ZAMANIN ve UZAYIN

DOASI
NDE Y A A D I I M I Z EVREN N G E R E K L

STEPHEN HAVYKING
ROGER PENROSE

ALFA*
 N
>
T
>

<
m
c
N
>
<
Z
D
O
G>
>
(/>

A LFA
"Son otuz ylda Stephen
I Ia\vking ve Roger Penrose,
herkesten daha ok kiitle-
ekimin ve kozmolojinin
doasn anlamak iin urat.
'/anamn ve Uzayn Doas, hu
abann kitaplatrtm halidir.

JO I in b a r r o \v
Ne\v Scientist

I Ia\vking ile Penrose arasndaki

tartma, okuyucuyla etkileim
salyor. Ha\vking'in mizah
anlay kitab renklendiriyor.
JO SK PH S L K
T h e Times Higher Kdcation
Spplement

Bu ilgin kitap, gelecek nesil

fizikiler iin daha da ilgin
olmaya aday.

R O B K R T M. \YALD
Science
ZAMANIN ve UZAYIN
DOASI
NDE Y A A D I I M I Z EVREN N
GEREKL

STEPHEN HAWKING
ROGERPENROSE
 EVRM ENN NOTU
Gnmz fiziinin en ilgin bir konusu olan evrenin doas ze
rinde, S. Hawking ve R. Penrose gibi, dnyann bu alanda en nl iki
uzman tarafndan, 1994 ylnda Cambridge niversitesinde dzenlenen
bir bilimsel konferansn Trkeye evirisinin, ngilizce orijinali ile eza
manl olarak yaynlanmasna yardmc olmay grev bildim.
U. Daybelge
ZAMANIN ve UZAYIN
DOASI
NDE Y A A D I I M I Z EVRENN
GEREKL

STEPHEN HAVVKING
ROGERPENROSE

FELSEFE

ALFA'
 Alfa Yaynlar 2245
Bilim/Evren 8

ZAM ANIN VE UZAYIN DO ASI

inde Yaadmz Evrenin Gereklii

Stephen Havvking - Roger Penrose

zgn Ad The Nature of Space and Time

ngilizce Aslndan eviren Umur Daybelge

1. Basm: Kasm 2011

ISBN: 978-605-106-386-7

Sertifika No: 10905

Yaync ve Genel Yayn Ynetmeni M. Faruk Bayrak

Genel M dr Vedat Bayrak
Yayn Ynelmeni Rana Alpz
Dizi Editr Kerem Cankoak
Kapak Tasarm Gkhan Burhan
Grafik Uygulama Kmuran Ok

1996 by Princeton University Press

2011, ALFA Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.

Kitabn Trke yayn haklar Akal Telif Haklar Ajans aracl ile
Alfa Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.'ne aittir.
Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen ya da tamamen alnt yaplamaz,
hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.

Bask ve Cilt
M elisa M atbaaclk
Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
Sertifika No: 12088

Alfa Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.

Ticarethane Sokak No: 53 34410 Caalolu stanbul, Trkiye
Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00
www.alfakitap.com

info@alfakitap.com
 N D E K L E R

Teekkr.................................................................................................. vii
nsz (Michael Atiyah)....................................................................... ix

1 Klasik Kuram
Stephen Hauking ................................................................................ 1

2 Uzayzaman Tekilliklerinin Yaps

Roger Penrose..................................................................................... 27

3 Kuantum Karadelikleri
Stephen Hazuking.............................. ...............................................39

4 Kuantum Kuram ve Uzayzaman

Roger Pen rose..................................................................................... 65

5 Kuantum Kozmolojisi
Stephen Hazuking ........
6 Uzayzamana Twistr ile Bak
Roger Penrose...................................................................................109

7 Tartma
Stepken Hazuking ve Roger Penrose..............................................127

Kaynaklar............................................................................................. 145
Teekkr
Kitabn yazarlar, yaynlaycs ve Isaac Newton Matematiksel B ilimler
Enstits, bu konferans dizisinin ve bu kitabn hazrlanmasnda yardm
lar dokunan u ahslara teekkrlerini sunar: Matthias R. Gaberdiel,
Simon Gill, Jonathan B. Rogers, Daniel R. D. Scott ve Paul A. Shah.
nsz
1994 ylnda Cambridge niversitesi, Isaac Newton Matematik Bilim
leri Enstitsnde dzenlenen alt aylk bir programn doruunu, bu ki
tapta kaydedilen Roger Penrose ve Stephen Hawking arasnda yaplan
tartma oluturuyordu. Bu konumalar, evrenin doas zerinde yrt
len en temel baz dnceler zerinde ciddi bir fikir al verii niteliin
deydi. Kukusuz, daha yolun sonuna gelmi deiliz; belirsizlikler ve gr
farklar hl srmekte ve tartlacak daha pek ok ey bulunmaktadr.
Bundan altm yl nce Niels Bohr ve Albert Einstein arasnda Ku
antum Mekaniinin temelleri hakknda da nl ve uzun bir tartma
vard. Einstein, Kuantum Mekaniinin tamamlanm bir kuram oldu
unu reddediyordu. O, bunu felsefi adan uygun grmeyerek, Bohrun
temsil ettii Kopenhag Ekolnn ortodoks yorumuna kar sert bir sa
va yrtmt.
Bir bakma, Penrose ve Hawking arasndaki tartma, Einstein rol
n Penroseun ve Bohr roln de Hawkingin stlenmeleriyle, bu eski
fikir ayrlnn uzantsdr. Konular imdi daha karmak ve geni ol
makla birlikte, eskiden de olduu gibi, gene teknik fikirlerle felsefi bak
alarnn bir i ieliini yanstmaktadr.
Kuantum Mekanii, veya onun daha ileri bir ekli olan, Kuantum
Alan Kuramnn, hl Roger Penrose gibi felsefi phecileri bulunmakta
ise de, bu kuramlar imdi olduka gelimi ve teknik adan olduka ba
ard durumdadr. Gerek Genel Grelilik ve gerekse Einsteinn ktlee
kim kuram, tekilliklerin ve karadeliklerin rol ile ilgili ciddi problemleri
olmasna ramen, zamana kar snav kazanarak, dikkate deer baarlar
saladlar.
Hawking-Penrose tartmasnda arlk tayan gerek sorun, bir
Kuantum Ktleekim kuramnn, yani bu iki, baarl kuramn bir
birleiminin, nasl yaplacadr. Bu konuda kavramsal ve teknik derin
problemler bulunmakta olup, bunlar konumalarda ele alnan iddialarn
dayanam oluturmaktadr.
Ele alnan temel sorunlarn rnekleri arasnda, zaman oku, evrenin
doumu srasndaki balang koullar ve karadeliklerin bilgiyi nasl yut
tuu bulunmaktadr. Btn bunlarda ve bir ok dier konuda, Hawking
ve Penrose ince farklar gsteren bak alar sergilmektedirler. Dnce
ler, gerek matematik ve gerekse fiziksel adan dikkatle ortaya konulduu
gibi, tartmann yapl tarz da, anlaml bir karlkl eletiriyi mmkn
klmaktadr.
Her ne kadar sunulan baz konular matematik ve fizikle ilgili teknik
bir anlay gerektirse de, fikirlerin ou daha yukar (veya daha derin) bir
seviyede ele alndndan, daha geni bir evreye hitap edecektir. Oku
yucu hi olmazsa, tartlan dncelerin kapsam ve incelii hakknda
olduu gibi, hem kdeekim ve hem de Kuantum kuramna dayanan
tutarl bir evren tasviri elde etmenin byk nemi hakknda bir gr
sahibi olacaklardr.
Michael Atiyah
 Klasik Kuram

S. W H aw king

Bu konferanslarda, Roger Penrose ve ben, uzay ve zaman n doas zeri

ne birbiriyle ilikili, fakat ayn zamanda olduka farkl olan grlerimizi
ortaya koyacaz. Srayla konuarak, er konferans vereceiz ve bunu
da, kendi farkl yaklamlarmz zerine bir tartma izleyecek. Bunla
rn teknik konferanslar olacan vurgulamalym. Yani, genel grelilik
ve kuantum kuram konusunda temel bir bilgi dzeyinin varln kabul
edeceiz.
Richard Feynmann, genel grelilik konusunda toplanan bir konfe
ransta edindii izlenimlerini anlatt ksa bir yazs vardr. Sanrm bu,
1962 ylndaki Varova konferans idi. Bu yazda, o konferansta bir araya
gelen kiilerin genel yetenekleri ve neler yapmakta olduklar hakknda,
olduka olumsuz ifadeler yer almaktadr. Genel grelilik, ksa zamanda
ok daha iyi bir ne kavumasn ve daha fazla ilgi grmesini, byk
lde Rogerin almalarna borludur. O zamana kadar, genel gre
lilik, tek bir koordinat sisteminde yazlan, kark bir ksmi diferansiyel
denklemler sistemi olarak formle edilmiti. Bunlarn bir zmn bu
labilenler, o kadar mutlu oluyorlard ki, bulduklarnn belki de fiziksel
bir anlam olmadna kulak bile asmyorlard. Fakat, Penrose, spinrler
ve global yntemler gibi, modern kavramlar gelitirdi. Denklemleri tam
olarak zmeden de, onlarn genel zelliklerinin elde edilebileceini ilk
gsteren o oldu. Nedensel yap konusuna beni sokan, tekillik ve kara-
delikler zerine yaptm klasik almann ilham kaynan oluturan,
onun ilk tekillik teoremi olmutur.
Sanyorum, Roger ve ben, klasik almalar zerinde olduka anlayo
ruz. Ancak, kuantum ktleekimine, ve gerekte kuantum mekaniinin
kendisine yaklamlarmz arasnda farklar var. Kuantum evre uyumlu
luunun1 kaybolmas ihtimalini nerdiim iin, parack fizikileri tara
fndan tehlikeli bir ar u kabul edilsem de, Rogerle karlatrlrsam,
ben bir muhafazakrm. Ben, fiziksel bir kuramn sadece matematiksel
bir model olduu ve bunun bir gereklie kar gelip gelmediini sorma
nn manasnn bulunmad eklindeki pozitivist bak asn benimsi
yorum. Sorulabilecek olan tek ey, onun ngrlerinin gzlemlere uyup
uymadndan ibarettir. Rogere gelince, onun kalben bir Platoncu oldu
unu sanyorum; ama bunu kendisi cevaplamal.
Uzayzamann2 kesikli3 bir yaps olabilecei hakknda baz grler
varsa da, bu kadar baarl olmu srekli kuramlar terk etmek iin bir
neden gremiyorum. Genel grelilik, yaplm her gzlemle uyumlu olan
gzel bir kuramdr. Planck leinde bunda baz deiikliklerin yapl
mas gerekebilir; fakat bunun, kurama gre yaplan ngrlerin ounu
deitirebileceini zannetmiyorum. O belki, sicim kuram gibi daha te
mel bir kuramn dk enerji yaklam olabilir. Fakat sicim kuramna
gereinden fazla deer verildii kansndaym. ncelikle, genel greli
liin, sperkdeekim kuramndaki dier alanlarla birletirildii zaman,
uygun bir kuantum kuram verip veremeyecei belli deil. Sperktlee-
kimin ld konusundaki haberler birer abartmadr. Bir yl, sperkt-

1 coherence (.N.).
2 Spacetime: Fiziksel uzaya zaman boyutunun da eklenmesi ile elde edilen matematiksel
uzay (.N.).
3 discrete (.N.).
leekimin sonlu sonular verdiine herkes emindi. Ertesi yl ise moda
deimi ve gerekte hi bulunmam olsa da, herkes, sperktleekimde
raksamalar olacan sylyordu. Sicim kuramn ele almaymn ikinci
bir nedeni de, onun test edilebilir herhangi bir ngr yapmam olma
sdr. Buna karlk, bahsedeceim kuantum kuramnn genel grelilie
dorudan uygulan, daha imdiden denenebilecek iki ngr yapm
bulunmaktadr. Bunlardan biri olan, enflasyon srasndaki kk tedir-
gemelerin bymesi, yakn zamanlardaki mikrodalga ardalan nmn
daki dalgalanmalarn4 gzlenmesi ile dorulanm bulunmaktadr. Ka
radeliklerin termal olarak yabilecekleri hakkndaki dier ngr ise,
ilke olarak, denenebilir. Btn yapmamz gereken, ilk karadeliklerden
birini bulmaktr. Maalesef, ormann bu kesiminde, bunlardan fazla yok
gibi grnyor. Eer olsayd, ktleekimi nasl kuantize edeceimizi de
bilecektik.
Sicim kuram, doann son kuram olsayd bile, bu ngrlerin ne
biri, ne de tekisi deimeyecekti. Fakat, sicim kuram, hi olmazsa im
diki gelimilik haliyle, genel grelilik iin dk enerjide geerli olma
ekiciliinin tesinde, bu ngrleri yapabilecek imkna sahip deil. Bu
nun daima byle kalabileceini ve sicim kuramnn, genel grelilik veya
sperkdeekim tarafndan ngrlemeyecek herhangi gzlemlenebilir
bir ngrsnn olamayacan hissediyorum. Eer bu doruysa, sicim
kuramnn gerek bir bilimsel kuram olup olmad sorusu ortaya kar.
Ayrt edici, gzlemsel test edilebilir ngr yokluu karsnda, matema
tiksel gzellik ve tamlk yeter mi?
Bu nedenlerle, bu konferansta ben genel grelilikten bahsedeceim.
Genel Greliliin bizi dier tm alan kuramlarndan tamamen farkl
zelliklere gtrd grlen, iki konu zerinde duracam. Bunlardan
birincisi, kdeekimin, uzayzaman iin bir balang ve belki de bir son
gerektirdiidir. kincisi de, ktleekimin, bir kaba tanelilikten5 kaynak
lanmayan, yapsal6 bir kdeekimsel entropiye sahip olduu grnts

4 fluctuation: titreme veya random titreimler (.N.).

5 coarse grained (.N.).
6 intrinsic (.N.).
nn belirlenmesidir. Bazlar, bu ngrlerin sadece kullanlan yar klasik
yaklamn yapay rnleri olduunu ileri srmlerdir. Onlar, ktlee-
kimin gerek kuantum kuram olan sicim kuramnn, karadeliklerden
kan nma, korrelasyon sokarak tekillikleri svayacan ve nmn
sadece kaba tanelilik manasnda, termale yakn olacan sylyorlar.
Eer durum byle olsa idi, bu ok can skc olurdu. Ktleekim, dier
herhangi bir alan gibi olmu olurdu. Fakat, sanyorum ki, o tamamen
farkldr. Zira o, belirli bir uzayzaman ierisinde etkiyen dier alanlarn
tersine, iinde etki yapt uzay ekillendirmektedir. Zamana, bir ba
langca sahip olma olasl veren de budur. Evrende gzleyemeyecei-
miz blgelerin varlna ve bu nedenle bilemeyeceklerimizin bir ls
olarak, ktleekimsel entropinin ortaya kmasna yol aan da budur.
Bu konferansta, szn ettiim dncelere gtren, klasik genel
grelilik almalarn gzden geireceim, ikinci ve nc konferan
smda (3. ve 5. blmler) ise, kuantum kuramna geildiinde, bunla
rn nasl deitirildiinden ve geniletileceinden sz edeceim, ikinci
konumam karadelikler ve ncs de kuantum kozmolojisi zerine
olacaktr.
Roger tarafndan ortaya atlan ve benim de gelitirilmesine yardmc
olduum, tekillikleri ve karadelikleri ele almakta kullanlan en nemli
teknik, uzayzamann global nedensellik yapsnn incelenmesiydi. Ta
nm olarak, M uzayzamannn,yden gelecee ynelik zamansal erilerle
ulalabilecek btn noktalarnn kmesine, I*(p) deyelim (ek. 1.1 e ba
knz). I*(p) ye, p e olanlardan etkilenebilecek btn olaylarn kmesi
olarak baklabilir. Eer + iareti yerine - ve gelecek yerine de gemi ya
zlrsa, gene bunlara benzer tanmlar yaplabilir. Byle tanmlarn, kendi
liinden anlalacan kabul ediyorum.
imdi bir S kmesinin geleceinin snrn gsteren I*(S)yi, ele ala
lm. Bu snrn, zamansal olamayacan grmek olduka kolaydr. Zira,
yle olsayd, snrn hemen dndaki bir q noktas, hemen ierdeki bir
p noktasnn geleceinde olurdu. Gelecein snr, S kmesinin kendisi
istisna edilirse, uzaysal da olamaz. nk, bu durumda, snrn hemen
geleceindeki bir q noktasndan, gemie ynelik her eri, snr geecek
ve Snin geleceini terkedecekti. Bu ise, ynun Snin geleceinde olduu
gerei ile eliecektir (ek.1.2).

?(?) de, / ye geri

gitmeyen ve gemi
u noktas bulun
mayan bo jeodezik
Uzayzamandan
kardan nokta

p den geen ve I+(f>) nin

bir ksmn reten bo
uzay jeodezikler
ekil 1.1 p noktasnn kronolojik gelecei

zamansal eri

erile-
'''-rin tm /'(S) yi terkeder.
/*(S) zamansal olamaz I'{S) uzaysal olamaz

ekil 1.2 Kronolojik gelecein snr zamansal veya uzaysal olamaz.

Bu nedenlerle, gelecein snrnn, S kmesinin kendisi dnda, bo7

olduu sonucu elde edilir. Daha ak bir ifadeyle, eer q gelecein snr
iinde, fakat Sn in kapan iinde deilse, snrda bulunan ydan geen,

7 null (.N.).
gemie ynelik bir bo jeodezik para8vardr (Bak. ek. 1.3). Snrda bulu
nan q dan geen birden fazla bo jeodezik paras olabilir; fakat bu durum
da q, bu paralarn gelecek u noktasn oluturur. Dier bir deyimle, Snin

I*(S) de bo jeodezik para

ekil 1.3 stte: p noktas, gelecein snrnda olup, snrda ydan geen bir bo jeode
zik paras vardr. A ltta: Byle birden fazla jeodezik paras varsa, q noktas onlarn
gelecek u noktasdr.

geleceinin snr, snrda bir gelecek son noktas bulunan ve dier bir
reticiyi9 kestii takdirde gelecein iine giren, bo jeodezikler tarafn
dan meydana getirilir. Dier taraftan, bo jeodezik reticilerin gemi u
noktalar, ancak S zerinde olabilir. Ancak, yle uzayzamanlar bulunabi
lir ki, bunlarda bir S kmesinin geleceinin snrnn reticileri, 5yi hi
kesmezler. Byle reticilerin gemi u noktalan olamaz.

8 segment (.N.).
9 generator (.N.).
 Bunun basit bir rnei, yatay bir doru paras karlm bir M in-
kowki uzaydr (Bak. ek. 1.4). Eer S kmesi, yatay izginin gemiinde
bulunuyorsa, izgi bir glge drr

I*(S) nin, S zerinde u

noktas olmayan reticisi

Minkowski
uzayndan karlan
I*(S) nin, S zerinde ge
doru
mi u noktas olmayan
reticileri

ekil 1.4 Minkovvski uzayndan bir doru karld iin, S kmesinin geleceinin
snr, gemi u noktas olmayan bir reticidir.

ve Snin geleceinde olmayan, fakat izginin hemen geleceinde olan

noktalar vardr. Snin geleceinin snrnn, geriye, yatay dorunun sonu
na giden bir reticisi vardr. Fakat, yatay dorunun u noktas uzayza-
mandan karld iin, snrn bu reticisinin gemie ait bir u noktas
yoktur. Bu uzayzaman tam deildir. Fakat, bu, yatay dorunun ucunun
yaknnda, metriin uygun bir konformal faktrle arplmasyla dzel
tilebilir. Bunun gibi uzaylar, ok yapay da olsalar, nedensel yapnn ince
lenmesinde ne lde dikkatli olunmas gerektiini gstermek asndan
nem tar. Gerekte, benim Ph.D . snavmda jri yelerinden biri olan
Roger Penrose, belirttiim byle bir uzayn, kendi tezimde ortaya att
m baz iddialara ters den bir rnek olduuna iaret etmiti.
Gelecein snrnn her reticisinin, kme zerinde gemi bir u
noktas olduunu gstermek iin, nedensel yap zerine baz global ko
ullar koymak gerekir. En kuvvetli ve fizik bakmndan en nemli koul,
global hiperboliklik kouludur. Ak bir U kmesinde,
 1. U iindeki her p ve q nokta ifti iin, p 'nin gelecei ile, ynu
gemiinin arakesitinin kapan, kompakt ise, dier bir deyimle, bu karo
eklinde snrl bir blge (ek. 1.5) ise ve

ekil 1.5 p 'nin gemii ile ynun geleceinin kesiiminin kompakt kapan

2. U zerinde kuvvetli nedensellik geerli ise, yani U iinde kapal

veya hemen hemen kapal, zamansal eri yoksa, U kmesi global olarak
hiperboliktir denir,

ekil 1.6 U iin bir Cauchy yzeyleri ailesi

 Global hiperbolikliin fiziksel nemi, onun, U iin bir X (t), Cauchy
yzeyleri ailesinin varlm ifade etmesindedir. U iin bir Cauchy yzeyi,
uzaysal bir yzey veya U iindeki her zamansal eriyi, bir ve sadece bir
kere, kesen bo yzeydir. U da ne olaca, Cauchy yzeyi zerindeki veri
lerden ngrlebilir ve global olarak hiperbolik olan bir ardalan zerin
de, uygun zelliklere sahip bir kuantum alan kuram formle edilebilir.
Global olmayan hiperbolik bir ardalan zerinde ise, makul bir kuantum
alan kuramnn formle edilip edilemeyecei pek belli deildir. Bylece,
global hiperboliklik, fiziksel bir gereklilik olabilir. Benim grm ise,
bunun kabul edilmemesi gerektii eklindedir; zira bu, ktleekimin bi
ze sylemek istedii bir eyi bizim bir kenara atmamz manasna gelebi
lir. Bunun yerine, uzayzamann baz blgelerinin global olarak hiperbolik
olduu, dier baz makul fiziksel kabullerden hareketle karlmaldr.

ekil 1.7 Global olarak hiperbolik bir uzayda, bir zamansal veya bo eri ile birle
tirilebilen herhangi bir nokta iftini birletiren, maksimum uzunlukta bir jeodezik
vardr.

Tekillik teoremlerinde global hiperbolikliin nemi, uradan ileri ge

lir. U global hiperbolik olsun; p ile yda, U nun, bir zamansal veya bo
eri ile birletirilebilen noktalarn gstersin. O zaman, p ve q arasnda
yle bir zamansal veya bir bo jeodezik vardr ki, bu ,p ve q arasndaki za
mansal veya bo erilerin uzunluunu maksimum yapar (ek. 1.7). spat
yntemi, belirli bir topolojide, ^ den q y a giden, zamansal veya bo eri
lerin oluturduu uzayn, kompakt olduunu gstermeye dayanr. Eri
nin uzunluu, bu uzay zerinde tanmlanm, st yar-srekli bir fonk
siyondur. Bu nedenle, eri maksimum deerine erimelidir. Maksimum
uzunluktaki eri de bir jeodezik olacaktr; zira byle olmasayd, ufak bir
sapma, daha uzun bir eri olutururdu.
imdi, b iry jeodeziinin uzunluunun ikinci sapmasn ele alalm.
Gsterilebilir ki, eer Yy p ve arasndaki bir r noktasnda kesen,p 'ye
sonsuz yakn bir jeodezik varsa, sapma, Yy daha uzun bir eriye dn
trr. r noktasna, p'nin elenii (ek. 1.8) denir. Bunu, dnya yzeyinde
bulunan/) ve q gibi iki noktay dikkate alarak gsterebiliriz.

ekil 1.8 Solda: bir jeodezik z e rin d e k iv e q noktalar arasnda elenik bir r noktas
varsa, bu minimum uzunluktaki bir jeodezik deildir. Sada: p den q ye minimal
olmayan bir jeodezik, gney kutbunda elenik bir noktaya sahiptir.

Genellii bozmadan, p y\ kuzey kutbunda alabiliriz. Dnya, Lorentz

deil, pozitif belirli10 metrie sahip olduu iin, maksimum uzunlukta
bir jeodezik deil, minimum uzunlukta bir jeodezik vardr. Bu, minimum

10 positive defnit (.N.).

jeodezik kuzey kutbundan q noktasna giden bir boylam izgisidir. Fakat,
/>den yya giden dier bir jeodezik daha vardr: Bu, kuzey kutbundan ar
kaya gney kutbuna iner ve sonra yukarya yya gider. Bu jeodezik, ^>den
geen btn jeodeziklerin kesitii gney kutbunda,p'ye. elenik olan bir
noktaya sahiptir.^>den q ya giden her iki jeodezik de, uzunluun ufak bir
sapma altnda deimeyen noktalardr. Ancak imdi, pozitif belirli bir
metrikte, elenik bir nokta tayan jeodeziin ikinci sapmas, p d&n qy a
giden daha ksa bir eri verir. Bu nedenle, dnya rneinde, gney kut
buna giden ve sonra yukar gelen bir jeodeziin,^ ile q arasndaki en ksa
eri olmad sonucuna varabiliriz. Bu rnek ok aktr. Bununla birlik
te, uzayzaman ele alndnda, baz kabuller altnda, iindeki herhangi
iki noktay birletiren her jeodezik zerinde elenik noktalar bulunan,
global hiperbolik bir blgenin varl gsterilebilir. Bunun ortaya kar
d eliki, tekil olmayan bir uzayzamann tanm olarak alnan, jeodezik
tamlk kabulnn yanl olduunu gsterir.
Uzayzamanda elenik noktalar bulunmasnn nedeni, ktleekimin
ekici bir kuvvet olmasdr. Bu, uzayzaman yle ekilde eriltir ki, kom
u jeodezikler birbirlerinden uzaklamaz, aksine, birbirlerine doru e
rilirler. Bu durum, birletirilmi ekliyle yazacam, Raychaudhuri veya
Newman-Penrose denkleminden de grlr.

Raychaudhuri-Newman-Penrose Denklemi

^ = p2 +CC!,J + -1- R , b/ ' / b.

eh) n

burada, bo jeodezikler iin n=2

ve zamansal jeodezikler iin n=3

Burada v, hiperyzeye dik olan, t teet vektrl jeodeziklerin bir

kongruensi boyunca alnan, afin bir parametredir. Jeodeziklerin ortala
ma yaknsama oran, p bykl ile; kayma'nin ls de G ile gste
rilmektedir. Ral/^ terimi, jeodeziklerin yaknsamas zerine maddenin
ktleekimsel etkisini gsterir.

Einstein Denklemi

R a b - ^ g a b R = 8 c T ab

Zayf Eneji Koulu

T ab
.u n )b>0

herhangi zamansal vektr Ua iin

Eer madde, zayf enerji koulu dediimiz koulu salarsa, herhangi

bir bo vektr t iin, Einstein denklemleri dolaysyla, bu terim negatif
olamaz. Yani, herhangi bir referans sisteminde enerji younluu Tm sfr
olamaz. Bir skalar veya elektromanyetik alan veya makul bir hal denk
lemine uyan bir akkan gibi, uygun bir madde iin, klasik enerji mo-
mentum tensr, zayf enerji kouluna uyar. Ancak, enerji momentum
tensrnn kuantum mekaniksel beklenen deeri tarafndan yerel olarak
salanamaz. Bu, yapacam ikinci ve nc konumamda (3. ve 5. b
lmler) nem tayacaktr.
Zayf enerji koulunun salandn, bir p noktasndan balayan bo
jeodeziklerin tekrar yaknlamaa baladn ve p'nun p0 gibi, pozitif bir
deer aldn varsayalm. O zaman, Newman-Penrose denklemi, eer
bo jeodezikler oraya kadar uzatabirse, p yaknsamasnn, l/p0 gibi a-
fin bir parametre uzaklndaki q noktasnda sonsuz olacan ifade eder.

Eer V = UQde p = p0 ise, o zaman p > l/Cp^+U^u) dir.

Bylece, V = D0 + p'1 den nce elenik bir nokta vardr.
^>den geen sonsuz yakn bo jeodezikler, yde kesiir. Bu demektir ki,
q noktas, onu f ye balayan bo jeodezik y boyunca, p'ye elenik olur,
y zerinde elenik q noktasnn tesindeki noktalarda, Ynn ^>'den ge
en, zamansal bir sapmas vardr. Bundan dolay, y, elenik q noktasnn
tesinde, ^>'nin geleceinin snrnda bulunamaz. Yani, ^'nin geleceinin
snrnn reticisi olan Ymn, bir gelecek u noktas (ek. 1.9) vardr.
Zamansal jeodeziklerde de durum bunun benzeridir; yalnz, her za
mansal vektr t iin, R ^ /P nin negatif olmasn nlemek iin gereken,
kuvvedi enerji koulu, isminden de anlalaca gibi, daha da kuvvetlidir.
Fakat, klasik kuramda da bu, hi olmazsa bir ortalama manasnda, hl
uygundur. Eer, kuvvedi enerji koulu geerliyse ve p'dtn geen zamansal
jeodezikler tekrar yaknlamaa balarlarsa, p 'ye elenik olan bir q nok
tas vardr.

Kuvvetli Eneji Koulu

Son olarak, jenerik enerji koulu bulunmaktadr. Bu, nce kuvvedi

enerji koulunun geerli olduunu belirtir, ikinci olarak da, her zamansal
veya bo jeodeziin, onunla zel dorultusu uyumayan bir erilie sahip
olan noktalarla karlaacan ifade eder. Jenerik enerji koulu, baz bili
nen kesin zmler tarafndan salanmaz. Fakat bunlar olduka zel du
rumlardr. Onun, uygun bir manada jenerik olan bir zm tarafndan
salanmas beklenir. Eer jenerik enerji koulu salanrsa, her jeodezik,
bir kdeekimsel odaklanma blgesi ile karlaacaktr. Bunun manas,
jeodezik her iki ynde yeteri kadar uzatlabilirse, elenik nokta iftleri
bulunacadr.
ekil 1.9 q noktas bo jeodezik boyunca p noktasna eleniktir. Yani p'y q ya bala
yan bir bo jeodezik,^>nin geleceinin snrn yda terkedecektir.

Jenerik Eneji Koulu

1. Kuvvetli enerji koulu geerlidir

2. Her zamansal veya bo jeodezikte, /[a/^b]cd[e/f]/C/d ^ 0
olan bir nokta vardr.

Normal olarak, bir uzayzaman tekillii, eriliin snrsz byk de

erler ald bir blge olarak dnlr. Ancak, bu tanmn sorunu, te
kil noktalar darda brakarak, geri kalan manifoldun tm uzayzaman
olduunun sylenebilmesine imkn vermesidir. Bu nedenle, uzayzama-
nn, zerindeki metrik uygun ekilde dzgn olan maksimum manifold
olarak tanmlanmas daha iyidir. O zaman, tekilliklerin bulunduu, afin
parametrenin sonsuz deerlerine kadar uzatlamayan, tam olmayan jeo-
deziklerin varl ile belirlenebilir.
 Tekilliin Tanm
Zamansal veya bo jeodezikleri tam olmayan, fakat daha b
yk bir uzayzaman iine yerletirilemeyen uzayzaman, tekildir.

Bu tanm, tekilliin en fazla itiraz eken zelliini, yani sonlu zaman

iinde, tarihinin balangc veya sonu olan paracklarn var olduunu,
yanstr. Jeodeziin tam olmama durumunun, bazan eriliin snrl kal
mas halinde de ortaya kabileceinin rnekleri varsa da, jenerik olarak
eriliin, tam olmayan jeodezikler boyunca raksayaca dnlmek
tedir. Klasik genel grelilikdeki tekilliklerden kaynaklanan problemleri
zmek iin, eer kuantum etkileri ele alnacaksa, bu nem tamaktadr.
1965 ve 1970 arasnda Penrose ve ben, baz tekillik teoremlerini is-
padamak iin akladm bu teknikleri kullandk. Bu teoremler cins
koul ieriyordu. nce, zayf, kuvvetli veya jenerik gibi, cins enerji
koulu geliyordu. Sonra, nedensel yap zerinde, kapak bir zamansal e
ri olamayaca eklinde, global bir koul bulunuyordu. Son olarak da,
bir blgede kdeekimin hibir eyin kamasna izin vermeyecek kadar
kuvvetli olduu koulu geliyordu.

Tekillik Teoremleri
1. Enerji Koulu
2. Global yap zerine koul
3. Bir blgeyi tutacak1 kadar kuvvetli ktleekim

1 To trap szc, yakalamak, tutmak, kapana kstrmak anlamna gelir. Bunu tutmak
eklinde ve trapped szcn de, tutuk olarak eviriyoruz (.N.)-
 giren nlar
yaknsyor

ekil 1.10 Normal bir kapal yzeyde, yzeyden dar giden bo nlar raksarken,
ieri girenler yaknsar. Kapal bir tutuk yzeyde, hem ieri ve hem de dar giden bo
nlar yaknsar

Bu nc koul, farkl ekillerde ifade edilebilir. Bunlardan biri,

evrenin uzaysal kesitinin kapal olduu eklindedir; zira bu durumda,
darya kaabilecek bir blge olmas sz konusu olamaz. Dier durum,
kapal bir tutuk yzeyin var olmas halidir. Bu, ona dik olarak hem ieri
giren ve hem de dar kan bo jeodeziklerin yaknsad, kapal bir iki-
yzeydir (ekil 1.10). Normal olarak, bir Minkowski uzaynda kresel
bir iki-yzey varsa, ieri giren bo jeodezikleri yaknsad halde, dar
kanlar raksar. Fakat, bir yldzn kmesi halinde, ktleekimsel alan
o kadar kuvvetli olur ki, k konisi ieri doru kvrlr. Bu hatta, dar
giden bo jeodeziklerinin yaknsad manasna gelir.
 cins koulun farkl kombinasyonlar iin, eitli tekillik teorem
leri uzayzamann zamansal veya bo jeodeziksel tam olmadn gste
rir. Bir koul, dier iki tanesi kuvvedendirilirken, zayflatlabilir. Bunu,
Havvking-Penrose teoremini aklayarak, gstereceim. Bunda, enerji
koulunun en kuvvetlisi olan, jenerik enerji koulu kullanlmaktadr. Ol
duka zayf olan global koul, kapal bir, zamansal eri olmamas eklin
dedir. Kama olmamas koulu, en geneli olup, ya bir tutuk yzey veya
kapak bir, uzaysal -yzey bulunmasn belirtir.

ekil 1.11 Bir S kmesinin ve onun geleceinin snr olan Cauchy ufku mn
geleceinin Cauchy alm, D'(S).

Basit olmas iin burada, kapal bir, uzaysal, S -yzeyi iin yaplan
ispatn anahadarn belirteceim. Gelecek Cauchy alm D*(S) olarak,
kendinden geerek gemie doru ynelen, her zamansal erinin S yi
kestii, q gibi noktalarn oluturduu blge olarak tanmlayabiliriz (ekil
1.11). Cauchy alm, S zerindeki verilerden harekede belirlenebilecek
uzayzaman blgesidir. imdi, gelecek Cauchy almnn kompakt ol
duunu varsayalm. Bunun sonucu olarak, Cauchy alm, Cauchy ufku,
H*(S) denilen bir gelecek snrna, sahiptir. Cauchy ufku da, bir noktann
geleceinin snr iin kullanlan argmanlara benzer ekilde, gemite
u noktalar olmayan bo jeodezik segmentler tarafndan retilir. Ancak,
Cauchy alm kompakt kabul edildii iin, Cauchy ufku da kompakt
olacaktr. Bu, bo jeodezik reticilerin kompakt bir kme iinde i ie
sarlaca manasna gelir. Bunlar, Cauchy ufkunda gemi veya gelecekte
u noktalar olmayan, limit bir A,bo jeodeziine yaklarlar (ekil 1.12).
Fakat, eer A.jeodezik olarak tam olsayd, jenerik enerji koulu bunun
elenik/> ve q noktalarn kapsad sonucunu ierirdi, bzerinde />ve q
nn tesindeki noktalar, zamansal bir eri ile birletirilebilir. Fakat bu
bir elikiye gtrr, nk, Cauchy ufku zerinde hibir nokta ifti,
birbirinden zamansal olarak ayrlamaz. Bu nedenle, ya Xjeodezik olarak
tamdr ve teorem ispadanm olur, ya da S1nin gelecek Cauchy alm
kompakt deildir.

ekil 1.12 Cauchy ufkunda, gemi veya gelecek u noktalan olmayan, limit olutu
ran bir bo jeodizik vardr.

Son durumda, gsterilebilir ki, Sden gelecee ynelik, 5nin gelecek

Cauchy almn hi terk etmeyen, zamansal biry erisi vardr. Buna
olduka benzeyen bir argman, ynn gemi Cauchy alm D (S) yi hi
terk etmeyen bir eriye kadar uzatlabileceini gsterir (ekil 1.13). im
di de, y zerinde gemie uzanan bir xn ile gelecee uzanan bir y n nokta
lar dizisini dikkate alalm. Burada xnvejynnoktalar, nin her deeri iin,
birbirlerinden zamansal olarak ayr olup, Snin global hiperbolik Cauchy
alm iindedirler. Bylece, ;enden y e., maksimum uzaklkta, zamansal
bir jeodezik Xn vardr ve A/lerin hepsi kompakt, S uzaysal yzeyini ke
secektir. Bunun manas, Cauchy almnda, A.n zamansal jeodeziklerinin
limiti olan bir X zamansal jeodezii olacaktr (ekil 1.14).

ekil 1.13 Eer gelecek (gemi) Cauchy alm kompakt deilse, gelecek (gemi)
Cauchy almm hi terk faretmeyen, Sden gelecee (gemie) ynelen bir zamansal
eri vardr.

Ya X tam deildir, bu durumda teorem ispatlanm olur, ya da jenerik

enerji denklemi dolaysyla, zerinde elenik noktalar vardr. Fakat bu
durumda, yeteri derecede byk r iin, ,n, zerinde elenik noktalar var
dr. Bu bir eliki oluturur; nk, A/lerin maksimum uzunlukta eri
ler olduu varsaylmaktadr. Bu nedenle, uzayzamann zamansal olduu
veya bo jeodejiksel olarak tam olmad sonucuna varabiliriz. Dier bir
ifadeyle, bir tekillik vardr.
Teoremler, iki durumda tekillik ngrmektedir. Biri, yldzlarn ve
dier byk cisimlerin gelecekte kdeekimsel kmesinde ortaya ka-
aktr. Byle tekillikler, hi olmazsa, tam olmayan jeodezikler zerinde
hareket eden paracklar iin, zamann sonunu oluturur. Tekilliklerin
ngrld dier durum ise, gemite ve evrenin imdiki genilemesi
nin balangcndadr. Bu, (zellikle Ruslar tarafndan ileri srlen) nce
bir bzlme faz olduu, oradan, genileme evresine tekil olmayan bir
srayla geildii eklindeki iddialarn terk edilmesine yol at. Bunun
yerine, imdi herkes evren ve zamann kendisinin, byk patlama ile ba
ladm dnyor. Bu, birka deiik kararsz taneciin kefinden ok
daha nemli olmakla birlikte, Nobel dlleri tarafndan pek iyi anlal
m bir bulu deildir.

ekil 1 .14 y in limiti olan Xjeodezii tam olmamaldr. Zira, aksi halde, zerinde
elenik noktalar bulunmas gerekir
 Tekillikler ngrmesi, klasik genel grelilik kuramnn tamamlanm
bir kuram olmadn yanstr. Tekil noktalarn uzayzaman manifoldun-
dan kesip karlmalar gerektii iin, oralarda alan denklemleri tanm
lanamaz ve tekilliklerden ne kaca nceden kestirilemez. Gemiteki
tekillikler iin, bu problemle uramann tek yolu, kuantum ktleekimi-
ni ele almaktr. Bu konuya nc konumamda dneceim (5. blm).
Fakat, gelecekte ortaya kaca kestirilen tekilliklerin, Penrose'un koz
mik sansr adn verdii bir zellie sahip olduu anlalmaktadr. Dier
bir deyile bunlar, dardaki gzlemcilerden sald olan karadelikler gibi
yerlerde bulunurlar. Bu nedenle, bu tekilliklerde ngrnn bozulmas,
hi olmazsa klasik kuramda, d dnyada olan biteni etkilemez.

Kozmik Sansr

Doa, plak bir tekillikten tiksinir.

Bununla beraber, gelecek konumamda gstereceim gibi, kuantum

kuramnda belirsizlik vardr. Bu, kdeekim alanlarnn, kaba tanelilik-
ten kaynaklanmayan bir i entropisi oabilecei gerei ile ilgilidir. Kt
leekimsel entropi ve zamann bir balangc olduu ve bir sonu olabile
cei, benim konumalarmn iki konusunu tekil edecektir. Zira, bunlar
kdeekimin dier fiziksel alanlardan ok farkl olduu konulardr.
Kdeekimin entropi gibi davranan bir zellii olduu, ilkin tama
men klasik olan kuramda farkedilmiti. Bu, Penroseun kozmik sansr
varsaym'na baldr. Bu ispadanmam olmakla birlikte, uygun genel
balang verileri ve hal denklemleri iin doru olduu sanlmaktadr.
Ben kozmik sansr un zayf bir eklini kullanacam. ken bir yldz
evresindeki blgeyi asimptotik olarak dz almak eklinde bir yaklam
kullanlr. Sonra, uzayzaman manifoldu M, Penroseun gsterdii gibi,
konformal olarak snrlar olan bir M manifoldu iine yerletirilir (ekil
1.15). Smr 3M, gelecek ve gemi bo sonsuzluklar denen, 1* ve / gi
bi iki paradan oluan bir bo yzey olacaktr. Zayf kozmik sansrn,
iki koul salanrsa geerli olacan syleyeceim. nce, I* bo jeode
zik reticilerinin, belirli bir konformal metrikte tam olduu kabul edilir.
Bu, kmeden uzaktaki gzlemcilerin ileri bir yaa kadar yaayacaklar
ve ken yldzdan yaylan frtna tekillii tarafndan yok edilmedikleri
manasna gelir, ikinci olarak, I* mn gemiinin, global olarak hiperbo
lik olduu kabul edilir. Bunun manas, uzak mesafelerden grlebilecek,
plak bir tekillik yoktur. Penroseun tanmlad, kozmik sansrn kuv
vetli bir eklinde, btn uzayzaman global olarak hiperboliktir. Fakat,
benim amalarm iin bunun zayf ekli yeterlidir

Zayf Kozmik Sansr

1 . 1* ve I~ tamdr.
2 . 1(1*) global olarak hiperboliktir.

Eer, zayf kozmik sansr geerli ise, kdeekimsel kmede ng

rlen tekillikler, I* den grlemez. Bu, uzayzamann, I* mn gemiinde
olmayan bir blgesi vardr, demektir. Bu blgenin, bir karadelik olduu
sylenir; zira, buradan sonsuza k veya baka hibir ey kaamaz. Ka
radeliin snrna olay snr denir. nk, buras ayn zamanda 7* mn
gemiinin de snrdr. Olay snr, gemite u noktalar olabilen, fakat
gelecekte bir u noktas olmayan, bo jeodezik eri paralar tarafndan
retilir. Buna gre, eer zayf enerji koulu geerliyse, ufkun reticileri
yaknsayamaz. Zira, yaknsasalard, sonlu bir mesafe iinde birbirlerini
keserlerdi.
 olay ufkunun reticilerinin
gelecek u noktalar

tekillik

olay ufku

ekil 1.15 Snr olan bir manifold iine konformal olarak yerletirilmi bir ken
yldz

ekil 1.16 B ir karadelie madde atlrsa, veya iki karadelik birleirse, olay ufuklar
asla klmez.
 Bu demektir ki, olay snrnn kesiti zamanla hi azalamayaca gibi,
genellikle de artacaktr. stelik, eer iki karadelik arpr ve birleirse,
sonda ortaya kan karadeliin alan, bataki karadeliklerin alanlarnn
toplamndan daha byktr (ekil 1.16). Bu durum, termodinamiin
ikinci yasasna gre, entropinin davranna ok benzemektedir. Entropi,
hi azalamaz ve tm sistemin entropisi, onu oluturan paralarn entro-
pileri toplamndan byktr.

Kara Delik Mekaniinin ikinci Yasas

8A >0

Termodinamiin ikinci Yasas

5S > 0

Kara Delik Mekaniinin Birinci Yasas

8E = 8A + Q5J + 05Q
871
Termodinamiin Birinci Yasas
5E = T8S + P8V

Termodinamikle benzerlik, karadelik mekaniinin birinci yasas deni

len eyle daha da artar. Bu bir karadeliin ktlesindeki deimeyi, onun
olay ufkunun alanndaki deimeye, asal momentumundaki deimeye
ve elektrik ykndeki deimeye balar. Bu termodinamiin birinci yasas
ile kyaslanabilir. Onda da, i enerjideki deime, entropideki deimeye
ve sistem zerine dardan yaplan ie balanr. Grlr ki, olay ufkunun
alan, entropiye kar gelirse, scakla kar gelen byklk de, karadeliin
yzey kdeekimi denilen ve K ile gsterilen eye kar gelir. Bu, ktle
ekimsel alann olay ufkundaki iddetinin bir lsdr. Termodinamiin
sfrna yasas ile, aradaki benzerlik daha da pekiir. Zamandan bamsz
bir karadeliin olay ufkunun her yerinde yzey ktleekimi ayndr.
 Kara Deliin S frn a Yasas
Zamandan bamsz bir kara deliin ufku zerinde, K her yerde
ayndr.

Termodinamiin S frn a Yasas

Termodinamik dengedeki bir sistemde, T her yerde ayndr..

ekil 1 .17 Termal nmla etkileen karadelik, bunun bir ksmn yutar. Fakat klasik
kurama gre, darya bir ey gnderemez.

Bu benzerliklerden cesaret alan Bekenstein (1972), olay ufku alan

nn belirli bir katnn gerekte karadeliin de entropisi olduunu ileri
srd. Kendisi, genelletirilmi bir ikinci yasa teklif etti: Karadeliin bu
entropisi ile karadelik dndaki maddenin entropisi toplam hibir za
man azalamaz.

Genelletirilmi kinci Yasa

8(S + cA) > 0

 Ancak bu teklif tutarl deildi. Eer, karadelikler, olay ufkuyla orantl
bir entropiye sahip olsalard, yzey ktleekimiyle de orantl sfrdan
farkl bir scaklklar olurdu. Karadeliin kendi scaklndan daha dk
scaklktaki bir termal nmla temasta olduunu dnelim (ekil 1.17).
Karadelik, nmn bir ksmn yutarken dar bir ey gnderemeyecek-
tir. Zira, klasik kurama gre, karadelikten bir ey kamaz. Bu durumda,
dk scaklktaki termal nmdan, yksek scaklktaki karadelie s
iletilmi olacaktr. Bu ise, genelletirilmi ikinci yasaya aykrdr. nk,
termal nmdan entropi kayb, karadelik entropisindeki artmadan da
ha byk olur. Ancak, bundan sonraki konumamda greceimiz gibi,
karadeliklerin, tam da termal zellikte bir nm yaydklar kefedilince,
tutarllk yeniden saland. Bu, srf bir tesadf veya bir yaklam sonucu
olamayacak kadar gzel bir sonutur. Bylece, karadeliklerin gerekten
bir i ktleekimsel entropisi olduu anlalyor. Gstereceimiz gibi bu,
bir karadeliin basit olmayan topolojisiyle ilgilidir. I entropinin manas,
ktleekimin ou kuantum kuramyla ilgili olann dnda, ek bir belir
sizlik seviyesi ortaya karmasdr. Bu nedenle, Tanr zar atmaz dedi
inde, Einstein yanlyordu. Karadelikler dikkate alndnda, Tanrnn
zar atmakla kalmayp, bazan zarlar grlemeyecek yerlere de atarak (e
kil 1.18) bizi artt grlmektedir.

ekil 1.18
 Uzayzaman Tekilliklerinin Yaps

R . Penrose

Stephen Hawkingin verdii ilk konferansta, tekillik teoremleri konuul

du. Bu teoremlerin temel ierii, makul (global) fiziksel koullar altnda,
tekilliklerin ortaya kacann beklenmesi gerektiidir. Bu teoremler,
tekilliklerin doas, yahut tekilliklerin nerede bulunaca hakknda her
hangi bir ey belirtmezler. Dier yandan, bu kuramlar ok geneldirler. Bu
nedenlerle, doal bir soru, bir uzayzaman tekilliinin geometrik yaps
nn ne olduudur. Genellikle, bir tekillii belirleyen eyin, onun erilii
nin raksamas olduu kabul edilir. Bununla birlikte, tekillik teoremleri
nin belirttikleri ey tam olarak bu deildir.
Tekillikler, Byk Patlamada, karadeliklerde ve Byk kde (ka-
radeliklerin birleimi olarak kabul edilebilir) oluurlar. Onlar plak te
killik olarak da grnebilirlerdi. Bu soruya ilikin, kozmik sansr denilen
ey, byle plak tekilliklerin bulunmadn ileri sren bir hipotezdir.
Kozmik sansr dncesini aklamak iin, biraz konunun tarihe
sine deineyim. Einstein denklemlerinin.zmlerinin, bir karadelii
belirten ilk ak rnei, Oppenheimer ve Snyder tarafndan, 1939 y
lnda ken bir toz bulutu ile ilgili olarak verilmiti. eride bir tekillik
bulunmakla birlikte, bu, olay ufku ile evrili olduu iin, dardan g
rlemez. Bu ufik, kendi ierisindeki olaylarn, dardaki sonsuza sinyal
gnderemedii bir yzeydir. Bu resmin, jenerik olduuna, yani bunun
bir ktleekimsel kmeyi genel olarak temsil ettiine inanlyordu. Bu
nunla birlikte, O S modeli, zel bir simetriye sahiptir (kresel) ve bunun,
gerek duruma iyi bir rnek olduu ak deildir.
Einstein denklemlerinin genelde zm zor olduu iin, bunun ye
rine tekilliklerin varln belirtebilecek global zellikler aranr. rnein,
O S modelinin balangta kendisine dik olan k nlar boyunca kesiti
daralan, tutuk bir yzeyi vardr (ekil 2.1).

ekil 2.1 Tutuk bir yzeyi canlandran Oppenheimer-Snyder ken toz bulutu mo
deli
 Tutuk bir yzeyin varlnn, bir tekilliin mevcudiyetinin belirtisi ol
duunu gstermek, denenebilir (Bu benim varln, kresel simetri ko
ulu gerektirmeden, makul bir nedensellik kabul ile kantlayabildiim
ilk tekillik teoremiydi; 1965.). Yaknsayan bir k konisinin varl kabu
lne dayanarak da benzer sonular elde edilebilir (Hawking ve Penrose
1970; bu durum, bir noktadan farkl ynlerde yaylan tm k nlarnn
daha sonra, birbirlerine yaknlamaa baladklar zaman oluur.).
Stephen Hawking (1965), benim bataki dncemin kozmolojik l
ekte ters evrilebileceini, yani, zaman iin ters ynde uygulanabilecei
ni hemen fark etmiti. Ters bir tutuk yzey, yleyse, gemite (uygun ne
densellik kablleri yaplarak) bir tekilliin olduunun belirtisidir. imdi,
(zamanda-geriye) tutuk yzey, ok byk ve kozmolojik lektedir.
Biz burada zellikle bir karadelik durumunun analizi ile ilgileniyo
ruz. Biliyoruz ki, bir yerde bir tekillik olmaldr, fakat karadelii bulmak
iin onun bir olay ufku ile evrili olduunu gstermeliyiz. Kozmik sansr
hipotezi, ite bunu ve esas olarak tekilliin dardan grlemeyeceini
belirtmektedir. zellikle, d sonsuzlua k gnderemeyecek bir bl
genin varlm belirtir. Bu blgenin snr, olay ufkudur. Stephenin son
konumasnda verilecek bir kuram da bu snra uygulayabiliriz. nk,
olay ufku, gelecek bo sonsuzluunun gemiinin snrdr. Bundan dola
y, biliyoruz ki, bu snr

bo jeodezikleri tarafndan retilen, dzgn bir bo yzey olmal

dr,
dzgn olmad her noktadan kan, gelecek ucu olmayan bir bo
jeodezik ierir,
ve
uzaysal kesitinin alan zamanla azalamaz.

Gerekte gene gsterilmitir ki, (Israel 1967, Carter 1971, Robinson

1975, Hawking 1972) byle bir uzayzamann asimptotik gelecek limiti,
Kerr uzayzamandr. Bu ok dikkate deer bir sonutur. Zira, Kerr met
rii, Einstein'n vakum denklemlerinin ok gzel bir kesin zmdr.
Bu argman, karadelik entropisi konusu ile de ilgili olup, gelecek konu
mamda buna geri dneceim (4. Blm).
Bylece, gerekten, O S zmne nitelike benzeyen bir ey bulmu
oluyoruz. Baz deiiklikler de vardr - rnein, Schwarzschild zm
yerine Kerr zmn buluyoruz - fakat bunlar nemsizdir. Ortaya
kan temel resim olduka benzerdir.
Ancak, incelikli argmanlar kozmik sansr hipotezine dayanmak
tadr. Gerekte, kozmik sansr, ok nemlidir. nk, tm kuram ona
baldr ve onsuz, karadelik yerine korkun eyler grebiliriz.

..
PIP
........ .TIP.......plak
- . TIP*
IPler

ekil 2 .2 Gemi-kmeler, P P ler ve T I P ler

Gerekten, kendimize bunun doru olup olmadn sormalyz. U -

zun bir sre nce, bu hipotezin yanl olabileceini dnm ve kar
rnekler bulmaa almtm. (Stephen Hawking, vaktiyle kozmik san
sr hipotezi lehindeki en nemli dayanan, benim onun yanl oldu
unu gstermee alp, baaramamam olduunu iddia etmiti; fakat
sanrm bu ok zayf bir argman saydr!)
Ben kozmik sansrden, uzayzamann ideal noktalarna dair baz d
nceler erevesinde sz etmek istiyorum. (Bu kavramlar, Seifert 1971
ve Geroch, Kronheimer ve Penrose 1972 tarafndan gelitirilmitir). T e
mel fikir, uzayzaman iine gerek tekil noktalarn ve sonsuzdaki nok
talarn, yani ideal noktalarn, katlmas gereidir. nce, bir IP, yani
ayramaz gemi-kmesi11 kavramn tantmak istiyorum. Burada, bir
gemi-kmesi, kendi gemiini kapsayan bir kmedir; ayramaz
deyimi de, bu kmenin, ikisi de birbirini kapsamayan, iki gemi-k-
mesine blnemeyeceini belirtmektedir. Bir teorem, bize herhangi bir
IP nin, bir zamansal erinin gemii olarak tanmlanabileceini (ekil
2.2) sylemektedir.
ki cins IP vardr; yani P P ler ve T IP ler. Bir PIP, asl IP dir, ya
ni bir uzayzaman noktasnn gemiidir. Bir T IP ise, bir son IP dir ve
uzayzamandaki gerek bir noktann gemii deildir. T IP ler, gelecekteki
ideal noktalar tanmlarlar. Ayrca, T IP ler, bu ideal noktann sonsuzda
m (bu durumda, sonsuz z uzunlukta IP reten, zamansal bir eri var
dr), yoksa bir tekillik mi (bu durumda da, onu reten her zamansal eri,
sonlu bir z uzunlua sahiptir) olduuna gre ayrlmaldr. Birinci halde
karmza, bir -TIP, ikinci halde de, bir tekil T IP kmaktadr. Tabii, bu
kavramlarn hepsi, gemi-kmesi yerine gelecek-kmesine de benzer
ekilde uygulanabilir. Bu durumda, IF'ler (ayramaz gelecekler) PIF'lere
ve T IF lere blnrken, T IF le r de -TIF'lere ve tekil TIF'ere ayrlr.
unu da eklemeliyim ki, bunlarn hepsinin ilemesi iin, gerekte kapa
l bir zamansal erinin bulunmadn kabul etmeliyiz. Bunun marjinal
olarak daha zayf bir koulu, herhangi bir nokta iftinin ayn gelecek ve
ayn gemiinin olmamasdr.
Bu erevede plak tekillikleri ve kozmik sansr hipotezini nasl a-
klayabiliriz? Her eyden nce, kozmik sansr hipotezi byk patlamay
dlamamaldr (zira bu durumda kozmologlar byk glkle karla
rlar). Her ey byk patlamadan kar, fakat hi onun iine dmez. O
zaman, plak tekillii, zamansal bir erinin hem iine girdii ve hem de
kt bir ey olarak tanmlamay deneyebiliriz. Bylece, byk patlama
problemi otomatik olarak halledilmi olur. plak saylmaz. Bu ere
vede, plak bir TIP, bir PIP iinde bulunan bir T IP olarak tanmlanr.
Bu, temelde yerel bir tanmdr; yani gzlemcinin sonsuzda bulunmasn
gerekli grmyoruz. Bir uzayzamandan plak T IP lerin ayklanmas

11 indecomposable past-set: ayramaz gemi-kmesi; .N.

nn, bu tarifteki gemii gelecekle deitirmee e bir koul olduu
anlalyor (Penrose 1979). Byle plak T IP lerin (veya edeer olarak
T I F lerin) jenerik uzayzamanlarda bulunmad hipotezine, kuvvetli
kozmik sansr hipotezi denir. Bunun sezgisel manas, bir tekil noktann
(veya sonsuz noktann) - sz konusu olan T IP - bir uzayzamann orta
snda, sonlu bir noktada - sz konusu olan P P in tepe noktas - "grle
bilir ekilde ortaya kmas mmkn deildir. Gzlemcinin sonsuzda
olmasna gerek kalmamas uygundur, nk verilen bir uzayzamanda
gerekten bir sonsuzluk olup olmadn bilemeyiz. Ayrca, eer kuvvetli
kozmik sansr hipotezi bozulursa, sonlu bir srede, bir taneciin gerek
ten bir tekillie dtn gzleriz. Burada, fiziin yasalar geerliliini
yitirecek (veya ayn derecede kt olmak zere, sonsuza eriecektir. Za
y f kozmik sansr hipotezini de bu ekilde ifade edebiliriz: sadece P IP i,
oo-TIP'le deitirmeliyiz.
Kuvvetli kozmik sansr hipotezi, makul hal denklemlerine (rnein
boluk) uyan iinde madde bulunan bir jenerik uzayzaman, iinde plak
tekillik olmayan bir ekle (plak tekil T IP ler) geniletilebilir. plak
T IP lerin darda braklmasnn, global hiperboliklie (Penrose 1979)
veya uzayzamann bir Cauchy yzeyinin tm bamllk blgesine (Ge-
roch 1970) edeer olduu anlalmaktadr. Kuvvetli kozmik sansrn
bu formlasyonunun zaman zerinde aka simetrik olduunu gryo
ruz: eer IP leri ve IF leri deitirrsek, gelecei gemile deitirebiliriz.
Genellikle, yldrmlardan saknmak iin ek koullar gerekir. Yldrm
ile bo sonsuzluuna giderken uzayzaman paralayan (ve oraya varan)
bir tekillii kastediyoruz (Penrose 1978, ekil 7). Bunun, kozmik sans
rn ifade edilmi eklini ihlal etmesi gerekmez. Kozmik sansrn buna
are bulacak daha kuvvetli ekilleri vardr (Penrose 1978, CC4 koulu).
Bylece, tekrar kozmik sansr un gerek olup olmad sorununa ge
lelim. nce, onun belki kuantum ktleekiminde doru olmayacana
dikkat edelim. zellikle, patlayan karadeliklerin yol at durumlarda
kozmik sansr ihlal edilmi gibi grnmektedir (bunun hakknda Step-
hen Hawking sonra daha fazla aklama yapacak).
 Klasik genel grelilikde her iki ynde sonular bulunmaktadr. Koz
mik sansrn geerli olmadn gstermek iin yaptm bir almada
(Penrose 1973), baz eitsizlikler kardm. Kozmik sansr eer doru
olsayd, bunlar geerli olacakt. Gerekten de bunlar doru ktlar (Gib-
bons 1972); ve bu da, kozmik sansr gibi bir eyin var olduu fikrini des
tekliyor. Olumsuz yanda ise, baz zel rnekler (fakat bunlar da jeneriklik
koulunu iniyor) ve eitli itirazlarla karlaan baz taslak haldeki sa
ysal delil var. Bundan baka, ok yeni rendiim baz belirtilere gre -
gerekten, bunlar Gary Horowitzden daha dn iittim. Eer kozmolo
jik sabit pozitif ise, zikrettiim eitsizlikler geerli olmamaktadr. ahsen,
kozmolojik sabitin sfr olmas gerektiine daima inanmmdr; fakat
eer kozmik sansr onun, diyelim ki, pozitif olmamasna bal ise bu
ok ilgin olurdu. zellikle, tekilliklerin doas ile, sonsuzluun doas
arasnda karmak bir bant olabilir. Sonsuzluk, eer kozmolojik sabit
pozitifse, uzaysaldr; fakat eer sfrsa, bo olur. Buna uygun olarak, koz
molojik sabit pozitifse, tekillikler bazan zamansal olurlar (yani kozmik
sansr ihlal eden, plak ekilde); fakat eer sfr ise, belki de tekillikler
(kozmik sansre uyarak) zamansal olamazlar .

(i)

ekil 2.3 I P ler arasnda nedensel bantlar: (i) A, nedensel olarak B den nce gelir;
(ii) A , zamanca B den nce gelir, (ni) A ve B uzaysal olarak kesiklidir.

Tekilliklerin zamansal veya uzaysal olan doalarndan sz etmek iin,

IP 1er arasndaki nedensel bantlar aklamalym. Nedensellii nok
talar arasna genelletirirsek; eer A <zB ise, A gibi bir IP nin, B gibi bir
IP den nedensel olarak nce geldiini syleyebiliriz ve eer, P gibi bir
PIP iin, A a P a B, ise, A zamanca B den nce gelir deriz. Eer A ve
B, nedensel olarak birbirinden nce gelmiyorsa (ekil 2.3), A v c B nin
birbirinden kesikli uzaylarla ayrldm syleriz.
Buna gre, kuvvetli kozmik sansr, jenerik tekilliin hibir zaman za-
mansal olamayaca eklinde belirtilebilir. Uzaysal (veya bo) tekillikler
ya gemi veya gelecek tipinde olabilir. Dolaysyla, eer kuvvetli kozmik
sansr geerli ise, tekillikler iki snfa ayrhr:

(P) TIFler tarafndan tanmlanan gemi tipleri.

(F) TIPler tarafndan tanmlanan gelecek tipleri.

plak tekillikler, ayn anda hem bir T IP ve hem de bir T IF ola

bildikleri iin, iki imkn tek bir hale birletirebilirler. Bu nedenle, bu
snflarn ayrlmas gerekten, kozmik sansrn bir sonucudur. (F) sn
fnn tipik rnekleri, karadeliklerdeki ve (eer varsa) Byk kdeki
tekillikler iken; (P) snfnn rnekleri de, byk padama ve (eer varsa)
akdeliklerdir. Ben, (son konumamda deineceim ideolojik nedenlerle)
Byk kn olacan sanmadm gibi; akdeliklere de, termodina
miin ikinci yasasn ihlal ettikleri iin, daha da az ihtimal veriyorum.

/^JL
o' -r

/' '\ //' \\

rl n c\ n

' L '
(i) ()
ekil 2.4 Uzayzaman eriliinin ivme etkileri: (i) W eyl erilii nedeniyle gelgit ar
plmalar; (ii) Ricci eriliinin hacim azaltc etkisi.
 Belki, her iki snf tekillik tamamen farkl yasalara uyuyorlar. Bel
ki, onlar iin kuantum ktleekim yasalar gerekten ok farkldr. Bu
noktada, sanyorum Stephen Hawking benimle ayn gr paylamyor
[SWH: "Evet"], fakat bu teklifim iin u kantlar ileri sryorum:

1. Termodinamiin ikinci yasas

2. Evrenin ilk haline dair gzlemler (rnein C O BE), onun ok
dzgn olduunu gsteriyor
3. Karadeliklerin varl (hemen hemen gzlendi).

(1) ve (2) den, byk patlama tekilliinin gayet dzgn olduu; (1)
den de, iinde akdelik olmad (zira akdelikler Termodinamiin ikinci
Yasasn geni lde ihlal ediyor) iddia edilebir. Bylece, karadeliklerin
tekillikleri iin ok farkl yasalar gerekir (3). Bu fark daha kesin bir e
kilde aklayabilmek iin, uzayzaman eriliinin, R Riemann tensr
ile belirtildiini hatrlaynz. Riemann tensr, (birinci mertebede hacim
koruyan ve gelgit ekil deitirmelerini belirten) CM Weyl tensrne,
hacim-azaltan ekil deitirmelerini belirten (ekil 2.4), R Ricci ten-
srnn indislerini uygun ekilde deitirerek g metriiyle arpmna
edeer bir ksmn, toplamdr.
Friedman, Lemaitre, Robertson ve VValker tarafndan verilen standart
kozmolojik modellerde (baknz, rnein Rindler 1977), byk patlama
iin Weyl tensr sfr kmaktadr. (Bunun R.RA.C. Nevvman tarafn
dan ispadanan bir tersi de mevcuttur: Buna gre, konformal dzgn
tipte ve Weyl tensr sfr olan bir balang tekilliine sahip bir evren,
eer uygun hal denklemleri geerliyse, bir FLRW evreni olmaldr; ba
knz Nevraan 1994).
 kara delik
tekillikleri

kapal
evren ---------
(P )s
Weyl e

Byk patlama
Byk patlama

ekil 2.5 W eyl erilik hipotezi: Balang tekillikleri (byk patlama), W eyl eri
likleri sfr olacak ekilde snrlanmtr. Buna karlk, sondaki tekilliklerde, Weyl
eriliinin raksayaca bekleniyor.

Dier taraftan, kara/akdelik tekillikleri (jenerik halde) raksayan bir

Weyl tensr verir Buradan, u ortaya kmaktadr.

W eyl Erilik H ipotezi

Balang-tipi (P) tekillikler, Weyl tensrleri sfr olacak ekilde

kstlanmtr.
Son-tipi (F) tekillikler kstlanmamtr.

Bu, grlenlerle yakn uyum iindedir. Eer evren kapal ise, son te
killik (Byk k) raksayan bir Weyl tensr verir; ak bir evren
de ortaya kan karadelikler de raksayan Weyl tensr verirler (baknz
ek.2.5).
Bu hipoteze dier bir destek, evrenin erken evresinin olduka dzgn
ve akdeliksiz oluu eklindeki kstlama, erken evrendeki faz uzayn, hi
olmazsa
faktr ile kltecektir. (Bu say, 1080 baryonluk bir karadeliin faz uza
y hacmi olup, evrenin en az bu kadar madde ierdii kabulne ve Be-
kenstein-Havvking, kara-deliin entropisi formlne - Bekenstein 1972,
Hawking 1975 - dayanmaktadr.)
yleyse, bu olduka beklenmedik sonucun ortaya kmasn salayan
bir yasa var olmaldr! Weyl erilii hipotezi, byle bir yasay salayabilir.

Sorular ve Cevaplar

Soru: Kuantum ktleekiminin tekillikleri ortadan kaldracan d

nyor musunuz?
Cevap: Tam yle olacan sanmyorum. yle olsayd, byk patlama
daha nceki bir kme faznn sonucu olurdu. O daha nceki fazn, nasl
olup da bu kadar kk bir entropisi olabileceini sorgulamamz gerekir.
Byle bir resim, ikinci yasay aklamak iin elimizde olan en iyi ans da
feda etmek anlamna gelirdi. stelik, ken ve genileyen evrenlerin te
killiklerinin bir ekilde birbirine balanmas gerekecekti; fakat bunlarn
ok farkl geometrilere sahip olduklar anlalyor. Gerek bir kuantum
ktleekim kuram, bizim uzayzamann bir tekillikteki durumu ile ilgi
li imdiki grlerimizi deitirmelidir. O bize, klasik kuramda tekillik
dediimiz ey hakknda, ak ve seik konuma imkn vermelidir. O
sadece basit bir, tekil-olmayan uzayzaman deil, fakat ciddi olarak farkl
bir ey olmaldr.
 Kuantum Karadelikleri

S. W. Hawking

kinci konumamda, karadeliklerin kuantum kuramndan sz edeceim.

Bunun, bizi fizikte kuantum mekanie ilikin belirsizliin dnda ve
zerinde, yeni bir ngrlemezlik dzeyine gtrd anlalyor. Bu
nun nedeni, karadeliklerin, z entropileri olmas ve bizim bulunduu
muz evren blgesine ait bilgiyi kaybetmeleridir. Bu iddialarn tartmal
olduunu belirtmeliyim: Kuantum kdeekimi zerinde alan bir ok
kimse, bu alana parack fiziinden giren hemen herkes gibi, bir siste
min kuantum durumuna ait bilginin kaybolabilecei fikrini igdsel
olarak reddedecektir. Buna ramen, bilginin bir karadelikten nasl dar
kabileceini gstermekte, bu kiiler ok az baarl oldular. Btn n
yarglarna ters den, karadeliklerin dn nasl kabul etmek zorunda
kaldlarsa; onlarn en sonunda entropinin kaybolduu hakkndaki neri
mi de kabul etmek zorunda kalacaklarna inanyorum.
Konumama, size karadeliklerin klasik kuramn hatrlatarak balaya
cam. Son konumada, ktleekimin, hi olmazsa normal durumlarda,
daima ekici olduunu grdk. Eer ktleekim elektrodinamikteki gibi
bazan ekici, bazan da itici olsayd, 1040 kere daha zayf olduu iin onu
hi farkedemezdik.
r = 0 tekillik

r = 2M
olay
ufku

tutuk

yldzn yldzn
ii yzeyi

ekil 3.1 B ir yldz karadelik haline kerken, olay ufkunu ve bir kapal yakalanm
yzeyi gsteren uzayzaman resmi

Ancak, ktleekimin daima ayn iareti tamas nedeniyle, bizimle

dnya gibi iki makroskopik cismin paracklarnn arasndaki kdee-
kim kuvvetleri, bizim hissedeceimiz lde bir kuvvet toplamna yol
aar.
Ktleekimin ekici olmas, onun evrendeki maddeyi yldz ve galaksi
gibi cisimler oluturmak zere bir araya getirecek ekilde davranaca
manasna gelir. Daha fazla skmaya kar, madde yldzlarda termal ba
sn ile ve galaksilerde de i hareketler ve dnmelerle bir sre direnir.
Ancak, en sonunda s veya asal momentum dar tanacak ve cisim
bzlmee balayacaktr. Eer ktle, gnein ktlesinin bir buuk katn
dan kkse, elektron veya ntronlarn dejenerasyon basnc nedeniyle
bzlme durabilir. Cisim de, buna gre bir beyaz cce veya bir ntron
yldz haline gelir. Fakat, ktle bu limitten bykse, bzlmeyi durdura
bilecek bir ey yoktur. Belirli bir kritik bykle kadar klnce, onun
yzeyindeki ktleekim alan o kadar kuvvetli olacaktr ki, k konileri
ekil 3.1 deki gibi ieri doru kvrlacaktr. Bunun size drt boyutlu bir
resmini izmek isterdim. Fakat, hkmet tasarruflar, Cambridge ni
versitesine ancak iki-boyutlu ekranlarla yetinmee zorluyor. Bu nedenle,
zaman dey dorultuda ve uzay dorultusunun ikisini perspektif
olarak, gsterdim. Dar giden k nlarnn bile birbirine doru e
rildiini ve raksamak deil yaknsadn grebilirsiniz. Bunun manas,
Hawking-Penrose teoremindeki alternative koulun biri olan, kapal
bir yakalanm yzeyin var olduudur.
Eer, kozmik sansr varsaym doruysa, yakalanm yzey ve onun
ngrd tekillik uzaktan grlemez. Bu demektir ki, uzayzamann,
iinden sonsuza kamann mmkn olmad bir blgesi olmaldr. Bu
blgeye karadelik denir. Bunun snr olay ufku adn alr ve bu, sonsuza
kaamayan k nlarnn oluturduu bir bo yzeydir. Son konumada
grdmz gibi, olay-ufkunun kesit alan, hi olmazsa klasik kuramda,
asla azalamaz. Bu ve kresel kmenin tedirgeme hesaplar, karadeliin
duraan bir hale geleceini gsteriyor. Israel, Carter, Robinson ve benim
birlikte almalarmzla ispatlanan Saszhk teoremi, madde alanlar
yoksa, duraan karadeliklerin sadece Kerr zmleri olduunu gsteri
yor. Bunlar iki parametre tarafndan, yani, M ktlesi ve /asal momen-
tumu ile karakterize edilirler. Saszhk teoremi, Robinson tarafndan, bir
elektromanyetik alan olmas hali iin geniletilmitir. Bu nc bir pa
rametre olarak Q elektrik ykn {bkz. kutu 3.A) getirmitir. Saszlk
teoremi, Yang-Mills alanlar iin ispatlanmamtr; fakat tek fark olarak,
kesikli bir kararsz zm ailesini gsterecek ekilde, bir veya birka tam
saynn daha eklenecei anlalmaktadr. Gsterilebilir ki, zamandan ba
msz Einstein-Yang-Mills karadeliklerinin bundan baka, srekli ser
bestlik derecesi yoktur.
 Saszlk teoremlerinin gsterdii, bir cisim bir karadelik oluturacak
ekilde kerken byk miktarda bilginin kaybolduudur. kmekte
olan cisim ok fazla sayda parametre ile tanmlanabilir. Bunlar, eitli
madde cinsleri ve ktle dalmnn okkutuplu momenderi olabilir. A n
cak, oluan karadelik, madde cinsinden bamszdr ve ilk ikisi dnda
hzla btn okkutuplu momenderini kaybeder. Kalanlar, ktle ile dipol
momenti, yani asal momentumdan ibarettir. Bu bilgi kayb, klasik ku
ramda nem tamyordu. kmekte olan cisimle ilgili tm bilgi gene
karadelik iinde kalyor diye dnlyordu. Karadelik dnda bulunan
bir gzlemci iin ken cismin nasl bir ey olduunu belirlemek ok
zordur. Ama klasik kuramda bu hl ilke olarak mmkndr. Gzlemci,
kmekte olan cismi gerekte hi gzden kaybetmeyecektir. Buna ra
men, o yavalayacak ve olay ufkuna yaklatka daha ok kararacaktr.
Fakat, gzlemci hl onun hangi maddeden yapldm ve ktlesinin na
sl daldn grebilecektir. Kuantum kuram bunun hepsini deitir
mitir. nce, ken cisim olay ufkunu gemeden evvel sadece snrl bir
miktarda foton gnderecektir. Bunlar, ken cisim hakknda tm bilgiyi
tamaa yeterli olmayacaktr. Bunun manas, kuantum kuramna gre,
dardaki bir gzlemci iin, ken cismin durumunu lmenin mm
kn olmaddr. Bunun ok nemli olmad, nk dardaki bir kii
lemese de bilginin hl karadelik iinde olduu dnlebilir. Fakat
ite burada, kuantum kuramnn ikinci etkisi ortaya kyor. Gsterece
im gibi, kuantum kuram karadelikleri nm yapar ve ktle kaybeder.
En sonunda karadelikler tamamen yok olurken, ilerindeki tm bilgiyi
da birlikte gtrrler. Bu bilginin gerekten de kaybolduu ve baka bir
ekilde geri gelemeyecei lehinde argmanlar vereceim. Gstereceim
gibi, bu bilgi kayb, fizie, kuantum mekanii ile ilgili olann dnda ve
onun zerinde, yeni bir belirsizlik dzeyi katmaktadr. Ne yazktr ki,
Heisenbergin belirsizlik ilkesinin tersine, bu dzeyin karadelikler halin
de deneysel olarak belirlenmesi olduka zor olacaktr. Gene de, nc
konumamda (5. blm) iddia edeceim gibi, mikrodalga ardalan dal
galanmalarnn lmnde, bunun belki de gzlemi olacamz bir yan
bulunmaktadr.
Kuantum kuramnn karadelikleri tt gerei, ilk defa, kmey
le oluan bir karadelik ardalan zerinde kuantum alan kuram uygula
nrken kefedilmiti. Bunun nasl olduunu grmek iin, normal olarak
Penrose diyagram adyla anlan eyi kullanmak yararldr. Ama, sanrm
Penroseun kendisi de, bunlara Carter diyagram denmesi gerektiine
katlacaktr. nk, bunlar ilk defa sistematik olarak kullanan Carter
idi. Kresel bir kmede, uzayzaman, 0 ve (j) alarna bal olmayacaktr.
Btn geometri, r-t dzleminde yer alacaktr. Her iki-boyutlu dzlem,
dz uzaya konformal olduu iin, nedensel yap, iindeki r-t dzleminin
bo dorular deyle 45 yapan bir diyagramla gsterilebilir.
Dz Minkowski uzay ile balayalm: Bunun Carter-Penrose di
yagram, bir kesi zerinde duran bir gendir (ek.3.2). Sadaki iki
kegen kenarlar, ilk konumamda deindiim, gemi ve gelecek bo
sonsuzluklarna kar gelmektedir. Bunlar gerekte sonsuzdadrlar. Fakat,
gemi veya gelecek bo sonsuzluuna yaklalrken, btn uzunluklar
konformal bir faktrle bzlr. Bu genin her noktas, r yarapl bir
iki-kreye kar gelir. Simetri merkezine kar gelen, soldaki dey doru
zerinde r = 0 ve diyagramn sanda r olur.

ekil 3.2 Minkowski uzay iin Carter-Penrose diyagram

tekilik
olay ufku

ken
cisim

ekil 3.3 Karadelik oluturmak zere ken bir yldz iin Carter-Penrose diyagram
 Diyagramdan kolayca grlecei gibi, Minkowski uzaynda her nok
ta, gelecek bo sonsuzluk I* mn gemiindedir. Bunun manas, karade
lik ve olay ufkunun bulunmamasdr. Bununla beraber, kresel bir cisim
kmekteyse, diyagram olduka farkl olmaktadr (ek. 3.3). Gemite
diyagram benzer grlmekle beraber, genin tepesi kesilmi ve bura
da yatay bir snr konmu olduu grlmektedir. Bu, Hawking-Penrose
teoreminin ngrd tekilliktir. Grld gibi bu yatay dorunun
altnda da gelecek bo sonsuzluk I* mn gemiinde olmayan noktalar
vardr. Dier bir ifadeyle, bir karadelik vardr. Karadeliin snr olan olay
ufkunu gsteren ve st sa keden inen kegen, simetri merkezine kar
gelen dey doru ile birleir.
Bu ardalan nnde bir (j) skalar alann dikkate alalm. Uzayzaman
eer zamandan bamszsa, dalga denkleminin I~ zerinde yalnz pozitif
frekanslar ieren bir zm, I* zerinde de pozitif frekanslar ierecek
tir. Bunun manas, parack yaratlmad gibi, balangta I * zerinde
skalar parack yoksa, dar giden parack da bulunmayacak demektir.
Ancak, kme srasnda metrik zamana baldr. Bu, T zerinde po
zitif frekansl olan bir zm, I* ya gittiinde, ksmen negatif frekansh
yapacaktr. Bu karma (mbdng), I* zerinde zamana e'wt eklinde bal
olan bir dalga alp, onu T ye geri gtrerek hesaplanabilir. Bu yapld
nda, dalgann ufik civarndan geen ksmnn fazlaca maviye kayd
grlr. lgin olan, karmann, kmenin sonlarndaki ayrntlardan
bamsz bir hale gelerek, sadece karadeliin ufku zerindeki kdeekim
alann iddetini len, yzey kdeekimi Kya bal olmasdr. Pozitif ve
negatif frekanslarn karmas, parack yaratlmasna yol aar.
1973 ylnda bu olay ilk defa incelediim zaman, kme srasnda bir
yaynm boanmas (burst) olacan, fakat ondan sonra parack yaratl
masnn duracan ve geride gerekten siyah bir kara cisim kalacan
bulmay umuyordum. Fakat, byk aknlkla, kme srasndaki bir
boanmadan sonra geriye, sabit hzda bir parack yaratm ve yaynm
kaldn buldum. Ayrca, yaynm tam olarak termaldi ve kJ2 k gibi bir
scakl vard. Bir karadeliin entropisinin, olay ufkunun alanyla orant
l olduu fikrini tutarl hale getirmek iin aranan da ite tam buydu. s
telik bu, G = c = h = 1 gibi Planck birimleriyle, orant katsaysn bir ey
rek olarak belirliyordu. Buna gre, alan birimi 10'66 cm2 oluyor ve gne
byklnde bir karadeliin entropisi, 1078 mertebesinde kyordu. Bu,
istenen sonucu veren ok byk sayda dzen olduunu gstermektedir.

Cisim Termal Inm

Scaklk T= kJ2k
Entropi S = A/4

Karadeliklerden yaylan nm ilk kefettiim zaman, ylesine kar

k bir hesabn sonuta tam olarak termal yaynm vermesini mucize gibi
grmtm. Ancak, Jim Hartle ve Gary Gibbons ile birlikte yaptmz
alma, bunun derinde yatan nedenini ortaya kard. Bunu aklamak
iin, Schvvarzschild metrii rnei ile balayacam.

Schwarzschild Metrii

Bu dnmeyen bir karadeliin sonuta varaca ktleekim alann

gstermektedir. Normal r ve t koordinadaryla, Schwarzschild yarap
r=2M de, grnte bir tekillik bulunmaktadr. Fakat bu, koordinatla
rn kt seilmesinden kaynaklanmaktadr. Metrii dzgn hale getiren
baka koordinatlar seilebilir.
Carter-Penrose diyagram, dzlemi st ve taban kenar ile bir al
tgen biimindedir (ek.3.4). Bu, zerinde r = 2 M olan, iki bo yzey
ile drt blgeye ayrlmtr. Diyagramda ile gsterilen sadaki blge,
iinde yaadmz varsaydmz, asimptotik dz blgedir. Onun dz
uzayzaman gibi, gemi ve gelecek bo sonsuzluklar T ve I* vardr. Solda
(D iaretiyle gsterilen dier asimptotik dz blge, bizimkine bir kurt
delii ile bal olan baka bir evreni gstermektedir. Ama, greceimiz
gibi, bu bizim blgemize imajiner bir zamanla baldr. Alt soldan sa
st kenara giden bo yzey, sadaki sonsuzlua kalabilecek blgenin
snrdr. Bylece, buras, gelecek olay ufkudur. Gelecek sfat, bunu, sa
alttan st sola giden, gemi olay ufkundan ayrmak iin kullanlmtr.

ekil 3.4 Sonsuz zamanl Schwarzchild karadeliine ait Carter-Penrose diyagram

imdi, bataki r ve t koordinadarndaki Schwarzschild metriine d

nelim. Eer, x = \t konursa, kesin olarak pozitif bir metrik bulunur. Byle
kesin olarak pozitif metrie, eri bile olsalar, ben Euclides metrii diye
ceim. Euclides-Schwarzschild metriinde gene r=2M de bir grnte
tekillik vardr. Bu sefer de, yeni bir radyal koordinat x = 4 M (l-2 M r1) 1/2
tanmlanabilir.

Euclides-Schwarzschild Metrii

dst + dx2 + r 2{ d d 2 + s in 2 0d(p2)

4M ) 4M
 Eer T koordinat iin 8nM periyodu belirlenirse, x-X dzlemindeki
metrik, kutupsal koordinatlarn balang noktas gibi olur. Benzer ekil
de, dier Euclidesi kara cisim metriklerinin ufuklarnda da grnte
tekillikler kar. Bunlar, 2 k/ k periyodu sanal zaman koordinat ile orta
dan kaldrlabilir (ek. 3.5).

ekil 3.5 Euclides-Schwarzschild zm. Burada T periyodik olarak tanmlanr.

yleyse, (3 periyodu ile tanmlanan sanal bir zamann nemi nedir?

Bunu grmek iin, genliin yzeyindeki bir (j^ eklinden, t2 yzeyin
deki <(>2ekline gittiini dnelim. Bu matris eleman e"iH(t2tl) ile verile
cektir. Bununla birlikte, bu genlik, ve t2 arasnda, iki yzey zerinde
verilen (j), ve <)>2deerleri ile uyuan, tm <j) alanlar zerinde alnan bir yol
integrali ile temsil edilebilir (ek. 3.6).
imdi zaman fark (t -t}) saf imajiner ve Pya eit olarak seilir
(ek.3.7). Bataki <(>, alan da sondaki <j)2 alanna eit alnr ve tam bir
<j>n durum baz zerinde toplama yaplr. Solda, btn durumlar zerine
toplanm, beklenen deer e b u l u n u r . Bu termodinamikteki T = P'1
scakl iin Z ayrma fonksiyonudur.
Denklemin sa tarafnda bir yol integrali bulunur. = (}>2 koyarak,
btn <j)nalan ekilleri zerine toplama yaplr. Bunun manas, P peryodu
imajiner zaman ynnde periyodik olan uzayzamanda, btn palanlar
zerinde yol integrali alnyor demektir.

$ = <t>,; t = t,

I <t>>t >=<<l)2 I exp(-iH (t2-1,)|<(>,)>

= | D[<j>] exp (il[c|>])

ekil 3.6 tt deki durumundan, t2 de <|)2 durumuna giderken genlik.

Z = Z()Jexp(-pH )|())>

= |d [(J)] exp(-I[<()])

ekil 3.7 T scaklndaki ayrma fonksiyonu, sanal zaman ynnde periyodu p=7M
olan bir Euclides uzayzamamnda, btn alanlar zerinde alnan yol integrali ile ve
rilir.
 Bylece, T scaklndaki <j) alan iin ayrma fonksiyonu, Euclides
uzayzamannda btn alanlar zerinde alman bir yol integrali ile verilir.
Bu uzayzaman, sanal zaman dorultusunda (3 = T 1 periyodu ile periyo
diktir.
Eer bu yol integrali, sanal zaman dorultusunda periyodu (3 olan
dz uzayda alnrsa, bu kara cisim nmnn bilinen ayrma fonksiyo
nunu verir. Ancak, az nce grdmz gibi, Euclides-Schwarzschild
zm de sanal zaman zerinde 2 tc/k periyodu ile periyodiktir. Bu da,
Schvvarschild ardalan nndeki alanlarn, sanki k/2tc scakl ile termal
bir durumda olduunu ifade etmektedir.
Sanal zamandaki periyodiklik, frekans karm ile ilgili uzun he
saplarn, neden tam bir termal bir nma gtrdn aklamakta
dr. Fakat bu karm, frekans karm ynteminde yer alan, ok yksek
frekanslarla ilgili problemleri gz ard etmitir. Bu yntem, ardalandaki
kuantum alanlar arasnda etkilemeler olduunda da kullanlabilir. Yol
integralinin periyodik bir ardalan zerinde alnmas, beklenen deerler
gibi btn fiziksel byklklerin termal olaca manasna gelmektedir.
Bunun frekans karm yntemiyle kantlanabilmesi ise, olduka gtr.
Bu etkilemeler, ktleekim alannn kendisiyle de etkilemeyi ii
ne alacak ekilde geniletilebilir. Klasik alan denklemlerinin bir zm
olan, Euclides-Schwarschild metrii gibi bir gg ile balanabilir. Sonra, I
eylemi, gg etrafnda, 8g tedirgemelerinin bir kuvvet serisi ile alr:

4 ] = 4 a ] + A ( < % ) I + A ( '% ) 3+ -

Dorusal terim sfr olur, nk ardalan alan denklemlerinin bir

zmdr. Kuvadratik terimin, ardalandaki gravitonlar gsterdii kabul
edilebilir. Kbik ve daha yukar terimler ise, gravitonlar arasndaki et
kilemeleri gstermektedir. Kuvadratik terimler zerindeki yol integrali
sonludur. Saf kdeekim halinde, iki halka zerinde renormalize edi
lemeyecek raksamalar varsa da, bunlar sperktleekim kuramlarnda
fermiyonlarla elimine olur. Sperktleekim kuramlarnn veya daha
fazla halka zerinde raksayp raksamadn kimse bilmiyor, zira bu he
saplar yapacak kadar cesur, daha dorusu lgn, kimse henz kmad.
Baz yeni almalar, bunlarn her mertebede sonlu olabilecei izlenimini
veriyor. Fakat, daha yukar mertebeli halka raksamalar olsa bile, eer
ardalan Planck uzunluu, yani 10"33 cm leinde erilmemise, bunlar
fazla bir etki yapmayacaktr.
Yukar mertebe terimlerden daha ilgin olan, sifirmc mertebe ve ar
dalan metrii g0n eylemini gsteren terimdir:

Genel Grelilikde bilinen Einstein-Hilbert eylemi, skalar erilik

/?nin hacim integralidir. Bu, boluk zmleri iin sfr olduundan,
Euclides-Schwarzschild zmnn eyleminin sfr olduu sanlabilir.
Bununla beraber, eylemin iinde, snr yzeyinin ikinci temel formunun
izi olan Ann integraliyle orantl, bir de yzey terimi vardr. Bu eklene
rek ve dz uzay iin yzey terimi karlarak, Euclides-Schwarzschild
metriinin eylemi, p2/167t olarak bulunur. Burada P, sonsuzluktaki sanal
zamann periyodudur. Bylece, partisyon fonksiyonu Z iin, yol integra-
line en byk katk, e^Vl671 teriminden gelir:

Z = 2 exp(- (3En) = exp(-(32/16jt)

Eer log Z nin, b periyoduna gre trevi alnrsa, enerjinin beklenen

deeri, veya dier bir ifadeyle, ktle kulunur:

<E> = - A ( l 0gZ) = i
d(3 87

Bylece, bu M = (3/871 ktlesini verir. Bu da bildiimiz gibi, kde ile

periyot, veya scakln tersi, arasndaki banty kantlar. Fakat daha da
ileri gidebiliriz. Bilinen termodinamik argmanlar kullanarak; ayrma
fonksiyonunun logaritmasmn, serbest eneji F nin, T scakl ile bl
mnn eksi iaretlisine eit olduu grlr:
 log Z = - F /T .

53
zm
2

ekil 3.8 Euclides-Schwarzschild zmnde sonsuzdaki snr

Ve serbest enerji, ktle veya enerji ile scaklk ve entropi arpmnn

toplamna eittir

F = ( E) +TS

Bunlar birletirilirse, karadeliin eyleminin 4rcM2 gibi bir entropi

verdii grlr:
R2 1
S= = 4 tiM2 = A
\6 k 4
Karadelik yasalar ile termodinamiin yasalarn ayn yapmaa gere
ken ey ite budur.
Dier kuantum alan kuramlarnda hi paraleli olmayan bu yapsal
kdeekimsel entropi niye var? Bunun nedeni, kdeekimin uzayzaman
manifoldu iin farkl topolojilere imkn vermesidir. Ele aldmz Eucli-
des-Schwarzschild zmnn, sonsuzda, topolojisi S2x S1 olan bir sn
r vardr. S2, sonsuzda byk bir, uzaysal iki-kredir. S1 ise, periyodik ola
rak tanmlanan sanal zaman dorultusuna kar gelir (ekil 3.8). Bu snr,
en az iki farkl topolojiye sahip metriklerle dodurulabilir. Biri, kukusuz,
Euclides-Schwarzschild metriidir. Bunun topolojisi, R 2 x S2; yani, bir
Euclides iki-dzlemi arp bir iki-kredir. Dieri ise, R 2 x S\ Euclides
dz uzay, sanal zaman dorultusunda periodik olarak belirleniyor. Bu
iki topolojinin farkl Euler saylar vardr. Periyodik olarak tannan dz

uzayn Euler says sfr ve Euclides-Schwarzschild zmnn Euler

says ikidir. Bunun nemi udur: periyodik olarak tanmlanan dz uza
yn topolojisi zerinde, gradyenti hibir yerde sfir olmayan ve sonsuz
daki snrda sanal zaman koordinat ile uyuan bir X periyodik zaman
fonksiyonu bulabiliriz. Bununla, Txve t 2 gibi iki yzey arasndaki
 kenin katks olmadan toplam etki = M (x2 - T,)

kenin katks ile toplam etki = 1/2 M (x2 - T;)

ekil 3.10 r = 2 M de kenin katks alnmazsa, Euclides-Schvvarzschild zm

iin toplam eylem = M (x 2~X^)/2 olarak bulunur.

blgenin eylemi hesaplanabilir. Eyleme, maddenin Lagrange fonksiyo

nu zerine bir hacim integraline ek olarak, Einstein-Hilbert Lagrange
fonksiyonu ve bir yzey terimi gibi iki katk vardr. Eer zm zaman
dan bamszsa, T =Tj zerindeki yzey terimi ile, X =x2 zerindeki yzey
terimi ksalr. yleyse, yzey terimine net katk sadece sonsuzdaki s
nrdan gelir. Bu, ktlenin yars ile, (t2-Tj) sanal zaman aralnn arp
mn verir. Eer ktle sfr deilse, kdeyi yaratan sfrdan farkl madde
alanlar olmaldr. Gsterilebilir ki, madde Lagrange fonksiyonu zerine
alman hacim integrali ile, Einstein-Hilbert Lagrange fonksiyonu, gene
M (xl-Xl)/2 verir (ekil 3.9). Eer bu katk, partisyon fonksiyonunun lo
garitmas iinde, termodinamik formllere konursa, enerjinin beklenen
deerinin, tahmin edilecei gibi, ktle olduu bulunur. Ancak, ardalan-
nn entropi katks sfr olacaktr.
 Bununla beraber, Euclides-Schwarzschild zmnn durumu
farkldr. Euler says sfr deil, iki olduu iin, gradyenti heryerde s
frdan farkl olan bir X fonksiyonu bulunamaz. Yaplabilecek en iyi ey,
Schwarzschild zmnn sanal zaman koordinatn semektir. Bunda,
ufik zerindeki sabit bir iki-kre zerinde X, bir asal koordinat gibi
davranr. Eer imdi, sabit x'ya sahip iki yzey arasndaki eylem hesapla
nrsa, madde alan bulunmad ve skalar erilik sfr olduu iin, hacim
integrali sfrdr. Sonsuzdaki yzey terimi K izi, yine M(x2-X1)/2 dir. Fa
kat, x2 ve Tj yzeylerinin bir ke yaparak birletii ufik zerinde, imdi
baka bir yzey terimi vardr. Bu yzey terimi hesaplanabilir ve M{x2~
x1)/2 ye eit olduu grlr (ekil 3.10). Bylece, x2 ve Xx arasndaki
blge iin toplam eylem, M(x2-xx) olur. Bu eylem T2~X1= P ile birlikte
kullanlrsa, eylemin sfr olduu grlr. Ancak, Euclides-Schwarzs-
child zmnn eylemine, 3+1 yerine drt-boyudu bir anlayla ba
klrsa, ufik zerinde bir yzey terimi alma gerei yoktur. Zira burada
metrik dzgndr. Ufuktaki yzey terimini darda braklmas,eylemi
ufuk alannn drtte biri kadar azaltr. Bu miktar, karadeliin yapsal ent-
ropisinden ibarettir.
Karadeliklerin entropisinin topolojik bir deimez (invaryant) olan
Euler saysna bal olmas, daha temel bir kurama gidilse bile, entropi-
nin yerinde kalacana iaret etmektedir. Olduka muhafazakr bir gu
rup oluturan ve her eyi Yang-Mills kuram gibi yapmak isteyen bir ok
parack fizikisine bu fikir bir kfr gibi geliyor. Bunlar, karadeliklerin
nmnn termale benzediini ve bunun, eer delik Planck uzunluun
dan bykse, deliin nasl olutuundan bamsz olduunu kabul edi
yorlar. Fakat, karadelik kde kaybederek Planck byklne doru k
ldke, kuantum genel grelilik kuramnn geerliliini kaybedeceini
ve btn iddialarn suya deceini dnyorlar. Ama, karadeliklerle
ilgili aklayacam bir dnce deneyinde, bilgi kaybedildii fakat ufik
dnda eriliin daima kk kald grlmektedir.
Bir sredir, kuvvetli bir elektrik alannda pozitif ve negatif elektrik
yk tayan parack ifti yaratld bilinmektedir. Buna bakldnda,
dz bir Euclides uzaynda elektron gibi, q ykne sahip bir taneciin
dzgn bir E elektrik alannda bir daire zerinde hareket ettii grlr.
Bu hareket, sanal zaman T'dan gerek zaman t'ye analitik olarak uzat
labilir. Bylece, pozitif ve negatif elektrik ykl bir ift parack, elektrik
alan tarafndan birbirinden uzaa ivmelendirilir (ekil 3.11).

Elektrik Alan

elektronun dnya erisi
o

Q = 0

Euclides uzay

O
poztronun \X / / elektronun
dnya erisi dnya erisi

t =0
m

zX
/ Minkowski uzay
ekil 3.11 Euclides uzaynda elektron, elektrik alannda bir daire izerek dner.
Minkovvski uzaynda pozitif ve negatif elektrik ykl bir ift parack birbirinden
uzaa ivmelenir.

Parack yaratlmas ilemi, t = 0 veya 1 = 0 izgisi boyunca, iki diyag

ramn yarsnn kesilmesi ile tanmlanr. Sonra, Minkowski uzay diyag
ramnn st yars, Euclides uzay diyagramnn alt ksmna birletirilir
(ekil 3.12). Bunun verdii resimde, pozitif ve negatif ykl paracklar
gerekte ayn paracktr. Bu, bir Minkowski uzay dnya izgisinden
dierine gemek zere, Euclides uzay iinden tnellenir. Parack ifti
yaratlmasnn ilk yaklamda ihtimali e 1dir. Burada,

9 7T m 2
Euclidesi eylem, j _
q

olarak alnr.

Kuvvetli elektrik alanlarda parack ifti yaratlmas ii deneysel ola

rak gzlenmi olup, gzlenen miktarlar bu beklentilerle uyumaktadr.

ekil 3.12 Parack yaratlmas, Euclides diyagramnn yarm, Minkowski diyagra

mnn yarsna yaptrarak belirtilir.

Karadelikler, elektrik yk de tayabildii iin, bunlarn da ift ya

ratlabilecei dnlebilir. Ancak, bunun miktar, elektron-pozitron
iftleri ile karlatrldnda ok kk bulunacaktr. Zira, ktle bl
yk oran 1020 defa daha byktr. Bu u demektir: karadelik iftleri
oluturmak zere nemli bir ihtimal belirmesinden ok daha nce, her
hangi bir elektrik alan elektron-pozitron ifderi yaratm ile ntralize
olacaktr. Bunun yannda, manyetik ykl karadelik zmleri de vardr.
Manyetik ykl parack olmad iin, byle karadelikler, kdeekimsel
kme ile yaratlamazlar. Fakat bunlarn, kuvvetli bir manyetik alanda
ifder eklinde yaratlabilecei dnlebilir. Bu durumda, sradan par
acklar manyetik yk tamad iin, sradan parack yaratlmas ile
arada bir rekabet yoktur. Bu nedenle, manyetik ykl bir karadelik ifti
yaratabilecek kadar byk bir ihtimal olabilmesi iin manyetik alan yeter
derecede kuvvedi olabilir.
1976 da Ernst, bir manyetik alanda birbirlerinden uzaa doru iv-
melenen, iki manyetik ykl karadelii gsteren bir zm buldu (ekil
3.13). Eer bu, sanal zamana doru analitik olarak geniletilirse, tpk
elekron ifti yaratlmasndaki gibi bir resim ortaya kar (ekil 3.14).
Karadelik de, tpk elektronun dz bir Euclides uzaynda bir ember
zerinde dnd gibi, eri bir Euclides uzaynda ember zerinde
hareket eder. Karadelik durumunda bir glk vardr; zira sanal zaman
koordinat karadeliin zerinde dnd emberin merkezi etrafnda
olduu gibi, karadelik ufku evresinde de periyodiktir. Bu periyodar eit
yapmak iin, kde bl yk oranlarn ayarlamak gerekir. Bunun fiziksel
manas, karadeliin parametreleri, karadeliin scakl, ivmelendii iin
grd scakla eit olacak ekilde seilmelidir. Manyetik olarak ykl
bir karadeliin scakl, yk, Planck kde birimine doru yaklarken,
sfra gider. Bu nedenle, zayf manyetik alanlar ve dk ivmeler iin pe-
riyodar daima uyumlu hale getirilebilir.
Elektron ifderinin retiminde olduu gibi, karadelik ifderinin ya
ratln da, sanal zaman Euclides zmlerinin alt yarsn, gerek za
man Lorentz zmlerinin st yarsna yaptrarak aklayabiliriz (ekil
3.15). Karadeliin, Euclides blgesinden tnel yapt ve farkl ykl iki
karadelik halinde ortaya karak, bunlarn manyetik alan tarafndan bir
birinden ayrdarak, uzaklara doru ivmelendirildikleri dnlebilir.
 t =0

Lorentz uzay

ekil 3.13 Bir manyetik alanda birbirinden uzaa doru ivmelenen farkl ykl ka-
radelik ifti.

= o
kara delik

o T=0

- - !> >
Euclides uzay

ekil 3.14 Euclides uzaynda bir ember zerinde hareket eden ykl karadelik.

vmelenen karadelik zm asimptotik olarak dz deildir. nk

bu, sonsuzda dzgn bir manyetik alana doru yaklar. Fakat, bu gene
de manyetik alann yerel bir blgesinde karadelik iftlerinin yaratlma
orann belirlemek iin kullanlabilir. Tahmin edilebilir ki, yaratldk
tan sonra, karadelikler birbirinden uzaklaarak manyetik alan olmayan
blgelere giderler. Bundan sonra her bir karadelik, asimptotik dz bir
uzayda bulunan bir karadelik oarak ele alabilir. Her delie keyfi byk
lkte madde ve bilgi miktar atlabilir. Delikler bundan sonra ma ile
kde kaybederler. Ancak manyetik yk kaybetmeleri mmkn deildir;
zira manyetik ykl parack yoktur. Bylece, zamanla delikler, kdeleri

ekil 3.15 Bir ift karadelik retmek iin tnel olay ayn zamanda Euclides diagra-
mnn yarsn Lorentz diagramnn yarsna yaptrarak da belirlenebilir.

yklerinden biraz daha fazla olduu orijinal durumlarna dnerler. O

zaman iki delik tekrar st ste getirilerek, birbirini yok etmeleri salana
bilir. Birbirini yok etme ilemine, ift yaratma ileminin zamandaki tersi
olarak baklabilir. Bu nedenle, Euclides zmnn st yars Lorentz
zmnn alt yarsna yaptrlarak temsil edilebilir.ift yaratma ve
yok etme ilemleri arasnda, karadeliklerin birbirinden uzaklat, mad
de yuttuu, d ve tekrar birletii, uzun bir Lorentz evresi vardr.
Fakat, kdeekimsel alann topolojisi, Euclides-Ernst zm olacaktr.
Bu S2 x S2 eksi bir tek noktadr (ekil 3.16).
Karadelikler yok olurken, karadelik ufik alan ortadan kalkaca iin,
termodinamiin ikinci yasasnn inenecei dnlebilir. Ancak, Ernst
zmnn ivmelenme ufkunun alannn, ift yaratlmas yokken sahip
olaca alana gre kld ortaya kmaktadr. Bu olduka incelikleri
olan bir hesaptr. nk, her iki halde de ivmelenme ufkunun alan son
suzdur. Yine de, bunlarn, karadelik ufuk alanyla, parack yaratm olan
ve olmayan durumlardaki eylemin farknn toplamna eit olan, sonlu ve
iyi-tanml bir fark vardr. Bu, ift yaratlmas ileminin sfr enerjili bir
ilem olduu, eklinde anlalabilir; ift yaratmal Hamilton denklemi
ile, ift yaratmasz Hamilton denkleminin aynsdr. Simon Ross ve Gary
Horowitze, bu klmeyi tam bu konuma ncesinde hesapladklar iin
ok teekkr ederim. Bu cins mucizeler - bunu bulmalarn deil, sonucu
kastediyorum - karadelik termodinamiinin, sadece bir dk eneji yak
lam olamayacana beni inandryor. Sanrm, daha temel bir kuantum
kdeekim kuramna gitsek bile, kdeekimsel entropi ortadan kalkma
yacaktr.

ekil 3.16 Bir ift karadeliin tnel olay ile ortaya kmas ve sonra gene tnel
olayyla yok olmas
 Uzayzamann topolojisi dz Minkowski uzaynkinden farkl ise, bu
dnce deneyinden, yapsal kdeekimsel entropinin bulunaca ve bil
ginin kaybolaca grlmektedir. Eer oluan karadelik ifderi Planck
lsne gre bykse, ufuklar dndaki erilik Planck leine gre
heryerde kk olacaktr. Bunun manas, tedirgemelerde kbik ve daha
yukar terimleri ihmal etmemin iyi bir yaklam olduudur. Bu nedenle,
karadeliklerde bilgi kayb olabilecei sonucuna gvenilebilir.
Eer makroskopik karadeliklerde bilgi kayb varsa, metrikte kuantum
dalgalanmalar sonucu oluan, mikroskopik, gerek d12 karadeliklerin
ortaya kt srelerde de kaybolmaldr. Paracklarn ve bilginin bu
deliklere derek kaybolabilecei dnlebilir. Belki btn orap tekle
rinin kaybolduu yer burasdr. Enerji ve elektrik yk gibi ayar alanla
rna bah olan byklkler korunabilir; fakat dier bilgi ve global ykler
kaybolacaktr. Bunun kuantum kuram iin ok nemli etkileri olacaktr.
Normal olarak, saf bir kuantum durumunda bulunan bir sistem, -
niter bir ekilde, bir saf kuantum durumlar dizisinden geerek deiir.
Fakat eer karadeliklerin ortaya kmas ve ortadan kaybolmasyla bilgi
kayb olursa, niter bir evrim olamaz. Onun yerine, bilgi kayb, karade
likler ortadan kaybolduktan sonraki nihai duruma, kark kuantum du
rumu denebilecei manasna gelecektir. Buna, her biri kendi olasl ile
farkl, saf kuantum durumlarnn topluluu13 olarak baklabilir. Fakat, o
kesinlikle belirli bir durumda olamayaca iin, nihai durumun olasl,
herhangi bir kuantum durumuna mdahale ile sfra drlemez. Bu
demektir ki, ktleekim, fizikte ou kuantum kuram ile ilikilendirilen
belirsizliin dnda ve onun zerinde, yeni bir nceden bilinemezlik d
zeyi getirmektedir. Gelecek konumamda, bu ek belirsizlii zaten gz
lemi olabileceimizi gstereceim (5. Blm). Gelecein kesin olarak
ngrlebileceine dair bilimsel determinizmin midine, bununla bir
son verilmektedir. Tanrnn hl yeninde saklad birka srprizi olduu
anlalmaktadr (ekil 3.17).

12 virtual (.N.)-
13 ensemble (.N.).
ekil 3.17
 Kuantum Kuram ve Uzayzaman

R . Penrose

Yirminci yzyln byk fizik kuramlarm, kuantum mekanii (KM), -

zel grelilik (OG), genel grelilik (G G) ve kuantum alan kuram (KAK)
oluturmaktadr. Bu kuramlar birbirinden bamsz deildirler: Genel
Grelilik, zel grelilik zerine kurulduu gibi, kuantum alan kuram da
zel grelilik ve kuantum kuramna dayanmaktadr (bak. ek. 4.1).
Kuantum alan kuramnn, 1011 de bir lsnde doru olan, imdiye
kadar yaplm en duyarl fiziksel kuram olduu sylenir. Ancak, genel
greliliin belirli ve ak bir manada, 1014 de bir lsnde doru oldu
u, test edilmi bulunmaktadr (ve bu duyarlk, grne gre, sadece
yeryzndeki saatlerin duyarl ile snrlanmtr). P SR 1913 + 16 Hul-
se-Taylor ift pulsarndan sz ediyorum. Bu, birbiri etrafnda dnen ve
biri pulsar olan bir ntron yddz iftidir. GR, iftin yrngesinin yava
yava azalacan (ve periyodun ksalacan) ngrmektedir, zira kt-
leekimsel dalgalarn yaynm ile eneji azalmaktadr. Bu gerekten de
gzlenmi bulunmaktadr. Skalann bir yannda Newton yrngelerine,
orta blgede G G dzeltmelere ve dier uta ise ktleekimsel nm
dolaysyla yrnge hznn artmasna kadar, hareketin tm tarifi, G G ile
(Newton kuramn da bunun iine alarak kullanyorum) uyum iindedir.
Bu uyum, yukarda belirttiim dikkate deer duyarllk iinde, yirmi yl
lk bir toplam srede belirlenmi bulunmaktadr. Bu sistemin kaifleri,
almalar dolaysyla imdi haldi olarak Nobel dllerini alm bulunu
yorlar. Kuantum fizikileri, kuramlarnn duyarl nedeniyle daima, GG
nin kendi kalplarna dklmesi gereini iddia etmilerdir. Fakat imdi,
samrm, arkadan yetimek zorunda olan KAK dr.

ekil 4.1 Yirminci yzyln byk fizik kuramlar%ve onlarn temel problemleri.

Geri bu drt kuram olaanst baarl olmularsa da, problemleri

yok deildir. KAK'n problemi, ok-bal14 bir Feynman diyagramndan
gerdik hesaplandnda, sonucun sonsuz kmasdr. Bu sonsuzluklar ya
karlarak yok edilmeli veya kuramn renormalizasyonu ileminin bir
paras olarak, lekten karlmaldr. G G uzayzaman tekilliklerinin
varln ngrmektedir. KK da da l problemi bulunmaktadr ki,
bundan daha sonra sz edeceim. Bu kuramlarn eitli problemleri
nin zmnn, bu kuramlardan hibirinin kendi balarna tam olma
d gereinde yatt tezi kabul edilebilir. rnein, bir oklar, KAK
n, G G de kan tekillikleri bir ekilde svayabileceim ummaktadr.
KAKn raksama problemlerinin, ksmen G G den mortesinde yap
lacak bir kesme15 ile zlecei dnlmektedir. Benzer ekilde, lme
probleminin de, G G ve KK yeni bir kuram iinde uygun ekilde birleti
rildii zaman zlebileceini zannediyorum.
imdi de, bu son zikrettiim konu ile ilgili olduunu iddia ettiim,
karadeliklerdeki bilgi kaybndan sz etmek istiyorum. Stephenin bu ko
nuda sylediklerinin tmne katlyorum. Ancak, Stephen karadelikler
yznden neden olunan bu bilgi kaybna, fizikte, KK nin getirdiinin de
stnde ve tesinde, yeni bir belirsizlik olarak bakarken, ben bunu tm-
leyici bir belirsizlik olarak gryorum. Bununla ne demek istediimi
aklayaym: Karadelikli bir uzayzamanda bilginin nasl kaybolduunu,
uzayzamana ait bir Carter diyagram oluturarak grebiliriz (ek. 4.2).
Bunda, giren bilgi, gemi bo sonsuzluk T zerinde; kan bilgi ise,
gelecek bo sonsuzluk I* zerinde belirtilir. Yok olan bilginin, karadeliin
ufku iinden geerken kaybolduu sylenebilir.
tekillik

ekil 4.2 Karadeliin kmesine ait Carter diyagram

Fakat, ben bilginin, tekillikle karlat zaman kaybolduunu sylemeyi

tercih edeceim. imdi, bir maddesel cismin bir karadelie dtn ve
sonra karadeliin Havvking nm ile buharlatn dnelim. (Her
halde bunun olmas iin ok uzun bir sre beklemek gerekecektir; belki
de evrenin mrnden bile daha uzun bir sre!) kme ve buharlama
srecinde, bilginin kaybolduuna dair Stephenin grne katlyorum.
Bu uzayzamann tm iin de bir Carter diyagram izebiliriz (ek.4.3).

ekil 4.3 Buharlaan karadeliin Carter diyagram

Karadelik iindeki tekillik, uzaysaldr ve benim nceki konumamda

(2. blm) belirttiim gibi, byk bir Weyl eriliine sahiptir. Karade
liin buharlamas srasnda az miktarda bilginin bir tekillik artndan
kamas mmkndr (bu, gelecekteki d gzlemcilerin, gemiinde
olaca iin, Weyl erilii kk veya sfr olacaktr). Fakat bu kck
bilgi kazanc, (bir deliin en sonunda ortadan kalkmasnn makul ekil
lerinden biri kabul ettiim) kte kaybedilen bilgiden ok daha k
k olacaktr. Bu sistemi bir dnsel deney olarak, byk bir kutu iine
koyabilsek, kutu iindeki maddenin faz-uzay evrimini inceleyebiliriz.
Karadelik bulunan durumlara kar gelen faz uzay blgesinde, fiziksel
evrimi gsteren yrngeler yaknsayacak ve bu yrngeleri izleyen ha
cimler klecektir. Bu, karadelik iindeki tekillie kaybedilen bilgi ile
ilgilidir. Bu bzlme, faz uzayndaki hacimlerin sabit kaldn syleyen
klasik mekaniin Liouville teoremiyle ak bir eliki oluturmaktadr.
(Bu klasik bir teoremdir. Doru olarak konuulursa, Hilbert uzaynda bir
kuantum evrimi ele almalyz. Liouville teoreminin ihlal edilmesi, ni-
ter olmayan bir evrime kar gelmektedir.) Bylece, bir karadelik uzay-
zaman bu korunumu ihlal eder. Ancak, benim resmimde, bu faz uzay
hacminin kayb, bilginin kazanld ve faz-uzay hacimlerinin artt,
"ani" bir kuantum lm sreci ile dengelenir. Bu yzden, karadelikler-
de bilgi kaybndan kaynaklanan belirsizlie, ben, kuantum kuramndaki
belirsizliin "tmleyicisi" olarak bakyorum. Parann bir yz ile teki
taraf gibi (bak. ek.4.4).
Gemi tekilliklerin az bilgi tad sylenebilir. Halbuki, gelecek
tekillikler ok tar. Termodinamiin ikinci yasasnn altnda yatan da
budur. Bu tekilliklerdeki asimetri, lm ileminin asimetrisi ile iliki
lidir. yleyse, imdi kuantum kuramndaki lme problemine dnelim.
ift-yark problemi, kuantum kuramnn ilkelerini aydnlatmakta
kullanlabilir. Bu durumda, bir k demeti A ve B yarklarn tayan,
k geirmez bir engel zerine drlr. Bu, arkadaki perde zerinde,
aydnlk ve karanlk saaklardan oluan bir giriim resmi oluturur. Tek
tek fotonlar, perdeye ayrk noktalarda varrlar; ama giriim saaklar do
laysyla, perdede ulalamadklar noktalar vardr. Byle noktalardan biri
p olsun; yine de, yarklardan biri veya dieri kapanrsa, p ye eriilebilir.
Alternatif olasdklarn bazan birbirini yok ettii bu cins, yok edici giri
imler, kuantum mekaniinin en artc zellikleridir. Bunu, kuantum
mekaniinin 'st ste binme ilkesi sayesinde anlyoruz. Eer bir foton iin,
foton durumu |A ) ile gsterilen, A yolu ve foton durumu |B) ile gste
rilen B yolu mmkn ise - ve varsayalm ki, bunlar fotonun, nce yarkla
rn birinden geerek, veya nce teki yarktan geerek, p ye ulamak iin
alabilecei yollardr - o zaman foton iin, z v c w kompleks saylar olmak
zere, z|A) + w|B) kombinasyonu da mmkndr.
 w ve z, kompleks saylar olduu iin, bunlara herhangi bir ekilde ola
slklar olarak bakmak yanl olur. Fotonun durumu, byle kompleks bir
st ste binmedir. Bir kuantum sisteminin niter evrimi, (ben bunu U ile
gsteriyorum) st ste binmeleri korur: Eer t=0 anndaki st ste bin
me zAg+wBg ise, t kadar zaman sonra bu zAt +wBt eklini alr. Burada,
A ve Bt, iki alternatifin t zaman sonrasndaki birbirinden ayr deiimi
ni temsil etmektedir. Bir kuantum sisteminin, ayrdedilebilecek klasik
sonular vermesi iin, kuantum alternatifleri bytlen bir lmnde,
durum vektrnn indirgenmesi veya dalga fonksiyonunun kmesi de
nilen, (buna R diyeceim) farkl bir cins evrim gereklemi olmaldr.
htimaller, sistem ancak bu manada lldzaman ortaya kar ve iki
olayn bal olasl |z|2 : \w\2 dir.
kara delik yok bir kara delik yok
A. -A.

ekil 4.4 Bir karadelik varsa, faz uzaynda hacim kayb gerekleir. R ile gsterilen
dalga fonksiyonunun kmesi nedeniyle, faz uzay hacminin geri kazanlmas, bunu
dengeler.

U ve R ok farkl srelerdir: U belirlenimci, dorusal, yerel (ekil

uzaynda) ve zamana gre simetriktir. R ise, belirlenimci deil, aka
dorusal deil, yerel deil ve zamana gre asimetriktir. KK nn bu iki
temel evrim srecindeki fark, ok ilgintir. R nin U iin bir yaklam
olduunun karlmas olasl (bir ok kere denenmesine ramen) yok
gibidir. te bu, lme problemidir.
 / / / / / / / / / / / / / / / / /

/ / / / / / / / / / / / / / / / /

ekil 4.5 R iindeki yapsal kuantum olaslklarnn, zamanda geriye doru geerli
olmadna dair basit bir deney.

R, zellikle zamana gre, asimetriktir. Bir L foton kaynandan

kan bir k demeti, aa doru 45 derecelik a yapan, yar yanstan bir
aynaya dsn; ayna arkasnda da bir D detektr bulunsun (ek.4.5).
Ayna ksmen yanstt iin, yansyan ve geen durumlarn st s
te binmesi eit arlkl olacaktr. Tek bir foton iin, deme tarafndan
yutulmak veya detektr altrmak olaslklarnn her ikisi de %50 dir.
Bu %50, u sorunun cevabdr: Eer L foton salarsa, D nin bunu alma
olasl nedir? Bu cins bir soruya verilecek cevap, R kural ile belirlenir.
Ancak, unu da sorabilirdik Eer D bir foton alrsa, bunun L tarafn
dan salnma olasl nedir? Bu olasl da eskisi gibi hesaplayacamz
dnlebilir. U zamana gre simetriktir; yleyse bu R iin de geerli
deil midir? Ancak, gemie uygulandnda, (zamanda ters yn) R ku
rak, doru olaslklar vermez. Gerekte, bu soruya cevap, olduka farkl
bak asndan, yani termodinamiin ikinci yasasndan - burada duvara
uygulanyor - ve asimetriden, son tahlilde, evrenin zamandaki asimetri
sinden verilmektedir. Aharanov, Bergmann ve Liebowitz (1964), lme
srecinin bir zaman-simetrik ereveye nasl oturtulacan gsterdiler.
Bu emaya gre, R nin zaman-asimetrisi, gelecek ve gemiteki asimet
rik snr koullarndan kaynaklanyor. Bu genel ereve, Griffiths (1984),
Omnes (1992) ve Gell Mann ve Hartle (1990) tarafndan da kabul edil
mitir. ikinci yasann kayna, uzayzaman-tekillik yapsndaki asimetriye
kadar geriye izlenebildiinden, bu bant, KK nn lme problemi ve
G G nin tekillik problemi ile ilikili olduunu ifade eder. Hatrlayalm
ki, son konumamda balangtaki tekillikte ok az bilgi olduunu ve
Weyl tensrnn sfr olduunu, halbuki son tekilliin (veya tekilliklerin,
veya sonsuzluun) ok bilgi tadn ve Weyl tensrnn raksadn
(tekillikler durumunda) ortaya atmtm.
KK ve G G arasndaki ilikiye dair kendi konumumu aklamak iin,
imdi, kuantum gereklii ile ne kastettiimizden bahsetmek istiyorum:
Durum vektrnn reel olduu doru mu? Yoksa younluk matrisi mi
reel ? Younluk matrisi, bizim durum hakknda tam olmayan bilgimizi
yanstr ve bylece, hem klasik belirsizlik ve hem de kuantum olash
gibi, iki tr ihtimali temsil eder. Y.p. =1 koulunu salayan p. reel saylar
olash gstermek zere, younluk matrisini yle yazabiliriz:
N

D = X AIVi><vsl ,
=l

burada |v|/. >ler bire normalize edilmitir. Bu denklem, durumlarn ar

lkl olaslk karmn gsterir. |i|/. > terimlerinin birbirine dik olmas
gerekli deildir. N ise, Hilbert uzaynn boyutundan daha byk olabilir.
rnek olarak, EPR-tipi bir deney16 dnelim. Bunda, deney merke
zinde duran sfr spinli bir parack, spinleri 1/2 olan iki tanecie bozul
maktadr. Bu iki parack, zt ynlerde salrlar ve burada ve orada
saptanrlar"orada" ve "burada" birbirinden olduka uzak yerler olabilir.
rnein "orada", ayda olabilir. Durum vektrn, olaslklarn st ste
binmesi olarak yazabiliriz:

16 nl Einstein-Podolsky-Rosen makalesindeki gibi bir deney (.N.).

 |\|/. > = { |burada yukar > |orada aa>
- |burada aa> |orada yukar>}/V2 (4.1)

Bu denklemde, |burada yukar> ile, "burada" taneciin spininin yu

kar doru olduu kastedilmektedir, v.b. Varsayalm ki, ayda spinin z-
dorultusu, bizim bilgimiz dnda llm olsun. O zaman buradaki
durum, younluk matrisi tarafndan belirtilir.

D = ~ |burada yukar> <burada yukar |

+ |burada aa> <burada aa I. (4.2)

2
Alternatif olarak, spinin ^-dorultusu ayda llm olabilir. Durum
vektr (4.1), tekrar

|\|/> = {|burada sol>|orada sa> - jburada sa> |orada so1>)/V2,

eklinde yazlarak, buraya uygun younluk matrisi de,

D = |burada sol> <burada sol j + |burada sa> <burada sa|

eklinde bulunur. Bu gerekte (4.2) ye eittir. Fakat, eer durum vektr

gerei betimliyorsa, younluk matrisi olan bitenin ne olduunu syle
mez. O sadece, "orada" olan biteni sizin bilmemeniz koulu ile, "burada"
lmnn sonularn verir. rnein, aydan aldm bir mektup, orada
yaplan bir lmn doas ve sonular hakknda beni bilgilendirebilir.
Bylece, eer bu bilgiyi alabilirsem (ilke olarak) o zaman tm sistemi bir
durum vektr ile tanmlamalym.
Genellikle, verilen bir younluk matrisini, durumlarn olaslk kar
m olarak yazmak iin bir ok yol vardr. Ayrca, Hughston, Jozsa ve
Wooters'e (1993), ait yeni bir teoreme gre, bir EP R sisteminin, "bu
rada" gemii olarak ortaya kan, ne tipten olursa olsun, bir younluk
matrisi ve bu younluk matrisinin, durumlarn bir olaslk karm ola
rak yorumlanmas iin, daima bir lm, "orada" vardr ki, ite bu, tam
da "burada" younluk matrisinin bir olaslk karm olduu eklindeki
zel yorumu mmkn klar
Dier taraftan, younluk matrisinin tanmlad gerein, bir kara
delik varsa, anladm kadaryla, Stephen'in grne daha yakn olduu
iddia edilebilir.
John Bell, bazan durum vektrnn indirgenmesi srecinin standart
tasvirine FAPP17 demektedir. Bu standart srece gre,toplam durum
vektrn

|\|/to> = w |burada yukar>|?> + z |burada aa> |?'>

eklinde yazabiliriz. Burada |?> , lmzn dnda evrede olan eyleri

tasvir eder. Eer evrede bilgi kayboluyorsa, o zaman yapabileceimiz en
iyi ey younluk matrisidir:

D = \w\2 |burada yukar ><burada yukar|

+ \z\2 |burada aa><burada aa| .

Bilgi evreden geri getirilemezse, biz de |burada yukar > veya |bu
rada aa> durumlarn, (FAPP), srayla \w\2 ve |z|2 olaslklaryla ele
alabiliriz.
Ancak, younluk matrisi bize hangi durumlardan oluturulduunu
sylemedii iin, bir kabule daha ihtiyacmz var. Bu noktay aklamak
iin, Schrdinger'in kedisi isimli dnsel bir deneye bakalm: Bu, zel
bir kutuya giren bir kedinin dt kt durumu irdeler. Kutuda (diye
lim ki) kan bir foton yar geirgen bir aynaya arpar ve fotonun dalga
fonksiyonunun aynay geen ksm bir detektre gelir. Detektre foton
geldii anda, otomatik olarak bir silah atelenerek, kediyi ldrr. Eer
foton gelmezse, kedi yaar ve keyfi iyidir. (Stephen'in, kedilere dnsel
deneylerde bile eziyet edilmesine kar olduunu biliyorum). Sistemin
dalga fonksiyonu, bu iki olasln bir st ste binmesidir:

17 FAPP=For ali practical purposes = her pratik ama iin (.N.)

 w |l kedi>|bum>+ z |diri kedi>|bum yok>
burada |bum> ve |bum yok>, evre durumlarna kar gelmektedir.
Kuantum mekaniinin oklu-dnyalar grne gre bu, (evreyi
gz ard ederek)

w |l kedi> |biliyorum kedi l>

+z |diri kedi> |biliyorum kedi diri> (4.3)

eklinde yazlr. Burda |biliyorum...> durumlar, deneycinin iinde

bulunduu zihin durumu yanstr.
Fakat, alglarmz bize niin, sadece "l kedi" ve "diri kedi" gibi,
makroskopik alternatifleri deil de; bu gibi durumlarn makroskopik st
ste binmelerini alglamaya, izin vermiyor?
rnein, w = z = 1/V2 halinde, (4.3) durumunu st ste binme olarak
yazabiliriz.

{( |l kedi> + j diri kedi> )

x (|biliyorum kedi l> + |biliyorum kedi diri>)
+ (|l kedi > - |diri kedi >)
x (|biliyorum kedi l> - |biliyorum kedi diri>)}/2V2

Bylece, eer (|biliyorum kedi l> + |biliyorum kedi diri>)/V2 gibi

"alg durumlar'm darda brakmak iin bir nedenimiz yoksa, zme
eskiden olduundan daha yakn deiliz.
Ayn eyler evre iin de geerlidir; (rnein w = z = 1/V2 halinde)
younluk matrisi bir st ste binme halinde yazlr.

D = ( |l kedi> + |diri kedi>)(<l kedi) + <diri kedi|)

4
+ ( |l kedi> - j diri kedi>)(<l kedi| - <diri kedi |)
4
 Bu ifade, "evre etkisiyle evre uyumsuzluu18 bak asnn da, bize
kedinin niin sadece l veya diri olduunu aklamadn gsterir.
Burada bilinlilik veya tutarszlk gibi konulara daha fazla girmek
istemiyorum. Dnceme gre, lme probleminin cevab baka yer
de yatmaktadr. G G nin iin iine girmee balad yerde, alternatif
uzayzaman geometrilerinin st ste binmelerinin yanl sonu verme
e baladn sylemek istiyorum. Belki, iki farkl geometrinin st ste
binmesi kararsz dr ve iki alternatiften birine bozulmaktadr. rnein,
geometriler diri veya l bir kedinin uzayzaman olabilir, iki alternatif
ten birine bozulmaya, nesnel indirgeme diyorum. Bu ismi, ho bir ksal
maya (O R )19 imkn verdii iin seviyorum. Planck uzunluunun (10"33
cm) bununla ilgisi ne? Doann, iki geometrinin birbirinden ne zaman
nemli lde farkl olduu konusundaki kriteri, Planck leine bal
dr ve bu, farkl alternatiflere indirgemenin zaman leini belirtir.
Kediye bir gn izin verebiliriz ve yeniden yan geirgen aynaya dne
biliriz. Yalnz bu sefer, byk bir ktle parasnn bir yerden dier bir yere
hareketini tetikleyecek bir foton detektre isabet etmi olsun (ek.4.6).
Eer kdeyi, bir foton onu aa yuvarlayabilecek ekilde bir uurum
kenarna dikkatle yerletirmisek, detektr durumunun indirgemenmesi
problemi hakknda endie etmekten kurtulabiliriz! iki alternatifin st
ste binmesinin kararsz olmas iin ne kadar kde yer deitirmelidir?
Bunun yantn, burada gerekten teklif edeceim gibi, kdeekim vere
bilir (bak. Penrose 1993,1994; keza Disi 1989, Ghirardi, Grassi ve Ri-
mini 1990). Teklif edilen bu emaya gre, bozulma zamann hesaplamak
iin; kdenin birini, bulunduu denge konumundan karp, dierinin
ktleekim alannda, ikisinin konumlar ele alnan ktielerin st ste
binmesini verene kadar, ekmee gereken E enerjisini ele alalm. Bu st
ste binmenin durum vektrnn kmesi iin gereken zaman lei

h
T ~ - (4.4)
_______________ E
18 decoherence (.N.).
19 Yazar burada kelime oyunu yapyor. Objective reduction (nesnel indirgeme)nin ba harfleri
OR ayl zamanda veya anlamna gelir. (E.N.)
ekil 4.6 Schrdingerin kedisi (i) ve daha insani bir zm ekli (ii).

mertebesindedir. Bir nkleon iin bu yaklak 108 yldr; yani deneylerde

bu kararszl gremeyiz. Ancak, bykl 10'5cm olan bir su zerresi
iin, kme yaklak 2 saat alr. Zerre bykl, 104 cm ise, kme
1/10 s srer. Halbuki, 1 0 3 cm byklk iin, durum vektrnn k
mesi 10"6 s mertebesindedir. Bunda da gene kdenin evreden yaltlm
olmas durumunda dorudur; bozulma evrede kde harekederinin ol
mas ile hzlanr. KKdaki bu cins lme problemlerini zme emalar,
enerji korunumu ve yerellik problemleriyle karlar. Fakat G G in iinde
kdeekim enerjisi ile ilgili; zellikle bunun stste binme durumuna
nasl katk yapaca konusunda yapsal bir belirsizlik vardr. G G de, kt-
leekim enerjisi yerel deildir: Ktleekimsel potansiyel enerji, toplam
enejiye (negatif olarak) yerel olmayan bir katk yapar ve kdeekimsel
dalgalar, yerel olmayan (pozitif) enerjiyi bir sistemden dar tayabilir.
Dz uzayzaman bile, baz durumlarda toplam enejiye katk yapabilir.
Burada ele aldmz, iki ktlenin konumlarnn sperpoze durumunda
ki eneji belirsizlii, (Heisenberg belirsizliinden) bozulma sresi (4.4)
ile uyumludur.

SO R U LA R V E CEV A PLA R

Soru: Profesr Hawking, kdeekimsel alann, baz ynlerden, dier

alanlardan daha zel olduunu sylemiti. Bu konuda ne dnyorsu
nuz.
Cevaf. Ktleekimsel alan gerekten zel! Bir bakma, konunun ta
rihinde bir istihza var: Fizii, Newton, ktleekim kuramyla balatt ve
dier btn fiziksel etkilemeler iin bu kuram zgn paradigma oldu.
Fakat, imdi, ktleekimin dier btn etkilemelerden gerekten, ak
a farkl olduu anlalyor. Karadelikler ve bilgi kayb zerindeki derin
etkileriyle, nedensellii etkileyen sadece ktleekimdir.
 Kuantum Kozmolojisi

S. W. Havuking

nc konumamda, kozmolojiye eileceim. Eskiden sahte bir bilim

gibi grlen kozmolojinin, genliklerinde belki faydal iler de yapm
ama bunamaya yakn mistiklemi fizikilere has bir ura alan olduu
dnlrd. Bunun iki nedeni vard: Bunlardan birincisi, gvenilir gz
lemlerin neredeyse tamamen eksikliiydi. Gerekten de, 1920lere kadar
tek nemli gzlem, gk yznn geceleri karanlk oluu idi. Fakat, bu
nun nemini de kimse takdir edememiti! Bununla birlikte yakn yllar
da teknolojinin ilerlemesiyle, kozmolojik gzlemlerin kapsam ve kalitesi,
muazzam ekilde ileri gitmi bulunuyor. Dolaysyla, kozmolojinin bir
bilim olduunu yadsmak iin, onun gzlemsel bir taban olmadn ileri
srmek artk olanakl deil.
Fakat, ikinci ve daha ciddi bir itiraz da var. Kozmoloji, evren hak
knda baz balang koullar kabul edilmezse, hibir ngr yapamaz.
Byle bir kabul yapmadan, sylenebilecek tek ey, imdi her eyin byle
olmasnn nedeninin, onlarn gemite de yle olmu olmalardr! Gene
de, bir ok kimse, bilimin, evrenin zaman iindeki evrimini yneten yerel
yasalarla ilgilenmesi gerektiine inanyor. Onlar, evrenin nasl baladn
belirleyen evrenin snr koullarnn, bilimden ziyade metafizik veya din
ile ilgili bir soru olduunu dnyorlar.
Rogerin ve benim ispatladmz teoremlerle durum daha da kt
leti. Bunlar, genel grelilie gre, gemiimizde bir tekillik olmas ge
rektiini gsteriyordu. Bu tekillikte, alan denklemleri tanmlanamaz. Ya
ni, klasik genel grelilik, kendi yklnn da nedeni olmaktadr: Zira bu
kuram, evrende olan biteni nceden belirleyemeyeceini ngrmektedir.
Her nekadar, bir ok kimse bu sonucu memnuniyetle karladlarsa
da, bu beni derinden rahatsz etmitir. Eer fizik yasalar, evrenin ba
langcnda geerliliini yitiriyorsa, niye baka her hangi bir yerde de yi
tirenlesin? Kuantum kuramnda, mutlak olarak yasak olmayan her eyin
olabilecei ilkesi vardr. Yol integrallerinde bir kere tekil gemilere m
saade edilirse, bunlar her yerde ortaya kabilir ve ngr imkn tama
men ortadan kaybolabilir. Eer fizik yasalar tekilliklerde bozuluyorsa,
baka herhangi bir yerde de bozulabilirler.

etkileme
blgesi

sonsuzdan ^
gelen
paracklar

ekil 5.1 Bir salma hesabnda, sonsuzdaki giren ve kan paracklar zerinde l
m yaparz; bununla asimptotik Euclides metriklerini inceleriz.
 Bilimsel bir kurama sahip olabilmenin tek yolu, fizik yasalarnn, ev
renin balangc da dahil olmak zere, her yerde geerli olmasdr. Buna,
demokrasi ilkelerinin de bir zaferi olarak baklabilir: Evrenin balang
c, dier noktalarda geerli olan yasalardan niin muaf olsun? Eer her
nokta eitse, bazlarnn dierlerinden daha eit olmasna izin verilemez.
Fiziin yasalarnn her yerde geerli olduu dncesini yrtebil
mek iin, yol integrali sadece tekil olmayan metrik zerinde alnmaldr.
Adi yol integrali durumunda, lnn, diferansiyeli alnamyan yollar
zerinde younlat bilinir. Fakat bunlar, iyi-tanmlanm eyleme sa
hip, dzgn yollar kmesinin, uygun bir topolojide, kapandr. Benzer
ekilde, kuantum kdeekimi iin, yol integralinin dzgn metrikli uza
yn tmleyicisi zerinde alnmas gerekecei beklenir. Yol integralinin
kapsayamad ey; eylemi tanmlanmayan, tekillikleri olan metriklerdir.
Karadelikler iin grdk ki, yol integrali, Euclides yani pozitif belirli
metrik zerinde alnmaldr. Bu, Schvvarzschild zm gibi karadelik
tekilliklerinin, ufuk iine girmeyen Euclides metriinde grlmedii de
mektir. Onun yerine, ufuk, kutupsal koordinatlarn balang noktas gibi
idi. Euclides metriinin eylemi, bu nedenle, iyi-tanmhdr. Buna, kozmik
sansrn kuantum eidi olarak baklabilir: Bir tekillikte yapnn bozul
mas, herhangi bir fiziksel lm etkilememelidir.
Bu nedenle, grlyor ki, kuantum ktleekimi iin yol integali, tekil
olmayan Euclides metrii zerinde alnmaldr. Fakat bu metrikler ze
rinde hangi snr koullar alnmaldr? ki ve yalnz iki doal tercih var.
Birincisi, kompakt bir kme dnda, dz Euclides metriine yaklaan
metriklerdir. kinci olaslk ise, kompakt ve snr olmayan manifoldlar
zerindeki metriklerdir.

Kuantum Ktleekiminde Yol integralleri iin Doal Tercihler

1. Asimptotik Euclides metrikleri.

2. Snr olmayan kompakt metrikler.
 Asimptotik Euclides metriklerinin birinci smf aktr ki, salma
hesaplar iin uygundur (ek.5.1). Bunlarda, sonsuzdan ie doru par
acklar gnderilir ve sonsuza tekrar ne gittii gzlenir. Btn lmler,
dz bir ardalan metriine sahip ve alandaki ufak salnmlarn20, genelde
olduu gibi, parack olarak yorumlanabildii, sonsuzda yaplr. Ortadaki
etkileme blgesinde ne olduu sorulmaz. Bu, bir yol integralinin, niin
etkileme blgesinin tm olas tarihi zerinde, yani tm asimptotik Euc
lides metrikleri zerinde alndm gsterir.
Ancak, kozmolojide ilgi, sonsuzda deil, sonlu bir blgede yaplan l
mler zerinedir. Biz evrenin iindeyiz; dardan ieriye doru bakmyo
ruz. Bunun farknn ne olacam grmek iin, nce kozmolojide yol integ
ralinin tm asimptotik Euclides metrikleri zerinde alnacan varsaya
lm. O zaman, sonlu bir blgedeki lm olaslklarna iki katk olacaktr.

lm blgesi

Euclides metrii

lm blgesi

ekil 5.2 Kozmolojik lmler sonlu bir blgede yapld iin, iki tip asimptotik
Euclides metrii dikkate almalyz: bal olanlar (stte) ve bal olmayanlar (altta).
Birincisi, bal21, asimptotik Euclides metriklerindendir. kincisi de, lm
blgesini ve ayn bir asimptotik Euclides metriini kapsayan, kompakt
bir uzayzamandan oluan, bal olmayan metriklerin katksdr (ek.5.2).
Bal olmayan metrikler, yol integralinin dnda braklamaz, zira bunlar
yaklak olarak, farkl bileenlerin, ihmal edilebilir eyleme sahip ince tp
veya kurt delikleri ile birletirilmesiyle bal metriklerle elde edilebilir.
Uzayzamann bal olmayan kompakt blgeleri, salma hesaplarn
etkilemez; zira, bunlar btn hesaplarn yapld sonsuzla birletirilmi
deillerdir. Fakat, bunlar, sonlu bir blgede yaplan kozmoloji lmlerini
etkileyeceklerdir. Gerekten, byle bal olmayan metriklerin katks, ba
l asimptotik Euclides metriklerininkinden daha ar basacaktr. Bundan
dolay, eer kozmoloji iin yol integrali tm asimptotik Euclides metrik
leri zerinde bile alnsa, bunun etkisi hemen hemen, yol integrali sanki
tm kompakt metrikler zerinde alnarak bulunacak deere eit olacaktr.
Bu yzden, kozmoloji yol integralini, Jim Hartle ve benim 1983 de teklif
ettiimiz gibi (Hartle ve Hawking, 1983), tm smr olmayan kompakt
metrikler zerinde almak daha doal grnmektedir. Bunu, Evrenin Snr
Koulu, Onun Snrnn Olmamasdr eklinde yeniden formle edebiliriz.

Snr Olmamas Teklifi (Hartle ve Hawking) Kuantum kde-

ekimi iin yol integrali, btn kompakt Euclides metrikleri ze
rinde alnmaldr.

Bu konumamn geri kalan ksmnda gstereceim ki, Evrenin Sn

rnn Olmamas Koulu, iinde yaadmz, yani, kk tedirgemelerle,
genileyen, isotrop ve homojen bir evrene uymaktadr. Bu tedirgemelerin
spektrum ve istatistiini, ardalandaki mikrodalga dalgalanmalarndan
gzleyebiliriz. Sonular, snrn olmamas teklifi ile imdiye kadar uyum
iindedir. Mikrodalga ardalan gzlemleri daha kk asal leklere ge-
niletildii zaman, bu teklif iin ve tm Euclides kuantum ktleekim
program iin gerek bir test oluturacaktr.
ekil 5.3 yzeyi, kompakt, basit-bal M manifoldu'nu, M ' ve M gibi iki paraya
bler.

ekil 5.4 Dalga fonksiyonu, M* zerinde alnan bir yol integrali ile verilir.

Snr olmamas teklifini ngr yapmakta kullanmak iin, evrenin bir

zamandaki durumunu belirtebilen bir kavram nermek yararl olacaktr.
Uzayzaman manifoldu M n m iine yatrlm, h.. indklenmi metrii ile,
boyutlu bir E manifoldu iermesi ihtimalini dikkate alalm. Bu, X ze
rinde h.j yi indkleyen, M deki btn gab metrikleri zerinde alnan bir
yol integrali ile verilir. Eer M , kabul edeceimiz gibi, basit bal ise, Z
yzeyi M yi M ' ve M ' gibi iki ksma bler (ek.5.3).

S zerinde indklenmi h metriinin olasl

= $ X de h.. indkliyen d [ ^ ] e
M deK metrikler
 Bu durumda, Z iin h.. metriinin ihtimali, arpanlara ayrlabilir. Bu,
srayla, M * ve M ' zerindeki tm metriklerde alnan yol integralleri ile
verilen, 'F+ve 4/_gibi iki dalga fonksiyonunun arpmdr. Bunlar, S ze
rinde, verilen h.{ -metriini indkler.

h~ nin olasl = vF*(h..) x ^'(h..),

I
burada 'F (h )= x de h.. indkliyen e
M* deki metrikler

ou durumda, iki dalga fonksiyonu birbirine eit olduunda ben,

st indislerini yazmayacam. 'Fya evrenin dalga fonksiyonu denir.
Eer <J) madde alanlar varsa, dalga fonksiyonu E zerindeki <|>0 deer
lerine baldr. Fakat bu ak olarak zamana bal deildir. Zira, kapal
bir evrende tercih edilen bir zaman koordinat yoktur. Snrszlk teklifi,
evrenin dalga fonksiyonunun, tek snr X yzeyi olan, kompakt bir M*
manifoldu zerindeki alanlarda alnan bir yol integrali ile verileceini
iermektedir (ek.5.4). Yol integrali, X zerindeki metriiyle ve <|)0
madde alanlar ile uyuan, tm metrikler ve M* zerindeki madde alan
lar zerinde alnmtr.
X yzeyinin yeri, X zerinde x. koordinatna bal bir T fonksiyonu
tarafndan verilir. Fakat, yol integrali tarafndan tanmlanan dalga fonk
siyonu, T veya x. koordinatlarnn seimine bal deildir. Bu, T dalga
fonksiyonunun, drt fonksiyonel diferansiyel denklemi salamas gerek
tiini ifade eder. Bunlarn ne, momentum snrlamalar denir.

Momentum Snrlama Denklemleri

/ _ \
rW
= 0
V
dh<J)
j
 Bunlar dalga fonksiyonunun, x koordinatlarnn dnm ile bir
birinden elde edilebilen, her 3 farkl metrii b.. iin ayn olmaldr. Dr
dnc denklem, Wheeler-DeWitt denklemi adn tar.

Bu, dalga fonksiyonunun, l'dan bamsz olmasna kar gelir. Ona,

evrenin Schrdinger denklemi olarak baklabilir. Fakat, dalga fonksiyonu
zamana ak olarak bal olmad iin, zamana gre trev terimi bulun
mamaktadr.
Evrenin dalga fonksiyonu hakknda tahminde bulunmak iin, kara
delikler iin de yapld gibi, yol integraline, eyer noktas yaklam uy
gulanabilir. Alan denklemlerini salayan ve S snr zerinde h.. metrii
ni indkleyen M* manifoldu zerinde, bir gg Euclides metrii bulunur.
Sonra, eylem, ardalan metrii g etrafnda bir kuvvet serisi ile alr.

% l = t f 0] + ^ 5 ? /2 8? + ......

nceki gibi, tedirgemede dorusal terim yok olur. Kuadratik terime,

gravitonlarn ardalan zerine katks ve daha yksek terimlere de, gravi-
tonlar arasndaki etkilemeler olarak baklabilir. Ardalann erilik yar
ap, Planck leine gre byk ise, bunlar ihmal edilebilir. Bu yzden,
eylem * eylem

, -M*

yarap =
H VA
ekil 5.5 E ile snrl, olas iki M+ Euclides zm ve bunlarn eylemleri

Basit bir rnekle, dalga fonksiyonunun nasl bir ey olduu grle

bilir. Madde alanlarnn bulunmad, fakat pozitif bir A kozmolojik sa
bitinin bulunduu bir duruma bakalm. X yzeyini bir -kre olarak ve
^..metriini, a yarapl, yuvarlak -kre metrii olarak alalm. yleyse,
Z ile evrili M* manifoldunu, drt-top olarak alabiliriz. Alan denklemle
rini salayan metrik, 1/H yarapl, bir drt-krenin parasdr. Burada
H2= A/3. Eylem ise udur:

7 =\ k f (R ~2A^ d4x+ ^ t K( h)2 d'x

Yarap l///dan kk, bir E -kresi iin iki olas Euclides z

m vardr: M* bir kreden ya kktr veya byktr (ek.5.5). Bununla
beraber, baz argmanlar, bir kreden kk olan zm almamz ge
rektiini gstermektedir.
ekil (5.6), dalga fonksiyonuna, g0 metriinin eyleminden gelen kat
ky gstermektedir. Z'nn yarap, 1/7/dan kk olduu zaman, dalga
fonksiyonu, exp(a2) olarak, eksponansiyel ekilde artar. Fakat a > 1/H ise,
kk a iin bulunan sonu analitik olarak uzatdarak ok hzla salnan
bir dalga fonksiyonu bulunur.
ekil 5.6 S yarapnn fonksiyonu olarak dalga fonksiyonu

Bu dalga fonksiyonu yle yorumlanabilir. Bir A terimi ve maksimal

simetri ile yazlan Einstein denklemlerinin gerek zamandaki zm,
de Sitter uzaydr. Bu, be-boyutlu Minkowski uzayna bir hiperboloid
olarak yatrlabilir (bak. ereve 5.A). Buna, sonsuz byklkten mini
mum bir yarapa kadar bzlen ve sonra gene exponansiyel olarak b
yyen kapal bir evren olarak baklabilir. Metrik, lek faktr cosh/Zf
olan, bir Friedmann evreni eklinde yazlabilir. Eer T = it konursa, cosh
terimi cos ekline dnerek, l///yarapl bir drt-kre zerinde Euc
lides metrii bulunur (bak. ereve 5.B). Bylece, metrik A. ile eks-
ponansiyel olarak deien bir dalga fonksiyonunun, sanal zamanl bir
Euclides metriine kar geldii fikri ortaya kar. Ancak, hzla salnan
bir dalga fonksiyonu, bir gerek zamanl Lorentz metriine kar gelir.

ereve 5 .A. Lorentz-de Sitter Metrii

ds2 = - dt2 + ycosh 2 Ht\dr2 +sin 2 r(dd2 +sin 2 dd$2)\

H

ereve 5.B. Euclides Metrii

ds2 = d r 2 + ^-cos2 Hr[dr 2 +sin2 r{dd 2 +sin2 dd<p2)\

H

Karadeliklerin ift yaratlmalar durumunda olduu gibi, eksponan-

siyel genileyen bir evrenin aniden yaratld aklanabilir. Bunun iin,
Euclides drt-kresinin alt ksm ile, Lorentz hiperboloidinin st ksm
birletirilir (ek.5.7). Karadelik ifti yaratlmasnda olduunun tersine,
de Sitter evreninin, daha nce var olan bir uzayn alan enerjisinden ya
ratld sylenemez. Onun yerine, tam ifadesiyle, hilikten yaratlmtr:
Sadece boluktan deil, fakat mutlak olarak hilikten! Zira evren dn
da hibir ey bulunmamaktadr. Euclides blgesinde, de-Sitter evreni,
Dnyann yzeyi gibi, fakat iki boyut fazla olan, kapal bir yzeydir. Eer
kozmolojik sabit Planck deerine gre kkse, Euclides drt-kresinin
erilii kk olmaldr. Buna gre, eyer noktas yntemi, yol integraline
iyi bir yaklam verecek ve evrenin dalga fonksiyonu iin hesaplarmz,
eriliklerin ok byk olduu yerlerde ne olduu hakkndaki cehaleti
mizden etkilenmeyecektir.
Alan denklemleri, snr metrii, tam olarak yuvarlak -kre met
rii olmayan hallerde de zlebilir. Eer -krenin yarap 1IH dan
kkse, zm, reel bir Euclides metriidir. Eylem de reel olacak ve
dalga fonksiyonu, ayn hacimdeki yuvarlak -kre ile karlatrlrsa,
eksponansiyel olarak snmlenecektir. Eer -krenin yarap, bu kri
tik yaraptan bykse, iki tane karmak elenik zm vardr ve A deki
kk deiikliklerle, dalga fonksiyonu hzla salnacaktr.

ekil 5.7 Genileyen bir evren yaratan tnel olaynn, bir Euclidesi zmnn
yarsna, bir Lorentz zmnn yarsnn birletirilerek aklanmas.

Kozmolojide yaplan herhangi bir lm, dalga fonksiyonu aracl

yla formle edilebilir. Yani, snr olmamas teklifi, kozmolojiyi bir bilim
haline getiriyor. Zira, o herhangi bir lmn sonucunu nceden tahmin
imkn veriyor. Ele alm olduumuz, madde alanlar bulunmayan ve sa
dece bir kozmolojik sabite bal hal, iinde yaadmz evrene tam kar
gelmiyor. Bu, yine de yararl bir rnek; zira bu hem olduka ak ekilde
zebileceimiz basit bir model ve hem de onun evrenin ilk zamanlarna
benzedii anlalyor.
 Dalga fonksiyonundan tam anlalmyorsa da, bir de Sitter evreni,
olduka karadelie benzeyen termal zelliklere sahiptir. Bunu, de Sitter
metriinin, Schvvarzschild zmne olduka benzeyen (bak. ereve
5.C) statik eklini yazarak grebiliriz. Bir olay ufkuna kar gelen, r =1IH
deki grnteki tekillii, Schwarzschild zmnde olduu gibi, bir
koordinate dnmyle yok edebiliriz. Bu, bir kare eklindeki Carter-
Penrose diyagramndan grlebilir. Solda kesikli dey izgi, iki-krenin
yarap rnin sfra gittii, kresel simetrinin merkezine kar gelir. K
resel simetrinin dier bir merkezi, sadaki kesikli dey izgidir. st
te ve alttaki yatay izgiler, bu durumda uzaysal olan, gemi ve gelecek
sonsuzluklar temsil etmektedir. st soldan alt sa tarafa giden kegen
doru sol-ae simetri merkezindeki bir gzlemciningemiinin snrdr.
Bylece, buna onun olay ufku denebilir. Bununla birlikte, dnya izgisi
gelecek sonsuzda farkl bir noktaya varan gzlemcinin, farkl bir ufuk
izgisi olacaktr. Yani, de Sitter uzaynda olay ufuklar ahsi bir meseledir.

ereve 5.C. de Sitter Metriinin Statik ekli

ds2 = - ( l - H 2r 2)dt2 + ( \ - H 2r 2Y d r 2 + r 2(dd2 + sin2 0d<p2)

 Eer T = it koyarak, de Sitter metriinin statik ekline geilirse, bir
Euclides metrii bulunur. Bunda ufuk zerinde bir grnte tekillik
vardr. Ancak, yeni bir radyal koordinat tanmlayarak ve t'nun periyo
dunu 27l/H alarak, dzgn bir Euclides metrii elde edilir; bu bir drt-
kredir. Sanal zaman koordinat periyodik olduu iin, de Sitter uzay ve
iindeki btn kuantum alanlar, sanki H /2 k scaklnda imi gibi dav
ranrlar. Greceimiz gibi, bu scakln sonularn, ardalandaki mikro
dalga dalgalanmalarnda gzleyebiliriz. Euclides-de Sitter zmnn
eylemi iin de, karadelik durumundakine benzer argmanlar kullanabi
liriz. Onun, k !H2 deerine sahip yapsal22 bir entropisi olduu bulunur.
Bu deer, olay ufkunun alannn drtte biridir. Bu entropi, gene topolojik
bir nedenden tr ortaya kmaktadr: drt-krenin Euler says ikidir.
Yani, Euclides-de Sitter uzaynda, bir global zaman koordinat olamaz.
Bu kozmolojik entropiyi, bir gzlemcinin kendi ufkunun tesi hakknda
bilgisinin olmadn yanstt, eklinde yorumlayabiliriz.

Euclides metrii 2tc/H periyodu ile periyodik

( Scaklk = H/27t
=> | Olay ufkunun alan = 4n/P
V Entropi = 7i/H2

De Sitter uzay, iinde yaadmz evren iin iyi bir model deildir,
zira bo olduu gibi exponansiyel genilemektedir. Gzlemlerimize gre,
evren madde iermektedir ve mikrodalga ardalanndan ve hafif eleman
larn miktarndan kardmza gre, gemite ok daha scak ve youn
idi. Gzlemlerimizle uyumlu en basit emaya scak byk patlama mo
deli diyoruz (ek. 5.8).
 zaman
ekil 5.8 Scak byk patlama modelinde, zamann fonksiyonu olarak evrenin yar
ap ve scakl

Bu senaryoda, evren, sonsuz scaklkta ve nm dolu bir tekillikte

balar. Genilerken, nm sour ve younluk aaya iner. Zamanla,
nmn enerji younluu, greli olmayan maddeninkinden daha aaya
iner ve genileme, maddenin ar bast bir ekil alr. Fakat, nm ka
lntsn, mutlak sfrdan 3 K yukarda, bir mikrodalga ardalan nm
eklinde hl gzlyoruz.
Scak byk patlama modelinin gl, balang koullar hakkn
da bir kuram olmayan btn kozmolojilerin ortak gldr: Onun
ngr yapma kabiliyeti yoktur. Genel Grelilik tekillikte geerliliini
kaybettii iin, byk patlamadan her ey karlabilir. rnein; niye b
yk lekte evren byle homojen ve izotrop da, niin galaksi ve yldzlar
gibi yerel dzensizlikler var? Evren, sonsuz genileme ile tekrar kme
arasndaki ayrm izgisine niin bylesine yakn? B izgiye bugn bizim
olduumuz kadar yakn olmak iin, balangta genileme oran fevka
lade hassas bir ekilde seilmi olmal. Eer byk patlamadan bir sani
ye sonra, genileme oram, 1010 da bir kadar kk olsayd, evren birka
milyon yl sonra tekrar geriye km olurdu. Bu eer 1010da bir kadar
byk olsayd, evren birka milyon yl sonra, neredeyse bo kalrd. Her
iki halde de, yaamn ortaya kmas iin sre yetmeyecekti. Bu nedenle,
ya antropik prensibe bavurmak veya evrenin niye byle olduu hakkn
da baz fiziksel nedenler bulmak zorundayz.

Scak byk patlama modeli unlar aklamaz:

1. Evren yaklak olarak, homojen ve izotropiktir. Fakat kk

tedirgemeler var.
2. Evren, tekrar kmeyi nleyecek kadar, hemen tam kritik hz
la genilemektedir.

Bazlar, enflasyon denilen eyin, balang koullar kuramn gereksiz

kldn savunmaktadrlar. Buna gre, evren, byk patlamada hemen
herhalde balayabilirdi. Evrenin koullar uygun olan yerlerinde, enflas
yon denilen bir eksponansiyel genileme evresi bulunmaktadr. Bu, yalnz
o blgenin bykln 1030 veya daha fazla kere arttrmakla kalmaya
cak, o blgeyi homojen ve izotrop halde ve tekrar kmeyi nleyecek
kritik hzla genilemekte brakacaktr, iddiaya gre, yaam ancak enflas
yon olan blgelerde gelimitir. Bu nedenle, kendi blgemizin homojen,
izotrop ve kritik hzla genilemekte olmasna armamalyz.
Fakat, evrenin imdiki halini enflasyon tek bana aklayamaz. Bunu,
evrenin imdiki halini alp, zamanda geriye doru giderek grebiliriz.
Yeter madde miktar varsa, tekillik teoremleri, gemite bir tekillik ol
duunu gsterecektir. Byk patlamadaki evrenin balang koullar
n, bu modelin balang koullar olarak seebiliriz. Bu ekilde, byk
padamadaki keyfi balang koullarnn, imdi geerli olacak herhangi
bir duruma gtrebileceini gsterebiliriz. Hatta, ou balang koul
larnn, bugn grdmze benzer bir duruma getireceini iddia ede
meyiz: Hem bizimki gibi bir evrene gtrecek balang koullarnn ve
hem de gtrmeyecek olanlarn doal ls sonsuzdur. Bu nedenle, bi
rinin tekinden daha byk olduu iddia edilemez.
ekil 5.9 Ktlesel bir skalar alann potansiyeli

te yandan, kozmolojik sabiti olup da, iinde madde alanlar olma

yan kdeekim halinde, grdk ki, snr olmamas koulu kuantum ku
ram limitleri dahilinde ngrlebilen bir evrene gtrebiliyor. Bu zel
model, madde dolu olan ve sfr veya ok kk bir kozmolojik sabi
te sahip, iinde yaadmz evreni aklamyor. Ama kozmolojik sabiti
atarak ve madde alanlarn katarak daha gereki bir model, bulabiliriz.
zellikle, V(<))) potansiyeline sahip skalar bir (j) alanna ihtiya var. V 'nin
<() = 0 iin minimum deer aldn kabul edeceim. Basit bir rnek,
V = V m2 <))2 ktlesel skalar alandr (ek.5.9).

Skalar bir Alann Enelji-Momentum Tensr

t* = < M .b - g ,b V ( <

Enerji-momentum tensrnden grlebilir ki, <)) 'nin gradyenti k

kse, V(<|)), etkin bir kozmolojik sabitmi gibi davranr.
imdi, dalga fonksiyonu, <|>nin X zerindeki deeri (j)0a olduu kadar,
indklenmi metrik hij ye de bal olacaktr. Alan denklemleri, yuvarlak
-kre metriklerinin kk ve <j)n nin byk deerleri iin zlebilir.
O snr kullanlrsa, bulunacak zm, yaklak olarak, bir drt-krenin
ve sabite yakn bir <)> alannn parasdr. Bu ekilde, V((|)0) kozmolojik
sabitin roln oynayarak, durum de Sitterdekine benzemektedir. Eer
-krenin yarap a, Euclides drt-kresininkinden biraz daha b
ykse, iki tane karmak elenik zn olacaktr. Bunlar, Euclides drt-
kresinin, yaklak olarak sabit <(>veren bir Lorentz-de Sitter zmne
birletirilmesine benzer olacaktr. Bu nedenle, snr bulunmamas nerisi,
bu modelde, de Sitter halinde de, exponansiyel olarak genileyen bir ev
renin aniden yaratlacan ngrmektedir.
imdi bu modelin nasd evrim gstereceine baklabilir. De Sitter ha-
lindekinin aksine, bu devaml bir ekilde eksponansiyel olarak genile-
meyecektir. Skalar alan, V potansiyelinin tepesinden aaya, $ = 0 daki
minimuma inecektir. Fakat, eer (|) 'nin balang deeri Planck deerin
den daha bykse, aaya inme, genileme zaman leine gre daha
yava olacaktr. Bylece, evren byk bir faktrle yaklak eksponansiyel
olarak genileyecektir. Skalar alan, bir, mertebesine indii zaman, <)) = 0
civarnda salnma balayacaktr. Bir ok V potansiyeli iin, salnm, ge
nileme zamanna gre abuk olacaktr. Genellikle, bu skalar alann sal-
nmlarndaki enerjinin, dier parack iftlerine dnecei ve evreni s
taca kabul edilir. Ancak bu, zaman oku diyeceimiz, zamann ilerleme
yn hakknda yaplacak kabule baldr. Buna yaknda geri geleceim.
Byk bir faktrle oluan eksponansiyel genileme, evreni neredeyse
kritik genileme hz ile brakrd. Yani, snr olmamas nerisi, imdi ev
renin kritik genileme hzna niin bu kadar yakn olduunu aklayabi
lir. Bunun evrenin homojenlii ve izotropluu iin ne ngrdn an
lamak iin, yuvarlak -kre metriinin tedirgemesi olan, h.. metrik
lerinin ele alnmas gerekir. Bunlar kresel harmonikler cinsinden seriye
alabilir. U cins bulunur. Skalar harmonikler, vektrel harmonikler ve
tensrel harmonikler. Vektr harmonikler, ardk -kreler zerindeki
x. koordinatlarnn deiimlerine kar ger ve dinamik bir rol oynamaz..
Tensr harmonikler, genileyen evrendeki ktleekimsel dalgalara kar
gelir; skalar harmonikler ise, ksmen koordinate serbestliine ve ksmen
de younluk tedirgemelerine kar gelirler.
 Tensr harmonikler - Ktleekimsel dalgalar

Vektr harmonikler Ayar

Skalar harmonikler - Younluk tedirgemeleri.

Dalga fonksiyonu VF, a yarapl, yuvarlak -kre metriinin dalga

fonksiyonu 4^ ile, harmoniklerin katsaylarnn dalga fonksiyonlarnn
arpmdr:

Sonra, dalga fonksiyonu iin yazlan Wheeler-DeWitt denklemini, a

yarapnn ve ortalama skalar alan (|)'nin her mertebesinde, fakat ancak
birinci mertebe tedirgemeler iin, seriye aalm. Bundan, tedirgeme dal
ga fonksiyonunun, ardalan metriinin zaman koordinatna gre, deime
orann veren, bir dizi Schrdinger denklemleri elde ederiz.

Snr olmamas koulunu, tedirgeme dalga fonksiyonunun balang

koullarn bulmak iin kullanabiliriz. Alan denklemleri, kk, fakat ha
fife ekli bozulmu bir -kre iin zlr. Bu tedirgeme dalga fonk
siyonunu exponansiyel genileme evresinde verir. Sonra da, Schrdinger
denklemi kullanlarak bunun evrimi bulunur.
Ktleekimsel dalgalara kar gelen tensr harmonikleri ele alnabile
ceklerin en basitidir. Bunlarn ayar serbestlik dereceleri yoktur ve bunlar
madde tedirgemeleri ile etkilemezler. Tedirgemeli metriin tensr har-
moniklerinin dn katsaylarnn dalga fonksiyonlarn zmek iin, snr
olmamas koulu kullanlabilir.

Taban Durum
1 na2 _dn
2
at .2
W(dn) oce 2 =e 2
burada x = a3/2dn ve co = n/a

Bunun, ktleekimsel dalgalarn frekansndaki bir harmonik salmc-

nn, taban durum dalga fonksiyonu olduu bulunur. Evren genilerken,
frekans azlacaktr. Frekans genileme hz, l a den byk iken, Schr-
dinger denklemi, dalga fonksiyonunun adyabatik olarak relaksasyonuna
msaade eder ve mod taban durumunda kalr. Nihayet, frekans, ekspo-
nansiyel genileme devresinde yaklak sabit kalan genileme hznn
arkasnda kalr. Bu olunca, Schrdinger denklemi, dalga fonksiyonunu
frekans deiirken taban durumunda kalacak kadar yeter derecede hzl
deitiremez. Onun yerine, ekli, frekansn genileme hznn altna d
t andan itibaren donar (deimez).

dalgaboyu a
] ennasyon

ekil 5.10 Enflasyonda zamann foksiyonu olarak, dalgaboyu ve ufuk*

 Eksponansiyel genileme dneminin sonundan itibaren, genileme
hz, modun frekansndan daha hzl der. Dier bir ifadeyle, bir gz
lemcinin olay ufku, genileme hznn tersi, modun dalgaboyundan da
ha hzl artar. Bylece, dalgaboyu, enflasyon periyodunda, ufuktan daha
uzun olur ve daha sonra ufuk iine dner (ek.5.10). Bu srada, dalga
fonksiyonu hl donduu zamanki deerine eittir. Frekans ise ok daha
alak olacaktr. Dalga fonksiyonu bu yzden, donduu zamanki taban
duruma deil, olduka uyarlm bir duruma tekabl eder. Ktleekim
dalgas modlarnn bu kuantum uyarlmalar, mikrodalga ardalamnda
genlii dalga fonksiyonu donduu zamandaki genileme hzna (Planck
birimleriyle) eit olan asal dalgalanmalar oluturur. Bundan dolay,
(C O BE) ile mikrodalga ardalamnda, 105 de bir orannda dalgalanmala
rn gzlenmesi, dalga fonksiyonunun donduu zamandaki enerji youn
luu zerine Planck birimleriyle 10"10 luk bir st snr kor. Kullandm
yaklaldklarn geerli olmas iin bu yeter derecede kktr.
Ancak, ktleekimsel dalga tensrnn harmonikleri, donma za
manndaki younluk zerinde bir st limit verir. Bunun nedeni, skalar
harmoniklerin mikrodalga ardalan zerinde daha byk bir dalgalanma
vermeleridir. U metrik h.. de iki ve skalar alanda da bir skalar harmonik
y >j
serbestlik derecesi vardr. Ancak, bu skalar derecelerin iki tanesi koordi-
nate serbestliine kar gelir. Bylece, sadece bir fiziksel serbestlik dere
cesi vardr ve bu younluk tedirgemelerine kar gelir.
Eer dalga fonksiyonunun donmasna kadar geen sre iin bir ko
ordinat, sonras iin de baka bir seim kullanlrsa, skalar tedirgemelerin
analizi, tensr harmoniklerinkine ok benzerdir. Bir koordinate siste
minden dierine geilirken, genlikler, genileme hz bl ()>nin ortalama
deime hz gibi bir faktrle arplr. Bu faktr, potansiyelin eimine
baldr. Fakat makul potansiyeller iin en aa on olacaktr. Bu demek
tir ki, younluk tedirgemelerinin neden olduu ardalandaki mikrodalga
dalgalanmalar, kdeekim dalgalarnnkinden en aa on kere byk
olacaktr. Yani, dalga fonksiyonu donduunda, enerji younluunun st
limiti, Planck younluunun sadece 10'12 sidir. Bu, kullanmakta oldu
um yaklamlarn geerlilik snrlar iindedir. Bu nedenle, evrenin ba
langc iin dahi sicim kuramna ihtiyacmz yoktur.
imdiki gzlemlerin duyarll iinde, asal lekli dalgalanmala
rn spektrumunun, hemen hemen lekden bamsz olmas ngrs
ile uyum iindedir. Younluk tedirgemelerinin bykl, tam galaksi
ve yldzlarn oluumunu aklamaa gereken ekildedir. Bylece, snr
olmamas koulu, biz insanlar gibi kk homojenlik-olmayan madde
dahil, evrenin btn yapsn aklayabilir.

C O BE ngrleri ve enerji younluunun st limiti

ktleekimsel dalga => 1 0 - Planck younluu

tedirgemeleri

ek olarak younluk => enerji younluunun st limiti

tedirgemeleri 10"12 Planck younluu

evrenin balangcndaki
yapsal ktleekimsel = 10"6 Planck scakl
scaklk =1026 derece

Mikrodalga ardalanndaki tedirgemelerin, <|)skalar alanndaki termal

dalgalanmalardan kaynakland dnlebilir. Enflasyon periyodunun
scakl, 2 k yi aan bir genileme hznn scakldr. Dier bir deyile,
balangtan kalan bir kk karadelik bulmak gerekmiyor: Zaten 1026
derecelik bir yapsal ktleekim scakl, yani, Planck scaklnn 10'6
sn gzlemi bulunuyoruz.
Kozmolojik olay ufku ile ilgili yapsal entropiye gelirsek; bunu gz
leyebilir miyiz? Sanrm evet ve bu, galaksi veya yldz gibi nesnelerin,
ortaya kuantum dalgalanmalarndan km olsalar bile, klasik cisimler
olduu gereini yanstr. Eer evrene, belirli bir zamanda onun tmn
kapsayan, uzaysal X yzeyinden baklrsa, evren 4* dalga fonksiyonu ile
belirlenen tek bir kuantum durumundadr. Ancak biz, Znn yarsndan
fazlasn gremeyiz ve gemi k konimizin dnda evrenin nasl ol
duu tamamen bilgimiz dnda kalr. Bu demektir ki, gzlemlerimizin
ihtimalini hesaplarken, E'mn gremediimiz ksmndaki btn ihtimal
leri toplamalyz (ek.5.11). Toplamann etkisi, gzleyebildiimiz evreni
tek bir kuantum durumundan karp, karm durumu dediimiz, farkl
olaslklarn bir istatistiksel topluluu23 haline getirmesidir. Tutarszlk,
ad verilen bu hal, sistem kuantum deil de klasik tarzda davranacak ise,
gereklidir. Tutarszl, ou kere, bir d sistemle, rnein llmeyen bir
s banyosu ile, etkilemeler araclyla hesaba katmaa alrlar. Evren
durumunda, bir d sistem yoktur; fakat, evrenin klasik bir sistem gibi
davrandm gzlememizin nedeni, evrenin sadece bir ksmn grebil-
memizdir.

ekil 5.11 B ir gzlemci herhangi bir yzeyin ancak bir ksmn grebilir.

lerdeki zamanlarda btn evreni grebileceimiz ve olay ufkunun

kaybolaca dnlebilirse de, bu dor deildir. Snr olmamas hipo
tezi, evrenin uzaysal olarak kapal olduunu ierir. Kapal bir evren, bir
gzlemci btn evreni gremeden nce tekrar ker. Byle bir evrenin
entropisinin, maksimum genileme zamannda, olay ufkunun alannn
drtte birine eit olduunu gstermee altm (ek.5.12). Ancak, u
anda, 1/4 yerine 3/16 buluyorum. Kukusuz, ya yanl bir yoldaym veya
bir eyi unutuyorum.
Bu konumay, Rogerle ok farkl dndmz bir konuyla, zaman
oku ile bitirmek istiyorum. Evrenin bizim bulunduumuz blgesinde,
zamanda ileri ve geri ynler konusunda, aradaki fark grmek iin bir
filmi ileri ve geri oynatmak yeter. Bardaklar masadan derek krlacak
lar yerde, paralar birbirine yapacak ve bardak tekrar masann zerine
srayacaktr. Keke gerek hayat byle olsayd.
gzlemcinin sonuncu

simetri merkezi K simetri merkezi

Euclides blgesi

ekil 5.12 Evren, bir gzlemci onun tamamm gremeden nce, sondaki tekillie
kecektir.
 Fiziksel alanlarn uyduu yerel yasalar zamana gre simetriktir; ve
yahut daha doru olarak, C P T deimezidir. Bylece, gemi ve gelecek
arasnda gzlenen fark, evrenin snr koullarndan gelmelidir. Evrenin
uzaysal olarak kapal olduunu, bir maksimum bykle kadar genile
yeceini ve sonra tekrar keceim varsayalm. Rogerin vurgulad gibi,
evren bu tarihin iki ucunda ok farkl olacaktr. Evrenin balangc dedi
imiz ey iin, evrenin, ok dzgn ve dzenli olduu grlyor. Ancak,
tekrar kt zaman, onun ok kark ve dzensiz olacan bekleriz.
Dzenli olanlardan daha ok dzensiz ekiller olduu iin, balang e
killerinin son derecede hassas olarak seilmesi gerekir.
Bu nedenlerle, zamamn iki ucunda farkl snr koullan mevcut ol
mal. Rogerin nerisine gre, Weyl tensr, zamann bir ucunda geerli
olmal fakat dierinde deil. Weyl tensr, uzayzaman eriliinin Eins-
tein denklemleri aracl ile madde tarafndan yerel olarak belirlenme
yen ksmdr. Bu, dzenli erken dnemlerde kk olmu olmaldr. Fa
kat ken evrende byk olacaktr. Bylece, bu neri, zamann iki ucunu
birbirinden ayracak, ve bylece zaman okunu aklayabilecektir (ekil
5.13).
Zannederim Rogerin nerisi, kelimenin birden fazla manasyla,
Weyl tipi. ncelikle nerisi C P T deimez deil. Roger bunu, bir fa
zilet olarak gryor. Fakat, dnyorum ki, onlardan vaz gemek iin
mecbur edici nedenler olmazsa, simetriler zerinde srarl olunmal. d
dia edeceim gibi, C P T den vaz gemek gerekmiyor, ikinci olarak, eer
Weyl tensr, erken evrende tam sfr olsayd, o tam olarak homojen ve
izotrop olmu ve hep byle kalm olurdu. Rogerin Weyl hipotezi, ne
ardalandaki dalgalanmalar, ne de, galaksiler ve bizler gibi cisimlere yol
aan tedirgemeleri aklayabilir.
 evren dzensiz,

^ evren dzenli,
Weyl tensr kk

ekil 5.13 Evrenin iki ucunu ayrdetmek amacna ynelik, Weyl tensr hipotezi

Weyl Tensr Hipotezine tirazlar

1. C P T deimez deil.
2. Weyl tensr tam olarak sfr olmu olamaz. Kk dalgalanma
lar aklayamaz.

Btn bunlara ramen, sanrm Roger, zamann iki ucu arasndaki

nemli farka parmak basm bulunuyor. Fakat, VVeyl tensrnn bir uta
kk olduu, ad hoc bir snr koulu olarak koulmamak ve bu daha temel
bir ilkeden, yani snr olmamas koulundan karlmaldr. Grdmz
gibi, bu, birletirilmi Euclides drt-kresiyle yarm Lorentz-de Sitter
zm etrafndaki tedirgemelerin taban durumunda olmalar manasna ge
lir. Yani, bunlar, belirsizlik ilkesi gereince, olabildiklerince kktrler. O
zaman bu, Rogerin Weyl tensr koulunu ifade edecektir: Weyl tensr
tam olarak sfr olmayacak, fakat olabildiince ona yakn olacaktr.
nce ben, tedirgemelerin taban durumunda olduklar hakkndaki bu
argmanlarn, genileme-daralma evriminin her iki ucunda geerli ola
can dnmtm. Evren, dzgn ve dzenli olarak balayacak ve ge
niledike, gittike daha dzensiz ve karmak bir hale gelecekti. Fakat,
dnyordum ki, tekrar kldke, tekrar dzgn ve dzenli hale geri
dnecekti. Fincanlar kendiliinden yapacak ve masann zerine s
rayacaktr. Evren tekrar klrken, insanlar genleecek, yalanmaya-
caktr. Genliimize dnmek iin, evrenin tekrar kmesini beklemenin
manas yoktur; zira, bu ok uzun srecektir. Fakat eer, evren daralrken
zaman oku yn deitirirse, bu karadelikler iinde de gerekleebilmeli-
dir. Ancak, yaam uzatmak iin bir karadelik iine atlama tavsiye et
miyorum.
Evren tekrar daralmaa balad zaman, zaman okunun yn deiti
receini iddia eden bir makale yazmtm. Fakat, ondan sonra, Don Page
ve Raymond Laflamme ile yaptm konumalar, hayatmn en byk
yanln, veya hi olmazsa fizikteki en byk yanln, yapm olduu
ma beni ikna etti. Evren, kerken dzgn bir duruma dnmeyecekti.
Bunun manas, zaman okunun geriye dnmeyecei idi. O genilemede
olduu gibi, hep ayn yn gsterecekti.
Zamann iki ucu nasl farkl olabilir? Tedirgemeler niin bir uta k
k olurken, tekinde olmuyordu? Bunun nedeni, alan denklemlerinin,
kk bir, -kre snrna uyan, iki olas karmak zmnn olmas
dr. Bunlarn biri, daha nce akladm gibi, yaklak olarak Lorentz-de
Sitter zmnn kk bir ksmna birletirilmi yarm Euclides drt-
kresidir (ek.5.14). Dier mmkn bir zm, ok byk bir yarapa
genileyen ve sonra verilen snrn yarapna klen bir Lorentz z
mnn, ayn yarm Euclides drt-kresiyle birletirilmesidir (ek.5.15).
Doaldr ki, bir zm, zamann bir ucuna, dieri ise, teki uca kar
gelmektedir. ki u arasndaki fark, -metrik h.! nin tedirgemelerinin,
sadece ksa bir Lorentz periyoduna sahip birinci zm iin kuvvetle
snmlenmesinden kaynaklanmaktadr. Ancak, genileyen ve tekrar da
ralan zm durumunda, tedirgemeler, nemli bir snmleme olmadan
ok byk deerlere ulaabilir.
ekil 5.14 Kk bir Lorentz blgesine, yarm bir Euclides drt-kresinin birle
tirilmesi

ekil 5.15 M aksimum yarapa kadar genileyen ve tekrar klen bir Lorentz bl
gesine, yarm bir Euclides drt-kresinin birletirilmesi

Rogerin iaret ettii, zamann iki ucu arasnda fark oluturan budur.
Bir uta, evren ok dzgn ve Weyl tensr de ok kk, ama, tam
sfr deildi. Zira, sfr olmas, belirsizlik ilkesinin inenmesi anlamna
gelir. Onun yerine, daha sonra galaksiler ve bizler gibi cisimler ekline
byyen kk tedirgemeler bulunur. Buna zt olarak, evren, zamann
dier ucunda, tipik olarak gayet byk bir Weyl tensr ile gayet kaotik
ve dzensiz olacakt. Zaman okunun ynn, niye fincanlarn masadan
dp krldn, ama tersine, krk fincan paralarnn birletikten son
ra, salam olarak masa zerine sramadn aklayan da budur.
Zaman okunun yn deimeyeceine - ve zamanm atma - g
re, konumama bir son vermem iyi olur. Uzay ve zaman ile ilgili aratr
malarmda rendiim, ok dikkate deer iki eyin altm izmi oldum:
(1) ktleekim, uzayzaman, bir balangc ve bir de sonu olacak ekil
de kvrr; (2) ktleekim ve termodinamik arasnda derin bir balant
vardr. Bu, ktleekimin, zerine etki yapaca manifoldun topolojisini
belirlemesindendir.
Uzayzamann pozitif erilii, zerinde klasik genel greliliin ge
erliliini kaybettii, tekillikler dourur. Kozmik sansr hipotezi, bizi
karadelik tekilliklerinden koruyabilir; fakat, byk padamay, tam cep
heden plak olarak grebiliriz. te yandan, kuantum genel grelilii,
ve onunla birlikte, snr olmamas nerisi, gzlediimize benzeyen bir
evren ngrr. Hatta, bunun, mikrodalga ardalamnda, gzlenen dalga
lanma spektrumunu ngrd de anlalyor. Ancak, kuantum kuram,
klasik kuramn kaybettii ngry tekrar salasa da, bunu tam olarak
yapamaz. nk, uzayzamann tamamn karadelikler ve kozmolojik
olay ufuklar dolaysyla gremeyeceimiz iin, gzlemlerimiz, tek bir
durum yerine, bir kuantum durumlar btn ile belirlenir. Bu ek bir n-
grlememe getirse de, evrenin niye klasik grndn de aklayabilir.
Schrdinger'in kedisini yar canl, yar l olmaktan kurtaran da budur.
Fizikten ngry kaldrmak ve onu, indirgenmi ekilde, tekrar ye
rine koymak, bal bana bir baar hikyesidir. Syleyeceklerim bundan
ibarettir.
 Uzayzamana, Tvistr 24 ile Bak

R . Penrose

Konumama, Stephenin son anlattklar hakknda birka szle ba

lamak istiyorum.

Kedilerin Klasiklii. Stephen, uzayzamann belirli bir blgesi er

ilemez olduu iin, younluk matrisi tasvirine gitmek zorunda olduu
muzu syledi. Ancak bu, blgemizdeki gzlemlerin klasik doasn ak
lamak iin yeterli deildir. |diri> bir kedi, veya |l> bir kedi bulmamza
kar gelen younluk matrisi,

ve

24 Twistor, (.N.).
 st ste binmelerinin karmn veren younluk matrisinin aynsdr.
Bylece, bir kediyi, diri mi, yoksa l m, veya bu iki st ste binmeden
hangisi eklinde greceimizi, sadece younluk matrisi belirlemez. Son
konumam bitirirken, daha fazla eye ihtiyacmz olduunu belirtmee
almtm.
Weyl Erilii Hipotezi (W EH ). Stephenin konumundan anla
dm kadaryla, bu noktada anlamazlmzn ok byk olduunu
sanmyorum. Balangtaki bir tekillik iin Weyl erilii yaklak olarak
sfrken, sondakiler ise byk bir Weyl eriliine sahiptir. Stephen, ba
lang durumunda kk kuantum dalgalanmalar bulunacana iaret
ederek, bata Weyl eriliinin tam olarak sfr olduu hipotezinin makul
olamayacan syledi. Bunun gerek bir anlamazlk olduunu sanm
yorum. Weyl eriliinin, balangtaki tekillikte sfr olmas klasik bir
neridir ve hipotezin kesin ifadesi konusunda phesiz biraz esneklik
de var. Benim amdan, hele phesiz kuantum blgesinde, kk tedir-
gemeler kabul edilebilir. Sadece onu sfra ok yakn tutabilmek iin bir
eye gereksinim var. Erken evrende, Ricci tensrnde de (madde dola
ysyla) termal titremeler olmas beklenir. Belki de bunlar, Jeans karar
szlklar yoluyla, sonunda 106 M slik karadeliklerin olumasna gtrr.
Bu karadeliklerdeki tekilliklerin yaknnda Weyl erilii ok byk ola
caktr. Ancak bunlar, W E H e uygun olarak, balang-tipinde deil son-
tipteki tekilliklerdir.
W E H in botanikte olduu gibi, yani aklamayp, grn anlatt
konusunda, Stephen ile mutabkm. Bunu aklamak iin onun altnda
yatan bir kurama ihtiya var. Belki de, Hartle ve Hawkingin, snr olma
mas nerisi, (SOO )25, balang durumunun yaps iin iyi bir adaydr.
Bununla beraber, son durum ile baa kabilmek iin ok daha farkl bir
eye ihtiyacmz olduunu dnyorum. zellikle, tekilliklerin yaps
n aklayan bir kuramn, W E H doasnda bir ey ortaya karabilme
si iin, T, PT, C T ve C P T 26 yi inemesi gerekir. Zaman-simetrisinin

25 Snr-Olmamas-nerisi (SO) = No-Boundary-Proposal (NBP), (.N.).

26 (T, PT, C T ve CPT)=(zaman, parite-zaman, yk-zaman, yk-parite-zaman)=(T, PT, CT
and CPT), (.N.).
bu bozuluu, olduka incelikli olabilir; bu, kuantum mekaniinin (KM)
tesine geecek bir kuramn kurallar arasnda yer alm olmaldr. Step-
hen, KAKn iyi bilinen bir teoremi dolaysyla, kuramn, C P T deimez
olduunu beklememiz gerektiini iddia etti. Ancak, bu teoremin ispat,
KAKn normal kurallarnn geerli ve ardalann dz olduu kabulne
dayanr. Zannederim, Stephen de, ben de, ikinci koulun geerli oldu
unu kabul etmiyoruz; ben ayrca birinci kabuln de ilemediine ina
nyorum.
Ayrca, Stephenin SOO iin teklif ettii bak as, hi akdelik ol
mad manasna gelmez. Eer Stephenin dncesini doru olarak an
lyorsam, SO O nn ifade ettii, esasnda iki zmn olduudur: (A)da
tedirgemeler, tekillikten uzaa doru byr; (B)de ise, bunlar azalarak
yok olur. (A), esasnda byk patlamaya kar gelirken, (B), karadelik
tekilliklerine ve byk ke kar gelir. Termodinamiin ikinci yasas
tarafndan belirlenen zaman oku, bir (A) zmnden bir (B) zmne
gider. Bununla birlikte, SO O nn bu yorumunun, (B)-tipi bir akdelii
nasd dlayacan anlamyorum. Baka bir meselede de, Euclidesile-
tirme ilemi hakknda kayglarm var. Stephenin iddias, bir Euclides
ve bir Lorentz zmn birbirine yaptrabileceimiz gereine daya
nyor. Ancak, bunun yaplabilecei ok az sayda uzay var. Zira, istenen,
bunlarn hem bir Euclides hem de bir Lorentz kesimine sahip olmalar
dr. Genel durum ise herhalde, bundan ok uzaktadr.

Tvistrler ve Tvistr Uzay

KAK da Euclidesiletirmenin yararl olmasnn altnda gerekte ne var?

KAK, alan byklklerinin pozitif ve negatif frekans ksmlara para
lanmasn gerektirir. Bunlarn ilki, zamanda ileri, sonraki ise geri doru
gider. Kuramn propagatrlerini bulmak iin, pozitif frekans (yani, po
zitif enerji) ksmn ayrt edecek bir yntem gerekir. Bu paralanmay
gerekletirmek iin (farkl) bir ereve, tvistr kuramdr gerekte, bu
paralanma, tvistrler iin nemli ilk motivasyonlardan biriydi (bkz. Pen-
rose 1986).
 Bunu ayrntlaryla aklamak iin, gerek kuantum kuram ve gerek
se yaps uzayzamann yaps iin nem tayan, kompleks saylar ele
alalm. Bunlar, reel x ve y ve i2 = -1 ile, z = x + \y eklinde gsterilen
saylardr. Byle saylarn kmesi ile gsterilir. Bu saylar bir dzlemde
(sanal dzlemde), veya sonsuzdaki nokta da buna eklenerek, bir kre -
Riemann kresi - zerinde gsterilebilir. Bu kre, matematiin analiz ve
geometri gibi bir ok alannda olduu gibi, fizikte de pek yararl olan bir
kavramdr. Kre, bir dzlem zerine (sonsuzdaki bir noktayla birlikte)
izdrlebilir. Dzlemi, krenin ekvator dzleminden geirelim ve kre
zerindeki bir noktay, Gney kutbuna birletirelim. Bu dorunun dz
lemi kestii nokta, kre zerindeki noktaya, dzlem zerinde kar gelen
noktadr. Dikkat edersek, bu tasvirde, Kuzey kutbu orijine, Gney kutbu
ise sonsuza gider. Dzlemdeki reel eksen, Kuzey ve Gney kutbundan
geen, yani ekvatora dik, bir daireye kar gelir. Kreyi yle dndrebili
riz ki, reel saylar ekvatora kar gelir ve imdi bu konvansiyonu kullan
mak istiyorum (ek. 6.1).
x reel deikenine sahip, kompleks deerli birf( x ) fonksiyonunun ve
rildiini varsayalm. Yukarda sylenenlerden f ekvator zerinde tanml
bir fonksiyon olarak dnlebilir. Bu bak asnn avantaj, _/nin pozi
tif mi, yoksa negatif mi olduuna karar vermek iin elde doal bir kriter
bulunmasdr:

.vm e

- O -

ekil 6.1 Sonsuz ile birlikte btn kompleks saylan temsil eden Riemann kresi.

Eer Kuzey Yarkrede holomorf (analitik) bir fonksiyona geniletile-

bilirse,yfo) pozitif frekansl bir fonksiyondur. Benzer ekilde, eer Gney
Yarkreye gemletilebilirse.yfo) negatif frekansl bir fonksiyondur. Genel
bir fonksiyon, pozitif ve negatif frekans ksmlarna ayrlabilir. Tvistr ku
ramnn arkasndaki dnce, bu arac uzayzaman zerine global bir ekil
de uygulamaktr. Minkowski uzayzamannda verilen bir alan, benzer e
kilde, pozitif ve negatif frekans ksmlarna ayrmak isteyelim. Bu ayrmay
anlamak iin, tvistr uzayn ina edeceiz. (Tvistrler iin daha fazla bilgi
iin bkz: Penrose ve Rindler 1986 ve Huggett ve Tod 1985).
Bunun ayrntlarna girmeden nce, Riemann uzaymn fizikteki iki
nemli rolnden sz edelim.

1. Bir spin-Vi taneciin dalga fonksiyonu, "yukar" ve "aa" du

rumlarn dorusal st ste binmesi eklinde bulunabilir.

w I T >+ z I i )

Bu durum, Riemann kresi zerindeki z/w noktas ile gsterilebilir

ve bu nokta, merkezden kan pozitif spin ekseninin kreyi deldii
noktaya kar gelir. (Daha yksek spin iin, 1932de Majorana ta
rafndan verilen ve gene Riemann kresini kullanan daha karmak
bir izim gerekir. Bak. Penrose 1994.) Bu, KMnin kompleks gen
liklerini, uzayzaman yaps ile ilikilendirmektedir (ek.6.2).
2. Uzayzamanm bir noktasnda yer alan ve yldzlara bakan bir gz
lemci dnelim.

ekil 6.2 Bir, spin-% taneciinin, spin yn uzay; yarap, w (spin yukar) ve z (spin
aa) genliklerinin oran z/w olan Riemann kresidir.
 Eer ikinci bir gzlemci, birinciye gre bal bir hzla, onunla ayn
yerden, ayn zamanda geerse, aberasyon etkileri dolaysyla, yldzlar
kre zerinde farkl yerlerde iaredeyecektir. lgin olan, kre zerin
deki noktalarn farkl konumlarnn, Mbius dnm denilen zel bir
dnmle, birbirleri ile ilikili olulardr. Byle dnmler, Riemann
kresinin kompleks yapsn koruyan bir gurup olutururlar. Bylece, bir
uzayzaman noktasndan geen k nlarnn uzay, doal bir ekilde,
bir Riemann kresidir. Ben, farkl hzlardaki gzlemcilere ait fiziin
temel simetri grubu olan bu (ksd) Lorentz grubunun, en basit bir-
(kompleks-)boyutlu manifoldun, yani Riemann Kresinin otomorfizm
grubu olarak temsilini, ok gzel buluyorum (bkz. ek. 6.3 ve Penrose ve
Rindler 1984).

gzlemci

gk kresi

ekil 6.3 Grelilik kuramnde, bir gzlemcinin gk kresi, doal olarak bir Riemann
kresidir.

Tvistr kuramnn temel dncesi, Riemann kresinde grld

gibi, KM ile uzayzaman yaps arasndaki bu ilikiden, onu uzayzama-
mn tmne genileterek, yararlanmaa almaktr. Tm k nlarna
uzayzaman noktalarndan bile daha fazla nem vermeye alacaz. Bu
ekilde, uzayzamana ikincil bir kavram olarak bakacak ve tvistr uzayn
- balangta k nlarnn uzay - daha nemli bir uzay kabul edeceiz.
Bu iki uzay biribirine, uzayzamandaki k nlarn tvistr uzayndaki
noktalarla temsil eden bir karlklandrmayla baldrlar. Yani, uzay
zamandaki bir nokta, ondan geen k nlar ile temsil edilmektedir.
Bylece, uzayzamandaki bir nokta, tvistr uzayndaki bir Riemann k
resi olur. Tvistr uzayna, onun yardmyla fizii aklayacamz bir uzay
olarak bakacaz, (ek. 6.4).
imdiye kadar tanttm tvistr uzay, be (reel) boyuta sahip oldu
undan, kompleks bir uzay olmayacaktr; zira kompleks uzaylar daima
ift (reel) boyutludur. Eer k nlarn foton tarihleri olarak dnr
sek, fotonun enerjisini de, helisliini de dikkate almamz gerekir. H e-
lislik, sol veya sa-el ynl olabilir. Bu, sadece k n olmaktan biraz
daha karktr; fakat, bunun yarar, kompleks projektif bir -uzay (alt
reel boyutlu) P , bulmamzdr. Bu projektif tvistr uzay dr (IPT). Bu
nun be-boyutlu alt- uzay IPN, JFT uzayn, sol- ve sa-el ynl, 3PT ve
P P :ye ayrr.

uzay zaman (projektif) tvvistr uzay

ekil 6.4 Tem el tvistr temsilinde, (Minkowski) uzayzamannda k nlar (pro

je k tif), tvistr uzayndaki noktalara kar gelir; uzayzaman noktalar ise Riemann
kreleri olarak gsterilir.

imdi, uzayzamandaki noktalar drt reel say ile verilir. Projektif tvis
tr uzay, drt kompleks saynn oranlar ile koordinatlandrhr. Eer,
tvistr uzaynda (Z, Z 1, Z 2, Z 3, Z 4) ile gsterilen bir k n, uzayzama-
nn (r, r1, r2, r3, r4) noktasndan geerse, o zaman
( r + r3 rl + ^ ( Z 2\
vz1/ \V2/Vr1ir2 r (6 1)
 Geli bants27 salanr. Geli bants (6.1), tvistrle gsterimin28
temelini tekil eder. ki-spinr notasyonu ile ilgili baz tanmlar gereki
yor. Kiilerin aklnn karmaa balad yer burasdr. Fakat, ayrntl
hesaplar iin bu notasyon olduka kolaylk getirir. nk, herhangi bir
ra drt-vektr ile tanmlanan rAA' byklnn bileenler matrisi y
le verilir.

AA' ( rUil rU1A ( ' ^ ( r r3 r l ^ ^7-2 ^

~ Vr10' r 11') ~ VV/ Vr1 - ir2 r - r 3 )
r
ra teriminin reel olma koulu, r ^ matrisinin Hermitik olmasdr. Tvistr
uzaynda bir nokta, bileenleri

OA - cd g u
- -

olan iki spinr ile gsterilir. Geli bants (6.1), u ekli alr.

w = irTC
Eer, r* yerine
r* r1- C
yazlarak, orijin kaydrlrsa,

vA -> - iQ^v nA, olur.

Burada, TtA deimez:

Tvistr, kdesiz bir taneciin p momentumunun drt bileenini

(bunlarn bamszdr) ve M ab asal momentumunun 6 bileenini
(bunlarn drd bamszdr) ile gsterir. Bantlar,

P aa' = ^ a^ a' > MAABB = co(atb)a'b- ieABc(A7xB,>

27 ncidence relation, (.N.).

28 Twistor correspondance, (.N.).
dr. Burada, parantezler simetrik ksm gsterir ve ve eAB, eik29 Levi-
Civita sembolleridir. Bu bantlar,^ momentumunun bo30 ve gelecee
ynelik olduu gereini ifade eder. Ayrca, Pauli-Lubanski spin vektr,
s helislii ile drt-momentumun arpmna eittir. Bu byklkler, (t*,
rtA') tvistr deikenlerini, bir genel tvistr faz arpan farkyla belirler.
Helislik,

eklinde yazlabilir. Burada Za = (zA, 7iA,) nn dual tvistr,

Z a = (7lA,tA ) dr (burada kompleks elenik alrken spinrlerin sl
ve ssz indislerinin yerinin deitiine, ayrca tvistrlerin dualleri ile
deieceine dikkat edilmelidir). Burada, s > 0, sa-el ynl paracklara
kar gelir ve bylece tvistr uzaynn yukar yarsn FT+gsterir. Buna
karlk, s < 0, sol-el ynl paracklar, yani aa yarm JPT yi gsterir.
5 = 0 durumunda ise, gerek k nlarn buluruz. (yleyse, IPN nin
denklemi, k nlar uzay,

zza = o >yani coA7tA+ 7ia.ca = o lur-

Kuantize edilmi Tvistrler

imdi, tvistrler iin bir kuantum kuram gelitirmek istiyoruz; bu a-

mala tvistr uzay stnde kompleks-deerli biry(Z) fonksiyonu, bir
tvistr dalga fonksiyonu tanmlamalyz. Her^Z0) fonksiyonu, a priori
bir dalga fonksiyonu deildir. Zira, Z konum deikenleri yannda, tm
momentum deikenlerine de baldr. Bir dalga fonksiyonunda ise bun
larn tmn ayn anda kullanamayz. Konum ve momentum operatr
leri yer deitirmez. Tvistr uzaynda yer deitirme bantlar unlardr:

[z,Zp] = h8p [Z,ZP] = 0 [Za,Zp] = 0

29 skew
30 null
 Bylece, Z ve Z a elenik deikenlerdir. Dalga fonksiyonu ise, bun
lardan sadece birinin fonksiyonudur. Yani, dalga fonksiyonu, Za nn ho-
lomorf (veya antiholomorf) bir fonksiyonudur.
imdi, bu bantlarn operatr sralamasna nasl uyduunu kontrol
etmeliyiz. Grlr ki, momentum ve asal momentum ifadeleri, sra
lamadan bamsz ve bu nedenle kanonik olarak belirlidirler. Dier ta
raftan, helislik ifadesi sralamaya baldr ve doru tanm kullanmamz
gerekir. Bunun iin, simetrik arpm kullanmalyz; yani

5 = ;(Z Za+ z az a)

Bu, Z1 -uzay gsteriminde, yeniden yle yazlabilir

s = U - 2 - Z *-^ )s = - ( - 2 - Z * -^ )
2 V dZa ) 2 V dZa )

= ~ ( 2 Z a d a k i h o m o jen lik d e r e c e s i)

Bir dalga fonksiyonunu, /nin zdurumlarna gre bileenlere ay

rabiliriz. O zaman, bunlar, belirli homojenlik derecesine sahip dalga
fonksiyonlarnn ta kendileridir. rnein, sfr helislie sahip spinsiz bir
parack, homojenlii -2 olan bir tvistr dalga fonksiyonuna sahiptir. Bir
sol-el ynl, spin-% taneciinin helislii s = - h/2 olduundan, tvistr
dalga fonksiyonunun homojenlii -1 dir. Byle bir taneciin sa-el tipi,
(helislik: s = h /2) homojenlii -3 olan bir tvistr dalga fonksiyonuna
sahiptir. Spin 2, sa ve sol-el ynl tvistr dalga fonksiyonlar, srayla -6
ve +2 homojenliine sahiptir.
Tm G G sol-sa simetrisine sahip olduu iin, bu biraz tek yanl
grnebilir. Ama bu fena bir ey saylmaz; nk, doamn kendisinde
sol-sa asimetrisi vardr. lave olarak, GG de ok gl aralar olan Ash-
tekar, yeni deikenleri de sol-sa asimetrisine sahiptir. Bu sol-sa asi
metrisine byle farkl yollardan varmamz, ilgintir.
 Za<-> Za deitirerek, homojenlik^tablosunu ters evirerek ve sonra
bir helislik iin Z yi, dieri iin de Zayi kullanarak, simetriyi geri ge
tirebileceimiz dnlebilir. Ancak, nasl geleneksel KM de, konum- ve
momentum-uzay resimlerini e zamanl olarak bu ekilde kartramaz-
sak, Z ve Za resimlerini de kartramayz. Ya birini veya tekini se
mek zorundayz. Birinin daha temel olup olmad henz belli deildir.
Bundan sonra,y(Z)nin bir uzayzaman gsterimini bulmak istiyoruz.
Bu bir kontur integrali ile gerekletirilir,

El

Burada integral, r ile gelen31 (Znin w v e p gibi iki ksm olduunu ha

trlayalm) Z'ler uzayndaki bir kontur zerindedir, rc'lerin ve 3/3o'larn
says, alann spin'ine (ve el ynne) baldr. Bu denklem, ktlesi olma
yan bir taneciin alan denklemlerini otomatik olarak salayan, bir <(>...
(r) uzayzaman alan tanmlar. Bylece, tvistr alanlarnn holomorfluk
kstlamas, ktlesiz bir taneciin tm kark alan denklemlerini bnye
sinde toplar, veya bunu hi olmazsa dz uzayn dorusal bir alan veya bir
Einstein alannn zayf enerji limiti iin gerekletirir.
Geometrik olarak, uzayzamanda r noktas, tvistr uzaynda bir
dorusudur (bu bir Riemann kresidir). Bu doru,y(Z)nin tanml ol
duu blgeden gemelidir. J(Z), genellikle her yerde tanml deildir ve
tekillikleri vardr (gerekten, kontur integralini almak iin, bu tekil bl
geleri eviririz). Daha matematiksel doru bir ifadeyle, bir tvistr dalga
fonksiyonu bir kohomoloji elemandr. Bunu anlamak iin, tvistr uza
ynn ilgilendiimiz blgesinin bir ak komuluklar takmm ele alalm.
Bunun manas, onun birinci sheaf cohomologynin bir eleman olduu
dur. Bunun ayrntlarna girmeyeceim, ama, sheaf cohomology kulla
nlabilecek iyi bir arpc isim!
 imdi bizim gerekte aradmz eyin, KAK da yaplana benzer e
kilde, alan genliklerinin pozitif ve negatif ksmlarn ayrmak iin bir
yntem olduunu hatrlayalm. Eer IPN zerinde tanml bir tvistr
fonksiyonu (birinci kohomolojinin bir eleman olarak) IPT* tvistr uza
ynn st yarsna genilerse, pozitif frekansl; eer, PT' nin alt yarsna
genilerse, negatif frekansldr. Bylece, tvistr uzay, pozitif ve negatif
frekans kavramlarn ierir.
Bu, ayrtrma, bize kuantum fiziini tvistr uzaynda yapma frsat
veriyor. Andrew Hodges (1982, 1985,1990) Feynman diyagramlarnn
uzayzamandaki benzeri olan tvistr diyagramlarn kullanarak KAKna
bir yaklam gelitirdi. Bunlar kullanarak, KAKda baz ok yeni regla-
rizasyon yollar ortaya att. Bunlarn, normal uzayzaman yaklamlarnda
kullandmas dnlemezse de, onlar tvistr resminde ok doaldrlar.
En nce, Michael Singerin (Hodges, Penrose ve Singer 1989) bir fik
rinden gelien yeni bir a da,gene konformal alan kuramndan (C F T )32
kaynaklanmtr. Stephen, ilk konumasnda, sicim kuram hakknda ba
z ok aalayc ifadeler kulland. Fakat sicim kuramnn dnya-yapra
zerindeki alan kuram olan C F T nin, (belki btnyle fiziksel olmasa
da) ok gzel bir kuram olduunu dnyorum. O, keyfi bir Riemann
yzeyi zerinde tanmlanyor (bunun en basit rnei, Riemann kresi
dir; fakat bu, torlar ve pretzeller gibi, bir-kompleks-boyutlu manifold-
larn tmn kapsar).Tvistrler iin C F T i, snrlarIPNnin (yani,uzay
zamandaki k nlarnn uzay) kopyalar olan, kompleks boyutlu
manifoldlara genelletirmemiz lazm. Bu alandaki almalar gelimekle
birlikte, henz fazla ileri gidemedi.

E ri Uzaylar in Tvistrler

imdiye kadar yaptklarmzn tm dz uzaylar ile ilikiliydi. Ama,

uzayzamann eri olduunu biliyoruz. Eri uzayzamanlara uygulanabi
lecek ve doal bir ekilde Einstein alan denklemlerini verecek bir tvistr
kuram bulmalyz.
 Eer uzayzaman manifoldu, konformal olarak dz ise (dier bir
deyile, eer VVeyl tensr sfrsa), bu uzay tvistrlerle belirlemekte bir
glk yoktur; nk tvistr kuram temelde konformal olarak dei
mezdir. eitli konformal olarak dz olmayan uzayzamanlarda kul
lanlabilecek baka tvistrler de dnlebilir: sanki-yerel ktle tarifi
(Penrose 1982; Tod 1990) ve duraan eksenel simetrik vakumlar iin,
(Wardn, dz uzayzamanda, kendine-dual-kart33 Yang-Mills alanla
r iin 1977 konstrksiyonuna dayanan; yine Ward 1983) VVoodhouse-
Mason (1988; Fletcher and Woodhouse 1990) konstrksiyonu gibi. Bu,
integre edilebilir sistemlere ok genel bir tvistr yaklamdr (bak. ka
cak olan Mason ve VVoodhousen kitab, 1996).
Ancak daha genel uzayzamanlarla da baa kabilmek isteriz. Kendi-
ne-dual-kart Weyl tensr ile kompleksletirilmi (yahut Euclides-
iletirilmi) uzayzaman <^M iin, bu problemi tam olarak zebilecek
(Penrose 1976), -dorusal olmayan graviton konstrksiyonu denilen-
bir konstrksiyon vardr. Bunun nasl ilediini grmek iin, bir doru
nun tpsel komuluundan veya buna benzer baka bir eyden (rnein,
st yarm veya pozitif frekans ksm IPT*) oluan, tvistr uzaynn bir
ksmn alalm ve onu iki veya daha fazla paraya keselim. Sonra bunlar
paralar birbirine gre kaym olarak yeniden yaptralm. Genellikle,
orijinal P uzayndaki dz izgiler, yeni T uzaynda krk olur. Fakat,
orijinal (imdi krlm olan) dz izgiler yerine, dzgn olarak birbirine
birleen eriler meydana getiren yeni holomorf eriler arayabiliriz. P nin
T ekline deformasyonu, ok byk olmamak kouluyla, bu ekilde elde
edilen-orijinalleriyle ayn topolojik aileye ait olan-holomorf eriler, drt
boyutlu bir aile olutururlar. Noktalan bu holomorf erileri temsil eden
uzay, bizim kendine-dual-kart (kompleks) uzayzamanmz, cJTVfdir
(ek. 6.5). imdi, Einstein vakum denklemlerini (Ricci-dzl), *P
nin, projektif CSPj dorusu zerinde (dier baz yumuak koullarla bir
likte) holomorf bir fibrasyon olmas koulu eklinde ifreleyebiliriz.
 r
v i 3 -
% V

ekil 6.5 Dorusal olmayan graviton konstriiksiyonu

Bunlarn tm, Pnin deformasyonu olan T , serbest holomorf fonksiyon

lar cinsinden verilerek gerekletirilebilir ve ilke olarak, eri uzayzaman
cTl/fye ait her bilgi, bu fonksiyonlar iinde ifrelenebilir (ancak, V de
istenen holomorf fonksiyonlar bulmak zor olabilir).
Biz, Einstein denklemlerinin tmn zmek istiyoruz (son kons-
trksiyon sadece Weyl tensr sfr olan, indirgenmi bir problemi ze
bilir); fakat problem belli ki, zor ve bu son yirmi ylda bir ok teebbs
meyvasz brakt. Ancak, son birka yldr ben yeni bir yaklam deni
yorum (bak. Penrose 1992). Problemi henz zemedimse de, bu ilerisi
iin en ok mit veren bir yol olarak grlyor. Gerekten, tvistrlerle
Einstein denklemleri arasnda derin bir iliki olduu anlalyor, iki gz
lem bunu belirtiyor:
1. Vakumdaki Einstein denklemleri, R A = 0, ayn zamanda, helislii
s = 3/2 olan ktlesiz alanlarn da (bu alan bir potansiyel tarafndan
veriliyor ise) tutarllk koullarn oluturur.
2. M dz-uzayzamannda, bir s = 3/2 alannn yklere ait uzay, tam
olarak bir tvistr uzaydr.
 Yani, uygulanacak program kabaca udur: Bir Ricci-dz uzayzaman
verildiinde (yani i?ab = 0), bunun iinde (bu kolay olmasa da), s = 3/2 a-
lanlar iin ykler uzayn bulmak istiyoruz. Bu, Ricci-dz-uzayzamannn
tvistr uzay olacaktr, ikinci adm, byle tvistr uzaylarnn, serbest ho-
lomorf fonksiyonlar kullanarak nasl ina edileceinin bulunmasdr. Son
olarak da, her durumda, bu tvistr uzayndan tekrar orijinal uzayzaman
manifoldunun.inas gerekecektir.
Bu tvistr uzaynn, dorusal olmasn beklemiyoruz; zira uzayzama-
n tekrar ina ettiimiz zaman o, erisel bir yap vermelidir. Ayrca, bir
s = 3/2 alannn yk ve potansiyeli yerel olmad iin, konstrksiyon da
incelikli bir ekilde, kuvvetle yerellikten uzak olmaldr. Bu, son konu
mamda (4. blm) bahsettiim, EPR34 deneyleri gibi yerel olmayan fizi
i aklamaa yardmc olabilmelidir; bu deneyler, uzayzamann birbiri
ne uzak blgelerindeki nesnelerin bir ekilde birbirleriyle "ilikilenmi"
olabilecei manasna gelmektedir.

Tvistr Kozmolojisi

Szlerimi, biraz stnkr olacaksa dakozmoloji ve tvistrler ile ilgili

bir hatrlatma yaparak bitirmek istiyorum. Gemi tekilliklerde, Weyl
erilik tensrnn sfr olmas gerektiini sylemitim. Buna gre, ba
lang durumu, ok basit bir tvistr gsterimine sahiptir. Zaman ilerle
dike, bu gsterim daha kark bir hal almaa ve Weyl erilii de ortaya
kmaa balar. Byle bir davran, evrenin geometrisinde gzlenen za
man asimetrisi ile uyum iindedir.
Tvistr kuramnn kompleks-holomorfik dnce alt yapsna g
re, k < 0 ile, ak bir evrene gtren, bir byk patlama tercih edilme
lidir (Stephen kapak bir evreni tercih ediyor). Bunun nedeni, ancak
k < 0 olan bir evrende, balang tekilliinin simetri grubu, holomorf
bir gruptur; yani, Riemann kresinin (kstl Lorentz grubu), ho
lomorf kendine-dnmlerindan oluan Mbius grubudur. Bu, tvistr
kuramnn douunda kullanlan gruptur; bu nedenle, tvistr ideolojisi
yznden, ben phesiz k < 0 yi tercih ediyorum. Bu sadece ideolojiye
dayandndan, eer ilerde yanl dndm ve evrenin kapal olduu
anlalrsa, bunu elbette geri ekebilirim.

Sorular ve Cevaplar

Soru: Helisliin, 3/2 durumunun fiziksel nemi nedir?

Cevap: Bu yaklamdaki spin 3/2 durumu, gerek bir alana kar
gelmiyor; o, daha ok, tvistrleri tanmlamakta kullanlan yardmc bir
alandr. Onu, ilerde kefedilecek bir taneciin alan olarak da dnm
yorum. Ama, spersimetri asndan bakldnda, o kdeekimin sper-
ei saylabilir.

Soru: Geen defa szn ettiiniz, zamanda-asimetrik R-sreci, tvis

tr yaklamnn neresinde bulunuyor?
Cevap: Tvistr kuramnn ok muhafazakr bir kuram olduunu ve o
konuda henz bir ey sylemediini dnmelisiniz. Zamanda asimet
rinin, tvistr kuramnda ortaya kmasn ok isterim. Fakat u anda bu
nun nasl olabileceini bilmiyorum. Ancak, btn program uygulanrsa,
herhalde bir yerde, belki de, kabaca sa/sol asimetrisindeki duruma ben
zer bir ekilde, ortaya kacaktr. Gene, Andrevv Hodges'in reglerletir-
me emasna yaklam da, teknik olarak bir asimetriye neden olmaktadr.
Ancak, bu konuda belirsizlik henz ortadan kalkmam bulunuyor.

Soru: Tvistr kuramnn en iyi uygulanabilecei, dorusal-olmayan

KAT hangisidir?
Cevap: imdiye kadar, (tvistr diyagramlar erevesinde) esas olarak
standart model analiz edilebildi.

Soru: Sicim kuram, paracklarn spektrumunu ak olarak ngrebi

liyor. Tvistr kuramnde bu olabilir mi?
 Cevap: Bu konuda baz fikirler olmakla birlikte, parack spekt-
rumunun sonuta nereden kabileceini bilmiyorum. Ancak, sicim
kuramnn, paracklarn spektrumunu ak olarak ngrebileciini"
duymaktan memnun oldum. Benim grme gre, ktleler G G ile
balantl olduu iin, G G yi tvistr erevesinde anlayana kadar, bu
problemi zmeyi baaramayacaz. Fakat, bir manada, sicim kuramnn
bak as da budur.

Soru: Sreklilik/sreksizlik konusunda tvistr yaklam ne gsteri

yor?
Cevap: Tvistr kuramnn ilk motivasyonlarndan biri de, kesikli35
kombinatoryal kuantum kurallarndan uzaklamay amalayan, spin a
lar kuram idi. Kesikli nesnelerden de tvistr kuram kurulabilir. Ancak,
eilim, zaman iinde kombinatoryal yntemlerden holomorflua doru
kaym bulunuyor. Ama bu, kesikli bak asnn daha aa olduu sfh-
lamna gelmez. Belki de kesikli kavramlarla, holomorfik kavramlar ara
snda derinde bir iliki de vardr. Fakat bu, henz ak bir ekilde ortaya
km bulunmuyor.
 Tartma

S. W. Hazuking ve R. Penrose

S. Hawking
Bu konumalar, Roger ile benim aramdaki fark ok ak ekilde ortaya
koydu. O bir Platonist; ben ise bir pozitivistim. O, Schrdingerin kedi
sinin bir kuantum durumunda yar diri, yar l halde bulunmasndan
endie ediyor. O, bunun geree uymayacan hissediyor. Ama ben buna
aldrmyorum. Ben bir kuramn geree uymasm talep etmiyorum. Zira,
onun ne olduunu bilmiyorum. Gerek, turnusol kd ile test edebi
leceimiz bir nitelik deil ki! Beni ilgilendiren tek ey, kuramn, lm
sonularn ngrebilmesidir. Kuantum kuram bunu gayet baaryla ya
pabiliyor. O, bir gzlem sonucunun, kedinin diri mi yoksa l m oldu
unu, gstereceini ngryor. Bu, insann yar hamile olamayaca gibi
bir ey: ya ylesiniz, veya deilsiniz.
Hayvansevenler cephesini bir yana brakrsanz, Roger gibi kiilerin,
Schrdingerin kedisine itiraz etmelerinin nedeni, durumu (kedi^. +
k ed ici/ V2 eklinde temsil etmenin onlara sama grnmesidir. Niye,
kedi^. - kedi.a)l/ V2 olmasn? Bunu sylemenin dier bir ekli, kedi^.
ile kedLwarasnda her hangi bir giriimin grnmemesidir. Farkl yark
lardan geen paracklar arasnda giriim olabilir, zira bunlar, llmeyen
evre etkilerinden yeterli ekilde izole edilebilir. Fakat kedi kadar byk
bir ey, elektromanyetik alanla taman, olaan molekller-aras kuvvet
lerden izole edilemez. Schrdingerin kedisini veya beynin ileyiini a-
klamak iin, kuantum ktleekimine gerek yoktur. Bu bir yanltmadr.
Ben, Schrdingerin kedisinin ya diri, ya da l, ama ikisinin bir
kombinasyonu olmayan klasik bir hayvan gibi grnmesinin nedeninin,
kozmolojik olay ufuklar olduunu ciddi olarak sylemedim. Dediim
gibi, evrenin derinliklerini bir yana brakrsak, kediyi odann geri kalan
ksmndan bile izole etmek yeteri kadar gtr. Btn anlatmak stedi-
im, eer mikrodalga ardalamndaki dalgalanmalar (titremeler) byk
bir duyarllkla gzlenebilseydi, onlarn dalmnn da klasik istatistie
uyduunun grlecek olmasdr. Farkl modlardaki dalgalanmalar ara
snda, giriim ve korrelasyon gibi herhangi bir kuantum durumu zel
liini36 alglayamazdk. Evrenin tm zerinde konuuyorsak, bunda
Schrdingerin kedisinde olduu gibi, bir d evre bulunmaz. Fakat, ev
renin btnn gremediimizden, burada da yine evre uyumsuzluu37
ve klasik davranla karlarz.
Roger, benim Euclides yntemlerini kullanmam sorguluyor. zel
likle benim bir Euclides geometrisini, bir Lorentz geometrisine yap
trarak izdiim resimlere itiraz ediyor. Hakl olarak, bunun ancak ok
zel durumlarda geerli olduunu sylyor: Genel bir Lorentz uzayza-
manndaki kompleksletirilmi manifold iinde; zerindeki metrik, reel
ve pozitif defnit, veya Euclides tipi olan bir kesim bulunmaz. Ancak, bu,
Euclides yol integrali yaklamn, ktleekimsel olmayan adi alanlar iin
dahi yanl anlamak demektir. rnein, iyi anlalan Yang-Mills hali
ni alalm. Bunda, Minkowski uzayndaki btn Yang-Mills balantlar
zerinde, ? eykm tipinde bir yol integralinden yola klr. Bu integralin
deeri salnr ve yaknsamaz. Daha iyi davranan bir yol integrali bulmak
iin, X = -i t eklinde, sanal bir zaman deikeni kullanarak, Euclides

36 Property, (.N.).
37 Decoherence, (.N.)
uzayna bir W ick dn uygulanabilir. ntegrand, e~Eud,i,i ,yUmi ekline
dnr ve integral de Euclides uzayndaki tm reel balantlar zerin
de alnr. Euclides uzaynda reel olan bir balant, genelde, Minkowski
uzaynda da reel olmaz. Ama, bunun nemi yoktur. Euclides uzayndaki
btn reel balantlar zerinde alnan yol integrali, kontur integralleri
manasnda, Minkowski uzayndaki btn reel balantlar zerinde al
nan bir yol integraline edeerdir. Kuantum ktleekimi halinde olduu
gibi, Yang-Mills yol integrali, eyer-noktas yntemi ile hesaplanabilir.
Burada, eyer-noktas zmleri, Yang-Mills instantonlardr. Bunlar
snflandrmak iin Roger ve tvistr program ok emek vermitir. Yang-
Mills instantonlar, Euclides uzaynda reel, ama Minkowski uzaynda,
kompleksdir. Ama, elektro-zayf baryon retimi gibi fiziksel srelerin
hzlarn verdikleri iin, bunun nemi yoktur.
Kuantum ktleekimi iin de durum bunun benzeridir. Buradaki yol
integrali, Lorentz metrikleri yerine, pozitif defnit veya Euclides metrik
leri zerinde alnr. Eer, ktleekimsel alann farkl topolojilere sahip
olmasna msaade edilecekse, bu gerekten yaplmaldr. Bir Lorentz
metrii, ancak Euler says sfr olan bir manifold zerinde alnabilir. Fa
kat, grdmz gibi, yapsal entropi gibi, ilgin kuantum ktleekimsel
etkiler, tam da, Lorentz metrii kabul etmeyen, sfrdan farkl Euler sa
ysna sahip uzayzaman manifoldlarndan kmaktadr. Ktleekim iin,
Euclides tipi eylem alttan snrl olmad iin bir problem bulunmak
tadr. Yani, yol integrali yaknsamayacak gibi grnmektedir. Ancak bu
durum, konformal faktr kompleks bir yol zerinde integre ederek
dzeltilebilir. Bu bir hile olsa da, sanrm bu davran ayar serbestliiyle
ilikili olduundan, yol integralini doru almay bilirsek kendiliinden
yok olacaktr. Bu problem, fiziksel bir nedenden kaynaklanmaktadr:
Ktleekim etkisi ekici olduu iin, ktleekimin potansiyel enerjisi
negatiftir. Bu yzden, kuantum ktleekimi ile ilgili her kuramda bu bir
ekilde ortaya kacaktr. Eer, sicim kuram da yeteri kadar geliebilirse,
bu onun iin de geerli olacaktr. Sicim kuramnn imdiye kadar baara
bildikleri olduka ackl bir grnme sahiptir. Braknz karadelikleri, o
gnein yapsn bile aklayabilmi deildir.
 Sicim kuramn bir yana brakarak, Euclides yaklamna ve snrn
bulunmamas kouluna dnelim. Burada yol integrali, pozitif belirli re-
el metrikler zerinde alnacaksa da, eyer-noktas, kompleks bir metrie
sahip olabilir. Bu durumla, -yzey Snm, ok ufak bir bykl at
kozmolojide karlalr. Geri ben, metrii bir yarm Euclides drt-
krenin, bir Lorentz metriine birletirilmesi olarak tanmlamtm;
ama bu sadece yaklak olarak dorudur. Gerek eyer-noktas metrii
kompleks olacaktr. Roger gibi bir Plato'cu bu duruma zlse de, benim
gibi bir pozitivist bundan etkilenmez. Eyer-noktas metrii gzlenmez.
Btn gzlenebilen, onunla hesaplanan dalga fonksiyonudur. Bu ise, reel
bir Lorentz metriine kar gelir. Roger'in, benim Eucdes ve kompleks
uzayzaman kullanmama itirazna biraz ardm. Tvistr programnda
kendisi de, kompleks uzayzaman kullanmaktadr. Gerekte, beni Eucli
des kuantum ktleekim program gelitirmee ynelten, pozitif frekan
sn holomorf olduu hakndaki Roger'in kendi beyanlar olmutur. Bu
programn, gzlemsel olarak test edilebilir iki ngrs bulunmaktadr.
Buna karlk sicim kuram veya tvistr program ka ngr yapabil
mitir?
Roger'in dncesine gre, i?-srecinde, gzlem veya l, dalga
fonksiyonunun kmesi, fizikte C P T 38 simetrisinin inenmesi demek
olur. Kendisi, en aa iki durumda: kozmoloji ve karadelikte, byle bo
zulmalarn etkisini gryor. Kabul ediyorum ki, gzlemler hakknda so
rular sormak suretiyle, zamanda asimetriyi ieri sokabiliriz. Fakat, dalga
fonksiyonunun indirgenmesine tekabl eden fiziksel bir srecin varl
n, veya bunun kuantum kdeekimi veya bilinlilik ile bir ilikisi oldu
unu, tamamen reddediyorum. Bu bana, bilim deil, by gibi geliyor.
Konumalarmda, snrszlk nerisinin, kozmolojide gzlenen zaman
okunu nasl herhangi bir C P T bozumuna yol amadan aklayabileceini
dndm, gsterdim. Rogerin aksine, karadeliklerin de zaman asi
metrisi ile ilgili olduunu niin sanmadm imdi aklayacam. Klasik
genel grelilikde, bir karadelik, iine cisimler debilen, fakat dna bir
ey kamayan bir blge olarak tanmlanr. Burada insan sorabilir: Dna
38 (charge, parity, time = yk, parite, zaman) simetrisi, (.N.).
cisim kabilen ama iine cisim demeyen blgeler, yani akdelikler de
niye olmasn? Cevabm, her ne kadar klasik kuramda kara ve akdelikler
ok farkl ise de, kuantum kuramna gre bunlar ayn eydirler. Kuantum
kuram, kara ve akdelikler arasndaki fark ortadan kaldrmaktadr: kara-
delikler yaynm yapabilirken, akdeliklerin de yutumlayabileceini kabul
edebiliriz. Bir blgeye karadelik demek iin, onun byk, klasik ve fazla
yaynm yapmayan bir blge olmasn neriyorum. Dier yandan, byk
miktarlarda kuantum nm yayan kk bir delik de, tam olarak bir
akdelikten beklediimiz davran sergilemektedir.
Kara ve akdeliklerin nasl ayn ey olduklarn, Rogerin bavurduu
dnce deneyini kullanarak aklayacam. Mkemmel yanstan du
varlar olan ok byk bir kutuya, belirli bir miktarda enerji koyalm.
Bu enerji, kutu iinde mmkn olan durumlar arasnda eitli ekillerde
datdabilir. Bunlarn iki tanesi, durumlarn ok byk orandaki oun
luuna kar gelir. Bunlar, ya termal nm dolu bir kutu veya termal
nmla dengede olan bir karadeliktir. Hangisinde daha byk sayda
mikroskopik durum olduu, kutunun byklne ve iindeki enerji
ye baldr. Fakat, her iki halin yaklak ayn sayda mikroskopik durum
iermesi iin, bu parametreler seilebilir.

Termal Inm Kara Delik ve Termal Inm

yanstan duvarlar
ekil 7.1 iinde belirli bir enerji bulunan bir kutu iinde, ya termal nm veya ter
mal nmla dengede olan bir karadelik vardr.
 Kutunun Tarihi

kara delik termal dalgalan

malar sonucu buharlar

kara
delik

kutu
kutu
duvar
duvar

kara delik termal dalgalanmalar

sonucu ortaya kar

ekil 7 .2 Termal dalgalanmalarla ortaya kp, kaybolan bir kara delik.

Bu durumda, kutunun her iki hal arasnda salnmas beklenmelidir.

Yani, kutuda bazen sadece termal nm bulunacaktr. Dier zamanlarda
da, nmda oluan termal dalgalanmalar, ok sayda taneciin ufak bir
blgede topland ve burada bir karadelik olutuu manasna gelecektir
(ek. 7.1). Gene dier baz zamanlarda da, karadelik nmnn dalgalan
masn artacak, veya yutumlamann dalgalanmasn azalacak ve sonuta
karadelik buharlaarak ortadan kaybolacaktr. Bylece, kutudaki sistem,
kendi faz uzaynda ergodik olarak gezinecektir: Bazen ortada bir karade
lik bulunacak, bazen de olmayacaktr (ek.7.2)
Roger ve ben, kutunun anlattm gibi davranaca konusunda mu
tabkz. Fakat, iki noktada farkl dnyoruz: Birincisi, Roger, bu g
rnme ve kaybolma evrimleri srasnda, faz-uzaynn hacmi ile bilginin
kaybolacana; kincisi de, srecin zamana gre simetrik olmadna,
inanmaktadr. Birinci noktada, Rogerin, karadeliin saszh ile ilgili
teoremlerin, faz uzay hacminin kaybolacan ierdiini; zira ken par-
 Kutunun Tarihi

akdelik terma dalgalan-

malar sonucu juharlar

akdelik

kutu
kutu
duvar duvar

akdelik termal dalgalanmalar

sonucu ortaya kar

ekil 7.3 Termal dalgalanmalarla ortaya kp, kaybolan bir akdelik.

acklarn bir ok farkl konfgrasyonlarmn ayn karadelii meydana

getirdiini, dnd grlyor. Kendisi, R srecinin, yani dalga fonk
siyonunun kmesinin, faz-uzay hacmindeki kazanc dengelediini ne
sryor. Kutu iinde gzlemci bulunmamakta ve ben, bunun, bir hesap
lama yolu gsterilemezse, bir anda olduu iddiasna sempati duymuyo
rum. Bunun dndakilerin hepsi sihirbazlktr!
Herhalde, faz uzay hacminin kaybolduuna katlmyorum. Eer ka-
radeliklerin durum saysnn e^4 olduunu sylerseniz, faz uzay hacmi
kayb olmaz. Ayrca, her durumda olabilen kutu gibi bir sistem iin, bilgi
yoktur. yleyse, bilgi kayb da olamaz.
ikinci anlamazlk noktamza gelirsem; sanrm, karadeliklerin orta
ya k ve kaybolular, zamana gre simetrik olacaktr. Yani, kutunun
bir filmini alrsanz, onu ileri veya geriye sararak baktnzda, ayn eyi
grrsnz. Zamann bir yn iin, karadeliklerin ortaya kt ve kay
bolduu grlrken; dier ynde de, karadeliklerin zamandaki tersi olan
akdeliklerin ortaya kp, kaybolduu izlenir. Eer akdelikler, karadelik-
lerin ayns iseler, bu iki resim de ayn olabilir. Bu nedenle, bu kutunun
davran dolaysyla C P T ihlaline bavurmaya gerek yoktur, (ek.7.3).
Bata, Roger de, Don Page de, benim kutudaki karadeliklerin oluup
sonra buharlamasnn, zamana gre simetrik olduu hakkndaki neri
mi reddetmilerdi. Ancak, Don dnerek, imdi bana katlyor. Rogerin
de ayn eyi yapacan umuyorum.

Roger Penroseun Cevab

nce, unu sylemeliyim ki, aramzda anlamazlktan ok anlama var.

Buna ramen, anlaamadmz baz (temel) noktalar da bulunuyor;
imdi bunlar zerinde durmak istiyorum.

Kediler ve Benzerleri
Gerek ne olursa olsun, dnyada olanlar nasl algladmz aklama
lyz. Kuantum mekanii bunu yapmaz; bunun iin, KM ne ek bir ey,
kuantum mekaniinin standart kurallar iinde olmayan bir ey katmal
yz. zellikle, sanrm, Stephen benim kedi problemi ile ilgili aklama
larma pek kulak vermedi. Problem, bilgi kaybnn, sistemin bir younluk
matrisi tarafndan belirtilmesi gereini ifade etmesi deil; iki younluk
matrisinin, rnein

D = (|diri> + |l>) (<diri |+ <l|)

4
+ (|diri> - |l>)(<diri| - <l|) (7.1)

ve

D = |diri> <diri| + |l> <l|,

2 2 (7.2)

matrislerinin eit olmasdr. Bu nedenle, kediyi, niin diri veya l alg

ladmz, ama, niye bunlarn bir st ste binmesini asla gremediimiz
problemini zmeliyiz. Sanrm, felsefe bu konularda nemli; ama, soru
ya cevap vermiyor.
KM erevesinde, dnyann varln nasl algladmz aklaya
bilmek iin, aadakilerden birine (veya ikisine) ihtiyacmz olduunu
sanyorum:
(A) Bir deneyimin kuram.
(B) Bir gerek fiziksel davrann kuram.
Ashnda, gzlemciyi iin iine katabilmek iin, ilgili durum vektrle
rinin (yukarda, 7.1 halinde) her biri u ekilde olmaldr

(|diri> |l>) ( |gzlemci diri kedi grr>

2
Igzlemci l kedi grr>). (7.3)

imdi, ilk alternatif (A), bu gzlem durumuna msaade edilmedii

iin, ikinci faktrdeki st ste binme ihtimalini ortadan kaldrmaktadr.
Dier taraftan, (B) koulu da, birinci faktrdeki st ste binmeyi darda
brakacaktr. Benim grme gre, bu byk-lekli st ste binmeler
kararszdr ve kararl olan |diri> veya |l> durumlarndan birine aniden
(kendiliinden) bozunmahdr. Sanrm Stephen, bir A-taraftar [SWH:
Hayr!]; zira, kendisi, B-taraftar deil! Ben ateli bir B-taraftarym;
nk (A)'nn tehlikeli bir gr olduuna ve bir sr dert aacana
inanyorum. zellikle, bir A-taraftarnn, akl veya beyin, yahut onun gi
bi bir ey, iin kurama ihtiyac vardr. Stephen'in ne A, ne de B-taraftar
grnmesine atm; bu konuda syleyeceklerini bekliyorum.

Wick Dnmesi
Bu KAK da, yararl olan bir aratr. Zaman ekseninin bir dnmesi so
nucu, t deikeni yerine it yazlr. Bu, Minkowski uzaym, Euclides uza
yna evirir. Bunun yarar, (yol integrali gibi) baz ifadelerin, Euclidesi
kuramda daha iyi tanmlanm olduu gereinden kaynaklanr. Wick
dnmesi, dz (veya duraan) uzayzamana uygulandnda, KAK'da iyi
kontrol edilen bir aratr.
 Stephenin, W ick dnmesi ni (Euclides metrikli uzay elde etmek
iin) Lorentz metrikli uzaya uygulama fikri, phesiz ok ilgin ve dahi
yane bir ey; fakat, bu, W ick dnmesinin KAK'da uygulanmasndan ok
farkl bir ey. Bu, aslnda, farkl bir dzeydeki Wick dnmesidir.
NBP ok ho bir neri ve kukusuz, onun Weyl erilik hipoteziyle
ilikili olduu anlalyor. Ancak, benim amdan NBP, gemi tekillik
lerin kk Weyl eriliine; gelecek tekilliklerinin de byk Weyl erili
ine sahip olduunu aklamaktan ok uzaktr. Evrenimizde gzlenenler
byle ve sanrm, gzlemsel konularda Stephen benimle mutabktr.

Faz-Uzay t Kayb

Zannediyorum ki, Stephen ve ben, karadelikde bilgi kayb olduu ko

nusunda mutabkz. Fakat, bir karadelikte faz uzay kayb olaca konu
sunda birbirimizden ayrlyoruz. Stephen, -srecinin, fizik deil sadece
sihirbazlk olduunu iddia ediyor. Buna elbette katlmyorum, ikinci ko
numamda, bunun niye makul olduunu akladm sanyorum. Duru
mun hangi hzla E indirgenecei konusunda belirli bir neri yapmtm;
yani o u srede olmalyd:

T ~ , (7.4)
E

Gene, kendisinin karadelik diyagramnn yanltc olduunu dn

yorum. Stephen, Carter diyagramn izmeliydi; bu aka zamana gre
simetrik deildir. Gene de, o ve ben, bilginin kaybolduunda mutabkz;
ama ben faz-uzay hacminin azaldna inanyorum. stelik, eer btn
ema zamanda simetrik olsayd, akdeliklerin de olabileceini kabul etme
liydik. Bunlar, dar kabilen bir ok eyin olduu blgelerdir. Bu da en
azndan Weyl erilik hipotezine, termodinamiin ikinci kanununa ve bel
ki de gzlemlere de ters decektir. Bu sorun, kuantum ktleekiminin
ne tip tekillie msaade edeceine sk skya baldr. Benim grme
gre, sonular itibaryla bu kuramn zamanda asimetrik olmas gereklidir.
Stephen Hawking

Roger, Schrdingerin zavall kedisi iin endie ediyor. Byle bir d

nsel deney, bugnlerde siyasi bakmdan doru olmazd. Ama ben,
Schrdingerin kedisini duyduumda, tabancama davranyorum, de
dii sylenen, Hermann Gringe sempati duyuyorum. Roger endieli;
zira, kedi^wve kedL^ klarn eit olaslkla ieren bir younluk matrisi,
gene eit olaslklarla, kedirf;w+ kedL&ve kedirfw- kedi klarn da ierir.
Peki yleyse, niin, kedi^. veya kedi.a gzlyoruz da, kediAW+ kedi.^
veya kedi^. - kedL/(_ gzlemiyoruz? Gzlemlerimizde, diri+lii ve diri-l
deil de, sadece diri veya l eksenlerini seen nedir? Belirtmek istediim
ilk ey, younluk matrisinin zdurumlarndaki bu belirsizliin, zdeer-
lerin tam olarak eit olmas halinde ortaya ktdr. Eer, diri veya l
olma olaslklar biraz farkl olsayd, zdurumlarda hi belirsizlik olma
yacakt. Younluk matrisinin zvektrlerinden olan bir baz, ayrcalk
kazanacaktr. yleyse, doa, niye younluk matrisini, diri/l temelin
de diyagonal yapyor da, diri+l / diri-l temelinde yapmyor? Bunun
cevab, kedi^. ve kedL& durumlarnn, makroskopik dzeyde, merminin
konumu ve kedinin zerindeki yara gibi unsurlarla birbirlerinden fark
l olmalar. Hava molekllerindeki tedirgemeler gibi, gzleyemediiniz
eyler zerinden izler takip edilirse, kedi^. ve kedi^ durumlar arasnda,
bir gzlenilenin39 matris elemannn ortalama deeri sfra gider. te bu
nedenle, kediyi ancak, kedi^ veya kedL/u durumunda grrrz, ama
asla ikisinin bir dorusal birleimi eklinde grmeyiz. Bu, sradan kuan-
tum mekaniinin bir sonucudur. Yeni bir l kuram gerekmedii gibi,
phesiz kuantum ktleekimi de gerekmemektedir.
imdi, kuantum ktleekimine geri gidelim. Roger, snr olmamas
nerisinin, erken evrendeki Weyl tensrnn kk deerini aklayabi
leceini kabul ediyor gibi grnyor. Ancak kendisi onun, karadeliklerin
ktleekimsel klerinde ve btn evrenin knde Weyl tensr
nn alaca byk deeri aklayabileceini, sorguluyor. Sanrm, bu da,
smr olmamas hipotezi hakknda bir yanl anlamadan kaynaklanyor.
Roger, herhalde, erken evrende hemen hemen dzgn olarak balayan
ve ktleekimsel kte ok dzensiz metriklere doru deien Lo
rentz zmleri olduunu kabul edecektir. Erken evrende, bu Lorentz
metrikleri, bir yar-Euclides drt-kresine birletirilebilir. Bu, kme s
rasndaki ok burumu -geometrinin dalga fonksiyonu iin, yaklak
bir eyer noktas metrii verecektir (ek. 7.4). Kukusuz, daha nce de
dediim gibi, doru eyer noktas metrii karmak olacak ve ne Euclid,
ne de Lorentz metriine uyacaktr. Gene de, bu, belirttiim gibi, iyi bir
yaklaklkla Euclides ve Lorentz blgelerine blnebilir. Euclides bl
gesi, yuvarlak drt-krenin yarsndan biraz farkl olacaktr. Bu nedenle,
onun eylemi, homojen ve izotropik evrene kar gelen yuvarlak drt-kre
yarsndan biraz fazla olur. zmn Lorentz ksm, homojen ve izot
rop zmden ok farkl olacaktr. Ancak, bu Lorentz ksmnn eylemi,
sadece dalga fonksiyonunun fazn deitirir, ama genliine dokunmaz.
Bu Euclides ksmnn eylemi tarafndan verilir ve -geometrinin ne
kadar bozulmu olduundan hemen hemen bamszdr. Bylece, her
-geometri, kdeekimsel kmede eit olasla sahiptir. Tipik olarak,
ortaya ok dzensiz ve byk Weyl eriliine sahip bir metrik kacaktr.
Umarm bu, snr olmamas nerisinin, hem erken evrenin niye dzgn
olduunu ve hem de kdeekimsel kn niye dzensiz olacan a-
klayabilecei konusunda, Rogeri ve herkesi, ikna edecektir.
Son syleyeceklerim, bir kutu iindeki karadelikle ilgili dnsel de
ney zerine olacak. Bir ok farkl dzenin k, ayn karadelii olutu
raca iin, Rogerin, hl faz-uzay hacminin kaybolduunu iddia ettii
grlyor. Fakat karadelik termodinamiinin amac, byle faz uzay kay
bnn nlenmesiydi. Bunlar e3 ekilde oluturulabildii iin, karadeliklere
kesin bir entropi isabet ettirilir. Zamana gre simetrik bir ekilde bu
harlarlarken, / ekilde nm yayarlar. Bundan dolay, faz-uzay kayb
yoktur ve bunu dengelemek iin i?-sreci koulu komak gerekli deildir.
Ayn ekilde: Ben ktleekimsel ke inanyorum ama, dalga fonksi
yonunun kmesine inanmyorum.
 kmekte olan bozulmu

blgesi

ekil 7 .4 km olan -geometriye tnel srasnda; Euclides ksm, -geometrinin

dalga fonksiyonunun genliini belirtirken, Lorentz ksm ise faz belirler.

Kara Delik Ak Delik

kutupsal

ekil 7.5 Kara ve akdelikler iin Carter-Penrose diyagram

 Son diyeceklerim, kara ve akdeliklerin ayni ey olduu hakkndaki
iddiam ile ilgilidir. Roger, Carter-Penrose diyagramlarnn ok fark
l olmasna itiraz ediyor (ek.7.5). Farkl olduklarna katlyorum; ama
bunlarn sadece birer klasik resim olduklarn syleyeceim. Kuantum
kuramna gre, kara ve akdeliklerin, bunlar dndaki bir gzlemci iin
ayn olduunu iddia ediyorum. Ama, ya deliin iine den biri iin du
rum ne olacak diye, Roger buna itiraz edebilir. Acaba o, karadelii gr
meyecek mi? Bu argman, uzayzaman iin, klasik kuramda olduu gibi,
tek bir metrik olduunu kabul tuzana der. Dier taraftan, kuantum
kuramnda, mmkn olan btn metrikler zerinde bir yol integrali ya
plmaldr. Farkl sorular iin, farkl eyer noktas metrikleri vardr. zel
likle, dardaki gzlemcilerin sorduklar sorular iin geerli eyer noktas
metrikleri, ieriye dmekte olan birinin eyer noktas metriinden ok
farkl olacaktr. Ayrca, karadeliin bir gzlemciyi dar karabilecei de
dnlebilir. Bunun olasl kktr ama vardr. Tahmin ediyorum ki,
byle bir gzlemci iin eyer noktas metrii, akdeliin Carter-Penrose
diyagramna tekabl edecektir. Bylece, kara ve akdeliklerin ayn oldu
u konusunda iddiam tutarldr. Kuantum ktleekimini C P T deimez
yapmak iin bu tek doal yoldur.

R oger Penrose Cevaplyor

Stephenin kedi ile ilgili szlerine geri dnmek istiyorum. Gerekte, z-

deerlerin eitlii nemsizdir. Yaknlarda gsterildii gibi (Hughston v.b.
1993), herhangi bir younluk matrisinin (hatta tamamen farkl zdeer-
leri olan), durumlarn olaslk karmlar olarak yazlabilecei tm farkl
ekiller arasnda, bu durum vektrnn bilinmeyen ksm zerinde ilke
olarak, gerekletirilebilecek bir lm vardr. Bu lm, younluk mat
risinin bilinen ksm iin yorumu olarak, o zel olaslk karmn verir.
stelik, evrenin etkisine gelince, diagonal terimler kk olsa da, onla
rn zvektrler zerine etkisi byk olabilir. Ayrca, Stephen, mermi v.b.
dan bahsetti. Bu gerekte konuyu aydnlatmaz. nk, eskiden kedi i-
in olan problem, imdi kedi + mermisistemi iin belirecektir. Sanrm,
bu realite sorunu, Stephen ile benim aramdaki temel fark oluturuyor
ve bu, dier problemlerle de - rnein, ak ve karadeliklerin ayn olup ol
mad gibi - ilikili bulunuyor. Btn bunlar, makroskopik dzeyde, tek
bir uzayzaman algladmz gereine indirgenebilir. Bunun iin, ya A'
nn veya B'nin desteklenmesi gerekir; ki Stephen bu konuya deinmedi
zannediyorum.
Kara ve akdelikler, kk olmalar halinde birbirlerine ok benze
yebilirler. Kk bir karadelik, ok miktarda nm yayabilir ve bu yz
den, bir ak delii andrabilir. Tahminen, kk bir akdelik de byk bir
miktarda nm yutabilir. Fakat, makroskopik dzeyde bu tanm uygun
deildir; baka bir eyin daha dikkate alnmas gerektiine inanyorum.
KM, sadece yetmi be yldr var. Bu, rnein, Newtonun ktleekim
kuram ile karlatrldnda fazla uzun deil. Bu nedenle, eer KM'nin
makroskopik nesneler iin deitirilmesi gerekirse, bu beni fazla ar
mayacaktr.
Bu tartmann banda Stephen, kendisinin bir pozitivist benim ise
bir Platoncu olduumu sandm sylemiti. Onun pozitivist olmasna
memnun oldum ama, burada nemli nokta, benim daha ok bir gereki
olmam. Eer bu tartma, Bohr ile Einstein arasnda, yetmi yl kadar
nce yaplan nl tartma ile kyaslanrsa; Stephenin Bohrun roln
oynadn, benim ise Einsteinin roln stlendiimi sanyorum! n
k Einstein, mutlaka bir dalga fonksiyonu tarafndan temsil edilmeyen,
gerek dnya gibi bir eyin var olmas gerektiini savunmutu. Bohr ise,
dalga foksiyonunun, gerek bir mikrodnya deil, ama sadece, ngr
ler yapmak iin bilgi betimlediini vurgulamt.
Bohr, o tartmann galibi olarak kabul edilmiti. Gerekte, Einstein'in
Pais tarafndan yazlan yeni biyografisine (1994) gre, Einstein, 1925den
sonra balk tutmaa gitse de olurmu. Gerekten, onun delici tenkit
leri ok yararl olduysa da, kendisinin fazla byk ilerleme yapmad
dorudur. Einsteinin kuantum mekaniinde byk ilerleme yapmaya
devam etmemesinin nedeninin, KKda nemli bir bileenin eksikliinde
yattna inanyorum. Bu nemli eksik bileen, Stephenin elli yl sonra
kefettii, karadelik nmn idi. Karadelik nmna bal olan bu bilgi
kayb da, yeni dm tekil etmektedir.

Sorular ve Cevaplar

Gary Horowitz (aklama): Sicim kuram hakknda baz alaltc akla

malar yapld. Bunlar alaltc ise de, ounun hi olmazsa, sicim kura
mnn olduka nemli olduunu gsterdii anlalyor! Bu aklamalarn
bazlar yanltc, bazlar da aka yanl idi. Her eyden nce, sicim
kuram, zayf alan limitinde G G ye sadelemekte ve G G nin belirttii
her eyi belirtmektedir. Ayrca, sicim kuram bir tekillikte ne olduu
hakknda daha iyi bir fikir verebilir ve gerekte baz kontrol edilemez
raksamalarn sicim kuram tarafndan zld anlalyor. Ben, sicim
kuramnn her problemini zdn iddia etmiyorum; ama o hl ok
mit verici bir yol olarak grlyor.

Soru: Kedi hakknda gene kark bir soru.

Cevap: Roger Penrose yine kedi problemini aklar.

Soru: Roger Penrose, evre uyumsuzluu tarihleri40 zerinde aklama

yapar m? D evre dolaysyla, ok ak bir evre uyumsuzluu olduu
gsterildi; Ancak, evre uyumsuzluunun ieride nasl iledii (henz)
iyi anlalmad. Bunun belki uzayzamann zelliklerine bal olabilecei
gerei ile ilikili olabilir mi?
Cevap (Penrose): Evre uyumsuzluu tarihi programnda, R ilemi
ne edeer bir ey, programn bir parasn oluturuyor. Bylece, bilinen
KMden farkl; fakat, bu benim yaklammdan da baka bir ey. Ancak,
uzayzaman yaps ile bir ilikisi olabileceini duymak ilgin. Sanrm be
nim yaklammn, evre uyumlu tarihler yaklamndan fark, Stephen in-
kinin zaman-asimetrisi sorununda olduundan daha az.
 Soru: Kutu iindeki karadelik konulu dnsel deney ne oldu? Za
mann tersine evrilmesi, termodinamiin ikinci yasasn inemez mi?
Cevap (Havjking): Kutu, maksimum entropiye sahip haldedir. Sis
tem, ergodik olarak, mmkn olan her durumdan gemektedir; bu ne
denle, bir ineme yoktur.

Soru: Kuantum lmnn mekanizmas deneysel olarak test edile

mez mi?
Cevap (Penrose): lke olarak, onu deneysel olarak test etmek mmkn
olmaldr. Belki, byk-lekli st ste binme ieren, Leggett-tipi bir
deney zerinde durulmaldr. Bu cins deneylerin gl, evreden kay
naklanan tutarszlk etkilerinin, ounlukla llmek istenen etkilerden
daha byk olmasdr. Bu yzden, sistem gerekten ok iyi izole edilme
lidir. Bildiim kadaryla, bu fikri ayrntlaryla test etmek iin henz bir
neri yok. Ama, gerekten bu ok ilgin olurdu.

Soru: Evren iin enflasyonlu bir modelde, evrenin ktlesi, genileyen

ve daralan bir evren arasnda ok iyi dengelenmelidir. Denge iin gere
ken bu ktlenin imdiye kadar sadece %10u grlm bulunuyor. Geri
kalan ksmn aratrlmas, bana, yzyln balarndaki esirin41 aratrl
masn hatrlatyor. Bu konuda aklama yapar msnz?
Cevap (Penrose): Hubble sabitinin imdiki deer blgesinden mem
nunum ve kritik ktlenin %10u benim iin yeterlidir. Zaten, enflasyon
modellerinden hibir zaman fazla holanmadm Ama, zannederim Step-
hen, evrenin kapal olmasn NBP nin bir paras olarak istiyor. [SWH:
Evet!]
Cevap (Hawking): Hubble sabiti, iddia edildiinden daha kk ola
bilir. Son elli ylda bu sabit, bir on faktryle azald; iki gibi bir faktrle
daha azalmamas iin bir neden grmyorum. Bu da, bulunmas gereken
madde miktarn azaltacaktr
 Kaynaklar

Aharonov, Y., Bergmann, P., and Lebowitz,J. L. 1964. Time symmetry

in the quantum process of measurement. Quantum Theory and Mea-
surement, Edit. J. A. Wheeler and W. H. Zurek. Princeton University
Press, Princeton, 1983. Kayna Phys. Rev. 134B, 1410-16.
Bekenstein, J. 1973. Black holes and entropy. Phys. Rev. D 7 ,2333-46.
Carter, B. 1971. Axisymmetric black hole has only two degrees o f free-
dom. Phys. Rev Lett. 26,331-333.
Disi, L. 1989. Models for universal reduction o f macroscopic quantum
fluctuations. Phys. Rev. A 40,1165-74.
Fletcher, j., and Woodhouse, N. M . J. 1990.Twistor characterization of
stationary axisymmetric solutions o f Einsteins equations. Tuistors in
Mathematics and Physics, Edit. T. N. Bailey and R. J. Baston. LM S
Lecture Notes Series 156. Cambridge University Press, Cambridge,
U.K.
Gell-Mann, M ., and Hartle, J. B. 1990. Complexity, Entropy, and the
Physics o f Information. SFI Studies in the Science of Complexity, vol.
8, ed. W. Zurek. Addison-Wesley, Reading, Mass.
Geroch, R. 1970. Domain of dependence./ Math. Phys. 11,437-449.
Geroch, R., Kronheimer, E. H., and Penrose, R. 1972. ideal points in
'spacetime. Proc. Roy. Soc. London A 347,545-567.
Ghirardi, G. C., Grassi, R., and Rimini, A. 1990. Continuous-sponta-
neous-reduction model involving gravity. Phys. Rev. A 4 2 ,1057-64.
Gibbons, G. W. 1972. The time-symmetric initial value problem for
black holes. Comm. Math. Phys. 27, 87-102.
Griffiths, R. 1984. Consistent histories and the interpretation o f quan-
tum mechanics./. Stat. Phys. 36,219-272.
Hartle, J. B., and Hawking, S. W. 1983. Wave function o f the universe.
Phys. Rev. D 2 8 ,2960-2975.
Hawking, S. W. 1965. Occurrence of singularities in open universes.
Phys. Rev. Lett. 15,689- 690.
Hawking, S. W. 1972. Black holes in general relativity. Comm. Math.
Phys. 25,152-166.
Hawking, S. W. 1975. Partide creation by black holes. Comm. Math.
Phys. 43,199-220.
Hawking, S. W., and Penrose, R. 1970. The singularities of gravitational
collapse and cosmology. Proc. Roy. Soc. London A314,529-48.
Hodges, A. P 1982.Twistor diagrams. Physica 114A, 157-75.
Hodges, A. P. 1985. A twistor approach to the regularization o f diver-
gences. Proc. Roy. Soc. London A397, 341-74. Also, Mass eigenstates
in tvvistor theory, ibid., 375-96.
Hodges, A. P. 1990. Tvvistor diagrams and Feynman diagrams. Tvistors
in Mathematics and Physics, ed. T. N. Bailey and R. J. Baston. LM S
Lecture Notes Series 156. Cambridge University Press, Cambridge,
U.K.
Hodges, A. P., Penrose, R., and Singer, M. A. 1989. A tvvistor conformal
field theory for four space-time dimensions. Phys. Lett. B 2 1 6 ,48-52.
Huggett, S. A., and Tod, K. P. 1985. An Introduction to Twistor Theory.
London Math. Soc. student texts. LM S publication, Cambridge U-
niversity Press, New York.
Hughston, L. P , Jozsa, R., and VVooters, W. K. 1993. A complete classi-
fcation o f quantum ensembles having a given density matrix. Phys.
Lett. A 1 8 3 ,14-18.
Israel, W. 1967. Event horizons in static vacuum space-times. Phys. Rev.
164,1776-1779.
Majorana, E. 1932. Atomi orientati in campo magnetico variabile. Nuo-
vo imento 9,43-50.
Mason, L. J., and Woodhouse, N. M . J. 1996. Integrable Systems and
Tvuistor Theory. Oxford University Press, Oxford (baskda).
Newman, R. P. A. C. 1993. On the structure o f conformal singularities
in classical general relativity. Proc. Roy. Soc. London A443,473-92; II,
Evolution equations and a conjecture o f K. P. Tod, (ayn kaynakta),
517-46.
Omnes, R. 1992. Consistent interpretations of quantum mechanics. Rev.
Mod. Phys. 64,339-82.
Oppenheimer, J. R., and Snyder, H. 1939. On continued gravitational
contraction. Phys. Rev. 56,455-59.
Pais, A. 1994. Einstein Lived Here. Oxford University Press, Oxford.
Penrose, R. 1965. Gravitational collapse and space-time singularities.
Phys. Rev. Lett. 14,57-59.
Penrose, R. 1973. Naked singularities. Ann. N.Y.Acad. Sci. 224,125-134.
Penrose, R. 1976. Non-Linear gravitons and curved twistor theory. Gen.
Rev. Grav. 7,31-52.
Penrose, R. 1978. Singularities o f space-time. Theoretical Principles in
Astrophysics and Relativity, Edit. N. R. Liebowitz, W. H. Reid, and P.
0. Vandervoort. University of Chicago Press, Chicago.
Penrose, R. 1979. Singularities and time-asymmetry. In General Relati
vity: A rt Einstein Centenary, ed. S. W. Hawking and W. Israel. Camb-
ridge University Press, Cambridge, U.K.
Penrose, R. 1982. Quasi-local mass and angular momentum in general
relativity. Proc. Roy. Soc. London A381, 53-63.
Penrose, R. 1986. On the origins o f twistor theory In Gravitation and
Geometry (I. Robinson Festschrift volme), Edit. W. Rindler and A.
Trautman. Bibliopolis, Naples.
Penrose, R. 1992. Twistors as spin 3/2 charges. In Gravitation and Mo
dern Cosmology (P. G. Bergmanns 75th Birthday volme), Edit. A.
Zichichi, N. de Sabbata, and N. Snchez.
Plenum Press, New York.
Penrose, R. 1993. Gravity and quantum mechanics. In General Relati
vity and Gravitation 1992. Proceeding o f the Thirteenth Internati
onal Conference on General Relativity and Gravitation held at
Cordoba, Argentina, 28 June-4 July 1992. Part 1, Plenary Lectures,
Edit. R. J. Gleiser, C. N. Kozameh, and O. M. Moreschi. Institute of
Physics Publication, Bristol and Philadelphia.
Penrose, R. 1994. Shadovs of the Mind: An Approach to the Missing Science
of Consciousness. Oxford University Press, Oxford.
Penroser, R., and Rindler, W. 1984. Spinors andSpace-Time, vol. 1: Two-
Spinor Calculus and Relativistic Fields. Cambridge University Press,
Cambridge.
Penrose, R., and Rindler, W. 1986. Spinors and Space-Time, vol. 2: Spinor
and Tzuistor Methods in Space-Time Geometry. Cambridge University
Press, Cambridge.
Rindler, W. 1977. Essential Relativity. Springer-Verlag, New York.
Robinson, D. C. 1975. Uniqueness of the Kerr black hole. Phys. Rev.
Lett. 34,905-906.
Seifert, H.-J. 1971. The causal boundary of space-times. 1. Gen. Rel. and
Grav. 1,247-259.
Tod, K. P. 1990. Penroses quasi-local mass. In Tzuistors in Mathematics
and Physics, Edit. T. N. Bailey and R. J. Baston. LM S Lecture Notes
Series 156. Cambridge University Press, Cambridge, U.K.
Ward, R. s. 1977. On self-dual gauge fields. Phys. Lett. 61A, 81-82.
Ward, R. S. 1983. Stationary and axi-symmetric spacetimes. Gen. Rel.
Grav. 15,105-9.
VVoodhouse, N. M. J., and Mason, L. J. 1988. The Geroch group and
non-Hausdorff twistor spaces. Nonlinearity 1,73-114.
P e n r o s e realisti,
H a\vking ise po zitiv isti o y n u y o r.

P e n r o s e , E i n s t c i n g ib i, k u a n t u m
fiz i i n i n t a m a m l a n m b ir k u r a m
o l d u u n a kar k y o r .

I Iavvking ise t e r s i n e , g e n c i
g r e li l i i n e v r e n i n nasl b a la d n
a k l a y a m a y a c a n n e s ry o r.
H a w k i n g ' e g r e , s a d e c e sn r
koullan olm ay an bir k u a n tu m
k i i t l e - e k i m k u r a m , k i i i i k bir
k sm n g z le y e b ild i im iz evren
h a k k n d a b i z e b ir e y l e r s y l e m e
a n s n a sah ip tir.

K u a n t u m k i i t l e - e k i m nasl e v r e n i n
ilk z a m a n l a r n v e k a r a d e l i k l c r g ibi
ilg i n n e s n e l e r i a k l a y a b i l ir ?

K v r e n i n g r n m nasl h i b i r
k u a n tu m etk isi g z le n m e d e n
E i n s t c i n ' n n g r d g ib i olabilir?

I la n g i k u a n t u m s releri n e d e n i y l e
k a r a t l e li k l e r b u h a r la a b ilir v e b t n
o b i l g i le r nasl k a y b o lu r ?

Z a m a n n e d e n ileri g i d e r d e geri
g itm ez?

B u k i t a p t a , iki fark l g r t e fiz ik i

b u so ru lar tart y orl ar.
E i n s t e i n , e v r e n l e ilgili e n a n l a l m a z o l ay n, e v r e n i n
a n la l a b i l i r ol ma s o l d u u n u s y l e m i t i .
F i z i i n e n haar l ve doru iki k u r am ol an K u a n t u m Alan
Kur a ml ar ve E i n s t e i n ' m G e n e l G r e l i l i k K ur a m t e k bir
K u a n t u m K t l e - e k i m k u r a m n d a b i r l e e b i l i r l e r mi
g e r e k t e n ? t e d n y a n n e n nl iki f i z i k i s i , S t c p h c n
H a w k i n g (Zam ann Ksa Tarihi) ve R o g e r P e n r o s e (Kraln
Yeni Usu ) bu soruyu t art yorlar .

B u n d an altm yl n ce N ie ls B o h r v e A lb ert E in s te in arasnda

K u a n tu m M e k a n i in in te m e lle r i h a k k n d a da nl v e uzun
b ir ta rtm a v a rd . E in s t e in , K u a n tu m M e k a n i in in
ta m a m la n m b ir k u ra m o ld u u n u re d d e d iy o rd u . O , b u n u
f e ls e f i a d a n u y g u n g r m e y e re k , B o h r'u n te m s il e tti i
K o p en h a g E k o l' n n O rto d o k s yoru m u n a k ar se rt b ir sava
y r tm t .

B ir b ak m a, P e n ro se ve H aw kin g arasn d aki tartm a, E in s te in

ro l n P e n r o s e 'u n v e B o h r ro l n de H a w k in g 'in
s tle n m e le r iy le , bu e s k i fik ir a y rl n n u z a n tsd r. K o n u lar
im d i d ah a k a rm a k v e g e n i o lm a k la b ir lik t e , e s k id e n de
o ld u u g ib i, g e n e t e k n ik f ik ir le r le f e ls e f i b a k a la rn n
b ir i i e li in i y a n s tm a k ta d r .

evren

ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ISBN: 978-605-106-386-7

T ic a r e th a n e S o k a k N o :S 3
3 4 1 1 0 C a a lo lu -sta n b u l
Tel : * 9 0 (212) 511 53 03
% 90 (212) 513 87 51
Fax : * 9 0 ( 2 1 2 ) 5 1 9 33 00
ALFA w w w .a lfa k ita p .c o m
e*m ail: info@alfakitap.com
9 786051 063867