd. Ama
retici glerin ilerlemesi ile birlikte, iblm, topluluun birliini
paralad ve topluluun yeleri, pazarda, deiime konulmu mad-
deleri ayr ayr retmeye baladklar zaman, yeni bir kurumun, zel
mlkiyetin ortaya kt grld.
Komuluk ilikilerine dayanan topluluk, ortaklaa mlkiyet-
ten, zel mlkiyete dayal baka bir toplum dzenine geiin geici
bir forml idi.

Kleliin Ortaya k

Emek retkenliinin artmas, insan zerindeki mlkiyeti,

madd mallarn dorudan reticisi zerindeki mlkiyeti ortaya -
kard. Her kiinin, her bireyin, ancak alktan lmemek iin en ge-
rekli olan retebildii zamanlarda, insann insan tarafndan
smrs olanakszdr. Bu yzden sava tutsaklar hemen her za-
man ldrlmekteydiler; yalnz topluluk, insan saysn artrmakta
yarar gryorsa, o zaman, tutsaklar toplulua kabul ediyor ve
onlara, teki yelerle eit haklar veriyordu. Ama emek retkenliin-
deki ilerleyi, bu duruma son verdi; nk tutsak, imdi, [sayfa 61]
kendi tkettiinden daha fazla madd deer retiyordu. Toplumun
bir blm, toplumsal art-rn payndan yararlanma hakkn elin-
den alp, tutsa almaya zorlayarak, tutsak tarafndan yaratlan

lkel, Kleci 55
ve Feodal Toplum
 rnleri kendine maledebiliyordu, yani bir baka deyile, tutsan
emeini smrebiliyordu. Onun iin, artk sava tutsaklar ldrl-
mediler, kle haline, yani haklardan yoksun hale ve art-rn sala-
dklar sre ve lde, topluluun kendilerine hogr gsterdii
emekiler kategorisi haline getirildiler. Klenin almas, efendisi-
ne artk yarar salamaz hale geldii anda, efendisi, onu, ldrmek-
te serbestti.
Emein art-rn salad, ama bunu dorudan reticinin
bedensel ve manev tam knts pahasna salad o ada,
klelik olaan bir olguydu.
Demek ki, bylece, ilkel topluluun dier temel ilkelerinden
biri, yani topluluun btn yelerinin ortaklaa ve kardeesine
almalar, hkmsz (kadk) bir hale geliyor. zgr reticilerin
yannda, almas, kendi zgereksinmelerini karlamay deil,
bakasnn yararna bir art-rn yaratmay amalayan bir kle
emeinin ortaya kt grlyor. Klelerin emei, bir zenginlik
kayna haline geliyor.
Balangta, kleler, toplulua ya da ataerkil aileye aittiler.
Ama zamanla, ileri gelenler, hem topluluun teki mallarn, hem
de klelerini ele geiriyorlar ve kleler, reislerin ve klan aristokra-
sisinin teki temsilcilerinin zel mlk haline geliyor. Kle emeinin
smrlmesi, bu zmreyi zenginletiriyor ve iktidarlarn daha g-
lendiriyor.
Kleliin kurumlamas, insann insan tarafndan smrl-
d yeni bir tarih an balatt. Bu, retici glerin ilerlemesi iin
zorunlu ve tamamyla olaan bir olgu oldu.
Ayn zamanda, retim alet ve aralarna da sahip bulunan
efendiler iin, klelerin emeinin madd mallar yaratmas [sayfa 62]
yannda, toplumda, bir baka madd mallar yaratma kayna daha
vard. Bu, topluluun sradan yelerinin emeiydi, sahip bulunduklar
ilkel retim alet ve aralar ile kk zel ekonomilerini retken
klan iftiler, obanlar ve kk zanaatlarn emeiydi.

Toplumsal Snflarn Ortaya k

nceleri retim ara ve aletlerinin ortaklaa mlkiyeti zeri-

ne kurulu retim ilikileri biiminden baka bir biim tanmayan
toplum, retim aralar ve aletleri bakmndan, durumlarndaki

56 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
deiikliklere gre ortaya kan gruba blnmeye balyor.
Bu gruplar, en bata, her eit mlkiyetten yoksun ve kendi-
leri efendilerinin mal olan kleler, sonra, retim alet ve aralarn
ellerinde bulundurduklar gibi ayn zamanda emeklerini smrdkle-
ri klelerin de sahibi olan efendiler, ensonu, retim alet ve arala-
rnn zel mlkiyetine sahip bulunan ve kendi kk iletmelerinde
retim yapan topluluun zgr yeleri. Zamanla, bu kk mlk
sahiplerinin byk ounluunun ekonomileri yklyor ve kendileri
de kle haline geliyordu; ok kk bir blm ise, tersine,
zenginleiyor ve kendileri de efendi ve kle smrcs durumu-
na geiyorlard. Ama kk mlk sahipleri, topluluklarn iinde, her
zaman bulunuyorlard.
Artk, retici glerin ilerlemesi, en kesin ve en son nokta-
snda, retim ilikilerinin nitelii sorununa, retim alet ve arala-
rnn kimin elinde bulunduu sorununa gelip dayanyordu. Ve ite
toplum, insanlk tarihinde, ilk kez, retim alet ve aralarna sahip
olanlar ile retim aralarna sahip olmayanlara gre, snflara bln-
d.
te yandan, zel mlkiyet ve servet eitsizlii de, toplum
yelerinin haklar ve buna dayanan ykmllkleri zerinde
deiiklikler yapt. Tarmc topluluklarn btn ilerinin ynetimi,
gerekte, ileri gelenleri eline geiyordu. [sayfa 63]
Yava yava zenginler ve nfuzlu kimseler, topluluun silahl
glerini de ellerine geirdiler ve onlar, topluluun yararndan ok
kendi kiisel amalar iin, yeni zenginliklere elkoymak ve en bata
yeni kleler, yani madd deer reticileri ele geirmek iin kullan-
dlar. Servet eitsizliinin sonucunda, hukuksal eitsizlik ortaya kt.
lkel topluluk dzeni, son nefesini veriyordu. Topluluun z-
gr yelerinin emei, artk toplum zenginliklerinin balca kayna
deildi ve toplum, gelimesinin yeni bir aamasna giriyordu. Yeni
toplumsal ve ekonomik ilikiler kurulup yerlemeye balyordu. [say-
fa 64]

lkel, Kleci 57
ve Feodal Toplum
 KNC KISIM
KLEC TOPLUM

BRNC BLM
ASYA VE AFRKANIN KLEC TOPLUMLARI

LKEL toplulua zg retim tarz ve dzeni, kanlmaz ola-

rak, sonuna varyordu. Ama bu zaman gemi dzenin yerini, zorun-
lu olarak, klelik dzeninin almas, bu klelik dzeninin, hibir
ekilde, birdenbire ortaya kaca ve bir atlmda eski retim iliki-
lerinin yerini alaca anlamna gelmiyordu. lkel topluluun barn-
da ortaya kan kle sahibi smrc snf glenip salamlatka
ve klelik dzeni gelitike, giderek klelik toplumu da kurulmu
oldu.
Yeni retim tarz, ilkel topluluk dzeninden daha ilerleyici-
ydi, nk nfusun bir blmnn el emeinden kurtarlmas, iler-
lemeyi olanakl klyordu. [sayfa 65]

58 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 Kleci toplumlar, insanlk tarihinde, ilkin Asyada ve Afrikada
ortaya ktlar. Kleliin bu ktalar zerindeki evrimini inceleyerek,
bir yandan klelik ilikilerinin oluumuna nderlik eden genel ya-
salar gnna karabilir, te yandan da Asya ve Afrika lkelerine
zg zellikleri ortaya koyabiliriz.

1. TOPLULUA AT KLELK
VE ATAERKL KLELK

Uzun sren yaam boyunca, klelik dzeni, birok aamadan

geti. lki toplulua ait klelikti. lkel topluluun barnda, henz
orada ortaklaa mlkiyet biiminin stn geldii bir zamanda orta-
ya kt. Bu ada, kleler de, btn topluluun mal idi. Kleliin
ataerkil biimi, toplulua ait klelik biimine ok benzer. Ataerkil
klelik biimi de, ilkel toplulukta belirmi ve uzun zaman topluluk
ilikileriyle ve onlarn kalntlaryla birlikte bulunmutur. Kleler, ol-
duka azd ve kle emei, belirleyici bir rol oynamyordu. Klelik
rtl bir biimdeydi ve ok kez, klann ya da kabilenin iinde
yardmc e eklinde bulunuyordu.
Sava tutsa ya da topluluun ykma uram yeleri, toplu-
luun zengin bir yesinin (ok kez ef ya da din adamnn) kendisi-
ne salad bir lokma karlnda, btn emeini vermek zorunda
kalyordu. Mlkiyetin genel ilerlemesi ile birlikte, derece derece,
yalnz madd mallar deil, onlarn reticilerine de sahip olma hak-
k kesinleti. Ykma uram, maln kaybetmi ye ya da kabul
edilen sava tutsa, yalnz fiilen deil, hukuken de kle oluyordu,
baka bir deyile efendisinin mal haline geliyordu.
Kle, en g ve en tehlikeli ii yapyordu. lkel topluluk dze-
ninin tepkisine karn, klenin durumu, gittike daha gleiyordu.
zel mlkiyet, hi acmakszn, kan balarn koparyordu. Aslnda
kabile yesi olan bir kleyi ldrmek ya da onu satmak, topluluun
yelerinde byk bir [sayfa 66] tiksintiye ve hatta klann zenginlemi
byle bir yesine kar tepkilere neden oluyordu.
O zamanlar, kle edinmenin balca kaynaklar, savalar, kle
alverii ve topluluun malm yitirmi, batm yelerinin, borlar
karlnda, kleletirilmesiydi.
Baz deiik biimler ve baz ayrmlar dnda, bu kaynaklar,
kleci toplumlar tarihinde, btn ktalar zerinde grlr.

lkel, Kleci 59
ve Feodal Toplum
 2. DEVLETN ORTAYA IKII

Klelik dzeni ilikilerinin gelimesi, retici glerin

gelimesine kout olarak ilerlemekte ve onlara bal bulunmaktay-
d. Tarmsal retimin artmas, tarm ile hayvanclk arasnda gittike
artan ayrlk, madenciliin ilerlemesi vb., el emei talebini, yani
kle talebini artryordu.
Klelerin sayca artmasyla, toplumun balca snflar olan
kleler ile efendiler arasndaki uzlamaz kartlk keskinleiyordu.
Klelerin smrlmesi, tarihte bilinen smr biimlerinin
yalnz ilki deil, ayn zamanda en zalimi oldu. Yoksulluk iinde ve
srekli olarak borlanp klelemek tehdidi altnda srnerek
yaayan zgr insanlarn durumu da, o kadar etindi.
Efendiler, ancak srekli bir bask rgtnn varl ile klele-
ri ve topluluun zgr yelerini ellerinde tutabilirler ve onlar kendi
yararlarna, kendi zenginliklerini artrmaya ve doymakbilmez a-
gzllklerini tatmin etmeye zorlayabilirlerdi. Bu kurum, giderek,
devlet haline geldi.

Devletin Grevleri

Kleci devletin ilk grevlerinden biri (ister feodal, ister kapi-

talist olsun, smrnn bulunduu geri kalan btn toplumlarda
da olduu gibi) smrlenleri bastrmakt. Kleci devletler, durma-
dan fetih savalar yrtyor, [sayfa 67] yenilen halklarn lkelerini ya-
ma ediyor ve onlar haraca balyor ya da kleletiriyordu. Devletin
ikinci grevi, yani kendi topraklarn geniletmek de, buradan geli-
yordu. Bu, yalnz kleci devletin deil, btn smrc devletlerin
tipik grevidir.
Devlet, bu grevlerini, kendisine uygun bir aygt ile yerine
getirir. lkin, imdi artk btn klan ve kabilenin karlarn deil,
soydan gelme zorbalar haline gelen kdemlilerden ve eflerden
kk bir grubun karlarn ifade eden baz kabile ve klan kurum-
larn, kendi amalarna uyarlar. lkel topluluk zamannda, asker
g, topluluun eli silah tutan yelerinin yn halinde toplanmasn-
dan oluurken, kleci devlet, halktan ayr ve ona dman olan bir
silahl g, kle sahiplerinin en dar anlamda ve bencil karlarn
korumak amacyla srekli bir ordu yaratr. Bylece, eylemlerinde,

60 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
btnyle toplumun karlarndan deil, egemen snfn karlarn-
dan kaynaklanan mahkemelerin ortaya kt grlr. Din adamla-
r snf, bu dnemde, devletin ayrlmaz bir parasdr; bu snfn ileri
gelenleri, ynetim aygtyla birlikte bir btn olutururlar, ve gzc-
ler, koruyucular, yazclar, denetiler, eitimciler, tahsildarlar ve
br grevliler, ayn amaca hizmet ederler.
Nfusun akrabalk ilkesine gre blnmesinin yerini, toprak
ilkesine ve ynetim ilkesine dayanan baka bir blnme alr.

Snflar ve Devlet

Toplum ilkin, klelik dzeninde snflara ayrld.

Daha nce belirtildii gibi, bu olayn kkeninde ekonomik
nedenler, yani retim ilikileri vard.
Toplumsal snflarn kesin ltn oluturan ve toplumsal
almadaki yerlerini, gelirlerinin kaynan, hacmini ve benzeri
balca izgilerini belirleyen, onlarn, retim aralar karsndaki du-
rumlardr. Demek ki, tarihsel bakmdan [sayfa 68] belirli bir toplumsal
retim sisteminde tuttuklar yere, (ou zaman yasalar tarafndan
saptanm ve dorulanm) retim aralar ile olan ilikilerine ve
emein toplumsal dzendeki rolleri ile, bu toplumsal zenginlikler-
den edinilen payn elde edilii biimine ve nemine gre, birbirle-
rinden ayrlan byk insan gruplarna, snf denir.
Snflar, ancak, art-rn ile, yani retici glerin gelimesi,
insana, o andaki gereksinmelerini karlamak iin gerekenden faz-
lasn retmek olanan verdii zaman ortaya kar.
Devlet, smrye dayanan toplumlarda egemen snfn aleti,
smr ve bask aletidir.
Smrc devletler, tarihsel bakmdan eitli biimler alabi-
lir, ama onlarn genel nitelikleri ayn kalr: smrc aznlk, smr-
len ounlua hkmeder.

Topluluklar ve Kabileler Birlikleri

Kabile birlikleri, en eski ve en ilkel devlet biimleri oldular.

Kle imparatorluklarnn ounluu, bu aamadan gemitir.
En gl ve en kalabalk kabile, federasyonun ekirdeini
oluturuyordu. Kabile reisinin kendi klanndan bir kral (ok kez

lkel, Kleci 61
ve Feodal Toplum
 asker efin grevlerini de yklenen kabile reisinin kendisi) seili-
yordu. ktidar, babadan oula geiyordu. Byk tapnaklarn rahipleri,
hkmdarn klanndan karlanyordu. Kabileler federasyonu, ka-
bilelerin kendi isteiyle olduu gibi, daha zayf kabilelerin zorla
birletirilmesi ile de oluuyordu. Topraklarn geniletilmesi, fetihler-
le gerekletiriliyordu.
Devlet biimlenmeleri halinde biraraya toplanan kabileler de
yannda, ayr ayr gebe kabileler de varlklarn srdryorlard.
[sayfa 69]

Asya ve Afrikann lk Kleci Devletleri

Kleci devletlerin ortaya k, kle el emeinin smrs-

ne dayanan yeni retim tarznn zaferine tanklk ediyordu. Bu ilk
kleci devletler, M 4. ve 2. binyllarnda, Mezopotamyada (Smer,
Akad, Babil), Hindistanda ve inde kurulmutu. Asur Krall, M
2. binylnn ilk yarsnda kuruldu. Ayn ada, Kk Asyann mer-
kez yaylasnda kudretli Hitit mparatorluunun kurulduu grlr.
M 15. yzylda, bugnk Yemen topraklar zerinde eski Arap
devleti Mina Krall kuruluyor. M 1. binyllarnda, Transkafkasyada
Urartu Krall ortaya kyor. M 7-6. yzyllarda, Orta Asyada, Har-
zem Devleti, daha sonra da Kusanlar Krall douyorlar. M 8.
yzylda, sra rann bat kesiminde Mediye geliyor ki, bunun da
yerini, M 6. yzylda, Pers mparatorluu alyor. Klelik dzeni,
M 8-6. yzyllarda Yunanistanda, M 6. yzylda ise Romada grl-
meye balyor. Amerikada (Gney ve Orta Amerikada) kleci im-
paratorluklar (ok daha nce olan Maya sitelerinin dnda), spanyol
fatihlerinin geliinden yaklak olarak 150-200 yl nce, ortaya
kmlardr.

Kleci Despotizm

Kabile federasyonlar, devlet taslandan baka bir ey deil-

dir. efin g ve yetkisinin giderek glenmesi, ynetim aygtnn
genilemesi ve salamlamas, federasyonlarn, Asya, Afrika ve
Amerikann eski kleci devletlerinin en tipik biimi olan kleci
despotizmlere dnmesi sonucunu verdi. Bu devletler, coraf or-
tamn, tarihsel ve ekonomik koullarn deiikliklerine uygun ola-

62 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
rak, birbirlerinden ayrdediliyorlard.
Birok belge (Msr papirsleri, elyazmalar, yaztlar, eski ya-
zarlarn tanklklar, destanlar vb.) kleci despotizmin balca zel-
likleri hakknda bize bir fikir vermektedir. [sayfa 70] Babil Kral
Hammurabinin brakt yasalar, kleci dnyann tmnn toplum
yaam zerinde bir fikir edinme olana verir. Bu yasalar, M 18.
yzylda, byk bir bazalt ta zerine kazlmt. Bu, tandmz ilk
yazl yasadr; ve klelik dzenine, zel mlkiyete ve insann insan
tarafndan smrlmesine yer vermektedir. Hammurabinin Babili,
despotizmin tipik bir dzeniydi, zorbalk rejimiydi. Yksek iktidar;
yasama, yrtme, yarglama ve dinsel yetki, kraln elinde toplanmt.
Hkm srmekte olan ideolojinin en nemli yanlarndan biri, kral-
lk iktidarn ve onu elinde bulunduran putlatrma, ona tapnma
idi; kral, ok kez, tanrlatrlyordu. Kral, lkeyi ynetmek iin,
karmak bir brokratik aygttan yararlanyordu. zel grevliler, mer-
kezi ynetimin eitli kollarn yrtyorlard; tekiler, eitli eyalet-
lerde, genel ynetici olarak hkm sryordu.

3. KLEC TOPLUMDA RETM LKLER

retim ilikileri, retim aralarnn mlkiyet biimleri, emein

toplumsal rgtleniinde snflarn grevleri ve ayn zamanda rn-
lerin letirilmesi biimleri gibi kavramlardan oluur.

Kleler ve Kle Sahipleri

Hammurabi Yasalar, yalnz Mezopotamyada deil, kleci

dnyann tmnde retim ilikilerinin zelliklerine k tutar.
Babilde, egemen g, kk ve orta kle sahiplerinden
oluuyordu. Hammurabi Yasalar, her eyden nce, onlarn karn
koruyordu. Yasa metninin birok paragraf, dorudan doruya ya
da dolayl olarak, kle sahiplerinin karlarn korumaya ayrlmt.
Bu yasalara gre, bakasnn klesini yaralayan ya da hayvanna
zarar veren, sahibine denecek ufak bir para cezas ile cezalandr-
lyordu. Bir bakasnn klesinin ldrlmesi halinde, sulu, len
klenin [sayfa 71] sahibine bir kle veriyordu. Kleler, aile durumlar
hi hesaba katlmakszn satlyor, hibir koula bal olmakszn
armaan ediliyor ya da herhangi bir ey karl deitiriliyor ya da

lkel, Kleci 63
ve Feodal Toplum
 miras konusu oluyorlard. Kle sahiplerinin mlkiyet hakkna kar
kan kimse, ar bir ekilde cezalandrlyordu. Bir klenin aln-
mas ya da kaan bir kleye yataklk edilmesi, lm cezas ile ceza-
landrlyordu. Her kle, kendi sahibini gsteren bir damga tayordu.
Bu damgay silecek olan her zgr kii, ar bir ceza tehdidi altn-
dayd. retim aralarndan yoksun olan kleler, en ilkel haklardan
da yoksundular.
Efendilerin, retim aralar ve kle el emei zerindeki tam
mlkiyetleri, kleci retim ilikilerinin temelini oluturuyordu.
Klelerin srekli fetih savalarndan salanmalarnn yans-
ra, Babil toplumunun kendisi de, klelerin salanabildii nemli
kaynaklardan biriydi. Kleci toplumda, egemen olan kle sahibi
efendilerin mlkiyetinin yansra, kk kyl ve zanaat mlkiyeti
de vard; Babil, bu kural iin, bir istisna deildi. Ama unu da syle-
mek gerekir ki, zgr kyller ve zanaatlar, giderek bamszlkla-
rn yitiriyorlar ve kleleiyorlard. Babilin zgr halk, kendi ara-
larnda, yurttalk haklarndan yararlanan yurttalar ve yurttalk hak-
larnn tmnden yararlanamayan mukenular olarak blnyor-
lard. Yurttalk haklarnn tmnden yararlanan bir yurtta sakat
brakld zaman, sulu da, ayn ekilde sakat braklarak, cezalan-
drlyordu. Bir mukenunun sakatlanmasna neden olan ise, yal-
nzca para cezas dyordu. Hrszlk halinde, mukenu kate-
gorisine giren bir insan, ayn durumda, yurttalk haklarndan yarar-
lanan bir yurttan demek zorunda olduundan birka kat fazla
para cezas dyordu. Yalnz bir klenin alnmas, toplumun teme-
line kar bir suikast saylyor ve lm cezas ile cezalandrlyordu.
[sayfa 72]
Yurttalk haklarndan yararlanan yurttalar da, kendi arala-
rnda zenginler ve yoksullar olarak ayrlyorlard. Yoksullar, yaam-
larn srdrebilmek iin, i avadanlklarn, paray vb. zenginlerden
dn almak zorundaydlar. Borlarn denmemesi halinde, eer
borlu, topraa sahip bulunuyorsa, topra da dahil olmak zere,
mallarna elkonuluyordu. Yoksullaan yurtta, borlar yznden kle
haline geliyordu. Borlu (hemen her zaman ailesi yeleri de), belirli
bir sre iin, biimsel olarak klelemi kabul ediliyordu. Ama ger-
ekte, mr boyunca kle oluyordu. Kendi yurttalarn satnalp, el
emei arayan kle sahiplerine kiralayan yeni bir tip, kle tacirleri
ortaya kyordu.

64 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 Kleci Devlette Topluluun Rol

yleyse, Babil toplumunda, klelerin yansra, aslnda eski

ilkel topluluun yeleri olan bir yn zgr yurttan bulunmasn
nasl aklamal?
Devletin kuruluundan nce, kabaran sularla sulanan topra-
klarn verimlilii, karmak ve iyi dzenlenmi bir sulama sistemine
dayanan tarmn domasna yardmc olmutu. Topraklarn ve sula-
ma ilerinin, kleci latifundialar arasnda blnmesi kleleri, eme-
klerinin sonular hibir ekilde ilgilendirmediine gre-, bu sulama
tesislerini tehlikeye sokabilecek, tarmn gerilemesine yolaabile-
cekti. Bunun iin, devlet, kr topluluklarn muhafaza etmeyi daha
yararl buldu. Ama bu, yelerinin smry bilmedikleri o eski za-
mann topluluu deildi artk. Yeni koullarda, kleci devletin
smr konusu oluyordu. Eskiden olduu gibi topluluun yeleri,
byk bir emee ve ok sayda el emeine gereksinme gsteren
barajlara, setlere, kanallara bakyorlard. Eskiden olduu gibi gene
tohum ekiyorlar, hasat yapyorlard, ama rnn byk bir blm
krala, rahiplere veriliyor ya da koruma birliklerinin bakmna ve
muhafazama ayrlyordu. Kralln gzcleri, srekli olarak bu sula-
ma [sayfa 73] sisteminin iyi durumda tutulmasn ve topluluun yeler-
inin harlar, vergileri dzenli demelerini denetliyorlar, bylece
dorudan doruya reticileri, rettikleri servetlerin en iyi payndan
yoksun brakyorlard.
Durum, antikan teki despotik lkelerindekine Msr, in,
Hindistan, ran, Amerikadaki nkalar mparatorluu, vb. pek ben-
zemekteydi.
Ama her ne kadar kleci devlet, kr topluluklarnn srdrl-
mesinde yarar grdyse de, giderek onun yapsn kertiyordu.
Hkmdar, topluluun topraklarnn zararna sistemli bir biimde
genilettii byk arazileri (domaines) elinde bulunduruyordu. Dev-
letin en yksek temsilcisi hkmdarn elinde toplanm olan topra-
klar, savalar sayesinde genilemiti. Kendi toplumsal temelini
glendirmek iin, hkmdar, evresindeki baz kle sahiplerine,
devlet grevlilerine, askerlere ve tapnaklara byk yurtluklar da-
tyordu. Bu yurtluklar kendi topraklarndan veriyor ya da topluluklar-
dan zorla alyordu. stelik topluluk, baz yelerinin zenginlemesi,
tekilerin yoksullamas sonucu, srekli olarak dalyordu.

lkel, Kleci 65
ve Feodal Toplum
 zgr halk, devlete, gerek ayn olarak (tarm rnleri ve
hayvan), gerek nakit olarak byk miktarda vergi dyordu. Vergi-
ler sayesinde saylar artrlan ve yasalarn zel koruyuculuuna alnan
pek ok saray vard. Hkmdar ve tapmaklar, tutsaklar evi deni-
len zel evlerde yaayan pek ok kleye sahiptiler.

4. ASYA VE AFRKANIN ANTKA MPARATORLUKLARINDA

RETC GLERN GELMES

En eski Asya ve Afrika imparatorluklarnda retici gler

gelimeye devam ediyordu. Bu arada, Babil tarmnda da, tuntan
ve sonra demirden yaplma avadanlklar yaygn olarak kullanlyor-
du. Zanaatlarn aletleri de iyilemiti. [sayfa 74]
Hammurabi Yasalar, ok eitli meslek erbabndan: tula-
clardan, dokumaclardan, demircilerden, dlgerlerden, gemi ve ev
yapmclarndan vb. szediyor.
Zanaatlk, Msrda da ok ilerlemiti. Dokumaclk ok yay-
gnd. Eski yatay dokuma tezgh yerine, dikey dokuma tezgh
kullanlmaya balanmt. Bakr ileyen demirciler, krk yerine tu-
lumdan yararlanyorlard. Saban yetkinletiriliyor. Camclk kendi
bana bir zanaat kolu oluyor. Tulalar piiriliyor.
Zanaatlk, genel kural olarak, zgr yurttalar tarafndan
yaplyor, ama zellikle inaatlkta en g ve kaba iler, klelere
yaptrlyor. lk mekanizmalarn, ilkin inaat ilerinde ortaya kt
grlyor. Eski Msrda, piramitlerin yaplmas iin koca ta bloklar
kaldrmak amacyla kurulmu zel dzenekler vard. Asya ve Afrika
devletlerinde yaplm olan su depolar, barajlar ve yatak deitiren
kanallarla yaplan sulama sistemleri, klelik andaki teknik ilerle-
melere tanklk ediyor. Nil nehri zerindeki Assuan tesisleri, en hey-
betli yaptlarndan birini oluturur.
Deniz ticaretinin gelimesi, gemi yapmnn yetkinlemesine
yolat. Silahlar da geliiyordu. Asker harektlar srasnda, sava
arabalar, kobalar kullanlyordu. Sava gemileri, mancnklarla
donatlmt.

Meta-Para likilerinin Gelimesi

Daha ilkel topluluk dneminde, deiimin ilerlemesi soku-

66 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
cu, metalarn genel edeeri ortaya kmt. nceleri, genel edeer
roln, hayvan, krk, deri, fildii vb. gibi en nemli rnler oynuyor-
du. Kleci toplumda, genel edeer rol, madenlere, nce demir
ve bakra, sonra altna ve zellikle gme geiyor. Para, genel
edeer ve dolam arac olarak ortaya kt. Balangta para, ma-
denler gibi kle halinde, sonra da zel olarak baslm para bii-
minde [sayfa 75] kullanld.
Ticaretin gelimesi, retime katlmayan, yalnz deerinin bir
parasn kendilerine malettikleri metalarn deiimi ile uraan ta-
cirlerin douunun nedeni oluyor. Tacirler, lke lke dolayorlar,
bazan ok uzaklara gidiyorlard.
Bylece nc toplumsal iblm gerekleti.
Bat Asyann kleci devletlerinde, Yunanistanda ve inde,
para, sikke biiminde, M 7-6. yzyllarda ortaya kt. inde, para
sikkeleri, kare, bak, kl ya da krek biimindeydi; bazan da
yuvarlak ve ortalar kare biiminde delinmi oluyordu.
retim, ticar bir nitelik kazanyor, yani dorudan tketim-
den ok, deiime ynelmi bulunuyor.

Kentlerin Douu

Zanaatln ve ticaretin gelimesi ile zanaatlarn topland-

klar ve alveriin yapld yerlerde, kentler beliriyordu. Bu kentler,
zanaat rnlerinin retim merkezi ve ticar ekirdekleri haline geld-
iler. Birok durumda, kentler, eski konaklama yerlerindeki berkitil-
mi yerler yannda, kltr merkezlerinde, kalelerin, su kaynaklarnn
(ifal su kaynaklar da dahil) yaknlarnda, byk yollarn
kavaklarnda byyordu. Bu arada, M 2. binyllarnda, Mekke kenti,
ondurucu zellikleri olan bir su kaynann yaknnda dodu; ha-
clar (ziyaretiler) Kutsal Kara Ta ululamak iin durmadan oraya
akyorlard. M 1. binyln sonlarna doru, coraf ortamn elverililii
ve bol su kaynaklan sayesinde, Suriye lnn vahalarndan birin-
de, byk Palmir site-devleti dodu.

Ticar likilerin Artmas

Ticari ilikiler, her eyden nce, deniz kylarnda ya da ne-

hirlerin kenarlarnda yerlemi olan lkeler arasnda kuruldu. [sayfa

lkel, Kleci 67
ve Feodal Toplum
 76]
M 3. binyla doru Akdenizin dou kylarnn kuzey bl-
mnde yerlemi olan Fenike kleci site-devletleri, hemen hemen
yalnz ticaretle urayorlard. Fenikelilerin, Kk Asya, Kbrs, Gi-
rit, Yunanistan ve ayn zamanda Bat Akdeniz ile ticar ilikileri var-
d. Kk Asyadan gm ve kurun, daha sonra, demir; Kbrstan
bakr vb. ithal ediyorlard.
Eski dnya, Asya ve Afrikann en uzak lkelerini birbirine
balayan ticaret yollar ile kaplanmt.
Baharat Yolu, Kzl Denizi, kuzeye doru, uzunluuna gei-
yordu; bu, Gney Arabistandan ve Akdenizin dou kylarndaki
kentlerden gelen bir kervan yoluydu; bu yoldan, Hindistan ve
Afrikadan salanan buhur, mrrisafi denilen zamk, baharat, altn
ve daha sonra, kle ticareti yaplyordu.
Baka bir kervan yolu, Gney Arabistan Mezopotamyaya
balyordu. Tacirler, Dou Afrikann ticaret eyasn, Arabistan
Afrikadan ayran Bablmendep boazndan geirerek, kuzeye gn-
deriyorlard.
Eski bir kervan yolu, ini, Orta Asya zerinden rana ve
Akdeniz lkelerine balyordu. eitli in metalar madenler, ma-
roken eya, en ok da ipek-, Byk ipek Yolu denilen bu yolla
gnderiliyordu.
Kuanlar Krall anda, Orta Asya da bir ticaret merkezi
idi. Bu lkenin tacirleri inden zellikle cam eya ve mcevherat
tayorlard. Orta Asya, Hindistanla, batda, Akdenizin dou kyla-
rndaki lkelerde, Dou Avrupa ve Roma imparatorluu ile ticaret
ilikilerinde bulunuyordu. Meta-para ilikilerinin ilerlemesi, servet
eitsizliini hzlandryordu. Yaamlarn srdrebilmek iin yoksul-
lar, zenginlerden dn olarak i aletleri, para vb. almak zorunday-
dlar. ok kez, borlu, alacaklnn klesi haline geliyordu. Bylece
kleler ordusu byyordu. Bor verenler gittike zenginleerek,
meslei para biriktirmek ve bu paray tefeci faizleriyle dn ver-
mek olan tefeci haline geliyorlard. [sayfa 77]

5. SINIF SAVAIMI VE ROL

Snfl toplumun ortaya k ile insanlk tarihi, baz snflarn

ykselii, tekilerinin yokoluu tarihi haline, acmasz bir snf

68 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
savamnn tarihi haline geldi.
Kleci toplumun btn tarihi, snflar aras kavgalarla, her
eyden nce klelerle efendileri arasndaki atmalarla doludur.
Snf savam, snflarn ekonomik durumlarnn ve kar elikilerinin
kutuplamasnn sonucudur. Snflarn karlarna gelince, bunlar,
belirli bir snfn, belirli bir toplumsal retim sistemindeki durumu
ile belirlenir. Efendilerinin mlk olan, kendileri mlkten yoksun
bulunan, grlmemi bir smrye boyuneen klelerin, kendiler-
ini bu duruma srkleyen retim tarzn ve siyasal rejimi ortadan
kaldrmakta karlar vard; oysa efendiler, tersine, bu retim tarzn
ve siyasal rejimi koruyorlard.
Bylece, her ne kadar devrimci anlaylar snrl idiyse de,
kleler, devrimci bir snf oluturuyorlard.
Silahl isyanlar, antikan, Asya ve Afrika imparatorluklarnda-
ki klelerin snf savamlarnn en gze grnr biimiydi. Bunun
gibi, Msrda, Orta mparatorluun sonuna doru, byk bir halk
ayaklanmas, klelerden baka pek ok zanaat ve mlksz yok-
sul kylnn de katld bir ayaklanma patlak verdi.
Eski inde binlerce isyan kt. En nemli bakaldrma, M
18. yzylda oldu. syana katlanlar, birbirlerini tanmak iin, kalarn
krmzya boyuyorlard; onun iin, ayaklanmaya, krmz kalar ad
verilmiti. syanclar arasnda kleler, ilkel topluluk yeleri, zan-
aatlar, balklar ve kk esnaf vard. Dzenli birliklere kar bir
zafer kazandktan sonra, isyanclar, bakente yrdler ve bakenti
ele geirdiler. Ynetici snf, ancak tm glerini seferber ederek
ayaklanmay bastrabildi.
Eer bakaldrmalar baarszlkla sonulanyorsa, bu, [sayfa 78]
isyana katlanlarn rgtten ve gerekli disiplinden yoksun bulunma-
larndan ileri geliyordu; onlarn gleri dankt ve egemen snfn
iyi silahlanm glerine kar duramazd. Bu ada, insann insan
tarafndan smrsnn ortadan kaldrlmasnn gerek koulu yok-
tu ve olamazd.
Ama yenilgilere karn, ilkel topluluklardan kalma varlklarn
hl srdrmekte olan yelerin, zanaatlarn ve klelerin ayaklan-
malar, byk bir rol oynuyordu; nk bu ayaklanmalar, smr-
nn kaba biimlerine indirilen darbelerdi.
Bu ayaklanmalar, halkn zgrlk savamnn ilk deneyim-
leri oldular; bu savamn temellerini atyorlar ve onun geleneklerini

lkel, Kleci 69
ve Feodal Toplum
 glendiriyorlard. Geici baarlar bile, dorudan doruya retici-
lerin durumunda azok bir iyileme ile sonulanyordu, bu da, en
sonunda, retici glerin alp gelimesine yardm ediyordu.

6. ESK KLEC TOPLUMLARDA

DEOLOJ VE KLTR

Dinin Rol

En eski antika kleci devletlerin ideolojilerinin ayrdedici

zellii, dinsel niteliklerdir. Bu, Babil, Msr, Hindistan, Urartu, ran
ve Eski Amerika devletleri iin ayn lde dorudur. Dinlerin biim-
leri, ayinleri, efsanelerin konusu deiik olmakla birlikte, dinsel -
retilerin temeli ayn kalyordu; alanlar sz dinlemeli,
boyunemeliydiler, yoksa, bu dnyada ya da br dnyada tanrlar
kendilerini cezalandrrd. Binlerce dinsel reti, daha o zamandan,
otoritelere boyunememi olanlarn tanrsal cezas olan cehennem
kavramn; yeryzndeki aclarn, znt ve glklerin dl ola-
rak cennet kavramn znde tayordu. Rahipler, kendilerini, halk
ynlarn eitli aralarla, zenginlerin iktidarnn tanrdan geldiine
inandrmaya adyorlard. [sayfa 79] Despotik devletlerde, krallk yetkisi-
nin ve kraln kendisinin tanrsallatrlmas, bu rahiplerin abalarnn
en belirgin sonucu oldu. lml dnyamzda bir tek efendinin
kutsallatrlmas, dinsel betimlemelerde, tanrlar arasnda da bir
kral imgesini yaratmalyd. oktanrclktan tektanrcla bu aamal
geii, eski kleci devletlerin ounda deien bir lde ve eitli
biimlerde gzleyebiliriz.
Emekiler, doa karsnda ve smrcler karsnda g-
szdler. Bu, halk ynlarnn bilincinde, egemen snf ideolojisinin
yerlemesi iin uygun bir ortam yaratyordu. Bununla birlikte, daha
o zaman bile, bu idealist dnya anlay, artk ok gl deildi.

Materyalizmin ve Diyalektiin elerinin Gelimesi

Dinsel anlaylar, balca iki etken baltalyordu. Birincisi, po-

zitif bilgilerin birikmesidir. retici glerin ilerlemesi, doa yasala-
rnn birbiri ardndan kefedilmesine olanak salyordu. Frat ve Dicle
havzalarnda oturanlar, o zamana dein su basknlarn, bilinmeyen

70 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
doast glerin ani fkelerinin bir ifadesi olarak dnrken,
giderek su basknlarnn nedenlerini anladlar ve nehirlerin devirli
kabarmalarn ve tamalarn nceden bilebildiler.
Safa (nave) materyalist grler, giderek insanlarn bilin-
cinde kendilerine bir yol ayordu ve hatta ok kez ilk materyalist
retileri douruyordu. rnein, M 2. binylnn ikinci yarsnda
evrenin yaps konusundaki dinsel anlaylar yalanlayan materyalist
grlerin olutuu grlyor. Antika materyalist filozoflar, evre-
nin elerden kurulmu olduunu ne sryorlard. Her ey di-
yorlard, hareket halindedir ve iki kozmik gcn, yani Aydnlk ile
Karanln arasndaki karlkl etki sonucunda durmadan deiir.
Bylece yalnz materyalizmin deil, diyalektiin de ilk filizleri beliri-
yordu. [sayfa 80]
Egemen ideolojinin (efendiler snfnn ideolojisinin) geni
halk ynlar zerindeki etkisini azaltan ikinci nemli etken, emeki-
lerin etin yaantsdr. Sefaletten kurtulu yolu olmad iin, hak-
lardan yoksun olduklar iin, yalnz kleci devlete kar deil,
rahiplere kar da ayaklanyorlard.

Bilim ve Sanatlar

Salt ekonomik gereksinmeler, Asya ve Afrikann antik kle-

ci devletlerinde soyut dncenin ilkel biimlerine dayanan bilim-
sel bilgilerin ana izgilerini yaratyor. Hesaplar yapma ve tarlalar
lme zorunluluu, matematii (aritmetik ve geometriyi) ve gk-
bilimi (takvimler sistemini) dourdu. Daha sonra, kimya ve fiziin
eleri de geliiyor. Babilde, rnein matematik gelimiti ve bir
bakma, Yunanllarda ve Romallarda daha sonra ulaaca dzey-
den ileriydi. Burada, btn saylar, minimum iaretlerle ifade et-
meye olanak salayan bir saylama szkonusudur.
Yava yava, Asya ve Afrika halklar, yaz yazmay reniyor-
lar. Balangta tasvir ekillerle yazy ya da piktografiyi kullan-
dlar. Konuulan dilden bamsz olan ve figrlerle ifade edilen
sahnelerin birlemesi, eyann ve hareketin anlalmas olanan
salyordu. Piktografi (biimleri izerek yazma), yava yava bir sim-
gesel ideografi (fikirleri izerek yazma) yazs haline, desen de sim-
ge haline geliyor. Gelien kleci devlet, yasalar ve yarglar kesinlikle
ifade etmek, zenginliklerin saymn yapmak ve karakterlerini zel

lkel, Kleci 71
ve Feodal Toplum
 olarak belirtmek, satlan, satnalnan ya da depo edilen metalarn
nitelik ve niceliklerini kaydetmek vb. gereini duydu. rnein Eski
Msrllar, ideografik yaz ile sessizlerle yaznn (yani yalnz sessiz
harfleri temsil eden iaretlerle yaznn) karm olan hiyeroglifi icat
ettiler.
Alfabetik yaz, ilkin, Fenikeliler tarafndan icat edildi ve kulla-
nld. Bugnk alfabelerimizin ounun ilkrnei [sayfa 81] olan Yunan
ve Elam alfabelerinin temelinde, Fenikelilerin alfabesi vardr.
Mezopotamya halklarnn ideografi ve iviyazs, edebiyatn
alp gelimesine yardmc oldu.
Tarihiler, Babilin Glgam Destanna kar byk bir ilgi
duyarlar. Yiitlik dolu kahraman Glgam, doast, hatta tanrsal
glere karg savam verdi, insann lmszlk hakk uruna
savat.
Eski Asya ve Afrika halklar, dikkat ekici sanat yaptlar, zen-
gin bir ekilde sslenmi seramikler, kemikten, tatan, aatan ve
baka maddelerden heykeller, tapmak duvarlar zerinde ve me-
zarlarn iinde gzalc freskler yarattlar.
Londradaki Britanya Mzesi, Pariste Louvre, Bat Avrupann
ve Kuzey Amerikann birok mzeleri, Asya ve Afrika kltrlerinin,
smrgeciler tarafndan alnm ya da ok ucuz fiyatlarla
satnalnm deerli yaptlarn saklamaktadrlar.
Mezopotamya, Msr, Harzem, Urartu, Hindistan ve in gibi
antik devletlerin mimarl, bize, zengin bir miras brakt: eitli ya-
plar, oranlara uymann klasik rnekleridirler.
Antika Asya ve Afrika halklarnn, retim, bilim, edebiyat,
sanat alannda gerekletirdikleri eyler, zellikle Akdeniz lkeleri
ve hele gnmzn Avrupa devletlerini douran lkelerin kltrleri
zerinde byk etki yaptlar.
Her ne kadar bu evrim, olduka yava olduysa da yeni bir
toplumsal dzende Asya ve Afrika halklar, madd ve manev kl-
trn ncleri oldular. te yandan, Asya ve Afrika halklarnn de-
neyimi, Yunanistann ve Romann kleci toplumlarnda retici
glerin hzla gelimesine katkda bulundu. [sayfa 82]

Ekonomik ve Toplumsal Biimlenme

retim ilikilerinin nitelii, toplumun iktisad dzenini belir-

72 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
ler. Bu dzen esastr, zerinde eitli toplumsal ilikilerin, fikirlerin,
kurumlarn belirip ykseldii temeldir, nk retim tarz, sonunda
toplum yaamnn btn ynlerini belirler. Temel, ilknce toplu-
mun snf bileimine bal olan hukuksal ve siyasal kurumlar, yani
devlet rgtlenmesini, dinsel rgtlenmeleri, siyasal gruplamalar
vb., ksaca, toplumun siyasal styapsn belirler. Sonra, dolayl ola-
rak, o belirli topluma zg olan, toplumun ideolojik styapsn
oluturan her eyi, siyasal, felsef, dinsel, edeb vb. eitli fikirleri
belirler.
Temelin yerini baka bir temelin almas, temeldeki deiiklik-
ler, kendilerine uygun olan styapda, siyasal kurumlarda ve ideo-
lojide, kendilerini gsterirler. Ama her ne kadar temele bal ise de,
styapnn kendisi de, retici gler zerinde bir etki meydana geti-
rir, onlarn yerini baka retici glerin almasn hzlandrabilir ya da
yavalatabilir.
Demek ki, toplumun tm, belirli bir birim, bir retim tarz
ve buna zg bir styap ile tarihsel bir kurulutur, iktisad ve top-
lumsal bir biimlenmedir.
Kleci toplumun temeli, feodal ya da kapitalist toplumda
olduu gibi, uzlamaz karttr; retim aralarnn zel mlkiyet ze-
rine ve egemen snfn, madd deerleri retenleri dorudan doruya
smrmesi temeli zerine kurulmutur. Bylece klelik, iktisad ve
toplumsal biimlenme btn iinde, smrye dayanan uzlamaz
kart bir biimlenmedir.

7. ASYA VE AFRKANIN ETL DEVLETLERNDE

KLELK LKLERNDE GELMENN ZELLKLER

Eski Msr

M 4. binyln sonlarna doru, Msr despotluunun kuruluu,

insanln eski tarihinde, en nemli evrelerden [sayfa 83] birini gsterir.
Bu, eski imparatorluk denen dnem (M 3.000-2.400) oldu. Byk
bir orduya sahip olan Msrllar, Sina yarmadasn ve Nubyann ku-
zey blgelerini ele geirmek iin, sistemli olarak savalara giriiyor-
lard.
Ynetimin tek merkezde toplanmas, lkede tarmn temeli-
ni oluturan sulama sisteminin yetkinlemesi ve genilemesi olana-

lkel, Kleci 73
ve Feodal Toplum
 n salad. teki uralar arasnda, balklk ve avcla ok byk
bir rol dyordu. Hayvan yetitirme ise, geni otlaklarn bulunduu
Nil deltasnda zellikle verimliydi.
Msrda ilk iktisad ve toplumsal birimler, kle sahipleri ta-
rafndan acmasz bir biimde smrlen kr topluluklaryd. Daha
sonra tapnaklara ait olan tarm iletmeleri hzla yayldlar. Tpk
Mezopotamyada olduu gibi, kr topluluu kesin olarak snflara
blnerek ve kle sahiplerinin, rahiplerin ve tefecilerin, bu toplu-
luun topraklarna elkoymalar sonunda dalp paralanmaya
balad. Yoksullam zgr kyllerin durumu, klelerin durum-
undan hi de farkl deildi.
Hkmdarln ve tapmaklarn yurtluklarnda olduu kadar,
kle sahiplerine ve yksek grevlilere ait olan byk mlklerde de,
balca el emeini kleler salyordu. Kle says durmadan artyor-
du. Firavunlar, efendiler snfnn yararna yeni kleler, hayvanlar ve
baka zenginlikler elde etmek iin, saysz savalar srdryorlard.
Msr Krall, kle sahipleri iktidarnn salamlatrlmasn
balca grev sayyordu. Ar merkeziyeti bir ynetim sistemi
kurulmutu. Byk zenginlikler, krallk hazinesine akyordu. Sava
ganimetlerinin yannda devlet gelirinin balca kayna, kalabalk
bir grevliler kitlesinin halktan toplad vergilerdi. Mahkemeler de
kle sahiplerinin karlarna hizmet ediyordu. Eyaletlerde, det ol-
duu zere, kralln yarglk grevini de, valiler zerine alyordu.
Yksek yarg, lkenin ynetiminde firavunun balca [sayfa 84] yar-
dmcs idi. Firavunun kendisine gelince, o, ulu, tanrsal yarglama
yetkisinin temsilcisi olarak grlyordu. Firavunlarn, onlarla birlik-
te btn efendiler snfnn anna, halkn ve klelerin abasyla ko-
caman piramitler dikiliyordu.
Devlet yaps, daha sonra, Orta ve Yeni imparatorluklar za-
mannda da hemen hemen olduu gibi kald.

Eski Hindistan

nds vadisinde yaplan arkeolojik kazlar kantlyor ki, M 3.

ve 2. binyllarda, Hindistan halklar, yksek bir uygarlk dzeyine
ulamlardr.
1. binyln balangcndan balayarak birok Hint kabile fe-
derasyonlar, ilk kleci devletleri kurdular. Toplumsal farkllama

74 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
belirginletike, asker ef raca, giderek kabileye egemen oluyor
ve topluluun ynetim rgtlerini buyruu altna alyor. Kabile ari-
stokrasisi, onun evresinde gruplayor. Daha sonra ynetim rgt-
leri, devlet aygtnn halkalarn olutururken, racann grevleri,
babadan oula gemeye balyor. Ayn zamanda, brahmanlarn du-
rumu da salamlayor. Ksa bir sre nce, basit birer dinsel eli
olanlar, rahiplii ura haline getiriyorlar.
Ama Hindistann despotik devlet, daha sonra ortaya kt;
Moryalar hanedannn krallar olan andragupta ve Azoka tarafn-
dan temelleri atld. Moryalar mparatorluu, M 4. yzylda, kesin
olarak kuruldu.
Klelik, Hindistanda olduka yaygnd, ama baz zellikleri
vard. Baka yerlerde olduu gibi, burada da, kleler, sava tutsak-
lar ve borcunu demeyen borlulardan oluuyordu. zgr yurttalar
da eit deillerdi, iki deil, drt gruba blnyorlard; bu gruptan
varnalar, catilerin (daha sonra ortaya kan kastlarn) ilkrne-
kleri oldular. Kleleenler, her zaman alt-varnalarn temsilcileriydi-
ler, oysa onlarn efendileri st-varnalara ait bulunuyordu. [sayfa 85]
Kleler ayn zamanda devlete ve toplulua da ait olabiliyor-
lard. Kle dvi-pada (iki-ayakl mlk), evcil hayvan ise atu-
pada (drt-ayakl mlk) idi.
Kleler, ileri gelenlerin ve krallarn hesabna, ayrca kamu
yaplarnn yapmnda alyorlard. Bununla birlikte, eski Hin-
distanda, byk toprak mlkiyeti yaygn deildi. Klelerin emein-
den daha ok ev ekonomisinde yararlanlyordu. Demek ki, kleler,
ounluu ile efendilerinin hemerileri olduklarndan, klelik, hafif
ataerkil izler tamaktayd. Kleler arasnda kadnlar ar basyordu.
Onlarn ocuklar da, ayn ekilde, efendinin mlk saylyordu.
Klelik ilikilerinin zayf gelimesi, zgr nfusun ekonomik
ve toplumsal rgtlenme biimi olan Hint kr topluluunun zel
dengesi ile aklanyordu. Sulama sistemini srdrmek ve geni
cangl alanlarn deerlendirme gereksinmesi, abalarnn birletiril-
mesini zorunlu klyordu. Topluluk yeleri, ayn anda tarma ve zan-
aatla atlyorlard. Bylelikle topluluk, yalnz bana kalmaya
mahkm oluyordu, lke iindeki ekonomik ilikilerin gelimesi de
gecikmi bulunuyordu.
Toprak, en yetkili kurum olan devlete ait bulunuyordu. Bu
mlkiyet biimi, ileri gelenlerin yalnzca kleleri snrsz olarak smr-

lkel, Kleci 75
ve Feodal Toplum
 melerine deil, vergiler araclyla zgr yurttalar soymalarna da
izin veriyordu. Geni ve karmak bir devlet aygt, ileri gelenlerin
karlarn savunuyordu.
Asya ve Afrikann teki devletlerinde olduu gibi, Hint des-
potizminin ayrdedici zellii, krallk iktidarnn tanrlatrlmasdr.
Kral, tanrnn yeryzndeki temsilcisi idi. Rahipler topluluu, bu
inan, srdrmekle ykmlydler. Hindistanda, bu dnemde,
eski kleci toplumun dini olan brahmanlk, yerini, yava yava yeni
bir dinsel akm olan budizme brakt. [sayfa 86]
Budizm de, snfl toplumlardaki btn teki dinler gibi, ezi-
lenleri manen silahszlandrmak ve egemen olan smrcler sn-
fnn durumunu salamlatrmakla ykmlyd.

Eski in

inde ang (Yin) denilen ilk kleci devlet, M 18. yzylda

kuruldu. Klelik dzeni, ancak ok sonra, M 5. ve 3. yzyllar
arasnda alp geliti. 3. yzyln sonunda koskoca bir imparatorluk,
eski in mparatorluu kuruldu.
Bu dnemde, kle emeinin rol nem kazand. Kleler,
zel kiilere olduu kadar devlete de aittir. Komu kabilelerle ya-
plan bitmez tkenmez savalar, ayrca i savalar (imparatorluun
kuruluundan nce) bol sayda kle salyordu. lenen su ve
cinayetlerin cezalandrl da, nemli bir kle kaynayd. Bu, ege-
men snf iin ok etkili bir toplumsal bask aracyd. Yasalara ve
eski geleneklere kk bir kar koyma, ar su olarak nitelendiri-
liyordu. Klan aristokrasisinden gelme byk kle sahipleri, ilkel toplu-
luk kalntlarnn srdrlmesinde yarar gryorlard. Kle haline
gelen mahkmlar, devlete ait oluyordu.
Kle alverii, zellikle kken bakmndan inli olmayan
klelerin alm-satm, byk llere ulamt. Kle emei, her yerde
kullanlyordu. Byk apta kleci zel iletmeler ortaya kyordu.
Sahip olunan klelerin says, byk mlk sahiplerinin zenginlik ve
kudretinin lt haline geldi.

Urartu, Harzem, Kuanlar Krall

M 2. binyln sonlar ile 1. binyln balarnda Transkafkasya-

76 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
da ve Ermenistan yaylas zerinde pek nemli olmayan birok kleci
devlet ortaya kt. Bunlar arasnda, M 9. ve 8. yzyllarda byk
bir gelimeye ulam olan Urartu devletini belirtelim. Asurlu fatih-
lere kar savamda Urartu, antikan en eski, en nemli devletle-
rinden biri oldu. [sayfa 87] Urartu devleti, bugnk Transkafkasya Sovyet
Cumhuriyeti topraklarnn bir blmn iine alyordu.
lkel topluluk dzeninin nemli kalntlar ile klelik ilikileri,
Urartuyu niteliyordu. Kleler, zel kiilere ve toplulua ait bulu-
nuyordu. Kle emei, sulamaya dayanan tarmda geni olarak kul-
lanlyordu.
Orta Asyada, zellikle bugnk Sovyet Cumhuriyetleri top-
raklan zerinde, gene M 1. binyln balarnda, kleci devletler
(zellikle Harzem) kuruldu. Bunlar, M 1. yzyln balangcnda,
daha sonra egemenliini Kuzey Hindistana ve Sin-Kianga kadar
genileten gl Kuanlar Kralln oluturdular. Kuanlar Krall,
toplumsal ilikilerin birbirinden farkl olduu blgelerden oluuyordu,
ama yava yava gelimi kleci blgeler egemen duruma getiler.
Ensonu, kleci dzen, kralln btn topraklar zerinde yerleti.

Minallar Krall

Eski Arabistanda, Minallar Krall Yemeni, Bat Hadramutu

ve Kzldeniz kylarn iine alyordu.
Burada, klan ve kabile dzeninin gl kalntlarna karn,
klelik ilikileri geliiyordu. Kleler, en ok Afrikal idiler: Habe,
Nubyal vb.. Devlet, nemli bir gelime dzeyine ulat; byk sula-
ma kanallar, bentler, saraylar ve baka yaplar yaptlar.
M 7. ve 6. yzyllarda, kleci baka bir Arap devleti olan
Saba Krall, Mina Kralln yuttu. Saba Krall da, ok gelimi bir
tarma sahipti. Saba Krallnn bakenti Maryaba kentinin yaknla-
rnda eski dnyann nl bir bendi bulunuyordu. Bent, yzyllar
boyunca, Gney Arabistan sulama ann merkez yapt oldu.
Baz eski devletlerin tarihinden karlan bilgiler, toplumsal
evrim yasalarnn evrensel ve dokunulmaz olduklarna tanklk et-
mektedir. Her yanda retici glerin gelimesi, [sayfa 88] ilkel toplu-
luun paralanmasna, kleliin ortaya kmasna ve genel olarak
despotik, olan kleci devletlerin kuruluuna neden olmaktadr.

lkel, Kleci 77
ve Feodal Toplum
 Devletleraras likilerin Kurulmas

eitli kleci devletler arasndaki kar atmas, kendi z

lkesinin kle sahipleri hesabna baka halklarn iilerine
karlmas, mdahaleye urayan devletleri kar-nlemler almaya
zorlad. Bunun zerine, en tehlikeli dman devleti ezmek iin,
mttefikler aranmaya balanyor. Devletin karlarnn tannmasn
gven altna alan ya da karlarna zarar getiren ve sonu olarak da
devletler arasnda egemenlik ve bamllk ilikileri yaratan devlet-
leraras anlamalar ortaya kyordu.
Bununla birlikte, o ada, diplomatik ilikiler henz ok az
gelimiti. Genel olarak, devletleraras ilikiler, devlet bakanlar
arasndaki yazmalarn tesine gemiyordu. Kural olarak, srekli
diplomatik temsilciler yoktu. Eliler gnderilmesi, henz dzene
girmemiti. [sayfa 89]

78 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 KNC BLM
AMERKANIN KLEC DEVLETLER

BURJUVA bilginleri, zellikle Amerikal bilginler, Gney ve

Kuzey Amerika halklarnn zel bir evrim yolu izlemi olmalar gere-
ktiini ileri srerler. Bununla, toplumsal evrim yasalarnn evrensel
niteliini, hatta bu yasalarn varln rtmeye alrlar. Gerekte,
bu iki Amerika ktas, ilkel topluluun paralannda ve snfl toplu-
mun oluumunda, bir gecikme ile tekilerden ayrlrlar; bunun, Ame-
rika yerlilerinin fizik ve manev bakmdan szde aa olmalaryla
hibir ilgisi yoktur. Amerikada insanlarn yaamaya balay ok
daha sonra olduundan, yerleik yaama geilmesinden ve retici
glerin gelitirilmesinden nce, koskoca iki ktann deerlendiril-
mesi, binlerce yl gerektirdi. [sayfa 90] te yandan, hayvanlar leminin

lkel, Kleci 79
ve Feodal Toplum
 zel nitelii dolaysyla, tarm ile hayvanclk arasndaki iblm,
Amerikada son derece zayf oldu, bazan hi olmad.
Amerikan toplumunun ar gelimesi yle oldu ki, spanyol-
lar, Yeni Dnyada (Avrupallar Amerikay byle adlandrmlard),
ilkel dzeni, kabile federasyonlarn ve kleci despotizmi buldular,
oysa te yandan, kapitalizmin kanl afa Avrupann zerine do-
mak zereydi.
lk federasyonlar arasnda, bugnk ili topraklar zerinde,
drt Arokan {mapuches) kabilesinin birliini belirtelim. Kopolikan
ve Lotaro adl eflerinin ynetiminde glenmi olan bu kabileler
birlii, istilclar iddetli bozgunlara urattlar. spanyollar, Arokan-
larn direniini krmay baaramadlar.

Maya Toplumu

Maya kabileleri, MS 1. yzyln hemen balarnda, Ykatan

yarmadas ve evresindeki blgelerde yksek bir uygarlk
yaratmlard. Bu, bir site-devletler kmelenmesi oldu.
Her Maya devleti, bir kent ile ona bitiik blgelerden
oluuyordu. Devlet bakan, btn iktidar: yasama, yrtme, yargl-
ama ve dinsel yetkiyi elinde toplamt. Rahipler ve asker efler, en
yakn yardmclar idiler. Klelik, yaygn bir biimde uygulanmaktayd.
Kleler, savalarla, kle ticaretiyle ve bor yznden kleletirmeyle
salanyordu. Eski inde de olduu gibi, insanlar, iledikleri her
eit sutan dolay kleleebiliyordu.
Tacirler, nemli bir tabaka oluturuyorlard. Ykatanda, ma-
den cevherleri yoktu, bu da. Mayalarn, kendi aralarnda ve komu
halklarla yaptklar deiime canllk veriyordu. Kakao taneleri, para
yerine kullanlyordu.
Bitki rtsnn yaklmas ile alan tarlalar zerinde yaplan
gezici tarm, ekonomik yaamn temelini oluturuyordu. [sayfa 91] Ma-
yalar, msr, meyve aalar, baklagiller, pamuk, kakao vb. yetitiri-
yorlard. ok usta tarmclar, msr gibi bir tahldan eitli trler
yaratmasn bildiler. Bu trlerden biri, en turfandas, horoz t
diye adlandrld.
Maya zanaatlar yetkin ustalard: dokumaclar, kuyumcu-
lar, silah yapmclar, ta yontucular, kemik, aa ve ta zerinde
alan heykelciler, ku tyleri ile ssler yapanlar vb.. Madenlere

80 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
sahip olmadklarndan Mayalar, avadanlklar, i aletleri, silahlar yap-
mak iin obsidiyen (yanarda cam) denilen, ok sert ve dayankl
doal bir cam kullanyorlard.
Dinsel ayinler ok karmak ve zengindi. ok saydaki ku-
dretli ve korkun tanrlar, durmadan yeni yeni insan kurbanlar isti-
yorlard; bu da, basit iftiler ve kleleri korkutuyor ve onlar bam-
llk altnda tutuyordu. Bununla birlikte, baz bulgular, snf savamnn
zaman zaman kztna inanmamz salyordu.
Bilgilerin birikimi, tarmsal uygarln pratik gereksinmeleri,
matematik, gkbilim, tarih gibi bilimlerin ana izgilerini ortaya -
kard. Mayalar, yirmi saysna dayanan bir sayma sistemi yaratt ve
sfr tanmlamak iin zel bir iaret kullandlar. Maya takviminin bir
yl, dakikas dakikasna hesaplanmt ve bugnk takvimimizden
ok daha byk bir kesinlikteydi. Maya halk, hiyeroglif yazsn icat
etti ve geni lde kulland. Her jatn dnemi (Maya takviminde
genel olarak 20 yla eit olan bir zaman dnemi), zerine geen
dnemin nemli olaylarn anlatan yazlarn kazld, tatan bir du-
var dikiliyordu. Maya kitaplar, akordeon gibi katlanm zel kt-
tan ve uzun eritlerden yaplmt. Bu kitaplarn binlercesi, spanyol
papaz Diego de Landann emri zerine yaklmtr.
Mayalar nemli mimarlk, heykelcilik ve duvar ressaml ant-
lar braktlar.
Maya halknn dalmas, srekli i savalar, spanyol [sayfa 92]
istilclarna, Ykatan ve komu blgeleri ele geirmek, zgn ve
zengin bir uygarl yoketmek frsatn verdi.

Aztekler Devleti

Birka yzyl boyunca Meksika yaylas zerinde, Ykatann

kuzeyinde Tenokalar ya da Aztek kabileleri tarafndan kurulmu
baka bir kleci devlet yaad. Dalk Texcoco glnn glkle
eriilebilir adalar zerine kan Tenokalar, akraba kabilelere ken-
dileriyle birlemeyi zorla kabul ettirdiler; ki bu birleme ilerdeki
devletin ekirdei oldu.
spanyollar geldikleri zaman, bu birlemenin bir kleci des-
potik devlete dnmesi tamamlanma yolunda idi. Kabile yneti-
mi hl vard, ama ok deimi bir biimdeydi, grevleri de
deimiti. Meksika ovasna, nispeten ge yerlemi olan Aztekler,

lkel, Kleci 81
ve Feodal Toplum
 Meksikann teki halklar olan Olmeklerin, Tolteklerin, Miksteklerin
vb. zengin kltrlerini kendilerine malettiler. Ve hzla, ok ileri bir
uygarlk olan kendi z uygarlklarn yaratabildiler.
Btn iktidar elinde tutan devlet bakan, ok dallanm y-
netim aygtna, orduya ve rahiplere dayanyordu. Srekli savalar
srasnda, Aztekler, pek ok tutsak ele geiriyorlard. Bu tutsaklarn
bir blm tanrlara kurban ediliyor, bir ksm ise kle oluyordu.
Kle alm-satm yannda, bor yznden kleleme de, baka bir
klelik kayna idi. Kleler, en yorucu ileri yapmak zorundaydlar;
ok kez de beden cezalara, lm cezasna arptrlyorlard.
zgr yurttalar, Hindistandaki varnalara ve Babilin btn
yurttalk haklarna sahip olanlar ile boyuneen yurttalar arasn-
daki blnmeye benzeyen birok gruplara ayrlyorlard. Kabilelerin
zgr yeleri, alt gruplardan birini oluturuyorlard. Bunlarn emei-
yle yaratlan rnn ilk nemli bir blmne, devlet tarafndan,
ordunun bakm ve beslenmesi iin elkonuyor ve bu, hkmdarn,
aristokrasinin [sayfa 93] ve rahiplerin zenginlik kaynan oluturuyordu.
Tarm, uygarln temeli oldu. Meksika, zellikle Aztekler,
dnyaya, kakao, kauuk, domates, msr gibi ok deerli bitkileri
verdiler. Ekilebilir topraklardan yoksun olan Aztekler, gl zerinde
yapay adalar yaptlar ve bunlar zerinde yzen baheler, tarm
iletmeleri (plantasyonlar) kurdular. Hayvanclk yaygn deildi.
Zanaatlk ok gelimiti. Kuyumcular, silah yapmclar, ma-
denciler, mlekiler, pek usta zanaatlard. Mzelerde, onlarn
yaptklar nesneler, bugn bile hayranlkla seyredilebilmektedir.
Ticaret, d ticaret de dahil olmak zere, ok parlakt. Altn
tozu ile dolu eitli uzunluklardaki telek saplar, para olarak kullan-
lyordu.
Aztekler, kendi piktografik (resimlerle anlatan) yazlarn ya-
rattlar. Baz kavramlar betimlemek iin, kukusuz, teki halklarn
yazlarndan aldklar hiyeroglif iaretlerini de kullanyorlard.
Aztek sanat, zellikle mimarlk, heykelcilik yaptlar, pikto-
grafik yaz ile yazlan edebiyat yaptlar, yalboya resimler, Aztekle-
rin bakenti Tenotitlann (bugnk Meksikonun) spanyol se-
rvencisi Cortezin askerleri tarafndan barbarca tahrip edilmesi s-
rasnda, hemen hemen tmyle yaklp ykld, yokedildi. Korunabi-
len pek az yapt, Aztek uygarlnn yksek dzeyine tanklk eder.

82 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 iba Devletleri

Hintli (kzlderili) ibalarn kk devletleri, bugnk Ko-

lombiya topraklar zerinde bulunuyordu. Bilginlerin sahip oldukla-
r bilgiler, bizce, iba toplumunu doru olarak deerlendirecek
lde deildir. Bununla birlikte, az ya da ok, kesinlikle, bunun,
kleliin gelime yolunda bulunduu snfl bir toplum olduu sy-
lenebilir. [sayfa 94]

Tiahuanako

Amerikann en geni devleti, Tiahuanako ya da yanl olarak

adlandrld gibi nkalar mparatorluu oldu.
Tiahuanako tarihi, son derece tahrif edilmektedir. Gney
Amerikann birok devletlerinde ve baka yerlerde, okullarda ve
niversitelerde, Tiahuanakonun sosyalist, hatta komnist d-
zeninin teorisi retilir. Bu tr anlatmlarn toplumsal nedenini anla-
mak kolaydr. Bu teorinin temel direklerinden biri olan Fransz Louis
Bodin, hemen hemen sosyalist olan bu sistemde, zgr insan ile
kle arasndaki ayrm bazan ok glkle grlyordu, diye yaz-
yordu.
yleyse gerek toplumsal Tiahuanako dzeni hangisidir?
Tiahuanako devleti, hemen hemen bugnk btn Peru ve
Ekvator topraklar zerinde, Bolivyann, Arjantinin ve ilinin de
byk bir ksm zerinde yaylyordu. Kendilerine, Gnein ve Ayn
torunlar diyen nkalar, lkede, egemendiler. Balarnda Sapa nka
(mutlak ynetmen nka) unvann tayan otokrat bir ef bulu-
nuyordu. Sapa nka, milyonlarca uyruunun, kabilelerin ve halkla-
rn yazgsn elinde tutuyordu. Asker eflerden, saysz grevlilerden
ve rahiplerden oluan kleci snfn karlarn kiiletiriyordu. Sonu
gelmez savalarda, nkalar, komu Hintli kabileleri ve halklar, ege-
menlikleri altna alyorlard. Kimi zaman bunlardan bazlarn yeni
topraklar zerine doru sryorlard ve onlar, yanakonas (kara
adamlar) dedikleri klelere dntryorlard. Eski bir efsaneye
gre, ilkin, altbin Hintli, byk efe kar bir ayaklanmaya katld-
klar iin kleletirilmiti. Klelerin ocuklar da gene kle oluyor-
lard.
Asya ve Afrikada olduu gibi, toplumun toplumsal ve eko-

lkel, Kleci 83
ve Feodal Toplum
 nomik hcresi olan topluluk yelerinin koullar, klelerinkinden
ok az ayrm gsteriyordu. Topluluk yeleri, [sayfa 95] rnn te
birini nkaya, teki te-birini Gnee, yani rahiplere teslim etmek
zorundaydlar; bundan baka, yerel eflerin geimlerini de sala-
mak zorundaydlar. Bylece ifti emek rnnn te-birinden
azn elinde tutabiliyordu. Topluluklar, sulama sistemlerinin iyi hal-
de tutulmasna gzkulak olmal, onarmalara girimeli, yeni kanallar
amal, madenler iin el emei salamal, yollar yapmal ve onar-
malydlar.
Topluluk yeleri, serbeste yer deitirme hakkna sahip dei-
llerdi, grevlilerin ve eflerin kendilerine verdiklerini yiyebiliyorlar,
birrnek giyiniyorlard. Sapa nka, nka aristokrasisi, rahipler, nka-
lardan yana gemi olan bellibal kabilelerin ileri gelenleri, byk
bir bolluk iinde yayorlard. Kleler ve topluluk yeleri, onlar iin,
grkemli saraylar, altnla ve deerli cisimlerle zengin bir biimde
sslenmi tapmaklar yapyorlard.
nka kleci devletinin sahip kt topluluklar ve kleler ta-
rafndan yaratlan koskoca madd mallar yn, kalabalk bir ordu
ve bir devlet aygtnn gereksinmelerini karlamaya yaryordu.
Tiahuanako tarihi, zorlu snf sava oluntular ile doludur.
Yenik kabilelerin despotizme kar bakaldrs, Keua dilinde
yazlm Apu Ollantay halk dram gibi ilgin bir edeb yaptta ifa-
desini bulmutu.
Tiahuanakonun madd ve manev kltr, byk bir stn-
le ulamt. Sulamak tarm, nka uygarlnn temelini oluturuyor-
du. Usta emekiler, saysz kanallar ayor, sa yamalarn, sulana-
bilir geni teraslar haline getiriyorlard. Baz bilgilere gre, Tiahua-
nakolar, otlar bile suluyorlard. nkalar, kinoa (bir dar eidi), msr,
patates, biber, tbb bitkiler vb. gibi on kadar bitkinin tarmn ya-
pyorlard. Guano (bir eit ku gbresi), verimi artrmak iin tar-
lalarda kullanlyordu.
Hayvanclk, Amerikann baka blgelerinden farkl [sayfa 96]
olarak daha ok geliti, nkalar, lama ve ayn cinsten hayvanlar,
kmes hayvanlar yetitiriyorlard. Srlerin byk bir ksm, Sapa
nkann mal saylyordu.
nemli sr szlemesine (ceptel) sahip bulunan nkalar,
yk hayvan olarak lama kullanyorlard. teki Amerikan halklar
gibi, emberin geometrik tasarmn blmekle birlikte tekerlei bil-

84 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
miyorlard.
nka zanaatlar, zellikle dokumaclar, inaatlar, mleki-
ler ve madenciler, daha yetkinlemilerdi.
nkalar tarafndan yaplan yaplar salamd. Altn, kurun, ka-
lay ve bakr madenciliini biliyorlard. Gktalarndan demir elde
ettikleri, demir cevherini de kullanmak zere olduklar sanlyor.
Geni yollar (5-6 metre), araziyi yarp geiyordu. Birok akarsu ve
uurum zerine asma kprler kurulmutu. Su yolu ile tama,
nemli ulatrma aralarndan biriydi. Hintliler, akarsular ve gller
zerinde, krekli ya da yelkenli teknelerle yolculuk ediyorlard. zel
sallarda, ak denizlerde uzak yolculuklar yaplyordu. nka denizci-
lerinin Orta Amerikaya ve Meksikaya dein gittiklerine inanlmakta-
dr. Bu yolculuklar, ticar amalarla yaplyordu. Bununla birlikte, i
ve d ticaret, ok az gelimiti. Dei-toku, egemen durumdayd.
Baz kabuklu hayvanlarn kabuklar, para olarak kullanlyordu.
nkalarn da, Mayalar gibi, hiyeroglif bir yazlar vard. Ama
yaz. Sapa nkaya, grevlilere ve yksek mevkili rahiplere zg bir
eydi. Hiyerogliften baka, yazmalar ve eitli hesap sistemleri
iin, kipu, yani dmler yazs yaygn bir ekilde kullanlyordu.
Szl edebiyat, danslar, mzik, heykelcilik ok zengindi.
Dram temsilleri ok yaygnd.
nkalar takviminde, 12 ay ve 365 gn vard; ve bu takvim,
aralk ayndaki gndnmnden balyordu. Her ay, drt haftaya
ayrlyordu.
Tiahuanako devleti ve yksek uygarl, Hintli kabilelerin [sayfa
97] aralarndaki ekimelerden yararlanan spanyol istilclarnn dar-
beleri altnda ykld.
Burada, spanyol silahlarnn stnln de ihmal etme-
mek gerekir. Hintlilerin tanmadklar atlar ve ateli silahlar, zellik-
le ilk arpmalar srasnda, Hintli savalara dehet sayordu. [sayfa
98]

lkel, Kleci 85
ve Feodal Toplum
 NC BLM
ESK YUNANDA KLEC DZENN
ZELLKLER

1. EKONOM VE TOPLUMSAL LKLER

SYASAL BMLER

Eski Asya ve Afrika devletlerinden farkl olarak, Yunanda ve

Romada klelik, geliiminin en yksek dzeyine varmt. Kleci
retim tarz, burada, despotik lkelerde olduundan ok daha a-
buk baar salad.
Yunanllar, snflar halinde farkllamaya ve devletlerini yarat-
maya, M 8-6. yzyllarda, yani Asya ve Kuzey Afrikadaki kleci
toplumlarn daha nce nemli bir yolalm bulunduklar bir zaman-
da baladlar. Yunanllar ve Romallar. Msrl, inli, Babilli ve Hintli
tarmclarn ve zanaatlarn binyllar boyunca yaptklarn, ok daha
abuk gerekletirdiler.
Bir baka deyile, Dou lkelerinde, retici gler dzeyi
[sayfa 99] ve bunlara uygun den retim ilikileri ve gene kleci top-

86 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
lumun btn kurumlar, btn iinde, kleci oluumun gelime
temposu zerinde yansmaktan geri kalamazd.

Yunan Site-Devleti

Merkezilemi despotizmlerin yaylmas, genel kural olarak,

Asya ve Afrika kleci toplumlarnn bir zellii idi. Toprak ve su
zerindeki devlet mlkiyeti, zgr emeki topluluklarna balanmt.
Eski Yunanda, durum, baka trl oldu. Orada egemenliini
srdren kleci mlkiyet biimi, eski site-devletine dayanyordu.
Orada, topluluk kavram, site kavram ile karyordu. Ama, bu, artk
Douda olduu gibi emekilerin bir birlii {association) deil, kle
sahiplerinin topluluuydu. Btn yurttalk haklarna sahip olan bu
topluluk yeleri, ayrcalkl bir aznlk oluturuyorlard. Onlarn dnda
kalanlar, yalnzca kleler deil, ayn zamanda, haklardan yararlana-
mayan zgr halkt. Bunlar arasnda, her eyden nce, baka blge
ya da sitelerden gelmi olan yabanclar syleyelim.
Site, surlarla evrili, evredeki vadinin ya da adann halkn
da iine alan bir kentti. Tehlike halinde, halk da, surlarn iine
snyordu. Halk, ayn ekilde, ynetici organlar semek, en nemli
ileri dzenlemek, bayramlara katlmak vb. iin de kentte topla-
nyordu.
Bir sitenin topraklar byk deildi. Korentin topraklar 880
km2, en byk Yunan devleti Ispartann topraklar 8.400 km2 idi.

Sitelerin Kuruluu, Eski Yunanda

lkel Topluluun Dalnn Sonucu

M 2. binyln sonlar ile 1. binyln balar arasnda, eski Yun-

anllarda egemen olan ilkel topluluk dzeni, paralanmaya, [sayfa 100]
dalmaya balar. Servetler arasndaki farkllamann etkisi ile, daha
sonra tarm topluluklarn oluturacak olan byk aileler halinde
klanlara ayrrlar. Tarm topluluklar, babadan oula geen mlk
haline gelen topra aralarnda paylarlar. Topran yalnz bir bl-
m hl ilkel toplulua ait bulunmaktadr. Kabile iindeki yksek
otorite, Yallar Konseyi ve Yetikinler Meclisidir. Hazineler ve kle-
ler ele geirmek iin yaplan savalar, kabile yaamnn btnleyici
blmdr. zlme evresinde, ilkel topluluk dzeninin ayrdedici

lkel, Kleci 87
ve Feodal Toplum
 zellikleri bunlardr.
Savalarn ve ticaretin, tarm ve zanaatlk temeli zerinde
gelimesi, servet eitsizliini daha ok belirginletirdiler.
Parann ortaya k, yksek bir deiim dzeyine tanklk
ediyor. Borlanma, tefecilik ve ipotek, hepsi birden ortaya kyor-
du. Yeni ekonomik koullar, kanlmaz olarak, yeni toplumsal biim-
ler yaratyordu, ilkel topluluk andan miras kalan kabilesel birlikler,
yani fliler ve kabileler (phratries), zgr insanlarn bor yznden
klelemeleri, topluluk topraklar zerinde Yunanistann baka bl-
gelerinden gelmi yabanc ya da gmen kleler ynnn ortaya
k sonunda dalyorlard.
Dank klan topluluklar, varlklarnn ekonomik temelini git-
tike daha ok yitiriyorlard. Gelimek iin birlemek zorundaydlar.
Burada, synnoecisme denilen, topluluklarn birleip kaynamalar
srecine tank olunmaktadr. Servet ve toprak ilikilerine dayanan
yeni blnmeler, klan biimlerinin yerini almaya baladlar. Snf
kurumlar, yava yava eski klan kurumlarnn yerini ald. Halk Me-
clisi, Yallar Konseyi, aristokratik bir nitelie, yani bir snf nine br-
nr. Bu srecin balca izgileri, M 8-6. yzyllarda beliriyor. [sayfa
101]

Borlar Yznden Klelemenin Kaldrlmas

Snf kurumlar, nfusun geni tabakalar demosun (hal-

kn), kle sahiplerine ve aristokratlara kar savam srasnda
olutular. Bu savam sayesinde, halk ynlar, borlar yznden
klelemenin kaldrlmasn elde edebildi: bu, eski Yunanda, kle-
ci dzenin balca zelliklerinden biri oldu.

Eski Yunanda Tiranlar

Tiranlk eski Yunanda siteden nce gelen devlet biimlerin-

den biri oldu. Kii iktidar tiranlk, demosun (halkn) klan aristok-
rasisine kar zaferi sayesinde olutu. Ama iktidar, demosun en
varlkl tabakalarnn ellerinde toplanyordu, tiran da bu tabakalarn
temsilcisi idi. Bu tiranlklar, M 7-5. yzyllarda, zellikle Korent,
Megare ve Sicyone ve daha baka yerlerde ortaya kt.
Sakz adas tiranl M 6. yzyln ikinci yarsnda, Polyratn

88 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
ynetiminde, en gl devrini yaad.
Ama tiranlk, kle sahiplerinin oluturduu snfn karlarn
tam olarak karlayamad. ok yayld halde geici oldu. Site, to-
plumun ve kleci devletin geici olmayan balca biimi olarak
kald.

Sitelerin eitli Biimleri

Sitelerin kuruluu iki yol izledi diyebiliriz. Birinci yolu izleyen

sitelerde, btn kle sahipleri snfnn iktidar kurulmutu kleci
demokrasi denen dzen. teki sitelerde, devlet ynetimi, kk
bir grup aristokratn elinde toplanyordu oligarik denen iktidar.
kinci durumda, yurttalk halklarndan yararlananlar, yurtluklara
sahip olanlard.
Birinci tip devletin klasik rnei; Atinadr; ikinci tip ise,
Ispartadr. [sayfa 102]

Sitenin Oligarik Biimi (sparta)

Ispartann tm nfusu, byk gruba blnmt: btn

haklardan yararlanan Spartiatlar (Ispartallar), zgr ama siyasal hak-
lardan yararlanamayan Preiekler, en-sonu, durumlar Spartiatlarn
klelerinin durumlarna yakn olan lotlar. Spartiatlar topluluu ye-
lerinin mlk saylan toprak, tasarruf hakk olarak, paylar halinde
lotlara verilmiti. Ispartada site haklarndan yararlanabilmek iin,
toprak sahibi olmak gerekiyordu. Topra ileyen ilotlar, rnden
ancak kk bir pay alyorlard. Spartiatlar, onlar, korku ve buyruk
altnda tutabilmek iin, zaman zaman kanl basknlar dzenliyorlar-
d.
lotlar, iledikleri toprak gibi, Spartiatlar topluluuna aitti. Onun
iin Spartiatlar, lotlar satamyor ya da bakasna devredemiyordu.
lotlar sk sk bakaldryorlard. M 464teki byk isyanda,
nerdeyse Spartiatlarn iktidar decekti.
Kii olarak zgr olan Periekler, zanaat ya da tacirdiler.
Spartiatlardan farkl olarak zel mlkiyet hakkna sahiptiler ve Is-
parta milislerine katlyorlard. Ama Periekler siyasal haklardan
yoksundular ve Spartiatlara vergi demek zorundaydlar.
Spartiatlar, nfusun ancak kk bir blmn oluturuyor-

lkel, Kleci 89
ve Feodal Toplum
 lard. Bununla birlikte kendi ilerinde de daha nfuzlu ve daha
varlkl bir grup vard. Spartiatlar topluluuna bakanlk eden iki kral
da, bu gruba aitti. Krallar, ancak Yallar Konseyinin, Jeruzyann,
iktidarn en yksek organnn, topluluun oligarik hkmetinin ye-
leri idiler.
M 7. yzyln sonunda, Isparta, yarmadann bellibal kent-
lerini ieren Peloponez birliinin bana gemiti.Geri kalm kleci
devlet Isparta, Yunanistanda, gericiliin kalesi oldu; Spartiatlar, kleci
aristokrasinin iktidarnn kurulmasna ve srdrlmesine hizmet edi-
yorlard. [sayfa 103]

Kleci Demokrasi (Atina)

Atina devleti, baka trl kuruldu ve geliti. Verimli toprakla-

ra sahip olmayan, ama gm, iyi cins kil, byk mermer yataklar
bakmndan zengin olan Atina, zanaatlk ve ticaretini abuk kur-
du. yi limanlara sahip oluu, denizciliin ortaya kmasn
kolaylatrd.
Balangta, yarglarn, rahiplerin ve asker eflerin grevler-
ini de kral (basileus) zerine alyordu. Bakenti Atina olan Attikay
ynetiyordu. Ama ekonomi gelitike iktidar, patridlere, yani ileri
gelen toprak sahiplerine geiyordu. Halkn, demosun, bu
deiiklikten kazanaca bir ey yoktu. patridler, Attikann en iyi
topraklarn ele geirdiler. Deiim geniliyor, tefecilik ortaya kyor,
bor karl kleleme yaygnlayor. Toplumsal savam
keskinleiyor.
Efsaneye gre, M 621de, Drakon, ar bir gaddarln yasa-
larn yaynlyor. Bu yasalar, zel mlkiyeti savunacak, ona zarar
verenleri hi acmadan cezalandracakt. Ama M 6. yzyln
balarnda, klelemi olan halk iindeki karklklar ciddileiyor.
Aristokrasi, dn vermek zorunda kald, nk honut olmayanlar
arasnda zengin tccarlar ve zanaatlar da vard. Bunlar, serveti
ellerinde tutuyorlard, ama pratikte, Areopaja (bilginler, yarglar
meclisine) ve Yallar Konseyine ait bulunan iktidardan uzaklatrl-
mlard.
Areopaj, her yl, aristokratlar, yani patridler arasndan sei-
len ve 9 yeden oluan kurullarn bakanlar olan arkontlarla yeni-
lenmekteydi.

90 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 Sitenin Evriminde Br Aama
Solon Reformlar

594te, Solon, arkont seildi. Toplumsal kargaalklar devre-

sinde hakem seildi ve demosun yararna olan reformlar [sayfa 104]
kabul etmek zorunda kald. Toprak ipotei yrrlkten kaldrld,
eski borlar hkmsz sayld ve borlu yurttalarn kle olarak
satlmalar yasakland.
Solon tarafndan alnan teki nlemler, zanaatln ve tica-
retin hzla ilerlemesine yardm etti. Miras zgrl, klan gelene-
klerini zedeledi. Asker demokrasi dneminde olduu gibi, btn
erkek yurttalarn katldklar, Genel Yurttalar Meclisi, yeni batan,
Atinann siyasal yaamnda nemli bir rol oynad. Bununla birlikte,
yurttalar, servetlerine gre drt snfa blnmlerdi.
Yalnz birinci snf (pentacosiomedimnes) ve ikinci snf (ca-
valier-atllar) yurttalar, btn siyasal haklardan yararlanyorlard.
rnein, yalnz onlar arkont seilebilirlerdi ve, bunun sonucu ola-
rak, areopaj yesi olabilirlerdi. nc snf, yani zjitler ve dr-
dnc snf, yani tetler, areopaj yesi olamazlard. Mecliste bu son
iki snfn yeleri seici idiler, ama kendileri seilemezdi.
Areopaja paralel olarak, bir baka siyasal kurum olan Drty-
zler Konseyi de vard. Bu, daha demokratik bir kurulutu; yalnzca
ilk iki gruptaki yurttalar deil, nc gruptaki yurttalar da bu
konseye girebiliyordu. Areopaj, ilerin genel ynetimini zerine alyor,
en yksek mahkemenin grevlerini yapyordu; Drtyzler Konseyi
ise, meclisin toplant dnemleri arasnda, gnlk ynetim ilerini,
geciktirmeden yrtyordu. Tetlerin katldklar halk mahkemesi
helie de kukusuz ayn dnemde yaratlmt.
Solon reformlar servet ilkesini ne kard ve bylece, Yu-
nan sitesinin temeli olarak, kleci mlkiyetin evriminde nemli bir
aama yapt. Bununla birlikte, bu reformlar, melez reformlard.
Demosun barndaki zengin tabakalar, devlet ynetimine ka-
tlma olanan elde ettiler. Klan aristokrasisinin egemenlii, her ne
kadar ortadan kaldrlmad ise de, tehlikeye dt. Fililer (Phulai)
biimindeki eski blnme kaldrlmad. [sayfa 105] Aristokratlar, bu
zorunlu dnleri verdi, ama yklan toplumsal dzeni yeniden kur-
mak planlarn da elden brakmadlar.

lkel, Kleci 91
ve Feodal Toplum
 Kleci Site Kesin Biimini Alyor

Kleci sitenin bellibal izgileri, M 6. yzyln sonunda ve 5.

yzyln banda kesin olarak biimleniyor. Klana zg blnmenin
yerine, topraa zg blnmeyi koyan Klisten (Clystne) reformlar
szkonusudur. 30 ynetim blgesi-trittyes, kuruldu. Bundan byle
trittyes, topraa zg yeni bir filiyi oluturuyordu. Bu fili de kendi
iinde demeslere, en kk toprak ve ynetim birimlerine
blnyordu. Areopaj, eski nemini yitirdi. Drtyzler Kon-seyinin
yerini, fililer tarafndan nisp temsil eklinde (fili bana 50 konsey
yesi olmak zere) seilen Beyzler Konseyi ald.
Beyzler Konseyi, Meclis grmelerinden nce bavurul-
mas gereken yer oldu. Komutanlar kollegyumu, daha sonra en
yksek yrtme organ oldu. Her filiden bir temsilciyi ieriyordu.
Atinal yurttalarn says, dardan gelen ve kii olarak zgr,
ama siyasal haklardan yararlanamayan meteklerin zararna olarak
artt.
Klan aristokrasisi dalm bulunuyordu. Artk fililer tarafn-
dan oylama yaplan Meclis, eski nemini yitirmiti.
Ensonu, kleci ilikilerin en net bir sistemi olutu. Kleler ve
kle sahipleri, uzlamaz-kart balca iki snf oldular. Kleler, btn
yurttalk haklarndan ve siyasal haklardan yoksundular.
Kle sahipleri snf, byk toprak sahiplerinin, zanaat atelye-
leri sahiplerinin, tacirlerin ve tefecilerin oluturduu zgr nfusla
zde deildi. Ama ounluu oluturanlar, emekiler, kk zan-
aatlar, iftiler, emeki nfusun dier baka kategorileriydi. [sayfa
106]
Atinada kleci aristokrasinin salamlamas, Isparta da byk
bir tepki yaratt. Teb ve be aristokratlarnn mttefiki Ispartallar,
Atina Cumhuriyetine saldrdlar. Kleci demokrasi kazand; Atina-
llar, yalnz kendi dzenlerini srdrmekle kalmadlar, etkilerini
Attikann telerine kadar genilettiler.
M 5. yzyl, Atinann ve demokratik dzenin alp gelimesi
dnemi oldu. Demokrasi dzeni, Periklesin ynetiminde en yk-
sek gelime dzeyine vard. Halk Meclisi, dzenli olarak, her ay
drt kez toplanyordu ve btn yurttalar Meclise katlyorlard. Me-
cliste tartlacak konular hazrlayan, Beyzler Konseyi idi. Kon-
sey, gnlk siyasal, ynetsel ve asker ileri yrtmeye devam

92 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
ediyordu.
Btn yurttalar seme ve seilme hakkna sahipti; yalnz
Atinann herhangi bir kurumuna deil, mahkemeye, Beyzler
Konseyine, komutanlk grevlerine de kabul ediliyorlard. Ama bu,
daima, bir kle sahipleri demokrasisi idi. Yalnzca zgr erkek
yurttalar, yani kk bir aznlk, Meclise katlyordu. Zaten, btn
zgr yurttalar, yurttalk haklarndan pratik olarak, yararlanamyor-
lard. Attika kylleri, Meclise seyrek olarak katlyorlard; onlar,
Atinaya iki- gnlk yolda oturuyorlard. Her ne kadar Atinann
nfusu 30.000-35.000 idiyse de, gerekte Halk Meclisine katlanlar,
yalnzca 2.000-3.000 kiiydi.
Kleleri ve kendi sitesinin zgr yurttalarn smrrken,
Atina kleci aristokrasisi, giderek, Atinaya bal siteleri de smr-
yordu.

Eski Yunan Kolonilerinin Kurulmas

Siteler azok kurulunca, kolonilerin kurulmas da balad.

Kolonlar (Koloni kuranlar) en bata, Yunanistann, klan aristokra-
sisinin iktidar ele geirdii blgelerinden geliyorlard. Klan aristo-
krasisi, topra kendi ellerinde toplayarak ve topluluk yeleri ynn
yoksullua mahkm ederek, onlar, [sayfa 107] yurtlarn brakmaya
zorluyordu. Genlerin arasnda, hem yoksullam yurttalar, hem
de kle emeinin rekabeti karsnda ifls eden zanaatlar, kk
ve orta iftiler vard. Kolonlar arasnda, siyasal nedenlerle gen
aristokratlar da bulunuyordu.
Tacirlere gelince, onlar, buday, tuz, eitli madenler ve kle
edinmek iin, uzun yolculuklara kyorlard.
M 8-6. yzyllarda, Yunan kolonileri, Fransann, spanyann,
talyann Akdeniz kylarnda, Nil deltasnda, Karadeniz ve Azak de-
nizi kylarnda grnyorlard. Bylece metropolle sk ekonomik
ve kltrel ilikiler srdren bamsz siteler kuruldu.
Yunan kolonilerinin kurulmas, Yunanllarn kendi yazgs ze-
rinde ve Yunanllarn sk ve srekli ilikiler kurduklar halklarn yaz-
gs zerinde ar basan bir rol oynad.

Yunan Sitesinin Ekonomik Temeli

Yunan devleti, saylar epeyce artm olan klelerin acmas-

lkel, Kleci 93
ve Feodal Toplum
 zca smrlmesi sayesinde geliiyor, gnence eriiyordu. Kleler,
sava tutsaklar arasndan seiliyor ya da kle tacirlerinden sala-
nyordu. Zanaatlk, denizcilik, ticaret, sanatlar, gelimelerini, kle
smrne borluydular.
Atinada, kle altran birok atelye {ergasteries) beliriver-
di. Bunlarn ou kk atelyeydi, ama baz durumlarda,
altrdklar klelerin says, yz geiyordu. El emeinin bu basit
elbirlii, emein retkenliini artryordu.
Yunan ekonomisinin zel nitelii, toplumsal iblmnn
belirginlemesidir, ki bu da, meta retimini gelitiriyordu. Atina
byk bir ticaret merkezi haline geldi.
Kleci ekonomi, retici glerin ilerleyiini byk lde
kolaylatrrken, daha sonra ilerlemenin engeli haline geldi. Kle-
nin, kendi emeinin retkenliini artrmakta, aletleri ve alma
alkanlklarn gelitirmekte bir kar yoktu. Avadanlklar zenle
kullanmyor, sk sk da kryordu. [sayfa 108] Onun iin, efendisi, ona,
ok kez en ilkel aletleri veriyordu. Kleler, an, balca retici
gcn oluturuyorlard. Ama onlar, o denli etin koullarda
yayorlard ki, ok kez pek gen yata lyorlard. Ekonomi
gelitike, kleler daha ok artyor ve onlarn varlklar dayanlmaz
bir durum alyordu. Bylece, Yunan kleci toplumu, bir yandan
alp geliirken, bir yandan da kendi balca retici gcn daha
ok tahrip ediyordu.

El Emei ile Zihinsel Emek Arasndaki

Kartlk

Yunanistanda ve daha sonra Romada kleci ilikilerin

genilemesi, ta Asya ve Afrika kleci despotizmlerine dein varan
zihinsel emek ile el emei arasndaki kartln glenip belirginle-
mesine yardmc oldu. Bu kartln belirginlemesinin nedeni, yal-
nzca, fizik olarak almak zorunluluundan kurtulmu olan kle
sahiplerinin kendilerini zihinsel uralara, ynetime, hukuk bilimi-
ne, mahkemelere, sanatlara ve edebiyata vb. verebilmeleri olgusun-
da yatmamaktadr.
nce Yunanda, daha sonra Romada, geni halk ynlarn
saran her eit el emeinin horgrlmesi, el emei ile zihinsel emek
arasndaki uurumun derinlemesinin balca nedeni oldu.

94 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
 Kle saysnn daha nce grlmemi bir biimde artmas,
el emeini, zgr bir insana yakmayan, onur krc bir ura sayan
zgr kyl ve zanaatlarn gitgide ykmna neden oluyordu.
Klelik anda domu olan bu ak kartlk, insann insan
tarafndan smrlmesi zerine kurulan sonraki btn ekonomik
ve toplumsal biimlerde srp gitmitir.

Yabanclarn Saldrsna Kar

Savunma

Yunan siteleri, birok kez, yabanc saldrlar pskrtmek

zorunda kaldlar. [sayfa 109]
Perslerin saldrs, M 6. yzyln sonundan 5. yzyla dein,
byk bir tehlike oluturdu. Hindistandan Msra dein yaylan
byk kleci Pers mparatorluu, M 6. yzylda kurulmaya
balamt. Bu yzyln ikinci yarsnda, Persler, Kk Asyann Ak-
deniz kylarndaki Yunan sitelerini ele geirdiler ve buray satraplk-
larndan (valiliklerinden) biri yaptlar. Persler, M 512 ylnda,
kuzeyde, skitler e kar yenilgiyle sonulanan bir sefer atlar. Yun-
anllarn gznde, Perslerin saygnl, bu yenilgiden sonra azalm
oldu.
M 500 ylnda, Kk Asyann ok byk bir Yunan kenti
olan Milette, teki Yunan kentleri tarafndan da desteklenen, bir
isyan patlak verdi. Balangta zafer kazanan isyanclar, Pers ordu-
sunu yendiler ve satrapln bakenti Sardesi ele geirdiler. Ama
ellerinde, ancak nemsiz kuvvetler bulunan Kk Asyal Yunan-
llar, teki Yunan devletlerini yardma ardlar. Yalnz Atina ve baz
be kentleri, birka gemi yollayarak, arya karlk verdiler. Bu
arada Persler, kalabalk bir ordu topladlar ve kar-saldrya geti-
ler. Yunanllarn zorlu direncini krdktan sonra Mileti aldlar, yak-
tlar ve bylece kentin btn sakinlerini ya ldrdler ya da kle
yaptlar. Pers kral Darius, toprak ve su istemek (yani egemenlii
altna girmelerini istemek) zere btn Yunan devletlerine, eliler
gnderdi. Birok Yunan kenti teslim oldu. Yalnz Atinallar ve Ispar-
tallar, Dariusun teslim arsna, elileri katlederek karlk verdi-
ler. Dev bir donanmann koruduu Pers ordusu, anakkaleyi ge-
meye balad. Ama iddetli bir frtna sonunda, Pers gemileri batt
ve ordu geri dnmek zorunda kald.

lkel, Kleci 95
ve Feodal Toplum
 ki yl sonra (M 490da) Persler, Attikaya ktlar, Atina byk
bir tehlikeyle kar karyayd. Isparta aristokrasisi, demokratik cum-
huriyete yardm etmek iin, hi ivmedi. Yalnz, kk Plate kenti,
zayf bir yardmc birlik [sayfa 110] gnderdi. Maraton arpmasnda,
Persler, iddetli bir saldrya uradlar ve sava alan zerinde 6.000
l braktlar. M 480de, Persler yeniden asker saldrya giritiler,
Kalabalk bir ordu, koskoca bir donanmann destei ile Trakyadan
geerek, Balkan yarmadasna doru yneldi. Sitelerin ounluu,
Perslere kar koymaya cesaret edemediler. Atina ve Isparta gibi
birka Yunan devleti, kendilerini korumak iin birletiler.
Pers birlikleri, Orta Yunanistana geit veren Termopil boa-
zna geldikleri zaman, mttefiklerin elinde, henz, rnein 300'
Ispartal sava olmak zere nemsiz bir kuvvet vard. Ispartallar
ve krallar Leonidas, son neferlerine kadar sava alannda ldler;
ama bu sayede, mttefiklerinin kuatlmasn nlediler.
Yunanllarn diedi kar koymasna karn, Persler,
Termopili zorladlar ve merkez Yunanistana akn ettiler. O zaman
sava iyice kzt. Atinallar, kadnlar, ocuklar, yallar ve deerli
eylerini, Salamin ve Egde adalarna tadlar. Sonunda, Pers do-
nanmasn ezici bir bozguna uratmay baardlar. 479da Yunanlla-
rn birleik ordusu, Pers kara ordusunu yendi.
Perslere boyunemi olan siteler, yabanc boyunduruunu
sarstlar ve ayaklandlar. Son arpma, 449da, Milet ayaklanmasn-
dan yarm yzyldan fazla bir zaman sonra oldu. Persler, Kara
Yunanistandan, adalardan ve Kk Asyann Akdeniz kylarndan
ekilmek zorunda kaldlar.
Yunanllar, zgrlkleri ve bamszlklar iin savamlard.
Onlarn zaferlerinin balca nedeni ite buradadr. Pers ordularna
gelince, bunlar, zellikle ele geirilmi topraklar zerindeki kabile-
ler ve topluluklar arasndan toplanmlard ve Pers krallar iin sava
kazanmakta hibir karlar yoktu ve savan sonucu onlar ilgilen-
dirmiyordu.
Med savalar srasnda, Yunan siteleri, pek ok sava [sayfa 111]
tutsa ele geirdiler ve bunlar, kle haline getirdiler. Bu, btn
yarmada zerinde, zellikle kle aknnn ok gl olduu Atinada,
kleci ilikilerde yeni bir ilerleme ile sonuland.
Perslerin Akdenizdeki egemenliklerinin yklmas gibi, bu
geni blgede Yunan tacirlerinin durumunun salamlamas da,

96 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
Yunanistann gelecei zerinde byk bir etki yapt. Asker zafer,
sitelerin bu zaferi izleyen alp gelimelerinin belirleyici koullarndan
biri oldu.

Siteler Sisteminin Bunalm

Eski Yunanistann kleci site-devletleri sisteminin bunalm

ile sonulanan olaylar, M 5. yzyln sonuna ve 4. yzyln bana
dein uzanr.
Bunalm, zellikle ekonomik ilikilerin, sitelerin siyasal snr-
larn pek ok amasndan ileri geliyordu. imdi sitelerin ekonomi-
si, kle emeinin gittike daha ok smrlmesine dayanyordu.
zgr insanlar olan kyllerin ve zanaatlarn daha nce ar ba-
san bir rol oynam olan emekleri, ksa zamanda nemini yitirdi.
Klelerin says, ticaret ilikilerinin genilemesi, ayn zamanda Yu-
nan devletleri arasnda pek sklaan atmalar ve savalar nedeni-
yle artyordu. Sonu gelmez asker ve siyasal kargaalar, zgr
kyllerin durumunu tehlikeye atmaktan baka bir ie yaramyor-
du. Toprak, kle sahiplerinin elinde toplanyordu. Yoksullasm
kyller, kentlere gelip, kentlerin aa tabakalarnn saflarna kat-
lyor; zellikle isiz-gsz tabakasn, lumpenproletaryay artryor-
du. Yoksullar ve zenginler arasndaki eliki, durmadan byyordu.
Yurttalar arasndaki eski greli birlik, artk gemie ait bir eydi.
Yaptlarndan birinde, Platon, kentin, zenginlerin ve yoksullarn ken-
ti olmak zere, ikiye blnm olmasndan yaknr.
zgr kyllerin mlklerinin, yetersizliinin, kleliin [sayfa 112]
genilemesi sonucu, zanaat emeinin derece derece azalmas-
nn, ekonomi zerinde, daha baka kt etkileri de oldu. Kle eme-
inin gittike daha geni lde kullanlmas, tekniin yetkinleme-
sini ve, btn iinde, retimin gelimesini engelliyordu. Sonunda,
siteler sistemi de bundan etkilendi.
Byk yurtta ynlarnn yoksullamas, sitenin asker gc-
n baltalad ve cretli askerliin geni lde yaylmasnn nedeni
oldu. Her ne kadar btn iinden baz kentler ve baz adalar (rne-
in Tebler tarafndan ynetilen Attikobeosya ittifak) ykselip ortaya
kyorsa da, Helen lkesi tmyle zayflyor ve kmeye balyordu.
Siteler sisteminin bunalmnn siyasal nedenleri arasnda,
banda Isparta ve Atina Konfederasyonu olmak zere, Peloponez

lkel, Kleci 97
ve Feodal Toplum
 Birliini birbirine dren Peloponez savalar (M 431-404) sonun-
da, sitelerin kuvvetten dmelerini ve zayflamalarn da saymalyz.

Merkezileen Kleci Devletin Billurlamas

Sitelerin zayflamas dnemi, Balkan yarmadasnn kuzeyin-

de yeni bir kleci devlet olan Makedonyann douu ve hzla ilerle-
mesi ile ayn zamana raslar. Kleci toplumun iindeki elikiler,
Makedonyada, Yunanistanda olduu kadar belirgin olarak kendi-
lerini ortaya koymamlard. Makedonya ordusunun temelini
oluturanlar, zgr kyller, topluluk yeleriydiler. Asker seferlerle
siyasal manevralar da birlikte yrterek Kral Filip II, i elikilerle
paralanm olan Yunan site cumhuriyetlerini kendi egemenliine
boyunedirmeyi baard. Filipin M 377de Korentte toplad kon-
gre, btn Yunan devletleri arasnda bar iln etti, aralarnda
savamalarn yasaklad ve Perslere kar sava at.
Bylece Yunanistan (Ispartay saymazsak) birlemi oldu.
Meta retiminin artnn ve siteler sistemindeki bunalmn nce-
den belirledii btn evrim, birlemeyi zorunlu [sayfa 113] klyordu.
Ama birlik, zorla kabul ettirildi ve yabanclar tarafndan
gerekletirildi.

Yunan-Makedonya Fetihleri

Nesnel olarak, Yunan devletlerinin birlemelerinde ve arala-

rnda bar yapmalarnda, geni ynlarn da karlar vard. Savalar
ve bitmez tkenmez atmalar, onlara ok pahalya maloluyordu.
Bu birlemenin gerekletirilme biimi, gene de ak bir
honutsuzluk yaratt. Bu yzden Korent kongresi, 337de rana sava
iln etti; halk ynlarnn honutsuzluunun ynn deitirecek
olan bu sava, ayn zamanda Makedonyal eflere, Dounun saysz
hazinelerine sahip olmay, yabanc lkelerin ele geirilmesini, kala-
balk bir nfusun kulluk ve kleliini vaadediyordu.
Pers mparatorluuna kar seferleri yneten, antikan nl
asker ve siyasal efi Byk skender oldu.
Onun komutasndaki Yunan-Makedonya ordular, ksa zaman-
da (M 334ten 327ye kadar) Kk Asyay, Suriyeyi, Filistini,
Fenikeyi, Msr, Mezopotamyay, rann tamamn, Orta Asyann,

98 lkel, Kleci
ve Feodal Toplum
Hindistann bir blmn ele geirdiler.
skenderin yenilmez ordularnn ilerleyii, ancak, Orta As-
yada, bugnk Sovyetler Birlii topraklar zerinde, yerel kabileler
tarafndan durduruldu.
Asker stnlk ya da byk askerin dehas, Yunan-Maked-
onya birliinin baarsn aklayan tek neden deildir. Bata gelen
neden, Perslerin boyunduruk altna ald ve Pers aristokrasisi hesa-
bna savamak istemeyen birok kabile ve halklarn honutsuzlu-
uydu. ok kez, bu kabile ve halklar bile, skenderin ordusuna
yardm ediyorlard. te yandan, snf egemenliini elinde tutmak
kaygsnda olan yerel aristokrasi de, fatihlerle, kendi isteiyle uyuup
anlayordu. [sayfa 114]
skender, Babili, boyutlar bakmndan tarihte daha nce ei
grlmemi byklkteki koskoca devletinin bakenti yapt.

Siteler Sistemi le Dou Despotizmleri Rejiminin Sentezi

Yunan-Makedonya-Helen Devletleri

Yunan-Makedonyallar, Asya ve Kuzey Afrika lkelerinde Yu-

nan uygarlnn gerekletirmelerini yaydlar, te yandan kendileri
de Dou halklarnn kuvvetli etkisi altnda kaldlar.
Yunan dnyas ile Dou dnyas arasnda daha M 2. binyl-
larndan beri kurulmu olan ilikiler, artk iktisad, toplumsal, siya-
sal, ideolojik vb. gibi eitli alanlara yaylyordu. Yunan dnyas ile
Asya ve Afrikann eski monarilerinin bu karlkl etkileri, iice gir-
meleri, birbirlerini zenginletirmeleri, zet olarak, helenizm kavra-
mn belirler. Bu terim, genellikle Byk skenderin fetihleri an
ve Roma fetihlerine dein sren helenistik devletlerin gelime d-
nemini belirtir.
Yunan-Makedonyallar gittikleri yerlere, kkleen siteler si-
stemini de gtrdler. Ama Douda, site, bamsz kleci bir cum-
huriyet olmad. Baz ayrcalklara sahip olmakla Birlikte, hkmdar
(monark) tarafndan denetlenen bir kent oldu. Bir yandan, siteler
sistemi, olduka dar bir ilan kaplyordu. Hora topraklarnn byk
bir blm zerinde, kleci despotizm dzeni egemendi. Hora,
krlk elleri ve ayrcalklardan yararlanmayan kentleri iine alyordu.
te yandan, skender tarafndan ele geirilen devletlerde, kleliin
eski biimleri ile Asyada varln srdrm olan daha ilkel biim-

lkel, Kleci 99
ve Feodal Toplum
 leri birbirine karyorlard. Fatihlerin ardsra giden Yunan ve Make-
donya zanaatlar, kendi deneyimlerini ve sanatlarn da birlikte
gtrdler ve karlnda Doulu meslektalarnn sanatlarn -
lendiler. Zanaatln gelimesiyle birlikte, rnlerin deimesinde
[sayfa 115] ve ticarette bir art grld. Yunan-Makedonyallar ile Asya
ve Afrika halklar arasnda gelien ilikiler, yerel aristokrasi ile yeni
gelenler arasnda dereceli bir kaynamann olumasna yardm etti;
helen terimi etnik (rk-kavm) karakterini yitirdi ve bir snf anla-
m kazand. Her aristokrat, milliyetinden bamsz olarak, bir he-
lendi.
lk bakta, skenderin brakt koskoca imparatorluk sa-
lam gibi grnr. Ama, kleler ile efendiler arasndaki, yenenler ile
yenilenler arasndaki, siteler ile hora arasndaki, kle sahiplerinin
eitli gruplar arasndaki elikiler ve zellikle ekonomik birliin
bulunmay, bu imparatorluu ksa mrl, geici bir varlk haline
getiriyordu.
323 yaznda, bu byk bakomutan kendi yerine birini se-
meye zaman bulamadan ld. Koskoca imparatorluk, nem bak-
mndan birbirinden farkl bir sr bamsz krallklara blnd; bu
krallklarn barnda az nce sylediimiz elikiler arlamaya ve
iddetlenmeye devam ediyordu.

2. DEOLOJ VE KLTR

Kleci ilikiler kurulup gelitike, eski Yunanda, zel bir ideo-

loji oluuyordu. Bu, baz dinsel ve felsef grlerden yararlanarak,
kendi egemenliklerini srdrmek isteyen kle sahiplerinin ideoloji-
si oldu. Kle sahiplerinin egemen snf arasnda ortaya kan to-
plumsal ve siyasal atmalar eitli felsef anlaylar arasndaki
savamda yansyordu.
Yunan halknn gz kamatrc gerekletirmeleri, kltrde,
zellikle Avrupa kltrnde ok byk bir rol oynad.

Ege Uygarl Denilen Girit-Miken Uygarl

Eski Yunann zengin kltr, kkenlerini, M 3. ve 2. binyl-

larnn eski kleci toplumlarnn kltrnden, Miken, [sayfa 116] Kara
Yunanistan, Girit, Ege Denizi adalar ve Bat Kk Asya (Truva)

100 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
kltrnden alr. Girit-Miken ya da Ege uygarl denen uygarlk,
sonraki kuaklar tarafndan benimsendi, yeniden canlandrld ve
zenginletirildi. Yunan edebiyatnn ilk rnekleri, M 2. binyllarna
uzanr.
Eski dnyann mimarlk ve plastik sanatlar (ok renkli sera-
mik ve yalboya duvar resmi), doularn, Ege uygarlna borlu-
dur. Mzik ve iir hakknda da, ayn ey sylenebilir. Arkeolojik
kazlar, Giritlilerin, Mikende oturan Aenlerin ve Truvallarn yapt-
klar byk saraylar, heybetli kaleleri, yollar, sulama tesislerini ortaya
karmaktadr. Bu kazlarda, ssl kakmalarla ilenmi silahlar, al-
tn ve gm mcevherler ve avadanlklar bulunmaktadr.

Homeros Toplumunun Kltr

Homerosun ilyada ve Odiseus destanlar, antikan ba ya-

ptlardr. Homeros, kendisinden nce halk ozanlar tarafndan
yaratlm olan trkleri derledi ve yeniden canlandrd. Balangta
szl yaptlar olan ve 6. yzyldan balayarak Atinada kaleme al-
man Homerosun iirleri, M 11 -8. yzyllarda, Ege Denizi havzasn-
da, ilkel topluluk evresinde bulunan kabilelerin byk akn sonunda
yklan, daha eski kleci devletlerin kalntlar zerinde kurulmu
Yunan toplumunun antdr. Bu yaptlarda yanslanan gen Yunan
toplumu, homerik toplum adn almtr. 19. yzyln Rus eletirmeni
V. Bielinskinin benzetmesine gre, Homerosun sanat dehas,
ilenmemi efsane ve halk trkleri filizlerinin iinden geerek,
ilenmi altn biiminde akt bir yksek frn oldu.

Yunan Mitolojisi

Homerosun iirlerinde ve eski Yunann teki manzum yap-

tlarnda, somut yaam yanstan gereki konular, efsanelerle [sayfa
117] iice giriyordu. Yunan efsaneleri, kkenlerini, ilkel topluluk d-
nemindeki Ege Denizi havzas sakinlerinin dinsel betimlemele-
rinden alr. Ama, Yunan mitolojisi, bunlarn tek mirass olmad.
Eski halklarnn dinsel anlaylar, eski Yunan folkloruna, daha son-
ra edebiyat ve sanatna damgasn vurdu. Dine benzeyi bakmn-
dan, mitoloji, doann evreledii ilkel insanlarn ve insan yaamnn
gereksiz betimlemesi idi. Bu, suyun, havann, atein ve topran

lkel, Kleci 101

ve Feodal Toplum
 mitolojik anlatmnda da byleydi.
Alp gelitii lde, mitolojinin dinsel temeli aa kyor-
du. Eski Yunanllarn Olimpos dini balyordu.

Mitolojik Olimpos Dini

Olimpos dini, Yunanllarn oturduu btn blgelerde azok

trde dinsel inanlarn olutuu M 6. yzyla doru ortaya kt.
Bu inanlar, en bykleri Zeus olan tanrlar ailesinin oturduu ka-
bul edilen Olimpos dandan tr, Olimpos dini diye adlandrlan
dini oluturdu. Olimpos dininde, herhangi bir rgtlenme, dogma-
lar ya da sistem halinde kurulmu ayinler yoktu. eitli tanrlara
adanan tapmaklar, din yaamnda nemli rol oynuyorlard; ama
trde bir sistem oluturmuyorlard. zel bir rahipler kast da yoktu.
Rahiplerin grevi, Meclisin setii kiiler tarafndan grlyordu.
nsan-biimcilik (antropomorphisme), tanrlara yklenen in-
sans grn, Olimpos dininin, halk ynlarnn derinliklerine kk
salmasna yardmc oldu. Olimpos tanrlarna tapnma, giderek, Yu-
nan sitelerinin resm dini haline geldi. Olimpos dini, klelerin ve
yoksul emekilerin smrsne adanmt. Haklardan yoksun halk
ynlar, sk sk, resm dine kar kendi koruyucu ztanrlarna tap-
ma dinini karyorlard. rnein, tarmn koruyucu tanrs Diyonizosa
tapma byle oldu, onun onuruna halk enlikleri dzenleniyordu.
Resm dine kar kan bu dinsel heterodoksi [sayfa 118] (hak tannan
mezheplere aykrlk) gelecein dinsel mezhep sapknlklarnn il-
krnei oldu.

M 8. Yzyldan 6. Yzyla Dein Kltrn Alp Gelimesi

13-6. yzyllarda Yunanistann ekonomik baarlar, kltrel

yaamn alp gelimesi ile birlikte gidiyordu.
8. yzylda, Fenikelilerin harflerinin kullanlmasna dayanan
Yunan alfabesi ortaya kyor. Edeb yaratclk yeni bir dneme giri-
yor, ilyada ve Odiseusa nazire manzumeler ve Homeros tr
ilhiler eklendi. Bu yaptlar, mitolojiye daha derinden balydlar,
ama, ozan Hesiodos-un almalar ve Gnler adl manzumesi, Yu-
nan toplumunun gnlk yaamn yanstr. Yazar, zenginler ve gl-
ler tarafndan ezilen basit bir iftinin yaamn anlatr.

102 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 lk edeb nesir yaptlar grnmeye balyor. nceleri az-
dan aza dolaan masallar, yava yava, yazlyor. Hayvanlar st-
ne masallar byk bir ilgi gryor; bunlar, hep hayvanlarn
canlandrld halk masallardr. Bu masal anlatclar arasnda eski
bir kle olan Ezopu belirtelim.
M 8. yzyldan 6. yzyla dein sren dnem, sanatlarn,
zellikle mimarln gelimesinde nemli bir aama gsterir. Bir
nceki an ayrdedici zellikleri olan aatan tapnaklarn yerini,
ta yaplar ald. Dorik ve yonik biimlerin olutuu grlyor. Pla-
stik sanatlarda gerekilik stn geliyor. Heykelcilik, kaplarn ss-
lenmesi yetkinleiyor.

Doann Bilimsel Aratrlmasnn Balangc

Kltrel yaamn alp gelimesi, doa bilimlerinin dorusu

ile birlikte yrd. Doan bilimsel bilgiler, henz kollara ayrlmamt.
zellemi herhangi bir bilim kolu yoktu. Yaamn btn alanlar,
gkbiliminden tbba dein, hepsi birlikte, Yunan bilginleri iin gz-
lem konusu idi. Doay [sayfa 119] bilimsel olarak kefetmek giriimleri,
ayn zamanda, doann materyalist anlaynn bir belirtisi oldu. nsa-
nn tanrsal glerin bir yarat olmadna, tersine, tanrlar insann
hayalgcnn yarattna inanlmaya balanyor. Doa olaylarnn
gzlemi, materyalist anlaylarn biimlenmesine katkda bulunuyor.

Materyalist yon Okulu

Kk Asyann, Akdeniz kylar zerinde kurulmu kentle-

rin, en bata Milet, Efes, Foann hzla gelimesi, kltrel yaamn
ieklenmesine olanak verdi. Materyalist filozoflarn ilk okullar
(yonya doa felsefesi) burada ortaya kt. yon filozoflar, sonsuz
eitlilikler iinde grlen kendilerim evreleyen dnyann madd
temelinden bakasn kabul etmiyorlard. Baka bir deyile, ilkel
materyalizmin kendiliinden yorumcular oldular. En bykleri Tha-
les, Anaksimandros ve Anaksimenes idi (M 7. yzyln sonu ve 6.
yzyln balar).
yon okulunun temsilcileri, doa zerine felsefelerinden ay-
rlamaz; geni bilgilere sahiptiler. Bununla birlikte, onlarn grleri,
hl mitolojinin etkisi altnda bulunuyordu.

lkel, Kleci 103

ve Feodal Toplum
 6. yzyln sonunda, yon materyalist felsefesi, Efesli Herak-
leitosla yeni bir gelime gsterdi. Herakleitosa gre, varolan her
eyin temeli atetir. nsanlk tarihinde, ilk olarak Herakleitos, evrensel
devinme fikrini, kartlarn savam ve birlii fikrini ortaya att: ayn
rmaa iki kez girilemez, canl ve l, uyank olan ve uyumakta
olan, gen ve yal, bizde, tek ve ayn eydir, ekimekte olanlar
birleeceklerdir, birbirlerinden ayrlanlar yksek bir uyum olutura-
caklardr ve btn bunlar, savamla tamamlanrlar. Dhice sezgi-
sine karn, Herakleitos, kartlarn birliinin greli bir deeri olduu
halde, savamn mutlak bir nitelii olduunu anlamyordu. Herak-
leitosun grlerinde [sayfa 120] diyalektik materyalizmin ana izgileri,
baverip kendilerini belli ediyorlard. nsan bilgisinin nitelii soru-
nunu ilk ele alan Herakleitos oldu; ona gre, insan bilgisi, konu
olarak, doay almalyd.

Felsefede dealist Eilimler

Matematie, en stn derecede soyut bir dnce biimini

gerektiren bu bilime tutkusu olan baz filozoflar, idealist eilimi temsil
ediyorlard. Bunlar, eitli idealist anlaylarn kurmak iin mate-
matikten yararlandlar; rnein, saylar zerine gizemli bir teori
gelitirdiler. Bu ilk idealist filozoflar, Pitagoras ve onun retilileri
(M 6. yzyl) oldular. Saylara ve matematik kavramlara gizemli
bir nitelik veriyorlar ve rnein, 1 saysnn ktl, 2 saysnn
iyilii, 10 saysnn yetkinlii akladn, vb. ileri sryorlard.
Gney talyada bir Yunan kolonisi olan Eleadaki idealist
okulun temsilcileri, kendilerini, varolan her eyin deimezliini ka-
ntlamaya adyorlard.

Felsefede Materyalist Ve dealist Grler Arasnda

Savam

Felsefede materyalist gr, dinsel, idealist eilime kar

amansz bir savam iinde geliiyordu. Materyalist filozoflar, mito-
lojik efsanelerin doa zerine gzlemleri yanslan blmnden yarar-
lanmaya alyorlard; vardklar sonular, Asya ve Kuzey Afrika
halklarnn birikmi bilimsel bilgilerine dayanyordu.
dealist filozoflar ise, Yunan mitolojisinin tanrbilimsel, dinsel

104 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
blmne dayanyorlard. Asya ve Afrika halklarndan eitli dinsel
retiler alyorlard.
Btn eski Yunan ve helenizm tarihi boyunca srp giden
iki felsefe eilimi arasndaki savam, bu dneme dein uzanr. Bu,
ideolojik savamda yansyan, toplumsal ve [sayfa 121] siyasal
gruplamalarn savamyd. Yunan toplumu gelitike, bu savam
da eitleniyordu.

Bilimin Kollara Ayrlmasnn Balangc

Kltrn Alp Gelimesi

M 5. yzyl Yunanistannda, iktisad ve siyasal yaamn hz-

la ilerlemesi, kltrn gelimesine katkda bulundu. 4. yzylda, i
elikilerin keskinlemesi, bu ilerlemeyi yavalatmad. Artk, mate-
matik, gkbilim ve tp ilerliyordu.
Antika matematikileri, byk bir pratik ve teorik nemi
olan fikirler ileri srdler. Bunlar arasnda, sonsuz kklkler fikri
ile, akla-uygun olmayan (irrasyonel) saylar hakkndaki ada teo-
rinin ilkrnei olan, sonsuz (ortak lleri olmayan) byklklerin
birbirleriyle ilikisi konusundaki Knidoslu Evdoksusun teorisini be-
lirtelim.
Gkbilimde bilimsel varsaymlarn, zellikle yeryznn ve
teki gkcisimlerinin yuvarlakl konusunda varsaymlarn doduu
grld. Meton, 365 1/2 gnlk bir gne takvimi yaratt. Bu takvimi,
ilka Romasnn Jelyen takviminin kabulne kadar korundu.
Hippokrates, tbbn her alannda, nemli pratik gzlemlerde
bulundu, bu gzlemlerini birka cilt iinde toplad. nsan, insan
yaradlnn (mizacnn) drt esi teorisini Hippokratese borlu-
dur.
Heredot ve Tukidides gibi bu an baz yazarlar, yaptlarn,
tarihsel olaylara ve alarnn olaylarna ayrdlar.
M 5. ve 4. yzyllarda, edebiyat ve plastik sanatlar, ileri bir
dzeye ulatlar. Eski dinsel bayramlar, tiyatro oyunlarna kaynak
oldu. Trajedi yazarlar, Ahileos, Sofokles, Euripides, gldr ozan
Aristofanes, evrensel kltr etkilemekten geri durmadlar.
Bu ada, nl heykelci Miron, Fidias ve Polikletes, daha
sonra Praksiteles, sanatlarn yarattlar. Yunan mimarisinin [sayfa 122]
dikkate deer antlar, zamanmza dein korunmutur.

lkel, Kleci 105

ve Feodal Toplum
 Eski Yunanllar mzii ok seviyorlard. Telli, nefesli ve vur-
mal alglara sahiptiler.

Materyalizm le dealizm Arasndaki Savamn Belirginlemesi

Demokritosun izgisi

dealist ve materyalist filozoflar arasndaki savam belirgin-

leiyor. Bu, kleci Yunanistann iki eiliminin, siyasal yaamn iki
kampnn temsilcileri arasndaki kavga oldu. Materyalist filozoflar,
demokratik biimi iinde kleci toplumun, yani Atina tipindeki de-
mokratik sitenin ideologlar idiler. dealistler ise, Isparta tipindeki
oligarik siteyi temsil ediyorlard.
Materyalist filozoflar, yaamn getirdii sorulara yant bulmak
istiyorlard. Bu sorulardan bir tanesi, maddenin yaps sorunu idi.
Maddenin yaps, Anaksagoras (M 500-428e doru), Empedokles
(483-423), Demokritos (M 460-370e doru) gibi byk doa bil-
ginlerinin inceleme konusu oldu. Anaksagorasa gre, varolan her
ey, homeomeriler (trde paralar), btn cisimlerin tohum-
lar dedii madd paracklardan (particules) olumaktadr.
Empedoklese gre, dnya, drt madd enin (kklerin),
yani toprak, hava, su ve atein bir bileimidir. Bu kkler, sonsuza
dein blnebilirler. Ak ve kin gibi iki madd g tarafndan hare-
kete getirilirler. Empedoklesin, organik dnyann bu kkler den
balayarak douu konusundaki fikrine deinelim. Bu fikrin daha
sonraki gelimesi, bir lde, en uygunlarn kalmlln salayan
doal seme kavramna balanyordu.
Demokritos, daha nce ncellerinden biri olan Lkipos ta-
rafndan ortaya atlan atomlar, blnmez madd paracklar fikrini
gelitirdi. Btn doal olaylarn temeli olan [sayfa 123] atomlar, bu teo-
riye gre, nitelik bakmndan trde olan elerdir ve birbirlerinden
ancak nicelikleri, uzay iindeki durumlar ve bileim dzenleri ile
ayrlrlar. Demokritosa gre, maddenin kendinden ayrlmaz devin-
me zorunluluu, btn olaylarn nedeni, maddenin en nemli zel-
liidir. Demokritos, maddenin ncesizlii ve sonraszl fikrini ileri
sryordu: Hibir ey yoktan varolmaz, hibir ey yokolmaz. De-
mokritos, hayvanlar leminin kkenini materyalist bir biimde ak-
lamaya ve insan ruhunun madd niteliini ve beden gibi lml
olduunu kantlamaya alt. M 5. ve 4. yzyllarda, Demokritosun,

106 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
en gze arpan temsilcisi olduu materyalist eilim, glenerek
ilerliyordu. Demokritosun uyandrd eilim, idealist anlaylara kar
savamda dayankllk kazanyordu.

Materyalist Filozoflarn Tanrtanmazl

Materyalist felsefe ilerledike, tanrtanmaz dnya anlay da

geliiyordu. Kleci demokrasinin ilerleyip gelimesi de, bu dnya
anlaynn siyasal temeline hizmet etti.
Filozoflar, materyalizmi tutkuyla salk verirken, tanrsal ne-
dene hi yer vermiyorlard. Herakleitos, evresindeki dnya hak-
knda, evren hakknda: Dnya birdir, ne bir tanr, ne de bir insan
tarafndan yaratlmtr, bir yasaya gre yanan, bir yasaya gre snen,
ba ve sonu olmayan canl bir ate olmutur, atetir ve ate olacak-
tr. diye yazyordu.
Materyalist filozoflar, ruhu, madd bir ilke sayyorlard. Top-
lumsal olaylar alannda ise, tanrlarn iradesi yerine, insan usunu
koydular.

dealist Eilimlerin Gelimesi

Platonun izgisi

dealist, izginin temsilcileri, her areye bavurarak, mate-

ryalist filozoflarn etkisini gidermeye alyorlard. [sayfa 124] Atina, on-
larn savamnn balca arenas oldu.
dealist grler, sofistleri, bilgelik ustalarn, her ne kadar
bunlar hl baz tanrtanmaz ve materyalist fikirler tayorlarsa da,
karakterize ediyorlard. Sicilyann dikkate deer sofisti Gorgias (M
483-376ya doru), dnyay, genel olarak nesnel gerekliin (verite)
varln tanma olana olduunu kabul etmiyordu. Felsef retiler
ile yaam arasndaki ba yadsyarak, felsefeyi gzel sz syleme
oyunu yapan sofistler pek oktu. Sokrates (M 469-399), sofistlerin
idealist ilkesini gelitirdi, beni, bilginin kayna yapt. Kendi ken-
dini tan diyordu. Sokrates, doa olaylarnn ve toplumsal yaamn
materyalist aklamasna kar koyuyordu. dealist eilim, Sokratesin
retilisi Platon (M 429-347ye doru) ile, doruuna vard. Bu, bize,
Platonun izgisini, Demokritosun izgisi ile kar karya koy-
ma olanan verir. Platon, duyulabilen madd dnyay gerek

lkel, Kleci 107

ve Feodal Toplum
 dnyann glgesi, genel fikirlerin, kavramlarn, olaylarn ve nes-
nelerin yanss gibi anlyordu. nsan, bu genel fikirleri, lmsz
ruhunun anmsamalar sayesinde bilebilir. te bu, sk sk savunu-
lan nesnel bir idealizmdir.
Mistik fikirleri, Platonda ok kuvvetli olarak belli olmaktadr.

Aristoteles

Eski dnyann byk dnr Aristoteles (M 384-322), De-

mokritos ile Platon arasnda, ortada yer tutar. Fikirlerin duyular-
st dnyas hakkndaki Platonun retisini, eletirici bir gzle
inceliyordu. Bizim dmzda, nesnel bir dnyann varln kabul
etmekle birlikte, duyusal alglar, dnyann kusursuz bir betimleme-
sinin kayna gibi gryordu. Bu en nemli felsefe tezi, Aristotelesin
materyalizme yaklatna tanklk etmektedir. Aristotelese gre,
platoncu fikirler, grnglerin ve alglanan nesnelerin, ne [sayfa 125]
ortaya k nedenlerini, ne de evrim nedenlerim aklayabilecek
yetenekte idi.
Ama Aristoteles, varlk (duyusal alglar) ve dnce arasn-
daki iliki szkonusu olduundan, idealist konumda kald. Bilgi
srelerinde, anlayan, kavrayan ruh, madd bedenden bamsz ola-
rak kesin bir rol oynar. Ona gre edilgin (pasif) ve biimsiz madde,
etkin (aktif) bir g tarafndan devindirilmitir. Bu gcn k nok-
tas ve ayn zamanda evrensel evrimin son amac, bir eit btn
biimlerin biimi, yani Tanr idi.
nl bilgin Aristoteles, doal bilimler, zellikle zooloji ko-
nusunda, tarih, edebiyat, mantk ve edebiyat teorisi konularnda
pek ok yapt yazd. Aristotelesin siyasal sorunlara ayrlm yazlar,
ok ilgi ekicidir. eitli devletlerin siyasal dzenlerine zgn bir
toplu bak olan Atinallarn Politikas adl kitabnda, politika teri-
mini de, ilkin Aristoteles kulland.

Helenizmin deolojisi ve Kltr

Helenistik dnyann kltr, eski Yunanda yaratlm olan

eylerin en iyisini kendine maletti. Helenistik devletlerin olumu
bulunduu geni blgelerin herbirinde, helen kltr ile yerel kl-
trler gibi, eitli bilimsel eilimler, sanat ve edebiyat eilimleri de

108 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
birleip kaynayordu. retimin gelimesi, doa bilimlerinin ilerle-
mesine yardmc oluyordu. Doann, doru ve zenli aratrlmas
bu aa dein uzanr.
Bilimsel bilgi dallar, kesin olarak felsefeden ayrlrlar ve hzla
ilerlerler. Bununla birlikte, baz dnrler, bilimin birok dallarn-
da, ayn zamanda, nemli sonular elde ederler.
Eratostenes (M 276-193), matematik, fizik, gkbilim, tarih
ve zellikle corafya ile urayordu. Yeryz yuvarlann
(aayukar 40.000 km olan) en geni enlem izgisini [sayfa 126] 39.700
km olarak ilk kez o hesaplad. ana gre, Eratostenesin hesaplar
ok ak ve kesindi.
M 3. yzyln balarnda klidin nl geometrik eleri
ortaya kt.
Sicilyada matematiki ve mekaniki Arimides (M 285-
212) yayordu. Hidrostatiin temel ilkesini (Arimides ilkesini)
buldu; tarlalarn sulanmasnda kullanlan aygtlar (Arimides
vidasn) yetkinletirdi, baka teknikler icat etti.
Gkbilimde, Aristarkos (M 3. yzyl), heliosantrizm (gne
merkezcilik) denen, gkcisimlerinin gnein evresinde dndkle-
ri fikrini, ilk kez ortaya att.
skenderiyede Homeros metinlerinin eletirel incelenmesi,
filolojinin balangc oldu.
Mutlu bir yaam zerine ilk topyac edeb yaptlarn ortaya
ktklar grld. rnein Yambul, Gne Devleti adl kitabn yaz-
d.
dealizm ile materyalizm arasndaki savam devam ediyor-
du. Stoaclarn anlaylar, materyalist eler tamaktayd. Bununla
birlikte, onlarn grlerini btnyle nitelendiren, evrenin anlayp
kavrayan yaps ilkesini (logosu) kabul etmeleriydi. Canl bir btn
olarak varsaylan, dnya olaylarn yneten, yasalar koullandran,
ite bu lodostu. Stoaclar ve idealizm ile dinin teki savunucular,
bilimsel materyalizmin yaylmasna kesinlikle kar koyuyorlard.
Materyalist Epikros (M 341-270), insan, evresindeki doann bir
paras sayyor.
Demokritos gibi, Epikrosa gre de, blnmeyen paracklar,
atomlar ve bunlarn mekanik devinmelerinin yer ald boluk, her
eyin temelini oluturuyordu. Epikrosa gre, btn doa grn-
gleri atom bileimleri idiler. Ama Demokritostan farkl olarak, Epi-

lkel, Kleci 109

ve Feodal Toplum
 kros, atomlarn birbirlerinden yalnz byklkleri ve biimleri ile
deil arlklar ile de ayrldklarn kabul ediyordu. Epikrosun, atom-
larn [sayfa 127] dey devinmelerinin, onlarn arlklar nedeniyle, ve
kendiliinden varolan bir i g nedeniyle doru izgiden ok kk
bir sapma (declinaison) ile birlikte olutuu fikri, dnyann mate-
ryalist tannmasnn hazrlan iin byk bir nem tar. Madd
dnya ncesiz ve sonrasz, insan bilincinden bamszd. nsan, di-
yordu, dnyay duyular sayesinde tanr. Epikros, eski dine aka
saldryordu. Onun fikirleri, tanrtanmazln gelimesinde nemli
bir rol oynad. [sayfa 128]

110 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 DRDNC BLM
ESK ROMADA KLEC DZENN
BELLBALI ZGLER

ESK Yunanistan, Kuzey Afrika ve eski Asya devletlerinden

farkl olarak, Roma, en stn derecedeki kleci devleti kurdu:
Romada, kleler, madd servetlerin balca reticileridirler. Kleler
ile kle sahipleri arasndaki snf savamlarnn zellikle en ac-
masz biimleri Romada ortaya kmtr.
Roma tarihi, kleci toplumun iktisad, toplumsal ve siyasal
srelerini, en ayrdedici izgileri ile gsterir.

1. KLEC TOPLUMUN VE KLEC DEVLETN YAPISI

Roma Toplumunun lk Aamas (mparatorluk a)

lk aamada, Romada, kleci ilikilerin hzl evrimi [sayfa 129]

lkel, Kleci 111

ve Feodal Toplum
 daha ok gelimi baka toplumlarn etkisi ile aklanr, talyada
(Sicilyada), kleci dzenin egemen olduu Fenike kolonileri ve
Yunan kolonileri vardr. Etrsklerin kleci toplumu, Apenin yarma-
dasnn kuzeyinde yerlemiti. Bu toplum, M 6. yzylda gelime-
sinin doruuna ulat ve sonra geriledi.
Romadaki ve Yunanistandaki kleci devletlerin biimlen-
melerinde, pek ok ortak noktalar vard. Bu ada, Romallar, klan-
lar (gentes) halinde, efsaneye gre, 300 klan, kriler (10 klandan
kurulu eski Roma boylar) halinde ve kabileler halinde
toplanmlard. Kabileler, Roma halk denilen topluluu oluturmakta
olan kabile federasyonlar halinde birlemilerdi.
Kral (federasyon efi), bu federasyonlarn ba idi. Kral co-
mices (halk meclisleri) tarafndan seilmekteydi. Yallar Konseyi,
giderek, kralla birlikte, en yksek iktidar elinde bulunduran senato
haline dnecektir. Yallar ve onlarn aileleri, Roma aristokrasisi-
nin, patrisyenlerin ekirdeini oluturdu.
Nfusun byk bir blm bu klan ilikilerinin dnda kald.
Bunlar, plebyenler, eski sava tutsaklar, Romann ele geirdii to-
praklarn sakinleri ve gmenlerdi; bunlarn kiisel zgrlkleri var-
d, ama btn siyasal haklardan yoksundular. Yava yava
plebyenler, yoksul dm Roma yurttalar ile kaynatlar.
Roma toplumunda, kleler, az saydayd. Klelik, ataerkildi.
Snf atmalar henz balangcndayd.

Klan Aristokrasisine Kars Halkn Savam

Yoksul dm yurttalarn destekledii plebyenler, doutan

aristokrat olanlara, patrisyenlere kar acmasz bir sava yrtyor-
lard. Servet eitsizliklerinin artmasna sk skya bal olan bu
savam, sonunda, klan ilikilerinin kmesi sonucunu dourdu.
Topluluk, btn toprak sahiplerini, [sayfa 130] plebyenleri olduu ka-
dar patrisyenleri de biraraya toplamaya balyordu. Toplumsal
farkllamann lt servet durumu oldu.
Efsaneye gre, M 6. yzylda, sondan bir nceki Roma Kra-
l Servius Tullius tarafndan gerekletirilen reform, Umun toplu-
luunun yeniden rgtlenmesinde nemli bir aama oldu. Bu
reform, btn Roma nfusunu servet durumlarna gre birok gru-
plara (snflara) blyordu. En zengin snftan olan yurttalar, as-

112 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
ker birliklerin (santriler yz kiilik takmlar) en byk bir mik-
tarn salyordu. Daha az zengin ama saylar daha ok olan yurt-
talar, daha az santri veriyorlard. Yetenei olmayan, yoksul taba-
kalar, proleterler, yani zrriyetlerinden baka bir eyleri olmayan
kiiler, bir tek santri oluturuyorlard.
Toplumun bu blnme dzeninin byk bir siyasal anlam
vard. Halk Meclislerinde yurttalar, santri (yzde, yzdelik) hes-
abyla oy veriyorlard; her snf, kard santriler says ile orantl
bir oy miktarna sahipti.
Artk, mlk sahiplerinin madd mallar, onlarn toplum inde-
ki yerlerini, nfuzlarn, etkilerini, ve rollerini belirliyordu. En zengin
plebyenler, patrisyenler arasna karmaya balyorlard. Pleblerin
balca ynna gelince, onlarn sefaleti gittike artyordu. M 509da,
krallk iktidarnn d ve cumhuriyetin kuruluu, bu durumda
hi deiiklik yapmad.

Cumhuriyetin Balangc

Roma toplumunun, zanaatlkla toprak iinin birbirinden ay-

rlmasna bal olan ekonomik gelimesi, kle emenin rolnn de-
rece derece glenmesi sonucunu dourdu. Bu da, devletin, kle
sahipleri snfnn ve nfusun teki varlkl tabakalarnn siyasal ege-
menliinin aygt olarak glenmesi sonucunu verdi.
Senato, Roma Cumhuriyetinde en yksek kurumdu. [sayfa 131]
Krallk iktidar, yerini, nceleri pretrler (eski Roma yarglar), son-
ralar da konsller denen iki majistrann (yksek grevlinin) ikti-
darna brakt. Bu majistralar, senatoya bakanlk ve asker birliklere
de komutanlk ediyorlard. Yava yava daha aa kademede ma-
jistralk grevleri, meclislerde idare amirlikleri, belediye meclis ye-
likleri kuruldu. Bu grevler, cret karlnda olmad iin gene
varlkl snfn temsilcilerine dyordu. Yksek grevler gibi sena-
toya seilmek hakk da patrisyenlere zg bir ayrcalkt.
Patrisyenler ile plebyenler arasnda hibir zaman snmeyen
savam, balca iki sorunun evresinde dnyordu: zellikle bor-
lar yznden kleliin yasaklanmasna bal olan toprakla ilgili sorun
ve plebyenlerin siyasal haklar sorunu. Ekonomik durumlar ve bor-
lar arlam olan kk toprak sahipleri plebyenler, byk toprak
sahiplerine, patrisyenlere kar kyorlard. Bu savam, bizzat hal-

lkel, Kleci 113

ve Feodal Toplum
 kn (plebin) barnda olumakta olan toplumsal farkllama ile daha
karmak bir hal almt.
Sonunda, plebyenler, en bata geleni bor yznden klele-
tirmenin yasaklanmas olan eitli dnler kopardlar. Kendilerine
yksek grevlerin kapsn atrdlar ve halk mahkemelerinin kurul-
masn elde ettiler. Halk mahkemeleri, patrisyen majistralarn karar-
larn, eer halkn karlarna aykr ise ertelemek hakkna sahip bu-
lunuyorlard.
Patrisyenler ile plebyenler arasndaki savam, toplumun ser-
vete gre blnmesini tamamlad. Eski patrisyen ailelerin ve zen-
ginlemi plebyenlerin ocuklar, birbirinden ayrlmamacasna kay-
natlar, yeni bir ayrcalkl kast, yani soyluluu oluturdular. Pleb
(halk) terimi, ilk anlamn yitirdi ve nfusun smrlen aa taba-
kalarn belirtmeye balad.
D siyaset alannda M 5. ve 3. yzyllar arasndaki dnem,
Romallarn, talya yarmadas zerindeki egemenliklerini [sayfa 132]
salamak iin hemen hemen aralksz srdrdkleri savalarla be-
lirlenir.
te o zamanlardadr ki, Roma kleci toplumunun ve devle-
tinin billurlamas, tamamlanm oldu.

2. KLEC TOPLUMUN EN YKSEK AAMASI

Akdenizin Romallar Tarafndan Fethi

Kleci ilikilerin gelimesi ve bunun gibi egemen simin top-

rak sorununu, koloniler kurarak zmleme istei, Romay, asker
bakmdan talya yarmadasnn dna yaylma siyasetine yneltti.
M 3. yzyln ilk yarsnn sonlarnda, Roma, Kuzey Afrikann byk
bir kleci devleti olan Kartacaya kar savaa giriyor. Bunlar, Kar-
tacann kmesi (M 146) ve Bat Akdenize Roma egemenliinin
yerlemesi ile sonulanan (birinci, ikinci, nc) Kartaca savalar-
dr. Ayn sralarda, Romallar, Balkan yarmadasn da ele geirdiler.
Daha sonra, egemenliklerini, Dou Akdenize, Kk Asyaya, z-
landaya, bugnk Belika topraklarna, vb. dein genilettiler. Ele
geirilen lkeler, Roma eyaleti haline getiriliyor ve bu eyaletler, ikti-
darda bulunan snfn srekli zenginleme kayna oluyordu.
Zaferle biten bu savalar, Romaya ok ucuz bir kle el emei

114 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
salad. rnein, Sardinyaya yaplan tenkil (terleme) seferinden
sonra, 80.000 kii kleletirildi; Yunan paleti Epirin (M 167de) ele
geirilii srasnda, 150.000 kii satlmt. Kle akn, Roma devleti-
nin ekonomisinde, ile emei paynn artmasna yardm etti.

Kle Emeinin Ar Basmas

Kle emei, zgr yurttalarn emeinin yerini alyordu. Bir

tarm lkesi szkonusu olduu iin, bu olgu, gl ekilde, tarmda
kendini gsterdi. Yn halinde kle el emeine bavurulmas, byk
toprak yurtluklarn, zellikle [sayfa 133] pazar iin retim yapmakta
olan latifundialar dourdu. Byk malikneler, yalnz, kle sahipler-
inin, latifundiaclarn, komnal denen tarlalar kendilerine malet-
melerinin deil, ayn zamanda kk ve orta iletmelerin yklnn
da sonucu oldu. Eski gelir kaynaklar ellerinden giden kyller, byk
toprak sahiplerinden aldklar tarlann yarcs haline dntler ya
da kentlere srlmek zorunda kaldlar. Bazlar kentlerde zanaat
oluyorlard, ama ou dknleiyor ve ancak iktidardaki snfn
kendilerine att sadakalarla yaayabilen alt-proletarya saflarna ka-
tlyorlard.
Kent zanaatlar, klelerin de yava yava yerlerini aldklar
loncalar halinde birleiyorlard.
M 2. yzyl, kleci toplumda, bir dnm noktas oldu. Bu
andan balayarak, kleler, gittike, madd servetlerin balca reti-
cileri haline geldiler.

Ticaret ve Tefecilikte Hzlan

Kleci dzenin gelimesi, gerek bir kle alverii sistemi-

nin kurulmasna vard. Romada ve baka yerlerde, kle pazarlar
ortaya kt.
D ticaret, i ticarete stn geliyordu. Tarm rnleri ve lks
eya, pek ok eyaletlerden, yani ele geirilen ya da baml lkeler-
den Romaya akyordu: Roma da, karlk olarak, onlara, maden
eyalar, arap ve zeytinya veriyordu. thalt, ihracata stn geli-
yordu. Ama ihracat a, ele geirilen lkelerin yama edilmesi ve
zellikle byk paralarn Romaya akmas ile kapatlyordu. Gm
ocaklaryla, spanyann ele geirilmesi, Roma devletine para bas-

lkel, Kleci 115

ve Feodal Toplum
 mak iin srekli kaynak salad.
Ticaretin ve para dolamnn gelimesi, tefeciliin almasn-
n, genilemesinin nedeni oluyor; kesenek karlnda vergi tahsili-
ni zerlerine alan ve ayn zamanda tefecilik yapan aarc-sarraf
ortaklklarnn kurulduu grlyor. [sayfa 134]
Romada, geni bir sarraf dkknlar a vard. Sarraflar, dei-
toku dnda, para saklama, onlar transfer etme ve ayn zamanda
faizle dn verme ilerini de gryorlard.
Tacirler ve tefeciler, yava yava egemen snftan ayr bir
tabaka haline geliyor ve soylu valyeler kategorisini oluturuyorlar.

Roma Toplumunda elikilerin Yeinlemesi

Klelerin ar derecede smrlmesi, kle sahipleri ile madd

mallarn dorudan reticisi kleler arasndaki temel elikileri git-
tike arlatryordu. Klelerin ayaklanmalar gn getike daha
sk oluyordu.
Bu isyanlarn en by Spartaks isyan oldu.
Bir gladyatr olan Spartaks, M 74 ylnda, Kapu (Cape)
kenti gladyatrleri arasnda bir suikast dzenledi. Suikast aa -
karlnca, kentten, ancak birka dzine kle kaabildi ve efleri ile
birlikte Vezv yamacna varmay baardlar. Bu bir avu insann
evresinde, talyann gneyinde ve kuzeyinde, klecilerin birlikler-
ini ezen 60.000 kiilik bir ordu topland. Ancak 71 ylnda, Roma
klecileri, byk abalar harcayarak, isyan bastrdlar. Klelik d-
zeni henz salamd ve kleler bu dzeni ykamayacak durumday-
d. Ama 74-71 ayaklanmasnn tarihsel bir nemi oldu: o zamann
toplumsal dzenine korkun bir darbe indirdi. Bu ayaklanmann
baka bir deeri de, zgrlk uruna sava geleneklerini glen-
dirmi olmasdr. Spartaks ad, smrclerin basksna kar,
amansz savamn bir simgesi olarak kald.
Bu arada, Roma ile eyaletleri arasndaki gerilim artyordu.
Kleletirilmi halklarn isyanlarnn biri bastrlmadan teki alevle-
niyordu. Latifundialarn efendileri ile onlarn iflsa srkledikleri
kk zgr kyller arasndaki elikiler iddetleniyordu. Kleci-
ler tarafndan elkonulmu [sayfa 135] toplulua ait topraklarn yeniden
letirilmesini isteyen Roma plebinin toprak hareketi, M 2. yzy-
ln sonuna doru, nemli bir genilik kazand.

116 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Ama toplumsal elikilerin bu genel derinlemesi, henz
kleliin rejim olarak bunalm iinde olduu anlamna gelmiyordu.
Eer bir bunalm szkonusu idiyse, bu, ancak Roma Cumhuriyeti-
nin kleci devletinin iinde bulunduu bunalmd. Ama bu bunalm
da, klelerin emei zerine kurulu toplumsal sistemin gelecekteki
paralannn bir belirtisinden baka bir ey deildi,

Cumhuriyetin D ve mparatorluun Gelii

Cumhuriyetin bunalm, M 1. yzyln yarsna doru, ege-

men snfn baka baka gruplarn tehlikeye koyan gerek bir i
savaa doru gitmeye balad.
Bu bunalm gsteriyordu ki, site-devletin geleneksel
kurulularn koruyan Roma Cumhuriyeti, artk, kurmu olduu ko-
skoca koloniler imparatorluu iinde, kle sahiplerinin egemen-
liini srdrecek gte deildi. Bu yzden, kle sahipleri, kendi
durumlarn salamlatrmak iin bir asker diktatrlkten baka
are gremiyorlard. Bundan sonra, tarann byk toprak sahipleri
de devlet ynetimine katldlar, mparatorluk, kleci devletin bu
yeni biimi, gerek Romal, gerek taral kle sahipleri snfnn ege-
menlik arac olmaktan baka bir ey deildi.
Roma devletinin yeni yaps, genel izgileri ile, Jl Sezarn
(M 1. yzyln ikinci yars) ve manev olu ve resm ardl Oktavius
Ogstusun (M 1. yzyl) diktatrlnde ifadesini buldu. Geri
biimsel olarak, senato, devletin en yksek gc saylmakta idiyse
de, Oktavius, imparatorluun biricik ve kar konulmaz efendisi idi.
Halkn koruyucusu olmak iktidar yannda, Ogstus, yksek asker
iktidar da kendi elinde toplad. lk olarak Romada, zafer kazanm
bir generale, belirli bir sre iin verilen imparator [sayfa 136] unvan,
Ogstustan balayarak Roma mparatorluunun ef hkmdar ta-
rafndan tanan bir unvan oldu.
mparatorlarn, desteini kazanmaya altklar ordu, imdi
artk, byk bir toplumsal ve siyasal g olmutu.
mparatora bal ve az sonra cumhuriyeti kurulularn yer-
ini alacak olan bir ynetim aygtnn doduu grld.
MS 1. yzyln ikinci yarsnda ve btn 2. yzylda, Roma
mparatorluunun, kudret ve zenginliinin doruuna vard ve top-
raklarn en byk genilie ulat grlr.

lkel, Kleci 117

ve Feodal Toplum
 3. KLEC ROMA DEVLETNN K

Hangi toplum olursa olsun, bir toplumun paralan ve ykl,

hibir zaman, birdenbire olmaz. Bu, zaman iinde yaylm, youn-
luu bir dnemden tekine deien youn bir olgudur. Roma m-
paratorluunun gerileyiinin belirtileri, hibir eyin bu koskoca yapy
sarsamaz gibi grnd bir ada ortaya kt.

Byk letmelerin knn Balangc ve

Kolonluun Douu

MS 1. yzyln sonu ve 2. yzyln banda gnna kan

bu belirtilerden biri, almalarnn sonular ile hi bir biimde ilgi-
lenmeyen klelerin zarar verdii byk iletmelerin rolnn gitgide
azalmas oldu. Latifundia sahipleri, kleleri gzetlemek ve almaya
zorlamak iin karmak bir bask aygtn hazr bulundurmak zorun-
luluu duyuyorlar, bu da retimi daha pahal klyordu.
Bunun iin, byk toprak sahipleri, ok kez latifundia ere-
vesi iinde kk zel iletmeleri korumay daha krl buluyorlard.
Gerekli malzemeyi efendilerinden salayan kleler, bu kk
iletmeleri iletiyorlar ve emek karl olarak da, rnden bir par-
a alyorlard. Bu arada kolon denilen zgr yarclarn da ortaya
kt grlyor. Bunlardan [sayfa 137] bazlar para olarak kira dyor-
lar, bazlar ise (ki bunlar hep ounluktayd) rnn bir blmn
mlk sahibine veriyorlard, Kolonlar, derece derece, baml ifti-
ler durumuna getiler. Yoksullam zgr kyllerin ve azat edilen
klelerin kolon saflarna akm sonucunda saflar kalabalklayordu.
Kolonluk sistemi, reticilerin, almalarnn sonulan ile
dorudan doruya ilgilenmelerine yardmc oldu.
kramiye yntemi de ayn amaca hizmet ediyordu. Burada,
efendi, mlknn bir parasnn tasarruf hakkn klesine veriyor,
karlnda gelirden belirli bir pay alyordu.

Kleci Toplumun Bunalmnn Yeinlemesi

Paralanp dalmann ilk belirtileri MS 1. yzyln ikinci yar-

snda kendisini gstermeye balad. 3. yzylda daha da belirginleti
ve Roma toplumu, derin bir bunalm iine dm oldu.

118 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Uzlamaz kart balca snflarn durumu ok deimiti ve
aralarndaki ilikiler de artk ayn deildi. Kle emeinin retken-
liinin dkl, kle sahiplerini, kleleri azat etmeye itiyordu.
Kleler ya bir ikramiye (bir para topran tasarruf hakkn) alyorlar
ya da kolon oluyorlard. Klelerin emeklerinin rn, onlar ilgilen-
dirmedii iin, efendiler, kleler zerine bask yapmaktan vazge-
mek zorunluluunu duyuyordu. Bununla birlikte, kolonlarn, mlk
sahipleri karsndaki baml durumlar, srekli olarak, daha belirli
bir durum alyordu. Baka bir deyile, zgr kk iftiler ile klele-
rin koullar birbirine yaklayordu. ok kez yoksul ya da az varlkl
kyller, kolon durumuna dyorlard; sonuta, Roma, btn te-
ki eski kentler gibi, mlk edinmi bir zgr yurttalar toplumu oluyor
ve kleliin kalesi olma rol tehlikeye girmi bulunuyordu.
Zanaat loncalarnn yeleri de, gittike yoksullayordu. Zan-
aatlar tarafndan denen vergilerin dzenli oluu, [sayfa 138] devleti,
artk, btn arelere bavurarak, zanaat loncalarn glendirmeye
yneltti.
Vergilerin srekli olarak arlamas, toplulua ait topraklarn
yama edilmesi, kentlilerin ounun ykmn abuklatryordu ve
kent yapsnn gittike artan n atlaklarn derinletiriyordu.
3. yzyln ekonomik bunalm, toplumsal elikileri daha ok
derinletirdi. Kolonlar ve yoksul yurttalar, imdi klecilere kar
ortak cephe kuruyorlard.
3. yzylda isyan eden kleler ve kolonlar, Galyay ve span-
yay ele geirdi. Kleciler de birlik halinde deillerdi: byk toprak
sahipleri, daha nemsiz olan kle sahiplerini ezmeye alyorlard.
Toplumsal elikiler, siyasal elikilerle birbirine karyordu.
Baz eyaletlerin ayrlma eilimleri, ayn ekilde eitli gruplarn taht
iin savam, gittike artyordu. Bu i ekimeler srasnda ordu
gittike artan bir rol oynuyordu.
193-197 yllarnda, iktidardaki snfn eitli gruplar arasnda
bir i sava patlak verdi; bu sava, 3. yzyln yarsnda, ok ar bir
siyasal bunalmn nedeni oldu.

Kleci retim Tarznn Kesin Olarak Dalp Paralanmas

Kleci retim ilikilerinin dalp paralanmasnn belirtili ka-

ntlarndan biri, kolonluun gelimesi oldu. 4. yzylda, Konstantinin

lkel, Kleci 119

ve Feodal Toplum
 hkmdarl zamannda, kolonlar, altklar topraa balandlar.
Bundan sonra kolonlar, kendi toplumsal kkenlerinden bamsz
olarak toprak sahiplerinin kendilerine gsterdii tarla parasn sre-
kli olarak ilemek zorunda tutuluyorlard. Kolon, ne kendisinin, ne
de ocuk ve torunlarnn terketmeye haklar olmadklar Roma yurt-
luunun {domaine romain) temel esi oldu. Pratik olarak, bu,
kolonun klelemesi demek oluyordu. Ama kolonluk, [sayfa 139] bir
feodal ilikiler sistemi kuracak lde geliemiyordu. Kleci d-
zen, bu evrimin nne almaz engeller karyordu.
Kolonun arlaan koullar, gittike kleninkine yaklayordu.
te yandan, egemen snfn temsilcileri, klelere gittike daha ac-
maszca davranyordu. nceleri klelerin isyan etmeleri korkusu,
Roma devletini, klelerin ldrlmesini yasaklamaya zorlamt;
imdi bu hak yeniden tannmt. Yoksullar, ocuklarm kle ola-
rak satma iznini elde ettiler.
Topraa balananlar, yalnzca kolonlar deildi. Bamllk,
gerekte, zanaatla dein yaylmt. Lonca, tmyle, btn ye-
lerinin davranndan devlete kar sorumlu idi. Lonca yesi zan-
aatlar, loncalarndan ayrlamyorlard, baka loncadan olan biriyle
evlenmeye de haklar yoktu. Hatta belediye snrlar iine girmi
olan ruhaniler, kent nfusunun zengin tabakasnn temsilcileri bile,
kente balandlar. Kleci devlet, bu nlemlerle, nfusun, kentten
kamasn engellemeye alyordu. Ama kentlerin yoksullamas
her eye karn sryor ve kent topraklarnn zel kiiler tarafndan
arlmas ve vergilerin arlamas, bu yoksullamaya yardm edi-
yordu.
Kleci retim biiminin rmesinin, egemen snf iindeki
ilikilerde de etkileri oldu. Kle sahipleri snfnn tmnn szcs
olarak devletin salamlamas, yerini, siyasal ayrlmalara brakt. En
byk toprak sahipleri, merkez iktidara gittike daha aldrmaz
oluyorlard. Tam ykmdan kurtulmak amacyla, kk zgr ifti-
ler, byk senyrlerin koruyuculuu altna giriyorlar ve bylece daha
baml bir duruma dyorlard.
Gl halk ayaklanmalar, kleci yapy gittike daha ok
sarsmaya balad. Artk, siyasal bunalm ile toplumsal bunalm, bir
tek bunalm halinde birleiyordu. Bu bunalmn belirtilerinden biri,
Roma mparatorluunun, 385te mparator [sayfa 140] Teodosiusun
lmnden sonra, resm olarak onaylanan Dou Roma mparator-

120 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
luu ve Bat Roma mparatorluu biiminde ikiye blnmesiydi.
Daha sonralar Bizans ad ile tannan Dou Roma mparator-
luu, kark bir sre sonunda, 15. yzyln yarsna dein varln
srdren feodal bir devlete dnt.

4. DEOLOJ VE KLTR

Eski Romann kle sahipleri, egemenliklerini srdrmek iin,

ideolojik yollara da bavurdular. Bu ideolojik yollar, Roma devleti
varolduu srece Roma kleci toplumunun siyasal, ekonomik ve
toplumsal yapsndaki deiikliklere uygun olarak deiti.

Eski Cumhuriyet

Bu dnemde egemen rol, sitede, barnda gentes aristokra-

sisinin hkm srd toplulukta idi. Roma ideolojisinin ar tutu-
culuu, buradan geliyordu. zet olarak, bu ideoloji, topluluk
dzeninin, sitenin diniydi; baka bir deyile, patrisyen, yani aristo-
krat bir hkmete bamllkt.
zel hukuksal kurallarla dzenlenen mlkiyet ilikileri
gelimekteydi.
Szl halk tretmeleri yannda, Roma nesir ve iirinin ilk
antlar da ortaya kyordu.

Cumhuriyeti Dnem

Sitenin siyasal sisteminin bunalm, ayn zamanda, site ideo-

lojisinin de bunalm oldu. Romann Kk Asyada Balkan yarma-
dasnda ynettii savalar sonunda, cumhuriyeti dnemin ideolojisi,
Yunan toplumunun ideolojisinin etkisi altnda biimlendi. Romada
da, Yunanistanda olduu gibi, iki ideolojik ilke arasnda savam
balamt. Dinsel [sayfa 141] idealist eilim, Yunan mitolojisinin etkisi
altnda olumutur.
O zamana dein, devletlerin kuruluu anda Romallar, bir-
ok tanrya tapyorlard. Onlarn gznde, her ey ve her grng,
bu tanrlarn ruhuna ve tanrsallna sahipti. rnein, ocukluun
krk tanrs vard: yeni doan ocuun ilk lnn tanrs, bebe-
in ilk admlarnn tanrs vb.. Penat (ev bark tanrlar), lar (aile oca

lkel, Kleci 121

ve Feodal Toplum
 tanrlar) gibi iyi ruhlar, aile ocann ve ailenin koruyucular idiler.
Birok rahip kolegyumlar (kurullar) vard. Yksek rahipler
kolegyumunun yeleri, dinsel ayinleri dzenliyorlar; baka bir kole-
gyumun yeleri, khinler, kendilerini, gelecei haber verme ilerine
veriyorlard vb..
Gitgide, Yunan etkisi altnda, Roma ve Yunan panteonlar
(tanrlarnn tm) birbirine kartlar. Roma tanrlar, insan biimle-
ri aldlar. Daha sonra, Roma imparatorlar en byk din adamlar
sayldlar ve Roma kilisesinin ba oldular.
Materyalist eilim, Epikrosun retisinin etkisi altnda gelii-
yordu. Lukretius (M 98-55) bu retinin stn bir temsilcisi oldu.
eylerin Doas zerine adl yaptnda, doann ve insanln kkeni
ve evrimi hakkndaki fikirlerini gelitirdi. Blnmez, yaratlmam
ve yokedemez atomlardan szediyordu.
Gerein materyalist bir adan yorumlanmas. Yunanllar-
dan renilenlerin ve kendi z bilimlerindeki ilerlemenin sonucu
olan bilimsel bilgilerin birikimini kolaylatryordu. Marcus Terenti-
us Varron (116-28), zamannn bilgi dzeyine uygun, gerek bir bilim-
sel ansiklopedi ortaya koydu.
Meta-para ilikilerindeki gelime ve zel mlkiyetin evrimi
ile kleci Roma hukukunun yetkinlemesi, ayn hzla yryordu.
Konuma sanat ve gzel sz syleme sanat, baar ile ilerliyordu.
ieron bu sanatn en gzel ss oldu. Toplumsal, siyasal ve tarih-
sel alanda yazl yaptlar [sayfa 142] oalyordu (Jl Sezarn notlar,
Sallusteun yaptlar). zgn ozanlar ortaya kt. Bu arada Livius
Andronikus (M 3, yzyln ilk yars), Catulle (M 87-54), drama-
turg Planutus (254-184) ve Terensius (190-159) gibi mimarlar ve
heykelcileri de sayalm.

mparatorluk

mparatorluun siyasal kurumlar, baz ideolojik olaylar ile

birlikte oluuyordu. Egemen kleciler snf, halk ynlar zerinde
etki yapmak iin, daha byk bir kararllkla dinden yararlanyorlar-
d. mparator, onlarn iktidarnn tanrsal kkenini belirtmek, g-
lendirmek grevini ykleniyordu. Dou eyaletlerinde, egemen
snftan olanlara, tanr gibi sayg gsteriliyordu.
mparatorluun ululatrlmas, yaylmakta olan stoacln

122 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
balca amac oldu. Stoacln temsilcileri Seneka, Epiktetos oldu-
lar. Stoaclara gre, insan, tek byk organizmann bir parasyd ve
onun btn eylemi, bu organizmann, yani toplumun, devletin iyilii-
ne adanmal idi. Stoaclar, her eyin durmadan yinelendiini, hibir
zaman yeni hibir ey olmadn ve olamayacan sylyorlard.
Bu fikirler, imparatorluun ve kurulu dzenin sonsuzluuna uygun
dyordu.
Yeni pitagoraslar, Pitagorasn, Platonun ve Aristotelesin
felsef fikirlerini gizemcilikle dopdolu yeni bir reti kurmak zere
birletirdiler; bu retiye gre tanrsal ilke iyi, madde ise kt idi.
Egemen snfn ideolojisine kart olarak halk ynlar, kendi
z ideolojilerini kendiliklerinden oluturuyorlard. Bu, keyfe bal
ynetime kar bir protestonun ideolojisi, emein ve kk kiilerin
ululatrlmas ideolojisi oldu. Halk arasnda, yalnz krallar ve aristo-
kratlarn deil, basit emekilerin de lmnden sonra tanrlarla eit
olabilecekleri dnlyordu. [sayfa 143]
Edebiyat ve sanatlar da, egemen snf tarafndan imparator-
luk iktidarnn srdrlmesi ve ululanmas iin kullanld. mparator
Ogstusun hkmdarl zamannda Virgilius, Horacius, Properceus,
Tibullus, Ovideus gibi ozanlar, Tite-Live adl nesir yazar vb., yaptla-
rn verdiler.
Gen Plinein, tarihi Plutarkhos Appienin, Suetonesun yaz-
malar daha sonraki ala ilgilidir. Bize dikkate deer yaptlar bra-
kan mimarlk, henz kesin biimini almakta olan Roma hukuku,
hep imparatoru ululamaya hizmet ediyordu.
te yandan, edeb yaptlar ve siyasal yazmalar zellikle ta-
rihi Tacitius, ozan Lucain, nesir yazar Petroneus, imparatorlua
kar kleci snfn bir fraksiyonuna bal olan teki satirik yazarlar
Juvenal ve Luciende-, eletirici fikirler ieriyorlard.
mparatorluun balangcnda, Romann, Yunanistann ve
ele geirilen Dou eyaletlerinin kltrel gerekletirmelerinin sen-
tezi olan tek bir Roma-Helen kltr olumaya balyor. Bu, her
eyden nce, doa bilimleri iin dorudur. Yal Plinein Doal Ta-
rihi, zellikle derleme bir yaptt. Ama daha cidd bilimsel yaptlar
da ortaya kt. Bu yaptlar, eski yazarlar tarafndan incelenmi olan
maddeleri, eletirici bir gzle dikkate alyorlard. Strabon, nemli
corafya yaptlar verdi. Ptolemeus, kendi adn alan bir gkbilim
sistemi ortaya koydu.

lkel, Kleci 123

ve Feodal Toplum
 Bergaml hekim Galienus, byk bir ne ulat. Hekimlik
zerindeki etkisi byk oldu.

Hristiyanlk

Hristiyanlk, 1. yzylda, Roma mparatorluunun Dou eya-

letlerinde ortaya kt. 2. yzyln balarnda Yunanistana girdi ve az
sonra talya yarmadasnda yayld.
Halk ynlarnn her gn daha g olan durumu, keyf yne-
tim, yeryzndeki varln geici nitelii yolundaki [sayfa 144] gizemli
fikirlerin yaylmasnn nedeni oldu ve teki dnyada daha iyi bir
gelecek umudu uyandrd.
Bu fikirlerin yaylmas, hristiyan dininin geliini hazrlad. H-
ristiyanlk, Asya ve Afrikann birok dinsel tapnmalar; insanlar
ktcl glerden korumak ve lmszle ve aydnla gtrmek
uruna insanlar iin kann aktan, ldren ve dirilten bir tanrya
tapnmalar ieriyordu. Hristiyanlk, kurban vermelerden ve her eit
ayinlerden vazgeti. Hristiyanln vaizleri, baka dinlerin
yandalarndan farkl olarak hibir etnik ve toplumsal ayrlk tan-
myorlard. Bu, onlara, bahtszlarn ve horlananlarn sevgisini kazan-
dryordu.
Balangta, zellikle yoksullar iine alan hristiyan toplu-
luklarda, eitlik hkm sryordu. Ama rahat yerinde olmakla bir-
likte, mevcut dzenden honut olmayan evrelerin temsilcileri
hristiyanlara katlnca, ilikilerin yalnl ve topluluun demokratik
nitelii yava yava kayboldu.
Din gereksinmeleri, daha karmak hale geldi; ve zengin ba-
lar, ortak mallar ynetenlerin ve ayinlere bakanlk eden diya-
koslarn, papazlarn, eveklerin etkilerini glendirdi. Topluluun y-
netici evreleri olan din adamlar kast, hristiyanlar srsnden ay-
rldlar, hristiyan kilisesi ortaya kt. Bylece, evrim geirerek, hris-
tiyanlk, egemen snf yanna ekmekte kendisine yardm eden
zellikleri ve yeni izgileri ald.
Eski dinsel tapnmalar, ynlar boyuneme durumunda tut-
ma yeteneinde deillerdi. Emekileri, smrclere kar toplum-
sal savamdan caydran hristiyan retisi, klelerin karlarna, daha
iyisi dnlemeyecek ekilde pek gzel karlk veriyordu. Bu sn-
fn ideologlar, ksa zamda anladlar ki, hristiyanlarn itirazlar, smr-

124 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
cler iin yararl olan bir dorultuya kolaylkla evrilebilir. Hristi-
yanla zg tam bir bamllk, boyuneme ve yumuakballk
vaizi, yerlemi dogmalarn tannmas, kle sahiplerinin [sayfa 145]
houna gidiyordu. Ensonu, egemen snfn temsilcileri, hristiyanla
kar tutumlarn deitirdiler. 4. yzylda. mparator Konstantin za-
mannda, hristiyanlk resm din iln edildi. Hristiyan kilisesi, nem-
li ayrcalklar elde etti. Ezilmilerin dini, klecilerin halk ynlar
zerindeki manev basksnn aleti haline geldi.

mparatorluun Evrimi

mparatorluun, ilkin iktisad ve toplumsal alanlarda patlak

veren bunalm, ideolojiye de uzand. Egemen snfn temsilcileri
arasnda yaylm olan felsef ve dinsel sistemler, artan bir ktmser-
liin damgasn tar. rnein stoaclarn grleri evrim geirir. m-
paratorluun alp gelimesi anda, bakasnn iyilii iin kendim
feda etmek gerekliliini neren stoac reti, klecilerin iktidarn
glendirmeye yardm etmitir. Ama bu reti, imparatorluun
knde ktmserlik ve umutsuzluk fikirlerini vurguluyordu.
3. yzylda, Plotinin gizemli felsefesi, yeni-platonculuk geni
bir alana yayld. Plotine gre, kt ile madde birbirine karyorlard.
nsann amac, zek iin anlalmaz olan en yksek iyi ile manev
bir kaynamadr.
Edebiyat da, ayn ekilde, felsef-dinsel bir nitelik gsteriyor-
du; o ada en yaygn tarz olan roman da byleydi (Apulenin Me-
tamorfozlar ya da Altn Eeki, Heliodoresin Edmonikas).
4. ve 5. yzyllarda, imparatorluun kesin k srasnda,
hristiyanln kabul etmedii payen (puta tapc) felsefe retileri,
cincilik, byclk, mneccimlik (yldz falcl), hristiyanlk iin-
de eridiler. Hristiyan kilisesini zaferi ile birlikte payen kltrnn
saysz antlarnn tahrip edildii grlyor, ama ayn zamanda halk
incitmemek iin hristiyanlk paganizmden (puta tapclktan) ok
eyler alyor. Bylece Milt (sann douu) bayram, Noel, [sayfa 146]
zamanla Mithra, Gne Tanrs bayram ile karr. Dou eyaletlerin-
de ok yaygn olan bereket tanralarna Isis, Astarte, Kybele ta-
pnma, Meryem Anaya tapnma halinde geliti. Edebiyat, dar bir
sarayllar emberinin beenilerine uymaya aba gsteriyordu. Bun-
lar, zellikle imparatorun onuruna dzlen vgler oldu. Kltrn

lkel, Kleci 125

ve Feodal Toplum
 genel dzeyi hissedilir lde dt.

5. ROMA MPARATORLUUNUN D

Kle emei, gittike, teknik ilerleme ve toplum evrimi iin

bir engel haline geliyordu. retici glerin dzeyi, baka retim
ilikilerini gerekli klyordu. Daha ileri bir ekonomik ve toplumsal
biimlenmeye, feodal dzene devrimci bir gei, kendini zorla ka-
bul ettiriyordu. Bununla birlikte Bat mparatorluunun, Roma kle-
ci devletinin bu en yksek biiminin dnde, yalnz i etkenler
deil, d etkenler de rol oynad.
Pek ok komu kabileler, imparatorluun topraklarn dur-
madan istil ediyorlard. Bu aknlar, MS 2. yzylda, ok nemli
yakp ykmalarla sonulanyordu.
Orta Avrupadaki tam ilkel topluluk dzeninin dalma d-
nemini geirmekte olan Cermen kabile birlikleri, tehlikeli komular
oldular. Karpatlarda Karadenizin kuzeyinde de, Got, Dak, Sarmat
ve Slav kabilelerinin gl federasyonu kuruluyordu.
Barbar kabileler (Cermenler ve tekiler) arasnda paral
askerler toplanmas, Roma devletinin gerilemesinin belirtilerinden
biri oldu. Bir yandan airetler arasnda, te yandan da kleler ile
kolonlar arasnda bir yaknlama beliriyordu. elikiler, klelerin,
yoksullam kyllerin ve zanaatlarn bakaldrmalar Cermenle-
rin, Gotlarn, Sarmatlarn ve kleci Roma devletini sarsan teki hal-
klarn indirdikleri darbelerin stne ekleniyordu.
Bat mparatorluunun topraklar durmadan daralyordu. [say-
fa 147] 5. yzyln ortalarnda, Roma imparatorlar yalnz talya ve
Galyann bir paras zerinde hkm srmekteydiler. Romann
410da Bat Gotlar tarafndan alnndan sonra imparatorluun
bakenti bile talyann kuzeyine, Ravennee nakledildi.
Kleler ve kolonlar, imparatorlua saldran kabileleri deste-
kliyorlard. Bat imparatorluunun tac, paral Cermen askerlerinin
eflerinin elinde bir oyuncak haline geldi. 476 yl, eflerden biri
olan Odoakrn, son Roma mparatorluunu devirdii zaman, Bat
Roma mparatorluunun kesin ykl tarihi olarak kabul edildi. lk
barbar devleti, o zaman, talyada kuruldu.
Roma mparatorluunun d, te yandan, kleci dze-
nin de son bulmas anlamna geliyordu.

126 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Kleci dzenin yklmas ile sonulanan bu i ve d etkenle-
rin birlemesi, daha ileri ekonomik ve toplumsal bir biimlenmeye
doru, yani feodal dzene doru devrimci geii oluturdu. [sayfa 148]

lkel, Kleci 127

ve Feodal Toplum
 NC KISIM
FEODAL TOPLUM

GR

Kleci Dzenin Barnda Feodal elerin Gelimesi

Nasl ki kleci ilikiler, ilkel topluluun barnda ortaya kty-

sa, ilk feodal ilikiler de klelik dzeninin barnda dodular. Ko-
lonluun gelimesi, kleci retim biiminin bunalmn haber veren
bir belirtiydi.
Byk toprak mlkiyeti, kk kyl iletmelerinin hemen
hepsini yutmutu. Kleler ve kolonlar tarafndan ilenen geni ma-
likneler (domaines) daha imdiden, gelecekteki yurtluklarn (fiefs)
nbiimlerini gsteriyordu. 4. ve 5. yzylda, Roma mparatorluu-
nun son dneminde, bu imparatorluun eitli blgeleri arasndaki
ekonomik ilikiler yava yava zayflyor, siyasal bunalm
younlayordu. Daha nce grdmz gibi bu bunalmn en nem-
li belirtilerinden [sayfa 149] biri, Roma mparatorluunun Dou ve Bat

128 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
imparatorluklar olarak blnmesi oldu.
Byk toprak sahipleri, onlarn topraklar zerinde alan
kolonlar ve kleler, bulunduklar yerde retilen zahire ile yetiniyor-
lard. Bu, kapal ve doal bir ekonomiydi.
Ama yeni retim biiminin eleri, serbeste
geliememekteydi; nk kleci ilikiler, bunlarn ilerlemesini en-
gelliyordu.

Roma mparatorluunda Devrimci Altst Olu

Yeni retim ilikilerinin eleri, kendi balarna, kendilerini

engelleyen retim biiminin zincirlerini krabilecek gte deiller-
di. Feodal biimlenmeye giden yolu tkayan devlet ve styapnn
teki eleri gibi, kleci biimlenmeyi, yalnz devrimci bir altst
olu ykabilirdi.
Halk ayaklanmalar, Roma devletini srekli olarak sarsyor-
du. Halk ynlarnn ve boyunduruk altna alnan halklarn devrimci
eylemleri, Roma mparatorluunu adamakll sarsyor; ama impa-
ratorluu kesin olarak devirmeye yetmiyordu. Ancak Cermenlerin
ve Slavlarn istils zerine gelen ve onun etkisini artran Roma to-
plumunun kendi barndaki snf savam, Roma mparatorluu-
nun d, kleci dzenin ykl ve feodal ilikilerin salamlamas
sonucuna vard.

Feodalitenin Dnemlere Bln

Feodalitenin balangtaki biimlenme dnemi, marksist ta-

rihiler tarafndan ortaa kavram ile zde tutulur. Bu dneme,
ayn zamanda, yukar-ortaa da denir.
Avrupada, bu dnem, aayukar, 5. yzylda balad ve 11.
yzyln bana dein srd; Asyada, 3. yzylda (inde), 4. ve 5.
yzyllarda (Hindistanda), 7. yzylda (Arabistanda) balad; 8. y-
zylda (inde) son buldu, ama Asya ktasnn teki lkelerinin oun-
da 11. ve 12. yzyllara [sayfa 150] dein srd.
Feodal ilikiler tarihinde ikinci dnem, feodalitenin alp
gelimesi dnemidir. Bu, ayn zamanda, zanaatlarla tarmn ikinci
kez birbirinden ayrlmalar dnemi; kentlerin, ticaret ve zanaat-
ln oca olarak kuruluu dnemidir. Avrupada, bu dnem, 11.

lkel, Kleci 129

ve Feodal Toplum
 yzyldan 15. yzyla dein srer; Asya ve Kuzey Afrikada ise, 9.
yzyldan 15. yzyla uzanr.
Feodalitenin nc dnemi, feodal ilikilerin gittike alp
paralanmas ve kapitalist ilikilerin ortaya k ile kendini gster-
ir. Bu dneme aa-ortaa denir. Avrupadaki bu dnem, 15. y-
zyldan, 17. yzyla dein uzanmtr.
Avrupa smrgeciliinin genilemesi, feodal ilikilerin a ve
Afrikada ok uzun zaman daha yaamlarn salad. Ama, btn
ile, 17. yzyln ilk yars, feodalitenin sonu ve kapitalizmin balangc
sayld. [sayfa 151]

130 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 BRNC BLM
FEODAL LKLERN KURULU DNEM
(YUKARI-ORTAA)

1. BATI AVRUPANIN FEODALLEMES

Feodal ilikilerin olgunlamas ile, kyllerin ve zanaatlarn

emeinin rnlerini kendine maletmenin arac olarak, toprak rant-
nn zel koullar gibi, retim biiminin kendine zg olan ana iz-
gileri, zellikle toprak mlkiyetinin karakteristik biimleri belginlik
kazanyor.

Eski Cermenler Ve Slavlar

Paralanm Roma mparatorluunda cereyan etmekte olan

ve eski Cermenlerde ve Slavlarda ortaya kan srelerin sentezi,
Bat Avrupada, feodal ilikilerin biimlenmesinin temelini oluturur.
Kleci Roma mparatorluu ile olan ilikileri sonucunda [sayfa

lkel, Kleci 131

ve Feodal Toplum
 152] Cermenlerde ve Slavlarda, feodal ilikiler, dorudan doruya
ilkel topluluktan domutur. Bu halklardan birinde olduu gibi te-
kinde de, snflara blnme, daha Roma mparatorluunun gerile-
me dneminde balamt. Ama snflar, ancak en ilkel, ataerkil bi-
imleri ile vardlar.
Eski Cermenlerde ve Slavlarda klelerin ve sava tutsakla-
rnn durumu, Roma kolonlarnnkine yaklayordu. Bir para top-
rak alabiliyorlar ve senyre, ayn olarak hayvan, buday vb. deyerek,
kendi kk iletmelerini kendileri ynetiyorlard.
Milttan sonra ilk yzyllarda, Cermenlerin ve Slavlarn da-
lp paralanan ilkel topluluklar yerine, gitgide topraa dayanan bir
ilkel topluluk (Cermenlerde) mark geiyordu. Toprak, ailenin zel
mlkiyeti olmutu. Daha sonralar topraa dayanan topluluk dalp
paralandka, bireysel emein daha retken olmasndan tr,
toprak da, gittike zel mlkiyet biimine dnyordu. Kleliin
egemen olduu koullarda, ar sabanlar kullanlamyordu. Kabile
aristokrasisi, byk malikne ve hayvanlar, kendi elinde tutuyordu.
5. ve 6. yzyllara doru, zel mlkiyetin gelimesi, byk llere
vard.
Roma toplumu ile sk ilikiler kurulmas, Cermenlerde ve
Slavlarda snflarn biimlenmesi srecinin hzlanmasna yardmc
oldu. Gney ve Bat Slavlarnn karlar, her eyden nce, Roma
mparatorluunun karlar ile atyordu Roma devleti ile olan
ilikilerinin tehlikeye dmesi, kabilelerde, devletin gcn ykmak
isteini uyandryordu. Byk basknlar, istillar, Cermen ve Slav ve
baka kabilelerin, Roma mparatorluu topraklarna g, impara-
torluun dnde kesin bir rol oynad.

Feodalleme Sreci

Cermen kabileleri ve Slavlar, Bat mparatorluuna ve Bi-

zansa akn yaptklar zaman, kleler ve kolonlar kendilerini [sayfa 153]
destekliyorlard, nk fatihler, ezilen tabakalarn koullarn iyileti-
ren bir dzen kuruyorlard. Cermenler en bata Romal byk top-
rak sahiplerinin topraklarna ve klelerine elkoyarlard. Klelerin
smrlmesi, Cermenlerde, Romallarda olduundan ok daha az
acmaszd. te yandan, ilkel topluluun trelerini ve yasalarn, ken-
dileriyle birlikte getiriyorlar; ve bunlar gittikleri yerlerdeki zgr ky-

132 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
llere de yayyorlard, ki ilkin onlarn durumu hafiflemi oluyordu.
Bu treler ve yasalar, rmekte olan kleci dzenin barn-
da doan ve yeni feodal ilikilerin kurulmasna yardm eden feodal
elerle birleiyordu; bu da, yeni feodal ilikilerin kurulmasn
abuklatryordu. Cermen fatihleri, Roma mparatorluuna zg
retici glerin daha yksek olan gelime dzeyini kabul ettiler.
Say bakmndan (eski Roma topraklarndaki nfusa oranla) zayf
olduklarna gre, derin bir biimde kk salm olan toprak mlki-
yeti statsne dokunmamak zorundaydlar. Ama, ayn zamanda,
yalanp takattan dm bir Roma toplumuna yeni gler aladlar
ve retime yeni bir atlm ve hzlan damgas vurdular. Romal
byk mlk sahipleri, gitgide Cermen aristokrasisi ile karyor, by-
lece trde bir egemen snf oluturuyordu.
Slavlar da, Bizans topraklarnn bir paras zerinde, feodal
eleri iinde tayan bir dizi devlet kurdular, bununla feodal
ilikilerin gelimesine yardmc oldular.

Frank Devletinde zel Toprak Mlkiyetinin Gelimesi

Frank krall, yukar-ortaan feodal toplumunun en klasik

bir rneidir.
4. yzylda, Franklar toplumunun balca, ama trde ynn,
zgr kyller oluturuyordu. Zengin kyller, kk ve orta feo-
daller haline dnerek, topluluktan ayrlyorlard. [sayfa 154]
6. ve 7. yzyllar arasnda, Frank topluluunda, toplumsal
eitsizliin derinlemesi sonucunda, nce zel mlkiyet olan top-
rak, serbest fera (alm-satm vb.) konusu oluyordu. Toprak mlki-
yetinin bu serbest ferana alleu denirdi. Alleunn, yani meta ha-
line gelmi toprak mlkiyetinin ortaya k, toprak mlkiyetinde
eitsizliin nedeni oldu, bu da, byk mlklerin gelimesine ortam
hazrlad.

Kyller ve Kleler

Kleler, kral ailesinin ve byk toprak sahiplerinin toprakla-

rn iliyorlard. Ama bu kleler, Roma mparatorluunun kleleri
gibi deillerdi. Bunlarn nemli bir blm bir para topraa sahip
olabiliyor ve iletmeyi tam bamsz olarak, yalnzca belirli bir y-

lkel, Kleci 133

ve Feodal Toplum
 kmllk demek suretiyle kendisi ynetiyordu. Ama bu klelerin
hibir hakk yoktu. Bir klenin ldrlmesi, para cezas ile cezalan-
drlyordu. Sava ve denmeyen borlar, kle salayan byk
kaynaklard.
Klelerin yannda yar-zgr insanlar, litler (eski kolonlar bun-
lar arasndayd) ve azat edilmi kleler de altrlyordu. Litlerin
de, azat edilmi klelerin de, birer para topra vard, hara dyor-
lard ve geleneksel ykmllklerini yerine getiriyorlard. Kkeni
bakmndan Frank olmayan btn zgr insanlar (Romallar ve te-
kiler) gibi, litler de, haklardan yoksundular. Bir litin, ya da bir Roma-
lnn ldrlmesi halinde, kurtulmalk (wergeld) (100 solid), zgr
bir Frankn ldrlmesinde denmesi gerekenden (200 solid) iki
kez daha azd. Yava yava, baml kyller snf oluuyordu.

Preces Sistemi

Baz toprak sahipleri, zellikle de byk toprak sahipleri, 5.

ve 6. yzyllarda, topraklarnn bir blmn kk tarlalar halinde,
yoksul kyllere vermeye baladlar. Eline [sayfa 155] geen bir tarla
iin kyl, bu topran sahibine, rnn bir ksmn veriyor ve onun
hesabna belirli bir i gryordu. Bu tarla, bazan belirsiz bir sre iin
veriliyordu; ama zamanla bu, belirli bir sre ile, zellikle elinde
bulundurann yaam sresi ile snrlandrld. Bazan da topran tasar-
ruf hakk, babadan oula geebiliyordu: ite bu preces idi.
8. ve 9. yzyllara doru preces biimleri oald. Yoksul d-
m olan ve byk mlk sahipleri tarafndan ezilen kyl, kendi
tarlasn, bu byk mlk sahiplerinden birine vermek zorunda ka-
lyor ve bu toprak, senyrn mlk oluyordu. Sonra, senyr, topra
kylye veriyordu, ama mlkiyetini deil, ya yaam boyunca ya da
babadan oula gemek zere tasarruf hakkn. Kyl, buna karlk,
rnn bir ksmn senyre veriyor, baz angaryalar yerine getiriyor-
du ve senyr de karlk olarak kyly teki byk toprak sahiple-
rine kar korumay zerine alyordu. Bylece, kyl, daha nce
mlk olan topraktan daha byk bir topra da ileyebiliyordu. Bu
yolla, byk toprak sahipleri ve bunlar arasndaki kilise (5. yzyln
sonunda Franklar hristiyanl kabul etmilerdi) el emeini, henz
ilenmemi topraklar zerine ekiyorlard.

134 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Gedik (Bnfice)

Feodal dzenin ilerlemesi, daha sonra, 8. yzylda, topraa

ait ilikilerdeki zgn bir altst olu ile koullandrlmtr.
Toprak, artk zel mlk olarak verilmiyordu; egemen snfn
temsilcileri, ancak kendi topraklarnda silah altna alnan birliklerin
banda kraln ordusunda hizmet etmeleri kouluyla, malikne ya
da yurtluk denilen topraklara sahip olabiliyorlard. Mlkiyetin bu
koullu biimine, gedik (ayrcalk olarak verilen toprak, bnfice)
deniliyordu. Gedikler, miras konusu (kaltsal) olmuyor, ancak yaam
boyunca veriliyordu. [sayfa 156] Eer kendisine gedik verilen kimse,
asker grevlerini yerine getirmezse, toprak her an iin elinden alna-
biliyordu. Gedikten yararlanan kimsenin lmnden sonra, yarar-
land yurtluk, krala ya da onun vrislerine geiyordu.

Feodal Sistemin (Franc-Alleu) Kuruluu

Vasallk

Bu sistem, 9. ve 10. yzyllar boyunca yeni deiikliklere u-

rad. Asker gedik, kaltsal bir nitelik kazand ve franc-alleu denilen
biime dnt,
Bu franc-alleu sistemi, ayrlmaz bir ekilde vasalla bal idi:
btn toprak sahipleri, daha gl bir senyr, yani metbu karsnda
bamlln kabul etmek ve kendisini, onun vasal iln etmek zorun-
dayd. Vasal, senyrnden bir yurtluk alyor ve silahlarn onun hiz-
metine koymak zorunda bulunuyordu.
Balangta, vasallk ilikilerinin kuruluu, bir zel hukukla
ilgili bir szlemeyi oluturuyordu, ama 9. yzyln ikinci yarsndan
balayarak, kral fermanlar, zorunlu vasall iln ettiler.
Bylece, feodalitenin siyasal yapsnn ok karakteristik olan
hiyerarik dzeni iziliyor. En yukarda kraldan baka bir metbu ta-
nmayan feodaller bulunuyordu. Sonra daha az nemli olan senyr-
ler geliyorlard, ve ensonu bu smr zincirlerinin en son halkalar-
nn, daha sonra valyeler adn alan kk soylularn temsilcileri
oluturuyordu.

Feodal Toplumun retici Gleri

Ele aldmz bu dnemde, yeni retim ilikileri, feodalitenin

lkel, Kleci 135

ve Feodal Toplum
 belirleyici izgilerinden szetmeye izin verecek bir dzeye ulatlar.
Sabanlar (ar ve hafif sabanlar) gibi baz baka tarm aletle-
rinin de yaylmas, demir ilerinin yetkinlemesinin gerekli sonu-
cuydu. Bu olgu, tarmda retkenliin artmasna [sayfa 157] yardm etti:
yl sreli almak ekim giderek yaylyordu, balar geniliyordu.
Balarn genilemesi, zm skmacnn yetkinlemesine yolat.
Baka yeni tesisler, zellikle yel deirmenleri ortaya kt. Klelik
zamanndan kalan su deirmeni, kanatl ark eklenerek yetkinleti-
rildi.
Ama, yadsnamayan bu ilerlemelere karn, bu dnemde,
feodal retimin ayrc zellii, grenek ve teknikte durgunluktu. Bu
durum, aslnda, evriminin btn aamalarnda, feodal ekonomi iin,
azok dorudur.
Yukar-ortaada, retici gler ok yava geliiyordu. To-
pra dinlendirme ve iki yllk almak ekim sistemi, giderek
yllk almak ekim sistemi ile deitiriliyordu. ift srmek iin de-
mirli sabandan yararlanlyordu, ama topra tapanlama ve srg
ekme iin, kyller, genellikle toprak zerinde srklenen tahta
bir merdane kullanyorlard. Harman, tahtadan bir harman dveci
ya da yalnzca sopa yardmyla yaplyordu. Topran verimini artr-
mak iin gbre kullanlmyordu. Bu yzden verim ok dkt.
Bu teknik durum, kk kyl retiminin (daha sonra zan-
aat retiminin) ar basmasndan ileri geliyordu.

Feodalitede retim likileri ve Mlkiyet

retici glerin gelime dzeyi, feodal retim ilikilerinin ni-

teliini belirliyordu.
Bu ilikileri tahlil edebilmek iin, retim aralar mlkiyeti-
nin egemen biimini, bu mlkiyetin gereklemesinin zel koulla-
rn, (yani rnlerin letirilmesi yntemlerini) ve ensonu farkl top-
lumsal gruplarn ve snflarn durumunu (ki bu, retim ilikileri et-
kenine baldr), bu snf ve gruplarn retimdeki karlkl ilikilerini
saptamak gerekir.
Bu an en bata gelen retim arac, toprak, yalnz senyr-
lerin elindeydi. zgr kyller tarafndan ilenen paralar ancak
seyrek raslanan bir istisna oluturuyorlard. [sayfa 158]
Senyrler, mlk sahiplii haklarn iki biimde gerekle-tiri-

136 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
yorlard. Balangta topraklar kategoriye ayrlmt: ev ve eklen-
tileri ile sebze yetitirilen kk bahe, kylye aitti. Ekilebilir topra-
klar, toplulua ait mlk saylyordu, ama onlar durmadan bltrp
duruyorlard. Ormanlar, otlaklar vb. toplulua aitti ve topluluun
blnmez mlk idi.
Bu alt blnme, bir lde, feodal dzenin billurlamasna
kadar srd. Ama o zaman, ekilebilir topraklarn ou, senyrn
adamlarnn dorudan doruya denetimi altndayd. Bu topraklar,
malikne denen eyi oluturuyordu. Bu, sendirler iin toprak ze-
rindeki tekellerini deerlendirmelerinin ilk biimiydi; teki biim,
azok bamsz olarak yararlandklar tarlalar (manses), kyllere,
pay olarak datmaktan ibaretti. Ormanlar, otlaklar ve sular senyre
ait mallard. Ama kyllerin de, topluluun yeleri olarak, bunlar
zerinde hayvanlar otlatmak, balk avlamak vb. haklar vard.
Yzyllar boyunca, kyller, kendi karlarn savunan zgn
bir kamu rgtlenmesi biiminde, topluluk kalntlarn korudular.
Toprak, retim konusu olduuna gre, topra ilemek, son-
ra da rn kaldrmak zorunlu idi. O halde, topraktan baka tarm
aletlerine ve ayn ekilde atlara ve baka hayvanlara sahip olmak
gerekiyordu. Btn bunlar, aletleri ve hayvanlar baz koullarla
kylye dn veren senyre aitti. retim aralarnn bir blm,
kyllerin zel mlk olmutu.

Smrnn Doal Nitelii

Kyl emeinin iki smr tarz kk retimin yaygnln

belirliyordu. Dolaysyla, retici glerin blnp paralanm ol-
mas ekonominin ilerlemesine engel oluyordu. Tarm iletmesi, do-
al bir nitelikteydi.
Bu genel izgi, belirli bir lde, btn feodal aa dam-
gasn [sayfa 159] vurdu, ama yukar-ortaa iin zellikle belirleyiciydi.
Yurtlukta retim, yalnz nesnel bir ama gdyordu: kiliseye bal
ya da kiliseden bamsz senyrn ve evresinin gereksinmelerini
karlamak; tahta ait topraklarda ise kraln ve maiyetinin gereksin-
melerini karlamak. Klelik anda ekonomik kn sonunda,
tarmdan ayrlan zanaatlar, Roma mparatorluunun d srasn-
da, yeniden tarmla kaynatlar. Senyrn ve kyllerin zanaat mal-
larna olan gereksinmeleri, yerel retimle karlanyordu. Feodal

lkel, Kleci 137

ve Feodal Toplum
 iletmede, retilen her ey, birka istisna dnda, kendi yresinde
tketiliyordu.

Gerekli rn ve Art-rn

Feodal iletmede, retilen her ey, kyl emeinin sonucu

idi. Bu rn, ksma ayrlabilir:
a) Senyrn kendine maledindii ksm;
b) Kylnn ve ailesinin geimi iin gerekli olan ksm;
c) Emek retkenliinin ykselmesi sonucunda, beslenmek
iin gerekli asgar miktardan fazla olarak, kylnn elde edebildii
ortak rnn bir ksm.
Son iki ksm, gerekli-rn, birinci ksm ise art-rn
oluturuyordu. u halde kyl emei de, gerekli-emek ve art-emek
olarak ikiye blnebilir.
Ek-emek hacminin gerekli-emek hacmine oran, smr-
nn derecesini oluturur. Emei ile, kyl, yalnz kendi gcn deil,
ayn zamanda ailesinin gcn de yeniler. Smrnn yeniden re-
tilmesinin giderleri de dorudan reticilerin zerine biner; yani bu
giderler, gerekli-rnn zararna olarak karlanr. Bu giderlerin an-
cak bir blm art-rnden salanr. Kyllerin (daha sonra zan-
aatlarn) yaam koullan yleydi ki, genel kural, olarak, yeniden
ekmek ve senyre olan ykmllklerini demek iin, kendileri
gerekli zahireden yoksun kalyorlard. [sayfa 160]

Toprak Mlkiyetinin Uygulama Biimi Olarak Feodal Rant

Senyrn kendine maledindii art-rn, feodal rant olu-

turuyordu. Bu, feodallerin toprak mlkiyeti zerindeki tekellerinin
uygulama biimiydi.
Feodal ada, tm retimin nesnel amac, senyrlere rant
denmesi idi. Bu istek, senyrn, ailesinin ve hizmetilerinin kiisel
gereksinmeleriyle snrlyd. Kyllerin (ve zanaatlarn) gereksin-
melerinin karlanmas, senyr bakmndan, retimi srdrmek ve
iletmeyi yaatabilmek iin erekliydi.
Ana-babadan kalma feodal mal, rantn, egemen snf tarafn-
dan toplanmasna uyarlanm bir dzenleme idi.
Feodallerin ve kylnn salt fizik gereksinmeleri, rantn l-

138 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
sn belirlemiyordu. Feodaller, sk sk, kyllerden en zorunlu eyleri
ekip alyorlar ve onlar yoksullua srklyorlard. Rantn bykl,
belirli tarihsel nedenlere ve her eyden nce feodaller ile kyller
arasndaki snf ilikilerine bal bulunuyordu. Rant, coraf blgele-
re ve alara gre deiiyordu.

Feodal Rantn Gelimesi

Feodal rant biimleri, olduklar gibi kalmyorlard. Balangta,

kyl, zamannn en byk blmn senyre ait topran ilenme-
sine ayrmaya zorlanyordu. Ykmlln bu deme biimi, an-
garya adn alyordu. Kylye yklenen teki angaryalar, mstahkem
mevkilerin yapm, rnlerin tanmas, baz zanaat ilerine katlma
vb. idi.
Kyl emeinin retkenlii arttka ve tarm tekniinin geli-
me dzeyi ykseldike, senyrler, retimin arlk merkezini, doru-
dan doruya kyl iletmelerine kaydrmay daha krl buluyorlard.
Ayn olarak denen rant, ayn-rant, feodal rantn ikinci biimi oldu.
Rantta, kylnn, kendisine kullanmak zere toprak ve [sayfa
161] aletler veren senyre dedii bir eit cret anlam vard. Bu
demeye toprak ykmll (redevance belli taksitlere bala-
nan bir eit ykmllk) deniyordu. Baka ykmllkler arasn-
da, otlak, balk avlama haklar vb. yer alyordu, nk eskiden toplu-
lua ait olan ayrlar ve sular da, imdi artk senyrlerin mlkleriydi.
Bu olaylar incelediimiz Fransada, bu taksite bal ykmllkler,
sonralar, cens (senyrn kendisine verilen senyrlk vergisi) adn
aldlar.
Yukar-ortaada angarya, ykmllk demenin en yaygn
biimi idi, ayn-rant deme bir istisna oluturuyordu.
Kentlerin gelimesi sonucu, rantn para olarak denmesi,
birinci derecede nem kazand. imdi artk senyr, kendi yurtluun-
da retilmeyen nesnelerle ilgileniyordu ve onlar satnalmak iin de
serflerinden para salamas gerekiyordu.

Ekonomi-D Bask (Cebir)

Kiisel, Hukuksal ve Ynetsel Bamllk

Ayn denen rant anda olduu gibi, para ile denen rant

lkel, Kleci 139

ve Feodal Toplum
 anda da, feodal rantn en byk blm, toprak mlkiyetinden
salanyordu. Art-rn, henz hukuksal ve ynetsel para cezalar
gibi, soylu olmayan kimselerin senyre olan bamllnn ifadesi
olarak srekli dedikleri eitli vergilerden oluuyordu. Kiisel bam-
llktan gelme vergiler, (zellikle Fransada) ba vergisi biimini ala-
biliyordu. Baz lkelerde, kyl evlendii zaman, ilk gece hakk
senyrn oluyordu. Sonralar bu hakkn yerini, para ya da zahire
olarak denen bir ykmllk ald. Kyl, kiisel bamllnn sonu-
cu olarak, senyre, miras hakk zerinden dolaysz bir vergi dyor-
du. Bazan, senyre, en gzel hayvann, bayramlk giysilerini ya da
herhangi bir tanr mal vermek zorundayd. Ve ensonu, senyr,
kylye (evlenmesine, oturduu evi deitirmesine, kendi maln-
dan bakasna bata bulunmasna vb. izin vermek iin), can iste-
dii gibi baka [sayfa 162] angaryalar ve para ykmllkleri kabul
ettirebiliyordu. Kyllerin kiisel, hukuksal ve ynetsel alanda kat-
lan-11 idari bu bamllk durumu, senyrler iin, yalnzca bir ek
gelir kayna oluturmuyordu. Bu kulluk-klelik biiminin derin fi-
kri baka bir eydi.
Toprak ykmllkleri, kylln ekonomik bamllk -
elerini kendi iinde tayordu. Ama kyller, bir miktar topraa ve
kendi z mallar olan retim aletlerine sahip olduklar zaman, eko-
nomi-d herhangi bir baskya bavurmakszn, emeklerinin en iyi
meyvelerini onlarn elinden almak olana yoktu; baka bir deyile,
senyrn, kylnn ahs zerinde dorudan doruya bir yetkiye
sahip olmas gerekiyordu. Bu bamllk durumu, serflikten, hakla-
rn snrlanmasna kadar giden ok deiik biimler alabiliyordu.
Kylnn bamll, senyrn hukuksal ve ynetsel gc-
ne sk skya balyd.
Ekonomi-d bask biimleri, feodal retim tarznn karakte-
ristik ynlerinden birini oluturuyordu.
Franklarda, kylnn kiisel bamll, kyl topraklarnn
ve toplulua ait topraklarn byk mlk sahipleri tarafndan kendi
tekellerine geirilii ile birlikte geliiyordu, Gemite zgr olan,
yoksul dm kyller, gl komularnn himayesine girmek
zorunda kalyorlard: yoksa, bu senyr savalar ve aknlar anda,
canlarn ve geri kalan mallarn korumay umamazlard. Bu himaye
biimi (ki onun ilk biimleri daha Roma mparatorluunda ortaya
kmt), patronat adn alyordu, ve byk toprak sahibinin himay-

140 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
esine girmeye ise kayrlma (recommandation) deniliyordu.

Yukar-Ortaada Devlet

Kyllerin bamllk (zellikle kiisel, hukuksal ve ynetsel

bamllk) biimlerinin gelimesi, feodal toplumun styapsnn evri-
mine skca bal bulunuyordu. Balangta, yukar-ortaan feodal
hkmetlerinin (rnein Frank [sayfa 163] devletinin ve teki barbar
krallklarn) ilk grevi, ele geirilmi topraklar zerindeki kle ve
kolonlarn hareketlerini bastrmak, talya ve teki Roma eyaletleri
halklarndan hara toplamakt. Daha sonra, devlet, ayn zamanda,
gemite zgr olan kylleri elde tutmak ve uysallatrmak gre-
vini de zerine ald. Feodal devlet, byk toprak sahiplerinin ege-
menliini glendirmek olan balca grevini, gayretkelikle yerine
getiriyordu.

Yukar-Ortaada Franklarn Devleti

zellikle Franklar toplumunda ortaya kan siyasal dzen

deiiklikleri, toplumsal ve ekonomik ilikilerdeki deiikliklerle
belirlenmiti. 5. yzyln sonlarna doru, kabilelerin asker eflerinden
seilmi olan iktidar, babadan oula geen krallk iktidar biimine
dnt. Roma eyaletlerinin fethi, egemen snfn ve onun siyasal
rgt olan devletin glenmesini abuklatrd. Halk arasndan top-
lanan milislerin yerini, ilke olarak, byk feodallerin salad bir-
liklerden olumu ordu ald.
Yzer yzer ya da birka yzl biraraya getiren kontluklar
halindeki eski blnme, toprak birimleri halindeki blnmeyi iine
ald. Kontluk iindeki hukuksal ve ynetsel iktidar, kraln grevlisi-
ne, yani konta ait bulunuyordu; kont, kontluk snrlar iinde, mah-
kemenin verdii her eit para cezasnn te-birini kral adna top-
luyordu.
Ama ilk Frank krallar hanedan Merovenjyenler zamannda,
devlet ynetiminin bu olduka esnek merkeziyetilii, byk top-
rak sahiplerinin giderek artan gc karsnda ypranmaktayd. Kral,
belirli toprak alanlar zerinde baklklar tand. Bu baklklar
elde eden senyr, ayrcalkl bir durum salyordu. Baklk tan-
nan topraklar zerinde (balangta cinayet istisna olmak zere)

lkel, Kleci 141

ve Feodal Toplum
 btn hukuksal ve ynetsel yetki, senyre geti. Senyr, vergileri
alyor ve kendi topra zerinde kurulan asker birliklere komuta
ediyordu. [sayfa 164]
Franklar devleti, kesin olarak, 8. ve 9. yzyllarda kuruldu.
Devlet, paralara ayrlma ve baz byk toprak sahiplerinin bam-
szl ile karakterize oluyordu. Bu zellikler, btn arlman mpa-
ratorluu boyunca da (768-814) egemendi. mparatorluk, arlmann
lmnden sonra gerilemeye balad.

Feodal Toplumun Temel Uzlamaz-Kartl

Senyrlerin gelir kayna, dorudan reticilerin, yani kylle-

rin, daha sonra da zanaatlarn ar lde smrlmesiydi.
Smr dzeyi durmadan ykselmeye doru eilim gsteriyordu.
Nfusun byk ounluunun yazgs, tamamyla aznlk olan byk
toprak sahiplerinin elinde bulunuyordu. Bu, feodal toplumun temel
uzlamaz-kartln belirliyordu.
Feodal toplumda, balca uzlamaz-kart snflar yannda,
baka gruplar, rnein zanaatlar da vard.
Tpk klelik anda olduu gibi, feodalitenin eitli toplum-
sal snf ve gruplarnn koullar, eitli tabakalarn ve belirli bir hu-
kuksal duruma sahip olan kimselerden oluan gruplamalarn varl
ile belirleniyordu. Baz durumlarda, snf, kendi iinde, birok kat-
manlara blnyordu (zellikle egemen snfta layik senyrlerle ki-
liseye bal senyrler birbirlerinden ayrdediliyordu). Bunun dnda,
bir tek katman (rnein soylular ve papazlar dnda kalan Fransz
halk tabakas), daha sonra, snf halinde, ya da kyller, zanaatlar,
tacirler, tefeciler gibi toplumsal tabakalar halinde billurlaan birok
toplumsal tabakalar kucaklayabiliyordu.

Yukar-Ortaa Dneminde Kyllerin Anti-Feodal Savam

Frank kyl ynlarnn serfletirilmesi yannda, amansz bir

snf savam da kendini gsterir. Bu snf savam, firardan silahl
ayaklanmaya dein giden pek eitli biimler alyordu. [sayfa 165]
Bu kendiliinden gelme ve birbirinden kopuk ayaklanmalar,
kanlmaz olarak, baarszla mahkmdu. Ama halk ynlarnn
snf savam, senyrleri, ykmllklerini belirli dzeyde tutmaya

142 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
zorluyordu; bu da, madd mallarn dorudan reticilerini, smren-
lerin keyf ynetimine kar, biraz koruyordu.
Daha sonralar, ykmllkler, daima, bu iki rakip snf arasn-
daki gler oranna bal kald.
Feodal Frank toplumunun btn siyasal dzenlenii, bir tek
amaca hizmet ediyordu; halk ynlarn baml durumda tutmak.
Baz durumlarda, byk senyrler, isyan eden kylleri kendi gleri
ile yenebiliyorlard. Ama, kesin bastrma rol, feodal soyluluu t-
myle kendi ahsnda cisimletiren krallk iktidarna aitti.

Bat Avrupada Feodal likilerin Biimlenmesinin

Karakteristik izgileri

Sonu olarak, Bat Avrupada, feodalizmin kuruluunu izley-

en u zellikleri belirtmek gereklidir: topran feodal mlkiyeti temeli
zerinde byk feodal toprak mlklerinin yaratlmas ve zgr kyl-
ler ounluunun serfletirilmesi; serf-kyllerin, klelik andan
artakalan kleler ve kolonlarla kaynamalar. te feodaller snf ve
madd mallarn balca reticileri olan serf-kyller snf, zetle-
diimiz bu durum iinde kendilerini gsterirler. Feodal toprak sahi-
bi, belirli bir siyasal iktidar kendi ellerinde topluyordu. Cermen ka-
bilelerinin zgr topluluunun kalntlar, feodal toplum iinde, z-
gn bir serf-kyller rgt biiminde, varln srdryordu.

2. DOU AVRUPADA FEODAL LKLERN BMLENMES

Dou Slavlarnda Feodal Evrimin zellikleri

6. ve 9. yzyllarn Dou Slavlarnda, snflarn ve devletin [sayfa

166]olumas, kleci Roma mparatorluu, iktidarn, Dou Slav to-
praklarna dein geniletmemi olduu iin, zel biimler alyordu.
Bu yzden kleci ilikiler, Slavlarn toplumsal dzeni zerinde doru-
dan bir etki yapmyordu. Slavlarda, ilkel topluluun dalp paralan-
mas, onlarn temas halinde bulunduklar blgelerde kleliin oktan
dalp paralanma durumuna geldii bir zamanda ortaya kt. Dou
Slavlar, feodaliteye, dorudan, yani klelik dneminden geme-
den geldiler. Balca feodal snflar, Slavlarda, 9. ve 10. yzyllarda
cisimleti. Topluluun zgr bireyleri, feodal topak sahipleri tarafn-

lkel, Kleci 143

ve Feodal Toplum
 dan smrlen baml kyller haline dntler.

Kiev Rusyas

9. yzylda, bakenti Kiev olan bir yukar-ortaa devletinin

kurulduu grld. Prensliklerin temelinde Polanlar (Polanes) ya
da Ruslar (Rouss) kabilesi bulunuyordu (devletin Kiev Rusyas ad
da buradan gelmektedir). Dou Slav kabilelerinin ou, 9. ve 10.
yzyllarda bunlarn evresinde toplandlar.
9. yzyln balarnda, Kiev Rusyas, Dinyeper ve Oka havzasn-
dan Don havzasna kadar olan topraklar, Kafkasyay, Dinyesterin
ve Karpatlarn tesindeki topraklar (Karpatlar Rusyasn) iine alyor-
du. Novgorod ve lmen glne komu topraklar, Kiev devletinin
egemenlii altndayd.
En yksek yetke, byk Kiev prensine aitti. Prensler takm
(drujina), stler (boyar) ve kkler (gridi) olmak zere blnyor-
du. Drujina yeleri, kamu ilerinin tartlp karar altna alnmasna
katlyorlard.
11. ve 12. yzyllarda, nfusun byk prense hara dedii
topraklarda hl klan ilikilerinin kalntlar mevcuttu. teki topra-
klar, feodal senyrlere ait bulunuyordu. Bu beylik arazilerinin bir
ksm miras konusu oluyordu, sonradan bunlara patrimoine dendi;
tekiler byk prense hizmet edecek [sayfa 167] olan senyrlere, gei-
ci olarak yararlanmak zere veriliyordu. Verdikleri haralarla prens-
lik hazinesini besleyen zgr kyllerin says gittike azalyordu.
Topraklar feodal senyrler tarafndan alman kyller,
serflemilerdi.
Kiev Rusyasnda, kleci ilikiler, gdk kaldlar ve bir evrim
gstermediler.
Serflemi olan kyller, ya senyre ait topraklar iliyorlar
ya da ykmllklerini ayn olarak dyorlard. Baka bir deyile, o
ada, emek-rant ya da angarya, ayn olarak denen rantla, yani
ayn-rantla birarada bulunuyordu.
retici glerin gelimesi, Rusyada, feodal ilikilerin gelime-
sinde temel e oldu. Topran ilenmesi, kr ekonomisinin balca
dal haline geldi. Gney blgelerinde demirli saban kullanlyordu.
Topran dinlendirilmesi ve otlak olarak braklmas yaygnd; ama
iki yllk, hatta yllk almak ekim de ortaya kmt.

144 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Zanaatlar, derece derece tarmdan ayrlarak geliiyordu. Kyl-
erde kalm olan zanaatlar, feodal senyrlerin egemenlii altna
giriyorlard. Berkitilmi atolarn evresinde yerleen zanaatlar ise,
zanaat mahallelerini oluturuyorlard. Giderek kentler, zanaat ocak-
lar douyordu. Bu ilikiler altnda, Kiev Rusyas, bu olayn, daha
sonra, feodalitenin alp gelimesi anda ortaya kt Bat
Avrupann nnde gidiyordu. Kaytlar, Rusyada, 9. yzylda, 89 si-
tenin varln gsteriyor.
12. yzylda, Rus kentli nfusu 60tan fazla zanaat kolunu
yrtyordu; demirden ve elikten yaplan mallarn says 150yi
buluyordu. Rus zanaatlar, i aletlerinin, silahlarnn yapmnda ve
kuyumculukta ustayd. Ama toplumsal iblmnn yeterince
gelimemi olmas ve doal ekonomi, i ticaretin genilemesini
engelliyordu.
Novgorodda yaplm arkeolojik kazlarla gnna karlm
olan o an yazl belgeleri, Gney Rusyada kent [sayfa 168] uygar-
lnn yksek bir dzeye eritiini tantlamaktadr.
D ticaret daha drtba bayndrd. Rus tacirleri, Hilfet to-
praklarnda, Bizansta, Bohemyada, Polonyada, Almanyada,
skandinavyada, birbirleri ile karlayorlard. Krk, balmumu, bal,
katran, keten kumalar, ssler, silahlar satyorlar ve dardan lks
eya, arap, meyve ve baharat satnalyorlard.
11. yzylda ve 12. yzyln balarnda, Kiev Rusyas, ilerle-
mekte olan ekonomisi ile gerek bir devletti. Devlet, gcn, kyl-
lerin ve zanaatlarn amansz bir biimde smrlmesinden
alyordu; bununla birlikte, kyl ve zanaatlar, sk sk kendilerini
ezenlere kar bakaldryorlard.
Kievde en byk ayaklanma, 1113te oldu. Ynlarn basks
ile prenslik iktidar, baz dnler vermek zorunda kald.

Uluslararas Arenada Kiev Devletinin Rol

Yukar-ortaa Rus devleti, feodal senyrlerin egemenliinin

pekimesine byk katkda bulundu. Vladimir (980-1015), Bilge ad
taklan olu Yaroslav (1019-1054), Yaroslavn kk olu Mono-
mah (1113-1125) gibi Kievli byk prensler, feodaller snfnn en
gze arpan temsilcileri ve habercileri oldular. Prenslik iktidarnn
saygnln salamlatrmak iin, Prens Vladimir, 10. yzyln son-

lkel, Kleci 145

ve Feodal Toplum
 unda, hristiyanl resm din olarak iln etti. Hristiyanlk, Rusyaya
Bizanstan gelmitir. Bu ada, Bizans mparatorluu ile Bat Avrupa
arasndaki siyasal ve toplumsal anlamazlklar, Dou ve Bat hristi-
yan kilisesinin temsilcileri arasnda ak bir savama neden oldu.
Kesin kopu, 1054 tarihini tar. ki kiliseden herbiri, kendini, biricik
evrensel kilise olarak ne srd. Bylece, Roma Kilisesi (katolik)
ve Yunan Kilisesi (ortodoks) ortaya kt.
11. ve 12. yzyllarda, ortaa Rus devleti, byk bir [sayfa 169]
uluslararas saygnla eriti. Ticar ilikilerine paralel olarak, Dou
Avrupa ve Bizans ile siyasal ve kltrel alveriini artrd. ok say-
da Dou Avrupa hkmdar Kievli prenslerin ilerine karmyordu.
Birok tarihsel ve edeb metinler, Rus toprana ve bu topra-
klar zerinde yaayanlara deinmektedir: Arap ihracatlarnn ve
Bizansl tarihilerin yazlar, skandinav sagalar, Fransz ulusal de-
stan Chanson de Roland, (Rolan arks) Cermenlerin Chant des
Nibelungeni (Nibelungen Ezgisi), vb..
Kiev devletinin iktisad ve siyasal ilerlemesi, 13. yzylda,
Mool akn ile barbarca durdurulmutur. lkede feodal blnme-
nin artmas, merkez iktidarn paralanmas ile, fatihlerin grevi faz-
lasyla yerine getirilmi oldu.

3. ASYA VE AFRKA LKELERNDE FEODALTENN YAPISI

Asya ve Afrika lkelerinde feodal ilikiler, zel bir biimde

olutu. Asyada, feodalite, her lkede baka bir biimde kurumlat.

Kleci Toplumun Barnda Feodalitenin Douu

in

inde, feodal yaplar, 3. yzylla birlikte, hatta (baz kaynak-

lara gre) daha erken ortaya kt. Siyasal planda bu olay, eski
imparatorluun (Hanlar imparatorluunun) dalp paralanmas ve
lkenin Tsinler tarafndan birletirilmesi ile ayn zamana raslar. in
feodalitesinin u zellii oldu ki, egemen snfn topraklar ve sular
zerindeki tekeli zel mlkiyet biimini almad, tpk kleci ada
olduu gibi, kamu hizmetlerinin ve byk tahkim ilerinin merkezi-
lemesi nedeniyle, devlet mlkiyeti biimini ald. Byk in eddi,
bu ada yaplmtr.

146 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 lk Tsin mparatorluu, Ssu-ma Yen (265-290) zamannda,
devlet paylar zerine bir ferman yaynlad. Bu yasaya [sayfa 170] gre,
kyl, iki blme ayrlan bir tarla alyordu. Birinci blmn geliri,
kendisine ait oluyordu; ikincinin rn ise, tm olarak devlete gidi-
yordu. Bundan baka, kyller, sulama tesislerinin bakmn yap-
mak, topran drenaj ilerinde, asker istihkm ilerinde almak
zorundaydlar. Hepsi, zgn bir angarya biimini oluturuyordu. Ama
Avrupada ok yaygn olan senyrlerin topraklarn ileme biimin-
deki angarya, inde, hemen hemen hi yaplmamaktayd. Byk
senyr yurtluklar ok azd, topraklar kyller tarafndan ilenecek
olan devlete ait yurtluklar yaratma abalan bir sonu vermedi.
Feodal devlet, kylleri, derebeylik toprana balamaya ve
ayn zamanda, onlara, belli bir ekonomik girikenlik salamaya aba
gsteriyordu. Ayn olarak denen rantn yaygnl buradan geliyor.

Japonyada Ve Hindi-in Yarmadasnda Feodalitenin Gelimesi

indeki feodal ilikilerin ilerleyii, Koreye ve Japonyaya

uzand. Bu iki lke ilkel topluluk sisteminden hemen sonra, klelik
aamasndan gemeden, feodaliteye girdiler. Japonyada, feodal
ilikiler, 4. yzyldan beri cisimlemeye balad. Uzun bir dnem
boyunca, klelik, hl devam etmekleydi. Ama kleler, retimde,
nemli bir yer tutmuyorlard.
Japonyada, topraklarn ve sulama tesislerinin byk oun-
luu, feodal devletin mlk haline geliyordu. 646 imparatorluk bil-
dirgesi, topran zel yararlanma (intifa) hakkn kaldryordu.
Kyller, devlet toprann zilyedleri haline geliyorlard. Tarm rn-
lerinden ayn bir rant dyorlar, ayn zamanda kamu hizmetlerine
katlyorlard.
Feodal senyrler, sk sk egemen feodaller snfnn ortak
karlarnn szcs olan devlet ile kyller arasnda arac rol oynu-
yorlard. Bunlar, asker hizmete karlk olarak, kyllerin ilemekle
ykml olduklar paylara sahiptiler. [sayfa 171] (Avrupadaki gedik b-
nfice biiminde). Japonyada, toprak mlkiyetinin btn hiyerarisi
kurulmutu. Feodalitenin gelimekte olduu btn Asya lkelerin-
de, u ya da bu biim altnda, ayn olay oluuyordu.
5. yzylda, feodal ilikiler, daha nceden de iki devletin mev-
cut olduu Hindi-in yarmadasnda zafer kazanmaya balad. Bu

lkel, Kleci 147

ve Feodal Toplum
 devletlerden biri, Lin-Yi ya da ampa, bugnk Vietnamn merkez
blgesini ve gney blgesinin bir blmn kapsyordu. teki dev-
let, Fu-nan, Hindi-in-in gneyinde kurulmutu. Burann balca
halk, Khmerlerdi.
5. yzylda, feodal blnme dneminde, Fu-nan devletinin
kuzey blmnde, (bugnk Kambo topraklar zerinde), bir toplu-
luk olutu. 6. yzylda, btn Fu-nan topraklarn iine ald. inlilerin
enia dedikleri yeni bir feodal krallk ortaya kverdi. Bu devlet,
ancak 16. yzyln sonunda ya da 17. yzyln banda, Kambo
adn ald.

Hint Feodal Toplumunda lkel Klelik Kalntlar

lkel klelii de iinde srdren klasik bir feodal toplum r-

neini, bize, evrimi btn yabanc etkilerden uzak ve temiz kalan
Hindistan sunmaktadr. Orada, ataerkil bir klelik hkm sryor-
du, ilkel topluluk kalntlar da ok glyd.
lk feodal yaplar, Hindistanda, 5-6. yzyllarda biimlendi-
ler. Orada, krsal topluluk ekonomisinin, eskisi gibi, kendi kendine
yeten ve doal bir nitelii vard. Kentlerdeki zanaat retimi, zellik-
le kleci soyluluun gereksinmelerini karlyordu. Zanaat eyasnn
alm-satm, daha ok byk kentler arasnda yaplyordu.
Hindistanda, retici glerin evrimi, her ne kadar yava olsa
da, demirli tarm aletlerinin daha geni bir biimde kullanlmas ile
balar. Kleci ilikiler retici glerin ilerleyiini engelliyordu. Kle
emei, gittike daha az kr getiren [sayfa 172] bir i oluyordu. Bunun
zerine, byk toprak sahipleri, her eit ykmllklerini yerine
getirmek zorunda olan klelerine topraklarndan kk tarlalar ver-
diler. Baz senyrler, zgr kyllere, tarla kiralyorlard. Bu kyller
de, toprak sahibine, rnn bir blmn vermek zorundayd.
Hindistanda, feodal mlkiyete dayanan smrnn yeni
biimlerinin gelimesine uygun olarak, kr ekonomisi deiiyordu.
Klan topluluu, herbiri kendi z iletmesine sahip olan ailelere bln-
d. Kyllerin toprak paylarnn blnp klmesi, servet
eitsizliinin ve iftilerin byk bir ksmnn yoksullamasnn
kayna oldu. Toplumsal elikiler keskinleti. Egemen snfn ken-
di iinde de, devlet aygtn ellerinde tutan byk kleci soylular ile
feodal senyrler arasnda, bir atma ortaya kyordu.

148 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Btn bunlar, birka yzyllk kleci Gupta imparatorluunu
zayflatt ve, 5. yzyldan 6. yzyla geerken, gebe bir halk olan
Heftalitlerin basks altnda kn hzlandrd.
Heftalitlerin Hindistandaki egemenlikleri ksa mrl oldu
ve 540 ylnda imparatorluklar paralanp dald. Btn bu impara-
torluun yerini alm olan birok bamsz devlette feodalite ku-
rumlamaya balad.

Gebelerin lkel Topluluk Dzeninin Dalmas Temeli zerinde

Feodal likilerin Gelimesi

Feodal ilikilerin biimlenme tipi bakmndan nc grup

lkeleri, Arabistan yarmadasndaki devletler oluturmutur. Kleci
Arap imparatorluklar burada domu, dalp paralanm, sonra,
M 2. ve 1. binyllarnda yeniden canlanmlardr. Yalnz Himyaritler
Krall, bugnk Yemen topraklar zerinde, MS 6. yzyln balarna
kadar srmtr. Daha uzun zaman varln srdrenler, Mekke,
Medine (Yesrib) gibi kleci site-devletlerdir. Ama Arap [sayfa 173] yar-
madasnda, kleci ilikiler, hibir zaman yksek bir dzeye ulama-
mtr. Feodal ilikilere gelince, bunlar, gebe kabilelerin ilkel
topluluuna zg ilikilerin dalp paralanm olduu bir temel
zerinde, 7. yzylda kurulmaya balamlardr.
Yarmadada yaayan kabileler, etnik kkenlerine gre, G-
ney Araplar ya da Yemen Araplar ve Kuzey Araplar olarak ayr-
lyorlard. Himyar Krallnn topraklar zerinde, balca ekonomi
dal tarmd, ama Araplarn byk blm gebe, Bedevi (Arapa
anlamyla lde yaayanlar) olarak kalyorlard, nk, Arabistan,
gebe hayvancla tarmdan daha elveriliydi.
Hayvancln gelimesi ve kabileler arasnda ticaretin geni-
lemesi, klan eflerinin, nemli zenginlikleri, zellikle hayvan ve ot-
laklar ele geirmelerini salad. Bu temel zerinde varlkl aileler,
tekilerden ayrldlar. Kabilelerin byk ynlar yoksullayor, zen-
ginlerin ekonomik egemenlii altna giriyordu. ef, btn kabile ta-
rafndan, ama genel kural olarak br klann ya da zengin bir ailenin
temsilcileri arasndan seiliyordu.
Bylece, kabilelerin ve klanlarn barnda, iktidar ve etkisi
en bata sahip olduu hayvanlarn ve otlaklarn miktaryla belirle-
nen yeni bir toplumsal tabaka ortaya kyordu. Bu, feodal snfn

lkel, Kleci 149

ve Feodal Toplum
 kuruluunun balangc oldu. Ayn zamanda, smrlen halk yn-
lar zerinde bask organ olan devletin yaratlmas eilimlerini de
ortaya kard.
Arabistan yarmadasnn kuzeyinde, iki feodal krallk kurul-
du. Lakmidler Krall ve Kassanidler Krall. Salam olmayan bu
kurulular, MS 2. yzyldan 7. yzyla dein varlklarn srdrdler.
Btn Asya lkelerinde, feodal ilikiler, halk ynlarnn,
smrclerin egemenliine kar atklar amansz savam iinde
ortaya kyordu. [sayfa 174]

Afrika Ktasnda Feodal likilerin Biimlenmesi

Sahrann gneyindeki lkelerde olduu gibi, Afrikann ku-

zeyinde de feodal ilikilerin kuruluu ve gelimesi, Avrupa ve
Asyadaki feodalite tarihi ile birok benzerlikler gsterir.
Bu kta zerinde, feodal tipte ortaya km olan en eski
egemen devletlerden biri, Gana mparatorluu oldu. Bu imparator-
luk, yaklak olarak, 7. yzyla doru, Senegal ve Nijerya topraklar
arasnda kuruldu. O zamanlar, buralarm oturan halklar, egemen
olan ailenin (Bambara vb.) dilini konuuyorlard. mparatorluun
ekonomik ve toplumsal yaps, henz ayrntl olarak
aydnlatlmamtr. Bilinen tek ey, devletin banda feodal, mutlak
hkmdarlarn bulunduudur. 8. yzyln sonunda, Sisse Tunkara-
lar hanedan iktidara geti. Tahta geme hakknn ana yoluyla oluu
olgusu (kraln kzkardeinin olu, daysnn yerine geiyordu), ilkel
klana degin ilikilerin baz kalntlarnn varln tantlyordu. Kle-
liin baz eleri de devam etmekteydi. Ganal hkmdarlar, kle
el emei ele geirmek zere, komu lkelere, sk sk silahl seferler
yapyorlard.
Toplumsal iblm pek ilerlememiti, nk daha ok ar
basan i ticaret deil, d ticaretti. zellikle tuz ve alim ihra edili-
yordu. Esas olarak, ticaret, Marip lkeleri (kuzey Afrika) ile yap-
lyordu.
Gana ve Cene gibi kentlerde, birok ticaret merkezi kuruldu.
Kentlerin ilerlemesi, kltrn yaylmasna ve zellikle okullarn ku-
rulmasna yardm etti.

150 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Feodal retim Tarznn Niteleyici izgileri

zet olarak diyebiliriz ki, feodal senyrlerin balca retim

aralar olan toprak ve i aletleri zerindeki tekelci mlkiyetleri,
feodal retim tarznn belirleyici zellii oldu. Bu aralarn, feodal
mlkiyet biiminin niteliinden doan, dorudan reticiye teslim
edilmesi, kyllerin serflemesini, [sayfa 175] onlarn ekonomik bask-
sn ve ekonomik bamlln artrd. Ayn zamanda, kyller, kiisel
olarak senyre bal bulunuyorlard. Byle ekonomi-d bir bask
olmasa, senyr, kyly, kendi hesabna almaya zorlayamaya-
cakt. Bu basknn biim ve dereceleri, klelikten kyllerin haklar-
dan yoksun oluuna kadar giden eitlilikler gsterdi.
Feodal ekonominin, doal, kapal ve hemen hemen yaltlm
bir nitelii vard. Tekniin ok dk ve greneki dzeyi, feodal
ekonomi sistemini koullandryor ve ayrca onun sonucu oluyordu.
Nitelii gerei, feodal retim tarz, her ne kadar kleci re-
tim tarz gibi alan ounluun egemen aznlk tarafndan smr-
lmesine dayanyorsa da, ondan daha ilerici oldu. Serfin, klenin
tersine, ailesi ve kendi kk bir ekonomisi vard ve bunun iin de
emeinin sonucuna kar ilgi duyuyordu; ki, bu da, feodal toplu-
mun retici glerinin gelimesinin temelini oluturuyordu.

Burjuva Tarihilerine Gre Feodalitenin z

Ortaa toplumunun tarihinin idealist yorumu, feodalitenin

evrimi konusundaki materyalist anlaya ve feodalitenin dnemlere
ayrlna aykrdr.
Ortaa terimi, burjuva biliminde de vardr. Bu terimi, bur-
juva bilimine, Yunan ve Romann eski uygarl ile bu uygarln 15.
ve 16. yzyldaki talya ve baka Avrupa lkelerindeki rnesans
arasndaki gei dnemini ayrdetmek iin, talyan hmanistleri
sokmutur.
Daha sonra, tarihin, ilka, ortaa ve modern tarih olarak
blnmesi, burjuva yazarlarn yaptlaryla da onayland. Ama, Batl
bilginlerin ou, bu dnemleri, u ya da bu toplumsal ve ekonomik
srelere balamazlar; bu dnemleri, kendiliinden olma eyler
sayarlar. Baz burjuva tarihileri, ortaan balangcn, hristiyan
takviminin ilk [sayfa 176] yllarna, bakalar 5. yzyla, Bat Roma impa-

lkel, Kleci 151

ve Feodal Toplum
 ratorluunun k ana dein uzatrlar. Burjuva yazarlar, 14. ve
16. yzyllar arasna yerletirdikleri ortaan biti tarihi konusunda
da, gr birliinde deildirler. Burjuva tarihiliinin balca amac,
tarihin antikadan ortaaa gei rasnda, hibir devrime tank
olmadn gstermektedir.
Burjuva yazarlar, bu sorunu, daima kendi siyasal anlaylarn-
dan hareket ederek ele aldlar ve almaktadrlar. zellikle iki sorun
zerinde duruyorlar: Eski Roma mparatorluunun topraklar ze-
rinde beliren devletlerin sonraki tarihleri bakmndan Alman toplu-
luunun (markn) rol ve Alman kabilelerinin akmnn anlam ve
nemi. Waitz, Sohm, Brunner ve bakalar gibi 19. yzyln oven
eilimli tarihileri, Roma imparatorluunun dn, Alman ulu-
sal ruhunun dalp paralanm Roma toplumu zerindeki bir zaferi
gibi sunmaya alyorlard. Ve bunu yaparken, yeni toplumsal
ilikilerin kuruluunda, topluluun roln gizliyorlard. Fransz ta-
rihisi Fustel de Coulanges (19. yzyln nc eyreinde), krsal
tarm topluluunun varln bile kabul etmiyordu. Byk mlk sahi-
pliinin ve halk ynlarnn aristokrasi tarafndan smrlnn
sonsuzluunu kantlamak iin babadan kalma (miras-irat) denilen
teoriyi vyordu. Pek inandrc olmayan bir biimde, serbest toplu-
luun, markn hibir zaman varolmadn, oysa Aa Roma impa-
ratorluundan, olduu gibi ortaaa geen byk yurtluun (patri-
moine-babadan kalma miras-irat), ortaa ekonomik yaamnn
temeli olduunu kabul ediyordu.
Fustel de Coulanges, bir baka Fransz tarihisi Du Bos ve
ngiliz tarihisi Seebohom, Roma mparatorluunun Cermen ka-
bileleri tarafndan fethini yadsyorlard. Onlara gre, ancak, bu ka-
bilelerin birbirlerini izleyen dalgalar halinde Roma toplumuna nfuzu,
bu toplumun niteliinde hibir eyi deitirmeyen nfuzu szko-
nusu idi. [sayfa 177]
Fustel de Coulanges, komnal denen teori karsna, kendi
anlayn koyuyordu. Ama, bu teorinin yanda olan burjuva tarihi-
leri (Alman bilgini Maurer ve bakalar), feodalitenin kuruluu ve
evrimi srasnda, Cermen kabilelerinin ilkel topluluk dzeninin, ze-
llikle mark dzeninin gerek roln, yanl bir biimde sunuyorlar-
d. Maurer, komn tm ortaa yaamnn, tmyle eski Cer-
menlerden alnm deimez temeli olarak kabul ediyordu.
Gerici tarihi Dopsch da, ortaaa gei srasnda, bir patla-

152 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
ma olmadn kantlamak abasndayd. Ona gre, Cermen ka-
bileleri, Roma uygarlna zarar vermek yle dursun, bu uygarln
miraslar ve koruyucular olmalydlar, onlarn toplumsal dzeni,
Roma toplumunun toplumsal dzeninden hibir bakmdan farkl
olmamalyd. Btn bunlar, Dopscha gre, ortaaa geite, kesin
olarak bir devrim olmadm gstermektedir. Dopsch, her iki toplu-
mun da, ncesiz ve sonrasz olan byk zel mlkiyete dayanm
toplumlar olmalar gerektiini de ileri sryordu. Bu bakmdan, onun
fikirleri, modern burjuva yazarlarnn anlaylarnda yanklanmakta-
dr.
Burjuva tarihileri feodalite kavramn da kullanmaktadr-
lar; ama onlar, bu terime bizim akladmzdan baka bir anlam
vermektedirler. Bununla birlikte, onlarn grnde de belirli bir
gelime grlebilir.
Franois-Pierre Guizot, ve 19. yzyl ortalarnda yaam olan
teki tarihiler, feodaliteyi, balca belirtisi siyasal blme olan bir
vasalla dayanan ilikiler sistemi olarak ele alyorlard. nsan toplu-
munun gelimesi fikrini kabul etmiyorlar ve bir toplumsal ve eko-
nomik biimlenmenin yerini bir bakasnn aln yadsyorlard.
Vasall, eski toprak ilikilerine ve miras-irat sisteminin egemen-
liine balyorlard.
20. yzyln ilk yarsnn en tannm burjuva tarihilerinden
biri olan Henri Se de, feodaliteyi, bir siyasal blnme [sayfa 178] ola-
rak kabul ediyordu. Se, Roma latifundias ile ortaa yurtluu arasn-
da hibir ayrlk grmyordu. Seye feodal mlkiyet, tmyle
sahibine ait olan bir mlkt.
Modern burjuva tarihileri, feodalite teriminin bilimsel an-
lamndan daha da uzaklamaktadrlar. rnein, Amerikal Strayer
ve Colburn, feodalitenin, belirli bir toplumsal ilikiler sistemi olma-
dn, yorumu alara gre deien, aslnda saymaca bir terim
olduunu kabul ediyorlar. Onlara gre, feodalite, her eyden nce,
bir ynetim yntemidir, ekonomik ve toplumsal bir yntem dei-
ldir, zaten durmakszn da deimektedir; feodalite, ancak termi-
noloji bakmndan feodum (fief feodal yurtluu) szcne ba-
ldr. Bu tarihiler, feodal senyrn siyasal iktidarn, ekonomik ve
toplumsal srelerle olan btn bantlarn dnda ele alyorlard.
Bunun iindir ki, feodaliteyi, ayn kolaylkla M 1. binyllarda (Me-
zopotamya ve Eski Msrda), ve M 1. binyllarnda (inde,

lkel, Kleci 153

ve Feodal Toplum
 Arabistanda, Bat Avrupada ve Dou Avrupada) buluyorlar. Strayer
ve Colburna gre, Hindistan ve Rusya feodaliteden saknabilmi
olsalar gerekti.
Strayer ve Colburnnun anlaylar, toplum tarihinin dnem-
ler halinde bilimsel blnmesini kabul etmeyen, gemiin ve iin-
de bulunduumuz zamann gerek olgularn, eer bunlar kendi
siyasal anlaylarna aykr ise grmezlikten gelen burjuva tarihiler-
inin bu kesiminin tipik anlaylardr. [sayfa 179]

154 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 KNC BLM
FEODALTENN AILIP GELME AI

1. ZANAATILIIN VE TCARETN LERLEMES

Kesin olarak kurulmu feodalitenin niteleyici bir yn, kent-

lerin zanaat ve ticaret ynaklar, ticar retim merkezleri olarak
hzla ilerleyiidir. lkel zamanlarda balayp klelikte derinleen zan-
aat ile tarm arasndaki ayrlk, duraksam bulunuyordu. Kleci im-
paratorluklarn dalp paralanmas, ekonomik durgunlua sk
skya balyd. Birka Asya ve Kuzey Afrika sitesi bir yana, kentler,
ticaret ve zanaat merkezi olmaktan ktlar.
Feodalite koullar iinde, zanaatlkla tarmn birbirlerinden
ayrlmalarnn yeni aamas, birdenbire gelmedi. Feodal toplumda,
retici glerdeki ilerlemenin drtp hzlandrd karmak bir sre-
cin sonucu oldu. [sayfa 180]

lkel, Kleci 155

ve Feodal Toplum
 Zanaatlarda Uzmanlama

Uzmanlama, Bat Avrupada, zellikle bu ayrlmann en be-

lirgin olduu Fransada oldu. Birok kyl, senyre rant, yalnz ta-
rm rn olarak deil, ayn zamanda zanaat eyas olarak, en ok
da dokuma (uha ve ynl kumalar) olarak dyorlard. Tarm
aletleri zamanla yetkinleiyordu: zellikle demirli saban ok yay-
gnlat. Bitki rts yaklan alanlar ve meralar zerindeki tarmn
yerini, kesinlikle, iki ya da yllk almak ekim alyordu; balar,
meyve baheleri, sebze ekimi yaygnd. Artk kyl ailesi, zanaat
imaltna daha fazla zaman ayrabilirdi. Aile yelerinin bazs ise,
zamanlarn tmyle tek bir tarm-d uraa ayrmaya baladlar.
lkin demircilik ve mlekilik dallar olutu. Yap teknii iler-
liyordu. Su deirmenlerinin yaylmas, retimin gelinmesinde nemli
bir rol oynad. nsanlar, zaman zaman byk ta yaplar yapmaya
giritiler. Egemen snfn temsilcileri, artk, ynl kumalar, keten
kumaa stn tutuyorlard; bylece ynl kumalarn retimi artt.
Her gn daha ok sayda kyl, uzman zanaat haline geliyordu.
Baz kyller rantn tmn, senyrlere, zanaat eyas ola-
rak dyorlard. Zaten ou kez, kendi kylerinin btn gereksin-
mesini salyorlard, bu da, onlara, bir miktar para biriktirmek olana
veriyordu. Kendileri gene kyl olarak kalyorlard; ama artk tarm,
onlar iin tek geim arac deildi.

Zanaat le Pazar Arasnda likilerin Kurulmas

Uralar, zanaat ile pazar arasnda ilikilerin kurulmas ile

yeni bir aamaya girmitir. Feodalitenin oluumu andan beri yar-
dmc bir uraa da sahip olan kyller, senyrlerinin izni ile, yapt-
klar eyay satmak zere, bayram gnlerinde, byk atolarn ve
manastrlarn duvar dibinde [sayfa 181] kurulan en yakn panayra gi-
debiliyorlard. Ama bu ticaret, srekli bir nitelie sahip deildi ve
zanaatlk ile tarm arasnda, tm toplum lsnde bir kopma
meydana getirmiyordu: zanaat eyas, ancak raslant sonucu meta
haline geliyordu.
Balangta, zanaatlar ile iftiler arasndaki ayrlma, yurt-
luun dar erevesi iinde gerekleti. Ama uzmanlamann ilerle-
mesiyle, zanaat, gittike daha sk olarak rnn srmek ve

156 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
gereksinmesi olan her eyi satnalmak zere pazara gitmeye balad.
Zanaat, meta reticisi haline geliyordu.

Kent ile Kr Arasnda Toplumsal blm

Usta zanaat, kyde yeterli bir pazar bulamyordu. stelik

feodal smr, ona ar geliyordu. Kyl-zanaat1ar, yurtluktan
ayrlmak, rettii eyay daha rahatlkla sata sunabilecei ve senyr-
lk boyunduruundan kurtulabilecei yerlere gitmek eilimindey-
diler.
Bazlar, bunu, gizlice kaarak yapyorlard; bakalar, seny-
re, bir miktar para demeyi kabul ederek, senyrn izni ile kyden
ayrlyorlard. Her zaman paraya gereksinmesi olan senyrler, serf-
lerinin bu koulla kyden ayrlmasna izin veriyorlard. nceleri,
kyden ayrlma izinleri ksa sreli idi; rnein panayra gitmek iin
ya da k sresince, yani derebeylik topraklar zerinde kolgc
pek gerekli olmad zaman, kyden ayrlabiliyorlard. Ama sonra-
dan, bu izinler, daha uzun sreli oldu.
Usta zanaatlarn dnda, ancak baz frsatlarda, kendi zel
gereksinmelerini salamak iin zanaatlk yapan basit iftiler de
kyden ayrlyorlard. Demek ki, bu olgu, giderek yurtluun ve ko-
mnn snrlarn at, toplumun btnn kapsad. Bu toplumsal
iblm, daha sonra kent ile ky arasndaki elikileri douracak-
tr. [sayfa 182]

Kasabalarn Kuruluu

Kylerden kaan ya da senyrlerinin izni ile ayrlan kyller,

zanaat eyasnn daha kolay satlabildii, hammadde kaynaklarna
yakn, ayn zamanda, kendilerine gvenlik salayan yerler aryorlar-
d. Bu yerleri, krallarn, preslerin ve piskoposlarn konutlarnn du-
varlar altnda, byk ynetsel merkezlerin yaknlarnda buluyorlard.
Kaak serfler, gnll olarak, ounlukla berkitilmi olan byk
manastrlarn ve abbeliklerin yaknlarnda da yerleiyorlard.
Kylerden ayrlp giden kyller, kervanlarn mola verdikleri
yerlerde, kara yollar ya da nehir yollar kavaklarnda, rnlerin sk
sk trampa edildii yerlerde yerlemeye alyorlard; te yandan,
zanaatlar da, kendi rettikleri metalar, buralarda, kolaylkla sata

lkel, Kleci 157

ve Feodal Toplum
 sunabiliyorlard. Bunun bir baka nedeni de serflerin bu gibi yerler-
de yk boaltcl, kayklk, mavnaclk vb. gibi geim kaplar
bulabilmeleriydi.

Kyllerin Kiisel Bamllktan Kurtulmalar

Bylece, kyller (genel kural olarak serfler) yava yava

feodal boyunduruktan kuruluyorlard, nk, raslant olarak, kral ve
yerel senyr, el emeine kar ayn lde ilgi duyuyorlard.
Bir miktar para biriktirebilen kyller, kendi kiisel bamll-
klarndan doan angaryalarn karln dyorlard. Bazan, rant ver-
meyi dpedz reddediyorlar ve kye geri dnmyorlard. Senyrlere
gelince, onlar, serfleri zorla geri getiremiyorlard. Bylece de bu
kyller zgr oluyorlard.

talyann ve Gney Fransann Kentleri

talyann ve Gney Fransann Bizansla ve Dou lkeleri ile

ticaret balar, (talyada) Venedik, Cenova, Piza, Napoli (Fransada)
Marsilya, Arles, Narbonne ve Montpeller [sayfa 183] gibi kentlerin hzla
ilerlemesine yardmc oldu. Bu iki lkede, ticaret ve zanaat ocaklar
olarak kentler, daha 8. yzylda douyorlar; Tuna ve Ren nehirleri
vadilerinde ve ngilterede ise, kentler, 10. ve 11. yzyllarda ortaya
kacaklardr.

Rus Kentleri

Yukarda belirttiimiz gibi, Kiev, daha 10. ve 11. yzyllarda,

byk bir kentti. O ada bile, Novgorod, nemli bir ticaret ve zan-
aat merkeziydi. Ensonu, ernigov, Smolensk ve Polotsk da ortaa
Rus ekonomisinde byk bir rol oynuyordu.
9. ve 11. yzyllarda, Moskova, ticaret merkezlerinin yol
kava oldu. Kent, 12. yzyln ortalarndan balayarak, daha hzl
ilerledi. 13. yzyln banda, bir prenslik olan Moskovinin bakenti
oldu.
Rus kentlerinin ou, u plana gre kuruldu: Kentin ortasn-
da bir hendekle ve kaln surlarla evrili bir ordugh, kremlin, bulu-
nuyor, prens ya da voyvoda, asker birlii (drujina) ve nedimleriyle

158 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
burada yayordu. Ordugh evresinde, tacir ve zanaatlarn otur-
duu kasabalar kuruluyordu.
Rus kentleri, Volga, Kokaz, Bizans, Orta Asya, Iran, Arap dev-
letleri ve Akdeniz lkeleriyle ticaret yapyorlard. Rusya da, Slavlar,
skandinavya, Bohemya, Moravya, Polonya, Macaristan, Almanya
vb. araclyla Baltk Denizi blgelerinde yaylyordu.

Ticar retim
Tacirler

Feodaller, gittike daha kalabalk olmak zere, zanaat rn-

lerini satnalmak ve tarm rnlerini satmak iin pazarlara
kouyorlard. Kyller de, sonunda feodaller gibi, baz rnleri pa-
zardan satnalmaya baladlar.
Feodaller tarafndan gittike daha ok ezilen kyller, [sayfa
184] kr terkediyorlar, ve bylece, giderek zanaatln ve ticaretin
merkezi haline gelen kasabalar bytyorlard. Bu kasabalarda
yaayanlarn budaya ve baka tahllara gereksinmesi vard ve bu
da, kent ile kr arasndaki deiimlerin gelimesinin nedeni idi. Kr-
dan g ile balayan toplumsal iblm, yeni bir hz kazand.
Toplumsal retimin bir tek alan, bir yanda tarmsal retim,
bir yanda da sna retim olarak iftleti. mal edilen rnler, meta
haline geldi. Yeni bir toplumsal tabaka, kendilerini yalnzca ticarete
veren tacirler tabakas ortaya kt. Tacirler, zanaatlardan, ret-
tikleri eyay satnalyor, pazarda yeniden satyorlard. Eskiden, zan-
aat, imal ettiini kendisi satarken, imdi bu ii, onun yerine, tacir
yapyordu.

Loncann Douu

Toplumsal iblm, yalnzca (sonradan kentleri oluturacak

olan) zanaat kasabalarnn (bourgades) kuruluu ve bir i pazarn
yaratlmas sonucunu dourmakla kalmad, toplumsal ve siyasal
ilikilerde de deiikliklerin nedeni oldu.
Krsal blgelerden kaan kyller, kendi topluluk ilikilerine
ait tre ve detleri her yana yayyorlard. Yeni belediyelerden
(communelerden), gelecein kentlerinin ilk ekirdekleri ortaya k
veriyordu. Belediyeler, etkinliklerine giren en nemli ileri: zanaat-

lkel, Kleci 159

ve Feodal Toplum
 l, ticareti, hl nfusun bir blmnn alt tarm, komu
feodallere kar savunmay vb. dzenliyorlard. Belediyeler, kentler-
de yerlemi olan eski-kyl serflere etkin bir yardm salyorlard.
Onlara, senyrn basksn sarsmak ve zgr bir insann kiisel ve
madd haklarn elde etmek iin yardm ediyorlard. Belediyelerin
ynetimi altnda, yava yava meslek loncalarnn temelleri atlyor-
du. Bunlar, henz az gelimi olan bir meta retimi toplumunun
iktisad niteliine uygun dyordu. [sayfa 185]

Ticaretin Gelimesi ve Feodal Dzende Parann Rol

Gelimekte olan ticaret, parann, zellikle ticaret sermayesi-

nin nemini artryordu. Bu, henz kapitalist ilikilerin domas de-
mek deildi, bunun iin emek-gcnn de meta haline gelmesi
gerekecekti. Yava yava, feodal dzende, para, klelik anda
yerine getirdii ve kapitalizmde de yrrlkte olan btn grevleri-
ne yeniden balyordu.
Ortaan balarnda, d ticaret, i ticarete stn geliyordu.
Onun iin, ilkin evrensel parann (bu terimin saymaca anlamyla)
ilevi ortaya kt. Ticaretin gelimesi sayesinde tacirler, paraya, ar-
tk, satnalm olduu meta daha yksek fiyatla satarak ek bir para
elde etmenin arac olarak bakyorlard. P-M-P (para-meta-para) for-
ml ile Pnn, Pden daha byk olduu bir szleme temsil edil-
mektedir. eitli yerlerdeki fiyatlar bilen tacirlerin pazar zerindeki
tekeli, bu ilemleri hazrlyordu. Burada, para, para-sermaye roln
yerine getiriyordu.
O srada, para, dardan, baka blgelerden gelme bir unsur-
du, ama daha o zamandan feodaller tarafndan servet biriktirilme-
sine yardmc oluyordu. Para, servet biriktirme arac ilevini grmeye
balad.
zellikle ykmllklerin ve para cezalarnn artmas yzn-
den emekilerin ar lde smrlmesi, alm-satm ilikilerinin
az gelimi koullar altnda, paray bir deme arac yapmakta yar-
dmc oluyordu.
Genileyen toplumsal iblm, meta-para ilikilerinin
gelimesi sonucunu dourdu. Parann kendisinin daha nemli olan
ilevleri, bu evrimi kolaylatryordu. Para, giderek daha ok dolam
arac roln oynuyordu. Para basmak yaygnlat.

160 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Ensonu, meta-para ilikilerinin genilemesiyle, kyllerin ve
zanaatlarn alm-satm ilikilerine gittike daha ok katlmlaryla,
para, yava yava, deer ls ilevini grmeye [sayfa 186] balad.
Karlkl demeler srasnda, kyl ve zanaatlar, emek giderler-
ini hesaba katmak gerektiini anlyorlard. Ama bu durumda, para,
her zaman deerli maden arlnn deerini bulmuyordu. Bundan
byle, kleci ada olduu gibi, meta-para ilikileri M-P-M (meta-
para meta) forml ile nitelenebiliyordu.

Feodal Senyrlere Kar Kentlerin Savam

Ortaa kentleri, feodallerin topraklar zerinde kurulmutu

ve kanlmaz olarak, balangta, kent iinde btn iktidar elinde
tutan senyrlere boyunemek zorundaydlar. Feodaller, kentlerden
en byk yarar, kazanc salamak istiyorlard. Onun iindir ki,
kurulu yolundaki kentin ynetimi, feodal senyrlere kar savama
girimek zorunda kald.
Belediye haklar iin savarken, btn halk, senyre kar
oluyordu. Bu savan sonucu, siyasal yapy ve senyre kar kentin
bamllk derecesini vergilerin bizzat kentlerce toplanmas gibi
burjuva haklarndan tam ynetim zerkliine dein belirtiyordu.
zerk siyasal birimler haline gelen bamsz kentlerin (Fransadaki
belediyeler gibi) kendi zel adliye aygtlar, milis kuvvetleri, maliye-
leri vb. vard. Belediye sakinleri, teden beri, varolagelen senyre
kar ykmllklerden baktlar.
Bat Avrupada, kendi kendilerini yneten kent-cumhuriyet-
ler, nce talya, Fransa, Hollanda ve daha sonra Bat Avrupada,
Almanyada kuruldu (11. ve 12. yzyllar). Rusyada, Byk-Novgo-
rod, 11. yzylda, zel tipte bir cumhuriyet oldu.
zellikle kralla ait topraklar zerinde kurulan baz kentler,
zerk belediyelere sahip olmak haklarn elde edemediler, ama
yine de, baz ayrcalklardan ve baklklardan yararlanyorlard.
Belediye ynetiminde, seilmi organlar, senyrn delegeleri ve
kraln grevlileriyle birlikte alyorlard. [sayfa 187]
Kentte, en yksek organ, seimle gelen meclisti; ki, bu me-
clis, milis kuvvetlerini seferber ediyor, zanaat denetliyor, gerekli
kararlar yaynlyordu. Meclise, seimle gelen bir yksek grevli,
Fransa ve ngilterede belediye reisi {le maire), Almanyada kent-

lkel, Kleci 161

ve Feodal Toplum
 bakan {bourgmestre) vb. bakanlk ediyordu. Senyre kar koy-
maya yetecek gc de, kaynaklar da olmayan kk kentler ise,
senyrlerin yarglama yetkisi alannda kalyorlard.
Bununla birlikte, btn kentlerin ortak bir yan vard ki, kent-
lerde oturanlar, kiisel klelikten kurtulmulard. Kentte bir yl bir
gn yaam olan her kyl, zgr oluyordu.
Asya lkelerinde de, ayn ekilde, kentler, feodallere kar
savam veriyorlard; ama genel olarak, amansz savam, zerklik
kazanmaya yetenekli olmayan kentlilerin yenilgisi ile sonulanyor-
du.

Patrisyenlerle Zanaatlar Arasnda Savam

Kentlilerle feodallerin savam sonulanp, kentlerde her-

hangi bir stat bir kez yerletikten sonra toplumsal elikiler, kent
nfusunun barnda kendilerini gsterdiler.
Kentlerde, iktidar, daha sonra antikadan gelme adyla pa-
triciat patrisyenler (yani aristokrasi) denen kent halknn en zen-
gin blmnn elindeydi. Patrisyenler, belediye topraklarndaki
mlk sahiplerini, byk tacirleri, tefecileri ve kentte oturan kk
feodalleri iine alyordu. Halk kitlesi, zanaatlardan ve ailelerinden
oluuyordu.
Kentlerde zanaatlk gelitike, siyasal yaamda loncalarn
nemi artyordu. Loncalar, iktidar, patrisyenlerden almaya urayor-
lard. Kolonya, Floransa kentlerinde, savam, kentin kilit noktala-
rn ele geiren loncalarn tam baarsyla sonuland. Baka yerlerde,
rnein, Kuzey Almanyann byk-ticaret kentlerinden stn ge-
lenler, patrisyenler oldu. Bazan, savam bir uzlama ile sonula-
nyor, en zengin ve en gl loncalarn temsilcileri, aristokratlarla
ayn [sayfa 188] lde olmak zere belediye ynetimine katlyorlard.
ktidara gelen zanaat ustalar (matre), kendilerini, belediyelerin daha
ileri bir biimde demokratlatrlmasna kar olan ayrcalkl grup-
larla bir tutmaya alyorlar ve patrisyenlere karp gidiyorlard.

Loncalar

Zanaat, ortaa kentinin sna temelini oluturuyordu. Feo-

dalitede kk sanayi, krn olduu kadar, kentin de ayrca zellii-

162 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
ydi. Kyl gibi zanaat da, bir kk retici idi. Kendi retim aletle-
rine sahipti, kendi iletmesinde kendisi alyordu ve kr elde et-
mek deil, yaamn kazanmak istiyordu.
Ortaa zanaatlar, ayn meslekte alan zanaatlar bira-
raya toplayan loncalar oluturuyorlard. Her lonca, retimi ve reti-
min oylumunu dzenlemeye alyordu, rnein bir kuman
llerini, hammaddelerin niteliini belirliyordu. lke olarak, her zan-
aat, en ok iki kalfa ve iki rak kullanabilirdi.
zel bir tzk, kalfalarn cretini, zanaat eyasnn satmn,
imal edilen metan fiyatn dzenliyordu.
Loncalar, karlkl yardmlama amacyla kurulan meslek
birlikleriydi; ayn zamanda, dinsel grevleri de yerine getiriyorlard.
Loncalarn kendi kk kiliseleri, kendi azizleri, koruyucular, ken-
di dinsel bayramlar vb. vard. te yandan, her meslek, asker bir
birimdi. Sava srasnda lonca yeleri, eflerinin komutas altnda
silahlanyorlard.
Kentlerin ounda, zanaatlar, loncalar kurmak zorunday-
dlar. Kentte, bir kimse, eer bir lonca yesi deilse, u ya da bu
meslee giremezdi. Kenti kuatan kyler dahil olmak zere, kentte
baka yerde imal edilen eyay satmak yasakt.
Loncalarn iinde iyice belirlenmi bir iblm yoktu. Te-
knik ilerleme ve uzmanlama, kk zanaat niteliini deitirmiyor,
[sayfa 189] ancak yeni bir meslek loncasnn olumas ile sonulanyor-
du. Her kentte onlarca, byk kentlerde yzlerce meslek vard.
rnein Pariste, 14. yzyln banda 300 meslek loncas vard.
Loncalar ve uyguladklar nlemler, balangta, zanaatla-
ra, retim srecini yoluna koymakta ve haklarn elde etmek iin
savamda yardm ederek, olumlu bir rol oynadlar. Ama lonca r-
gt, zamanla, iktisad ilerlemeyi durduran bir engel haline geldi.
Meslek sahipleri, her tr yenilie, her tr teknik yetkinlie kar
koyuyordu. rnein, 13. ve 14. yzyllarda, krk kullanmak yasak-
t. 11. yzylda icat edilen keeleme makinesi, 15. yzyla dein
yasakland. te yandan, her zanaat, kendi meslek gizlerini smsk
saklyordu.

Kalfalar ve raklar

Bir tr feodal hiyerari, zanaat rgtn dzenliyordu: usta,

lkel, Kleci 163

ve Feodal Toplum
 kalfa, rak. Ustalar, yava yava, ayrcalkl bir grup oluturdular.
Her kalfaya, ustala geme yetkisi verilmiyordu. Loncaya kabul
edilmek iin stn nitelikte bir nesne, bir aheser yapmak gereki-
yordu. Eer zel bir kurul, bu nesnenin kurallara tmyle uygun
olduuna karar verirse, ancak bundan sonra ii, ustala kabul
edilebiliyordu. te yandan kalfa, ustala kabul ediliinin onuruna
bir len vermek iin byk bir para harcamak zorundayd. Zamanla,
aheserler ortaya koymak, giderek daha karmak bir i oluyor ve
pratik olarak, yalnzca ustann oullar ve yakn akrabalar ustala
kabul ediliyor.
Ksacas, artk ustala gemek iddiasnda bulunamayan sre-
kli bir kalfalar snf vard; bunlar, birlikler, kardelik dernekleri ku-
ruyor ve ortaklaa haklarn savunuyorlard. Bylece meslekler
arasnda ve bir meslein iinde, madd bir farkllama kendiliin-
den ortaya kt: Ticaret sermayesi, giderek, zanaatlar smr-
yordu. Byk ticaret merkezlerinde, baz kiiler, araclar, imal
edilmi [sayfa 190] eyay satnalyorlar, hammaddeleri datyorlard.
yle oldu ki, bunlardan hammadde alan zanaat, kendi imal ettii
mallar da onlara satyordu. Az varlkl usta-zanaat1ar, hammad-
deleri kredi ile alyor, yaplm eya ile borcunu dyordu; giderek
meslekten tacirler haline gelmi olan aracnn boyunduruu altna
dyorlard.

Tefeci Sermaye

Parann nemi arttka, emekiler ve feodaller gittike daha

ok bor almak gereksinmesi duyuyorlard. nemli miktarda parala-
r elinde biriktirerek ok yksek bir kr yzdesi ile bor veren bir
snfn ortaya k, bundan ileri gelmekteydi. Burada da, para, gene
sermayeye, ama bu kez tefeci sermayesine dnyordu. Onun
hareketinin forml, doal olarak, ikincisinin tutan birincisinden
daha byk olmak zere, P-P (para para) oluyor.
Tacirler de dn almalardan (istikrazdan) vazgeemiyor-
lard, kredi ve kambiyo ilemleri genilemiti. Bankalar dodu. lk
bankalar, Kuzey talya kentlerinde kuruldu; nk orada meta-para
ilikilerinin gelimesi 13. ve 14. yzyllarda byk bir hz kazanmt.
Banka terimi bile, talyanca banca, yani sarraf masas szc-
nden gelir. fls, banqueroute terimi de, banka rotta, yani k-

164 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
rk sarraf masas deyiminden tretilmitir. Bir faizci ifls ettii za-
man, onun masasn krmak detti. te yandan tefeci-bankaclar,
muhta durumdaki zanaatlara yardmlarda bulunuyordu; by-
lelikle, onlarn daha da, yoksulla-masna yolayordu.

Smrclere Kar Savam

Kalfalar, ifls etmi zanaatlar ve teki yoksul kentli grupla-

r, yava yava, tacirler, tefeciler, varlkl zanaatlar, feodal aristok-
rasi gibi zenginlere kar duran kentlerin yoksullar snfn oluturdu-
lar. [sayfa 191]
Mlkszler, smrclere kar kendiliklerinden isyan edi-
yorlard. Ama o dnemde, bu ayaklanmalar, kurulu dzeni sarsa-
myordu.

2. META-PARA LKLER VE KIR

RANTTA DEKLKLER

Pazarda satmak zere yaplan retimin genilemesi, tarm

ilikilerinin gelimesini de etkiledi, angarya-rant (emek-rant) nemini
yitirdi. 13. yzyln ortalarnda, Avrupa lkelerinin ounda, ayn-
rant (rn-rant), ve zellikle para ile denen rant, yani para-rant,
yaygn durumdayd.
Ortaan balangcnda, ayn olarak denen ykmllkle-
rin yerini mal ykmllklerin almas, raslantya bal ve ikincil
nitelikte bir eyken, artk para toplama ve onu oaltp yma, feo-
dal senyrlerin, esas amac haline geliyordu. Emek-rant ve ayn-
rantn yerine, para-rantn gemesi (rantta deiiklik) yaygnlat.
Gittike daha sk olmak zere, kyller, emeklerinin rnlerini pa-
zarda satmak zorunda kalyorlard.
Para-rant artrmak isteinde olan feodaller, kyllere bir l-
de iktisad bir zerklik tanyorlard. Bu, yzden, kylnn kiisel ba-
mll, feodalin gznde nemini yitiriyordu. Feodalin, kylnn
kiisel kleliinden gelme demelerin yerine, byk bir para almak-
ta kazanc vard. zgrlklerin satnalnmas iin ok yksek, ou
kez kylnn gcnn stnde bir fiyat konuluyordu. Kyller, byle
bir azat olmaya itiraz ediyorlard. Feodaller, sk sk kylleri azat
olmaya zorla raz edebilmek iin silahla tehdit etmek zorunda ka-

lkel, Kleci 165

ve Feodal Toplum
 lyordu.

Kyller Arasnda Artan Eitsizlik

Kyllerin ticar ilemlere katlmalar, servet eitsizliklerinin

artmasna yardmc oldu. Buna, tarm ilikilerindeki deiikliklerin
de katks oldu. Topraktan yararlanma (tasarruf [sayfa 192] hakk), 12.
ve 13. yzyllarda kesin olarak kaltsal bir nitelik ald. Miraslarn
saysnn okluu, kyl topraklarnn paralanmasnn nedeni
oluyordu. Bir kyl, kendi tarlasndan istedii biimde yararlanabi-
lirdi: satabilir, toprak satnalabilir, rehine koyabilir vb.. Bununla bir-
likte, szck anlamyla, toprak satmak szkonusu deildi, ancak
yararlanlmakta olan topran tasarruf hakk satlabilirdi. Feodaller
arasnda da, topraa ait anlamalar, benzer niteliklere brnyor-
du. Feodaller, toprak ykmllklerinin kaldrlmas hakkn sat-
nalyor ya da satyorlard.
Kyllerin hepsi para ykmllklerini deyecek durumda
deillerdi. En yoksullar, kendi toprak paylarnn tamamn ya da bir
blmn yitiriyorlard. Birok kyl iletmesi, tefecilere yem oldu.
Tefeci sermayesi, topraa ait ilikiler alanna da girmeye balad.
Muhta kyller, toprak paylarn rehine koyuyorlar ve ou du-
rumda, faiz yzdeleri ok yksek olduu iin, topraklarn geri ala-
myorlard. Daha varlkl kyller, yoksullam komularnn
topraklarn satnalyorlard. Zengin kyllerin tarlalar, ou kez,
allagelmi parsellerden birka kat daha bykt.

Topran Kk Kyller Tarafndan Kiralanmas

Feodal toprak sahipleri, kyllerin emek rnnn byk

bir ksmn kendilerine malediyor, ayn zamanda kyllerin ykm-
llklerinin daha da arlatrlmas iin bask yapyorlard. Bununla
birlikte, her zamanki demelerin artmas, byk toplumsal alkan-
tlarn nedeni olabiliyordu.
Egemen feodal snf, en bata Fransada ve Gney Hollan-
dada, kendisini tatmin edecek olan para-rant sistemini birdenbire
hazrlayp kotaramad. Birok laik ve kiliseye bal feodaller, mal
glklerine are bulmak iin, daha byk feodallerden ya da tefe-
cilerden dn para alyorlar, bunun sonucu olarak onlarn bam-

166 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
ll altna giriyorlard.
Feodaller, kyllere (ve tacirlere) birok yerel vergi, [sayfa 193]
ayakbast paras demeyi kabul ettiriyorlard. Bu demeler, feodal-
ler iin yalnzca nemli bir gelir kayna deil, ayn zamanda, kyl-
ler zerinde bir bask aracyd. Bir kyl, srs iin gei paras,
ayakbast hakk dyordu (elbette ki ou kez bu hayvanlar sat-
mak szkonusu deildi). Pazar vergisi de dyorlard; ticaret ilem-
leri bir hukuka tbiydi.
Ama bu demeler, feodal mal sahiplerinin aln doyur-
muyordu. Birok toprak sahibi, kendi yurtluklarnn topraklarn, in-
tifa hakkna sahip kyllerin tedenberi dediklerinden ok daha
yksek bir fiyatla, aylk vade ile, kiraya veriyordu. Feodaller iin
krl olan bu kk kyl kira sistemi, yava yava geniliyordu.
Kira, ou kez rnn bir blm, bazan da yars ile (Fransada
olduu gibi) deniyordu.
Varlkl kyller, nemli topraklar, tekrar kk tarlalar halin-
de yoksul kyllere kiraya vermek zere kiralyorlard.
Kyl kiralamalarnn genilemesi, feodal retim ilikilerinin
evrimine tanklk ediyor. Senyrlere ait iletmelerin nemi azalyor-
du. Ortaa kynn iktisad yaamnda kyl iletmesinin nemi
artyordu.
Kyllerin feodal senyrler tarafndan ar lde smrl-
meleri, kylleri kendi rnlerinden yoksun brakan balca arat,
ama tek ara deildi. Ticar ilemlere katlmak zorunda olan kyl-
ler, varlkl kyller bunun dnda olmak zere, tacirler tarafndan
konulan tekel fiyatlar ve loncalarn tekel fiyatlar yznden kayba
uruyorlard.
Sonu olarak, meta-para ilikileri iinde yeralan kyller, zel-
likle yoksul kyller, gittike daha acmaszca smrlmekteydiler.

Kentlerin ktisad Bymesi ve Yerel Pazarlarn Gelimesi

Ticaretin gelimesi, srekli pazarlarn yaratlmas kentlerin

durumunu salamlatryor ve feodal devletin iktisad yaa-
[sayfa 194]
mnda kentlerin nemini artryordu. 13. ve 14. yzyllarda, Avrupada
ulusal pazarlar henz olumamt. Bununla birlikte, btn kentle-
rin ve kasabalarn bir pazar vard.
D ticaret ilikilerinin genilemesi, meta-para ilikilerinin

lkel, Kleci 167

ve Feodal Toplum
 gelimesine sk skya bal oldu. En ok aranan metalarn toptan
alveriinin yapld panayrlar, d ticaret ilikilerinin genileme-
sinde nemli rol oynuyorlard. Avrupann eitli lkelerinin tacirler-
inin karlatklar Fransann Champagne kenti, Avrupann nde
gelen ticaret, merkezlerinden biri oldu. Baltk Denizi ve Akdeniz
blgeleri de canl birer ticaret merkezi oldular. Wolin, Arkona, Szc-
zecin, Gdansk vb. gibi Slav kentleri, Baltk Denizinde, ticaret ilikile-
rinin gelimesinde nemli rol oynadlar. Akdeniz ticareti, Avrupa
lkeleri ile Kuzey Afrika lkelerini birbirine balyordu.

Burjuva Tarihiliinde Kent Sorunu

Burjuva tarihileri, kentin evrimi ve onun kkeni sorununun

zn tahrif ederler. Burjuva yazarlar, zanaatlkta tarmn ayrl-
masna ve daha sonra pazar aracl ile tarmla birleen zanaatn,
toplumsal retimin bamsz bir kolu haine dnmne, gereken
nemi vermezler. Burjuva yazarlar, ortaa kentinin ortaya k ve
gelimesi ile feodal toplumda meta retiminin ve i pazarn geli-
mesi arasndaki ilikiyi grmyorlar. Sorunun biimsel hukuksal
yn zerinde duruyorlar. En ok, evresinde bir kentin olutuu
evler kmesi (kasaba ve ky) tipini aydnlatmaya, bu kmenin eski
kurumlarnn nasl bir ortaa kenti haline dktklerini bilmeye
alyorlar. Burjuva tarihilii, iktisad sorunlarla ilgilendii zaman,
bu sorunlar, kentin ve feodal toplumun genel iktisad yaam dnda
zmler.
Baka tarihiler yannda, 19. yzyln birinci yarsnda, [sayfa 195]
Fransz tarihisi Reynouardn da paylat bir teori gereince,
ortaa kenti, dz bir izgi halinde son dnem Roma kentinden
geliyordu. Bu teorinin yandalar, kentlerin, Roma mparatorluun-
dan gnmze dein kesiksiz olarak gelitii fikrini savunuyorlard.
Almanyada 19. yzyln ortasnda yaygnlk kazanan patri-
muan teorisinin yandalarna gre, kent, ancak feodal miras-irat-
tan bu yana geniledi. Bunlar, kent nfusunun balca tabakalarnn
yurtluktan geldiini, kent kurumlarnn ise bu nfusun ynetim or-
ganizmalarnn gelimesinin bir sonucundan baka bir ey olmad-
n sylyorlard.
Almanyada burg (kent) teorisi dodu (Wilde, Gierke, Keit-
gen); bu teori gereince, kent belediyesinin (komnnn) temelin-

168 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
de Cermenlerin, kentin duvarlar dibinde yerlemi yelerini koru-
mak zere yaplm asker ittifaklar vard.
Bu arada, ngiliz tarihisi Matland tarafndan, geen yzyln
sonlarnda formle edilen garnizon teorisinden szedelim.
Matlande gre byk toprak sahibi ngilizler, kendi adamlarn,
berkitilmi yerler kurmaya ve garnizonlar koruyup bakmaya gn-
deriyorlard. Bu berkitilmi yerler, kent haline geldiler. Matlande
gre, bir kenti kyden ayran, kent evlerinin ve kentteki toprak payla-
rnn kydekinden farkl olarak kendiliinden birok mlk sahibine
ait olmasdr
Maurer, kendi mark teorisini, kentin kkeni sorununu ii-
ne alacak biimde geniletmitir. Maurere gre, bir ortaa kenti-
nin nfusu ve organizasyonu, Alman kabile topluluu mark ile
dorudan doruya ilgilidir.
Pazar teorisinin temsilcileri (herkesten nce Alman tarihi
Sohm) btn dikkatleri, sorunun hukuksal yan zerinde topluyor-
lard. Kentin niteleyici zellikleri, kent hukukunda yansmaktadr.
Bu kent hukuku ise, pazarn yaratt ayrcalklara dayanmaktayd.
Pazar teorisi, H. Pirenne tarafndan daha ok gelitirildi.
[sayfa 196] H. Pirennein grleri, burjuva tarihilii zerinde byk bir
etki yapt ve yapmaktadr. Pirenne, ticaretin nemini abartr. Ona
gre, ticaret, ortaa kentinin balca kkeni, tm feodal toplumun
iktisad ilerlemesinin balca etkenidir. Kenti yaratanlar, tacirlerdir.
Dnya ticaretinin gelimesi, ona gre, antika ile ortaa bir tek
btn halinde birletiren etkendir. Pek ok ada burjuva tarihi-
si, gerekten bilimsel bir tahlille pek de ortak yanlar olmayan ken-
di gr alarn kurmak iin, Pirennein teorisini kullanrlar.
Gryoruz ki, burjuva tarihileri ve iktisatlar, ancak temel
srelere elik eden d etkenleri dikkate almaktadrlar. ktisad ve
toplumsal olaylarn madd z, onlar iin anlalmaz bir kitap gibi-
dir.

3. EGEMEN FEODAL SINIFIN SYASET

YEN DEVLET BMLER

Merkezilemenin lerlemesi

Meta-para ilikilerinin gelimesinin sonucu olan toplumsal

lkel, Kleci 169

ve Feodal Toplum
 koullardaki deime, egemen snflar, siyasal iktidar biimlerini
de deitirmek zorunda brakyordu.
Yeni feodal devlet, byk topraklarn iktisad birliine da-
yanan, merkezileme eiliminden ileri geliyordu. Siyasal birletirme
ve merkez devletlerin kuruluu, ilerlemi feodalite ann nemli
olgularndan biri oldu.
Merkez siyasal rgtlenme biimlerindeki daha sonraki
deiiklik, en tamamlanm biimlerini, ngiltere ve Fansada ald.
20. yzyla dein, snf savamnn, her seferinde kesin bir sonuca
varmas, baka lkelerden ok Fransada grld. Savamda ka-
pal alan grevi yapan deiik siyasal biimler, en belirgin olarak,
bu lkede grlebilmekteydi. Fransada merkezileme, 12. yzyl-
da Kapetyenler zamannda [sayfa 197] balayp 15. yzyln sonunda,
Valvalar zamannda tamamlanmak zere, krallk iktidarnn derece
derece glenmesinden ileri geliyordu. Fransa krallar, byk feo-
dalleri birer birer yendiler. Byk senyrler tarafndan ezilmekte
olan kk ve orta feodallerden destek gryorlard.
Kent ve kentliler, Fransann siyasal bakmdan birletirilme-
sinde ve krallk iktidarnn glenmesinde, belirleyici bir rol oynad.
Zanaatlarn ve tacirlerin, ticaret yollarnn gvenlik altnda olmasn-
da ve ierde salam ticaret balarnn yaratlmasnda, karlar var-
d. Aralarndaki savam yznden lkede savalar ve yama gibi
kargaalklar kmasna neden olan baz feodallere kar, krallk
iktidarn desteklemek iin anlayorlard.
Krallk iktidar, yani feodal snfn ortak karlarnn szcs,
ticareti ve kentlerde zanaat imaltn koruyup gzetmekte yarar
gryordu ve bunun iin de bu ada ilerici bir rol oynad.

Toplum Katlarnda Feodal Monarinin Kuruluu

Merkez iktidar glenirken, Fransz krallar, gene de, uzun

bir sre iinde kurumlam olan bir feodal konseyi, zaman zaman
toplantya aryorlard. Bunu, nemli kararlar vermek iin, laik ve
dindar byk feodallerin rzasn almak gereini duyduklar zaman
yapyorlard.
12, yzyldan bu yana, krallar, byk kentlerin varlkl evre-
lerinin temsilcilerini bu konseye ardlar. 14. yzyln balangcn-
dan, Philippe IV zamanndan bu yana da, bu meclisler, srekli

170 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
meclisler haline geldiler ve Kuzey ve Gney eyaletleri iin ayrca
toplanmakta olan eyalet meclislerinden farkl olarak Genel Meclis-
ler (Etats Generaux) adn aldlar.
eitli toplum katlarnn rahipler, soylular ve kentliler tem-
silcileri, krallk iktidar tarafndan alnan nlemleri kabul ediyor,
karlnda, baz dnler istiyorlard. [sayfa 198] Bylece, hkmet ze-
rinde dolaysz bir etki kuruyorlard.
Meclisteki delegeler, ayr ayr yerlerde oturuyorlard, Genel
olarak, st toplum katlarnn, rahiplerin (birinci kat) ve laik feo-
dallerin grleri, kent temsilcilerinin gr ve fikirlerinden ayr-
lyordu.
O ada, baka lkelerde grlen, meclislerde temsil olun-
ma, rnein ngilteredeki parlamento, feodal devletin yeni bir
aamas idi. Temsil feodal devlet, toplum katlar monarisi (mon-
archie des ordres), feodaller snfnn egemenliinin siyasal biimi
oldu. Bu, feodal toplumda retici glerin ve retim ilikilerinin
evriminde, yeni bir aamaya uygun dyordu. Feodal devletin bu
yeni biimi de, egemen snfn, halk ynlarnn smrsn arla-
trma eilimini karlyordu.

4. MERKEZ RUS DEVLET

Rus Topraklarnn Birletirilmesi

Merkez Rus devleti, 15. yzyln sonunda kuruldu. Rus to-

praklarnn i birlii, 13. yzyldan beri Rusya zerine ken Tatar-
Mool boyunduruunun devrilmesiyle ayn zamana raslar. Moskova,
devletin merkeziydi. Feodal blnmenin kaldrlmas, yeni bir ik-
tisad ve kltrel ilerlemenin ncllerini yaratyordu.
Rus topraklarnn birletirilmesi iinin bitirilmesi ile devlet or-
ganizmalarnn yapsnda deiiklikler ortaya kt. Artk, prense, Boy-
arlar (byk feodaller) Konseyi, Boyarlar Dumas yardm ediyordu.
Dumada, ayn zamanda, belediye milislerinin efleri, prens hazine-
sinin muhafzlar, veznedarlar da yer alyordu. Kentlere ve kantonla-
ra (genel olarak bir yl iin) boyarlar ya da daha alt feodaller,
arasndan seilen valiler gnderiliyordu. cret olarak, ykmllkleri
toplamak hakkna, ya da o zamanlar denildii gibi iae hakkna
sahiptiler. Bu sistem, ynetsel grevlerle prensin kiisel yurtluu-

lkel, Kleci 171

ve Feodal Toplum
 nun ynetilmesi arasnda [sayfa 199] ok ak bir snrlama yapmyor-
du. Rus topraklarnn birletirilmesi, banda bir byk-prens ile bir
Rus feodal monarisinin yaratlmas sonucunu dourdu. Boyarlar
Dumas, giderek srekli bir kurum haline geldi. Ynetim organlar
ortaya kt; bunlar, 16. yzylda, prikazlar haline, bir tr bakanl-
klar haline geldiler. Byk feodallerin ayrcalklar azald. Yurtluk
sahiplerinin, artk en nemli sorunlar zmlemek haklar yoktu;
bu sorunlar, byk-prens tarafndan atanan ve prikaz tarafndan
denetlenen valinin yetkisi altnda zmleniyordu.
Feodal blnme anda, boyarlar ve kendi asker birlikleri-
ne sahip olan teki feodaller, prense hizmet etmeyi reddedebilir-
lerdi. Merkez devlet bir kez kurulduktan sonra, byk-prensler,
boyarlar, kendi uygun grdkleri biimde mlklerini ynetme ve
sadakat taahhdnde bulunmaya zorladlar. Bu, yurtluklar, sistem-
iydi. Orta ya da kk feodaller, prensin hizmetinde, yurtluklar,
yani pomeste ya da dvorlar alyorlard. Pomeik (byk top-
rak sahipleri) ve dvoryane (soylular) terimleri buradan gelir. Kent-
lerde ve kylerde, silah altna alnan milislerin says artmt.
Tisyatskinin (belediye milislerinin efi) grevleri kaldrld ve milis-
ler byk-prense balandlar. Devlet hazinesine ve maliyeye ait ku-
rumlar glendirildi, kendi yurtluklarnda vergileri tahsil eden ve
bunun nemli bir ksmn kendine ayran byk feodallerin ayrcal-
klar azaltld.
Ama byk feodallere kar olan bu nlemler, kyllerin du-
rumunda hibir deiiklik yapmyordu. Tersine, senyrler, kylleri
sktrmaya, onlar ezmeye bakyorlard: smr artmt.
Rus devleti, zellikle, 16. yzyln ikinci yarsnda, Korkun
sfatyla anlan van IV zamannda glendi. Tahta geer gemez,
kendisine Btn Rusyallarn ar unvann verdi. [sayfa 200]

Pazar Balarnn Gelimesi

Merkez Rus devleti, meta-para ilikilerinin gelimesiyle g-

lendi. Tek ulusal pazar, 18. yzylda olutu. Ama bunun kkenleri,
16. yzyla dein uzanr. Zanaat sanayiinin kentlerde hzla gelimesi
ve yerel pazarlarn gelimesi, bu devirde olmutur. 16. yzyln 80
yllarnda, Novgorod, yaklak olarak, 200 meslek ve eitli sanayie
sahipti; Kazanda 100 kadar meslek ve eitli sanayi vard. Zanaat

172 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
retimi, farkllamann bykl ile belirleniyordu. Demiri ileyenler
arasnda ine yapmclar, dmeciler vb.; silah yapmclar arasn-
da, yay, kl, balta vb. yapmclar bulunuyordu. Giyside, ulusal klk
uzmanlar vb. bulunuyordu. Artm olan toplumsal iblm, tica-
reti kolaylatryordu. 16. yzyl kentlerinin birou byk ticaret
merkezleri haline gelmilerdi. Bu yzyln 60 ve 70 yllarnda Psik-
ovda ilerin ounluunun grld tacirler arsnn dnda,
eitli byklklerde daha 1.300 ticaret yeri vard. Bunlar, Kazanda
644, Moskova yaknlarnda Kolomnada 450 idi.
Kyller, pazarda, kendi iletmelerinin rnlerini satyorlar-
d.
Yerel pazarlar arasnda, yava yava, pazarlar aras ilikiler
kuruluyordu. rnein Novgorodda, 16. yzylda, zel tacirler ars
vard: Tver ars, Psikov ars. Baz kentlerde panayrlar kuru-
luyordu. Moskova, kentler arasnda ba grevi gryordu. 15. yzy-
ldan beri byk bir ticaret ve zanaat merkeziydi. ngilizler,
Moskovay Londradan da byk bir kent sayyorlard.
te yandan d ticaret de ilerlemekteydi. Rus tacirleri, Baltk
Denizi blgesinde her yana gidiyorlard. Volga, Avrupa pazarlarn,
Hazar Denizi ve Orta Asya pazarlar ile birletiriyordu.
Meta-para ilikilerinin gelimesi, toplumsal yapy daha [sayfa
201] karmak bir hale getiriyor, zanaatlarla kyller arasnda
farkllamay salyordu. Byk tacirler zel bir lonca, bir alveri-
iler grubu ve ayrcalkl sotniyay, tacirler sotniyas ve kumalar
sotniyasn kurdular. O aa ait belgeler orta kiilerden, ticaretle
uraanlar ve kentlilerden (yani zanaatlardan) ve halkn en yok-
sul ksmndan szederler. Krda daha varlkl hale gelmi olan baz
serf-kyller, zerkliklerini satnalyorlar, zanaat ya da tacir oluyor-
lard.

Hiyerarik Feodal Monari

16. yzyln ortasnda, Rusyada hiyerarik feodal monari

kurulmaktayd. 1549da ilk kez, bir Devletler Meclisi, toplantya a-
rlmt. Egemen snfn st tabakalarnn: boyarlarn, rahiplerin, Mos-
kova soylularnn temsilcilerini iine alyordu. Temsil meclisin 1566
toplantlarna, tacirlerin ve zanaatlarn delegeleri de katldlar.
Durumunu glendirmek ve eski aristokrat ailelerin etkisini

lkel, Kleci 173

ve Feodal Toplum
 zayflatmak amacyla, ar hkmeti, 16. yzyln ortalarnda, devle-
tin ynetiminde ve yapsnda reformlar yaplmasn emretti.
16. yzyln sonunda, Rus hukukunda yasalarn derlenmesi,
yarglama usullerinin dzene konmas, zel bir yasa kitabnn do-
masnn nedeni oldu, 1550de yeni bir yasa kitab kt. Yasalar,
iktidar aygtnn glendirilmi merkeziyetiliini onaylyordu. Mer-
kez ynetim organizmalarnn yarglama usulndeki rol, daha his-
sedilir hale geliyordu. Yneticilerin adl grevleri snrlandrlmt,
zengin burjuvalar, zgr iftiler, devlete ait topraklar zerinde otu-
ran, kiisel bakmdan zgr kyller, mahkemede oy sahibi oldu-
lar. Mal sistemdeki deiiklikler, kyller ve kentliler zerine binen
daha ar yeni ykmllklerle sonuland.
Merkez ynetim kurumlar, yeniden dzene kondu. Her [sayfa
202] prikaz, hkmetin bir kolunu ynetiyordu. rnein, razriadlar
prikaz, asker ilerle ykmlyd; eliler prikaz, d politika ile
urayordu.
Adl ve ynetsel reformlar nemli bir rol oynad. Blgelerde,
su ileyenler, yneticiler tarafndan deil, yerel soylular arasndan
atanan zel grevliler tarafndan yarglanyordu. Baz blgelerde,
zellikle kyllerin ounluunun zgr olduklar kuzeyde, valilerin
yerini, yerel ynetsel organizmalar ald. Bu organizmalarn yeleri,
kent halk ve varlkl kyller arasndan seiliyordu.
Yerel ynetimde yaplan reformlar, feodal blnmenin izler-
ini kaldrmaktayd.
Birliklerin sava gcn ykseltmek iin, ordu, bir tek komut-
anln emrine verildi. Merkez iktidar tarafndan komuta edilen sre-
kli bir ordu kurulmaya baland.
Byk senyrlerin ayrcalklarn kaldrmak amacyla, btn
soylular, asker hizmet bakmndan eit klnd. 1556 ynetmelii
gereince her laik feodal, sahip olduklar topraklar zerinde, belirli
sayda tam silahl valye bulundurmak, beslemek zorundaydlar.
Buna kar gelenler, para cezas dyorlard. 60 yllarnda, op-
rininann yaratlmas, eski aristokrasiye byk bir darbe indirdi.
Devlet ikiye blnd: ulusal topraklar (zemina), ve arn kendi-
ne ait olan zel araziler (oprinina) (opri zel).
Ulusal topraklar (zemina), balca evre topraklarn ii-
ne alyordu; ar topraklar (oprinina) ise zellikle gelimi ticaret
ve sanayi blgelerini, merkez iktidarn destei olan soylular mlki-

174 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
yetindeki genellemi topraklar, eski boyarlar ve prens ailelerinin
tasarrufundaki blgeleri iine alyordu.
zel topraklar oprinina, Rus devlet topraklar yzeyinin
hemen hemen yarsn oluturuyordu. dn ad allnda, ar, baz
prens ve boyarlara fazladan topraklar veriyordu. Elkonulmu topra-
klarn bir blmn, kendi oprininasnn [sayfa 203] hizmetkrlarna
datt. Bunlar da, oprinikler alayn oluturuyorlard. Oprininann
yaratlmas, feodal prenslerin ve boyarlarn ekonomik gcn balt-
alad ve siyasal etkilerini hissedilir lde zayflatt. Oprinikler daha
ok drstlk ve doruluklar kuku gtrmeyen kk soylular
tarafndan toplanyordu.
Daha sonra, oprinina yeniden rgtlendirildi. Btnyle, bir
sistem olarak srdrld. Ama oprinina resm adnn yerini, h-
kmdar saray terimi ald.
Daha sonra, 1576da, oprinina kesin olarak kaldrld. Balca
amaca varlmt; byk toprak mlkiyeti blnm, en gl feo-
dallerin kk kaznm ya da gsz hale getirilmiti. Oprininann
olumsuz etkileri grldyse de, ilkesi iinde, merkezilemi feodal
Rus devletini glendirmeye yardm etti.

Rus Devletinin Uluslararas Etkisi

Rus devletinin Korkun van zamannda salamlamas,

Rusyann uluslararas saygnlnn artmasn salad. Pek ok lke-
nin hkmetleri, Rusya ile diplomatik ve ticar iliki kurup gelitir-
meye giritiler. ngiltere, Hollanda, spanya, Danimarka, sve, Ma-
caristan, Osmanl mparatorluu (Trkiye) ve ran sayalm.
16. yzyln ortasna doru, Rus kltr, gerek bir alp
gelime gsterdi. 16. yzyln birinci yars, matbaacln Rusyada
ortaya kn haber verir. Rus bilim ve edebiyat filizleniyordu. Mi-
maride yksek bir olgunluu ve oturmuluu temsil eden Rus ulu-
sal slubu ortaya kt. Kltrn filizlenmesi, Rus devletine kar
teki lkelerin ilgisini artrmaya yardm etti.
Akraba halklarla siyasal, kltrel ve ekonomik ilikiler
geliiyordu. Ukraynallar ve Biyeloruslara gre, Rus devleti, yabanc
baskya kar savamda kendilerine yardm eden elverili bir gt.
te yandan, Rus devleti, Bulgarlarn [sayfa 204] garlarn, Srplarn, Yu-
nanllarn ve teki halklarn savunuculuunu yapyordu.

lkel, Kleci 175

ve Feodal Toplum
 5. ASYA VE AFRKA LKELERNDE FEODALTENN
GELMES

leri Feodalite anda in

in iin ileri feodalite a tarihi, Tang mparatorluu a

olan 8. yzyldr. Bir feodal mlkiyet biimi, yerini, bir bakasna
brakyordu. Devlet tarafndan dzenlenen pay sistemi, yava yava
feodal tasarrufa yer veriyordu. Byk feodaller, daha sonra, orta ve
kk feodaller, durmadan kyllerin iledikleri topraklar kendile-
rine malediyorlard.
Topra paylatrma sisteminin ayrdedici zellii olan doal
ekonomi, tarmla zanaatln kaynamas, tehlikeye girmiti. Ti-
car retim kendi atlmn yapyordu; eski kentler, zanaat ve ticaret
merkezleri haline geliyordu. Kyl topluluunun barnda servet
farkllamas derinlemiti, ayrca bu da topra paylatrma sistemini
tehlikeye sokuyordu. 8. yzyln sonunda, feodallerin elkoyduklar
topraklar, resmen onlarn mlk olarak tannd.
Senyrn evi ve eve ilikin hizmetler, feodal yurtluun mer-
kezinde bulunuyordu. Kyl evleri, senyrn atosunu evreliyor-
du. Kyller, iki kategori oluturuyorlard: btn haklara sahip olan
komn yeleri, patronlar ve dardan gelme konuklar. Bu ikin-
ciler ounluu oluturuyordu: bunlarn ne retim aletleri, ne to-
humlar, ne hayvanlar vard, hepsini senyrden alyorlard. Kyller,
topra kendileri iliyorlar, senyre rnn bir blmn, genel ola-
rak en az yarsn veriyorlard.
Buda Tapna, inin en byk toprak sahibiydi. 9. yzyln
ortalarnda, Buda manastrlar, 60 milyon hektar topraa tasarruf
ediyorlard.
Yeni feodal tasarruf biimlerine gei, lkenin siyasal [sayfa 205]
blnmesini belirginletirmeye balad. Geni blgelerin valileri, tze-
du-iler, imparatorluk iktidarna ancak grnte boyuneiyorlar-
d, ama kendi siyasetlerini yrtyorlard. Feodal blnmenin ve
kyllerin artan mlkszlemesinin ortasnda, anti-feodal savam,
kyllerin snf savam, gleniyordu.
Feodal blgelere ayrlma, 10. yzyln banda, Tanglarn
d ile daha belirginleti. Bununla birlikte, merkeziyetiliin e-
leri, inin siyasal dzeninde varlklarn srdrdler. inin siyasal

176 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
dzenini, ayn an Avrupa devletler ininkinden daha srekli klan
bu elerdi. Klelik anda da benzer roller oynam olan bentle-
rin ve barajlarn, btnyle sulama sisteminin onarlmas ve
geniletilmesi iin kamu hizmetlerine bavurulmas zorunluluu,
merkeziyetilie yardmc oluyordu. Bu kamu ilerini kk blge-
ler kademesinde yrtmek olanakszd.
Blgeler arasnda meta dolamnn ve iktisad balarn,
merkezlemenin salamlamasnda byk paylar oldu. Feodaller
de, halk hareketlerinden ve gebelerin istilsndan korktuklar iin,
merkez iktidarn devamnda kar grdler.
10. yzyln banda, gebelerin gl kabilesi Ki-tan1ar,
Kuzey inin byk bir ksmn ele geirdiler. mparatorluun siya-
sal iktidar zayflad, ama 10. yzyln ortalarnda, Ki-tanlar geri
pskrttkten sonra, 13. yzyln sonuna, inde ileri gitmi feodali-
te dneminin sonuna dein hkm srm olan Song hanedannn
iktidara gelii sayesinde, yeniden glendi.

Hindistan

Hindistanda da, inde olduu gibi, gelimi feodal ilikiler

olduka erken (7. yzyldan balayarak) olutu.
Feodal tasarruflar ikiye blnmt. Bir yandan, topraklar,
prensler (mihraceler) hesabna asker hizmet grmek zorunda olan
feodallere aitti. lke olarak bu topraklar, [sayfa 206] kaltsal mlklerdi.
teki topraklar, kaytsz ve artsz, feodallere aitti. Zaten, mihracele-
rin kendileri, muazzam yurtluklara sahiptiler.
Mihraceler tarafndan feodallere verilen topraklar, kr komn-
lerinin topraklar henz zel mlkiyet deilken, ou kez ky ko-
mnlerinden koparlp alnyordu.
Komnler, kendilerine verilen toprak paralarn ileyen
kk ya da byk ataerkil ailelerden oluuyordu. Toprak, dnem
dnem yeniden paylatrlyordu. Komnn barnda servet eitsizlii
artyordu, ama, bireysel aileler bir kez kurulduktan sonra, topran
bu yeniden blnmeleri seyrekleti.
Btn bu ky ortaklnn (komnn), kendi zanaatlar ve
komn hizmetlileri vard. Bunlar, rnn bir blmn alyorlard,
te yandan kendi kk iletmelerine de tasarruf ediyorlard. Zan-
aatlar, komnn ok nemli olmayan gereksinmelerini kolaylkla

lkel, Kleci 177

ve Feodal Toplum
 karlayacak gteydiler. Bu yzden, onlar, almalarnda kamla-
yan bir ey yoktu, rn artrmakta hibir karlar yoktu.
Komnn banda, yal bir kii (doyen) bulunuyordu, ona
bal bir grup kendisine yardm ediyordu. Durumlar sayesinde, bu
komn bakanlarnn ok zengin olmak iin geni olanaklar vard.
ou kez kk feodaller haline geliyorlard. Hint komnnn ka-
pal nitelii, feodal smrnn glenmesine yardm ediyordu. Ayn-
rant, bu smrnn temel biimlerinden biriydi. te yandan,
kyller, feodaller ve tapnaklar hesabna angarya yapmak zorun-
daydlar; kamu ilerinde, sulama sistemlerinin yapmnda ve bak-
mnda kullanlyorlard. Kyller, ynetim aygtnn yrtlmesi ve
dinsel bayramlar iin bir sr vergiler dyorlard.
Byk blgeler kademesinde, taslak halinde belirmeye
balayan toplumsal iblm, meta-para ilikilerinin gelimesine
yardm ediyordu. Rantn para olarak denmesi, verdilerin para ola-
rak alnmas olanan douruyordu, bu da [sayfa 207] feodallerin kyl-
leri smrmesini arlatryordu.
Klelik andan sregelen kentler, ticaret ve zanaat mer-
kezleri oldular. ok usta olan Hint zanaatlar, ok ince ipek ve
pamuklu kumalar, hallar, mcevherat, sanat eyas ve silahlar ya-
pyorlard. Ama kesin olarak tarmdan kopmuyorlard. Feodal rejim
altnda, Hint kentinin gelimesi, kendini duyuruyordu.
Hint toplumunun, klelik ana dein uzanan ve gnmze
dein varln srdren bir zellii, cati halinde blnmedir. Bu
terim, genel olarak, klan, kabile, kken anlamlarna gelen Porte-
kizce casta szc ile karlanr. Kastlar, halk tabakalarn, k-
kenlerine ve mesleklerine gre biraraya topluyordu; bu, bir tr
toplumsal iblmyd. Kastlar rejimi, emeki ynlarn smrl-
mesini sonsuzlatrmaya yarad ve yaramaktadr.
Hi kimse bu snflandrmann dnda kalamazd. Bir kast-
tan bir bakasna gei yasakt. Kastlarn hiyerarisi yleydi: brah-
manlar ve katryalar, dinsel ya da laik feodalleri iine alyordu.
Sonra tefeciler ve tacirler geliyordu. Nfusun geri kalannn oun-
luu da, sudra kastlarn oluturuyordu. Bir i hiyerari de, bu kast-
lar blmlere ayryordu; bu blmler, blgeye ve milliyete gre,
ayrntlarda birbirlerinden farklydlar, ama st katlarda daima ayr-
calkl bir tabaka vard. Bu hiyerari basamaklarnn tabannda en
yoksul kastlar, en pis ileri yapmak zorunda olan kimseler yer

178 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
alyordu.
Kastlara blnme, alma bakmndan uyumsuzluk yarat-
yor, smrclere, feodal devlete kar onlarn ortak savamlarn
engelliyordu.
Ortaa boyunca, devlet biimleri, Hindistanda, olduu gibi
kalmad.
4. yzyln banda, Hindistann kuzeyinde kurulan Guptalar
mparatorluu, 5. yzyln sonunda Heftalit Hunlarnn saldrlar al-
tnda dalp paraland. Kuzey Hindistan, kk [sayfa 208] apta bir-
ok prensliklere blnmt. Hindistan topraklarnn geri kalan da,
blnm durumdayd. 12. ve 13. yzyllarda, Dou randa yaayan
ve zellikle Trklerden oluan kabileler, Kuzey Hindistan ele geir-
diler. Fatihler, Hindistanda feodal bir devlet olan Delhi Sultanln
kurdular ve egemen feodal tabakay oluturdular. Onlarn msl-
man olmalar, yerli halkla aralarndaki elikileri keskinletiriyordu.
Kyllerin anti-feodal ayaklanmalarna karg kendilerini g-
venlik altna almak ve Mool kabilelerinin saldrlarn pskrtebil-
mek zere mslman feodaller, merkez feodal devleti
salamlatrmak iin nlemler aldlar.

Arabistanda Feodalitenin Evrimi

Bir zellik: siyasal birliin ekirdei, dinsel topluluk oldu. Mek-

kenin Kurey kabilesinin Haim ailesinden bir tacir olan Muham-
met Mustafa, islmln, mslman dininin kurucusu oldu (570-632).
Mekkenin ileri gelenleri, Kabeye tapnma dininin yklmasnn
nedeni olan yeni dinin, Mekkenin siyasal etkisini azaltmasndan ve
Arap kabileleriyle olan ticaret balarn baltalamasndan korkuyor-
lard. Onun iin Muhammet ve mritlerinin, Medineye gidip yer-
lemek zere, 622de, Mekkeden ayrlmalarn saladlar. Bu tarih,
ay ylna dayanan yeni bir mslman takviminin balangc sayld.
Medinede mslmanlar, Eyuk ve Hazdarj Arap kabilelerinin
reisleriyle ittifak kurdular. Muhammet, sekiz yl Mekke ile savat.
Sava, o zamana dein Mekkenin mttefiki olan Hicazn bedevi
kabileleri kendilerinden yana geince, Muhammetin mritlerinin
zaferi ile sonuland, 630 ylnda, Mekke teslim oldu. Kureyliler
mslman oldular, ve ayn zamanda, Kabe ile birlikte Mekke, isl-
miyetin merkezi ve mslman mminlerin yllk hac yeri oldu. Mu-

lkel, Kleci 179

ve Feodal Toplum
 hammet, Allah tarafndan gnderilmi peygamber olarak kabul edi-
liyordu. [sayfa 209]
Mekke, Muhammet tarafndan ele geirildikten sonra, Ara-
bistann byk bir paras zerinde iktidar, mslman cemaatine
geti. Bu cemaatin ba Muhammet, en yksek manev, idar, adl
ve asker otoriteyi elinde bulunduruyordu.
Muhammetin lmnden sonra, ilk halife, (peygamberin ar-
dl) kaynbabas Ebubekir oldu. Mslman cemaatinin ba, imam-
lk grevlerini (manev liderlii) ve emirlik grevlerini (laik ynetimi)
kendisinde topluyordu. Ebubekir (632-634) ve ikinci halife mer
(634-644), Arabistann birletirilmesini tamamladlar ve btn Ara-
plar mslman yaptlar.
Ayn zamanda, Araplar, Kk Asyann Akdeniz lkelerinin
ve Orta Asya lkelerinin fethine giritiler. 636da Araplar, Bizans
ordusunu ezdiler, Suriye ve Filistini ele geirdiler. te yandan Irak
istil ettiler ve Perslere kar birok zaferler kazandlar. 641 ve 645
arasnda Msr ele geirdiler, ve 7. yzyln ilk yarsnn balarnda
rana hkmettiler. 7. yzyln sonunda ve 8. yzyln balarnda,
Araplar, Kuzey Afrikay ve berik yarmadasnn yarsndan ounu
fethettiler. Ele geirilen lkeler, balarnda Emeviler hanedan ol-
mak zere, hilfeti oluturdular (661-750). Bakent, Mekkeden
ama (Suriyeye) nakledildi. Arap hilfeti, gl kleci ilikilerin
kalntlarnn srdrld feodal bir devlet oldu. Ele geirilen l-
kelerde, Araplar, kural olarak, toplumsal retime katlmyorlard.
Halk, halifenin hazinesine ayn ya da nakit olarak bir toprak vergisi,
hara ve bir de ba vergisi, cizye dyordu.
Fatihler, ele geirdikleri lkelerin ekonomisinin, daha stn
olan kltrlerin ve daha ok gelimi olan toplumsal ilikilerin etki-
si altnda kaldlar. Araplarn baml kldklar lkelerdeki feodal
ilikiler, en yetkin ifadesini, Abbas hanedan zamannda Badat
hilfetinde (750-1258) buldu. Hilfet merkezi, Halife Mansur tarafn-
dan, 762de, Dicle [sayfa 210] zerinde kurulmu olan Badat kentine
nakledilmiti. Arap aristokrasisi, Badatta, tekelci durumunu yitir-
di. Artk egemen rol oynayanlar, ranl feodallerdi ve onlarn yard-
m ileridir ki, Abbasler iktidara geldiler.
Hilfet lkelerinin ounluunda, daha eski alarda olduu
gibi, devlete ait feodal mlkiyet ar basyordu. Topraklarn bir bl-
m, halife ailesine aitti. Baz yurtluklar zel mlkiyetti (mlk deni-

180 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
len topraklar, Bat Avrupadaki alleu denilen yurtluklara uygun
dyordu).
Feodal toprak mlkiyetinin bir biimi ikta (toprak pay fief)
oldu. Topraklar, mr boyunca ya da belirli bir zaman iin, grlen
hizmet karl olarak veriliyordu. Burada, zilyedlii bakasna de-
vredilmeyen dinsel kurumlara ait vakflar da belirtelim.
Bat Avrupadan farkl olarak, 9. yzylda, Badat hilelinde,
meta-para ilikileri daha ileri gitmiti. Bu durum, deiimin geni
lde gelimesiyle, zanaat sanayiinin younlat kentlerin de
byyp genilemesine yardm eden canl bir i ve d ticaretle
aklanabilir.
Klelik, Badatta, byk rol oynuyordu. Kleler ar sulama
ilerinde, pamuk tarlalarnda, madenlerde kullanlyorlard. Kleler,
ounlukla zencilerdi, yani Afrika kkenliydiler.
Feodal bask, ayaklanmalarn nedeni oluyordu. 9. yzylda,
Badat Hilfeti, Babek tarafndan ynetilen bir kyl isyan (815-
837) ve zenci klelerin ayaklanmas (869-883) ile nemli lde
sarsld.
Arap egemenliine kar baml halklarn savam, feodal
ilikilerin gelimesi, yerel senyrlerin glenmesi, 9. ve 10. yzyl-
larda hilfetin dalp paralanmas sonucunu verdi. Birok bam-
sz devlet kuruldu. Tasarruflarn ve siyasal iktidarn yitirmi olan
Abbas halifeleri, artk yalnzca mslmanlarn ba (imam) idiler.
Msr, Tulunidler daha sonra da Fatimiler hanedan tarafndan yne-
tilen bamsz [sayfa 211] bir devlet oldu. Kuzey Suriye, antikada
olduu gibi Dou Akdenizin balca kentlerinden biri olmakta de-
vam eden Antakya ile birlikte, 969da, Bizansllar tarafndan ele gei-
rildi. Suriyenin geri kalan blmleri, Lbnan, Filistin, Hamdaniler
bamsz devletini kurdular (929-1003); buralar, daha sonra. Msrl
Fatimiler tarafndan ele geirildi.
randa, Orta Asyada ve baka yerlerde de bamsz devlet-
ler kuruldu. Mslman lkelerin yneticileri Badat halifesini, an-
cak kendilerine berat eden dinsel lider olarak tanyorlard.

Afrika Ktasndaki Devletler

Bu dnemde, gzkamatrc uygarlklar, Afrika ktasnda Sah-

rann gneyinde de geliiyor. Feodal devletler ortaya kyor.

lkel, Kleci 181

ve Feodal Toplum
 13. yzyln banda, Gana devleti, Soso kabilelerinin aknlar
sonunda, gemiteki nemini yitirdi. Yava yava, Malinkelerin
yaadklar devlet, Mali, Ganann yerini ald. Kk bir prenslik ola-
rak Mali, Nijerya ile Bakkon arasnda 11. yzyldan beri vard. Tar-
mn, zellikle pamukuluun ilerlemesi, altn madenlerinin iletilme-
si, zanaatln bymesi ve ticaretin genilemesi, Malinin gcn
salamlatrmasna katkda bulundu. 1240ta, Mali reislerinden biri
Sundiata (Mari-Diata) Gana birliklerini ezdi ve bakentini ykt.
13. yzyln sonunda, Mali devletinin bakenti Mali, byk bir
ticaret merkezi oldu. Mali, Gney Akdeniz lkeleriyle geni ticaret
ve kltr ilikileri srdryordu. Komu kabilelerin aknlarna ve bu
devleti zayflatan hanedan geimsizliklerine karn, Mali 17. yzyla
dein varln srdrd. Bu yzyln ilk yarsnda Songayi, Fulbe ve
Bambara kabilelerinin saldrlar, Malinin knn nedeni oldu.
Bu ada, Songayi kabilesi tarafndan kurulan. Bat Sudann dou
kesiminde yerlemi feodal bir devlet geliti. [sayfa 212] Songayi dili,
ok zgn bir dildir ve btn teki Afrika dillerinden temelden ay-
rlr.
lk Songayi devletleri, 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln balar
tarihlerini tarlar. 16. yzylda, Songayinin ellerinde bulunan topra-
klar, Nijer suyunun kaynaklarndan Bussa alayanlarna, kuzeyde
Sahradan, gneyde Bobo ve Mossi lkelerine dein yaylyordu.
Songayi lkesinde, teki Sudan devletlerinde olduu gibi, kle
emei, nemli bir rol oynuyordu. Bununla birlikte, ou kez, klele-
re de bir toprak pay veriliyor ve saylar pek ok olan serf-kyller
rneine uygun olarak, ayn-rant demekle ykml tutuyorlard.
Klelerin ocuklar, diogoraniler, her ne kadar gene kle adn
tayorlarsa da, ikinci ya da ondan sonraki kuaktan balayarak
baz haklar elde ediyorlard. rnein bakasna satlamyorlard. Kle-
ler, diogoraniler ve serf-kyller gibi, sk sk isyan ediyorlard.
Songayi yneticileri ile Fas sultan arasnda bir yzyl srecek
olan atmalarn balangc, 16. yzyln balarna dein uzanr. Son-
gayi krallar stn geliyordu. Ama, Songayi devleti, o denli zayflad
ki, 17. yzyln sonunda dalp paraland.
17. yzyl, Beninin, bugnk Gney Nijerya topraklan ze-
rinde yerlemi olan devletin alp gelime adr. Bu blgelerde
oturan Yoroba ve Eoto halklar, yzyllar boyunca ok gelimi bir
kltr yarattlar.

182 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Kongo devleti byk bir feodal devlet oldu. 15. yzyldan 18.
yzyla dein, alp gelime anda Kongo topraklar, douda Kuan-
go akarsuyuna, gneyde Kuanzaya, batda Atlantik Okyanusuna ve
Kongo rmann 500-600 km. kuzeyine dein yaylyordu. Bu topra-
klarda akraba olan kabileler: Bakongolar, Basndiler, Meyobeler
vb. yaamaktayd. Resm dil, Kiikongo idi.
Kle emei, burada nemli bir rol oynuyordu. Kleler en
ar ve en baya ileri yapyorlard. eitli alanlarda [sayfa 213] uzman-
lam zanaatlar vard. Ticaret elveriliydi. Kongonun komusu
olan lkelerde (gneyde ve gney-douda), Angolada ve Mono-
motapada da toplumsal ilikiler benzer nitelikteydiler.

Dou Akdeniz lkelerine Asker Smrgeletirme Seferleri

(Hallar)

Kentlerin ve ticaretin gelimesi, Bat Avrupa yaamnn ok

eitli ynleri zerinde etkisini gsteriyordu. Bu etki, Bat Avrupa
toplumu erevesini de ayordu. Yeni a, bu lkelere, teki bl-
gelerle, her eyden nce Dou Akdenizin mslman lkeleriyle
ilikilerin nitelii zerine, Bat Avrupa lkelerinde olduu kadar, Dou
lkelerinde de eitli snf ve tabakalarn benimsedikleri davranlar
bakmndan kendi damgasn vuruyordu.
MS 2. binyllarnn balar, hal seferleriyle, Bat Avrupal feo-
dallerin, Dou Akdeniz lkelerine yaptklar saldr seferleriyle dik-
kati eker.
Bat Avrupada younlam olan, daha yukarda anlattmz
feodal smr, kylleri, kendi durumlarn dzeltecek areler ara-
maya zorluyordu. Bu arelerden biri, kyllerin, kii olarak daha
zgr olduklar ve feodal basknn hissedilecek kadar daha hafif
olduu ilenmemi topraklar zerine aktarlmalar, i smrgecilik
oldu. Bununla birlikte, bu aktarlmalar ne denli nemli olursa olsun,
bir genilik kazanamazd.
Dounun masallara zg zenginlikleri zerine yaratlan efsa-
neler, kyllerin hayalgcn gittike daha ok kurcalyordu. Bu
efsaneler, Avrupal tacirlerin ve sann mezar bulunan Kuds
ziyaret eden hristiyan haclarn anlatlarndan kaynaklanyordu. Dou
Akdeniz lkeleri, feodalleri de ekiyordu, ama bunun nedenleri
bakayd.

lkel, Kleci 183

ve Feodal Toplum
 Kaltsal yurtluklar sistemi, yeni bir miras sisteminin yerleme-
siyle, byk oul hakknn yerlemesiyle glendi. [sayfa 214] Miras,
babadan byk oula geiyordu, kk oullar ise malsz mlksz
kalyorlar, yeni topraklarn yamas ile zenginlemeye bakan yoksul
valyeler ynn oluturuyorlard. Dou, valyeleri de ekiyordu.
Avrupa ve Akdeniz kentlerinin tacirleri, zellikle talyanlar, Kk
Asyadaki ve Kuzey Afrikadaki konumlarn salamlatrmak, bu
pazarlarda egemen duruma gemek istiyorlard. Yeni topraklar ve
yeni uyruklar isteyen Avrupa hkmdarlar, Dou lkelerinin zen-
ginliklerine gzdikiyorlard. Feodaller ve varlkl tacirler snfnn eitli
tabakalarnn, yama amacyla birlemi olan temsilcileri, Gney ve
Dou Akdeniz lkelerine yaplacak asker bir seferin hazrlklarna
etkin biimde katldlar.
zellikle Roma Katolik Kilisesi, bu hazrlklarda, etkin bir rol
oynad. Papaln hkmet rgt (Curie Romaine), yeni toprakla-
rn zorla hristiyanlatrlmas ile gelirlerinin bir hayli artacan um-
uyor, Dou Yunan Kilisesini yutmak istiyordu; ki bu da, Vatikann
siyasal programnn en nemli noktalarndan biriydi.
Papaln hkmet rgt, mslmanlara kar bir hal sefe-
ri aracl ile sann mezarnn kurtarlmas slogann ortaya att. Bu
sefere katlanlarn gnahlar balanyor, borlarn demeleri iin
kendilerine bir sre tannyor ve baka kolaylklar gsteriliyordu.
Kilise, bylece, yeni topraklar kendine maletmek istiyordu.
Hristiyan prenslerin yurtluklarnn genilemesi, kiliseye ek gelir sa-
lyordu.
ou kez, hallarla birlikte sefere kan feodaller, toprak
tasarruflar da dahil olmak zere, kendi mallarn kiliseye balyorlar
ya da onun himayesine brakyorlard. Onun iin katolik rahipler,
Hal Seferleriyle gittike daha ok ilgileniyorlard. [sayfa 215]

Birinci Hal Seferi

Seluklu Trklerinin fetihleri, Abbas hilfetinin dalp par-

alanmasnn ve Bizansn iyice zayflamasnn nedeni oldu. Yeni
topraklar ele geirmenin artk pek byk glklerle karlamaya-
ca kans uyanmt.
Birinci Hal Seferi, tipik bir asker feodal seferdi ve 1096da
yapld. Sefer, daha 1095te, Fransada, Clermont ruhan meclisinde

184 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
iln edilmiti. Yamalama niyetleri, kfirlere kar sava arlar
ile gizlenmiti. Egemen snf, dinsel banazl krkleyerek, kyl-
ler ile aralarndaki uzlamaz kartlklar hafifletmeyi ve olas
honutsuzluklarn douunu nlemeyi umuyordu.
Kyllk, kentlerin yoksul halk, igdsel olarak, feodalle-
rin etkisinden kendilerini kurtarmay ve Hal Seferi srasnda her
eyden nce senyrlerin basksn sarsmay, feodaller aras i
savamlarn sonucu olan ykmlar nlemeyi diliyorlard. Birinci feo-
dal hal seferinden nce gelen yoksullarn seferini, buna kant ola-
rak gsterebiliriz.
1096 ilkyaznda, daha ok Fransann kuzeyinden gelen kyl
kalabalklar, Kutsal Topraka doru hareket ettiler. Yoksulluktan
ve ykmdan, kurtuluvereceklerini umuyorlard. rgtlenmemi,
silahsz ynlar, kadnlar, ocuklar, yallarla birlikte, hibir geim
aracna sahip olmakszn, dilencilikle, oradan buradan hrszlk
ederek gyorlard. Sonunda, getikleri lkelerin halklar, olanlar-
dan onlar sorumlu tuttular. Pek ok kyl, lp gitti.

Hal Seferlerinin Topraa likin ve ktisad Sonular

1096dan 1270e dein, sekiz nemli hal seferine giriildi.

Balangta, hallar, Dou Akdenizin ele geirilen topraklarnda bir-
ka tipik feodal devlet kurdular. Seferlere katlan kyller, toprak
elde edemediler. Yerel mslman halk acmaszca smrld. Kle-
letirilen halklar baml durumda [sayfa 216] tutabilmek iin valye
birlikleri kuruldu: asker birlikler, tampl tarikatndan, ospitaliye tari-
katndan, ttonlar tarikatndan olanlarn dinsel birlikleri gibi.
nemli zararlara urayan, yalnzca Asyada ve Kuzey Afrikada
hallar tarafndan istil edilen mslman lkelerin halk ve kltr
deildi; rnein Bizans gibi hristiyan devletler de smrgecilerin
asker seferlerinden byk sknt ektiler.
Sonunda, bakaldran halklarn basks altnda, hallar, Dou
Akdenizi brakp gitmek zorunda kaldlar.
Bununla birlikte, Hal Seferleri, Bat Avrupada izler brakt.
Akdenizin dou ve bat kesimleri arasnda ticaret balarnn glen-
mesine yardm etti; btnyle, Avrupada, meta-para ilikilerine uy-
gun bir ortam yaratt.
Dou seferleri srasnda, hallar, o zamana dein Bat Av-

lkel, Kleci 185

ve Feodal Toplum
 rupada tannmayan nemli kltrel ve teknik gerekletirmelerle
ili-dl oldular. Yeni retim dallar, zellikle ipekilik, gelimeye
balyor. Silah yapm teknii ve baka maden eyalar yapm yet-
kinleiyor. Kuma retimi gelitiriliyor vb.. Yeni tarm kollar ortaya
kyor: pirin, karabuday, kavun, vb..
Feodallerin, Dou Akdenizde, daha yksek madd bir kltr-
le temas etmeleri, onlarn gereksinmesini artrd, ve, sonu olarak,
halk ynlarnn smrsn arlatrd. Ve bu, Bat Avrupada, 13.
ve 14. yzyllarda, toplumsal elikilerin keskinlemesinin nedenle-
rinden biri oldu.

6. FEODAL TOPLUMLARIN DEOLOJS VE UYGARLII

DNN VE KLSNENN ROL

Emeki ynlar zerindeki egemenliini salamlatrmak iin,

feodal senyrler snf, iktisad smr ve siyasal kleletirme ile
yetinmiyordu. deolojik etki, en iyi silahlarndan biriydi. Ve feodal
toplumun ideolojisinde kesin rol, dine ve kiliseye dyordu. Yer-
yznde ekilen aclarn [sayfa 217] dl olarak gklerde mutluluk
vaatleriyle kilise, halk ynlarn, senyrlere kar savamdan sapt-
ryor, halka, bilinli olarak yumuakball ve boyunemeyi al-
yordu. Btn manev yaamn dinden esinlendii bu ada, kilise,
yrrlkte olan toplumsal dzeni, emekilerin, kyllerin ve zana-
atlarn ar smrlmesini kendi saygnl ile gven altna alyor-
du.
Ortaan btn uygarl, dinin ve kilisenin derin damgasn
tayordu.

Katolik Kilisesi

Katoliklik, feodal toplumun barnda dinin ve kilisenin rol-

nn klasik bir rneini verir. Bilindii gibi, hristiyanlk, Roma impa-
ratorlar zamannda kle sahiplerinin resm dini olmutu. Ortaada
iktidardaki snf, hristiyan kilisesini kendi ideolojik kalesi yapmt.
11. yzylda, Dou Kilisesi ile Bat Kilisesinin kesin olarak birbirlerin-
den kopmasndan sonra, katoliklik, btn Avrupada, feodalitenin
ideolojik temeli oldu.
Katolik Kilisesi, yaplarna varncaya dein, feodalitenin

186 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
hiyerarisini yineliyordu. Banda, papa ve papaln hkmet r-
gt bulunuyordu. Ondan sonra, kardinaller, evekler, abbeler vb.
geliyordu. Bu merdivenin en alt basamanda ruhan blgelerin pa-
pazlar bulunuyordu.
Kilisenin kendisi, en byk toprak sahiplerinden biriydi. By-
lece Paristeki Notre-Dame Ve Hollandadaki Saint Trond Abbelii,
Avrupann en geni yurtluklar arasnda saylyordu. Bunlar iinde
iftlikler, balar, ormanlar, otlaklklar, saysz haralar, pek byk s-
rler vard. Kilise prensleri, bundan baka, aar, yani her kylnn
gelirinin onda-birini de alyorlard.
Kyllerin ve zanaatlarn ar smrs, kilisenin zengin-
liinin kayna oldu. [sayfa 218]

Manev Yaamda Kilisenin Tekeli

Yukar-ortaan ve ilerlemi feodalitenin Bat uygarl, kili-

se dnnn, zellikle bunun katolik biiminin etkisine girmiti.
Katolik tanrbilimi, antika felsefesinden uzaklamt. Eski-
den felsefeye skca bal olan matematik ve doa bilimleri kaybol-
du. Edebiyat Azizlerin Yaamlarna, tarih, keilerin gnlk notlarna
indirgendi. iir, mzik, tm plastik sanatlar, kilisenin hizmetinde
grev ald. Okullar, eitim, rahipler snfnn tekelindeydi.
Bu kltr tekelini, kilise yle durup dururken elde etmedi,
bir yandan feodal soylularla, te yandan da zgr dnce yanllar,
halk ynlar ile etin bir savamn sonunda kazand. Katolik Kilise-
si (geri kalan btn teki kiliseler gibi) halkn yaratc esinlerini en
ak biimde yanstan mezhep sapknlklarndan korkun bir biim-
de alyordu.

Mslman Dini

slmiyet, feodalite anda, en yaygn dinlerden biri oldu.

Arabistanda feodal imparatorluk, mslmanlarn dinsel topluluun-
dan (cemaatinden) balayarak kuruldu. slmiyet, Araplar tarafn-
dan ele geirilen btn topraklarda ortaa toplumunun ideolojik
yapsnn dnda olutu. Daha sonra, Asya ve Afrika lkelerinde,
ksmen de Avrupa lkelerinde, geni bir biimde yayld. Mslman
retisi, Arapadaki, balama, fera, tevekkl ve sadklar (m-

lkel, Kleci 187

ve Feodal Toplum
 minler) anlamlarna gelen slm ve mslmanlar (mslim) sz-
cklerine dein, yrrlkte olan smr ve kleletirme rejimini
onaylyordu.
Mslmanlarn kutsal kitab Kuran, servet eitsizliini, Allah
tarafndan konulmu ve bu yzden de deimez bir kural olarak
ele alr. Hristiyanlkta olduu gibi, islmiyet de, yoksullara, yery-
zndeki aclarnn ve sefaletlerinin [sayfa 219] avuncunu teki dnyada
aramay tler.

Budizm

Yaylmas ve etkisi bakmndan budizmin de, dnya dinlerin-

den saylmaya hakk vardr. Budizm, sylenceye gre, kurucusu
olan Budann adndan gelmektedir.
Brahmanizmin baz tezlerinden balayarak eski Hindistanda
gelimi olan budizm, balangta, kle sahipleri snfnn resm dini
oldu.
Ortaada, hindu dini, zamanla budizmi Hindistandan kov-
du, ama budizm, bu kez komu lkelerde yeni mminler buldu.
inde, MS 1. yzylda yaylmaya balad ve 4. ve 7. yzyllar arasn-
da doruuna vard. Daha sonra, inde, konfys dini, egemen
din oluyor; ama konfys dini, hibir zaman, budizmi tmyle
ortadan kaldramad. Budizm, inden Koreye, Japonyaya, Siyama,
Birmanyaya, eski Kamboyaya, Hindi-in yarmadasnn teki l-
kelerine, Seylanda, Nepale, Moolistana yayld.
Buda dininin ideolojisine gre, grnr dnya, bir yanlsa-
madan, ahiret mutluluunun yeri ya da nirvna olan mistik bir ruh-
sal ilkenin yanltc gsterisinden baka bir ey deildir. Bu ilke,
teki dinlerde Tanr ile kiiletirilen kavramlara uygun der. Yaam
yalnzca aclardr, tek kurtulu nirvnay aramaktr. Daha sonra, buda
retisi de, cennet-cehennem kavramlarn kabul etti; bu da, buda
dinini geni ynlarca daha kolay kabul edilir hale getirdi ve, ayn
zamanda onun, feodal senyrler snfnn resm dini, toplumsal eit-
sizlikleri hakl gstermek iin getirilmi bir din olma grevlerini g-
lendirdi.

Anti-Feodal deolojinin lerlemesi

dealist ve dinsel retilerin (Avrupada hristiyanlk, Asya ve

188 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
Afrikada mslmanlk ve budizm vb.) ideolojik [sayfa 220] egemenlii,
kart akmlarn varln ortadan kaldramyordu.
Basklara ve kovuturmalara karn, ortaa toplumunun ile-
rici eleri, materyalist fikirleri kullanp yararlanmaya alyorlard.
Tpk antikada olduu gibi, feodalite de, felsefeler arasnda
amansz bir savam dnemi oldu.
Katolik tanrbilimciler (Thomas dAguin ve bakalar), en bata
antikan baz idealist filozoflarna ve anlamn bozduklar Aristote-
les retisine dayanarak ortaan dinsel anlaylarn hazrladlar.
Arap dnrleri ise, antikan materyalist anlaylarn, zellikle
Aristotelesin materyalist elerini ortaa anlaylarna sokmaya
yardm ettiler. Bu dnrler arasnda, en bata bn-i Sinay (Avicen-
ne) ve bn-i Rd {Averroes) belirtmek gerekir. bn-i Rdn
grleri, Demokritosun grne ok yaknd. bn-i Rd, madde-
de bir nesnel gereklik ve atomlarda ise madd paracklar (part-
kller) gryordu. Her bireye zg olan lml cann yannda,
bilince ulama annda can (nefs-i ruh) ile birleip kaynaan bir
evrensel akl kabul ediyordu. nsanlarn toplumsal durumlarndan
bamsz olarak entelektel eitlikleri konusundaki demokratik tez,
bn-i Rdn grleri arasnda sekin bir yer tutuyordu.
bn-i Rdn fikirleri, onlar kendi ktalarna zg toplumsal
ve ekonomik koullara ve orada yerlemi olan materyalist gelene-
klere uygulayan Bat Avrupann nc dnrleri tarafndan kulla-
nld. Materyalist fikirler, ilerici elerin iktidardaki feodaller snfna
kar savamnda ok yararl bir silah oldu.
Fransada, Siger de Brabant, materyalist anlayn nde ge-
lenlerinden biri oldu. O, Latin averroizminin (Ibn-i Rd-cl-
nn) kurucusu oldu ve anti-feodal ideolojinin teorik temelini yaratt.
Siger de Brabantn retisi, Boce de Dacienin almalar ile de-
steklendi.
Ortaa materyalizminin ilk ifadesi, adclk denen, 13. [sayfa
221] yzylda cisimleen idealist akm oldu. Bu akmn yandalar
(zellikle ngiliz filozoflar Duns Scot ve Guillaume dOccam) dnya-
nn madd niteliini tanyorlar, doada her eyin ilkesini, bilince
gre ilk veriyi gryorlard. Evrenin tannabilir olduunu da benim-
siyorlard. Bununla birlikte onlarn materyalizmi diyalektik deil,
mekaniki idi. Daha sonra, (13. yzyln sonundan 15. yzyla ka-
dar) adc felsefede idealist elerin glendii grld.

lkel, Kleci 189

ve Feodal Toplum
 Mezhep Sapknlklar

Anti-feodal muhalefet, varlkl burjuvaziye olduu kadar kyl-

lere ve yoksul kentlilere de dayanyordu. Dine ve hkm srmekte
olan kiliseye kar savama sk bir biimde balyd.
yleyse, burjuva mezhep sapknlklarndan ve kyl mez-
hep sapknlklarndan szedilebilir. Snf savamnn ideolojik bir
biimini oluturan mezhep sapknlklar, sk sk feodal iktidara kar
silahl ayaklanmalarla birleiyordu. Bazan, kentli ve kyl muhale-
feti, resm dine dman olan mistik retilerde ifadesini buluyordu.
dealizme ve dine kar bu savam, materyalizmin ve mo-
dern tanrtanmazln ortaya kn hazrlad.

7. HALK YIINLARININ ANT-FEODAL SAVAIMI

Anti Feodal Savamn ktisad Temeli

Feodal smr, kyllerin ve zanaatlarn sert direnmesi-

nin nedeni oluyordu. Emeki ynlarn feodallere kar yrttkleri
snf savamnn kkeninde, kk iletmenin iktisad bamszl
ile reticinin emeinin bir blmn vermek zorunda olduu feo-
dal senyr karsndaki ekonomi-d bamll arasndaki eliki
vardr.
Bu savamn biimleri, tarihsel somut koullara: retici gle-
rin dzeyine, retim ilikilerinin biimlerine, siyasal [sayfa 222] kurum-
larn niteliklerine bal bulunuyordu.
Feodal toplumun getii dnem boyunca, ynlarn (en
bata da kyllerin) smrclere kar savamnn nedenleri,
amalar ve biimleri deimitir. Elbette ki, her yanda angaryalar-
dan, ve senyrlere kar teki ykmllklerden kurtulmak istei
vard, ama, ancak feodalitenin toplumsal bir biimlenme olarak
dalp paralanmas srasndadr ki, emekilerin snf savam, d-
zenin temellerini ykabildi. Feodal retim ilikileri, hl, retici gle-
rin ilerlemesine elverili olmakta devam ediyorlard.
Yukarda sylediimiz gibi, yukar-ortaada kyllerin
savam, klelik dzenine kar yneltilmiti. Kentlerin ortaya k
ve meta-para ilikilerinin ileri atlm ile ayrdedilen feodalitenin ikinci
aamas, zellikle zorlu frtnalarla kendini gsterdi. Avrupada kent-

190 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
ler, kendi kendilerini ynetme hakkn, angarya ve haralar azalt-
ma ve dzenleme hakkn elde etmek iin senyrlerine kar,
amanszca savayorlard. Biraz sonra, kentlerin kendi barnda, st
tabakalarla, kendileri de kent belediyesinin ynetimine katlmak
isteyen zanaat loncalar arasnda ve ensonu, bir yanda zengin kent-
lilerle zanaat ustalar, te yanda kalfalar ve raklar olmak zere,
bunlar arasnda savam balad; bu sonuncular, halkn en yoksul
tabakalar da destekliyordu.

Halk Ayaklanmalarnn Rol

Kyllerin snf savam, ou zaman yoksul kentliler tarafn-

dan destekleniyordu. Bu gibi durumlarda, toplumsal elikiler bs-
btn alevleniyordu. 13. ve 14. yzylda, kyl ve yoksul kentli
ayaklanmalar dalgas hemen hemen btn Avrupay kaplad.
Kk obanlar isyan denen 1251 isyann; Hollandann gneyin-
deki ve Fransadaki 1320 halk hareketini; 1305 ve 1307 yllar arasnda
talyay sarsan ve Dolcino tarafndan ynetilen hareketi; Fransada,
[sayfa 223] 1357 ve 1358in Etienne Marcel ve Jacqueire ayaklanmasn;
ngilterede, 1381de, Wat Tyler isyann; Bohemyada 15. yzyln
banda Hussiteler (hsler) devrimci hareketlerini belirtmek ge-
rekir.
Byk halk ayaklanmalar, Asyada, alp gelimi feodalite
an belirledi. Badat Halifeliinde, 8. ve 9. yzyllarda halk ayak-
lanmalarndan; Delhide (Kuzey Hindistan) 14. yzyln banda, Hac
Molla ynetimindeki yoksullarn bakaldrmasndan; inde 9. yz-
ylda kyl savandan ve 14. yzylda Krmz Mendiller hareke-
tinden; Korede, 1233teki ve 15. yzyln ikinci yarsndaki
bakaldrmalardan szedilmektedir. 15-16. yzyllarda Japonyada
isyanlar oldu, vb..
Bu halk hareketlerinin herbirinin kendi zellikleri vard. 1320
halk hareketi ve Jacquerie ayaklanmas, meta-para ilikilerinin hzl
gelimesi srasnda artan smrye kar, ynlarn yant oldu. 1320
hareketi, zellikle Yahudi tefecilere ynelmiti. Jacquerie ayaklan-
mas, aslnda, kyllerin ynsal yoksullamasna neden olan Yz-
yl Savalarnn sonucuydu. Jacquerie ayaklanmasna katlanlarn
bir tek programlar vard: btn feodal senyrlerin varln orta-
dan kaldrmak. Feodal topraklara saldryorlar, kyl angarya liste-

lkel, Kleci 191

ve Feodal Toplum
 lerini yakyorlard.
Wat Tyler isyan, tersine, iki program ileri sryordu. Bunlar-
dan biri, kyllerin kiisel bamllnn kaldrlmasn, angaryann
yerine bir kk iftlik kirasnn konmasn vb. istiyordu. teki pro-
gram, daha devrimci oldu. Bu programn yandalar, yalnz kiisel
bamlln kaldrlmasn deil, senyrlerin kendi topraklarna ekle-
dikleri komnal topraklarn geri verilmesini, kilise topraklarnn kyl-
lere verilmesini ve eitli toplumsal tabakalarn hukuksal bakmdan
eit olmasn istiyorlard.
Ortaa Avrupa tarihinin en byk anti-feodal hareketi olan
hslerin {hssites) savalar, bir kyl savamnn, [sayfa 224] bir
ulusal kurtulu hareketinin ve bir ruhban zmresine kar savamn
elerini iinde topluyordu. Hareket, adn, dikkate deer ek
yurtta, halk kurtuluunun savunucusu Jean Hussten ald. Katolik
kilisesine kar, byk laik senyrlere kar, Alman imparatoruna
kar savama girien, o a ek toplumunun eitli snf ve taba-
kalarnn yoksul kyl ve kentliler, varlkl kyl ve kentliler ve
kk soylularn herbiri, kendilerine gre istemlerini sraladlar.
Hslerin savalar, Avrupann birok lkelerinde, devrim-
ci hareketin gelimesine katkda bulundu.
indeki Krmz Mendiller isyan da, yabanc boyunduruu-
na kar savama baland. Hareketin sloganlar monarikti: isyan-
clar zaferi kazandktan sonra, imparatorluk iktidarn kurdular. Dinsel
ideolojinin etkisi de byk oldu.
Dinsel sloganlar, Japon kyllerinin ayaklanmas srasnda
da kullanld. Bu isyanlar, kyllerin durumunun ktlemesinin,
derebeylik haralarnn artmasnn, tefecilere olan borlarn by-
mesinin sonucuydu.
Badat Halifeliinde, ayaklanmalar, kleliin dertlerini gze-
tiyordu. 8. yzyln sonunda Gurganda byk bir kyl hareketi
kendini gsterdi. Orada, belki de tarihte ilk kez, emeki ynlar,
isyann amblemi olarak krmz bir bayrak kullandlar. Harekete ka-
tlanlar Kzl Bayrakllar (Sourkh Alem) adm tayordu. 9. yzy-
ln birinci yarsnda, basnda Babek olmak zere kyl sava patlak
verdi; Babek isyan, bu lkelerdeki en byk halk isyan oldu;
Azerbaycana ve Kuzey-Bat rana yayld.
Emekilerin kt yazglarnn dzelmesini amalayan kyl
savalar, feodal toplumun retici glerinin ilerlemesine katkda

192 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
bulundu. yleyse bu savalarn nemi, devrimci ve, nesnel olarak
da, ilerlemenin etkeni olmasndayd. Kyllerin dilekleri, genel ola-
rak, feodal angaryadan [sayfa 225] kurtulmak ve iledikleri topraklara
sahip olmak isteinden ileri gitmiyordu. Baz ayaklanmalarda, btn
hara ve angaryalarn kaldrlmas isteminde bulunmaya cesaret
bile edemiyorlar, onlarn azaltlmasn istiyorlard. stemleri az olur-
sa, egemen snflardan dnler koparabileceklerini bile dn-
yorlard.
syanclarn rgtten yoksun olular gibi, kyl almasnn
zel koullarnn gerekli sonucu olan danklklar gibi, deneyimli
nderlerin bulunmay ve kyllerin bilgisizlii de btn bu isyan-
lar yenilgiye gtrd.

Halk Ynlar Savammn Ruhban Zmresine

Kar Olma Nitelii

nsanlarn manev yaamnn en ok dinsel imgeler ve gste-

rilerle belirlenmi olduu ortaada, kilisenin genel etki ve nfu-
zundan dolay halk ynlarnn savam, sk sk rahipler zmresine
kar bir nitelik alyordu. Bunun iindir ki, onlarn toplumsal protes-
tolar, (ok eitli grnler altnda) bir mezhep sapknlnn iz-
gilerini, yani egemen toplumsal dzenin bir eletirisi niteliini
alyordu. Bu protesto, otoritesiyle yrrlkteki dzeni onaylayan res-
m kiliseye kar savamla sonulanyordu. Emekiler ou kez
dinden esinlendikleri imgelerden yararlanyorlard.
Mezhep sapknl, eitli biimlere brnyordu. Emekiler,
resm ayin yntemlerine, bellibal dinsel dogmalara, ok byk bir
feodal mlk sahibi olarak kilisenin kendisine, rahipler zmresine,
keilere, egemen snfn temsilcilerine kar olduu gibi, kilise yara-
rna olan ykmllklere de kar koyuyorlard.
Her dinsel sapn st rtl toplumsal ve iktisad nedenleri
vard. Bu hareketlerin nitelii, u ya da bu lkenin iktisad dzeyin-
den, snf gleri oranndan ileri geliyordu. Ama mezheplerinden
sapanlarn dinsel fikirleri, kendi kendilerine ortaya kvermiyordu,
onlarn daha nceki anlaylarnn [sayfa 226] evrimini yanstyordu. Bu-
nunla birlikte, bu fikirler ilikilerinin, yani insanlar arasndaki iktisad
ve toplumsal ilikilerin deimesi ile birlikte evrim gsteriyorlard.
Avrupada, mezhep sapknl biiminde kendini gsteren

lkel, Kleci 193

ve Feodal Toplum
 halk hareketleri, katoliklii hedef tuttu. Halk ynlarnn, en bata
kyllerin, artan smrye kar protestolar, bu gibi hareketlerin
en niteleyici olanlarndan birinin, Kk obanlar isyannn hare-
ket noktas oldu. mslmanlar tarafndan tutsak edilmi olan Fran-
sa Kral Louis IXa yardma gelen bir yoksullar hal ordusu, bu
harekete neden oldu. Bu harekete katlanlar, kendilerine, Tanrnn
Kk obanlar adn vermilerdi ve hareketin ad buradan geli-
yordu. Ama ayaklanma, kent nfusunun radikal evreleri tarafn-
dan ynetildike geniliyor, isyanclarn gerek amalar
billurlayordu. Kaytlara gre, Kk obanlar, topik bir ie
giritiler: Her eyden nce ruhban zmresinin, sonra keilerin
kkn kazmak, ensonu valyelerin ve soylularn hakkndan gel-
mek. Hareket, zalimlere kar olan halkn, ruhban zmresine ve
katoliklie kar bir isyan haline dnt. Katolik kilisesine kar
savam iinde, tanrtanmaz anlaylar douyordu. Ama o ada
ynlar, henz, genel anlamyla dine kar mdahalede buluna-
mazlard. Bunun iindir ki, Kk obanlar, katolik kilisesinin
yerine, yoksullarn artk smrye boyunemeyecekleri baka bir
rgt koymak istiyorlard. syanclarn katolik tren ve ayinlerini red-
detmeleri buladan geliyordu.
Kk obanlarn dinsel fikirleri, isyann en yksek aama-
snda yoksul kyl ve kentlilerin karlarn dile getiren bir tr mez-
hep sapmasyd. Bu bakmdan, Kk obanlar hareketinde ege-
men, hatta kesin rol, kentli nfusun varlkl tabakalarnda grlen
dier baz mezhep deitirme hareketlerinden farklyd. [sayfa 227]
Birka ay iinde, Kk obanlar hareketi, yenilgiye ura-
d. Yenilginin nedenleri, ortaadaki halk isyanlarnn yenilgi ne-
denlerinin ayns oldu.
Ynlarn katolik kilisesinin egemenliine kar savam,
hsler hareketini de nitelendiriyordu. Huss, kiliseye ait topraklara
elkonmasna, bilisiz, zevk ve elenceye dkn agzl kiileri ruh-
ban zmresi saflarndan kovmaya, ve bylece yeniden gerek hri-
stiyan kilisesini yaratmaya arda bulunuyordu. Kpeklerin
nnden kemii al, boumay brakacaklardr; kilisenin maln elin-
den al, kiliseden yana olan bir tek papaz bulamayacaksn diyordu.
Demek ki Huss, kendisi de, genel anlamyla, kilisenin ege-
menliine kar kmyordu, yalnzca katolikliin etkisini snrlandr-
mak ve ulusal bir ek kilisesi yaratmak istiyordu.

194 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 evresinde asker kamplarn kurmu olduklar Tabor kenti-
nin taboritleri, hsler kampnn radikal kanadnn temsilcileri, ka-
toliklie kar istemlerinde daha ileri gittiler. Taboritler, katolik
mezhebine bal btn manastrlarn, kutsal emanetlerin, heykelle-
rin vb. hemen yokedilmesini neriyorlard.
En devrimci taboritler (yoksul kyl ve kentlilerin temsilcile-
ri), kiliastik (chiliastique) fikirleri yayanlar, feodal sistemin kalkmasn
istiyorlard. Dileklerinin topik niteliinin bilincinde olmakszn, ye-
ryznde, Tanrnn bin yllk hkmranln kurmak istiyorlard,
(Yunanca khilias szc bin anlamna gelir.)
Kiliastik fikirler, smry kaldrmak isteyen halk ynlarnn
dlerini, onlarn snfsz bir topluma kar duyduklar ak-seik
olmayan istemlerini yanstyordu. Katolik kilisesi yerine, apostolik
(havarice, papalktan gelme) denen ruhbanlarla laikler arasndaki
ayrlklarn silinecei demokratik yeni bir kilise koymann dn
kuruyorlard. Demek ki, devrimci fikirlerine karn, kiliastlar, dinsel
kadrolardan btn btne vazgemiyorlard. [sayfa 228]
En radikal kiliastlarn anlaylarnda tanrtanmazlk fikirleri
belirmeye balad; ama tutarsz bir biimde. rnein. tanrnn da
eytann da var olmadn retiyorlar, ama tanrnn iyilerin ve doru-
larn yreinde, eytann ise ktlerin yreinde oturduunu ekli-
yorlard.
Her ne kadar hsler hareketi bastrldysa da, bu hareke-
tin, Bat Avrupada katolik kilisesinin etkisinin zayflamasnda pay
byk oldu.
Rusyada da halk ynlar sk sk egemen ortodoks kilisesine
kar savama girierek, feodal smrye kar ayaklanyorlard.
14. ve 17. yzyllar arasnda birok kent ve kr emekilerinin, ruh-
ban zmresine kar harekete gein grlmektedir.
14. yzyln 50-70 yllarnda, Novgorod ve Psikovdaki strigol-
niklerin ayaklanmas, en tannm halk mezhep sapknl hareket-
lerinden biri oldu. Adn, yneticilerinden biri olan Karp adl
strigolnikten (berberden) alan bu hareket, byk tacirlerin, feodal
ve laik senyrlerin artan basks karsnda, kentli zanaatlarn
honutsuzluundan ileri geldi. Strigolnikler, rahipler zmresinin a-
gzllne, kiliseni toprak servetlerini ve baka servetleri artrp
ymasna, zgr insanlarn kleletirilmesine kar savayorlard.
Harekete katlanlar dine kar savamadlar; kendi z gleri

lkel, Kleci 195

ve Feodal Toplum
 ile incili yaymaya alyorlar ve bu ama iin halkn nclerini
(matres) seiyorlard.
Egemen snf, strigolnikler hareketini acmaszca basnd. n-
derleri, ktip Nikita ve strigolnik Karp idam edildiler. Ama bu mez-
hep sapknl, kesin olarak, ancak 15. yzyln ilk yarsnda bastrld.
Hkm srmekte olan kiliseye kar savam, Asyada ve
Kuzey Afrikada patlak veren birok anti-feodal halk hareketlerinin
de ayrdedici zellii oldu. [sayfa 229]

Mezhep Sapknl Nitelii Tayan Halk Hareketlerinin Rol

Bu ayaklanmalar, feodal smrye kar, otoritesi ile feodal

devletleri destekleyen resm kiliseye kar savamda nemli bir rol
oynadlar. Bu mezhep sapknlklarnn yaylmas, inanszln
gelimesine ve tanrtanmaz anlay tohumlarnn ortaya kmasna
yardm etti. Bu mezhep sapknl nitelii tayan hareketlerin de-
vrimci nitelii gene de greli oldu. Onlarn dinsel erevesi, ynla-
rn savamnn anti-feodal eilimini zayflatyor ve feodal dzenin
egemenliine kar protestolarnn etkisini snrlandryordu. [sayfa 230]

196 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 NC BLM
FEODALTENN DAILIP PARALANMA AI
(KAPTALST LKLERN DOUU)

FEODAL retim tarznn bu karakteristik ynleri, ortaan

nc ve son dneminde de nemlerini korudular. Ama kapitalist
ilikilerin douu, onlara nemli deiiklikler getiriyordu. Her ne
kadar kapitalist retim tarznn ilk eleri, talyan sitelerinde, daha
14. ve 15. yzyllarda ortaya ktlarsa da, ortaan son dnemi, 16.
yzylda balad.

1. EKONOMDE DEKLKLER

Ortaan tam bu dneminde retici glerin gelimesi yle

bir dzeye vard ki, kapitalist ilikiler, feodal ekonominin barnda,
btn toplum lsnde boyvermeye balad. [sayfa 231] Bu olay, iki

lkel, Kleci 197

ve Feodal Toplum
 yeni snfn, retim alet ve aralarna sahip bulunan burjuvazinin ve
bu aralardan yoksun ve bu yzden de kendi emek-gcn kapita-
liste satmak zorunda olan cretli iilerin, proletaryann ortaya -
kmasna balyd. Kapitalist, cretli iiyi, kendisinin ve ailesinin
geimini salamas iin gerekli olandan daha fazla almaya zor-
luyordu. Bu fazla almadan, patronun kendisine melettii bir art-
deer ortaya kyordu. Patronun bu art-deere elkoymas, ayn
zamanda, kapitalizmin temel yasasn ve bu dzendeki smrnn
zgl biimini meydana getirir.

retici Glerin ve Toplumsal blmnn Gelimesi

retici glerin gelimesi, feodal biimlenmenin barnda

kapitalist yapnn douunun birinci koulu idi.
Sudolabnn devindirici g olarak kullanl, ta klelik za-
manndan beri biliniyordu. Ama o zaman, sudolabnn kendisi, akn-
tnn iine yerletiriliyordu. 14. yzyldan balayarak, suyun dmesi
ile devindirilen kanatl arklara bavurulmaya baland. Bylece dola-
bn verimi byk lde artyordu. Sudolab, artk, eitli retim
dallarnda kullanlyordu.
15. yzylda, yksek frnlarn icadndan sonra, yetkinletirilmi
bir sudolabnn yardmyla, mekanik krkleme retime sokuldu.
Eskiden el krkleri, madeni, ancak macun gibi bir kvama getire-
biliyordu. imdi madenler sv duruma getirilebiliyordu; bu da ma-
denlerin dkmne olanak salyordu. elik imaline baland. Btn
bunlar, aletlerin ve avadanlklarn yetkinlemesini salad. krklar,
tornalar, perdahlama, aletleri, delgi makineleri ortaya kt. Basit
mekanizmalar, maden sanayiine uyguland.
Dokuma sanayiinde, dey dorultudaki ilkel dokuma tez-
ghlar, gitgide yerlerini daha yetkinletirilmi yatay tezghlara b-
raktlar. [sayfa 232]
15. yzylda, zemberekli cep saatleri, 12. yzyldan beri kul-
lanlmakta olan duvar saatlerinin yerini ald.
Maden paralar, gemi yapmnn yetkinlemesini ve uzun
yolculuklara elverili byk tonajl gemilerin denize indirilmesini
salad. Pusula son derece yetkinletirilmiti. Matbaa icat edilmiti.
Tarmda da, retici gler, i aletlerinin iyilemesi sayesinde
geliiyordu. Ama burada ilerleme, sanayide olduundan daha

198 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
yavat. Gene de tarlalarn verimi ve buday tarlalar gittike
geniliyordu ve iftlik yntemleri yetkinleiyordu. O ada yaygn
olan yllk almak ekim yannda, daha uzun sreli almak ekim-
ler de kullanlr oldu ve dinlendirilmeye braklan tarlalar zerinde
ot yetitirilmesi ortaya kt.
Kentlerin demografik ilerlemesi, zahire talebini artryordu.
Bunun yansra, sanayiin hzla ilerleyii, yn, deri, keten, kenevir ve
baka sanayi bitkilerine olan gereksinmeyi artryordu.
Ortaan son dneminde, hayvanclk, bahvanlk, sebze-
cilik, baclk ve arap retimi, byk bir yol ald.
eitli blgelerin ve lkelerin uzmanlamas daha ok geliti.
Geni ticar tarm blgeleri ortaya kt. Hollanda, st veren inekle-
rin yetitirilmesinde ve st rnleri ticaretinde uzmanlat.
spanyann baz blgeleri, yalnz merinos koyunlarnn
yetitirilmesine ve yn satmna vb. ayrld.
Tarm ve sanayideki ilerlemeler, retimin bu dallar arasn-
daki uurumu daha ok derinletirdiler ve yeni sanayi kesimleri
dourdular. Toplumsal iblm, meta-para ilikilerini ve ticaret
balarnn yaylmasn hzlandrarak devam ediyor. Pazarlar, giderek
btn lkeye yaylmak zere, blgesel ereveden tamaya
balyorlar.
Ticaretin bu koullar iinde gelimesi, kk retimin da-
lp paralanmasna ve kapitalist ilikilerin ilk elerinin douuna
katkda bulundu. [sayfa 233]

Sermayenin Ortaya knn Tarihsel Koulu

lkel Birikim

Ticar amalarla yaplan retimin nispeten yksek olan d-

zeyi yle oldu ki, byk servetler, baz kiilerin, tacirlerin, tefecilerin
vb. elinde topland. Bu, sermayenin ortaya knn nkoullarndan
biri oldu. kinci elverili koul, kiisel olarak zgr, ama retim arala-
rndan ve bu yzden geim aracndan da yoksun bireyler ynnn
varlna balyd. Bu olay, feodal soylular ve domakta olan burju-
vazinin, emeki ynlar zorla mlkszletirmelerinden ileri geliyor-
du. Btn bu olaylar, sermayenin ilkel birikiminin zn olutururlar.
Ama bu olayn somut gidiini inceleyebilmek iin, kapitalizmin daha
nce ortaya kt ve btn teki lkelerden daha fazla yayld

lkel, Kleci 199

ve Feodal Toplum
 16. ve 17. yzyl ngilteresi rneine bavurmak daha iyi olur.
16. yzyln ngilteresi, -buuk milyon nfuslu, nispeten
kk bir devletti. Ama ite tam o sralardadr ki, Byk Britanyay
yzylda dnya lsnde gl bir devlet, en sanayilemi l-
kelerinden biri durumuna getiren ngiliz ekonomisinin ileri atlm
balamtr. Kapitalist sanayi ve tarm, ngilterede, 16. yzyl ile bir-
likte hzla ilerlemeye balad.
ngilterede, ekonominin kapitalist biimleri, baka lkeler-
den daha geni, daha abuk bir biimde geliiyordu.

Basit Kapitalist Elbirlii ve Manfaktr

Sanayide kapitalist retimin gelimesinin ilk evresi, basit el-

birlii oldu. Elbirlii, her zaman ayn, ama boyutlar genilemi zan-
aat atelyesi idi. Artk cretli ii haline gelmi olan ok sayda retici,
dorudan doruya kendi hesabna deil, ou kez tacir, arac, tefe-
ci ya da zenginlemi zanaat ustas olan bir kapitalist giriimci hes-
abna alyorlard. Bu kapitalist atelyelerde henz iblm yoktu,
iilerin hepsi ayn ilemi yapyorlard. Bununla birlikte, [sayfa 234] el-
birlii, emein bir hayli tasarrufunu salyor ve emein retken-
liinin artmasna yardm ediyordu. Emek retkenliinin bu art,
kapitalist iverenin zenginliini yaratyordu.
Manfaktr, iblm zerine kurulu kapitalist elbirlii, Ka-
pitalist retimin gelimesinde bundan sonraki adm gsterir. Bura-
da da, gene bir zanaat teknii kullanlyordu.
16. yzylda, ngiliz sanayiinin btn dallarnda, zellikle
kuma retiminde, byk deiiklikler oldu. Kentlerdeki zanaat lon-
calarnn kendi alanlar dna tamalar yznden konan snrlama-
larn kalkmas sonucunda, kuma retimi, krlarda yaplmaya
balad. Krsal dokumaclar, tarmla birlikte dokuma ileri ve ipliki-
lik gibi baz zanaatlar da yapyorlard. Tacirler, tefeciler, kk zan-
aat giriimciler, kr zanaatlarnn rnlerini satnalrken, onlarn
pazardan uzak ve para sknts iinde olularn ktye kullanyor
ve bundan kendilerine yarar salyorlard.
kinci elden satclar, fiyatlar, kendi keyiflerine gre saptyor-
lar, zanaatlara kredi ile hammadde ve alet salyorlard. Bylece
balangta birer arac olan bu alm-satmclar, sonunda, i dat-
csna dntler. Aslnda, daha nce bamsz olan zanaatlara

200 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
dk bir cret deyen birer kk kapitalist giriimci haline geli-
yorlard. Balangtaki basit kapitalist elbirliine oranla bu iliki, gene
el emei zerine kurulmu yeni bir kapitalist iletme tipiydi. Bu
yeni iletmeler, manfaktr (Latince, manus, el; facere, yap-
mak szcklerinden gelir) adn alyordu. Bu tr manfaktrler,
daha ok tacirler tarafndan kuruluyor ve bunlara dank manfak-
trler deniyordu. Bu durumda, dorudan reticiler, atelyelerde deil,
evlerinde alyorlard.
Ama manfaktr rgtlemesinin bir baka yolu daha vard.
veren, gerekli aletleri, avadanlklar ve hammaddeleri satnalyor,
birok cretlinin alt geni atelyeleri kuruyordu. Buna da,
merkezilemi manfaktr deniyordu. [sayfa 235]
Bu ikinci yol (retimin bir merkeze balanmas), oluum
halinde bulunan kapitalist ilikilerin ilerlemesi iin stnlkleri sz-
gtrmez olan olanaklar yaratyordu.

Kyllerin Zorla Mlkszletirilmesi

Sanayideki deiiklikler, btn ngiliz toplumu iin ok byk

sonular dourdu.
Kapitalist dokuma sanayii, zanaat retimin gerektirdiin-
den ok daha fazla yn ve el emei gerektiriyordu. Artk koyun
yetitirmek krl bir i olmutu. Ama byk srler geni otlaklar
istiyordu. Oysa elverili topraklarn ounluunu kk kyl
iletmeleri oluturuyordu. 16. yzylda, topraklar zerinde oktan
beri koyun yetitirmekte olan ngiliz feodal senyrleri (landlordlar),
iletmelerinden kylleri kovmaya ve onlarn ellerindeki tarlalara
zorla elkoymaya baladlar. Bu zorunlu toplu olarak g, olaan-
st bir durum ald. lkenin geni blgelerinde insan kalmad. ngiliz
hmanisti Thomas Morus, nl yapt Utopieda, bu konuda unlar
yazyordu: Burada koyunlar, insanlar paralayp yediler. Mlkle-
rinden edilen, topraklarndan kovulan, her trl geim aralarndan
yoksun kyller, kapitalist manfaktrlere balanacak duruma gel-
diler. unu da sylemek gerekir ki, feodal otoriteler, yrttkleri
amansz serseri av ile, hele kandkc mevzuat ad taklan
barbar yasalar ile bu ie ellerinden geldiince yardm ettiler.
Fransada olduu gibi Hollandada da kyllerin zorla ml-
klerinden edilmeleri, ilkel sermaye birikimine yolat.

lkel, Kleci 201

ve Feodal Toplum
 Kamu Borlar ve Himayecilik

teki yntemler arasnda, kamu borlar da yeralyordu. Dev-

let, orduyu ve .ynetim aygtn iyi halde tutmak iin hep para
peindeydi, Her zamanki vergiler yeterli olmuyordu. Bu yzden,
feodal hkmet, (zellikle Fransada) [sayfa 236] tacirlerden ve tefecil-
erden sk sk bor alyor ve sonra bunu, byk faizlerle dyordu.
te yandan, feodal hkmet, ilkel birikime himaye sistemi
ile de yardmc oluyordu. Fransada, daha sonra ngiltere ve Hol-
landada, hkmetler, yabanc kkenli mamullere ok yksek ver-
gi koyuyorlar, ve buna kout olarak, yerli hammaddelerin ve zahire-
nin dar satlmasn yasaklyorlard. lkelerinin tacirlerine ve
giriimcilerine yardmlar, primler ve baka yararlar salyorlard.

Byk Coraf Keifler ve lk Smrge Fetihleri

Kyllerin zorla mlkszletirilmelerinin yannda, yeni

kefedilen ve smrgeletirilen topraklarn yamalanmas, sermaye-
nin ilkel birikimine byk umut kaplar ayordu. Meta-para ili-
kilerinin gelimesi, ynetici senyrlerin, ynetici snfn kr ve kazan
hevesini daha da kamlad.
Kazancn, olta yemi gibi ekicilii, onlar, Asyann uzak lke-
lerine doru srklyordu. Dounun bir yannda, ta denizlerin te-
sindeki masal lkeleri zerine kurulan sylenceler dilden dile
dolayordu. Altn ve baka hazineleri herkesten nce ele geir-
mek, ve gl byk coraf keifler, Avrupa devletlerinin smr-
geci siyasetinin kkeni oldu.
lk smrge kurucular, spanyol ve Portekiz senyr ve tacir-
leri oldular. Portekizliler, altn peinde, Afrika kylarna vardlar. Daha
sonra, bu ktann dou kysna ktlar ve sonunda Hindistana var-
dlar.
15. yzyln sonundan balayarak Portekizliler, baharatn, al-
tnn, fildiini vb, boaltarak, Hindistan, iliklerine dek smrdler.
1492de spanyol kralnn hizmetinde olan Cenoval denizci
Kristof Kolomb, Amerika kylarna vard. Karaya kt topraklarn
btn, spanyol tahtnn mlk olarak iln edildi. Ama Kolomb,
yeni bir kta bulmu olduunu [sayfa 237] bilmiyordu. Bunu ilk fark
eden Gney Amerikann kuzey ksmn dolaan Florentin Americo

202 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
Vespucci oldu. Bunun iindir ki, dnyann bu yeni parasna onun
ad verilmiti.
16. yzyln banda spanyol kralnn hizmetinde bir Porte-
kizli olan Magellan, Uzak-Dounun gney-bat yolunu kefetti ve
Atlantikin Pasifik ile birletiini tantlad. Bu, dnyann, tarihte ilk
kez deniz yoluyla dolalmasyd.
spanyol fatihleri, Meksika Azteklerinin ve Perulu nkalarn
zenginliklerini ceplerine indirdiler, onlarn yksek uygarlklarn silip
sprdler. Daha sonra, asker stnlkleri ile ve katolik misyoner-
lerin yardm ile glenen fatihler, Orta ve Gney Amerikann byk
bir blmne elkoydular.

Fiyatlarda Devrim

Smrgelerin lsz yamalanmasnn Bat Avrupa, spa-

nya ve en ok da Portekiz ekonomisi zerinde beklenmedik etkile-
ri oldu. yle ki, Amerika madenlerinin, kle el emei ile deerlen-
dirilen altn ve gmn malolduu fiyat, Avrupada para olarak
tedavlde bulunan deerli madenlerinkinden dkt. Bu, en ge-
rekli maddelerin fiyatn birdenbire ykseltti. Bundan ilk zarar g-
renler, pazardan kopmu olan yoksul kyllerle kent iileri oldular.
spanyol ve Portekizlilerden sonra, bir sre Hollanda ve ngi-
liz tacirleri, yeni topraklar aramak zere yollara dtler. 1505 yln-
da, Hollandallar, ilk kez, Avustralya adn alacak olan yeni bir ktann
kylarna vardlar.
Fransa da, kendi payna, smrge fetihleri yoluna koyuldu.
Kuzey ve Gney Amerikada bir dizi topraklara elkoydu.

Smrgeleri Smrme Sistemi

Basit anlamyla yamann dnda fatihler, smrgeler iin

tam bir smrge sistemi kurdular. [sayfa 238]
Hollandallar, daha sonra da ngilizler tarafndan yaratlan Do-
u Hindistan irketleri, herkese bilinen bir n kazandlar. 17. yzy-
lda, ngilizler, Hollandal meslektalarn Hindistandan karmay
baardlar. Buna karlk, Hollandallar da, ngilizlerin ele geirmeye
altklar Endonezyada stnlk saladlar.
Balangta, smrgeciler, zellikle edeer olmayan dei-

lkel, Kleci 203

ve Feodal Toplum
 imlere bavurdular. Sonra, gitgide silaha sarldlar. Hindistan ve
Endonezya, smrge haline geldi.
Afrikallarn insanlk-d smrlmesi, Amerikan smrge-
lerinde balad. Yzlerce ve binlerce insan, klelik zincirine vuruldu
ve abanoz tacirleri tarafndan Kuzey ve Gney Amerikaya doru
yola karld. Orada, byk tarm iletmelerinde (plantasyonlarda)
Afrikal kleler, emekleri ile byk toprak sahipleri yararna ok
byk zenginlikler yarattlar. Yeni topraklarn fethi ve soyulmas,
nemli bir miktarda zenginliin akmas, Avrupada kapitalist eko-
nominin ilerleyiini hzlandrd.

2. TOPLUMSAL VE SYASAL LKLERN GELMES

Uluslarn Ortaya k

Kapitalist ilikilerin ortaya k ve ilerlemesi, Avrupann to-

plumsal ve siyasal dzeni zerinde olaanst bir etki yaratt.
Halklarn biimlenmesi, daha ilkel topluluun dalp par-
alanmas ile birlikte balad. Halk, tarihsel evrim bakmndan, klan
ve kabileden daha ok evrim geirmi bulunan bir varlktr. Gelimi
kleci ilikilerin bulunduu lkelerde halklar, klelie kout olarak
cisimlemeye baladlar; toplumsal gelimenin kleci evreyi atla-
d yerlerde feodal ilikiler sistemi ile birlikte olutular. Daha ileri
feodalite anda, bu sre, Avrupa ve Asyann birok [sayfa 239] lke-
lerinde u ya da bu biimde sonulanmt.
Kapitalist ilikilerde ilerleme, varolan halklardan balayarak,
uluslarn billurlamas olayn dourdu. Bu, iktisad birliin (commu-
naut) ve devletlerin siyasal merkezilemesinin sonucuydu. lke-
nin ayr ayr blgeleri arasnda iktisad balarn glenmesi, dillerin
ve ulusal uygarlklarn olumasna elverili koullar yaratyordu.
Uluslar, kapitalist retim ilikilerinin ilerlemesinden dodu-
lar. Baka bir deyile, bu biimde kurulmu olan ulusal balar, bur-
juva bir nitelik tayordu. Nfusun btn snf ve tabakalar, ulustan
saylyorlard. Ama iktisad ve siyasal bakmdan burjuvazi egemen
snf olduu iin, oluum halindeki uluslar da burjuva bir nitelik
alyorlard. Bu gzlem, ideoloji iin de geerlidir.

204 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
 Burjuvazinin ve Proletaryann Olumas

Soylular ve rahipler snf dnda kalan (Fransada) nc

tabakann {tiers etat) genel ynndan kendisini syrm olan bur-
juvazinin salamlamas, uluslarn ortaya kma srecine balyd.
Bu, u anlama geliyordu ki, yeni bir smrc snf douyordu ve
ona kout olarak onun uzlamaz kart olan bir snf, proletarya,
geliiyordu. Proletaryann evrimi birok aamalardan geti, ve an-
cak evrim yolunda ilerlemi bir kapitalist toplumun barnda, me-
kanik retimin gelimesi dneminde, byle bir snf olarak ortaya
kyor. Kendi kendine snf olmaktan karak kendisi iin snf,
kendi karlarnn bilincine varm ve o karlarn burjuvaziye kar
savam vererek savunmaya hazr olan bir snfa dnyor.

Mutlakiyeti Feodal Monari

Kapitalist ilikilerin ilerlemesi, feodal soylular, kendi snf ege-

menliklerine yeni bir biim vermek zorunda brakt. [sayfa 240] Bu bii-
min mutlakiyeti feodal monari olmas gerekliydi.
Feodal senyrler snf, retimdeki ilerlemeyi kendi karlar
iin kullanmaya bakyordu. Kendisini tehdit eden kapitalizm tehli-
kesinden habersiz olan senyrler snf, balangta burjuvaziyi de-
stekledi. ktisad evrim, belli bir noktaya dek soylularla burjuvazi
arasnda, soylularn, egemen durumlarn koruduklar bir ittifak
zorunlu klyordu. Bir feodal senyr ne denli byk olursa olsun, tek
bana, kendi yurtluuna komu topraklar zerinde kurulmu olan
kapitalist iletmeleri, kendi iradesine boyunediremiyor ve kendi
karna kullanamyordu. Her yana dalbudak salm ynetim aygt
ile, yalnz feodal devlet, bu iin stesinden gelebilecek gteydi.
Kapitalist iletmelerden ald vergilerle, iktidardaki snf, u ya da
bu ekilde, ticaret ve sanayiden karlar salyordu. Zaten bir yne-
tim aygtn ve byk bir orduyu ayakta tutma harcamalar gittike
artan meblalar gerektiriyordu. O denli ki, feodal soylular, vergile-
rin ve devletin baka gelir kaynaklarnn artrlmas ile ok ilgiliydi-
ler. Feodal rant, genelletirilmi ve merkeze balanm bir rant
grn ald.
Bylece, feodal snfn iktisad gereksinmeleri, brokratik ay-
gt daha da fazla merkezilemeye gtryordu. Bu son olgu, sn-

lkel, Kleci 205

ve Feodal Toplum
 flar arasndaki elikilerin derinleip keskinlemesinden ileri geli-
yordu, nk burjuvazinin iktisad gcnn artmas, kylln ve
kentli yoksul nfusun smrsn arlatryordu. Feodal
monarinin en byk kaygs, emekilerin honutsuzluunun n-
ne gemekti ve rnein ngilterede, topraklarndan kovulan kyl-
lerin ayaklanmalarn zalimce bastryordu. Rusyada, soylular, 18.
yzyldaki Emelyan Pugaevin ynettii kyl isyann glkle bas-
trdlar. [sayfa 241]

3. YEN DEOLOJK OLAYLAR

Rnesansn Kltr Ve deolojisi

14. ve 15. yzylda, talyan kentlerinde kapitalist ilikilerin

hzla gelimesi, ideoloji alanna yansd, Rnesans dourdu. Yeni-
den-dou anlamna gelen Rnesans terimi, eski uygarln diril-
diine inanan ilk burjuva ideologlarnn buluudur.
Oluum halindeki kapitalist retim, doann incelenmesi ze-
rine ilgiyi kamlyordu, ve bylelikle 15. yzyln sonlarna dam-
gasn vuran bilimlerin ve tekniklerin bir ok hz ile ilerlemesine
yardm ediyordu.
16. ve 17. yzyllar, bilimler iin byk bir dnm noktas
oldu. Dinin dogmalarna karlk, deneyimlere dayanarak doann
incelenmesine baland. Doa yasalarnn tannmas konusunda
byk baarlar gerekletirildi. Bilimsel bulular, eski feodal ve din-
sel anlaylara kar yrtlen amansz bir savam pahasna a-
klanabildiler. Yeni bir dnya anlay, manev ve ruhsal yaamn her
alanna, bilim, edebiyat ve sanatlara biim veriyordu. Bu, byk bir
ideolojik devrim oldu.
Rnesansn byk devleri vard: ressam, matematiki ve m-
hendis Leonardo da Vinci (1452-1519), kimsenin eriemedii res-
sam ve heykelci Michel-Angelo Buonarotti (1475-1564). O adaki
dnya uygarlnn teki ustalar arasnda ressam Raphael Santiyi
(1483-1520), ressam Ti-tieni (1477-1576), ozan Ludovico Ariostoyu
(1474-1533) ve yazar Franois Rabelaisyi (1494-1553) anmak ye-
rinde olur.
Rnesansn ncleri, kendi ideolojik akmlarna, hmanizm
adn verdiler; bununla yeni uygarln laik niteliini ve bu uygarln
feodalite ve din engellerinden kurtuluunu belirtmek istiyorlard.

206 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
Hmanistler, bir insan olarak kiinin deeri zerinde nemle du-
ruyorlar.
Ama ykselmekte olan kapitalizmin bu ideologlar, ar [sayfa
242] dereceye gtrlen bir bireycilii, her ne pahasna olursa olsun
kiisel baarya ulama isteini vmekteydiler. Baka bir deile
onlar, burjuva tredisinin trksn sylyorlard.
Bu bakmdan, talyan dnr Niccolo Machiavelin (1469-
1527) siyasal anlaylar, ok anlaml oldu Machiavel, prens kitabn-
da, zellikle unu retiyordu: kiisel amalara ya da kastnn
amalarna ulamak iin btn areler, zor, hile, kallelik, szn
tutmama, yalan, ikiyzllk hepsi mubahtr. Bunun iindir ki, Rne-
sansn burjuva hmanizmi, proletaryann, tarihin en devrimci sn-
fnn aklad, btn insanlk lsndeki gerek hmanizmden
temelden ayrlr.

Reform

Katoliklie, feodal toplumun ideolojik temeline kar savam

verirken, burjuvazi, smrc bir snf olarak dinden vazgeemez-
di. Onun iin, ama olarak dini ve kiliseyi tmyle ortadan kaldr-
may deil, bunlar iyiletirmeyi, yan katoliklii yeni bir dinle
deitirmeyi ileri sryordu. Bylece, gen burjuva snfnn
anlaylarn ve karlarn ilaha iyi yanstan protestanlk ortaya kt.
Yzyllar boyunca katolik kilisesi tarafndan hazrlanp kota-
rlm dogmalar ve ayin yntemleri, aldatmaca ve iman edenlerin
bilisizlii zerine kurulmutu. Dogmalar ve ayin yntemleri, emeki-
lerin kukulanlmayan din duygularna dayanyor, egemen feodal
senyrler snfnn amalarna, yani halk ynlarnn kleletirilmesi
amalarna byk lde yant veriyordu.
Ticaret iin retimin olduu gibi, kapitalist ilikilerin ilerle-
mesi, kyllerin kiisel bamllktan kurtulmalar, kentlerde nfusun
artmasna ve kltr dzeyinin ykselmesine neden oluyordu. Bu-
nun iindir ki, yeni tarihsel koullar iinde, genilemekte olan bur-
juvazi, kendisini, daha ince [sayfa 243] dogmalar yaratmak, halk yn-
larn uyutmak iin katolik kilisesinin kullandklarndan daha elverili
yntemler ve kendi egemenliini gvenlik altna almak iin daha
geerli areler bulup hazrlamak zorunda grd.
Dinin ve kilisenin reformcular, feodal katolikliin birok dog-

lkel, Kleci 207

ve Feodal Toplum
 malarn ve ayin yntemlerini kaldrp atyorlar ve dinin bir
iekapann yanstan yeni dogmalar benimsiyorlard. Kilisenin gzle
grlr kurumlar, son derece basitletirilmiti. Hatta dinsel atafattan
vazgeilmesi ve mtevaz bir kilise yaratlmas isteniyordu.
Protestanlar, kutsal kitaplar, gerein tannmasnn biricik
kayna olarak kabul ediyorlar, papann yanlmazln kabul etmi-
yorlard.

Almanyada Reform. 1524-1525 Byk Kyl Sava

Almanya, reformun yurdu oldu. 1524-1525 reform hareketi

ve byk kyl sava, burjuvazinin feodaliteye kar ilk nemli kav-
gas ve ilk reform hareketi oldu.
15. yzylda ve 16. yzyln balarnda, Almanyada, kapitalist
ilikiler, sanayiin eitli dallarnda kendilerini gsteriyordu. Ama,
baz kentlerin ve baz lkelerin ekonomisindeki hzlanma, dier kent
ve lkelerdeki durgunluk ve geri kalma ile birlikte gidiyordu. Bu,
feodal ufalanmann ve blnmenin sonucu olmutu. Krda gerici-
liin ve kyllerin feodal senyrler tarafndan smrlmesinin
arlamas, kapitalist ilikileri engelleyen elerden biri oldu.
Bu son durum, krda snf savamn iddetlenmeye doru
gtryordu. 16. yzyln ilk yllarndan balayarak, Gney-Bat Al-
manyada, devrimci kyllerin ayakkab ad ile tannan gizli r-
gtleri kurulmutu. rgtlerin yeleri, kiliseye ve manastrlara ait
topraklara elkonmasn, feodal angaryalarn kaldrlmasn vb. isti-
yorlard. Kyller, ayn zamanda, lkenin kk paralara bln-
mesinin [sayfa 244] durdurulmasn ve merkezilemi bir devlet kurul-
mas isteminde bulunuyorlard. Kentli ynlar da, onlar destekledi.
Bylece yoksul kyl ve kentlilerden bilemi bir devrimciler r-
gtnn temelleri yaratlm oldu.
Radikal burjuvalar da bu gizli derneklerin eylemine katlyor-
lard. Kk soylularn bir blm (valyeler) byk feodal senyr-
lerin hkmranlndan ve Almanyann, kk kk paralar
halinde blnmesinden honut deillerdi.
Btn bu muhalefet gruplar, ruhban snfna ve genel olarak
katolik kilisesine kar, hn ve tiksinti ile, birbirlerine kenetlenmi-
lerdi. Katolik kilisesi, Almanyada bir byk feodal toprak sahibiydi;
ayn zamanda kendileri de birer feodal senyr olan ve gnahlarn

208 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
cezasn balayan papalk hogrsnn ve iyiliinin satclar,
kilise prenslerinin araclyla, byk meblalar, papaln hazinele-
rine akyordu.
Reform hareketi, bir yn hareketi nitelii ald. Hareket, 31
Ekim 1517de, kilisenin gnah balamalarna kar, Lutherin 95
tezinin kamuya bildirilmesi ile balad.
Alman halknn balca varlkl evrelerine seslenen Luther,
onlar, katolik rahiplerinin Almanyadaki etkilerine kar enerjik bir
savama ard. Halk ynlar, Lutherin dinsel formllerinde, ken-
di toplumsal istemlerini buluyorlard. Onlar iin reform, en bata
toplumsal kurtulu anlamna geliyordu. Ateli devrimci Thomas Mun-
zer, halk asndan, reform anlaynn yorumcusu, kyl sava d-
neminde ortaya kan kyller ve plebyenler kampnn en byk
simas oldu.
Reform yayldka, balangta Lutherin evresinde grupla-
m olan muhalefetin birleik kamp dalp paralanmaya balad.
Lutherin kendisi de, Alman halknn devrimci tabakalar ile ilikilerini
kopard. Thomas Munzer, halk ynlarnn klavuzu oldu. Onun iin
iman, akln uyandrcs [sayfa 245] olmaktan baka bir anlama gelmi-
yordu. Munzer, ayaklanm bir halkn gerekletirecei byk bir
toplumsal devrim fikrini kafasnda kurup gelitiriyordu. Gelecein
toplumsal dzeninde, ne snf ayrlklar, ne toplumun yelerine ya-
banc bir zel mlkiyet, ne de bir devlet gc olacakt. Bunlar, ko-
mnizm fikirlerinin salam habercileriydi. uras kendiliinden bel-
lidir ki, Munzerin kendisi iin bile olduka bulank olan bu ideal,
geni halk ynlar tarafndan anlalamazd.
Devrimci hareket geniledi ve 1524te ak bir savama, b-
yk bir kyl savamna dnt. Egemen snfn btn gleri
halka kar birletiler. En sonunda, feodal prens ve senyrler, atl
kuvvetlerin ve topularn yardmyla kyl birliklerini ezdiler (Mays
1525).
Kyllerin yenilgisi, geni bir toplumsal hareket olarak refor-
mun da yenilgisi oldu. Almanyadaki burjuva devrimi giriimi, kapi-
talist retime geite daha ilk admlarn atmakta olan burjuvazinin
kararszl, korkakl ve iktisad zayflnn sonucu olarak baa-
rszla urad.
Ama kyl reformunun ve savamnn ok nemli yanklar
oldu. Feodal dzene, btn Avrupa lsnde bir darbe indirildi.

lkel, Kleci 209

ve Feodal Toplum
 Reform fikirleri, burjuva biiminde, gelimeye devam edi-
yordu.

Protestanln Yaylmas

Protestanlk ruhu, klasik izgileriyle, Cenevreli Jean Calvinin

retisiyle somutlatrld. Calvin, her insann yazgsnn, daha dnya-
nn yaradlndan nce Tanr tarafndan belirlendii (alnyazs dog-
mas) ve herkesin, mesleindeki baarsyla Tanrnn sevgili kulu
olduunu kantlayabileceini ifade ediyordu. Calvin, tacirlerin ve
iadamlarnn grevlerinin elbette ki, olabildii lde zenginlikler-
ini artrmak olduunu, nk Tanrnn bile bakalarnn [sayfa 246] y-
netimini onlara emanet ettiini vaazediyordu. Bylelikle cretli el
emeinin smrlmesi, kalvenistlerde, onlardan sonra da teki pro-
testanlarda sofuca bir hareket oldu.
Protestan dini, kapitalizmin hzla gelimekte olduu btn
Avrupa lkelerinde yaylyordu.

4. HOLLANDADA 16. YZYILDA BURJUVA DEVRM

Devrimin Zorunluluu

lerlemekte olan retici gler, kmekte olan feodalitenin

retim ilikileri ile gittike daha keskinleen elikili bir hale girdi-
ler. Ama kapitalist ilikiler, feodalitenin siyasal kurumlar, en bata
feodal devlet afd edilmeksizin, kendilerini kesin olarak kabul
ettiremezlerdi; bu safd etme ii ise, bar bir evrimde yapl-
amazd. Onun iin, feodal siyasal rejimin devrim yoluyla ortadan
kalkmas, toplumsal gelimenin bir zorunluluu idi.
Almanyada dnm ve kyl sava, burjuva devriminin
talihsiz bir ilk giriimi idiyse, ikinci giriim, Hollandadaki spanyol
egemenliine kar bir ulusal kurtulu sava halini alan 1566-1609
burjuva devrimi oldu.

Yzyln Banda Hollanda

Onyedi Hollanda eyaleti, bugnk Belika topraklarn, Fran-

sa, Luksemburg ve Almanyann kuzey ksmlarm iine alyordu.
13. yzyl ile 15. yzyl arasndaki dnemde Hollanda, iktisaden

210 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum
gelimi bir lkeydi. 15. yzyldan 16. yzyla geerken bu eyaletle-
rin ekonomisi deiikliklere urad; bu deiiklikler, eyaletlerin hz-
la gelimesinin nedeni oldular ve toplumsal ilikilere ve lkenin
siyasal yaamna damgalarn vurdular.
te bu dnemde, feodal ilikilerin dalp paralanmas ve
ayn zamanda sermayenin ilkel birikimi sreci, Hollandann [sayfa 247]
siyasal ve iktisad gelimesini daha kesin bir biime etkilemeye
balad.

Loncalarn Gerilemesi ve Kapitalizmin Gelimesi

Lonca retimi, gittike nemini yitiriyordu. rnein, loncaya

bal en byk kuma sanayii merkezlerinden biri olan Ypresde,
1517den 1545e kadar iler durumda olan dokuma tezghlarnn
says, 600den l00e dmtr. Dank ya da merkezilemi kapi-
talist manfaktrler, daha nemli bir rol oynamaya baladlar, yeni
retim dallarnda ve en bata byk sanayi merkezlerinde birden-
bire ortaya kverdiler. Valenciennede, Monsta, Handschooteda
merkezilemi dokuma manfaktrleri ortaya kt. Sabun ve eker
sanayileri, balangta dokumaclk loncalaryla birarada yaadklar
Anversde kuruldu. Namur ile Liege eyaletlerinde, maden sanayii
ve madencilik geliiyordu. Hollandann kuzey eyaletlerinde, gemi
yapmnda, balklkta, tereya, bira vb. imaltnda, kapitalist ilikiler
egemen olmaya balad.
ve d ticaret, ok geniledi. lkede, balca merkezleri
gneyde Anvers, kuzeyde Amsterdam olan kapitalist bir i pazar
oluuyordu. Bu kentlerden Anvers, 16. yzyln ortalarnda en byk
ticaret ve kredi merkezi haline geldi. Ama kapitalist ilikiler, eit
olmayan bir biimde geliiyordu. Her eyden nce kuzey eyaletle-
rinde, Hollanda ve Zelandada yayldlar. Birok gney eyaletlerin-
de feodal ilikiler varlklarn srdryorlard.
Kapitalist ilikilerin gelimesi, uzlamaz kart snflarn, bur-
juvazi ve proletaryann ortaya kmasyla birlikte gidiyordu. Mlk-
szletirilmi kyller ve zanaatlar, proleterlerin saysn artryor-
lard.
Feodal Soyluluk ve Ulusal Boyunduruk

lkenin siyasal yaamnn kilit noktalarm ellerinde bulun-

lkel, Kleci 211

ve Feodal Toplum
 duran [sayfa 248] feodal soyluluk, kapitalizmin ilerlemesini ve burjuva-
zinin ileriye doru atlmn engelliyorlard. Soylularn gney eyalet-
lerinde byk bir etkileri vard. Hollanda burjuvazisi, siyasal
bakmdan kt rgtlenmiti ve kendi snf karlarnn adamakll
bilincinde deildi. Dinsel fikirler (kalvenizm), burjuvazinin siyasal
anlaylarn dile getiriyordu.
Feodal soyluluk, yabanc istilclarla, spanya prensleriyle itti-
fakn salamlatrmaya bakyordu. spanyol mutlakyetinin boyun-
duruu, zellikle 16. yzyln ikinci yarsnda, 1556dan, yani
mparator Charles Vin (arlkenin) olu Philjppe IInin spanyol taht-
na gelii tarihinden sonra arlat. mparatorluun paralanndan
sonra Hollanda, Philippe IInin payna dmt. Yeni kraln ikti-
dar, asker birliklere ve katolik kilisesine dayanyordu.
Btn halk, spanyol mutlakiyetine ve katolik kilisesine kin
duymaya balad. Sonunda, 1566da, bu kin, geni bir halk hareketi
olarak billurlat. Hollanda soylularnn bir blm de bu harekete
katld.

Hollanda Cumhuriyetinin Kuruluu. Hollanda Devriminin Anlam

Burjuvazi, kuzey eyaletlerinde, daha ileri gitmi ve daha iyi

rgtlenmiti. Bunun iindir ki, burjuvazinin temsilcileri, 1579da
Utrech Birlii ad verilen birlii kurduktan sonra zaferi elde ettiler.
1581de kuzey eyaletlerinin La Hayeda toplanm olan delegeleri,
Philippe IInin tahttan indirildiini iln ettiler. Birleik Krallk ya da
Hollanda, yeni ortaya kan ve kesin olarak 1609da kuruluunu
tamamlayan devlet, Avrupada ilk burjuva cumhuriyeti oldu.
lerici anlamlarna karn, Hollanda devrimi ve onu izleyen
burjuva devrimleri, insann insan tarafndan smrlmesini ortadan
kaldrmyordu. Ancak, feodal soyluluun egemenlii yerine, burju-
vazinin egemenliini getiriyordu. [sayfa 249]
Hollanda devriminin zaferinin gerek yaratclar, halk yn-
laryd. Bu, baar salam ilk burjuva devrimiydi. Ama, Avrupa olay-
larnn daha sonraki evrimi zerindeki etkisi snrl oldu. 16. yzyln
ortalarnda ngiliz burjuva devrimi, zellikle 18. yzyln sonunda
Fransz devrimi, szcn geni anlamyla burjuva dzeni an
atlar. [sayfa 250]

212 lkel, Kleci

ve Feodal Toplum