Professional Documents
Culture Documents
Ismet Bozdağ - Darağacında Bir Başbakan Menderes PDF
Ismet Bozdağ - Darağacında Bir Başbakan Menderes PDF
DARAACINDA BR BABAKAN
MENDERES... MENDERES...
TRUVA YAYINLARI
Yayn No: 18
Daraacnda Bir Babakan Menderes... Menderes...
Yazar: smet Bozda
Truva Yaynlar, 2004
Yayn Danman : Abdullah ahin Yayn Editr: Burak Fazl abuk Redaksiyon : Selman Kln
Bilgisayar Uygulama: Adem enel Kapak Tasarm: Burhan Derdiyok Kapak Film: Ebru Grafik Bask-Cilt:
Kilim Matbaaclk Ltd. ii.
1. Bask Ekim 2004
2. Bask Kasm 2004
ISBN: 975-6237-17-1
TRUVA YAYINLARI
Hocapaa Mah. Derviler Sok.
No.9/4SFkeci/STANBUL
Tel: (0212) 519 71 55-56 Fax: (02)2) 52B 71 12
www.truvayayinlar com
e-mail: truvavayinlariSrLivayay nlari.com
SMET BOZDAG
DARAACINDA BR BABAKAN
MENDERES... MENDERES...
SMET BOZDAG
Aratrmac-Yazar. Daha ok yakn tarihle ilgili aratrmalaryla tannmtr.
1916 ylnda Bursa'da dodu, ilk ve orta renimini burada tamamladktan sonra stanbul niversitesi
ktisat Fakltesi, Gazetecilik Enstits'n bitirdi.
Vatan, Tasvir, Son Posta, Hrriyet, Gnaydn, Milliyet, Gne ve Tercman gazetelerinde yazlar yazd.
Eserleri: Bavekilim Adnan Menderes (1968), Celal Bayar'la Beraber, Demokrat Parti ve tekiler
(1978), Kemal Tahi/in Sohbetleri (1980), te Japon Modeli (1985), Sultan Abdlha-mit'in Hatra
Defteri (1975), Sovyet Marksizm'i, in Marksizm'i ve Trkiye Gerekleri (1987), Osmanl Devlet ve
Toplum Yaps (1990),
NDEKLER
BR AIKLAMA..........................11
UNUTAMADIIM........................13
DEMOKRAT PART HKAYES
BYLE BALADI.........................15
Bir Fincan aydan kan Demokrasi ..........17
Durum ..................................18
Drtl Takrir Hazrlanyor ..................20
Milli ef Demokrasiden Yana ................21
Snrl zgrlk............................23
Teklifler .................................24
Drt nklap'nm Hikyesi ..................26
Fuat Kprl .............................27
ki Ak Arasnda Bir Gen Kz ................27
Kprl'nn Mizac ve Politika ..............29
Celal Bayar................................29
nn-Bayar likileri ......................30
Bayar steseydi ...........................31
Bayann Grev Anlay ....................32
Adnan Menderes...........................33
Toplum Yaps Bakmndan .................35
Rejim Bakmndan..........................37
Baarl Bir "Durum" Raporu . . '..............38
DP Program .............................40
Milli ef stibdad .........................41
Bunu smet Paa'ya Sorun! .................44
6
nn Bizim de Cumhurbakanmz ...........45
Paa'ya Syleyebilir miyim? ................47
Paa'un Pek Niyeti Yok ....................48
"Bilgi Arzetmek stiyorum" .................50
Paa Beni artt ..........................52
Menderes Durum Kurtaryor ................54
Beni "Milli ef" Gibi Gryorlar ..............57
"Benim Asl Kaygm" ......................58
Halkn tibar in .........................60
smet Paa Bakadr ...................... .61
Celal Bayana Gre..........................62
12 Temmuz Beyannamesi Hayrl Olmutur ... .63
"kranla Karlamak" .....................65
"Sylemek Vazifemdir"......................67
"Bu Bir Miza Fark"........................69
ki Taraf alyor .........................72
"Olumsuz Havay Beklemek" ...............74
Peker, alnm, Susmu Yere Bakyor..........75
stediimiz Olacak..........................76
Son Raund ...............................77
Kyamet Koptu.............................79
Tehlike Byk..............................81
Tartma Yaylyor .........................82
Samimiyet Konusu..........................84
Tartma Politik Deil Psikolojik...............86
12 TEMMUZ BEYANNAMES ..............89
BALAYAN YEN DNEM..................95
"Devri Sabk Yaratmamak " .................96
Allahasmarladk Dedim Ya! ................98
Fini Sreci................................99
Maraal akmak ld......................100
ktidarda Drt Kurucu......................102
Farkl Dnen Bir Kurucu..................102
"Radyoyu Camiye evirdiniz"...............105
Menderes stifada Direniyor.................107
Demokraside Yalnz Bir Adam!...............108
Liklik Konusu ve Demokrat Parti ..........109
zlenen Politika Deiiyor...................111
Menderes Asndan slmiyet ve Trkiye......113
Menderes Kendi apraznda.................114
mam- Hanefi'nin Kabri nnde.............116
MENDERES'N STFALAR DZS TARH KMSENN
TASARRUFUNDA DELDR.............125
Bayar Cumhurbakan......................127
Menderes Babakan........................128
Menderes Parti Lideri .....................129
Bir Garip Bakan ..........................130
Beraber Gideriz ..........................131
psz zm ...........................133
Bayar'm Grmeleri.......................134
Kore Sava .............................135
Radyo Camiye Dnd ....................136
Prensip Anlamazl .....................137
Masuniyetsiz Politikaclar .................138
Envanter steniyor.........................139
ktidar Yolunu An Karar .................140
Devri Sabk Yaratmamak ..................141
8
"Gaip" Ate Gibi .........................142
Bahar Havas ............................143
Onlar Yok Diyorlar .......................144
Fikrinize Katlmakta Mazurum...............145
Bayar Ne Diyor ..........................146
nn Ne Diyor ..........................146
Tarih Ne Diyecek..........................149
Grup Darbesi ............................150
Menderes O Menderes, Grup Deil...........151
Menderes'e Gvenoyu ....................152
"Elim Mahkum" .........................153
"stifam Takdime Gelmitim" ..............154
Menderes Meydan Okuyor..................155
Dokuz Subay Olay .......................156
Menderes'in Duraksamas...................157
Olaylarn Grnmeyen Yz ...............158
Bayar Titiz, Menderes Gevek................159
"Gerekirse ekilirim" .....................160
Buhran stifalar...........................161
Olaylar, Olaylar, Olaylar ...................162
"Ordu Rahatsz"...........................163
"Grmemiz Bitmitir" ...................164
Sorgu Ve Grev ..........................165
TRKYE ZERNDE SOVYET EMELLER . .167
Birinci Dnem ...........................167
Suriye'nin BM'ye ikayeti...................168
Deme Deil, Sava Bildirisi ...............170
Sovyetlerin Bar Taarruzu! ................171
in Asl..................................171
Msr'da htilal ...........................172
Suudi Arabistan'dan lk Adm ..............173
Sovyetle/n Sknts Neydi? ................174
Aradaki Buzlar Eritilmeliydi ...............175
300 Milyon Dolar'a Dostluk ................176
Vatan Partisi ve Bir Suikast..................176
Trkiye'nin Nefis Mdafaas ...............178
Bar Saldrlar Sryor ....................179
Irak'ta Srpriz htill.......................181
Politikada Sertleme......................182
nn Sahnede............................183
lk Hedefler Beyannamesi...................184
Vee... 27 Mays htilli Oluyor................186
Sonun Ba ..............................186
Menderes'in Moskova Ziyareti...............187
Rusya'dan Sert Nota ......................189
Muhalefette Patlama ......................193
KADERNN BAHTSIZ MMARI
ADNAN MENDERES ....................197
Kader Saati...............................198
Misyonu Olan Bir Babakan.................200
Yer Yerinden Oynad.......................202
ktidar Muhalefet Kucaklamas..............204
Sava Balyor.............................206
BR TRAJED SEMBOL:
BERN MENDERES......................213
"Seni Boayacam" ......................214
"Politika m, Tvbe" ......................215
Politikaya Girmemek! .....................216
10
Evlenme Konusu .........................217
Menderes ksz .........................218
Aydnl ifti ............................219
Politika Politika ..........................222
Bir Hatra!................................223
Mtevaz Bir Hayat........................224
"Eve Uyumak in Gidiyorum" .............226
Evin nnde Kuyruk .....................227
Ara Sra Mnakaa .......................228
Trkiye alkalanyor .....................231
Kk'e Tandlar .........................233
Berin Hanm'n ikayetleri .................235
Menderes Sinirlendi ......................237
Ben ve Milletim ..........................238
Ztlarn Birlii.............................240
Millet Drt Ylda Bir Konuur................243
Cmbzn Paras...........................245
lk Defa ok fkelendi ....................247
Yassada Mektuplar........................249
Sevgiyi Kskanyorlard ...................251
Tompsonlu Subaylar ......................256
Yassada ................................257
ntihar Teebbs ........................258
Berin Hanm'n rpn Fayda Etmedi ......259
En Uzun Gn ............................260
Berin Hanm inn'ye Gidiyor...............261
DEMOKRAT PART'DE HAM
CAN SKANDAL ......................263
BRAIKLAMA
Bu kitap, Adnan Menderes ve Demokrat Parti hakknda yazdklarmn iinden yaplm bir derlemedir.
Elbette bu konu zerinde yazdklarm, bundan ibaret deil... Bir seim yaptm: Demokrat Partinin, Celal
Bayar'n, Adnan Menderes'in karakteristiklerini bir araya getirmeye altm.
Burada okuyacanz olaylarn bir blm, bilinen eyler... Ancak, bilinenin "arkas" da var!. te o
"arkasn" bu kitapta yakalayacaksnz!
Demokrat Parti ve Adnan Menderes'in d politika kesiti... Amerika ile ve Sovyetler Birlii ile ilikileri.
"Badat Paktnn kuruluuna sebep olan etkenlerle, yklmas iin yaplan Sovyet almalarnn
bilinmeyen aamalar...
ki Demokrat Parti kurucusu Celal Bayar ile Adnan Menderes'in iktidar ve muhalefet ilikileri... 10 yllk
Demokrat Parti ktidar zarfnda Menderes'in bilinmeyen 11 istifas, sebepleri ve sonular bu kitapta
nnze serilecektir.
Zaman elverirse Demokrat Parti ve iktidarnn Trk tarihi iindeki yerini belirleyen bir alma yapmak
ve demokrasimizin geleneksel temellerini belirlemek muradmdr! Sevgiler ve sayglarla...
smet Bozda
UNUTAMADIIM
Adnan Menderes, Trk demokrasi tarihine atlm altn bir imzadr. Demokrat Parti'nin Bursa kurucusu
olarak yakn ve scak mnasebetlerimiz olmutur. Muhalefette ve iktidarda fikirlerini ve sofrasn
paylamtr. Rakiplerimle birlikteyken bir gezi srasnda yksek sesle adm nleyip beni aramasn
sonra koluma girip: "Gel seninle fsr fsr konualm da eytan atlatalm." Demesini
unutamayacam!..
Parti bakanmd, kurucu arkadamd, akalaabildiim dostumdu; fikirlerini byk lde paylatm
siyaset adam idi. Kalle hesaplarla ipe ekildii zaman, lk lk aladm, svdm saydm! Her lm
yldnmnde bir iir yazdm ona! lkini kitabma da aldm. Onu asanlara en byk ceza, kabrini ziyaret
eden milyonlar ve makberesine devlet treni ile gtrlmesi!..
Bu kitapta ne mi var?..
Sadece MENDERES, Adnan MENDERES!..
smet Bozda
DEMOKRAT PART HKYES BYLE BALADI
1945 ylnn gzel bir nisan akam idi. Yemekten sonra Aydn Milletvekili Adnan Menderes, akrabas
olan eski Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'n evine gelmiti. Aras'n evinde genellikle Perembeleri
baz milletvekilleri, eski ve yeni politikaclar toplanrlar, sohbet ederlerdi. Adnan Menderes; salonda
Tevfik Rt Aras', Profesr Fuat Kprl ve Eskiehir Milletvekili Emin Sazak'la ba baa buldu. Aras
konuuyor, onlar dinliyorlard:
- Toparlanmann tam srasdr beyler..-. San Fransisco'da, Cemiyeti Akvam'n yerine konacak bir
"Birlemi Milletler Anayasas" hazrlanyor. Ben Cemiyeti Akvam'da ok bulundum, kymetini iyi bilirim.
Atatrk de ok deer verirdi. Demokrasi cephesi zaferi kazanmtr. Kurulacak yeni dnya demokrasi
dnyasdr. Eer biz hl Mill eflik'le avunur gidersek bizi bu tekilata almazlar. Bir an nce teebbs
ele geirmeli ve partiyi uyarp smet Paa'nm iftlii olmaktan kurtarmaldr. Bunu siz yapacaksnz Fuat
Beyefendi, siz yapacaksnz Emin Beyefendi. Sizin gibi memleket sever, uyank grl insanlar
yapacak...
16 SMET BOZDA
Emin Sazak, kurnazca dinliyor, susuyor; Fuat Kprl ban sallayarak Aras'a hak verdiini
anlatyordu. Kapdan giren Adnan Menderes'in sesi duyuldu:
- Baskn basanndr, demiler. Sust yakalandnz! Ya biz smet Paa'nn iftliinde rgatlk etmiyor
muyuz?.. Bize vazife yok mu?
Tevfik Rt Aras, bir yandan Menderes'i karlyor, bir yandan konuuyordu:
- Elbette var!.. Tam zamannda geldin. Otur, bak u San Franssco iini gryoruz...
Adnan Menderes, Fuat Kprl'nn tek bana oturduu kanepeye yerleti. "HOCA" diye hitap ettii.
Bilgisine sayg duyduu Kprl'y seviyor ve bir sredir onunla sk fk arkadalk ediyordu... Fakat
kendisi gibi bir iftlik aas olan Emin Sazak'la aras pek iyi deildi. Emin Sazak'n Babakan kr
Saraolu ile yakn dostluu, Anadolu Kulb' nde ortaya bir laf atp insanlar konuturduktan sonra,
bunlar "Yukarya" duyurduu sanlmas, ona olan gvenini sarsyordu.
Emin Sazak cebinden bir Gelincik paketi karp sigarasn yaktktan sonra:
- Doru sylyorsun arkada, dedi. Biz ite geldik, gidiyoruz. Bu genler yapacak bu ileri, Adnan
Bey'in kendisine de syledim ya, Meclis Komisyonu'nda Toprak Kanunu grlrken yle yaman
konutu ki, Vekiller diplerinin stne otura kaldlar. Mebus byle olacak... Biz kp kem km ediyoruz.
Byle konumaya balayan Emin Sazak, giderek bir yandan Adnan Menderes'i vd, bir yandan Fuat
Kprl'y
17- MENDERES... MENDERES,..
okad, bir yandan da Tevfik Rt Aras' eski arkadala snarak yar aka yar ciddi gklere
kardktan sonra sustu. Susmadan nce de "Ne yapacaksak, elimizi abuk tutalm. Grubu uyaralm,
herkes olup biteni rensin" demeyi unutmad.
Byle balayan sohbet, gece yarsndan sonraya dek srd. Hibir karara varlamamt; nk kimse
iin nereden tutulmas gerektiini ya dnemiyor, ya da gvenip ortaya atamyordu.
Daldlar...
Emin Sazak araba ile evine gitmi ve giderken arkadalarn evlerine brakmay teklif etmiti. Fakat
Menderes'le Kprl, yrmeyi sevdiklerini syleyerek ayrldlar. Yeniehir asfaltnda birlikte yrrken
kisi de konumuyordu. Asfaltta yalnz ayaklarnn yumuak ve Kprl'nn bastonunun sert sesi vard.
Kprl evinin nne gelince, Menderes'e elini uzatt:
- Yarn Bana ura da sabah ayn birlikte ielim, dedi.
BR FNCAN AYDAN IKAN DEMOKRAS
Ertesi sabah iki politikac yine ba baa idiler. Adnan Menderes, hemen hemen btn geceyi uykusuz
geirmiti. Uzun saatler kendi politika hayatyla, memleketin tarih iinde gelien politik hayatn
dnm, smet Paa'nn "Milli ef" olarak gcn hesaplam, uyarmay yanl benimsemesi halinde,
hem memleket hem de ahs bakmdan ne eit sonular doabileceini tasarlamt. Sze Fuat
Kprl balad:
18 SMET BOZDA
- Aras'n hakk var. Onun istedii baka ama, dedikleri yerinde. Bir hareket yapmak lazm. Aras'm
geveledii sosyalizm, mosyalizmle bu iler yrmez. Ama koskoca dnyann ortasnda Milli eflik
dzeniyle de iin iinden kamayz. Demokrasiye doru ynelmeliyiz. Ama nasl?... smet Paa kurnaz
adamdr. Milli efliin bundan te skmeyeceini anlar. Nitekim anlam ki, bir sredir ona buna atan
Hikmet Bayur'a hi ilimiyor. Eskiden azn m atrrd yoksa. Bunlar iyi belirtiler; ama, bize gveni
yoktur ve biz bir hareket yaparsak, tekliflerimizde ard dnce aramaya kalkar.
Menderes kararl bir sesle konutu:
- Ararsa ne olur?...
- Ararsa, bizi tedirgin eder. Ortalk karr.
- Hoca, korkacak myz bundan? Can ne isterse onu dnsn! Biz memleketin hayrna olacak bir iin
iinde deil miyiz?.. Daha olmad, bana alsn mebusluu... Seninle eker gider iftlikte pamuk ekeriz.
-Demek yle... Kararlsn!... Pekala... Byle balad Demokrat Parti'yi kuran fikir. Bir gece yars
suskunluu ve bir sabah ay konumasyla!..
DURUM
O yllarda Halk Partisi iinde bir hareket yapmay dnenler, yalnz Adnan Menderes'le Fuat Kprl
deildi. Meclisteki tenkitleriyle epeydir kendisini basna ve kamuoyuna duyurmu Hikmet Bayur bata
olmak zere, Celal Bayar, Recep Peker, Refik evket nce, Refik Koraltan, Emin Sa-
19 MENDERES... MENDERES...
zak da vard. Nitekim bunlar daha sonra bir bte oylamasnda birleecekler ve Milli efin hkmetine
gvensizlik oyu da vereceklerdi. Fakat henz aralarnda bir devre kurulmu deildi. Her birinin kendine
gre bir muhalefet yapma hesab vard.
Tevfik Rt Aras'n Perembe sohbetlerine katlan Refik Koraltan, ksa br zaman sonra Menderes ve
Kprl devresine girdi. O da 2. Dnya Sava ertesi memleket iin, baz eyler yaplmas gerektiine
inanyordu. Gruba bir takrir vererek ie balamay Menderes ve Kprl'ye o nerdi. Fakat Menderes,
isim yapm bir politikacy da aralarna almak gerektii fikrinde idi ve Celal Bayar stnde duruyordu.
Menderes'e gre Bayar, smet Paa'dan sonra parti grubunda ve kamuoyunda taraftar toplayabilecek
bir bayrakt. Onun da esprisi muhalefette idi. Aktan, sert bir muhalefet yapmamakla birlikte, "Varlk
Vergisi" srasnda ve devletin savaa srklenmesine yaklald gnlerde grupta sesini ykseltmi,
uyarc konumalar yapm, imekleri stne ekmekten korkmamt. Bu fikrini Fuat Kprl'ye at.
Kprl, fikre muhalif deildi; fakat Bayar'a bir lzum grmyordu. Kendi balarna da bir takrir
verebilirler ve partiyi uyarabilir-lerdi.
te bu gnlerin birinde, 1945 nisannn ortalarna doru Yeniehir'deki Kutlu Restorant'nda le
yemei yiyorlard. eriye Bayar girdi. Hemen ayaa kalktlar ve Bayar' masalarna ardlar. Oturdu.
Yemekte nemli bir ey konuulmad. Yemekten sonra Kutlu'nun hemen kar kesinde zen
Pastanesi'ne getiler ve kahvelerini yudumlarken, Bayar'a yava yava fikirlerini akladlar. zellikle
Menderes konu-
20 SMET BOZDA
uyordu. Samimi ve heyecanl idi. Bayar, kendine has devlet adam souk kanll ile dinliyor, bazen
sorular soruyor ve dnyordu. Bayar sonunda "Prensipte uyutuklarn, ayn fikirleri paylatn"
syledi. Fakat bir kere daha toplanp enine boyuna konuulmas kararlatrld.
DRTL TAKRR HAZIRLANIYOR
Menderes'in istedii olmutu. Bayar' devreye sokmulard. Bir ay kadar sonra Tevfik Rt Aras'n
evinde yeni bir buluma oldu. Gelenlerin inde Cemal Tunca da vard. Cemal Tunca, parti iinden
balamak, memleket lsnde geniletmek artyla acele demokrasiye gidilmesinin ateli sa-
vunucusuydu, Bayar, bir uyarma takriri hazrlanmasn benimsedi. Ancak Bayar, takririn geni
tutulmasn ve parti iinde ne eit devrimlerin yaplmas gerektiinin btn akl ile ortaya
konmasn istiyordu. Buna karlk Menderes ve Kprl, nce prensip fikri benimsetmeyi ve bunu ka-
bul ettirdikten sonra ayrntlarn ortaya atlmasn uygun gryorlard. Bayar sordu:
- Siz prensibin kabul edileceini umuyor musunuz?,.
- Neden edilmesin?..
- Ben ummuyorum. Bu sebeple de hi deilse fikirlerimizin gerek basn ve gerekse Parlamento'da
ayrntl olarak renilmesinin bir eitim olacan dnyorum. Bugnk Halk Partisi'nin bu fikirleri
kabul etmesi, eyann tabiatna aykrdr. Hele bu takrirde bizim imzalarmz varsa...
Refik Koraltan yksek sesle saymaya balad.
21 MENDERES... MENDERES...
- REFK KONYA... GALP HOCA BAYAR... ORDNARYS PROFESR FUAT KPRL... NKILAPI
PARLAMENTER ADNAN MENDERES-.Bu imzalar parle-manto-nun erefidir.
Bayar, glmseyerek arkadalarnn yzlerine bakt:
- Fikirlerinize katlyorum. Takriri imzalayacam... Fakat beni dinlerseniz, vakit ok erken. Olaylarn
gelimesini bekleyelim. Maksadmz Halk Partis'ni paralamak deil, memlekete hizmet etmektir.
evreyi, fikirlerimize hazrlayalm...
Bayar, dncelerinde hakl idi. Fakat arkadalar acele ediyorlar, teebbslerinin yarataca ortam
karmak istemiyorlard. Bayar'in fikrine katlr grndler. Fakat ilerinden de bu davran hem garip
karladlar, hem biraz kukulandlar. Tarih, 18 Mays 1945 idi.
MLL EF DEMOKRASDEN YANA
19 Mays'ta beklenmedik bir ey oldu. Cumhurbakan, Milli ef, Halk Partisi'nin deimez Genel
Bakan smet nn; Genlik Bayram sebebiyle bir konuma yapt ve "Demokratik dzene geme
gereini" aklad. Bayar'n arkadalar frsat karmasna zldler ve hemen Bayar bulup ona
fikirlerinin ne lde isabetli olduunun meydana ktn hatrlattlar. Bayar yine kendilerine sabrl
olmalarn nerdi. Olaylar hzla geliiyordu.
22 SMET BOZDA
Gerekten de hzl geliti. 29 maysta Babakan kr Saraolu'nun 7 aylk btesine 7 milletvekili
gvensizlik oyu verdi. Oy verenler: Hikmet Bayur, Recep Peker, Celal Bayar, Refik Koraltan, Adnan
Menderes, Fuat Kprl, Emin Sazak't. 30 maysta CHP Genel Sekreteri Memduh evket Esendal istifa
etti. 31 Mays'ta ktisat Vekili ile Ticaret Vekili kabineden ekildi, 1 Haziran'da Toprak Kanunu; mecliste
Recep Peker, Adnan Menderes, Emin Sazak ve Hikmet Bayur tarafndan iddetle tenkid edildi. O kadar
ki, Meclis Bakan Vekili Mazhar Germen, yerini Meclis Bakan Abdlhalik Renda'ya terk etmeye
mecbur kald. 12 haziranda Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltan'n imzalarn tayan drtl takrir,
Halk Partisi Meclis Grubu'na verildi.
C.H.P. Meclis Grubu Yksek Bakanlna;
"Daha ilk kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyeti'nn ve Cumhuriyet Halk Partisi'nin en esasl umdesini
tekil eden demokrasi prensiplerine inanm ve Trk Milleti'nin ancak, bu prensiplerin tamamnn tatbiki
sayesinde refah ve saadete kavuaca kanaatine balanm olan vatandalarn, btn memlekette ve
bilhassa partimiz mensuplar arasnda en byk ekseriyeti tekil ettikleri phesizdir. te bu
kanaatledir ki; millete zlenen bu amacn gereklemesi iin lzumlu grdmz tedbirleri partimizin
meclis grubuna arz ve teklif etmeyi bor tandk.
"Atatrk'n lmez dehasna bal olan mukaddes Kurtulu Savamz'dan doan Trkiye Cumhuriyeti,
ilk Tekilt Esasiye Kanunu ile dnyann belki en Demokratik Anayasa'sn meydana getirmi ve bu
sayede, gerek ferdi hrriyetleri ve gerek milli murakabeyi en geni surette salamak imknlarn
vermiti.
23 MENDERES.-. MENDERES-..
SINIRLI ZGRLK
Memleketi, ortaadan kalma birtakm zararl messeselerden koruyabilmek ve irticay krmak
maksadyla 1925'ten sonraki yllarda siyasi hrriyetlerin baz takyitlere uratldn biliyoruz, lkin
Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Tekilat Esasiye Kanunu'nun demokratik ruhuna daima sadk kalm ve
Cumhuriyetin byk kurucusu Atatrk bunu tamamyla demokratik bir ekle ulatrmak idealinden
lnceye kadar ayrlmamt. Burada izahna lzum grmediimiz trl sebeplerden dolay,
muvaffakiyetsizlikle neticelenen Serbest Frka tecrbesi bu maksatla yaplm bir hareketti. Bu talihsiz
tecrbenin uyandrd byk tepkileri neticesine de siyasi hrriyetlerin yeni bir takm tahditlere
uratld inkr edilemez. Bununla beraber Cumhuriyet daresi'nin her eye ramen demokratik
tekml yolunda ilerlemek istediini gsteren teebbsler de vardr. Byk Millet Meclisi seimlerinde
mstakil mebuslara gittike daha artacak nispette yer ayrlmas tecrbesini buna bir delil olarak
zikredebiliriz.
kinci Dnya Sava'nn belirmeye balamas ve harp tehlikesinin memleketimizi daima bir tehdit
altnda bulundurmas, pek tabii olarak, siyasi hrriyetleri bir kat daha tahdide sebep olmu ve bu
suretle Tekilt Esasiye Kanunu'nun demokratik ruhundan biraz daha uzaklatrlmtr. Geri,
Cumhuriyet Halk Partisi'nin iinde ayrca bir "Mstakil Grup" tekili, milli murakabe iinin daha esasl bir
ekilde salanmas ve tek parti usulnden doan zararlarn karlanmas yolunda bir tecrbe olmakla
beraber, kuruluundaki gayri tabiilik dolaysyla bundan da mspet bir netice alnamadn gryoruz.
24 - SMET BOZDA
Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn tam muvaffakiyet kazand, demokratik
hrriyetlere tam riayet prensibinin milletleraras teminata balanmak zere bulunduu u gnlerde,
memleketimizde de -Cumhurbakanndan en kne kadar- btn milletin ayn demokratik lkleri
tadndan phe edilemez.
Uzun asrlardan beri mstakil bir devlet olarak yaayan Trkiye'de, hatta okuyup yazma bilmeyen
vatandalarn bile siyasi hrriyetlerini uurla kullanacak bir seviyede bulunduklar inkr edilemez bir
hakikattir. Okuyup yazma bilmeyen kyller arasnda bile dnyann en deerli idare ve siyaset
adamlarn yetitirmi bulunan milletimizin, bilhassa Cumhuriyet daresi kuruluundan beri yaplan
byk hamleler neticesinde, bundan yirmi yl evveline nisbetle, ok yksek seviyeye erimi
bulunduu, vnlecek bir gerektir.
te bir taraftan, i hayatmzdaki bu mesut tekmln yaratt siyasi olgunluk, dier taraftan,
bugnk medeniyet dnyasnn umumi artlar, daha ilk Tekilt Esasiye kanunumuzda hakim olan
demokratik ruhu, bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle tecelli ettirmek zaman geldii
kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun, bir an nce gereklemesi ynndeki dncelerinizi
yle hlasa edebiliriz:
TEKLFLER
1) Milli Hakimiyetin en tabii neticesi ve ayn zamanda dayana olan Meclis murakabesini.
Anayasamzn yalnz ekline deil, ruhuna da tamamyla uygun olarak tecellisini salayacak tedbirlerin
aranmas.
25 MENDERES... MENDERES...
2) Yurttalarn siyasi hak ve hrriyetlerini, daha ilk Tekilt Esasiye Kanunumuz'un gerektirdii ekilde
kullanabilmeleri imkanlar salanmas...
3) Btn parti almalarnn, yukarki esaslara tamamyla uygun bir ekilde yeniden tanzimi...
Muhterem Milletvekilleri, Arkadalarmzn yksek tasviplerine sunduumuz bu teklifimizle, daha ilk
kuruluundan beri, milli hakimiyet gayesine erimeyi, onu gelitirmeyi hedef tutan Cumhuriyet Halk
Partisinin ve btn Trk Milletinin yksek arzularna tercman olduumuza, Atatrk'n idealine sadk
kaldmza inanm bulunuyoruz.
Cumhurbakanmzn 19 Mays 1945 tarihli nutuklarnda: "Siyaset ve fikir hayatmzda demokrasi
prensiplerinin daha geni bir lde hkm srecei" hakkndaki ifadeleri, bu teklifimizin vakitsiz ve
yersiz olmad hakkndaki inancmz bsbtn kuvvetlendirmitir.
Milletimizin btn kudret ve iradesini temsil eden Byk Millet Meclisi Parti Grubu arkadalarmzn,
Trkiye Cumhuriyeti'ne ve Trk Milleti'ne dnya demokrasileri arasnda erefli bir mevki salayacak
olan bu teklifi, kendi z dncelerinin bir ifadesi gibi telakki edeceklerinden asla phe etmediimizi
bir defa daha tekrar eder ve takririmizin ak oturumda mzakeresini sayglarmzla rica ederiz.
zmir:
Kars:
el:
Aydn:
Celal Bayar Fuat Kprl Refik Koraltan Adnan Menderes
I
26 SMET BOZDA
te bu takririn reddi, "Demokrat Parti"nin kurulu gerekesidir. imdi demokratik bir lke kurmakta bu
lde samimi ve fikirde anlam drt nsan buraya iten etkenleri ve hayatlarn ksaca gzden
geirelim ve bu FKR MADALYALARININ tersini evirip grelim.
DRT NKILAPININ HKYES
Buraya kadar anlattklarmzdan aka grlyor ki, Drtl Takrir'e imza koyan 4 milletvekili, yeni bir
parti kurmak hevesinde deildi. Niyetleri, Halk Partisi iinde bir hareketin bana gemek, ynetici
kadroyu uyarmak ve bylece kendilerinin fikir ve politika kiiliklerini tescil ettirmektir. Bunu yaparken
yalnz Milletvekillii grevlerini yerine getirmiyorlar, bu grevin stnde bir greve de ehliyetli oldukla-
rn ispatlyorlar. Bayar Bavekil, Fuat Kprl Milli Eitim Bakan, Menderes Tarm Bakan, Koraltan
ynetici kadronun sz geen bir adam olsayd acaba byle bir takrire imza koymak ihtiyacn
duyacaklar myd?
Bu yazlarmz size apak gsterecektir ki, devleti yneten, kimseler pekok eyin hesabn yapmak
zorundadrlar. Bizde baz partilerin ciddi fikirler zerinde kurulduu dorudur; fakat kurucularn ve
sonradan katlanlarn hepsinin sadece bir fikir idealizmi ve memleketseverlik heyecan ile bu ie
koyulduklarn sylemek ok gtr!
imdi, Demokrat Parti'nin kurulmasna yol aan "Drtl Takrir"e imza koyanlarn muhtemel psikolojik
tandanslarn, bildiimiz baz gereklerin altnda inceleyelim.
27* MENDERES... MENDERES...
FUAT KPRL
Bir Ordinarys Profesrmzdr. alt alanda gerek bir otoritedir. Birinci Dnya Sava gnlerinde
Ziya G-kalp'n uyarmalaryla yapt tarih ve edebiyat aratrmalar bile, bu gne kadar bir ta
dmeden salam kalmtr. Yapt aratrmalarla yalnz Trk Tarih ve Edebiyatna deil, dnya
kltrne de katklarda bulunmutur. Son 20 yllarn politikaya deil de bilime verseydi; Trkiye, hatta
dnya kendisinden daha ok yararlanacakt. Gerek sebebi kesin olarak bilinmemekle beraber, onun
politikaya kayn bir ak hikyesine balarlar.
Fuat Kprl'nn, o yllarda gzellii dillere destan, zeki, herkes tarafndan beenilip yceltilen bir kz
rencisi varm! Bu kz rencisini beenir, hatta severmi Kprl... Fakat bu duygusunu retim
yllarnda aa vurmam. Sevgisini ve beenisini gmm yreine, kzn niversiteyi bitirmesini
beklemi.
K AK ARASINDA BR GEN KIZ
Yine o yllarda niversite rencisi olan Hasan Ali Ycel de o kz sevmi. Fakat onun -Hocas Kprl
gibi- bir sakncas olmad iin, alm kza. iirler yazm, arklar bestelemi, dil dkm ve bir ilinti
kurmu kzla. Hasan Ali Ycel'in Suzinak makamndan besteledii ve radyolarda itibarla icra edilen "Sen
bezmimize geldiin akam neler olmaz?" arksn onun iin yapm. Hasan Ali Ycel'le kzn arasndaki
bu ilikiyi bilenler evleneceklerini dnmeye balamlar.
28 SMET BOZDA
Bu srada kz, niversiteyi bitirmi; bitirince, Fuat Kprl iin hocalk sakncas kalkm orta yerden...
Yreini am. Kz, ne dnmse dnm, sonunda Hasan Ali Y-cel'le evleneceine Fuat Kprl
ile evlenmi.
Hikye burada bitiyor. Fakat yar bitmiyor ki...
Kprl, milletvekili olmu... Bakanlk bekliyor ama, kendisine kimsenin bunu yaktrd yok! Bilim
alannda otorite olmaktan gelen ve biraz da mizacnn eilimini yanstan ulu orta konumas, evresine
nem vermemesi ve Meclisin "Merdivenalt" kulisine ittibar etmemesi, onu Parlamen-to'da "Yalnz
adam" haline getirdi. Ama, bundan da pek yaknd yoktu.
Bu srada, eski rencisi Hasan Ali Ycel milletvekili oldu. Ksa bir zaman da tatl dili, insanlar ho
tutmas ile kendisine bir evre yapmay baard. Milli Eitim Bakanl'nn nemli bir kademesinden
meclise girdii iin, konusunun yetkilileri arasnda saylyordu. Tatl, davudi, dokunakl bir sesi vard ve
toplantlarda arkadalarna arklar sylyor, meclislerin aranlan kiisi olmasn biliyordu. Hele Milli
efin annesine okuduu mevlitlerin gzellii stndeki dedikodu, alm yrmt. Bir gn
beklenmedik bir zamanda Milli Eitim Bakan oluverdi.
Ak yarn Fuat Kprl kazanmt ama, politika yarnda Hasan Ali Ycel batayd. Kprl,
kendisinin bulunduu bir mecliste rencisinin Milli Eitim Bakan olmasn hazmedemedi. Ulu orta
konuarak dikkati ekiyordu. Bu konumalar kendisi iin menfi puan toplamakta gecikmedi. Buna
karlk Hasan Ali Ycel irinlii ve hazr cevapll ile her gn biraz daha gze giriyordu.
29
MENDERES... MENDERES...
Fuat Kprl iin skntl gnler balamt. Ak yarnda kazanm, fakat politika yarnda
kaybetmiti. rencisi, btn nn aklabanlktan alyor; o, dnya lsnde bilim aamalar
yapmasndan! yle iken kendisine bakanlk koltuunu yaktramayan Milli efe ve Halk Partisi yneti-
cilerine elbette fkeliydi.
KPRL'NN MZACI VE POLTKA
Fakat hemen unu belirtelim ki, bu psikolojik etkenle Kprl'nn politika hayatn deerlendirmek
yanl olur. Ancak Kprl, mizac ile de demokrasiye pek elverili deildi.
Nitekim kurucusu olduu, uzun yllar Demokrat Parti'yi Genel Bakan adna ynettii halde, en sonra
Demokrat Par-ti'den ayrlmaya ve bu partinin karsna geip onunla mcadele etmeye mecbur
kalmas, demokrasiye kendi hayatnda raz olmamasndan ileri geliyor. Belki mcerret olarak de-
mokrasiye bir fikir yatknl vard; fakat mizac, ounluun kendi fikirlerine kar olmasna hi yatkn
deildir.
CELAL BAYAR
Drtl Takrir'e g kazandran imza, elbette ki Atatrk'n son Bavekili Celal Bayar'n imzasdr. Celal
Bayar'n meslei politikaclktr. Bursa'da birka yl banka memurluu yaptktan sonra "ttihat ve
Terakki Cemiyeti"ne girmi ve
30 SMET BOZDA
bundan sonra srekli olarak politikaclkta kalmtr. izdii politika izgisi gerekten baarldr.
Hem Osmanl mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava'ndak yenilgisinde ynetici olarak sorumlu olmak
hem de izmir'e kan Yunan ordusu karsnda silahl mukavemete girip, Kurtulu Sava'na ilk balayan
ve bunu sonuna kadar srdrebilen ttihat olmak; yalnz Bayar'n muvaffak olabildii bir politika
ustaldr. Bu politika ustaln, Atatrk'n yakn arkadalar olan Tevfik Rt Aras, Kl Ali, Recep
Zhr, Fuat Bulca gibi isimleri, Demokrat Parti'ye almamakla ortaya koymutur. Oysa bu kimseler,
uzun sre Celal Bayar', smet Paa karsnda bir parti kurmaya zorlamlard. Fakat, Bayar her birine
zel muhabbeti olduu halde, gen bir parti iin sakncal olacaklarn bildiinden, bunlar Demokrat
Parti'den uzak tuttu.
Politik kiilii bylesine belirmi bir parlamenterin, Drtl Takrir'e imza koymasnn nemi vardr.
Nitekim, teki imza sahipleri Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Ko-raltan, Halk Partisi'nden
karldklar halde, Celal Bayar partiden karlmam ve buna, hibir suretle teebbs edilmemitir.
Ancak, Demokrat Parti'nin kurulaca gnlere yakn bir dnemde kendisi nce milletvekilliinden sonra
da Halk Partisi'nden stifa ederek kurulan yeni partinin liderliine gemitir.
NN-BAYAR LKLER
smet Paa, Atatrk'n ktisat Vekili ve Bavekili olarak Celal Bayar'n iktisadi grlerine kardr. Bunu
aka soy-
31- MENDERES... MENDERES...
lemitir. Fakat, Atatrk'n hastal srasnda Bavekil olarak kkrtmalara, kk oyunlara itibar
etmemesini, Atatrk'n lmnde Devlet Bakanl'nn intikalini przsz salamasn, "Memlekete
yaplan en byk hizmetlerinden biri" olarak nitelemi ve bunu yaz ile de teyit etmitir. Fakat 1938
ylnda meclis huzurunda yapt konumada Bayar'n Babakan seiliindeki isabeti anlatrken:
"Bayar'm kendisinde bu altn yrek ve vazife ak olduka, daima muvaffak olacaktr. Bu yeni
vazifesinde byk muvaffakiyetler kazanacana kati surette inancm vardr" demesi, Bayar'a devlet
izgisinde ayr bir nem kazandrr. Byle bir devlet adamnn Drtl Takrir'e imza koymasnn elbette
zel bir deeri vardr.
BAYAR STESEYD
Peki, Celal Bayar Drtl Takri/i imzalamaya iten i sebepler yok muydu?... Kanaatimizce vard. Bayar,
Atatrk'n lm srasnda elinde bulundurduu devlet glerini smet nn'nn aleyhinde kullanmak
isteseydi, zaten vadesi gelmi olan yeni seime gidebilir, smet Paa'ya oy vermeyecek bir Byk Millet
Meclisi hazrlayabilirdi. O zamanki ileri Bakan kr Kaya'nn, Dileri Bakan Tevfik Rt'nn,
Cumhurbakan Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak'n, Kl Ali'nin kendisini bu yola srklemeye
altklar kukusuzdur. Esasen Atatrk de hasta yatanda bu konuya imale edilmiti. Bayar, bu
tahriklere kaplmam ve nn'nn cumhurbakanln normal yoldan salamtr. yle olmasna
ramen, nn'nn ksa bir sre sonra kendisini bavekillikten uzak-
32 SMET BOZDA
latrmas ve soruturma komisyonu kurmas; olu Refii Bayar' -adi ihbarlar mesnet tutarak- ileli
gnler yaatmas; elbette baba olarak Celal Bayar'n iinde devasz yaralar amtr. Bayar'n btn
bunlara ramen smet nn'ye krgn olmadn sylemek elbette mkanszdr.
Celal Bayar, fikir olarak Liberal Parlamenterizme ne lde yatkn bulunmu olursa olsun, nn'nn
kendisine yukarda belirttiimiz tutumu olmasayd kolay kolay Demokrat Parti liderliini benimsemezdi.
Belki Halk Partisi'nin demokratik bir bnyeye dnmesi iin baz teebbslere giriir, uyarmalar yapar;
fakat kurucular arasnda bulunduu Halk Partisi'nden istifa ederek onun karsnda ayr bir siyasi
teekkl olarak mcadele etmeye raz olmazd. Nitekim "Bavekilim Adnan Menderes" adl kitabnda
unlar sylyor: "Demokrat Parti programnn almalar bittii gne kadar Halk Partisi'nden istifa
etmemitim. Bu i bana sevimsiz ve zor geliyordu. Fakat yapacak baka bir i kalmamtr. Program
almalarn bitirdiimiz gn, oturup Halk Partisi'nin manevi ahsiyetine duyduum hrmet duygularm
belirttim ve aralarndan ayrldm yazdm. Bu esasen, Halk Partisi tarafndan beklenmekte olan bir
eydi. Hatta biraz gecikmi saylabilirdi..."
BAYAR'IN GREV ANLAYII
Grlyor ki Bayar, sonuna kadar Halk Partisi'nden kopmay geciktirmitir. Bunun sebebi aktr,
kurucular arasnda bulunduu bir partiyi bu i "olmuyor" diye ortada b-
33 MENDERES... MENDERES...
rakmak, mizacna ters dmektedir. Fakat Parti'nin banda olan nn, Bayar' Parti'den
uzaklatrmaya adeta zorlamtr.
Bu belgeler ve tarihi gerekler karsnda duraklamasna ramen; Halk Partisi'ne kar Demokrat Parti'yi
kurup, Halk Partisi ile mcadele etmee hevesli ve istekli deildi. smet nn'nn 1938'den bu yana
izledii politika ve Bayar'n ahsna kar haksz tutumu, Demokrat Parti'nin kurulmasnda etken
olmutur.
Bayar, baka meslei olmayan profesyonel bir politikacdr. Bankacl, iktisatl, politikacln baz
grnleridir. Byle bir parlamenterin sanatna icra alan istemesinden daha tabii bir ey
dnlemez. Bu sebeple, Halk Partisi'nin demokratik bir bnyeye kavumas iin Drtl Takriri imza-
lar; bu sebeple Demokrat Parti'yi kurarak fikirlerine icra sahas bulma yolunu tutar. nanlablir ki, eer
Celal Bayar; Halk Partisi iinde nemli bir postann banda bulunsayd, -nn ile hangi alverii
olursa olsun- Demokrat Parti'yi kurmayacak, baka partiye gemeyecek, fikirlerini, iinde bulunduu
partide gerekletirmeye alacakt kanaatindeyiz.
ADNAN MENDERES
Drtl Takrir"in teki iki imzas Adnan Menderes ve Refik Koraltan'dr...
Adnan Menderes, akrbeyli iftliinin sahibi gen bir aydn... Tarih okuyor, tarm ileriyle urayor.
Aydn'da Halk Partisi Vilayet dare Kurulu yesi... evresinde sevilen, saylan tutulan bir gen... Halk
Partisi'nin "Mutemet"lerin-
34 SMET E 02D A
den halkla beraber o da ikayeti... lerin yanl yrtldn -genliinin atak heyecan iinde-
gryor. "YUKARIYA" dert anlatmann imkan yok. Aksamalar yazyorsunuz, sylyorsunuz, anlay
yerine "paylama" ile karlayorsunuz!..
Bu dnemde, Atatrk'n teviki ile bir Serbest Parti kuruluyor. Bir de bakyoruz, Adnan Menderes bu
partinin Aydn l Bakan Halk Partisi il bakanlnda da arkada Ethem Menderes var. ok partili
sistemin; yanllar, bozuk dzen idareyi dzelteceine inamyor. Menderes heyecanla davasna
kouyor. Aydn'da gerekten medeni lleri tamayan bir parti mcadelesi yaplyor. Serbest Parti oy
bakmndan ar basmaktadr. Fakat bu srada parti kapanyor ve Adnan Menderes'in hevesi mrsz
kalyor.
Derken, Atatrk'n ve nn'nn emriyle Ege'de bir inceleme gezisine kan Celal Bayar, bu gen
politikac ile karlayor. Ak konumas dertlere doru tehis koymas dikkatini ekiyor. Halk Partisi'ne
bu gencin kazandrlmasna yarar grp, raporuna yazyor adn. Dileri Bakan Tevfik Rt Aras,
Atatrk'n dikkatini ekiyorlar. Adnan Menderes Halk Partisi milletvekilidir.
Sonradan, Demokrat Parti Kurucular olarak anlacak Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik
Koral-tan'n bir araya gelip parti programn kaleme almaya hazrlandklar srada, o gnk Trkiye'nin
sosyal ve siyasi durumu hakknda ulatklar fikirler, bizim iin nemlidir. nk mutabk kaldklar
Trkiye'nin siyasi ve sosyal portresine uygun bir program yapacaklar ve bunu iktidarlar srasnda
icraya koyacaklardr!
35* MENDERES... MENDERES...
1- Atatrk ilkelerinin yurtta yerlemi ve ulusa benimsenmi olduuna inanyorduk. Yani, nklplar
a, Atatrk'n lm ile kapanm, sosyal tekml a balamtr. Atatrk inklplar salamdr,
oturmutur. Bunlarn tekml ettirilmesi gereklidir. nklplarn en by olan Cumhuriyet, demokrasi
esaslar ile desteklenerek hedefine ulatrlacaktr.
2- T nc Selim'den bu yana btn yenilik hareketleri, tepeden tabana, yukardan aa yaplmtr.
Devletin st yapsn tekil eden kuvvetler, eitli sebeplerle "Batllama" zorunluluunu duymu ve
bunu altyapya kabul ettirmeye almt. 1945 ylnda altyapnn bu kurtarc fikirlerle bilinlenmi
olduu noktasnda mutabktk. Bugn, "Devletten millete doru" deil, "Milletten devlete" doru bir
fikir ve uyarma akmnn balamas gereklidir. Trk Milleti olgun bir millettir. Ve kendisini idare etmeye
muktedirdir. yle ise, kuracamz partinin devlet ynetimini aadan yukarya doru ileten bir parti
olmas icap eder.
TOPLUM YAPISI BAKIMINDAN
3- Trkiye toplum yapsnn, Bat Milletleri toplum yapsna uymadn gryorduk. Bir kere,
memleketimizde snflar, keskin izgilerle birbirlerinden ayrlmamlardr. Tersine, birbirlerinin iinde,
birbirleriyle mtedahil olarak yaarlar. Patron ii ile, aa obanla, hem menfaat hem hayat gr
bakmndan, Bat'daki gibi atma iinde deildir.
36 SMET BOZDA
Yine, Trk Devleti, Bat'daki gibi, bu snflardan birine dayanmaz. Devlet btn tarihi boyunca, "Milli
Devlet" vasfn tamtr. Onun iin, her tabakadan halk, devlete "Devlet Baba" der. "Devlet Baba"
sz baka dillerde yoktur. Halk, bylece Devleti kendisinden saydn gstermi olur. Btn tarih
boyunca Trk Halk, bu sebepten ihtill yapmamtr. Zaman zaman, yer yer grlen Anadolu isyanlar,
halkn devlete deil, tersine devleti temelde korumak iin, devletin yneticilerine kar ba
kaldrmasdr. Bir eit sahibi olduu devleti savunmasdr.
Grlyor ki, zengini, fakiri, patronu, iiyi, aay, oban ayn efkat ve adaletle yneten "Koruyucu
Devlet" ynetimi geleneinden geliyoruz. "Devrimci Cumhuriyet" sresi de bu karakterler iinde
gemitir.
"imtiyazsz, snfsz kaynam bir kitleyiz" szn besleyen kaynak da budur!..
Biz, demokrasiye ynelmekle, siyasi bnyemizde temelden baz deiiklikler yaptmz sanlr. Hakikat
bu deildir. Bizde, derebeylik, klelik ve bunun sonucu olan Aristokrasi olmad iin, devlet dorudan
doruya snfsz bir kitleye, halka dayanmtr. Halk, Devlet Idaresi'ne, seimsiz itirak etmektedir. Veya
"Biat" ve "taat" hakk ile, manev bir seim yapar. Byle olmasa, demokrasi, bizi bin yla varan
geleneklerimizin dna drrd. Bizim yapacamz i, ite bu manev seimi, madd seim haline
getirmektir. Trkiye'de koruyucu devlet (Hm devlet) vasfna dokunulmadan, halkn ynetime
katlmasn salamak lazmdr. Halkn ynetime katlmas, drst bir seim sistemi le kurulabilir... Gele-
neksel devlet anlaymz da, "Kuvvetli hkmetlerin" elin-
37* MENDERES... MENDERES...
de yrtebiliriz. Byle olunca devlete el koyacak iktidarlarn, Byk Millet Meclisi'nde kuvvetli bir
ekseriyete dayanmas gerekti. Bunun grebildiimiz aresi, seim sistemimizin ounluk esasna
dayanmas idi. Atatrk Anayasas'nn da ngrd zaten budur.
REJM BAKIMINDAN
4- Bat memleketleri, Eski Yunan'dan aldklar Demokrasi'yi kendi toplum yaplarna gre
biimlemilerdir kralln ve aristokrat snfn tasfiye edilememesi sebebiyle, iki meclisli parlamentolar
kurulmu, keskin izgilerle birbirlerinden ayrlm snflarn "atmadan bir arada yaama" zorunlu-
luundan da "Muhtar dareler", "Anayasa Mahkemeleri" gibi messeseler domutur.
Biz, saltanat messesesini yktmzdan, snflar da birbirlerinin iinde yaadklarna ve millete "Devlet
baba" felsefesi geleneinden geldiimize gre, ne iki meclisli parlamentoya ne Bat'nn anlad
mnada "Snrsz Muhtar" idarelere itibar edemezdik. Politika kuvvetleri, seim yolu ile halkn eline
geecek, iktidarlar, halktan gelen politik temay-yllere gre memleketi yneteceklerdir. Btn
kuvvetleri meclisin nefsinde toplayan Atatrk Anayasas'nn ngrd budur. Hkmetler, gerekirse
muhtar idarelerin fikirlerini alabilirler, bu fikirleri kendi ynetimleri iinde deerlendirebilirler; fakat bu
darelerin sorumsuz mdahaleleri, politikaya katlmalar, Atatrk Anayasas'nn ve devlet yapmzn
dnda kalr.
38 SMET BOZITA
Ancak, bu "Kuvvetli Hkmetler" fikrinin tek bir tehlikesi vardr. O tehlike de, iktidarlarn kuvvetini,
iktidarda kalmak iin kullanmaya kalkmas!.. Bu da seimlerin, adalet cihazna tevdi edilmesiyle
nlenebilir.
5- Tarihi gelimemizin geirdii tecrbelerden faydalanarak, liklik mevzuunda hassas olmamz
gerektii konusunda da mttefiktik.
6- Halk Partisi, bir kadro partisi idi. Devletin, halkn iine uzanm bir kolu diye tarif etmek
mmkndr.
Devrim artlar iinde baka trl olmas da mmkn deildi. Ancak, inklp a sona erip, bu
inklplar tekml ettirme a balaynca, partinin demokratik esaslara dnmesi gerekirdi. Fakat Halk
Partisi yneticileri buna yanamyorlard. Byle olunca, bizim kuracamz partinin i bnye ve temel
prensip bakmndan bunun tam tersi olmak zorunluluu vard. Yani Parti'nin FKR KADROSU'na deil,
HALK TEFEKKRNN TEMELLERNE dayanacaktk. Byk Atatrk, btn hayat boyunca bunun
zlemini ekmiti... Ve bunda muvaffak olmak lazmd. Halk idaresi ancak byle kurulabilirdi.
BAARILI BR "DURUM" RAPORU
Trkiye'nin bu kadar ayrntl bir tahlilini yaparak kurulmu ilk ve belki de -bugne kadar kurulanlara
baklacak olursa- son partidir, Demokrat Parti... Grleri son derece doru, son derece tarihi ve
sosyal gereklere uygun olduunu kabul etmek zorundayz. "D Politikada" muhalefet yap-
39 MENDERES... MENDERES...
mamak gibi bir kararn bugn doruluu, yanll tartlabilir; fakat o yllarda, Ruslar'n Boazlar ve
vilayetimizi istedikleri gnlerde D Politika muhalefetini parti taktiklerine bindirmek, vatansever bir
tutum olmayabilirdi.
Ancak, demokrasiyi tesis iin kurulmakta olan bir Parti, demokrasiyi nasl ve nelerden ibaret bir rejim,
bir sistem olduunu tartmamas alacak eydir! Nitekim parti kurulduktan sonra yaptklar
eletirilerden, ne yapmak iin ktidar istedikleri anlalyor. Bunlar yle sralayabiliriz:
- Demokratik bir anayasa yaplmas,
- Antidemokratik kanunlarn kaldrlmas,
- Seim emniyetini salayacak adli teminata dayal bir seim kanunu karlmas,
- Geni bir basn hrriyeti,
- Grev ve lokavt kanunu ile bu haklarn tannmas. Yukarya aldmz maddelerin her biri, demokrasinin
vazgeilmez prensiplerini ierdiinde kuku yoktur. Ancak demokrasi, bu maddelerden -elbette- ibaret
deildir. Bu maddeler, demokrasinin asgaride ilemesi iin gerekli olan maddelerdir. Kald ki, bu
maddelerin tamam da on yllk Demokrat Parti ktidar zamannda ele alnm deildir! Anayasa ko-
nusu, "Demokratik anlayla uygulayalm; kusurlar ortaya ksn; sonra buna gre yeni bir anayasa
hazrlarz" mazereti ile bir kenara ekilmi; "Grev ve Lokavt Kanunu" -sosyal ve ekonomik baz
sakncalar douraca dncesi ile ele alnmamtr.
Bunlarn bir ksm Demokrat Parti Program'na alnm olduu halde, uygulamaya konmamtr (Grev-
Lokavt gibi). Byk ikayet konusu olan "Antidemokratik Kanunlar" de-
40 SMET BOZDA
lindii zaman anlalan en nemli madde, "Polis Vazife ve salahiyet Kanunu'nun 17'nci maddesi" idi ve
iktidara gelir gelmez kaldrld O maddeye gre polis, phe zerine bir vatanda hibir gereke
gstermeden karakola alabilir ve kendisini 27 gn alakoyabilirdi. Bu 27 gn iinde neler olabileceini
bugn en sade vatanda da tasavvur edebilir. Bu madde de bsbtn kalkmad, tadil edilerek
hafifletildi.
DP PROGRAMI
Bu eletiriler okunurken, o yllarn Tek Parti atmosferinin ar basksn da unutmamak gerekir. Bu
bask gnlerinde yaplan Demokrat Parti Program'nn daha ileri maddeleri iine almas dnlemezdi.
Ancak, bu program yapanlarn da Halk Partisi ekolnde yetimi, bazlar bu ekol tesis etmi kiiler
olduklar dnlecek olursa, bu kiilerden demokrasiyi iine alan bir program beklemek de hakszlk
olur! Bu kimseler, Halk Partisi ile uyuamadklar in istifa ederek ayrlm kiiler deil, bir parti
kurmalar iin itelenmi, n alm kiilerdir! Elbette programlar, Halk Partisi programn anmsatacak
yapda olacakt?..
Mutabakat noktalar saylrken: "Atatrk inklplarnn millete benimsenmi olduunda mttefiktik"
denildiine gre, bu tehlikeli adan hcuma uramamaya nem verdikleri ortaya kyor.
1940'l yllarda toplum hayatnda tekmln zorunlu olmad, inklaplar yolu ile toplum yapsn
deitirmenin imkan olduuna inanlmaktayd. zellikle Marksizm'in Sov-
41
MENDERES.., MENDERES...
yetler Birlii uygulamasnda bu yola bavurulmu ve yeni bir toplum yaratmak hayalinin peine
dlmt. Teoris-yen devrimcilerden Troki; "Bir Afrika yerlisi, kendisine gsterilmek sureti ile
elindeki karg yerine bir tfek verildii takdirde, nasl ksa bir zamanda bu silah kullanmasn renebi-
liyorsa: Toplum da her hangi bir kii de daha uygar olmas retildii takdirde, byle davranabiliyorsa;
bir kyl de altklarndan kopabilir ve yeni bir hayata kolayca yerleebilir."
Bu "srekli devrim nazariyesi", Sovyetler Birlii'nde duraksamadan uygulanm ve sonunda ortaya,
km bir imparatorluk enkazndan baka bir ey kmamtr.
Demokrat Parti Program'nn kaleme alnmasnda Fuat Kprl'nn; Tzk'n kaleme alnmasnda
Adnan Menderes'in kalemi ilemitir. Program ve Tzk yaplarna bakld zaman, Tzk'n, daha
demokratik bir kurulu getirdiini sylemek mmkndr. Belki, Halk Partisi'nin yapsna baklarak,
demokratik lkelerde olmayan ocak, bucak tekilatlarnn kylere kadar yaygnlatrlmas, hakl olarak
eletirilebilir. Ancak, ortada bir "Partiler Kanunu" olmad iin, kar partinin kylere kadar ulat bir
noktada, yeni kurulan bir partinin ile seim kurullaryla yetinmesi dnlemezdi.
MLL EF STBDADI
Ayrca unutmamak gerekir ki, o gnlerin iinden demokrasiye kmak, belli kurallara balanm deildi;
bata bir "Milli ef" vard; ve bu Milli ef, iktidardan dmeden dn-
42 SMET BOZDA
yaya "Trkiye'de Demokrasi var" dedirtmek istiyordu! Demokrat Parti'nin kurulmasn salam ama,
onun kendi partisinin yerine geebilecek kadar kuvvetlenmesini istememiti!.. te bu parti kurulur
kurulmaz, Belediye seimlerini ne alarak, partinin rgtlenmeden seime girmesini istemi; Demokrat
Parti bu seimlere girmeyince, milletvekili seimlerini de ne alm; bu seimde kazanan Demokrat
Parti'yi yenik hale drm, "Gizli oy, ak tasnif" esasn; "ak oy, gizli tasnif" biimine dntrerek,
sandk mazbatalar deitirilmi ve Demokrat Parti iktidar kazanmken, zor bela muhalefet olarak
meclise girebilmitir.
Btn Trkiye sathnda Demokrat Parti tekilat, byk bir bask altnda idi. Baz vilayetlerde Demokrat
Parti'nin kapanaca gnler bekleniyor, Valiler ve bu arada Bursa Valisi, Demokrat Parti ileri gelenleri
iin birer sahte "zabta dosyas" hazrlatyor ve bu kimselerin -partileri kapanr kapanmaz- aslmalarn
salayacak sular icat ediliyordu!
Bu durumda Genel dare Kurulu yelerinin yalnz siyaset deil, kiyaset bakmndan da yetenekli
olmalar gerekti. Btn lkeyi etkisi altna alan bask sisteminin en ileri noktalarndan birinde Milli ef
smet nn'ye "12 Temmuz Beyannamesi" ad ile tannan ve Demokrat Parti'yi, devlet olarak meru
bir muhalefet partisi halinde benimseyen belgenin nasl hazrladn, Kazm zalp'in azndan
dinleyelim:
"Ankara'da 1947 ylnn serin bir Mays akamyd. Anadolu kulbnn ou milletvekillerinden oluan
yeleri, yemek salonundaydlar. Bazlar da yemeklerini erken bitirmi, byk salonun koltuklarna
gmlerek sohbete koyulmulard. Demokrat Parti kurucularndan Fuat Kprl ile Adnan Menderes de
yan yana ki koltukta fsldayorlard. 'Ay-
43
MENDERES
MENDERES ...
n eyleri konuup, kar bir yol bulamayan insanlarn' bezginlii vard yzlerinde...
"Onlarn hemen ilerisinde bir koltukta, TBMM eski bakanlarndan General Kazm zalp gazetesini
okuyordu. Profesr Fuat Kprl, yaptklar konumann sessizlikle noktalanmasndan yararlanarak,
Kazm zalp Paa'ya seslendi:
- Gzn hi yorma Paam; kellem kellem la yenfa!.. die dokunur bir ey yok! gazetelerde...
zalp Paa, ban geriye evirerek gzlnn stnden bakt:
-Alkanlk Fuat Bey... Ben de die dokunur bir haber bulamayacam biliyorum...
- yleyse katln bize de, biraz insan eti ineyelim!
"Paa, koltuunu evirdi, imdi kiiydiler. nce havadan sudan konuuldu. Bu yl k uzamt...
Bahar hl nazlanyordu... Havalar serindi... Derken sohbet, milletvekillerinin birer ikier stanbul'a
kamalarna kayd... Bu noktaya gelince Fuat Kprl:
- Biz sizinkiler gibi kalabalk olmadmz iin, kaamyoruz da!... dedi.
Gltler... Artk sohbet, politikaya ayak basmt. Byk Millet Meclisi'nin bu kalburst kiileri, ayr
partilerden olduklar halde, seviyeli bir sohbet tutturdular. Bir ara Kprl, apansz ciddi bir soru ortaya
att:
- Paam! Niin yokua sryor bizi smet Paa'mz!.. Demokrasiye gideceiz diyen kendisi; ok partili
sisteme almamz gerek, diyen kendisi... Demokrat Parti kurulduu zaman, radyolar, Anadolu
ajanslaryla enlikli yazlar yazdran kendisi. imdi bizi inim inim inleten de kendisi!... Bu nasl i Allah
akna!.. Siz buna ne diyorsuzunuz?,.
44 SMET BOZDA BUNU SMET PAA'YA SORUN!
"Kazm zalp Paa, birdenbire durdu. Samimiyetle syleyecei bir sz, bir aka bile, yarn
kullanlabilirdi... Glmsemesini yznde tutmaya alarak konutu:
- Bunu bana soracanza smet Paa'ya sorsanza!..
- Bulsak, soracaz, hem de daha neler soracaz!.. Ama bulamyoruz ki!..
- Randevu istediniz de kabul etmedi mi?..
Konuma bu noktaya gelince, ister istemez ciddilemiti... Menderes araya girdi:
- Sizi, biri 'adamna' dvdrse; siz sebebini renmek iin kendisinden randevu mu istersiniz?..
"Birlikte gltler... , tam karlkl espri alanna dklecekken, Kprl yzn ilim adam
ciddiyetiyle doldurarak zalp Paa'ya dnd:
- Paam, cidden merak ediyorum: smet Paa'nn bize kar ekingenlii nerden geliyor?.. Son
seimde (1946 Milletvekili seimleri) Demokrat Parti'ye reva grlen bunca eziyet, bunca yldrma
politikasnn sebebi ne?.. Mademki muhalefet in bir kontenjan bulunmutur... nsanlara, dayakla,
hapisle, hatta ikenceyle, gzda vermenin ne anlam var?.. Bu ne perhiz, bu ne lahana turusu!..
Bunu, 'politika' olarak dnceme sdramyorum!..
Sonra, hadi bu... yanllklar her naslsa yapld; -smet Paa'nn bilgisi iindedir, dndadr diye
tartmyorum- fakat ondan sonra srdrlen hkmet politikas nedir?.. Mecliste Bavekil ve
Bakanlar, Vilayetlerde Valiler, Kaymakamlar, hatta Nahiye Mdrleri, bir cehennem makinas haline
gelmi, Demokrat Parti'yi tmeye alyor...
45 MENDERES.,. MENDERES...
Kazm Paa ciddileti, kalkacak gibi yapt ve:
- Ben buraya siyasi sulama dinlemek iin oturmadm! Bu szlerinizin muhatab kim ise, siz onu bulup,
ona syleyin, bunlar...
Kprl, kalkmaya davranan Kazm Paa'nn omuzlarn bastrarak:
- Ltfen otur Paam!.. Siz smet Paa'nn en yakn dostlarndan biri, belki de yegnesisiniz!.. Biz de
burada Demokrat Parti'nin birinci insanlaryz. Dostunuza, sohbet srasnda Demokrat Parti'nin birinci
dereceden dncelerini aktarmak istemez misiniz?..
- Syleyecekleriniz bunlarsa, aktarmak istemem... nk bunlar her gn gazetelerde yazyorsunuz;
deme veriyorsunuz, mecliste konuuyorsunuz!.. Siz benim yerimde olsanz, ne yaparsnz acaba?..
NN BZM DE CUMHURBAKANIMIZ
- Ben szlerimi bitirmedim ki... unu sormak istiyorum size: smet Paa demokrasiyi istiyor...
Demokrat Parti, iktidara gelecek gte deil!... yle olduu halde bask altnda tutuluyor!.. Bu, smet
Paa asndan, mantkszlk!.. Mademki hibir ey deimeyecek, partisi yine iktidarda kalacak; kendisi
Devlet Bakanl'n koruyacak; yleyse lkede neden bir huzursuz ortamnn srp gitmesini istesin?..
Yok, eer, grnenin tersine, daha dn kurulmu Demokrat Parti'nin iktidar olabileceini dnyor ve
gelecek olursa, kendisini
46 - SMET BOZDA
Cumhurbakan semeyeceklerini tasarlyorlarsa, bu takdirde de 'yanlyor' demek istiyorum!.. nk
bugn Trkiye'de smet Paa'dan daha ehliyetle bu grevi yapacak bir insan yok! Sava alannn tam
ortasndayken, lkeyi atee bulatrmakta nasl korumusa, bugn de demokrasi arabasn devirmeden
yeni bir dneme gemeyi baaracak, ondan baka politikac gremiyorum... Kurtulu Sava
kahramandr; srtnda zafer hil't var; Atatrk'n gvendii kimsedir; on yldan fazla Bavekilliini
yapmtr; ve stelik "Milli ef" olarak yadrganmam bir devlet adamdr.., Btn bu gereklerin idraki
iinde, yarn kendisini Devlet Bakan seecek bu insanlarn, hkmet basks altnda bulunmalarna
nasl izin verdiini kavramakta, -hakl olarak-
glk ekiyoruz!..
"Kzm zalp, iyi yetimi, kurt bir politikacyd! Konumay byk bir dikkatle -kelime karmadan-
dinlemiti... nk, kendisine bu inanlmaz eyleri anlatan, Fuat Kprl, Demokrat Parti'nin kurucusu
idi ve bir baka "kurucu ye' olan Adnan Menderes'in yannda konuuyordu! Syledikleri, son derece
nemliydi: Halk Partisi'ne bir donem daha iktidar; smet Paa'ya srekli Cumhurbakanl teklif
ediyordu!.. Konuyu, bir kere daha zihninden geirdikten
sonra, sordu:
- Yani siz, -Demokrat Parti olarak- kazansanz da Cumhurbakanl'na-smet Paa'y seeceinizi mi
sylyorsunuz?..
- Daha yetenekli biri bulunmadna gre, niin olma-
sn?
47* MENDERES-.. MENDERES...
PAA'YA SYLEYEBLR MYM?
Kzm zalp, ban nne edi. Biraz dndkten sonra:
- Bunu, smet Paa'ya syleyebilir miyim?..dedi.
Bu sefer Fuat Kprl ve Adnan Menderes birlikte cevap verdiler:
- Elbette!..
zalp Paa, bir sre daha dndkten sonra, ihtiyatl bir cevap verdi:
- Frsat der, sz alrsa, anlatrm!..
Konuma, o akam burada baland. Oysa iki taraf da bir satran masasna oturmular, AH' ele
geirmee alyorlard..."
Kzm zalp Paa, Kprl ve Menderes'le yapt konumann gerisini yle anlatyor:
"Anadolu Kulb ile evim, yaya olarak 20-25 dakika eker. Havann elverili olduu ve kendimi hevesli
hissettiim akamlar, yrrm. O akam da iimde yrmek hevesi vard; bastonumun sesini
dinleyerek yrmeye baladm. Dnyordum: Kprl ne demek istedi?.. Acaba baskdan,
grnmelerden huzursuz oldular da, 'Glge Muhalefet1 olmaya m raz olduklarn, sylemek istiyor?..
nk: 'Bugn Trkiye'de Devlet Bakanln smet nn'den daha ehliyetle yapacak kimse yok.
Zaten biz de kazansak, onu seeceiz!' demek nce demokrasiye ters der... Hem seimle ounluu
kazanacaksn hem de kar partiden bir aday Devlet Bakan olarak seeceksin; grlm ey deil!..
Dpedz Kprl, Atatrk'n Serbest Frka oyununu teklif ediyor s-
48 SMET BOZDA
met Paa'ya!.. nk Fethi Bey de Kprl gibi konuuyor; 'Biz de kazansak, Devlet Bakanl iin
namzedimiz Gazidir1 diyordu... Peki, smet paa byle bir oyuna raz olacak m bakalm?
PAA'NIN PEK NYET YOK
"smet Paa'nn bugne kadar gtt tutuma baklrsa; byle ikili bir oyunu dnmyor... nk, ne
CHP deimez Genel Bakanlndan ayrlm ne "Milli ef sfatn terk etmitir. Bugn hl, hem
'Devlet Bakan' hem 'Milli ef, hem de 'Halk Partisi"nin Genel Bakandr. 'Milli eflik' ile 'CHP deimez
Genel Bakanl' grevi, TBMM'den geirilerek merulatrlm olduuna gre, bunlardan yazl bir
beyanla istifa etmeden kopmann olasl yoktur. yleyse Kprl hangi aklla, iktidar Partisi'nin Genel
Bakan ve Milli efi olan zta, Devlet Bakanl teklifini yapmaktadr?..
"Ben bu teklifi smet Paa'ya nasl gtrrm?.. Bana demez mi ki, 'Seni sarakaya almlar, Kzm;
hl m farknda deilsin?... Bunu bana nasl getiriyrsn?..' Byle konuursa, .benim cevabn ne
olacak?..
"Tutalm bu konumay ciddiye alp sylemedim; fakat yarn baka bir kanalla kendisine ulatrlacak
olursa, durum ne olacak?.. Ya smet Paa, bu tekliften yararlanmay dnyorsa, bunu kendisine
ulatrmadm iin beni 'siyasi basiretsizlikle' nitelendirmez mi?... Tam, 'Sylesem tesiri yok, sussam
gnl raz deil.' arksnn anlatt durum! Boa koy dolmuyor, doluya koy almyor. Ben de bir trl
bu aprakln iinden kamyorum...
49
MENDERES... MENDERES.
"Bir aralk; 'Kprl bu konumay yapmak iin neden beni seti?' diye dndm; acaba seilerek mi
bu teklif bana yapld, yoksa rastgele mi?.. Salona geldiim zaman Kprl ve Menderes yoktu. Olsa
her halde grecek, her halde kendilerine selam verecektim... Demek yoklarm... yleyse onlar benden
sonra gelip benim tam arkama oturmular. O zaman benim 'oltaya takldm' anlalyor... Peki ama
niin?.. Beni, bu mantksz teklife arac yaptklarna gre, Beni kullanmak istiyorlar!.. Ancak bu teklife
kar tavr almak frsat benim elimde; bunu hafifseyerek herkese yayabilir, onlar partililerinin nnde
perian edebilirim?.. Partilileri, byle bir teklifin hesabn kendilerinden sormaz m?.. Verecek ne
cevaplar vardr?..
"Bu noktaya gelince, dncem yumuuyordu. Demek bana gvenmiler, inanmlar ve son derece
nemli ve kendileri iin 'tehlikeli' saylabilecek bir teklifi bana amlar; kendileri iin ok nazik bir
konuyu bana emanet ettiklerinden phe etmemek lazm! Eer byle bir teklif ile smet Paa'y
kandrmay dnyorlarsa, buna kar alnacak tavr benim deil, smet Paa'nn tesbit etmesi gerek...
"Yolboyu bunlar ve buna benzer fikirleri aklmdan geirip lp bitikten sonra, eve geldim yatama
yattm ama uyu, uyuyabilirsen. Dn o tarafa, dn bu tarafa... Nafile... Sonunda pencerenin nne
oturup bir sigara yaktm. Bu sefer aklma gelenler, bsbtn baka eylerdi. smet Paa, cin gibi
adam.. ounluk oylarn kaybetmi bir parti adaynn Devlet Bakan seilmeyeceini bilir; byle bir
teklife inanmaz ama bu teklifi Tallanmaz m?..' Byle bir konunun sadece tlatlmas bile partiyi
atmaya sokar. Buna taraf olan-
50 - SMET BOZDA
larla, olmayanlar ylesine bir atmaya tutuurlar ki; partinin haysiyet divan, Jakoben meclisi gibi
kelle koparmaya balar!..
"Pencere nnde sigaram tttryor, baz muhtemel olaylar tasarlayarak glyordum: Demokrat
Parti'nin stanbul Tekilat Bakan Avukat Kenan ner ile General Sadk Aldoan arkadamz aklma
geliyorlard. Bunlar partinin mfritleri arasmdaydlar... Fsebilillah smet Paa dmanl yapyorlard.
Eer bunlardan biri, Kprl'nn smet Paa'y Devlet Bakan yapmay tasarladn bir renecek
olsa, her halde yer yerinden oynard!.. smet Paa'nn eline, ok geerli bir koz gelmiti. Bunu istedii
gibi oynayabilir, istedii biimde kullanabilirdi. Bu sebeple ilk frsatta durumu Paa'ya amaya karar
verdim. Bir para da teklif karsnda ahsi tavrmn ne olacan dnp tasarladktan sonra yattm.
Teklifi gtrmeye karar verdiime gre, ankaya'ya gitmek iin davet beklemeyecek, kendim 'mlakat'
isteyecektim.
"BLG ARZ ETMEK STYORUM"
"Ertesi gn leden sonra, smet Paa'nn randevularn ayarlayan yaveri bulup 'Paa Hazretleri'yle
grmek istediimi' syledim: Hassasiyet gsterdi:
- mdi kendilerini grp arz edeceim efendim. Maruzatnz acele mi? diye sordu.
- Hayr, dedim hi acele deil.. Sadece, bir konu zerinde 'bilgi' arz etmek istiyorum...
51* MENDERES... MENDERES...
Yaver hangi telefonda olduumu da rendikten sonra ayrld; ve bir sre sonra beni buldu:
- Reisicumhur Hazretleri ztalinizi saat 17'de kabul buyuracaklar; ancak sizin iin bu saatin uygun olup
olmadn sormam da emir buyurdular!..
Emrettikleri saatte hizmetlerinde olurum!., deyip telefonu kapattm.
"smet Paa'nn benim kendisine bilgi vermek istediim konuyu merak ettii anlalyordu. nk bu
kadar itina ve en ksa zaman iin verilmi randevu, bunu gsteriyordu. kindi ayna davet edilmi
bulunuyordum! ahsma gsterilen bu itinann keyfini sryordum ki, birden aklma geldi: Belki Paa,
benim dn akam Fuat Kprl ve Adnan Menderes'le uzun uzun konutuumu bile biliyordu! Belki de
randevu istediime gsterdii itina bundan ileri gelmekteydi. Dorusu bunu dnnce keyfim olduka
kat; demek ben ankaya'ya bir konu gtrmeyecek, ankaya'da sorguya ekilecektim!.. Hadi
hayrls! demekten baka arem yoktu!..
"ankaya'da itina ile karlandm. Beni, Paa'nn bulunduu kk salona aldklar zaman, smet Paa,
bir eyler okumakla meguld. eri girer girmez, beni, kalkp karlad ve camn nndeki koltuklardan
birine oturttu... Kendisinden sonra oturmaya -gsterdiim btn zene ramen-muvaffak olamadm;
nk o da byk bir itina ile misafirinden nce oturmamak dikkatini gsteriyordu. Velhasl kar-
lanmamda bir fevkaldelik- vard. Oysa -normalde- smet Paa, benim gibi yakn arkadalarn
oturduu yerden karlar; sadece, kalkyormu gibi yaparak teklifsizliini belli ederdi. Byle yerinden
kalkmas, dosta kolumdan tutarak koltuklardan birine kadar gtrmesi, byk iltifatt...
52
SMET BOZDA
"Neeli bir sesle konuuyor, bana ksa sorular soruyor; sonra, akamlar Ankara havasnn hl serin
olmasndan tutun da Ahmet Emin Yalman'n Vatan Gazetesi'nde yazd bayazda, iyi uyku uyumann
artlarn sayp dktne varncaya kadar eitli konular, birbiri peinden glerek anlatyordu. Birden
durdu ve sordu:
- Bana bir haberin varm!..
"Beni o kadar baka konularda dnp dolatrmt ki, gelmeden nce tasarladm szleri ve anlatm
biimini bir trl bulamyordum. Belki de bunu salamak iin o kadar konumu, eitlemeler
yapmt... Kprl'nn konumasn, yarm yrtk anlattm. Beni, kmldamadan ve belki de zaman
zaman nefes bile almadan dinledi. Szm bitirdiim zaman, ban bir sre ne eip dnd; sonra
kaygl bir yzle sordu:
- Bayar da byle mi dnyor?..
- Bilmiyorum Paa Hazretleri!.. Bunu sormay akl edemedim!.. zin verirseniz renirim...
- renin ltfen!.. nk partinin bakan Celal'dirL
- Emredersiniz...
"aylar geldi, sohbet baka alanlara geti; bir daha konuya dnmedi. Ben de ziyaretimi uzatmadan
ayrldm.
PAA BEN AIRTTI
"smet Paa'nn tutumu beni artmt. Kprl'nn teklifini sade bir konu imi gibi karlamt Sanki,
iktidar kazanan partinin, 'muhalefetten Cumhurbakan semesi' ta-
53* MENDERES
MENDERES...
bii bir eymi gibi, bu teklife Bayar'n da katlp katlmadn renmek istiyordu! Ben Paa'nn teklife
armasn beklerken, Paa, serinkanll ile beni artmt.
"O akam, Kprl-Menderes ikilisi, yine kulpteydi. Benim geldiimi grnce, glmseyerek bana
yaklatlar. Kprl, dosta koluma girerek biraz 'kulp dedikodusu' yaptktan sonra, 'Paa'yi ne zaman
greceksin?' dedi. 'ankaya'dan geliyorum' deyince, umulmaz bir sz duymu gibi, narin gvdesiyle
salland ve kolumdan karak:
- Paam neden sylemiyorsunuz bu gzel haberinizi!.. Ben ve Adnan daha ankaya'ya kmadnz
sanyorduk... Demek grtnz! Peki ne diyor smet Paa'mz?..
- Celal Bey de kendileri gibi mi dnyor?., diye soruyor...
Siz, teklifinizde Celal Bey'le mutabk msnz?.. Celal Bey, sizin gibi mi dnyor, bu konuda?..
Kprl ve Menderes baktlar. Sonra Kprl konutu:
- Baka trl dnse, 'yapabilir mi sanyorsunuz?..
Menderes de: 'Evet!..' diyerek yzme bakt... aknlktan, aknla yuvarlanyordum. smet Paa'nn
teklifi olaan bir eymi gibi karlamas; Demokrat Parti'nin iki kurucusu Fuat Kprl ile Adnan
Menderes'in Parti Genel Bakan Celal Bayarn, parti iinde dncesini gerekletirmeye muktedir
olmadn sylemeleri, -ryada grsem, hayra yormayacam- alas eylerdi.
- smet Paa'ya bylece sylememi mi istiyorsunuz?..
- Evet, bylece...
- Bylece...
54 SMET BOZD A
"Bir mddet dndkten sonra, 'peki' dedim. 'Sayn Cumhurbakan'yla grtkten sonra, sizi
telefonla arar ve neticeyi haber veririm...'
"Onlar yemee yrdler, ben oyun salonuna getim. Aklma g san iler, olup bitiyordu. Bunlar
dnmemek iin, hararetli bir tavla partisini izleyerek oyalanmaya altm.
"Aradan ne kadar zaman geti, farkedemedim; baktm, Adnan Menderes bana doru geliyordu. O
nazik, gle yz ile:
- Sizinle biraz hasbhal etmek istedim... dedi. Hoca erkenden gidince, frsat bildim.
Menderes evlerimiz ayn ynde olduu iin;
- Hadi, isterseniz biraz yryelim. Hem nefes alm hem konumu oluruz.
- Ne kadar gzel... Ben de teklif etmek zereydim... Birlikte ktk ve yrmeye baladk...
"Menderes, bende daima ciddi ve gvenilir bir insan itibar brakmtr. Scak ve kibar dille
konuuyordu. Dorudan doruya konuya girdi:
MENDERES DURUM KURTARIYOR
- Deminki konuma zihnime takld kald; 'Baka trl dnse, yapabilir mi, baarabilir mi' gibi bir sz,
yanl anlamlara yol aabilir ve zellikle Demokrat Parti iinde Bakanmz Celal Beyefendi'nin icra
gcnden pheye gtrr baz kimseleri... Konumamz, kesinlikle o anlamda deildir. Hoca (yani
Fuat Kprl), smet Paa'ya olan gvenimizi an-
55
MENDERES
MENDERES...
latmak iin o sz syledi. Yani, baka trl dnm bile olsa -ki dnmez- memleketin bu nazik
merhalesinde, lkenin karna ters decek bir davranta mttefik bulamaz, demek istedik... Yoksa
Demokrat Parti'nin Genel Bakan, {Meclis gurubu ve ynetim kurulu) bu iki kurul arasmda salam bir
muvazene tesis etmitir.
"Kprl'nn szleri de Menderes'in aklamas da gsteriyordu ki, Demokrat Parti'ye g veren ve onu
ayakta tutan ey, iktidarn bask politikasdr. Bu bask kaldrlr veya hafifletilirse, parti iindeki
uzlamaz gler hemen kapacaklar ve belki de partiyi blecekler, ufalayacaklardr!.. Eer, Atatrk'n
lmnde, lkeyi hibir kazaya uratmadan intikali salamay beceren Bayar gibi bir politikac, hayat
kitaptan renmi bir profesrle, topraktan gelmi bir iftlik aasn aamaz hale gelmise, o parti yok
saylabilir!..
Evlerimizin atalnda Menderes'ten ayrlacam zaman, kendisine sordum:
- Sizin bu konumalarnz da Paa'ya syleyebilir miyim?..
Kk bir duraksamadan sonra glmseyerek konutu.
- Hrmetlerimle birlikte...
- yi geceler...
- yi geceler...
"smet paa ile ikinci bulumamz, birincisi gibi ksa srmedi. ay saatinde balayan sohbet, akam
sofrasna dnt ve ankaya'dan ayrldm zaman, tam geceyars idi 7 saat konumutuk.
smet Paa'nn dncesi, aa yukar yledir:
56 SMET BOZDA
- Demokratlar, geen yln 21 maysnda yaplan seimlerden bu yana, ikayetlerini deitirmemilerdir:
Srekli olarak Halk Partisi'nin -devleti de kullanarak- kendilerini bask altnda bulundurduunu iddia
ediyorlar. Buna karlk Cumhuriyet Halk Partisi ile hkmeti de; Demokratlarn, srekli olarak
toplumda huzursuzluk kardklarn, halk isyana tevik ettiklerini, devlet otoritesini hrpaladklarn ileri
sryorlar... Bunlar, birbirine zt iki iddia! Hangisinin eksik, hangisinin fazla olduunu benim bilmem
mmkn deil!.. Bavekil Recep Peker'i dinliyorum, kendisine hak vermek zorunda kalyorum;
Demokratlar dinliyorum; kendilerine inanmak istediim iin, hak vermek istiyorum. Fakat bu Nasrettin
Hoca'nn 'Sen de haklsn hanm' hikayesine benziyor!..
Kprl'nn sizinle bana ulatrd teklife gelince; Demokrat Parti iktidara gelse bile, Cumhurbakan
olarak beni seecei fantezisini, Demokratlarn bana husumetleri olmad ve benden kendilerine
yardm bekledikleri biiminde alyorum.
Biliyorsunuz, 10 Mays 1946'da yaptmz son Halk Partisi Olaanst Kurultay'nda alnan karara gre,
bugn ben ne 'Milli efim ne de 'CHP'nin deimez Genel Bakan'... Bugn ben, o kurultayda yaplan
bir seimle, drt yl iin seilmi bir 'Genel Bakan'm! Ayn, zamanda Cumhurbakan olduum iin, bu
Genel Bakanl fiilen yrtmyorum ve bu leri, 'Genel Bakan Vekili' kr Saraolu yapyor...
57- MENDERES..- MENDERES...
BEN "MLL EF" GB GRYORLAR
Sizin, Demokratar'dan bana aktardnz fikirlere baklacak olursa, onlar beni 'Mll ef gibi gryorlar
ve benden 'Milli ef olarak mdahele etmemi beklemektedirler! Oysa bugn benim, fiilen
kullanamadm CHP Genel Bakan olarak da Cumhurbakan olarak da hkmete mdahele etmeye
ve onun icraatna istikamet tayin etmee hakkm yok!.. Mdaheleye kalksam, beni dinlemezler!..
Kprl'y de Menderes'i de yakndan biliyoruz: Bunlar, akl banda kimselerdir. Byle olduklar halde,
benden yetkimin ve gcmn stnde iler beklediklerine gre, skntlar byktr ve her halde,
demokrasinin memleketimizde yerlemesini salamak iin, yardm etmeliyim!.. Ama nasl?.. Sorun
bu!....
"smet Paa'nn size zetlediim fikirleri, 5 saatlik konumalara yaygn fikirlerdir. Tabi, eksiktirler...
Tabi, btn ayrntlar iine almamaktadr. Tutalm, smet Paa'nn o akam bana anlatt u konu,
sorunun dnda grnd halde, bence sorunun asl anlalmas gereken tarafdr. Paa, yemek
sonras kahvelerimizi ierken, bir ara kendi kendine bir hayli gldkten sonra, bana unlar syledi:
- Neye glyorum, biliyor musun?.. Celal de (Bayar), Adnan da (Menderes), Fuat da (Kprl), Refik
de (Koraltan) kendilerini, Halk Partisi'ni, istedikleri gibi deitirip dzeltemedikleri iin, Demokrat
Parti'yi kurmaya mecbur kaldklarn sanyorlar!.. ok yanl!.. Onlara Demokrat Parti'yi kurduran be-
nim!.. Tabii, onlara gidip 'bir muhalefet partisi kurun' demedim elbette; ama onlar bir kar parti
kurmaya zorladm!..
58 - SMET BOZDAG
Sovyetler, Boazlardan s isteyince ve dou vilayetimizi de kendilerine brakmamz gerektiini ileri
srnce, bizim iin Demokrasi Cephesi'ne katlmaktan baka are kalmamt. Ben, bu Sovyet
tekliflerinden ok daha nce de Trk Milleti iin kar yolun demokrasi olduuna inanmtm. Eer
Cumhurbakan seilmemden ok ksa bir sre sonra Dnya Sava patlamam olsayd, bugn
demokrasisi kklemi bir lke olacaktk!.. Savan sonunu bekledim ve 19 Mays nutkumda (1945) bu
dncemi akladm. Celal Bey (Bayar) ve arkadann mterek imza ile Halk Partisi Meclis
Gurubu'na verdikleri takrir, bu konumamdan sonradr. steseydim, bu yuvarlak kelimelerle yazlm
takririni grupta kabul ettirebilir ve yine istediimiz gibi partiyi idare edebilirdim... nk bu 'takrir1,
parti iinde demokratik bir yap oluturulmasn istiyordu. Bunu yapmak da kolayd, yapmamak da!...
Takriri reddetmek iin hibir sebep yoktu...
"BENM ASIL KAYGIM"
Fakat benim asl kaygm, kurulacak muhalefet partisinin ciddi insanlar tarafndan kurulmasyd...
Memleketin maceraya tahamml yoktu. Demokrasiye gidecek yerde, anariye yuvarlanabilirdik!
Takriri veren kimseleri yakndan tanrm. Hem vatanperverdirler, hem byle bir iin stesinden
gelebilecek vasfta idiler. Bu yzden, grupta mzakereleri idare edecek olan kr Saraolu'na takriri
red ettirmesini syledim. Onurlu kiilerdi; takrirleri red edilince, bunu mesele yapacaklar ve bylece
onlar bir parti kurmaya itmek kolay olacakt.
59 MENDERES... MENDERES...
smet Paa, konumann burasnda ks ks glyordu... Eliyle dizime vurarak samimileti:
- Nitekim yle olmad m?.. Kprl'nn 'Newyork Times', 'Chicago Tribne' gazetelerine verdii
deme,
Adnan Menderes'in 'Vatan' gazetesinde yaymlad makale, Koraltan'n beyanlar, elbette bir
milletvekilinin partisinden karlmas iin sebep olamaz!.. Daha nice ar sular ilemi arkadalarmz
ho grmzdr! Benim istediim; bu kimseler, mademki bir araya gelip demokrasi fikrinde bir-
lemiler... yleyse, bu arkadalarmz partinin dna ksnlar ve bize kar bir muhalefet partisini
rgtlesinler Bunun iin de maalesef, ok sudan sebeblerle kendilerini partiden uzaklatrdm. Celal
Bey'e, dokunmadm... nk biliyordum ki, arkadalarn yalnz brakmayacak kadar vefa gste-
recekti... Nitekim, tahminim doru kt ve nce milletvekilliinden, sonra partiden ekildi ve karmza
geti!..
Velhasl bunlar, bizim kendilerine gvendiimiz arkadalarmzdr. Kendi iradeleriyle Halk Partisi'nden
ayrldklar ve kendi tercihleriyle. Demokrat Parti'yi kurduklarn sanrlar ama; bsbtn doru deildir,
ben kendilerine yardm etmeseydim, belki drd de bizim Halk Partisi'nde hl alyor olacaklard!
Bu akam bunu size anlattm ama, vicdannzda sr gibi saklamanz iin!.. Aklanrsa, bu arkadalarn
partilerindeki btn gleri sfra iner ve memleketi tehlikeli bir maceraya srklemi oluruz...
Unutmayn ki bu srrm bilen insan yalnz sizsiniz!...
"nsan yaadka neler gryor, neler iitiyor. Ben smet Paa'nn bana emanet ettii bu srr bugne
kadar kimseye
60 SMET BOZDA
sylemedim. Geenlerde Celal Bey'le gryorduk, bo bulunup nerdeyse kendisine aacaktm;
kendimi g tuttum. lk defa Kl'a (Kl Ali) ve sana (smet Bozda) ayorum. Ama bunu
yazmayacana senden sz isterim!.."
- Sz, dedim. Yazacam ama, bu insanlar hayatta bulunduklar srece, yaymlamayacam... Size
namus sz!..
Szm tuttum!
Kzm zalp, sonunda 12 Temmuz Beyannamesi'nin yaymlanmasna ulaan olaylar zerinde
bildiklerini zetleyerek yle balad:
HALKIN TBARI N...
"smet Paa, Fuat Kprl'nn teklifini bir "kpr" olarak kulland. 21 Temmuz 1946 seimleri
pheliydi. smet Paa'nn milletvekili olarak bile seilmedii syleniyordu. ankaya Sand'nda bile
oylar, Demokrat Parti'ye verilmiti. Paa iin: 'Cumhurbakan seildikten sonra bile smet Paa
TBMM'ye utancndan arka kapdan girdi' diye konuuluyordu. Byle bir ortamda, smet Paa gibi, itibar
iinde yaam bir devlet adamnn uzun zaman kalmas beklenemezdi. Nitekim, Kprl'nn teklifini
kpr gibi kullanarak, geni halk kitlelerinin itibar sahasna kendisini atmasn bildi.
"smet Paa, benim kendisine gtrdm 'Kprl teklifini', ok ynl kullanmtr: 12 Temmuz
Beyannames'ni yaymlayarak kendisine faziletli bir Devlet Bakan portresi izerken; dier taraftan da
Demokrat Parti'nin ynetici kadrosunu ikiye blyordu. Ahmet Ouz, Ahmet Tahtakl gibi,
61 MENDERES... MENDERES...
DP Genel Ynetim Kurulu'nun belli bal kimseleri, Fuat Kprl, Adnan Menderes gibi kurucularn
karsna kyorlar, smet Paa ile balayan mzakerelerin kesilmesini ve infirat bir politikann
benimsenmesini istiyorlard... Muhalefeti bylece blmek bile, smet Paa iin byk baar sayl-
maldr. nk bu noktada balayan ayrlk, giderek 'Millet Partisi'nin kurulmasna ve Demokrat
Part'den pek ok deerlerin bu partiye gemesine yol amtr.
"Bugn, samimiyetle sylyorum: Paa'ya Kprl'nn teklifini gtrrken, bu noktadan kalkp
Demokrat Parti'yi ikiye blmeye kadar gidilebileceini birisi sylemi olsayd, aklndan phe ederdim!..
Hele ayn kpr kullanlarak, itibarn kaybetmi bir Devlet Bakan'nn, btn lkede ba tac edilen
lider haline gelinebilecei sylenmi olsayd, bu kadar fantazinin masallar iin bile fazla olacan
dnrdm... Ama ikisi de oldu!.. Hem Demokrat Parti blnd hem ankaya duvarlarnn arkasna
itilmi bir Devlet Bakan, milli bir lider olarak halkn sevgilisi oldu... Bu mucize gibi ii, smet Paa'nn
zekas ve mahareti baarmtr.
SMET PAA BAKADIR
"Yine, samimiyetle sylyorum: Celal Bey (Bayar) Atatrk'n son bavekilidir ama, smet Paa ile
kyaslanamaz!... Namusludur, alkandr, vefaldr, yeteneklidir, g ileri stesinden gelecek
yapdadr, ama, smet Paa bakadr."
Konumann burasnda sze giren Kl Ali'nin syledii u sz, aradan bunca yl getii halde,
zihnimde taptaze duruyor:
62 SMET BOZDA
- smet Paa, imandan fitneye kadar her sahada eytandr!
Sevgili Kl Ali'nin bu szn pek beenmi, uzun uzun glmtk... Bu satrlarn yazarna smet
Paa yle grnmyor ama, evresinde nasl rktc bir hava yarattn aka gsteriyor. Bu ylgn
evre, smet Paa efsanesini yaratm!..
Bu bilgileri sayn Kzm zalp'ten edindiim gnlerde, olayn kahramanlarndan Fuat Kprl ile Adnan
Menderes lmlerdi ama, Celal Bayar ile smet nn sa idiler. Kendilerine bavurmam mmknd.
smet Paa ile tanklmz yoktu. Bir arac bulsam, hatta bir randevu koparsam, Paa'nn byle bir
konuda bana bir eyler syleyeceine ihtimal vermiyordum. nk damadna bile, die dokunur bir ey
sylememi, herkesin bildiklerini bir kez daha tekrarlamt. Bu yzden sayn nn'ye bavurmay
dnmedim. Ancak, olayn iinde birinci derecede rol alm bir devlet adam daha vard: Celal Bayar...
Sayn Celal Bayar, "Dostumdu..." diyebileceim kadar benim yak-nmd; kendisine rahatlkla her eyi
sorabilir ve cevabn alrdm. Konuyu onunla grmeyi kararlatrdm.
CELAL BAYAR'A GRE
1973 ylnn 12 Temmuz gnyd... Bayar ziyarete gitmitim. Evinin arka bahesindeki koltuklara
gmlm konuuyorduk... Bir ara:
- Bugn, 12 Temmuz beyefendi... Bu size bir ey hatrlatyor mu?...
63
MENDERES... MENDERES...
Yzme tatl tatl bakarak gld:
- Sana bir ey hatrlatmyor mu?.. Gltk...
Bunun zerine, Kzm zalp Paa'dan dinlediklerimi ksaca zetledim. Byk bir dikkatle dinledi. Hele
Kprl'nn kendisinden "Baka trl dnse ne yapabilir?" gibilerden hafife alarak konutuunu
aktardm zaman, ok geni bir glmseme yzn doldurdu... Hafif bir sesle:
- Ya... yle mi sanyormu!..demekle yetindi. Konumam bittii zaman bana yle konutu:
12 TEMMUZ BEYANNAMES HAYIRLI OLMUTUR
- Kprl ve Menderes'in Kzm Paa vastasyla smet Paa'ya bavurduklarn, ilk defa sizden
iitiyorum. Geri Kzm Paa da bir grmemiz srasnda: "12 Temmuz Be-yannames'nin yapclar
arasnda ben de vardm." demiti; demek iinden bunlar geiriyormu!.. Ben, aradan bunca yl
getikten sonra, 12 Temmuz Beyannamesi'nin. Demokrat Parti'ye de, Trk Milleti'ne de hayrl
olduuna inanyorum... Byle bir glgeli bar yaplmam olsayd, ihtilal alkantlar iine debilirdik!..
Bugn o olaylar gzmn nne getirdiim zaman, Kprl ve Menderes tarafndan byle bir oyunun
oynandna inanmak, zor deil!.. u anda, hatrlayabildiklerimi sylyorum: Cumhurbakanl
Bayaverlii'nden telefon edilip ankaya'ya davet edildiim zaman, hemen Genel dare Ku-rulu'nu
toplayp durumu anlatmtm. Arkadalar: "Git konu bakalm, ne istiyor, anlayalm." dediler. te bu
srada
64
SMET B OZDA
Adnan Menderes, beni arkalyormu gibi grnerek; "Byle nazik bir davete" benim "yalnz bama"
gitmem yerine, kinci Bakan grevini yrten Fuat Kprl'nn de Bana refakat etmesinin daha
faydal olacan, ileri srd...
Teklifini ben de desteklemitim... nk, ikili siyasi grmelerde "gndem" yoksa, taraflar sonradan,
"muhteva" asndan farkl yorumlara giriebilirler!... are, "n-c"nn bulunmasdr. Nitekim
Cumhurbakan'nn davetine, Kprl ile beraber gittik... imdi hatrlayarak uyanyorum; Kprl,
smet Paa'nn ne yapmak istediini renmeden, Paa'nn, partiler arasnda hakem rol oynamasn
teklif etmi ve beni samimi bir hayrete drmt! Demek kke giderken Kprl, benden ok daha
fazla ey biliyormu!.. Son derece tehlikeli bir oyun! Byle giriimi Ahmet Ouz ve Kenan ner takm
renmi olsayd, "muvazaa" iddialarn kolayca ispatlayacaklar ve Demokrat Parti'yi temellerine kadar
gertebileceklerdi... Buna nasl cesaret edebildiklerine bugn bile hayret ediyorum...
Kprl, btn ilmine, tecrbesine, siyasi ve ilmi kariyerine ramen, "hafif" bir adamd. Kendisini zeki
kabul ettii iin, abuk karar vermeyi, zekasnn icab sayard! abuk karar verebilmek bir meziyettir
ama, acele karar "yanl" ihtimalini de arttrr. Kprl'nn bu tarafn bildiim iin, 1950'de iktidara
geldiimiz zaman, Babakanlk grevini ona vermedim!.. Yoksa, parti ii hiyerari bakmndan da, bilgi
ve grg arl bakmndan da onu semem gerekirdi. Nitekim herkesin bekledii de oydu... O kadar
ki, kendisini Babakan setiim Adnan Menderes bile, Kprl'y Babakan semem iin bana ricaya
gelmitir!
65 MENDERES... MENDERES...
Bayar, bir sre dndkten sonra devam etti: - Siz, madem Kprl'nn smet Paa'ya yapt teklifin
"shhati" zerinde duruyorsunuz; sizi bu konuda biraz aydnlatabilirim... Biliyorsunuz, "12 Temmuz
Beyannamesi", Parti Genel Kurulu'nda tartmaya alnca, bildirinin DP olarak benimsenmesi yolunda
en iddetli savunmalar, Kprl ve Menderes kanadndan gelmitir. Geri, Refik evket nce ve Emin
Sazak da beyannameye "kar" deildiler ama, Men-deres-Kprl lsnde "hevesli" deildiler!..
"KRANLA KARILAMAK"
unu da seni takviye eden bir mahede olarak syleyeyim: Kprl ve Menderes Genel
Kurul'umuzda, kacak byle bir beyannamenin, partimizce yalnz kabuln deil, kranla
karlanmasn da iddetle savundular ve bu duygularnn nn'ye ulatrlmasn da karara balattlar.
Ben de karar yerine getirdim. Nitekim nn, bu tutumumuzu ustaca kullanarak 12 Temmuz
Beyannamesi'nin uygun bir yerine, aynen: "Bay Bayar (....) bana, vaziyeti arkadalaryla grtn,
benim durumuma kar teekkrle mtehassis olduklarn syledi." cmlesini yerletirdi.
Ayrca, 12 Temmuz Beyannamesi yaymlandktan ve smet Paa bizi milletvekillerimizden biri olan Nuri
Ozsan ile birlikte, dou ve gneydou illerinde 12 gn sren yolculuundan dnd zaman (26 Eyll
1947), Ankara'da kendisini karlayanlarn arasnda, Fuat Kprl ile Adnan Menderes de vard. Geri
bu gezi, partimiz zerindeki basklar ol-
66 SMET BOZDA
duka hafifletmi, yararl olmutu ama, 2 Demokrat Parti kurucusunun nn'y karlamas, o zaman
da tuhaf bulunmutu.
Yine hatrlyorum: "Devri sabk yaratmamak" prensibinde de Menderes ile Kprl birlikteydiler ve
teklif de kendilerinden gelmiti. Bu fikre, bakalar katlmamtr demek istemiyorum; katlm ve karar
ounlukla alnmtr ama, benim kendilerine bu kanuda aklamalarda bulunmu olmama ve birlikte
davranmamz rica etmeme ramen, dncelerinde sonuna kadar direnmeleri de gsteriyor ki;
Menderes ve Kprl, Demokrat Parti muhalefeti dneminde tam bir fikir birlii ve fikir ortakl
iindeydiler...
smet Paa'ya ulatrlan mesaj konusunda bir bilgim olmamakla beraber, sonradan hatrladm tavr
ve hareketlerinden kardm sonulara gre, Menderes Kprl ikilisinin, byle bir siyasi oyunu
birlikte dnm olmalar ihtimalini "kuvvetli" buluyorum.
O gnlerdeki parti atmosferini dnerek sylyorum: Bu teklifi hazrlam olmalar mmkndr.
nk o gnler, btn idare mekanizmas, polisi, jandarmas, hatta muhtar, korucusu ile Demokrat
Parti'yi bask altna alm, eziyordu. Sadece, hibir eyden ylmayan, gz kara partililer, karakollarda
gecelemek, dayak yemek, rktlp sindirilmek bahasna direniyorlar; grevleri banda kalyorlard.
Bu, partiye sahip kan idealist ve militan kadro dnda kalanlar, ilerine, evlerine dnmlerdi.
Bylece parti, fikir kadrosunda grev yapan elemanlarndan yoksun kalmt. Anadolu Kul-b'nde,
iktidar partisi milletvekilleri, aktan aa:
67 MENDERES-.. MENDERES...
"Kasketlileri adam ettik; imdi sra kravatllarda!.." diye konuuyorlar; basknn -bundan byle- ynetim
kurullarna aktarlacan haber veriyorlard. Bu yzden, bak kemie dayanmt, Her halde Kprl ve
Menderes siyasi hayatmz bu kmazdan kurtarmak iin, smet Paa'ya bu cazip teklifi hazrlam
olacaklar...
Bayar'a sordum:
- Beyefendi; 12 Temmuz Beyannamesinin gerek i politikada, gerekse Demokrat Parti'nin blnerek
MLLET PARTS'nin domasnda, byk tesiri olmas bakmndan bu "Beyanname" hakknda
grnz renebilir miyim?
"SYLEMEK VAZFEMDR"
Bayar duraksamadan konutu:
- Vazifemdir... Politikann dna km devlet adamlar, bildiklerini tarihe sylemelidirler! "Ben de
yazdm" da zaten bu konulara gelmeyeceim. O hatralar, Atatrk'n lm ile balanacak. Bu
nedenle, 12 Temmuz Beyannamesi zerinde btn bildiklerimi, yaadklarm size syleyebilirim.
sterseniz, smet Paa'nn daveti zerine Fuat Kprl ile birlikte ankaya'ya gidiimizden balayaym.
smet Paa, protokole dikkatli bir insandr. Bu nedenle, tam saatinde ankaya'da bulunduk ve tam
saatinde bizi, kk alma salonunda karlad. Ksa bir hobeten sonra, konuya girdi:
-Gazetelerden ve Mecliste yaplan konumalardan, baz skntnz olduunu anlyorum, acaba nasl
faydal olabilirim?
68 SMET BOZDA
Etrafl bir aklama yaptm... Demokrat Parti, aralksz bir buuk yldan beri hkmetin basks
altndayd. Vatandalar, sebebli sebebsiz karakollara ekiliyor, dvlyor, tehdit ediliyordu. Hkmet
bu kanunsuz hareketleri nleyeceine, bizi, "Halk ihtilale srklemekle" suluyordu... Tahammln
son noktasndaydk!
Btn olaylar belgeleyerek zetledikten sonra, yle dedim:
- Eer memlekette demokrasi kurulacak ve bu kurulu, "Milli Huzur" bozulmadan yaplacaksa, Recep
Peker iktidarnn politikasn mutlaka deitirmesi gerekir. Aksi halde, bir i savaa yuvarlanabiliriz.
nn, bu konuma zerine;
- Sizi, dedi, hkmetle karlatracam... Bana sylediklerinizi ve sylemediklerinizi onlarn nnde
tekrarlayn!.. Onlar da kendi grlerini aklasnlar... Bylece hakikat, tek tarafl anlalmaktan
kurtulsun!.. Ortak noktalar meydana ksn!.. Fikirleri badatrmak, uzlatrmak ondan sonra
kolaydr... Bu mzakereleri ben idare edeceim. Sonra da uzlalan noktalar, sizin muvafakatlarnz da
alarak, bir BEYANNAME ile millete duyuracam. Gryorsunuz, "huzurun" bir an nce kurulmasna
yardm etmek istiyorum.
Sezinlediim; smet Paa'nn bir eyler yapmak istemesiydi. Bu yapacaklarndan hem memleket hem
de partimiz yararlanabilirdi. Memnun oldum. Partiye geldiim zaman, arkadalarma bu duygularm
atm. Fakat szlerimi Kpr-l-Menderes cephesi ne kadar heves ve heyecanla karlady-sa, onlarn
karsnda yer almay srekliletiren Ahmet Ouz le Ahmet Tahtakl cephesi de o kadar buz gibi
karlad.
69- MENDERES... MENDERES...
Parti ynetiminde en yetkili kurulun yeleri, bylesine zt kutuplarda kmeleirse, o kurul
almalarndan selamet beklemek mmkn deildi. stelik bu kmeleme, partiye de yaylr, belki de
blnmesine sebep olabilirdi!.. Birinci Byk Kongre'nin ald "Hrriyet Misak" kararndan bu yana,
gerek Parti Grubu'nda, gerekse Genel dare Kurulu'nda baz ateli ve gen arkadalar; "Halk Partisi'ne
ve hkmete isteklerimizi bildirelim; yaptlar; yapmadlar; meclisten ekilip "sine-i millete"(!) dnelim"
fikrini ateli tutuyorlard. Bu gen arkadalarn Genel dare Kurulu'ndaki temsilcileri, Ahmet Ouz ve
Ahmet Tahtakl'ti... Elbet yalnz deildiler.,. Konuya gre, yandalar buluyorlar ve lml politika
yanls, Menderes ve Kprl'nn karsna kyorlard. Bu sefer de yle yaptlar. Enis Akaygen gibi,
Yusuf Kemal Tengirek gibi akl banda baz arkadalara da cazip grnerek, smet Paa hakemliine
kar gl bir muhalefet cephesi kurdular.
"BU BR MZA FARKI"
Genel dare Kurulu'ndaki bu gruplama, bir fikir ayrlna iaret deildi. Partiyi ele geirme kavgas
olduunu da sanmyorum... Belki, kurucu yelere kar, kurucu olmayan genel kurul yelerinin,
arlklarn duyurma ihtiyacndan domu bir yaknlama ile balam olabilir... Fakat sonralar, kesin
olarak bu biimden kmt. Tutalm kurucu arkadamz Refik Koraltan, zaman zaman bu genlerle
birlikte grnyor, birlikte oy kullanyordu. Ben de zaman zaman iki Ahmetler'in baz tekliflerini
desteklemiimdir; bu yzden,
70 SMET B OZD A
kumculara kar olumu bir g olduu dnlemez... Olsa olsa, miza ayrlna dayanyordu,
diyebilirim... nk bu grup, srekli sava istiyor, srekli sert nlemler alnmasn savunuyordu.
Nitekim Refik Koraltan kurucu arkadamz da -bir heyecan adam olduu iin- sk sk kendilerine katla-
biliyordu. Buna karlk, benim de zaman zaman katldm Menderes-Kprl ikilisi, politika yapmak
istiyorlar ve olaylarn ieriine gre tavr koymak gerektiine inanyorlard...
Partiye gelir gelmez, Genel Ynetim Kurulu'nu topladm ve kendilerine durumu zetledim. Birlikte
gittiimiz Fuat Kprl de izlenimlerini anlatt... zlenimleri msbetti... smet Paa'y iyi yolda
grmt... Yeni bir politika ile demokratik ortam oluturmakta, yalnz Demokrat Parti'nin deil Halk
Partisi'nin de kar vard. Bu sebeble, grmelerin ve Cumhurbakan olarak smet Paa'nn iki taraf
arasnda hakem rol oynamasndan, ok eyler bekliyordu.
Adnan Menderes de hemen arkasndan sz ald ve konutu. Ona gre, Demokrat Parti kurulduu
gnden bu yana, izgi deitirmeden yrm ve bugne gelmiti. Samimi dncelerini syleyen bir
partinin yapaca ey de zaten buydu... Evet, bask grmt, hrpalanmt ama gl kadrosuyla
ayakta kalmt. Demokrat Parti, baka hibir sonu almasa bile, ayakta kalmas bal bana bir
zaferdi! Buna karlk iktidar partisi, her trl kanunsuzluu, basky, hatta zulm karsndakilere reva
grm; muhalefeti, halk isyana tevik suu ile sulam; zabta gcnden, idare gcne, hatta kaza
gcne kadar btn gleri muhalefet aleyhinde seferber ettikten sonra, onunla anlamaya girmek
zorunda kalmakla -en hafif tabiriyle- samimiyetsiz bir politika izlediini miitete ve dnyaya aklam
oluyordu...
71* MENDERES... MENDERES...
Byle bir itirafn -bir parti iin- meclis grubunda, kurultaynda, alt kademelerinde hangi kargaaya yol
aacan dnmek lazmdr. Bu nedenle, smet Paa'nn Cumhurbakan olarak iki byk parti
arasnda hakem rol oynamas ve kendi dncesini bir beyanname ile millete aklamas, Demokrat
Parti iin bulunmaz bir frsattr!...
Benim anlattklarmdan da bu anlam kt iin, ileri srlen kar fikirler clz kald ve benim, davet
edildiim takdirde tek bana gidip Cumhurbakan nnde fikirlerimizi karlkl olarak ortaya
dkmemize karar verildi.
Yalnz hemen syleyeyim ki; -tecrbelerime dayanarak sylyorum- bizim, smet Paa ile birlikte
giritiimiz bu denemeye partimizin ynetim kurulunda "bilfiil" bir kar koyma yoktu ama, "bilkuvve"
etin bir mukavemet olduu gzden kamayacak kadar belirgindi. Nitekim, ertesi gn kan gazeteler,
Halk Partisi'nde byk bir aknlk olduunu yazarlarken, Demokrat Parti'nin iinde, smet Paa ile
ibirliine kar byk bir gvensizliin belirdiini yazyorlard.
Partinin telefonlar durmadan iliyordu. Vilayetlerden Ynetim Kurul Bakanlar, ya da yneticilerden
bazlar, olup bitenler hakknda bilgi almak istiyorlar ve o srada Genel dare Kurulu'ndan telefona kim
karsa, kan kiiye gre bilgi alyorlard. Menderes-Kprl ikilisi ve onun gibi dnenler telefonu
amlarsa olumlu karlk alyorlar; iki Ah-metlerden biri ya da onun gibi dnenler telefona cevap
vermilerse, bunakln ve kararszln iine dyorlard. Parti sekreteri Basri Akta, bu mahedesini
bana ulatrnca, telefonlara yalnz parti sekreterinin alnan karar zetleyerek cevap vermesini uygun
bulduumu arkadalara duyurdum;
72 SMET BOZDA
ama isteklerinin yerine getirildiini pek sanmyorum!.. Parti sekreteri, hakl olarak, ynetim kurulu
yelerine mukavemet edemiyordu!..
K TARAF ALIIYOR
Ynetim Kurulu, hemen her gn toplanyor, Cumhurbakan nnde Bavekille yaplacak grmeye,
hangi konularn gtrleceini gryor; belgelerini tartyordu. Kurul, ikiye blnm gibiydi. Bir
tarafta Adnan Menderes ve Fuat Kprl, te tarafta Ahmet Ouz ve Ahmet Tahtak-d; kendilerine
baz uydular da salamlar, tartyorlard. Ben arada kalmaya, taraflardan birine yatkn grnmemeye
dikkat ediyordum. Ahmet Ouz, en ateli muhalifti. nn'nn devlet bakan olarak karaca
beyannameden hibir fayda kmayacan savunuyordu. Ona gre yaplacak ey, di die, trnak
trnaa mcadele etmek ve bu yol ihtilale gidiyorsa, onu da gze almakt! "Hak verilmez, alnr"d...
te btn felsefeleri buydu!...
nn'nn siyasi duruma mdahelesi ve taraflar arasnda ortak noktalar aramaya balamas, yalnz
bizim Genel Ynetim Kurulu ve tekilatmz kartrmam CHP'nin de hem Parti Grubu'nu hem
tekilatn cad kazanna evirmiti. Bana aktarlanlara gre, Halk Partisi Meclis Grubu iinde k-
melenme vard: Bu kmeler, ayr ayr liderlerin ynetiminde almaktaydlar, "Milliyeti Grup"un lideri,
Recep Peker'di. Babakanl da yrtt iin, en kuvvetli grup buydu.
92 SMET BOZDA
min karlkl ikayetler iin mbalaa pay ne olursa olsun, hakikat pay da vardr. htillci bir teekkl
deil, kanuni bir siyasi partinin, iktidar partisi artlar iinde almasn temin etmek lazmdr. Bu
zeminde ben Devlet Reisi olarak, kendimi her iki partiye kar msavi derecede vazifeli grrm.
dare mekanizmas, yani Vekillerimiz ve maiyetleri, bir seneden beri ar bir tecrbe geirmilerdir.
yle zamanlar oldu ki, memlekette hkmetin mevcut olup olmad bile phe gtrr idi.
Sorumlu hkmetin huzur ve asayi vazifesi mnakaa gtrmez. Fakat meru ve kanuni siyasi
partilere kar tarafsz, eit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel artdr. Bu arada,
siyasi partilere mensup olan veya grnen hususi maksat sahiplerinin irretliklerini pervasz olarak
tesirsiz brakmak hususunda partilerin dikkat gstermeleri icap eder.
Siyasi partilerin hangisi i bana gelirse gelsin, onlar, idare mekanizmasnda alanlarn haklarna ve
itibarlarna kar adaletli bir zihniyette olacaklarna inandrlacaklardr. Zannediyorum ki Hkmet Reisi
ile Muhalefet Lideri arasndaki son tartmada, ki taraf, sebat ettikleri noktadan ayrmak gayretine
dmeksizin, iki tarafn bekledikleri eyleri sylemi ve temin etmi oluyorum.
Vatandalarma hkmetle ve iktidar partisi ile muhalefet partisi arasnda grme ve araya girme
safhalarn olduu gibi anlatm olduumu mit ederim. Varmak istediim netice, balca iki parti
arasnda temel artn, yani emniyetin yerlemesidir. Bu emniyet, bir bakmdan memleketin manasn
tad iin, gzmde ok ehemmiyetlidir. Muhalefet, te-
93- MENDERES... MENDERES...
minat iinde yaayacak ve iktidarn kendisini ezmekten baka bir ey dnmediinden msterih
bulunacaktr... Byk vatanda kitlesi ise, iktidar u partinin veya teki partinin elinde bulunmas
ihtimalinin vicdan rahatl iinde dnlebilecektir. Bu neticeye varmak iin karlatm glkler,
ok zaman, yalnz ruhi mahiyette olan amillerdir. Bu gerekleri yenmek iin, siyasi hayatmz idare
eden iktidarda ve muhalefetteki liderlerin samimi yardmlarn isterim.
Reisicumhur smet nn
97 MENDERES... MENDERES...
rak igal etmek idamlk sulardan!.. Siz olsanz, byle bir tehlikenin iine girmeye raz olur musunuz?..
Elinizde kuvvet varken, biraz daha direnmeyi srdrmek karnzadr! Bunu nlemenin bir tek yolu var:
Kendilerine hesap sormayacamz aka ilan edelim. Diyelim ki: "Devri sabk yaratmayacaz!"
Bata Bayar olmak zere, bu fikre kar kanlar vard. Uzun mzakerelerden sonra bir oy fark ile karar
alnabildi ve DP Genel dare Kurulu'nun "Devri sabk yaratmamak taahhd" yaymland. Demokrat
Parti'ye iktidar yolunu aan iki olaydan biri budur "Devri Sabk Yaratmamak" taahhd; basnda ok
msbet karland gibi, iktidar evresinde de bir ferahlk rzgar estirdi. nk Halk Partisi'ne
gvenerek su ilemi valiler, kaymakamlar, nahiye mdrleri, jandarma komutanlar, erleri vard; ve
bunlar tedirgindiler. "Devri Sabk Yaratmamak" taahhd, bu sulular da, bu sular ilemee itilmi
kimseleri de rahata kavuturuyordu.
Demokrat Parti iktidara geldikten sonra 1953 ylnda "Halk Partisi mallarnn meruiyeti" zerinde at
soruturma kyameti kopartm ve "Hani siz devri sabk yaratmayacaktnz?" diyenlere Bavekil Adnan
Menderes:
"Devletin maln geriye alyoruz; yoksa devletin maln kendi karna kullanan kiileri
cezalandrmyoruz." diyerek, devletin mal zerinde kimsenin gz yummayacan; siyasi iktidarn,
sadece siyasi kararlar alarak suu ortadan kaldrmaya muktedir olduu mantn bylece getiriyordu.
957 Seimleri arifesinde CHP seim stratejistleri smet nn'ye srar ediyorlard:
98 SMET BOZDA
- nmzde seim var... Bu seimde iktidar deler geeriz ama, siz hi deilse bir kez, gazetecilerin
bulunduu bir toplantda dinden, Allah'tan bahsedin!.. Grrsnz, nasl geni bir yank bulacaktr!
nn de Bayar ve Koraltan gibi, Atatrk ekolnden geliyordu. Byle bir konuma yapmasna olanak
yoktu. Hibir cevap vermemi ve gittikleri son toplantda da dini konuda konumadan ayrlmt.
Stratejistler umduklarn bulamadklar iin nn'ye sitem ettiler:
ALLAHAISMARLADIK DEDM YA!
- Ak olsun Paam, yine bir kere olsun Allah'n adn aznza almadnz.
nn bunu syleyenin yzne hayretle bakarak cevap vermi:
- Duymadnz m?.. karken, "Allahasmarladk" dedim ya!..
Bu hikye -sonraki yllarda- ok mehur olmu, nn'nn ne kadar prensip sahibi bir Batc olduuna
rnek gsterilmitir. Atatrk a kua, hemen tm ile dine kar allerjik bir tutum iinde
yaamlardr. Celal Bayar, 1980'li yllarda bu satrlarn yazarna samimiyetle:
- Evvelce, ky kenarndan geerken camilerin minarelerine baktka iimde bir fke kabarrd: Neden
fabrika deil de cami? Caminin, insanlarn manevi dnyasn kurtarp kurtarmad tartlr ama;
fabrikalar, insanlarn maddi dnyasn her halde kurtarrlard!., diye dnrdm... demiti.
99 MENDERES... MENDERES...
Samimiyetle kendisine sordum:
- Peki imdi?
- imdi, manevi dnyann kurtulmas midinin de, maddi dnyann kurtulmas kadar nemli olduuna
inanmaya baladm!
Eskiler, "Ge olsun da g olmasn" demiler... nsanlar yaadka, yalandka deiiyor, geliiyor...
Ama gecikmelerden grlen zararlara baklnca insan; "Keke gerikmesey-di" demekten kendini
alkoyamyor...
Demokrat Parti iktidarn, Parlamento'ya kilit vurarak Yassada'nn ihtill mahkemesine sevk edenler, -
yandalar tarafndan ne kadar alklanm olurlarsa olsunlar- tarihin plne atlmlard! Demokrat
Parti'nin yklmasna destan yazan Halk Partisi'ne, bir baka askeri darbede kapsna kilit armas,
Rabbani bir ceza anlamna gelmiyor mu?...
FN SUREC
Halk Partisi de Demokrat Parti de 1950 milletvekili seimine, atba denebilecek bir denge iinde
gidiyorlard. Seimde, bir iktidar olacaksa, kk bir farkla iktidar olacak; muhalefette kalacaksa, byk
bir muhalefet olarak meclise yerleecekti. Grnen bu, beklenen buydu! Her iki parti de meydanlara
byk kalabalklar toplayabiliyor, her iki partinin seim uzmanlar kendilerine iktidarn grndn ha-
ber veriyorlard.
100 - SMET BOZDA
Oysa, seimlerde oylar, denizdeki balk srs gibidirler; hangi dalyana akacaklarn seim gnnden
nce kestirmek gtr. Denize atlan bir ta, bir byk balk, srye dalyan deitirebilir. 1950
seimlerinde de byle bir beklenmeyen olay, oylarn bycek bir blmn, Halk Partisi'nden De-
mokrat Parti'ye geirdi.
MAREAL AKMAK LD
O tarihte Mareal Fevzi akmak, rahatszd; ameliyat olmutu. yileecei umulmaktayd; fakat
birdenbire arlat ve hayata gzlerini yumdu. Radyo ve gazeteler ac haberi duyurdular. lkede,
byk bir askeri kaybetmenin znts vard.
Bu deerli askerin hizmet izgisi parlakt. Osmanl Devleti'nin Genel Kurmay Bakanl'na kadar
ykselmi; stanbul, ngilizler tarafndan igal edilince de Anadolu'ya gemiti. Atatrk'e ciddi ve
samimi hizmetlerde bulunmutu. 30 Austos Meydan Muharebesi'nin planlarnda onun imzas vard.
Trkiye Cumhuriyeti'nin iki marealinden biri idi. Bu dnem iinde, i politika oyunlarndan dikkatle
saknm; her zaman Atatrk'n yannda yer alm, hep be vakit namazn ihmal etmeyen bir
mslman askerdi. Kendisini emekliye sevk edip askerlikten ayrd iin smet nn'y sevmezdi.
nn'nn de kendisine sevgisi ve itibar olduu sylenemez. Nitekim, Atatrk'ten sonra
Cumhurbakan seilir seilmez, ksa bir sre sonra, kendisini "emekliye" ayrmt.
101 - MENDERES... MENDERES...
Az ok herkesin bildii bu bilgileri buraya almamzn sebebi, smet nn ve Fevzi akmak arasndaki
bu soukluk, hatta dmanln, nn'y "yanl"a gtrmesi; Mareal akmak'n lm zerine
gereken ilgiyi gstermemesi; radyolarn normal yaynlann srp gtrmelerinin dourduu milli fkeye
iaret etmek iindir.
Hele radyonun, programnda bulunan "oyun havalar" n yaymas, barda taran damla oldu. Beyazt
Meydan'nda toplanan niversite rencileri, ellerine aldklar bayraklar ve pankartlarla, kpry geip
Beyolu'na ktlar ve Harbiye'deki radyoevinin nne, halk-renci kalabal halinde yldlar:
- Mareal'e sayg istiyoruz!
- Bu radyo kime hizmet ediyor?..
- Hkmet, Mareal'e dman mdr?., sloganlarla bartlar, birka da ta atld.
Durum, hemen Ankara'ya bildirildi; Ankara ve stanbul radyolar matem anonslaryla, matem yaynna
getiler ama, iten de gemiti. Halk bu ihmali affetmedi. Ertesi gn Beyazt Camii'nden kaldrlan
cenaze iin, hkmet protokol hazrlamt Bakanlar, milletvekilleri gelmilerdi. Fakat halk protokol
reddetti; cenazesinin tek sahibi olarak tabutu askerlerin omuzlarndan ekip aldlar ve parmak
ularnda tayarak kabristana kadar naaa sahip ktlar!
te bu olay, seimin kaderini tayin etti! Ve...
14 Mays 1950'de Demokrat Parti, ezici bir ounlukla iktidara yerleti!
Demokrat Parti'nin Genel dare Kurulu yesi ve Bakan Muzaffer Kurbanolu, Menderes ve slmiyet
konusu zerindeki bir hatrasn yle anlatyor:
"1957 Seimleri sonras gnlerde idik. Konya Milletvekili Fahri Aaolu arkadamzn, bir anayasa
tasla hazrladn ve bu taslakta, 'Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Dini s-lmdr1 maddesinin
bulunduunu iitmitik. stanbul vilayet binasnda bir Demokrat Parti Genel dare Kurulu toplants
yapmak ve Fahri Aaolu arkadamz bu toplantda dinlemek istedik. Gn, saati belirlendi ve Fahri
Aaoulu arkadamz toplantya davet edildi. Toplanld. Genel Bakan Adnan Menderes'i bekliyorduk.
"O gnk toplantda Samet Aaolu, Stk Yrcal, Kamil Gnde, Rfk Salim Burak, Fuat Kprl, Ben
(Muzaffer Kurbanolu) ve baz arkadalarla, Konya Milletvekili Fahri Aaolu gelmilerdi. Menderes
gelmedii iin, mzakere almamt; fakat Fahri Aaolu'nun aklamalarn dinliyorduk.
Fahri Aaolu'nun dncesi, yle zetlenebilir:
'Demokrat Parti, muhalefet yllarnda, iktidara geldii taktirde Anayasa'y deitireceini millete vaad
etmitir. ktidara geldiinin ilk yllarnda bu vaad hatrlatld zaman: "1924 Atatrk Anayasas, bugne
dein tam anlam ile uygulanmamtr. Tam bir uygulama olmaynca, toplum htiyalar ile, devlet
zorunluluklarn nerede buluup nerede attnn anlalmas mmkn olmaz. Yasay uygulamaya
koyalm: Demokrasimizi gerekletirmeye elverili deilse, dei-
114 SMET BOZDA
tiririz. Elverili ise, Atatrk'n emanetine dokunmann anlam yoktur." denildi ve geitirildi. Bugn,
iktidarn yedinci yln yayoruz. Anayasa' nn demokrasiyi gerekletirmeye elverili olmad
anlalmtr. Trk Milleti'nin yzde doksan dokuzu mslman olduu halde, Trk Devleti liktir.
Fransa, iki ihtilal dnemi geirdii, dini reddettii, sonra tekrar benimseyip Katolik-Protestan
kavgalarna sahne olduu iin, byle bir ihtiya duymu olabilir. Ama Trkiye'de ne byle bir tarih ne
de byle bir gereke var. Milletvekili olarak ben, Lik Devlet yanlndan dnlmesini ve 'Trkiye Cum-
huriyetinin Dini slamdr" cmlesinin anayasaya yerlemesini teklif ediyorum.'
"Fahri Aaolu, destaba milletvekillerindendi. Blgesinde ok seviliyor, saylyor, sz dinleniyordu.
Biz, Genel dare Kurulu olarak bu arkadamzn gcenmesini istemiyorduk. Fakat teklifini
gerekletirmek de -zordan da fazla birey- o gnk koullar iinde, imkanszd. Ben kendisine;
anayasadaki liklik maddesinin slmiyet iinde gerekli olduunu; nk devleti mezhep atmalarnn
dna ektiini anlattm noktada Adnan Menderes geldi; bir kere de Fahri Aaolu dncelerini
Menderes'e btn ayrntlar ile anlatt.
MENDERES KEND APRAZINDA
"Menderes'in durumu zordu. Grupta, Aaolu'nun fikirlerini paylaacak ok arkadamz vard.
Reddetmek de kabul etmek de, atei avuta tutmak gibiydi. Menderes, Fah-
200
SMET BOZDA
lanlardan bazlar, yaamalarn kendilerine verilen misyona balarlar. Bu yzden topluma byk
hizmetlerde bulunmu insanlar vardr: Jorj VVasington, Napolyon, Darvin bunlardan sadece birkadr?
MSYONU OLAN BR BABAKAN
Menderes, zaten romantik bir yapya sahipti. Bu romantik yap bir de "misyon" yklenince, daha ok
kendi stne katland.
Trkiye ayaa kalkt, hatta dnya ayaa kalkt... Trkiye'nin en deerli devlet adamlarn tayan uak,
Londra zerinde dm, heyetten 14 kii hayatn kaybetmiti! 14 kiinin ld uaktan Trkiye
Bavekili, elbisesinin ts bile bozulmadan km ve ilk grdne: "Ben Trkiye Bavekiliyim,
uamz dt, arkadalarmzn kmalar iin yardm salayn." diyebilmiti...
Dnyann byk gazeteleri, haberi manetten verdiler... Hele Trkiye kaynyordu... Trkiye-Londra
telgraf hatt kilitlenmi, telefonlar alamaz duruma dmt... Camilerde hatimler indiriliyor, evlere
"kr dualar" yaplyor; dost dman birbirini kucaklayarak "Allah Bavekilimizi bize balad" diye
seviniyordu...
Cumhurbakan, Londra'ya zel doktorunu gndermiti. Ana Muhalefet Partisi Bakan smet nn,
ok scak kelimelerle yazlm bir telgrafla "messif kazadan duyduu znty" bildirmiti. Adnan
Menderes'in en amansz hasm, Millet Partisi Bakan Osman Blkba bile Menderes'e sev-
201 MENDERES... MENDERES...
gisin ulatrd, dostane bir telgraf ekerek, politika ile dostluu birbirinden ayrmasn bildiini ortaya
koymu ve Menderes'i scak szcklerle kucaklamasn bilmitir...
Bu olaanst hava iinde "Londra Anlamas" imzaland.. Menderes anlamay, hastahanedeki
yatanda imzalamt. Bylece Kbrs'ta, iki toplumlu bir devlet kuruluyordu! Lozan'da, btn haklar ile
ngiltere'ye braklan Kbrs, Menderes hkmetlerinin aklc ve cesur d politikas ile yar yarya
kazanlm ve -dnyann dikkatle izledii- bir siyasi zafer elde edilmiti... Londra'da imzalanan
anlamann anlam buydu... Menderes bu anlamaya imza koyarken elbette, Allah'n inayeti ile bu
noktaya ulatn biliyor, maddi gcnn arkasndan manevi bir destein kendisini yalnz b-
rakmadna inanc artarak byyor olmalyd.
Bu yzden olacak gerek Menderes gibi kazadan kurtulmu Trk heyetinden bazlar ve gerekse, daha
nce Londra'ya gelip mzakereleri yrtm D leri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Hariciyeciler, Dr.
Adler'in ruhsal olaylarda ba dinamiin stnlk ve aalk duygusu oldu nu ve kaza srasnda buna
gereken ortam yaratlmamas halinde, istenmez sonular douracan bildikleri iin, Bavekil'in, en az
bir ay, svire gibi sakin bir yerde dinlenmesi gerektiini kendi aralarnda konuuyorlar ve bu
konumalar, Menderes'in kulana gidiyordu...
Hi de iyi karlamyordu Menderes bu dnceleri...
te sapasalamd...
te, gc eski gc; dncesi, eski dncesi idi.
Neden lkesinin bunca iini yzst braksn da svire'de gnl elendirsindi...
202
SMET BOZDA
Acaba baz kimseler, kendi yokluunda, baz iler evirmek hesab iinde miydiler?...
Kendisi iin yaplan bu konumalardan sklyor, hele bu fikrin iinde, kendisinin ok nem verildii D
leri Bakan Fatih Rt Zoru'nun bulunmasna hem ayor hem zlyordu... Ankara'ya dnd
zaman bu duygularn dostu Mkerrem Sarol'a aacak ve sonra aynen yle diyecekti: "Bugn
Trkiye'de benim iin bir ruy-i abus mutasavver, deildir" (Ask surat dnlemez).
YER YERNDEN OYNADI
Menderes Trkiye'ye dndnde adeta, yer yerinden oynad... Koyundan deveye kadar kesilen
kurbanlarn kanlar, sokaklardan akyor, Mendres'i daha yakndan grmek iin, insanlar birbirini
kryordu... Hele ona demek, Kabe'ye gitmek gibi bir eydi! Konya Milletvekili Himmet lmen, DP'nin
Konya Kongresi'nde konuuyor ve Menderes iin yle diyordu: "Bu Millet'in banda Allah'n
Peygamberi'nin tayin ettii bir lider var: Bu da Adnan Menderes'tir."
Trkiye'de yeni gelimeler vard.
Adnan Menderes'in Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur, Eyp Sultan Camii'nde muhteem bir
iftar yemei verdi. Kiisel iftar yemeklerinde de Menderes'e dualar ediliyor, bir eit kutsanyordu.
Btn bunlar o gnlerin liklik titiziine ters dmekte; fakat olaylar, Menderes'in uak kazasndan sa
salim kurtulmasna baland iin, geitiriliyordu. Oysa Eyp'teki iftar ziyafetinden iki gn nce 11
Mart
203
MENDERES... MENDERES...
1959 tarihinde CHP Milletvekili Ferda Gley, Meclis'te sz alm ve "CHP'nin mslman dinine kar
olduunu" yazan basna kar hkmete hibir mdahelede bulunulmadndan ikyet etmiti!
Menderes ve arkadalarnn kaza geirmesi, toplumda bask altnda tutulan din duygusunun patla-
masna yol at... O kadar ki, kazada Menderes'in yarasz beresiz kurtulmas, mslmanlna
balanyor; liklik dncesini din dmanl biiminde kullanan CHP'ye hcum vesilesi yaplyordu.
Ferda Gley'in meclis krssndeki yaknmas, buna dayanyordu...
Nitekim smet nn, 19 mart gn yapt bir aklama- ' da, Ferda Gley'in ikayetini sistematize
ederek gelitirecek ve Atatrk Kanunu'nun etkisiz kaldn syleyerek, yle diyecekti: "Bugnk
vaziyet, iktidar evrelerinin, muhalefeti ve tarafsz basn dinsizlikle ittiham ederek siyasi bir taarruza
gemesi hareketidir?"
nn, gelimeyi kendi asndan tehlikeli grmemi olsayd, kaza geirmi bir Bavekil, Londra
Hastahanesi'nde yatarken, Trkiye'de "Demokrat Parti'nin siyasi bir taarruza getiini" sylemek
sevimsizliini tercih etmezdi! Durum, gerekten ilginti: Himmet lmen lsnde mistik dnen
insanlarn says bilinmez ama, bunlarn arasnda bizzat Adnan Menderes'in bulunmas ihtimali zayf
deildir. Londra dn hayatna bakld zaman, baz olaylarda bir Rind'in vecdini; baz olaylarda bir
militann titiz fkesini fark etmemek mumkun deildir... Bence, ikisinin de kayna yklendii
"Misyon"dur! stanbul'un imar iin sabahlara kadar alrken de; Yeilhisar olaylar karsnda olduu
gibi, devlet gcn muhalefetin nne srd zaman da, sadece
204 SMET BOZDA
misyonunun nn ayordu! Bunlar, kiisel hesaplama deildir...
Menderes'in Trkiye'ye dnecei gnlerde iktidar partisi iinde baz kimseler, kaza dolaysyla ortaya
kan olumlu havadan yararlanmak ve yeni bir ortamn domasn salamak istiyorlard... Kuruculardan
Refik Koraltan'n sessiz sedasz yrtt bu hareket, 28 mart gn uygulamaya kondu. Koraltan,
protokoldaki yerini alp Menderes'i istasyonda karlayacana, Gazi stasyonu'na gitti ve oradan trene
binerek hem yolda birka cmle ile siyasi durumu zetledi hem trenin yetkilileriyle grerek,
Menderes'i tayan vagonun tam Halk Partisi Genel Bakan nn ile Genel Sekreter Kasm Glek'in
bekledikleri noktada durmasn salad!..
KTDAR MUHALEFET KUCAKLAMASI
Gerekten tren geldi. Menderes'in vagondan inecei kap, tam nn'nn nnde ald... Menderes'in
Ankara'da ilk kucaklat kii bu sebeble smet nn olmutur... ok scak ve sevimli kucaklamadan
sonra nn, Bayar'n bulunduu protokol binasna gidecei srada, hemen baz Demokrat Parti
Milletvekilleri araya girdiler, kargaa yznden nn ve Glek dnmek zorunda kald.
imdi size, Koraltan'n balatt bu giriimin sonunu sayn Dr. Mkerrem Sarol yle naklediyor:
- Akama doru, Menderes'in evine gittim... Kucaklatk... Ayan muayene ettim: gemek zere olan
bir ezikten baka birey yoktu. Konumaya baladk, ben yokluunda
205* MENDERES... MENDERES...
olup biteni zetlemeye alyordum. zellikle memlekette oluan bu milli btnln, Meclis'de de
olumas gerektiini, bunun iin smet Paa'nn istasyona gelip karlamasn frsat bilerek kendisine bir
eit teekr, bir eit iade-i ziyaret vesilesinin kullanlmasnn yararl olacan anlatyordum... nce,
Tekel Bakan Hadi Hsmen, daha sonra Tevfik leri ile Atf Benderliolu geldiler. Benderliolu, Grup
Bakan idi. Bayar'dan geliyorlard... Benderliolu, Cumhurbakan'nn, Koraltan'm protokola
mdahalesine ve smet Paa'ya gsterilen yakn ilgiye zlm olduunu, Halk Partisi'nin hi br
szne inanmamak gerektiini, vatandalarn da smet Paa'ya gsterilecek itibardan honut
kalmayacaklarn sandn anlattlar...
Menderes bana dnp:
-Doktor bana ieride anlattklarn ltfen arkadalara tekrar et, duysunlar dedi. Ben Bayar'm bu fikrimi
paylamadn, Menderes'e gsterilen sevginin, bir "milli btnlk imentosu" olduunu, kaza
dolaysyla nn'nn ektii telgrafa Menderes'in ok nazik bir cevap gndererek bir diyalog
balattn, istasyona kadar gelerek karlayan nn'ye bir ziyaretle teekkr etmenin, memleketin
siyasi atmosferine ok olumlu katklar yapacan anlatmakta iken, "Cumhurbakanmz terif
buyurdular" denildi ve kendileri de salona girdiler...
Seramonik el skmalardan sonra Bayar: "Konumanz blmeyeyim, ne konuuyordunuz?.." dedi;
Menderes de "Sarol'u dinliyorduk efendim" deyiverdi. Anlatmam srdrdm... Bayar,
aklamalarmdan memnun grnmedi:
206 SMET BOZDA
- Menderes'in kurtuluundan sonra, millete duyulan byk sevincin tesiri altnda smet Paa ve
arkadalarnn istasyona gelmelerinin samimiyetine inanmak, safdillilik olur! Daha dne kadar
partimizin ve Menderes'in yok olmasn isteyenler, bunlar deil miydi?..
Bayar, bu szleri fkeli ve olduka yksek tonda sylemiti. Gzlerinin delici dikkatini benim yzmde
toplayarak: "Hoyrat ellerini, Menderes'in yakasndan ek, Doktor!" dedi ve kt... Hepimiz donup
kaldk.
Menderes'in misyonu, ite bu iki zt kutbun arasnda skmt. Bazen kafas ile, bazan yrei ile
dnyor; ama her iki halde de "misyon" ar basyordu..
SAVA BALIYOR
Muhalefet Partisi lideri olarak smet nn, Menderes'in Londra dn toplumda oluan saygl
btnlk havasn datmak iin, gerekten ok ustaca davrand; nce Basnn 'TRAKYA IKARMASI"
adn verdii geziyi, en tannm gazetecilerle birlikte yapt; sonra, "EGE TAARRUZU" ad verilen, olayl
geziyi dzenledi! Bu gezilerindeki konumalarnda -daha seime iki yl varken- "seimlerin yaplp yapl-
mayacan" soruyor, bylece Bavekile ar bir tahrik yneltiyordu. Bu karlkl atmalar bir "Tahkikat
Komisyonu" kurulmasna kadar uzad.
Menderes, "hrn muhalefet" karsnda kendi tutumunu hakl gryor; "Kanunlar hakim klmak,
hkmetlerin ba grevidir; msamaha ve ayrcalk tanmak, meruiyeti
207 MENDERES... MENDERES..
pheli iktidarlarn tutaca yoldur" diye dnyor, bu yolda hareket ediyor; fakat basn arkasna
alan nn, hkmet kararlarna meydan okuyan bir tavr sergileyerek etkinliini daha da arttryor,
nne n katyordu!
27 Mays'a dayanan gnlerin bir ok olaylarnda Adnan Menderes'in bu hizmet vecdinin izlerini grmek
mmkndr... Hele Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel ile Milli Savunma Bakan Ethem Menderes
arasnda yaplan bir konumann kda dklmesi, her halde Adnan Menderes'e tarihi misyonunun
ilahi bir belgesi gibi grnd, yle algland, ciddiyetle dnlebilir. Oysa bu belge, en yakn
dostu, soyadn paylat Ethem Menderes tarafndan oluturulmu bir belgedir!
Celal Bayar, Cumhurbakan olarak, Ethem Menderes'in, Adnan Menderes'in kurduu btn
kabinelerde yer almasn doru bulmuyor; fakat Adnan Menderes'in hatr iin hkmet listelerini
imzalyordu... Ethem Menderes, bunu bilmekteydi. Nitekim, son kabinede Milli Savunma Bakan olarak
atandn grnce, Adnan Menderes'e bu dncesini am, partisi iinde Ethem Menderes'ten ok
daha deerli insanlar bulunduunu hatrlatmaktan kendini alamamt!. Ethem Menderes, bu
konumay duymutu ve Bayar'a krgnd...
1 Mays 1960 gn akam Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel, Milli Savunma Bakan'n ziyaret
etmi ve o gnlerde almalarn srdren "Tahkikat Komisyonu" kararlar ve st ste kapatlma
cezasna arptrlan gazetelerden yaknmt! Ordu, bu olaylardan huzursuzdu!.. Bunlarn, hakl ya da
haksz olduklarn tartmyor; fakat demokrasi-
208 SMET BOZDA
nin vaz geilmez kurumlarndan biri olan basnn bask altna alnd zleniminin verilmesinin, orduda
moral kaybna sebeb olduunu anlatyordu!
Konumann byle getii, daha sonra Cemal Grsel Paa'nn Ethem Menderes'e yazd mektuptan
iyice anlalmakla birlikte, Ethem Menderes'in orduda duyulan rahatszlk sebebinin, Adnan
Menderes'ten deil, Celal Bayardan kaynakland fikrinin empoze edilip edilmedii, karanlktadr...
Fakat kesin olan udur: Cemal Grsel Paa, sorumlu bir Kara Kuvvetleri Komutan olarak ordudaki
huzursuzluktan Savunma Bakan Ethem Menderes'i haberdar etmiti!..
ster Ethem Menderes tarafndan saptrlm olsun; ister Cemal Grsel'in kiisel izlenimleri olsun, bu
mektupta: Devletin iine dt durumdan ikayet edilmekte, hayal krkl yaratan sebebler
aklanmakta ve btn bunlarn, hkmetin banda bulunan Menderes'in tutumundan deil,
Cumhurbakanl'nda oturan Celal Bayardan kaynakland ileri srlmekteydi... Eer Celal Bayar
Cumhurbakanlndan alnp, yerine Adnan Menderes getirilirse, btn fenalklar sona erecekti!..
Bu mektubu kaleme alan Grsel Paa'nn Genel Kurmay Bakanl'na heveslendii ve bu makamn
kendisine verilmesini Celal Bayarn engelledii hatrlanacak olursa; mektuptaki sulamalarn kayna,
Ethem Menderes'in kkrtlmas, Grsel Paa'nn fkesinin eseri olunduunu dnmek yanl olmaz!..
Bu tehisi de teklifi de yanla dayal mektubun altnda, Kara Kuvvetleri Komutan'nn imzas varsa,
geitirilecek bir i deildi!.. Yassada Durumalar'nda bu mektup sorutur-
209 MENDERES
MENDERES ...
ma konusu olduu zaman, Ethem Menderes'in: "Uzun konumaya imkan yoktu... Babakanlk'tan
karken ayakst anlattm ve mektubu verdim... Kendisi de okuduktan sonra mektubu bana geri
verdi. Yznde 'ne yapabilirim' der gibi bir ifade vard." szleri de, Adnan Menderes'in "ylece bir
bakmakla yetindim" demesi de elbette gerei belirlemiyor... Sz konusu mektup aslnda,
demokrasiden vaz geilmesini, tekrar Atatrk ynetimine dnlmesini ve bunun, Celal Ba-yar'n
Cumhurbakanl'ndan alnarak yerine Adnan Menderes'in getirilmesi ile gerekletirilmesini teklif
ediyor! Elbette teklif sahibi, ii gerekletirmeyi de zerine alm olmaldr!..
Byle bir mektup, ne ayakst anlatlr ne ayakst gzucu ile okunur, ne de saklanmas istenir!.. Bu
mektup, bir "Darbe" teklifidir! Bu mektup, 27 Mays olup bittisinden yz kez nemlidir! Ve Trkiye'deki
fikir gevekliine baknz ki, 2 Mays 1960'da bir "Geri Darbe" yaplmas teklifine imza koyan bir
Orgeneral, sadece 25 gn getikten sonra 27 Mays'ta, sol destekli bir darbenin bana geiyor,
geebiliyor ve bunu gnmze kadar hi kimse eletiri konusu bile yapmyor! Dehet verici bir tablo!..
ite "Trkiye'nin hibir yerinde kendisine bir ruy-i abus mutasavver" olmadn arkadalarna
sylemekte beis grmeyen misyon yklenmi Bavekil Adnan Menderes iin bu mektup, "yzne
tutulmu bir ayna" idi. Belki teklif edilen biime katlmyor, belki misyonunu yalnz demokratik ortamda
gerekletirmek istiyordu; ama kendisine ilhi bir misyon verilmi olduunun belgesi ele gemiti...
210 SMET BOZDA
Ktahya'da tutuklanp Harbiye'ye getirildii zaman, kendisini ziyaret eden Trke'e "yardm teklif
etmesi" isteniyorsa, "Ankara Radyosu'ndan millete, ordu lehine seslenebileceini" aklamas; hep
misyonunun eitli grnmleridir!.. Bu sebeble, btn durumalarda, Celal Baya'la gz gze
gelmemeye zen gstermitir; bu sebeple, kendi fikirlerine sekreterlik ettirdii Burhan Belge gibi bir
kalemi Yassada durumalarnda yalnz brakm, (can korkusu ile deil; hayr, misyon korkusu ile) ok
sevdii arkadann sadece kendi emrini yerine getirdii gereini, dikkatle saklamtr! Onun iin
nemli olan; ne olduu, nerede olduu deil, "ne yapaca" idi!..
Bu yzden Cumhurbakan Celal Bayar, tok ve cesur davranr, Mahkeme Bakan'nn sorularna
ftursuz cevap verirken Bavekil -ve btn alnan kararlardan, verilen emirlerden sorumlu olan
Bavekil- ezilmi bir sesle sorumluluu srekli kendi dna karmaya alyor; kendi avukatnn
mahkemede Cemal Grsel'in Ethem Menderes'e yazd mektubun okunmasn istedii zaman,
yerinden frlayp kar kacak, "Devlet Bakan'nn mektubunun burada okunmasn istemiyorum"
diyerek, misyonunu kurtarmak tela ile, misyonunu ve hayatn mahvedecekti!..
Menderes'in Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel, Milli Savunma Bakan Ethem Menderes'e -belki de
ne yaptnn farknda olmadan- rejim deitirmeyi teklif etmi; fakat daha sonra "Milli Gvenlik Kurulu
Bakan" ve "Devlet Reisi" olunca, Ethem Menderes'e yazp verdii mektubu deitirip, Celal Bayar
yerine Adnan Menderes'i sulamakta du-raksamamtr! Oysa Adnan Menderes, bu tavr deiikliini
211 MENDERES... MENDERES...
hemen fark etmeli, ardndan gelecekleri sezebilmeli ve etkili hitabeti, hukuk tefekkr ve dinleyenleri
sarsan konumas ile Yassada Divan'nn ahsnda, demokrasiye yaplan darbeyi lkeye ve dnyaya
gstermeliydi!..
Daha, daha -ve asl nemlisi- Menderes, Cemal Grsel'in o mektubu yazd gnn ertesi emekli
edildiini -ve yaymlanmak zere brakt- "orduya" ve "millete" Veda mektuplarnn yaymlanmasna
izin verilmediini; nasl unutmu olduunu kavramak, kolay deildir! "Kara Kuvvetlerinin banda
bulunan bir komutan bana ne neriyordu?" diye dnse yanlm olmayacak; hem, mektubun
okunmasn isteyerek bir hukuk sava veren avukat Burhan Apaydn' hsrana uratmayacak, hem
ihtilalin banda nasl bir kimsenin bulunduunu, milletine ve dnyaya duyurarak kendisinden bekleneni
yapacakt! Mektubun ieriini bilenler, bunu kendisinden beklediler!..
Adnan Menderes, 17 Eyll 1961'de gpegndz aslarak hayatn yitirdi ama, demokrasiyi kurtarmak
misyonu, -eitli ellerde bozula, dzele- devam ediyor! Demokrasinin en byk ehitlerinden biri olan
Adnan Menderes'e Allah rahmet eylesin! Byk deiimler, her zaman "Kurban" vermitir; ama inallah
bu sondur!
BR TRAJED SEMBOL: BERN MENDERES
lm... nsan kaderine atlan son dm! air Faruk Nafiz ambel; "Bir tel kopar, ahenk ebediyyen
kesilir" demiti lm iin... Bir ahenk mi kesilir, bir ahenk mi balar?
Ama yine bir "tel koptu" ve bir "ahenk kesildi"; artk Berin Menderes'in dudaklar lmle
mhrlenmitir! Allah, hayatta kalm tek evlad Aydn Menderes ve torunlarna gelinlerine, teki
yaknlarna sabr ihsan etsin! nk lm, -bir bakma- geride kalanlarn ilesi!..
Kadnlarn duygusal olduklar sylenir her zaman. Oysa bu szn doru olduu phelidir. nk
kadnlar, erkeklerden ok daha fazla gerekidirler!.. Gerekilik, insan hayatnda akln hakimiyetine
iarettir! Berin Menderes -sanld gibi- duygusal olsayd enitesi Dr.Nazm'n iple sallanan lsne
baka baka, kocas Adnan Menderes'in politikaya girmesine raz olur muydu?..
214 SMET BOZDA
"SEN BOAYACAIM"
Nitekim, "boanma sebebidir!.." diye dayatmt kocasna: "Hani bana sz vermitin, politikac
olmayacaktn!.."
"Seni boayacam!" diye barmt yzne kar ama; "Beni brakp nereye gideceksin?" diye
szlannca, dayanamamt kocasna... Geri yine de direnmi,
"T banda 'politikacyla evlenmem' demitim sana! 'politikac olmayacana sz verirsen, olur' diye
diretmitim. Seni brakp gideceim!"4 diye fke samt ama, ksa bir sre sonra yatt. nk kolay
deil! Boanmak, bekra bile kolay gelecek bir i deil!. Boanmak; tamir edilemiyor, hatralarla dolu,
ecdat yadigr bir saati krp paralamak gibi birey!..
Hele boanma sebebi, kiisel ise... Hele, -Berin Hanm'da olduu gibi- tek yanl inantan
kaynaklanyorsa; olas i deildir! Nitekim olmad da...
Niin istemiyordu Berin Menderes, kocasnn politikac olmasn? Daha dorusu, niin istemesin?..
Kendinizi, Berin Hanm'n yerine koyup dnn: Bir vilayette bir "iftlik sahibinin hanmsnz! Geri
kocanzn evresinde itibar, "bir ifti"nin stnde... Gerek ahsi yetenekleri, gerek kltr ile semt
kahvesinde grltl seslerle tavla oynayp, akama kurduu sofrada "annadn m?" diye biten
cmlelerle konuan, kodaman iftilerden farkl olduunu ispatlam biri... Siz, o iftilerin bu altn
bilezikli hanmlarndan ok farkl kiiliinizle kendinizi sevdirmi benim-setmisiniz; yabanc dil bilginiz,
ada dncenizle aranlr
* Ltfi Oflaz, "Berrin Menderes Anlaiyor," GVue Gazetesi
iradesi, nezaketi ve kar fikirlere olan saygs ile, hi mesele karmadan bir arada yaamanm yollarn
arayp bulabilmi, nadir insanlardan biridir. Sert cevap verecek yerde, sz iitmemi grnmek
slubu, Berin Menderes'i her zaman "aranr insan" yapmtr.
1950'de Demokrat Parti'nin iktidara gelii, rastgele bir "iktidara geli" deildi; Milli Mcadele'den sonra
devletin, kaderini eline alm ve bir daha brakmam Cumhuriyet Halk Partisi'nin, btn fikriyat ile
silinip sprlmesi; demokrasi denilen taze bir dncenin, sz sahibi olmas demekti. Bu yzden
Koraltan'n bu olaya "Beyaz ihtill" demesi, tutmu ve benimsenmiti!
Adnan Menderes, "Kprl'nn hkmeti kurmaya memur edilmesini" rica maksad ile gittii
ankaya'dan Babakan olarak dnmesi, kendisini o kadar artmt ki, hibir yere uramadan doruca
eve geldi ve Berin Hanm'a; "Ben, Babakan oldum!" dedi... kisi de bu szden sonra birbirlerini bo
gzlerle szdler... Adnan Menderes, hl Babakan olmaya dncesini altramad iin; Berin
Hanm, her yeni sandalyenin, politikacy daraacna yaklatran bir merhale olduuna inanann eski
kltrn etkisinden syrlamad iin, birbirlerine kakaladlar!..
Kendisini lk toparlayan, yine Berin Hanm oldu: "Tebrik ederim; Allah hayrlsn versin..." diyebildi.
Adnan Bey, eini perek teekkr etti ama, hl tutuktu; bann ii, devrilmi bir kitaplk gibi
karmakark olmal ki, konumadan alma odasna doru yrd...
Bu olay, yllar sonra Fuat kprl, Hulusi Kymen, Kenan Ylmaz ve bu satrlarn yazarnn bulunduu
bir meclis-
230 SMET BOZDA
te anlatrken, Kprl'nn yzne glerek bakacak ve yle diyecekti:
"Hocann Babakanlna, benim de onun yardmcs olmama o kadar almtm ki, Sayn
Cumhurbakan, 'Babakan sensin!' dedii zaman, bu makam Hocann elinden gas-petmi gibi bir
duyguya kapldm. Btn gece bunu, Hocaya nasl syleyeceimi dndm, durdum..."
Oysa olay, elbette ok bykt ve yirmi milyonda bir insann bana konabilecek bir "Devlet kuu"
konmutu.. Evin iinde bir sevin frtnasnn esmesi, kahkahalarn kprmesi gerekirken, Menderes'in
ailesi, -hibir ey olmam gibi-son derece sakin bir gece geirdiler. Evdeki btn yenilik, telefonun
ardarda almaya balamasyd!
Kendisine; "Einiz Babakan olduu zaman sevindiniz mi?" diye sorulduu zaman, Berin Hanm btn
samimiye-tiyle:
"Valla, pek fazla sevinmedim. KADER dedim! nk ailemizin bir politikac damadnn Doktor Nazm'n
sonu iyi gelmemi! Belki de bu nedenle pek fazla sevinmedim!.."
Yine kendisine soruluyor: "Einiz Babakan olduu zaman, evinizde bir kutlama falan oldu mu?" diye...
Cevap ayn samimiyet ve sadelik iindedir:
"Hayr, zel bir kutlama falan olmad... Normal bir gn gibi..." '
Aka grlyor ki, Adnan Menderes de, Berin Menderes de, o insanlarn hayatlarnda bir kere
yaayabilecekleri baar gecelerinde, sevin ile birbirlerini boynuna sarlmamlar; hoplayp dans
etmemiler; sofra kurup, trk igane sabah bulmamlar... Adnan Menderes, yarn karlaaca
231 MENDERES... MENDERES...
Fuat Kprl'ye ne syleyeceini; Berin Menderes, yarnlarn arkasndan ne geleceini dne dne
uykuya dalmlar! insana, airin: "Byle gecenin hayr umulur mu seherinde" msrasn hatrlatan bir
tablo!..
TRKYE ALKALANIYOR
Bu olay, Mendereslerin evine ne kadar sessiz sedasz s-msa, Trkiye'nin iine de o kadar
gmbrtl, o kadar cmbl doldu. Yer yerinden oynad; neredeyse, halk dilinde sylendii gibi,
"Davullar dvlmekten patlad, zurnalar flenmekten atlad." Halk sokaa dklmt!.. Hem de
kimlerle beraber; eyrek yzyl halka tepeden bakan, buyuran, bbrlenen eski iktidar mensuplaryla
beraber!..
Kolay deil bu insanlara serzenite bulunmamak; yaptklarn hatrlatmamak; beeri zaafa kaplp "oh
olsun" dememek; kolay deildi!.. Bu, iktidar dkn efendiler, bir iki yl nce; suu, sadece Demokrat
Farti'ye girmekten ibaret olan insanlarn srtna binmiler, "Deh, demokrat eei" diye jandarma
tavlalarnda azlarna hayvan tersi doldurmular ve tavlay drt dndrmlerdi! imdi bu iki insann,
yaya kaldrm eitlii iinde karlamas, dehet verici olmas lazm gelir!..
Ama hayr yle olmad... Bu iki insan, sanki ilk defa kar-layorlarm gibi, hafzalarn kat sepetine
attlar ve yeni bir beraberlie baladlar. Bu olgunlua ermi bir toplumun demokrasiyi iine
sindirememesi sz konusu olamaz! Eer yleleri km ve demokrasi arabasn devirmilerse, bunlar,
232 SMET BOZDA
hibir zaman halktan kimseler olmamtr! 1950 "Beyaz hti-lal"ini baarya gtren kararlardan biri
"Devri Sabk yaratmamak" ise, dieri de, Adnan Menderes'in, Demokrat Parti Genel Bakan olarak
partisine yaymlad ilk genelgede "enlik yeter, ie koyulalm" sloganna imzasn koymasyd!
Gazetelerin, Adnan Menderes'in Babakan olduunu yazd sabah, Berin Hanm'n evi doldu doldu
boald!.. Emniyet Genel Mdrl ve Milli stihbarat Tekilat'nn adamlar, evin iinde ve dnda yer
almlard. Bu brokratlar, btn gayretlerine ramen, Menderesler'in mtevazi evlerine "Devlet'i
sdramyorlar, sokaklara tayorlard.
Berin Hanm, "Doktor Nazm"n sallanan beyaz hayaliyle, "Trkiye'nin birinci kadn" olmann tadn ilk
gecede karmamsa da, sabahnda skntsn iliklerine kadar yaad: nk gelenlere, nce evde
olanlar ikram edilmi; sonra bakkaldan koturulup aldrlanlarla karlanmaya allm; fakat bununla
baa klamaynca, artk herey oluruna terk edilmiti, insanlar, bir kapdan giriyor, bir kapdan
kyorlar ve zellikle, kocalarnn bakan olacan uman kadnlar, sevgi gsterileriyle Berin Hanm'
canndan bezdiriyorlard.
Nitekim Berin Hanm, bugnlere ait hatralarn anlatrken:
"Hkmet'in listesi yaymland da ben skntdan kurtuldum. Yoksa, kocasn bakan grmek isteyen her
kadn, beni tansn tanmasn, tebrik bahanesiyle koup tanyor ve kocasnn nasl nemli bir kii
olduunu anlata anlata bitiremi-yordu..." diyecekti.
Menderesler'in evine; Babakanlk, aaalar, atafatlar iinde girmedi ama, bu evde 10 yl "tedirgin"
yaadktan
233- MENDERES... MENDERES...
sonra, gzyalaryla ykanarak; kahrlar, aclar, felketlerle yuvarlana yuvarlana byyerek, kt!..
BABAKANLK, o eve girerken, mutlu bir aile bulmutu; ama karken, hayatndan bir daha ak renk
elbise giymeyen bir kadn brakt!..
Bizde bir Bat hayranl vardr; orada ararz rneklerin en iyisini... Orada buluruz dorular, gzelleri,
iyileri! Velhasl Bat, bizim hayran elebilerin Kbesidir!..
Demokrasiye rnek aransa, svire Babakan'nn halkla sinemaya gittii akla gelir de; Adnan
Menderes'in, kendisini hicveden Muammer Karaca Tiyatrosu'nda halkla birlikte kendisini inelemesine
kahkahalarla gld, akla gelmez! nk o, bizdendir! nk o, topraktan emekleye emekleye gelmi
bir politikacdr! nk, mum -yalnz Dou'da- dibini aydnlatmaz!..
Bunlar, akrbeyli iftlii sahibi, Bavekil ve Demokrat Parti Genel Bakan Adnan Menderes'in, 10 yl
sre ile Babakan olarak Ankara'da hangi evde oturduunu dndm iin yazyorum: Makbule
Atadan'n ankaya'daki evinde oturuyordu!...
KK'E TAINDILAR
Menderes, Bavekil olunca, o zamana kadar oturduu kk evin kendisine nasl dar gelmeye
baladn; sabahleyin erken kalkann nasl Babakan'n kaps nnde nbete girdiini ve bu
brokratlarn, bu kmencik eve smayan devleti, nasl sokak kelerinde barndrmaya altn
yazmtk! Aslnda bir Babakan'n, devlet tarafndan kendisi
234 SMET BOZDA
iin hazrlanm bir evi olmas gerekirdi. O gnn teknolojisi bile, birka ay iinde byle bir evin
yaplmasna yeterdi. Fakat Menderes, devletin bir kuruunu bile kendisi iin kullanmay dnm bir
politikac deildir. Hemen kendi hesabna ve kendi kesesinden, Kavakldere'de satn ald bir arsaya
evini yaptrmaya balad.
Bu ev, Babakan olarak arlayaca konuklar, iftlik sahibi olarak, kendisini ziyarete gelecek konu
komu dnlerek, bycek tutuldu. Bu yzden de tamamlanmas gecikti.
Ancak, Babakan'n fikir huzuru iinde alabilecei, hayranlarnn gereksiz oyalamalarndan
kurtulabilecei bir yerde oturmas gerekliydi; gvenlik asndan da zorunluydu!.. Bu ihtiyac ilk fark
eden ve Bavekili'ne, ankaya'da bo olarak tutulan Makbule Atadan'a ait evi teklif eden, Celal Bayar
oldu. Kk'n uzaka bir noktasna, Atatrk tarafndan yaptrlm ve kardeinin ikametine tahsis
edilmiti. Eyalar biraz eskimi, kk biraz harapa idi; ama ksa bir sre iin yasak savabilirdi.
Menderes, teklifi hemen benimsedi ve Berin Hanm'a mjdeledi. Ama Berin Hanm, konuya Menderes
kadar scak bakmyordu. Byle, alveri merkezinden kopmu iindeki eyas eskimi ve hantal, stelik
harap bir kk onun kadnca titizliine denk dmyordu. Fazla direnmedi; "Sabah zi-yaretileri"nin
aknndan kurtulmak, biraz ban dinlemek iin hemen ufak tefei birka bavula yerletirdi ve kke ta-
nd.
Kk, dzayak bir salon ve iki oda ile birka merdivenle klan bycek bir yatak odasndan ibaretti.
Salonun ortasnda byk, geni, uzun bir yemek masas vard; teki k-
235* MENDERES
MENDERES
smlarna da byk hantal koltuklar yerletirilmiti. Perdeler gneten solmu, yerdeki hallar eskimiti.
Koltuklarn ou o kadar eskimiti ki, oturanlar iine ekiyor, rahatsz ediyordu.
BERN HANIM'IN KAYETLER
Fakat asl, Berin Hanm ekiyordu bu evin skntsn! Temizlenmesi g, noksanlarnn giderilmesi
imknsz gibi bir eydi!.. Konuklarn says artnca, salam iskemle bulmak gerekten bir mesele
oluyordu. Bir gn, Adnan Menderes'in yakn dostu ve kabinesinde Devlet Bakanl grevini yapan Dr.
Mkerrem Sarol'a iini at:
"Doktor Bey, Adnan, gece gndz alyor. Hemen hi konuamyoruz, diyebilirim! stelik
konutuumuz zaman da kendisi hibir ey syleyemez! Ben bir lf aacak olsam, hemen fkeleniyor!
Siz, doktorcuum, Adnan' sk sk gryorsunuz; ruh haletini de ok iyi bilirsiniz. Uygun bir zamanda,
u bizim evin iini Adnan'a asanz!"
Sze byle balayan Berin Hanm, fikirlerini u cmlelerle toparlad:
"Mkerrem Bey, gryorsunuz, ortalk kark! Bugnden yarna gven olmuyor! Vaktiyle Fuat Kprl
de Hariciye Kk'nde kalyordu. stifa edince, kmak zorunda kald. Fuat Bey gibi bir insann bana
gelenler, daha nce kimin aklndan geerdi? Politika bu! Belli olmuyor ki! Ama, bereket versin, evini
kiraya vermemiti, akll davranmlard, hemen kolayca oraya tanverdiler!.. Bizim, Babakanlk'tan
ayrlmak gibi bir i bamza gelse, nereye tanacaz? Otel kelerinden baka barnacak yerimiz mi
kalr?"
236 SMET BOZDA
Bunlar bylece hatralarna alan Doktor Sarol, kendi dncesi olarak da unlar yazyor:
"Berin Hanmefendi'yi dncesinde hakl buldum. Politikada -Allah esirgesin- her ihtimal vard. Benim
bamdan geenler bile, Berin Hanmefendi'ye hak vermeme yetiyordu. Bu konuyu, aamzn eref bir
annda kendisine aacam ve Berin Hanmefendi'yi hakl bulduumu da kendilerine syledim. Ama o
beklediim 'eref saat' bir trl gelmiyordu.
"Bir sre sonra ankaya srtlarnda, bir zamanlarn 14 Mays Evleri evresinde geziniyoruz. Sz, dnd
dolat, ehirlerin hzl gelimesine, nfus patlama noktasna erimi olduuna, bu kadar hzl gelimeye
hazrlanmam belediyelerin, byk skntlar ektiine geldi. Ben de 'frsat bu frsattr' dedim ve Berin
Hanmefendi'nin ev iini atm... Dedim ki:
-Bilmiyorum, Berin Hanmefendi, ban artan derdi size at m? naat biten evin, ylece bo
kalmasna ok zlyor. Geen gn, bir vesileyle bana dert yand; bu konu ile hi ilgilenmiyor
musunuz! Hatta, Fuat Kprl'nn bandan geenleri anlatarak dedi ki: 'Onlar da Hariciye K-k'nde
oturuyorlard; kacaklar, akllarndan bile gemiyordu. Ayrlmak gerekince hemen eski evlerine
tandlar; nk hem evi kiraya vermemilerdi, hem de korunmas nlemlerini almlard. Allah
gstermesin, bizim Babakan-lk'tan ayrlmamz gerekirse ve bu srada ev de kiraya verilmi olursa,
bamz sokacak bir yer bulamayz! stelik, bugn oturduumuz kk, bir aile ihtiyac dnlerek
yaplm deil! Evden ok, bir vapurun kaptan kkne benziyor.' Dnce Hanmefendi'nin. Bu ev
meselesini yoluna koysanz, Bence, iyi etmi olursunuz. Tabii takdir sizin..."
237 MENDERES... MENDERES...
Adnan Menderes'e "Babakanlk'tan ekilmek" gerekirse, Berin Hanmefendi'nin tanlacak evden tr
skntda olduunu syleyen Dr. Mkerrem Sarol, anlatmn yle srdryor:
MENDERES SNRLEND
"Sinirlenmiti... yleydi mizac. stnde ilgiyle durduu bir konuyu kaydrdnz, ya da deitirdiniz mi
hemen sinir-leniverirdi. Tavrndan bunu farkediyorum ama artk olan olmutu bir kere. Bir fke
saanana tutulacam biliyordum. Bir sre: 'Lahavle' deyip ban salladktan sonra balad:
'Ah sevgili doktorum, sen de, yaadmz skntl ortamn ne lde nemli olduunun farknda
deilsin! Hadi diyelim ki Berin, bu yaadmz ortamn tesiri altnda kald, yalan yanl baz dncelere
sapland. Ama, ya sen doktorum, ya sen, nasl olur da Berin'n iine dt ortam deerlendirmeden,
onun dncelerini paylamaya gerekle ilgisi olmayan fikirlerini, bana tamaya kalkarsn!
'Bunca olaylarn iinden getin doktorum! Bunca tecrbeler kazandn! Politikada bana gelmeyen ey
kalmad! Hl m akllanmadn da Berin'n kadns telana katlyorsun? Bir de seninle mi uramam
gerekecek bilmiyorum ki?'
"Szn bitirmedii belliydi ama bir ara durdu. Ben yine susuyordum. O konutu:
'Elbet bir Bavekil'in kars, ocuklar normal insanlar gibi yaamay dnemezler; dnememeleri
lazmdr! stelik dnmeye haklar yoktur! ankaya Kk/nn bnye-
238
SMET BOZDA
sinde hazrlanan evin gvenlik ve haberleme imknlarn bizim ankaya'dak kendi evimizde
salayamayacamz sen olsun dnmeliydin! Her aklna gelen, her isteyen beni bu kkte bulamaz!
Ben de gereken insanlarla grp iimi yrtmek frsatn bulmu olurum. Kk gibi grnen bu ni-
teliklerin bana neler saladn senin takdir etmen gerekir! imdi asl noktaya, nemli noktaya
geliyorum! Berin maalesef kocasnn ne olduunu, kim olduunu, hl bir trl renemedi! Beni,
Kprl ya da hkmetten ayrlm herhangi bir insanla kartrmamal, hele mukayeseye hi kalkma-
malyd! Ben, sradan bir politikac deilim. phe yok ki o da sradan bir politikacnn kars deil!
Anlyorum ki Berin, aziz milletimizin kocasn ne lde sevdiini, onunlla iice nasl kaynatn, onu
nasl ycelttiini bilmiyor!
BEN VE MLLETM
'Ben kendimi bu millete hizmet iin adam bir insanm! Bu millet de, kendisini hizmete adayan
Babakan'n barna basm! Millet ile ben, iki su gibi karmz birbirimize. Hibir kimse, ama hi
kimse -lmden gayr- bizi birbirimizden ayramaz! Trkiye'de demokrasi ayakta durduka, nsanlar
seimle ibana gelip gittike, bu millet beni, hizmet edeceim yerde tutacaktr!
'Onbe yla yakn bir zamandr yanmdasn doktor! Yzlerce defa gezilerde, kongrelerde, toplantlarda
birlikte bulunduk yzbinlerin, milyonlarn arasndan getik. Vatandalarn bana, benim onlara nasl
yaklatm, nasl baktm-
239* MENDERES... MENDERES...
21, nasl kucaklatmz gzlerinle grdn! Bana, bir cezbe dalgas halinde atlyor mu bu millet! Ben,
aziz milletimin elleri zerinde, bu cezbe samimiyetini yaamyor muyum?
'Bak, iyi dinle doktorum! Milletin severken aldand grlmemitir! Ama sevgi madrabazlarnn milleti
aldatmaya altklarn, denediklerini ok grdk! Ben madrabaz deilim. Hayr; Ben aziz milletimle,
onun altn bahas sevgisiyle tek vcut olmuum! Kimse, milletimi benden, beni milletimden koparamaz!
Ama btn bunlara ramen, Allah bu memleketi, yle bir durumdan korusun! Ak, fitneye yenilirse se-
im yollar tkanr, namussuzluk, namusu boarsa... O zaman doktorum, ite o zaman Berin Hanm,
"Aman arabuk d-ensin, iine geiverelim, bir an nce rahatmza kavuuvere-lim" dedii evini,
ryasnda bile gremez! nk benim gibi 10 yl bu memlekette er kuvvetlere ramen Bavekillik et-
mi ve onlarla boumu bir adam, kazara derse, evinin yolunu tutamaz; ya cann daraacnda
alrlar, ya da lke dna srerler. er kuvvetlerinin insaf, balamas yoktur! Ahlkszlar, ahlk
ortadan kalkmaynca rahat edemez. Kendi huzurlarn salamak iin eref ve haysiyetlerini kurban et-
mekten baka areleri yoktur! imdi anladn m doktorum, Berin'in ve senin neden yanl
dndnz?'"6
Sayn Adnan Menderes'in bu dramatik mantn tartmak elbette iyi olurdu! Fakat yeri buras deil!
Burada daha ok Berin Hanm'n gerekilii nemlidir. Dizinin ilk yazsnda Berin Hanm'n gerekilii
zerinde durmu, hayatn duygularla deil, aklla gtrdne iaret etmitik. Bu olay, dncemizin
doruluunu tek bana kantlayacak gtedir.
6
Mkerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes (stanbul), s. 1048-1052.
240 SMET BOZDA
Berin Menderes, Dr. Mkerrem Sarol ile konuurken stanbul ve Ankara olaylarna iaret ederek "Bizim
Babakan-lk'tan ayrlmak gibi bir i bamza gelirse nereye tanacaz? Otel kelerine mi?" mantn
koyarken, ne kadar akl izgileri iinde ve ne kadar gereki! Berin Hanm, btn hayatn, idealist ve
misyonu yklenmeye elverili kocasnn yannda aklc ve gereki olmak zorunda kalm, hayatn da
bu izgi iinde srdrmtr.
Nitekim daha sonra Berin Hanmn korktuu bana gelip kocas Yassada'y boylad ve btn
varlna mahkemece el konduu zaman da -srf bu yetenei ile-ocuklarm yoklua drmeden
Yeniehir'de bir evin alt katnda amar ykayp yemek piirerek hem geinip gitmi, hem kocasn
mdafaa etmesi iin tuttuu avukatlarn zaruri masraflarn deyebilmitir!
Yeniehir'in kk bir bodrum katnda amar ykayp yemek piirmenin, Berin Hanm'a ne anlama
geldiini anlamak iin yazar Ltf Oflaz'n bir sorusuna verdii u cevab bilmek lazmdr:
"Size bir itirafta bulunaym; bir sr ifa edeyim mi? Ben, hayatmda ilk defa Yeniehir'deki o kk evde
yemek piirdim."
ZITLARIN BiRLii
te misyonunun kalkan arkasnda yiite yryen Adnan Menderes ile "baa gelene ikayetsiz
katlanmak gerekecei" mantn hayatna yerletirmesini bilmi Berin Mende-