Ibn Haldunda Kurani Sosyolojik Okuma PDF

bn Haldnda
Kuran Sosyolojik Okuma
Ejder OKUMU
Prof.Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi lahiyat Fakltesi
Giri
bn Haldnun (v. 1406) Mukaddimesinin kaynaklarnn banda Kuran
gelmektedir. O, tarihsel ve toplumsal olaylara yaklamnda yetlere ba-
vurmakta, deerlendirmelerinde yetleri kendi grleri iin delil olarak
getirmektedir. Eserinin sosyolojik olduu dnlrse, yetleri de sosyo-
lojik yaklamla anlad sylenebilir. Bu durumda bn Haldnun Mukaddi-
mesinin, bir bakma Kurann sosyolojik tefsiri olma nitelii tadndan
bahsedilebilir. te bn Haldnun Kuran sosyolojik okuma biimini
anlama abasnn bir rn olarak gerekletirilen bu alma, Mukaddimede
zikredilen yetlerin nasl anlald ve hangi balamlarda getirildii husu-
sunu ele almaktadr. ncelemede, Mukaddimede ele ald konular yet ve
hadislerle delillendirmeyi ilke edinen bn Haldnun sosyolojik yaklamla-
rnda bavurduu yetlerle bu yetlere nasl yaklat tespit edilmeye al-
lmaktadr. Aratrmac, Dnya sosyologlarnn pir ve stad,1 Ernest
Gellnerin ifadesiyle2 en byk slm sosyolou olarak grlen bn
Haldnun Kuran yaklamnn tespitiyle, Kurann anlalmasna ve tefsir
almalarna nemli katklarda bulunulmu olunaca dncesinden
1
Z. Kadir Ugan, nsz, Mukaddime (ev. Z. K. Ugan), stanbul 1989, 1/IX.
2
Ernest Gellner, Muslim Society, 2. bsk., Cambridge, London 1985, s. 16.
340 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR
hareket etmektedir.
Belirtmek gerekir ki almada, bn Haldnun Mukaddimesinde zikrettii
btn yetleri deil, konumuzun snrlar iinde sosyolojik okuma ve yo-
rum dahiline girebileceini dndmz yetlerin bir ksm ele alnmak-
tadr.
Girite son olarak sosyolojik oklumadan ne kastedildii konusuna da
deinmek faydal olabilir. Sosyoloji bilindii zre byk toplumsal ilikiler
kompleksi veya etkileim sistemi olarak toplumu bilimsel bir perspektifle
incelemeyi ama edinen bir bilim daldr. Sosyolojik yaklamda iin znde
toplumsaldan hareket etme ve bilimsellik vardr. Sosyolojik bak as,
insan fiilerini toplumsal temele yerletirir ve toplum iinde geni apl
teekkllerle ilikisi olan unsurlar olarak ele alr. Sosyolojide ideolojik bak
ve nyargdan syrlarak toplumsal olay ve olgular mmkn olduunca olan
biimiyle ve toplum temelinde, toplumsal iliki ve etkileim ekseninde ele
almak esastr. Buna gre bir incelemenin, bir yorum veya okumann sosyolo-
jik olarak addedilebilmesi iin, toplumun, toplumsal olay ve olgularn, top-
lumsal grup ve hareketlerin disiplinli bir tarzda, bilimsel yaklamla ele
alnmas gerekir. O halde sosyolojik okuma, ele alnan konu veya olayn
toplumsal boyutlar temelinde ve sosyolojik bak asyla incelenmesi
anlamnda alnabilir.
A. bn Haldn ve Tefsir Yaklam

Tefsir, bn Haldnun sistematik olarak ilgilendii ve alt bir alan
olmasa da eserinde yer verdii yetlere bakldnda, onun zgn yet yo-
rumlar olduu, zellikle de sosyolojik adan ortaya koyduu veya savun-
duu grleri desteklemek iin getirdii yetlere verdii toplumsal veya
sosyolojik mna ve yorumlarn orijinal olduu anlalr.
bn Haldn, ilimleri ikiye ayrr: hikem-felsef ilimler ve nakl-vz ilim-
ler. Hikem-felsef ilimlere, insan, fikrinin tabiat ile vakf olabilir, beeri
idrakle bunlarn konularna, burhanlarna ve renim usllerine yol bulabi-
lir. Nakl ilimler ise, eriat vaz edenden nakil ve rivyet edilen haberlere
dayanr. Nakl ilimlerin esas ve yntemleri renilirken akla dayanlmaz,
ama meselelerin dal ve budaklarn asllara balamak hususunda akln yar-
dmna bavurulur. bn Haldna gre nakl ilimler birok ksma ayrlr.
Allah tarafndan kendine ve kendi cinsinden olanlara farzedilmi olan h-
km ve emirleri, mkellef olan mminin bilmesi ve renmesi vaciptir. Bu
E.OKUMU BN HALDNDA KURANI SOSYOLOJK OKUMA | 341
emir ve hkmlerin her biri Kitap ve Snnetin ak ifadeleriyle ilgili ve din

bilginlerinin ittifakla verdikleri hkmlerden veya kyastan alnm hkm
ve emirlerle alakal ilimlerdir. Sonra Arap lisan ile ilgili ilimler onlar takip
eder. Zira Arapa milletin (dinin) dilidir ve Kuran onunla nzil olmutur.
Bundan dolay her konuda Kurana bavurulur, Kuran nce lafzlarn beyan
ynnden incelenir. Bu tefsir ilmidir. Kurann nakli ve rivyeti, onu Hz.
Peygambere isnad etme ve kraatiyle ilgili olmak zere Kurann
rivyetlerinde grlen farklar incelenir, bu ise kraat ilmidir. bn Haldnun
yaklamnda slm nakl ilimlerin balcalar, Kuran ilimleri, hadis, fkh,
kelm ve tasavvuftur. bn Haldn, Kuran ilimlerini de yukarda grld
gibi temelde tefsir ve kraat ilimleri olarak ikiye ayrr. 3
bn Haldnun tarifinde Kuran, Allahn, elisine indirdii ve mushafn
iki cildi arasnda yazl olan szdr.4
Tefsir ilmine gelince, Araplar, balangta Kuran anlyordu, fakat Hz.
Peygamberin vefatn mteakip zamanla Kurann tefsiri iin lisan ilimlerine
bavurmaya ihtiya duyuldu. (Harun Reidin i bana gemesinden itiba-
ren, uydurma haberlere dayal tefsirleri ayklama amacna da matuf olarak
tefsirler yazlmas ve hadislerin kaydedilmesi gerekli grld5) Bu srete
ise iki eit tefsir ortaya kt: Biri, nakl tefsir, dieri ise lgav tefsir. Nakl
tefsir, gemi bilginlerden nakledilen rivyet ve haberlere dayanr ve buna
rivyet tefsiri de denir. Lgav tefsir ise, mna ve maksatlar anlatmak husu-
sunda lgat, irab ve belgat cihetleri ve slup gznnde bulundurularak
yazlm tefsirleri ifade eder ve buna diryet tefsiri de denir. Tabii ki bu tip
tefsirlerde dahi nakil ihmal edilmemi olduu iin nakli ve lgavi tefsirler
birbirinden ayrlmayacak derecede yakndrlar.6
bn Haldn, Araplarn kitaptan ve ilimden anlamayan bir millet olmalar
nedeniyle kendileri gibi bedev olan Ehl-i Kitaba sorup rendikleri, zellik-
le de onlardan rendikleri yaratl ve kinatn oluumuyla ilgili konulara
dair bilgi ve hususlar yaymalar ve israiliyata dayal bu bilgilerin zaman
iinde tefsir kitaplarna girmesiyle rivyet tefsirlerinin sz konusu uydurma
rivyetlerle dolu olduunu belirtir. Bu durumda slm limleri de rivyetleri
tahkik ve tenkide bavurmaya baladklarnda Maripte Mteahhirinden
3
bn Haldn, Mukaddime (nr. Dervi el-Cveyd), 2. bsk, Beyrut 1996, s. 406.
4
bn Haldn, Mukaddime, 1996, s. 407.
5
bn Haldn, Mukaddime, 1996, s. 541-42.
6
olan Eb Muhammed b. Atiyye (v. 541) ortaya kt. Sz edilen tefsirlerin

tmn telhis etti, bunlardan en sahih olanlarn aratrd, bunlar gzel bir
tertip dahilinde kitap haline getirdi. Dier bir kitap da ayn usl tatbik ve
takip eden Kurtubnin (v. 671/1273) kitabdr.7
Diryet tefsirleri, bn Haldnun izahnda lisan ve onunla ilgili ilimler bir
sanat haline geldikten sonra ortaya kmtr. Bu tefsirler, eitli ama ve
sluplar itibariyle belli bir mnann ifade edilmesindeki belgat, lgat ve
irab ile ilgili lisan bilgisine dayanmaktadr. Bunlarn en gzeli Zemahernin
(v. 538/1144) Kitbl-Kefdr. bn Haldnun verdii bilgilere gre, bu
eserin yazar Mu`tezil olduu iin Ehl-i snnet limleri halk ondaki tuzak-
lara kar uyarmlar, fakat Zemahernin lisan ve belgatteki derinliini
takdir etmilerdir. bn Haldna gre dikkatli olmak artyla bu eserin gzel
ve engin bilgisinden mahrum olmamak gerekir.8 bn Haldn, baka bir
yerde, beyan ilmine en ok muhta olanlarn mfessirler olduunu belirttik-
ten sonra bu hususun, mfessirlerin ounun dikkatinden katn ve
nihyet Zemahernin ortaya kp tefsirini yazdn ve tefsirinde, Kuran
yetlerini bu ilmin hkmlerine gre yazarak icazlarn bir ksmn sergiledi-
ini, bu stnl nedeniyle de btn tefsirlerden stn bir kitap haline
geldiini syler. bn Haldna gre Kurandan iktibaslar yapp ehl-i bidat
akidelerini savunmas olmasa dorusu bu tefsire diyecek yok. Fakat bn
Haldn, kendi bilimsel bak asn burada da gstererek, beyan ilmiyle
ilgilenen bir kimsenin, icaz konusunda bir eyler renebilmesi iin nasl
olursa olsun bu tefsire bavurmas gerektiini vurgular.9
bn Haldnun tefsirini tefsir tiplerinden diryet tefsirleri kapsamnda ko-
nulu tefsirlerden toplumsal/sosyolojik tefsir olarak grmek mmkndr.
bn Haldn, tarih ve toplum konularnda sahip olduu bilimsel perspek-
tife tefsirde de sahiptir. Kitabnn banda (Mukaddimenin mukaddimesinde)
tarihiler ve rivyet bilginlerinin yansra mfessirlerin de rivyetleri iyi
incelemelerinin, yanl ve yanl haber ve rivyetlere gvenmemelerinin,
kanun, usl ve benzerleriyle karlatrmalarnn, akl, hikmet ve felsefe
bakmndan olaylara bakmalarnn, varln tabiatna ve kanunlarna gre
lmelerinin art olduunu, aksi halde yanl ve yalan sonulara varacaklar-
n vurgulamaktadr. Nitekim bu art yerine getirmedikleri iin gemite ok
7
8
9
yanldklarn, doru yoldan saparak vehim ve hata llerinde yollarn

kaybettiklerini belirtmektedir.10
bn Haldnun yetlere yaklam, onun genel ilm yaklamndan ayr de-
erlendirilemez. bn Haldn, tefsirde srailiyata, hurafelere, zayf rivyetlere,
aslsz hikaye ve kssacla kar kar. rnein Fecr sresinin Rabbin, Ad
(kavmine) ne yaptn grmedin mi?Direkler sahibi reme (Fecr 89/6, 7)
yetlerindeki reme ztil-imd ifadesinin yanl tefsir edildii zerinde
uzunca durur, hatta bu yetleri tefsir ederken yette ve hadislerde olmayan
haberleri naklederek Taber, Sealibi ve Zemahernin de baka mfessirler
gibi bu haberleri anlattklarn syler; imaddan maksat adr direkleri iken
tefsircilerin stun diye anladklarn ve dolaysyla yukardaki ibareyi stun-
larla bina edilen rem ehri olarak tefsir ettiklerini, halbuki doru tefsirin,
adr veya adrlarn direklerine sahip rem kabilesinden Ad kavmi eklinde
olduunu, sz konusu yanl tefisirin sebebinin de irab sanat olduunu ve
ayrca rem ehriyle ilgili eitli yanl yaklamlarn da hezeyan derecesine
vardn ileri srer.11
bn Haldnun dnce yapsnda ve bilimsel yaklamnda yalan ve yan-
la bavurmama, nesnel olma, akla gre hareket etme son derece nemlidir.
Fakat mfessirlerin de dahil olduu bir ok ilim adam veya aratrmac,
yanla dm, bilimsel davranmam, mantksz eyler sylemilerdir. bn
Haldna gre bunun nedenleri unlardr: nsan nefsinin acaip eylere d-
kn olmas, haddi amann dile kolay gelmesi, yaplan yanllar takip edecek
ve eletirecek kimselerin kacan dnmemek, hatta yanllkla veya
kasten yapt yanl eylerden dolay kendini sorgulamamak, muhasebeye
ekmemek, nefsinden haber konusunda ll ve adil hareket etmesini
istememek, nefsini aratrma, inceleme ve sorgulamaya gtrmemektir. Bu
ekilde yapan kimseler, nefsinin dizginlerini salverir, yalan meralarnda
dilini otlatr ve
Allahn yetlerini alaya alr. (Bakara 2/231)12
10
11
12
yetin tamam u ekildedir: Kadnlar boadnz da iddetlerini tamamladkla-
rnda, artk onlar ya gzellikle tutun ya da iyilikle brakn. Zulmetmek ve zarar
vermek amacyla onlar yannzda tutmayn. Kim bunu yaparsa kensinlikle ken-
dine yazk etmi olur. Allahn yetlerini alaya almayn. Allahn size olan nimeti-
Ve bilgisizce Allah yolundan saptrmak ve onunla alay etmek iin, aslsz ve

faydasz szleri satn alr. (Lokmn, 31/6).13
Bu yetleri, anlald kadaryla bn Haldn, ilim adamnn ahlklii ve

bilimselliini savunurken getirmekte ve dolaysyla yalan haberlerin ne
kadar kt bir ey olduunu, hatta Allahn yetlerini alaya almak ve doru
yoldan saptrmak anlamna geldiini ileri srmektedir.
B. bn Haldnun Sosyolojik Okumasna rnekler

1. nsann Toplumsal Bir Varlk Oluu
bn Haldna gre insan, tabiat gerei toplumsal bir varlktr. nsan iin
toplumsal hayat, zorunluluktur. nsann toplumsal varlk oluu, yaamak
iin gdaya muhta oluuyla ilgilidir. Ancak insanlardan bir kiinin gc,
muhta olduu sz konusu gday tek bana elde etmeye yetmez. nsan,
hayatn devam ettirmek iin bu gdann asgar olan ksmn bile tek bana
temin edemez. Bu gdann, varsaylabilecek en az miktarn ele alalm, bu
miktar rnein bir gnlk rzk kadar buday olsun. te bu kadarck az bir
miktar bile onu tme, hamur yapma ve piirme gibi bir ok zahmet ve
muameleden sonra hasl olur. Bu iten her biri iin bir takm alet edevata
ihtiya duyar. Bunlar ise, demirci, marangoz ve mleki gibi farkl sanatlar
icra eden ahslar olmadan var olmaz. Ayrca her insan, kendini savunmak
iin de hemcinsinin yardmna muhta olur. nk Allah Teala, tm hayvan-
larn tabiat ve mizalarn terkip edip g ve kuvvetleri bunlar arasnda
taksim ettii zaman, yabani hayvanlarn pek ounun, kudretten ald
hazz insannkinden daha mkemmel klmtr. Allah btn bunlara karlk
olmak zere insana dnce ve el vermitir. Fakat bir tek kiinin gc,
yabani hayvanlardan, zellikle bunlarn yrtc olanlarndan bir tanesinin
kudretine mukavemet edemez. yleyse o genellikle tek bana kendini
savunmaktan acizdir. Savunma ii iin hazrlanm olan aletleri kullanmaya
da tek bana gc yetmez. u halde btn bu hususlarda, kendi cinsinden
olan kimselerle yardmlamak zorundadr. yleyse insan tr iin sosyal
hayat, birarada yaamak zorunludur. Aksi takdirde insanlarn varlklar ve
onlar vastasyla Allah'n lemi mamur ve onlar kendine halife klma (Mu-
hakkak ki ben yeryznde bir halife yaratacam- Bakara, 2/30) yolundaki iradesi
ni, size indirdii kitab ve hikmeti hatrlayn. Allaha kar takva zere olun. Bilin
ki Allah her eyi bilmektedir (el-Bakara, 2/231).
13
tam olarak gereklemi olmayacakt.14 Bu ilmin konusu olarak tespit etti-

imiz umrann anlam ite bu olmaktadr. Mezkur ictim' insanlar iin hasl
olup evrenin umran onlarla tamamlannca, bu takdirde insanlar birbirine
kar koruyacak bir dzenleyici ve yasakya mutlaka ihtiya bulunmakta-
dr. nk saldrmak ve hakszlk yapmak, insanlarn hayvan tabiatlarnda
vardr. Yabani hayvanlarn tecavzlerini defetmek iin retilmi olan silah,
insanlardan gelen tecavzleri defetmeye kafi deildir. Zira ayn silah dier
insanlarn hepsinde mevcuttur. Bu durumda insanlarn birbirlerine kar
tecavz ve saldrlarn nleyecek, baka bir eye her halkrda ihtiya
bulunmaktadr. Bu baka ey, kendilerinin dnda bir canl olamaz. nk
hayvanlarn tm, idrak ve ilham itibariyle insanlardan eksiktirler. O halde
szkonusu dzenleyici ve yasak, insanlardan olacaktr. Fakat bu dzenle-
yici ve yasaknn dier insanlar zerinde bir stnl, sultas kahir eli ve
stn bir egemenlii bulunacaktr. Byle olmaldr ki kimse birbirine teca-
vz edemesin, saldrp zarar veremesin. Hkmdarn anlam ite budur.15
Bu yaklamn zgnl ortadadr. bn Haldna gre insan, dier canl-
lardan fikir ynyle ayrlr. Fikir, insann kemlinin balang noktas, dier
varlklara olan stnlk ve erefinin son snrdr. Bu fikir stnlnden
dolay insan, bn Haldnun sosyolojisinde sadece insan, sebep-sonu
ilikisi kurarak bir dzen ve sralama dahilinde hareket eder. nsanlar tara-
fndan tertibe vakf olunmas nedeniyle, beeri davranlar, bir dzen iinde
meydana gelir. Bir kimsenin fikrinde sebep-sonu ilikisi hangi lde
husule gelirse, onun insanl bundan ibaret olur. nsan, bu stnlnden
dolay da hayvanlar ve dier varlklar onun emrine verilmi ve insan fiilleri
hadiseler lemine hkim olmutur. Bakara, 2/30; Csiye 45/13; brahim,
14/32-33; Enbiy, 21/29; Nahl, 16/5-8; Ysn, 36/71, 73; En`m, 6/16516;
Ankebt, 29/17 yetleri buna delalet etmektedir.17
bn Haldn, bylece dier canllara ve dier ou varlklara stn olan
insann tabiat gerei medeni olduunu, medeni kelimesinin medine kelime-
14
15
16
Sizi yeryznn halifeleri klan ve verdiklerinde sizi snamak iin bir ksmnz
bir ksmnza derecelerle stn yapan Odur. Kukusuz senin Rabbin, hesab a-
buk grendir ve kesinlikle ok balayc ve ok merhametlidir.
17
bn Haldn, Tercme-i Mukaddime-i bn Haldn (ev. Ahmed Cevdet Efendi), stan-
bul 1277, s. 5-9; a.mlf., Mukaddime (nr. Sleyman Uluda), 1-2, 2. bsk., stanbul
1988, 2/997-1002.
sinin nisbesi olduunu, fakat filozoflara gre medeninin, toplumsaldan

kinaye olduunu belirtmektedir. bn Haldna gre medeni veya toplumsal
tabiri, insan iin dier insanlardan ayr yaamak mmkn deildir, onun
varl ancak hemcinsiyle gerekleir mnasna gelir. nsan zayf olduu iin
kendi bana hayatn ikmal edemez ve bu yzden baakalaryla yardmla-
mak ve bylece hayat paylamak zorundadr.18
bn Haldnun, insann toplumsal bir varlk oluu ve umran ile insann
halifelii arasnda kurduu ilikiyi, rnein Kurtub kurmaz. Kurtub, daha
ok halifenin ne anlama geldii, kimlerin halife veya imam olabilecei ze-
rinde durmaktadr.19 Bu tr bir ilikiyi mesel Ebus-Sud da tefsiri, rdul-
Aklis-Selm il Mezyal-Kitbil-Kermde kurmaz.20
2. Toplumsal Hayat ve Umran-alma likisi

Yukardaki bilgilerden de anlalabilecei zre bn Haldn, insann tabia-
t gerei toplumsal bir varlk olmas ile yine tabiat gerei gdaya ihtiya
duyan bir varlk olmas arasnda iliki kurar. nsanlarn birarada yaama
zorunluluunu izah ederken, yaamak iin gdaya ihtiya duymalar ve gda
temini iin de birbirleriyle yardmlamak zorunda olularndan bahseder.
bn Haldnun insan ve umran dncesinde insan hayvandan ayran nem-
li zelliklerden biri, maiet iin almak ve didinmektir. Zira insan, Allahn
Rabbimiz her eye yaratln verdi ve sonra da doru yolu gsterdi. (Th,
20/50).21
buyruu gerei hayatn srdrebilmesi iin gdaya muhta olarak yara-

tlm ve de ihtiya duyduu gday arama ve elde etme yollar da ona gste-
18
bn Haldn, Mukaddime, 1988, 2/1002.
19
Kurtub, el-Cmi` li-Ahkmil-Kurn, Beyrut 1993, 1/250-260.
20
Ebus-Sud, rdul-Aklis-Selm il Mezyal-Kitbil-Kerm, byy. ts., 1/99-100.
21
yet, n ve sonundaki yetlerle birlikte yledir:
Firavun, Ey Musa! Sizin Rabbiniz de kim?! dedi.
Musa, Rabbimiz, her eye yaratln veren ve sonra da doru yolu gsterendir."
dedi.
Firavun, yleyse nceki kuaklarn durumu nedir? dedi.
Musa, Onlarn bilgisi Rabbimin katnda bir kitaptadr. Rabbim yanlmaz ve
unutmaz. dedi. (Th, 20/49-52).
rilmitir.22 Grld gibi bn Haldn, bu yete, zgn bir yorum getirmek-

tedir. Onun yorumuyla Allahn insana yaratln vermesi veya insan ya-
ratmas demek, onun ihtiya duyduu gday da onun iin yaratmas demek-
tir ve Allahn insana doru yolu gstermesi ise o gdaya ulaabilecek yolar
da insana gstermesi demektir. nsan, ihtiya duyduu gdaya erimek iin
de toplumsal yardmlamaya muhtatr.
Th sresinin sz konusu yetine bu anlam veren bir mfessir var m
acaba? bn Abbsn (v. 68/687-88) yete verdii mn yledir: Allah her
eyin eini yaratt, sonra ona, nerede evleneceini, nerede gda bulacan,
nerede iecek bulacan, meskeninin neresi olacan ve doum yerini
gsterdi.23 Klasiklerden Tefsrul-Maverdde) bu yete Mchidin (v.
103/721) u anlam verdii belirtilmektedir: Allah, her eye eklini verdi,
sonra da ona, maieti, gdas, yiyecei ve ieceine ulama konusunda yol
gsterdi.24 bn Haldnun yete verdii anlam, bn Abbs ve Mchidin
verdii anlamla rtmektedir. Ayrca Zemaher (v. 538/1144) ve Fahruddin
er-Rz (v. 606/1209), bn Abbs ve Mchidin bu yorumunu daha da geni-
letmitir. Onlara gre de -ksaca sylemek gerekirse-, yet; Allahn her eye,
menfaat ve maslahatna uygun ekil verdii (rnein gze grmeye uygun
ekil vermesi gibi) veya mahlukatna ihtiya duyduu ve yararlanaca her
eyi verdiini, Allahn her eyi yarattn ve onlara, gda, nikah, yardmla-
ma, cinsel iliki gibi ihtiya duyduklar eylerden nasl yararlanacaklarn,
onlara nasl ulaacaklarn da gsterdiini vs. iaretlemektedir.25 Bu durum-
da belki de bn Abbsn, Mchidin veya Zemaher ve Fahrur-Rznin ya
da hepsinin verdii mn, bn Haldna kaynaklk etmi olabilir.
yete bn Haldn gibi anlam verenler olup olmad konusunu daha iyi
anlamak iin bize daha yakn ve ada tefsire de bakmakta fayda grlebi-
lir. rnein ada tefsirlerden Yce Kurnn ada Tefsiri (Sleyman Ate)
adl eserde, bn Haldnun yorumuna hi yaklalmaz. Ate, yeti farkl bir
22
23
bn Abbs, Tefsru bni Abbs, Beyrut 1993, s. 345; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm,
Beyrut ts., 2, 155; et-Taber, Eb Ca`fer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an
Tevli yil-Kurn, Beyrut 1988, 9/171-72.
24
Ebl-Hseyn Ali b. Muhammed b. Habb el-Maverdi el-Basr, en-Nuketu vel-
Uyn (Tefsrul-Mverd) (nr. Es-Seyyid b. Abdilmaksd b. Abdirrahm), 3, Beyrut
ts., s. 406.
25
ez-Zemaher, el-Kef, Riyad 1998, 4, 85-86; Fahruddin er-Rz, et-Tefsril-Kebir
ve Meftihul-ayb, Beyrut 1994, 11/65-67.
erevede anlamtr.26
mer Nasuhi Bilmen, tefsirinde yet cmlesine yle anlam vermitir:
Rabbimiz o zattr ki her eye hilkatini vermi, yaratm olduu eitli
mahlukata lyk, uygun olan ekilleri, sretleri, azalar ihsan etmi, her hayat
sahibine kendi cinsinden eini vcude getirmi ve her biri iin muhta
olduu eyi yaratmtr. (Sonra da doru yolu gstermitir) btn mahlka-
tna istifade edecekleri yollar bildirmi, kendilerine birer kabiliyet, birer
yaratl kuvveti vermi, hatt hayvanlar, bitkileri dahi birer kabiliyete, birer
byme ve gelime zelliine sahip klmtr.27 Grld gibi bu anlam-
landrma, bn Haldnun yorumuna yakndr.
bn Haldna gre insan, hayatnn btn aamalarnda, yani doumdan
lme kadar mftekrdr, yani baml ve muhtatr. bn Haldn, insann bu
durumunu u yetle izah etmektedir:
Allah zengindir, siz ise fakirlersiniz. (Muhammed, 47/38).28
Sosyoloumuz, insann bu muhta durumuna kar, almas halinde Al-

lahn, evrendeki her eyi onun iin yarattn u yetlerle aklar:
Gklerde ve yerde olan her eyi size musahhar kld. (Csiye, 45/13).
Gnei ve ay sizin emrinize verdi. (brahim, 14/33).
Denizi sizin emrinize verdi. (Csiye, 45/12).
Gemiyi sizin emrinize verdi. (brahim, 14/32)
Srlar ve davarlar size musahhar kld. (Nahl, 16/5-8; Ysn, 36/71, 73).
Sizi yeryznn halifeleri klan ve verdiklerinde sizi snamak iin bir ksm-
nz bir ksmnza derecelerle stn yapan Odur. (En`m, 6/165).
26
Sleyman Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, stanbul 1990, 5/437.
27
mer Nasuhi Bilmen, Kurn- Kermin Trke Mel-i lsi ve Tefsiri, stanbul ts.,
4/2075
28
yetin btn u ekildedir:
Bakn, Allah yolunda infak etmeye arlyorsunuz. Fakat yine de sizden cimrilik
edenler var. Kim cimrilik yaparsa bilsin ki o ancak kendisi iin cimrilik etmi
olur. Allah zengindir, siz ise fakirlersiniz. Eer yz evirirseniz yerinize sizden
baka bir toplumu getirir de onlar sizin gibi olmazlar (Muhammed, 47/28).
Bu durumda insana den almak, rzk peinde komak, emek harca-

maktr. nsan, kendi ayaklar stnde durabilecek yaa geldiinde kazan
temin etmek, ihtiya duyduu eyleri bedellerini deyerek elde etmek iin
gayret eder. Nitekim Allah Tel, Allah katnda rzk araynz (Ankebt,
29/17)29 buyurmaktadr.30
bn Haldna gre rzk Allahtandr, ama insanlar, bu rzk elde etmek ve
kesp, kazan salamak iin say ve amel etmek zorundadrlar. bn
Haldnun umran yaklamnda alma, emek ve kazan son derece nemli
bir yer tutar. Ona gre umranca gelimi yerlerde, rzk ve kazan artmakta,
refah dzeyi ykselmekte, fakat umranca geri olan beldelerde tam tersi, rzk,
kazan ve refah azalmaktadr. Umranca gerilemi olan beldeler hakknda
halkn burasnn rzk gitmitir. sz buna delalet eder. bn Haldn, rzk
konusuna o kadar nem verir ki ona gre nfusla rzk ve kazan arasnda
iliki vardr. Nfusu az olan ehirlerde, rzk ve kazan az olur veya kaybo-
lur, nk insan ameller azdr buralarda. Ama (nfusu ok olan) ehirler
umran ok olan yerler olup orada yaayanlarn durumlar geni, refah d-
zeyleri yksek olur.31
bn Haldn, umran ile alma arasnda kurduu ilikiyi, umran eksilmi
olan yerlerde nehir ve pnarlarn veya su kaynaklarnn da kesilecei teziyle
glendirir. Ona gre, umran gerileyen veya noksanlaan yerlerde, insanla-
rn emek harcamas, almas, topra kazmas veya emesi olmad iin
sular kurur. Umran durumunda iken pnarlar gzelce akarken sonradan
ken yerlere bakldnda, oralarn sularnn nasl yerin derinliklerine
ekildii grlebilir. bn Haldn, bu durumu da muhtemelen sembolik bir
yaklamla umran gelimi olmay gndz, tersini ise gece anlayarak u
yetle delillendirmektedir:32
Allah, gece ve gndz belirler. (Mzzemmil, 73/20). 33
29
yetin btn u ekildedir:
Siz Allah' brakp sadece birtakm putlara tapyor, aslsz szler uyduruyorsu-
nuz. Bilmelisiniz ki Allah'tan baka taptklarnz, size rzk veremezler. O halde
rzk Allah katnda arayn. O'na kulluk edin. Ona kredin. Ancak O'na dnd-
rleceksiniz (el-Ankebt, 29/17).
30
31
32
33
bn Haldn, bu yeti, Mukaddimede sklkla zikreder.
bn Haldnun rzk, kazan, umran, toplumsal hayat gibi konulara yak-

lamna bakldnda, yukarda verilen yetlere ykledii anlamlarn nemli
olduu fark edilir. yetlere de, daha ok toplum merkezli veya insann
toplumsal bir varlk oluu perspektifiyle anlamlar ykledii sylenebilir.
3. Asabiyet
bn Haldnun anahtar kavram ve konularndan olan asabiyetin, akraba-
lar, birbirlerine kar yardmlama ve gayrete gelip imdada ve yardma
yetime hissine sevkeden bir dayanma gc olduu anlalmaktadr.34 Bu
durumda denilebilir ki asabiyet, toplumda insanlar birbirine kenetlendirici
unsur, ilk ve baat g; ayn aile, kabile, ulus veya imparatorluun yelerini
birlik iinde tutan histir.35
bn Haldnun, Mukaddimesindeki baz ifadelerinden, asabiyeti, insann
tabiatnda mevcut olan asi olma, zulm ve itaatsizlik gibi er ynn olutu-
ran haline kar sanki bir panzehir olarak kulland anlalmaktadr. nk
ona gre insann tabiatnda isyankarlk, zulm, saldrma ve itaatsizlik gibi
huylar vardr. Bu huylar savaarak, mcadele ederek zararsz hale getirilir.
Savamak iin de asabiyetin mevcudiyeti arttr. Ancak bn Haldn asabiye-
tin de insann tabiatnn bir gerei olduunu zellikle belirtmektedir. Ona
gre her insan, kendi asabesinden ve nesebinden olan kimselerden imdat
ister, buna daha ok nem verir. Asabesinden gelen feryat kiiyi galeyana
getirir. Allahn kullarnn kalbinde yaratt dar ve skk zamanlarda hsm
ve akrabann imdadna koma ve onlara kar efkatli olma duygusu insan
tabiatnda mevcuttur. Yardmlama ve dayanmaya vesile olan bu duygu
olduu gibi dmanlarna daha ok korku salmalarnn sebebi de budur. bn
Haldn, bu hususu, Kuranda Yusufun kardelerinden naklen sylenen u
yete bakarak incelememizi istemektedir:
Biz asabe olduumuz halde, onu kurt yerse, vallahi bu takdirde biz hsran
iindeyiz demektir. (Ysuf, 12/14).
bn Haldna gre bu yetin mnas udur: Usbesi, yani asabiyeti olan bir
kimseye saldrmak dnlemez.36
34
bn Haldn, Mukaddime, 1996, s. 122, 126.
35
R. A. Nicholson, A Literary History of the Arabs, Cambridge 1962, s. 440.
36
bn Haldn, asabiyetin nihai gayesinin mlk olduunu izah ederken ka-

bile iindeki gl asabiyetin zayf olanlar kendisine tb kldn, aksi
halde ihtilaf ve ayrlklarn ba gstereceini u yetle delillendirme yoluna
gider:37
Allah insanlarn bir ksmn dier bir ksmyla savmasayd, kesinlikle dn-
yann dengesi alt st olurdu. (Bakara, 2/251).38
bn Haldnun bu yete verdii anlam zgndr. yeti kendi asabiyet te-

orisini desteklemek zere zikretmektedir. Byle bir yoruma tefsir kitapla-
rnda rastlamaK zordur. rnein bn Haldndan nce yaam olan
Tabernin (v. 923) tefsirinde bu yete byle yorum yaplmamtr.
bn Haldn, byk devletlerin nesep ve vel asabiyetiyle ynetmeye da-
yandn ve bu devletlerin uzun mrl olduklarn, birok hkmdarn
birbiri ardnca gelerek bu devletleri ynettiini, bu tr devletlerin, belli bir
refah dzeyine eritikten sonra asabiyetin zayflamas, vergilerin arttrlmas
ve ehevi arzulara yenik dme, savurganln artmas gibi eitli sebeplerle
yklacan ve onlarn yerine nesep veya vel asabiyeti onlardan farkl yeni
bir devletin geleceini savunur ve bunun da Allahn kullar hakknda cari snneti
olduunu syler.39
Sosyoloumuz, boyun eme ve inkyad halinin asabiyeti zayflatan
nemli etkenlerden olduunu savunurken de Kurana bavurur.
srailoullarnn, Hz. Musaya kar karak Suriye topraklarna girmeye
yanamamalarn (Mide, 5/22-24), hakszlklara direnme ve hak arama
konusunda acziyet sergilemeye almalaryla izah eder. Ona gre yetlerin
ifadesi bu anlamlandrmay ve tefsiri gerekli klmaktadr. Sz konusu yetler
yledir:
Dediler ki: Ey Ms! O (dediin) topraklarda gyet gl, zorba bir millet
var. Onlar oradan kmadka biz oraya asla giremeyiz. Eer oradan karlar-
sa biz de gireriz.
37
38
yetin tamam yledir:
Allah'n izniyle onlar bozguna urattlar. Dvd Clt'u ldrd. Allah, kendi-
sine saltanat ve hikmet verdi ve ona dilediini rettii. Allah insanlar, birbiriy-
le savp gidermeseydi yeryz mutlaka bozulup giderdi fakat Allah'n lemlere
ltf var (el-Bakara, 2/251).
39
bn Haldn, Bilim le Siyaset Arasnda Hatralar (ev. Vecdi Akyz), stanbul 2004,
s. 201-2
Korkanlarn iinden Allahn kendilerine nimet verdii iki adam yle demi-
ti: Onlarn zerine kapdan girin. Oraya girdiniz mi artk siz kukusuz ga-
liplersiniz. Eer mminler iseniz yalnzca Allaha tevekkl edin.
Dediler ki: Ey Msa! Onlar orada bulunduka biz oraya asla girmeyeceiz.
Sen ve Rabbin gidin onlarla savan. Biz burada oturacaz. (Mide, 5/22-
24).40
Mukaddime yazar, asabiyet konusunu devlet balamnda ele alrken Hz.

Musann Allahtan kardei Hz. Harunu kendisine yardmc olarak gnder-
mesini istemesi olayn zikretmekte ve bununla ilgili yeti getirmektedir. bn
Haldna gre ayn nesep ve eitimden olan yaknlardan veya kadim dostlar-
dan yardm istenirse, devlet iin bu mkemmel olur. nk bunlarn huyla-
r, hkmdarn huyu ile uygunluk arz eder ve bylece yardm tam olarak
ekillenir. Nitekim Allah yle buyurmaktadr:
Ailemden birini, kardeim Harunu bana vezir yap, onunla beni kuvvetlendir
ve onu bana iimde ortak et. (Th, 20/29-32).41
4. Toplumsal Deiim ve k
bn Haldnun toplum ve tarih yaklamnda deiim nemli bir yer tutar.
bn Haldn, Mukaddimenin bir yerinde, deiimin,
"Allah'n kullar hakknda sregelen snneti budur." (Gfir, 40/85)
yetiyle Allahn snneti olduunu belirtir.42

bn Haldn, milletler arasndaki farklarn kkenleri zerine yorum ya-
parken Bu, Allahn daha ncekilere de uygulad snnetidir. Allahn snnetinde asla
bir deiiklik bulamazsn. (Ahzb, 33/62) yetini zikretmektedir. Bu yet
erevesinde milletler arasndaki farkllklarn bazen nesep ynyle, bazen
iklim ve corafya bakmndan ve bazen de det, ayrc zellikler ve nesep
ynyle olduunu aklar.43
bn Haldn, bu yetle milletlerin ve lemin durumlarnn, toplumlarn
alkanlk ve dindarlklarnn tek bir sre zere ve istikrarl bir biimde
40
41
42
43
devam etmeyeceini, deiimin kanlmaz olduunu, deiim kanununun

birey, zaman ve ehir, lke, blge ve devletler iin de geerli olduunu izah
etmeye almaktadr. Bylece bn Haldn, yetten hareketle bir toplumsal
kanun veya kural tespit etmeye almaktadr.
bn Haldn, yneticilerin, halka kt davranmasn ve gl asabiyete
sahip insanlarn sadece nesil asabiyetine gvenerek evresindekileri aa-
lamasn, kendilerini yok etmek demek olduunu ileri srmekte ve bunu da
u yetle delillendirmektedir:
Eer dilerse, sizi giderir ve yeni bir halk getirir. Allaha gre bu g bir i de-
ildir. (Ftr 35/16-17; brahim, 14/19-20).44
bn Haldnun yete sosyolojik bir anlam vererek insan iradesiyle k-

n ve diriliin gerekleeceini ileri srd anlalabilir. Sleyman Ate,
bu iki yetin, sosyolojik bir kural olan bir Tanr yasasn dile getirdiini,
yollarn saptan insanlarn, sonunda Allahn hmna urayacaklarn, baka
milletlere yenileceklerini, onlarn yerini daha adil, daha enerjik bir toplumun
alacan, Allahn yasalar uyarnca alan toplumlarn baaracaklarn,
adaletten ayrlanlarn gerileyip ortadan kalkacaklarn, tarih boyunca duru-
mun byle olduunu, glln almaya ve adalete bal bulunduunu,
meskenet ve zulmn toplumu bozacan ve gcn kracan sylemekte-
dir.45 Nitekim bn Haldn, devletin yklmas iin siyasetin faziletlerinin
kaybolmas gibi gerekli artlar olutuunda keceini anlatrken de u yeti
zikreder:
Biz bir ehir halkn helak etmek istediimiz zaman, onun varlk ve g sa-
hibi nde gelenlerine (mtreflerine) emrederiz, bylelikle onlar orada fsk
yaparlar. Artk onun zerine sz hak olur da onu kknden darmadan ede-
riz. (sr, 17/16).46
Ayrca u yeti de ele alr:
Allah, bir topluma yok etmek istedi mi onu geri evirecek yoktur. Onlar iin
Allahdan baka yardmc dost da yoktur. (Ra`d, 13/11).
Bu yete gre bir devlet ve hkmdarlk sahibi millet, adalet datmazsa,
44
45
Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, 7, 299.
46
hep belli zmrelerden yana olur ve devletin nimet ve imkanlarn daha

ziyade o kesimlere datrsa, o milletin mlk ve devleti yklr.47
5. Snnetullah
oulu snen olan snnet kelimesinin szlk anlamlar ve kullanld
yetler dikkate alndnda, Kurandaki snnet ve snen kelimelerinin
Allahn takip ettii davran tarz, Allahn yasas, Allahn toplumlarn
deiimi, geliimi ve kyle ilgili hkm ve uygulamas vb. anlamlara
geldiini grmek mmkndr.
Snnetullah, bn Haldnun sosyolojisinde anahtar terimlerden biridir,
hatta onun tarihsel ve toplumsal konulara yaklamnn temelinde
Snnetullahn var olduu sylenebilir. O, Mukaddimede Snnetullah ile
toplumsal yasalar kefetmeye ve anlamaya almaktadr.
bn haldunun Snnetullah ile izah ettii konular ve o erevede getirdii
yetler unlardr:
- bn Haldn, dinin devlet ve asabiyetle ilikisi erevesinde dine byk
bir yer verirken, br yandan bir de olaya asabiyet asndan bakmakta ve
din davetin de asabiyete dayanmadan tamamlanamayacan vurgulamak-
tadr. O, bunun sebebini yle izah etmektedir: evket ve asabiyet olmadan
ne din bir davet ve hareket ne de mlkle ilgili davet baarya ulaamaz. Din
ve mlkle ilgili bir davetin muvaffak olmas iin, bu husustaki Allahn emri
ve hkm gerekleene kadar, asabiyete dayanan bir evketin ona arka
kmas ve bunu oradan uzaklatracak olanlara kar onu mdafaa etmesi
arttr.48 Halkn ve umumun sevkedildii (siyasi) her hususta mutlaka
asabiyete ihtiya vardr... Bir hadiste: Allah, kavminin himayesine ve deste-
ine sahip olmayan bir peygamber gndermemitir. buyurulmutur. Hari-
kulade hallere sahip olma en ok kendilerine yaraan peygamberler iin bile
bu durum sz konusu olursa (zafer iin) kendilerine harikulade haller veril-
meyen kimselerin asabiyet olmadan nasl galip gelecekleri dnlmeye
deer bir husustur..49 Airetlere ve asabelere dayanarak halk Allaha davet
eden Peygamberlerin davetteki hali byle idi. stelik Nebiler, Allahtan her
eyle desteklenmilerdi, yeter ki O dilesin, (her ey olur). Lakin O, her eyi
47
48
49
istikrar bulan ve yerleen bir dete gre icra eder, baka trl deil, (detullah,
snnetullah). Allah hakmdir, almdir.50
-alarn deimesi ve gnlerin gemesi ile millet ve kavimlerin durumla-
rnn da deimesi kanlmazdr. Milletlerin ve lemin halleri, cemiyetlerin
detleri ve dindarlklar bir tek vetire ve istikrarl bir yol zere devam etmez.
Bu cihet zaman getike meydana gelen bir deiiklik ve bir halden dier
hale intikalden ibarettir. Bu husus ahs, vakit, ehir, blge, zaman ve devlet-
lerde de byledir. Kullar arasnda Allahn geerli snneti ve kanunu budur.51
- Riyasetin paylalamazl ve bunun devletteki birinci, ikinci ve nc
hkmdarlk iin nasl gerekletii, bn Haldnun yaklamnda
Snnetullah (Gfir, 40/85) olarak grlmektedir.
-Refahn mlkn tabiatndan olmas, Allahn yaratndaki ve mahlukatndaki
snnetidir.52
- slm devletlerin k sosyolojisini yapan bn Haldnun53 k te-
orisinde; devlet ve hanedanlklar, tavrlarn54 ahslarn tabii lmleri olan
yzyirmi ylda ya da her biri bir ahsn ortalama mrnden ibaret olan krk
yllk kuakta kateder ve bu sre sonunda gelinen beinci tavrda, lks,
israf, ekonomik dengesizlik ve toplumun dayand asabiyetin bozulmas
gibi eitli nedenlerle belli bir sre izleyerek Snnetullah gerei (Gfir, 40/85)
ker.55
- bn Haldn, devletlerin tabii snrlar olduunu ve bu tabii snrlardan faz-
50
51
52
53
Cevd Tabtaby, bn Haldn ve Ulm-i ctim, Tahran 1374, s. 167, 183, 185 vd.
54
bn Haldn, devletlerin bu ekilde kne giden yolu tavrlar (aamalar) nazari-
yesiyle izah etmeye alr. Onun tavrlar teorisine gre genellikle devletin be
tavr bulunmaktadr: Birinci tavr, zafer, baar, galibiyet ve istila; ikinci tavr, istib-
dat, nesep asabiyetini dlama ve tekbanalk; nc tavr fera ve rahatlk; dr-
dnc tavr kanaat, hogr ve bar ve nihayet beinci tavr israf aamasdr. Son
tavrda devlette, ihtiyarlk tabiat hasl olur. Serveti arur edip asabiyeti bozdu-
u, din renginden uzaklat, tamas gereken ahlk zelliklerini yitirdii,
vergileri ar biimde arttrd, zulm yapt iin kolay kolay kurtulamayaca
ve knceye kadar ifa bulamayaca mzmin bir hastalk devleti kuatr ve so-
nunda devlet yklp ker. (bn Haldn, Mukaddime, 1996, s. 163-165, 171-172, 256-
257 vd.).
55
bn Haldn, Mukaddime, 1996, s. 158-160, 171-172 vd.
lasn elde edemeyeceini belirterek merkez ve evre ilikileri zerinde dur-

makta ve bu balamda k olayn deerlendirirken devleti ve hanedanl
ihtiyarlk ve zaafiyet yakalad m evreden eksileceini, merkezin ise hki-
miyetin tmden inkrazn Allahn haber vermesi ve ilan etmesi zamanna
kadar mahfuz kalmaya devam edeceini ve ancak o zaman merkezin inkra-
za urayacan ileri srmektedir. Tersine bir devletin nce merkezi malub
edilirse, evresinin ve sahasnn var olmaya devam etmesinin ona bir faydas
olmaz ve devlet derhal izmihlale urar. nk merkez kendisinden ruhun ve
cann evreye yayld kalp gibidir. Kalp malup edilir ve ona malik olunur-
sa btn evre ve u noktalar hezimete urar. Bu noktaya bal olarak ayrca
bn Haldn, devletin snrlarnn nce son haddine kadar genileyeceini ve
sonra yok olma ve kme vaktine kadar tavr tavr (aama aama) daralacan
ileri srerek bunun Allahn devlet ve hanedanlklar hakkndaki snneti
olduunu belirtir.56
- bn Haldn, devletlerin mrnn her ne kadar yzyirmi yldan ibaret
olduunu sylemise de, aslnda o bir yerde devletlerin mrnn illa da bu
yala snrl olmadn ima etmektedir. nk ona gre devletlerin byk-
l, gc, sahasnn genilii ve mrnn uzunluu, asabiyetin azl,
okluu, gc ve zayfl nispetinde olur. Bunun sebebi udur: Mlk sadece
asabiyetle olur, asabiyet sahipleri gittikleri ve aralarnda bltkleri hane-
danla ait memleketlerde ve blgelerde devletin hamisidirler. Bir hanedanl-
n kabileleri ve asabe sahipleri ne kadar oksa o devlet o nisbette kuvvetli,
sahip olduu topraklar o derece fazla olur. Bunun iin de daha geni mlk
bulunur. Mlkn balangcnda devletin genilii ve kuvveti mtegalliplerin
adedlerindeki bu nisbete gre olur. Devletin uzun mr olmas da yine o
nisbete gredir. nk hdis bir eyin mr, mizacndaki kuvvete gredir.
Devletin mizac (i yaps ve bnyesi) ise sadece asabiyetten oluur. Asabiyet
kuvvetli olursa, mizac da ona tabi olur ve mrnn sresi de uzun olur.
Asabiyet ise say okluundan ve fazlalndan ibarettir. mrleri itibariyle hane-
danlklarn nispetleri onu ayakta tutanlarn nisbetine gredir. Allahn kullar
iinde cari olan snneti budur. bn Haldn, bu sylediklerini delillendirmek iin
de tarihi rneklere bavurmakta ve 280 veya 270 yl mr sren devletleri
zikretmektedir. Buradan da anlamaktayz ki bn Haldna gre devletlerin
mr mutlaka 120 ylla snrl deil. Ortalama 120 yl, ama bu sreyi aan
56
bn Haldn, Mukaddime, 1996, s. 151, 271-273.
veya bu sreyi elde edemeyen devletler de var olabilir.57

- bn Haldna gre devletle toplum, ynetenle ynetilenler arasndaki
ilikilerin dzene girmesi ve hkmdarlarn snrlandrlmas iin bir takm
siyas ve mefruz kanunlar karmak ve bu kanunlara uymak zorunludur. Bir
devletin kanun siyaseti olmazsa Allahn snneti gerei (Ahzb, 33/38), o devletin
hkimiyeti ve iktidar dzensiz olur, istilas ve stnl tam olarak gerek-
lemez. te bu kanunlar, akll kiiler, devlet bykleri ve devlet ilerinde
basiret sahibi olanlar tarafndan dzenlenmi ise bu dnya hayatn l
alan akl bir siyaset olur. Bu siyasette yasalar, insann pratik aklyla tasarlanp
dzenlenirler.58 Eer Allah tarafndan farz klnm, ri vastasyla dzen-
lenip tatbik edilmise, bu dnya ve Ahiret hayatndaki fayday gzeten din
veya er bir siyaset olur.
-eitli devletlerde hanedanln kurulu ve yerleme aamasyla zayf-
lama aamasnda klca daha ok bavurma ihtiyac hissetmesi, ama devletin
oturduu zamanlarda (hanedanln ortalar) ise daha ok kaleme ihtiya
duymas, Allahn kullar arasndaki snnetidir.59
-Sultan ve etrafndakilerin, devletin iyice oturduu ve glendii orta d-
nemlerinde servet sahibi olmas ve devletin paraya ihtiya duyduu zaman-
larda devletin bandaki zatn, eldeki servete bakalarndan daha ok kendi-
ni hak sahibi olarak grmesi ve sonra taraftarlarn, adam ve dostlarn
kaybetmesi ve de bu gibi durumlarn gemite olduu gibi bugn de olmas
Allahn snneti (Mmin, 40/85) gereidir. Allahn snnetinde ise asla deiiklik
bulamazsn (Ahzb, 33/62).60
-Sultann ihsanlardaki azalmann vergileri azaltmas, maln tebaa ile sul-
tan arasnda dolama halinde bulunuu ve halktan sultana, sultandan halka
gidip gelmesi; sultann bu mal yannda tutmas ve hapsetmesi halinde
halkn o mal kaybetmesi, Allahn kullar arasnda geerli olan snnetidir.
-Devletin snrlarnn nce son haddine kadar genilemesi, sonra yok olup
kme vaktine kadar aama aama daralmas, Allahn devletler hakkndaki
57
58
bn Haldn, Mukaddime, 1988, 1/123-159; Muhsin Mahdi, Ibn Khalduns Philosophy of
History, Chicago 1964, s. 237.
59
60
snnetidir. Allahn zatndan baka her ey yok olacaktr (Kasas, 28/88).61

-Yeni kurulmakta olan bir devletin eskiden beri hkm sren bir devleti
yenebilmesi ve istila edebilmesi iin ok mcadele etmesi ve uzun savalar
vermesi gerektii, eski kk salm bir devleti ykmann hi de kolay olmama-
s, Allahn kullar arasnda geerli olan snnetidir (Mmin, 40/85). Allahn snne-
tinde asla deiiklik bulamazsn (Ahzb, 37/62).62
-Tp sanatna bedevlerin yaad badiyede deil, hadarilerin yaad e-
hirlerde ihtiya duyulmas, toplumsal yasalardandr;63 zira bu Allahn kullar
hakknda teden beri sregelen snnetidir (Mmin, 40/85) ve Allahn snnetinde
asla bir deiiklik bulamazsn (Feth, 48/23).
- Devlet, paralar saklar, cretleri azaltrsa, halkn paras azalr. Bu, Al-
lahn kullar iin koyduu snnetidir (...)64
Btn bu aklama ve yaklamlar, bn Haldnun, Mukaddimesinde Al-
lahn toplumsal yasalarn kefetmeye altn gstermektedir.
6. Toplumda Gllerin Zayflar Ezmesi

Toplumsal hayat gllerin zayflar ezmesinin bir sonucu olarak gren
toplum kuramlar mevcuttur. Homo homini lupus (Hobbes) bunlardan
biridir. bn Haldn da ticar hayattaki gl-zayf ilikisini ne karsa da
genel olarak gllerin zayflarn elindeki avucundaki her eyi alacan,
ancak kanunla bunun nlendiini ileri srer. bn Haldna gre atlgan ve
giriimci bir yapya sahip olmayan ve yneticiler katnda bir mekisi bulun-
mayan kimsenin ticarete ynelmekten kanmas gerekir. nk sermayesi
yok olmakla yzyze gelir, bu, onu alm satm yapanlarn yemi yapar ve bu
durumda da hakkn alamayabilir. Zira genelde insanlar, zelde de ticaretle
uraanlar, kendilerinin dndaki insanlarn ellerindekine gz dikerler,
frsat bulduklarn da onlara el koyarlar. Dolaysyla kanun ve kurallarn
caydrcl olmasa insanlarn mal ve sermayeleri emniyetsiz olur, her trl
olumsuzlukla karlard. lm-i umrann kurucusu, bu iddiasn destekle-
mek zere u yeti getirir:
61
62
63
64
bn Haldn, Mukaddime (ev. Zakir Kadir Ugan), 1-3, stanbul 1989, 2/75-76.
Allah insanlarn bir ksmn dier bir ksmyla savmasayd, kesinlikle dn-
yann dengesi alt st olurdu. (Bakara, 2/251).65
Bu yete verilen yorumun zgnl ortadadr. Anlald kadaryla bn

Haldn, bu yorumuyla gl olup ta zayf ezmek isteyen insanlar, kanun
adamlar veya devlet vs. tarafndan engellendiini, aksi halde zayflar eze-
ceklerini savunmaktadr. Mfessirlerden rnein Kurtub yete buna benzer
bir mna vermez.66 Snnetler ilminden (lms-sunen) bahsedilen ve
snnetullah konusuna geni yer verilen Tefsrul-Menrda da bu yette geen
Allah tarafndan insanlarn bir ksmnn bir ksmyla defedilmesi hususunun
bir Snnetullah olduu anlatlmaktadr.67 Elmall Muhammed Hamdi
Yazra gre ise imdi buna kar iyi amma Allah muharebeye hi meydan
vermese ve sulta-i hkmete msaade etmese daha iyi olmaz m idi? deme-
meli, nk Allah insanlarn bazsn bazsiyle defi veya mdafaa etmemi,
mfsid ve mtecavizleri muslih ve mcahidlerle defi ve ehli silm- salh ve
evld- nisvani vikaye etmemi olsa idi, yeryz fesada urard, arzn mena-
fi- mesalih muattal olur, hars- nesilden, ilm- sanatdan, din- imandan
eser kazlmazd. Zira def- mukavemet kanunu olmasa idi ekser nas,
mtecazib ve muti- mnkad bile olsa mtecavizlerin mtemadiyen hcu-
muna maruz kalrlar, inenir mahvolurlard, muadelei itimaiye bulunmaz,
nihyet herkes mtecaviz olur, herkes mtecaviz olur da mukavemet de
farzedilmezse hepsi mahvolur. 68
Grld gibi bu yorumlar, bn Haldnunkine bakas itibariyle ya-
kndr ve sosyolojiktirler. Fakat bn Haldnun yetten hareketle ilm bir
kanun bulma abas, daha bariz bir biimde kendini gstermektedir. Dier
iki yorumda bu o kadar ak ve net deildir.
7. Devletin mr
bn Haldn, devletin mr konusuna ayr bir nem verir ve bu konuda
referans ald yetlere verdii anlamlar da ilgintir. bn Haldna gre
ahslar gibi devletlerin de tabii mrleri vardr. Devletlerin ve hanedanlk-
65
66
Kurtub, el-Cmi` li-Ahkmil-Kurn, 1, Beyrut 1998, 2/236-38.
67
Muhammed Red Rza, Tefsrul-Kurnil-Hakm (Tefsrul-Menr), 2, byy. ts. s. 391-
398.
68
E. Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, 2/836-37.
larn mrleri de, her ne kadar kranlara gre deimekte ise de, genellikle
kuan mrn gemez. Bir kuak, bir ahsn ortalama mrnden ibarettir
ve bu da nev nem, byme-gelime dneminin son haddine ulam
olduu krk yldr. Nitekim Yce Allah yle buyurmaktadr: nsan, rdne
vard ve krk yana ulat zamana kadar..." (Ahkf, 46/15). te bu nedenle bir
ahsn mr, bir neslin mrdr diyoruz. srailoullar iin vaki olan Tih
l'ndeki hikmet de bahsettiimiz hususu desteklemektedir. Demitik ki
orada krk yl kalnm olmasndan maksat, kabilelerden gelen bir neslin yok
olmas ve yerine zilleti grmemi, tanmam ve ona almam bambaka bir
neslin yetimesidir. O halde bir neslin mr hakknda krk yla itibar edil-
mesi gerektiine bu olay delil tekil etmektedir. Bu sre de bir ahsn m-
rnden ibarettir. Bir devletin ve hanedann mrnn, genellikle nesli
gemeyeceini sylememizin sebebi de udur:
Birinci nesil: etin hayat artlarn gsleme, cengaverlik, yrtclk, an
ve hrete itirak gibi bedevliin karakterini, sertliini ve vahiliini muha-
fazaya devam eder. Bu sayede asabiyetin etkisi kendilerinde mahfuz kalr.
Kllar keskin ve evreleri korkuludur. nsanlar kendilerine malup olmu-
lardr.
kinci nesil: Bunlarn halleri, mlk ve refah dolaysyla bedevlikten
hadarilie, sknt ve darlktan bollua, ortaklaa an ve hret sahibi olmak-
tan tek bana an ve hrete sahip olmaya, geriye kalanlarn an ve hret
iin abalamayp atl ve tembel kalmalarna, izzette herkesten ileride olmak-
tan zilletteki aala doru deiime urar. Bylece asabiyetin keskinlii
ksmen krelir, tesiri azalr. Bu durumda kalanlar boyun eme ve hakir
durumda kalma hali ile nsiyet peyda ederler. Fakat yine de szkonusu iyi
hasletlerin ou kendilerinde mevcuttur. Zira ilk nesle yetimiler, onlarn
halleri ile dorudan doruya temas kurmular, izzet, onur ve itibar kazan-
malarn, an ve hret iin abalamalarn, savunma ve himayedeki hedefle-
rini gzlemlemilerdir. Bu yzden bu konuda bir ok ey kaybetmi olsalar
bile, o hususlar tm ile terketmek kendileri iin mmkn olmaz. lk nesle
ait hallere dneceklerini mit eder veya bunun kendilerinde mevcut olduu-
nu zannederler.
nc nesil: Sanki kendilerinde hi mevcut deilmicesine bedevlik,
sertlik, kabalk zamann unuturlar. Onurun zevkini ve asabiyeti yitirirler.
Bunun nedeni de stn bir egemenliin himayesinde bulunmalardr. Nail
olduklar trl trl nimet ve zenginlik sebebiyle onlardaki refah son snr-
na ular. Bylece devlet iin bakma ve beslenmeye muhta aile haline gelir-
ler. Savunmaya muhta durumdaki kadn ve ocuklarn durumuna derler.
Asabiyetleri tmden ortadan kalkar. Himaye, savunma, cengaverlik ve
istekler peinde komann olduunu unutur giderler. ekil, klk, kyafet, ata
binme ve gzel maharetler hususunda, kendilerini halka olduklarndan
baka trl gsterir, onlarn gzlerini boyarlar. Halbuki atlarn srtnda
olduklar halde ekseriya kadnlardan daha korkaktrlar. Hak talep eden biri
karlarna dikildiinde ona kar kendilerini savunmak iin bir direni
gsteremezler. Bu takdirde devletin sahibi ve hanedann bakan, onlarn
dnda kendine destek olacak baka zorlu ve bahadr kiilere muhta olur.
Mevaliyi oaltr. Devleti savunma konusunda ksmen de olsa kendisine
yardmc olacak bir evre edinir, o devletin k konusunda Allah'tan izin
kncaya kadar byle devam eder. zin ktnda da devlet ve ondaki her
ey ortadan kalkar.
Grld gibi ortada kuak bulunmaktadr. Devletin ihtiyarlamas
ve gerilemesi bu sre zarfnda olur. bundan dolay naseb, drdnce kuakta
kle yzyze gelir. Nitekim an, hret ve hasebin drt kuaktan ibaret
olduu hususuna iaret edilmiti. Bu hususa dair orada tabii, burhan ve
deliller ortaya koymutuk. Bu deliller kafidir, aktr ve daha nce ortaya
koyduumuz ncllere dayanmaktadr. Dikkatle dn! yet insaf sahibi
isen, hak olan ynden sapmazsn.
Mezkur kuan mr, izah edildii gibi 120 yldr. Devletler ve hane-
danlar, bu mr aa-yukar gemezler. Biraz evvel veya sonra olabilir; ama
devletin mr yaklak olarak budur. Meer ki tliplerin mevcut olmamas,
devletten istei olan i ve d glerin bulunmamas gibi bir durum devlete rz
olmu bulunsun. Budurumda ihtiyarlk vaki olup her taraf istila eder, ama
henz talep sahibi hazr deildir.Talep sahibi ve istekte bulunan hasm
ortaya kacak olsa, devlet bir savunucu bulamaz.
"Ecelleri gelince ne bir saat ertelenebilir, ne de ne alnabilirler." (Nahl, 16/61).
Devletin bu mr, bir ahsn mr mesabesinde olup duraklama yana

kadar uzar veya artar. Bundan sonra dn/d a gelir. Bunun iin
"devletin mr yz yldr" diye insanlar arasnda azdan aza dolaan
mehur bir sz vardr. bu szn anlam ite budur. Bundan karacan bir
kanunla gemi yllar bilmek itibariyle istediin nesep eceresindeki baba
saysn tashih edebilirsin. yet babalarn saysnda tereddtn varsa, ilk
babadan itibaren geen yllar da sence malum ise, bu durumda her yz yl
iin baba say. yet bu kanun ve kyasa gre babalarn saylar ile birlikte
yz yllar da biterse, bil ki yaptn ilem dorudur. Eer yllar bir kuak
eksik karsa, nesep eceresine bir baba eklenmek suretiyle babalarn say-
snda yanlla dlm demektir. Eer yllar bir o kadar fazla gelirse, bu
takdirde de baba dmek suretiyle hata edilmi demektir. ata yz yldan
fazla zaman tutarsa, bir ata eksik hesap edilmi, tersine ata yz yldan az
bir zaman tutarsa bir ata yanllkla eklenmi demektir. Babalarn saysn
biliyorsan, onlara gre yllarn saysn da bylece (yz yla bir ata decek,
ata yz yla sacak biimde) hesap edersin. Dikkatle dnecek olursan,
bu kanunun genellikle doru olduunu anlarsn. Geceyi ve gndz takdir eden
Allah'tr." (Mzzemmil, 73/20).69
Bu yaklamda konumuzla ilgili olarak dikkati eken hususlardan biri,
bn Haldnun organizmac yaklamna uygun olarak devletin mrn
bireyin mrne benzeterek hesap etmesi ve bunun iin de Ahkf, 46/15. yeti
delil getirmesidir. Dier bir husus, devletin yklmasn Nahl, 16/61 ve
Mzzemmil, 73/20 yetleri ile izah etmesidir.
8. Devletin Yklma Halinde ken Glenme Vehmi

bn Haldna gre devlet, ihtiyarlad zaman bir daha o ihtiyarlk hali
ondan kalkmaz. nk ihtiyarlk, devlet veya hanedanla tabi olarak rz
olur. Devletin ihtiyarlamas tabii olunca tpk canllarn mizacnda ve bnye-
sinde grlen ihtiyarlk olay gibi o ihtiyarln gereklemesi de tabi eylerin
meydana gelmesi mesabesinde olur. htiyarlk, tedavisi veya ortadan kalk-
mas mmkn olmayan mzmin hastalklardandr; nk tabii bir eydir ve
tabii olan eyler deimez. Devletin, ihtiyarlama aamasndan sonra yklma
srecini yaarken hayatnn son gnlerinde ihtiyarlk hastalndan kurtul-
mu olduu vehmine kaplmasna yol aan bir g hasl olur. Bu gcn
gzkmesi, devletin can ekitiini gsterir. Zira bu geici bir eydir ve
ihtiyarlkla k ortadan kaldrmaz. Devletin yklma andaki bu duru-
mu, yanmakta olan lamba fitilinin haline benzer. Bilindii gibi lambann fitili
snecei zaman parlar ve yanmakta olduu vehmini verir. Halbuki onun bu
parlamas, snmesine iarettir. nk;
Her sre iin bir kitap vardr (Ra`d, 13/38).70
69
70
bn Haldn, bu yeti, her devletin bir mr sresi olduu biiminde an-

lamaktadr.71
bn Haldnun verdii mnann doru anlalmas iin yetin tamamn
zikretmek faydal olacaktr:
And olsun senden nce peygamberler gnderdik, onlara eler ve ocuklar

verdik. Allahn izni olmakszn hibir peygambere bir yet (mucize) getir-
mesi szkonusu olmaz. Her sre iin bir kitap vardr.
Her sre iin bir kitap vardr cmlesini, Taber ve dier baz mfessir-
ler, Her kitap iin bir sre vardr biiminde ve Zemaher (v. 1144) gibi
baz mfessirler Her vaktin kullarn zerine yazlm bir hkm vardr
eklinde anlarken,72 bn Haldn, bu cmleyi devletin kmesine iaret
olarak almaktadr. Bu durumda bn Haldnun bu yet cmlesini sreli her
eyin bir kaydnn/kitabnn olduu ve o kayda/kitaba gre artlar olutu-
unda devletin kecei veya her iin, olayn vs. bir sresi olduunu ve
zaman geldiinde o iin olaca eklinde yorumlad anlalmaktadr. bn
Haldnun bu yorumu yaparken Fahrurrazinin (v. 1210) tefsirinden yarar-
lanm olabilir ya da onun yorumunda verdii mnalardan birine dayanm
olabilir. Fahruddin er-Rzye gre sz konusu yet cmlesi u anlamlara
gelebilir: Hz. Peygamber inananlar zafer ile mjdelerken mrikleri azap ile
korkutuyordu. Mrikler, kendi yaklamlarna gre bu tehdit gecikince,
azabn gelmeyeceini dnm ve bunu Hz. Muhammed'in peygamber
olmaynn delili olarak ileri srmlerdi. Allah buna, "Her vdenin yazlm
bir hkm vardr" diyerek cevap vermitir. Bu, kfirlere ilahi azabn gelmesi-
nin ve Allah'n dostlarna fetih ile ilahi yardmn zuhur etmesinin, Allah'n
hkmettii belli bir vakti vardr. Her hadisenin byle belli bir zaman ve her
vadenin, yazlm bir hkm vardr, Binenaleyh o sre dolmadan, o zaman
gelmeden, o hadise olmaz. Bu sebeple vaadedilen ve tehdid edilen eylerin
ge gelmesi, Hz. Peygamberin yalanc olduuna delalet etmez" anlamna
gelir. Ayrca Her vadenin yazlm bir hkm vardr" ifdesi u anlama da
gelebilir: Allah Tel, bir damla meniden enteresan hilkatte ve gzel ftratta
bir canl yaratmakta, sonra belli bir mddet o canly hayatta brakmakta,
daha sonra onu ldrp paralarn ve organlarn kk czlere ayrmakta-
71
72
et-Taber, Eb Ca`fer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn,
Beyrut 1988, 8/165; bn Kesr, bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, 2/519; ez-
Zemaher, el-Kef, 3/356.
dr. Dolaysyla o canlya nce hayat verip, sonra ldrmesi niin mmkn
olmasn? Yine bir zaman bir hkm getirip, baka bir zaman onu kaldrmas
neden mmkn olmasn? yetin u anlam da olabilir: Hayat, lm, zengin-
lik, fakirlik, mutluluk ve mutsuzluk gibi, her olay ve olgunun, bilinen bir
zaman vardr. Allah, onun bir olayn zaman geldiinde olmasna hkmeder.
Bu zaman deimez. Her belli zaman ancak Allah'n bilebilecei bir menfaat
ve maslahata sahiptir. O zaman geldiinde o hdise mutlaka meydana gelir.
Onun baka bir vakitte meydana gelmesi mmkn deildir. Bil ki bu yet,
hereyin Allah'n kaza ve kaderi ile olduunu, btn ilerin, vakitlerine bal
olduunu aka gstermektedir; zira "Her zamann yazlm bir hkm
vardr" ifadesi, "Her zamann altnda belli bir hadise vardr. Bu belli oluun, o
vaktin zelliinden olmas mmkn deildir. Bu, her eyin Allah'tan oldu-
una delalet eder.73
bn Haldn, Fahruddin er-Rznin yukardaki yorumlarndan yararlan-
m olabilir; fakat her halkarda bn Haldnun yorumu sosyolojik olup
insan ve toplum iradesine dayal bir mnay iermektedir.
9. Umrann Hedefi ve mrnn Sonu olan Hadaretin

k
bn Haldn, hadaretin mrn de devletlerin mr gibi nsan, rdne
vard ve krk yana ulat zamana kadar..." (Ahkf, 46/15) yetine dayandra-
rak anlamaya ve aklamaya alr. bn Haldna gre akli ve nakli deliller
gstermektedir ki insan iin 40 ya, ondaki kuvvetlerin artmas ve gelime-
sinin nihai noktasdr. nsan 40 yana vardnda, tabiat duraklar ve sonra
da ke geer. Umrandaki hadaret de byledir; zira onun da bir nihai
noktas vardr ve o noktadan sonra gelimez. Umran ehli iin refah ve nimet
hasl olduunda, bu onlar hadaretin eitli yollarna ve detleriyle
ahlklanmaya iter. Hadaret ise, refahta eitlenme, durumlarda mkemmel-
lik ve sanatlara dknlktr. Bu srete insanlar, cismani ve duygusal
arzulara boyun emeye balar. nsan nefsi, farkl renklerle boyanr ve ne din
ne de dnya itibariyle istikamet zre olmaz. Lkse dknlk hasl olur.
Pahallk artar. Alnan vergiler bu pahall daha da krkler. Hadaret,
devletteki bymenin azami haddine ulat zamanlarda keml noktasna
ular. Tabii ki bu byme ve pahallk art, vergileri de arttrr. Vergiler,
hadarilerin btn masraflarna dorudan yansmaya balar. Btn bunlar,
73
Fahruddin er-Rz, Meftihul-ayb, 10/70-71.
ehrin ekonomik, ahlk ve din ynn alt st eder. Bu durumda hanedanl-

n yeni yetien genleri de ahlkszla bularlar. Hadarette ahlk bozul-
mas hadisesi meydana gelir. er ve sahtekarlk boyasyla boyanrlar. Eer bu
hal, ehirde veya toplumda oalrsa, Allah, orann harap olmasna ve k-
ne izin verir. Allahn u kavlinin mnas budur:
Biz bir ehir halkn helak etmek istediimiz zaman, onun varlk ve g sa-
hibi nde gelenlerine (mtreflerine) emrederiz, bylelikle onlar orada fsk
yaparlar. Artk onun zerine sz hak olur da onu kknden darmadan ede-
riz. (sr, 17/16).74
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, bu yet iin bn Haldn gibi geni

sosyolojik tahliller yapmasa da onu teyid edecek bir yorum yapmaktadr.
Yazr, yeti ayn srenin 13 numaral yetiyle75 ilikilendirerek yle yorum-
lamaktadr:
Bu suretle herkesin tairi kendi boynuna ilzam edilmi olmas, her insann srf
kendi boynundaki vebalile mesul tutulmas yalnz ferdlere mahsus olmayp
her cemyyetin ykm da kendi iinden, kendi boynuna geirilen baykula-
rndan nai olduunu anlatmak iin de buyuruluyor ki76
Sleyman Ate, bu yetle ilgili tefsirinde yle demektedir:
Bizim kastmza gre yetin kasd, sosyolojik bir yasay belirtmektir. Bu yasa-
lar hep Allahn iradesiyle olduundan Allahn emridir. Ama bunlardaki emir,
zorlayc deildir. Kullarn davranlar sonucunda doacak eylemlerin, lah
yasalar uyarnca dzenlenmesi ve vukubulmasdr. nk iyi, kt, hayr ve
er hep lah emir ve yasalar erevesinde olmaktadr. Hibir ey kanun d-
na kamaz. Eylemlerde sebep ve sonu mnsebeti, Allahn iradesiyle cere-
yan eder. Bu, onun emridir. Gerei yine O bilir.77
bn Haldn, bir baka yerde umrann maddesi iin son derece nemli ve
etkili olan devletin, bu etkisini asabiyet ve evketle gerekletirdiini belir-
tir. Ona gre bu asabiyet gittii ve umranda etkili olan baka bir asabiyet
onu defettii zaman, evket ve azamet ehli btnyle ortadan kalkar. bn
Haldn bu durumu u yetle delillendirir:
74
75
Biz her insann kuunu boynuna taktk. (sr, 17/13)
76
Yazr, Hak Dini Kuran Dili, 5/3172.
77
Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, 5/206.
Allah dilerse, sizi yok eder ve yeni bir halk getirir. Bu Allaha zor da deil-
dir. (brahim, 14/19-20).78
10. Riyasetin Ortaklk Kabul Etmemesinin Kuran zah

bn Haldn, bazen ok artc tefsir rnekleri verir. Bu tr durumlarda
yetleri tefsir ederken olduka cesur ve rahat davrand gzlenebilir. rne-
in bn Haldna gre mlk elinde tutan reis, en byk asabiyete sahip bir
kii olup halk ynetme, onlar itaat altna alma konusunda ortaklk veya
eitlik kabul etmez. bn Haldn, bu durumu hayvan tabiatlardan olan gurur
ve kibir ahlkyla ilikilendirir. bn Haldna gre kibir ve gururla balantl
olarak insann tabiatnda var olan ilahlama huyu kendini gsterir. Bununla
birlikte siyaset egemenlerin infiradn gerektirir; zira egemenlerin ihtilaf,
her eyin fesada uramasn beraberinde getirir. bn Haldn, riyasetin bu
paylalamaz oluunu u yetle delillendirir:
Eer gklerde ve yerde Allahtan baka tanrlar olsayd, onlarn dengesi bo-
zulurdu. (Enbiy, 21/22).79
bn Haldn, riyasetin paylalamayacan bu yette vurgulanan Allahn

bir oluu ve ortak kabul etmeyiinden karsamaktadr. Burada toplumun
ynetimi konusu, yneticinin bir tr ortak kabul etmez Tanr olmasyla ele
alnmaktadr. Gurur, kibir, ilahlama, mlkn tabiat, fesat vd. birbiriyle i
ie kullanlmaktadr. Esasen bn Haldn, bununla bir durum tespiti yapm
olmaktadr. Pratikte kral, hkmdar veya yneticilerin ou kez kendi
iktidarlarn putlatrdklar dnlrse, bu yorum anlalabilir!
bn Haldna gre, sz konusu iktidar paylalmazl, devleti elinde tu-
tan hkmdarlarn ilki iin gerekleir; fakat ikinci ve ncs iin asabi-
yetlerin kuvveti ve mukavemeti lsnde gerekleir. Bu, devletlerde geer-
li olan bir eydir:
Allahn kullar iin geerli olan snneti budur. (Gfir, 40/85).80
Grld gibi riyasetin paylalamazl ve bunun hangi hkmdarlk

sras iin geerli olduu, bn Haldnun yaklamnda Snnetullah olarak
grlmektedir.
78
79
80
11. Siyaset-Din likisi

bn Haldna gre devletle toplum, ynetenle ynetilenler arasndaki
ilikilerin dzene girmesi ve hkmdarlarn snrlandrlmas iin bir takm
siyas ve mefruz kanunlar karmak ve bu kanunlara uymak zorunludur. Bir
devletin kanun siyaseti olmazsa Allahn snneti gerei (Ahzb, 33/38), o
devletin hkimiyeti ve iktidar dzensiz olur, istilas ve stnl tam
olarak gereklemez. te bu kanunlar, akll kiiler, devlet bykleri ve
devlet ilerinde basiret sahibi olanlar tarafndan dzenlenmi ise bu dnya
hayatn l alan akl bir siyaset olur. Bu siyasette yasalar, insann pratik
aklyla tasarlanp dzenlenirler.81 Eer Allah tarafndan farz klnm, ri
vastasyla dzenlenip tatbik edilmise, bu dnya ve Ahiret hayatndaki
fayday gzeten din veya er bir siyaset olur. Tipolojisini Kuran yetlerinden
(Ahzb, 33/38; Mminn, 23/115; r, 42/53; Nr, 24/49; Rm, 30/7) kar-
d anlalan bn Haldn, bu iki kanunlu ynetimin dnda ayrca siyas mlk
ve siyaset-i medneden sz etmektedir.82
12. Hkmdara zg Kyafet ve Alametlerin Sebebi

bn Haldn, her devletin hkmdar veya sultanlarnn farkl kyafet ve
bayrak, taht ve krs gibi alametlere, devletlerin farkl mzik alet ve trleri-
ne sahip olmalarn Rm, 30/22. yetle izah eder:83
Gklerin ve yerin yaratlmas, dillerinizin ve renklerinizin farkl olmas da

onun delillerindendir. phesiz bunda bilenler iin elbette ibretler vardr.
13. cretleri Eksiltmenin Devletin Gelirini Eksiltmesi

Devlet, paralar saklar, cretleri azaltrsa, halkn paras azalr. Bu, Allahn
kullar iin koyduu snnetidir. (...)84
81
Mahdi, Ibn Khalduns Philosophy of History, s. 237.
82
bn Haldn, Mukaddime, 1988, 1/123-128; Mustafa Nama, Trhi Nam (Ravzat'l-
Hseyn f Hulsatil-Ahbril-Hafikeyn), 3. bsk., stanbul 1283, 1/33.
83
bn Haldn, Mukaddime, 1989, 2/3-10.
84
bn Haldn, Mukaddime, 2/75-76.
14. Ekonomik Hayat, Zenginlik, Fakirlik ve Toplumsal

Eitsizlikler
bn Haldn, eserinde ekonomiye arlkl bir yer verir. Kazan, gelir, gi-
der, tketim, servetin kayna, ekonomik istismar, vergi, kazan yollar,
emek, zenginlik-siyaset ilikisi, ticaret, fiyatlar, zenginlik-din ilikisi gibi
konular, Mukaddimenin nemli konular arasndadr. bn Haldn, dier
konular ele alrken olduu gibi, bu konular ele alrken de yetlere bavurma
yoluna gitmektedir. Yukarda rzk ve kazan konusuna yetlerle nasl
yaklaldn grmtk. bn Haldn, insann, yaayabilmesinin ve toplum-
sal bir oluunun bir gerei olarak gdaya ihtiya duyduunu ve bunun iin de
alp rzk peinde komas ve gday elde etmesi gerektiini sylemekte-
dir. Umran ynnden ilerlemenin art, bn halduna gre almak ve ka-
zanmaktr (Zikrettii yetler iin bk. Muhammed, 47/38; Csiye 45/13;
brahim, 14/32-33; Enbiy 21/29; Nahl, 16/5-8; Ysn, 36/71, 73; En`m, 6/165;
Ankebt, 29/17).
bn Haldnun sosyo-ekonomik yaklamnda, genel olarak (teorik an-
lamda) zenginlik ve servetin kayna emek olmakla birlikte kiisel zenginlik
ve servetin kayna emekten ziyade istismardr, yani haksz kazan veya
bakalarn istismar etmektir.85 stismar aralar ise bn Haldna gre siya-
sal gc kullanma, makam ve itibar sahibi olma, makam ve itibar sahiplerine
boyun eme ve yaranma, siyasal ve ekonomik durumdaki deiimden yarar-
lanma, mer olmayan ve riskli veya hileli ilere girime, karaborsa, ganimet
ve miras olarak tespit edilebilir.86
Toplumsal hayatta en yksek makam sahibi kimselerden en aa halk
tabakasna kadar hiyerarik bir stat ve tabaka yaplanmasnn bulunduu
ve bunun da Allahn mahlukat hakkndaki hikmeti olduu grnde olan
bn Haldn, makam sahibi olanlarn ok daha fazla varlkl ve zengin oldu-
unu, servetin gvenlii iin de makamn ilevsel olduunu ve hizmet gr-
dn savunmaktadr. ehirlerde makam sahibi olup da dier insanlara
gre ok zengin olan ve makamlarndan tr almadan, oturarak servet
biriktiren ok insan grdn belirten bn Haldn, bu husustaki szlerinin
sonunda u yet cmlesini zikreder: 87
85
. Erol Kozak, bn Haldna Gre nsan-Toplum-ktisat, stanbul 1984, s. 178-79.
86
87
Allah dilediine hesapsz rzk verir. (Bakara, 2/212).88
bn Haldn, ekonomik hayatta zenginlik ve fakirlii, (bu arada ekonomik

istismar), nesnel bir biimde tespit edip tasvir etmeye almakta ve bir
anlamda toplumsal hayatn gerektirdii bir durum olarak belirlemektedir.89
bn Haldnun sosyo-ekeonomik grlerinde sanki medeniyet ve umrann
gelimesi ve devletin glenmesi; retilen art rnn toplumun belli elle-
rinde toplanmas ve istismardan ayr deerlendirilmeyecek zellikler ta-
maktadr.90
bn Haldn, ekonomik ilikileri, toplumsal snf veya tabakalama ile ilin-
tili olarak izah etmekte ve toplumsal hayatn gerei olan yardmlama ile
birlikte ele almaktadr. bn Haldna gre insan tr, yardmlaarak varln
ve idamesini temin eder. nsan tek bana yaayamaz; birlikte yaamak
zorundadr; birlikte yaamay srdrmek iin yardmlamaya ihtiya duyar.
Sz konusu yardmlama ise zorlama olmadan olmaz; zira ou insan, insan
trnn maslahatna olan eyleri bilmezler ve insanlara seme hrriyeti
verildii ve fiilleri tabiaten deil, fikir ve aklla meydana geldii iin yardm-
lamaktan kanabilirler. Bu nedenle onlar yardmlamaya cebren
sevkedecek bir saik gereklidir. Beer trnn bekas iin ilah hikmetin
tamamlanmas, bunu gerektirir. Nitekim Allahn u kavlinin mnas budur:91
Biz insanlarn, birbirlerine i grdrmeleri iin kimini tekine derecelerle

stn kldk. Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdikleri eylerden daha hayrl-
dr. (Zuhruf, 43/32).92
bn Haldn, bu yetle zenginlii ve fakirlii veya nasl elde edilirse edilsin
88
yetin tamam yledir:
nkar edenlere dnya hayat gzel gsterildi. Onlar inananlarla alay ederler.
Halbuki, iman eden ve takva sahibi olanlar, kyamet gnnde onlardan stn-
drler. Allah dilediine hesapsz rzk verir (el-Bakara, 2/212).
89
90
Kozak, bn Haldna Gre nsan-Toplum-ktisat, 189.
91
92
yetin tamam, bir nceki yetle birlikte yledir:
Dediler ki bu Kur'an iki ehirden bir byk adama indirilse olmaz myd?
Rabbinin rahmetini onlar m paylatryorlar? Biz, dnya hayatnda onlarn
geimliklerini aralarnda paylatrdk. Birbirlerine i grdrmeleri iin kimini
tekine derecelerle stn kldk. Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdikleri eyler-
den daha hayrldr (Zuhruf, 43/31-32).
makam sahiplerini ve dolaysyla mal ve servet yanlar, belki de istismar ve

toplumsal eitsizlikleri merulatrmakta gibi grnmektedir. Fakat dikkat-
lice bakldnda, bn Haldnun toplumsal snflar veya tabakalar ya da
farkl makam ve mevki sahibi insanlar arasndaki ilikileri ve dolaysyla
toplumsal eitsizlii adalet temelinde ele ald grlr. Nitekim o yeti
zikrettikten sonra getirdii izahta adalet vurgusunu ne karmaktadr. Ona
gre makam veya mevki, insanlarn birbirleri zerinde izin, yasak ve tasallut
ile tasarrufta bulunmaya sevk eden bir gtr. Bu g, insanlar, zararlarna
olan eyleri defetmeye, menfaatlerine olan eyleri elde etmeye, adalet iinde
er ve siyasal hkmlerle hareket etmeye ve ayrca bundan baka kendi
maksatlarna gre davranmaya sevk eder. bn Haldn, aslolann, adalet ile
hkmetmek olduunu, makamn adalete uygun olarak kullanlmas gerekti-
ini savunmaktadr.93
bn Haldnun, balamndan ve nzul sebebinden94 dorudan nbvvetle
ilgili olduu anlalan bu yeti, dorudan nbvvete hasretmeyerek toplum-
sal tabakalama ve farkllamadan doan eitsizlikleri aklamak zere
yorumlamas dikkati ekmektedir. Bu yaklam tarzn Zemaher ve
Fahrurrazinin yorumunda da grmek mmkndr. Zemahernin tefsirinde
insanlarn derecelerle birbirlerinden farkl olmas; insanlarn toplumsal
hayatta geim yollar ve sebeplerinin farkl oluu; makam, itibar ve statleri-
nin deiik deiik oluu ve dolaysyla insanlardan bir ksmnn zengin bir
ksmnn fakir ve hizmet eden, bir ksmnn gl bir ksmnn ise zayf
oluuyla aklar. Byle farkllklarn olmasnn sebebi ise, insanlarn ilerinde
birbirlerini istihdam etmelerdir.95
Fahruddin er-Rzye gre yetin yle anlalmas mmkndr:
Biz kullar arasndaki bu farkll, kuvvetlilik-zayflk, ilim-cehalet, maharet-

lilik-aptallk ve hretlilik-hretsizlik gibi hususlarda gerekletirdik. n-
k btn bu durumlarda herkesi eit klsaydk, kimse kimseye alp hizmet
etmez ve hi kimse bir bakasnn emri altna girmezdi. Byle olmas halinde
ise dnyann harab olmas, dnya dzeninin bozulmas kanlmaz olurdu.
93
94
bk. Kurtub, el-Cmi` li-Ahkmil-Kurn, 8, 77; Yazr, Hak Dini Kurn Dili, 6/4272-
73.
95
ez-Zemaher, el-Kef, 5/438.
Mahlukatmzdan hi kimse hkmmz deitirmeye ve yargmzn snrla-

rn amaya g yetirememitir.96
Kurtub ise yetten unu anlamaktadr:
Onlarn bir ksmn dier bir ksmna i grdrsn diye kimini kimine dere-
celerle ykselttik." Yani aralarnda stnlk derecesi oluturduk; kimi stn
konumda, kimi alt konumda, kimi bakan veya yneten, kimi ynetilen po-
zisyonundadr. Bu Mukatilin grdr. Bu stnln hrriyet ve klelikle
ilgili olduu da sylenmitir; kimi efendi, kimi ise kledir. Toplumun
fenginlik ve fakirlik ile derecelendirildii; bazsnn zengin bazsnn ise fakir
olduu grn dile getirenler de olmutur
"Onlarn bir ksm dier bir ksmna i grdrsn diye": Sdd ve bn Zeyd
gre insanlarn bir ksm hizmeti ve emir altnda olurlar ve zenginler fakirle-
ri emirlerinde altrrlar; bylece onlarn bir ksm bir ksmnn maieti iin
sebep ve ara olur.
Katde ve Dahhk, yetin bu ksmn insanlarn kimini kimine malik olmas

olarak anlamlardr97
Seyyid Kutup da yeti, toplumsal bir yasaya iaret olarak yorumlamakta-

dr.98 Sleyman Atein de yete Kutupun yorumuna benzer bir biimde
sosyolojik bir yorum yapt sylenebilir.99 Mevdd, Tefhmul-Kurnda
bireyler aras farkllklarn Allahtan olduunu dile getirir, fakat sosyolojik
bir yaklam getirmez.
15. Peygamberlerin Gnderildii Yerlerin klim

zellikleri
bn Haldn, Peygamberlerin iinden ktklar toplumlarn yaad yer-
lerin iklim zelliinin mutedil olmak olduunu savunur. bn Haldna gre
yedi iklim iinde drdnc iklim, umran bakmndan en mutedilidir. n-
c ve beinci iklim blgeleri de mutedile yakndr. Bu nedenle ilimler, sanat-
lar, binalar, giyecek ve yiyecekler, meyveler, hayvanlar ve dier canllar,
ortadaki iklimde tekevvn eden her ey, itidal zelliine sahiptir. Beden,
96
Fahruddin er-Rz, Meftihul-ayb, 14/210-11.
97
Kurtub, el-Cmi` li-Ahkmil-Kurn, 8/77.
98
Seyyid Kutup, F Zillil-Kurn, Bekke, Kahire 1986, 1/263-365.
99
Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, 8/250-251.
renk, ahlk ve din ynyle en lml insanlar burada yaarlar. Gney ve

kuzeyde bulunan iklimlerde peygamberler gnderildiine dair haber yoktur.
Bunun nedeni tabiat ve ahlk ynnden insana ait en mkemmel vasflarn
sadece peygamberlere zg olmasdr. Nitekim bu konuda Allah yle bu-
yurmaktadr:
Siz, insanlar iin karlan en hayrl mmetsiniz. (Al-i mrn 3/110).100
Bu yete peygamberlerle ilgili byle bir yorum getirilmesi zgndr. Bu-

rada peygamberlerin en hayrl insanlar olmasna ve peygamberlerin hitap
ettii insanlarn da kolayca peygamberleri kabul edecek zelliklerde olmas-
na iaret edilmektedir.
Sonu
bn Haldn, Kurann baz yetlerini kendisinden nceki mfessirlerden
farkl biimlerde anlam ve yorumlamtr. Bu noktada onun farkl ve zgn
ynnn olumasnda yetleri sosyolojik okumasnn, kendi kavramsalla-
trmasyla ifade etmek gerekirse, umran ilmine gre yaklamnn rol
byktr.
bn Haldnun yetleri zikredip yorumlarken izledii yntem, ele ald
konuda kendi gr ve dncesini ortaya koyduktan sonra yet veya
yetleri getirmek eklinde zetlenebilir. Bu u ekilde formle edilebilir:
nce tefsir, sonra yet.
bn Haldnun yetleri tefsir etme biimine bakldnda, onun tefsirinin,
diryet tefsirleri kapsamnda konulu tefsirlerden toplumsal/sosyolojik
tefsir olduu anlalabilir.
bn Haldnun, Kuran yetlerine, daha ok Snnetullah, nsann toplum-
sal bir varlk oluu, umran-alma ilikisi, toplumsal dayanma, asabiyet,
toplumsal deiim ve k, toplumsal snflar, siyaset, zellikle devletlerin
mr, devlet bakanlnn iktidarnn paylalamazl, farkl devletlerin
farkl alametlerinin oluu, ekonomik hayat, peygamberlerin gnderildii
yerlerin zellikleri, hadaretin geliimi ve k gibi konularda bavurduu
grlmektedir.
Son tahlilde denilebilir ki bn Haldn, ilm-i umrann ilkelerini ve ilm-i
100
bn Haldn, Mukaddime, 1988, 1/330-331.
umrann kapsamna giren toplumsal konularla ilgili genellemeleri, genel

geer kural ve yasalar, yani Snnetullah Kuran yetlerinden hareketle
elde etmeye almtr. Toplumsal olay ve olgular ele alrken getirdii
yetlere bakldnda, bu yetleri, kendisinden nceki tefsir anlayndan,
hatta sonrakilerin biroundan da farkl bir biimde, hkm karmak zere
deil, toplumsal bir varlk olarak insan, insann yapp etmelerini, toplumsal
ilikileri, devlet ve hanedanlklarn yapsn, doma, gelime ve lme srele-
rini, slm toplumlar ve devletlerinin zelliklerini, mslman toplumlarn
kltrel boyutlarn, slm ehirlerini eitli ynleriyle tasvir etmek, anla-
mak ve anlamlandrmak zere zikrettii veya delil olarak getirdii grlebi-
lir.
Kaynaklar
Kurn- Kerm.
Abdlbk, Muhammed Fuad, el-Muceml-Mfehres li Elfzil-Kurnil-Kerm, stanbul
1982.
Alus, Rhul-Beyn, 1, 8, Beyrut 1987.
Anderson, Jon W., Conjuring Eith Ibn Khaldun: From an Anthropological Point of
View, Ibn Khaldun and Islamic Ideology (ed. B. B. Lawrence), Leiden 1984, 111-
121.
Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsiri, 5, 7, 8, stanbul 1990.
Bauman, Zygmunt, Sosyolojik Dnmek (ev. Abdullah Ylmaz), stanbul 1999.
Berger, Peter L., Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective, New York 1963.
mer Nasuhi Bilmen, Kurn- Kermin Trke Mel-i lsi ve Tefsiri, 4, stanbul ts.
Cerraholu, smail, Tefsir Usl, 5. bsk., Ankara 1985.
Cole, Stephen, Sosyolojik Dnmenin Yntemi (ev. Bekir Demirkol), Ankara 1999.
antay, B. Hasan Basri, Kurn- Hakim ve Mel-i Kerm, 12. bsk., stanbul 1981.
Demirci, Muhsin, Konulu Tefsire Giri, stanbul 2006.
Eb Hayyan, el-Bahrul-Muht, 1, 5, Beyrut ts.
Ebus-Sud, rdul-Aklis-Selm il Mezyal-Kitbil-Kerm, 1, byy. ts.
Enan, Mohammad Abdullah, Ibn Khaldun His Life and Work, 2. bsk., New Delhi 1984.
Fahri, Fndkolu Ziyaeddin, bn Haldn ve Felsefesi, stanbul 1939.
Fahruddin er-Rz, et-Tefsril-Kebir ve Meftihul-ayb, 11, 14, 10, Beyrut 1994.
Ferr, Eb Zekeriyya Yahy b. Ziyd, Menil-Kurn, I-III, 2. bsk., Beyrut 1980.
Fndkolu, Z.F., Trkiyede bn Haldnizm, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953.
Frzbd, el-Kmsul-Muht. Beyrut ts.
Gellner, Ernest, Muslim Society, 2. bsk., Cambridge, London 1985.
Gven, ahin, Konulu Tefsir ve Metodu, stanbul 2001.

Hcir, Muhammed Th, bn Haldn beyne Haytil-Ilm ve Dnyas-Siysiyye, Beyrut ts.
Hassan, mit, bn Haldn, Metodu ve Siyaset Teorisi, 2. bsk., Ankara 1982.
Hitti, Philippe K., Siyasal ve Kltrel slm Tarihi (ev. Salih Tu), 3, stanbul 1980.
bn Abbs, Tefsru bni Abbs, Beyrut 1993.
bn Haldn, Mukaddime (nr. Dervi el-Cveyd), 2. bsk, Beyrut 1996.
bn Haldn, Mukaddimetu bn Haldn, Drul-Fikr, Beyrut 2001
bn Haldn, Tercme-i Mukaddime-i bn Haldn (ev. Pirizade Mehmet Sahip Efendi),
Kahire 1275.
bn Haldn, Tercme-i Mukaddime-i bn Haldn (ev. Ahmed Cevdet Efendi), stanbul
1277.
Ibn Haldn, Ibn Khaldn: the Mukaddimah, an Introduction to History (Arapadan ngiliz-
ceye ev. Franz Rosenthal), 3, New York 1958.
bn Haldn, Mukaddime (ev. Sleyman Uluda), 1-2, 2. bsk., stanbul 1988.
bn Haldn, Mukaddime (ev. Zakir Kadir Ugan), 1-3, stanbul 1989.
bn Haldn, Mukaddime-i bn Haldn (Farsaya ev. Muhammed Pervin Gonabad), c.
I-II Tahran 1966.
bn Haldn, Les Prolgomnes DIbn Khaldoun (Franszcaya ev. M. De Slane), 1-3, Paris
1934.
bn Haldn, Abdurrahman, et-Tarf bi-bn Haldn ve Rhletuh Garben ve arkan, Kahire
1951.
bn Haldn, Abdurrahman, Bilim le Siyaset Arasnda Hatralar (ev. Vecdi Akyz),
stanbul 2004.
Ibn Khaldn, The Mukaddimah, London, Henley 1978.
bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, 2, Beyrut ts.
bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut 10410/1990.
bn Zekeriyya, Ebl-Hseyn A. Bin Fris, Mucem Mekyisul-La, Beyrut ts.
Kozak, . Erol, bn Haldna Gre nsan-Toplum-ktisat, stanbul 1984.
Kurtub, el-Cmi` li-Ahkmil-Kurn, 1, Beyrut 1993, 2, 8, Beyrut 1998.
Kugz, Emine, bn Haldnun Kuran ve Tefsir Anlay, Yksek Lisans Tezi, Cumhuri-
yet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007.
Lacoste, Yves, Tarih Biliminin Douu bni Haldn (ev. Mehmet Sert), stanbul 2002.
Mahdi, Muhsin, Ibn Khalduns Philosophy of History, Chicago 1964.
Maverdi el-Basr, Ebl-Hseyn Ali b. Muhammed b. Habb, en-Nuketu vel-Uyn
(Tefsrul-Mverd) (nr. es-Seyyid b. Abdilmaksd b. Abdirrahm), 3, Beyrut
ts.
Mevdd, Ebl-A`l, Tefhmul-Kurn (ev. M. Han Kayani v.dr.), 1-7, stanbul 1986.
Muhammed Red Rza, Tefsrul-Kurnil-Hakm (Tefsrul-Menr), 2, byy. ts.
Mustafa Nama, Trhi Nam (Ravzat'l-Hseyn f Hulsatil-Ahbril-Hafikeyn), 1, 3.
bsk., stanbul 1283.
Mslim, Mustafa, Kuran almalarnda Yntem, Konulu Tefsire Metodik Bir Yaklam (ev.
Salih zer), 2. bsk., Ankara 1998.
Nicholson, R. A., A Literary History of the Arabs, Cambridge 1962.
Okumu, Ejder, Osmanlnn Gzyle bn Haldn, stanbul 2008.
a.mlf., Kuranda Toplumsal k, stanbul 1995.
Rgb el-sfehani, Mfredt Elfzil-Kurn, Dmek 1992.
San`n, Eb Bekr Abdrrezzak b. Hemmm, Tefsrul-Kurnil-Azm, I-II, Beyrut 1991.
Seyyid Kutup, F Zillil-Kurn, Bekke, Kahire 1986.
Tabtaby, Cevd, bn Haldn ve Ulm-i ctim, Tahran 1374.
Taber, Eb Ca`fer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, 8, 9,
Beyrut 1988.
Ugan, Z. Kadir, nsz, Mukaddime (ev. Z. K. Ugan), stanbul 1989.
Uluda, Sleyman, Giri: bn Haldn ve Mukaddime, Mukaddime (haz. Sleyman
Uluda), 2. bsk., stanbul 1988, 1, 15-195
Uluda, Sleyman, bn Haldn, Ankara 1993.
lken, Hilmi Ziya-Fahri, Ziyaeddin, bn Haldn, stanbul 1940.
Yazr, E. Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, 2, 5, 6, stanbul 1979.
Zemaher, el-Kef, 3, 4, 5, Riyad 1998.

Ibn Haldunda Kurani Sosyolojik Okuma PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibn Haldunda Kurani Sosyolojik Okuma PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

bn Haldnda

Kuran Sosyolojik Okuma

A. bn Haldn ve Tefsir Yaklam

emir ve hkmlerin her biri Kitap ve Snnetin ak ifadeleriyle ilgili ve din

olan Eb Muhammed b. Atiyye (v. 541) ortaya kt. Sz edilen tefsirlerin

yanldklarn, doru yoldan saparak vehim ve hata llerinde yollarn

Allahn yetlerini alaya alr. (Bakara 2/231)12

Ve bilgisizce Allah yolundan saptrmak ve onunla alay etmek iin, aslsz ve

Bu yetleri, anlald kadaryla bn Haldn, ilim adamnn ahlklii ve

B. bn Haldnun Sosyolojik Okumasna rnekler

tam olarak gereklemi olmayacakt.14 Bu ilmin konusu olarak tespit etti-

sinin nisbesi olduunu, fakat filozoflara gre medeninin, toplumsaldan

2. Toplumsal Hayat ve Umran-alma likisi

buyruu gerei hayatn srdrebilmesi iin gdaya muhta olarak yara-

rilmitir.22 Grld gibi bn Haldn, bu yete, zgn bir yorum getirmek-

Allah zengindir, siz ise fakirlersiniz. (Muhammed, 47/38).28

Sosyoloumuz, insann bu muhta durumuna kar, almas halinde Al-

Gnei ve ay sizin emrinize verdi. (brahim, 14/33).

Denizi sizin emrinize verdi. (Csiye, 45/12).

Gemiyi sizin emrinize verdi. (brahim, 14/32)

Bu durumda insana den almak, rzk peinde komak, emek harca-

Allah, gece ve gndz belirler. (Mzzemmil, 73/20). 33

bn Haldnun rzk, kazan, umran, toplumsal hayat gibi konulara yak-

bn Haldn, asabiyetin nihai gayesinin mlk olduunu izah ederken ka-

bn Haldnun bu yete verdii anlam zgndr. yeti kendi asabiyet te-

Mukaddime yazar, asabiyet konusunu devlet balamnda ele alrken Hz.

"Allah'n kullar hakknda sregelen snneti budur." (Gfir, 40/85)

yetiyle Allahn snneti olduunu belirtir.42

devam etmeyeceini, deiimin kanlmaz olduunu, deiim kanununun

bn Haldnun yete sosyolojik bir anlam vererek insan iradesiyle k-

Ayrca u yeti de ele alr:

Bu yete gre bir devlet ve hkmdarlk sahibi millet, adalet datmazsa,

hep belli zmrelerden yana olur ve devletin nimet ve imkanlarn daha

lasn elde edemeyeceini belirterek merkez ve evre ilikileri zerinde dur-

veya bu sreyi elde edemeyen devletler de var olabilir.57

snnetidir. Allahn zatndan baka her ey yok olacaktr (Kasas, 28/88).61

6. Toplumda Gllerin Zayflar Ezmesi

Bu yete verilen yorumun zgnl ortadadr. Anlald kadaryla bn

"Ecelleri gelince ne bir saat ertelenebilir, ne de ne alnabilirler." (Nahl, 16/61).

Devletin bu mr, bir ahsn mr mesabesinde olup duraklama yana

8. Devletin Yklma Halinde ken Glenme Vehmi

Her sre iin bir kitap vardr (Ra`d, 13/38).70

bn Haldn, bu yeti, her devletin bir mr sresi olduu biiminde an-

And olsun senden nce peygamberler gnderdik, onlara eler ve ocuklar

9. Umrann Hedefi ve mrnn Sonu olan Hadaretin

ehrin ekonomik, ahlk ve din ynn alt st eder. Bu durumda hanedanl-

Elmall Muhammed Hamdi Yazr, bu yet iin bn Haldn gibi geni

Sleyman Ate, bu yetle ilgili tefsirinde yle demektedir:

10. Riyasetin Ortaklk Kabul Etmemesinin Kuran zah

bn Haldn, riyasetin paylalamayacan bu yette vurgulanan Allahn

Allahn kullar iin geerli olan snneti budur. (Gfir, 40/85).80

Grld gibi riyasetin paylalamazl ve bunun hangi hkmdarlk

11. Siyaset-Din likisi

12. Hkmdara zg Kyafet ve Alametlerin Sebebi

Gklerin ve yerin yaratlmas, dillerinizin ve renklerinizin farkl olmas da

13. cretleri Eksiltmenin Devletin Gelirini Eksiltmesi

14. Ekonomik Hayat, Zenginlik, Fakirlik ve Toplumsal

Allah dilediine hesapsz rzk verir. (Bakara, 2/212).88

bn Haldn, ekonomik hayatta zenginlik ve fakirlii, (bu arada ekonomik

Biz insanlarn, birbirlerine i grdrmeleri iin kimini tekine derecelerle

bn Haldn, bu yetle zenginlii ve fakirlii veya nasl elde edilirse edilsin

makam sahiplerini ve dolaysyla mal ve servet yanlar, belki de istismar ve

Biz kullar arasndaki bu farkll, kuvvetlilik-zayflk, ilim-cehalet, maharet-