Kültür Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2299

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1296
KLTR TARH
Yazarlar
Prof.Dr. Filiz YENfiEHRLOLU (nite 6, 8)
Prof.Dr. Seluk MLAYM (nite 4)
Prof.Dr. Bahadr GLMEZ (nite 1, 7, 9)
Prof.Dr. Hayri ESMER (nite 10)
Do.Dr. Billur TEKKK (nite 5)
Do.Dr. Hseyin Sabri ALANYALI (nite 2)
Arfl.Gr. Elif KK (nite 3)
Editr
Prof.Dr. Bahadr GLMEZ
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Kadriye Uzun
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi

Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Kltr Tarihi
ISBN
978-975-06-0973-2
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Ocak 2013
www.evrenselpdf.com
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Evrensel Bir Kavram: Kltr; Yeni Bir Bilimsel Alan: 1. NTE

Kltr Tarihi............................................................................. 2
EVRENSEL BR KAVRAM: KLTR ............................................................. 3
BLMLERN ODAINDA KLTR .............................................................. 4
YERYZ KLTRLER VE UYGARLIKLARI.............................................. 6
Yeryz Kltr ve Uygarlklarnn Egemenlii ve Yok Olufllar.............. 7
KLTRN DNAMKLER: KLTREL GRECELK VE
KLTREL DEfiMLER .............................................................................. 8
Kltrel Etkileflim .......................................................................................... 9
Kltrel atflmalar ........................................................................................ 10
Kltr ve Kimlik ............................................................................................ 11
BLMSEL BR NCELEME ALANI OLARAK KLTR TARH .................... 13
Dnya Tarihi ve Kresel Tarih..................................................................... 16
zet ............................................................................................................... 17
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 18
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 19
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 20
lk alar, lk Kltrler ........................................................... 22 2. NTE

TARH NCES DNEM ............................................................................. 23
MEZOPOTAMYA: LK YAZI, LK fiEHR DEVLETLER ............................... 25
Smerler......................................................................................................... 26
Akadlar........................................................................................................... 27
Babiller........................................................................................................... 27
Asurlar............................................................................................................ 27
MISIR, SURYE-FLSTN, RAN-ELAM KLTRLER .................................. 28
Msrllar ......................................................................................................... 28
Suriye - Filistin............................................................................................... 29
ran - Elam..................................................................................................... 29
ANADOLU KLTRLER .............................................................................. 30
Hititler ............................................................................................................ 30
Mittaniler ........................................................................................................ 31
Urartular ......................................................................................................... 31
Frigler ............................................................................................................. 32
Lidyallar......................................................................................................... 32
BATI KLTRNN KAYNAKLARI ........................................................... 33
Minos.............................................................................................................. 33
Mikenler ......................................................................................................... 34
Helenler ......................................................................................................... 34
Romallar ........................................................................................................ 38
zet ............................................................................................................... 41
www.evrenselpdf.com
iv indekiler
3. NTE Avrupada Ortaa Kltr.................................................... 44

GRfi .............................................................................................................. 45
ORTAA KLTRNN KAYNAKLARI ................................................... 46
Latince, Antik Yunan Etkisi, Hristiyanlk .................................................... 46
ERKEN ORTAADA AVRUPA KLTR ................................................ 47
Hristiyan Kltrn Yaylmas ve Kkleflmesi ............................................. 47
Anglo-Sakson Kltr ncesi ve Sonras ...................................................... 48
Vikingler......................................................................................................... 51
AVRUPANIN BMLENMES: KAROLENJ VE OTTO RNESANSI ......... 52
Kral fiarlman (Charlemagne) ve Avrupann Biimlenmesi ....................... 52
Karolenj Rnesans Dnemi Sanat Kltr Mimari....................................... 53
Otto Rnesans Dnemi Sanat Kltr Mimari ............................................. 54
FEODAL AVRUPADA SOSYAL HAYAT, SANAT, MMAR......................... 56
Romanesk Sanat ............................................................................................ 57
ORTAAIN SON YZYILLARI, fiEHRLEfiME VE ETKLER .................... 61
Gotik Sanat .................................................................................................... 62
ORTAAIN SONU, RNESANSA DORU............................................... 63
ORTAADA BLM, FELSEFE, EDEBYAT ................................................ 64
zet ............................................................................................................... 66
4. NTE Anadolu Ortaa, Seluklu Aydnl.................................... 70

GRfi .............................................................................................................. 71
SYASAL GRNM..................................................................................... 72
KLTREL GRNM................................................................................. 73
TOPLUMSAL HAYAT, TOPLUMSAL KURUMLAR VE MMAR .................. 74
Seluklu Camileri........................................................................................... 74
Seluklu Medreseleri ..................................................................................... 76
Kervansaraylar ve Ticari Hayatta nemi ..................................................... 78
Knbetler, Mezar Antlar.............................................................................. 80
ANADOLU TRK SSLEMELER, EJDERLER VE EKLER ...................... 82
Asya Etkisi...................................................................................................... 83
Bitkisel Formlar, Rmi .................................................................................. 87
Sslemelerin Yorumlanmas ......................................................................... 88
BLM, EDEBYAT, FELSEFE......................................................................... 89
zet ............................................................................................................... 92
5. NTE Avrupada Rnesans: Deiflen Avrupa .................................. 96

YENAI HAZIRLAYAN FAKTRLER ....................................................... 97
KEfiFLER, SMRGELEfiTRME, YEN EKONOMK VE TCAR
DZEN ......................................................................................................... 97
RNESANS YA DA YENDEN DOUfi ....................................................... 98
www.evrenselpdf.com
indekiler v
talya Kent Devletleri ve Etkileri .................................................................. 99

Rnesans Dnemi talya .............................................................................. 100
RNESANS DNEMNDE FELSEFE, EDEBYAT VE SANAT .................... 101
Yazar ve Dflnrleriyle Hmanizm............................................................ 101
RNESANS DNEM TALYA SANATI........................................................ 103
AVRUPADA RNESANS, SANAT VE KLTR, (KUZEY RNESANSI) .... 107
Avrupa Rnesansnda Edebiyat ve Felsefe ................................................. 109
Avrupa Rnesansnda Sanat, Kltr............................................................. 110
DEfiEN AVRUPA: MERKANTALST EKONOM VE TCARET ................ 113
DEfiEN AVRUPA: REFORM HAREKETLER ............................................. 115
Reform Hareketinin Etkili Dflnrleri ....................................................... 116
18. YZYILA DORU................................................................................... 116
zet ............................................................................................................... 118
Osmanl Kltr ...................................................................... 122 6. NTE

OSMANLI KLTR TARHNE GRfi........................................................... 123
Osmanl Kltr Tarihi ncelemesine liflkin Saptamalar.............................. 124
OSMANLI KLTR: OSMANLI BEYL (ERKEN OSMANLI)
DNEM ........................................................................................................ 126
Osmanl Beylii Dneminde Kentler, Kentleflme ve Mimari ..................... 127
Toplumsal Hayat, Zaviyeler, Eitim ve Edebiyat ........................................ 130
OSMANLI KLTR: KLASK DNEM ....................................................... 135
Fatih Dnemi Bilim, Kltr, Sanat ve Mimari ............................................. 135
Fatih Sonras Toplum, Bilim, Sanat ve Mimari ........................................... 142
zet ............................................................................................................... 153
Aydnlanma ............................................................................. 158 7. NTE

AYDINLANMANIN EfiNDE AVRUPANIN GENEL GRNM........... 159
Avrupann Siyasi Grnm: Krallklar, Rejimler ...................................... 159
Toplumsal ve Ekonomik Hayat .................................................................. 160
Kltr, Sanat, letiflim.................................................................................... 161
Nfus Hareketleri, Smrgelere Gler ve Kle Ticareti ........................... 162
FELSEFE, BLM, KTSAT VE TEKNOLOJ.................................................. 162
Sanayi Devrimine Doru .............................................................................. 164
DfiNCELERN EVRM VE BLMN IfiIINDA AYDINLANMA.............. 165
Aydnlanma Nedir? ........................................................................................ 165
Fransa Yakasnda nemli Dflnrler ......................................................... 165
Basn Yayn Organlarnn Katks ................................................................. 168
FRANSIZ DEVRM ........................................................................................ 168
Fransz Devrimi Olaylar Dizisi...................................................................... 169
Fransz Devrimi ve Modernliin Kaynaklar ................................................ 170
AVRUPADA AYDINLANMA ......................................................................... 171
www.evrenselpdf.com
vi indekiler
Dier lkelere Bir Model: Fransa ................................................................ 171

Almanya ve Dier lkelerde Aydnlanma ................................................... 171
SANATTA YEN BR YAPILANMA: BAROK ANLATIM ............................... 172
AMERKA BRLEfiK DEVLETLERNN DOUfiU ....................................... 174
lk Birleflik Devletler zerine nemli Bir Saptama: Kltrleflme .............. 175
zet ............................................................................................................... 177
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 178
8. NTE Avrupada ve Osmanllarda Modernleflme ........................... 182

MODERNLEfiME VE KKENLER................................................................. 183
Modern, Modernleflme, Modernizm ve Modernite...................................... 183
TEKNOLOJ VE SANAYLEfiME .................................................................... 185
MODERNLEfiMENN GETRD YENLKLER............................................ 186
Yeni Bir Zaman Kavram: Zaman Yaflama ................................................. 187
Yeni Bilimler: Sosyoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sanat Tarihi .................... 188
SANAT, KLTR VE EDEBYATTA MODERNLEfiME................................. 189
Gzel Sanatlarda Modernleflme: Yeni Grme Biimleri ve zlenimcilik ... 190
Avant-Garde ve Kitsch .................................................................................. 193
LETfiM KLTRNDE MODERNLEfiME .................................................. 194
OSMANLI KLTR: MODERNLEfiME DNEM ....................................... 197
AVRUPA KKENL SANATSAL SLUPLAR ................................................. 199
zet................................................................................................................ 203
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 204
9. NTE 20. Yzyl: Savafllar ve Deiflimler Yzyl ............................ 206

SAVAfiLAR VE YENLKLER YZYILI .......................................................... 207
Yeni deolojiler ............................................................................................ 208
BAIMSIZLIK SAVAfiLARI ............................................................................ 209
Mustafa Kemal Hareketi................................................................................ 209
Dnyada Bamszlk Hareketleri................................................................. 210
SOUK SAVAfi DNEM.............................................................................. 211
deolojiler Dneminde Sanat Kltr Edebiyat............................................. 211
POLTKA, KLTR VE LETfiM ................................................................ 212
Radyo ve Televizyon..................................................................................... 213
Trkiyede Basn............................................................................................ 213
Kitle Kltr ya da Popler Kltr.............................................................. 215
BLMSEL GELfiMELER VE YANSIMALARI.................................................. 215
Modern Bilimler, Teknoloji ve Kalknma .................................................... 216
DfiNCELERN EVRM: FRANKFURT EKOL,
VAROLUfiULUK, YAPISALCILIK................................................................. 217
TOPLUMSAL HAREKETLER: KADINLAR, GENLER VE NC YAfi.... 220
SANAT, KLTR, EDEBYAT, SNEMA ....................................................... 222
Yedinci Sanat Sinema .................................................................................. 225
www.evrenselpdf.com
indekiler vii
Mzik ve Sahne Sanatlar.............................................................................. 227

Edebiyat ......................................................................................................... 229
POSTMODERN DURUM VE SANATTA BAfiKALAfiIM ................................ 229
TRKYEDE CUMHURYET DNEM KLTR, SANAT,
BLM VE EDEBYAT .................................................................................... 231
Yirmi Birinci Yzyla Doru Trk Kimlii................................................... 233
zet................................................................................................................ 235
21. Yzyla Doru: Kreselleflme ve Dijital a .................. 238 10. NTE

YEN BR DNYA DZENNE DORU...................................................... 239
YEN SAVAfiLAR, TERRZM VE AYRIMCILIK .......................................... 241
KRESELLEfiME, KRESEL KLTR, YEN YAfiAM TARZLARI ................ 244
YEN BLMLER, YEN TEKNOLOJLER, YEN LETfiM TARZLARI ......... 248
Internet ......................................................................................................... 249
1980 SONRASINDA KLTR VE SANAT .................................................... 252
Plastik Sanatlar............................................................................................... 253
Edebiyat ......................................................................................................... 255
Mimari ............................................................................................................ 255
Sinema .......................................................................................................... 256
21. YZYILA DORU TRKYE.................................................................. 256
Siyasal ve Sosyal Grnm .......................................................................... 256
Sanat Kltr ................................................................................................... 257
Edebiyat ......................................................................................................... 257
Sinema............................................................................................................ 258
zet................................................................................................................ 259
Szlk ................................................................................... 263
www.evrenselpdf.com
viii nsz
nsz
Sevgili renciler,
Kltr Tarihi genel bir tarih bilimi deildir ve genel tarih anlayflndan farkl bir
yntemi benimsemifltir. Bu da onun dier bilim dallaryla zel bir iliflki kurmas-
na neden olmufltur. Bu bilimlerin baflnda, elbette nce tarih gelmektedir ama kl-
tr tarihi iin nemli olan kronolojik tarih deil, bu tarihin akfl srecindeki yaflan-
tlar, dflncelerin evrimi, bilimsel ve teknolojik geliflmeler ve bunlara bal yaflam
tarzlar ve deiflimlerdir. Kltr incelemeleri gemiflte olduka yaygn olmasna
ramen kltr tarihinin bir bilim dal olarak ortaya kfl ve ykselifli 70li yllar-
dan itibaren olmufltur. Bunun nedeni kltr olgusunun genifl ierii ve zellikle-
ridir. Kltr kavram tm toplumsal gruplar dzenleyen organik kurallar, dfln-
sel eilimler, gzel sanatlar, gelenek, grenek, inan ve adetler, ahlaksal kurallar,
insanlarn gereklefltirdii yetenek ve alflkanlklar btn olduuna gre, Kltr
Tarihi btn bilimlerin (baflta felsefe, sosyoloji, antropoloji, hukuk, psikoloji, sa-
nat tarihi, vb.) verilerinden yararlanmak ve bu verileri iyi analiz etmek durumun-
dadr. Dflnsel olarak kltr, yaflantlar yuma oluflturur; ok merkezli ve oul
zelliklere sahiptir. Bundan dolay bu kitabmzdan yararlanrken incelediiniz
konularn ayn zamanda andmz bilim dallaryla nasl balants olduu hakkn-
da arafltrmanz gerekir.
Biliyorsunuz kltr, insanln yaradlflna kadar uzanan uzun ve genifl bir
gemifle sahiptir. Bu gemifl hem sreklilik gsterir, hem deiflim gsterir, hem
kopufllar gsterir. rnein treler, gelenekler sreklilik gstererek yaflamaya de-
vam ederken ve kuflaklardan kuflaklara aktarlrken ayn zamanda deiflimler, a-
tflmalar yaflanr. Dnya kltrel miras bu konuda arpc rneklerle doludur ve
bu rnekler kltrn nasl doduunu, ne tr evrimler geirdiini iyi bilmemizi
gerektirir, tutarl bir dflnceye sahip olmamz gerektirir. flte Kltr Tarihi kitab-
mz byle bir beklentiye cevap vermek amacyla lkemizde alanlarnda uzman bi-
lim insanlarnn katklaryla hazrlanmfltr.
Kitabmzn birinci nitesinde kltr kavram erevesinde, kltr ve bilimler
iliflkisini, yeni bir bilim dal oarak kltr tarihinin ifllevlerini vermeye alfltk. Son-
raki niteler ise, tarihsel bir evrim iinde lkadan Ortaaa, Yeniadan zama-
nmza dek dflncelerin ve bilimlerin evrimini, siyasal olaylarn yansmalarn, in-
sanlk tarihini etkileyen bulufllarn, olaylarn insann bireysel dnyasna yansma-
sn ve bunun sonularn vermeye alfltk.
Bu erevede ikinci nitede lka kltrlerinde dnya kltrnn yaplanma-
sn, Ortaada Avrupa ve Ortaada Anadolu konularn iflleyen nc ve dr-
dnc nitelerde Avrupa ve Anadolu Kltrlerinin geldii aflamay keflfedeceksi-
niz. Bunu tm dnyay etkileyen ve ona yn veren Rnesans kltrn ele alan
beflinci nite izleyecektir. Byle bir kitapta elbette yafladmz topraklarda kk
salan gemiflin kltrn ele almamak eksiklik olurdu. Nitekim altnc nitede
Osmanl kltrn erken dneminden klasik dneme dek ele aldk ve ayrca se-
kizinci nitede Avrupada bafllayan ve lkemizi de etkisi altna alan modernleflme-
yi ele alrken bir blmnde Osmanl modernleflmesine yer verdik. Tabii modern-
leflmeyi hazrlayan Fransz Devrimi ve Aydnlanma dflncesiydi. Modernliin
kkleri yedinci nitenin konusu olan Aydnlanmadayd. nsanln yirminci yz-
ylda, stelik iki topyekn savafl srecinde ayn zamanda neredeyse akl almaz
deiflimler ve yenilikler de yaflamas, bir kltr tarihi kitabnn dflncelerin evri-
www.evrenselpdf.com
nsz ix
mini vermesi, bilimsel geliflmelerin hayat da deifltirdiini belgelerle kantlamas

asndan ok nemli olsa gerek. Yafladmz zaman ve a anlamak, yakn ge-
miflimizde gerekleflen bulufllarn hayatmz nereye ynlendireceini dflnmek
ve yorumlamak nemli olsa gerek. Bu erevede, Yirmi Birinci Yzyla Doru
baflln taflyan son nitemizde, yakn tarihimize flk tutan olaylar, bilimsel bu-
lufllar, kltrel deiflimleri ama ayn zamanda kayglandrc tarihsel geliflimi ver-
meye alfltk.
Sevgili arkadafllar,
Her nitede konular nemli yanlaryla renkli zeminlerle vermeye alfltk. Bu
blmler yorumlamaya dayal zevkle yararlanacanz blmlerdir. Okuduktan
sonra zerinde dflnmeniz sizi yeni sorgulamalara srkleyecektir. Ayrca nite
iinde verilen Kendimizi Snayalm test sorular, Sra Sizde bilgileri, ikonlarla ve-
rilen uyarlar, bilgi hazinenizi zenginlefltirecektir. Bu blmleri mutlaka dikkatle
alflnz. Kitabn sonunda verilen szlk aslnda zengin bir kaynaktr, mutlaka
yararlannz.
Kltr Tarihi kitabnn douflu uzman bilim insanlarnn ve niversitemiz dei-
flik birim alflanlarnn ortak alflmasna vesile oldu. Kitabn yazarlarna burada
itenlikle teflekkr etmek isterim. Ama uzaktan eitim amal bir kitabn douflu,
ayn zamanda Akretim Fakltesi bnyesinde ynetim kesiminden grafik, diz-
gi ve matbaa birimlerine dek genifl bir alanda alflan kiflilerin emeklerini ve kat-
klarn gerektirdi. Kendilerine teflekkr etmeyi bir bor biliyorum.
Hepinize baflarlar diliyorum.
Editr
Prof.Dr. Bahadr GLMEZ
www.evrenselpdf.com
1
KLTR TARH
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
N
Kltr kavramnn ok ierikli zelliklerini aklayabilecek,
N
Yeryz uygarlklarnn genel zelliklerini tartflabilecek,
N
Kltrel etkileflim, kltrel atflma kavramlarn tanmlayabilecek,
N
Kltr tarihinin bir bilim dal olarak zelliklerini keflfedebilecek,
N
Dnya tarihi, kresel tarih ve kltrel tarih iliflkilerini sorgulayabilecek,
Kimlik, ulusal kimlik, kltrel kimlik kavramlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr Kltrel Etkileflim
Yeryz Uygarlklar Kresel Kltr
Kltr Tarihi Kltrel atflma
Kltrel Grecelik Kltrel Kimlik
indekiler
EVRENSEL BR KAVRAM: KLTR

BLMLERN ODAINDA KLTR
YERYZ KLTRLER VE
Evrensel Bir UYGARLIKLARI
Kltr Tarihi Kavram: Kltr;
Yeni Bir Bilimsel KLTRN DNAMKLER:
Alan: Kltr Tarihi KLTREL GRECELK VE
KLTREL DEfiMLER
BLMSEL BR NCELEME ALANI
OLARAK KLTR TARH
www.evrenselpdf.com
Evrensel Bir Kavram:
Kltr; Yeni Bir Bilimsel
Alan: Kltr Tarihi
EVRENSEL BR KAVRAM: KLTR

Kltr szcnn Latincede ekip rn almak, retmek anlamna gelen cultura
szcnden geldiini ve birok dnya dilinde ayn szcn kullanldn duy-
muflsunuzdur. Arapada kullanlan ve Trkemizde de rastladmz hars szc-
de topran ifllenmesi anlamna gelir. Yine Trkede kullanlan ekin szc-
de kltr szcyle eflanlamldr. Topra iflleme, kltr olabilecei gibi, ye-
mek hazrlama, ayin ya da oyun da kltrdr. Bu durumda, kltr szc, zaman
iinde geliflimlerin deiflimlerin flnda ylesine zengin anlamlara brnmfltr ki
bu da flaflrtc deildir, nk retim insanlk tarihinde sadece tarmsal dzlem-
de deil, dflncelerin evrimi, teknik ve teknolojinin geliflimi dzeyinde de ger-
ekleflen bir olgudur ve bu tr deiflimlerin hayat tarzlarndan dflnme biimleri-
ne ve inanlara dek etkili olmamas olanakszdr. Tarihsel bilgiler bize kltrn
tm toplumlarda mutlaka bir birikime dayandn gstermektedir. Bu birikim, kl-
tr tarihilerine gre iflleme (enerji, tarm, madencilik, metalrji, av ve balklk
hep ifllemeyle geliflmifltir), zanaat (tketim eflyalarn ve bununla ilgili teknik so-
runlarn zmne yardmc olacak meknik nesneleri retme), dnfltrme (mad-
deyi fiziksel, kimyasal, teknolojik olanaklarla baflka bir nesneye dnfltrme, r-
nein sentetik nesneler gibi) ve nihayet yaflam alann yani mekn deifltirme (in-
flaat, mimari, ulaflm iin yollar, evre dzenlemesi) eylemleriyle oluflur. Btn bu
eylemlerin farkl corafi alanlarda farkl topluluklar tarafndan oluflturulmas asln-
da dnya kltrnn zn oluflturmaktadr ve btn topluluklarn er ya da ge
karfllkl iliflkileri ve haliyle karfllkl etkileflim kanlmazdr.
Bilim adamlar kltr kavramn tm toplumsal gruplar dzenleyen organik
kurallar, dflnsel eilimleri ve sanatlar, gelenek, grenek, inan ve adetleri, alet-
leri ve tketim maddelerini, ahlaksal kurallar, insanlarn gereklefltirdii yetenek
ve alflkanlklar iine alan btnsel bir olgu olarak tanmlarlar. Bu erevede, in-
sanlar, kltrn deiflik durumlaryla, zellikleriyle sk sk karfl karflya kalrlar: sa-
nat etkinlikleri, yemek kltr, dnya kltr miras, dans kltr, kostm giysi
kltr, Dou kltr, kltrl insan gibi. Bu ksa adlandrmalardan kltrn in-
sanlarn hayatnda hem maddi hem manevi eleri barndrdn, hem gemiflten
gelen hem gnmzde oluflan birikimleri ierdiini, ksacas hayatmza biim an-
lam veren her fley olabileceini dflnmemiz gerekiyor.
Hem insan hem toplum hem de evreyi iine alan bylesine genifl ierikli ol-
gunun ayn zamanda birok bilim dalnn da arafltrma konusu olmas flaflrtc de-
www.evrenselpdf.com
4 Kltr Tarihi
ildir elbette. Kltr olgusunun, devlet, politika ve kamu alann inceleyen hukuk,
sosyoloji ve siyaset bilimleriyle, ahlak, inan, gelenek, zgrlk, muhafazakrlk
gibi konularn ayrntlca ele alnd felsefeyle, gzel duyunun ifadesi olarak sanat
ve sanat eserlerinin tarihini inceleyen arkeoloji, sanat tarihi, estetik bilimleriyle, il-
kel toplumlardan gnmze, kltrn inan ve ibadet dnyasnda, ruhsal dnya-
mzda ve bilinalt dnyamzda iflgal ettii yeri inceleyen ilahiyat, antropoloji, psi-
koloji ve psikanalizle balants ok gldr.
SIRA SZDE Kltr bir btn ve bir sistem olarak dflnmemiz gerekir. Kltrel sistem kltr olgusu-
SIRA SZDE
1 nun ayn zamanda btnlefltirici bir ifllevi olduunu gsterir. Bunu rneklendirir misiniz?
D fi N E L M BLMLERN ODAINDA KLTR

D fi N E L M
Gnmzde, insann kkenini, evrimini, biyolojik zelliklerini, toplumsal ve kl-
S O R U trel ynlerini S O inceleyen
R U bir bilim dal olan Antropoloji bilimi bnyesinde, klt-
rn geliflimini etnolojik, dilbilimsel, sosyolojik, psikolojik ve psikanalitik analiz
yntemleriyle ele alan nemli bir bilim dal vardr: Kltrel Antropoloji. Bu bilim
DKKAT DKKAT
dal, kltr kuramlarn ve buna bal olarak kltrel evrim ve kltrel deiflimle-
ri incelemektedir. nsanln ilkel dnemlerinden gnmze kadar eflitli aflama-
N N
SIRA SZDE lardan geerekSIRA SZDEnasl srekli bir geliflme ve ilerleme gsterdiini konu edinir. Bu
evrim, kurallara, yasalara bal olarak ama bazen de bamsz bir biimde, zaman
iinde aflamalar geirerek gerekleflmektedir. Ancak, bu geliflim ve deiflim sre-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
cinde, bir kltrden teki kltre geen eler (tarm, mutfak ve beslenme klt-
r, bilimsel bulufllar ve teknikler) yaygnlaflr ve bu yaygnlaflma sonucunda sz
K T A P konusu eler K To Akltrde P tutunmaya alflr ve zamanla o kltr iinde kk salabi-
SIRA SZDE lirler. BundanSIRAdolay
SZDE toplumlarda kltrel benzerlikler vardr.
Kltrlerin yaylmasnda ve etkilefliminde dilin nemi her zaman arpc olmufl-
T DE L fiE V N ZEYL OMN
tur. Kltr,T Edille ve diller aras alflverifl zenginliiyle biimlenir. Gemiflte, ou kez
D LfiEVN EZ LYOMN
egemen baskn kltrlerin yani imparatorluklarn-devletlerin dili yaygnlk kazan-
mfltr. rnein 17. yzylda, Fransa Krall, tm Bat imparatorluklarn etkilemifl
S O R U S O R U Franszca konuflulmaya bafllanmfltr. Tanzimat yllarndan sonra
ve birok sarayda
NTERNET lkemizde Franszcaya
NTERNET olan hayranlk birok Franszca szcn dilimize girip yer-
DKKAT leflmesine nedenDKKAT olmufltur. (Formasyon, enternasyonal, gibi). Ayrca gnmz
dnyasnda ngilizcenin her yerde varl ve kresel bir ngilizcenin varl buna
rnektir. Dier yandan yerleflim merkezlerinin adlar da anlamldr. Birok ky, ka-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
saba, kent ad gemiflten bugne arpc izler taflr. Hititede Adana Ataniadr; bu
kentte oturanlar adanawanai olarak anlr: Ankara, Ankurovadr; eski Yunanca-
AMALARIMIZ da Meandros Menderes tir. Yine tarm yemek gda alanndaki kltrel etkileflim ve
AMALARIMIZ
deiflimler yzyllardan beri sregitmektedir.
K T A P Trk Kltrnn
K T geliflimi
A P ve tarihsel zellikleri hakknda hakknda fierafettin Turann,
Trk Kltr Tarihi, (Bilgi Yaynevi, 2000) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON rneinT E Lbir

E V tarm
Z Y O N aleti olan apa szc, sadece Akdeniz blgesi dillerinin
deil, ayn zamanda blgesel azlarda da kullanlan bir szck olmufltur yzyllar-
ca. Sonuta, btn bu szckler yaratldklar dnemin dil zelliklerini taflr ama
bu dillerden bazlar bugn ld halde szckler farkllklarla yaflamaya devam
NTERNET etmifllerdir. NDil,
T E R kltrn
NET ve dflncenin taflycs olduuna gre kltrn etki ala-
n son derece genifltir. Yine Slav dillerinden Bat dillerine dek yaylan Trke yo-
urt szc ise bir baflka arpc bir rnektir.
www.evrenselpdf.com
1. nite - Evrensel Bir Kavram: Kltr; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kltr Tarihi 5
Dile bal olarak, yaz kltryle gelen deiflim de flaflrtcdr. Son yllarn geli-
flen bilim dallarndan arkeolojik arafltrmalar bugn nemli ipular vermekte, in-
sanlk kltrnn gemiflteki kkleri keflfedilmektedir. rnein mleklerin zeri-
ne yazlmfl yazlar Anadoluda en eski kltrnn Yunan Helen kltr olmad-
n gstermektedir. Kald ki yaz kltrnden nce maddi bir kltrn de var oldu-
unu biliyoruz. Ama kesin olan flu ki arkeolojik kazlar her geen gn prehistorik
aa ve sonraki dnemlere ait nemli bulgulara ulaflmaktadr. Bu bulgular insan
ve insan topluluklarnn birbirlerine benzediklerini gzler nne serdii gibi, bir-
birlerine benzemediini de gstermekte, ayrca, insan ve toplumlarn birbirleriyle
etkileflime geerek deiflime uradklarn da kantlamaktadr.
Bir kltrden teki kltre geifller baz alanlarda ok hzl olduu halde, (r-
nein mimari alanda, giyim kuflam tarzlarnda), baz alanlarda belli bir eitim d-
zeyi ve teknolojik olanaklar yani younlaflma gerektirmektedir. rnein, bilimsel
alandaki bulgularn ve yeni teknolojilerin yaygnlk kazanabilmesi iin, nce felse-
fe ve dflnce alanndaki kltrel deiflikliklerin yaygnlk kazanmas gerekmekte-
dir. fiyle ya da byle, bu geifller zaman gerektirir, tepkiler oluflturabilir, krizlere
bunalmlara mal olabilir. flte bu aflamada felsefe nem kazanr. Dflnsel olarak
kltr, yaflantlar yuma oluflturduuna gre, kltr olgusunu ok merkezli, oul
zelliklere sahip bir olgu olarak dflnmek gerekir. Kltr insanln yaradlflna
kadar uzanan bir gemifle sahip olduuna gre, hem sreklilik gsterir hem de de-
iflimler yaflar. rnein treler, gelenekler kltrn srekliliini gsterir. Kuflaklar-
dan kuflaklara aktarlarak devam eder. Bu sreklilik iinde kltrn insanlar tara-
fndan ortak paylaflm sz konusudur, ama bu paylaflm ayn zamanda atflmalar
alandr. rnein kuflaklararas atflma buna rnektir. deallefltirilmifl kimi kurallar
ya da deerler toplum yelerinin ortak paylaflm alan olmayabilir her zaman. r-
nein ailelerde raslanan kltrel deiflimler gibi. (Ebeveyn ve ocuklar hatta kar-
defller arasndaki giyim tarzlar, politik dflnce farkllklar gibi). Bunu daha genifl
katmanl yeryz kltrleri asndan dflnrsek, her toplumda farkl dinden,
farkl dilden, farkl dflncelerden kltr gruplar olduunu unutmamamz gerekir.
O halde, kltr, aile yaps iinde de olsa, toplumsal yap iinde de olsa, uluslara-
ras dzeyde de olsa her zaman birlik iinde okluk demektir. okluk, dar bir alan-
da da olsa (elit kltr, yresel, etnik kltrler) kapsaml bir alanda da olsa (pop-
ler kltr, kresel kltr) o lke kltrne renk ve canllk verir.
Dnya kltrel miras arpc rneklerle doludur ve bu balamda sanat tarihi-
ni bilmek byk nem kazanmaktadr. rnein maara dnemi resimleri, o d-
nemin garip inan ve dflncelerini dile getirmek amacyla yapld iin abartl
bir tarz ve grnm arz edebilir. Ama byle olmas bile gnmzde birok a-
dafl sanaty flu ya da bu flekilde etkilemifltir. rnein Picassonun eserlerinde Af-
rika sanatnn izleri, (maskeler gibi), Grotesk sanatlarda Prehistorik dnemin
etkisi (abartl anatomik yap) yaygndr. Bunlar teknik yetersizlik olarak grme-
mek gerekir, nk sanatta abart lt olmayabilir her zaman. Oysa ilkel kl-
tr tanmlarken hareket noktamzn teknik yetersizlikler olmas gerekir, nk
o dnem insan o eserleri ilkel koflullarda gereklefltirmifltir. Yine ayn flekilde, ta-
rmda, konut mimarisinde, mutfak ve beslenme kltrnde hem kalc, hem dei-
flime yz tutmufl yzyllardan beri sre gelen etkilenmeler grlmektedir. rne-
in, postmodern mimari, gotik ya da barok mimarinin izlerini taflr. Daha dorusu
postmodern mimari eski ve yeniyi eklektik olarak birlefltirmeyi amalar. Yine dn-
ya halk mzikleri modern mziin birok trnde esin kayna olmufltur. O hal-
de kltr olgusunun hem kalplaflmfl bir biimi vardr, hem de deiflen bir yaps
www.evrenselpdf.com
6 Kltr Tarihi
SIRA SZDE vardr. Bu durumda,

SIRA SZDE
baz kltrel deerlerin zamanla anlamlarn kaybedebilecek-
lerini dflnmemiz gerekir. nk toplumsal ve siyasal deiflmelerin, bilimsel ve
teknolojik ilerlemelerin byle bir sonuca gtrmesi kanlmazdr. O halde klt-
D fi N E L M rn nasl doduuna
D fi N E L M ve evrimsel zelliklerine iliflkin tutarl bir dflncemizin ol-
mas gerekir.
S O R U Yine bu erevede
S O R U edebiyatn da uluslararas boyutta tm dnyada yaynlanan,
dnya dillerine evrilen eserler topluluu olduunu dflnrsek kltr alanndaki
katklar sonsuzdur. nl bilim adam ve yazar Umberto Eco, matbaann ncesin-
DKKAT DKKAT
de de kitaplarn var olduunu (rulolar halinde) belirterek, edebiyatn bugn kitle-
lere ulaflt biimiyle insanln ortak hafzasndan paralar tafldn vurgular.
N N
SIRA SZDE Hatta bu ortak
SIRA hafzann
SZDE iinden ok zel durumlar seerek insanlk hafzasna de-
rinlik bile verir. rnein Cervantesin Don Kiflot adl kahraman kttan bir kah-
raman olduu halde, yaflayan birok kifliliklerle zdefllefltirilmifl sanki var olduu-
na inanlmfltr. Ayrca, dnyada yazl iletiflimin geliflmesinde edebi eserlerin ifllevi
byktr. Edebiyat eserlerinin bir baflka nemli katks, insanlk kltrnn ben-
zer yanlarndan ok farkllklarn dile getirmesidir. Bir bakma insanlarn farkl kl-
K T A P K T A P
trlerden farkl kimlikleri yani tekiyi anlamalarna, belki de teki olmalarna
yardmc olmaktadr. Bu balamda, edebiyat eserleri kltrleraras iletiflimde bir
kltr kprs grevindedir. eviri eserler insanlar arasndaki iletiflimi salar.
TELEVZYON TELEVZYON
Farkl corafyalar, farkl corafyalarn kltrlerini keflfetmemizi salayarak insan-
lar zenginlefltirir. Merhamet ve sadakat hislerimizi srekli yeniler.
NTERNET Avrupa lkelerinde

N T E R N Eedebiyatn
T kltrel boyutu ve etkisi hakknda http://www.ifa.de/pdf/kr/
2010/kr2010_fr.pdf adresinden bilgilenebilirsiniz.
YERYZ KLTRLER VE UYGARLIKLARI

Bilindii gibi Kltr Tarihinin yararlanabilecei yegne alanlardan biri de tarih bi-
limidir. Tarih bilimi yeryz kltrleri ve uygarlklar hakknda ok nemli veriler
sunmaktadr. (Burada hemen kltr ve uygarlk kavramlarnn zaman zaman eflan-
lamda kullanldn hatrlatalm. Ama ierik tartflmalarna girmeden uygarlk kav-
ramnn (medeniyet) uluslarn ya da gruplarn (nk kltr, her toplumsal grubu
iine alr) ortak kltr anlamnda ele alndn esas alarak yeryz kltr ve uy-
garlklar hakknda baz saptamalarda bulunalm.
Tarih ncesi alarn ilki Biliyorsunuz, Tarih yazyla bafllar; yaznn keflfinden nceki dnem de tarih ncesi
kabul edilen Paleolitik a (prehistorya) olarak adlandrlr. Tarih ncesi dnemde, Paleolitik yani Eski Tafl a-
gnmzden yaklaflk iki
buuk milyon yl ile iki yz nda insann tafltan aletler yapt, bu tafllarn ifllenebilir, yontulabilir tafllar oldu-
bin yl kapsayan dnemdir. u bilinmektedir. O halde bu tafl aletleri o alarn teknolojisi olarak grmek gerekir.
Neolitik a ise M..
10.000-5.000 yllardr. Kitabmzn sonraki nitelerinde greceiniz gibi, dnya uygarlnn temeli Neoli-
Kalkolitik a M.. 5.000- tik aa ya da Yeni Tafl ana dayanmaktadr. Evlerin, yerleflmelerin bu dnemde
3.000 yllarn iermektedir.
kurulduunu, tarma geilerek yiyeceklerin retildiini ve hatta mlekiliin baflla-
dn ve yemeklerin piflirildiini biliyoruz. Kalkolitik ada (Bakr a) kylerin
kentlere dnflmeye ve kent devletlerinin domaya bafllad dnemdir. Bu dnemde
kent devletleriyle birlikte ekonominin, merkezi ynetim anlayfllarnn, ekonomik -
kar blgelerinin de oluflmaya baflladn dflnmemiz gerekir. Kltrel etkileflim ve
kltrel atflma kanlmazdr artk.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
Dnyann en byk uygarlklar (Msr, Smer, Yunan) binlerce D fi Nyl

E L devam
M eden D fi N E L M
geliflmeler sonunda gerekleflmifltir. Bilimsel arafltrmalar gstermektedir ki, bir
kltr-uygarln oluflmas iin ncelikli olarak bir kentin varl, S Obelli
R U bir ifl emek S O R U
ve abann gereklefltirilmesi, bir retim olayna ulafllmas, bir ynetim sisteminin
oluflturulmas (devlet, ordu, kent ynetimi) n kofluldur. Bunu komflu lke ve
DKKAT DKKAT
kentlerle ticaret iliflkileri, yaz ve dil dolaflm, bilimsel bilgilerin geliflmesi, sanatsal,
dinsel ant eserlerin, vb. yapm izler. rnein Mezopotamya uygarlklar birok
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
farkl kltr ve halkn karflt bir blge olmufltur. Smerler, Akadlar, Asurlular gi-
bi. Oysa ayn topraklarda ykselen bu kltrler farkl rk, din ve dile sahiptirler.
rnein Smerler dneminde Mezopotamyaya gen Akadlar, Sami rkndandr,
ama Smer kltrnden byk lde etkilenmifllerdir.
nl sanat tarihisi E. Gombrichin, Sanatn yks (Remzi Kitabevi,

K Teviren
A P Bedrettin K T A P
Cmert, 1986) adl eserindeki, Sonraszln Sanat bafllkl blm bu konuda yararl
olacaktr.
TELEVZYON TELEVZYON
Yeryz Kltr ve Uygarlklarnn Egemenlii ve Yok
Olufllar
Tarih, kltrler arasndaki etkileflimlerin ayn zamanda fliddetli bir atflma alan
NTERNET NTERNET
olufltuunu da gsterir. Sz konusu etkileflim, ne yazk ki facialar, savafllar, kym-
lar sonrasnda da devam etmifltir. Meflhur Truva Savafl buna rnektir ve geliflmifl
gl bir kent devleti bu savafl sonras ykm srecine girmifltir. Yine Hal Seferle-
ri ayrmcl, acy, yknty beraberinde getirirken, Bat, Dounun kltrn ken-
di yakasna taflmfltr. Nasl ki Byk skender dneminde Dou ve Batnn karfl-
lkl birbirini etkilediini biliyorsak, Hal Seferleri dneminde de ve hatta bugn
kreselleflme dzeninde de genifl apl etkilenmelerin olduunu biliyoruz, bizzat
buna tank oluyoruz. Kentlerin gncel hayatna giren fast-food alflkanl, moda
giyim tarzlar bunun arpc rneklerindendir.
yleyse, yeryz kltrlerinin ve uygarlklarn douflu, ykseliflleri ve yok
olufllar vardr. Uygarlklar, ister Mezopotamyada, ister Amerika ktasnda kk sal-
sn, mutlaka deiflime uramfllar ve birbirleriyle alflverifle geerek etki alanlar ya-
ratmfllar ve sonra siyasal anlamda yok olmufllardr. rnein Byk skenderin
Helenistik mparatorluu Makedonyadan neredeyse Hindistana dek uzanr. Keza
Hun mparatoru Atilla, Orta Avrupaya dek gelmifltir. Bugn bu byk imparator-
luklardan kk devletler kalmfltr. Bu da gstermektedir ki, tarihin birok dne-
minde egemen (dominant) kltrlerin varl ve etkisi genifl boyutlu olmufltur. Bu-
gnk adlandrmayla buna kltr emperyalizmi de denilebilir. Ama gerek flu ki,
egemen kltrler sahip olduklar yeni teknolojilerle (medya, enformatik, Internet)
farkl topraklardaki yaflam tarzlarn deifltirmekte ve kendi kltrn yayma ei-
limindedir. (Bu da ekonomik, siyasal bir sorun olarak karflmzdadr). Bununla bir-
likte, yeryz kltr ve uygarlklar tm insanln evrensel mirasdr; kltrel e-
flitlilik, insanln ortak mirasdr ve somut bir biimde ve etik adan korunmaldr
(UNESCO Deklarasyonu).
Dnya mitolojilerinin insanlk kltrne ne gibi katklar olmufltur?SIRA SZDE SIRA SZDE
2
D fi N E L M D fi N E L M
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com D K K A T DKKAT
8 Kltr Tarihi
Fotoraf 1.1
Eski Ankara: Ulus
Meydan,
Cumhuriyet
Dnemi
Fotoraf 1.2
Yeni Ankara:
Atakule, ankaya
KLTRN DNAMKLER: KLTREL GRECELK VE

KLTREL DEfiMLER
Kltrn insan hayatn dzenleyici bir deer olduu tartfllmaz bir gerekliktir.
Ancak, kltrn siyasal ve ekonomik sistemlerle iliflkisi olduka flaflrtcdr. rne-
in birok toplumda, siyasal ve ekonomik erk, kltr ayn zamanda denetlenme-
si gereken bir sistemi olarak grmfl ve bu anlayfl pekifltirmifllerdir. (Eski Sovyet
Cumhuriyetlerinde ok rastlanlan bir durumdu bu). Baz davranfl biimleri ve ya-
flam tarzlar onaylanmfltr, reddedilmifltir ya da yasaklanmfltr. (Gney Afrika Cum-
huriyetinde siyahlar uzun yllar Beyazlarn meknlarndan yararlanamamfllardr).
www.evrenselpdf.com
Tarih, din kkenli rejimlerden totaliter sistemlere dek birok rejimde kltrn bas-
k altnda tutulmaya alflldn gstermektedir. Bu da insanlar arasnda eflitsizce
dllendirmeyi, cezalandrmay beraberinde getirmifl ve kltrn tarafsz gelifle-
meyebilecei tezini ortaya koymufltur. O halde politikalar da kltr biimlendir-
mektedir, kltrler de politikalar biimlendirmektedir. Yine Rusa ve Rus kltr
yllarca tm Sovyet Cumhuriyetlerinde ve Dou Bloku lkelerinde birinci dil, se-
kin kltr olmufltur, okullarda istenilmese de birinci dil olarak retilmifltir. Bugn
kresel ngilizce (global English) eski Dou Bloku lkeleri de dahil birinci yaban-
c dildir ve dnya konjonktrnde, kresel kltr ve ekonomi dzenine uyum sa-
layabilmek iin nemli koflullardan biri olmufltur.
Kltrel Etkileflim
Btn kltrler tarih boyunca bir takm alflverifllerle, etkilenmelerle melez zellik
kazanrlar. Bir baflka deyiflle, her toplum genelde ok kltrl bir yapya sahip ola-
gelmifltir. Kltrel etkileflimin kkeninde g olay her zaman nemli rol oynamfl-
tr. Bunun zorunlu ya da kendi isteiyle olmas atflmalar da beraberinde getirir.
rnein byk kefliflerden sonra, ngilizler, spanyollar, Franszlar smrgelefltir-
dikleri lkelere kendi istekleriyle g etmifller, buralara yerleflmifller ve zaman iin-
de sanki yerlisi olmufllardr. Buna karfllk, Afrikallar, Amerikaya zorla kle olarak
gtrlmfllerdir. Her iki durumda da gler, hem yeni bir kltr keflfetmeyi sa-
lamfl, hem o kltr iinde hor grlmeyi ve ezilmeyi de beraberinde getirmifltir.
rnein Yeni Dnyaya g eden ngilizler atalarna karfl ayaklanarak ve savafla-
rak ABDnin bamszln kazanmakta baflrol oynamfllar ve orada egemenlik kur-
mufllardr. Ama kltrlerin bu buluflmasndan, rnein yerli Amerikallarla smr-
geci Avrupallarn karfllaflmasndan ar sonular da ortaya kmfltr: Yerli halk di-
renmifl ama katliama uramfltr. Buna ramen etkileflim birok alanda flaflrtc tarz-
da gerekleflmifltir. rnein Yeni Dnyada, tahl, asma ve zeytin yoktur, Avrupal-
lar getirmifltir. Buna karfllk msr, patates Amerika kaynakldr.
Kltr daha da genifl ierikli olarak dflnrsek, (sanat, edebiyat, bilim ama
ayn zamanda davranfllar, deerler, nesneler, gnlk hayatn akfl), kltrel etki-
leflimlerin uzun vadede yerleflik zellik kazandn grrz. Ve bu deiflimin de
sosyal, siyasal ve ekonomik bir erevede yer aldn fark ederiz. rnein Fransz
denizaflr departmanlarnda yerli halk Afrikal olmasna ramen Fransz yurttafldr-
lar. Ama bu demek deildir ki onlar ar bir Fransz kltrne sahiptirler. Hem ya-
fladklar topraklarn kltr, hem Fransz kltryle melez bir kltrlenme sz ko-
nusudur. Bir baflka rnek Osmanllarn Fars kltrnn etkisi altnda kalmalar,
hatta onu benimsemeleridir. Bunun sonucunda Farsa, edebiyat sanat dili olarak
Osmanl topraklarna girmifltir. talyada geliflen ve tm Avrupay saran Rnesans
etkisi de benzer bir rnektir. Ama unutmamak gerekir ki bu etkileflim otomatik de-
ildir kendiliinden olmamaktadr. Mutlaka etkileyici olaylarn ve aktrlerin olma-
s gerekir. rnein Farsay ok iyi bilen Osmanl flairleri gibi.
Bir kltr iinde yaflayan topluluklarn kendi kltrleri iindeki farkl kltrle-
rin inanlarndan, adetlerinden, hayat tarzlarndan etkilenmemesi flaflrtc olurdu.
Her ne kadar atflmalar bazen fliddetli gerekleflse de, hibir kltr, etkileflimden,
deiflimden ve ekiflmelerden kendisini koruyamaz. rnein Osmanllarla byk
aznlklar (Rum, Ermeni, Yahudi) yan yana yzyllarca yaflamfllardr.
www.evrenselpdf.com
10 Kltr Tarihi
Kltrn deiflik ynlerden gelen etkilere kapal olduu, deifltirilemez bir btn
oluflturduu dflnlemez. Yine bugn iinde yer aldmz kreselleflme ayn za-
manda her tr kltrel iletiflimdir. Dnya nfusunun byk bir ksm hem kendi
kltrlerinden uzaklaflmakta hem kendi kltrlerine sarlma gereksinimi duymakta,
hem geliflmifl lke kltrlerine hayranlk duymakta, hem de kltrel eflitliliin elifl-
kilerini yaflamakta ve gerektiinde sert tepkiler de gstermektedir. Dnyay kuflatan
genifl bir enformasyon sisteminin varl, bireyi yeni kltrlere duyarl klmaktadr.
Buna dnya sanayi markalarnn her yerde kk salmasn, dnya dans trlerinin
her yerde zevkle yapldn rnek gsterebileceimiz gibi, insanlarn dnya evre so-
runlarna ve kresel snma sorunlarna olan duyarllklarn, eylemlerini, payla-
flmlarn da rnek gsterebiliriz. Bu haberleflme sistemi ayn zamanda medeniyetler
aras diyaloglarn bafllamasna da olanak hazrlamaktadr. rnein dinler aras di-
yaloglarn bafllad grlmektedir. Yine, yerel kltrlerin modern iletiflim teknoloji-
leri sayesinde tannmaya ve keflfedilmeye baflladn gryoruz. Uzak Dou sanat-
lar ya da mzii, hatta yemekleri ve giyim tarzlar, her yerde ilgi oda olmufltur.
Bunun tersi de olasdr. O halde, UNESCOnun resmi diliyle dnya kltrnn bir
bellei vardr.
Kltrel atflmalar
Bireylerin doumundan lmne dek uzun vadede seyreden bu kltr etkisinin
ne yn alacana dair bir kural yoktur. Birey, kltrel durumlar kendince yaflar,
kendince yaflantlar oluflturur. Zaten, kltrel bir etkilenme srecinde bir kltr
teki bir kltrn etkisiyle evrim ve deiflim srecine girerse bunu kltrlenme
olarak adlandryoruz. Ama bu kltrlenme tek ynl bir yol izleyip egemen kl-
tr kimliine brnerek ulusal ve yerel kltrleri istila edercesine yok ediyorsa sal-
drgan bir zellik kazanmfl demektir. Bu flu anlama gelmektedir; Egemen kltr-
ler, zayf, yoksul kltrler zerinde uzun vadeli bir fliddet uygulayarak tekinin
kltrn ykma ifline giriflebilir ve hatta onu yok olma tehlikesiyle karfl karflya
brakabilir. Gney Amerikada bu flekilde birok yerel dil kaybolmufltur. O halde,
politika ve kltr iliflkileri zel bir durum arz etmektedir ve ortak iradenin akl ol-
mas gerektii ve tekinin kltrn anlamann ne kadar nemli olduu ortaya
kmaktadr. Yeni kltr felsefesi anlayfllarnda kltr merkezilefltirerek iktidarla-
rn gdmnde egemen kltre dnfltrme eilimleri elefltirilmektedir. Dnya
kltr belleini yaflatma esastr.
Bununla birlikte, farkl kltrlerin varln kabul etmek, kltrel eflitlilii
olumlu karfllamak, yazk ki her zaman istenildii biimde cereyan etmemektedir.
Farkl kltrlere sayg gsterme ok kolay olmamaktadr. Bir topluluun ya da bi-
reyin kendi kltrnn deerlerini yce ve tek kabul ederek farkl kltrleri ken-
di deer sistemiyle yarglamas (bu ou zaman kmseme ya da tehlikeli grme
fleklindedir) etnosantrizm (etnik merkezcilik) olarak adlandrlr. Bunun sonucun-
da korku kltr egemen olur: zenofobi (yabanc korkusu, yabanc dflmanl)
bafllar. Bu anlayfl, baflka kltrleri tekilefltirme ve zaman zaman da aflalama
alflkanl kazandrd iin gnmzde evrensel insan haklar erevesinde hu-
kuksal adan takibat altndadr. Geliflmifl Bat toplumlarnn karfllaflt gmenler
sorunu en ciddi sorunlardandr.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
Avrupa, gemiflte olduka geleneki muhafazakr bir lkeler topluluu olduu
halde, acaba nasl oldu da nemli bir ekonomik, kltrel, teknolojik, askeri ve si-
yasi g oldu sorusu arafltrlmaya deerdir. nl tarihi Fernand S O Braudele
R U gre, S O R U
Bat, 15. yzyln sonlarndan itibaren dnya ekonomisinde merkez konumunday-
d. Ekonomik gcn yeni ortaya kan kle ticaretiyle salyordu, D K K nk
AT klele- DKKAT
rin alfltrld Meksika Peru ya da Brezilya maden ocaklarndan karlan altn,
gmfl, gemilerle spanya limanlarna getiriliyor ve buradan tm Avrupaya ihra
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ediliyordu. Hatta Osmanl mparatorluuna ve Uzak Asyaya dek bile gidiyordu.
Bu ekonomiyi ancak istilalar, savafllar ya da byk apl salgn hastalklar sarsabi-
lirdi. Nitekim yle olmufltur. Mool istilalar, uzun yllar srenAMALARIMIZ
savafllar, veba salg- AMALARIMIZ
n tm Bat Asyay ve Avrupay neredeyse yok etmifltir.
Fernand Braudelin Akdeniz adl kitabnda Akdeniz Blgesi kltrlerinin

K T A tarih
P boyunca K T A P
nasl iie getiklerini reneceksiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Fernand BRAUDEL (1902-1985): Sosyal-Kltrel tarihlerin yazlabileceini arafltr-
malaryla kantlayan Fransz tarihi. kinci Dnya Savaflnda esir tutulduu Alman
kamplarnda yazd Akdeniz Uygarlklar (1949) adl dev eserinde, iklim gibi co-
rafi yaplar, gndelik hayatn zorluklarn, gndelik hayatta kullanlan
N T E R N E T her tr NTERNET
ara gereci tarihin znesi yaparak incelemesi, tarihte alfllmfl olan zaman mekn
iliflkilerini altst etmifltir. Buna gre, Akdeniz blgesinde kltrel siyasal, vb. etkilen-
meler asndan Akdeniz Blgesinin belli snrlar yoktur; snrlar konudan konuya,
kullanlan eflyalardan eflyalara gre deiflmektedir, yani anlatlan sabit bir Akdeniz
yoktur. O topraklarda kltrler iiedir. Maddi Medeniyet ve Kapitalizm adl ki-
tabnda da krallar, saraylar, savafllar dflnda kalan halkn, devletin varln nasl
srtnda tafldn, bunlarn hangi mekanlarda ve zamanlarda hayat zorluklarnn
devam ettiini inceleyerek kapitalizmin varln ve yaplanmasn sorgular. Brau-
del 18. yzyla dek modern bir devletin olmamasn kapitalizmin geliflmifl olmama-
sna balar.
SIRA SZDE SIRA SZDE

Kltr ve Kimlik
Kltr etkileflimi, kltrleflme, kltr atflmalar gibi konular erevesinde gn-
mzde nem kazanan tartfllan bir baflka sorun kimlik sorunudur. Bu sorun hem
bireysel kimlik hem ulusal kimlikle yakndan ilgilidir elbette. Bozkurt Gven,
kimlik sorununu sorgularken insanolunun yzyllardan beri Kimiz, S O R U kimlerdeniz, S O R U
nereden gelmifl, nereye gideriz? sorusunu yantlamaya alfltn, ama yantlarn
kifliden kifliye, toplumdan topluma, stelik zamanla deifltiini,D ama KKAT
sorunun ay- DKKAT
nen kaldn vurguluyor. Gerekten de gnmzde bile teknoloji ve bilimler o
denli geliflmifl olmasna ramen, birey olarak insan kimlik sorunuyla uraflmaya
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
devam ediyor, ksacas adafl insan kimliini aryor. Bu arayfl da ben fluyum ya
da deilim fleklinde deil, zgrln aramak fleklinde gereklefliyor.
Bu arayfl elbette toplumsal ve kltrel bir kimlik arayfldr ve haliyle tarihle
ilintili olduu iin ulusal kimlikle de ilgilidir.
Kimlik ve kltr iliflkileri iin Bozkurt Gvenin Trk Kimlii, Kltr

K Tarihinin
T A P Kaynak- K T A P
lar, (Boyut Yaynlar, 2010) adl eserinden yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com N T E R N E T NTERNET
12 Kltr Tarihi
Kimlik ve Kltr
Btn toplumlarda deiflimlerle doan kimlik arayfllar yani kltrel boflluklar var-
dr. rnein Tanzimat sonras dnemde Gen Trkler ulusal bir ruh arayfl iin-
dedirler. Trk ya da Osmanl olmay tercih etmek gibi. Oysa bu ulusal ruh o gnle-
rin bilimsel yaklaflmna gre kimlik demekti. Gerekten de Trk aydnnn kimlik
arama abas, o gnlerden bu yana Osmanlclk, Trklk, Anadoluculuk, nk-
lplk, Cumhuriyetilik, Turanclk, Milli Birlikilik, slamclk, Batclk olarak bu-
gn de devam etmektedir. Kald ki bu kadar eflitliliin atflmay da beraberinde ge-
tirmesi ve kimlik bunalm yaratmas kanlmazdr. Yine bir baflka adan gebe
kimlie dayandrlarak yaplan bir sorgulamann Anadoludan geen egemen kl-
trleri de gz nne almas gerekir. Bunlar kuflkusuz, Orta Asya Kltrleri, Roma ve
Bizans Kltrleri, Seluk ve Osmanl Kltrleri, Cumhuriyet kltr olacaktr. Ama
btn bu kltrlerin oluflum-etkileflim-deiflim-yokolufl-yeniden farkl tarzlarda do-
ufl meknlarn (yurtlar, kentleri, imparatorluklar, krallklar, beylikleri, devletle-
ri) panoramik olarak dflnrsek, aklmza Orta Asya bozkrlarn, Trkmen adr-
larn, Roma ren yerlerini, Bizans Kiliselerini, Ulucamileri, Medreseleri, Mehter m-
ziini, Ky Enstitlerini, Onuncu Yl Marfln, Dnk ve Bugnk stanbulu grsel
ve iflitsel hafzamza yerlefltirmemiz gerekir. (Bkz. Bozkurt Gven, Trk Kimlii).
Bu durumda insanlarn ve toplumlarn kendi tarihlerini zellikle kltr tarihle-

rini bilmeleri nem kazanmaktadr. Ancak resmi ideolojiler bu nesnel tarih reni-
mine ou kez engel olmufllardr. Bu da bir talihsizliktir. Oysa toplumlarn kltr
tarihleri yazlmfl olsayd, belki bu kimlik kargaflas daha az yaflanacakt.
Fotoraf 1.3
stanbul Kz
Kulesi, Bizans
Dneminden
kalan nl eser:
Evliya elebinin
cmleleriyle,
Deniz iinde
karadan bir ok
atm uzak, drt
kfle, sanatkarane
yaplmfl yksek
kule. Sath
mesehas iki yz
admdr.
www.evrenselpdf.com
Fotoraf 1.4
stanbul Galata
Kulesi: Bizans
mparatorluu ve
Cenevizliler
Dnemi.
BLMSEL BR NCELEME ALANI OLARAK KLTR

TARH
Kltr tarihi alflmalar ya da kltr incelemeleri gemiflte olduka yaygn olmas-
na ramen kltr tarihinin bir bilim dal olarak ortaya kfl ve ykselifli 70li yllar-
dan itibaren olmufltur. Yeni bir bilim dal olduu iin, az sonra deineceiz, arafl-
trma alan olarak eflitlilikler arz etmektedir. Yukarda deindiimiz kltrn ev-
rensel zelliklerinden, yeryz kltrlerinin bir dnem egemen oluflu ve sonra yi-
tip gitmesinden, kltr etkileflimi ve atflmalarndan yola karak bir kltr tarihi-
nin konusu ne olmaldr sorusunu sorarsak, ncelikle dflncelerin evrimini (be-
nimsenen dflnce ve inanlar, olaylar durumlar anlama gc, anlayabilme yete-
nei) konu edinen alflmalardan yararlandn gryoruz. Kltrel davranfllarn,
etkileflimlerin zn, yapsn ve geliflimini hem biimsel hem dflnsel adan an-
layabilmek, kuflkusuz bir kltr felsefesi tutumu gerektirecektir. Zaten ilk filozof-
lardan beri bu yaplmaktadr. Ama kltrel yaflantlarn ekonomik ve sosyal hayat-
tan soyutlanmas da dflnlemez. Kald ki ekonomik ve sosyal hayat her zaman
ok renklidir ve bu renklilik, grsel, simgesel, davranflsal olarak zengin anlamlar
taflr.
Bu erevede kltr tarihi, hem kurumlar (iflleyiflini, bireylerle iliflkisini, vb.)
ele alabilecei gibi, toplumsal grup ve evrelerin yaflam tarzlarn (toplumsal snf-
larn kent hayat, elence, dans, mzik gibi etkinlikleri) ve kltr nesnelerini (re-
tim ve tketim nesneleri, yaflam tarzlarn etkileyen giyim, mobilya tarz gibi moda
davranfllar da konu edinebilir. Bir baflka deyiflle, dnemlere zg popler kltr
geleneklerini konu edinebilir. Sonuta btn bunlar temel bafllklar altnda topla-
maya giriflirsek, kltr incelemeleri, toplum, siyaset, ekonomi, felsefe yani dfln-
celer, toplumsal iletiflim ve sanatn alanlarn iermektedir. Ama bu incelemelerin
ideoloji, ulus, etniklik, toplumsal snflar gibi kltrel oluflumlarda son derece et-
kili olan kurumlar dfllamas dflnlemez. Zaten sonraki nitelerde fark edecek-
siniz, nitelerimizin temeli bu anlayfl zerinde yaplandrlmfltr.
www.evrenselpdf.com
14 Kltr Tarihi
Grld gibi, kltr tarihi genel tarih anlayflndan farkl bir yntemi benim-
semifltir. Bu da onun dier bilim dallaryla zel bir iliflki kurmasna neden olmufl-
tur. Bu bilimlerin baflnda, elbette nce tarih gelmektedir. Ama kltr tarihi olayla-
r tarih vererek kronolojik bir sra izlemeyeceine gre, dorudan baflta antropolo-
ji ve sosyoloji olmak zere corafya, psikoloji gibi bilim dallaryla kurduu yakn
iliflki nem kazanmaktadr. Bu nedenle kltr tarihileri olaylarn tarihsel zellik-
lerinin tesinde, olaylarn psiko-sosyal boyutunu, olaylarn gereklefltii gnlerde
her kesimden dile getirilen tasvirlerin oluflturduu yazl metinleri, resimleri ve di-
er grsel malzemeleri de yukarda andmz bilimlerin verileri flnda analiz et-
meye alflarak bunlarn ayn zamanda sembolik anlamlarn sorgulamfllar ve bu
flekilde bireysel davranfllar ya da kolektif ritelleri anlamaya alflmfllardr. Bura-
da, sosyal ve ekonomik hayatn tarihi konusunda belgelenmek nem kazanmak-
tadr, nk gnn teknolojisine koflut olarak oluflan yaflam tarzlar, dflnme tarz-
lar, hatta yrrlkteki ekonomik hayatn yaratt bilinaltsal durumlar bu belge-
lerin flnda deerlendirilebilecektir. Buna dflnce tarihi, bilim tarihi, medya ta-
rihi, edebiyat, sanat ve eitim tarihlerinin katks kanlmazdr. nk her tarih, is-
ter ekonomi tarihi, ister sosyal tarih olsun, ister siyasal hayatn, ister sanatsal haya-
tn izlerini taflsn, sonuta, btn bunlar, insanlarn olaylara, durumlara, eylemle-
re tarzlara verdii anlamlarn bir sonucudur.
Bilimlerin geliflmesi kuflkusuz insan dflncesinin de evrim geirmesinde ve haliyle

kltrn eflitlenmesinde ve zenginleflmesinde etkili olmufltur. Bunda deneysel yn-
Antik Msrda, M.. 4.000li temlere ve gereklie dayanarak dzenli bilgi oluflumu, duygusal yaflantlarn man-
yllarda, zaman lme, tklca dflnce sistemine uydurulmas bilimin evrimini gstermektedir. Bu evrimi ilk
takvim oluflturma;
M..2.000 yllarnda alardan itibaren alet yapm (teknoloji), evreni, doay ve varlklar sorgulama
Smerlerde ve sonraki (felsefe), gkyz olaylarn gzlemleme (astronomi), salk sorunlarna yabani ot-
Mezopotamya kltrlerinde
matematiksel hesaplamalar larla tedavi (tp), saysal alanlarda ise matematik, geometri, fizik) ilk uygarlklarla
ve gkyz gzlemleri; birlikte bafllayan hesaplama ve zmleme yntemlerinde gzleriz. Geliflmesi ere-
M..600l yllarda Antik
vesinde grmek gerekir. Siyaset Bilimleri ise eski alardan bafllayarak siyaset-yne-
Yunanda sistematik
dflnce yani felsefe tarihi tim olaylaryla birlikte yaplanmaya bafllamfl ve sonrasnda kuramlar oluflmufltur.
(Thales, Sokrates, vb.) Psikoloji ise Antika filozoflarnda, slam filozoflarnda (bn-iSina) halsinasyon,
grlmektedir.
melankoli, kbus vb. konularn yani insan yaflantlarnn deerlendirilmesiyle kk-
lerini oluflturmufltur.
Bu geliflim izgisine bilim tarihinden arpc rnekler verilebilir. Kltr tarihinin

kkeninde, dflncelerin tarihini, yani kltrn yafland ortam tasvir etme anla-
yfl egemendir. rnein Jakob Burckhardt adl bilim adam talya Rnesansn in-
celedii alflmasnda sadece tarihin nemli bir dneminin belirgin zelliklerini
(resim, heykel sanatn, mimarisini, vb.) ele almamfl, dnemin temel ekonomik ya-
psn, toplumsal kurumlarn, toplumsal iletiflim biimlerini ve gnlk hayat da
arafltrmfltr.
Kltr tarihisi Peter Burkenin saptamas da anlamldr. Burke, 1960l yllardan
1990l yllara doru, kltrel incelemelere karfl belirgin bir ilgi artfl olduunu be-
lirtir. Bunun nedeni kltr teriminin oul olarak ve gitgide geniflleyen bir anlam-
da kullanlmas ve buna paralel olarak kltrel incelemelerin eflitlilik gstermesi-
dir. rnein iktisat kuramlar ve sorunlar erevesinde tketim kltr inceleme-
leri bafllamfl ama ayn zamanda bu konu kltrel psikolojinin de inceleme alan
www.evrenselpdf.com
olmufltur. 1990larda, giriflim kltr, aflk kltr, protesto kltr, nezaket

kltr gibi konularda kitaplar yaynlanmfltr.
Nezaket kltr gibi bir konunun kltr tarihi balamnda nasl ele alnacan
SIRA SZDE dfln- SIRA SZDE
yorsunuz? SIRA SZDE 3 SIRA SZDE
Gnmzde, bilimsel evrelerde, kltr tarihi kavram siyasal tarihten bamsz
belli bir arafltrma alan olarak grlmektedir. Birok kltrel konu kltr tarihinin
iinde yer ald gibi siyaset ve siyasi olaylar da kltr tarihinin Siinde
O R U yer alan bir S O R U
arafltrma alandr, nk kltr tarihinde siyasi olaylarn kendisi S O Rbirincil
U planda S O R U
yer almaz, ama siyasi olaylar belirleyen nesneler, rnein iletiflim, iktidar arzusu,
DKKAT DKKAT
bunlarn gstergesi durumundaki imgeler, trenler, nutuklar, hatta D K K riteller
AT kltr DKKAT
tarihinin konu alanndadr. Yine Peter Burkeye gre, kltr tarihi kavram eski-
N N
N
den yksek kltr anlamna geldii halde, zamanla aflayaSIRA doru SZDEyaylmfl ve SIRA SZDE
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
afla ya da halk kltrn de kapsamaya alflmfl; yakn dnemlerde ise yanla-
masna geniflleyerek gzel sanatlar ve bilimleri iine almfltr. Ama sonra gzel sa-
natlarn ve bilimlerin popler karfllklarn - halk mzii, halkAMALARIMIZ
tbb gibi - anlatmak- AMALARIMIZ
ta kullanlmaya bafllanmfltr.
K T A P K T A P
Kltr tarihinin bir bilim dal olarak oluflumuna ve geliflimine iliflkin
K rneklemeli
T A P akla- K T A P
malar Peter Burkenin, Kltr Tarihi, (stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, eviren Mete
Tunay, 2004) kitabnda bulabilirsiniz. TELEVZYON TELEVZYON
TELEVZYON TELEVZYON
Bugn artk iletiflim kuram, sanat kuramlar, film alflmalar ve kuramlar, kl-
trel antropoloji, mze ve arkeoloji alflmalar bir toplumda kltr hayatnn ve
N T Erk,
haliyle kltr tarihinin konu alan iindedir. Ayrca, ideoloji, ulus, R N Etoplumsal
T s- NTERNET
NTERNET NTERNET
nf, etnik kken gibi konularn da kltr tarihi iinde nemli arafltrma alan olufl-
turduu rahata tahmin edilebilir.
Fotoraf 1.5
stanbul
Sultanahmet
Camisi, Osmanl
mparatorluu
(1606-1616),
Mimar Sedefkar
Mehmet Aa.
www.evrenselpdf.com
16 Kltr Tarihi
Fotoraf 1.6
Modernleflen
stanbul: Kuleler,
Gkdelenler sanki
bir ile; ilerinde
3.000 kifliyi
barndrabiliyor.
Dnya Tarihi ve Kresel Tarih

Dnyamz bugn iletiflim aralarnn kresel apta yaygnlaflmasyla, ticari ve eko-
nomik iliflkilerini daha dorusu stratejilerin hz kazanmasyla yeni kltrel biim-
lere tank olmaktadr. Bylesi bir geliflme, hem kltrleflmeyi salamakta hem de
kltr yitimine neden olmaktadr. Kald ki kltrel tketim biimleri de hzla yeni-
lenmektedir. Gezegenimizde ekonomik, sosyal, kltrel iliflkilerin artmas kuflku-
suz dnya uygarlklarn da karfllkl etkilemektedir. rnein her tr ulustan insan-
lar gemiflte pek adet olmad halde bugn inde ya da baflka bir lkede gr-
lebilmektedir. Kresel gler gitgide artmakta ve zellikle Avrupa ve Amerika Bir-
leflik Devletleri temel kresel g corafyasn oluflturmaktadr. Btn bu etkile-
flimlerin uzun vadede zengin bir dnya kltrel mozaii sergiledii grlmektedir
ve buna gre bugn birok alanda kresel politikalar retilmekte ve uygulanmak-
tadr. Btn bu kresel hareketlenmelerin (buna ayn zamanda kresel nfus ha-
reketleri de dahildir) dnya tarihine ne tr yn verecei nemli bir arafltrma ala-
ndr. Belki uluslar arasndaki kltrel farkllklar inceleme dnemi tamamlanmfl,
kresel etkileflimlerin ve aktarmlarn tarihi oluflturulmaya bafllamfltr. Bu da kufl-
kusuz, fikir ve dflnce etkileflimlerini, kltrel miras zelliklerini, tekinin imaj-
n sorgulamay gerektirmektedir. Bu durumda, bilim adamlarnn saptamalarndan
yola karak yeni bir tarihsel alan olan kresel tarih, dnya tarihinden farl olarak,
kresel eilimlerin, kresel kurumlarn, kresel hareketlerin, kresel kriz ve sar-
sntlarn tarihini esas almaldr. Oysa bilmekteyiz ki, kresel boyuttaki farkllklar,
benzemezlikler ve istisnalar, kresel apta geliflmifl lkeler ve geri kalmfl lkeler
sorunu, bu kresel tarih anlayflnn iinde iflin kltrel boyutuyla ilgilidir.
www.evrenselpdf.com
zet
Latincede ekip rn almak, retmek anlamna gelen Bylesine genifl ierikli kltr olgusu ayn zamanda
kltr szc, dflncelerin evrimi, teknik ve teknolo- kltr tarihi gibi bir bilim dalnn domasna vesile ol-
jinin geliflimi, sanat etkinliklerinin eflitlilii, hayat tarz- mufltur. ncesinde antropolojiyle ve zellikle bu bilim
larnn deiflmesi, inan sistemlerinin kendini yenile- dalnn alt dal olan kltrel antropolojiyle sk bir ba
mesi sonucunda ok zengin anlamlara brnmfltr. olan kltr incelemeleri zaman iinde konu alann ge-
Bilim adamlar kltr kavramn tm toplumsal grupla- niflletmifltir. Kltr tarihi, kurumlar, toplumsal grup ve
r dzenleyen organik kurallar, dflnsel eilimleri ve evrelerin yaflam tarzlarn ve kltr nesnelerini, pop-
sanatlar, gelenek, grenek, inan ve adetleri, aletleri ler kltr geleneklerini konu edinebilir. Kltr tarihi-
ve tketim maddelerini, ahlaksal kurallar, insanlarn leri olaylarn tarihsel zelliklerinin tesinde, olaylarn
gereklefltirdii yetenek ve alflkanlklar iine alan b- psiko-sosyal boyutunu, olaylarn gereklefltii gnlerde
tnsel bir olgu olarak tanmlarlar. her kesimden dile getirilen tasvirlerin oluflturduu yaz-
Bugn bilimsel arafltrmalar gstermektedir ki, bir kl- l metinleri, resimleri ve dier grsel malzemeleri de
tr-uygarln oluflmas iin ncelikli olarak bir kentin deerlendirmektedirler.
varl, belli bir ifl emek ve abann gereklefltirilmesi, Gnmzde teknoloji ve bilimler o denli geliflmifl ol-
bir retim olayna ulafllmas, bir ynetim sisteminin masna ramen, birey olarak insan kimlik sorunuyla u-
oluflturulmas (devlet, kent ynetimi) n kofluldur. Bu- raflmaya devam etmekte, ksacas adafl insan kimlii-
nu komflu lke ve kentlerle ticaret iliflkileri, yaz ve dil ni aramaktadr. Bu arayfl elbette toplumsal ve kltrel
dolaflm, bilimsel bilgilerin geliflmesi, sanatsal, dinsel bir kimlik arayfldr ve haliyle tarihle ilintili olduu iin
ant vb. eserlerin yapm izler. Haliyle uygarlklar ara- ulusal kimlikle de ilgilidir. Bu durumda insanlarn ve
sndaki etkileflimler kanlmazdr. Tarih, uygarlklar, toplumlarn kendi tarihlerini bilmeleri nem kazanmak-
kltrler arasndaki etkileflimlerin ayn zamanda flid- tadr ancak bunun resmi ideolojiler tarafndan tanm-
detli bir atflma alan olufltuunu da gsterir. Bu ne- lanmas bir talihsizliktir.
denle uygarlklarn douflu, ykseliflleri ve yok olufllar
gerekleflmifltir.
Kltr ayn zamanda insan hayatnn dzenleyicisi bir
deerdir. Bu nedenle kltr, siyasal ve ekonomik sis-
temlerle zaman zaman atflmal iliflkiler kurmufltur. Ta-
rih, din kkenli rejimlerden totaliter sistemlere dek kl-
tr bask altnda tutma anlayflna tank olmufltur ve ol-
maktadr. Bu da insanlar arasnda eflitsizce dllendir-
meyi, cezalandrmay beraberinde getirmifl ve kltrn
bir norm sistemine dayal olarak tarafsz geliflemeyebi-
lecei tezini ortaya koymufltur. Bir kltr iinde yafla-
yan topluluklar kendi kltrleri iindeki farkl kltrle-
rin inanlarndan, adetlerinden, hayat tarzlarndan mut-
laka etkilenmifltir. Her ne kadar atflmalar olsa hatta
fliddetli gerekleflse de, hibir kltr, etkileflimden, de-
iflimden ve ekiflmelerden kendisini koruyamaz. Kl-
trn deiflik ynlerden gelen etkilere kapal olduu,
deifltirilemez bir btn oluflturduu dflnlemez. r-
nein bugn iinde yer aldmz kreselleflme ayn za-
manda her tr kltrel iletiflimdir. Bununla birlikte, fark-
l kltrlerin varln kabul etmek, kltrel eflitlilii
olumlu karfllamak, yazk ki her zaman istenildii bi-
imde cereyan etmemektedir.
www.evrenselpdf.com
18 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Kltr btnsel bir kav- 5. Afladakilerden hangisi kltrlenme olaynn tek
ramdr dflncesine uygun dflmez? ynl bir yol izleyip egemen kltr kimliine brne-
a. Kltr, toplumsal gruplar dzenleyen organik rek ulusal ve yerel kltrleri istila edercesine agresif bir
kurallar btndr. zellik kazand durumda ortaya kar?
b. Kltr, dflnsel eilimleri deil felsefi akmlar a. Kltrlenme
barndran bir btndr. b. Kltrel atflma
c. Gelenek, grenek, inan ve adetler deiflen ve c. okkltrllk
deiflmeyen zellikleriyle bir btndr. d. Kltrleraras iletiflim
d. Kltr, insanlarn gereklefltirdii yetenek ve e. Medeniyetler diyalogu
alflkanlklar iine alan btnsel bir olgudur.
e. Kltr, simgesel olarak da btnsellik arz eden 6. Gnmzde yaplanan kresel tarih afladakilerden
bir olgudur. hangisini iermez?
a. Kresel nfus hareketleri
2. Afladaki inceleme alanlarndan hangisi kltr tari- b. Kresel ekonomik krizler
hinin alflma alanna girmez? c. Dnya Bankas, IMF gibi kresel kurumlarn
a. Dflncelerin evrimi tarihi
b. Arkeolojik bulgular d. Anti kresel tepkiler
c. Antropolojik veriler e. Dnya evre sorunlar
d. Bilimsel geliflmelerin evrimi
e. Savafllarn ayrntl ve kronolojik tarihi 7. Bilimsel ve teknolojik geliflmelerin bir kltrden
teki kltre aktarlmasna iliflkin afladaki ifadeler-
3. Kltr felsefesinin temel zellii nedir? den hangisi yanlfltr?
a. Kltrel davranfllarn, etkileflimlerin zn, ya- a. Toplumlarn belli bir eitim dzeyinde olmas
psn ve geliflimini hem biimsel hem dflnsel bilimsel transferleri verimli klar.
adan sorgulamak b. Felsefi ve dflnsel adan kltrel deiflime bir
b. Kltrn oluflum aflamalarn tarihsel olarak lde hazr olunmas gerekir.
belirlemek c. Bilimsel geliflmelerin bir kltrden teki kltre
c. Kltrel farkllklar benimsemek ve karfl kmak geiflinde tepkiler oluflabilir.
d. Kltr etkileflimi, okkltrllk gibi kavramlar d. Bilim ve teknoloji transferi bir kltrden teki
elefltirmek kltre geiflte asla tepkiler oluflturmaz
e. fiiddet ve korku kltrn arafltrmak e. Bilimsel ve teknolojik transferi destekleyecek alt
yapnn hazr olmas gerekir.
4. Kltrel bir etkilenme srecinde bir kltrn teki
bir kltrn etkisiyle evrim ve deiflim srecine gi- 8. Afladaki dflncelerden hangisi ulusal kimlik ara-
rmesine ne ad verilir? yflnda zmleyici bir zellie sahip deildir?
a. Kltrlenme a. Nfus hareketleri ve gler sonucunda oluflan
b. Kltrel atflma farkl gruplarn ve yerleflmelerin gvence altna
c. okkltrllk alnmas
d. Kltrel kimlik b. Farkl kltrlerden gelen kltr gruplarn ya da
e. Ulusal kltrel kimlik topluluklarn tekilefltirmemek
c. Resmi ve siyasi tarih anlayfllarn gelifltirmek
d. Sanat felsefe edebiyat alannda ok seslilie yer
vermek
e. Otoriter ve buyurgan, eflitlilie karfl, oulcu
olmayan kimlik anlayfllar gelifltirmek
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

9. Kltr tarihi, siyaset bilimleri ve siyaset tarihi arasn- 1. b Yantnz yanlfl ise Evrensel Bir Kavram: Kl-
daki iliflkiler iin afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? tr konusunu yeniden gzden geiriniz.
a. Kltr tarihi siyasal tarihten bamsz oluflturul- 2. e Yantnz yanlfl ise Bilimlerin Odanda Kl-
maldr. tr konusunu yeniden gzden geiriniz.
b. Siyasi olaylar kltr tarihinin iinde yer alamaz. 3. a Yantnz yanlfl ise Bilimlerin Odanda Kl-
c. Siyaset tarihinin iinde yer alan iktidar tutkusu tr konusunu yeniden gzden geiriniz.
kltr tarihi balamnda incelenebilir. 4. a Yantnz yanlfl ise Kltrn Dinamikleri; Kl-
d. Siyasi trenler, siyasi grntler kltr tarihinin trel Grecelik; Kltrel Deiflimler konusunu
inceleme alan iindedir. yeniden gzden geiriniz.
e. Siyasi sylemler, kltr tarihinin konu alanna 5. b Yantnz yanlfl ise Kltrn Dinamikleri; Kl-
girmez. trel Grecelik; Kltrel Deiflimler konusunu
yeniden gzden geiriniz.
10. Afladakilerden hangisi edebiyat eserlerinin insan- 6. e Yantnz yanlfl ise Bilimsel Bir nceleme Alan
lk kltrne katks olarak deerlendirilemez? Olarak Kltr Tarihi konularn yeniden gz-
a. Edebiyat eserleri insanlk kltrnn sadece benden geiriniz.
zer yanlarn deil farkllklarn da dile getirir. 7. d Yantnz yanlfl ise Bilimsel Bir nceleme Alan
b. Edebiyat eserleri insanlarn tekiyi anlamalar- Olarak Kltr Tarihi konusunu yeniden gz-
na yardmc olur. den geiriniz.
c. Edebiyat kltrleraras bir iletiflimdir. 8. e Yantnz yanlfl ise Kltr ve Kimlik konusu-
d. Edebi eserler dnyay ve insanlar anlamamzda nu yeniden gzden geiriniz.
kltr kprs grevini grr. 9. e Yantnz yanlfl ise Bilimsel Bir nceleme Alan
e. Edebi eserler hayatn gerekliklerinden uzak Olarak Kltr Tarihi konusunu yeniden gz-
eserlerdir. den geiriniz.
10. e Yantnz yanlfl ise Bilimlerin Odanda Kl-
tr konusunu yeniden gzden geiriniz.
www.evrenselpdf.com
20 Kltr Tarihi
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

Sra Sizde 1 Burke, Peter (2004), Kltr Tarihi, eviren: Mete
lkemizde Cumhuriyetle birlikte doan kadn erkek Tunay, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
eflitlii, yaz ve kyafet devrimi, Trk kltr hayatnda Gombrich, Ernst. H. (1986), Sanatn yks, eviren:
btnlefltirici bir rol oynamfltr. Bedrettin Cmert, Remzi Kitabevi, stanbul.
Gven, Bozkurt (1999), nsan ve Kltr, Remzi
Sra Sizde 2 Kitabevi, stanbul.
Mitolojide geen konular hayali olarak deerlendirme- Gven, Bozkurt (2010), Trk Kimlii, Kltr
mek gerekir. Mitolojiler, bilimin douflundan nce dn- Tarihinin Kaynaklar, Boyut Yaynlar, stanbul.
yann varoluflu gibi nemli konular ierdikleri iin, bi- Ortak Yazarl, Histoire de lHumanit, UNESCO /
lime katkda bulunmufllar ve bu flekilde rasyonel (akla EDICEF Yaynlar, (7 Cilt, M..3000den bafllayarak
dayanan) arafltrmalara nclk etmifller ve felsefenin gnmze dek uzanan ngilizce, Franszca ve Rusa
yani dflnmenin temelini oluflturmufllardr. nsan ev- dillerinde yaynlanmfl eser).
renin genel merkezine yerlefltirerek onun dflnsel dn- Turan fierafettin, (2000), Trk Kltr Tarihi, Bilgi
yasn zorlamfllar, iinde yaflad dnyay ve evreni Yaynevi.
sorgulamasna yardmc olmufllardr. http://www.ifa.de/pdf/kr/2010/kr2010_fr.pdf, Rapport
Culturel, LEurope lit.
Sra Sizde 3
Nezaket szc bildiiniz gibi baflkalarna karfl say-
gl ve incelikle davranma anlamna gelir ve incelik,
naziklik, zarafet szckleriyle efl anlamda kullanlr.
Nezaket kltrnn tarihsel adan deiflik dnemler-
de zellikle elit tabakada kendine zg bir dil (hitabet
ve sylem tarz) oluflturduunu, cinslere ve unvanlara
gre davranfl ve selamlaflma (reverans, eilme, el sk-
ma el pme gibi) sistemi oluflturduunu biliyoruz. Kent
hayat ortamnda ise burjuva geleneklerin yerleflmesiy-
le dil ve davranfllarda deiflmeler meydana geldiini
ve bunun gitgide toplumda yaygnlafltna tank olu-
ruz. Kltr tarihi incelemeleri, bu deiflimleri hem ie-
rik hem form olarak ele alp incelemekte, o dneme
ait nezaket kltryle ilgili yazl ve grsel belgeleri
yorumlamaktadr.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
2
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
Tarih ncesi dnemde geliflen kltr tanmlayabilecek,
N
Mezopotamyada Smer, Akad, Babil ve Asur kltrlerini aklayabilecek,
N
Msr kltrn tartflabilecek,
N
Suriye-Filistin kltrlerini deerlendirebilecek,
N
ran-Elam kltrlerini aklayabilecek,
N
Anadoluda Hitit, Mittani, Urartu, Frigya ve Lidya kltrlerini aklayabilecek,
Bat Dnyasnda Minos, Miken, Helen ve Roma kltrlerini keflfedebilecek-
siniz.
Anahtar Kavramlar
Neolitik Dnem ran-Elam
Mezopotamya Hititler
Smerler Frigyallar
Akadlar Lidyallar
Msr Helenler
Suriye-Filistin Romallar
indekiler
TARH NCES DNEM

MEZOPOTAMYA: LK YAZI, LK
fiEHR DEVLETLER
lk alar, MISIR, SURYE-FLSTN, RAN-ELAM
Kltr Tarihi lk Kltrler
KLTRLER
ANADOLU KLTRLER
BATI KLTRNN KAYNAKLARI
www.evrenselpdf.com
lk alar, lk Kltrler
TARH NCES DNEM

lk insann ne zaman, nasl ve ne flekilde ortaya kt halen tartfllmaktadr. D-
flnen insan, var olduu dnemden itibaren dier canllardan ayrlmaktadr. nsan
sosyal olan ve alet yapabilen tek canldr; doadaki en gsz varlklardan olma-
sna karfln yaflad srece bir kltr oluflturmaya ve vahfli doaya hkmetmeye
muktedirdir.
lk insanlar paleolitik (eski tafl) dnemde avc ve toplayc olarak yaflamfllardr.
Belki asalak bir yaflam sren insanlar snmak iin maaralar veya kaya snak-
larn kullanmfllardr. Avlanmak ve yaflamlarn kolaylafltrmak iin aletler retme-
ye bafllamfllardr. Vahfli bir yaflam srseler de, klanlar halinde yaflamfllar, lleri-
ni dzenli flekilde gmmfller, hatta llerinin zerlerine yaflam simgeleyen krm-
z boya serperek, belki ikinci bir yaflam dflnmekte olduklarn anlatmaya alfl-
mfllardr. Bu dnemdeki nemli kefliflerden birisi atefli bulmalar olarak deerlen-
dirilmektedir. Aslnda, atefl, bildikleri ve korktuklar bir olaydr. Yldrm dflmesi,
flimflek akmas ve farkl birok doa olay sonunda atefl oluflmakta ve kk ve-
ya byk yangnlara tank olmaktaydlar. Bu nedenle insanlar sadece atefli bulma-
mfllar, onu kontrol altna almay da baflarmfllardr. Bylece yiyeceklerini piflirme-
yi, ateflle kendilerini savunmay renmifller, flk olarak aydnlatmada yararlanma-
ya bafllamfllardr. lkel insann en baflarl ilk keflfi de bu olsa gerek.
nsanlarn ikinci nemli adm Neolitik Devrim (Yeni Tafl Devri) diye adland-
rlan hareketidir. Bu dnemde insanlar artk doada asalak olarak yaflamaya son
verirler ve tarma bafllarlar. Tarma bal olarak da yerleflik hayata gemek zorun-
da kalrlar. Bylece ilk kylerini kurarlar. Maaralar ilk terk edildiinde infla edi-
len evler planldr. Evin ortasna yerlefltirilen bir direk, aty taflmakta, evin du-
varlar allarla rlp zerleri amurla kaplanmaktayd. Daha sonralar drtgen
planl evler infla edilmeye bafllanmfl, ahflap yerine gneflte kurutulmufl kerpi
tulalardan duvarlar rlmfltr. Temelleri glendirmek ve su akntlarnn ker-
pi tulalara zarar vermemesi iin temel zerinde bir sra tafl dizilmifl ve kerpi-
ler bu tafllarn zerinde ykselmeye bafllamfltr. Kyler bitiflik formda yaplmfl ev-
lerden oluflmaktadr.
Neolitik Devrim neden nemlidir? SIRA SZDE SIRA SZDE

1
atalhyk bu tarz yerleflimlere en iyi rnektir. Sokaklar olmad iin kap
D fi N E L M Savunma
mevcut deildir. Konutlara atlarda yer alan aklklardan girilmektedir. D fi N E L M
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com D K K A T DKKAT
24 Kltr Tarihi
amal olarak da dfl duvarlar kalnlafltrlarak sur sistemi oluflturulmufltur. Ev gu-

ruplar ierisinde duvarlar resimlerle sslenmifl zel odalar yer almaktayd. Bunla-
rn dini ierikli odalar olduu kabul edilmektedir. Sahneler genellikle av sahnele-
ri veya dini ritellerin anlatmdr. Halk byk bir olaslkta klanlar halinde yafla-
maya devam ediyordu. Tarm insanlara ksa srede art rn elde etmelerini sa-
lamfl ve insan, doay iflleme alflmalarna devam etmifltir. Tarma bal olarak
orak, trpan, apa, krek, vb. aletler gelifltirilirken, akabinde saban bulunmufltur.
Kadnlar evlerde kalmaya bafllamfllar, ev kltrne bal olarak anak-mlek
retimini gelifltirmifllerdir. Byk bir olaslkla ahflap veya doadan bulduklar
nesneleri (rnein, su kaba) kap-kacak olarak kullanmfllar, daha sonra bunlar
piflmifl topraktan elle retmeye bafllamfllardr. fiekillendirme nce elle olmufl, da-
ha sonra mleki ark keflfedilmifltir. Piflirme baflta ak ocaklarda yaplrken,
sonrasnda mleki frnlarnda toprak kaplar piflirilmeye bafllanmfltr. Ayn fle-
kilde bitki liflerinin erilerek ip elde edilmesi, ilkel dokuma tezghlarnn yapla-
rak kumafl dokunmaya bafllanmas insanlarn kltrel alanda yaptklar ileri adm-
lardr. Bylece yalnzca doada bulduklar fleylerle yetinmeyip, kendi rettikleri
yiyecekleri yemekte, giyecekleri giymekte ve oluflturduklar meknlarda toplu
olarak yaflamaktaydlar. fiehircilik anlayfl da geliflerek kaln duvarlarla evrili yer-
leflimler oluflturulmufl, evlerin aralarna sokaklar infla ederek ulaflm kolayl sa-
lanmfltr. Toplum ierisinde bir grup, ruhani ifllerle ilgilenmeye bafllamfl ve rahip
veya flaman tarz grevler stlenmifltir.
Bunun yannda, hayvanclkla uraflan ba-
Fotoraf 2.1
z toplumlar gebe olarak yaflamaktaydlar.
Lespugue Vens Bu topluluklar yerleflik hayat benimsememifl-
lerdi. Prehistoryaclar ilk savafllarn da bu g-
Kaynak:
http://tr.wikipedia. ebe ve yerleflik hayata gemifl olan toplumlar
org/wiki/Dosya: arasnda yaplmfl olduuna inanmaktadrlar.
Venus_de_Lespugue_ Bu savafllar sonucunda eer yerleflik tarmc
(replica).jpg kyller kazanrsa, gebe toplum kyden
uzaklaflmakta ve ky halk yaflamna devam
etmekteydi. Gebe halk savafl kazanrsa, g-
ebelikten vazgeip yerleflik hayat benimse-
mekte, tarmc toplum olmaktaydlar; yerleflik
halk ise onlara baml hale geliyordu.
nsanlar ilk kltr eserlerini tafl, ahflap, ke-
mik ve topraktan yapmfllardr. Metal kullan-
mn bafllamasyla retimde yeni atlmlara ta-
nk olunmufltur. ncelikle bakr, daha sonra
altn-gmfl, tun ve en son demir kullanlma-
ya bafllanmfltr. Metal kullanm nemli bir kl-
trel admdr. nk insanlar metal filizlerini
doadan toplamfllar, bunlar belirli frnlarda
eritmeyi baflarmfllar ve iindeki yabanc mad-
deleri ayrfltrarak saflafltrmfllardr. Bu dene-
yim snama yanlma yoluyla yaplmfl olduun-
dan ok uzun bir sreci kapsamaktadr. Hatta
bu geliflim tarihiler tarafndan kltrel farkl-
lk olarak grld iin kltrler arasndaki
geliflimde blmleme ve tarihleme olarak kul-
lanlmfltr. Bakr a, Tun alar, Demir
alar gibi blmlemeler iyi birer rnektir.
www.evrenselpdf.com
2. nite - lk alar, lk Kltrler 25
Tarihncesi dnemlerin en nemli kefliflerinden birisi de tekerlein bulunmufl

olmasdr. nsanlar nceleri kendileri, daha sonra eittikleri hayvanlar kullanarak
bir yerden bir yere taflnabilmifllerdir. Tekerlei bulan toplumlar yk hayvanlarn
arabalara koflarak daha fazla malzemeyi, daha az gle ve daha uzun mesafelerde
taflyabilme olanana sahip olmufllardr.
Fotoraf 2.2
Lascaux Maaras
Kaynak:
http://www.ncc-
1776.org/tle2006/tl
e363-20060416-
07.html
LKEL SANAT
Biz ilkel topluluklar bizden daha basit ya da geri olduklar iin deil, tm insanl-
n yaflad ilk koflullara daha yakn olduklar iin ilkel diyoruz. Bugn ilkel klt-
r ve ilkel sanat anlamak iin estetik beeniyi bir tarafa brakp ilkel insanlarn ga-
rip inanlarn anlamamz gerekir. Nasl ki onlar kulbelerini rzgrdan, yamur-
dan, gneflten korunmak iin infla ettilerse (stelik bunlara tapmaktadrlar), resim-
leri, heykelleri de kendilerini tehdit eden glere karfl korunmak iin yapmfllar ve
tapnaklarnda kullanmfllardr.
lk maara resimleri ve haliyle ilk sanat eserleri zamanmzdan 30-40 bin yl ncesi-
ne dayanyor. Fransada Lascaux, spanyada Altamira Maaralarnn duvarlarna
izilen 5 m. uzunluundaki renkli kz-vizon resimlerini o dnem ve koflullarda
izmek ok kolay olmasa gerek. Yine ayn tarihsel uzaklkta Fransada bulunan Les-
pugue Vens mamut diflinden yaplmfl olup 15 cm boyundadr ve kadn vcudu,
retkenlii simgelemek amacyla bir takm yuvarlak kreciklerle tasvir edilmifltir.
Avusturyada bulunan Willendorf Vens ise kiretaflndan yaplmfl olup boyu 11
cmdir; yz bulunmamakta ama bafl ksmnda salar dalgal gibidir; bafl dour-
ganl ve tad simgeleyen brtleni andrmaktadr.
MEZOPOTAMYA: LK YAZI, LK fiEHR DEVLETLER

Erken geliflmifl kltrler Mezopotamyada (Dicle ve Frat aras) grlmeye bafllanr.
Kentsel oluflum uzun zaman devam etmifl, flehircilik alannda ileri admlar atlmaya
bafllanarak byk flehirler kurulmufltur. Mimarlk geliflmifl, tafl ve tula kullanlarak
daha salam yaplar infla edilmifltir. Kentler organize olmaya bafllamfllar ve kent
devletleri ortaya kmfltr. Zanaatkrlar oalmfl, ifl alan eflitlenmifl, dkm ve de-
www.evrenselpdf.com
26 Kltr Tarihi
mircilik yaygnlaflmfl, tccarlarn ortaya kmasyla ticaret geliflmifl ve farkl alm-

lar gerekleflmifltir. Bylece toplum deiflim geirmifl, sosyal farkl tabakalar olufl-
mufltur. Zengin-Yoksul gruplar belirmifl, rahat yaflam ve fakirlik iyice kendini gs-
termeye bafllamfltr. Btn bunlar byk projelerin gelifltirilmesine yksek yapla-
rn (zigguratlar) oluflturulmasna, yani mimarinin geliflmesine nclk edecektir.
Tun alarnda yaz keflfedilmifltir. Yaz byk bir olaslkla resimden gelifltiril-
mifl olmaldr. lkyazlar halen okunamasalar da, Mezopotamya ivi yazs ve Msr
Hiyeroglif yazs gnmzde bu kltrleri anlamak iin kullandmz en iyi anah-
tardr. Yaznn keflfi insanlk kltr tarihi iin ok ileri bir admdr. Yaz aracly-
la erken kltrler hakknda birok bilgiye sahip olmamz yannda, toplumlar ara-
snda iletiflim artmfl, ticaret geliflmifl ve kltrel anlamda daha byk admlar atl-
maya bafllanmfltr.
Smerler
Mezopotamyaya kuzeyden gelmifl olmallardr. Smerlerde flehrin merkezini tap-
nak oluflturmaktayd. Her fleyin sahibi tanr ve onun adna kenti yneten rahipti.
Rahip, tanr adna her fleyi tapnakta toplar, kentte yaflayanlar da tanr iin alflr-
lard. Smerlerin yksek kltr iki nehir arasnda (Frat - Dicle) kalmfltr. fiehirle-
rini gelifltirmek iin su kanallar infla etmifllerdir. Smerler ivi yazsn kullanmfl-
lardr. Dillerinin paralellerini bulmak mmkn deildir. Yazl belgeler genelde
ekonomik konular iermektedir. Ayn zamanda dini bilgier de edinilebilmektedir.
Yazl belgeler ierisinde mitolojik anlatmlar, bilgelik ieren metinler ve zellikle
Glgamfl Destan Smerlerin bize braktklar kltrel eserlerdir. Bunun yannda
kent planlamas, byk kent surlar, tapnak kompleksleri, sulama kanallar yine
bize miras braktklar izlerdir.
M..3000li yllar: lk devlet M..2800-M..2350 yllarnda Mezopotamyaya semitik halklarn gelmesiyle
arflivleri Mezopotamyada
ivi yazl tabletlerle
kltrel deifliklik yaflanr. Kent devletleri kurulmufl ve Smerlerdeki gibi yalnzca
kurulmufltur. Glgamfl byk tapnaklar deil ayn zamanda byk saraylar da infla edilmeye bafllamfltr.
Destan bu arflivlerde ele Ksa srede Mezopotamyada farkl birok kent devleti kurulur ve bu kentlerin
gemifltir.
hepsi bamsz devlet niteliine sahiptirler. Halk yine tanr iin alflmaktayd. Lu-
gal (kral) ynetici olmas yannda halkn bakmndan sorumluydu. Ensi (rahip)
tanr ile iletiflimi salamaktayd. Fakirler kraln korumas altnda olup kent tarafn-
SIRA SZDE dan sosyal SIRA SZDEaltnda tutulmaktaydlar.
denetim
D fi N E L M SMERLER: Orta Asyadan ve Doudan gelmifllerdir. Sami rkndan deildirler; dil-

D fi N E L M
leri Hint-Avrupa dil grubudur. Gerek yaz, dil, tp, astronomi, matematik gerekse
din, fal, by ve mitoloji gibi alanlarda ilk ne kan bir toplumdur. Zigguratlar,
S O R U
hem okul,S hemO R U
tapnak, hem rasathanedir.
GILGAMIfi DESTANI: Tarihin bu en eski yazl destan Akad dilinde on iki kil tablet
DKKAT zerine yazlmfl
D K K A T olup Uruk kral Glgamfln Enkiduyla dost oluflunu ve Enkidunun
lmnden sonra beyhude lmszle ulaflma servenini, lmszle erifleme-
yince de insann yaptklaryla yaflayacan dile getirir. Destan yaradlfl ve tufana
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dair bilgiler ve Smerlerin sosyal ve siyasal hayatndan izler yanstt iin belge ni-
teliindedir. Glgamfl Destan birok dnya destanna esin kayna olacak, kendi
AMALARIMIZ corafi AMALARIMIZ
snrlarnn dflna taflacaktr. Trkeye de evrilmifltir.
K T A P Bu nl destan
K Trkede
T A P de yaynlanmfltr: Glgamfl Destan, Yap Kredi Yaynlar, evi-
ren: Orhan Suda, 2009.
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
Akadlar
Arap blgesinden gelen yeni bir halk olan Akadlar, Smerlerin egemenliine son
vermifller, ama Smerlerden pek farkl bir kltr yaratmamfllardr. Kent planlama-
lar Smerlerden biraz farkldr. Tanr ile kral kavram birbirinden ayrlmfltr. Dini
ifller tmyle ruhani gruba braklmfltr. Kral kanun yapcdr. Devlet sisteminin
kurucusu ve denetleyicisidir. Sami halknn ilk krallarndan olan Sargon, birok
blgeyi ele geirince dnya kltrnde byk mparatorluk kurma dflncesini ilk
oluflturan kral olmufltur. Kendi tanmfl olduu dnyaya hkim olmak ve ynetmek
istemifltir. Kendinden sonraki birok kifli bu dflnce ile dnya hkimi (Byk s-
kender gibi) olmaya alflacaktr.
Mezopotamya niin kltrlerin beflii olarak adlandrlr? SIRA SZDE SIRA SZDE
2
Babiller
Babiller kk krallklar yeniden bir araya getirerek Mezopotamyada yeni bir bir-
lik oluflturmufllardr. Kral Hammurabi Kanunlar yazl olarak kayda alnmfl ilk
devlet yasalardr. Hammurabi, fatih, diplomat ve yasa koyucudur. S O RKanunlar,
U 2 m. S O R U
yksekliindeki diorit tafl zerine yazlmfl olup Elam baflkenti Susada 1902de ele
gemifltir. Yazdaki 200. paragrafda suun, ksas kanunuyla cezalandrlaca
DKKAT (hr- DKKAT
szn eli kesilecektir) belirtilir. Bu kural, Romada Talion kural (ius talionis) olarak
karflmza kar. 282. paragrafta kifli hak ve mlkiyetlerinin korunaca belirtilmek-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
tedir. 218. paragrafta baflarl olan doktorlarn 10 flekel gmfl ile dllendirilece-
i, baflarsz olanlarn elinin kesilecei yazldr. Yasalarn yazl olarak ilan edilme-
si, ncelikle halk tarafndan okunmasn ve bu flekilde yasal haklarn
AMALARIMIZ ve zgrlk- AMALARIMIZ
lerini renmelerini ve kendilerini korumalarn salamfltr.
Asurlar K T A P K T A P
M.. 2000-M.. 1800 yllar arasnda, Asurlular, Eski Asur krall dneminde Ana- Mezopotamya nl kentlere
tank olmufltur. M.2000,
doluda ticaret kolonileri kurmufllardr. Doal kaynaklar Anadoluda satn almfllar Smer kentleri Ur, Uruk;
ve iflleyerek tekrar ticari meta olarak Anadolu halklarna satmfllardr.
T E L E V Z Y O N Yeni Asur M.. 1.000, Asur
T E L baflkenti
EVZYON
Ninova bunlar arasndadr.
dneminde, Mezopotamya ve Anadolunun dou yarsnda egemen olmufllardr.
Savafl bir millet olan Asurlarn bu dnemde dnya kltrne en byk katklar
savafllarda kullanlan silahlarn gelifltirilmesi ve ordu kurma dzenidir. Ayrca,
N Ttemellerine
savafllarda acmasz olmalar, ele geirilen kentlerin surlarn bile ERNET kadar NTERNET
skmeleri dikkat eken unsurlar olmufltur.
Babil Asma Baheleri: Dnyann yedi harikasndan biri olan ve gzellii dile geti-
ren deyimlerle dnya dillerine giren Babilin Asma Baheleri, Babil Kral Nebukad-
nezar tarafndan sla hasreti ektii sylenen kralie iin (bir olaslkla Semiramis)
yaptrlmfltr. Mezopotamyann dz corafi meknlarnda yapay dalar oluflturu-
larak birbiri zerinde ykselen stnlarla kat kat bahelerle infla edilmifl ve Frat
nehrinden zincir pompalarla su taflnarak byk havuzlar oluflturulmufltu. Antik-
a Yunan seyyahlarnn izlenimlerinden tandmz bu eserde kullanlan teknolo-
ji ve zeka dnemine gre flaflrtcdr.
Babilin Asma Baheleri M.. 600lerde infla edilmifl; 5. ve 6.yzyllarda kumlara g-
mlmfl; 20.yzylda arkeolojik kazlarla ortaya karlmfltr.
www.evrenselpdf.com
28 Kltr Tarihi
MISIR, SURYE-FLSTN, RAN-ELAM KLTRLER
Msrllar
Nil Nehrinin hayat verdii lke olarak adlandrlan Msr, corafya olarak afla ve
yukar olmak zere ikiye ayrlr. Yukar Msrn baflkenti Theben, Afla Msrn ise
Memphis olup M..12.000lerden itibaren blge bataklk denecek kadar sulu, M..
5500lerde de kuraklaflmaya bafllamfltr. M.. 5500-M.. 3500 Neolitik devrimdir.
M.. 3500 yllarnda altn-bakr iflilii gelifltirilir. M.. 3000de Msr dili ve hiye-
roglif yazsnda semitik ve Afrika dillerinden etkiler grlmeye bafllanr. Msr Fira-
vunlar, hem kral, hem de gneflin oludur. Afla ve Yukar Msra hkim olanla-
r, her iki lkenin tacn st ste takarlard. Eski mparatorluk (M.. 3000-M..
2000) piramitler dnemidir. Tanr krallar, kendileri iin Nilin batsna byk me-
zarlar infla ettirirler. Piramitlerin inflas iin her trl g ve olanaklar kullanlmfl-
tr. lmden sonraki hayat simgeleyen bu yaptlar, mumyalanan Firavunun gc-
n de sergiler.
Orta Msr mparatorluu (M.. 2000-M.. 1550) dneminde Theben kenti, tm
Msr mparatorluunun merkezi ynetim kentidir. Helen kentleriyle ticaret balan-
tlar salanmfl; nasyadan savafl arabas teknii bu dnemde Msra getirilmifltir.
Yeni Krallk (M.. 1550-M.. 1000) ise Msr Firavunlarnn en gl olduu ve
III. Tutmosis (M.. 1500) ile mparatorluun en genifl snrlara ulaflt dnemdir.
IV. Amenophis Ekhnaton ise halkn tek tanrya tapnmaya zorlamfltr. Gnefl tan-
r Amon dflnda tm tanrlar dfllamfltr. Tell Amarnay baflkent ve din merkezi
yapmfltr. Msr Sanatnda gnlk yaflam, kraliyet sarayn ve aile sahnelerini res-
metmek bir gelenek olmufltur. M.. 13. yzylda II. Ramses dneminde Msr yeni
bir geliflim iindedir. II. Ramses, nasyadaki bir dier g olan Hitit mparatoru
Muvattaliye karfl Kadeflte savaflr ve Kadefl anlaflmasn yapar. Anlaflma metni
Karnak Tapnanda duvara kaznmfl, Hitit metni ise Hattuflada piflmifl toprak lev-
halar zerinde ele gemifltir. Her iki kral da birbirini kardefl olarak tanyacak, sal-
dr anlarnda birbirlerine yardmc olacak ve lkelerinde barfl egemen olacaktr.
Taht varisleri de bunu kabul edeceklerdir. M.. 1200de deniz kavimleri gnde
Ramses glkle lkesini istiladan kurtarr. Fakat daha sonra Msr Firavunlar g-
lerini kaybeder ve farkl uluslarn egemenlii altna girer.
Msrllar, mimari ve heykeltrafllk konularnda Bat sanatn etkilemifllerdir. M-
sr Dini dnya kltr asndan ok nemlidir. Firavunlar hayatta olduklar sre-
ce tanrnn olu, ldkten sonra tanr olarak tapnlmaktaydlar. Tanr Kral ve Ro-
madaki mparatorluk kltnn kkeninde bu inan anlayfl vardr.
Mezopotamya kltrlerinde (Smerler matematikte say ve hesaplama sistemlerini

gelifltirmifllerdir) bir saat altmfl dakika olarak hesaplanmfl; ay takvimi kullanla-
rak gn (gece-gndz) ve ay kavram (Akad dilindeki subatu (flubat) gibi) gelifl-
tirilmifltir.
M.. 2000li yllarda lk takvim Msrda dzenlenmifltir. Nil nehrinin taflmalarna
gre bir yln drder aylk mevsimden (Taflkn Ekin Hasat) ve 365 gnden (artk
gn hari) olufltuu gzlemlenmifltir. Msr takvimindeki artk yl sorunu dzeltilerek,
M.. 46 ylnda, Jlyen Takvimi adyla Roma mparatoru Jl Sezar tarafndan kabul
edilmifl ve 16.yya dek kullanlmfltr. Gnmzde kullandmz takvim ise 16. yz-
ylda Papa XII. Gregor zamannda tamamen dzeltilen Gregoryen Takvimdir.
www.evrenselpdf.com
Suriye - Filistin
Bereketli hilal denilen topraklarda M.. 3000de Neolitik Devrim yaflanmfltr. Bu
topraklar, Anadolu, Mezopotamya ve Msr arasnda bir geifl blgesidir. Byblos ti-
caret kenti olarak Akdeniz kysnda nemli bir rol oynamaktadr. Suriye blgesin-
de M.. 2000-M.. 1700de Kenan ve Semitik halkn gelmesiyle hareketlenmeler
grlmeye bafllanmfltr. Msr, Anadolu ve birok deiflik yerden getirilen metal
Suriyede ifllenmifltir. branice ve Fenike dilinin zlmesiyle 22 iflaretten oluflan
Fenike yazs keflfedilmifltir. Fenike Alfabesini Yunanllar alp gelifltirecektir. Feni-
keliler Akdeniz ticaretine hkim olmay baflarmfllar ve koloniler kurarak yaylm
politikas izlemifllerdir. Hatta Kuzey Afrikadaki Kartaca kolonisi ok ksa bir sre-
de Bat Akdeniz ticaretini ele geirmifltir.
srail Oullarnn (Yakup ve 12 olu) tanr savafllar olarak ortaya kmalary- branice, M.. 1200de Yeni
Msr Krall dneminde g
la Eski Ahit (Tevrat) nem kazanmaya bafllamfltr. Blge, rahiplerin ynetim bl- eden semitik bir halkn
gesi olarak tannr. Rahip ayn zamanda kral ve para basma yetkisine de sahiptir. dilidir.
Kuds merkezli ynetim, srekli dfl gler tarafndan birok kez fethedilmifl, bra-
ni halk Kudsten srlmfl ve tekrar geri gelmifllerdir. srail halknn dini her za-
man ne kmfltr: Buna gre Yahudi olarak domamflsa dine girmesi kabul edil-
mez. Ksacas dfla kapal bir toplum yapsna sahiptirler. Hristiyanlk da bu top-
raklarda bafllamfltr. Eski dine karfl yeni bir din oluflumu olarak kabul edilse de
Eski Ahit (Tevrat) ve Yeni Ahit (ncil) kutsal kitap olarak kabul edilmektedir. Ku-
dste yeni bir din oluflturulurken kutsal dil olmufltur. Eski branicenin alfabesi de
ivi yazsndan gelifltirilmifltir. Gnmzde kullanlan Yeni branice, Rusyadan s-
raile g eden Shalom Jakop Abraham tarafndan gelifltirilmifltir.
ran - Elam
M.. 3000den itibaren Gneybat randa yeni bir halk topluu blgede egemen
olmaya bafllamfltr. Elam, Smer kltrnn devamdr, ivi yazs kullanmfllardr.
Erken dnem geliflmifl kltrlerdendir. M.. 2000de kuzeyden gelen Medler,
rann kuzeyine egemen olurken gneyde Elamlar egemenliklerini srdrmfller-
dir. M.. 6. yzyldan itibaren de Persler, rann egemen ulusu olmufllardr. Kyros
(M.. 559-M.. 530), Pers mparatorluunun kurucusu olmufl ve ran ulusunun
Gneybat Asya, Mezopotamya, Msr ve Anadolu topraklarnda sz sahibi olmas-
n salamfltr. Yerel krallar, beyleri veya ynetimleri i ifllerinde serbest brakmfl,
yalnzca blge veya eyalet olarak belirlenen toprak paralarna Satrap ad verilen
Pers Valileri yerlefltirilmifltir. Pers Kral Byk Kral olarak isimlendirilip Krallarn
Kral olarak kabul edilmekteydi. Pers krall daima doudan batya alm yap-
mak istemifltir. zellikle Dou ve Bat Kltrlerinin kaynaflt alan olan Anadolu
karasn ele geirmek istemifllerdir. Helen Dnyas ile Persliler arasnda ok yakn
iliflkiler yaflanmfltr. M.. 500-M.. 494 yllar arasnda yonya Kentlerinde Pers
Ynetimine karfl ayaklanmalarn yaflanmas ve kanl bir flekilde bastrlmas, M..
494de Miletin yaklp yklmas ile sonulanmfltr. Pers ynetimi Bat Anadolu
Halklarn yonya Ayaklanmasndan sonra cezalandrmfl ve Atinay da yonya
kentlerini cesaretlendiren g olarak grmfltr. Dareos Yunanistana sefer dzen-
lemifl ve M.. 490da nl Marathon Savafln bafllatmfltr. Ancak bu ve sonraki sa-
vafllarda yenilmeleri Perslilerin Yunanistan iflgal etme dflncesine son vermifltir.
Elam Devleti skenderin Dou Seferiyle son bulmufltur.
www.evrenselpdf.com
30 Kltr Tarihi
Pers topraklar 20 byk eyalete (Satraplk) blnmflt. Blgede Arami dilleri

konufluluyordu. Fakat topraklarn bymesiyle yerel diller de (Greke, Libya Dili,
Anadolu Dilleri) nem kazanmfltr. Yerel krallar, beyler veya ynetimler i ifllerin-
de serbest brakmfl, yalnzca blge veya eyalet olarak belirlenen toprak paralar-
na Satrap ad verilen Pers Valileri yerlefltirilmifltir. fiehirlerde iyi yaflam koflullar
salanmfltr. Dini tolerans getirilmifltir. Planlanmfl ilk dzenli ordular ve paral as-
kerler ve uzun mesafelere sevkiyat bu dnemde gereklefltirilir. Birok baflkentin
varl (Persepolis, Babylon, Susa) flehirlerin zenginlefltiini ve zengin kentlerin
doduunu gsterir.
ANADOLU KLTRLER
Hititler
Orta Anadoluda M.. 2000 yllarnda Hint-Avrupa dil grubundan gelen Hitit hal-
k varln gstermeye bafllar. Mezopotamyadan ivi yazsn almfllar, fakat hiye-
roglif yazy da benimsemifllerdir. Kendileri Hitit (Hatti) ismini kullanmfllardr. Hi-
titler Asur ticaret kolonilerine son vermifller; Mittani Krall ile birleflmifller; M..
1400-M..1200 yllarnda Yeni Hitit mparatorluunu kurmufllardr. Daha sonra
Suriyeyi egemenlik altna almfllar ve Msrllara karfl savaflmfllardr. M.. 1274
Kadefl Savafl ve Anlatmas yukarda andmz gibi, tarihte belgelenmifl ilk yazl
anlaflmadr. M..1200 yllarnda deniz kavimlerinin gleri sonunda mparatorluk
son bulmufltur.
Hititler dneminde demir kullanm artmfl ve haliyle demir ticareti geliflmifltir.
Kraliyet Aristokrasisi nem kazanmfl ve kral tek g olmasna ramen, olduka
lml bir politika izlemifltir. Hititlerde Mezopotamya ve Mittani ortak kltr ege-
mendir. Mittanilerden edindikleri alt kltrlerin etkisi nemlidir. Tahkimli kentler
kurmufllardr. Baflkent Hattuflafl i kale ve dfl kale olmak zere iki ayr blmden
oluflurken, kraliyet saray sivil kentten ayrlmfl ve dini binalar kentin belli bir kesi-
minde sivil yaflamdan ayr planlanmfltr. Kent ierisinde, niflantepe gibi yksek te-
pelerde Yukar fiehir gibi yaplar ayrca tahkim edilmifltir. Savafl ve saldrlarda,
kent dflse bile, halk bu tepelere snarak kentin savunmasna devam edebilmek-
teydi. Baflkent yaknnda Yazlkaya isminde bir akhava tapna bulunmakta-
dr. Hititler tanrlarna ok balydlar. Yazlkayada kayalar zerine tanrlarn be-
timleri kazlmfltr. Tanr ve tanralar hayvan figrlerinin zerinde betimlenmifltir.
zellikle Teflhup (bafl tanr - gk tanr) Anadoludaki tapnmann bafllangcn olufl-
turur ve uzun yllar egemen olmufltur. Bu tapnma, Roma Dneminde Dolikhede-
ki Jupiter Dolikhenus olarak devam etmifltir.
Hititler, M.. 700lere kadar Hitite konuflan kk Beylikler olarak yaflamlar-
n devam ettirmifller, eski baflkent Hattuflafl merkez olmak zere gneye doru
alm gstererek Bat Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgesinde gl beylikler
kurmufllardr. Zincirli, Karatepe gibi merkezler ne kmaya bafllamfltr. Fenikeli-
lerle kurulan ticari iliflkilerle Anadolu, Mezopotamya ve Suriye-Filistin kltrleri
sentezler oluflturarak yeni sanat ve kltr anlayfllar geliflmifltir. Yaztlarda, hem
Fenike Alfabesini, hem Fenike Hiyeroglif Yazsn kullanmfllardr.
SIRA SZDE Hitit yazsnn zellikleri

SIRA SZDE nelerdir ve nerede rneklerine rastlanr?
3
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
Fotoraf 2.3
atalhyk
Mittaniler
Mittaniler Kuzeyden gelerek Kuzey Mezopotamyaya hkim olurlar. Dilleri Hint-
Avrupa dil gurubuna girmektedir. Hitit ve Asurlularn egemenliinde yaflamfllar-
dr. Savafl sanatnda svari (atl) ve at arabas kullanmn ilk kez dnya kltrne
kazandrmfllardr.
ANADOLU: Gneflin doduu yer anlamna gelen, g ve ticaret yollarnn (Kral Yo-
lu, pek Yolu) zerinde bulunan bu verimli topraklar (Anatolia), zengin ve yksek
kltrlerin beflii olmufl, tarih boyunca Dou ile Bat Kltrleri arasnda kpr va-
zifesi grmfl, topraklarnda kent devletleri, krallklar, imparatorluklar, cumhuriyet-
ler yaflamfltr. Ama yine tarih boyunca hem Doudan (Persler) hem Batdan (Byk
skender, Hal Seferleri) ve Milli Mcadele yllarnda (ngiliz, Yunan, Fransz flga-
li) istilalar yaflamfltr.
Anadolu tarih ncesi (prehistorik) dnem: M.. 600.000-15.000 Yarmburgaz Ma-
aralar (stanbul Kkekmece); Mezolitik (Orta Tafl Devri) Dneme ait Beldibi,
Tekeky Renkli Maara Duvar Resimleri; Neolitik Dnem (M..7000-5000): atalh-
yk (Konya yaknlar)- Haclar (Burdur).
atalhyk: (M.. 6500-5500) yeryznn ilk parlak uygarlklarndandr; dne-
min ev kalntlar, eflsiz gzellikteki renkli kabartmalar, freskler, heykelcikler ve ss
taklaryla nldr.
Urartular
Urartular, M.. 13. yzylla M.. 9. yzyl arasnda Dou Anadoluda beylik ve afli-
retler halinde yaflamaktaydlar. Demir alarnda demir metalini kullanmaya baflla-
yarak silahlarn yapmnda ve asker alanda hzla baflar gsterirler. M.. 9. yzylda
baflkenti Tuflba (Van) olan bir devlet kurmufllar ve Asurlularla sk sk savaflmfllardr.
M.. 7. yzyldan itibaren Medlerin egemenliine girerek bamsz devlet olma
zelliklerini kaybetmifllerdir. Urartu dilinin Hint-Avrupa ve Sami dilleri ile bir ben-
zerlii yoktur. ivi yazsn kullanmfllardr. Savafl bir kavim olan halk, metal ifli-
www.evrenselpdf.com
32 Kltr Tarihi
liinde olduka ileri gitmifltir. Metal ifllenmifl nesneler, bat dnyasna ticaret yoluy-
la yaylmfltr. Urartu krallar antsal kaya mezarlarna gmlmekteydi. Urartularn bu
ant mezarlar yapmasnn nedeni lmden sonra hayatn olduunu dflnmelerin-
dendir. Urartular savafl halk olmalar ve Dou Anadolu corafyas nedeniyle kent-
lerini sarp kayalklar zerinde yaplandrmfllardr. Bir baflka zellikleri su setleri
oluflturarak suyu depolamay ve kullanmay planlamalardr. Bu flekilde kentlerin
byk ihtiyac olan su sorununu teknik adan zmeleri nemli bir admdr.
Frigler
M.. 1200lerde deniz kavimleri g sonunda Makedonya ve Trakyadan Kuzey
bat Anadolu ya geldikleri dflnlen topluluktur. M.. 9. yzyldan itibaren si-
yasi bir g olarak ortaya karlar. Efsanevi krallar Gordios, nl Gordios d-
mn yapan kiflidir. Kehanete gre krdm kim bir hamlede zerse dnya
hkimi olacaktr. Byk skender bir kl darbesiyle Gordios Dmn zmfl-
tr. Frigler, ksa srede Bat Anadoluya egemen olmufllar; Asurlularla ittifak kura-
rak siyasi olarak glenmifller; zellikle Bat Anadolu Helen kolonileriyle kurduu
iliflkiler sonucu Yunanistanla ticareti gelifltirmifllerdir. Frigya Fibulas olarak anlan
inelerin bu blgelerde yaylm gstermesi bize bunu kantlar. Kimmerlerin M..
7. yzyldaki aknlar sonucunda siyaset sahnesinden ekilen Frigler, Anadolu hal-
k olarak yaflamlarna devam etmifllerdir.
Friglerin en tannmfl siyasi kimlii Kral Midas, Helen mitolojilerine bile konu ol-
mufltur. Friglerin grafiti fleklindeki yazs halen zmlenemedii iin Midasn tari-
hi kiflilii soru iflaretidir. Kendisiyle ilgili bilgiler Helen kaynaklarndan elde edil-
mektedir. En nemli merkezleri Gordion (baflkent), Yazlkaya-Midas kenti ve Hat-
tuflafltaki Frige kentidir. Yerleflimleri dz alanlarda olduu halde, dalk kesimde
sarp tepelere kurulmufl kaleleri vardr. Yerleflimlerde Megaron denilen yaplarla
karfllafllmaktadr. Mimaride tafl, kerpi ve ahflap kullanrlar. Piflmifl topraktan yapl-
mfl at kiremidi, at sslemeleri ve duvar kaplamalar yaplara estetik deer kat-
maktadr. lmden sonra yaflama inanan Frigler, ller iin antsal mezarlar olufl-
turmufllardr. l gmme adetlerinde iki farkl uygulama ortaya kar. Bunlar ahflap
odal yma toprak tmlsler ile kaya mezarlardr. Ayrca, metal ifliliinde olduk-
a ileri gitmifllerdir. Baflta ziynet eflyalar olmak zere, metal kaplar da dikkati e-
ker. Ayrca, tun, demir ve gmfl madenlerini de kullanarak baflarl eserler olufl-
turmufllardr. Marangozculukta, seramikte ve dokumaclkta da ileri gitmifllerdir.
Friglerin kltr tarihi ierisinde en ne kan tanralar Matar Kubileyadr. He-
lenlerde Kybele, Romallarda Manga Mater olarak isimlendirilecek olan Tanra,
doann ve hayvanlarn hkimesi olarak bolluun, bereketin ve dourganln sim-
gesi olmufltur. Anadoluda ilkel alardan beri var olan ana tanra kltne yeni bir
anlam katmfltr. Midas kenti Frig Yazlkayas bu konuda en ilgin rnektir. Bura-
s sivil bir yerleflim olmaktan ok dini merkez, ibadet kenti olmufltur. Helenistik
Dnemde Pessinus dini merkez olacaktr. Buradaki tanra betimi Baitylos (gk-
tafl) tapnmada nem taflyacaktr. Bir kehanetten dolay Hannibale karfl yaptklar
savaflta tanradan yardm uman Romallar, tanrann betimini Romaya taflmfllar
ve Manga Materi Tapnan iine yerlefltirmifllerdir.
Lidyallar
M.. 7. yzyldan itibaren ksa srede Bat Anadoludaki Helen kolonilerini ege-
menlii altna alan Lidyallarn ad duyulmaya bafllanmfltr. Batda Ege Denizi, Do-
uda Halys (Kzlrmak) arasnda kalan Anadolu topraklarnda gl bir devlet
www.evrenselpdf.com
kurmufllar, Mermnadlar ad verilen kraliyet slalesi tarafndan ynetilmifllerdir. He-

len kolonilerinin deniz gcn ve ticari filolarn kullanarak Karadenizde de etki-
li olmufllar; ticaretin bu kadar geliflmesi sonucunda alflverifli kolaylafltrmak iin
elektron sikkeyi retmifllerdir. Baflkentleri Sardes (bugnk Salihli) yaknnda bu-
lunan Paktalos ayndan (Sart ay) karlan elektronu (gmfl-altn alaflm) kul-
lanarak kraliyet tarafndan arl ve deeri garanti altna alnmfl ilk paray kullan-
maya bafllamfllardr. Fasulye fleklinde olan bu ilk paralarn zerinde nceleri yal-
nzca bir ukur yer almaktayd. Daha sonralar kraliyetin simgesi aslan ve aslan-bo-
a betimleri kullanlmaya bafllamfltr. Lidya Kral Kroisos (Karun) tarihte en ok
hazineleriyle tannan gl krallardan biridir. Kendisi Helen kltrne hayrandr
ve Yunanistandaki kutsal kentlere gnderdii hediyelerle nldr.
Lidyallar, mimaride Frigya geleneklerini gelifltirerek devam ettirmifller; atl
benimsedikleri iin gl svari birlikleri oluflturmufllardr. l gmme adetleri,
tafl odal ve koridor giriflli mezar odalarnn zerlerine yma toprakla byk tepe-
ler oluflturarak antsal grnm vermek fleklindeydi. Tepenin etek snrlarn belir-
lemek iin krepis denilen duvarlarla evrilip, zerlerine Phallos (erkek cinsel orga-
n) denilen dikili tafllar konulmaktayd. Bu antsal yaplar baflkent Sardesin kuze-
yinde Bintepeler denilen mevkide infla edilmifltir. Gnmzde bile farkl byk-
lklerdeki tmlsleri grmek mmkndr. Ayrca kaya mezar geleneini de sr-
drmfllerdir. Dinlerinde Kuvava (Kybele) bafl tanradr. Artimu ve Bakkhos Lid-
yal tanrlardr ve Bat dnyasna Lidyallardan gemifllerdir.
Mezopotamyada ivi yazs, Msrda hiyeroglif yaz kullanlmfltr. Fenike Alfabesi

gnmzde kullanlan alfabenin temelini oluflturur; Grek (Eski Yunan) Alfabesi ve
Romallarda Latin Alfabesi bu alfabeden gelifltirilmifltir.
M.. 3.000li yllarda kitap kltr, Beyrut yaknlarndaki Fenike kenti Byblos kay-
nakldr. ncilin Bat dillerindeki karfll olan Bible (ngilizce, Franszca), Bi-
bel (Almanca), Bibbia (talyanca) szcklerine kaynaklk ettii dflnlmektedir.
BATI KLTRNN KAYNAKLARI

Minos
Girit Adas kltr diyebileceimiz Minos Uygarl M.. 2000-M.. 1400 yllarn-
da Ege Denizinde nemli bir rol oynamfltr. Minos ayn zamanda krallara verilen
genel addr. Merkezi bir avlu etrafnda geliflen saray yaplar bir anlamda kent gibi
yerleflimlerdir. Etraflar surlarla evrilmedii iin Minos halknn barfl ve ticaretle
uraflan bir halk olduu kolayca tahmin edilebilmektedir. Knossos, Phaisthos, Mal-
lia, Gurnia en tannmfl saraylardr. Bu saraylarn bamsz birimler mi, yoksa fede-
ratif kurulufllar m olduu tartfllmaktadr. Saraylarda zel yaflam kesimleri, ifllikler,
depolar ve dini birimler belli kesimlerde konufllandrlmfltr. Minos Sanat olduka
yksek kltr zellikleri gstermektedir. Saray mimarisi, ticaret, seramik ve duvar
resimleri etkileyici zelliklere sahiptir. Sanattaki natralist slup, yzen balklar,
uan kufllar, doa peyzajlar ve insan resimleri dnemin zelliklerini aflan nitelik-
tedir. Duvar resimlerinde dini trenlerin anlatld sahnelerde boann zerinden
atlayan genler resmedilmifltir. Boa oyunlarnn Girit dininde byk nem tafld-
flphe gtrmez. nk Minantauros (Boa nsan) Helen Mitolojisinde Mi-
nosun olu olarak anlmaktadr. Ylanl tanra da bafl tanrdr. Linear A, Linear B
denilen iki yaz flekli vardr. A zlmemifl, B zmlenmifltir.
www.evrenselpdf.com
34 Kltr Tarihi
Mikenler
Yunanistana M.. 1600-M.. 1100 yllar arasnda Mikenler (Akha) egemen olma-
ya bafllar. Daha nce buralarda Hint-Avrupa kkenli olmayan halklar yaflamaktay-
d. Yazl kaynamz olmasa da, yer isimlerindeki -ssos, -nthos gibi szck son
ekleri bize kentlerin Helen kurulufla sahip olmadn kantlamaktadr. Savafl bir
millet olan Mikenler, flahin tepesi gibi ok sarp tepelerde kral kaleleri infla etmifl-
lerdir. Mykene, Tyrins, Atina, Theben en nemli Miken kentleridir. Merkezinde
megaronun (uzun, galerili evler) yer ald kaleler tmyle savunmaya yneliktir.
Birbirleriyle her daim savafl iinde olan kentler, blgeleri dflna taflmadan tarmc
ve hayvanc toplumlar olarak yaflamaktayd. Mikenlerin nc Helen kltr olduk-
larn dflnebiliriz. Minos seramiini gelifltirmifller, kubbeli mezarlar, savafl araba-
s, metal sanat ve savafl kyafetleriyle dikkat ekerler. Bundan dolay, savafl bir
kavim olduu dflnlebilir. Ayrca, Mikenler, M.. 1600de Minosa son vermifl-
lerdir. Truva Savafl da bu dnemde yaplmfltr. Destanlara konu olan Truva Sava-
fl, Spartal Helenayla Truval Paris arasndaki aflk yznden kt dflncesi yay-
gndr. Aslnda savafln, Ege Denizinden Karadenize geiflin kontrol edildii nok-
tada bulunan kentin hem yok edilmesi, hem de zenginliklerine el konulmas iin
yaplmfl olmas manta daha uygundur. Truva Savafl, daha sonraki Dou-Bat Sa-
vafllarnn sembol olmufltur. Fatih Sultan Mehmet bile Konstantinopolisi alarak
Hektorun cn ald iin mutlu olduunu belirtmifltir.
Helenler
Helen halklar Kuzeyden Yunanistana farkl boy olarak g etmifllerdir. Aioller,
yonyalar ve Dorlar. Yunanistann gneyi ile gneybat Ege kylarnda Karya Bl-
gesinde Dorlar, Atina ve evresi ile Ege Anadolusunda yonyallar, Atinann Ku-
zeyi ve Euboia Adas ile Anadoluda Mysia Blgesine de Aioller yerleflmifltir. Hep-
si Greke konuflsalar da, aralarnda diyalekt fark bulunmaktadr. Helen dnyas
yerleflim merkezleri ilk bakflta ky niteliindeydi ve kyler topluluuydu. Kentle-
rin geliflimleri kent ve devlet ynetiminin birleflmesiyle domufl ve Polis kavramy-
la kent devletleri anlam kazanmaya bafllamfltr. fiehrin belgesi olarak kente asti
ky yerleflimine ise kome denmekteydi. Polis ise siyasi bir varl olan flehirdir.
Polisleflme M.. 6. yzyldan itibaren geliflmeye bafllamfltr.
yonya Kentleri: Milet, Priene, Efes gibi yonya kentleri kent planlamas yaplan ilk
dnya kentleridir. Miletli Hippodamos (M.. 4.yzyl) yapt kent planlamasyla ta-
rihe damgasn vuracak ve sonraki yzyllarda Roma kentlerine dek etkisi yaylacak-
tr. Buna gre, btn cadde ve sokaklar birbirine paralel ve dik kesecek konumda
zgara plan fleklinde dikdrtgen bloklar halinde oluflturulmufltur.
Efes en grkemli liman, sayfiye kentlerindendir. M.. 4. yzyldan itibaren limann kir-
lenmesi ve dolmasyla gerilemeye bafllar. Daha sonra Hristiyan misyonerlerin urak ye-
ri ve ideolojik hedefi olmufl, ancak Efesliler dinlerini deifltirmemek iin direnmifllerdir.
nl filozof Herakleitos Efesli; matematiki Thales Miletli, Pytogoras Sisamldr.
M.. 8. yzyl ve M.. 7. Yunanistanda Tun a sonunda oluflan yerleflimlerde ynetimde Basileos
yzylda ky
yerleflmelerinden kente denilen bir bey vardr. Basileos doufltan hak sahibi insandr. Kraliyet ynetiminin
doru bir geliflme son bulmasyla Aristokrasi devri bafllar. Aristoteles bu devri en iyinin idaresi ola-
grlmektedir.
rak gsterir. Yerleflme geliflir ve idari ynetimde kabile bafl bulunmaz. Klan bafl-
www.evrenselpdf.com
larndan oluflan konsey tarafndan ynetim iin Boule (meclis) kurulmakta ve her
yl bir yllna bir kifli seilmektedir. Memurlar soylu kiflilerden oluflmakta, adalet
ise yazlmamfl yasalarla salanmaktadr. Egede en eski yazl yasalara Giritte
Gortynde rastlanr. Tccarlarn ve kyllerin zenginleflip genifl topraklara sahip
olmas, Aristokratlara karfl ayaklanmalara neden olmufl ve oligarfli ynetimi do-
mufltur. Ticaretin ve tekniin geliflmesiyle smrgelefltirme (kolonizasyon) hareke-
ti hzlanr; servet sahibi kifliler sz sahibi olur; ynetim, asil kiflilerin elinden tica-
rette zengin olmufl kiflilere geer. Bu dnemde burjuvalarla (kentsoylular) aristok-
ratlar arasndaki kiflisel atflmalardan dolay krizler yaflanr, geliflme kaydedilemez.
Devletin yaps bozulmaya bafllaynca artk kudretli kifliler devlet ynetimini g-
leriyle ele geirmeye bafllar. Tiranoslar ad altnda bir nevi diktatrlk oluflsa da,
bafla geen kifliler, yafladklar polislerinin (kentlerinin) kalknmas iin alflrlar ve
geliflme ve refah gzlenir. Tiranlk, Helen kentleri iin iyi bir ynetim rnei sun-
sa da, babadan oula geen bir hal alnca ayaklanmalar kar ve ynetimler yk-
lr. Sonraki aflamada ise demokrasinin oluflmaya baflladn ve demokratik Polis
devletlerinin yaygnlafltn gzleriz.
Helenler, koloni kurmak ve ticareti gelifltirmek iin denizlere hkim olmak is-
temifllerdir. Bu amala Fenikelilerle olan iliflkileri ayn zamanda kltrel bir alflve-
rifl olmufltur. Konsonantlardan oluflan Fenike alfabesine alt vokal ekleyerek Grek
alfabesi oluflturulmufltur. M.. 750de Yunan Kolonizasyonu bafllamfl ve Akdeniz,
Ege Denizi ve Karadenizde saysz yeni kent kurulmufltur. M.. 7. yzyln ortala-
rnda ar askerler sistemi olan Phalanx sistemi gelifltirilerek, askerler zrh, kalkan,
kl, dizlik ve iki metre uzunluunda mzraklarla donanr; Bronz andan itiba-
ren de svariler orduda grev alr. Yasalar M.. 7. yzyldan itibaren yazl hale Drakon Yasalar M.. 629,
Solon Yasalar M.. 594
getirilmeye bafllar. Helenler, Lidyallardan para sistemini renerek ticarette para tarihlidir.
kullanmaya bafllanmfllardr.
ANTKADA BLM FELSEFE

lka felsefesi, doa felsefesidir, dnyay ve onun yaradlfln sorgulamay amalar.
Bu Thalese gre su, Anaximenese gre hava, Pythogarasa gre say, Demokri-
tosa gre atomdur. Miletli Thales, gnefl tutulmasn hesaplamfl, dnyann tanr-
lar tarafndan deil fiziksel oluflumlar sonucu meydana geldiini ne srmfltr. Yu-
nan felsefesinde isim felsefenin kurucular kabul edilir. Bunlardan ilki Sokrates,
(M..470-M..399), zellikle ahlak felsefesinin ncsdr. Tanrlara inanmamakla
ve dflnceleriyle genleri zehirlemekle sulanarak lme mahkm edilir. Yapt
nl savunma, rencisi Platon tarafndan Sokratesin Savunmas bafllyla kale-
me alnmfl olup insanla felsefi bir erdem dersi olarak deerlendirilmifltir. kincisi
Platon (.. 420-340) , bilgi, idea, ruhun lmszl, evrenin oluflumu konularn-
daki dflnceleriyle Hristiyanlk zerinde etkili olmufl ve dflnceleri bugn bile tar-
tfllmaktadr. Ona gre, gerekte var olan idealar evrenidir. Platon bu evrendeki de-
iflmez, sabit, kalc varlklara idea adn verir. Bu dnyann sadece bir yansma ol-
duunu, her fleyin znn ideler olduunu belirterek, yafladmz evrenin sadece
bir glge olduunu ileri srmfltr. Bu yzden onun gznde sanat sadece bir tak-
littir; fliir tutkular besler ve mutsuz olmamz salar; flair Devlete sokulmamaldr.
Sistematik felsefenin kurucusu kabul edilen Aristoteles (..384-322) ise, ilk kez felse-
fi dflnceyi belli ilkelere dayandrmfl, ayrca mantk biliminin ncln yapmfl-
tr. Aristoteles, Poetika adl eseriyle sanat eseri zmlemelerine nclk etmifl; felse-
fenin nemli bir alan olan metafizik konusunda yntemli dflnceler gelifltirmifltir.
www.evrenselpdf.com
36 Kltr Tarihi
Sparta: M.. 9. Yzylda Dorlar tarafndan iskn edilmifltir. M.. 8. yzylda

Spartallar (Lakedaimoniallar) kente egemen olmufltur. Savafl kavim olan Sparta-
llar, ky yerine kfllalarda yaflamay tercih etmifllerdir. Kadnlar kylerde yaflar ve
erkekler ok seyrek olarak onlar ziyaret eder. ocuklar sekiz yafllarna kadar an-
neleri yannda kalrlar ve sonra kfllalarda askeri eitime alnrlar. Eitimlerinde be-
den eitimi, yzme ve silah kullanma retilir ve dayankl ve gl hale gelme-
leri iin her fley yaplrd. Bat dnyasnda Sparta usul eitim deyimiyle insanla-
rn zorluklara karfl gl eitilmesi dile getirilir. Helen kavimleri iindeki en iyi sa-
vafllardr ve az konuflma zellikleriyle tannrlar. Bat dilinde az konuflanlara la-
konik denilmesi, Spartann Lakonia Blgesinde yer almasndandr. M.. 6. yzyl-
da Yunanistann ilk savafl birlii olan Peloponnesos Birliini kurmufllardr.
Atina: Attika yarmadasnn baflkenti niteliinde olan Atinada, demokrasinin
ilk tohumlar atlmfltr. Solon Yasalarna gre halk 4 tabakaya ayrlmaktadr. En st
tabakadakiler yksek memur olabilmekteydi. En alt tabaka seilme hakkna sahip
deildi, fakat memur seimlerinde oy kullanmaktaydlar. Halk Meclisi (Boule) de-
mokrasinin ilk basama olmufltur. Eklesiada yasalar nce tartfllmakta, dzeltil-
dikten sonra oylanmaktaydlar. M.. 487de Arkhon, halktan her kiflinin st dere-
celi memur olabilme hakkn tanmfltr.
Helen arkaik dneminde nemli kltrel, politik ve sosyal deiflimler yaflanmfl-
tr. M.. 7-M.. 6. yzyllarda yazma sanatnda nce lirik daha sonra epik form ge-
lifltirilmifltir. Arkhesialos ve Sappho dnemin en tannmfl flairlerdir. Bir rivayete
gre kr olan ve zmirde de yaflamfl olan Homerosun yazd ya da derledii Il-
yada ve Odisseia destanlar Bat edebiyat kltrnn bafllang eseri kabul edilir ve
kurgusu, anlat dili, sz sanatlar asndan birok dnya yazarn etkilemifltir.
Fotoraf 2.4
Milet Antik
Tiyatro
Kaynak:
http://tr.wikipedia
.org/wiki/Dosya:
MiletusTheater6A
ugust2005.JPG
www.evrenselpdf.com
Tragedya ve Komedyalar: Tragedyalar felsefi hakikatleri anlatrlar; izleyicilerde,

okurlarda heyecan, korku, gerilim vb. duygular yaratrlar; her zaman dramatik bir
srkleyicilie ve ruhu arndrma gcne (katarsis) sahiptirler. Kahramanlarn yaz-
glar yceltici bir sylemle etkileyicidir; Sophoklesin nl tragedyas Antigonede,
baflkahraman Antigone, vatanna karfl savaflt gerekesiyle erkek kardefli Polynei-
kesin cesedinin gmlmemesini emreden Kraln emrine uymaz ve kardeflini gizli-
ce dini kurallara uygun olarak defneder; bu nedenle kral tarafndan bir maaraya
diri diri gmlmekle cezalandrlr. Tabii bu tragedya, kurallara baflkaldrmann ve
hukuk savaflmnn ve kadn direniflinin simgesi olmufltur. Gnmzde de sk sk
sahnelenmektedir. Komedyalar ise Dionisos Bahar fienliklerinde oynanan gldr,
abartl ve cinsel ierikli eserlerdir. Sophokles, bugn de dnyada sergilenmeye de-
vam eden Kral Oeidipus, Antigone ve Elektra adl tragedyalarn yazar; Aristophanes
ise Eflek Arlar, Kufllar ve Barfl gibi dnyaca nl komedyalarn yazardr.
Klasik dnemde (M.. 500-M.. 323) tarih yazmcl bafllamfltr. Halikarnasl

Herodot, tarihin babas kabul edilir ve onu politik ve askeri konuda verdii bilgi-
lerle Thykildites izler Mimarlk alannda Atinadaki Akropolis dorua ulaflmfl bir
eserdir. Heykel sanatnda Phidias, Polykleitos, Myron, Praksitales, Helen klasik r-
neklerini oluflturmufllardr. Tiyatroda tragedya ve komedya oyunlar sergilenir. Pla-
ton, Aristoteles bu dnem filozoflardr. Halikarnas kral Mausolosun kendisi iin
yaptrmfl olduu mezar, bugnk adyla Halikarnas Mozelesi dnyann yedi hari-
kasndan biridir. (Yine Dnyann yedi harikasndan Efes Artemis Tapna, sken-
deriye Deniz Feneri ve Rodos Heykeli Helenistik dnemin baflyaptlardr).
Antika Heykel Sanat: Antikada heykel sanats, nceleri, grmedii fakat

iinde yaflatt Tanr ve Tanralar inan gcyle hayal ederek (bu nedenle gzlerin
formu ou kez belirsizdir), yontmufllar yani imgelefltirmifllerdir. Ama daha sonrala-
r, bedeni nasl ifllemesi, yani imgelefltirmesi gerektiini kendisi de bilmek isteyecek
ve ifle gzlerini kullanmakla bafllayacaktr; bu da kendisini mkemmeliyete ulaflma
adna yeni estetik ve teknik arayfllara srkleyecektir. Sanat zamanla tafl yontarak
ruhun derinliklerini dile getirme tutkusuyla dolacaktr. Oysa Msr Sanatnda inan-
lar, treler dorultusunda resmetmek esast. Bu nedenle Msr kabartmalarnda, hey-
kellerinde ve resimlerinde daha ok inancn yklenmesi esastr. Bunu kabartmalar-
da, hatta Piramitlerde (lmden sonraki hayata inanyorlard) bile gzlemleyebiliriz.
Pers saldrlar Helenler iin hep korkulu rya olmufltur. Pers Kral Dareos,
M.. 490da Marathonda yenilir. Savaflta, ulak Pheidippides, Marathondan kofla-
rak haber getirdii iin gnmzde atletizmde en uzun koflu Maraton adyla koflul-
maktadr. Persler, M.. 479 Platae ve M.. 478 Mykale savafllarnda yenildikten
sonra Yunanistana karfl bir daha sefer dzenlememifller, Atina da Helen liderlii-
ni ele geirerek Attika Delos Deniz Birlii kurulmufltur. Ancak savafllar ve i ka-
rflklklar sonras M.. 4. yzylda, kuzeyde geliflmekte olan Makedonya Krall
blgede egemen olur.
Makedonya: Makedonya Kral II. Filip gl bir devlet kurmak iin gneyde-
ki Helenleri egemenlii altna almaya planlamaktadr. Helenlerin glerini bildii
iin bilim ve felsefesiyle bile ilgilenerek, Aristotelesi olu III. skenderin (ileride
Byk skender) eitmeni yapar. M.. 338de Khaironeia Savaflndan sonra Yuna-
nistana tmyle sahip olur. Bylece Helen kent devleti ynetimi son bulmufl olur.
www.evrenselpdf.com
38 Kltr Tarihi
Asl amac Pers lkesine sefer dzenlemektir. Hazrlklara bafllar, fakat M.. 336da
kznn dn treninde ldrlr. Tahta geen gen skender, babasnn yarm
kalan projelerine devam eder; gl ordusuyla Yunanistan, Makedonya, Anadolu,
Mezopotamya, Suriye, Filistin, Msr, ran, Afganistan, Pakistan ve Hindistan snr-
lar iersine alan byk imparatorluunu kurar. Ordusunun istememesi zerine
Dou seferine son verir ve Babile geri dner. ok genifl bir corafya ve farkl bir-
ok halkn yneticisi olduu iin Dou ve Bat dnyasn birlefltiren bir politika ya-
ratmaya alflr. Helenizm denilen bu abalar M.. 322de gen yaflnda lmesin-
den dolay son bulur. Krall ardllarnn talihsiz sonlar nedeniyle komutanlar ara-
snda blnr. Bu dneme Diodokhlar Devri denir. Bu dnemde Krallklar kendi
aralarnda birbirlerine karfl savaflmfllar ve glerini yitirmeye bafllamfllardr. Dfl
glerin etkisi ve Romallarn Douya doru ilerlemesi Helenlerin sonu olmufltur.
Helen Estetii
Helen kltrnde estetik gzellik anlayfl ok nemlidir. Abartl ve gsteriflli olma-
yan, ksa ve z olarak dile getirilen bu gzellik anlayfl, dolambal ve hayalci deil-
dir. Sanat eserleri emek ve ustalk iflidir. Her fleyin ll olmas esastr. Simetri (sym:
ile birlikte, metron: l, metre) kavram her fleyin ll olmasn anlatmak iin
kullanlmfltr. Sanatlar gzellii tanrsallafltrmfllar, Tanrlar gzel insan olarak
resmetmifller ve yontmufllardr. Bu da Helenlerin sanat, edebiyat felsefe alannda
ideali bulmaya alfltklarnn gstergesidir. Bu nedenle, Greke (Eski Yunanca),
edebiyatn ve sanatn dili olmufl, Roma ve Bat kltrn derinden etkilemifltir. Bat
dilerinde birok szcn etimolojik kkeni Greke szcklere dayanmaktadr.
Romallar
Kentin kuruluflu Roma talyann bat kylarnn orta kesiminde yer alan bir kent ok ksa srede dnya
Anallarna gre M.. 754 hkimi olacaktr. Bu kent Romadr. Kurulufl efsanesinde Remus ve Romulus adn-
olarak kabul edilmektedir.
daki iki kardefl, kentin kurulaca yer konusunda kavga ederler ve Romulus Re-
musu ldrr. (Semai dinlerde Habil ve Kabil hikyesi gibi). Romulus, kenti Pa-
latin Tepesinde kurar. Arkeolojik arafltrmalar kentin en eski yerlefliminin buras
olduunu kantlamaktadr. Roma kentinin bulunduu blgeye Latium denir. Ku-
zeyde yer alan Etruria Blgesine egemen olan Etrskler, bafllangta kentin hki-
mi ve krallar Etrsk soylulardr. Arkeolojik veriler ve yazl kaynaklar kentin bir
Etrsk kenti olduunu kantlamaktadr. Forum binalarnn inflas, ordunun organi-
zasyonu, Etrsk silah teknikleri, soylularnn giydii toga, Etrsk etkisinin Ro-
mada ok yaygn olduunu gstermektedir. Etrsk yazs okunabilmesine ra-
men, halen zmlenememifltir.
Roma Krall bafllangta adlarna patrici denilen Romal aristokratlarn olufltur-
duu senatus (meclis) ve krallar tarafndan ynetilirdi. Aristokrat olamayan sradan
yurttafllara plebs, Roma halkna da Populus Romanus denirdi. M.. 509 ylnda
Romal aristokratlar eflitlik istemiyle kralla karfl ayaklanrlar ve Cumhuriyet y-
netimine geerler. Devlet ynetiminde kral yerine, konsl adn verdikleri meclis ta-
rafndan seilen iki yksek dereceli grevli bulunuyordu. Konsller yalnzca bir yl-
lna ynetimde kalyor ve yeniden seilmelerine izin verilmiyordu. Devlet yneti-
mi, din iflleri ve askeri idare bu iki yetkili kifliye teslim ediliyordu. Toplum ve dev-
let byyp gelifltike, ynetimle ilgili baz konular (hazine, flehrin denetimi, mah-
kemeler gibi) daha kk derecedeki grevlilere aktarlmfltr. Sekin snf olan Pat-
ricilerden baflkas konsl olmazd; ama zaman iinde aristokratlara karfl halkn
ayakland ve baz haklar elde ettii bilinmektedir. Daha sonra, tccar zenginler
www.evrenselpdf.com
(equites) grubu da ynetimde sz sahibi olmak istemifl ve aristokratlarn senatoyu

brakmak istememeleri nedeniyle Romada huzursuzluk ve i savafl (M.. 2. - M..
1. yzyl) dnemi bafllamfltr. Askeri gcn kullanmak isteyen Sezar diktatrle
ynelince Cumhuriyeti aristokratlar tarafndan ldrlmfl (M.. 44) ve Octavianus
bafla geerek mparatorluu kurmufl ve kendisine kutsal anlamna gelen Augus-
tus unvannn verilmesiyle Roma yeni bir aa girmifltir. Ynetim bundan sonra
principi denilen birinci snf vatandafllar tarafndan ynetilmeye bafllanr. 200 yl iyi
ynetilen mparatorluk, zamanla tek adam ynetimine doru yol almfl ve birok
kriz dnemleri yaflamfltr. Antik dnemin en genifl imparatorluu olan Roma mpa-
ratorluu, Kavimler Gnn etkisiyle (Vizigotlar, Vandallar Romay birka kez
yamalarlar) M.S. 395 ylnda, Dou ve Bat Roma olmak zere ikiye ayrlr. Bat Ro-
ma mparatorluu 476da yklr. Roma mparatoru I. Konstantin (Byk Konstantin)
Romann yaflad kargaflay (kavimler saldrs, vb.) gz nne alarak, 330 ylnda
yeniden imar ederek kendi adn verdii Konstantinopolisi (stanbul) baflkent yapa-
rak Dou Roma mparatorluunu (Bizans) kurar ve Roma ok tanrl olduu halde
politik stratejilerden dolay kendisi Hristiyanl benimser.
Tarihte Roma ve Kartaca ekiflmesi nldr. Bunlardan en nls de Kartacal ko-

mutan Hannibalin Roma kaplarna dayanmasdr. Romallar bugn de zaman
zaman kullanlan Hannibal ad portas (Hannibal kapda) deyimiyle o dnemki
korkularn belirtmektedirler. Ama Hannibal, savafl talihsizlikler sonucu kaybetmifl,
Roma da Bat Akdenize egemen olmufltur.
M.. 264- M.. 202 yllar arasnda Roma ve Kartaca arasndaki bu nemli savafl-
lar tarihte Pn Savafllar ( byk savafl olmufltur) olarak adlandrlr.
Romallarn en byk zellikleri gravitas dedikleri vakar ve arbafll bir cid-

diyet, pietas dedikleri tanrsal ve stn insanlk ve otoriteye karfl hizmet duygu-
su ve ballk, simplicitas her trl ifl, grev ve hizmette kesin ve deiflmeyen d-
rstle nem vermeleridir. Romada disiplin nemliydi ve bir Roma ailesinde ba-
ba sz kutsald; resmi grevde, sosyal hayatta ve askeri grevde ve hayatn bir-
ok alannda bu devam ederdi. Roma ve Romallar hibir zaman glkler karfl-
snda ylmamfl, kaybetseler bile yine ayakta kalmaya alflmfllardr.
Romann en byk baflarlarndan birisi de elde ettii fleyleri elinde tutabilme
yetisidir. Roma byk bir mparatorluk kurmufl ve onu koruyabilmifltir. Hkmet
gelenekleri ve ynetim anlayfllar ve uygulamalar dnyada birok alanda dzelti-
lerek uygulamaya konulmufltur. Eyaletlerde, mparatorluk kltn, yani Tanr-Kral
dflncesini yaymfllardr. Bu flekilde, eyaletlerde yaflayanlar imparatoru Tanr ve
koruyucu olarak grmekte ve ona daha ok balanmaktaydlar. Anadoluda bu
ama uruna neokorie denilen ok sayda imparator klt rahipleri oluflturulmufl-
tur. Roma mparatorluu ayrca eline geirdii topraklarda yaflayanlara belli imti-
yazlar vererek kendisine balamfl, aklc bir politika izleyerek, baflarlarn yalnz
savaflla deil, diplomatik olarak da salamfltr. Dier yandan, Romallar eyaletlerin
geliflmesine byk nem vermifller ve halkn dinine hoflgrl davranmfllardr.
Ancak, Yahudilerin kutsal kenti Kudste, Hz. Sleyman dneminden kalan kutsal
tapna M.. 70de iine Roma mparatoru heykeli koyarak bir Roma mparator-
luu tapnana dnfltrmeleri isyanlara neden olmufl, Roma askerleri de tapna-
yerle bir etmifller, geriye bugn Musevi cemaatinin bu olay ansna klt yerine
dnflen Alama Duvar kalmfltr. Romallarn ayrca Hristiyanln ilk yaylma
yllarnda Hristiyanlara karfl ok sert davrand da bilinmektedir.
www.evrenselpdf.com
40 Kltr Tarihi
Romann en ok ilerleme kaydettii alanlardan biri de hukuktur. Konsller d-

neminden mparatorlar dnemine dek etkileyici eflitli yasalar kartmfllar ve uy-
gulamaya koymufllar, ayrca avukatlk mesleini yaratmfllardr. Roma Hukuku bu-
gn Trkiye de dahil olmak zere birok lkede yeni dzenlemelerle uygulan-
makta ve hukuk fakltelerinde ders olarak okutulmaktadr.
Roma ordusu bafll baflna dzenli ve disiplinli bir eitim oca olarak bilinmek-
tedir. Romal paral askerler (lejyonlar) kendi ilerinde zgrd, ama hep konsl
ve mparator nderliinde savaflmfllardr. Snr blgelerine yerlefltirilerek Tuna ve
Frat boyunca belli aralklarla konufllandrlmfl kalelerde dfltan gelen saldrlara
annda mdahale edilebilmekteydiler. Paral askerlerin evlenmesi yasakt ve ancak
emekli olduklarnda bir eyalette toprak sahibi olabiliyorlar ve evlenebiliyorlard.
Fotoraf 2.5
Roma, Kolezyum.
Mimarlk alannda uzman olan Romal mhendisler, kire harl Roma betonu
kullanarak ok katl evler, byk kpr ve su kemerleri, hamamlar, forumlar, ti-
yatrolar, anfitiyatrolar, odeonlar, eflmeler, gymnasiumlar infla etmifllerdir. Kentler
zenginleflmifl, alt yap tesisleriyle modern kentleri imrendirecek kadar baflarl ya-
plar ortaya kmfltr. Roma harc ve elik konstrksiyon kullanm mimarlk ala-
nnda byk bir yeniliktir. Romallar kara yolu yapmna da olduka nem vermifl-
lerdir. Via Flaminia (Adriyatik Yolu) ve Via Appia (tafl asfaltl Brundisium yolu)
baflta olmak zere tm mparatorluu yol ayla donatmfllardr. Gnmzde Her
yol Romaya kar cmlesi bunu anlatmaktadr.
Latince resmi dil olarak, edebiyatta ve zellikle hitap sanatnda zenle kullanl-
mfltr. (Cicero nemli bir hatiptir). Ayrca, Bat Avrupada, Katolik kilisesinin resmi
dili ve niversitelerde de bilim dili olarak uzun yllar kullanlmfltr. Roma kltr
Akdeniz dnyasnda da yzyllar boyunca etkili olmufltur. zellikle ortaan ka-
ranlk dnyasndan kp, aydnlanma dneminde bilim ve sanatta Rnesans, din-
de reform hareketleriyle ynetimin sivilleflmesinde rol oynamfltr.
www.evrenselpdf.com
zet
nsanlar vahfli yaflamlarnda birok fleyi keflfetmifller; Anadoludaki erken kltrlerden birisi de Hitit Devleti-
atefli kontrol altnda tutabilmeyi baflarmfllar ve Neolitik dir. ok tanrl dinleri Anadoludaki dinlerin kkenini
devrimi gereklefltirmifllerdir. Neolitik dnemde avc ve oluflturur. Kent kurulufllar, akhava tapnaklar ve ker-
toplayc olmaktan kp tarm ve hayvanclkla urafl- pi tafl kullanml yaplaryla ok zeldir. Dou Anado-
maya bafllamfllar; maaralardan kp nce evler, ky- luda Tuflbada (Van) Urartular hkm srmfl; Asurlu-
ler ve daha sonra da kentler kurmufllar; doadan bul- larla siyasi iliflkide bulunmufllar; metal ifliliinde ileri
duklar nesneleri kap kacak olarak kullanmfllar, daha gitmifller ve krallarn kaya mezarlarna gmmfllerdir.
sonra piflmifl topraktan mutfak aralar retmeye baflla- Frigler ise Hititlerden sonra Bat Anadoluya egemen ol-
mfllar, tekerlei keflfetmifller ve metalleri ifllemeye bafl- mufllardr. Kral Gordios ve kral Midas nl krallardr.
lamfllardr. Bakr, tun ve demir srayla en youn kul- Bat Anadoluyu Friglerden devralan Lidyallar ise atl
lanlan madenlerdir. askerleri ve ilk paray bulmalar ve ticarette glenme-
lk geliflkin kltrlerin grld yer Mezopotamyadr. leriyle tannr.
Smerlerde btn topraklar tanrnndr. lk yazy ve Helen Kltr ilk demokrasiyi ve cumhuriyet rejimini
kent devletlerini onlar oluflturmufllardr. Akadlarda, kuran, mimari, resim, heykel sanatnda temel yaplar
kral Sargon dnya hkimiyeti kurmaya alflmfltr. Ba- ve eserler gereklefltiren, Greke ile dnya edebiyatn-
billiler Hammurabi Kanunlarn yazl hale getirmifltir. da ve gzel sanatlarn birok alannda ileri admlar atl-
Asurlar ticaret kolonileri kurmufllar, ayrca savafl aletle- masna nclk eden bir kltrdr. Yazl yasalarla
rini gelifltirmifllerdir. toplumda dzeni salamaya alflmfllardr. Gkbilimi,
Msr lkesi afla ve yukar olmak zere iki ksma ayrl- haritaclk, matematik, fizik vb. birok bilim dal ve fel-
mfltr. Eski imparatorluk dneminde byk piramitler sefede (Sokrates, Platon, Aristoteles) dnyada yol gs-
infla edilmifl ve mumyalanan firavunlar lmden sonra terici olmufllardr. Helen kavimlerinden Spartallar sa-
yaflamn devam ettiine inanld iin piramitlere g- vafl kiflilikleri ve disiplinleriyle ne karken, Atinal-
mlmfllerdir. Yeni krallk dneminde Msr en genifl s- lar bilge, barfl, aristokrat ve bilimlere ak nitelikleri,
nrlarna ulaflmfltr. Hititlerle savaflarak Kadefl Anlatma- dnya ticaretine verdikleri nemle dikkat ekmifllerdir.
sn imzalayan II. Ramses en gl krallardandr. Makedonya egemenliinde Byk skenderin nderli-
Suriyede etkin olan kltr denizciliktir; deniz ticareti ve inde dnya devleti olmufllar ve Helenizm anlayfly-
gnmz alfabesinin temelini oluflturan ise Fenike kl- la r aacakken, kraln ani lm bu projeyi yarm
trdr. Akdenizde koloni kentler kurarak ve ksa sre- brakmfltr.
de geliflerek ticaret yapmaya bafllamfllardr. Kartaca bu- Kk bir kentten dnya liderliine ykselen Roma
na en iyi rnektir. Filistine hkim olanlar ise srail oul- toplumu Avrupann uygarlaflmasn salayan toplum
lardr. Rahipler tarafndan ynetilen lkede Eski Ahit olmufltur. Latince uzun yllar din, siyaset ve bilim ala-
(Tevrat) en nemli kitap olmufltur. branice ve ivi yaz- nnda egemen dil olmufltur. Romallar ciddi, arbafll,
sndan gelifltirilen alfabesi uzun yllar kullanlmfltr. dindar, otoriteye saygl, grev ve hizmet bilincinde,
ran corafyasna ncelikle Elamlar egemen olmufltur. drst insan olmaya alflmfllardr. Sahip olduklar top-
Daha sonra Medler ve Persler gl devlet kurmufllar- raklar eyalet sistemiyle ynetmede baflarl olmufllardr.
dr. Persler byk mparatorluk kurarak genifl toprakla- Ordularnn gc onlarn Akdeniz dnyasnda da etkili
ra sahip olmufltur. Ynetimde yerel ynetimleri bam- olmalarn salamfltr. Mimaride Roma harcn kullan-
sz brakmfl, onlar vasallar yapp, bafllarna Satrap de- malar devrim yaratmfltr. Organize kentler kurmufllar,
nilen vali denetiminde brakmfllardr. Pers Kral, kralla- alt yap hizmetleriyle ve geliflmifl karayolu ayla rnek
rn kral olarak anlr. Persler Arami dilini kullanmfllar bir imparatorluk olmufltur.
ama topraklarnda farkl birok dil konuflulmufltur.
www.evrenselpdf.com
42 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Neolitik Devrim nasl nitelendirilebilir? 6. Kadefl Anlaflmas hangi devletler arasnda yaplmfltr?
a. Avc-toplayclktr. a. Smer-Msr
b. Ateflin bulunmasdr. b. Hitit-Akad
c. retime geifl dnemidir. c. Msr-Hitit
d. Tekerlein icaddr. d. Msr-Urartu
e. Tapnan yaplmasdr. e. Hitit-Asur
2. Glgamfl Destan afladakilerden hangisini konu 7. Bugn kullanlan Latin alfabesinin en eski kkenini
almfltr? hangi kltrn alfabesi oluflturur?
a. Yaradlfl ve Tufan efsanesini a. Fenike
b. Kahin Glgamfln kehanetlerini b. Frigya
c. Msrllarn siyasi hayatn c. Elam
d. Helen tanrlarn d. Smer
e. Lidya ticari hayatn e. Akad
3. Altn deerli maden olarak kabul eden ilk devlet 8. Afladaki eserlerden hangisi Platona aittir?
afladakilerden hangisidir? a. Eflek Arlar
a. Smerler b. Antigone
b. Akadlar c. skenderiye Feneri
c. Babiller d. Sokratesin Savunmas
d. Asurlar e. Kral Oidipus
e. Msrllar
9. Aristotelesin nemi hangi zelliinden kaynaklanr?
4. Piramitler hangi dnemde infla edilmifltir? a. Tragedya yazar
a. Yeni Msr Krall b. Sistematik felsefenin kurucusu
b. Smerler c. Fiziki
c. Elamlar d. Din adam
d. Urartular e. Helen kral
e. Eski Msr Krall
10. Romallarn devlet ynetiminde en baflarl olduk-
5. Afladaki kltrlerden hangisinde Krallarn Kral lar konu nedir?
unvan alan Byk Kral vardr? a. Paral bir orduya sahip olmalar
a. Frig b. Diplomatik oyunlar iyi bilmeleri
b. Pers c. Rahiplerinin ok etkili olmalar
c. Helen d. Diktatrleri nemsemeleri
d. Roma e. Ele geirdikleri topraklar uzun sre ellerinde
e. Smer tutabilme ve ynetme yetenekleri
www.evrenselpdf.com

1. c Yantnz yanlfl ise Tarih ncesi Dnem ko- Sra Sizde 3
nusunu yeniden gzden geiriniz. Hitite eski Hint-Avrupa dil ailesindendi. Hititler hem
2. a Yantnz yanlfl ise Smerler konusunu yeni- ivi Yazsn hem de Hiyeroglif yazy kullanmfllardr.
den gzden geiriniz. ivi yazs genelde Asurlularn ve Akadlarn ivi yazs
3. d Yantnz yanlfl ise Asurlar konusunu yeniden olup sarayda kullanld anlafllmaktadr. Hiyeroglif ya-
gzden geiriniz. zya ise genellikle kabartmalarda ve yaztlarda rastlan-
4. e Yantnz yanlfl ise Msrllar konusunu yeni- maktadr. Hitit ivi yazs ancak 1940da zlebilmifltir.
den gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanlfl ise ran-Elam konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanlfl ise Hititler konularn yeniden
gzden geiriniz. Yararlanlan Kaynaklar
7. a Yantnz yanlfl ise Mezopotamya: lk Yaz, lk Akurgal E, (1961). Die Kunst Anatoliens von Homer
fiehir Devletleri konusunu yeniden gzden bis Alexander, Hirmer Verlag, Mnchen.
geiriniz. Akurgal E. (1989). Anadolu Uygarlklar, Net Yaynla-
8. d Yantnz yanlfl ise Helenler konusunu yeni- r, stanbul.
den gzden geiriniz. Akurgal E. (2002). Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak,
9. b Yantnz yanlfl ise Helenler konusunu yeni- Ankara.
den gzden geiriniz. Bickerman E. J. (1980). Chronology of the ancient
10.e Yantnz yanlfl ise Romallar konusunu yeni- world, Thames and Hudson, London.
den gzden geiriniz. Childe, V. G. (1998). Tarihte Neler Oldu, Alan Yayn-
clk, stanbul.
Egon F. (2006). Msr ve Antik Yakndounun Kl-
tr Tarihi, Dost Kitapevi, Ankara.
Gnaltay M. fi. (1987). Yakn fiark, Elm ve Mezopo-
Sra Sizde Yant Anahtar tamya, Trk Tarih Kurumu, Ankara.
Sra Sizde 1 nan A. (1992). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Trk
Neolitik Devrim diye adlandrlan dnemde insanlar Tarih Kurumu, Ankara.
avc-toplayc-gebe yaflam tarzn terk ederek tarma Tanilli, S. (1994). Yzyllarn Gerei ve Miras:
bafllamfllar ve haliyle yerleflik hayata geerek ilk yerle- nsanlk Tarihine Girifl, I. Cilt lka, Adam
flim merkezlerini kurmufllar ve hayvanlar evcillefltirme- Yaynclk, stanbul.
ye bafllamfllardr. Tanilli S. (2003), Uygarlk Tarihi, Adam Yaynclk,
stanbul.
Sra Sizde 2
Tarih boyunca farkl diller konuflan kavimlerin bir ara-
da yaflad bir blge olan Mezopotamya, hem corafi
yaflam koflullar asndan elveriflli, topraklara sahipti,
hem de blgede egemen olan devletler, kltrel ve tek-
nolojik adan nemli geliflimler kaydetmifllerdi. Mezo-
potamyay birok farkl kltrlerin kaynaflt, ilk okur
yazar kavimlere ev sahiplii yaptn, ilk kent uygarlk-
larnn (ticaret, bilim, teknoloji) burada baflladn unut-
mamak gerekir.
www.evrenselpdf.com
KLTR TARH
3
Amalarmz
N
N
Ortaa Avrupa kltrn aklayabilecek,
N
Avrupa Ortaa Sanatnn zelliklerini tartflabilecek,
N
Avrupa Ortaa toplumsal hayat deerlendirebilecek,
Avrupa Ortaa sanat ve felsefesini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ortaa Romanesk Stil
Feodal Toplum Gotik Sanat
Karolenj ve Otto Rnesans Hristiyanlk
indekiler
GRfi
ORTAA KLTRNN
KAYNAKLARI
ERKEN ORTAADA AVRUPA
KLTR
AVRUPANIN BMLENMES:
KAROLENJ VE OTTO RNESANSI
Avrupada Ortaa
Kltr Tarihi Kltr FEODAL AVRUPADA SOSYAL
HAYAT SANAT VE MMAR
ORTAAIN SON YZYILLARI,
fiEHRLEfiME VE ETKLER
ORTAAIN SONU, RNESANSA
DORU
ORTAADA BLM, FELSEFE,
EDEBYAT
www.evrenselpdf.com
Avrupada Ortaa Kltr
GRfi
Avrupa tarihinde 5. ve 15. yzyllar arasn kapsayan uzun dnem, ya da Roma m-
paratorluunun kfl ile stanbulun Osmanllarca fethi arasnda yaflanan bin
yllk sre, genel bir tanmla ortaa olarak adlandrlmfltr. Rnesans hmanistle-
ri, klasik gelenekten kopan ve farkllaflan ortaa bir ara geifl dnemi olarak gr-
mfller ve Antika ile Rnesans arasndaki bin yllk sreci bir karanlk a ola-
rak deerlendirmifllerdir. Avrupada ortaan bafllangc iin, Bat Roma mpara-
torluunun yklfl tarihi (M.S. 476), bitifli ise, stanbulun fethi olan 1453 yl genel-
de kabul grmekle birlikte, Gutenbergin matbaay keflfi, spanyada Mslman h-
kimiyetinin sona ermesi ve Amerikann keflfi de, yenian bafllamasna zemin ha-
zrlayan r aan tarihsel olaylardr.
Roma mparatorluunun yklflna ve ortaa ad verilen tarihsel ayrmn bafl-
lamasna zemin hazrlayan istilalar ve gler dizisi, M.S. 4. yzyln ortalarnda, se-
bebi bilinmeyen bir kaynaflma sonucu Hunlarn batya doru g etmeleri ve bu
hareket srasnda nlerine kan ou Cermen kkenli pek ok kavmin yer deifl-
tirmesine yol amalar ile bafllamfltr. Kavimler G (Vlkerwanderung) olarak
adlandrlan bu srete, Romallarn barbar olarak nitelendirdii Hunlar, Avarlar
ve Slavlarn yan sra, Gotlar, Franklar, Vandallar gibi Cermen kkenli kavimler de
Avrupa ilerine doru hareket halindedir. Bu gebe kavimlerin istilalarndan son-
ra Avrupa, ok sayda dank ve zayf devletin hkimiyeti altnda, paral bir g-
rnme brnmfltr. Sadece birbirleriyle deil, kendi ilerinde de srekli mca-
dele halinde olan bu kk devletlerin hkimiyeti altndaki Avrupada, sosyal,
ekonomik ve kltrel bir durgunluk srecine girilir; 8. ve 9. yzyllara kadar de-
vam eden bu sre, gebe kavimlerin Avrupaya yerleflerek entegre olduklar d-
nemdir. 8. ve 10. yzyllar arasnda, merkeziyeti bir sistemin yeniden kurulmas
gndeme gelir; Avrupann henz oluflumunu tamamlamad bu srete, glerle
gelen kavimlerin kltrleri ile antik miras ve yeni bir st-kimlik olarak Hristiyan-
lk kaynaflarak, ortaa Avrupa kltrnn ekirdeini oluflturmufltur. 11. yzyl-
dan itibaren merkezi ynetim paralanr ve feodal sistem oluflmaya bafllar; 13. yz-
yla gelindiinde, kltr, sanat ve felsefesiyle ortaa doruk noktasna ulaflr. 14.
yzyldan sonra ise ortaa kltr zlme srecine girer ve Rnesans dflnce-
sinin doufluna zemin hazrlayan bir dizi baflkalaflm geirir.
www.evrenselpdf.com
46 Kltr Tarihi
Ortaada Teknoloji: Ortaa Avrupasnda teknik geliflimlerin seyri olduka ilgin-

tir: ncelikle araba ve tekerlek yapmnda nemli geliflmeler kaydedilir. Demir atl-
yelerinin yaygnlaflmas, madenlerin ifllenmesi bu ada nem kazanr ve bunlara
bal olarak ticaret gemileri geliflir. lk dokuma kr rnekleri de bu adadr.
8. yzyldan itibaren at tmar ve bakm (nal zengi) geliflir; 10. yzyldan itibaren
genelde sadece derebeyliklerin sahip olduu saban demiri yapmnda geliflim gzle-
nir. 11. yzylda, silah tfek yapmnda nemli bulgulara tank olunur. Madenlerin
ifllenmesi ise 11.yzyldan itibaren bafllar; ilk net nfus artfl 13. yzylda gzlenir,
nk o dnemde lm oranlar ok yksektir. ilk namlulu tfekler, ilk mekanik sa-
atler 13. yzyldan itibaren grlr.
ORTAA KLTRNN KAYNAKLARI
Latince, Antik Yunan Etkisi, Hristiyanlk

Ortaa Avrupa kltrn besleyen kaynaklar arasnda, zellikle Roma kltr-
nn etkisinden bahsetmek gerekir. Yklan Roma mparatorluunun miras ze-
rinde flekillenen ortaa Avrupas, baflta dil olmak zere Roma kltrnn pek
ok unsurunu benimsemiflti. Bu anlamda, Romadan miras kalan ve Roma Kato-
lik Kilisesinin de resmi dili olan Latincenin, tm Bat ve Orta Avrupa iin en
azndan 10. yzyla kadar lingua franca olduu sylenebilir. Ortaan sonlarna
doru yerel dillerin kullanm yaygnlaflmfl; buna ramen zellikle teoloji ve bi-
lim literatrnde, bir st dil olarak Latince kullanlmaya devam etmifltir. Dier
yandan, daha ge dnemlerde flekillenecek olan Franszca, talyanca ve span-
yolca gibi Avrupa dillerinin oluflumunda Latincenin kken etkisini de vurgula-
mak gerekir. Yunan kltrnn Bat zerindeki etkisi ise bu dnemde snrl kal-
mfltr. Batnn Yunan klasiklerine ortaa sonlarna kadar uzak kalfl, antik Yu-
nan mirasnn etkilerine daha ak olan Dou dnyasndan farkllaflan zgn bir
kltrn oluflmasn salamfltr. Dolaysyla, ortaa kltrnn oluflumunda
Yunan faktrnn ancak dolayl bir etki kayna olduu sylenebilir. Yunan kl-
tr, edebiyat ve dilinin etkisi, Bizansa daha yakn olan Dou Avrupa evresi
ile snrl kalmfltr. Buna bal olarak, ortaada tm Avrupay etkileyen ve ye-
niden biimlendiren g dalgalar ile 9. yzylda Balkanlarn kuzeyine yerleflen
Slav halklar, Avrupa kltr sahasnn dflnda kalmfl ve Bizansa yaknlklar do-
laysyla Ortodoks kltr ortamna dahil olmufllardr. Nitekim ortaa yazarlar
da, Don (Tanais) Nehrini Avrupann dou snr olarak kabul ederler. 11. yz-
ylda Hristiyanlaflarak Orta Avrupaya yerleflen Macarlarn yaflad topraklar, bu
tarihten itibaren, Avrupann son snr olarak alglanmfltr.
Avrupann ortaa yaflad bin yl boyunca Douda Hristiyanln merkezi
konumunda bulunan Bizans, idari, ekonomik ve kltrel ynden, o dnemde Av-
rupann yoksun olduu istikrar ve dzene sahiptir. Bunda, Bizansn antik kltr
verilerine dorudan nfuz edebilmesinin de pay olabilir. Nitekim Bizans, kendini
antik kltrn tek ve dorudan varisi olarak grmfltr. Yunanca konuflan, Yunan
yazarlarnn eserlerini yakndan tanyan Bizans kurumlar, kltr ve sanat ile de
Romay takip etmifltir. Ayn dnemde altn an yaflamakta olan slam dnyas
da, Yunan felsefesini ve bilimini yakndan incelemifl; bu verileri kendi szgecin-
den geirerek zenginlefltirmifltir. Hem Hristiyan hem Mslman Dounun Yunan
kltr zerine kendi zgn sentezlerini oluflturduklar bu ada, Avrupa, her
www.evrenselpdf.com
3. nite - Avrupada Ortaa Kltr 47
ynden arayfl iinde ve geridedir; ortaa Avrupasnda Yunan kltrne ve zel-

likle edebiyatna hayranlk duyulmasna ramen, birok yazarn birer efsane ola-
rak sadece adlar bilinmektedir. Sz gelifli, Yunan edebiyatnn en nemli isimle-
rinden Homerosun eserleri, 15. yzyla kadar sadece aktarmlar araclyla Batya
ulaflmfltr. Skolastik felsefenin temel dayanaklarndan olan Platon ve Aristoteles
dahi, ortaa boyunca Bat dnyasna slam kltr evresinin araclyla nfuz et-
mifltir. Bu balamda, Yunan kltrnn ortaa Avrupasnn oluflumunda snrl ve
dolayl bir rol oynad sylenebilir.
Antik mirasn yannda, Avrupann oluflumunda rol oynayan dier ana damar
din faktrdr. Glerle Avrupaya gelerek yerleflen pagan kavimler, Roma mpa-
ratorluundan miras kalan Hristiyanlk inanc ortak paydasnda SIRA SZDEbirleflmifllerdir. SIRA SZDE
Bu balamda, Batda ilk Hristiyanlafltrma hareketi, bozkr kavimlerinin glerinin
bafllad 5. yzyldan nce gerekleflir ve dalgalar halinde devam eder. Yerleflik
bir kltre sahip olmayan bu halklara din araclyla daha yksek bir kltr ve da-
ha nitelikli bir yaflam vaat eden Hristiyanlafltrma politikas, Avrupa kltrnn
ekirdeini oluflturan senteze katlan bir dier unsurdur. S O R U S O R U
Avrupa kltrnn yzyllar sren oluflumunda Hristiyanlaflma ve Hristiyanlafltrma

DKKAT s- DKKAT
releri temel teflkil etmektedir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ERKEN ORTAADA AVRUPA KLTR
Hristiyan Kltrn Yaylmas ve Kkleflmesi

Kavimler G nn ilk g dalgasnn sonunda, gebe kavimler Avrupann muh-
telif blgelerine yerleflerek, eski Roma flehirlerinin yerinde krsal nitelikli kk
devletikler kurmufllardr; rnein Anglo-Saksonlar bugnkK ngilterede,
T A P Ostro- K T A P
gotlar talyada, Vizigotlar spanyada, Franklar Almanya evrelerinde yerleflik hale
gelirler. Savafllar ve ykmlarla seyreden bu a belgeleyebilecek somut arkeolojik
veriler yetersizdir; dolaysyla bu aa dair kstl bilgilerimiz,
T E L Edneme
V Z Y O N tanklk TELEVZYON
eden baz yazarlarn ifadelerine dayanr. Gotlarn Tarihi adl alflmasyla bu erken
dnemin ilk kapsaml tarih metnini yazan Romal bir devlet adam ve yazar olan
Cassiodorus (yaklaflk M.S. 490-580), bir yandan da eski Yunanca ve Latince me-
NTERNET NTERNET
tinlerin toplanarak kopyalanmasna ve eviriler yoluyla yaylmasna nclk et-
mifltir; antik metinlerin sonraki yzyllara aktarlmas fikriyle bafllayan bu hareke-
tin, zaman iinde okullar ve kitaplar ekseninde geliflen Avrupann entelektel ge-
leneine kaynaklk ettii sylenebilir.
Entelektel gelenein bu erken dnemde belirmeye bafllamasnn nemini vur-
gulamak gerekir; nk Roma birliinin dalmasndan sonra glerle paralanan
Avrupada, her trl kltr belirtisi hzl bir kfl ve yok olufl srecine girmifltir.
Ekonomik, idari, siyasi ve ticari iliflkilerde net olarak izlenebilen bu srecin klt-
rel alandaki en somut gstergesi, okur-yazarln ynetici tabaka arasnda dahi
yaygn olmayfldr. Glerle birlikte eski Roma flehirlerinin dalmas, buralarda
kkleflen eitim kurumlarnn da sonunu getirmifl ve eitim faaliyetleri, sadece H-
ristiyanln yaylmasyla birlikte yeni oluflmaya bafllayan manastr evreleriyle s-
nrl kalmfltr. Dolaysyla, erken ortaada Avrupann okuma-yazma bilen elit
tabakas, manastr evrelerinde yetiflen din adamlarndan ibarettir. Bu da eitimin
neredeyse tmyle ncil alflmalar ekseninde yrtlmesi sonucunu dourmufl-
tur; dolaysyla dnemin dflnsel iklimi, teolojik dflnceye ve yegne mutlak
gereklik olarak Tanr kavramna dayanr.
www.evrenselpdf.com
48 Kltr Tarihi
Hristiyanln yaylmas, erken ortaa kltrn belirleyen ve ok-parall

dzenleyerek homojen hale getiren en nemli faktrdr. Roma mparatorluunun
yklflndan nce Avrupa ilerine doru ilerlemeye bafllayan pagan Cermen kavim-
leri, ncelikle, Katolik inanc ile ihtilaf iinde bulunan Ariusuluk (4. yzylda s-
kenderiyeli Arius tarafndan gelifltirilen ve sann tanrsallnn inkar zerine ku-
rulan heterodoks Hristiyan retisi) ile tanflrlar. Roma mparatorluu ykld s-
ralarda, eski Roma topraklarnda yerleflik olan Cermen kavimlerinin ynetici taba-
kas neredeyse tmyle Ariusuluk inancna baldr. Katolik inancna gemeden
nce bir ara sre olarak kabul edilebilecek bu safhada, pagan ve Hristiyan inan-
larnn her ikisinin de baz ynleriyle birlikte yaflad grlr. Sz konusu kavim-
ler, 6. yzyldan itibaren misyonerler araclyla kademeli olarak Katolik kilisesine
balanmfllardr; fakat baz pagan geleneklerinin en azndan 7. yzyla kadar sr-
d bilinir.
Hristiyanln yaylmas, idari ve toplumsal dzende de baz deiflimlere yol
amfltr. Topraklarn blnd idar birimleri, dinsel misyonlarnn yan sra ida-
ri grevler de stlenen piskoposlar ve baflpiskoposlar ynetmeye bafllar. Ayrca,
yeni din ile birlikte, flehirlerin dflndaki ssz manastrlarda yaflayan keflifller ve
isimlerinin etrafnda eflitli efsaneler oluflturulan azizler belirmifltir.
Hristiyanln kkleflmesi, kltsel nitelik atfedilen figrlerden baflka, yeni klt
meknlar da yaratmfltr. Azizlerin kutsal emanetlerinin sakland meknlar, erken
dnemlerden itibaren birer hac mekn nitelii kazanmaya bafllar; ilerleyen d-
nemlerde, bu meknlara yaplan hac yolculuklar sayesinde yeni yol ve ulaflm a-
lar oluflacaktr. Fakat bu erken dnemde, kutsal yolculuk rotalar bir yana, flehir-
ler arasndaki ulaflm alar dahi tam anlamyla flekillenmemifltir. Romann para-
lanmasyla birlikte tam teflekkll Roma flehirleri de bozularak krsallaflr; yollar ve
sulama sistemlerinden inflaat teknolojilerine kadar her trl flehirleflme belirtisi, bu
dnemde yok olmufl ya da gerilemifltir. Geliflmifl Roma flehir kurulufllarnn yerini,
bu dnemde, genellikle tek ailenin denetiminde olan kk arazi paralarnn
oluflturduu sistemler alr. Bu sistem ile birlikte, ekonomik dzen de deiflir; para-
nn yerini tarmsal takasa dayal bir ticaret tr alr. Ticaret faaliyetlerinin ise, ge-
nellikle yakn evre ile snrl kaldn belirtmek gerekir; gler anda deiflen
ekonomik ve sosyal koflullarn etkisiyle, uzak lkelerle ticaret iliflkileri kurulama-
mfl ve sadece yaflamsal olan baz maddelerin ithalat yaplmfltr.
fiehirlerdeki krsallaflmann bir baflka sonucu ya da gstergesi de, mimari faali-
yetler alannda belirir. Erken ortaada, inflaat malzemesi olarak tafl kullanm azal-
mfl; buna karfllk ahflap kullanm yaygnlaflmfltr. Glerden nce basit, tahta ev-
lerde yafladklar bilinen Cermenler, Avrupa ilerine yerlefltikten sonra da ayn ge-
lenei srdrrler; fakat yerlefliklefltike, daha kalc bir malzeme olan tafl tercih
etmeye bafllamfllardr. Ayn sre, konut mimarisinin yan sra dini mimaride de iz-
lenebilmektedir; en erken dnemlerde baz kiliselerin ahflap malzemeyle yapld
bilinmekle birlikte, zaman iinde bu gelenek terk edilir ve daha ileri bir teknoloji
gerektiren tafl malzemenin kullanm yaygnlaflr. Malzeme tercihindeki bu deiflim,
gebelikten yerleflik yaflama geifl srecinin gstergelerinden biridir.
Anglo-Sakson Kltr ncesi ve Sonras

Bununla birlikte, gebe/yar-gebe bir yaflam tarznn hkim olduu bu erken
dnemde, mimari gibi kalc ve yerleflik yaflama zg maddi kltr verileri seyrek-
tir. ok eflitli olmayan arkeolojik bulgular, genellikle taflnabilir kullanm eflyalar-
nn retildiine iflaret etmektedir. Farkl kkenlerden gelmekle birlikte benzer kl-
www.evrenselpdf.com
tr belirtileri gsteren gler a toplumlarnn sanatlarn belirleyen ana eksen,

hayvan slubu olarak adlandrlan bezeme trdr. Asya steplerinin gebe halk-
lar arasnda yaygn olan bu slupta hayvan tasvirleri, birbiri iine geen soyutlafl-
trlmfl formlar halinde ele alnr; insan tasvirlerine ise nadiren yer verilir. ran, Or-
ta Asya ve zellikle skit kltr evrelerinde yaygn olan hayvan slubu, zaman
iinde inden Kuzey Avrupaya kadar uzanan engin corafyann gebe halklar-
nn ortak bezeme dili haline gelmifl ve glerle Avrupaya ulaflan Kelt ve Cermen
halklar araclyla, erken ortaa sanatnn da temel bilefleni olmufltur. Hayvan
slubunun oluflumunda, onu yaratan topluluklarn hayvancla dayal yaflam tarz-
larnn bir lde etkili olduu dflnlebilir; fakat genellikle taflnabilir kullanm
eflyalar ve silahlar zerinde grlen bu soyut bezemeler, hi flphesiz, o an pa-
gan halklarnn inan sistemleri ve ritelleri hakknda ipular ieren sembolik an-
latmlardr. Nitekim buluntularn bir ksm mezar komplekslerinde ele gemifltir.
Erken dnemin ngiltere evresindeki en nl buluntu merkezlerinden biri olan
Suffolk yaknlarndaki Sutton Hooda, 6. ve 7. yzyllara tarihlenen iki Anglo-Sak-
son mezarl bulunur; bu mezarlklardan kan zengin buluntular, Avrupann es-
ki gebe kltrlerinin dnyasn yanstan birer biimsel szlk niteliindedir. r-
nein savafllarn temel eflyalarndan olan ve birlikte gmldkleri kemerler (altn
vb.) sahibinin zenginlii ve stats hakknda bilgi vermektedir.
zellikle mezarlardan birinde bozulmamfl bir btn halinde bulunan gemi
gmt, eski Anglo-Sakson kltrnde l gmme riteline atfedilen deeri gs-
terir. 7. yzyl bafllarna tarihlenen bu gemi gmtnde, altn ve deerli tafllarla
bezeli giysi paralar, mifer, kl ve kalkan gibi eflitli savafl donanm bulun-
mufltur. Objelerdeki titiz ve zenli iflilik, maden ifllemede ulafllan teknik yetkin-
lik dzeyine iflaret eder. Mifer, kalkan ve kl gibi savafl objelerinin zerinde yer
alan ejder ve avc kufl tasvirleri ile hayvan slubunda stilize bezemeler, gler a-
Avrupasnn tm gebe kavimlerinde ortak olan sanatsal dflavurum biimleri-
dir; bu bezemeler, ayn zamanda, Asyal gebe kavimlerin sanat ile belirgin bir
paralellik gsterir. Teknik ustaln doruk noktasna ulaflt rnekler ise, adeta
kuyumcu titizliiyle, birer mcevher gibi ifllenmifl kk objelerdir. Soyut hayvan
mcadele sahnelerinin yan sra, eflitli uzuvlar rg bantlar halinde uzatlan ve
birbiri iine geen, son derece soyutlanmfl hayvan tasvirleri ile geometrik motif-
ler de ska tekrarlanan anlatmlardr; bu tasarm, erken ortaa sanatnda yaygn
bir leitmotiftir. Bu betimlemeler, hi flphesiz, dnemin kltrn ve inan siste-
mini yanstan sembolik anlatmlardr; bununla birlikte, eski Anglo-Sakson toplu-
luklarnn sosyal yaps, mitolojisi ve inan sistemine dair bilgimiz, bu figrlerin
anlam deerlerini tamamen zmlemek iin yetersizdir. Mezarl yaptrd sa-
nlan ve 7. yzyln ilk eyrei boyunca hkmdar kalan kral Raedwald, Anglo-
Sakson dnyasnn ilk tarih yazar olan Bedeye (672-735) gre, blgede Hristi-
yanl kabul eden ilk kraldr; bununla birlikte, henz pagan geleneklerinden ko-
pufl tam anlamyla gerekleflmemifltir.
Bu mezarda bulunan objelerin, Beowulf destannda betimlenen dnya ile ortak-
lklar ierdii kabul edilmektedir. Nitekim destann getii svete bulunan baz
arkeolojik veriler, Sutton Hoo buluntularyla byk benzerlikler gsterir. Destan,
Beowulf adl gl bir savaflnn canavarlarla savaflmak zere yolculuklara kma-
s ve doast engeller karflsnda gcn ispatlayarak galip gelmesi ile bafllaya-
rak, lmne kadar uzanan izgide baflndan geenleri anlatr; bu balamda, tema-
tik adan antik eski dnya destanlaryla da benzeflmektedir. Beowulf destan, s-
kandinavyann Hristiyanlaflmasndan ok nce geen bir yky anlatr (muhte-
www.evrenselpdf.com
50 Kltr Tarihi
melen 5. ve 7. yzyllar arasnda); fakat yknn yazya geirilmesi bundan yz-

yllar sonra, Hristiyan Anglo-Sakson yazarlarca gereklefltirilmifltir (8-11. yzyl).
Destanda betimlenen pagan kltr ortam, bu kavimlerin Hristiyanl isellefltir-
me srecinin yavafl gelifltiine; muhtemelen yzyllar boyunca pagan ve Hristiyan
geleneklerinin yan yana varln srdrdne iflaret eder.
Bu sralarda, Avrupann kargafladan nispeten uzak kalan blgelerinden olan
Northumbria (Ortaada, bugnk ngilterenin kuzeyi ile skoyann bir blm-
n kapsayan blgeye hkmeden Anglo-Sakson krall) ve rlanda evrelerinde,
Hristiyanlaflma sreci daha hzl gerekleflmifltir. Misyonerlik faaliyetlerinin etkisiy-
le 5-6. yzyllardan itibaren yaylmaya bafllayan Hristiyanlk, flehir kltrne tama-
men yabanc olan bu izole kltr evresinde, ideal bir geliflme ortam bulmufltur.
Roma kltrnn etki alannn dflnda kalan rlanda evresinde Hristiyanlk, Ro-
ma kltr yerine lokal geleneklerin zerinde flekillenmifltir. fiehir kltrnn ol-
mayflna bal olarak g kazanan manastr evreleri, zamanla her trl ynetim-
sel erk ve kltrel faaliyet iin tek ve mutlak otorite haline gelir. Dolaysyla Hris-
tiyanlk, bu blgede yaklaflk 200 yllk bir altn a yaflamfltr.
Mnzevi keflifllerin ngilterenin kuzeyinde kurduklar ilk manastrlar, sadece bu
blgenin deil, Avrupann geri kalannn da Hristiyanlaflmasnda etkin rol oyna-
yan misyonerlik faaliyetlerinin merkezi haline gelmifltir. Dinsel faaliyetlerinin ya-
Resim 3.1 nnda canl birer kltr-sanat
merkezi olan bu manastrlarda
Lindisfarne yetiflen keflifller, Avrupaya ya-
ncilinden, Matta
ncilinin ilk sayfas ylarak yeni manastrlar kur-
(7-8. yzyl) mufl ve sadece Hristiyanln
yaylmasna deil, manastrlar-
da biimlenen ortaa kltr-
nn ve yeni sanat formlarnn
belirmesine de zemin hazrla-
mfllardr. Hristiyanl yaymak
amacndaki bu manastrlarn
bafllca retimi, el yazmas n-
cil kopyalar ve dier dinsel
metinlerdir; kutsal konular
grsel zenginlikle btnlefltire-
rek aktaran bu yazmalar, Hris-
tiyanlaflan kavimlerin rettii
ilk sanat formlardr. Roma kl-
trnn ve Akdeniz evresinin
etki alan dflnda kalan bu bl-
gede, yerel Kelt sanat ile hay-
van slubu, Hristiyanla z-
g bir balamda birleflerek ye-
ni bir sentez oluflturmufltur.
Hayvan slubuna zg girift ve
stilize hayvan tasvirleri ile geometrik bezemelerin yer ald yazma kitaplar, daha
nce yazl bir gelenei olmayan Anglo-Sakson kltrne yabanc olduu kadar,
Avrupann henz biimlenmekte olan Hristiyan eliti iin de yenidir. Eski gelenek-
lerin yeni bir ierik ve anlam yk ile yorumland bu yazmalarn retildii bafll-
ca merkezlerden biri olan Lindisfarne adas, manastrn kurulduu 7. yzyldan, Vi-
www.evrenselpdf.com
king aknlarnn bafllad 8. yzyl sonlarna kadar, Kuzey ngilterenin Hristiyan-

lafltrlmasnda nemli bir rol oynamfltr. Burada 7. yzyl sonu ile 8. yzyln bafl-
larnda retildii sanlan Latince ncil yazmas, yeni stilin en canl rneklerinden bi-
ridir. Drt ncil yazarnca nakledilen metinlerin resimler ve eflitli bezemelerle zen-
ginlefltirildii Lindisfarne ncili, kullanlan deerli malzeme ve tasarm zellikleri
ynnden, dneminin en incelikli yazmalarndandr. Yazmalarda, genellikle drt
ncil metninin her birinin baflnda, tamamen ssleme ierikli sayfalar bulunur; bu
sayfalarda geometrik bezemeler, birbiri iine geen karmaflk formlar ve tekrarlanan
stilize hayvan tasvirleri ifllenir. Stilize hayvan tasvirleri ile karmaflk geometrik tasa-
rmlar, yzyllardr sregelen bir gelenein uzantsdr; buna karfllk, yeni inan sis-
temiyle gelen figrl tasvir anlayfl, erken ortaa sanats iin henz tam olarak
iselleflmemifltir. Yazmalarn genellikle deerli tafllarla bezeli deri klflarda saklan-
d bilinir; kuyumculuk ve maden ifliliinde ulafllan dzeye iflaret edecek pek ok
mcevher, ha, kutsal kap ya da kadeh gibi litrjik malzeme de mevcuttur.
Hristiyanlkta nemli bir yer tutan manastrlarn zellikleri nelerdir

SIRA SZDE SIRA SZDE
1
Vikingler
Northumbria manastrlar, 8. yzyl sonlarna kadar Avrupann bafllca dinsel ve
kltrel merkezi olarak kalr. 793 ylnda Lindisfarne adasndan bafllayarak 11. yz-
yla kadar tm ktay kasp kavuran Viking aknlar ile birlikte manastrlar
S O R U yok olur. S O R U
Olaya tanklk eden ve hayatta kalarak Avrupann eflitli blgelerine dalan keflifl-
lerin dramatik ve trajik anlatmlar, yzyllarca srecek bir Viking korkusu ve dfl-
DKKAT DKKAT
manl yaratmfltr. Vikingleri kaba, ilkel, medeniyetten uzak bir kavim olarak be-
timleyen bu anlatmlarn etkisiyle, Avrupallarn Viking kltrne uzun sre kayt-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sz kaldklar anlafllmaktadr. Gebe ve savafl bir kavim olan Vikinglerin yazl
geleneinin olmayfl, kltr izlerinin srlmesini glefltirmektedir. Yazl kaynak-
larn zayflna ve Batl kaynaklardaki olumsuz Viking imajna karfllk, arkeolojik
veriler, incelikli bir Viking maddi kltrnn varlna iflaret etmektedir.
Gler ann dier topluluklar gibi, Vikingler de genellikle taflnabilir kulla-
nm eflyalar ve silahlar retmifllerdir. Buluntular, Vikinglerin Kkuyumculuk,
T A P maden K T A P
iflilii ve ahflap oymaclk alanlarndaki ustalklarna iflaret eder. Dnemin ortak
bezeme dili olan hayvan slubunun, Viking kltr evresinde Avrupann dier
blgelerine kyasla daha uzun bir zaman dilimi boyunca uyguland T E L E V Z Yanlafllmakta-
ON TELEVZYON
dr. zellikle ahflap gemilerin eflitli ksmlarnda, incelikle ifllenmifl, karmaflk hay-
van tasvirleri grlr. 9. yzyla tarihlenen Oseberg gemisinin pruvasnda yer alan
hayvan bafl, bu slubun ahflap malzemeyle yaplan en incelikli rneklerindendir.
Difl, ene ve burun delikleri gibi detaylar gereki bir yaklaflmla N T E ifllenmifl
RNET ve hay- NTERNET
van slubunun karakteristik zelliklerinden olan dml geometrik rg motifi
kullanlmfltr. Genellikle gemilerin iki ucunda da yer alan hayvan bafllarnn, savafl
ortamnda rakiplerinin gznde derin bir korku yaratt ya da savafllar korudu-
u dflnlebilir. Vikinglerin denizcilikteki ustalklar, byk lde corafi koflul-
larn zorlamasna baldr; skandinavyann dalk yaps ve sarp kayalklarn bir-
birinden ayrd kara paralar arasndaki ulaflmn byk lde kylar arasnda
deniz yolculuklaryla salanabilmesi, Vikinglerin gemi yapmnda ileri teknikler
gelifltirmelerini zorunlu klmfltr. Corafi koflullara bal olarak, birbiriyle iletiflimi
sadece deniz yoluyla salanabilen sarp kylarda kurulan yerleflimlerin savunma ve
ticaret gibi ihtiyalar, Vikingleri, uzun yolculuklara uygun ve daha geliflkin bir ge-
mi teknolojisi gelifltirmeye zorlamfltr. Ancak, doal koflullarn zorlamasyla deniz-
www.evrenselpdf.com
52 Kltr Tarihi
cilikte ve gemi yapmnda ana gre son derece ileri bir teknoloji gelifltiren Vi-
kinglerin, bu pratie pragmatik ihtiyalarn ok tesinde anlamlar ykledikleri an-
lafllmaktadr. rnein toplumun nde gelenleri ve soylular, genellikle iinde de-
erli eflyalarn da yer ald gemilerle birlikte gmlmfllerdir. Pagan Viking inan-
larna gre ly dier dnyaya bu gemi taflyacaktr; dolaysyla, len kiflinin efl-
yalar ve atlar da ona bu yolculukta efllik etmek zere gemiye konur. Gerek rit-
el unsuru, gerekse savafl arac olarak gemi, Viking kltrnde g simgesi olarak
alglanmfltr.
8. yzyldan 11. yzyla kadar, yaklaflk 300 yl boyunca Avrupay tehdit eden
Vikingler, Hristiyanln tm ktada yaylarak kkleflmesi ve bamsz Hristiyan
krallklarnn glenmesiyle birlikte g kaybetmeye bafllarlar. Ancak Viking akn-
lar srerken, bir yandan da Bat ve Orta Avrupada byk bir merkez ynetim ku-
rulmakta ve yerleflik bir imparatorluk kltr flekillenmektedir.
AVRUPANIN BMLENMES: KAROLENJ VE OTTO

RNESANSI
Kral fiarlman (Charlemagne) ve Avrupann Biimlenmesi

Siyasi ve kltrel blnmfllk iindeki Avrupada, bir yandan Viking aknlar ve
ykmlar srerken, bir yandan da toparlanma ve yeni bir btnlk kurma abalar
belirmifltir. 5. yzylda yerleflik yaflama geen ve 6. yzylda Hristiyanl kabul
eden Cermen kkenli bir kavim olan Franklar, 8. yzyldan itibaren glenerek,
byk bir Hristiyan imparatorluu kurarlar. O an karmaflk ortamnda, btn-
leflmifl ve tek para halindeki bir Avrupa hayal eden Frank kral fiarlmann (yakla-
flk 742-814) bu giriflimi, aslnda, Bizans mparatorluunun baflkenti ve Douda
Ortodoks Hristiyanln merkezi olan Konstantinopolise karfllk, Batda Roma
mparatorluunun mirasn sahiplenerek, en azndan sembolik dzlemde onu ye-
niden canlandrma abas olarak yorumlanabilir. Ancak bu giriflim, neredeyse fiarl-
mann yaflam sresi ile snrl kalmfltr; lmn takiben, nce hanedann iinde
blnen imparatorluk, ksa bir sre sonra istilalar ve g dalgalar ile tamamen
paralanr.
fiarlman, hkmdarl boyunca, toplumsal yaflamn pek ok ynn btnlefl-
tiren yeni dzenlemeler getirmifltir ve bu ynden bakldnda Karolenj dnemi,
btnleflik bir Avrupa fikri iin prototip teflkil eder. Dnemin nde gelen entelek-
tellerini saray evresinde toplayarak byk bir kltrel atlm gereklefltiren fiarl-
mann dnemi, Karolenj Rnesans olarak adlandrlr; bununla birlikte, toplum-
da henz okur-yazarln dahi yaygn olmad dflnldnde, maddi ve mane-
vi kltrn her alannda belirgin olan bu hareketin son derece snrl bir evreye
hitap ettii sylenebilir. Bu lekte bir kltr reformunun mimar olan fiarlmann
dahi Latincesinin kuvvetli olmad ve rahat okuyup yazamad bilinir. Dier yan-
dan, okur-yazar evreler arasnda da dil meselesi bir sorundur; farkl diller konu-
flan Avrupal halklarn ortak paydas olan Latincenin zamanla yerel diyalektlere ay-
rlmas, imparatorluun farkl blgelerinde yaflayanlarn birbiriyle anlaflmasn g-
lefltirmifltir. Dolaysyla fiarlman, kltrel birlik idealini gereklefltirmek iin nce-
likle dil ve eitim sistemini yeniden dzenlemeye giriflmifltir. Bu dzenlemenin en
nemli safhas, saray ve manastrlara bal yeni okullarn almasdr. Ruhban sn-
f ve aristokrat ocuklarndan oluflan sekin bir evreye hitap eden okullarda ei-
tim vermek zere Avrupann eflitli blgelerinden gelen entelekteller arasnda,
zellikle fiarlmann bafldanflmanlna kadar ykselen Northumbrial keflifl Alcuin
www.evrenselpdf.com
(yaklaflk 739-804), srecin bafllca mimarlarndan biridir. Northumbria manastrla-

rnda kkleflmifl olan Latin kltr ve Latince literatrn temsilcisi olan Alcuinin
nderliinde, okullarda retilecek konular standart hale getirilmifl ve pek ok ye-
ni kitap hazrlanmfltr. Alcuinin etkisiyle Latince, edebiyat dili olarak Karolenj d-
neminde yeniden ykselifle geer. Latince ortaan lingua francas olmakla birlik-
te, ortaa Latincesinin genel kabul gren homojen bir yaps olduunu sylemek
gtr; yazarlarn anadillerinin zellikleri, yer yer Latince literatre de yansmfltr.
Karolenj dneminde bu farkl yaklaflmlar standart hale getirilmeye alfllmfl; tm
Avrupa halklar arasnda ortak dil olarak kullanlmak zere standart bir Latince ge-
lifltirilmifltir. Bu ortaa Latincesi, klasik Latince temeline dayanmakla birlikte, ba-
z yeni kelimelerin eklenmesiyle oluflmufltur. Dil ile birlikte yaz slubu da tekillefl-
tirilerek, Karolenj minskl denilen ak, net, kolay okunan bir yaz slubu ge-
lifltirilmifltir. Tm bu reformlar, bilginin herkese ulaflabilmesi ve imparatorluun
farkl blgelerindeki halklarn ayn kltrel at altnda birlefltirilmesi amacn gder.
Karolenj Rnesans Dnemi Sanat Kltr Mimari

Bu yeni prensiplere uygun olarak alflmalarn yrtld manastr ve saray scrip-
toriumlarnda (ortaada el yazmas kitaplarn retildii ve kopyaland atlye-
ler) ncil kopyalar ya da kutsal konulu dier metinlerin minyatrl yazmalar re-
tilmifltir. Yeni emperyal dzenin ngrd ideallere uygun olarak, sanat anlay-
flnda da kkl deiflimler belirir; gler andan miras kalan bezeme arlkl sa-
nat geleneinin izleri, zellikle Karolenj dnemi kitap sanatlarnda izlenebilmekle
birlikte, yzn Roma mirasna dnen byk bir imparatorluun ideallerini yans-
tan yeni zellikler de yklenir. Karolenj dnemi el sanatlarnda ve kitap sanatlarn-
da, Kelt-Cermen gelenekleri Romal bir konsept iinde, antik modeller ve konular-
la harmanlanarak ele alnmfltr. Bu balamda, Northumbria yazmalarndan farkl
olarak, Karolenj dnemiyle birlikte insan tasvirleri yaygnlaflmaya bafllar. Tm say-
fay kaplayan resimlerde genellikle ncil yazarlarnn portreleri ifllenir. Resimlerde
grlen klasik stunlar, kemerler, dorudan antik kltre balanan akantus yap-
ra gibi unsurlar ile yerel bezeme unsurlar ve ifade biimleri, Karolenj sanatn
oluflturan ok ynl kltr mirasnn katmanlarn ortaya koymaktadr. Karolenj
dneminde yazma kitaplar reten eflitli atlyelerin bulunduu ve bu atlyelerin
kendilerine zg sluplar gelifltirdikleri bilinir. Farkllaflan sluplarn oluflumunda,
sz konusu atlyenin eilimleri kadar, yazmalar hazrlayan rahiplerin kiflisel s-
luplar ve etkileflim iinde bulunduklar kltr evreleri de rol oynamfltr. Ancak,
yer yer sanat sluplar hissedilebilmekle birlikte, sanatn henz anonim olduu
bu dnemde sanat imzalar nadiren grlr.
Sadece manastr ve saray evrelerindeki snrl bir kitleye ulaflabilen yazma ki-
taplara karfllk, Karolenj Rnesansnn dflnsel altyapsn ve politik ideallerini
daha genifl kitlelere yayma misyonunu stlenen en belirgin sanatsal gsterge, mi-
maridir. Roma mparatorluunu yeniden canlandrma ideali, mimaride Roma r-
neklerine yknme fleklinde kendini gsterir. Sembolik dzlemde Roma mpara-
torluunu yeniden canlandrma fikriyle iliflkili olarak tasarlanan Batnn yeni b-
yk imparatorluunun baflkenti Aachen, Bizansn baflkenti Konstantinopolisin
karflsnda yeni dnya baflkenti olma misyonunu yklenir. Ancak, Karolenj mpa-
ratorluunun sahip olduu kltrel miras, emperyal bir sanat gelenei oluflturma-
s iin yeterli deildir. Gler ann dekoratif arlkl sanat pratii, yerleflik ve
byk bir imparatorluun ihtiflamn yanstmak iin yeterli grlmemifl; bunun iin
Roma ve Bizans formlarn referans alan, fakat zaman iinde bu temeli kendine has
zelliklerle harmanlayarak zenginlefltiren yeni ve zgn bir slup yaratlmfltr. Av-
www.evrenselpdf.com
54 Kltr Tarihi
rupada ncl olmayan yerleflik bir mimari gelenein, Karolenj dnemiyle birlik-
te bafllad sylenebilir.
Fotoraf 3.1 fiarlmann dneminde, ou
kilise ve manastr olmak zere,
Aachen Kilisesi: youn bir inflaat faaliyetine giriflil-
Karolenj
mimarisinin mifltir. Bu yaplar arasnda en
gnmze ulaflan nemlisi, imparatorluun idar
rnei merkezi Aachenda infla edilen sa-
ray kompleksidir. fiarlmann im-
paratorluk ideallerini yanstan bu
yaplar grubunun gnmze ula-
flabilen yegne paras olan kilise,
Karolenj Rnesansn oluflturan
dflnsel altyapnn somut bir gs-
tergesidir. Saray kompleksini
oluflturan idari yaplar ve ikamet
yaplarnn yannda bu antsal kili-
se yapsnn varl, fiarlmann
kendisinde toplad her trl y-
netimsel erkin dinsel boyutunu
simgeler. Merkezi planl ve kub-
beli tasarlanan tafl yapda, erken
Hristiyan ve Bizans mimarisinin
etkileri grlr; zellikle Justinia-
nos dneminin en nemli yapla-
rndan olan Ravennadaki San Vi-
tale Kilisesinin, Aachen Saray Ki-
lisesi iin bafllca ilham kayna
olduu sylenebilir. Nitekim, fiarl-
mann talyay ziyareti srasnda
Roma yaplarndan ok etkilendii bilinir. Bununla birlikte, Aachen Saraynn olu-
flumunda Romal modellerin seilmesi, sadece biimsel bir tercihten ibaret deil-
dir; fiarlmann, sanatsal ynden Roma imparatorluk stilini uyarlamaya ynelmesi,
btnleflik Avrupa politikas idealleriyle de rtflmektedir. Bu yapnn, her yny-
le fiarlmann politikasn yanstt sylenebilir; antik yaplar andran formu ve i
meknda kullanlan Korint stun bafllklar gibi unsurlar, Karolenj mparatorlu-
unun dflnsel temellerini oluflturan Roma kltrne iflaret eder. Bunun yann-
da, i mekndaki mozaikler ve genel mimari biimleniflin San Vitale ile olan yakn-
l, fiarlmann adafl Bizans ile yarflma isteinin yansmasdr.
Otto Rnesans Dnemi Sanat Kltr Mimari

fiarlmann lmn izleyen dnem, siyasi karflklklar, belirsizlikler, savafllar ve
paralanmalara sahne olmufltur; yine de onun giriflimiyle oluflan kltrel iklim, yz
yl kadar ayn havada varln srdrr. Avrupa tarihindeki ilk merkezi ynetim ve
btnleflik Avrupa fikrinin ilk denemesi olan Karolenj mparatorluunun yklma-
syla birlikte, yeniden gler ve istilalarn hkm srd kaotik bir dneme giri-
lir. 962 ylnda Kutsal Roma-Cermen mparatorluunun ilk kral olarak ta giyen I.
Otto ile birlikte, fiarlmann btnleflik Avrupa tasarm yeniden ele alnacaktr.
www.evrenselpdf.com
Karolenj mparatorluunun yklmasndan sonra Avrupay tekrar btnlefltire-

rek Batnn yeni byk imparatorluunu kuran Sakson kkenli Otto hanedannn
hkimiyeti, 962de Romada Papa nezdinde imparatorluk tacn giyen I. Otto ile
bafllar ve 11. yzyln ortalarnda, imparatorluk tacnn baflka bir hanedana geme-
siyle son bulur. Kutsal Roma-Cermen mparatorluu olarak adlandrlan bu devlet,
bir yandan Karolenj kltrnn varisi olarak Hristiyan Roma mirasn sahiplenir-
ken, bir yandan da Cermen kimliine vurgu yapar.
mparatorluk fikrinin yeniden gndeme gelmesi, kltrel ve sanatsal faaliyet-
lerde yeni bir ykselifle nayak olmufltur. Karolenj dneminde olduu gibi saray
evresinde geliflen sanat, dinsel ve emperyal gcn somut bir tezahr olarak g-
rlmfltr; bu balamda, hanedann gcn iliflkilendirdii kaynaklar olan Hristi-
yanlk, antikite, Karolenj kltr ve Bizans etkisi, sanatsal faaliyetlerde aka his-
sedilmektedir.
Otto dnemindeki kltrel ve sanatsal atlmn izlenebildii bafllca alanlar, or-
taa sanatnn bafllca belirme biimleri olan mimari ve yazma kitaplardr. Kendi-
ne zg yeni formlar yaratmak yerine Karolenj slubunu benimseyerek gelifltiren
Otto dnemi sanatnn, Romanesk stilin oluflumuna zemin hazrlayan bafllca kay-
nak olduu sylenebilir. Karolenj modellerinin benimsenmesi, Otto hanedannn
Romann varisi sfatyla kesinti- Resim 3.2
siz emperyal bir zincirin halka-
Codex Egbert: 10. yzyl sonlarnda, Reichenau Manastrnda,
s olduu dflncesinin sanat- baflpiskopos Egbert iin hazrlanmfltr. thaf sayfasnda, Otto devri
sal ifadesidir. Bu balamda, Ka- sanatn biimlendiren ok ynl etkileflimlerin yansmalar izlenebilir;
rolenj dneminin simge yaps erken Hristiyan ve Bizans sanat ile iliflkilendirilebilecek bir konsept
iinde yer alan piskopos, konumunu vurgulamak amacyla, yanndaki
olan Aachen Kilisesinin mode- rahip tasvirlerinden daha byk resmedilmifltir. Bu l figr grubunu
li, pek ok Otto yapsnda tek- evreleyen stilize bitki ve hayvan tasvirleri ise, gler ana dek uzanan
rarlanr. Kkeni erken Hristi- eski geleneklerin bir baflka konseptte hala varln srdrdne iflaret
yan mimarisine dayanan ve eder.
Karolenj mimarisi araclyla
aktarlan ha planl bazilika
formu, kilise mimarisinin en
yaygn plan tipidir.
Dnemin en yaygn sanat
formu olan yazma kitaplarn
retildii manastr atlyeleri,
dorudan doruya ynetici-
lerden siparifl alarak alflmfl-
tr; dolaysyla, manastr
scriptoriumlarnda retilen,
genellikle dinsel konularn
ele alnd yazmalar, dne-
min estetik eilimlerini yan-
stmann tesinde, dinsel ve
siyas yaklaflmlar hakknda
da nemli bilgiler ierir.
Farkl atlyelerin kendilerine
zg anlatm biimleri hisse-
dilmekle birlikte, insan fig-
rnn n plana kmas ve
figrl tasvirlerde bakfl ve
www.evrenselpdf.com
56 Kltr Tarihi
ifadelerin vurgulanmas gibi zellikler hepsinde ortaktr. Dnemin scriptoriumlar

arasnda en tannmfl olan Reichenau Manastr, Otto resim sanatnn bafllca r-
neklerini vermifltir. Kelt-Cermen gelenekleri ve Karolenj slubu ile Bizans etkisinin
harmanland bu yazmalarda, ana eksen Hristiyan ikonografisi olmakla birlikte,
dnemin siyas ortam da ynetici portreleri araclyla kutsal konulara monte edi-
lir. Figrl anlatmlarda, erken Hristiyan repertuarnn yeni bir yorumla ele alnd-
ve erken ortaa kltrnn rettii kendine has zelliklerle btnlefltii gr-
lr; erken Hristiyan ve Bizans sanat ile iliflkilendirilebilecek bir konsept iinde yer
alan portreler, ou rnekte stilize bitki ve hayvan tasvirleri ile evrelenir. Bu kom-
pozisyon, gler ana dek uzanan eski geleneklerin baflka bir konseptte hala
varln srdrdne iflaret eder.
Figrl anlatmlara, insan boyutlarndaki heykellerde de rastlanr. Bat dnyas-
nn antsal ldeki ilk bamsz heykellerinden olan Gero Ha (970 civar), sann
armha gerilifli konusuna insancl bir yaklaflm getirmifltir; yuvarlak formlarn h-
kim olduu bu ahflap rnekte, ar vcudun ne doru bklfl, kollarn fiziksel
gerginlii ve yz ifadesi katlktan uzak, son derece gereki bir yaklaflmla ele
alnmfltr. Bizans figrl tasvirleriyle kyaslandnda, Gero Ha nemli bir atlm
olarak deerlendirilebilir.
Bu sralarda Avrupa, son byk g ve istila dalgalaryla karfl karflyadr. 8.
yzyldan itibaren tm kta iin byk bir tehdit unsuru haline gelen Vikinglerin
aknlar, 10. yzyl ortalarnda skandinavya halklarnn tmyle Hristiyanl ka-
bul etmeleriyle son bulur. 9. yzylda Avrupaya yerleflen Asya kkenli bir kavim
olan Macarlar ile Orta Avrupada yaflayan bat Slavlarnn Hristiyanlafltrlmas s-
reci de 11. yzylda tamamlanr.
Avrupada, (Dou Avrupa hari) Hristiyanln egemen olduu dnem Feodal d-

nemle eflzamanldr. Hristiyanln Avrupann ortak paydasn oluflturduu dfl-
nlebilir. Pagan topluluklar kk topluluklar halinde lokal dzeyde mcadele et-
meye devam etmifllerdir.
11. yzyln sonlarna gelindiinde Avrupa pagan istilalardan kurtulmufl; Feodal
dzen yaygnlaflmaya bafllamfltr. Artk Hristiyanlk, 12. yzyldan itibaren siyasal
bir g olacaktr.
FEODAL AVRUPADA SOSYAL HAYAT, SANAT,

MMAR
Karolenj dneminde bafllayan tekilleflme abas, 11. yzyldan itibaren merkezi y-
netimin zayflamasyla birlikte ksmen snmfltr. Paralanan merkezi otoritenin
yerini, kraln idar haklarnn bir ksmn zerine alarak belirli blgelerde mutlak
hkimiyetini ilan eden yneticilerin oluflturduu ok-paral bir dzen olan feodal
sistem alr. Feodal dzende, toplumsal piramidin en tepesinde hala kral bulunur;
dier yandan, ykselen en nemli toplumsal deer statsndeki Hristiyanln
temsilcisi olan papa, toplumsal hiyerarflide kraln hemen altnda ve toprak sahibi
yneticilerin stndedir. Fakat dnyev ve manev alann net snrlarla ayrldn
sylemek gtr; rnein, esas itibariyle dinsel misyona sahip olan piskoposlar,
ayn zamanda siyas yneticilik grevlerini de stlenirler. Bu olgudan hareketle,
tmyle Hristiyanlaflan Avrupann 10. yzyldan sonraki geliflimini belirleyen ve
ortaa kltrn yeniden yaplandran temel unsurun din olduunu sylemek
www.evrenselpdf.com
mmkndr. Dinsel kltr temelinde yeni bir entelektel canlanmann yafland

bu dnemde, madd ve manev kltr nispeten daha flehirli bir karaktere brn-
mfltr. Ekonominin ve toplumsal dzenin topraa ve tarma dayal olduu feodal
sistem ile birlikte, dzensiz krsal yerleflimlerin yerini daha dzenli yapdaki ky-
ler alr. Antik an Akdeniz evresinde kmelenen yerleflimlerine karfllk, ortaa
Avrupasnn yerleflimleri ktann merkez noktalarnda konumlanmfltr.
fiehirleflmenin yaylmasyla birlikte, toplum iinde flehirlilik ve kyllk
kavramlar da belirginleflmeye bafllar. Feodalite ile birlikte n plana kan soylu-
luk, g ve zenginliin gstergesidir; fakat ynetici kitlelerin oluflumu soy esas-
na dayandndan, atalar kavram n plana kmfltr. Buna bal olarak, yerleflim
yerlerinde, konutlar ve kilise yaplarndan sonra, mezarlklar da nem kazanmaya
bafllar. Hristiyanln kkleflmesiyle birlikte belirginleflen teki dnya fikrinin
yan sra, byk toprak sahiplerinin iktidarna ve soy esasna dayanan feodal d-
zende atalara atfedilen deer de bu oluflumda rol oynamfltr. Zaman iinde Avru-
pann her yerinde kraliyet hanedanlar iin byk mezarlklar oluflur. Kutsal kifli-
lerin mezarlar ise, zellikle 11. yzyldan sonra nemli hac meknlarna dnflr;
hatta bu meknlara ulaflmak amacyla, yaygn ve genifl ulaflm alar flekillenir. Bir
hac mekn olarak rabet grmeye bafllayan ilk yer Kudstr; fakat ortaa koflul-
larnda g bir yolculuk gerektirdiinden, zamanla Avrupa iinde yeni hac mekn-
lar oluflmufltur. Pek ok aziz ve martir (din uruna flehit olanlar) mezarnn bulun-
duu Roma, Kudse alternatif olarak beliren ikinci nemli hac mekndr. 10. yz-
yldan itibaren n kazanmaya bafllayan spanyadaki Santiago de Compostela ise,
aslnda bir antika mezarldr; ancak zaman iinde kutsal bir nitelik kazanr ve
mezarn zerine grkemli bir tapnak infla edildikten sonra, 12. yzyldan itibaren
Hristiyan dnyasnn en nemli hac noktalarndan biri haline gelir. Hac meknla-
rnn artmas ve buralara ulaflmak iin flekillenen uzun yol alar, zaman iinde tm
Avrupay kuflatacak flekilde yaygnlaflr. Dier yandan, bu uzun yolculuklarnda
haclara hizmet etmek amacyla, gzergah zerinde ok sayda manastr da infla
edilmifltir. Hac ziyareti olgusunu kilise de teflvik etmifltir; nk, birer klt objesi
olarak kutsal emanetlere verilen deer, din duygularn glendirmenin yan sra,
SIRA SZDE SIRA SZDE
manastrlar iin bir ticaret malzemesi ve zenginlik kayna oluflturmufltur. Daha de-
erli emanetlere sahip olan ve dolaysyla daha ok ziyareti eken hac meknla-
r, daha yksek gelir elde etmifltir; dier yandan, bu kutsal yerlere
D fi N E L giden
M yollar D fi N E L M
zerinde infla edilen manastrlar ise, seyahat halindeki haclarn konaklama, salk
ve dier ihtiyalarn karfllayan meknlar olarak, byk bir ticari gelir kaynana
S O R U S O R U
kavuflur.
Kilise zamanla ekonomik adan glenecek ve siyasal bir iktidara dnflecektir.

DKKAT DKKAT
Romanesk Sanat
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
dari, yaflamsal ve dinsel amal binalardan oluflan, ifllevsel adan kendine yeten
yap gruplar olan manastrlar, ortaa Avrupasnda her trl toplumsal faaliyetin
odak noktasnda yer alr. Sanat eitiminin ve retiminin yegne AMALARIMIZ
merkezi konu- AMALARIMIZ
mundaki manastrlar, mimari tasarmlaryla da zgn ve homojen bir stil ortaya
koymaya bafllarlar. zellikle hac yollar zerinde infla edilen manastrlarda, bu ye-
ni stilin belirginlefltii sylenebilir. K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
58 Kltr Tarihi
Fotoraf 3.2
Cluny Manastr,
10-12. Yzyl.
Estetik ynden bir btnlk anlayfl getiren bu stile, Roma slubunu anmsa-
tan anlamnda Romanesk denmifltir. 11. yzyl bafllarndan 12. yzylda Gotik sti-
lin belirmesine kadar tm Bat Avrupada hkim olan Romanesk stil, Romann mi-
marlk mirasn referans alr; bununla birlikte, Roma mimarisini belirleyen stunlar
ve kemerlerden oluflan konstrksiyonun yerine, Romanesk yaplarda masif duvar-
lar ve ayaklar tercih edilmifltir. Bu ar grnmn, Bizans mimarisine daha yakn
olduu sylenebilir. Roma mimarisinin zelliklerini ortaa Avrupasna aktaran
Karolenj ve Otto mimarisi, biimsel anlamda Romanesk stili besleyen en nemli
damardr; dolaysyla, Karolenj mimarisi ile erken Hristiyan ve Bizans gelenekleri-
nin, Romanesk yaplarda daha btnleflmifl ve antsal bir yaklaflmla ele alnd
sylenebilir. Bu balamda Romanesk sanat, erken ortaada grlmeyen pek ok
yenilik getirmifltir. Bat Avrupada manastrlarn glenmesiyle paralel bir ykselifl
izgisi izleyen Romanesk sanat, nceki dnemin saraya bal, btncl ve tekil sa-
nat anlayflndan farkl olarak, ok sayda blgesel stilden oluflur. Her biri kendine
has zelliklere sahip olmakla birlikte, bir slup birlii gsteren bu blgesel varyas-
yonlar, Avrupann hemen her yerinde yaklaflk ayn zamanlarda belirmeye baflla-
mfltr. Blgesel farkllklara ramen Romanesk stil, tm Avrupay etkisi altna alan
ilk byk sanat akmdr.
ROMANESK MMAR
Romanesk stilin belirginlefltii dnemde artan inflaat faaliyetleri ve ilerleyen teknolo-
jiyle birlikte, kiliselerin boyutlar bymfltr. Teknik geliflmelere paralel olarak, ah-
flap rt sistemlerinin yerini tafl tonozlar alr. Yuvarlak kemerler ve kk pencere-
lerle tanmlanan Romanesk yaplar, adeta savunma amal binalar gibi, salam,
ar, masif duvarlarla infla edilmifltir. Dfl grnmleri simetrik ve basit grnml-
dr; fakat salam grnmleri ile antsal boyutlar, kilisenin flahsnda Hristiyanlk
kurumunun gcn ve zenginliini simgeler.
www.evrenselpdf.com
Deiflik biim ve konumlarda bir Fotoraf 3.3

veya iki kule ile tamamlanan n cep- Fransada Arles
he tasarm, Romanesk kiliselerin ka- flehrinde St.
rakteristik zelliklerindendir. Karo- Trophime Kilisesi
lenj, Otto ve Bizans kiliselerinden
farkllaflan dfl cephelerde, bezeme
unsurlarnda da artfl grlr. Figrl
plastik bezemeler, yaplarn gze ar-
pan unsurlarndan biri haline gelir.
zellikle portallerde younlaflan ka-
bartma tekniindeki kompozisyon-
lar, baz rneklerde duvardan frlar-
casna, adeta heykelsi bir grnm
kazanrlar. Bu tasvirlerin yaygnlafl-
masnda, kilisenin gcn ve zengin-
liini vurgulama kaygsnn yan sra,
Hristiyanla dair konularn genifl kit-
lelere grsel bir formatta aktarlmas
istei de etkilidir; hatta dinsel mesajlarn daha gl bir flekilde iletilebilmesi iin,
kendi anda bu kabartmalarn boyand da bilinir.
Ayn plastik etki stun bafllklarnda da grlr. Roma modellerini andran klasik
dzenlerin tercih edildii erken ortaa yaplarndan sonra, bu dnemde ilk kez
kendine zg yeni bir slup belirmifltir; kiliselerin portallerinde olduu gibi, stun
bafllklarnda da konulu figratif anlatmlar grlmeye bafllanr. Tercih edilen bafllca
konular, ncil ve Tevrattan sahneler ile azizlerin yaflamlarndan kesitlerdir; bununla
birlikte, dorudan doruya Hristiyan inanc ile badaflmayan, grotesk canavar tas-
virleri de grlr. Hristiyanla dair konularn tasvirinde kullanlan slup, antik ge-
lenekten ziyade, gler a ve erken ortaa sanatnn hareketli, gl ifadeli anla-
tm ile benzeflir; gerekilik yerine stilizasyon, soyutlama ve hayal gc n plana -
kar. Bu balamda, Roma etkisinden ve pagan geleneklerinden beslenmekle birlikte,
her ikisinden de bamszlaflan, Hristiyan dnyasna has ilk zgn stilin, 11. yzyl-
dan itibaren Romanesk sanat ile birlikte bafllad sylenebilir.
Dinsel yap faaliyetin-
Fotoraf 3.4
deki artfln bafllca se-
beplerinden biri, Hal Toulouseda St.
Sernin Kilisesinden
Seferleridir. Hal Sefer- stun bafll
leri srasnda ele geiri- (yaklaflk 1080)
len pek ok kutsal ema-
net Batya taflnmfltr;
buna bal olarak, yeni
hac yerleri oluflur ve hac
yollar zerinde ok sa-
yda yeni kilise yaplr.
Avrupada ortak bir sanat
dili olarak Romanesk sti-
lin oluflmasnda da, Ha-
l Seferlerinin getirdii
mobilite faktrnn rol oynad varsaylabilir; yneticiler, rahipler ve halkn yan s-
ra mimarlar ve zanaatkrlarn da srekli hareket halinde olmas etkileflimi kolaylafl-
www.evrenselpdf.com
60 Kltr Tarihi
trmfl, kk blgesel farkllklara ramen her yerde ortak zellikler gsteren mer-
kez bir stilin biimlenmesine zemin hazrlamfl olmaldr.
PAPALIK
Ortaadaki nemli siyasal geliflmelerden biri de Papaln glenmesidir. lk kilise
devlet ayrm 10.yyda, Cluny Reformuyla, kraliyetin manastrlar ve ruhban snf
zerinde kontrol yetkisini kaldrmak istemeleriyle bafllamfltr. Sonraki srete, Pa-
pay kardinaller semifl; nl Papa III. Innocentus, Kilisenin toplad vergileri artr-
mfl, yeni vergiler koymufl, gnah karma ifllemini bizzat Romaya balayarak eko-
nomik politika retmifl; onu izleyen Papalar 1050li yllarda Kilise makamlarna m-
paratorun atama yapma yetkisine son vererek yeni bir Papalk monarflisinin temel-
lerini atmfllardr. Dnyevi (Krallk) ve ruhani (Papalk) arasndaki bu mcadelede
Kilisenin gc Reform hareketlerine gelinceye dek artarak srmfltr. Bununla bir-
likte Hal Seferleri iki gcn birbirine verdii destein simgesidir. rnein Papalk
ilk Hal Seferine katlanlara savafl meydannda lrlerse endljans (affedilmeyen
gnahlarn cezasnn bafllanmas) sz verir.
SIRA SZDE Papalk nedir?

SIRAGnmzde
SZDE neye dnflmfltr, Vatikan Devletinin zellii nedir?
2
Hristiyanlk iin kutsal saylan yerlerin Mslmanlardan alnmas amacyla 11.
ve 13. yzyllar arasnda yrtlen bir dizi asker operasyon olan Hal Seferle-
rinin sanatsal veriler zerindeki izleri genelde dolayldr. Hal ann Avrupa mi-
S O R U marisindeki SenO belirginR U etkisinin, kale mimarisi olduu sylenebilir. Dier yandan,
yzyllardr spanyadaki Mslman hkimiyeti kanalyla sregelen slam dnyas
DKKAT ile Bat arasndakiD K K A Tkltr alflverifli, Hal Seferleri sayesinde yeni bir ivme kazan-
mfltr; bu etkileflimin izleri, yazl kltrde daha rahat izlenebilir. Hal Seferlerinin
durulduu 13. yzyla gelindiinde, din iin mcadele fikri Hristiyan dnyann
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kendi iine ynelir; Hristiyanln ats altnda olan, fakat Katolik inan sistemi ile
ihtilaf iinde bulunan Katharizm gibi baz akmlar kontrol altna alabilmek iin 12.
AMALARIMIZ yzyldan AMALARIMIZ
itibaren fliddetli nlemler alnmaya bafllanmfltr. Bu bask politikas, 13.
yzylda kurumsallaflr ve Katolik Kilisesine bal bir yarg sistemi olan Engizisyon
kurulur. 13. yzyldan nce, suu itiraf ettirmek zere sorgulama esasna dayanan
K T A P K T A sonulanan
ve eflitli cezalarla P bu mcadele hareketleri, 13. yzyldan itibaren e-
flitli iflkence yntemlerini de benimseyecektir. Zalim iflkencelerle seyreden Engizis-
yon basks, kilisenin tehdit olarak grd pek ok tarikat ortadan kaldrr; fakat
TELEVZYON 15. yzyldan T E L Eitibaren
V Z Y O N Engizisyonun yeni hedefi byclk olacak ve iflkenceler,
byclerle savafl ad altnda devam edecektir. 15. yzylda kurulan spanyol En-
gizisyonu ise, ok-dinli ve ok-kltrl toplum yaps nedeniyle, daha farkl dina-
NTERNET miklere sahiptir;
N T E R N burada,
ET esas itibariyle, farkl dinlerden olan halk Hristiyanla
dndrme kaygs ar basacaktr.
Oluflumundan itibaren Hristiyanlafltrma ve Hristiyanl kklefltirmeye yne-
lik bir dizi dinsel hareketle biimlenen ortaa Avrupa kltr, savafllara, ekono-
mik skntlara ve Engizisyon basksna ramen, 13. yzylda tm kurumlar ve kl-
tryle en olgun an yaflayacaktr.
www.evrenselpdf.com
ORTAAIN SON YZYILLARI, fiEHRLEfiME VE

ETKLER
Ortaan son yzyllar, byk ykselifllere ve dflfllere sahne olmufltur. 13. yz-
ylda ortaa kltrnn geliflimi doruk noktasna ulaflr; 14. ve 15. yzyllar ise,
bu ykseliflin ardndan gelen krizli bir sretir. Byk kitleleri etkileyen veba sal-
gn, savafllar ve ktlklar, toplumsal ykmlara sebebiyet vermifltir; bu ykmlarn
yansmalar, 14. yzyldan itibaren yaygnlaflan lm dans temal ceset ve iske-
let tasvirlerinde izlenebilir. Fakat bu karmaflk ve karanlk ortam, ayn zamanda or-
taa Avrupa kltrnn de yaratc baflkalaflmlar geirerek tepe noktasna ulaflt-
bir srecin arka plann oluflturur. En yetkin rnlerini 13. yzylda ortaya ko-
yan ortaa Avrupa kltrnn 14. yzyldan itibaren iine dflt buhran ve -
zlme sreci, Rnesans dflncesinin doufluna zemin hazrlayan ipularn da
bnyesinde barndrmaktadr.
Ge Ortaa Dnemi ayn zamanda felaketler hastalklar dnemidir. Bu dnemde

SIRA SZDE toplumsal SIRA SZDE
hayat nasld? 3
13. yzylda yaflanan ykselifle zemin hazrlayan en nemli D fietken,
N E L M flehirleflme D fi N E L M
ve flehir kltrnn oluflmasdr. 11. yzyldan itibaren yaygnlaflan tarmsal yerle-
flim birimlerinin yerini, 13. yzylda saylar giderek artan flehirler
S Oalmfltr.
R U fiehirlefl- S O R U
meyle birlikte ticar ve ekonomik faaliyetlerde de bir canlanma yaflanr. fiehirler,
aktif birer retim ve tketim merkezi haline gelmeye bafllar. fiehirlerde zanaat kol-
DKKAT DKKAT
lar eflitlenir; ayrca uluslararas ticaret yaygnlaflr. Uzun mesafeli ticaretin gelifli-
mi, kilit noktalarda konumlanan baz flehirlerin geliflmesini hzlandrmfltr. Dier
N N
yandan, tccarlar da bu sayede sadece madd g deil, ayn SIRA SZDE itibar ve
zamanda SIRA SZDE
saygnlk kazanmfllardr; asiller gibi toprak sahibi olmaya ve topran zerinde ya-
flayanlardan kr elde etmeye, yafladklar flehirdeki mimar ve sanatsal etkinlikleri
finanse etmeye bafllarlar. Bu balamda tccarlar, ortaa sonlarndan itibaren sa-
nat ve sanatlar destekleyen nemli bir toplumsal katman haline gelecektir.
fiehirleflmeyle birlikte, erken ortaadan itibaren geliflmeye bafllayan entelekt-
K T A P K T A P
el gelenek de kurumsallaflarak zenginleflir. Erken ortaada manastrlarn tekelin-
de olan ve snrl bir tabakaya hitap eden okullar yaygnlaflr ve kent okullar a-
lr; dolaysyla, halk arasnda okur-yazarlk oran ykselir. Bunun tesinde, ilk ni-
TELEVZYON TELEVZYON
versitelerin almasyla birlikte entelektel yaflam da farkl boyutlar kazanr; okul-
larn yaygnlaflmasyla ykselen okur-yazarlk, o zamana kadar dolaflm sadece
manastr evreleriyle snrl olan kitaplarn daha genifl kitlelerce talep edilmesi so-
nucunu dourmufltur. Bu talep, kitap retimine ve kitaplarn daha N T E Rhzl
N E T kopyalana- NTERNET
bilmesine ynelik pek ok yeni ifl kolunun ortaya kmasn salamfltr. 12. ve 13.
yzyllarda, el yazmas kitaplarn kopyalanmas iin pratik teknikler bulunmakla
birlikte, kitap oaltlmas ve dolaflm meselesi, 15. yzylda matbaann bulunuflu-
na kadar tam olarak zmlenemeyecektir. Kitap okuma ve bilgi aktarmnn yay-
gnlaflmas, kitap kavrayflnda da bir dizi deiflime sebep olur; erken ortaada
manastr scriptoriumlarnda minyatrlerle bezenmifl sanat rnleri olarak retilen
kitaplarn yerini, bilgi aktarmak ve okunmak iin hazrlanan kitaplar almaya bafl-
lar. Kitap konular dinsel eksenin dflna taflarak, dnyev meseleleri de kapsar ha-
le gelir. niversitelerde eitim veren kifliler, eitimci rollerinin tesinde, entelekt-
el kiflilikleriyle de n plana kar ve toplumsal olaylarda sz sahibi olurlar. Dola-
ysyla, o zamana kadar manastr evrelerinin tekelinde olan entelektel faaliyet,
artk niversite evrelerince yrtlmeye bafllanr.
www.evrenselpdf.com
62 Kltr Tarihi
ORTAA AVRUPA KENTLER

11. ve 12. yzyllarda Avrupa kentleri kalabalk yerleflim merkezleri deildi. (Paris ve
Londrann nfuslar on binin az zerindeydi. Geliflmifl kent Floransann ise yz
bin dolaylarndayd. Kentlerin oluflumu ve geliflimi ruhban snfnn, feodal derebey-
lerinin arzuladklar imalat, lks mallara talep, alfltrmak istedikleri serflerle flekil-
leniyordu. Serfler zamanla ticarete ynelecek ve durumlar iyileflecek ve soygunlara
karfl silahlanarak kervanlarla uzak yerlerden mal ve rn getirip satarak kendi
emekleriyle tacir sfat kazanacaklar ve haliyle gleneceklerdir. Bu yeni snf, aris-
tokratlarn, soylularn ve ruhban snfnn antipatisini kazanacak ve kabul grme-
yecektir. Ama saylar, cesur serflerin topraa bal soylularn yannda alflmaktan
bkp kente gelmeleriyle artacaktr ve gelecein burjuvazisi doacaktr.
Gotik Sanat
fiehirleflme ve skolastik felsefenin ykselifline paralel olarak, flehir tasarmnda da
estetik kaygs n plana kmaya bafllar. ncelikle ve zellikle mimaride belirgin-
leflen Gotik sanat, 13. yzyldan itibaren Fransadan bafllayarak tm Avrupaya ya-
ylr. Daha krsal nitelikli olan Romanesk sluptan, antsallaflan boyutlar ve ykse-
lici etkisiyle radikal biimde farkllaflr. Boyutlar byyen ve nfusu artan 13. yz-
yl flehirlerinde, hem daha byk bir insan kitlesine hitap edebilecek kapasitede-
dir, hem de dnemin deiflen estetik beklentilerine uygun olan byk kiliseler ve
katedraller yaplmfltr. Masif ve karanlk Romanesk yaplardan farkl olarak Gotik
kiliselerde duvarlar daha fazla pencere aklyla zmlenir; bu aklklardan ve
renkli vitraylardan szlerek binann iine yansyan fln yaratt etki, bu dne-
min kilise mimarisine getirdii en nemli yeniliklerdendir. Gotik mimarinin belir-
leyici zellii ise, yuvarlak kemer yerine sivri kemerin kullanlmaya bafllanmasdr;
sivri kemer st yapnn ykn stunlara ve ayaklara dik ayla aktardndan, es-
kisinden ok daha yksek binalarn yaplabilmesi mmkn olmufltur. Ykselici et-
Fotoraf 3.5 ki, dflta kulelerle de vurgulanr. Bu
yeni biimsel repertuar ile 12. yzyl
Fransann en
yksek Gotik
ortalarndan itibaren belirmeye baflla-
katedrallerinden yan Gotik stilin zelliklerinin belirdii
Amiens Katedrali ilk yap, Paris yaknlarnda Rahip Su-
(13. yzyl). ger tarafndan yaptrlan St. Denis Ki-
lisesidir (1137-1144). Burada mimari
formlarn, Romanesk yaplarn ar ve
ktlesel etkisine kyasla zld ve
hafifledii grlr; sivri kemerler, ka-
burgal tonozlar ve dfltan duvarlarn
ykn destekleyerek basnlar kar-
fllayan payandalarn kullanm, bina-
lar antsallafltrrken, ayn zamanda
yeni bir geometrik dzen de getirmifl-
tir. Gotik mimarinin olgun a olan
13. yzyla tarihlenen Amiens Kated-
ralinde, ykselici eilimi destekleyen
teknolojik geliflme doruk noktasna
ulaflr; artk kemerlerin st ksm ta-
mamen pencere kat haline gelir.
www.evrenselpdf.com
13. yzyl ortalarna gelindiinde, Fotoraf 3.6

Gotik sanat Avrupann ortak stili ha- Fransa, Reims
line gelir; nitekim Avrupann en b- Katedrali (13.
yk Gotik katedralleri, 1150-1250 ta- Yzyl).
rihleri arasnda yaplmfltr. Fakat Ro-
ma mirasnn baskn olduu talya,
byk lde Gotik stilin kapsam
dflnda kalmfltr. 13. yzylda, Gotik
mimarinin baz blgesel varyasyon-
lar ortaya kar; ancak 14. yzyl or-
talarndan itibaren blgesel stillerin
kaynaflmasyla homojen hale gelir ve
uluslararas bir stile dnflr. 15. yz-
yldan itibaren ise, kademeli olarak
kaybolma srecine girer. Gotik mi-
marinin temel unsurlarndan olan b-
yk pencerelerle birlikte geliflen
renkli cam iflilii ve cam resim tek-
nii ise, Gotik mimariye nazaran da-
ha ge ortaya kmfltr. Hristiyanlk
inancnn ana eksenini oluflturan dinsel yklerin, azizlerin yaflamlarnn ve por-
trelerinin cam zerine betimlenmesine dayanan bu uygulama, ykselici etkisiyle
antsallk etkisi yaratan Gotik kiliselerin i mekn etkisini younlafltrmfltr; ezici
ykseklie sahip yaplarn flk kayna olan pencerelerde yer alan bu tasvirler,
dnyev alandan tanrsal alana girildii vurgusunu belirginlefltirir. 13. yzyldan
itibaren tm kiliselerde yaygnlaflan antsal gl pencerelerin zerinde uygulanan
cam resim teknii, 15. yzyla kadar varln srdrr. 15. yzylda altar resimle-
rinin yaygnlaflmasyla birlikte, cam resim teknii geri plana dfler. Altar resimle-
ri, Kuzey Avrupada erken Rnesans olarak adlandrlan an bafllca sanat reti-
mi haline gelecektir.
ORTAAIN SONU, RNESANSA DORU

15. yzyla doru zengin tccar snfnn oluflumuyla birlikte deiflen toplumsal ya-
p ve hmanizma dflncesinin douflu, ortaa kltrnn sonunu getiren byk
bir krlma noktas olmufltur. Tm kltrel kurum ve yaplar kknden deifltiren
bu srecin dinamikleri, belki de en ak flekilde sanat faaliyetlerinde yansmfltr.
Hmanist dflncenin yaygnlaflmas, skolastik felsefenin sonunu getirecek ve d-
flnce sistemindeki bu deiflim, sanat alannda Rnesans douracaktr. Ayrca, sa-
nat patronlarnn profilinin deiflmesi, sanat konularn da deifltirmifltir; aziz ve
kral portrelerinin yerini, yeni zenginleflen tccar ailelerinin resimleri alr. Ortaan
bafllarnda, Hristiyanl henz zmsemekte olan Avrupada, sanat retimi ma-
nastr evrelerinin tekelindeyken, ortaan sonlarnda, flehirlerde oluflmakta olan
burjuva snfnn ilgi alan haline gelir. Deiflimden teknikler de payn alr; vitray
ve kitap resimlerinin yerine, yalboya tuval resimleri ortaya kar. Mimari de, hem
biim hem ifllev ynnden ortaa karakterinden tamamen farkllaflan, yepyeni bir
kimlie brnecektir.
Dier yandan, 15. yzyl, Avrupas siyasi ve kltrel adan bir dizi radikal de-
iflime sahne olmufltur. O an Avrupasn oluflturan monarflilerin kendi ilerinde
paralanmalar ve sregelen savafllar, haritann deiflmesine yol amfltr; fakat tm
www.evrenselpdf.com
64 Kltr Tarihi
bu savafllar iinde en nemlisi, yzyllardr devam eden Reconquista (yeniden fe-

tih anlamna gelen bu szck, 8. yzylda ber Yarmadasna yerleflen Emevilerin
1492 ylna kadar sren hkimiyetleri sresince, spanyann yeniden Hristiyanlafl-
mas iin dalgalar halinde gerekleflen uzun soluklu asker hareket) hareketinin
son aflamas olarak, spanyadaki Mslman hkimiyetine son verilmesidir. Ayn yl
Kristof Kolombun Amerikay keflfetmesi de, Avrupann kaderini deifltirerek ye-
ni ufuklara yelken amasn salayacak ve tarihte yeni bir sayfa aacaktr. Dier
yandan, stanbulun fethiyle birlikte Avrupaya daha ok yaklaflan Trkler, artk H-
ristiyan dnyasnn karflsndaki en byk tehdit unsuru haline gelir. Bu balamda,
zellikle ticaret yoluyla zenginleflerek dnemin sper gleri haline gelen Akde-
niz kysndaki flehir devletlerinin Trklerden korunmas ihtiyac belirir; tm bu ko-
flullarn zorlamasyla, Avrupada modern an oluflumuna zemin hazrlayacak
olan keflifler a bafllamfltr.
Asya ile kurulan dzenli ticaret iliflkileri sayesinde dnemin en nemli merkez-
leri haline gelen ve byk zenginlie kavuflan bu liman kentleri, kltrel hareket-
leri de ynlendirir hale gelir. 14-15. yzyllarda bafllayan ticari ve ekonomik by-
meyle yan yana yryen kltr ve sanat hareketleri, ticaret ile birlikte zenginlik ve
g kazanarak ne kan ailelerin hamiliinde byk ivme kazanr. Nitekim, R-
nesans sanat da byle bir evrede, Floransal gl bir banker ailesi olan Medici-
lerin inisiyatifi ve desteiyle doacaktr.
Ancak Rnesans douran faktrlerin ve dflnce sisteminin, ortaa sonlarn-
da flekillenmeye baflladn da belirtmek gerekir. Avrupada hem halk kltrnn,
hem de entelektel gelenein temelleri ortaada atlmfltr. Bu balamda, erken
dnemden itibaren kademeli olarak oluflan Avrupa kltrnn bafllca bileflenleri-
nin, ortaa sonlarnda berraklaflmaya bafllad sylenebilir.
ORTAADA BLM, FELSEFE, EDEBYAT

Avrupa Ortaa felsefesi, dinsel retiler ve din-dnya grflne dayanr. Felsefe
tartflmalar Ortaa boyunca inan-Tanr-bilgi ekseninde younlaflmfltr. Bu izgi-
deki nemli dflnrlerden Aziz Augustinos (354-430) Anlayabilmek iin inanyo-
rum dflncesiyle felsefeyi dine tabi klmfl ve Hristiyan dininin temel retilerini
temellendirebilmek iin Platon felsefesinden ve Yeni Pltonculuktan yararlanmfl-
tr. Buna gre Augustinos, inanc temel almfl ve akln grevinin inan yoluyla bi-
linen fleyleri aklamak olduunu ileri srmfltr. Bu nedenle insan, ebedi ve eze-
li, yani sonsuz varlk olan Tanry severek mutlu olabilir. Ona gre dnyadaki k-
tln ve insann gnahkrlnn nedeni, maddi varolufl ve insann iinde bulun-
duu hayat koflullar deildir. Zira tanrnn yaratt madde kt olamaz. Augusti-
nos, Hristiyan kilisesini Tanr-Devletin yeryzndeki temsilcisi olarak tanmlaya-
rak banaz dflncenin ncln yapmfl ve sonraki yzyllarda belirleyici rol
oynamfltr. Hristiyan dogmatik dflncenin temelinde Augustinos vardr. Bir bafl-
ka Hristiyan dflnr Aziz Anselmus ise (1033-1109), felsefe ve ilahiyatn birlikte-
liine nclk eden, dinsel inanc aklla aklamaya giriflen bir dflnrdr. Aziz
Anselmus, inanla akl iliflkisini gndeme getirerek akl karflsnda imana ya da
inanca ncelik vermifltir. Ona gre inan akl tamamlayacaktr.
11. yzyldan itibaren Yunan filozoflarnn evirisi ve Arap filozoflarnn yorum-
laryla din felsefesinin yeni bir seyir kazandn gzleriz. Ortaa Hristiyan Avru-
pasnda Aristoteles felsefesi tartflmalar da ilgintir. Banazlktan dolay Aristoteles
yorumlamalar zaman zaman yasaklanmfltr, nk Aristotelesin dnyann son-
suzluu dflncesi Yaradlfl inancn da sorunsal klmakta, ayrca mantkla ilgili
www.evrenselpdf.com
dflnceleri ruhun lmszl dflncesine ve inancna ters dflmektedir. Buna

karfllk, sonraki yzyllarda Aristoteles metafiziinden yararlanan Hristiyan dfl-
nr Aquinal Thomas (1227-1274), Ortaa Hristiyan felsefesinin doruk noktasn
temsil eder. Ona gre duyusal varlklardan, hayat deneyimlerinden yola klarak
tanrnn varlna akl ile ulafllabilir, akl ile bilinmeyen hakikatler ise ilahiyatn (te-
oloji) alanna girer. Aquinal Thomas, bilgi, metafizik, siyaset, ruhun lmszl
konularndaki yorumlaryla skolastik dflncenin nemli bir ismidir.
Bat dnyasnn yzyllardr uzak kald Yunan edebiyat, felsefesi ve bilimsel
alflmalar, slam filozoflarnn eserlerinin Batya aktarlmasyla, ilk kez Avrupa
kltr evresine girmifltir. Bu nedenle, Ortaa felsefesinde Arap-slam felsefesinin
etkisini de unutmamak gerekir. Bu erevede Endls Emevi kltr ve felsefesi
Bat felsefesi zerinde ok etkili olmufltur. Endls Kurtuba kenti, Badat ve Kahi-
reden sonra nemli bir bilim sanat kltr merkezi olur. Antika Yunan filozofla-
rn iyi tanyan Farabinin, bn-i Sinann (Batda Avicenne adyla anlr), bn-i
Rfltn (Batda Averroes olarak anlr) akl ve mantkla ilgili dflnceleri ve arafltr-
malar felsefe ve tp alannda etkili olur. zellikle Bat ilk kez bn-i Sina yorumuy-
la Aristotelesi keflfeder. Bylece, etik, mantk, metafizik dflnsel arafltrma alan
olurlar. Ayrca, bn Rfltn aritmetii ve logaritmas; El Harezminin algoritma, tri-
gonometri ve cebiri; mimaride baz Arap camilerinin mimarisi; El drisinin ilk co-
rafya haritas (1154); Luth, ud, rebab, kudm, zil gibi baz dou mzik enstrman-
lar ilk kez Batya gelmifl olur.
Endls Emevi devletinin varl, aslnda ilk slam-Bat Buluflmasdr. Ortaa ka-
ranlnda yaflayan Avrupa, slam filozoflarn, Dou estetiini Endls Emevileri
sayesinde tanr. Endls etkisi spanyann yaflam tarzlarna dek etkili olmufltur.
Emeviler 8. yzylda Tark Bin Ziyadla spanyaya gelirler. Kurtuba 13.yzylda
nemli bir kltr kentidir. Endls Emevi Devleti 15. yzyla dek devam etmifltir.
Bilindii gibi, ortaa niversiteleriyle birlikte akademik literatrn dili Latince

olur. Ama bu dil daha ok toplumun st katmanlarnda yaygndr ve yzyllar bo-
yunca elit kesimin kulland bir dil olmufltur. Ortaa sonlarnda, ticaret sayesin-
de byyen ve zenginleflen talyan flehir devletlerinde konuflulan diyalektler, 13.
yzyldan itibaren Latincenin roln kstlamfl ve yerel diller yaz dilinde de kulla-
nlmaya bafllanmfltr. nl yazar Dante Alighieri (yaklaflk 1265-1351), talyan ede-
biyatnn nc bir baflyapt olan lahi Komedyay kendi yerel dilinde yazmfltr. Bu
nl epik fliir, Dantenin cehennem, araf ve cennete yolculuunu alegorik bir yak-
laflmla anlatr. Yazarn usta bir fliir diliyle, olaanst bir kurgu ve hayal gcyle
lm sonras deneyimleri anlatmas birok nl yazar (Shakeaspeare), ressam,
(Delacroix) ve kompozitre (Franz Liszt) esin kayna olmufl ve bu sanatlar ken-
di sanat trlerinde unutulmaz eserler vermifltir. Bir baflka nl talyan yazar Gio-
vanni Boccaccioun (1313-1375) yazd Decameron adl eser dnya edebiyatnn
ilk yazl yklerindendir. Yazar, eserinde, veba salgnndan kaan bir grup Floran-
salnn birbirlerine anlattklar ykler ekseninde, 14. yzyl ortamnn canl bir
portresini izerek, realist edebiyatn ilk rneklerinden birini vermifltir. Ortaa
edebiyatnn kfl yapan bir dier edebi tr seyahatnameler olmufltur. Batl sey-
yahlarn kaleme aldklar nl Dou (Orient) seyahatleri, bugn kltr, sanat, eko-
nomi, sosyoloji alannda arflivlerde nemli bilimsel veri deerindedir. Bunlar ara-
snda Seluklu ve Osmanllar dneminde Anadoluya da gelenler vardr ve seya-
hatnameleri arflivsel belge deerindedir.
www.evrenselpdf.com
66 Kltr Tarihi
zet
Ortaa 5. yzyldan 15. yzyla dek devam eden uzun 13. yzylda yaflanan en nemli geliflme flehirleflme ve
bir adr. Roma mparatorluunun yklfln (M.S 476) flehir kltrnn oluflmasdr. fiehirleflmeyle birlikte ti-
izleyen Kavimler G 8. ve 9. yzyllara kadar devam car ve ekonomik faaliyetler de canlanr. Mimaride, 13.
eder. Bu kavimler kendi kltrleriyle Hristiyanl kay- yzyldan itibaren daha krsal nitelikli olan Romanesk
nafltrarak, ortaa Avrupa kltrnn ekirdeini sluptan farkl olarak, antsallaflan boyutlaryla Gotik
oluflturmufllardr. sanat dnemi bafllar. Avrupann en byk Gotik kated-
Ortaa Avrupa kltrn ncelikle Roma kltr bes- ralleri, 1150-1250 tarihleri arasnda yaplmfltr.
ler. Ortaa Avrupas, baflta dil (Latince) olmak zere Avrupa Ortaa felsefesi dinsel retiler ve din-dnya
Roma kltrnn pek ok unsurunu benimsemifltir. Bir grflne dayanr. Aziz Augustinos Hristiyan kilisesini
baflka nemli faktr dindir. Batda ilk Hristiyanlafltrma Tanr-Devletin yeryzndeki temsilcisi olarak tanmla-
hareketi, bozkr kavimlerinin glerinin bafllad 5. yarak banaz dflncenin ncln yapmfl; buna
yzyldan nce gerekleflir ve dalgalar halinde devam karfllk Aquinal Thomas, akl ve teoloji iliflkisi, metafi-
eder. Kavimler, 6. yzyldan itibaren Katolik kilisesine zik, siyaset konularndaki yorumlaryla skolastik dfln-
balanrlar. Hristiyanln yaylmasyla idari ve toplum- cenin nemli bir ismi olmufltur. Ayrca, Ortaa felsefe-
sal dzende deiflimler bafllar, flehirleflmenin geliflmesi sinde Arap-slam felsefesinin etkisini de unutmamak
ve yeni klt meknlarn (hac) yaratlmasyla Hristiyan- gerekir. Bat ilk kez Farabi ve bn-i Sina yorumuyla An-
lk kkleflmeye yz tutacaktr. 8. yzyldan itibaren g- tik Yunan filozoflarn (zellikle Aristoteles), bn Rfltn
lenerek, byk bir Hristiyan imparatorluu kuran Frank aritmetiini ve logaritmasn keflfeder. Edebiyatta ise
kral fiarlman, btnleflmifl bir Avrupa hayal ederek Av- Dante Alighieri kendi yerel dilinde bir dnya baflyapt
rupann biimlenmesini bafllatr. fiarlmann kilise ve olan lahi Komedyay yazarken, Giovanni Boccaccio,
manastr inflaatlaryla byk bir kltrel atlm gerek- Decameron adl eseriyle ilk yazl anlat trnn rne-
lefltirdii dnem Karolenj Rnesans olarak adlandrlr. ini verir.
Bunu izleyen Sakson kkenli Otto hanedan da Hristi-
yan Roma mirasn sahiplenir. Bu dnemde mimari ya-
plarda (zellikle hac yollar zerinde infla edilen ma-
nastrlarda), Roma slubunu anmsatan ve Romann
mimarlk mirasn referans alan Romanesk stil doar.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflncelerden hangisi Ortaa Avrupa 5. Engizisyon yarg sisteminin en nemli zellii
Kltrnn oluflumunda etkili deildir? afladakilerden hangisidir?
a. Avrupaya g eden kavimlerin pagan kltr a. Rnesansa nclk etmesi
Hristiyanlkla kaynafltrlmfltr. b. Gotik stilin yaygnlaflmasnda rol oynamas
b. Kavimleri Hristiyanlafltrma hareketi 5. Yzyl- c. Hristiyanlkta hoflgry yaygnlafltrmas
dan itibaren bafllamfltr. d. Zalim iflkence yntemleriyle kilisenin tehdit ola-
c. Kavimlerin kendi kltrleri ve Hristiyanlafltrl- rak grd tarikatlar kaldrmas
malar Ortaa Avrupa Kltrnn ekirdeini e. Dini okullarn kapatlmas
oluflturur.
d. Ortaa Avrupa Kltrn Roma mparatorluu 6. Afladakilerden hangisi Gotik sanatn nemli zelli-
kltr de beslemifltir. idir?
e. Hristiyanlafltrma politikas Ortaa Avrupa Kl- a. Krsal zellikli manastrlarn inflas
trne dahil edilemez. b. Antsal nitelikli katedral ve kilise inflas
c. Realist (gereki) stili benimsemesi
2. Afladakilerden hangisi Kral fiarlmann nemli po- d. Gz alc, gsteriflli ve hatta abartl sluba kesin
litikas olarak dflnlebilir? tepki gstermesi
a. Avrupann biimlenmesi e. Fantastik hayvan slubunu uygulamas
b. Bat Roma mparatorluunun yklmas
c. Kavimler Gn engellemek 7. Afladakilerden hangisi 13. Yzyl Ortaa Avrupa-
d. Hristiyanlafltrma politikasna karfl direnmek snda bafllayan flehirleflme kltrnn sonularndan
e. Eski antik ve pagan kltr yaflatmak biri deildir?
a. Entelektel gelenek kurumsallaflmaya bafllar ve
3. Afladakilerden hangisi Romanesk Sanatn zel- zenginleflir.
liklerinden biri deildir? b. Kent okullar alr ve okuma yazma oran yk-
a. Roma kltr kkenli olmas selir.
b. Hac yollarnda krsal manastrlarn inflas c. lk niversiteler alr.
c. Romann mimarlk slubunu referans almas d. Kitaplarn dolaflm alan manastrlarla snrl kal-
d. Karolenj ve Otto Rnesans Dnemi stili olmas maz.
e. Antsal, devasa, yksek yapl mimari anlayfl e. Sanayi Devrimi bafllar.
benimsemesi
8. lahi Komedyann yazar kimdir?
4. Afladakilerden hangisi Karolenj Rnesans dne- a. Giovanni Boccacio
minin zelliklerinden biri deildir? b. Aquinal Thomas
a. Krallklarn sona ermesi ve hmanizma hareke- c. Dante Alighieri
tinin bafllamas d. Goethe
b. Kral fiarlmann entelektellerle iflbirlii e. Shakeaspeare
c. Kral fiarlmann kilise ve manastr inflaatlaryla
atlm bafllatmas 9. Antik Yunan filozoflarnn (Platon ve Aristoteles) d-
d. Kral fiarlmann kltrel birlik ve dil birlii iin flnceleri Batya ilk kez nasl ulaflmfltr?
dzenlemelere giriflmesi a. Hristiyan din dflnrlerinin alflmalaryla
e. Kral fiarlmann saray ve manastrlara bal okul- b. fiehir kltrnn yaygnlaflmasyla
lar amas c. Aquinal Thomasn alflmalar sayesinde
d. slam filozoflarnn (bn-i Sina, Farabi) evirileri
ve yorumlarnn Endls Devleti araclyla yay-
gnlaflmasyla
e. Ticari iliflkilerle
www.evrenselpdf.com
68 Kltr Tarihi
10. Hristiyan kilisesini Tanr-Devletin yeryzndeki 1. e Yantnz yanlfl ise Ortaa Kltrnn Kay-
temsilcisi olarak tanmlayarak banaz dflncenin n- naklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
cln yapmfl olan din dflnr kimdir? 2. a Yantnz yanlfl ise Avrupann Biimlenmesi:
a. Dante Alighieri Karolenj Ve Otto Rnesans konusunu yeni-
b. Aziz Augustinos den gzden geiriniz.
c. Aquinal Thomas 3. e Yantnz yanlfl ise Romanesk Stil konusunu
d. Engizisyon yeniden gzden geiriniz.
e. Boccacio 4. a Yantnz yanlfl ise Karolenj ve Otto Rnesan-
s konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanlfl ise Feodal Avrupada Sosyal
Hayat Sanat ve Mimari konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
6. b Yantnz yanlfl ise Gotik Sanat konularn ye-
niden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanlfl ise Ortaan Son Yzyllar,
fiehirleflme ve Etkileri konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
8. c Yantnz yanlfl ise Ortaada Bilim, Felsefe,
Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanlfl ise Ortaada Bilim, Felsefe,
10.b Yantnz yanlfl ise Ortaada Bilim, Felsefe,
www.evrenselpdf.com

Sra Sizde 1 ARTZ, Frederick B.,(1996), Orta alarn Tini, (ev.
Manastrlar, din grevlilerinin (kesifller, rahipler) ve Aziz Yardml), stanbul.
kendilerini dine adayanlarn yaflad, ibadet ettii me- BALTRUSAITIS, Jurgis, (2001), Dflsel Ortaa: Gotik
knlardr. Genelde flehirlerden uzaklarda ve ulafllmas Sanatta Antik, slami ve Uzak Dou Etkileri,
zor meknlarda (Trabzondaki Smela Manastr gibi) (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara.
kurulurlar. Manastrlarn dini eitim, ifl blm, vb. ko- DUBY, Georges, (1986), History of Medieval Art 980-
nularda kendilerine zg bir ynetimi vardr. 1440, Cenevre.
DUBY, Georges, (1990), Ortaa nsanlar ve Klt-
Sra Sizde 2 r, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara.
Tarihte Papalk Devleti olarak da tannan Papalk, tal- ECO, Umberto, (1998), Ortaa Estetiinde Sanat ve
ya Yarmadasnda Papann dini, siyasi, askeri adan Gzellik, (ev. Kemal Atakay), stanbul.
ynettii bir devlet birimiydi ve bu flekilde varln HUIZINGA, Johan, (1997), Ortaan Gnbatm,
1890 ylna dek srdrd. Bu tarihte talya birliinin tek (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara.
bayrak altnda toplanmas sonrasnda ifllevini kaybetti. LE GOFF, Jacques, (2008), Avrupann Douflu, (ev.
1929da bamsz Vatikan Devleti (Pontifico) kurularak M. Timuin Binder), stanbul.
Papalk devam ettirildi. Vatikan, Hristiyanlk dininin PANOFSKY, Erwin, (1991), Gotik Mimarlk ve Sko-
Katolik mezhebinin ynetim merkezi olan bir devlettir. lastik Felsefe, (ev. Engin Akyrek), stanbul.
Papa yasama yrtme ve yargnn baflkandr, 100 kifli PEVSNER, Nikolaus, (1970), Avrupa Mimarisinin Ana-
dolaylarnda kk bir orduya sahiptir. hatlar, (ev. Seluk Batur), stanbul.
PIRENNE, Henri, (005), Ortaa Avrupasnn Eko-
Sra Sizde 3 nomik ve Sosyal Tarihi, (ev. Uygur Kocabaflo-
Ge Ortaa Dnemi gerekten felaketler ve zorluklar lu), stanbul.
dnemi olmufltur. Bu dnemde, nemli iklim deiflimi
tarm etkilemifl ve byk ktlk yaflanmfltr. Buna bal
olarak, bulaflc bir hastalk olan veba zaten kt besle-
nen nfusu byk lde telef etmifltir. Nfusun drtte
hatta yer yer yars yok olmufltur. Yurttafllar toprak-
larn terk etmifllerdir.
www.evrenselpdf.com
4
KLTR TARH
Amalarmz
N
Seluklu Devletinin ve Anadolu Seluklu Devletinin toplumsal ve siyasal ha-
N
yatn tartflabilecek,
N
Seluklu cami ve medreselerinin zelliklerini aklayabilecek,
N
Seluklularda toplumsal hayat betimleyebilecek,
N
Anadolu Seluklularnn sanat, kltr, mimari zelliklerini aklayabilecek,
Anadolu Seluklu Dnemi bilim, eitim, felsefe ve edebiyat deerlendirebi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anadolu Ortaa Ulu Cami
Bizans Seluklu Sslemeleri
Seluklu Mimarisi Mevlana
Knbet Hac Bektafl- Veli
Medrese Yunus Emre
indekiler
GRfi
SYASAL GRNM
KLTREL GRNM
Anadolu Ortaa, TOPLUMSAL HAYAT TOPLUMSAL
Kltr Tarihi Seluklu Aydnl KURUMLAR VE MMAR
ANADOLU TRK SSLEMELER,
EJDERLER VE EKLER
BLM EDEBYAT FELSEFE
www.evrenselpdf.com
Anadolu Ortaa,
Seluklu Aydnl
GRfi
Tarihin bir sonraki aflamasnda, Douya ve Ba-
Trkler iin Seluklularn tarihi, yalnzca bilimsel deil,
tya doru alabildiine geniflleyecek olan Os-
ayn zamanda bir ulusal ve siyasal sorundur.
manl Devleti ile karfllafltrlrsa, nceki zaman
diliminde ok paral ve heterodoks (kabul edil- V. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti,
mifl din kurallarna aykr) bir Anadolu kltr ev. A.Yaran, Onur Yaynlar, Ankara 1988, s. 33.
sz konusudur. Anadoludaki Ortaa, Seluk-
lular ve onlar izleyen Beylikler ile Bizansn birlikte yafladklar bir sretir. Bu e-
flitliliin iinde, canl, kltrel gstergeleri zengin, efl zamanl iliflkilerle gerilimli bir
tarih kesiti yaflanmaktadr.
Bizans mparatorluu, Dou Roma mparatorluu adyla da anlr. Bat Roma m- Bizans ya da Dou Roma
paratorluu ykldnda corafi evresi kuzeyde Tuna, kuzey-batda bugnk fl- mparatorluu 395 ylnda
kurulmufltur. Bat Roma
kodra ve Adriyatik Denizi kylarna kadar uzanyordu. Ama ayn zamanda Balkan mparatorluu 476 ylnda
Yarmadasn iine alyor, kuzey-douda Kafkasya kylarna varyor, Dou Anado- ykldnda dnemin gl
imparatorluudur.
lu Platosu, Anadolu-Suriye snrndan neredeyse Msrda Nilin azndan bafllayp
Afrikann Akdeniz Kylarn Sirte krfezini de iine alan byk bir imparatorluktu.
mparatorluk uzun hayatnda nemli evreler geirdi: 600l yllardan itibaren Pers,
Sasani, Arap istilalarna maruz kald; Araplara karfl savaflta Msr ve Afrika top-
raklarn kaybetti. Ekonomik, bilim, sanat hayat da zengin olan Bizans, I. Jstinyen
dneminde baslan altn Bizans sikkeleri, Bizansn ekonomik gcnn kantdr.
Trklerin Anadoluya geldii dnemde Bizans parlak devrini yaflyordu ama Malaz-
girt Savaflyla gc sarslmfltr.
10. yzyldan sonra Kk Asyada yer tutmaya alflan siyasal oluflumlardan

her biri, yarmadann jeopolitik konumuna uyum salamaya alflrken frsatlar da
deerlendirdiler. Bazen snr izgisinin iki yannda birlikte var olan, kimi zaman da
hayat alanlarn birbiri zerinden geniflletmek isteyen siyasal gler; byk inan
sistemlerini, eflitli mezhep ve tarikatlar arkalarna aldlar, ticaret yollarna ve li-
manlara hkim olmak gibi endifleler yannda, trl esoterik gruplarla karfl karflya
geldiler. Yaflayabilenlerle yok olup gideceklerin atflma diyalektikleri Ortaan
resmini izerken, yerli kltr evreleriyle yeni gelenlerin Batya doru ilerleme is-
tekleri birbiri iine geti. Kltr ve sanat, bir yandan daha genifl evrelerle alflve-
rifllerini srdrrken, sonuta, flehirler, limanlar, kervan yollar ve ekonominin tm
www.evrenselpdf.com
72 Kltr Tarihi
gstergeleri yarmada potasnda fiziki evreyi flekillendirdi, klasiine ulaflamayan

fakat yine de zgn rnler sunan bir sanat ortam yaratld.
SYASAL GRNM
Tarih gelenei Anadoludaki Trk varln Seluklularla bafllatr. En azndan Ma-
lazgirt ve 1071 tarihiyle simgelenen bafllang, belki daha eskilere inen, ad kon-
mamfl g dalgalarndan biriydi. Asya kkenli olan, fakat ran-Horasan evrelerin-
de yeniden flekillenmifl Ouz kitleleri iin yeni ve ncekilere benzemeyen bu top-
raklar bofl bir tarla gibi deildi. Tarihin farkl kltr katmanlarn yaflamfl flehirler
ve antlar Seluklu toplumu iin yeni yurt olurken, bu yarmada zerindeki insan
hareketinin dou-bat ekseninde geliflecei akt. Nitekim, Trkler de genellikle
Batya doru ilerlediler.
SIRA SZDE Seluklularn gemifli

SIRA SZDEhakknda neler hatrlyorsunuz?
1
Kk Asya, kuzeyinde Pontus Euxenus, gneyinde Mediterranea olmak ze-
D fi N E L M
re, oldukaD uzun
fi N E L M
ky fleritlerine sahip olmasna ramen, Seluklu ilgisi, Erzurum,
Sivas, Kayseri ve Konya flehirlerine bal olarak yarmadann karasal omurgasna
S O R U yneldi, Sinop S O veR UAlanya sahil flehirleri, farkl etnik unsurlar hatta uzak lkelerden
gelenlerle paylafllan ortak ticari alanlar ya da uluslar aras ak pazarlar olarak de-
erlendirilirken, krsal kesimde hayvanclk nemli bir ekonomik getiri salyordu.
DKKAT DKKAT
Yeni topraklar herhangi bir corafya paras deil; farkl kltr evrelerinde
varln srdrmekte olan toplumsal yaplardan olufluyordu. Seluklular, pek ok
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
konuda olduu gibi, yer isimlerini deifltirerek yeni bir kimlik elde etmeye alfl-
madlar. Bu konudaki davranfllar olduka faydac ve kullanfll yntemler gsteri-
AMALARIMIZ
yor. Geldikleri lkenin Diyar- Rum olduunu, slm kaynaklarnda byle adlan-
AMALARIMIZ
drldn biliyorlard. Tarih gelenei de Anadoluda kurulan Seluklu Devletine
Selaika-i Rum adn vermekten ekinmez. Bu dnemde, henz ne Anadolu ne de
K T A P Trkiye adlandrmalar
K T A P yaygn deildir. Anadolunun bat kesimindeki snrl bl-
ge, Bizans Devleti tarafndan eyalet benzeri bir anlayflla idari bir blge (tema) ola-
rak ayrlmfl, buraya Anatoli ad verilmiflti. Seluklularn geliflinden nce oktan
TELEVZYON yerleflmifl olan
T E L E Vbu
Z Yisim,
O N baz Avrupa kaynaklarnda yanlfl olarak Natolia fleklinde
gemektedir. Arap kaynaklarnda en-Natus/en-Natulus fleklinde karfllafllan is-
min esas Anatolidir. Ancak, Araplar, Kk Asyada daha ok Romallarla karfl-
lafltklarndan bu lke iin kullandklar Diyar- Rum Memalik-i Rum deyimle-
NTERNET N T E R N E Teski Roma lkesi olduunu kabul etmifllerdi. Bu srete, Ana-
riyle, Anadolunun
dolunun Trkleflmesi kadar, Trklerin Anadolulaflmas da sz konusu olmufltur.
Mevlana Celaleddin iin, Belh veya Konev lakaplarnn kullanlmayp, ona, Rum
denmesi byle bir gerein altn izmektedir. Ayn flekilde, teden beri otokton
olan Erzurum, Sivas, Kayseri ve Konya gibi flehirler, pek az deifliklikle adlarn
korudular.
Tarih gelenei Anadoludaki Trk varln Seluklularla bafllatr. Bu sre,
Trk kimliinin yeni topraklarda zenginleflmesi bakmndan nemlidir. Sanat orta-
m farkl bileflenlerle beslenirken, 14. ve 15. yzyla doru yeni geliflimlere alt ya-
p hazrland. Ancak, btn bunlar kolayca afllan sreler olmad.
Ortaada nasyann eski byk imparatorluklar artk tarih sahnesinden ekilmifl
olduklar iin, biraz tedeki Bizanstan baflka Seluklularn ilerleyiflini engelleyici bir
g yoktu. Kk Asyada yeni bir kltr evresinin kurulabilmesi iin her fley hazr
gibiydi. Ne var ki, durum beklendii gibi olmad, Seluklular iki atefl arasnda kaldlar.
www.evrenselpdf.com
4. nite - Anadolu Ortaa, Seluklu Aydnl 73
Avrupann deiflik ky ve kentlerinden toparlanan eli kll Hallar, Papann

coflturucu vaazlaryla Kuds kurtarmak iin Anadoludan gemeyi denediler. Bir
ou telef oldu, krld, ama bu silahl insan dalgas Seluklularn bat snrlarn
epeyce sarst. Ticaret aksad, flehirler tedirgin oldular. kinci bask doudan geldi.
nceleri dost mu dflman m olduklar anlafllamayan Mool askerlerinin Anadolu
flehirlerine giriflleri bir dizi ykm ve katliamla bafllad, sonunda ar vergilere ba-
lanan Seluklu egemenlii snd.
Her iki sknt, bilim, kltr ve sanat alanlarndaki geliflmeleri kesintiye uratt
ama Seluklu ynetiminin yaratma ve yaflama gcn, snrsz enerjilerini bastra-
mad. Btn siyasal alkantlara ramen Anadoluya kimlik veren birka yz eser
bu arada ortaya kt. Bir toplumun yurt tutma ve yaflama istei ar bast, buna
karfllk ne Moollardan ne de Hallardan dikkate deer bir iz kalmad.
HALI SEFERLER
Birinci Hal Seferi, Avrupallar asndan baflarl, Dou iin trajiktir. Hallar Ku-
ds fethederek halkn kltan geirmifllerdir. kinci Hal Seferi baflarszlkla so-
nulanmfl; nc Hal Seferi ise, Selahaddin Eyyubinin Kuds tekrar ele geir-
mesi zerine dzenlenmifl ve nl ngiltere Kral Aslan Yrekli Richard esir dflmfl
ve affedilmifltir.
I. Hal Seferi 1096 ylnda gerekleflir. Sleyman fiah (1077-1086) dneminde kut-
sal Hristiyanlk merkezi znik alnmfltr. I. Kl Arslan (1092-1097) I. Hal Seferin-
de (1096) mcadele etmifltir; II. Hal Seferleri srasnda (1147), I. Mesud (1116-
1155) Seluklu hkmdardr. Seluklular 1243 Kseda savaflndan sonra gerileme
srecine gireceklerdir.
DRDNC HALI SEFER VE BZANS (1200-1204): Papa Innocentius Avrupay se-
fere armfl, ancak ordudaki kozmopolit yap karflkla neden olmufl ve Kudse
gitmek yerine Konstantinopolis iflgal edilmifl; flehir talan edilmifl ve fazla yaflamayan
Katolik Latin mparatorluu kurulmufltur. IV. Sefer, Bat ile Dou Hristiyanlar ara-
snda net bir kopufltur ve Katolik ve Ortodoks Kiliselerinin birleflemeyeceinin gster-
gesidir. Bundan byle, Doulu Hristiyanlarn Batllara olan dflmanl artacak ve
net bir gvensizlik bafllayacaktr. Hristiyanlarn kutsal Kuds Mslmanlardan
geri almak istemeleriyle bafllayan Hal Seferlerinin temel amac Mslmanlarn Ba-
tya ilerlemelerini nlemek ve ticaret yollarn ele geirmektir. Ama bu Seferler saye-
sinde Avrupallar ilk kez slam Medeniyetlerini yakndan tanmfllar, dokuma, cam
sanat ve deri ifllemeyi renmifller, El-Harezminin cebir ve algoritmasn Batya g-
trmfllerdir. Sylentiye gre Avrupallar ilk kez sfr rakamn da bu flekilde ren-
mifllerdir.
KLTREL GRNM
Seluklu kltrnn mimarlk ve plastik sanatlara iliflkin gstergeleri 11. yzyl or-
talarndan bafllayp, yaklaflk 13. yzyl sonuna kadar sren bir slup devresi halin-
de kendini belli eder. Trk ve slm sanatlarnn uzun geliflim izgisinde ok zel
bir yer tutan bu devre, bir bakma ran Byk Seluklu sanatnn uzants, te yan-
dan zerinde yaflamaya bafllad Kk Asya kltrlerinin sentezi gibidir. Temel
anlayfl, genel slm sanat ve daha sonra flekillenecek olan Osmanl sanatyla ben-
zerlikler gstermekle birlikte, belirli tarihi ve corafi faktrler, Seluklu sanatn
farkl bir ehreye brndrmfl, baflka devrelerde ve lkelerde rneine rastlan-
mayan eserlerin ortaya kmasn salamfltr.
www.evrenselpdf.com
74 Kltr Tarihi
Trkiyedeki Seluklu sanat, ok farkl kltr evrelerinin szgecinden gemifl

olmakla birlikte, slm sanatnn ran-Horasan balantl unsurlaryla ortaklklar
daha fazla olan bir eilim gsterir. 11.-14. yzyl devresi iin bu genelleme, hem
mimarinin hacim yaratma ifllevinde hem de ssleme sanatlarnda karflln bulur.
Bu durum 15. yzyln ortalarnda Bat Anadolu evresinde deiflecek, byk sul-
tan camilerinde eriflilen llerin, ran blgesini ve dier slm lkelerindeki mi-
mariyi aflt grlecektir. Mimari plastikte yaklaflm tarz ve anlam boyutunu gelifl-
tiren eilimler, 12. yzyldan bafllayarak varln hissettirmifl, bu ayrmda Seluk-
lu olan ile olmayanlarn fark edilmesini kolaylafltran gstergeler ortaya kmfltr.
Dier sanat alanlarna gre, byk lekli mimarinin resmi tutumu yanstan bir or-
tam niteliinde olmas, sadece inan yaplarnda deil, fakat her tipteki antsal ya-
pda ayn davranfl gstermesi, Anadoludaki Ortaa estetiini belirleyen otorite-
nin niyetini de anlatmaktadr. teki sanat alanlar, maden iflleri, hal ve kilimdeki
farkl grntler, bu sanatlar yaratan kesimlerin daha deiflik itici gler tarafn-
dan gdmlendiklerini, bu sanatlar stlenen toplumsal kesimlerin farkl idealler
tafldklarn gstermektedir. O halde, her dnemde karfllaflld zere, Seluklu
Anadolusunda da, sanat alanlarn besleyen eilimlerin farkl toplumsal katmanlar-
dan geldiini, motif, figr ve temalarn buna gre deiflen anlam boyutlar sergile-
diklerini kabul edebiliriz.
Ortaa Anadolu Trk sanatnn yaratt yap tipleri, genel bir slmi rt altn-
da yeni ifllev zmleriyle karflmza kar. yle ki, inan yaplar ve mezar antla-
r, hem Asya hem de Kuzey Afrika uygulamalarndan ayrld gibi, kervansaray ve
medrese mimarisi de adeta Anadoluya zg biimlerle farkl bir geliflme yolu tut-
mufllardr. Bu yaplar sadece belirli bir iflleve cevap vermekle kalmaz, flaflrtc plas-
tik etkilerle dflnce dnyasnn zengin ieriini de dfla vururlar.
TOPLUMSAL HAYAT, TOPLUMSAL KURUMLAR VE

MMAR
Merkezi devlette grevli memurlar ve orduda maafll askerler vardr. Merkezi dev-
let iflleri Vezirin baflkanlk ettii Divan- li (Byk Divan) ad verilen bir kurulda
grfllr ve karara balanrd. Ordu, beylerinin komutasnda savafla katlr ve
Trkmenlere dayanyordu. Seluklu veziri Nizamimlkn yazd Siyasetname ad-
l eserde, hkmdarlarn sahip olmas gerektii nitelikler, saltanatn koflullar ve
kurallar anlatlr. Halk ise gebe bir hayat srdrr ve hayvanclkla geim sa-
lar. Yerleflik nfus ise iftilik, zanaatlk ve ticaretle uraflr. Kentlerde tccar, es-
naf, iflkollarna gre loncalar biiminde rgtlenme sz konusudur. marethaneler-
de yoksul halka, rencilere ve yolculara parasz yemek verilir; eitim medreseler-
de yaplrd. Darlhadis, (hadis retilen medrese), darlkura,(Kuran okuma yn-
temlerinin retildii medrese), darflflifa (salk ve tedavi hizmeti verilen yer) ve-
ya Bimarhane (ruh ve sinir hastalklarnn tedavi edildii yer) nemli eitim ve ka-
mu hizmeti slenmifl kurumlardr.
Seluklu Camileri
Seluklu camileri, flehirlerin odak yaplar olarak, ynetim binalar hatta saraylar-
dan daha nemli konumdadrlar. Ulu Cami (Cami-i Kebir) her flehrin bafllca top-
lanma yeri olduundan toplumsal ve siyasal merkez niteliindedir. Uzun zaman
iinde ifllevi deiflmedii halde, srekli geniflletme endiflesi yap bnyesine eflitli
mdahalelerin yaplmasn gerekli klmfltr. Kervansaray ve medreselerin ou z-
gn durumlarn koruduklar halde cami ve mescidler iin ayn fleyler sylenemez.
www.evrenselpdf.com
slm devletlerinde her trl toplant camide yapld gibi, Sultan ya da Emir
adna hutbe okunmas, Seluklu camilerini de nemli siyasal merkezler haline ge-
tiriyordu. Bu nedenle de cami mimarisi, bir ekonomik g belirtisi olduu kadar
yneticinin prestij gstergesi de olmufltur.
fiekil 4.1
Seluklu flehrinin
ulu camisi. Cuma
namazlarnn b-
yk bir cemaatle
klnd bir top-
lant hacmi oldu-
undan, bu tr
yaplar her zaman
nemli odak yap-
s olmufllardr.
Malatyadaki r-
nek (1224), ok sa-
yda ayan des-
tekledii rt ve
dikdrtgen bir me-
knla yaygn ulu
cami tipinin en es-
ki rneklerinden-
dir. Ortadaki avlu-
ya alan nef sra-
lar kemerler ve to-
nozlarla rtlmfl,
mihrap nne
rastlayan alanda
bir kubbeyle rt-
len hacim yksel-
tilmifltir. Ulu cami-
ler, ifllevleri deifl-
meksizin hi ara
verilmeden 800 yl
boyunca kullanl-
dndan, trl
geniflletme ve ta-
mirler bu yaplar
fazlasyla deifltir-
mifltir.
Seluklu Camisi, enlemesine geliflen, ok destekli, dz atyla rtlmfl sade bir

yap tipi gsterir. Mihrap nnde, fazla byk olamayan bir kubbe bu yap tipini
dier slm lkelerindeki uygulamalardan ayran en byk zelliktir. Kubbenin
bymesi, minarenin konumu ve son cemaat yeri gibi unsurlarn geliflmesi 14.
yzyla doru ortaya kan yeniliklerdir. Anadoluda, batdaki blgelere doru iler-
ledike mimari denemeler artmfl, dier yap tiplerine gre en nemli deiflim ca-
mi planlarnda ortaya kmfltr. Tm slm lkelerinde olduu gibi, bafllangta en
yaygn plan ok destekli tipti. Bazen kfe tipi, kimi zaman da Arap camisi ya da
bazilikal tip denen rneklerin bu adlarla anlmasnn nedeni, i hacmin blnmfl
olmasdr. Birbirine kemerlerle bal ok saydaki destek sralar, i mekn yete-
www.evrenselpdf.com
76 Kltr Tarihi
rince btnlk salayamyordu. Byk pencerelerden yoksun olan bu yaplarda

ou kez rt sisteminin orta kesiminde, aydnlk feneri denen kk bir aklk-
tan flk salanyordu. Ayrca, en ok mihrapta younlaflan, fakat rtye geifl un-
surlarnda da tekrarlanan ini sslemeler lofl i mekn bir dereceye kadar canlan-
dryordu. zet ve sonu olarak, Seluklu ulu cami tipi, ok destekli bir i mekn
sunarken, dflta ta kap, ite mihrap zengin bir ss envanteri sunuyordu. Daha
yaygn olan ve ou kez mescid olarak tanmlanan kk ll yaplar, kare
plan zerine tek kubbeli yaln bir dzen uygulanyordu.
Seluklu Medreseleri
fiekil 4.2
Orta avlusu bir

kubbeyle rtlmfl
olduundan, baz
Anadolu medrese-
leri mekn tipi ola-
rak kapal gruba
girmektedir. Krfle-
hir Cacabey Med-
resesi (1272)nde
girifl cephesindeki
kfle mekn bir
knbet formunda
yaplandrlmfl,
arka cepheye bir
de minare eklen-
mifltir. lgin rt
sistemi yannda
birka ifllevi birlefl-
tiren medrese, yk-
sek duvarl, kk
pencereli, ieriye
dnk bir yap gs-
terir.
Bilginin aktarlmas, nitelikli insan kaynaklarnn yaratlmas Ortaa slm devleti-

nin amalad toplumsal yap iin kanlmazd. Bilgi miktarnn artmas ve eflit-
lenmesi, cami iinde hoca etrafnda halka olarak ders dinleyen rencilerle srd-
rlemezdi. Hadis, kelm, fkh gibi din bilimlerinin retilmesi kadar, matematik,
www.evrenselpdf.com
tp, astronomi gibi fen bilimlerinin retilecei okullara ihtiya duyulduundan,

bu alanlarda eitim veren medreselerin; darlhadis, (Dr, mekn, yurt anlamna
gelmektedir; hadis retilen medrese), darlkura,(Kuran okuma yntemlerinin
retidii medrese) darflflifa (salk ve tedavi hizmeti verilen yer) veya Bimarha-
ne (ruh ve sinir hastalklarnn tedavi edildii yer) gibi, ifllev gsteren zel adlarla
anlmalar, eitimin farkl alanlarda uygulandn anlatyor.
fiekil 4.3
Bir ak medrese, ortasndaki ak avlu dolaysyla farkl bir plan tipi sunmakta, Erzurum ifte Minareli
Medrese (13.yzyl sonu) rneinde olduu gibi, farkl ve zel mimari unsurlar da bnyesine eklemektedir.
ki adet minare ile vurgulanan takapdan girildikten sonra, etraf renci odalaryla evrilmifl bir avluya
klmaktadr. Anadolunun en byk medresesi saylan bu rnek iki kat zerine planlanmfl, drt ynde
eyvanlarla dengeli bir plana gre tasarmlanmfltr. Medresenin, ismi bilinmeyen kurucusu, medreseye bitiflik
planlanmfl knbette yatmaktadr. Yap, flehir iinde bulunmasna ramen, dfla kapal, yksek duvarl bir
eitim kurumudur. Kk pencereli, ocakl odalarn yatl rencilere ayrld anlafllmaktadr.
Eitimin amalar dorultusunda belirlenen okullarn flehir merkezlerinde kalc

kurumlara dnfltrlmesi, genel olarak adna medrese denilen tesislerin flekillen-
mesini gerektirmifltir. Kurulufl amac, eitim konusu, grevlilere denecek para ve -
renci saysn belirleyen kurulufl metni bir vakfiye halinde dzenlenen medrese, bu
dorultuda ifllev grmek zere kurulmaktadr. Btn bu ayrntlar maddeler halinde
belirleyen bir vakfiye metnini flahitler de imzalamaktadr. Medresenin, yneticiler ve
varlkl kifliler tarafndan kurulduunu bu belgelerden anlyoruz. Baz medreselerin
(Hatuniye, Gevher Nesibe) kadn yneticiler tarafndan kurulduu da anlafllmaktadr.
Seluklu medreseleri, genellikle flehrin odak noktasn oluflturan gsteriflli mi-
mari ktlelerdir. Yksek duvarlaryla dfla kapal, kk pencereli, girifl cephesin-
de gsteriflli bir takapya sahip olan bu yaplarn i blmleri eitim amacna uy-
gun olarak flekillenmifltir. Dfl grnflteki benzerliklere karfllk, medrese yaplar
www.evrenselpdf.com
78 Kltr Tarihi
planlar bakmndan iki farkl ilkeye gre flekillenmifltir. Ksaca, kapal avlulu ve
ak avlulu olarak ayrabileceimiz iki farkl tipi belirleyen unsur, yapnn ortasn-
daki byk hacmin rtlmesi ya da ak braklmasyla ilgilidir. Kapal avlulu tipler
iin, Konyadaki Karatay Medresesi (1250) ve nce Minareli Medrese (1265) ilk ak-
la gelen rneklerdir. Ak avlulu rnekler, Sivas ifte Minareli (1271), Erzurum Ya-
kutiye (13. yzyl sonu) medreseleri yannda says daha artrlabilecek rneklerdir.
Tek veya iki katl olabilen Anadolu medreseleri, zaman iinde farkl ifllevlerle
kullanlmfl olsa bile, genel olarak iyi korunmufl tafl yaplardr. 13. yzyln ikinci
yarsnda, girifl cephesindeki takapnn iki yannda ykselen birer minare uygula-
masyla daha gsteriflli n yzler elde edilmiflse de bu rneklerin says dnemi
iinde snrl kalmfltr. ou kez yapya adn veren ifte minare uygulamas, daha
ok Anadoludaki lhanl hkimiyeti gnlerine rastladndan, bu rneklerin ran
ve Asyadaki yaplara benzeyen, geici bir uygulama olduu grfl benimsenmifl-
tir. Hangi planla ya da tipte olursa olsun, dflta youn bezeme takapda toplanr-
ken, i yzeylerde tafl iflilii ve zengin ini uygulamalar artar.
Kervansaraylar ve Ticari Hayatta nemi

fiekil 4.4
Korunakl bir konaklama tesisi olan kervansaray, Kayseri-Sivas yolundaki Sultan Han (1236) ile gnmze
kalabilmifl en geliflmifl rneklerden birini sunmaktadr. Destek kuleleriyle salamlafltrlan tafl duvarlar iki
blm kuflatrken plann dfl izgilerini de vermektedir. Girifl cephesindeki gsteriflli takapdan byk bir
avluya geilmekte, ortasnda bir kflk mescidin yer ald bu avluyu revaklar ve yolcu odalar evirmektedir.
Yine bir takap ile geilen kapal ksm, eflya deposu ve hayvan ahrlarn iermektedir. Bugnn tanmyla
motel ifllevi gren bu yaplar, kervan yollar boyunca, belli aralklarla snrlanmfl en byk yap tipleriydi.
nsanyla, toplumsal kesimleri ve kurumlaryla Anadolunun yeni fiziki evresini

belirleyen Seluklu flehirlerinin gelifliminde canl bir ticaretin rol byk olmufltur.
Konya flehri payitaht olmak zere, esnek snrlarn batya doru genifllemesinde,
www.evrenselpdf.com
sultanlar, emirler, vezirler ve tm yneticiler, kervan yollarna dayal bir ticari ak-
fla frsat tanyan tutumlar gsterdiler. fiehirleri birbirine balayan yol flebekesi, Ro-
madan kalma izleri takip etmekle birlikte, gneyde Alanya, kuzeyde Sinop gibi li-
man flehirlerinin canlanmas, ana ulaflm yollarna balanan yan yollarn da alma-
sna neden olmufl, Halepi Malatyaya, Erzurumu Tebrize, Konyay Isparta ve z-
mire ulafltran geliflmifl bir ulaflm a kurulmufltur. Seluklu ticaret flebekesinin en
nemli gstergeleri olan kervansaraylarn ortaya kfl bu ortamda vcut bulmufl-
tu. Yollar zerinde kervanlarn dinlenmesi ve gecelemesi iin infla edilmifl byk
hanlara kervansaray ad verilir. Bu yaplar, yolcular ve ticari eflyay korumak
zere mstahkem yaplmfl binalardr. ksmda, yolcularn gecelemesi iin ocak-
l koufllar, eflya konmak zere depo hacimleri, nalbant, berber, hamam gibi hiz-
met ve bakm niteleri yer alr. ounda bir mescid de bulunmaktadr.
Kervansarayn, kken olarak ribat ad verilen bir yapya dayand kabul edi-
lir. slmiyetin ilk dnemlerinde daha ok korunma, savunma ve ileri askeri hare-
ketlerde kullanlmak amacyla infla edilen ribatlar, karakol veya ordugh ifllevi ta-
flyordu. Snr blgelerinde younlaflan bu yaplar, yksek duvarlarla evrili, avlu-
lu ve gzc kuleleri olan ve iinde askerlerin yerlefltirildii mstahkem binalard.
slmiyetin hzl yayld dnemlerde snr karakolu niteliini srdrrken, 11.
yzyldan sonra snrlarn genifllemesiyle birlikte i blgelerde kalan ribatlar ifllev
deifltirerek ticari konaklama amacyla kullanld. Karahanl, Gazneli ve Byk Sel-
uklu dneminin yaplar, Ribat- Mhi, Ribat- Melik vb. adlarla anlmasnn nede-
ni budur. Asyadaki rneklerin ou pek Yolu zerindedir.
Seluklu dnemi Anadolu hanlarnn yaplfl amac biraz daha farklyd. Bu s-
rete bafllayan youn ticaret ve ulaflm, sonuta pek Yoluna balanyor, ayn ba-
lamda Kk Asya flehirleri arasndaki ulaflm izgisi, hanlardan oluflan noktalarda
dinlenme ve konaklama tesislerine balanyordu. Ortaa yazl kaynaklarnda ad
geen 200 kadar kervansaraydan 50 tanesi gnmze kadar gelebilmifltir.
Yolun koflullarna gre, otuz ya da krk kilometrede bir karflmza kan kervan-
saraylar kaynaklarda, han/hangh veya ribat adlaryla geer. Sanat tarihi termino-
lojisinde byk ll olanlarna sultanhan ad verilmektedir. Sultanlarn, vezir-
lerin ve varlkl kiflilerin yaptrdklar bu tesislerin, bakm, onarm ihtiyalarnn na-
sl karfllanacan gsteren ve iflletme koflullarn belirleyen birer vakfiye kaytlar
vardr. Yap infla edildikten sonra, bu tesisi bafllayan kiflinin tesisle ilgisi kalmaz.
Grevlilere denecek miktarlar ve bakm masraflarnn hangi gelirle karfllanaca
vakfiyedeki maddelerde belirlenmifltir. O halde ticari hayat canl tutmak zere
kurulan bu tesislerin kiflilere ya da devlete gelir salama amac yoktur. Ama, tica-
reti korumak ve canl tutmaktr.
ounluu flehir dflnda, ak arazide bulunan bu yaplarn, kale grnflnde-
ki ktle kompozisyonlar ve i mekn blmeleri, iflleve gre flekillenmifltir. Girifli
salayan tek takap dflnda fazla sslemeleri olmayan, yksek mazgal pencereli,
bur benzeri kulelerle tahkim edilmifl gl duvarlarn st dz damla rtl, du-
var st snrlar dendanldr. Bazen mescid blmnn stn rten prizmatik k-
lah knt yapar. Plan ve meknlarn dzeni iflleve gre flekillendiinden, hacim-
ler, destek, aklk ve rtler bu iflleve en uygun flekilde yerlefltirilmifltir. Takapy-
la salanan giriflin st ou kez tonozla rtldr. Bu geitle avluya klr. Yine
bu eksen zerinde, tam karflda kapal ksm yer alr. Buras hayvanlarn baland-
ahr ile eflyann depoland ksmlardan oluflur. Ak avlunun etraf eyvan ve
yolcularn geceledikleri ok sayda hcrelerle evrilmifltir. Baz kervansaraylarda,
avlu ortasnda yerden ykseltilmifl bir mescid (kflk mescid) yer alr. Dier yap-
www.evrenselpdf.com
80 Kltr Tarihi
lardan farkl olarak, Anadolu Seluklu kervansaraylar genellikle tafl malzeme ile
yaplmfltr.
SIRA SZDE Anadolu Seluklu mimarisinin gnmze kalan rnekleri arasnda hangi eserler vardr?
SIRA SZDE
2
Knbetler, Mezar Antlar
D fi N E L M
Sanat tarihiD geleneinde,
fi N E L M knbet olarak adlandrlan Seluklu mezar antlarnn
nemli bir mimari grup teflkil ettii, ant mezar geleneinin daha eski dnemlere
S O R U dayand genellikle
S O R U kabul edilir. Ancak, Karahanllardan bafllayp Osmanl trbe-
lerine kadar kesintisiz devam eden bu yap tr Seluklu dneminde zgn uygu-
lamalar halinde ayr bir tipoloji sunar. Knbetlerin biim ve anlam olarak, Asya g-
DKKAT DKKAT
ebe geleneklerinden kaynaklanmfl olabilecei konusu uzun sredir gndemde-
dir. Hun ve Gktrk mezarlar, len kifliye sayg ve onun hatrasn yaflatma dfln-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
cesine dayand iin yerden ykseltilmifl tepeler halinde yaplyordu. Asya arke-
olojisinde kurgan ad verilen bu yma tepelerin toprak alt kesiminde bir de l
odas bulunuyordu ki, len kiflinin bedeni mumyalandktan sonra giyimli olarak,
tak ve silahlaryla donatldktan sonra dier bir ksm eflya ile birlikte bu odaya
yerlefltiriliyordu. kinci hayat veya ikinci dnya fikri, l vcudunun fiziki bakm-
K T A P dan korunmasnK T Ada P gerektirdiinden, mumyalama (tahnid) gelenei byle bir zo-
runluluk dolaysyla ortaya kyordu. O halde, kurgan ve knbet anlam boyutu
bakmndan birbirine yakn uygulamalard. nk, Seluklu knbetlerinin hemen
TELEVZYON hepsinde mumyalk
T E L E V Z Y O N ad verilen bir toprak alt kat mevcuttu.
Fotoraf 4.1
Uzaktan bakldnda basit bir kale formu gsteren

knbet, bir mezar ant olmasnn yannda, mimari
Nunsurlarndaki
TERNET N yap
yalnlk, sslemenin T E R Nllerine
ET gre
dzeni ve zerinde tafld bir dizi simgesel motif
dolaysyla gl bir anlam boyutu da sergilemektedir.
Kayserideki Dner Knbet (1276), kare planl bir taban
zerine otururken, kfleler pahlanarak okgene
dnfltrlmekte, bylece gvdeye geifl salamaktadr.
okgen gvde, karmaflk geometrik kompozisyonlarla
dolgulanan yzeysel kemerlerle sarlmaktadr. En stte
mukarnas bir frizle konik klaha geilmekte, bu rtnn
yzeyinde kemerler tekrarlanmaktadr. Btn bu
zellikleriyle, Seluklu mimarisinin sekin rneklerinden
biri stn bir tafl teknolojisiyle kalc klnmaktadr.
Kaynak:
http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=27116
Bir ulusun, byk kitleler halinde din deifltirmesi, bu toplumun maddi klt-
rnde ve sanatnda da kkl deiflmelere yol amakta, ancak bu deiflim sreci
birden tamamlanmamakta, toplumun dnya grfl ve hayat tarz birka yzyl
iinde flekillenirken, etnik hafza defin geleneinde eski alflkanlklar srdrmek-
tedir. slm akidesine (inan sistemi) btnyle uygun dflmeyen knbet, l
gmme adetleri ve mezar yapm konusundaki toplumsal alflkanlklarn hemen
terk edilmediini gsteren bir yap tipidir.
Kuranda, var etme ve yok etme bakmndan Allahn her fleye hkim olduu
kantlarla anlatlr. Ayn flekilde lm iin flunlar sylenmifltir: lm vakti nce-
den takdir edilmifltir (Enam, 2), lden diriyi, diriden ly karr (Enam, 95),
www.evrenselpdf.com
Vakti gelince ne bir an geri kalr, ne de ertelenebilir (Nahl, 61) vb. anlamdaki du-
yurular baz ayetlerde tekrarlanr. nsann var oluflu, hayatn sona ermesi ve dirili-
flin Allahn takdirinde olduu belirtildikten baflka, mezar konusunda da baz ipu-
lar verilmifltir. slmn temel kitab olan Kuranda, ak ve kesin bir yarg bulun-
mamakla birlikte, genel eilim ve itikad olarak, ssl ve dikkat ekici mezarlarn
yaplmas pek hofl karfllanmaz. Farkl mezhep ve tarikatlarn uygulamalar ile de-
iflik kltr evrelerindeki farkl anlayfllara karfllk, bafllca fkh kitaplarnda l-
nn nasl gmlecei ve mezarn nasl yaplaca belirlenmifltir. fiyle ki; l top-
raa Kble ynnde konulduktan sonra, mezarn st kerpi ya da sazlarla rtlp
bir miktar toprak konur. Mezar tafl, ahflap malzemeyle inflaat SIRA yapmak SZDEmekruhtur. SIRA SZDE
Kabir, toprak yzeyinden bir karfltan daha yksek tutulmamaldr. Anlafllan odur
ki; kabir zerine kubbe yapmak, bina infla etmek, etrafn duvarla D fi evirmek
NELM uygun D fi N E L M
grlmemekte, gsteriflsiz bir kabir nerilmektedir. Bu dnyay terk edenler iin
kalc bir mezar uygun grlmez. Bu dflncenin kayna olarak Ona dneceksi-
S O R U S O R U
niz (Kassas, 88) ifadesi yeterince aktr.
Seluklu ve Osmanl gelenekleri birbirinden farkllklar gsterir. DKKAT DKKAT
Yukarda zetlenen uyar ve duyurulara ramen, slm dnyasndaki mimari
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rnler arasnda mezar ant diyebileceimiz gsteriflli yaplar nemli yer tutar.
nancn zne aykr gibi grnen bir yap tipi nasl oldu da bylesine yaygnlk
kazand, Mslmanl kabul etmifl olarak Anadoluya gelenAMALARIMIZ
Seluklulara ait yz- AMALARIMIZ
lerce knbet hangi gerekeyle infla edildi, sorusu, hem inan tarihi hem de sanat
tarihinin bafllca sorunlarndan biridir.
K T AAncak,
slm kltr evresinde 9. yzyla kadar mezar ant grlmez. P Abbasi K T A P
halifesi el-Muntasr iin 862de Samarrada infla edilmifl olan Kubbets-Sleybiye
yeterince dflndrcdr. Arabistan ve Emevi kltr evresinden uzak bir nokta-
da infla edilmifl olan bir halife mezar beraberinde birok soruyuT E L E da
V Z getirmektedir.
YON TELEVZYON
Bunun da tesinde, slm dnyasnda knbetlerin yaygn olduu corafi alan, me-
zar yaps kavramnn daha ok Trk topluluklaryla balantl olduu izlenimini
vermektedir.
NTERNET NTERNET
Mezar ant Arap lkeleri dflnda, daha ok Trklerin elinde geliflmifl bir mima-
ri tiptir. Kabaca bir tanmlamayla; Orta Asya, Afganistan, ran ve Anadoluda yayl-
mfl olan bu yaplar, 11. yzyldan sonra hzla geliflir. Bilinen ilk rnekleri 10. yz-
ylda ortaya kan, antsal tipleri 11. ve 12. yzyllarda hzla artan mezar antlarnn
corafi dalm, Trklerin siyasal hkimiyet kurduklar blgelerle rtflmektedir.
Blge ve dnemlere gre farkl adlarla anlsa da, yaygn adyla knbet; st ko-
ni veya piramit rtyle kapatlan trbeler iin kullanlan bir addr. Bu yaplarn
planlar, kare, daire veya okgen olabilmektedir. rt ile gvde arasnda kasnak
ya da tanbur ad verilen bir geifl unsuru bulunabilir. Plan ne olursa olsun, koni ya
da piramidal rtl mezar antlarna knbet ad verilir. Her knbet, bir trbedir, fa-
kat sanat tarihi terminolojisinde trbenin kubbe ile rtl olma flart aranr. ou
kez adr formundan gelifltii ileri srlen knbetlerin, bir yapya bal, bitiflik in-
fla edilmifl rnekleri olduu gibi, duvarsz, sadece desteklere oturtulmufl bir rt
ile, yar ak planlanmfl rneklerine de rastlanr.
Knbetler, dier yap tipleri gibi yerel malzemeyle infla edilmifltir. Buna gre, As-
ya ve randan Anadoluya yaklafltka tula malzeme yerini tafl rgye brakr. Cami,
kervansaray ve medreselerde daha belirgin grlen bu deiflim knbetlerde daha
ar olmufl, tula knbet inflaat Orta Anadoluda bile sekin rnekler vermifltir.
www.evrenselpdf.com
82 Kltr Tarihi
Knbet mimarisinde dikkati eken anlaml bir zellik toprak dzeyinin altnda-
ki mezar odasdr. Seluklu knbetlerinin birounda gvdenin altna rastlayan ke-
simde bir mekn bulunmakta, mumyalk, cenazelik ya da kripta ad verilen bu
odann tavan, stteki meknn dflemesi olmaktadr. st kat, toprak seviyesinde
tek hacimli bir ziyaret yeridir. Takap dzenindeki bir giriflle bu hacimdeki sem-
bolik lahit veya sandukaya ulafllr. Bu hacimde ou kez bir mihrabn varl, kn-
betin bir mescit ifllevi tafldn da gstermektedir. Bu mekndan veya dflardaki
bir giriflten merdivenle inilen toprak dzeyinin altndaki odada yer alan mumya-
lanmfl ceset, genellikle topraa gml olmayp, bir set zerindeki ahflap sandu-
kada yatmaktadr. Bylece toprakla iliflkisi kesilen ceset uzun sre bozulmadan
kalabilmektedir.
Anadolu Seluklu knbetlerinde ly topraa gmmek flyle dursun, koruyu-
cu bir mumyalama ifllemi uyguland, knbetleri bu adan inceleyen bilim insan-
SIRA SZDE SIRA SZDE
lar tarafndan dorulanmfltr. Evliya elebi, Ahlat knbetlerinin ounda mumya-
l cesetler bulunduunu bildirmektedir. bn Batuta, Saruhanllarda ve dier Trk
D fi N E L M beyliklerindeD fi bu
N E Lgelenein
M srdn anlatr. Osmanl dneminde mumyalama
geleneinden giderek vaz geilmifl, erken dnem trbelerinde birka rnek grl-
dkten sonra, len kifli topraa gmlmfl, dolaysyla trbeler toprak st yapla-
S O R U S O R U
ra dnflerek devam etmifltir.
DKKAT Seluklu knbetleri

D K K A Tzel bir mimari ve kltrel yap arz eder. zellikleri hakknda bilgi-
lendikten sonra ziyaret etmek sizi aydnlatacaktr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
zet ve sonu olarak, kurgandan knbete geiflin ara tiplerini saptamak bu-
gn iin zordur. Ancak, knbet anlayflnn ok eski bir sembolizme bal olduu;
ikinci dnya kavramnn len kiflinin bedeninin korunmasyla birlikte dflnld-
aktr. Seluklularn slm kltrne ekledikleri knbet, en zgn yap tiple-
rinden biridir.
K T A P K T A P
ANADOLU TRK SSLEMELER, EJDERLER VE
EKLER
TELEVZYON T E L E V Z Y sanatnn
Anadolu Seluklu ON motif hazinesi, karmaflk ve enerji dolu olduu kadar,
bafllangc daha eskilere inen arflmlar verir. Kk Asyann kltr potasna bu
dnemde katlan unsurlarn, kaynak olarak farkl kfl noktalarna bal olmasn-
NTERNET
dan doan Nbu durum; genel slm sanatyla ortak paydalar olan ssleme konula-
TERNET
ryla, adeta daha fazla Trk olan konularn birbirinden ayrlabilecei izlenimi
vermektedir. Mimari yzeyler ve objeler zerine yansd kadaryla, bu sanat yn-
lendiren itici gler, flekillerin arkasndaki temel dflnce farkllklar, toplumsal,
etnik alflkanlklara dayanmaktadr. Baz rneklerde biim ile anlam rtflebilirken,
bazen biri tekinden daha baskn olabiliyor. Bu ve benzeri sorunlar, formlarn ifl-
leniflindeki teknik stnlk yannda, bu formlarn iinde sakl bulunan anlamn -
zlmesi, ikonografi incelemelerinin bafllca hedefi olmufltur.
zellikle 13. yzyl Anadolu Trk sanat iin bir deiflim yzyl olarak ncesin-
den ve sonrasndan ayrlan, farkl bir kltr katman sergilemektedir. Mimaride
kubbe-mekn iliflkisinde, randaki Byk Seluklu yaplaryla Osmanl yaplarn
birbirine balayan, bir bakma evrimi tamamlayan rneklerini Seluklu uygulama-
larnda grebiliyoruz. Ancak, Selukludan Osmanlya geerken karflmza kan
ikonografik farkllaflmay aklamak daha karmaflk, fakat zengin alml bir -
zmlemeyi gerektiriyor.
www.evrenselpdf.com
13. yzyln ikinci yarsndan bafllayarak, mimari yzeylerde figrl konularn

azald, giderek objelerin de, insan, hayvan ve mitolojik varlklardan arndrld
dikkati ekiyor. Mimari ifllevlerde ve mekn anlayflnda olduka ar ilerleyen de-
iflim, ssleme programnda byk sramalar yaparak dikkati eken krlma nok-
talar gsterdiinden, bu balamda Trk sanatnn daha sonraki aflamalaryla kar-
fllafltrlmas mmkn olmayan zel bir slup kesitinden sz etmek durumunda-
yz. Bir baflka deyiflle, mimari alanndaki sreklilik ve tutarllk ile ssleme konula-
rndaki ivme fark ilk bakflta dikkati eken bir yol ayrmdr.
Seluklu ikonografisinin anlatm tarz, ne ran ne de Osmanl kltr evresin-
dekiler kadar yerleflik ve tekdze olmadndan, motif, figr ve her trden flekil
kategorilerinin daha hareketli bir alt yapdan geldiini syleyebiliriz. Daha ak bir
deyiflle, bu sreci, Seluklu toplumunun slm ncesine giden Asyal gebe etnik
hafzas, slmiyetle kazand ruh ve dflnce dnyas, baflta ran olmak zere ve
zamanla dier kltr evreleriyle olan siyasal balantlarn etkileflimleriyle birlikte
ele almak gerekiyor.
fiekil dnyasnn flifreleri zlebildii srece, Seluklu sanatnn zgl varl,
Trk sanatnn geneli iindeki yeri belirlenmifl olacaktr. Bu ortamdaki motif reper-
tuvarnda yer alan baz formlarn nasl olup da aniden kaybolduunu, yeni form-
larn hangi koflullarda bunlarn yerini aldklarn aklayabilmek, toplumsal yap ve
inanlar konusuyla da balantldr. Bu nedenle, teden beri bu sanatla uraflan bi-
lim adamlarnn asl ilgi alanlarndan biri sosyal tarih iindeki deiflim srecini de
arafltrmak olmufltur.
Resim 4.1
Gneydou Anadolu Artuklu kltr

evresi balamnda bronz davul
gvdesinde yer alan rgl kf yaz
fleridine eklenmifl insan bafllar flekilde
grafiksel olarak anlatlmfltr. stanbul
Trk ve slam Eserleri Mzesinde
bulunan bu objede, kayna Uygur
figrlerine dayanan geleneksel insan
yzleri portreleri kf harflere balanmfl
olarak bronz ifliliini uygularken,
zeminde ince kvrm dallarla zengin bir
alt yap sunuluyor. Yandaki flekil sz
konusu eserin grafik fleklidir.
Trklerin, slm ncesindeki inanlar ile slm kabul etmeleriyle bafllayan s-

relerin sunduu gstergeleri birbirinden ayrmak kimi zaman iyice zorlaflr. zel-
likle 12. ve 13. yzyl boyunca nelerin yok olduu nelerin kazanldn ssleme
sanatna yansd kadaryla grebiliyoruz.
Asya Etkisi
Bu sanatta, tematik bir zmlemeyi ne karrsak, dier ssleme konularna g-
re, Trk tarihinin daha eski katmanlarnda yer alan ve Asya kltr evrelerinde ge-
liflmifl olan figrlerin incelenmesine ncelik verebiliriz.
www.evrenselpdf.com
84 Kltr Tarihi
Asya hayvan slubunun slmla tanflmas; geyiklerin, ejderlerin ve yrtc kufl-

larn, yeni inan sistemi iinde yerini almalar, bunlarn yeni bir hayat tarz iinde,
yeniden yorumlanmasn gerektirmifltir. Bu sreci, Seluklularn dnyasnda yafla-
yan figrlerde izleyebiliyoruz. 10. yzyldan itibaren, yeni inan sisteminin etkisiy-
le figre karfl bir tavr alndndan, Anadoluya getirilen figrler, giderek enerjisi-
ni kaybetmifl, tedirgin bir tasvir sanatdr. Hayvan slubunun maden sanatndaki
eski canll daha seyrek grlr hale gelir, Uygur yazmalarnda oka rastlanan
yuvarlak yzl portreler ini ve maden sanatnda yanklanrsa da, izgiler tedirgin-
dir. nsan figr, tafl sslemelerde ve el yazmalarnda ortalama bir portre kimlii
ile varln iki yzyl kadar srdrebildi. Yz izgilerinin adeta kalplaflmfl olarak
tekrarland, klk, kyafet ve taklaryla genel tipolojiye uydurulduu rneklerde,
ehre ay-yzl olarak tanmlayabileceimiz yuvarlak bir yap gsterir. rnekler-
den anlaflldna gre Seluklu dneminde sadece kadnlar deil, erkekler de
uzun salydlar. Anadoluya gelen Arap gezgin bn Batutann anlattklarna gre,
Trklerin uzun sal olufllar belirtilmeye deer bir gzlemdi. Beyflehir Gl ky-
sndaki Kubadabad Sarayna ait inilerde grlen erkek yzleri sakalsz ve byk-
sz olduundan, birounu kadn figrnden ayrt etmek gtr.
Fotoraf 4.2
Seluklu yaplarnda gze arpacak kadar vurgulanan simgeler, bir arma kimliine brndrlerek cephelere
yanstlmfltr. ri ve gsteriflli palmiye dallar bir hayat aac dzeninde orta eksende yer alrken, kimi zaman
dallar zerinde meyveler ve hayvan figrleriyle, bolluk, bereket, hayat verici zellikler belirginleflir. Yrtc bir
kufl, belki bir kartal, ou kez ift bafll olmak zere en stte yer alrken, hakimiyet kavramn vurgulamakta,,
aacn kk ksmnda yrtc memeliler veya ejderler hayatn kaynandaki enerjiyi anlatmaktadrlar. Sivastaki
Gk Medrese (1271), Kayseri Dner Knbet (1276), Erzurum ite Minareli Medrese (13. Yzyl sonu) ve
Yakutiye Medresesi (1310)nin 800 yl nce nnden geenler iin flekillerin arflmlar daha dolu ve
zengindi.
Seluklu sanatnda grlen insan figrleri, esas olarak Uygur tipine dayanmak-
ta, bir lde balballarn heykelsi duruflu da tekrarlanmaktadr. Zaman iinde hz-
la azalan insan figr, 14. yzyldan sonra sadece kitap sayfalar iinde kalmfl, di-
er alanlardaki uygulamalar bsbtn ortadan kalkmfltr.
Hayvan slubuna dayal bir gemiflin, Dede Korkut yklerinde anlatlan g-
l hayvan motiflerinin giderek daha az konuflulmas, plastik sanatlarda, neredeyse
btnyle bitkisel formlara dnflerek karflln bulur. Avc, gebe bir toplumun
www.evrenselpdf.com
gnlk hayatnda, dfllerinde ve destanlarnda nemli yer tutan yrtc hayvanlar,

onlarn avlanma sahneleri, yerlerini, tam bir teslimiyet iindeki bitki motiflerine b-
rakrken, zellikle 13. yzyl, bu deiflimin farkl malzemelerde ve mimari plastik-
te nasl ivmelendiini gsteren rneklerle doludur.
Fotoraf 4.3
Seluklu baflkentine
yakn bir gln
kenarnda kurulmufl
olan Kubadabad Saray
kazlarnda ortaya
kan rnekler, flaflrtc
bir figratif program
eflitlilii sunmakta,
sekiz kfleli yldz
formundaki inilerde
fantastik figrler sk sk
tekrarlanmaktadr.
Antik mitolojinin kufl
gvdeli insan (kadn)
bafll harpileri, krem
zemin zerine mor ve
siyah renklerle zengin
bir tasarm
sunmaktadr.
Avc, gebe Ouz topluluklarnn inan dnyasnda yer tutan doast gler,
kuflkusuz yine doast grnfll varlklarla temsil ediliyordu. nsann varln
tehdit eden; lm, hastalk, doal afet ya da dflman basknnaSIRA karflSZDE
st glere s- SIRA SZDE
nld kesindir. Birtakm ruhlar, periler, cinler ya da totemlerin, ne insan ne de
hayvana benzeyen, fakat karmaflk, tuhaf yapl unsurlarla temsil edilmesi gereki-
yordu. Bir baflka deyiflle, tuhaf, grotesk ifadeli, farkl unsurlarn bir araya getirilme-
siyle izilen bir fiziki yapya dnfltrlmesi gerekiyordu. Kanat, boynuz, pene,
desenli post gibi apayr trlerinden alnarak bir araya getirilmiflS Ounsurlarla,
R U sfenk- S O R U
sler, grifonlar bylece ortaya kmfl fantastik yaratklardr. Bunlara dfl yarat
denmesi, onlarn, doada grlmeyen trler olmasndandr. D K K A T DKKAT
Anadolunun yerli kltr verilerine gre ok farkl kimlikler sunan, Seluklu s-
lubundaki Asyatik katmanlar bilinmedike, insan, hayvan ve fantastik figrleri in-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
celemek, onlar kkenleriyle anlamak gtr.
Gerek mimari plastiin tafl ve ini rneklerinde gerekse ahflap ve al ifllerinde
grlen dmler ve rgler, daha karmaflk geometrik sistemler, Seluklu sanat-
nn, slm enternasyonalindeki dier kltr evreleriyle ortak paydas gibidir.
Geometrik sslemeler hakknda bilgilenmek amacyla Prof. Dr. Seluk

K T Mlayimin
A P Geo- K T A P
metrik Sslemeler, Seluklu a (Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ankara 1982) adl ki-
taptan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Geometrik flekillere, inden Bizansa kadar her kltrde rastlanr, ancak bu fle-
killeri karmaflk ve geliflmifl kompozisyonlara dnfltren anlayfl neredeyse slm
inancyla birlikte parlak bir slup kazanmfltr. slm dininin Anadoludaki yeni yo-
NTERNET NTERNET
rumuyla ortaya kan Seluklu eserlerinde, yeni inancn gl mesaj yansrken,
www.evrenselpdf.com
86 Kltr Tarihi
sadece geometrik flekiller, insann evren karflsndaki duruflunu en soyut dille anla-
tabilmifltir. Mimari yzeylerde ve objelerdeki flekil rgsnn hangi trden bir hen-
dese (geometri) bilgisine dayandn bilmiyoruz. Ancak, belirli kompozisyon tiple-
rinin farkl eserlerde tekrarlanmakta oluflu, uygulamaclarn antalarnda taflnabile-
cek kadar yaygn bir veri tabanna sahip olan ustalarn, fiamda, Konyada ya da
Kayseride alflrken flekil kalplarn kolayca malzemeye uyguladklar anlafllyor.
fiekil 4.5
1251 tarihli Konya

Karatay
Medresesinin ana
kubbesi iine
yaylan geometrik
kompozisyon, dier
ssleme
temalarndan
arnmfl katksz bir
sistemdir. Sonsuza
alan byk
mozaik ini
kompozisyondan
alnan bir kesitte,
ana unsurlar ile
balanty salayan
dmler
arasndaki denge
flaflrtcdr. 24 kollu
yldzlar, yatay ve
dfley dorultuda
sralanrken,
kubbenin tepe
noktasna doru
birbirine daha ok
yaklaflmakta, buna
gre de ara
dmler ve krk
izgi sistemleri
ynlerini
deifltirmektedir.
Btn sistemin
gkyz ile iliflkisi
fark edilmekle
birlikte, saysal
iliflkilerin sembolik
deerleri
tartflmaldr.
www.evrenselpdf.com
Seluklu sanatndaki flekillerden bir ksmnn Ege-Akdeniz evrelerinden, hatta

Bizans dfleme mozaiklerinden, dier ksmnn ise Asyann daha eski kltr ev-
relerinden geldii anlafllmaktadr. Ha, gamal ha (svastika), alt kfleli yldz, vb.
flekillerde, kolektif arzular, dini ve mistik kken anlamlarn dflnmek mmkn-
dr. Ancak, bu flekillerden birka tanesini bnyesine alarak geniflleyen sistemi,
sembolik motiflerin tesinde, sadece slm dflncesinin gstergesi olarak anla-
mak daha doru olacaktr. nk, byk bir sisteme katlan bir tekil form, artk
tek baflna deil; kendisinin veya benzerlerinin tekraryla sonsuzlua alan bir ge-
niflliin parasdr.
slm Ortaanda ve Anadolu Seluklu ortamnda, tasvir, suret ya da figr de-
diimiz flekillerden kanld aktr. nsan ve hayvanlarn resim ya da heykelle-
rinin yaplmasna karfl duyulan soukluk, sanaty, dier sanat formlarna daha
fazla yneltmifl, bu arada bitkisel formlar da genifle ortama katlmfllardr.
BZANS SANATI: Bizans sanat eski Yunan ve Roma kkenlidir, ama ayn zaman-
da Dou kltrlerinin de (Msr, ran, Suriye) izlerini ve etkilerini taflr. O dnemle-
rin baflkenti Kontantinopolis, saraylaryla, kiliseleriyle, dikilitafllaryla ve kenti evre-
leyen surlaryla ortaan en byk kentlerindendir. Bizans sanatnda belli bir im-
paratorluk sanat anlayfl egemendir. Mimaride dev boyutlu kubbeler, mozaik iflleme
hemen dikkati eker. Ayrca Bizans ssleme sanatlaryla nldr. Duvar resimleri,
duvar bezemeleri, mozaik sanat, (mozaik sanatnda sembolik anlatm zellikle dik-
kat ekicidir), fildifli iflilii, ikonlar, dou-bat dnyasnn izlerini taflr. Ayrca, su
ihtiyacn zmek amacyla yaplan Yerebatan Saray da baflarl bir Bizans mima-
ri rneidir. Konstantinopolis yannda, Nikaia (znik), Selanik ve Trabzon kentleri
de dini mimari asndan nemli eserler barndran kentlerdir. nl Ayasofya Kili-
sesi mparator I. Jstinyen tarafndan 532-537 yllar arasnda yaptrlmfltr.
Bizans ayrca mziiyle de nldr. Mzik bilginleri, belli bir nota sistemi gelifltir-
mifl ve en eski ilahi tarzlarn yeni dzenlemelerle onlara yeni bir form kazandrmfl-
lar; kilise ve manastr mziinin gelifliminde ok nemli rol oynamfllar ve blge m-
ziklerini etkilemifllerdir.
Bitkisel Formlar, Rmi

Seluklu sanatnda her zaman gndemde olan bitkisel formlar, 13. yzyln ortala-
rna doru, daha ok figrn yerini almak zere eflitlilik kazanarak geliflir. Beylik-
ler dnemiyle birlikte tam bir egemenlik kuran dal, yaprak ve iek trleri, Os-
manl tezyinatnda olaanst bir geliflmeyle, i ve dfl hareketlerin netleflmesiyle
farkl ekoller iinde adlandrlr. Bunda, tezhip sanatnn tand imknlar, mimari
plastiin nemli bir dal haline gelen kalem ifli ustalarnn rol byk olmufltur.
Ege-Akdeniz kltr evrelerinin antik mimari verilerinde bolca kullanlan, ge-
rek stun bafllklarnda gerekse akroter dizilerinde yer alan akantus (kenger) yap-
ra Seluklu sanatnda da kullanlmfltr. Figratif bir unsur olmadndan kolayca
benimsenen, bazen yzeyde, fakat ou kez stune bafllklarn kavrayan bu yap-
raklar, paral, yivli yzeyleri ve sivri ularyla, sadece devflirme yoluyla binaya ek-
lenen unsurlar deil, fakat Seluklu tafl ustalarnn elinden yeniden yaratlan tasa-
rmlardr. Bu bitki formu, Osmanl sanatnda daha az grlecek, 19. yzyl plasti-
inde Bat etkileriyle yeniden kullanlr hale gelecektir.
Ortaan dekorasyon gndeminde yer alan bitkisel sslemeler, geometrik
kompozisyonlar ve figrl temalara gre her zaman byk bir eflitlilik ve saysal
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE
88 Kltr Tarihi SIRA SZDE
D fi N E L M stnlk sergilemektedir.
D fi N E L M Her aflamada tercih younluu deiflen yaprak, iek hat-
ta meyvelerin blgesel uygulamalar, malzeme ve tekniklere gre ifllenifl biimleri
ayr ayr ele alnmaya deer zenginliktedir. Bu btn iinde rum olarak tanmla-
S O R U S O R U
nan formun zel durumu, bu fleklin kkeni konusunda tartflmalara yol amfltr.
DKKAT Bitkisel bir form

D K Kolan
A T Rum formu, Dou ve Bat sanatlarnda genifl bir etki alan yaratmfl
ve birok ressam ve heykeltrafla esin kayna olmufltur.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Bitkisel temalar iinde zel bir yer tutan rum, ad dolaysyla, Anadolu kfll
(Roma/Rum) bir rnek olarak dflnlse bile, Karahanl, Gazneli, Abbasi ve End-
AMALARIMIZ ls rnekleriyle
AMALARIMIZgenifl bir corafi alana yaylmfltr. Rum ad verilen form, tombul-
ca bir virgle benzer, yay biiminde kvrlmfl bir damla formuna da benzetebiliriz.
Bu form, bir fleridin ortasnda yer aldnda veya ucuna eklendiinde bitkisel bir
K T A P K T Aizlenimi
form, bir yaprak P vermektedir. Bazen iki para halinde atallanr veya gv-
de yzeyi damarlar halinde dilimlenir, dme fleklinde kk ekler ald gibi, bo-
yu uzar, ksalr, garip biimlere girer. Baz rum formlarnn hayvan figrlerine (ka-
TELEVZYON T E L E V Z sonuna)
nat veya kuyruk YON eklenebildii grlr. Bunun da tesinde, baz uygula-
malarda rum motifinin kendisi de hayvans kvrmlar tafldndan, bir ksm rum-
lerin zoomorfik kkene balanabilecei de dflnlebilir.
zet ve sonu olarak Ortaa Seluklu sslemeleri, kkeninde farkl anlam bo-
NTERNET NTERNET
SIRA SZDE yutlar taflyan,
SIRA herSZDE biri deiflik kaynaklardan derlenerek bir araya getirilmifl karma-
flk sistemler halinde karflmza kar. Girift, karmaflk yaplar dolaysyla, Avrupa
yaynlarnda uzun sre arabesk genellemesi altnda verilen kompozisyonlar, -
zmlenmesi ve anlam boyutunda aklanmas mmkn tasarmlardr.
S O R U Sslemelerin
S O R U Yorumlanmas
Dnemin mimari plastik verileri ya da objeler zerinde sunulan formlar, insann bi-
DKKAT
linen anlamdaki
DKKAT
yksn ve somut olaylar anlatmazlar. Karflmza kan flekiller
sembolizm tanmna uyan yahut mistik gstergelerden oluflan bir yapdr. Bazen g-
zel, bazen de anlaml bulduumuz sslemenin nerede ve hangi tarzda karflmza -
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kacan bilemeyiz. Mihrap, madeni kap veya ini, karflmzdaki malzeme ne cinsten
olursa olsun, hangi konu ya da tema tercih edilirse edilsin, gz nnde tutulmas ge-
AMALARIMIZ
reken nokta, ssleme genelinin ok sayda trlerden olufltuudur. Temalarn kke-
AMALARIMIZ
ni, tercih younluklar, slup zellikleri her ortamda farkllk gstermektedir.
K T A P Anadolu Seluklu
K T Ssleme
A P Sanatlar hakknda bilgilenmek iin G. neyin Anadolu Seluk-
lularnda Ssleme ve El Sanatlar, (Trkiye fl Bankas Yayn, Ankara, 1969) kitab yararl
olacaktr.
TELEVZYON TELEVZYON
Ortaa Anadolu Trk sslemeleri; motif, figr, bezek, resim vb. terimlerle ifa-
de edilirken, flekil olarak her ne varsa, hemen btn malzeme arafltrmaclar tara-
fndan, bunlarn ayrntl tanmlar yaplarak bir sistematik kurulmufltur. Bugnk
NTERNET tartflmalar anlam
N T E R N Eboyutunda
T younlaflmaktadr. Bu sorunun irdelenmesi, kuflku-
suz kavramsal tartflmalar da beraberinde getirmekte, flekillerin dfl zellikleri ka-
dar, bunlar aklayan belirli siyasal ve sosyolojik olgular da gndeme gelmektedir.
Her sanat evresi gibi, Seluklu ortamnda da sanat ynlendiren itici g, flekille-
rin arkasndaki temel dflnce toplumsal ve etnik alflkanlklara dayanyor. Bu fle-
killerin iinde sakl bulunan anlamn zlmesi ikonografi arafltrmalarnn bafllca
problemidir. fiekillerin hayatla ve dnyayla iliflkilerini sorgularken, sorunun boyut-
www.evrenselpdf.com
lar, toplum yapsn dorudan ilgilendiren sosyolojik katmanlar daha eski alara
balad kadar, Ortaaa da aktarlmaktadr. Bu anlamda ikonografi yntemi, bitki-
sel formlar ve geometrik tasarmlar aklamada yetersiz kalyor. Bunun da tesinde
temel ifllevi iletiflim olan yaznn dekorasyon amal kullanm, ayn dzlemlerdeki
karmaflk birleflmeleri yeni bir zmleme ve aklama yntemini gerekli klyor.
Ortaa sanatlar bize herhangi bir ssleme szl brakmamfllardr. Buna
gre, flekillerin anlamlar, kaynak ve kkenleri konusunda bu alann anlam boyu-
tunu keflfetmek bugnn arafltrmaclarna dflyor. fiu andaki verilere gre; figr-
lerin ve teki bezemelerin gerisinde, hem Budizm ve totemizm hem de slm tari-
katlar ve avc-gebe toplum yapsnn inanlar, idealleri hep birlikte kaynaflyor.
Bir baflka deyiflle 13. yzyln Anadolu Trk yorumu Seluklu kimliinde somutla-
flyor. Anadolu Seluklu sanat iin, genel eilim olarak; natralist ve zoomorfik fi-
grlerin bafltan beri temel unsurlar olarak btn iinde yer aldklar, geometrik
kompozisyonlarn buna eklendii, bitkisel formlarn giderek daha yaygnlafltn
sylemek kaba bir genelleme olmakla birlikte dorudur. Her malzeme ve obje t-
rnde farkl geliflme sreleri grlmekle birlikte, bin yl gibi uzun bir zaman s-
recine yaylan Ortaa rnekleri iin bu genelleme yaplabilir.
Seluklu sanatnn; Asya, yerel Anadolu ve slm kltr evresi olmak zere en
az kaynaa dayandn syleyebiliriz. Ancak, btne katlan ve onu besleyen
bu kaynaklarn paylarn, nerede bafllayp nerede son bulduunu belirleyebildik-
e, ssleme unsurlarnn anlamlarn belirli ilkelere balayabiliriz.
14. yzyln Beylikler ortamndaki deiflim, en genel anlamda bir dzenin bo-
zulmasdr. Kltr ve sanat gstergeleri balamnda bir dengenin bozulup, bir bafl-
ka dengenin kurulmasdr. 14. yzylda beliren bu srete baz sorularn cevabn
aramaktayz. Beyliklerin kltr alanlarnda doup yerleflenler, dzene katlanlar,
Selukluya ait kaybolup gidenler, daha da nemlisi yeni grnm kazananlarla
ncekiler arasnda akrabalk var m sorusu, biim envanterini zecek anahtardr.
nk, deiflim srecinde, yeni dzenin itici gc, sorumlusu, deifltirici enerjisi
bir gelenei de gzetirken, eski formlar, ierii boflald halde bir kenara atlma-
yp, bir kalp olarak alflkanlk halinde srdrlyor. Biim ynnden netliini
kaybeden, deforme flekil, kkeniyle olan heraldik mistik balantsn kaybettii
halde terk edilmiyor fakat biim ynnden tannmaz hale geliyor. flte, 14. yzy-
ln plastik dnyasnda ve anlam szlnde yerini bulamadmz flekilleri byle-
ce var olabiliyorlar.
zet ve sonu olarak denebilir ki, Trklerin slm kltr evresine girmeden
nce yafladklar uzun devreler boyunca srdrdkleri hayat tarz, inan sistemle-
ri ve buna bal olarak da sanatlar ok farklyd. Bir bakma bu srecin yanklar-
n taflyan Seluklu sslemeleri, Trklerin slm dinini kabul etmelerinden sonra,
katldklar yeni evrelerde yarattklar zgn bir sanat kesitidir. Bu zellik, konu-
yu sadece bilimsel ve belgesel deil, ayn zamanda ulusal ve siyasal bir konuyu da
gndeme getirmektedir.
BLM, EDEBYAT, FELSEFE

Seluklularda kent yaflamnn geliflmesi ve ticaret yollarnn gvenlii bilim, edebi-
yat ve felsefenin de ilerlemesine katkda bulunmufltur. slam dnyasnn fkh, ke-
lam, tefsir ve hadisi din bilginlerinin birou bu dnemde yetiflmifltir. Bunlar ara-
snda ran kkenli Gazali, Kuseyri gibi isimler saylabilir. Seluklular btn dinle-
re ve mezheplere karfl hoflgrl olmalarna ramen, bu dnemde mezhep atfl-
malar youn olduu iin (Hanefi, flafi, hanberi, kerrami gibi) din felsefesi de bu-
www.evrenselpdf.com
90 Kltr Tarihi
na paralel gitmifltir. Dnemin nemli dflnrlerinden fkh ve kelam bilgini ranl

Gazali (1058-1111), fleriat ve tasavvufu uzlafltrarak fler-i hkmleri manta dayan-
drmaya alflmas ve felsefeye ve zellikle Yunan filozoflara karfl tutum taknma-
s daha sonra bn-i Rflt gibi nemli filozoflar tarafndan elefltirilmifltir. Yine bu d-
nemde yaflayan ranl nl matematiki, dflnr ve flair mer Hayyam (1047-
1122) cebirsel denklemler ve geometri konusunda bulufllaryla nlenmifltir. Hay-
yam ayn zamanda iki blml dizelerden oluflan geleneksel ran fliir tr Ruba-
i ustasdr. fiiirlerinde dnyaya flpheci bakfl, zgrl ve mutluluu dile getir-
mesiyle Batda da n salmfltr.
Dnemin belirleyici felsefesi tasavvuf felsefesidir. Bu konuda elbette hemen
Mevlana, Yunus Emre, Hac Bektafl- Veli isimleri nem kazanmaktadr.
MEVLNA CELALEDDN RM: Bu yzyln en nemli kltr figrlerinden biri de

elbette Mevlna Celaleddin Rmidir. (1207 Afganistan Belh-1273 Konya). Horasan
topraklarndan 1222 ylnda ailesiyle nce Karamana sonra Konyaya gelen Mevla-
na, hayatn Hamdm, pifltim, yandm szleriyle zetler. O yllarda baflkent Konya
sanat eserleri ile donatlmfl, bilim adamlar ve sanatkrlarla dolup taflmfl bir kent-
tir. Sarayn byk saygnlk gsterdii Mevlna burada 1244 ylnda fiems-i Tebrizi
ile karfllaflmfl ve aralarndaki o derin dflnce ve ruh dostluu kendi szleriyle on-
da mutlak kemlin varln cemalinde (simasnda) de Tanr nurlarn grd-
n dile getirmifltir. nl eseri 6 ciltlik Mesnevisinde tasavvufi fikir ve dflncelerini
araya yerlefltirdii ykler halinde anlatr. Mesnevinin dili Farsadr ve beyit says
25618dir. Dier eseri Divn- Kebirin dili ise Farsa olmakla beraber, iinde Arap-
a, Trke ve Rumca fliirlere de yer vermifltir. Mevlna lm gnn, yani Hakka ka-
vuflma gnn dn gn anlamna gelen fieb-i Ars olarak adlandrmfltr.
Mevlanann ilham felsefesiyle oluflturduu sema, kemle doru manev bir yolculu-
u temsil eder. Buna gre var olmann temel flart dnmektir. Sadan sola kalbin et-
rafnda dnerek, btn insanlar, btn yaratlmfllar, btn kalbiyle sevgi ve aflk-
la kucaklama gsterisidir. Sema treni her biri ayr anlamlar olan blmlerden olu-
flur ve gnmz sanat ve kltr dnyasnda birok sanaty etkileyerek deiflik bes-
telerin domasna nclk etmifltir. Yine Mevlanann nclk ettii Mevlevilik ise
sevgi ve hoflgr zerine kurulmufl bir kurumdur. Mevlevihaneler dnemlerinde mu-
sikinin dinlendii ve yorumland, edebiyatlarn bulufltuu, el sanatlar uraflla-
rnn (gzel yaz (hsn- hat), fildifli oymalarn retildii bir mekndr ve kendin-
ce ynetilme esaslar, kurallar ve hiyerarflik bir ynetim yaps vardr. Mevlanann
800. doum yl olan 2007, UNESCO tarafndan Dnya Mevlana Yl ilan edilmifltir.
Onun flu dizeleri unutulmazdr: Gel, gel, ne olursan ol yine gel / ster kfir, ister Me-
cusi / ster puta tapan ol yine gel / Bizim derghmz, mitsizlik dergh deildir /
Yz kere tvbeni bozmufl olsan da yine gel.
Hac Bektafl- Veli (Horasan, Niflapur 1210-Nevflehir 1271) Makalat adl ese-
rinde fleriat, tarikat, hakikat ve marifet adlarn verdii drt kap ve bu kaplara
bal krk makamdan sz eder. Tanrsal geree ancak sevgi yoluyla varlaca, b-
tn insanlarn kardefl olduklar, kifli ile Tanrnn zdefllii grfllerini savunmufltur.
Trk sufi ve Bektaflilik tarikatnn piri kabul edilen Hac Bektafl, Yenieri ocann
da simgesi olmufl bir isimdir. Bu nedenle, yenieri ocana Oca- Bektafliyan
denmifl ve onlarn hep bir azdan yaptklar dua ve ant (glbank) pirimiz sulta-
nmz hnkr Hac Bektafl- Veli satrlarn ierir.
www.evrenselpdf.com
Hac Bektafl Dergah geleneinde yer alan Taptuk Emre dergahnda dervifl ge-
leneine uygun olarak yetiflen Trk Halk Edebiyat ve Tasavvuf Edebiyatnn deha
ismi olan Yunus Emre de Anadolunun Mool aknlarna urad, i kavgalarn
hkm srd, ktlk ve kurakln egemen olduu, mezhep atflmalarnn yo-
unlaflt 13. yzyl sonlarnda yaflamfltr. O nedenle fliirlerinde dorudan insan
sevgisi, kardefllik temalar ifllemifl, fakir, zengin, Hristiyan ve Mslman ayrm
yapmadan insan sevgisini yceltmifl; aflk ve lm gibi evrensel konular yaln ve
etkileyici bir dille anlatmfltr. Yunus Emre bu dflnceleriyle insanla bir Sevgi
dersi vermifltir: Sevelim, Sevilelim szleri Trk kltrnde ata sz nitelii ka-
zanmfltr. Yunus Emre dir duyufl ve dflnfl flairi, insanln ortak sesidir. Aruz ve
hece lsyle yazd fliirlerini Divan adl eserinde ve Risalet-n Nushiyye (Na-
sihatler Kitab) adl mesnevi tr eserinde toplamfltr. Yunus Emre, gnmzde
hakknda yaplan arafltrmalar ve kitaplarla btn Trk edebiyatnn en etkileyici
isimlerinden biri olmufltur.
Yunus Emre gnmz fliirini hangi ynleriyle etkilemifl olabilir? SIRA SZDE SIRA SZDE
3
Edebiyat gelenei asndan Seluklu dneminin bir baflka arpc yan Battal-
name gibi Bizansllara karfl savaflan gazilerle ilgili destans eserlerin yer ald
Szl Halk Edebiyatnda nemli eserlerin verilmesidir. Battalname, Battal Gazi ve
baflka gazilerin tarihsel kiflilikleri erevesinde oluflmufl halk hikyelerinin
S O R U masals S O R U
dflsel tarzda anlatlmasyla oluflmufl daha sonra dz yaz ya da fliir olarak kitaplafl-
mfl eserlerin toplu addr. Bu tr eserler daha sonra Saltukname, DKKAT
Daniflmentname DKKAT
isimleriyle de anlacaktr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
13. yzyl Anadolunun zor yllardr. Mool mparatoru Cengiz Hann Orta Asya,
Dou Avrupa, in, hatta Sibirya Ovalarn istila etmesiyle byk bir corafyada ha-
yat altst olur. Bu istilalar sonucunda otuz milyonun zerinde AMALARIMIZ
insan katledilmifltir; AMALARIMIZ
Trki halk Anadoluya g etmifltir; Byk Seluklu Devleti, Anadolu Seluklu Devle-
ti yklmaya yz tutmufl ve Beylikler Dnemi bafllamfltr; pek Yolu ticareti sarslmfl
ve el deifltirmifltir. K T A P K T A P
Cengiz Han 1206- 1227 tarihlerinde hkm srmfl ve Dnyann en byk mpara-
torluunu kurmufltur. Ayrca, 5., 6. ve 7. Hal Seferleri (1217; 1228; 1248) de bu
yzyln savafllardr; Andmz byk isimler (Nasrettin Hoca, T E Ldoumu
E V Z Y O Nyaklaflk TELEVZYON
1208; Yunus Emre, doumu yaklaflk 1238, ocukluklarn ve genliklerini bu istila-
larn glgesinde yaflamfltr.
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
92 Kltr Tarihi
zet
Anadoludaki Ortaa, Seluklular ve onlar izleyen Anadolu Seluklu sanatnn ssleme motifleri karmaflk
Beylikler ile Bizansn birlikte yafladklar bir sretir. ve enerji dolu olduu kadar, bafllangc daha eskilere
Anadoludaki Trk varl Seluklularla bafllar. Tarihin inen arflmlar verir. Mimari yzeyler ve objeler ze-
farkl kltr katmanlarn yaflamfl flehirler ve antlar Sel- rine yansd kadaryla, bu sanat ynlendiren itici g-
uklu toplumu iin yeni bir yurt olmufltur. Ama batdan ler, flekillerin arkasndaki temel dflnce farkllklar,
Hallar daha sonra da doudan Mool istilalarna ma- toplumsal, etnik alflkanlklara dayanmaktadr. Asya
ruz kalmfllar ve hayatlar altst olmufltur. hayvan slubunun izlerini Seluklularn dnyasnda
Seluklu kltrnn mimarlk ve plastik sanatlara ilifl- yaflayan figrlerde izleyebiliyoruz. Rum ad verilen bit-
kin gstergeleri 11. yzyl ortalarndan bafllayp, yakla- kisel form ise, tombulca bir virgle, yay biiminde kv-
flk 13. yzyl sonuna kadar srer. Bu bir bakma ran rlmfl bir damla formuna benzetilebilir.
Byk Seluklu sanatnn uzants, te yandan zerinde Yzyln nemli kiflilii Mevlna Celaleddin Rmidir.
yaflamaya bafllad Kk Asya kltrlerinin sentezi nl eseri Mesnevisinde tasavvufi fikir ve dflnceleri-
gibidir. slm sanat ve daha sonralar Osmanl sanaty- ni araya yerlefltirdii ykler halinde anlatr. Mesne-
la benzerlikler gstermekle birlikte, Seluklu sanat fark- vinin dili Farsadr ve beyit says 25618dir. Mevla-
l bir ehreye sahiptir. nann ilham felsefesiyle oluflturduu sema ise kemle
Seluklu toplumsal kurumlar zel mimari yaplarla doru manev bir yolculuu temsil eder. Dnemin bir
oluflturulmufltur. Bunlar arasnda, Seluklu camileri, fle- dier nemli ismi olan Hac Bektafl- Veli tanrsal gere-
hirlerin odak yaplar olarak nemli konumdadrlar. Ulu e ancak sevgi yoluyla varlaca, btn insanlarn kar-
Cami her flehrin bafllca toplanma yeri olduundan top- defl olduklar, kifli ile Tanrnn zdefllii grfllerini sa-
lumsal ve siyasal merkez niteliindedir. Seluklu ulu vunmufltur. Trk Halk Edebiyat ve Tasavvuf Edebiya-
cami tipi, ok destekli bir i mekn sunarken, dflta ta tnn deha ismi olan Yunus Emre de Mool istilalar s-
kap, ite mihrap zengin bir ss envanteri sunar. rasnda 13. yzyl sonlarnda yaflamfltr. O nedenle fliir-
Seluklu medreseleri, yksek duvarlaryla dfla kapal, lerinde dorudan insan sevgisi, kardefllik temalar iflle-
kk pencereli, girifl cephesinde gsteriflli bir taka- mifl, fakir, zengin, Hristiyan ve Mslman ayrm yap-
psyla genellikle flehrin odak noktasn oluflturan gs- madan insan sevgisini yceltmifltir. Aruz ve hece l-
teriflli mimari ktlelerdir. Hadis, kelm, fkh gibi din syle yazd fliirlerini Divan adl eserinde toplamfltr.
bilimlerinin retilmesi kadar, matematik, tp, astrono-
mi gibi fen bilimlerinin retildii meknlardr. Yollar
zerinde kervanlarn dinlenmesi ve gecelemesi iin in-
fla edilmifl byk hanlara kervansaray ad verilir. Bu
yaplar, yolcular ve ticari eflyay korumak zere ms-
tahkem yaplmfl binalardr. Kervansaraylarn Seluklu
flehirlerinin ve ticaretin gelifliminde rol byk olmufl-
tur. Knbetler ise, Asya gebe geleneklerinden kay-
naklanmfl olabilecei dflnlmektedir. Knbet mima-
risinde dikkati eken zellik toprak dzeyinin altndaki
mezar odasdr. Seluklu knbetlerinin birounda
gvdenin altna rastlayan kesimde bir mekn
bulunmakta ve buraya mumyalk, cenazelik ya da kripta
ad verilmektedir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflncelerden hangisi Ortaa Anadolu 5. Darflifann ifllevi nedir?
Kltrnn genel zellikleri arasnda yer almaz? a. Salk ve tedavi hizmetlerinin verilmesi
a. Seluklular ncesi ok paral ve heterodoks b. Hadis retilen eitim kurumu
(kabul edilmifl din kurallarna aykr) bir kltr c. Kuran okuma yntemlerinin retildii kurum
sz konusudur. d. Sema gsterilerinin yapld kurum
b. Anadoludaki Ortaa, Seluklular ve onlar izle- e. Yoksullara yemek datan kurum
yen Beylikler ile Bizansn birlikte yafladklar bir
sretir. 6. Seluklu kervansaraylarnn zellikleriyle ilgili
c. Anadoludaki Trk varln Seluklular bafllatr. afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
d. Trkler Anadoluda hep Batya doru ilerlemifl- a. Yollar zerinde kervanlarn dinlenmesi ve gece-
lerdir. lemesi iin infla edilmifl byk hanlardr.
e. Trkler Anadoluda hep Douya doru ilerleye- b. lerinde eflya depolar, hamam, berber, nalbant
rek Douda Trk kltrn yaymfllardr. gibi hizmet niteleri vardr.
c. Asyadaki kervansaraylar daha ok liman kentle-
2. Afladakilerden hangisi Seluklu sanatn besleyen rinde infla edilmifltir.
eilimlerden biri deildir? d. Ticaret ve ulaflmda nemli ifllevleri olmufltur.
a. slam sanatnn izlerini taflr. e. pek Yolu zerinde ok sayda kervansaray infla
b. Kervansaray medrese mimarisi Anadoluya zg edilmifltir.
biimler arz eder.
c. Asya sanatnn izlerini taflr. 7. Afladakilerden hangisi Seluklu knbetlerinin zel-
d. Eski Trk inancnn izlerini yanstr. liklerinden biri deildir?
e. Antik Yunan sanat Seluklu sanatn derinden a. Biim ve ifllev asndan Asya gebe gelenekle-
etkilemifltir. rinin izlerini taflmalar
b. slam inancna btnyle uygun dflmeyen bir
3. Seluklu camilerinin (Ulu Cami) zellikleriyle ilgili anlayflla infla edilmifl olmalar
afladaki ifadelerin hangisi yanlfltr? c. Hemen hemen hepsinde mumyalk ad verilen
a. fiehrin odak yaplarndandr ve saraylardan da- bir toprak alt kat mevcut olmas
ha nemli konumdadr. d. Asya l gmme alflkanlklarnn hemen terk
b. Toplumsal ve siyasal merkez niteliindedir. edilmediini gsteren yap olmalar
c. Cami siyasi bir merkez olduu iin mimarisi de e. Seluklularda bir dnem ller mumyalanarak
yneticinin prestij gstergesi olmufltur. mumyalk denilen odaya yerlefltirilirdi
d. Ulu Cami mimarisi btn Seluklu kentlerinde
ayn mimari sluba sahiptir. 8. Afladakilerden hangisi Seluklu ssleme sanatnn
e. Cami planlar yzyldan yzyla deiflim gsterir. zelliklerinden biri deildir?
a. Seluklu ssleme motiflerinin slam ncesi Trk
4. Afladakilerden hangisi Seluklu Medreselerinin tarihinin eski katmanlarnn izlerini taflmas.
zelliklerinden biri deildir? b. Seluklu sslemelerinde Asya hayvan slubu-
a. Hadis, kelm, fkh gibi din bilimlerinin retil- nun izlerine rastlanmas.
dii kurumlar olmas. c. Fantastik zelliklere sahip sslemeler ile yer
b. Matematik, tp, astronomi gibi fen bilimlerinin verilmesi.
retildii kurumlar olmas. d. Etnik hafzann ya da etnik alflkanlklarn izlerini
c. Yksek duvarlar, dfla kapal, kk pencerele- taflmas.
ri, girifl cephesinde gsteriflli takaps mima- e. Trk sanatnn daha sonraki aflamalaryla kar-
risine sahip olmas. fllafltrlmas mmkn olmayan zel bir slup
d. Medreseler ayn zamanda salk tedavi hizmet- sergilemesi.
lerinin verildii meknlar olmas.
e. inde mumyalk da bulunan yaplar olmas.
www.evrenselpdf.com
94 Kltr Tarihi

9. Mevlna Celaleddin Rmi nl eseri Mesneviyi han- 1. e Yantnz yanlfl ise Siyasal Grnm konusu-
gi dilde yazmfltr? nu yeniden gzden geiriniz.
a. Arapa 2. e Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hayat Toplum-
b. Farsa sal Kurumlar ve Mimari konusunu yeniden gz-
c. Trke den geiriniz.
d. Rumca 3. d Yantnz yanlfl ise Seluklu Camileri konusu-
e. branice nu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanlfl ise Seluklu Medreseleri
10. Yunus Emreye iliflkin afladaki ifadelerden hangisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
yanlfltr? 5. a Yantnz yanlfl ise Seluklu Medreseleri
a. nsan sevgisi ve kardefllik temalarn iflleyen bir konusunu yeniden gzden geiriniz.
flairdir. 6. c Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hayat Toplum-
b. Aruz ve hece lsyle fliirler yazmfltr. sal Kurumlar ve Mimari konularn yeniden
c. Sadece hece lsyle fliirler yazmfltr. gzden geiriniz.
d. Divan adl bir fliir kitab vardr. 7. b Yantnz yanlfl ise Seluklu Knbetleri
e. Mool stilalar ve ktlk dneminde yaflamas fli- konusunu yeniden gzden geiriniz.
irlerinde insan fakir-zengin, Mslman-Hristi- 8. d Yantnz yanlfl ise Anadolu Trk Sslemeleri,
yan ayrm yapmadan yanstmasnda pay vardr. Ejderler ve iekler konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
9. b Yantnz yanlfl ise Bilim, Edebiyat, Felsefe
konusunu yeniden gzden geiriniz.
10.c Yantnz yanlfl ise Bilim, Edebiyat, Felsefe
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Ouz boylarndan olan Seluklular adn kurucusu Sel-
uk Beyden alr. Seluk Beyin torunlarndan Turul
Bey ve ar Bey ynetiminde 11. yzyl ortalarnda
teflkilatl devlet dzenine geerler. Anadoluyu Trkle-
re aan Alparslan ise ar Beyin oludur. Byk Sel-
uklu Devleti Sultan Melikflah zamannda (1072-1092)
en parlak dnemini yaflamfltr. Sleyman fiahn zniki
almasyla (1075) Anadolu Seluklu Devleti kurulmufl
olur.
Sra Sizde 2
Dnemin baflkenti Konyada Alaeddin Camii, Karatay
Medresesi, Kayseride Huand Hatun Camii, Afyonkara-
hisarda Ulucami, Erzurumda ifte Minareli Medrese,
Sivasta Gk Medrese ve ifte Minareli Medrese, Krfle-
hirde Melik Gazi Kmbeti, Nidede Alaeddin Cami-
i bu eserler arasndadr.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde 3 NAL, G.(1970), Susuz Handaki Ejderli Kabartmann

Yunus Emrenin etkisini ncelikle dil, dflnce, duygu Asya Kltr evresindeki Yeri, Sanat Tarihi Yll-
ve yaratclk balamnda arafltrmak gerekir. Sevgi, ba- , 4 (1970-71), .. Ed. Fk. Yay. stanbul, s. 153-
rfl, Tanr, evren, varln birlii gibi insanl ilgilendi- 181.
ren nemli konular ustalkla ve yaln bir Trkeyle di- MAHR, B.(1989), slmda Resim Szcnn Belirle-
le getirmesi, sz sanatlarndaki (benzetmeler, kiflisellefl- dii Tasvir Gelenei, nsal Ycel Ansna Sem-
tirme) yaln ustal, duygularn itenlikle ve abartsz pozyum, stanbul, s. 59-64.
ifade etmesi onu evrensel bir flair klmfltr. MLAYM, S.(1984), Anadoluda Hayvan slubunun Bir
rnei, Folklor ve Etnografya Arafltrmalar, s-
tanbul, s. 325-40.
Deiflimin Tanklar, Ortaa Trk Sanatnda Ssle-
me ve konografi, Kakns, stanbul 1999.
Yararlanlan Kaynaklar Geometrik Sslemeler, Seluklu a, Kltr ve Tu-
ARIK, M.O. (1972), Bafllang Devri Anadolu Trk Mi- rizm Bakanl Yay. Ankara 1982.
mari Tezyinatnn Karakteri, Malazgirt Armaan, GEL, S.(1982), Anadolu Seluklularnn Tafl Tezyi-
Trk Tarih Kurumu Yayn, XIX. Seri-Sa. 4, Ankara, nat, Trk Tarih Kurumu Yayn, VI. Seri-Sa. 6, An-
s. 173-77. kara.
ATASOY, N. (1971), Seluklu Kyafetleri zerine Bir Anadolunun Seluklu ehresi, Akbank Yayn, s-
Deneme, Sanat Tarihi Yll, S. IV, tanbul 1994.
1970-71, stanbul, s. 111-151. NEY, G.(1969), Anadolu Seluklu Geleneinde Kufllu,
BAKIRER, . (1974,), Erken Dnem Mimari Ssleme- iftbafll Kartall, fiahinli ve Aslanl Mezar Tafllar,
sinde Geometrik Dzen Denemesi, VIII. Trk Ta- Vakflar Dergisi, S. VIII, Ankara, s. 283-291.
rih Kongresi, Ankara 1974, Bildiriler, II. Ankara, Anadolu Seluklu Sanatnda Ejder Figrleri, Belleten,
1981, s. 951-959. S. 130, C. XXXIII, Ankara 1969, s. 171-216.
BLC, K.(1983), Anadolu Tafl Tezyinatnda Hayvan s- Anadolu Seluklularnda Ssleme ve El Sanatlar,
lubu, Sanat Tarihi Dergisi, S. 2, zmir, s. 19-27. Trkiye fl Bankas Yayn, Ankara 1978.
ORUHLU, Y.(1988), Anadolu Seluklularnn Tafl Artuklu Devrinden Bir Hayat Aac Kabartmas, Vakf-
Tezyinatnda Orta Asya ile Balantlar, Mimar lar Dergisi, S. 7 (1968), stanbul
Sinan niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek 1968, s. 117-120.
Lisans Tezi, stanbul. SARRE, F.(1909), Seldschukische Kleinkunst, Leip-
DIEZ, E. (1946), slamdan Sonraki Devirde Tasvirci- zig.
lik, stanbul. LK, C.(1984), XIII. Yzyl Trk Sanatnda Baz Fan-
ERDEM, S.(1990), ift Bafll Kartal ve Anka zerine, Sa- tastik Figrler, Halk Kltr, 1984-2, stanbul, s.
nat Tarihi Arafltrmalar Dergisi, S. 8, stanbul, s. 121-129.
72-80. NAL, R.H.(1982), Osmanl ncesi Anadolu-Trk
GABRIEL, A.(1937), Seluklu Mimarisi, kinci Trk Ta- Mimarisinde Takaplar, Ege niversitesi Yayn,
rih Kongresi, stanbul 20-25 Eyll 1937, Kongre- zmir.
nin alflmalar, Kongreye Sunulan Tebliler, stan-
bul1948, s. 439-440.
GKE, B.(1988), Rumi Motifler ve Rumili Desenlerde
izim Kurallar, Antika, S. 34, stanbul, s. 30-36.
GNDODU, H.(1979), Trk Mimarisinde Figrl
Tafl Plastik, Doktora Tezi, .. Edebiyat Fakltesi,
stanbul.
GNDZALP, N.(1979), Dekoratif Sanatta Akantusla
Kvrmdal Sslemelerinin Kayna zerine, 8. Trk
Tarih Kongresi, C. I, Ankara, s. 447-449.
www.evrenselpdf.com
5
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
Yenia hazrlayan faktrleri saptayabilecek,
N
Rnesansn nedenlerini aklayabilecek,
N
Rnesans ve hmanizm dflncesini tartflabilecek,
N
Rnesans sanatnn ve sanat eserlerinin zelliklerini keflfedebilecek,
N
Reform hareketlerinin nedenlerini ve sonularn tartflabilecek,
N
Avrupada yeni ticari deiflimin zelliklerini aklayabilecek,
Avrupann deiflen dflnsel, siyasal, kltrel haritasn analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Keflifler Martin Luther
Rnesans Protestanlk
Rnesans sanat ve mimarisi Kalvinizm
Leonardo da Vinci Otuz Yl Savafllar
Reform Hareketi
indekiler
YENAI HAZIRLAYAN
FAKTRLER
KEfiFLER, SMRGELEfiTRME, YEN
EKONOMK VE TCAR DZEN
RNESANS YA DA YENDEN
DOUfi
RNESANS DNEMNDE FELSEFE,
Avrupada EDEBYAT VE SANAT
Kltr Tarihi Rnesans: Deiflen RNESANS DNEM TALYA
Avrupa SANATI
AVRUPADA RNESANS, SANAT VE
KLTR, (KUZEY RNESANSI)
DEfiEN AVRUPA : MERKANTALST
EKONOM VE TCARET
DEfiEN AVRUPA: REFORM
HAREKETLER
18. YZYILA DORU
www.evrenselpdf.com
Avrupada Rnesans:
Deiflen Avrupa
YENAI HAZIRLAYAN FAKTRLER

Yzyl Savafllarnn sonu (1492) Avrupada yeni bir sosyal, ekonomik ve siyasi d-
nemin bafllangc olarak kabul edilir. Ama feodal sistemin kalntlar bir sre daha
devam edecek, monarfli rejimleri glenecektir. Bununla birlikte krlma noktas
yaratan olaylar keflifler ve bulufllar vardr. Bunlar arasnda, matbaa, keflifler, rne-
sans, hmanizm ve reform hareketleri, dflnce sanat din ve siyasette yeni yaplan-
malar getirir, laikleflme sistemi bafllar ; burjuvazi gibi yeni bir ticari sosyal snf olu-
flur ve glenir. Btn bunlar kkl bir deiflim olmasa da, kapitalizmi, milliyeti-
lii, aklcl, devrimleri hazrlayacak yani sonraki yzyllarn esin kayna olacak-
tr. Ama unutmayalm bu a da savafllar dnemidir, hatta silahlanma teknolojisi
hzla ilerler, rnein topuluk bu dnemde geliflir.
Avrupa Ortaanda ve tarihin birok evresinde rastlanan ve toplumsal, siyasal
ve ekonomik bir rgtlenme biimi olan feodal sistem, Avrupann dier blgele-
rinde kalntlarn srdrrken, feodalizmi yaflamayan talya, 13.yzylda Venedik
gibi geliflkin kent devletlerine sahiptir.
13.yzyln sonunda Papa VIII. Boniface tarafndan krallara vergilendirme yo-
lunda tannan yetkilerle talyada ticarette yeni formlar geliflmifltir. zellikle Floran-
sada bankaclk alannda sabit kredi sistemi kurulmufl, sigortaclk organizasyonla-
r salanmfl, tm talyada krallk ve papaln destekleriyle ticarette yeni yntem-
ler gelifltirilmifltir. Bu ekonomik geliflme sosyal yaflama ve zellikle sanata yansr.
Bu deiflimler 15. yzylda talyada, sanata kendini yeni ifadeler ve geliflen anla-
tm tarzlaryla gsteren bir uygulama fleklinde yansr. ncesinde 14. yzylda Avrupa
sanatnda Bizans dnemi sanatna yeni realist bakfl asyla alternatif sunan talyan sa-
natlar (Cimabue, Giotto gibi), bu ada, Tanry, dnya ve tm canllarda onun g-
zelliinin yansmasnda grmeye bafllarlar ve bu grfllerini eserlerinde uygularlar.
KEfiFLER, SMRGELEfiTRME, YEN EKONOMK VE

TCAR DZEN
Yeni keflifler ve ticaretle geliflen Avrupa ekonomisi, keflfedilen yeni topraklardan 15. yzyl Avrupann i
salanan yeni gelirlerle genifllemifl ve kapitalist bir a bafllatmfltr. Bu geliflmenin dengelerinin deifltii ve
flekillendii, modern
nedenleri Italyadaki kent devletlerinin Akdenizdeki dier glerin egemen oldu- dnyaya doru ilk admlarn
u blgelerle ticaret yapmas, Osmanl dnyasnn Adriyatik ve Venedik yoluyla atld bir dnemdir.
Avrupa ile balantlardr. Bu ada, inden ithal edilerek Avrupada kullanlan Ortaadan sonra ilk dini ve
entellektel geliflimlerin
lks rnler (ipek, deerli tafllar vb) Bizans dneminden beri sregelen ticaretin olduu bu sre 1400lerde
devamdr. Ayrca kent devletlerinin gereksinimini oluflturan savafla ynelik tehi- ticari devrimle bafllar.
www.evrenselpdf.com
98 Kltr Tarihi
zatn temini, deniz aflr ticaret ve maden iflletmecilii an yenilikleridir. Avru-

pann deniz aflr ticareti spanyol ve Portekiz krallklarnn liderliinde srdrl-
mfl, Douya ulaflan yeni ticaret yollar keflfedilmifltir. Bu kefliflerin entelektel d-
flnceye etkilerinden biri Yeni Dnyann keflfiyle dnyann yuvarlak olduu gr-
flnn benimsenmesidir. Ortaa grflne zt olan bu grfl, aslen slam bilim d-
flnrleri tarafndan 12. yzylda inden alnmfl olan pusula ve usturlap sayesin-
de bilinse de, bu adan nce Avrupada kabul grmemifltir.
Bu ada Avrupaya eklenen yeni topraklar genifl bir corafyaya yaylr: Porte-
kiz, Madeira, Azor Adalar, Afrikann gney kylar, Yeni Gineyi; spanya, Kuzey
Amerika ktasnn gneybat blmn, Bat Hint Adalar, Orta Amerika, Brezilya
dflnda Gney Amerikay topraklarna katmfl ve bu topraklardan Avrupaya yeni
kaynaklar aktarlmfltr. ngiliz ve Franszlar ise Kuzey Amerikaya alm gerek-
lefltirmifllerdir.
Yeni Dnya ticaretiyle birlikte Avrupaya giren rnler arasnda deerli kumafl-
lar ve tafllar yannda, baharatlar, patates, ttn, msr, fleker pekmezi, fleker bazl
alkoll ieekler, kakao, ikolata, kahve, pirin, pamuk ve kinin bulunmaktadr.
Bu yeni kefliflerle elde edilen rnler arasnda Avrupa bankalarnda yeni standart
gerektiren Inka ve Aztek uygarlklarnn altn ve gmfl de bulunmaktadr.
14.yzylda Avrupada glenen feodalizmin etkileri 15. yzyln ikinci yarsn-
da merkezi otoritelerin ynetimde etkin olmasn salamfltr. zellikle yeni top-
raklarn ve kaynaklarn deniz aflr ticaretle salanmas, kilisenin otoritesinin zayf-
lamasna neden olmufltur.
KEfiFLER
Keflifleri, hem Dou hem Amerika uygarlklarna ve zenginliklerine ulaflma ; Hristi-
yanl yayma, bilme ve renme arzusu olarak grmek gerekir. Avrupa artk yeni k-
talara yaylr, zenginlik kaynaklarn ele geirir. Avrupa dflncesi ve kltr, ev-
rensel bir deer olarak yaylmaya hatta egemen olmaya bafllar. Bu smrgeci anla-
yfl yerli halklar ve yerel yaflam datmfl ve hatta yok etmifltir. rnein 16. yzyl-
da, Yeni Dnyada, tarm ve ziraatte nfusun imhasndan kaynaklanan flaflrtc bir
gerileme sz konusudur; rnein Meksikann nfusu azalr ve kle ticareti sonu ve-
rinceye dek verimli topraklar ifllenemez hale gelir; 1500den sonra smrgeci devlet-
ler hzla geliflir zenginleflir; ngiltere, smrgeleri sayesinde en zengin lkedir ve dev-
rimler gereklefltirir, ayrca sanayi devriminin bafllamasna nclk edecek, Avrupa
kltrn egemen klma srecini flekillendirecek, ticaret yollarn aacaktr.
Venedikli Marco Polonun (1254-1324) nl dnya seyahati Avrupada bir Dou ef-
sanesi yaratr; 1487de, Portekizli Vasco da Goma spanyol bayrayla Hindistan;
1488de Portekizli Bartolomeu Dias mit Burnunu; 1492de Cenoval Kristof Ko-
lomb spanyol bayrayla bilmeden Amerikay keflfeder; 1521de Portekizli Macellan
yine spanyol bayrayla dnya turu yapar.
RNESANS YA DA YENDEN DOUfi

Rnesans szc Franszca renaissance kkenli olup yeniden doufl anlamna
gelir ve talyada 14.yzyln sonunda ortaya kan bir yenilenme srecidir. Bu a
Yunan ve Roma dnemi kltr ve sanatnn elerine geri dnflle hem eitim ala-
nnda, hem de bireyin yaflamn irdeleyen konularla Hmanizmin ortaya kmas-
n salar. Avrupada dier blgelere hzla yaylan bu uyanfl ve uyanfln gnm-
ze uzanan etkileri zerinde nemle durmak gerekir. nk Rnesans sadece sanat
alannda deil, Avrupa corafyasnda sosyal, kltrel, politik alanlarda da deifli-
me yol amfl ve insana iliflkin deer kavramlar yenilenmifltir.
www.evrenselpdf.com
5. nite - Avrupada Rnesans: Deiflen Avrupa 99
talya Kent Devletleri ve Etkileri

zellikle 15. yzylda talyada ticaretin de etkisiyle geliflen kent devletleri (Floran-
sa, Venedik, Milano, Napoli, Roma; Papalk Eyaletleri) farkl ynetim ve retim
glerine sahiptir. Bunlardan Floransa, gelifltirdii loncalarla, yerel idarenin zen-
ginlii sayesinde dier kent devletlerine gre daha zengin retim yapan bir kent-
dir. Bir sre Cumhuriyetle ynetilmifl, daha sonra Medici ailesinin bireyleri tarafn-
dan ynetilmifltir. Napoli krallkla ynetilmektedir. Gney talyada Papalk Eyalet-
leri olarak bilinen befl kent talya Birliini oluflturma abasnn bir paras olsa da
bu birlik geeklefltirilememifltir. 15. yzyln sonunda Papalk, Romadaki yaplarn
yenilenmesi kararn alr ve Floransann bafln ektii bu yenilenmenin Romada
da yaratlabilmesi amacyla Floransal sanatlar Romaya davet etmifltir. Venedik
kent devletinin kkeni ise 9.ve 11.yzyllara dek uzanr. fiehrin aristokratlar, tica-
rete dayal bnyesiyle, kent konseyi ve oligarflik sistemle kenti ynetmekte idi. Av-
rupaya ihracat yaplan tahl, ipek ve baharat ticaretini elinde tutan Venedik tc-
carlar, 15. yzylda Douyla yaptklar ticaret sonucunda olduka gl konuma
gelirler. Adriyatikin kontrolunu Bizans dneminden beri elinde tutan Venedik, bu
ada blgede hkim olan Osmanl mparatorluuyla Adriyatikin kontrolu konu-
sunda problemler yaflar. Milano ise Lombardiya blgesinin baflkenti olarak Orta-
adan beri, nce Visconti daha sonra Sforza ailesinin bireyleri tarafndan despot
bir ynetimle ynetilmifltir. Rnesans sanatlarn destekleyen Sforza ailesi askeri
tehizatn yapmna nem vermifltir.
Katolikliin merkezi konumunda olan ve Papaln gcn yanstan Roma, bu
dnflmde nemli rol oynar. Bu ada skolastik dflnceye ve eitime karfl sor-
gulamalar bafllamfltr. slam dflnrlerinin Yunan filozoflaryla (Platon, Aristote-
les) ilgili yorumlamalar katk salamfl ve yeni irdelemeleri de beraberinde getir-
mifltir. Kendilerini Roma mparatorluunun, Romal halkn ve kltrn bir devam
gibi alglayan talyanlar, laik dflnce ve dnyaya ulaflma yollarn aramfltr. Mat-
baann bulunmas da (1450), talya Rnesansnn etkilerinin kuzeye yaylmasn ve
Kuzey Rnesansnn genifllemesini salamfltr. Johannes Gutenbergin Mainzda
ilk uygulamasn yapt metal harflerle basm teknii, 1455de ncilin baslmasn,
daha sonra da farkl dillere evrilmifl kopyalarnn basmn salamfltr. Ksa bir s-
rede Avrupaya ve hatta Douya yaylan bu etkiyle, Osmanl mparatorluunda
gayrimslim vatandafllar stanbulda 1493de ilk matbaay kurar. 16. yzylda geli-
flen matbaa sanat teknikleriyle basklar yaparlar.
MATBAANIN DOUfiU
Matbaa ncesi kitap ve kitap basm (elyazmal) kilisenin elinde olduu iin eitim
ve kltrlenme de kilisenin tekelindeydi. Matbaanin icadyla, bilgi bir tekel olmak-
tan kp btn sosyal snflara ak hale gelir. zellikle niversiteler (Paris Sorbon-
ne, ngiltere Oxford ve Cambridge, Bologna niversiteleri) bundan genifl apl olarak
yararlanr; ilk baslan metinler dinsel olsa da zaman iinde hzla baflka alanlar da
ierir ve yaynlanan metinler, baz deerler anlayfllarn ve sosyal snflarn bilgilen-
me hiyerarflisini altst eder. Ktphaneler alr, denizciliin geliflmesine bal ola-
rak Haritaclk geliflir ve bir disiplin olur.
lk matbaa, aa oyma teknii kullanlarak, M.S. 593te inde kurulmufltu: 1450de
Gutenberg, kurflun alaflmndan yaplan dkme harfleri hazrlayarak, (baskdan
sonra baflka bir yazda kullanlmak zere bunlar saklanacaktr) bir basm yntemi
icad eder. Bu tipo bask metal harflerle yaplr; uzun ve zahmetli bir bask sreci ge-
rektirir. Metal harflerin tek tek sayfa oluflturacak bir biimde dzenlenmesi yntemi
kullanlr. Hollanda bu yzylda basm merkezidir. 19. yzylda modern matbaa
makineleriyle sanayi devrimi, kltr iletiflim ortam yaratlmasnda ve enformasyo-
na ulaflmda temel bir ifllev yklenecektir.
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
100
AMALARIMIZ
Kltr Tarihi
AMALARIMIZ
K T A P Rnesans tarihi
K TveAsanatsal,
P kltrel, dflnsel geliflmeleri iin Nurettin Pirimin Rnesan-
sn Serveni (Yap Kredi Yaynlar, stanbul) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON Rnesans
T E L E Dnemi
VZYON talya
talyada yeniden douflun yafland ilk kent Floransadr. Floransa, 15. yzylda
Ortaada sanat destekleyen ve ou kiliseye hizmet veren belli alanda uzmanlafl-
mfl kiflilerden oluflan zanaatkrlarn korunduu lonca sistemini ticari loncalar (ar-
NTERNET NTERNET
ti) olarak srdren bir kenttir. Ekonomik gcn Ortaadan beri elinde tuttuu
yn loncasyla salar. 15.yzylla birlikte bankaclk sistemiyle glenen kentte,
ynetimde de etkin olan zengin Floransal aileleler (Strozzi, Bardi, Tornabuoni,
Pazzi ve Medici aileleri) nemli katklarda bulunurlar. Bu aileler hem kentlerini
hem de Floransa sanatnn icracs olan sanatlarn korumufllardr. Bu yllarda tal-
yada sanatlar himayesine alan mesenler yaygndr. Floransal Medicis ailesi Ver-
rocchio ve Boticelliyi ; Milan dk Leonardo da Vinciyi ; Papalk Michelangeloyu
desteklemifltir. Ayrca Fatih Sultan Mehmet Belliniyi davet ettii gibi, Avrupa kral-
lar da nl talyan sanatlar (Michelangelo, da Vinci) davet etmifllerdir.
Rnesans dnemiyle birlikte sanat kavramnn ortaya ktn usta-rak ilifl-
kisinin gelifltiini, kendi birikim ve duygusuyla sanatn reten kendine has slup
gelifltiren sanatlarn ortaya ktn grrz. Sanatlar alfltklar atlyelerde tm
yaplan iflleri izleyerek renme becerilerini gelifltirmektedirler.
Ortaan duraan, izgisel ve derinlikten yoksun sanatna karfl, klasik sanat s-
luplarna uygun formlar ve buna bal geliflen perspektif anlayfl bu a sanatnn
zellikleridir. Klasik sanatn perspektifte l (kanon) kavram yeniden uygulanmfltr.
SIRA SZDE Rnesans resim

SIRA sanat
SZDE ayn zamanda yeni tekniklerin kullanld bir dnemdir. Bu tek-
1 nikler neler olabilir?
Yine Klasik ada, sanatn kendine zg, iinde matematii barndran dzen
ve harmoni birlikteliinin var olduu eserler retilmifltir. Dnemin baflkaldrc d-
S O R U flncesini deSsembolize
O R U eden bu formlar, izgi, biim, ifade olarak insan semboli-
ze etmifl ve Ortaa sanatna zt olarak insan n plana karmfltr. Bu a bireyin
DKKAT
ortaya kfldr,
DKKAT
zellikle sanat bunu toplumun her kesimine ulafltran bir aradr.
Doann ve insann detaylar desenle ifllenmifltir. Bu ada yeni perspektif anlay-
fl, resimde derinlik ve renk, heykelde flk ve glge, mimaride ise farkl malzeme
N N
SIRA SZDE
ve form neSIRA SZDE
kmfltr.
Teknik konularda gelifltirilen bilgi ve becerilerin temeli, matematik, geometri
AMALARIMIZ gibi alanlarda antik Yunana geri dnfl ilkesine, Euklid, Pitagorasn grfllerinin
AMALARIMIZ
yeniden uygulanmasna dayanmaktadr. Varoluflta doada her canlda ortak olan
ve deiflmeyen bir prensip olan altn orannn uygulanmasnda Fibonaccinin Li-
K T A P ber Abacide K (1202)
T A P saysal dizini ile vurgulad gerekliin nemi byktr. Bu
ilkenin matematiksel aklamas sanat eserlerinde lnn gc olarak yansr.
Bu ada edebiyat, felsefe ve retorik alannda antik klasik eserlerin evirileri ve
TELEVZYON yorumlar Tyaplmfltr.
E L E V Z Y O N Rnesans dnemi sanatlar, her konuya vakf, sadece ken-
di alannda uzman deil, gzel sanatlarn her alannda uygulama yapma becerisi-
ne sahip, bilgisini sanatna katmay becermifl Rnesans insan kavramnn ortaya
kmasna katkda bulunan ve tm bilgi ve becerisini rettii nesnede btnleflti-
NTERNET NTERNET
ren sanatlardr.
www.evrenselpdf.com
Rnesansn talyada ortaya kfln inceleyen sanat tarihilerinin zerinde bir-

lefltii konu, Roma ve Floransada bafllyan bu akmn Roma kltrnn bir uzan-
ts gibi grmeleri ve talya topra insannn kendilerini mirass olduklarn d-
flnmeleridir. Gerekten de, bu akm, Ortaa sanat ve dflncesine reaksiyon
olarak antik sanatn elerini kullanmfl ve bu tepkisel uyanfl sanat eserleriyle
yanstmfltr.
RNESANS DNEMNDE FELSEFE, EDEBYAT VE

SANAT
Yazar ve Dflnrleriyle Hmanizm

Hmanizm, 14.yzyln sonu ve 15. yzyln baflnda Ortaan skolastik eitimine
tepki olarak Floransa ve Napolide ortaya kan, bireyin eitimini n planda tutan,
zellikle kendisini gzel ifade etme becerilerini gelifltiren studia humanitas olarak
zetlenen gramer, retorik, tarih, felsefe, ahlak felsefesi konularnda eitim ve -
retimle bilinli birey ve vatandafl yetifltirmenin hedeflendii bir dflncedir. Hma-
nizmi bir eitim reformu olarak deerlendirmek gerekir. Avrupada kadnlarn da
toplum yaflantsna katlmas ve okur yazarln artrlmasna ynelik abalar bu
dnemde gereklefltirilmifltir. Bu sayede toplumsal rgtlenmelerde kadnlar da
yer alacaktr.
Italyan hmanizminde yazar Dante Alighieri (1265-1321) bir bafllangtr. Bu
nedenle Ortaadan ok Rnesans dflncesine yakndr. nsann tutku, eliflkile-
rini, toplumdaki skntlarn eserlerinde ifllemifl ve skolastik eitime ve ruhban s-
nfnn liderlerine elefltirel bakfl asyla baz evrelerden tepki almfltr. Toskana
dilinde yazan Dantenin talyan diline katks byktr.
LAH KOMEDYA: Dantenin lahi Komedya (Divina Commedia) adl eseri dnya
edebiyatnn baflyaptlarndandr. Eser bir komedi deil, bireyin evrendeki konumu
zerine Dantenin bakfl asdr. Cehennem (t. Inferno), Cennet (t. Paradiso), Araf
(t.Purgatorio) blmlerinden oluflan epik tarzda yazlmfl eserde, Dantenin Aristote-
lesden etkilenerek evren kurgusunu ortak merkezli kreler dizgesi fleklinde anlatma-
s ve dfl merkezli krelerin olmadn vurgulamas nemlidir.Yerkrenin merkezin-
de yer alan cehennemi dehliz fleklinde tasvir etmifl, merkezde de fleytann yer ald-
n ifade etmifltir. Varoluflun insana ait olduunun anlatld metinde, Cennet gk-
yzdr, Araf da dnyann ortasndan, cehennemin iinden kar. Araf Dann
zirvesinde yer alan Cennet, Adem ve Havvann kovulduu yer olarak anlatlmfltr.
Hmanizmin bir baflka nemli etkin ismi Francesco Petrarca (1304-1374) ve -

rencileridir. Aslen flair ve dilbilimci olan Petrarcan da talyan dili ve gramerine katk-
s byktr. fiairin, Homerosdan etkilendii gzlemlenmektedir. Eserlerinde iyi bir
yaflamn ve insann bu yaflamda kendisinin farkndalnda olmas dflncesi egemen-
dir.
Bir dier nemli hmanist isim, Italyan flair, yazar Giovanni Boccaccio (1313-
1375), Decameron adl eserinde 1348de kara veba ile ypranan Floransada asil ve
zengin ailelerinin hayatlarn kaleme almfltr.
Petrarca ve Boccaccionun eserlerinin bugne ulaflmasn salayan Venedikli Piet-
ro Bemdo (1470-1547)dur. Petrarca ve Boccaccio, Homeros, Aristoteles ve Euripidesin
eserlerine ve talyan antik kltre ve arkeolojik eserlere olan ilgileriyle de bilinir.
www.evrenselpdf.com
102 Kltr Tarihi
SIRA SZDE Rnesansla SIRA

doan hmanist dflncenin felsefeyle balantlar nelerdir?
SZDE
2
Sekin ailelerden Lorenzo Medicis, bu ada Floransa sanatnn destekleyicisi-
D fi N E L M
dir ve antikD felsefe
fi N E L M
ve edebiyata olan tutkusundan dolay, Galileonun da ders ver-
dii Pisa niversitesinin (1343) yaplanmasna destek vermifltir. Floransada oluflan
SIRA
S OSZDE SIRA
S O SZDE
R U bu Yunan eserlerine R U dnfl ve eitimde yenilik, Avrupal genlerin gelip eitim al-
masn da salamfltr. Floransa etkilerinin kuzeye yaylmasn salayan bu giriflim-
D Dfi KNKE AL TM ler ngilterede
D Dfi KNThomas
KE LATM
Linacre (1460-1524)nin tp eitimi almas ve Kralla Ba-
l Tp Okulunu kurmas, William Grocyn (1446-1519)nin Oxfordda eski Yunan-
cay retmesi, John Colet (1467-1519)in Londrada, ncili inceleyen teoloji ar-
N N
S O RSZDE
SIRA U S O RSZDE U
lkl St. PaulSIRA
Okulunu kurmasyla sonulanr.
DKKAT
AMALARIMIZ FloransadaAMALARIMIZ
Medicis
D K K A Tailesinin sanatlar himaye etmesi bir Rnesans gelenei oluflturmufl-
tur ve sanatn birok alannda nemli eserlerin domasna nclk etmifltir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P 15. yzylda
K T elefltirel
A P dflncenin geliflmesinde hukuku ve eitimci Lorenzo
Valla (1407-1457) kentlerde verdii konferanslarla halk bilinlendirmeye alflr.
AMALARIMIZ Zevk zerine (De Voluptate) adl eserinde, Epikr felsefesinden yola kp bire-
AMALARIMIZ
TELEVZYON yin kendisini
T E L E V Z Y O Neden fleyleri z iradesiyle yapabileceini ne srmfltr. Lo-
mutlu
renzo Valla (1407-1457) zellikle teolojik eserlerin orijinallerinin okunmas gr-
K T A P K T A P
fln savunur.
Soylu bir aileden gelen Pico della Mirandola (1463-1494) hmanizm idealini
NTERNET N T E R N E Onuru
zetleyen nsann T zerine (De hominis dignitate) adl kitabnda din, felse-
TELEVZYON T E L E V Z Y O N
fe, doa felsefesi zerine grfllerini zetler. Kitapta ne srd savlar Platon,
Neoplatonizm, Aristoteles ve Hermetik grfllerle bireyin zgr iradesi, kendini ve
doay keflfi, bireyi birey yapan zellikler ve mutlak realite kavramlarn ierir.
NTERNET
Platonun din felsefesi konusundaki yeni zmlemeleri, yani Neoplatonizm
NTERNET
dflncesi bu ada zellikle Floransada Medici ailesi tarafndan n plana karl-
mfl ve niversitelerde eitimin bir paras haline gelmifltir. Marsilio Ficino (1433-
1499, Platonnun eserlerini Latinceye evirmifl, Floransa Akademisinde Platon
okulu amaya alflmfltr. Ficino, Avrupada felsefe eitiminin geliflimine de katk-
da bulunmufltur. Ruhun lmszl zerine yazd Platon Teolojisi Ruhun lm-
szl (Theologia Platonica de immortalitate animae) adl eseri Katolik kilisesi
tarafndan hofl karfllanmamflsa da, Katolik kilisesi daha sonra Protestanlar tarafn-
dan kabul gren ruhun lmszln dflncesini kabul etmifltir. Yaflam zeri-
ne Kitap adl eserinde birey salnn nemi, yaflamn insan bedeninde varl
ve ruhun bedenle iliflkisini incelerken neoplatonist dflncelerini yanstr. Ayn za-
manda insan davranfl ve sonular zerinde durur.
Broflr fleklinde baslmfl bu Protestan Reformunun yaygnlaflmasn salayan, bireyin kendi dilinde okuya-
ilk eser rneklerine
incunabula deniyordu. bilecei kitaplarn basmlar (incunabula) talyan hmanizminin ksa bir sre iin-
de kuzeyde Fransa, Almanya, Hollanda ve ngilterede yaylmasn salar. Protes-
tan Reformunu tetikleyen nemli etkenlerden biri de klasik a eserlerinin her dil-
de yazl kopyasnn baslmasdr.
Siyaset felsefesi, toplum ynetimi konusunda ilkleri ortaya atan Floransada, ay-
n zamanda ynetici, diplomat, oyun yazar olan Machiavelli (1469-1527) siyaset-
bilim alannda nemli bir isimdir. Medici ailesinin Floransada ynetimde olmad-
1498-1512de grevde bulunan Machiavelli, siyasi ve politik gcn temellerini
irdeledii kitab Prens (Il Principe)i yazar.
www.evrenselpdf.com
PRENS: talyan Nicola Machiavelli (1469-157) bu nl, kitabnda iyi bir prensin y-
netimde etkin olmas iin neleri yapmas gerektiini tartflr; kamu ynetimi ve siya-
setbilim konusunda sunduu nerilerle Platon ve Aristotelesin hayali toplum ve ida-
re kavramlarndan ok, an yaflanan gerekliinden rneklerleriyle dikkat eker.
talyada siyasal birliin salanamad yllarda (bir tarafta Papalk, dier tarafta
Venedik, Ceneviz, Floransa gibi gl kent devletleri ve Napoli Krall) yazlan bu
kitap, talya birliini salayabilme dflncesiyle kaleme alnmfltr. Kitap, ynetim bi-
imi olarak mutlak monarfliyi savunarak, Prensi onun temsilcisi klar ve Devletin
gcn her fleyin stnde bir g olarak tanmlar. Siyasi edebiyata yerleflmifl olan
Makyavelizm terimi, amaca ulaflmak iin her tr ara ve gc meflru sayan ve bire-
yi ara olarak gren ideolojik bir rejim anlayfln dile getirmektedir.
RNESANS DNEM TALYA SANATI

Rnesans dneminin bafllangcnda, talyan sanatlar Ortaan duraanln y-
karak, Klasik sanat sluplarna geri dnflle bu an dnya grflyle zdeflleflen
sanat eserleri ortaya koymufllardr. Bu dnem sanatlaryla ilgili bilgileri ve yo-
rumlar kendisi de bir sanat olan sanat galerisi yneticisi Gi- Resim 5.1
orgio Vasari (1511-1574)nin sanatlarn hayatn kaleme ald-
Massaccio, Kutsal l, 1428.
Sanatlarn Hayat (Le Vite de pi eccellenti pittori, scul-
tori, ed architettori) (1550) adl eserinden edinmekteyiz.
Dnemin sanatna bakldnda an ilklerini icra eden sa-
natlardan biri Masaccio (1401- 1428)dur. Eserlerinde ger-
eklii perspektif ve chiaroscuro tekniini kullanarak verir.
Rnesans sanatnda koyu ve ak renklerin flk-glge oyunla-
ryla verildii chiaroscuro teknii, ayn zamanda insan bede-
ninde hacimsel olarak boyutluluk yaratmak iin fln kon-
trast renk ve tonlarla verilmesidir. Masaccio, Floransa, Santa
Maria Novella Kilisesindeki fresko tekniinde yapt duvar
resminde (1426-1428) nl eseri Kutsal l (baba-oul-kutsal
ruh)de an derin perspektif anlayfln mimari kompozisyon
iinde verir. Klasik a, Roma dnemi mimari elemanlar olan
tonoz, kaset teknikli tavan sslemesi, stunlar Korint slubun-
da kullanarak an eskiye dnfl idealini yanstr. Eserde line-
ar perspektif, tm alann gerek kiflilerden oluflan tarzda dol-
durulmas Floransa erken resim sanatnn zelliklerindendir.
Vasari, Masaccionun bu eserinde kulland renkler, elbise de-
taylar ve derinlik etkileri hakknda da yorumlarda bulunur.
Bir baflka ok nemli, isim olan Botticelli (1445-1510) Ve-
nsn Douflu (1480) adl eserinde, Vensn denizden k-
pkler iinden kfln betimlemifl, idealize edilmifl bir gzelli-
i sembolize etmifltir. Vens, rzgarn etkisiyle dalan salar
ve hznl bakfllaryla antsal bir gzellii barndrr. Resmin
btnnde an neoplatonist idealizmi egemendir. nl sa-
nat tarihisi Gombriche gre, izgilerin zariflii ve uyumlulu-
u, boynunun doal olamayan uzunluu, sol kolun alfllma- Kaynak:
dk tarzda vcda balanmas, eseri kutsal bir yky iletme- http://www.abcgallery.com/M/masac
cio/masaccio5.html
nin tesinde cvl cvl bir gsterime dnfltrr.
www.evrenselpdf.com
104 Kltr Tarihi
Resimde Masaccionun gereklefltirdii yenilii Filippo Brunelleschi (1377-

1446) mimari alanda gereklefltirir. Floransada Pazzi Kilisesi iin tasarlad kub-
be, kendisinden nce sre gelen Gotik tarzn tam karfltdr. Yapnn n cephesini
klasik dnem tapnak mimarisi etkisinde dzenleyip stun, paye ve kemerleri kul-
lanmas bu an mimari uygulamasnda kendi tarznn btnsel rneidir.
Fotoraf 5.1
Pazzi Kilisesi
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/File:Pazzi
_Chapel_Santa_
Croce_Apr_2008_
P.JPG
Rnesans sanatlar Klasik dnem sanatn, form ve konu btnl anlamn-

da daha zgr ifadeyle uygulamfllardr. nsan vcudunun anatomisinin detayl
kavranlmas yeni bir gereki ifadeyle anlatlmasn salamfltr. nsann her fleyin
ls olduu kavramndan karak bedenin mkemmellii, geometrik yaps R-
Resim 5.2 nesans heykelinin temel uygulama teknii olmufltur. Bu
Donatello, Davut Heykeli
ada heykel sanat, kendi baflna ayakta duran, sadece
bir mimari kompozisyonun paras olmayan gerekilik
ve doaclk kavramlarnn formla ifadesidir. nsan bede-
ninin fiziksel gerekiliinde an dnyeviye dnfl gz-
lemlenir. plak betimlenen insan bedeninin kemik ve
kasdan yaplma formu gereki tarzda ifllenir.
Bu deiflimi grdmz nc heykeltrafllardan biri
de Donatellodur (1386?-1446). Ortaadan sonra ilk kez
plak olarak yapt Davut Heykelinde an yenilii olan
realizm, naturalizm ve hareketlilik gzlenir. Eser her a-
dan grlebilecek tarzda tasarlanmfltr. Davut Toskana ti-
pi oban flapkas, bacaklarnda ifllenmifl askeri donanmy-
la Golyat ldrrken tasvir edilmifltir.
talyan Dominikan keflifli olan Girolamo Savonarola
(1452-1498), ahlaka uygun olmayan sanat olarak nitelen-
dirdii yeni Floransa sanatna karfl cephe almfl ve kitap-
lar yaktrmfltr. Floransa sanat bu tip reaksiyonlara ra-
men, 16.yzyl sanatnn ncleri Leonardo da Vinci
(1452-1519) ve Michelangelo Buonarroti (1476-
1564)nin eserleriyle geliflerek, Rnesans sanatn ve ide-
Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/File:
Florence_-_David_by_Donatello.jpg alini doruk noktasna taflmfllardr. Her iki sanatda da
www.evrenselpdf.com
gzlenen insan bedeninin detaylarn keflfetme istei ve desende mkemmeliyet

arzusu resim ve heykel sanatnda bir yenilie imza atmfltr. Bedeni ideal bir form
olarak gren Michelangelonun eserlerinde insan bedeni olduundan daha abart-
l, yani barok tarzda ve bazen gerek boyutlarndan daha byk resmedilmifltir.
Leonardo ise doada tm canllarda ortak olan dzeni keflfetmeye alflrken
eserlerinde mkemmel ly uygular. Her iki sanat da ortak olan zellik, Rne-
sans insan kavramnn ls olabilecek her sanat kolunda uzman, felsefe, edebi-
yat konularnda da yetkin olmalardr. Sanatl yansra mimar, mhendis, mzis-
yen, anatomist, heykeltrafl ve ressam olan sanat kendisinden sonraki alara de-
rin bilgisinin rnlerini brakmfltr. amzda kullandmz yaflammz kolay hale
getiren makinalarn nclerinden (uan makinalar, meknik aletler, tank vb) biri de
Leonardodur. Bir baflyapt saylan Son Akflam Yemei (1495-1498) adl eserinde
say ana figr olarak betimleyen sanat, havarileri saya doru dnmfl veya ona
bakan flekilde ifadelerini resmederek, o anda yaflanan duyguyu yakalamaya alfl-
mfltr. Genel kompozisyon, figrlerin yerlefltirilifl flekli, mimari kompozisyonun t-
m ve fla gre belirlenen detaylar an matematiksel anlayfln vermektedir.
Resim 5.3
Leonardo da Vinci, Son Akflam Yemei
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Leonardo_da_Vinci_(1452-1519)_-_The_Last_Supper_(1495-1498).jpg
DKKAT DKKAT
Kayalklar Meryemi (1483) ise aslen byk bir altar iin tasarlanmfl bir resim-
dir. Bitirilememifl olan eserde Meryem sa eliyle Vaftizci Yahyay, sol eliyle de
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
say tutmaktadr. Arkada sis iinde kayalklarla maara fleklinde tasvir edilmifl
alan sann doduu ve gmld Betlehemi sembolize etmektedir. Figrlerin
doal ortamda ok detayl ve ideal gzellik formunda resmedilifli hem an, hem
de Leonardonun sanatn ustalkla icra etme zellikleridir.
Sanatta Rnesans, Gelenek, Yenilik olgular hakknda bilgilenmek iin

K E.T Gombrichin
A P Sa- K T A P
natn yks adl kitabndan yararlanmay unutmaynz.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
106 Kltr Tarihi
13 yaflnda Domenico Ghirlandaio atlyesinde alflmaya bafllayan Michelange-

lo Buonarroti (1475-1564) ressam, heykeltrafl, mimar ve flairdir. Masacciodan et-
kilenen sanat, eserlerinde derin duygu ve gzellik temalarn ifllemifltir. Piet
(1498-1499) adl eserinde Meryemin yznde bu zellikler grlr.
Resim 5.4
Leonardo da Vinci, LEONARDO DA VNC VE MONA LSA,

Kayalklar (1502): Sanatnn siparifl zerine yapt
Meryemi.
bu eser sanat tarihinde birok yoruma ko-
Kaynak: nu olmufltur. ncelikle kadnn ellerinin
http://www.abcgalle yumuflakl, dudaklarndaki glmseme
ry.com/L/leonardo/l
ve bakfllar arpcdr. Kadn tm doall-
eonardo2.html
ve sadeliiyle bakmaktadr izleyiciye.
Eser mutlaka uzun urafllar, sorgulamalar
ve teknik arayfllar sonucu ortaya konmufl-
tur. (rnein o zamanlar yeni olan suffu-
mata boya tekniini denemifltir sanat).
Ressamn portreyle kurduu iliflki, illegal
bir ocuk olan Leonardonun anne sevgisi-
nin ifadesi olarak da yorumlanmfltr. Eser
dnemin sanatta yaygn dflncesi gere-
e yknme, onu yanstma anlayfl ze-
rine kuruludur.
Resim 5.5
Michelangelo, Piet,
1499.
Kaynak:
http://upload.wikimed
ia.org/wikipedia/com
mons/1/1f/Michelang
elo%27s_Pieta_5450_
cropncleaned_edit.jpg
Sanatnn Floransann politik gcn yitirdii dnemde gcn hatrlatmak

iin yapt Davut Heykeli (1501-1504) Floransa Kathedralinin arkasnda bulun-
maktadr. Eser, 5.49 m. yksekliindedir ve sanatnn idealize edilmifl gzellik ol-
gusunu barndrr. Davutun sol kolu omuzuna deen durufluyla izleyen kiflilere
bakarken, sa tarafa dnen bafl Floransa Kathedraline bakmaktadr.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
Donatellodan Boticelliye anlan btn bu isimler birbirini izleyen kuflaklardr

DKKAT ve her bi- DKKAT
ri ustalarnn atlye alflmasna tank olmufl, bir bakma usta-rak iliflkisi yaflamfltr. Bu
flekilde sanatsal teknikler ve stiller geliflerek ve yerleflerek sanatta gelenek bafllamfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Resim 5.6
Michelangelo AMALARIMIZ AMALARIMIZ
1505de Papa II. Julius, Vatikandaki Sis-
tine fiapelinin tavan boyamasn Michelan-
K TAhitle
geloya verir. ncilde Eski A P ilgili b- K T A P
lmleri de ieren tavan sslemesi Ademin
Yaradlfl, Kyamet Sahnesi (1534) gibi ba-
T E L E V Z Y Ove
rok tarzl figr betimlemeleridir N kulland- TELEVZYON
renkler sanatnn kendine has slubunu
yanstr.
NTERNET NTERNET
Resim 5.7
Michelangelo, Ademin Yaradlfl, 1511.
Kaynak:
http://www.abcgallery.com/M/ Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:God2-Sistine_Chapel.png
michelangelo/michelangelo12.html
AVRUPADA RNESANS, SANAT VE KLTR, (KUZEY

RNESANSI)
talyan Rnesans, 15. ve 16. yzyllarda etkisini kuzey Avrupa lkelerinde gste-
rir ve bu nedenle Kuzey Rnesans olarak tanmlanr. Kuzey Rnesansnn gelifli-
mini Protestan Reform Hareketiyle birlikte dflnmek gerekir. ngiltere, Fransa,
Hollanda bu etkileri resim, edebiyat ve mzikle yanstmfltr. Polanya bilim ve as-
tronomi konusunda Kopernikle dnyann evrenin merkezi olmad teorisini orta-
ya atmfltr. Kuzeyde ticarette etkin kentler Antwerp ve Brugesdur. zellikle Yeni
Dnya kefliflerinden sonra geliflen bankaclk sistemi, blgenin ekonomik adan
da geliflmesini salar. 15. yzylda Avrupann Osmanl mparatorluuyla olan po-
litik ve ticari iliflkileri belli bir diplomasi erevesinde srdrmfltr. Venedikli sa-
nat Gentile Bellini (1429-1507) stanbula, 1479da, Osmanllarla diplomatik ilifl-
kilerin glendirildii dnemde gelir ve Fatih Sultan Mehmetin portresini yapar.
16. yzylda Osmanl mparatorluuyla youn iliflkiler Avrupada etkin gleri
rahatsz eder. Osmanl sultanlarnn zenginliini vurgulayan resimler ayn zaman-
www.evrenselpdf.com
108 Kltr Tarihi
da bu kltrel etkileflimin belgeleridir. Fransa kral I. Franois (1494-1549) krall

dneminde 1515 sonras Fransada kltrel yapy deifltirecek geliflimlere Italyan
sanatlar davet ederek bafllamfltr. Fransaya davet edilen Leonardo da Vinci eser-
lerinin bir ksmn burada yapar.
Resim 5.8
Bellini, Fatihin
nl portresi, 1480.
Kaynak:
http://upload.wikim
edia.org/wikipedia/
commons/c/c6/Gent
ile_Bellini_003.jpg
Dier yandan, I. Franois ile Kanuni Sultan Sleyman arasnda 1536da Fransz-
Osmanl ttifak kurulur. deolojik olmayan ancak ilk defa bir Hristiyan ve bir Ms-
lman lider arasnda yaplan ittifak zellii taflr; Hristiyan dnyasnda tepkilere
yol asa da, Napolyonun Msr Seferine (1798-1801) dek srmfltr.
Bu ittifak hazrlayan nedenlerden biri de Fatih Sultan Mehmetin stanbulu
1453de almas ve sonrasnda I. Selim dneminde Ortadouyu ve 1522de Srbis-
tan Osmanl topraklarna kazandrmasyla artan Osmanl gc, Avrupada, zel-
likle de Habsburg Hanedanl iin tehlike oluflturmaya bafllamasdr. 1526da Mo-
ha Savaflyla Osmanllar Macaristana girmifller; I. Franois, 1529da, Avrupa iin-
de etkinliini kaybetmiflse de, Kutsal Roma topraklar kral V. Charles Osmanllara
karfl topraklarn korumay srdrmfltr. 1529 ve 1532de Osmanllar Habsburg-
larn baflkenti Viyanay kuflatrlar, 1533de Osmanl amirali Barboros ve I. Frano-
is birlikte Genova ve Milanoya saldrr. Osmanllarn Kuzey Afrikadaki varl, V.
Charles tarafndan tepkiyle karfllanr. 1534de Osmanl donanmas Tunusu kuflat-
masnn hemen ardndan V. Charles Tunusa girer.
www.evrenselpdf.com
Resim 5.9
Muhteflem Sleyman ve Franois I. (Venedikli ressam Titian, 1530).
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Francois_I_Suleiman.jpg
Bilimsel ve teknolojik yenilikler bu dnemde nemli geliflme gsterir: kaldra, mek-

nik ve metal iflleme sisteminde yenilikler grlr; matkaplar, tornalar, vidalar, eflitli
kesici aletler, helezon yay, tfekler ve tketim nesnesi meknik saatler yaplr; vitray
sanat oluflur; tuz, meyve sebze, kmr petrol kullanm bafllar; haritaclk geliflir; ya-
l boya ve tuval kullanlmaya bafllar; perspektifin keflfi zanaata da yansyacaktr.
Kopernikin (1463-1543) gezegenlerin gneflin etrafnda dnd teorisi (heliosantrik
teori) bir devrimdir; Leonardo da Vinci (1452 -1519), flaflrtc makine planlar ve i-
zimleri yapar; Alman Georgius Agricola (1494 -1552), yazd kitapla mineralojinin
babasdr; ilk teleskop (1609), eflzamanl sarka (1635)bu dnemdedir; Newton (1642
-1727) Principia Mathematicay yazar (1687); Torricelli (1608 -1647) havann ar-
ln hesaplar ve bunu Thomas Savery ve Denis Papinin itici g salayan ilk buhar
motoru inflas (1687, 1707) izler. 1662de Londra Royal Society (Kraliyet Bilim Akade-
misi), 1666da Paris Bilim Akademisi, 1675de Greenwich Rasathanesi kurulur.
Avrupa Rnesansnda Edebiyat ve Felsefe

Fransada edebiyat alannda Montaigne (1533-1592) Fransz Rnesansna Dene-
meleriyle katkda bulunmufltur. Kitaplarnn konusu kendisi yani insandr. Yazar,
dnyay alglama ve deerlendirme biiminin insann kendisiyle kstl ve deiflken
olduunu vurgular. Bunu Que sais-je? (Ne biliyorum?) sorusuyla ifade eder. Dene-
melerde, Ben kitabm nasl infla ettiysem kitabm da beni infla etti diye yazar.
Septik (flpheci) dflnceyi benimseyen Montaigne, akln geree eriflse bile, ke-
sin bilgiye sahip olamayacan ifade eder. Montaigne, Fransz filozoflarn ve mo-
dern a etkileyen ve deneme trn yaratan bir yazardr.
www.evrenselpdf.com
110 Kltr Tarihi
ngiliz filozof, bilim adam, hukuku, Francis Bacon (1561-1626), bilimsel me-
todolojinin temellerini atar. Baflsavc olarak grev yapt dnemde yazd eserler
nedeniyle kariyeri sona ermifltir. Bilimsel yntem, flphecilik zerine savlar gn-
mze dek etkili olmufltur. Bireyin doa gzlemcisi olmas gerektiini vurgulayan
Bacon, sorgulamalarn deneylerle kavranmas ilkesini savunur. Dflnr, skolastik
felsefeye karfl kan grflleri, Kralie I. Elizabet dneminde monarfliye son verme
eylemlerinin izleyicisi olarak dikkat eker. Denemeler adl eseri Hristiyan ahlak
yapsna karfl daha yaptrmc bir felsefeyi ierir. Krallk ynetiminin doruluuna
inanr. Otokrat (buyurgan) rejime gvenme ve kraln halk adna verdii kararlarda
tutarl olmas gerektii dflncesindedir ve halkn da beraberinde gelen sorunlar
kralla birlikte gnll olarak zmeye eilimli olmas gerektiini savunur.
VIII. Henrynin varisi kralie I. Elizabetin, sanat ve sanatlar destek vermesiy-
le geliflen srete en nemli isimlerden biri William Shakespeare (1564-1616)dir.
ngiliz edebiyatn bugne taflyan flair ve oyun yazar Shakespearein eserlerinin
ou birok dnya diline evrilmifltir. nsan yaflam ve zaaflarn farkl biimlerde
oyunlarnda ifllemifltir. Macbethde hrs, Othelloda kskanlk, aflk Romeo Julietde
aflk, Hamletde vicdan ve Kral Learda aile balar amzda gncelliini koruya-
cak boyutlarda ustalkla ifllenmifltir. 19. yzylda Romantizm akmyla Shakespea-
ren eserlerine youn bir dnfl yaflanmfltr. Eserleri bugn bile kltrel ve poli-
tik balamda vurgulanan arpc dflnce ve temalaryla, her zaman yeni yorum ve
okuma yntemlerine aktr. Shakespeare ayn zamanda VIII. Henry dneminin ta-
rihini de yazmfltr. As You Like It (2. Blm, Sahne 7, 139-42) adl eserinde vurgu-
lad flu szler unutulmazdr: Tm dnya bir sahnedir, herkes oyuncudur, biri gi-
rerken dieri kar; insan yaflam sresince birden fazla rol oynar .
Hollandal Desiderius Erasmus (1465-1536) yllar arasnda yaflamfl kuzey
Avrupa Rnesansnn nde gelen humanistlerindendir. Yunan ve Roma dnemi
edebiyatna ilgi duyan Erasmus arafltrmac bir kimlie sahiptir. nsann zihninde
oluflturduu ve deiflmez kabul ettii durumlara tepki gsterir. an din grfl
ve ruhban snf hakknda da irdemelerde bulunur. Delilie vg (Lat.Encomium
Moriae) adl eseri hiciv ve ironi tarznda bir eser olup bireyin elefltirel dflnce bi-
imini irdeler. Kendi szleriyle bakfl as Btn insan mr, deliliin yaratt bir
hayalden ibarettir, fleklinde zetlenebilir. Ayrca, aklcln insan yaflamn isten-
meyen ynde etkilediini, insan mutluluunun doaya ve kendi istenlerine yakn
olmasyla salanabileceini vurgular.
Erasmusun kitabn ithaf ettii yakn arkadafl ngiliz devlet adam, hukuku ve
yazar Thomas More (1478-1535) dnemin ileri gelen hmanistlerindendir. VIII.
Henrynin Papadan bamsz olarak ngiliz Kilisesinin baflna gemesini elefltirdii
iin idam edilir. 1516da yazd topya adl kitab hayali bir adada yaflayan birey-
lerin yaflamlarn konu edinir, ama aslnda ngiltere halkna ve ynetimine yneltilen
bir elefltiridir.
Avrupa Rnesansnda Sanat, Kltr

talyan Rnesansnn etkileri nce Flemenk blgesinde grlr. Jan Van Eyck (1389-
1441) kuzey resim sanatnda gerekiliin uygulaycsdr. Arnolfininin Evlenmesi ad-
l eserinde gereklii detaylarda vererek yalboya tekniini gelifltirdii gzlemlenir.
Eserde tccar Alnolfini ve karsnn evlenmelerinin temsili dflnda odada bulunan her
detay tuvale yanstlmfltr. Sanat duvara Latince olarak Johannes de Eyck fuit hic
www.evrenselpdf.com
yazmfl ve tablodaki an lmszlefltirmek istemifltir. Ayrca an yeni i mekn ak-

sesuar olan aynadan tm sahne ters bir biimde gzlenir. Tabloda yer alan kpek,
ball ve ev yaflantsn, takunyalar ise kutsal an sembolize eden elemanlardr.
Resim 5.10 Resim 5.11

Jan van Eyck, Arnolfininin Evlenmesi. Albrecht Durer, kendi portresi, 1508.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dos- Kaynak: http://www.abcgallery.com/D/du-

ya:Jan_van_Eyck_001.jpg rer/durer26.html
16. yzyln baflnda Alman sanatnda talyan sanatnn etkilerinin grld

bir baflka nemli isim Albrecht Drer (1471-1528)dir. Ahflap gravr tekniinin
iyi bir uygulaycs olan Drerin Resim 5.12
eserlerinde kendine has gelifltirdi-
Eliler, Hans
i teknik karmaflk izgisel izim- Holbein.
lerinde grlr. Drerin Apocaly-
pse serisi, iyi ve ktnn kavram- Kaynak:
http://en.wikiped
sal karfltln zaman iinde ver- ia.org/wiki/File:
meye alflan ahflap gravr bir se- Hans_Holbein_t
ridir. Kyamet gnnde gelecek he_
Younger_-_The_
drt atl burada ifllenmifltir. Yal- Ambassadors_-
boya olarak yapt kendi portresi _Google_Art_Pro
(1500) dnemin portre gelenei- ject.jpg
nin zelliklerini taflr, sanat izle-
yicinin ilgisini dorudan gzlerine
ekerek yeni bir portre gelenei
bafllatmfltr.
Hans Holbein (1497-1543) a-
n nemli lider ve sanatlarnn
www.evrenselpdf.com
112 Kltr Tarihi
portresini yapmfl bir Alman sanatdr. Rotterdaml Erasmusun Delilie vg ad-

l kitabnn kara kalem eskizlerini ve ayrca sanatnn portresini yapmfltr. ngil-
tere Rnesansnda kral VIII. Henry ve hmanist yazar Thomas Moreun da portre-
lerini yapmfltr. Eliler adl eserinde I. Franois dnemi diplomatlarndan Jean
de Dinteville ile piskopos Georges de Selveyi betimledii eser sembollerden olu-
flur. Formu bozulmufl flekilde resmin ortasnda yeralan kafatas trl yorumlara
neden olmuflsa da, bu Kuzey Rnesansnda hakim olan din, lm ve ilzyon kav-
ramlarnn sanat tarafndan yorumu olmaldr. Eserle ilgili baz yorumlar, eserin
an ekonomik zenginliini ve dou-bat etkileflimini ifade eden objeleri ve lm
temasn iflledii ynndedir.
Resim 5.13
Oul Pieter Bruegel,

lmn Zaferi,
1562.
Kaynak:
http://www.abcgalle
ry.com/B/bruegel/br
uegel39.html
Resim 5.14
Pieter Bruegel (1566-1567)
Oul Pieter lmn Zaferi (1562) adl eserin-
Bruegel, Kfl
Manzaralar, de zengin, fakir herkesin bu umut-
1621. suzluu yafladn resmeder.
Ressamn olu gen Pieter Brue-
Kaynak: gel (1564-1638) de gnlk yaflam-
http://www.abcgal
lery.com/B/bruege dan kesitler resmeder. Kfl Manza-
l/pieter8.html ralar (1621) adl sradan bir kar
manzaras gibi grnen eserinde,
detayclk nem kazanr; sanat in-
sann iine kapand kendi dnya-
sn panoramik bakfl asyla ver-
mifltir.
www.evrenselpdf.com
RNESANS MZ: Kontrpuan, armoni konusunda bestecilerin katklar, ok-

sesliinin (polifoni) mzik korolar iin yazlan eserlerle geliflimi, alglarn gelifli-
miyle (kemann atas ilk kez 1520lerde ortaya kacak ve poplerlik kazanarak hz-
la tm Avrupaya yaylacaktr; viola da gamba tipik bir Rnesans algsdr; arpn
tel says artar; org hzla geliflir; lavta ve lut dnemin gzde alglardr), alg mzi-
i yeni boyutlar kazanr, artk efllik mzii (soylularn dans mzii gibi) olmann
tesinde bamsz bir alg mzii tr doar ve yeni bestelerle beslenir. Bu da Orta-
a mziinden net bir kopufltur. talyan besteci Giovanni Luigi da Palestrina (1525-
1594) bu konuda ncdr. Ayrca, ilk opera eseri olarak bilinen Jacopo Peri ve Cor-
sinin eseri Dafne (1589) sz ve mziin armonik ve dramatik birlikteliinin rnei
olarak sahnelenir. Opera tarihinin ritm, melodi, armoni bulufllaryla, algsal tekni-
i ve flark trlerinde (madrigal, canzonetta gibi) yeniliki besteleriyle talyan Mon-
teverdi (1567-1643) opera temsilinde bir devrim ve bir bafllangtr.
DEfiEN AVRUPA: MERKANTALST EKONOM VE

TCARET
Avrupann g dengelerinin deiflmesiyle ortaya kan yeni kapitalist anlayfln et-
kileri yeni ifl kollar, ifli kesimi, alflma koflullar ve ticarette grlr. lk kez Adam
Smith (1723-1790) tarafndan adlandrlan Merkantilizm kavram 16. yzyldan
itibaren 19.yzyla dek srecek olan bir dnemin bafllangcn oluflturur. Merkan-
tilizm, ticari sistem ya da snrlayc sistem olarak literatre gemifl olsa da, sa-
dece ticaretle snrl kalacak flekilde tanmlanmamaldr, nk Avrupada 18.yz-
yln sonunda liberal dflncenin de egemen olduu evrede, ulus-devletlerin ku-
rulmasna etkileri olmufltur.
Geliflen ticaretle liman kentlerinin nemi artmfl ve Avrupa limanlarnda rn- zellikle 1600-1700 yllar
arasnda artan ticaret,
lerin depolanaca meknlar infla edilmifltir. thal rnlerde uygulanan yksek ver- etkisini devletin gcnn ve
gilendirme baz rn almlarn durdurmufl, dfl lkelere ihracat yaplacak rnle- refahn artmas fleklinde
rin yerel retimleri teflvik edilmifltir. Bu ekonomi politikas, hem milliyeti, hem belli eder.
emperyalist hem de, belli otoritelere stnlk salayan bir sistem haline gelmifltir. ngilizlerin Dou Hindistan
Sosyal ve toplumsal boyutu ise, evliliin teflvikiyle iflgc kaynakl nfus kontro- fiirketinin baflnda bulunan
Thomas Mun (1571-1641),
lnn garantiye alnmas, ifli cretlerinin yaplan ifle gre cretlendirilmesi olarak 1664de baslan
kendini gsterir. Yoksullara zel yardm politikalarnn iersinde salk yardmlar ngilterenin Dfl Ticarete
Bal Zenginlii (Englands
da sz konusudur. Kent devletlerine eklenen yeni koloniler ve bunlardan salanan Treasure by Foreign Trade)
gelirlerle, kent yaflam farkl bir biimde deiflmifltir. Kolonilerin zerk ticaret yap- adl kitabnda bu
meknizmann nasl
ma haklar yoktur; ifllenecek hammadeyi bal olduu kent devletine salamak, ifllediini anlatr.
retilmifl rnleri de tketmekle ykmldrler.
Merkantilizmi destekleyenler arasnda mutlak monarflinin destekleyicisi nl
isimler arasnda Fransz Jean Bodin (1530-1596) ve ngiliz filozof Thomas Hobbes
(1588-1679) da vardr ki, bunlarn zerinde hemfikir olduklar konu, ynetimi des-
tekleyecek her trl g ve zenginlie ak olma felsefesidir.
16. ve 17. yzyllarda merkantilizmin Avrupada yaygnlaflmas devletlerin tica-
retten saladklar gelire ve glerine gre deiflkenlik gsterir. Amerika ktasnn
keflfiyle glenen spanya iin durum biraz daha farkl olsa da, ngiltere, I. Eliza-
bet dneminde merkantilizmi benimser ve bu Stuart Hanedanl ve Oliver Crom-
well dnemine dek srer. Yeni kolonilerden salanan gelirlerle ticaret monopol
yaratmak ngiltere ekonomi politikasnn zn oluflturur. I. Elizabet ilkin Deniz-
cilik Yasas karr. Fiatlarn sabitlenmesi, alflma saatlerinin belirlenmesi, bireyle-
www.evrenselpdf.com
114 Kltr Tarihi
rin deniz ticaretinde alflmaya teflvik edilmesi Elizabet dneminin getirdii yeni-
liklerdir. Bu sayede ngiltere deniz ticaretinde kendisine rakip olan Hollanday
eritmeyi hedeflemifltir. Yine bu sayede Avrupaya ihracat sadece ngiliz gemileriy-
le yaplacaktr. 1660da kan yeni bir yasayla kolonilerden ithal edilen rnlerin
ngiliz gemileriyle taflnmas yasallafltrlr.
Alman merkantilizmi devletin i kargafln zmede bir ara gibi ifllev grmfl-
tr. Hazine gelirlerinin artrlmas hedeflenmifltir. Alman merkantilizminin ynetici-
lerine krallk hazinesi anlamna gelen kammer szcnden treme kameralistler
denmifltir. ou finansal konularda uzman eitimciler, hukukulardan oluflan bu
grup, vergilenebilir gelir ve zenginliklerin hazineye katks konusunda alflmalar
yapmfltr. Devletin katksyla altyap alflmalar yaplmfl, bataklklar kurutulmufl,
iftiler eitilmifl, hammadde ve ithal rn ihracat yasaklanmfltr. Bu yeniliklerden
salanan gelir, daha sonra Byk Frederik (1740-1786)in yetkin bir orduya sahip
olmasn salamfltr.
SIRA SZDE Merkantilizm, ekonomik

SIRA SZDE hayattaki uygulamalaryla bir iktisat teorisi olarak dflnlebilir mi?
3
Fransada ise XIV. Louis (1643-1715) dneminde monarflik ynetimin destekle-
D fi N E L M D fi grlen
yicisi fleklinde NELM merkantilizm, dfl reticileri yksek vergilendirme ve Fran-
sz ticaretini desteklemek adna gemicilerin teflviklendirilmesi gibi zellikler ierir
S O R U ve devletin gelirlerini
S O R U arttracak amalar stne kurguludur. retimin kolonilere
satlmas, yeni kolonilerin oluflturulmas gibi emperyalist hedefleri Hindistan ve Af-
rikada da ticaretin yrtld merkezlerin oluflturulmasn salamfltr. Endstri-
DKKAT D K K A T kontrol ettii dzen erevesinde retim firmalarnn hammad-
yel retim, devletin
deyi sadece Fransz kolonilerinden alma ilkesine dayaldr. Fransa bu sayede 300
N N
SIRA SZDE gemilik bir SIRA
donanmaya
SZDE sahip olmufltur. Vatandafllarn kolonilere yerlefltirmifl ve
gen nfus elde etmek iin aileyi destekleyici vergilendirmeye gitmifltir.
Ticari Devrimin getirdii bu yenilikler Avrupa tarihinde burjuvazinin ekono-
mik g olarak ortaya kmasn salamfltr. Kolonilerden salanan iflgc, kleli-
in uyanmasn da beraberinde getirmifltir. Tccar, bankac, gemi sahibi, yatrmc,
endstriyel retici konumunda olan burjuvazi, 19. yzyla dek politikada temsil
K T A P edilmese de, K ekonomik
T A P gc elinde tutmufltur.
KAPTALZME DORU
TELEVZYON FranszTtarihi
E L E V ZFernand
YON Braudel, Dynamique du Capitalisme (1985) adl eserinde,
kapitalizmin kkenlerinin her ne kadar aktiviteleri snrl kalsa da 13. yzyl Ticari
Kent Devletlerine (Venedik, Ceneviz, Amsterdam gibi) dayandn belirtir. rnein
deniz ticaretiyle ipek ve kumafl satm tccarlarn byk kasalar (tezgahlar) olufltu-
NTERNET NTERNET
rarak Avrupa Ortaa Fuarlarnda perakende satfl ve farkl deme usulleri gelifltir-
mesine katkda bulunur. Bu tutum talyan kentlerini zenginlefltirecek ve zenginlefl-
meyle biriken sermayenin kymetli mcevherata dnfltrlmesi yerine, Doudan
hammade ithal etme ve bunu pazara sokma gelenei oluflacaktr. Bankacln ilk
formu, ilk finans giriflimleri (bor verme, dn alma, taahtname ve hatta gemile-
rin sigortalanmas) dnya ekonomi piyasasnn oluflumunu gstermektedir ki bu da
aslnda kapitalizmin ilk formudur.
14. yzyldan itibaren kent yaflamnda zanaatkar kesimle (kumafl, dokumaclk,
maden, metal) tccar kesim arasndaki ticari iliflki belirginlik kazanmaya bafllar :
14. yzylda Borsann ilk formlarna rastlanr. 1409da nl Ortaa ve Rnesans
kenti Brugedeki bir konak, tccarlarn polielerini, tecim belgelerini karfllkl
deifltirdii, finansal giriflimlerde bulunulduu bir mekndr. Bunu hzla baflka
kentler izleyecektir.
www.evrenselpdf.com
DEfiEN AVRUPA: REFORM HAREKETLER

On altnc yzyl Almanyasnda dini smrye karfl gerekleflen Protestan Reform
Hareketi, aslnda ekonomik nedenlere bal olarak geliflmifl, Papala verilen ver-
gi ve kilisenin salad gelirlere olan reaksiyonun sonucudur. Ortaadan beri ki-
lisenin salad gelirlerle byk bir g olan ruhban snfnn bu gc ve krallk
ynetimlerindeki arl tepkilere neden olmufltur. O nedenle reform hareketleri-
ni Katolik Kiliseye karfl dinde yenileflme hareketleri olarak grmek gerekir. Bu g-
c dorultusunda, Katolik Kilise sahip olduu topraklar iin vergiden muaftr; ha-
liyle devletin vergi gelirleri bireylerin zerinde byk bir yktr. 16. yzyln bafl-
larnda, feodalizmin kfl ve kapitalizmin flekillenmeye bafllamasyla oluflan bur-
juvazi snf kent kkenlidir ve belli bir sosyal ve politik dflncelere sahip olan ve
bireysel mal varlklar ve deerleriyle toplumu flekillendirmeye bafllayan bir snf-
tr. zellikle Fransada Devrim ncesi etkili olacaktr. Kentlerde burjuvazi yannda
zanaatkrlar, krsal yaflamda da kyller ve iftiler bulunmaktadr. Reform hare-
ketinin en nemli nedenlerinden biri burjavizinin feodal glere, haliyle soylulara
karfl baflkaldr eylemidir. Vergi ve kilise ynetimi altnda ezilen halk, bu ada
hakszln akldfl oluflumunu eitimle kavramaya bafllamfl ve bu da sosyal bir
baflkaldry dourmufltur. Bu nedenle reform hareketini sadece dini bir hareket
olarak deil, sosyal bir deiflim ve yeni oluflacak politik yaplanmalarn temeli ola-
rak grmek gereklidir.
Alman rahibi ve Wittenberg niversitesinde felsefe ve ilahiyat (teoloji) profe-
sr Martin Luther (1483-1546) Protestan Reform Hareketini bafllatan kiflidir.
1517de yaynlad Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum adl Dok-
sanbefl Maddeden oluflan tezinde, Katolik dininde bireyin cezalandrlmas ve g-
nahlarndan arnmas ilkesine bal konular nemli elefltiri konusudur. zellikle,
bireyin para deyerek gnahlarndan arnmas ilkesi ve uygulamas, dindar ve te-
oloji okumufl bireylerin karfl kmasyla Reform Hareketi bafllar ve bu sre Lut-
herin tezinin haklln gsterir. Sonuta, bireyin Tanr ile olan bann saya
inanmakla olabileceini, araya baflka bir aracnn girmesinin gerekli olmad ve
ncilin yeniden okunmas ve yorumlanmas gerektii dflncesi hakllk kazanr.
Bunun yannda, bu hareketin, halkn dini grfllerinden beslenen ve bundan ya-
rarlanan otoritelere karfl kfl, kiliseyi ncesinde tepki gstermeye yneltse de
bir sre sonra reform yapmaya ve Papann iktidarnn snrlarn izmeye zorla-
mfltr. Artk kiliseye ait mal varlklarna el konulacak, kat dini eitimden daha la-
ik bir eitim sistemine doru yol alnacak, papann krallar zerindeki etkisi yok
olacak ve nihayet rahiplere evlilik hakk tannacaktr. rnein Almanyada, ilahi-
ler Almanca okunmaya bafllanr, manastrlar kapatlr ve ruhban snfnn imtiyaz-
larna son verilir.
Ancak, Lutherin ortaya att savlar her lkede kabul grmemifltir. Protestanlk
Danimarka, Norve, svete resmen kabul edilse de svire gibi milliyeti bir lke-
de farkl bir form alr. Ulrich Zwinglinin (1484-1531) ortaya att savlar Katolik ki-
lisesinin de reforma gitmesini salar. Fransada ise, hukuk okuyan John Calvin
(1509-1564) grflleri nedeniyle lkesinden ayrldktan sonra Lutherin savlarn s-
vire Kilisesi iin uyarlayarak Kalvinizmin temellerini atar. Cenevrede 1536da yaz-
d Hristiyanln Kuramlar adl eseriyle Tanrnn mutlak hkimiyetinin kabul
edilmesini nerir. Bireylerin cennetle dllendirilecei konusunu, Tanrnn bireye
belirledii yazg ile tayin edilebilecei savn ileri srer. Kalvinizm bir mezhep ola-
www.evrenselpdf.com
116 Kltr Tarihi
rak ilkin Cenevrede daha sonra Hollanda, skoya, Almanya ve Fransada kabul
grr.
ngilterede ise VIII. Henry dneminde Luther mezhebine bal rahiplerin lke-
ye gelmesi, bu yeni dini inanfl sisteminin aydn kesim tarafndan kaygyla izlenme-
sine neden olmufltur. Bununla birlikte, VIII. Henry zel yaflamnda Katolik olduu
iin, yeni mezhepten dolay yaflad skntlar karflsnda ngiliz Parlementosu ka-
rarlaryla ngiliz Kilisesi Papalktan bamsz klnmfltr.
Karfl Reform Hareketleri
16. yzyln ortalarnda Katolik kilisesinin kendini yenileme abalar, ruhban s-
nf, kilise ve manastr ynetim ve rgtlenmesinin yenilenmesiyle kendini gste-
rir. Ayrca bu yeni yaplanmalarn politik olarak etkileri de karfl reform hareketle-
rini oluflturur. Trent Konsl (1545-1563)nde alnan kararlarla bafllayan bu sre,
Otuz Yl Savafllar ile sona erer. zellikle ruhban snfnn eitimi, saya inanfl sis-
teminin sorgulanmas, engizisyon gibi konulara odaklanan yeni dzen, Katolik Ki-
lisesinin temelden deiflimine yol amfltr.
Reform Hareketinin Etkili Dflnrleri

Jean Bodin (1530-1596) Fransz hukuku ve siyaset felsefecisidir. Pariste Parle-
mento yesi olan Bodin, monarflik ynetim biiminde kraln Tanrnn yeryzn-
deki temsilcisi olarak ynetme ayrcalna sahip olduunu ileri srer. Kral ise Tan-
rnn gzetiminde ve ona karfl olan sorumluluuyla, aristokrasi, ruhban snf ve
halkn istemlerine bal olarak deil, sadece Tanrnn buyurduu flekilde ynetme
ayrcalna sahiptir. Ancak 1688-89da ngilterede Byk Devrim hareketi ile bu
teori sonlanr. Bodin yaflllk yllarnda tm inanlarn (Yahudi, Hristiyan, slam)
ayn anda var olabileceini ileri srmfl, fakat bu sav tepkilere yol amfltr.
ngiltere tarihinde siyaset felsefesi konusunda Leviathan adl eseriyle bat siya-
set felsefesinin temellerini atan dflnr, tarihi Thomas Hobbes de (1588-1679)
Bodin gibi, mutlak monarfli ynetimini savunur. Ancak, Avrupada liberal dfln-
cenin ve birey zgrlnn n plana kmasn salayan grfllere de sahiptir.
Politik dzenin geicilii zerine gelifltirdii dflnce, halk iradesi ve devlet kav-
ramlarna bir temel oluflturacaktr. Hobbes, ayrca, birey davranfl hakknda da d-
flnceler gelifltirmifl ve felsefede materyalizmin ncln yapmfltr.
SIRA SZDE Rnesans, oryantalizmin

SIRA SZDE bafllad bir dnemdir. Oryantalizm hakknda neler biliyorsunuz?
4
18. YZYILA DORU
D fi N E L M
1485-1789 Dyllar
fi N E L M
Avrupada savafllarn yafland dini otoritelere tepkinin glendi-
i, reformlarn gereklefltii ve tm bunlarn etkilerinin uzun srete yafland yl-
S O R U lardr. Avrupa S Olkelerindeki
R U despotlarn g kazanma istemleriyle belirginleflen bu
sre, ayn zamanda tccar kesiminin, ticari burjuvazinin etkisini hissettirdii bir
sretir. ArtkD bunu,
KKAT
17.yzyla girildiinde, milliyeti eilimler, blgeleraras yafla-
DKKAT
nacak gler, zellikle Habsburg ve Burbon aileleri arasnda yaflanan gerginlikler
izleyecektir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Protestan ve Katolik Reform Hareketlerinin etkisiyle bafllayan Otuz Yl Savafl-
lar (1618-1648) Katolik Protestan dini savafl olarak dflnlse de temelde siyasi
AMALARIMIZ
amal bir AMALARIMIZ
savafltr. Kutsal Roma mparatorluuna bal prensler arasnda baflla-
yan bu savafl bir i savafl gibi de grlebilir. 1618de Bohemyada Protestanlar ta-
rafndan bafllatlan ayaklanma savafln kmasnda ilk adm oluflturur. spanyadan
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
RNESANS VE AVRUPA KML : Ortaada okuma yazma bilen aydnlar Avrupa

diye bir ktada yafladklarn biliyordu, ama tm krallklarda okuma yazmay bilme-
yen byk bir kesim, Tanrnn Hristiyanlar iin setii topraklarda yafladn sa-
nyordu, corafya konsepti gl deildi. zellikle keflifler, bulufllar, Rnesans ve re-
form hareketleri ve bu amala yaplan Otuz Yl Savafllar ve dier savafllar (baz ta-
rihilere gre 16. yzyl kreselleflme rneidir) Avrupa kltr kimliine ait olma
bilinci dourmufltur.
yardm alan kral Protestanlar yenilgiye uratr. Bu savafln ilk blmn olufltu- Savafln nemli
nedenlerinden biri, 1555de
ran sretir (1618-1625). Protestan Danimarka Krallnn, Hollanda ve Fransa imzalanan Augsburg
desteine ramen yenilgisi savafln dier bir srecidir (1625-1629). Ardndan, Barflnn koflullar arasnda
bulunan Alman Prenslerinin
Fransa kral XIII. Louis, Habsburglarn ykflelifli karflsnda Katolik bir devlet ol- Katoliklik ile Protestanlk
masna ramen sve ve Hollanda ile kurduu ittifak sonucu Protestanlarla ayn arasnda tercih yapma
safta savafla girer (1636). spanya da Almanlar desteklemek amacyla Fransay ifl- haklarnnn yerine
getirilememesidir. Aslen dini
gale giriflir, hatta Parise kadar yaklaflr. Ancak Hollandann Habsburglulara karfl bir ayrcalk gibi grnse de,
savaflta byk baflar salamas sonucunda kazanan taraf Protestanlar olmufl ve durum siyasi ve politik
yaplanmann yaratt genel
sonunda Vestfalya Barfl (1648) imzalanmfltr. Buna gre, Kutsal Roma mpara- sonutur.
torluu artk bir imparatorluk deildir; iindeki prenslikler, bamsz siyasal oto-
riteler haline gelmifltir. Avrupa Krallk haritalar yeniden belirlenir. Sonuta, Otuz
Yl Savafllarndan Fransa gl bir devlet olarak kar; spanya gerilemifl, Porte-
kiz ise bamszln almfltr. Vestfalya Barflnn bir baflka nemi, antlaflma er-
evesine konan kurallarla, Avrupa, bundan byle, kendi ekonomik ve siyasal -
karlarna bal olarak davranan devletlerden oluflacak, bu da uluslararas iliflkiler
ve modern diplomasinin esaslarn belirleyecektir.
www.evrenselpdf.com
118 Kltr Tarihi
zet
Yzyl Savafllarnn sonu (1492) Avrupada yeni bir sos- 15. ve 16. yzyllarda talyan Rnesans etkisini dier
yal, ekonomik ve siyasi dnemin bafllangc olarak ka- Avrupa lkelerinde gsterir ve Kuzey Rnesans olarak
bul edilir. Krlma noktas yaratan keflifler ve bulufllar, anlr. Fransada Montaigne Denemelerinde kendisini
Rnesans, hmanizm ve reform hareketlerini, dflnce insan olarak inceleme konusu yapar. ngiliz dflnr
sanat din siyasette yeni yaplanmalar getirir. Haliyle, Francis Bacon bilimsel metodolojinin temellerini atar.
Avrupann i dengelerinin deifltii ve flekillendii, mo- William Shakespeare, oyunlaryla, trajedileriyle baflya-
dern dnyaya doru ilk admlarn atld bir dneme ptlar yaratr. Hollandal Erasmus arafltrmac bir kimlie
girilir. Avrupa ekonomisi, keflfedilen yeni topraklardan sahiptir, Delilie vg adl eseri hiciv ve ironi tarznda
salanan yeni gelirlerle genifllemifl ve kapitalist bir d- bir eserdir. ngilterede, Thomas More nl topyann
nem bafllamfltr. yazardr.
Rnesans dneminin modern dnyaya doru bir adm Avrupann g dengelerinin deiflmesiyle ortaya kan
oluflturmas, Yunan ve Roma dnemi kltr ve sanat ve yeni kapitalist anlayfln etkileri yeni ifl kollar, ifli kesi-
dflncelerine geri dnflle bafllar. nsan esas alan H- mi, alflma koflullar ve ticarette grlr. Dnemin eko-
manizm, Ortaan skolastik eitimine reaksiyon olarak nomik dzeni merkantilizm 16. yzylda bafllayarak 19.
zetlenen, gramer, retorik, tarih, felsefe, ahlak felsefesi yzyla dek srer. Yeni bir ticari snfn burjuvazinin
konularnda eitim ve retimle bilinli birey ve vatan- doufluna tank oluruz.
dafl yetifltirmenin hedeflendii bir dflncedir. Hma- On altnc yzyl Almanyasnda dini smrye karfl
nist Italyan yazar Dante Alighierinin, lahi Komedya gerekleflen Protestan Reform hareketlerini Katolik Ki-
(Divina Commedia) adl eseri dnya edebiyatnn bafl- liseye karfl dinde yenileflme hareketleri olarak grmek
yaptlarndandr. fiair ve dilbilimci olan Petrarcan da gerekir. Alman rahip Martin Luther, Katolik dininde bi-
talyan dili ve gramerine katks byktr. Italyan flair, reyin cezalandrlmas ve gnahlarndan arnmas ilkesi-
yazar Giovanni Boccaccio, Decameron adl eserin ya- ne bal konular elefltirirerek hareketi bafllatr.
zardr. Masaccio, Floransa, Santa Maria Novella Kilise- 1485-1789 yllar Avrupada savafllarn yafland dini
sinde yapt duvar resminde perspektif anlayfln mi- otoritelere tepkinin glendii, reformlarn gerekleflti-
mari kompozisyon iinde verir. Botticelli Vensn Do- i ve tm bunlarn etkilerinin uzun srete yafland
uflu (1480) adl eseriyle nlenmifltir. Rnesans sanat- yllardr. ReformHareketlerinin etkisiyle bafllayan Otuz
lar Klasik dnem sanatn, form ve konu btnl an- Yl Savafllar (1618-1648) Katolik Protestan dini savafl
lamnda daha zgr ifadeyle uygulamfllardr. nsan v- olarak dflnlse de temelde siyasi amal bir savafltr.
cudunun anatomisinin detayl kavranlmas ve yeni bir
gereki ifadeyle anlatlmas Rnesans heykelinde uy-
gulanmfltr. (Donatello Davut Heykeli gibi). 16.yzyl,
Leonardo da Vinci ve Michelangelo Buonarrotinin eser-
leriyle geliflerek, Rnesans sanatn ve idealini doruk
noktasna karr. Her iki sanatnn da insan bedeninin
detaylarn keflfetme istei, mkemmel eserler yaratmfl-
tr. Leonardo da Vinci, Son Akflam Yemei ve Mona Li-
sa, Michelangelo Piet ve Vatikandaki Sistine fiape-
lindeki Ademin Yaradlfl, Kyamet Sahnesi (1534) ile
nldr.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kefliflerin sonularndan biri 6. Afladakilerden hangisi Leonardo da Vincinin eseri
deildir? ya da urafllarndan biri deildir?
a. Denizaflr zengin topraklara sahip olma arzusu a. Mona Lisa tablosu
b. Yeni ticaret yollar arayfl b. Kayalarn Meryemi eseri
c. Zengin olma hayalleri c. Son Akflam Yemei
d. Tarmn gerilemesi d. Davut Heykeli
e. Dou dnyasnn tannmas e. Meknik ve makine proje izimleri ve planlar
2. Delilie vg kimin eseridir? 7. Afladakilerden hangisi Michelangelo Buonarro-

a. Erasmus tinin eserlerinden biri deildir?
b. Shakeaspeare a. Davut Heykeli
c. Dante b. Pieta
d. Boccacio c. Ademin Yaradlfl
e. Bacon d. Musa Heykeli
e. Donatello
3. Afladakilerden hangisi kapitalizmi hazrlayan ne-
denler arasndadr? 8. Montaignein nl eseri afladakilerden hangisidir?
a. Smrgelefltirme (kolonizasyon) ile gelen zen- a. Denemeler
gin kaynaklar b. topya
b. Bilim ve felsefe alanndaki geliflmeler c. Hamlet
c. Reform hareketleri d. Mona Lisa
d. Smrge halklarnn tarmda gerilemesi e. lahi Komedya
e. Fransz Devrimi
9. Almanyada reform hareketini afladakilerden han-
4. Afladaki sanatlardan hangisi Rnesansla doan gisi bafllatmfltr?
perspektif tekniine nclk etmifltir? a. Machiavelli
a. Dante b. Montaigne
b. Bacon c. Jean Bodin
c. Masaccio d. Martin Luther
d. Boccacio e. Jean Calvin
e. Erasmus
10. Machiavellinin Prens adl eseri hangi bilim dal
5. Afladakilerden hangisi Rnesans dneminin bilim- iinde deerlendirilebilir?
sel devrimi olarak kabul edilir? a. Sanat
a. Adam Smithin merkantilizmi b. Edebiyat
b. Erasmusun arafltrmalar c. Siyaset Bilimi
c. Kopernikin teorisi d. lahiyat
d. Aklclk e. Mimari
e. Skolastik dflnce
www.evrenselpdf.com
120 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. d Yantnz yanlfl ise Keflifler, Smrgelefltirme, Sra Sizde 1
Yeni Ekonomik ve Ticari Dzen konusunu ye- 15. yydan itibaren yal boya kullanm eserlere derin-
niden gzden geiriniz. lik kazandracaktr. Tuval, yavafl yavafl ahflabn yerini
2. a Yantnz yanlfl ise Rnesans Dneminde Fel- alacaktr. Matbaann icadyla gravr bask zellikle sig-
sefe, Edebiyat ve Sanat konusunu yeniden gz- lografi (mhr basm) yaygnlaflacaktr. Kitaplarda stam-
den geiriniz. pa kullanm oalr ve tezhip sanatnn yerini almaya
3. c Yantnz yanlfl ise Deiflen Avrupa: Merkanta- bafllar.
list Ekonomi ve Ticaret konusunu yeniden gz-
den geiriniz. Sra Sizde 2
4. c Yantnz yanlfl ise Rnesans Dnemi talya Hmanizma felsefi anlamda insana dayal bir etik anla-
Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. yfl oluflturduu iin, temel insanlk haklarna sayg gs-
5. c Yantnz yanlfl ise Rnesans ya da Yeniden terme dflncesiyle ok yakndan ilgilidir. Bu temel
Doufl konusunu yeniden gzden geiriniz. haklar, karfllkl sayg ve adalet kavramlarnn benim-
6. d Yantnz yanlfl ise Rnesans Dnemi talya senmesini gerektirir. nsan varlk olarak, ideal olarak,
Sanat konularn yeniden gzden geiriniz. tr olarak lmsz olduu iin felsefi anlamda hma-
7. e Yantnz yanlfl ise Rnesans Dnemi talya nizma insan savunma dflncesidir.
Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanlfl ise Avrupada Rnesans Sanat Sra Sizde 3
Ve Kltr, (Kuzey Rnesans) konusunu yeni- Merkantilizm bir iktisat teorisinden ziyade ekonomik
den gzden geiriniz. bir dflnce akm olarak dflnlmelidir, nk ko-
9. d Yantnz yanlfl ise Deiflen Avrupa: Reform Ha- lonizasyonun ortaya kmas ve mutlakyet krallkla-
reketleri konusunu yeniden gzden geiriniz. rn politikalar ve nitede szn ettiimiz elde ettik-
10. c Yantnz yanlfl ise Rnesans Dneminde Fel- leri zenginliklerle ilgilidir, bilimsel bir iktisat teorisi
sefe, Edebiyat ve Sanat konusunu yeniden gz- deildir, ancak, bilimsel iktisat teorileri flnda ana-
den geiriniz. liz edilebilir.
Sra Sizde 4
fiarkiyatlk ya da Douculuk da denilen Oryantalizm,
Dou kltrlerini ve egzotozmini tanma eilimi, cora-
fi kefliflerle bafllamfl olup 18. ve 19. yzyllarda daha
genifl bir boyut kazanacaktr. Dou ilgisi, nl seyyah
Marco Polonun in, Mezopotamya, ran, Trkistan, Go-
bi ln dolafltktan sonra anlarn yazdrd kitap
Avrupada Dou imajnn yaygnlaflmasna nclk et-
mifltir. Oryantalizm Dou Bat bakfl alarn ierdii
iin gnmzde incelenen ve tartfllan nemli bir
konudur.
www.evrenselpdf.com
Yararlanlan Kaynaklar
Cunningham, Lawrence S. John, J. Reich, (1990),
Culture and Values: A Survey of the Western
Humanities, Fort Worth: Holt, Rinehart & Winston.
Kirchner, W. Western Civilization to 1500, (1991)New
York: Harper&Row.
Kishlansky, M., P.Geary, P. OBrien, (2006),
Civilization in the West. New York: Pearson
Longman .
McNall Burns, Robert F. Lerner, S. Meacham, (1980),
Western civilizations, their history and their
culture. New York: Norton.
Pirim, Nurettin, (2004), Rnesansn Serveni,
stanbul, YKY.
www.evrenselpdf.com
6
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
Osmanl Dnemi kltrnn zelliklerini aklayabilecek,
Erken Osmanl dnemi kent, kltr, eitim, mimari kurumlarnn zelliklerini
N
tartflabilecek,
Klasik Dnemin sanat, kltr, bilim, felsefe, mimari alanndaki oluflumlarn
N
aklayabilecek,
Osmanllarda Klasik Dnemi analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Osmanl Kltr Tarihi Matraku Nasuh
Osmanl Kltr Tarihi Sorunlar Mimar Sinan
Erken Osmanl Dnemi Kltr Divan Edebiyat
Klasik Dnem Osmanl Saray
Fatih Sultan Mehmet Medreseler
Minyatr Osmanl Kentleri
Hat Sanat Klliyeler
indekiler
OSMANLI KLTR TARHNE GRfi

OSMANLI KLTR: OSMANLI
BEYL (ERKEN OSMANLI)
Kltr Tarihi Osmanl Kltr DNEM
OSMANLI KLTR: KLASK
DNEM
www.evrenselpdf.com
Osmanl Kltr
OSMANLI KLTR TARHNE GRfi

Osmanl kltr tarihi konusuna girmeden nce bu alann oluflumuna bakmak ve
kltr tarihi gibi bir konu ele alnrken nelere dikkat etmemiz gerektiini vurgula-
mak gerekir.
Osmanllar kendilerine bal ve kendileri gibi nemli Trk aileleri ile beraber
Orta Asyadan Anadoluya gelen ve Seluklu devletinin bir u beylii olarak Bizans
mparatorluu snrlarnda yaflayan bir topluluktu. Seluklu Devletinin dalmasy-
la dier Anadolu Beylikleri gibi Osmanllar da 1299 olarak kabul edilen bir tarihte
bamszlklarn elde ettiler ve evrelerinden toprak almaya baflladlar. Osmanl
Beylii, stanbulun alnmasna kadar oluflumunu srdrd ve Fatih Sultan Meh-
metle beraber mparatorluk yapsna geti. Bu yap Yavuz Sultan Selimin halifeli-
i Osmanl hanedanna almasyla Mslman devletler arasnda farkl bir g olufl-
turdu. 16. yzylda en genifl snrlarna ulaflan bu corafyada imparatorluklara z-
g ok dilli, ok etnik yapl ve ok kltrl bir toplum yaps vard. Ancak saraya
bal bu merkezi ynetim baflat bir kltrn de oluflmasn salamflt. Tarihsel ola-
rak erken modern dnemi Avrupa ile beraber yaflayan bu sosyal yap kuflkusuz
imparatorluk corafyas ierisinde her yerde ayn badaflk dzeni gstermemek-
teydi. Daha sonralar, Avrupadaki teknolojik geliflmelerin olduka gerisinde kalan
ve Avrupada yaflanan aydnlanma dneminin kuflkucu ve arafltrc dnya yaklafl-
mnn Osmanl toplum yapsnda egemen olamad bir anlayfl, 18. yzyldan son-
ra Avrupa ile iliflkilerin deiflmesinin nedenlerinden biridir. Avrupann teknolojik
geliflmesine ulaflmak isteyen Osmanl, Avrupay daha yakndan tanma gerei
duymufltu. 19. yzylda Osmanl modernleflmesinin yafland bir dnemde ise, gi-
derek toprak kaybetmeye bafllayan bir imparatorlukta, devlet, birey, rk ve din gi-
bi kavramlarn yeniden rgtlendii Tanzimat ve Islahat dnemleri Osmanlnn da
Avrupa gibi 19. yzyl ortak yaflamasn salamfltr. Ancak Avrupa bu tarihte sa-
nayileflme sonucu smrgecilik ve kolonizasyon ile Osmanlnn aleyhine toprak
sahibi olmaa bafllamfl, Osmanl ise giderek klmfl ve mparatorluu oluflturan
ve bamszlln ilan etmekte en sona kalan Trklerin yeni bir devlet kurmasy-
la 1923de son bulmufltur.
www.evrenselpdf.com
124 Kltr Tarihi
Resim 6.1
Jan Janssonun(1588 - 1664)Tercicum Imperium - Trk mparatorluu haritas

Osmanl mparatorluu Haritas.
Osmanl Kltr Tarihi ncelemesine liflkin Saptamalar

Yukardaki ksa zetten de anlafllaca gibi Osmanl kltr tarihini incelerken flu
noktalar her zaman hatrlamakta yarar vardr:
1. Osmanl tarihi ok genifl bir corafi alana yaylmaktadr. Bu alan ierisinde,
Osmanlnn nispeten ksa sreli elinde bulundurduu blgeleri saymazsak,
gnmzde kurulmufl olan yaklaflk otuz befl ulus devlet bulunmaktadr. Bu
blgelerin kendilerine zg Osmanl ncesi gelenek ve grenekleri, kendi
toplumsal bellekleri vardr.Bu zellikler her blgede yaplacak ayrntl a-
lflmalar gerektirmektedir. Ancak Osmanl dnemi her bir ulus devlette fark-
l algland iin ve/veya bu alglama kimi koflullara gre zaman ierisinde
farkllklar gsterdii iin, ayrntl alflmalar ok fazla bulunmamaktadr.
Buna ramen, somut ve somut olmayan ortak bir Osmanl Kltr mirasnn
varl bu blgeler iin gnmz de dahil geerlidir.
2. Bu corafi yap ok dilli, ok rkl ve ok dinli gruplarn bulunduu bir ya-
pdr ve hepsinin imparatorluk ierisinde var olmalar belirli yasalara ve
farkllklarn korunmasna baldr. Farkllklarn korunmas hem baflat kl-
tre karfl, hem de farkl kltrlerin kendi aralarnda korunmasn salar.
Farkl kltrlerin baflat kltr karflsndaki konumlarn ve bireylerin alglar-
n grebileceimiz alflmalar (yasalarla ilgili olanlar saymazsak) yok dene-
cek kadar azdr. Farkl kltrlerin kendi aralarndaki iliflkiler konusu da ir-
delenmemifl bir alan olarak arafltrmalara aktr.
www.evrenselpdf.com
6. nite - Osmanl Kltr 125
3. Osmanl devleti, toplumu ve yaps 14. yzyldan 20. yzyln ortasna ka-
dar devam etmifl bir devlet olarak, deiflik tarihi dnemler yaflamfl, dnya-
daki farkl geliflimlere ve politikalara ann gerei ortak olmufltur. Bu ka-
dar uzun bir zaman deiflmeden ayn sosyal ve kltrel koflullarda kalabil-
mesi olanakl deildir. Bu nedenle farkl dnemler kendi koflullar ierisin-
de deerlendirilmelidir.
4. Osmanl kltrel yapsnn kimi zellikleri gnmz yaflam ierisinde de-
vam etmektedir. Ancak bu zellikler tarihselcilik anlayfl ile poplerlefltiril-
diinden, ortaya kan verilerin gnmz koflullarna gre dnfltrlmfl
imgeler olduunu unutmamak lazmdr. Bu imgeler bir yorumdur ve toplu-
ma dnerek belli modeller oluflturmaktadr. Yeni retilen bu modelleri nes-
nel bir bakflla deerlendirmek, nasl ve niye olufltuklarna bakmak yine kl-
tr tarihinin inceleme alan ierisindedir.
5. Osmanl dnyas ile ilgili Trkiyede ve dnyada yaplan alflmalar giderek
artmaktadr. Her yeni arafltrma yeni verileri de beraberinde getirebilmekte-
dir. O nedenle Osmanl dnyas ile ilgili gnmze gelen ezber bilgiler ge-
erliliini yitirmekte ve yeni bakfl alar ile zenginleflmektedir.
6. Osmanl toplumu snfl bir toplumdur. Dinsel ayrlklarn oluflturduu fark-
llklar kadar, ynetici snf ve halk arasnda yaflama biimi asndan byk
farkllklar vardr. Topraa balanmaya alfllan gebeler, topraa bal ya-
flayan kyller, kleler, flehirli tccarlar, askerler, ulema, gayr-i mslimler ve
saraya bal yneticiler ve sarayllarn bilgi birikimi, yaflama biimi ve dn-
yay alglama biimleri arasnda byk farkllklar vardr. Bu farkllklar snf-
sal olarak kapsaml bir biimde incelenmemifltir. ncelemek iin kimi du-
rumlarda kaynaklar da eksiktir.
7. Osmanl mparatorluunun var olduu dnemlerin ounluu endstri nce-
si dneme aitdir. O nedenle gnmzn anlayfl ve deer yarglar ile ends-
tri ncesi, topraa dayal bir feodal sistemi deerlendirmek nesnel bir bakfl
as oluflturmaz. Dneminin deer yarglarna gre incelemeler yaplmaldr.
8. Osmanl mparatorluunda yaflayan gayri mslimlerin (Ortodoks, Katolik ve
daha sonralar Protestan; Yahudi) kendi dini rgtleri erevesinde oluflan
kltrel yaps ve eitiminin Osmanl aydnlar ile iliflkileri konusu da ince-
lenmesi gerekli bir konudur. rnein Balkanlardaki Srp ve Yunanllarn Le-
ipzig, Bologna gibi eitimin nde olduu kentlere eitim iin gidip geri
dndkleri bilinmektedir. Bunlarn evreleri ile iliflkileri nasld, ift kltr-
llk ne kadar yaygnd gibi konular zerinde de durulmaldr.
9. Osmanl Kltr tarihini belirli kavramlar altnda gruplamak iin ok daha
fazla disiplinler aras alflmalar gerektiinden; Avrupa lkelerinin kltr ta-
rihinde olduu gibi aydnlanma, hmanizma, yeniden doufl vb... trden
ayrflmlar Osmanl kltr tarihi iin gnmzde belirlemek eldeki bilgilere
SIRA SZDE SIRA SZDE
gre yanlfl genellemelere gtrebilir.
Tm bu sorunlar ve gnmze kadar yaplan alflmalar dflnldnde Os-
manl Kltr tarihini yeni yntemler flnda yazabilmek iin arafltrmalarn
D fi N E L M ve ya- D fi N E L M
ynlarn artmas gerektiinden, Osmanl Kltr tarihini klasik tanmyla aklamak
daha ok baflat kltrn ve sarayn egemenliindeki bir anlayfln farkl dnemle-
S O R U S O R U
re gre gsterdii kurumsallk ve anlayfl erevesinde olmak durumundadr.
Yukarda belirtilen sorunlar dikkatle analiz ederek Osmanl Kltrnn

D K K yapsal
AT zellik- DKKAT
lerini keflfedeceksiniz.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
126 Kltr Tarihi
OSMANLI KLTR: OSMANLI BEYL

(ERKEN OSMANLI) DNEM
Osmanllar Seluklu Devletinin bir u beylii olarak kimi kstlamalara uymak zo-
rundaydlar.1263 den sonra Mool -lhanl devletine balanan Seluklu dnyas
ierisinde lhanl brokratlar, Bat Anadolu Beyliklerini hem u beylii olarak
hem de Trkmen kimlikleri nedeniyle Dou ve Orta Anadolu Beyliklerinden ayrt
etmekteydi. Bu beylikler izinsiz byk aknlarda bulunamazlar, bulunduklar yer-
de fiziksel olarak yerleflemezlerdi. U beylikleri srekli aknlara hazr bir durumda
olmalyd ve merkezin kontrol dflnda hareket edemezlerdi. Bulunduklar yeri
terk etmek durumunda kalabilecekleri iin de yerleflik yaflam srmeleri tercih edi-
len bir durum deildi. O nedenle Seluklu ynetiminde bir u beylii olan Osman-
llarla ilgili maddi kltr verisi, ilk yerleflim yeri olarak kabul edilen St ve ev-
resinde yok denecek kadar azdr. Osmanlnn Anadoluya gelifli ve yerleflmesi, Os-
manlnn Orta-Asyadaki kkenleriyle ilgili efsaneler, sylenceler ve bunlarn daha
sonraki yzyllarda, zellikle 15. yzylda Neflri ve Aflkpaflazade tarihleri gibi o d-
nemin koflullarna gre kaleme alnmfl tarihelerin yazdklar dflnda Osmanlnn
bu dnemiyle ilgili bilgilerimiz ok snrldr.
Resim 6.2
Mehmet Siyah
Kalemin Topkap
Saraynda bulunan
resimleri 13. ve 14.
yzyllardaki
gebeleri, onlarn
yaflamlarn ve
inanlarn gsteren
resimlerdir. Burada
da bir gebe kamp
gsterilmektedir.
MEHMED SYAH KALEM: Mehmed Siyah Kalemin yaflam ve kimlii bilinmiyor.

1950li yllarda Mazhar fi. pflirolu ve Sabahattin Eybolu, Topkap Saray kitapl-
nda Fatih Albmlerinde, ipek ve parflmen zerine izilmifl Mehmed Siyah Kalem
imzal eserleriyle karfllaflrlar. Alfllagelmifl slam minyatrlerinden farkllk gste-
ren bu eserler, Asya kltr ortamnda sradan insanlar, dervifller, Budistler, fiaman-
lar, Hristiyan keflifller ve doast varlklarn izimleridir. Mehmed Siyah Kalemin
sanatnn ana etkeninin pek Yolu kltr olduuna flphe yoktur, zira bu yoldan
sadece mallar ve deerli tafllar deil, ayn zamanda kltrler, inanlar, efsaneler ve
sanatlar da taflnmaktadr.
Osmanlnn dier Beyliklerle beraber 1299da bamszln ilan etmesiyle Os-

manl tarihi ile ilgili kurgular bafllar. Erken Osmanl Dnemi olarak da tanmlaya-
bileceimiz bu dnem, 15. yzyl ortasna, stanbulun alnmasna kadar devam
eder. Bu sre bir oluflum ve karflm dnemidir. Dnemin yazl kaynaklar yok gi-
bidir, devletin bir arflivi henz oluflmamfltr. Osman Gazi, Orhan Gazi ve I.Mu-
www.evrenselpdf.com
rat dnemlerinde Bizansdan hzl bir toprak alm ve beyliin snrlarn genifllet-
me sz konusudur. I. Murat zamannda Osmanlnn Balkanlardaki ilerlemesi, dier
Bat Anadolu Trkmen beyliklerini dolayl olarak Osmanlya balamfltr. Aldklar
yerlerdeki nfusun ifl gcn ve kaynaklarn kullanmasn bilen Osmanl, ele ge-
en yerlerdeki nfusun Trkleflmesi ve Mslmanlaflmas yan sra, yeni toprak al-
mnn ganimet salamas nedeniyle Anadolunun dier Beyliklerinden ve eski Sel-
uklu blgelerinden gelenler Osmanl blgelerindeki nfusun artmasn salar. Bu-
na Azerbaycan ve Krm zerinden gelen Trkmen ve zbeklerin gleriyle Orta
Douda hkm sren ve Memluk blgelerinden gelen gler ve getirdikleri kimi
kltrel deerler de dflnlmelidir. Ayrca Ege adalar, Karadeniz kylar ve Ana-
doluda bulunan Venedik (Balat) ve Ceneviz (Amasra) Kolonileri de 14. yzyln
ayrflk yaps iinde yer alr.
Gler ve glerle gelen gncel yaflam zellikleri, Anadolu Beylikleri dnemi
mimari ve mimari sslemesinde etkin bir biimde yansr. Toplumlarn en zgn
kltrel gstergelerinden biri olan l gmme adetleri bunlardan biridir. O ne-
denle 14. yzyl Anadolu trbe tiplerindeki eflitlilik, zellikle Azerbaycan zerin-
den gelen Trk topluluklarnn mezar tiplerinde grlr. Osmanllar Seluklular-
da yaygn olan ift katl trbe geleneini brakmfllardr. Alt katta lnn gml-
d, st katn ziyaret amacyla kullanld bu tip, Osmanl dneminde Bursa
Yeflil Camide (15. yy) antsal boyutta, Orta Anadoluda ise daha kk boyutlar-
da yer yer ksa sreli uygulanan ve devam etmeyen bir adet olarak grlr. De-
iflen metafizik anlayfln ve buna bal l gmme ayin ve trenlerin farkllaflma-
s mimariyi de etkilemifltir.
Cumhuriyet Dnemi tarihilerin genel eilimi Osmanl Beyliinin sosyal ve kl-
trel yapsn Seluklunun devam gibi grmeleridir. Oysa Osmanl slam dininin
kurumlarn benimsemifl bir topluluk olarak Selukluyu reddetmese bile kendi z-
gn sosyal ve kltrel yapsn oluflturmufltur. Moollara yenilmifl ve Anadolu bir-
liinin devamlln salayamamfl olan bir Seluklu devletinin politik mirass ol-
may tercih etmeyen Osmanllar, yeni aldklar blgelerde karfllafltklar olgular da
kendi yararlar dorultusunda ilefltirerek ve onlardan faydalanarak yeni bir politi-
ka ve g oluflturmaya alflmfllardr. Dil bunlardan birisidir. Seluklu Saray Fars-
a dilini tercih ederken, Osmanl 14. ve 15. yzyllarda Arapa ve Farsa tamlama-
larla yorulmamfl bir Trke kullanr. Trk dili ve Orta Asyadan gelen henz din
olgusunun treler karflsnda ok fazla hkim olmad laik kltr, dier Trk-
men Beyliklerinde (Aydnoullar, Mentefleoullar, Saruhanoullar) olduu gibi
Osmanlda da hkimdi.
Osmanl Beylii Dneminde Kentler, Kentleflme ve Mimari

Bu geniflleme ve yerleflim kltr ierisinde kentleflme, yeni kent oluflturma ve al- Osmanl Beyleri aknlar
srasnda nereye
nan kentleri Osmanllafltrma nemli bir olgudur. znik ve Bursa alndktan son- yerleflileceine karar verirler.
ra kente Osmanl kurumlarn yanstan yaplar infla edilir. Balkanlarda Evrenoso- rnein Osman Gazi
Yeniflehiri alnca gazilere
ullar gibi aknc beyleri aldklar yerlerde yerleflir ve bulunduklar yerden yeni- burada ev kurup
den aknlara bafllarlar. Bylece kentlerin kurulmas ve var olan kentlerin deifli- yerleflmelerini syler. Orhan
miyle adm adm bu ilerlemeler takip edebilir: Gmlcne- Yenice-i Vardar- Sela- Gazi var olan Gebze
kasabasnn yannda yeni bir
nik bu tr bir izgide geliflmifltir. Osmanl yerleflimi kurar.
www.evrenselpdf.com
128 Kltr Tarihi
Fotoraf 6.1
Gmlcne
(Komotini-
Yunanistan)
Evrenos Bey
mareti
Osmanl kentlerinin oluflumu Klliyeler sayesinde biimlenir. Sosyal yardm,

imaret: medrese rencilerine ve yolculara bedava yemek datlan yer; tabhane:
misafirhane; darflflifa: hastane; hamam; kervansaray: kervanlarn ve yolcularn ko-
naklad yer; eitim medrese; darlkurra: Kurann incelendii okul; darlhadis:
peygamberin szleri olan hadislerin retildii okul; sbyan mektebi: ilkokul; din
(cami, mescit, trbe, zaviye, tekke) ve ticaret (flehir ii han, bedesten, arasta, ka-
pal arfl, dkkn) ifllevlerini karfllayan Osmanl kurumlarn ieren deiflik ifllevli
yaplarn ayn bani (kurucu veya yapan kifli) tarafndan infla ettirilip ayn vakfiye-
de yer almas ile oluflan Klliyeler banisinin ad ile anlr ve evrelerinde mahalle-
lerinin oluflumunu salayarak, mahalleye adn verir. rnein Bursada Muradiye
Mahallesi veya Yeflil Klliyenin olduu Yeflil Mahallesi; stanbulda Mahmud Pafla
Mahallesi gibi. Vakf sistemi Osmanlda sosyo-ekonomik bir sistemdir ve Cumhu-
riyet Dnemine kadar devam eder. Yneticilerin, ulemann, tccarlarn elde ettik-
leri gelirler vakf edilir ve bu vakfn ifllemesi iin gerekli koflullar belirleyen bir vak-
fiye hazrlanr. Bu vakfiye kad nnde ve flahitler huzurunda tescil edilir. Vakfn
iflleyiflini takip edecek bir de mtevelli heyeti bulunur. Klliyedeki yaplarn kulla-
nm koflullar, buralarda alflanlarn alacaklar cretler, yiyecekleri yemekler, -
rencilerin alacaklar harlk, tamirler vb. harcamalar iin ayrlacak paralar vakfiye
koflullarnda belirtilir.
Osmanl Beylii dneminde klliyelerin Bursada olduu gibi sistemli bir bi-
imde Beyler tarafndan yaptrldn grmekteyiz. Bu Klliyeler hem kentte yeni
yerlefleceklerin ihtiyac olan sosyal, kltrel ve ekonomik alt yapy oluflturmakta,
hem de kentlerin Ortaa yapsn oluflturan kalelerin dflna karak geliflmesini
salamaktadr. Osmanl dneminde sur dflna geniflleyen kentler, tekrar sur duva-
r ile evrilmez. Bursa Orhan Gazi, I.Murat, Yldrm Beyazt, Yeflil ve II. Murat Kl-
liyeleri kentin deiflik ynlerde geliflmesini salamfltr. Bursa ve evresinde geli-
flen Beylik dnemi mimari ve kentsel doku zellikleri Balkanlara da yaylmaktay-
d. Farkl kkenli topluluklarn ve hatta bireysel olarak yeni alnan topraklarda
kendilerine ifl arayan Osmanl dfl blgelerden gelenlerin oluflturduu bu sosyal
yap ierisinde, Osmanl topraklarna katlanlarn da kendi alflkanlklarn Osman-
www.evrenselpdf.com
l sistemi ierisine tafldn grmekteyiz. rnein mimaride Osmanl ncesi Bi-

zans dneminde 14. yzylda znik ve evresinde hkim olan ve yaplar bezemek
iin zel olarak biimlendirilmifl tula kullanm, Bursa ve evresindeki Osmanl
yaplarnda devam etmifltir.
Fotoraf 6.2
Bursa Emir Han
Seluklu sanatnn ana mimari ssle- Fotoraf 6.3

me gesi olan mukarnas ise, bu d-
Bursa
nemde bir sre kaybolacaktr. Ortaa- Hdavendigar
da kapal ve ktlesel hacimli binalar ye- mareti Cephe
rine yaplarn sokaa bakan ksmlarna Dzenlemesi.
stun ve kemerlerden oluflmufl revakl
girifller eklenecek, yaplarn sokakla
olan balantlar ak-yar-ak- kapal
alanlar arasndaki iliflki zerine kurula-
caktr. 15. yzyla gelene kadar camile-
rin mihrap ynnn tam hesaplanama-
mas, kubbe kasnaklarnn ok yksek
olmas, duvarlarn ve kemerlerin alma-
flk duvar tekniinde bir sra tafl, sra
tula biiminde infla edilmeleri gibi zellikler bir ncekilere eklendiinde Bizans
dneminde bu blgelerde alflan ustalarn Osmanl dneminde de alflmaya de-
vam ettikleri anlafllmaktadr. Bu zellikler Balkanlarda da grlmektedir.
www.evrenselpdf.com
130 Kltr Tarihi
15. yzyl baflnda Timurlu istilalar ile farkl zellikler Osmanl Anadolu coraf-
yasnda da grlmeye bafllanr. fiamdan gelen mimar ailelerin Amasyadaki iflleri
Suriyede grlen renkli tafl ifliliini Anadoluya getirmifltir. fiam ve ran zerinden
gelenlerin Merzifonda yaptklar ran rneklerine yakndr. Timurun Ankara Sava-
flndan sonra Tebrize gtrd ve sonra Bursaya gelerek Yeflil Klliyeyi infla
eden mimar ve ini ustalarnn yaptklar, yaplarda kullanm artan al ifliliinin
Seluklu geleneinden kopup Timurlu slubuna yakn yeni bir tasarmla ortaya
kmas, yaplardan, yap ve bezeme ustalarnn isimlerini veren kitabelerden ve
bezemelerinden edindiimiz bilgilerdir.
Toplumsal Hayat, Zaviyeler, Eitim ve Edebiyat

Osmanl Beylii dneminde yerleflim ve geniflleme politikalarnda askeri gcn
yannda fleyhlerin ve mritlerinin de katklar bulunmaktadr. Bu fleyh ve mritler
14. yy ile 16. yy arasnda kurulmufl ve zellikle Hristiyan ahalinin bulunduu yer-
lerde infla edilmifl zaviyeleri veya Semavi Eyicenin tanmlamasyla zaviyeli camile-
ri kullanmaktayd. Daha ok Tanrnn niteliini ve evrenin oluflumunu varlk birli-
i anlayflyla aklayan din ve felsefi akm olan tasavvuf gelenein hkim olduu
sufilerin yaflad zaviyelerde toplanlr ve dini konular zerinde, gnlk sorunla-
rn yorumlanmas zerinde konuflulurdu. slam dininin gizemleri zerine yaplan
bu varlk tartflmalarnda popler inan eleri de ele alnrd. Zaviyeli Camiler ok
ifllevli yaplard; bir orta sofa etrafnda odalar yer almakta; orta sofadan sonra ise
ibadet iin ayrlmfl bir blm bulunmaktayd. Odalarda fleyh ve mritleri kalrd.
Sofann zemini tafl kaplanarak burann bir geifl alan olduu vurgulanmakta, orta-
snda yer alan havuz ise buraya bir avlu havas vermekteydi. Sofann stn rten
kubbede ise bir aydnlatma feneri bulunur ve ortas ak olan bu fenerden gelen
yamur sular havuza akar ve bylece doay yapnn ierisine getirirdi. Zaviyeli
camiler seyyahlarn da kaldklar yerlerdi. Amasya Bayezd Pafla maretinde oldu-
u gibi bazlarnda mutfak da bulunurdu. 14. yzylda Anadoluda seyehat eden
Ibn Batuta bu tr zaviyelerde konuk edilmifltir.
fieyhler ve mritlerin inanlar ve slam dinine getirdikleri yorumlar medresede
verilen resmi islami eitimden farkl olabilmekteydi. Genellikle Orta Asyada slam
ncesi var olan flaman gelenekleri de iinde barndran heterodoks tarikatlar tara-
fndan kullanlan bu yaplar, Osmanl ekonomi tarihisi mer Ltfi Barkann de-
yimiyle kolonizatr Trk derviflleri nin yeriydi. Bu dervifller erken Osmanl d-
neminde beylerin yannda altnc kol grevi yapmakta ve fethedilen yerlerin
Mslmanlaflmasn ve Trkleflmesini salamaktayd. Orta Asya Trklerinin slami-
yette nceki inan sistemi olan fiamanizm bir doa diniydi. Doast glerle in-
san arasndaki iliflkiyi flaman kurard. Doa gleri simgelefltirilmiflti. fiamanist ge-
leneklerin devam ettii bir slam anlayfl ierisinde mucize ve veli kavramlarnn
da yer ald bu tarikatlarda kimi eler Hristiyan diniyle rtflmekteydi. Dolay-
syla bu elerin krsal kesimlerdeki Hristiyan halka hitap edebilme olasl daha
fazla idi. Hatta hem Anadoluda hem de Balkanlarda kutsal kabul edilen birok ve-
linin bulunduu yerler, hem Hristiyan hem de Mslmanlar tarafndan ziyaret
edilmekteydi. Zaten iki toplum arasnda byk olaslkla ticaret iliflkisi Seluklu
dneminden beri vard. Krsal kesimde hayvanclk yapan Osmanllar elde ettikle-
ri hayvansal gdalar ve retimi kentlerde yaflayan Bizanslya satp onlardan retil-
mifl malzeme gereksinimlerini karfllamaktayd. Yldrm Beyazd dneminde Os-
manl tccarlarndan bir grubun stanbulda yafladn ve Bizans mparatorunun
bu kifliler iin bir kad istedii bilinmektedir. Saladklar gvenli bir konaklama ve
www.evrenselpdf.com
verdikleri yiyecek ile iki toplum arasnda sosyal bir mekn olan bu zaviyeler ev- Seyyid Battal Gazi, Hac
relerini de kontrol etmekteydi. Osmanl Beyleri zaviyeli camileri kendi klliyeleri Bektafl tekkelerinin geirdii
deifliklikler bu sosyal
iinde infla ettirmekteydi. Ancak mparatorluk dzenine geilip merkezi bir yne- dnflmn rneklerini
tim kurulduktan sonra bu tr kurumlara gereksinim duyulmamfltr. Babai -Kalen- oluflturur.
deri dervifllerinin ve dini ierikli destans halk edebiyatnn hkim olduu bu zavi-
yeler yerine merkezi ynetimin sistemli organizasyon rneini alarak kurumsalla-
flan tekkeler gelmifltir.
Resim 6.3
Mehmed Siyah Kalem, Dans Eden blisler (Topkap Saray Mzesi)
Halk arasnda hkim olan bu hem dini hem de destanlara bal hikyelerin k-
keninde Trklere zg Manas ve Dede Korkut hikyelerinden paralar olduu ka-
dar Kuran Kerim den veya hadislerden kaynaklanan hikyeler de vard. Tanrlar,
evrenin yaratlfl, insann tremesi ve gelecek konularna bal hikyeler yaygnd.
Bu hikyelerde kendine gre yaratlmfl ve kurgulanmfl masalms bir hayali za-
man ve mekn kavram vard. Kutsal aalar (zeytin, incir, hurma), kuyular, kifli-
lefltirilmifl pnarlar, ulafllmas olanaksz Kaf Da, kutsal saylar, tlsmlar, insan gi-
bi davranan cinler ve melekler, mitolojik yaratklar, gezegenler ve burlar, pey-
gamber veya kutsal kiflilerin mucizeleri, dinsel kahramanlk hikyeleri pazarlarda,
hanlarda, zaviyelerde anlatlan hikyeler arasndayd. Leyla ile Mecnun, Yusuf ile
Zleyha sevilen hikyelerdi. Bu destanlar ve hikyeler okumufl st kesimde de se-
vilmekte olup Klasik Osmanl dneminde oka resimlenerek el yazmalarnda g-
rlecektir. Halk fliiri ise sade yazlmfl drtlklerle gerek gnlk yaflam iindeki
aflk veya hakszlklar anlatan birey-flairin grfllerini dile getirmekteydi.
Medreselerde de ilk nceleri daha ok insani ve tabii bilimler okutulurken dini
bilgilerin okutulmas zamanla artmfltr. Zaviye ve Tekkelerdeki eitim ise daha
ok tasavvuf geleneinden kaynaklanan bir man eitimi alan olmufltur. Bu alan
insan varlna bal olarak iyilik ve gzellik kavramlarnn nesnel dnyada nasl
dfllafltrldn ve insan varlnn iinde kendiliinden bulunan bu varolufl biim-
lerinin Mutlak varlk (tanr) dan gelen zellikler olarak nasl tekrar onunla zdefl-
leflmesi ise nefsini (zvarl) ilahi aflk ile doldurmas anlayfl zerine kurulmufltur.
www.evrenselpdf.com
132 Kltr Tarihi
HALK EDEBYATI
Trk Halk Edebiyat halkbilimcilere zengin bir kaynak oluflturmaktadr. Bugn bile
bir halk kahraman ve uluslararas bir isim olan Nasreddin Hocay (13.-14.yy)
unutmamak gerekir. Keskin zeksyla, tafl gediine koyan zgn sylemiyle, in-
sanlarn toplum, siyaset, aile, ticaret ve dostluk-komfluluk iliflkilerini hicvederek gl-
dren ama ayn zamanda dflnmeye srkleyen bu isim, toplumumuzda mizahn
efsanevi ismi olmufltur. Fkralarndaki birey (eflei, kendisi ve dierleriyle maceras),
toplum (hocalar, cemaat, pazar yerleri), din (riyakarlk), adalet (kadlar) imaj ay-
n zamanda tarihsel belge niteliindedir.
Halk fliiri ise, Ouz Trklerinden beri saz eflliinde diyar diyar gezen flairlerin syle-
dii fliir trdr. Anonim kahramanlk ve halk destanlar da bu trn zn olufl-
turan eserlerdir. Zaman iinde Aflk Edebiyat, Tasavvufi Halk Edebiyat, Tekke Ede-
biyat gibi trlerle zenginleflmifltir. Halk fliirinin dili halk dilidir, temalar aflk, lm,
gurbet, ayrlk, doa sevgisi ve gzellii ama ayn zamanda kahramanlk, yiitlik,
barfl duygulardr. Ancak bu duygular iten gereki bir tarzda dile getirmek ve z-
gn olabilmek esastr. Bu erevede Karacolan (16.yy.), yaln, temiz fliir diliyle ede-
biyatmza yepyeni bir anlayfl getirmifl, trklere ve tm flair kuflaklarna esin kay-
na olmufltur. Pir Sultan Abdal ise (16.yy.) dneminin siyasal ayaklanmalarn des-
teklemifl ve buna Alevi-Bektafli geleneindeki fliirleriyle katlmfl ama eski dostu Sivas
Valisi Hzr Pafla tarafndan idam ettirilmesiyle siyasi edebiyatmzda sembol bir
isim olmufltur. Halk edebiyat izgisinde Tasavvufi - Tekke Halk Edebiyat iinde s-
nflandrlan Hac Bayram Veli (1353-1429) tasavvufu iyi bilen (mutasavvf), dn-
yay reddetme yerine onu imar etme anlayflyla alflmaya teflvik eden, imece hayat
savunan, slamiyetin retilerini gnlk hayatta uygulama getiren nasihatleriyle
nl bir flairdir.
flk Edebiyat iinde anlan flk (vurgun, tutkun anlamna gelir), Anadolu coraf-
yasnda 16. yydan itibaren grlen ve Trk Halk Edebiyat iinde yer alan flair tipi-
dir. flklar genellikle bir usta fln yannda bilgilenerek atflmalara katlrlar ve uy-
gun drtlk syleyemeyen fln susmasyla atflma sona erer. flk edebiyatnda kofl-
ma, semai, destan, vb. trler vardr. flk genelde bir mahlas (takma isim) alr. K-
rolu (16.yy.) gibi. flk gelenei gnmzde yerel ve evrensel siyaset, evre sorunla-
rn iflleyen temalarla geleneini srdrmektedir. 19.yy.da flk Emrah, yakn tarihi-
mizde fliirleri rock ya da pop mzik tarznda da sylenen Aflk Veysel (1894-1973)
nemli halk flairlerimizdendir.
DEDE KORKUT DESTANI: Kitaptaki hikyeler tarih boyunca dilden dile, anlatc-
dan anlatcya aktarlan bir szl gelenek rndr. Ancak 16. yzylda yazl ola-
rak baslmfltr. Dede Korkut karakteri, destanda, bilge-veli bir kifli olarak ortaya -
kar. Keramet sahibi olduuna inanlr ve Ouzlar sorunlarn ona danflr. Gelecek-
ten haberler verdii sylenir. Ozan kimliindedir, sz ustasdr ama ayn zamanda
Orta Asya inancnda kamdr. inde yer alan hikyelerden Deli Dumrulun Azra-
ille karfllaflmas ve diyalogu, hayalgc ve epik diliyle gnmzde birok yazar ve
sanaty etkilemifl, eser dans, opera olarak sahnelenmifltir.
Zaviyeler ile beraber kentlerin geliflmesinde rol oynayan ticaret yaplar arasn-
da flehir ii hanlar ise, ticaretin Seluklu dnemine oranla farkl bir biimde ele
alndn ve gelifltiini gsterir. Aslnda Seluklu dneminde Konya merkez olarak
youn bir ticaret hayat vard. zellikle transit ticareti ve uluslararas ticaret kervan-
www.evrenselpdf.com
lar ile yaplmakta ve bunlarn gvenliinin salanmas devletin grevleri arasn-

dayd. Bu nedenle ok sayda infla edilen kervansaraylar hem konaklama ve koru-
ma grevlerini yerine getirirken kervanlarn gelmesiyle evrelerinde kurulan pa-
zarlarla blge ticaretine hareket getirirdi. Ayn zamanda kentlerin dflnda yer alan
meydanlarda da pazarlar kurulurdu.
14. ve 15. yzyllarda Tokat, Bursa gibi Osmanl kentlerine baktmz zaman k-
sa srede flehir ii hanlarnn infla edilmesiyle mallarn toptan ve perakende satfl-
larnn yapld yerlerle karfllaflmaktayz. Hanlar Koza Han gibi mallarn isimleri
ile tannmaktayd. Kervanlarn rahatlkla mallarn boflaltabilmeleri iin byk avlu-
lar olan bu yaplar, avlunun etrafnda iki katl olarak infla edilirdi. Revakl bir b-
lme alan alt kat odalar mallarn depolanmas iin kullanlr, yine revakl bir b-
lme alan st kat odalar ise pencereleri ve ocaklar olan birimler olarak tccar-
lar tarafndan ofis olarak kullanlmaktayd. Kentlerde flehir ii hanlarnn bulundu-
u blge ticaret alan olarak geliflir, konutlar ise ticaret alannn dflnda bulunurdu.
Ticaret yaplar beyliin geliflme hzna gre 15. yzyldan sonra eflitlenmee
bafllad. Yldrm Beyazd dneminde infla edilen Bursa Bedesteni bunlardan biri-
dir. erisinde ipekli kumafl, hal ve altn gibi kymetli mallarn satld Bedesten
ayn zamanda kentin bankas ve borsas gibi kullanlrd. Gizli tafl blmleri bulu-
nan bu yaplarda tehlike anlarnda veya yangnlarda altn ve para saklanrd. Yz-
yllar boyunca deiflmeyen bir plan tipi gsteren bu tr yaplarn kaplar geceleri
kilitlenir gndzleri alrd; etrafnda dkkanlar oluflurdu.
Arasta ve Kapal arfllar Osmanlnn ticaret kltrn gsteren yerlerdi.
Arastalar bir sokan iki yannda yer alan dkknlardan oluflurdu. Bu dkknlar-
da esnaf buday, arpa gibi belirli bir mal veya dkknnda rettii ayakkab,
eer vb... eflyalar hem retmekte hem de satmaktayd. Ticaret merkezini olufl-
turan kentsel doku zellikleri halen Osmanl tarihi corafyas ierinde yer alan
birok blgenin kentlerinde grlebilmekte veya ok da deiflmifl olsa bile yer
yer alglanabilmektedir.
Grld gibi ticaret merkezleri ok hareketli ve renkli yerlerdi. fiehir ii han-
larna her trl yabanc tccar da gelmekteydi: Arap, Hintli, talyan (Venedik, Ce-
neviz). Hanlarn onarmlar srasnda ele geen para rneklerinden bu tccarlarn
hangi lkelerden geldiini anlamaktayz. Bursa ipeklileri kapfllan bir mald ve k-
sa zamanda Venedikliler tarafndan taklit edilerek orada dokunmaya baflland.
pek kozalar Bursada retilir ve satlrd.
Bu renkli ortam sosyal yaflama da yansmaktayd. Ancak insanlar nasl giyini- Menakb- Sar Saltuk/
yordu, kadnlar nasl ssleniyordu, ne tr yemekler yeniyordu bu konular ne ya- Saltukname, Battalname,
Daniflmendname bunlar
zk ki fazla bilmiyoruz. 14. yzylda Anadoluda dolaflan talyan casuslar yollarda ierisinde en ok
karfllafltklar Trkmen ailelerle drm yiyip ayran itiklerini anlatmaktadrlar. n- bilinenlerdi. Cihad ve gazi
geleneini canlandran bu
sanlarn bulufltuu sosyal bir mekn olan hanlar ve dier ticaret yaplar kentin destanlardaki kahramanlar
merkezini ve canlln da gsterirdi. Buralarda szl edebiyatn, efsane anlatm- alp ve alperenlerdi.
larnn, halk kltrnden kaynaklanan popler ifade biimlerinin yaygn olduu-
nu dflnebiliriz: Tiyatro gruplar hem, bu dnemde hem daha sonraki dnemler-
de de kalabalk pazar yerlerinde oyunlarn oynard. Ancak bu szl edebiyat ve-
ya efsaneler hakknda da fazla bilgilere sahip olmamamza ramen bunlarn o d-
nem toplumlarn anlamak iin kullanlmas gereken kltrel veriler olduu ak-
tr. rnein bunlarn ounda bir rya gelenei vardr. leride gerekleflecek olan
nemli olaylar yapacak kifli muhakkak o olay ryasnda grr. Bylece o davra-
nfl iin metafizik bir arka plan hazrlanmfl olur. Destanlar genellikle derleme hi-
kyelerden oluflur ve zaman ierisinde bunlara eklemeler yaplr. Benzer bir biim-
www.evrenselpdf.com
134 Kltr Tarihi
de zaviyelerde de dini kkenli hikyelerin szl olarak anlatld ve devam ettii;

popler kltr eleri ile dini hikyelerin yer yer karfltn da dflnebiliriz.
Eitim grmfl kifliler tarafndan desteklenen kltrel ortam ise daha ok
randan gelen yazl kltre dayal bir aland. Aslnda Arap -slam kltr ve zel-
likle bunun Orta-Asya da yaylmfl olan biimi, ran blgesinde oluflan sentezlerle
belirli bir ortak kltrel dflnsel alan Orta Douda ve randa zaten yllardr olufl-
turmufltu. slam kltrnn iinde de Arap dflnrleri ve ilim adamlarnn grfl-
leri dahil edilmiflti. Fars kltr yksek bir kltr olarak Trkmen beylerin bilme-
dii bir kltrd. Bu kltr elde edebilmek iin Seluklu-ran merkezlerindeki
lim ve flairleri kendi beyliklerine ekebilmek iin uraflmfllardr. Yksek kltr
bir saygnlk konusu oluflturduundan beyler bu konuyu nemsemifller ve sarayla-
rnda yanlarna aldklar, beraber sohbet ve arkadafllk ettikleri musahib flairler
araclyla bu kltr renmee alflmfllardr. Bu limler ve flairler de 12. ve 13.
yzyllarda yazlan Arapa ve Farsa birok kitab, 14. ve 15. yzyllarda tekrar tek-
rar kopyalamfl, ksaltmfl, evirmifl veya flerhedilmifltir. Nasihatname niteliinde
olan bu kitaplarda yneticinin nasl olmas gereklilii (mert yaradlfll, yce gnl-
Mercimek Ahmetin evirdii l, yiit) hakknda da bilgi vardr. Matematik, Astroloji, Tp gibi konularda alflan-
Kabusname bu tr bir
eserdir. lar da eitimlerini Msr, Horasan veya Badat gibi kentlerde yapmakta, sonra ge-
lip Osmanl veya dier beylerin hizmetine girmekteydiler. Arap-slam ve Seluklu-
Fars kltrnn Osmanl yksek kltrnn oluflumunda etkisi ok fazladr.
15. yzyldan sonra bu ortam hakknda daha fazla bilgiye sahibiz. zellikle
Germiyan Beyliinde bulunan birok flair Yldrm Bayeztn Germiyanolu Beyi-
nin kzyla evlenmesi sonucu Beyliin eyiz olarak Osmanalya gemesi, kltrel
alt yap ve birikimin de Germiyan Sarayndan Osmanl Sarayna aktarlmasn ko-
laylafltrmfl, Bayezdn Timura yenilmesinden sonra da Bayezdn oullarnn sa-
raylarna dalmfllardr. I Murat bu dn bir g gsterisi olarak kullanmfl, d-
n hem Osmanlnn baflkenti Bursa Saraynda hem de Germiyanoullarnn bafl-
kenti Ktahyada kutlanmfl ve Osmanllar kz almaa Ktahyaya gitmifllerdir. Bu
dnemde fiair Ahmedin skendernamesi yazlan eserler ierisinde en deerli olan-
lardan biridir. elebi Mehmet dneminde ise ansiklopedik ierikli eserler artmfl ve
bunlar kopyalanarak Sultana sunulmufltur. Sultan II. Murat zamannda sarayda ge-
liflmeye bafllayan edebiyat ve dflnce alan ise klasik dnem Osmanl kltrnn
oluflmasn hazrlamfltr. Mzik teorisi zerine iki tezkere yazdran II. Murat, fkh,
dilbilim ve devlet idaresi zerine Farsadan nemli eviriler yaptrmfltr. Ayrca
Yazczade Aliye Tarih-i Al-i Seluk (Ouzname) diye bir kitap yazdrmfl, ayn ki-
flinin kardefli de slam dinine ait temel bilgileri halkn anlayaca bir dilde sade bir
Trke ye evirmifltir. fiiir sanatna zellikle nem veren II. Murat, saraynda iflret
meclisleri dzenlerdi. Bu meclislerde Sultan, flairler ve limler ile buluflur, zel d-
flncelerini bu kiflilerle paylaflr, yenir, iilir ve fliirler sylenirdi. Tasannu yani ede-
bi sanatlara artan ilgi Fatih dneminde de devam etmifltir. Kitap sanatnn bir st
kltr esi olarak ortaya kfl da sonraki dnemde daha iyi grlecektir.
Bylece Osmanlnn Beylik dneminde yeni kentler kurulup zaten var olanlar
da deiflikliklere urarken yeni ve karma bir kentsel nfus oluflmakta, bu nfusun
yaflayaca fiziksel ortam oralarda yaflayan ifl gc sahipleri ve zanaatlar yan s-
ra deiflik yerlerden gelenler tarafndan da oluflturulmakta, dini destanlara dayal
bir halk kltr yan sra Arap-slam ve Fars kltr etkisinde yeni bir Osmanl st
kltr oluflmaktayd.
www.evrenselpdf.com
MEHTER MZ: 14.yydan Yenieri Ocann kaldrlmasna (1826) dek srd-

rlen ve alglaryla (ks, davul, evgan, zurna, zil, nakkare), besteleri (ritmik sistem
ve usulleriyle peflrev, semai gibi geleneksel sanat mziinin izlerini taflr), bestecile-
riyle, sa ayak yryflyle bafllayan grkemli korosu ve topluluuyla heyecan veri-
ci coflkulu bir sluba sahiptir ve askeri mzik tr iinde yer almasna ramen, Av-
rupa mziini (rnein Mozart) etkileyerek alla turca (alaturka) stilin domas-
na yol amfltr.
OSMANLI KLTR: KLASK DNEM

Fatih Sultan Mehmetin stanbulu almasyla beraber Osmanl Devletinin Beylik d-
zeyinden mparatorluk kurumsallaflmasna girdii kabul edilir. Her ne kadar II.
Murat dneminde baflkent Edirnede bu dzenlemelerin ilk rnekleri grlse de,
Osmanl topraklar arasnda bir ada gibi kalmfl olan Konstantinopolis kentinin
alnmas, kentin Dou Romann baflkenti olarak yklendii anlamlar ve simgele-
rin devam eden varl bu yeni dneme yn verecektir. Fatihin bilgisi, kiflilii, es-
ki Dou ve Bat Roma topraklarn birlefltirme istei, kltre verdii nem ve olufl-
turmaya alflt yeni imparatorluk imgesi bu dnemi daha sonraki dnemlere
oranla farkl klacaktr.
Resim 6.4
Konstantinopolis
Buondelmonti
Haritas- 15. yy
(Osmanl ncesi)
Fatih Dnemi Bilim, Kltr, Sanat ve Mimari

Fatih Sultan Mehmet dneminde stanbulun alnmasndan sonra oluflan ynetim
deifliklikleri sanatsal faaliyetleri de etkilemifltir. Fatih ncesinde oluflmaya baflla-
yan devflirme ve kul sistemi Fatih Dneminde Osmanl idari sistemi iinde ok da-
ha fazla etkin olmaya bafllamfl ve daha nceki dnemlerde grlen Mslman -
Trk ailelerinin gcnn andarlnn katlinden sonra tamamen ortadan kaldrl-
masyla, ynetici snf Padiflahn kullar olan devflirme kkenli kiflilere gemifltir.
Hristiyan ailelerden alnarak Osmanl kimliine gre yeniden biimlendirilen dev-
flirme kkenli yneticilerin ortak bir ifade dili oluflturmalar kanlmazd. Dolay-
syla Fatih dneminde oluflmaya bafllayan saray atlyeleri ile geliflecek olan klasik
dnem slubunun destekleyicileri ve tketicilerini baflta bu grup oluflturmaktayd.
www.evrenselpdf.com
136 Kltr Tarihi
Fatih, stanbulu aldktan sonra gnmzde Beyazd Meydan olarak bilinen

yerde bir Saray infla ettirdi. Ancak ksa sre sonra, Edirne Saraynda grlen ayn
eksen zerinde yer alan avlular ve avlu etrafnda bamsz yaplardan oluflan plan
ve organizasyonu yineleyen yeni bir saray ise Sarayburnunda, bir blm eski Bi-
zans Saraynn da stne gelen blgede infla ettirdi. avlu ve kendi adna yaptr-
d Fatih Kflk ile ilk ekirdei atlan yeni ynetim yeri, 19. yzyldan sonra Top-
kap Saray ad ile zdeflleflti. Kanuni Sultan Sleyman zamannda haremin Topka-
p Sarayna taflnmasyla, Eski Saray emekli cariye ve gzdeler ile oullar tahtan
dflmfl valide sultanlarn yaflad bir mekn oldu.
Fotoraf 6.4
Topkap Saray
Fatih Sultan Mehmet, Osmanl varl ile Akdeniz dnyasn, dier Akdeniz l-
keleri ile beraber paylaflmaktayd. Akdeniz hkimiyetini elde tutabilmek iin zel-
likle Venedik ile savaflmfltr. stanbulu almadan nce Venediklilerin Bizansa ya-
pabilecekleri yardm engellemek iin gzetleme amacyla Rumeli Hisarn infla et-
tirmifltir. Top kullanmasyla teknolojik stnlk salayan Osmanllar bu gc yay-
gn bir biimde kullanmfllardr. Top kullanm bu dnemden sonra kale inflaatlar-
nn tipini de deifltirmifltir. Akdeniz blgesinde talyanlarn 15. yzylda savunma
iin bafllatt kuleler 16. yzylda Fransz saraylarnda da kullanlmfltr. Bu yuvar-
lak kuleler Osmanl kalelerinin de zelliidir.
Fotoraf 6.5
Rumeli Hisar -
Boazkesen
www.evrenselpdf.com
Osmanl Akdeniz ticareti ve ulaflmn kontrol edebilmek iin Venedik Cumhu-

riyetinin elindeki kaleleri ele geirmee alflmfltr. Bat Romann devam olan Pa-
paln Katolik dnyasna karfl, Osmanl topraklarnda egemen olan Ortodoks
dnyasn destekleyen Fatih, stanbulu aldktan sonra Ortodoks patrikhanesinin
devam iin tm garantileri vermifltir. Ayasofyann dflnda ok az sayda kilise
onun zamannda camiye evrilmiflti. Bu yapnn da bakm ve kullanmn salaya-
bilmek iin vakf sistemi ierisine dahil etmifltir.
Fotoraf 6.6
Ayasofya Mzesi-
Batdan douya
grnm.
Camiye evrilen Ayasofya, daha sonra Fatih tarafndan infla edilecek Topkap
Sarayna da yakn olduundan, Padiflahlar tarafndan Cuma namaz iin kullanlan
nemli bir yap olmufl, II. Selim, III. Murat ve III. Mehmetin trbeleri bu yapnn
yanna infla edilmifl, daha sonra ktphane, muvakkithane, sbyan mektebi gibi ya-
plar da eklenerek bir Osmanl klliyesine dnflmfltr.
Osmanl mparatorluu snrlar iinde farkl dinlerden cemaatlere

SIRAkarfl
SZDEnasl bir din SIRA SZDE
politikas gdyordu? 1
te yandan, kenti slami bir devlet merkezi yapabilmek iin slami bir kutsal
mekna da gereksinim vard. Araplarn 8. ve 9. yzyllarda stanbulu kuflatmalar
hatrlanmfl ve bu kuflatmalar srasnda Hz. Muhammedi grmfl, S O onun
R U konuflma- S O R U
larn dinlemifl olanlar anlamna gelen sahabeflerin mezarlar arafltrlmfltr. Bunlar
ierisinde en nemlisi Eb Eyyb el-Ensr dir. Hz. Muhammedin D K K soyuna
AT bala- DKKAT
nr, onun bayraktar olmufltur. Fatihin hocas Akflemseddin tarafndan bulunduu
sylenen mezarnn stne Fatih nce bir trbe, daha sonra da yanna bir cami
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
yaptrmfltr. Bu alan hanedan iin nemli bir yer olmufl, yeni padiflah olan sultan-
lar kl kuflanma merasimleri iin Eyp Sultan trbesine gitmifllerdir. Bylece Hz.
Muhammed soyundan gelmeyen Osmanllar, slami bir hanedanlnAMALARIMIZbafl olarak AMALARIMIZ
peygamberle bir ba oluflturmufllardr. Halifelik Osmanl hanedanna getikten
sonra da soy aalarn Hz. Muhammede balamfllardr.
K T ve
Fatih Sultan Mehmet Akdeniz dnyasnda elde ettii hkimiyet A Pgc grsel K T A P
olarak ifade etmek iin ise talyan sanatlar kullanmfltr. Osmanl padiflahlar
kendilerini imzalar olan ve resmi evrak zerine yazlan turalar ile temsil ederler-
di. Oysa Fatih buna ek olarak Akdeniz dnyasnn alflk olduuT E L Egrsel
V Z Y O Nbir dil kul- TELEVZYON
lanmak istemifl ve imgesinin Akdeniz blgesinde dolaflmasn salamak iin por-
tresinin olduu madalyonlar dktrmfltr. Constanzo di Ferrara tarafndan yap-
lan yalboya portresi ve madalyonu Fatihi ileri bir yaflta gstermektedir.
NTERNET Madal- NTERNET
www.evrenselpdf.com
138 Kltr Tarihi
Gentile Bellini (1429-1507) yonun bir yznde Fatih profilden, dier yznde tm yneticiler gibi at zerinde
Rnesans dneminde gsterilmifltir. Bu model 1438 ylnda sanat Pisanello tarafndan Bizans mparato-
Venedikte yaflamfl talyan
bir ressamdr. 1478 ylnda ru Paleologusu at stnde gsteren betimleme ile ayndr. Bu madalyonun bir r-
Venedik Cumhuriyeti neinin Fatihin koleksiyonunda olduu dflnlmektedir. Bylece daha nceden
tarafndan Fatih Sultan
Mehmetin portresini bilinen bir g simgesi imgeyi kullanan Fatih, Osmanl Sultan olduu kadar, Do-
yapmak zere stanbula u Roma nn da bafl olduunu grsel olarak vurgulamaktadr. Zaten fermanlar-
gnderilmifltir.
nn baflnda kendisini Osmanl kadar Dou Romann kral olarak da tanmlamak-
tadr. Ressam Gentille Bellini tarafndan yaplan portresi (Bkz. nite 5) ise Natio-
nal Gallery (ngiltere) de bulunmaktadr. Bellininin yapt portrelerden sonra Si-
nan Bey de Fatihin bir portresini yapmfl, rencisi fiiblizade Ahmed ise Fatihin
gl koklarkenki nl portresini yapmfltr. Ayrca Bellininin yeni sarayn (Topkap
Elyazmas kitaplara Saray) duvarlarn freskolar ile bezedii de bilinmektedir.
minyatrler yapan, onlar Fatih Dneminde yeni sarayda oluflmaya bafllayan atlyelerde sanatlarn k-
tezhiple bezeyen, ayrca
yaplarn duvar nakfllarn kenleri bakmndan zengin bir eflitlilik vard. Tm iktidar sahibi sultan ve kralla-
yapan kiflilere nakkafl rn yapt gibi Fatih Sultan Mehmet de sanatlar saraynda toplama girifliminde
denirdi.
bulundu. Beylikler Dneminden farkl olarak Fatih Dneminde sarayda Nakkafl-
hanenin oluflmaya baflladn gryoruz.
Resim 6.5
Sinan Beyin
rencisi fiiblizade
Ahmede atfedilen
gl koklayan Fatih
Portresi Albm,
Topkap Saray
Mzesi H. 2153
y.10a
www.evrenselpdf.com
Kitap sanat bafll baflna nemli bir alan olufltururdu. Bilginin yazl olarak ak-
tarlabilecei kitaplar el yazmas olarak hazrlanrd. Bunun iin kat sayfalar n-
ce sulu aly anmsatan bir bileflim ile ahrlanr, yani deliklerinin geirgenlii azal-
tlr ve sayfa perdahlanarak dzlefltirilir, sonra sayfa dzeni belirtmek iin altnsu-
yu veya varakla ereveler izilerek yaznn ve resmin gelecei yerler birbirinden
ayrlr, sayfa kenarna tezhipiler dnemin slubuna gre bezemeler yapar, hat-
tatlar yani gzel yaz uzmanlar metni yazar, nakkafllar da minyatrleri resimler-
lerdi. Sonra bir araya getirilen sayfalar dikiflle birlefltirilir, deri veya karton kapak-
larla ciltlenirdi. Ciltlerin i ksmna ebru ile bezenmifl sayfalar veya boyal beze-
meler yaplr, ciltler ayrca bask tekniiyle ve altn yaldzla sslenirdi. Tm bu ifl-
lemler iin her biri ayr uzmanl olan kifliler alflr, dolaysyla kitaplar tek rnek
olarak kard. O nedenle minyatrl ve tezhipli el yazmalarnn deeri bykt.
Resim 6.6
Vakf Eserleri Mzesi Ankara
Kaynak: http://www.vgm.gov.tr/_Resimler/Genel/muze/ankara/32.JPG
http://www.vgm.gov.tr/_Resimler/Genel/muze/ankara/29.jpg
Hat sanat (hat szc Arapada izgi anlamna gelir), gzel yaz yazma
sanatdr. Kuran Kerimin deri zerine yazlmas ile bafllamfl, zamanla kfleli ve-
ya yuvarlak hatlar yazlan iki tip kmfl, ieklerle bezenerek uygulanan rnek-
leri de olmufltur. Tanrnn buyruunu yanstan kitap olarak kutsal deeri fazla ol-
duundan hattatlar dier sanatlara oranla toplumda daha nemli bir deere sa-
hip olmufllardr.
Minyatrler ise bir el yazmasnda anlatlan bilgileri veya hikyeleri betimleyen
kk boyutta resimlerdir. Konular kitap iinde yazlanlardan kaynaklanr. Metin
ierisine ve tek sayfa olarak yaplan bu resim gelenei ran kitap sanatndan Os-
manlya gelmifltir. Tarihi konularn, dini hikyelerin, savafllarn, anlatld bu min-
yatrler iki boyutlu resimlerdir. nc boyut ve hacim bu slupta gsterilmez.
Anlatm dili tpk fliirde olduu gibi belirli kalplarda dzenlenmifltir. Genellikle
ereve ierisine alnan kompozisyonda Sultan veya nemli kifli kompozisyonun
ortasnda ve byk olarak resmedilir. Dier kiflilerde etrafnda sralanr. Minyatr-
lerde dikey perspektif kullanlr, yani hikyede mekn kurgusu alttan stte doru
izilir. Bylece minyatrn alt ksm bakana gre minyatrde betimlenen mekna
www.evrenselpdf.com
140 Kltr Tarihi
en yakn ksm, st ksm da bakana gre en uzak ksm oluflturur. Bu anlatm bi-
iminde kurguyu yorumlamak biraz da izleyene kalmfltr. Yani betimlenen ve ak-
tarlan bilgi kadar bakann da ekledii ve boflluklar doldurduu bilgisi vardr. By-
lece nemli olan resimde kurgunun gerekilii deil konunun ayrntl bir gz-
lemle aktarlmasdr. Anlatm bakann grdyle zdeflleflmesi yani mimetik de-
il, konuyu temsili bir biimde grmesidir. O nedenle 16. yzyl nakkafllarndan
Matrak Nasuhun stanbul izimi ierisinde yer alan Topkap Sarayn gsterir-
ken nc avluyu gerekte olduu gibi dier ikisinin arkasnda gstermemesi
nemli deildir. nemli olan sarayn avlusu olmasdr. Minyatrlerde renkler de
sayfa zerinde eflit grnmde dalr, renklerin genelde simgesel bir anlamlar
yoktur.
Resim 6.7
Matrak Nasuh,
Beyan- Menazil-i
Seferi Irakeyn,
stanbul 16. yzyl
ilk eyrei
Fatih dneminde Nakkaflhanenin kurulmas ve orada deiflik lkelerden gelen

nakkafllarn alflmas yeni bir resim, tezhip ve bezeme anlayflnn oluflmasna ne-
den olmufl ve bylece saraya zg bir sanat ve sluplarn oluflmas bafllamfltr. Bu
ortak bezeme dili saraya zg her trl imalat zerinde kullanlmaya bafllamflt.
Ayrca Sultana tek tek hediye edilen farkl resimler de bir albm niteliinde top-
lanmaktayd. ini mrekkeple izilen bu siyah beyaz desen niteliinde ve tek say-
fa resimler, 17. yzylda tek figrl resimler olarak moda olacak ve albm resim-
leri olarak bilinecektir.
www.evrenselpdf.com
Fatih Sultan Mehmet, antik Yunan ve Roma dnemi eserlerini de Yeni Sarayda
toplayarak koleksiyon oluflturmaktayd. Fatih ve dnemini Yunanca yazmfl olan
Fatihin tarihilerinden Rum asll Kritovulos Yunancadan Arapaya evrilmifl olan
eserleri okur, bilginlerle bunlar tartflrd. zellikle Yunan filozof Aristoteles ve
Stoik felsefe ilgisini ekerdi der. Aristoteles dflncesi Akdeniz dnyasnda uzun
sre hkim olmufl bir dflncedir. Rnesans dneminde Neo-Platoncu dflnceyle
beraber 19. yzyla kadar etkileri devam etmifltir. Maverannehir doumlu ve Ba-
datta eitim gren dflnr Farabi (870-950) ise bu dflnr slam felsefesi ile
birlefltirmeye alflmfltr. Farabinin dflncesi Aristo felsefesine dayanan aklc bir
felsefedir. Aristo nun akl temel alan akl yrtme (usavurma)SIRA SZDE kullana-
yntemini SIRA SZDE
rak felsefe ile slam dinini uzlafltrmaya alflmfltr. Akln, edindii bilgilerle iyiyi
ktden, doruyu yanlfltan, gzeli irkinden ayrabildiini syler. nsan iin en
yksek erdemin bilgi olduunu belirtir. Stoikler ise gnlk duygularla ve olaylarla
nasl bafledilmesi gerektiini anlatan kiflilerdi. O nedenle daha popler bir felsefe
S O R U S O R U
dile getirmekteydiler.
Farabi Trk-Osmanl dflncesinde sistematik felsefeyi yanstan Dnemli

K K A T bir isimdir. DKKAT
Farabinin dflncesi zerine arafltrmalar yapnz,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Dolaysyla byk Trk ve Arap bilginleri kendilerinden nce var olan dfln- Beylikler dnemine oranla
ce ve bilgi birikimini yukarda sz edildii gibi kendilerine gre yorumlamfllar daha kozmopolit bir kltr
anlayflnn hkim olduu
AMALARIMIZbiri de, bir
ve/veya elefltirmifllerdir. Fatihin emriyle Trkeye evrilen eserlerden AMALARIMIZ
Fatih dneminde, Trkmen
kopyas Sleymaniye Kitaplnda bulunan, slam Medeniyetinde Batlamyus ady- kltr de halk arasnda
devam etmekteydi.
la bilinen Ptolemeiusun Geographike Hiphegesis adl corafya kitabnn el-
Corafya fi el-Mamure min el-Ard ismiyle Yunancadan Arapaya K Tyaptrd
A P terc- K T A P
mesidir. Fatih bu kitab Trabzon Rum mparatorluunu ald zaman kendisine
esir dflen dnemin filozof, filolog ve ilahiyats Georgios Amirutzes ve oluna
evirtmifl ve onunla birlikte incelemifltir. Fatih Sultan Mehmet,T EYunan
L E V Z Y Ove
N Latin kl- TELEVZYON
trne yakn olduu kadar Osmanl dnyasnn iinde bulunduu ran-Trk kl-
trn de destekliyordu. Hatta ran kltr ve ran kkenli yazarlar bu dnemde
yelenmekteydi. Semerkanttan astronomi ve matematik bilgini N Tolan
E R N EAliT Kuflcuyu NTERNET
getirmiflti. Kuflu, Fatih Medresesinin programlarn dzenlemifl ve orada dersler
vermiflti. Semerkant, Herat, Tebriz, Delhi Timurlu soyundan gelenlerin merkezle-
riydi ve Osmanl Sultanlar buralardan bilim adamlar ve sanatlar kendi baflkent-
lerine ekmee alflyorlard. Fatih ve II. Beyazt ranl byk flair ve mutasavvf
Molla Camiyi stanbula getirtmek iin ok uraflmfllardr. Fatih kendisi de Avn
mahlasyla fliirler yazard.
Bizansn son yllarnda fakirleflen ve snkleflen stanbulu yeniden canlandr-
mak isteyen Fatih, Bursann tccarlarn stanbula ekmeye alflmfl, azalan nfu-
su oaltmak iin zorunlu g ile Anadolunun birok yerinden stanbula gruplar
halinde yeni nfusun gelmesini salamflt. Kentte byk kapsaml ve planl mda-
haleler ile kent dokusu da deiflmeye, Bizans dnemi forumlar dolmaya bafllamfl-
t. Surlarnn gcne gvenen kentte bir ikale olmadn gren Fatih Yedikuleyi
yaptrmfl, yukarda szn ettiimiz yeni sarayn bir hanedan saray olarak infla et-
tirmifl ve kendi adna Fatih Klliyesini yaptrmfltr.
Geometrik bir dzen ierisinde tasarlanan bu Klliye, Bursa geleneindeki gi-
bi yaplarn farkl sokaklarda ve dzende yer almas yerine, daha nceden planlan-
d belli olan ve ona gre yaplarn yerlerinin ifllevlerine gre bir dzen ierisin-
www.evrenselpdf.com
142 Kltr Tarihi
de belirlendii mantksal bir ereve ierisinde yer alr. Kent plannda nemli bir
mdahale oluflturan bu klliye antsall ve yaygnl ile dikkat eker. Bu dze-
nin en nemli yanlarndan biri antsal selatin camisinin (padiflahlar tarafndan
yaptrlan camilere verilen ad) klliyenin merkezinde ve stanbul corafyasn
oluflturan tepelerden birinin stnde yer almas, dier yaplarn da bu corafya-
y bozmadan eimlerden yararlanarak yaplar adeta kademeli olarak yerlefltir-
mesidir. lk zgn rneini bu klliyede grdmz dzenleme, caminin ilk
yaplflnda grlen merkezi plan flemas ile de Fatih dneminden sonra yapla-
cak olan stanbul klliyelerine rnek oluflturur. Kendi iersinde bir mikro dnya
oluflturan bu yap topluluu iinde darflflifa ve imaret gibi kimi yaplar ayn za-
manda dflardan gelenler tarafndan da kullanlabilmekteydi.
Anadolu ve Rumeli topraklarn merkezi
Fotoraf 6.7
bir idare ile ynetmek isteyen Fatih Sultan
Fatih Klliyesi Mehmet Klliyesindeki en nemli yaplar ise
medreselerdir. Buralardan mezun olanlarn
ou kad olarak atanacaklarndan, geniflle-
yen topraklarn idaresinde medreseli ve ule-
ma gereksinimi fazlayd. Ancak, Osmanl y-
neticileri Trk geleneinden gelen yasa kav-
ramn da idarecilikte kullanmfl, Fatih Sultan
Mehmet ve ondan sonra gelenler de kendi
kanunnamelerini karmfllardr. Trk-Mool
geleneinde Hakann mutlak otoritesi ve fleriattan bamsz bir tre-yasa (rf) an-
layfl vardr. Osmanl padiflahlar da gerektiinde yasalar uygulayabilmek iin fiey-
hlislamlara fleriat yasalara gre yorumlatmfllardr.
ok bilgili, engin kltr ve evresindeki dnyay yakndan takip eden ve bir
Rnesans entelekteli gibi davranan Fatih, te yandan imparatorlukta hanedann
devamlln n plana karmfl ve bu nedenle taht kavgalarn engellemek iin
kardefllerini ldrmfltr.
Fatih Sonras Toplum, Bilim, Sanat ve Mimari

Babasnn aksine Avrupa kltrne nem vermeyen, kat dini anlayfl savunan II.
Beyazd, belki de kardefli Cem Sultan nedeniyle talyanlarla yaflad sorunlarn
hncn alrcasna, Fatih dneminde Sarayda yaplan freskolar kartmfl, tablolar
sattrmfl veya atmfltr. II. Beyazd, birok alanda standartlaflmay bafllatmfltr. l-
ler, arlklar, yaplarn duvar kalnlar, pencere aklklar vb. elerin standart-
laflmas kuflkusuz ki ekonomiye katk salamfl, byk klliyelerin ksa srede in-
fla edilmelerini kolaylafltrmfltr.
II. Beyazd ve Yavuz Sultan Selim zamannda stanbul dflndan stanbula gel-
meye devam eden sanatlar ve zanaatlar, Osmanl sanatnn biimsel olarak zen-
ginleflmesine katkda bulunmufllardr. Bunlar ierisinde Yavuz Sultan Selimin Ka-
hire ve Tebriz seferlerinden sonra beraberinde getirdii sanatlarn listeleri arfliv
belgelerinde bulunmaktadr. Nakkafllar, iniciler, halclar vb. birok kifli stanbula
gelmifltir. Bir yneticinin sanatlar ve kltr insanlarn yanna ekmesi nemli bir
vn kaynayd ve yapmas gerekli ifller arasndayd.
www.evrenselpdf.com
Bir imparatorluk ve saray sanat olan Fotoraf 6.8

Klasik Dnem Osmanl Sanatnn olu- Klliye Grnts
flumuna katkda bulunan en nemli iki
etken baniler ve kurumlardr. Saray ve
saraya bal ynetici snf sanatn des-
tekleyicileri ve banileri olmufltur. En
grkemli mimari rnekleri onlar yaptr-
mfl, her alanda en gzel eserler onlara
sunulmak zere retilmifltir. Saray ve
evresi, yeni uygulamalarn, yeni akm-
lar ve sluplar her zaman desteklemifl
ve yaygnlaflmasnda nc olmufltur. Sa-
natsal retim saray kurumlar aracly-
la rgtlenmekte ve ynetici snfn be-
enisiyle de ynlendirilmekteydi. By-
lece saray kurumlaflmfl ince bir zevkin
rnlerinin oluflmasn salarken, ayn
zamanda imparatorluun gcn gr-
kemini, sosyal, kltrel, ve ekonomik
alanda hizmete ynelik gelifltirdii alt
yapy mimaride somutlafltrarak, bu ol-
gularn grsel olarak etkin klan sanat-
sal sylemleri belirlemifl ve yine mpa-
ratorluun kurumlar araclyla bunla-
r Baflkent dfl blgelere yaymfltr.
Klasik Dnem Osmanl Sanat bir saray sanatdr. Sarayn dolaysyla padiflah ve
evresinin himayesindeki sanatlarn alflmalaryla biimlenmifltir. Osmanl padi-
flahlar flair, bilgin, mzisyen ve dier sanatlar evrelerinde toplayarak, saraya
bal olarak aylkl (ulufeli) alfltrmfllardr. Sanatn koruyucular, banileri, sanatsal
taleplerde bulunan ve smarlayanlarn tm saray ve saraya bal kiflilerden olufl-
maktadr. Baflta Sultan olmak zere, Sultan anneleri, eflleri, fiehzadeler ve Sultan
kzlar bu grubu oluflturur. Sadrazamlar, vezirler, paflalar, imparatorluk kurumlarn-
da alflan kifliler (saraydaki grevliler, mimarlar vb. ulema) ikinci byk grubu
oluflturur. Serbest meslek sahiplerinin baniliklerini takip edebilmek ise olduka
gtr. Vakflar araclyla tm imparatorlukta mimari alflmalar canl tutan bu
gruplardaki kiflilerdir. Minyatrl el yazmalarn hazrlatanlar, zel ciltler smarla-
yp, tezhipli Kuran- Kerimler yazdranlar, kk el sanatlar rneklerini kendi
zevk ve beenileri dorultusunda satn alanlar bu snfn yeleridir. Altn ve gmfl
iflleri, mcevherler, fildifli vb kymetli madenlerle bezenmifl gndelik nesneler as-
keri kyafetler, silahlar ve atlarn koflu takmlar, adrlar, kumafllar, ifllemeler bu ki-
flilerin beenisi iin hazrlanr. Kendilerine bu sanatsal retimi hazrlayan kifliler ise
saraya bal kurumlarda alflan, saray ve ynetici snf iin yaratclklar ve tasa-
rm glerini kullanan mimarlar, nakkafllar, halclar vb. Ehl-i Hiref rgtne bal
ifl bilen sanatlardr.
www.evrenselpdf.com
144 Kltr Tarihi
Resim 6.8 II. Mehmed dneminde Ehl-i Hiref rg-

tne doru atlan ilk admlar, II. Beyazd ta-
Padiflah Kaftan
rafndan kurulan saray atlyelerinin temelini
oluflturmufltur. zellikle sarayda Nakkaflha-
nenin bulunmas tm Klasik Dnem Sanatn
belirleyecek olan sluplarn ortaya kmasn-
da etkin olacaktr. Gnmze ulaflan teftifl
defterleri, masraf ve maafl defteri baflta ol-
mak zere, eflitli belgeler bu sanatlarn
oluflturduu ehl-i hiref rgtnde alflanla-
rn kimlikleri, yaptklar eserler hakknda bil-
giler vermektedirler. Ehl-i Hirefe bal sanat-
larn says imparatorluun glenmesine
paralel olarak artmfltr. Kanuni dneminde
rgte bal krk bln olduu yine belge-
lerden anlafllmaktadr.
Resim 6.9
Askeri Trenlerde
Kullanlan Hasr
stne plik
Sarma Kalkan.
Resim 6.10 Bu dnemin nemli bir sanatsal etkinli-

Kumafl rnei i ise ini retimiydi. Yaplarn iini birer
tablo gibi bezeyen bu ini panolar, sr al-
tnda Osmanlya zg krmz rengin kulla-
nlmasyla nlenmifllerdi. Tpk Osmanl
ipeklileri gibi ini tabaklar da lks eflyalar
olarak talyan tccarlar tarafndan aranlan
eflyalar arasndayd. talyanlar nceleri z-
nik atlyelerine ini tabaklar smarlarken
daha sonralar Osmanl tabaklarnn taklit-
lerini kendileri mayolika tekniinde ret-
mifllerdir.
www.evrenselpdf.com
Osmanllar genifl topraklara sahipti ve yerel ynetim kuflkusuz ok nemliydi. Osmanllarda

SIRA SZDE SIRA SZDE
yerel ynetim birimleri nelerdi? 2
D fi N E L Msaladklar
Bylece, banilerin vakflar veya kendi zel bteleri kapsamnda Yaplarn inflaDtarihlerini
fi N E L M
maddi olanak ile sanatsal faaliyeti rgtleyecek kurumlarn ve kurumlarda hizme- flairler tarih dflmekte veya
yaplarn grkemi onlarn
te hazr kiflilerin bulunmas, Klasik dnem sanatnn kurumsallaflmasna
S O R U ve her tr- kasidelerinde dileS O R U
l alanda btncl bir slup gstermesine olanak salad. Maddi olanaklarn, ya- gelmektedir. Yaplarn
knyesi olan kitabeleri de
ratclk ivmesinin rgtlenmesiyle birleflmesi sonucu saray sanatnn ihtiflam ve flairler yazmaktadr.
DKKAT DKKAT
baflat kltr olarak ortaya kt.
Osmanl kltr dnyas kapsamnda, Osmanl sanat veya sanatlar ile ilgili
N N
SIRAyazlmfl
tezkerelere, sanat veya estetik kuramlar zerine felsefi boyutta SZDE risalele- SIRA SZDE
re rastlanmaz. Yaklaflk ayn d-
nemlerde talyada Vasari, sanat- AMALARIMIZ ResimAMALARIMIZ
6.11
lar zerine biyografik kitabn
Rstem Pafla
hazrlarken, Filatare, Alberti gibi duvar
sanatlar grfllerini kaleme K T A P inilerinden.
K T A P
alrken, Leonardo da Vinci yap- stanbul,1561.
tklarn, dflndklerini kk
eskizlerle beraber an defterleri- TELEVZYON TELEVZYON
ne not ederken, Osmanl sanat-
larn konu alan benzer kay-
naklar bulunmad gibi, Mimar
NTERNET NTERNET
Sinan dflnda kendi yaptlar ile
ilgili ksa da olsa grfllerini be-
lirten kifliler bulunmaz. Bu ne-
denle, Osmanl sanatsnn ken-
di grfllerine kendi kaleminden
ulaflamadmz gibi, gzel yaz
yazan hattatlar saymazsak, ya-
fladklar dnemde onlar anla-
tan, deerlendiren yazlar da bu-
lunmamaktadr. Sanatsal reti-
min anlatlmad veya ayr bir
olgu olarak belirgin klnmad
bir ortamda, sanatlarla ve sa-
Resim 6.12
16. yy Osmanl
ini tabak ve
Mayolika
tekniinde talyan
kopyas (Floransa
Bargello Mzesi)
www.evrenselpdf.com
146 Kltr Tarihi
natsal eylemle ilgili bilgileri baflka yollardan elde etmek gerekmektedir. Arfliv bel-
geleri yansra fliir de bu bakmdan nemlidir.
MMAR SNAN
Kayseri blgesinden Hristiyan bir ailenin ocuu olarak devflirilen Mimar Sinan,
Acemiolan olarak orduya alnmfl ve burada nce marangozluk mesleini ren-
mifltir. Kanuni Sultan Sleymann seferlerine katlmfl ve ordunun sefer srasnda
sal inflasnda alflmfltr. Sadrazam Ltf Pafla zamannda Hassa Mimar bafl ol-
mufl ve Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim ve III. Murat dnemlerinde bu grevi sr-
drmfltr. Arkadafl fiair Mustafa Sai elebinin yazd tezkerelerde, vakfiyesinde
ve sarayla yaplan yazflmalarda yaflam ve yaptlar ile ilgili bilgileri buluruz. Ken-
disini hem mimar hem de mhendis olarak tantan Mimar Sinan infla ettii yapla-
r yan sra tasarlad suyollar ve kprleri ile de bir mhendis olarak vnmfl-
tr. Osmanl Mimarisinin dnya mimarlk tarihine yapt katk Mimar Sinann
gelifltirdii kubbe mimarisinde grlmektedir. Trbesi ve sebili, Sleymaniye Klli-
yesi alannda, bu klliye yaplrken inflaat kontrol etmek iin yaptrd evinin ol-
duu yerde bulunmaktadr.
Fotoraf 6.9 Kanuni Sultan Sleyman

Selimiye Camii dneminde Hassa Mimarbaflla
getirilen Mimar Sinann yaratc-
lk gc ile birleflen geleneksel
mimari birikim, imparatorluun
politik gcn de yanstacak yeni
ve grkemli rneklerin ortaya k-
masn salamfltr. Sarayn sala-
d maddi g ile imparatorluk
kurumlarnn salad ifl gc ve
olanaklarn organize eden Mi-
mar Sinan devletin politik gc-
n ve imparatorluun yceliini
antsal yaplarda ve byk klli-
yelerde somutlafltrmfltr. Baflkent
stanbulda saray ve evresi iin
infla edilen yaplarda Klasik D-
nem Osmanl mimari slubunu
gelifltiren Sinan bunu bir saray ve
baflkent slubu, bir imparatorluk
slubuna dnfltrmfltr. Koz-
mopolit bir toplum yapsnn gn-
lk yaflam ierisinde kaynaflt
bir merkezi imparatorluk dzeni-
ni yanstrcasna zellikle cami mi-
marisinde byk ana kubbenin al-
tnda btnsel bir mekn yaratmaya alflan Mimar Sinan, ayn zamanda bu mer-
kezi meknda birey ve evren, birey ve din, birey ve toplum olgusunu da birbiri
iinde eritir ve kaynatr.
www.evrenselpdf.com
16. yzyln dier bir zellii de minyatrl el yazmalarn artmaya bafllamasdr.

Bu elyazmalarnn ana konusu Padiflahn yaptklar ve savafllardr. Kanuninin ne-
redeyse tm seferleriyle ilgili elyazmalar bulunmaktadr. Bunlarn ierisinde Nak-
kafl Matrak Nasuh tarafndan resimlenmifl olan Menazil-i Sefer-i Irakeyn en ilgin
olanlar arasndadr. Kanuninin, Badat Seferini ve oradan Tebriz zerinden dn-
fln anlatan bu eserde Matrak ok gereki gzlemlerle ordunun konaklad
kentleri bize betimlemekte, blgeler arasnda deiflen doa yapsn
SIRA SZDE farkl bitkiler- SIRA SZDE
le gstermektedir. Kentlere ve yerleflim merkezlerine kufl bakfl bakarak buralar
bize betimleyen Matraknn gzlemleri ve anlatm gnmzde bile o kentleri he-
men tanmamza olanak salamaktadr. mparatorluun Anadolu ve Orta-Dou
eyaletlerinin adeta resimli bir albm gibi olan bu eser minyatr tekniinde yapl-
mfl haritalar gibidir. S O R U S O R U
Minyatrler ayn zamanda tarihsel belge niteliindedir. DKKAT DKKAT
Osmanl tarihi ve corafyas kadar onun d-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Resim 6.13
flndaki yerleri de bize anlatan dier bir eser
Pir-i Reisin haritasdr. 16. yzylda gemiler Matrak Nasuh,
sahile paralel ve sahilden fazla uzaklaflmadan AMALARIMIZ Halep Kenti
AMALARIMIZ
giderlerdi. O nedenle deniz portalanlarnda
kylar ayrntl olarak izilir, en kk koylar
veya kayalarda haritalarda gsterilirdi. Deniz- K T A P K T A P
cilik, Akdeniz dnyasnn ortak bir kltry-
d. Arap corafyaclarn bilgileri, klasik Yu-
nan dnemi denizcilerinin bilgileriyle birlefl- TELEVZYON TELEVZYON
mifl, Sakz adas bu bilgilere sahip denizcile-
rin merkezi olmufltu. talyan Marco Polonun
Asyaya yapt seyahatleri herhalde tm de-
NTERNET NTERNET
nizciler biliyordu. spanya ve Portekizin Ak-
deniz dflndaki denizlere de alma politika-
lar, yeni corafi kefliflerin bafllamasna neden
olmufltu. flte Piri Reis de grd haritalar-
dan, gittii yerlerden toplad bilgileri porta-
lanna izmifl, ayrca nemli gr-
d yerleri ve yerleflimleri de Resim 6.14
siluet olarak ana belirgin zel- Pir-i Reisin
likleriyle, grdmzde ta- haritasndan
nmlayabileceimiz bir flekil- stanbul.
de betimlemiflti.
16. yzylda stanbuldaki
esnaf, stanbullular grece-
imiz dier nemli resimli bir
elyazmas ise III. Muratn fleh-
zadelerinin snnet dn t-
renlerini anlatan Surname-i
Hmayun adl minyatrl el
yazmasdr. Surname de sad-
razamn, vezirlerin dn do-
www.evrenselpdf.com
148 Kltr Tarihi
Surnameler Divan laysyla verdikleri armaanlar, ziyafetler, kurulan otalar, halka ak elenceler,
edebiyatnda padiflahn
ocuklarnn doumu, kandiller, havai fiflek gsterileri, esnaf alaylar, gezdirilen gmfl ya da fleker gibi
snneti, kzlarnn, kz maddelerden yaplan nahllar, grefl, at yarfl, cambaz, hokkabaz, kol oyunlar gi-
kardefllerinin evlenmesi gibi
nedenlerle dzenlenen halka
bi gsteriler ayrntlaryla anlatlr. Haftalarca sren bu tr elenceleri yazma ifli bir
ak elencelerin anlatld yazara grev olarak verilirdi. Surnameler tarih, gelenek ve grenek, toplumsal ya-
manzum eserlerdir. flam, kurumlar, seyirlik oyunlar gibi konular asndan belgesel nitelik taflr. Sultan
Ahmet meydannda, brahim Pafla Saraynn nnde yaplan bu elenceler iin sa-
rayn meydana bakan yannda Sultan iin zel bir mahfil yaplmfl, yabanc ve yk-
sek snf davetliler iin de ahflap localar infla edilmifltir. stanbul esnaf tekerlekli
arabalar zerinde mesleklerini icra ederek meydan dolaflarak izleyenlerin ve Sul-
III. Murat dneminde tann nnden gemekteydiler: kahvehanede kahve ienler, cam frnnda cam
Surnameyi Seyyid Lokman, reten ustalar, mlekiler, kebaplar, mimarlar vb... Tam bir gsteri niteliinde
yazmfl, Nakkafl Osman ve
ekibi tarafndan olan bu trenlerden sonra, kurulan arabalar, gemiler ve flatolar yaklrd. Davetliler
minyatrlenmifltir. iin byk sofralar kurulurdu.
OSMANLI MUTFAI: Osmanl mutfanda bafl tac denilen geleneksel orbalar

(tarhana, yourt, bulgur, pirin, yayla, vb.) iilir; krmz ve beyaz etler (kmes ve av
hayvanlar) kavurma, kebap, vb. olarak yenir; sebzelerden prasa, spanak, lahana,
yaprak sarma ok kullanlr; tatl olarak misk ve gl suyu aromal bol eflitli helvalar,
Fatih dneminden beri eskimeyen baklava ve eflitleri, ok kullanlan niflastadan ya-
plan yufkas ve zerinde gl suyu gezdirildii iin ad glla olan tatllar yenir; ye-
mein sonunda, Trklerin ibrikte (cezve daha sonradr) piflirme ve sunma ynte-
minden dolay, tad, kp ve kokusuyla n salan (1500lerden itibaren) ve telve-
siyle ikram edilen tek kahve olma zelliiyle Trk Kahvesi iilir; yemekte dnlerde
flekerli, ball, gll, baharatl meyve aromal ferahlatc iecek fierbet iilirdi. fierbet
daha sonra ayn adla Bat kltrlerinin de zel bir iecei olur ve trevleri retilir.
fierbet, sarayda cariyeler tarafndan altn gmfl billur kaplarda ikram edilmesiyle
de nldr. Fatih Sultan Mehmetin en ok karides, tavuk ve balk sevdii, yemekle-
rini yalnz yemeyi tercih ettii bilinmektedir. Sultan yemeini nce eflnicibafl tadar-
d ve yemekler genelde sahanda gelirdi. (Topkap Saraynda bulunmaktadr).
Resim 6.15 Bu tr gsteriler Avrupa lkelerinde

grlen uygulamalarn tersine, Padiflahn
alflma alannn
belirlenmesi ve Aktif elencelerinin halka kapal olmadn fa-
Eitim Setinin kat halkla beraber yapldn gstermek-
tanmlanmas.Surna tedir. Zaten bu tarihlerde stanbula gelen
me-i Hmayun -
yabanc seyyahlar veya grevlilerin yann-
Mimarlarn
Sleymaniye Cami da gelen ressamlarn izdikleri gravrler-
maketi ile gemeleri. de de grld gibi trenlerin dflnda
da stanbulun belirli yerlerinde kurulan
panayrlarda salncakta sallanan ocuklar,
toplu olarak gezmee gelmifl kadnlar, ak-
robatlar, ip stnde yryen cambazlar
resmedilmifltir. Ramazan aynda gecenin
karanlnda cami minarelerinin arasna
gerilen flkl mahyalarn ise ayr bir efsun-
lu yan olmalyd.
www.evrenselpdf.com
Osmanl Nakkafllarnn veya harita- Resim 6.16

clarnn bu ayrntl ve gereki gz-
Topkap Saray
lemleri ve bunlar betimlemeleri Os- Kitapl, A. 3594
manl brokratlarn yazlarnda gr- s. 77a (ayrnt)
1720-30
lr. 16. yzylda, Kahireye grevli ola- Surname-i Vehbi
rak giden Mustafa Alinin bu kenti, in- III. Ahmed
sanlarn, kurumlarn anlatmadaki h- Dnemi, Dnme
dolap ve dans
neri, Osmanl aydnlarnn evrelerini edenler.
ok iyi analiz eden ve gzlemleyen ki-
fliler olduklarn ve kendilerini bu koz-
mopolit dnya ierisinde doal olarak
stn grdklerini gstermektedir.
te yandan fiehrengiz edebiyat ola-
rak bilinen ve flairlerin yafladklar ken-
ti iyi ve kt taraflaryla anlattklar kitaplar da bu incelemeci bakfln bir baflka
grnmdr.
Latifinin Evsaf- stanbul

DVAN EDEBYATI: Arap ve Fars Edebiyatlarnn etkisi altnda Arapa ve Farsa- kitab hem kentin
nn Osmanlcaya girmesiyle biimlenen Osmanl Divan Edebiyat, flairlerin fliirlerini mahallelerini, gezi yerlerini,
gnlk yaflamdan kesitleri
Divan denilen el yazmas kitaplarda topladklar iin bu isimle anlr. fiiirler, ku- nemli yaplarn
rallarn Arap ve Fars edebiyatndan alan aruz lsyle yazlr ve flair setii kal- anlatmakta hem de kentteki
ktlk ve bozuk ahlaktan
ba uymak zorundadr. ki msradan oluflan beyit Divan fliirinin en nemli birimidir
sz etmektedir.
ve anlam beyitte younlaflr. Divan fliirinde mevlid, hicviye, flehrengiz gibi birok na-
zm biimi vardr ve dil inceliine dayanan teflbih (benzetme) ve hsn-i talil (bilin-
dik bir olay edebi ve estetik olarak aklama ve anlam verme) nemli sz sanatlar-
dr. zellikle aflk temasn genifl ereveli ifllemesi ve aflkn btn figrlerini (gzel-
lik, zerafet, kskanlk, eziyet ve cefa, gl krmzs yanakl, kl bakfll, ok gibi yara-
layc sevgili) incelikle sunmasyla n kazanmfl ve flarklara gfte olmufltur. Divan
edebiyatnn nl isimleri arasnda Fuzli (1483-1556) zengin felsefi poetikasyla
ve aflk ve tasavvufi tematiiyle Trk fliirini derinden etkilemifl bir Divan flairidir.
Arfliv kaynaklarnda yer alan ve birok kez tekrarlanan kimi yasalar, gnlk
yaflam ierisindeki stanbullunun hayatn anlatan ilgin ayrntlar ierir. rnein,
gayr-i mslim kadnlarn sadece siyah giymek zorunda olmalar kadn kskanl-
yaratmfl olmal ki buna uyulmamaktayd. Deprem nedeniyle II. Beyazd d-
neminden itibaren ahflap olarak infla edilen evlerin bacalar tula ile rleceine
srekli ahflap yaplmakta bu da yangnlarn kmasna neden olmaktayd. Sandal-
clara ise sandallarna bir erkek ve kadn yalnz almamalar konusunda ihtarlar
vard.
Ulema snfnn ne derece ak grfle sahip olduklar tartflmaldr. 16. yzylda
stanbulda kurulan Rasathane, ulemann karfl kmas nedeniyle alflmaya baflla-
yamadan kapatlmfl ve aletleri etrafa datlmfltr. Avrupada geliflen matbaacla
ve kitap basmna ulema karfl kmaktadr. Gayr-i Mslimler ise zellikle Yahudi-
ler ilk matbaalarn zmirde kurmufllardr. Kutsal kitabn (Kuran- Kerim) ancak el-
le yazlabileceini savunan bu kesim, bilgi paylaflm gcn kendilerinde tutmak
istemektedirler. stanbulda ve imparatorluun byk kentlerindeki medreselerin
kitaplklarnda ve Sarayda nemli el yazmalar ve minyatrl eserler bulunmakta-
www.evrenselpdf.com
150 Kltr Tarihi
dr. Sultanlar ve dier baniler buralara kitap vakf etmektedir. Bu kitaplklar 17.
yzyl sonunda itibaren bamsz yaplar haline gelecektir. Yalnz bunlarn kullan-
clar snrl, okuma yazmay iyi bilen, st snf yneticilerdir. lenlerin tereke ka-
ytlarna (len bir kiflinin mal varln gsteren kaytlar) bakldnda ounda el-
yazmalar bulunduu anlafllmaktadr.
16. yzylda erkekler iin kent iinde oluflan yeni sosyal meknlardan biri de
kahvehanelerdir. stanbula Orta-Dou lkeleri araclyla Yemenden gelen kah-
ve ksa zamanda ok iilen bir iecek olmufl ve ttnle beraber kahvehanelerde
satlmaya bafllanmfltr. Bu meknlar Osmanl flairlerinin, aydnlarnn da gittii bir
yer olmufltur. Toplumsal bir mekn olarak olumlu veya olumsuz elefltirilerin gelifl-
tii, politik grfllerin olufltuu bir yer olarak dikkat ekmee bafllamfltr. ncele-
ri kavrulmufl gdann zararl olduu gerekesiyle fieyhlislam fetvasyla yasaklanan
kahve iimi ksa zamanda serbest braklmfltr. Bir dnem kahvehaneler, meyha-
neler ile beraber IV. Murat tarafndan yasaklanmfl, fakat bu yasak da uzun sreli
olmamfltr.
Resim 6.17
Antoine Melling -Kahvehane.
Osmanl dnyasn bize anlatan dier bir yazar ise Evliya elebidir. 17. yz-
ylda tekrar grd bir rya zerine seyahat etmee bafllayan Evliya elebi, Ana-
doluyu ve Osmanlnn Balkan ve Orta Dou eyaletlerini dolaflr ve sonunda M-
sra yerleflerek Kahirede yaflamnn sonuna kadar kalr. Evliya elebi tek kiflilik
bir ansiklopedi yazar gibidir. Gittii yerlerin halkn, dilini, yaplarn, adetlerini,
yiyeceklerini tm maddi ve manevi deerlerini kaydetmifl bir kltr antropologu
gibidir. Gnmz anlayflna gre, ayrfltrlmadan yazlmfl tm bu bilgeler ayklan-
dnda ve gruplandnda Osmanl tarihi corafyasnn maddi kltr tarihi de or-
taya kmaktadr. Gittii yerlerdeki insanlarn din, dil rk gibi zelliklerini de anla-
www.evrenselpdf.com
tan Evliya elebi daha nceden grmedii ve bilmedii fleyleri acaip ve garip
tanmlamalar ile anlatr.
Osmanl dnyasnn dier nemli bir bilgini ise Ktip elebidir. Onun tarih ve
corafya kitaplar, Cihannuma adl eseri dneminin nemli yaynlar arasndadr.
te yandan slam dflncesinde hkim olan ve Farabi tarafndan da yorumlanan
Aristotelesi grfle karfl 14. yzylda slam dflnr bn Haldunun devlet anla-
yfl Osmanl aydnlar arasnda geerliydi. Bu grfle gre toplumlar organikti, do-
ar byr, geliflir, duraklar, geriler ve lrd. Ktip elebi de bu grfle katlarak
17. yzyldan itibaren Osmanlda daha nceki dnemlere gre grlmeye baflla-
yan devlet ve sosyal yapda bozukluklar buna bal olarak yorumlamaktayd. Av-
rupada bu dnemde tartfllan Kopernikin gnefl sistemiyle ilgili grfllerini ise
Ktip elebi kuflku ile karfllamaktayd.
Osmanlnn 17. yzyl sonunda uluslararas bir antlaflma olan Karlofa Antlafl-
masyla toprak kaybetmeye bafllamas, ilk kez Osmanl ynetimini Avrupa lkele-
rine farkl bakmaa zorlad. Yenilginin nedenlerini askeri yetersizlikte bulduklar
iin de Sultan III. Ahmet Dnemiyle beraber Avrupa lkelerine bykeliler gn-
derilerek bu lkelerin bir Osmanl tarafndan grlp incelenmesi istendi. te
yandan Damat brahim Pafla nderliinde giriflilen kimi reform hareketleri kap-
samnda ilk kez matbaann kurulmas gerekleflti. brahim Mtefferika tarafn-
dan baslan kitaplar nemli bir reform niteliinde olsa da yaygnlk kazanamamfl-
tr. Ayrca Damad brahim Pafla bir eviri kurulu oluflturarak, dou ve bat kltr-
lerinin nemli eserlerini Osmanlcaya evirtmifl veya yeniden yazdrmfltr.
Parise eli olarak giden Yirmisekizinci Mehmet Efendinin getirdii Sefaretna-
me ve ierdii bilgiler Osmanl Sarayn etkilemifltir. III. Ahmet, Sadabat isminde
Halite Versaille Sarayn anmsatan yeni bir blge kurdurmufl ve saray ileri gelen-
leri de buralarda kasrlar yaptrmfltr. Avrupa etkilerinin mimaride, mimari ssleme-
de grlmeye baflland ve Lale Dnemi olarak bilinen bu dnemde stanbulda
dfla dnk, doaya dnk bir kent yaflam dikkati eker. Ancak ksa zamanda bu-
nu kaldramayan bir kesim Patrona Halil nderliinde ayaklanarak Sadabat ykar-
lar, Damat brahim Paflann azlini ve idamn isterler.
FRANSA SEFARETNAMES: Yirmisekiz Mehmed elebinin Fransa Sefaretnamesi

(1721), elinin Paristeki on yllk grev sresiyle ilgili gzlemlerini dile getirir: Deniz
yoluyla geldii Toulon kentinde kolera nedeniyle alnd karantinay bilmedii iin
tbbi bir yntemmifl gibi anlatr; Parisin kprlerini, bakml caddelerini, Kral XV.
Louis tarafndan kabul ediliflini ve onunla ava katlfln hayranlkla dile getirir; gez-
dii kiliseleri, saraylar, parklar, fabrika ve niversiteleri, izledii operalar ve Fran-
sz Saraynn inceliini ve ihtiflamn takdirle ayrntlca anlatmfltr.
Kent yaflam ierisinde sivil mimari yaplarn arlk kazanmas, zellikle eflme,
meydan eflmesi, sebil gibi yaplarn youn bir biimde tafl ifllemeciliiyle sslene-
rek kentin sokaklarn bezemesi dfla vuran kent yaflamn gsterir. Ayrca, stan-
bulda Boazii ve Hali gibi blgelerin yaz -kfl kullanlmas ve buralara sahilsa-
raylarn yaplmas, doaya ve kente alm gsteren dier rneklerdir. Boazii bir
deniz bulvar olarak zenginliin, ihtiflamn yksek duvarlar arkasna gizlenmeyen
bir konut yaflamnn grld yerdi. Yallarn salhanelerinde bir kayk muhakkak
durur, fayton ise kara tarafnda beklerdi.
www.evrenselpdf.com
152 Kltr Tarihi
Fotoraf 6.11
Topkap Saray
n, III. Ahmet
Meydan eflmesi
Resim 6.18 Lale Dneminin simgesi olan lale ve

Lale lale retimi ise toplumda bir rekabet ha-
lini almfl, retilen yeni lale tipleri tescil-
Kaynak: lenmifl ve ok deiflik isimlerle kayde-
http://wowtur-
key.com/forum/vi- dilmifltir. Lale soanna verilen deer g-
ewto- nmz anlayflna gre abartl grnse
pic.php?p=600337) de aslnda sanayileflme ncesi toplum-
III.Ahmed
larda nesneye ve el emeine verilen de-
er ve sayg sanayileflme sonras top-
lumlarda ok farkldr. O nedenle lale,
iek kltrnn bir paras olarak top-
lumsal bir deer tafld gibi, soannn
ok yksek fiyatlara satlmas da, lale-
nin hangi renkte aaca zerine yap-
lan bir bahis niteliindedir.
KLASK TRK MUSKS: Bestekr ve flair, Buhurizade Mustafa Itr ya da ksaca It-
r, (1640-1711) ve Hammamzade smail Dede Efendi ya da ksaca Dede Efendi
(1778-1846) Klasik Trk Mziinin geliflimini ynlendiren iki isimdir. Itr, Trk-Os-
manl mziine onu Dou mziklerinden ayran makam ve usul zellikleri kazan-
drarak esas izgisini belirleyen bir sanatdr. Dinsel eserler besteledii gibi, din d-
fl eserleri de vardr. Dede Efendi ise, Klasik Trk musikisi formlarn, armoni ve ezgi
yapsn zenginlefltirdii gibi ayn zamanda Bat tarzn (rnein valsler) bu mzii
nin iinde kaynafltran bir bestecidir. Rast makamnda ve vals ritmindeki nl Yi-
ne Bir Glnihal Dede Efendinin eseridir.
www.evrenselpdf.com
zet
Osmanllar Orta Asyadan Anadoluya gelen ve Seluk- arasnda kurulmufl ve zellikle Hristiyan ahalinin bu-
lu devletinin bir u beylii olarak Bizans mparatorlu- lunduu yerlerde infla edilmifl zaviyeli camileri kullan-
u snrlarnda yaflayan bir topluluktu. Seluklu Devle- maktayd. Bunlarn islam dinine getirdikleri yorumlar
tinden sonra 1299da kurulan Osmanl Beylii, stan- medresede verilen resmi islami eitimden farkl ola-
bulun alnmasna kadar oluflumu srdrd ve Fatih bilmektedir.
Sultan Mehmetle beraber mparatorluk yapsna geti. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu almasyla beraber Os-
Bu yap Yavuz Sultan Selimin halifelii Osmanl hane- manl Devletinin mparatorluk kurumsallaflmasna gir-
danna almasyla mslman devletler arasnda farkl bir dii kabul edilir. Fatihin bilgisi, kiflilii, eski Dou ve
g oluflturdu. 16. yzylda en genifl snrlarna ulaflan Bat Roma topraklarn birlefltirme istei, kltre verdi-
bu corafyada imparatorluklara zg ok dilli, ok et- i nem ve oluflturmaya alflt yeni imparatorluk im-
nik yapl ve ok kltrl bir toplum yaps vard. Daha gesi klasik olarak adlandrlan dnemi bafllatacak ve
sonralar, Avrupadaki teknojik geliflmelerin olduka onu farkl klacaktr. Klasik dnem Osmanl sanat bir
gerisinde kalan Osmanllarn 18. yzyldan sonra Avru- saray sanatdr. Osmanl padiflahlar flair, bilgin, mzis-
pa ile iliflkileri deiflmeye bafllamfl ve Avrupann tek- yen ve dier sanatlar evrelerinde toplayarak, saraya
nolojik geliflmesine ulaflmak istemifllerdir. Bu ereve- bal olarak aylkl (ulufeli) alfltrmfllardr. Sanatn ko-
de, 19. yzylda Osmanl modernleflmesi srecinde dev- ruyucular, banileri, sanatsal taleplerde bulunan ve s-
let, birey, rk ve din gibi kavramlarn yeniden rgtlen- marlayanlarn tm saray ve saraya bal kiflilerden
dii Islahat ve Tanzimat dnemleri Osmanlnn da Av- oluflmaktadr. Baflta Sultan olmak zere, Sultan annele-
rupa gibi 19. yzyl ortak yaflamasn hedeflemifltir. Av- ri, eflleri, fiehzadeler ve Sultan kzlar bu grubu olufltu-
rupa bu tarihte bir yandan sanayiflleme sonucu smr- rur. Sadrazamlar, vezirler, paflalar, imparatorluk kurum-
gecilik ve kolonizasyon ile Osmanlnn topraklar gide- larnda alflan kifliler (saraydaki grevliler, mimarlar
rek klmfl ve 1923de yeni bir devlein kurulmasyla vb., ulema) ikinci byk grubu oluflturur.
son bulmufltur. Kanuni Sultan Sleyman dneminde, Mimar Sinan ya-
Osmanl tarihi ve corafyasnn ok genifl bir alana yaratclk gc ve geleneksel mimari birikimiyle impara-
ylmas ok dilli, ok rkl ve ok dinli gruplar barndr- torluun politik gcn yeni ve grkemli rneklerle
mas, snfl bir toplum olmas, dinsel ayrlklarn olufl- yanstmfltr. 16. yzyln dier bir zellii de minyatr-
turduu farkllklar kadar, ynetici snf ve halk arasn- l el yazmalarn artmaya bafllamasdr. Kanuninin nere-
da yaflama biimi asndan byk farkllklar olmas deyse tm seferleri ile ilgili elyazmalar bulunmaktadr.
(gebeler, Trkmenler, gibi) Osmanl kltr tarihinini Bunlarn ierisinde Nakkafl Matrak Nasuh tarafndan
ok ynl olarak deerlendirilmesi gerektiini gsterir. resimlenmifl olanlar da vardr.
Osmanl Kltr Tarihi, Beylik Dnemi (Erken Osmanl Yazdklaryla sanki bir Ansiklopedi yaratan Evliya ele-
Dnemi), Klasik Dnem ve Modernleflme Dnemi ola- bi ise Anadolu ile Osmanlnn Balkan ve Orta Dou
rak blmde incelenebilir. Osmanl Beylii dnemi eyaletlerini dolaflr. Gittii yerlerin halkn, dilini, yap-
kltr yaps sanlann tersine, Seluklunun devam gi- larn, adetlerini, yiyeceklerini tm maddi ve manevi
bi deildir, Osmanl, slam dininin kurumlarn benim- deerlerini kaydetmifl bir kltr antropolou gibidir.
semifl bir topluluk olarak kendi zgn sosyal ve klt- Osmanl dnyasnn dier nemli bir bilgini Katip ele-
rel yapsn oluflturmufltur. Bu erevede, geniflleme ve bi, tarih ve corafya kitaplar, Cihannuma adl eseriyle
yerleflim kltr ierisinde kentleflme, yeni kent olufl- dnemine damga vurmufltur.
turma ve alnan kentleri osmanllafltrma nemli bir Osmanllar 17. yzyldan itibaren ilk kez Avrupa lke-
olgudur. Genifllemeyle birlikte kentlerin kurulmas ve lerine farkl bakmaya bafllarlar. Damat brahim Pafla n-
var olan kentlerin deiflimiyle adm adm bu politika derliinde giriflilen kimi reform hareketleri kapsamnda
mimari alanda da kendini gsterir. Osmanl kentlerinin ilk kez matbaa kurulur, ama kitap basm yaygnlk ka-
oluflumu Klliyeler sayesinde biimlenir. Sosyal yardm zanamaz. Parise eli olarak giden Yirmisekizinci Meh-
(imaret), salk ve tedavi hizmeti (darflifa), din, felse- met Efendinin getirdii sefaretname ve ierdii bilgiler
fe, Kuran eitimi (medrese), ilkokul (sbyan mektebi), Osmanl Sarayn etkilemifltir. Avrupa etkileri mimaride,
din (cami, mescit, trbe, zaviye, tekke) ve ticaret (flehir mimari sslemede grlmeye bafllar
ii han, bedesten, arasta, kapal arfl, dkkan) ifllevle- Kent yaflamnda sivil mimari yaplar arlk kazanr,
rini karfllayan Osmanl kurumlarn ieren deiflik ok zellikle eflme, meydan eflmesi, sebil gibi yaplar yo-
ifllevli yaplardr. un bir biimde tafl ifllemeciliiyle sslenerek kentin
Osmanl Beylii dneminde yerleflim ve geniflleme sokaklarn bezer. Ayrca, stanbulda Boazii ve Hali
politikalarnda fleyhlerin ve mridlerinin de katklar gibi blgelerde yaz kfl kullanlmak zere sahilsaraylar
bulunmaktadr. Bu fleyh ve mridler 14. yy. ile 16. yy yaplr.
www.evrenselpdf.com
154 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Osmanl kltrnn belir- 4. Afladakilerden hangisi Fatih Sultan Mehmetle bafl-
leyici zelliklerinden biri deildir? layan Klasik Dnem Kltrnn zelliklerinden biri
a. Halifeliin Osmanl hanedanna gemesi deildir?
b. ok dilli, ok rkl ve ok dinli gruplarn klt- a. Klasik dnem Osmanl sanatnn bir saray sanat
rn barndrmas olmas
c. Snfl bir toplum olmas b. Osmanl padiflahlarnn flair, bilgin, mzisyen ve
d. Ynetici snf ve halk arasnda yaflama biimi dier sanatlar evrelerinde toplamalar
asndan byk farkllklar olmas (gebeler, c. Sanatn koruyucularnn, banilerinin, sanatsal ta-
Trkmenler, gibi) leplerde bulunanlarn ve smarlayanlarn saray
e. Seluklu kltrn btnyle benimsemesi ve ve saraya bal kifliler olmas
srdrmesi d. Sultan annelerinin, fiehzadelerin ve Sultan
kzlarnn nemli mimari eserlerin yapmna
2. Afladaki dflncelerden hangisi Osmanl Beylik katkda bulunmalar
dnemi kltryle ilgili deildir? e. Sadrazamlarn, vezirlerin, paflalarn da mimari
a. Osmanl Beylii Bizans mparatorluu snrlarn- eserlerin yapmna katkda bulunmalar
da yaflayan bir topluluktu.
b. Seluklunun devam gibi deildir. 5. Matrak Nasuh kimdir?
c. Osmanl slam dininin kurumlarn benimsemifl a. Fatih Dneminde yaflamfl minyatr sanatsdr.
bir topluluk olarak kendi zgn sosyal ve klt- b. Kanuni dneminde yaflamfl nakkafltr.
rel yapsn oluflturmufltur. c. Osmanl modernleflmesinde rol oynayan sa-
d. Aknlarla geniflleme ve yerleflim kltr ieri- natdr.
sinde kentleflme, yeni kent oluflturma yolunu d. Dnemin nemli filozofudur.
izlemifllerdir. e. Yazardr.
e. Aldklar kentleri osmanllafltrma yoluna
gitmemifllerdir. 6. Afladakilerden hangisi Evliya elebinin Seyehat-
namesine mal edilemez?
3. Klliyelere iliflkin afladaki ifadelerden hangisi a. Anadolu, Balkan ve Orta Dou eyaletlerini
yanlfltr? dolaflmas
a. Klliyelerde eitim tesisleri bulunmaz. b. Gittii yerlerin halkn, dilini, yaplarn, adetleri-
b. Klliyelerde sosyal yardm (imarethane, darfli- ni anlatmas
fa gibi) hizmetleri verilir. c. Gittii yerlerin yiyeceklerini tm maddi ve ma-
c. Klliyeler eitimin verildii medreseleri de ierir. nevi deerlerini kaydetmesi
d. Klliyelerde cami, mescit, trbe, zaviye, tekke d. Sadece Anadoluyu dolaflmas
gibi yaplar yer alr e. Anlattklaryla bir kltr antropolou kimlii
e. Ticaret ifllevlerini karfllayan (han, bedesten, sergilemesi
arasta vb.) yaplar barndrr.
7. Katip elebiye iliflkin afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Tarih ve corafya bilginidir.
b. Cihannuma adl eserin yazardr.
c. slam dflnr bn Haldunun dflncelerine
karfldr.
d. Toplumlar organiktir, doar byr, geliflir, du-
raklar, geriler ve lr dflncesini benimsemifltir.
e. slam filozofu Farabinin dflncelerinden
etkilenmifltir.
www.evrenselpdf.com

8. Fatih Sultan Mehmet, Bizansn son yllarnda fakir- 1. e Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr Tarihi ve
leflen ve snkleflen stanbulu canlandrmak istemifltir. Sorunlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Afladakilerden hangisi bu erevede yaptklar 2. e Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr: Osmanl
arasnda yer almaz? Beylii (Erken Osmanl) Dnemi konusunu
a. Bursann tccarlar stanbula ekmeye alflmfltr. yeniden gzden geiriniz.
b. stanbulda nfus artfln nlemek iin tedbirler 3. a Yantnz yanlfl ise Osmanl Beylii
almfltr. Dneminde Kent, Kentleflme, Mimari konusu-
c. Kentin ikalesi olmadn grerek Yedikule Sur- nu yeniden gzden geiriniz.
larn yaptrmfltr. 4. c Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr: Klasik
d. Azalan nfusu oaltmak iin zorunlu gle s- Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
tanbulun nfusunun artmasn salamfltr. 5. b Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr: Klasik
e. Babas adna Fatih Klliyesini yaptrmfltr. Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr: Klasik
9. Afladakilerden hangisi Osmanl bestekr ve flair Bu- Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
hurizade Itrinin zellii olarak kabul edilebilir? 7. c Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr: Klasik
a. lk kez klasik bat mzii formlarn kullanmas Dnem konusunu yenidegzden geiriniz.
b. Trk-Osmanl mziine onu Dou mziklerinden 8. e Yantnz yanlfl ise Fatih Dnemi Bilim, Kltr,
ayran makam ve usul zellikleri kazandrmas Sanat ve Mimari konusunu yeniden gzden
c. Trk usulnde valsler bestelemesi geiriniz.
d. Dini besteler yapmayan bir besteci olmas 9. b Yantnz yanlfl ise Fatih Sonras Toplum,
e. Ayn zamanda mimari eserlerin yapmna da kat- Bilim, Sanat ve Mimari konusunu yeniden
kda bulunmas gzden geiriniz.
10.b Yantnz yanlfl ise Fatih Sonras Toplum, Bilim,
10. Mimar Sinan ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi Sanat ve Mimari konusunu yeniden gzden
yanlfltr? geiriniz.
a. Klasik Dnem Osmanl mimari slubunu geliflti-
ren Sinan bunu bir saray ve baflkent slubu, bir
imparatorluk slubuna dnfltrmfltr.
b. Yaflad topraklarn geleneksel mimarisinden ya-
rarlanmamfl tmyle yeni yaplar infla etmifltir.
c. Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim ve III. Murat
dnemlerinde grevini srdrmfltr.
d. nfla ettii yaplarn yannda tasarlad suyollar
ve kprler de bulunmaktadr.
e. Osmanl Mimarisinin dnya mimarlk tarihine
yapt katk Mimar Sinann gelifltirdii kubbe
mimarisinde grlmektedir.
www.evrenselpdf.com
156 Kltr Tarihi

Sra Sizde 1 And Metin, (2008), Minyatrlerle Osmanl-slam
Osmanl mparatorluunda slamiyet elbette imparator- Mitologyas, Yap Kredi Bankas Yaynclk,
luun diniydi, ama buna ramen Hristiyanlk, Musevi- stanbul.
lik gibi semavi dinlerden olan cemaatlere hoflgryle And Metin, (2004), Trk Tiyatro Tarihi,
davranlyor ve bu dinler millet sistemi iinde deerlen- Bafllangcndan 1983e, letiflim Yaynevi, stanbul.
dirilerek, kiliselerin ve sinagoglarn meflru biimde r- Akay Ezel, (2005), Hacivat Karagz Neden ldrld
gtlenmelerine izin veriliyordu. (film).
Akflin Sina, (1988), (Yayn Ynetmeni), Osmanl
Sra Sizde 2 Devleti (1300-1600), Trkiye Tarihi, Cem
Yerel ynetim birimleri vilayet, sancak, kaza, nahiye Yaynevi, stanbul.
(bucak) ve kylerden (karye) olufluyordu. Tanzimattan Akflin Sina, (1988), (Yayn Ynetmeni Osmanl Devleti
sonra yeni bir kanunla vilayetler, sancaklar ve mutasar- (1600-1908),Trkiye Tarihi, Cem Yaynevi,
rflklara blnyordu. Ynetim rgtnde sancaklarn stanbul.
yneticilerine mutasarrf deniliyordu. Atasoy Nurhan, (1997), 1582 Surname-i Hmayun:
An Imperial Celebration, Istanbul.Atasoy Nurhan,
(2000), Ota Hmayun: Istanbul.
Bac Serpil, aman Filiz, Renda Gnsel, Tannd
Zeren, (2006), Osmanl Resim Sanat, T.C. Kltr
ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul.
nalck Halil,- Renda Gnsel (yayna hazrlayanlar),
(2002), Osmanl Uygarl I-II, T.C. Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul.Kuban Doan,
(2007), Osmanl Mimarisi, Yem Yaynlar, stanbul.
Yeniflehirliolu Filiz, (2000), Klasik Dnem Osmanl
Sanat, Trkler- Osmanl Dnemi, Ankara, s. 825-
839.
Yeniflehirliolu Filiz, (1989), Trkiye Dflnda Osmanl
Yaplar, T.C.Dfliflleri BakanlKltr Dairesi
Yayn, Ankara.
Yeniflehirliolu Filiz, (1990), (Madran Emre, Ali Saim
lgenin izimleriyle), Mimar Sinan Yaplar, Trk
Tarih Kurumu Yayn, Ankara.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
7
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
On sekizinci yzyln siyasi grnmn aklayabilecek,
N
On sekizinci yzylda dflnsel eilimleri tartflabilecek,
N
On sekizinci yzylda bilimsel geliflmeleri tanmlayabilecek,
N
Fransz Devriminin zelliklerini, etkilerini tartflabilecek,
On sekizinci yzylda sanat, kltr, iletiflim ve toplum iliflkilerini aklayabi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aydnlanma Fransz Devrimi
Aydnlanma Filozoflar ngiltere Devrimi
nsan Haklar Amerika Birleflik Devletleri
Adam Smith Barok Sanat
indekiler
AYDINLANMANIN EfiNDE
AVRUPANIN GENEL GRNM
FELSEFE, BLM, KTSAT VE
TEKNOLOJ
DfiNCELERN EVRM VE BLMN
IfiIINDA AYDINLANMA
Kltr Tarihi Aydnlanma
FRANSIZ DEVRM
AVRUPADA AYDINLANMA
SANATTA YEN BR YAPILANMA:
BAROK ANLATIM
AMERKA BRLEfiK DEVLETLERNN
DOUfiU
www.evrenselpdf.com
Aydnlanma
AYDINLANMANIN EfiNDE AVRUPANIN

GENEL GRNM
17. yzyln bilimsel arafltrmalar, bilim, sanat felsefe teknoloji ve sosyal hayat a-
sndan nemli deiflimlere tank olduunu renmifltik. 18. yzylda Galilenin
(1560-1642) dflnceleri etkili olacaktr. Ne var ki Galilei de kilise tarafndan mah-
km edilir. Ama bilimin arkas kesilmez, ngilterede Newton (1643-1720) devrimi
bafllar, hemen yaygnlaflmasa da etkisini hissettirecektir. Avrupa lkelerinde yer
yer bilim akademileri almaya bafllar ama Fransada rasyonalizmin babas filozof
Descartesin kitaplar ve dflnceleri yasaklanr. Bilim ve felsefe yavafl yavafl top-
lumsal hayatta etkisini gstermekte, baslan gazeteler, broflrler ve kitapklar git-
gide artan bir okur kitlesi bulmaktadr. Kilise ve krallk dahil birok kurum kendi-
sini yenileme telaflna dflecektir. ngiltere Devrimleri (1649 ve 1689) toplumsal ve
siyasal hayatta nemli deiflimler getirir ve haliyle Avrupay etkisi altna almaya
bafllar. Sanayileflmeye doru atlan admda ilk makineler (dokuma ve hasat maki-
neleri) yaplr; daha sonra bunu buharl makine, buharl tren, otomobil, telgraf, pa-
raflt izleyecektir. Bu yeniliklerin gnlk hayata yansmalar biraz zaman alr ama
halk yakndan ilgilendirdii ve popler kltr nesnesi olduklar bir gerektir. n-
giliz ve Fransz filozoflarn etkisiyle bilim ve dflnceye olan gven artacaktr. Ama
ou zaman olduu gibi, krallklar mutlakyet rejimlerini srdrrken savafllar da
sregitmekte ve tm Avrupay etkilemektedir. Bu savafllarn sonrasnda sz konu-
su lkeler ciddi ekonomik zorluklar yaflayacak, halk savafltan bkacak ve dorudan
politikayla ilgilenmeye srklenecektir.
Avrupann Siyasi Grnm: Krallklar, Rejimler

Krallk rejimleri glerini 18. yzylda da devam ettirir. Smrgecilik hz kazanr,
Hindistan ve Amerika dnya haritasna dahil olur. Fransa kraliyet saray Versailles
byleyicidir ama 20 milyona yakn Fransz da savafl felaketini yaflamfltr; lke
krizler yndr; tarmda hasat son derece ktdr, ar vergiler sregitmektedir ve
haliyle kt beslenme, salgn hastalklar (1720 Akdeniz Veba Salgn), alk ve er-
ken lmler yaygndr. Ekonomide merkantilizmin sonular kendisini gstermifl-
tir. Smrgelerde, zellikle Amerikada altn ve gmfl madenlerinin bulunmas
devletin zenginliini salayacaktr. Bu da az sonra deineceiz kle ticaretini ina-
nlmaz boyutlara taflyacaktr. Byle bir manzara karflsnda mutlakyet ynetimle-
www.evrenselpdf.com
160 Kltr Tarihi
rinin taflrasnda, senyr ya da asiller hem kazanmakta, yeni topraklar ve imtiyazlar

edinmekte hem de halka yeni vergiler yklemektedir. Doal olarak kyller nef-
ret noktasndadr; kentlerde ise patronlar, zel mlkiyet sahipleri, flirketler birlikler
glenmektedir; ruhban snf byk imtiyazlara sahiptir. Bu flekilde g odaklar-
nn oluflmas Devrim ncesi isyan getiren nedenlerden olacaktr.
Fotoraf 7.1
Fransz
Krallarnn
Devrim ncesi
htiflam: Versailles
Saray.
Kaynak:
http://tr.wikipedia.
org/wiki/Dosya:Ch
ateau-de-
versailles-cour.jpg
ngiltere, daha dorusu Byk Britanya Krall, Birinci ngiliz Devrimini (1649)
ve kinci ngiliz Devrimini (1688) yaflamfl bir krallktr. Kraln yetkilerini azaltan
bir anayasa hazrlanmfl ve ekonomik kararlar alma yetkisi elinde olan bir parla-
mento oluflturulmufltur.18. yzyla girerken ngiltere Krall smrgeleriyle daha
da glenmifltir.
spanya, sve ve Hollanda Krallklar ise Rnesans ve keflifler dnemindeki
glerine sahip deillerdir artk. Ama bu yzylda Prusya Krall ve Rusya mpa-
ratorluu tarih sahnesine kar. Kuzey Almanyada, 1701de doan Prusya Krall,
Disiplin tutkunu olan II. nfuz sahibi, gl asil ailelerin arln taflyan bir krallktr. nl Kral Friedrich-
Friedrich orduyu tmyle Wilhelm, tarm ve sanayi alannda gereklefltirdii yeniliklerle modern Alman-
yenileyerek mutlakyet
rejimini glendirir. yann temelini atmfltr. Onu izleyen olu II. Friedrich Fransz kltryle yetiflmifl
Genliinde bale dans sanat ve felsefeyle yakndan ilgili, alflkanlyla tannan bir kraldr, hatta aydn-
yapan bu kral, krallnda
tam bir askeri ynetim lanmac dflnr Voltairele mektuplaflmfltr. arlk Dnemi sonras kurulan Rusya
kurarak lkesini ynetir. mparatorluu ise kurucusu I. Petro dneminde nemli bir deiflim yaflayacaktr.
Toplumsal ve Ekonomik Hayat

UNESCO bnyesinde yaynlanan bir arafltrma nemli veriler sergiliyor: 18. yzyl
Avrupas hem nfus hem corafya olarak gitgide her ynyle bymektedir. N-
fus artmaktadr, rnein yzyl sonlarnda, Londra bir milyon, Paris 547 bin, stan-
bul da az bir farkla Avrupann byk kentidir. Kentler, iktidar ve g odadr;
zenginlerin ve nfuz sahibi kiflilerin maliknelerinde yaflad merkezlerdir. Saray
evresi ve ifl adamlar, flirket ve birlik temsilcileri de kentte ikamet ederler. Bunlar
www.evrenselpdf.com
7. nite - Aydnlanma 161
zellikle tekstil alannda iflverenler, byk toprak sahipleri, serbest meslek sahip-
leri, zel yksek maafll yneticilerdir. Kentlerde belli bir zanaat kesimi de vardr
ama bu kesim mali zorluklar karflsnda her an iflas edebilir ya da atlyelerini ka-
patmak zorunda kalabilirlerdi. lkelerde ortalama lm oranSIRA yksektir.
SZDE ocukla- SIRA SZDE
rn byk oran befl yaflna gelmeden lmle karfllaflmaktadr; fiyatlardaki hare-
ketlenme ve artfllar flaflrtcdr. fl bulmak amacyla fakir blgelerden verimli bl- rnein ngilterede tarm
D fi N E L M D fi zaman
fiyatlar otuz yllk NELM
gelere gler flimdiden bafllamfltr. Ama dier yandan da, 17. yzyldan beri sre
diliminde %250 artmfltr ve
gelen soylularn egemenlii (soylular Krallkla iktidar paylaflan yegne snftr) nedeni kymet kazanan
burjuvazinin glenmesiyle tehlikededir artk. nk ticaretinS yavafl O R U yavafl form tahllardr. HalkSyaflam
O R U
mcadelesi iindedir;
deifltirmesiyle ykselen burjuvazi, krallklar karflsnda kendini gvende hisset- ortalama bir vatandafl,
mez. Bu yzylda halkn ounluunun tarmdan geindii veD kylerde KKAT yaflad btesinin %50sini ekmee
DKKAT
ayrmak durumundadr, yani
dflnlrse kyler de yavafl yavafl danklktan kurtularak birlik olmaya bafllar. iyi beslenememektedir.
O halde hem burjuvazi snf oluflmufl, hem de krsal kesim ok dank deildir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kadnlar ikinci snf cinsiyettir ve erkek tahakkm altndadr. Ev ifllerine mah-
km, baml ve eitim olanaklarndan uzaktr. Ancak eflleriyle birlikte alflabil-
mektedirler. Dinin ve geleneklerin kendilerine zorlad insan modelini benimse-
mek durumundadrlar.
UNESCO Yaynlarnda kan Histoire de lhumanit ya da HistoryKof Humanity

T A P adl ki- K T A P
tap (Cilt VI: 1789-1914, ortak yazarl) 1552 sayfa, 2008), yararl bilgiler iermektedir.
Bu yzyl ayn zamanda sanayi ve tarm giriflimlerinin canland

T E L E V Z Ybir
O N yzyldr. TELEVZYON
zellikle ngiltere bu konuda ncdr. Ticari iliflkiler hzla artar, merkantilist eko-
nomi yerleflik dzen alr; hem dfl ticaret hem i pazar byr ve buna bal olarak
karayolu ve deniz taflmacl modernize edilir, flirketler artk Asyaya dek balan-
NTERNET NTERNET
tlar kurabilmektedir. Nitekim ilk sanayileflme izleri de ngilterede makine ve teks-
til alannda bafllar. Ayrca zengin smrge topraklar yeni ekonomik karlar ve
kaynaklar salayacaktr.
Kltr, Sanat, letiflim

18. yzyl farkl yaflam tarzlarnn olufltuu bir yzyldr ve bu yaflam tarz dfln-
sel olarak doaya ynelerek, zarafet ve incelik olarak da sanatsal etkinliklerde g-
l bir ifade bulur. Gl krallklar ve imparatorluklar lkesi olan Avrupada sana-
tn geliflmesinde monarfli ynetimlerinin destei nemlidir. rnein Fransada XIV.
Louis ile bafllayan destek bu yzylda da devam eder. Kral ve soylular sanatlarn
eserlerinin alnmasna, tiyatro eserlerinin sahnelenmesine destek verirler, ressam-
lar himayeleri altna alrlar. Bylesi bir elit kltr hayatn zevklerini inceliklerini
yaflama ve ynetim anlayfllarn esneklefltirme olarak grmek gerekir.
Edebiyat, mzik, resim, heykel, mimari gibi sanat dallar, yeni geliflen dflnce-
lerle gitgide daha zerk alflma alan olurlar ve birbirlerinden etkilenme sreci
bafllar. Sanatta form olgusu ilk kez bu dnemde dflnsel ve elefltirel bir konu ola-
rak ortaya kar. zellikle edebiyat alannda, yazl bir eserin biimsel derinlii bir
mkemmeliyetilik olarak benimsenir.
Resim sanatnda ise konular yavafl yavafl deiflmeye yz tutar. Yzyln felsefi
bakflna uygun olarak, kent ve kr hayatndan kesitler, tiyatro ve karnaval gsteri-
lerinden, parklardaki elencelerden grnmler resimlenir. Erotizm konulu resim-
ler mitolojik erevede verilse de erotizm zgrce resim sanatnn alanna girmifl-
tir artk. Tabii Fransz Devrimi sonras bu deiflim younlaflacaktr.
www.evrenselpdf.com
162 Kltr Tarihi
Mzik, edebiyat ve mimaride az sonra ayrntlca ele alacaz, Barok Sanat a-

n baskn ekoldr. Sarayda ve kiliselerde oda mzii, opera konserleri dzenle-
nir. Bu eserler bugn klasik mzik ve opera edebiyatnn nemli eserleridir. Gitgi-
de kompozitrler ile dinleyiciler arasnda daha yakn sanatsal iliflkilerin kurulduu
grlr. Armoni bilgisi nemli bir geliflim gsterir. Bunlara paralel olarak alglar
geliflir. Usta virtz sanat gelenei talyadan Avrupa lkelerine geecektir.
Yaplan arafltrmalarda Avrupada, bu yzylda sanat ve yazarlarn ounun
burjuva ve asiller kesiminden dinsel snftan ve ticari evreden yetifltiini gster-
mektedir. Krsal kkenli yazar ve sanat yok denecek kadar azdr. Sanat bu yz-
rnein Hollandal ylda artk yavafl yavafl hayatn bir nesnesi durumundadr. Baz ortamlarda bir
sanatlar yavafl yavafl
rnlerini satmaya
zevk ve haz alma nesnesidir. Edebiyat salonlarnda, yazarlar sanatlar hatta mzis-
bafllarlar. Eski ustalarn yenler buluflur ve salonlar bir sanat iletiflimi kimlii kazanr. Gazete kflelerinde sa-
eserleri hzla deer kazanr. nat haberleri ve sanat elefltirileri yer almaya bafllar ve bu anlayfl hzla yaygnlaflr.
Yer yer sanat sergileri
almaya bafllar. Litografi yani taflbask ilk kez bu yzylda denenir, yeni bir sanat tr daha do-
mufl olur. Kitaba olan ilgi artmaya bafllar. Ktphaneler devletin-sarayn himaye-
sindedir ama halk ktphaneleri de alr. Gazeteler gitgide baz alanlarda da uz-
manlaflarak (bilim, sanat, vb) nemli bir iletiflimsel kurum kimlii kazanr. Devrim
yllarna doru gazete says inanlmaz derecede artacaktr.
Nfus Hareketleri, Smrgelere Gler ve Kle Ticareti

Bilindii gibi, Amerikann ve Afrikann smrgelefltirilmesi sonras spanyol, Hol-
landa ve Fransz kolonilerine youn gler bafllamfltr. rnein 2 milyona yakn
Portekizlinin ve befl yz binin zerinde spanyolun Gney Amerikaya; yaklaflk
yz elli bin ngilizin ABDdeki ngiliz smrgelerine, yine bir buuk milyon n-
gilizin Jamaika ve dier Afrika ve Okyanus smrgelerine, bir milyonun zerinde
Franszn da Martinik, Guadeloupe gibi denizaflr kolonilere g ettii bilinmekte-
dir. Tabii nemli bir miktarda Hollandal da kendi kolonilerine g etmifltir. Bu
gler, yeni ekonomik, siyasal, kltrel anlayfllarn yneliminde byk rol oyna-
yacaktr. Hatta kle ticaretiyle baz bilim adamlarna gre, Batda, kapitalizmin te-
melleri glenecektir.
18. yzyl kle ticareti istatistikleri rperticidir. Son arafltrmalar Amerikann
keflfinden itibaren kle ticaretinin yasakland yzyl sonuna dek ihra edilen
zenci kle saysnn yaklaflk 10 milyon olduunu gstermektedir. 1700li yllardan
itibaren Amerikaya gnderilen kle says ylda ortalama 40 bin dolaylarnda iken
bu rakam1780lerde senede 100 bine kar ve bu rakamn yars ngiliz kle ticare-
ti hegemonyas altndadr. Kleler genellikle maden ocaklarnda ve tarmda alflt-
rlmaktadr. Kzlderililer kadar siyah Afrikallar da kle ticaretine maruz kalmfllar-
dr. Tabii bu arada bu insan avnn bir ticarete dnflmesi kymlara da neden ol-
mufltur. Afrikada sk sk baskn ve talanla kle avlanr. Bu ifli kazan kayna ya-
pan birlikler oluflur. Bir kle kazanmak iin en az befl kle lr ya da ldrlr
ya da ou uzun yolculuklarda gemilerde telef olurlar.
FELSEFE, BLM, KTSAT VE TEKNOLOJ

17.yzyl filozofu Descartesla nce Fransada yeni bir felsefe dnemi bafllar ve za-
man iinde tm Avrupada etki ve elefltiri alan yaratr. Her fleyin temelini sorgula-
yan bu filozof, rasyonalizme dayal bir yntem (metot) anlayfl gelifltirmifl ve ay-
dnlanma dflncesinde nemli bir pay olmufltur. Ama aydnlanma dflncesinin
kkeninde ngiliz dflnrlerin ve bilim adamlarnn etkisi daha byktr.
www.evrenselpdf.com
ncelikle Isaac Newton (1643-1727) ev- Resim 7.1

rensel ekim yasas, astronomi bilimi alann- Isaac Newton,
da ann ve sonraki yzyln dflncesini Bilimsel Devrimi
derin boyutta etkileyecektir. Yerekimi yasa- Bafllatan Bilgin.
syla ar cisimlerin yeryzne doru ekilifli-
ni, deniz sularnn aya doru ekiliflini, geze-
genlerin gnefle doru ekiliflini aklamas
dnya dflnce tarihinde nemli bir aflama-
dr. Bunun yannda hareket yasalar ve fln
prizmadan geirilmesi konusunda, optik a-
lflmalaryla ve matematikte trev ve entegral
kflifi olarak bilim dnyasna damgasn vur-
mufltur. Bir baflka nemli katks felsefe ve
bilimin farklln ortaya koymasdr. Felsefe-
nin konusu ona gre metafizik deil, doa
olaylar ve bunlarn aklanmas olmaldr.
John Locke (1632-1704) ise, insann sistemli dflnme sisteminin sezgisel olarak
deil, dnyevi deneyimlere ve yaflantlara bal olarak olufltuunu; akln insan haya-
tna klavuzluk edebileceini; krallklarn mutlak otoriter olamayacan ve halk ile
kral arasnda karfllkl gven duygusu olmas gerektiini vurgulayarak nce ngilte-
re, sonra Fransa Devrimlerine yn vermifltir. Liberalizmin nc filozoflarndandr.
ktisat alannda ise iki nemli isim yzyla damgasn vuracaktr. Bunlardan
Fransz dflnr, Franois Quesnay (1694-1774) ekonominin bir disiplin olarak
yaplanmasnda nemli bir isimdir. nl Ekonomik Tablo adl eserinde ekono-
minin yasalarn sorgulamaya giriflerek ekonomiyi makro dzeyde (retim ve re-
tim sektrleri, tketim, yatrmlar, retici ve alflan snflar, gelir, istihdam) tanm-
lamaya alflan ilk ekonomi bilimcidir. Bir dier filozof ngiliz Adam Smith (1723-
1790), yzyln en nemli iktisat kuramcsdr. Uluslarn Zenginlii (1776) adl ok
nemli eseri ekonominin ve ekonomi politiin bir disiplin olarak ortaya kmasn
ve sistematikleflmesini salamfltr. Kitap yaynlandnda serbest ticaret anlayfl ya-
ni sermayeci bakfl as yavafl yavafl yaygnlaflmaktadr. Smith kitabnda devleti
yatrmlara son vererek bireysel yatrmlara ncelik verilmesini savunur. Ona gre
retim gcnn artmas ifl blmnn geliflimine baldr. fl blmn belirleyen
pazardr ve pazarn bykl ve canll parann genifl apl kullanmyla olas-
dr. Sanayi ve ticarette kentlerde oluflan pazar, krsal kesimdeki hayat koflullarn
da deifltirecek, ifl gelifltike daha ok ifl alan alacaktr. O halde gerek iflbl-
mnn olabilmesi iin sermaye birikimleri gereklidir ve iflblmn eflitlendiren
de sermayedir. Bu flekilde sermaye birikimleri rekabeti yaratacaktr.
18. yzyl yeni teknik ve teknolojilerin kmas asndan nemli bir yzyldr.
ngilterede kok kmr demir retiminde kullanlmaya bafllar ve bu flekilde ksa
zamanda demir elik endstrisine doru yol alnr; yol ve kanal inflaatlarnn art-
mas mhendislik ve inflaat okullarnn almasn beraberinde getirir; dokuma ma-
kineleri, hasat makineleri hzla geliflir; ilk demir gemi ve bunu izleyen buhar gemi-
leri, denizalt projeleri gereklefltirilir. Fransada ilk demiryolu, kendi kendine ha-
reket eden ilk ara ilk otomobil yaplr. Yzyl ayn zamanda ilk paraflt ve telgraf-
la tanflr. Ayrca, ilk gaz lambalar, ilk asansrler, ilk katlanan flemsiyeler, yamur-
luklar, duvar saatleri, baskl, mayonezli sos, flekerpancarndan elde edilen fleker,
kauuk boru, ilk temizlik deterjanlar, ilk gda konserveleri bu yzyln harika bu-
lufllardr. Yeni Dnyada yetifltirilen birok bitki Avrupaya taflnr. rnein Ame-
www.evrenselpdf.com
164 Kltr Tarihi
rika kkenli patates ve msr gnlk hayatn iine girer ve halkn beslenme dee-
rini ykseltir. Fahrenheit cval termometreyi, Franklin paratoneri icat eder. Byk-
bafl ve kkbafl hayvan yetifltiricilii nemli geliflmeler kaydeder, et ve st reti-
mi nem kazanr. Bu da kyly zamanla n plana yerlefltirecektir. Bylesine de-
iflimlerin nfus hareketlenmelerini getirmemesi flaflrtc olurdu. Nitekim krsal ke-
simle kentler arasnda ticari iliflki bafllar, kentlerin nfusu artar. Ama bu deiflim
ayn zamanda ulus dzeyinde yeni ekonomik smrleri de beraberinde getire-
cek, sermaye sahipleri tarm topraklarna gz dikecek, kyly el emekisi olarak
alfltracaktr. Tarm kesiminde duyulan kredi ihtiyac ngiltereden bafllayarak
mevduat hesapl bankalarn domasna vesile olacaktr. Tasarruf bankalar, kredi
bankalar, para basan bankalar, ifl bankalar kurulur ve ou zel flirketlerindir.
Her biri zamanla lkelerinde nemli siyasal ifllevler de yklenecektir.
YEN BLMLER: Baz bilim dallar ilk kez bu yzylda ortaya kmfltr. New-
tonun etkisi Avrupaya yaylmaktadr. Evrim ve genetik konusunda yapt alflma-
larla tannan Fransz botaniki Jean-Baptiste Lamarck (1744 - 1829) ilk kez bitkile-
ri snflandrr. Modern kimyann kurucularndan kabul edilen ve Fransz Devrimi
srasnda ldrlen nl kimyac Antoine-Laurent de Lavoisier (1743 -1794) anl-
maya deer bir isimdir. talyan bilgin Luigi Galvani, (1737-1798), kimyasal yolla
elektrik elde edilebileceini keflfetmifltir. Kimyadaki galvanism onun soyadn taflr.
Yine filozof Giambattista Vico (1668-1743) Scienza nuova, (Yeni Bilim) adl eserin-
de Tarihin evrimini irdeleyen, insanolunun iine dflt hatalar yneten yasalar
olduunu ve bunlarn tarihsel evrimde nemli rol oynadn belirten nemli bir eser
yazmfltr. talyan fiziki Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Volta (1745-1827)
elektrik konusunda alflmalaryla tannr ve kendi adyla anlan ilk volta pili yapar.
Yzyln son otuz befl yl ngilterede dnya ekonomi tarihinin dnm noktas kabul
edilir. nk olduka hzl bir bilimsel ve teknik geliflme sz konusudur. ncelikle
mekanik alannda, tekstil alannda nemli icatlar gerekleflir. Buharl makine yap-
lr. Makine ve mekanik mhendislii an meslei olur. Yol kanal inflaatyla inflaat
mhendislii de geliflir.
1769da hidrolik dokuma makinesi yaplr; 1776da James Watt buharl makineyi
yapar; 1770lerden itibaren maden ocaklarna makineler girer; yol ve kanal inflaat-
lar 1761den 1790lara dek srer (3.000 km kanal ve 2.000 km dolaylarnda deniz
ulaflm yolu infla edilir).
Sanayi Devrimine Doru

Fransa, ngiltere gibi lkeler zenginleflmekte ve bymekte ve dfl ticaretleri kat
kat artmaktadr. Buna paralel olarak fiyatlar artar. Tropikal Amerikayla ticaret ge-
liflir. Artk endstri de ticarete baml olarak geliflme seyri izleyecektir. Bir bakma
kapitalizmin temelleri atlmfl durumdadr. Buna karfllk teknik ve teknoloji hzl
geliflim gstermez. El emeine duyulan ihtiya, sanayinin ve ticaretin yrmesin-
de esastr. Yukarda andmz gibi, makinelerin kmas, endstrinin deiflmesi ve
banka flirketlerinin kurulmasyla ngilterede retim gleri yavafl yavafl deiflmeye
bafllamfltr. Bylece, sanayi devriminin ilk eleri 18. yzylda ortaya kmfltr.
Bunu hazrlayan etmenlerin baflnda ticaretin bymesi, deniz taflmaclnda ge-
liflmeler, bilimsel bulufllarn getirdii yeni teknikler gelir. ngiltere bu konuda bafl-
rol oynar: Smrgecilie hzl bafllamfltr; denizaflr taflmaclkta birincidir; lke-
www.evrenselpdf.com
deki sermaye birikimi gldr. Makineleflme, demiri iflleme yani sanayileflme ar-
kn hzl alfltrmaktadr. Zaten birinci sanayi devrimi diye anlan sanayi devrimi,
ngilterede dokuma tezgahlarnn, buharl makinelerin, demir elik sanayindeki
rnlerin ve kok kmrnn kullanlmasyla bafllamfltr. Enerji kayna olarak bu-
harn devreye girmesi, tarm ve sanayi rnlerinin artmas, demiryollar ve deniz ti-
caretinde yelkenli gemilerin yerini buharl gemilerin almas uluslararas ticarete
yn verecektir. Ayrca tarm blgelerinin evresinde sanayi blgeleri oluflacak, bir
bakma tarm-sanayi iflbirlii doacaktr. O halde sanayi devrimini, 18. yzyl orta-
sndan itibaren ngilterede bafllayp, tarm toplumunu sanayi toplumuna eviren
radikal deifliklik olarak tanmlamak gerekir. Bu deiflen ekonomik hayat yeni bir
yzyla girilirken bir takm arpc grnmler de oluflturur: Kentlerde toplumsal
tabakalarn oturduklar semtler belirginleflir; yoksul mahalleler oluflmaya bafllar.
Bununla birlikte maden ocaklarnda alflan kadnlardan ocuklara dek iyilefltirici
ifl hukuku yasalar dzenlenir. Bu tablo iinde, klelik 1807 tarihinde ngilterede
tamamen kaldrlacaktr.
DfiNCELERN EVRM VE BLMN IfiIINDA

AYDINLANMA
Aydnlanma Nedir?
Aydnlanmay toplumsal ve siyasal adan mutlak kraliyet ynetimine ve onun ay-
gtlarna bir tepki olarak grmek gerekir. Aslnda bu tepki, insan aklnn yol gs-
terici olarak ne kmasyla, bilimsel kefliflerin ve felsefi elefltirilerin flnda insan
bilincini bilginin flyla aydnlatma abalaryla biimlenmifl ve hem dflnsel,
hem toplumsal bir harekete dnflmfltr. Aydnlanma hareketi iinde bylece
hem Rousseau, Diderot, Voltaire gibi dflnrler, hem de ifade zgrl, bilime
ve toplumsal ilerlemeye duyulan gven, din ve devlet ifllerinde ayrm ve bir dizi
yeni ilerici dflnceler yer alacaktr.
Fransa Yakasnda nemli Dflnrler

Fransada Descartesla oluflan felsefe gelenei, szn ettiimiz ngiliz dflnrle-
rin etkisi, XIV. Louisden beri sregelen elit kltr, Devrim ncesi ilgin bir dfl-
nrler topluluunun douflunu hazrlayacaktr. Bunlar arasnda Montesquieu
(1699-1755) Kanunlarn Ruhu adl eseriyle siyaset ve hukuk alannda pozitif bir
hukuk biliminin temellerini atmas asndan ok nemlidir. Filozof, kuvvetler ay-
rm esasn ortaya atarak, temel ynetim biimini analiz eder. Bunlar, korkuya
dayanan despotizm, flan ve flerefi n plana karan monarfli ve ynetici ilkesi er-
dem olan demokrasidir. Montesquieunn Acem Mektuplar adl eseri ise, Parise Bordeaux asillerinden olan,
baclk ve flaraplkla da
gelen bir ranlnn, Batda Monarflik krallklarda ve kilisede olup bitenler karflsn- uraflan Montesquieu ngiliz
da flaflknln dile getirir, yani ayn zamanda bu kurumlarla ilgili ac bir lke man- hayranlyla tannr.
zaras sergiler.
Fransz Devrimi sonras Fransann gururu olan Jean-Jacques Rousseau (1712-
1778) genelde filozof olarak bilinir. Oysa dflnr olma kimlii yannda, usta bir
mzisyen ve edebi yazardr. Siyasete olan ilgisi, onu bugn gemiflin siyasi baflya-
ptlarndan kabul edilen Toplumsal Szleflme adl eserini yazmaya srklemifltir.
Bu eser, yeni bir dzen tasarlar. Toplumu tm yelerinin birliiyle kurulan siyasal
bir yap yani Devlet olarak tanmlar. Bireyin doufltan beri asla vazgemeyecei
zgrln gereklefltirebilecei dzen karfllkl bir anlaflma dzeni olmaldr.
Toplumun yeleri bu dzeni zgrce benimsemeli ve dzen de yeleriyle karfl-
www.evrenselpdf.com
166 Kltr Tarihi
lkl ykmllk iinde olmaldr. Bu nedenle bu szleflme mutlaktr, adaletsizlii

ve eflitsizlii ortadan kaldrr; szleflmeyle genel irade gerekleflir ve bu szleflme
halkn gcyle ayakta kalr. Genel radeyi yani toplumsal szleflme dzenini halk
gereklefltirmelidir.
Rousseaunun Emile adl eseri ise bir eitim kuram kitabdr. Bu kitap insan
hayatnda eitimin yerini yetkin biimde gren ilk kitaplardan kabul edilir. nsa-
nn eitimi doumuyla bafllar, insan konuflmadan nce yetiflmeye bafllar. Ancak
zamanla insann elinde her fley bozulur. Bu nedenle Emilein drt eitim evresi
vardr. lk evrede, ocuk doal yaflamn ortasnda doann barnda, krda yaflama-
l, zihinden ok beden geliflimi salanmaldr, On iki ile on befl yafl arasnda d-
flnme evresinde tarih corafya edebiyat bilgileri edinmeli ve bilginin tadn hisset-
melidir; ocuk bu evrede masallardan uzak kalmaldr, nk masallar, gerek d-
fl kurgularyla zihni yanlfl ynlendirecektir. Bu yafllarda ocuk nesneler dnyas-
n tanyarak deneyler yaparak dnyay tanmal, sanat keflfetmelidir. Elindeki tek
kitap Robinson Crusoe olmaldr. Genlik evresinde ise ahlaki yaflam renmeli,
ruh ve Tanr bilgisine uzanmaldr. Emile aslnda dfller ve dilekler kitabdr. Yeni
bir dnya tasarmn izmeye alflr ve ocuun apayr koflullarda bir varlk oldu-
unu gstermesi asndan aydnlanmann nemli bir eseridir.
ROBINSON CRUSOE: ngiliz yazar Daniel Defoenin 1719da yaymlad bu

eser, ngilterede rahat bir hayat yaflayan Robinsonun dnyay dolaflma hayalleriy-
le kt uzun yolculukta baflna gelen maceralar ve bir ssz adada karfllaflt Cu-
ma adn verdii hem Hristiyanl hem ekonomiyi retmeye alflt zenci yerliyle
olan servenlerini anlatr. Kitap smrge tarihi ve felsefesi hakknda nemli ipula-
r sergiler. Yazld dnemde bile ok okunan kitap, ksa zamanda dnya dillerine
de evrilir ve dnya edebiyatnda hayal gc ve kurgusuyla birok nl yazara (Ju-
les Verne, Michel Tournier), film ve tiyatro senaryolarna esin kayna olur.
Rousseau nsanlar Arasndaki Eflitsizliin Kayna adl kitabnda, insanlarn

toplumsallaflmayla eflitsizliin doduunu, demirin kullanlmas tarmn geliflimi ve
topraklarn blfllmesiyle mlkiyetin ortaya
Resim 7.2 karak zengin fakir ayrmn getirdiini ve
Jean Jacques kleliin yaygnlafltn vurgular. Ama bir
Rousseau, yandan da yasalar yapld halde bu yasala-
Filozof, edebiyat, rn yoksullarn ifline yaramadn ve bam-
sosyal bilimci,
amatr mzisyen. l varlk durumuna getirdiini yazarak sanki
kendisinden sonraki modern toplumlara da
bir elefltiri getirmifltir. Sonuta, Rousseau, bir
yanyla aklcla, bir yanyla duyguculua
ak bir dflnrdr. Ama iten samimi anla-
tm ve kendi egosunu belki de kendini be-
enmiflliini ne karan bir slupla kaleme
almas, ok okunmasn salamfl ve haliyle
etki alann genifl tutmufltur. Bu slup ve kim-
lik ayn zamanda eliflkiler de barndrr. Ro-
usseau anlarn yazd tiraflarda, kendisi-
nin zayf yanlarndan, bencilliinden cesa-
retle sz eder.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
Rousseaunun yaflarken hofllanmad ama Pariste Panteonda mezaryla bulufl-
tuu Voltaire ise (1694-1778), ilk elefltirel fliirlerinden dolay Bastille
D K K Ahapishanesin-
T DKKAT
de kalmfl ve istibdat rejimini tanmfl bir dflnrdr. Daha sonra ngilterede bir
dnem yaflayarak bu lkenin kltrne ve politik sistemine hayran kalr. Sonraki
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
yllarda Prusya Kral II. Fredericle yakn dostluklar kurar. Hayatnda hem monarfli
rejimlerine karfl kmfl ama lml monarflileri de gnlden desteklemifltir. fiiirleri-
ni, denemelerini, yklerini en karmaflk konularda bile halkn anlayaca dilde
anlatma ustal ve becerisi onu ok okunan yazarlar kategorisine sokmufltur.
Fransz Devrimi dflnrleri ve dier etkili kimlikleri ayrntl renmek

K T isterseniz
A P Servet K T A P
Tanillinin Fransz Devriminden Portreler (Adam Yaynlar, 1999) bafllkl kitabndan
yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Voltaire belirli bir retisi olmayan, bununla birlikte etkili ve zeki, macerac,
rahatna dflkn, ticaretle de uraflmay seven bir dflnrdr. Aydnlanmac dfl-
nrler iinde, bilgiye olan gveni, temeli olmayan inanlarn insann iinden sk-
NTERNET NTERNET
lp atlmas gerektiine inanmas, hoflgr sorununu toplumsal dzeyde nemli
bir kurumsallaflma olarak deerlendirmesiyle ne kar. O, insan tanmlarken
onun z gerei bencil ve tutkulu olma zelliini elefltirerek aydnlanmfl insann
bencilliini iinden atmas gerektiini vurgular ve ilerleme anlayflna gven duya-
rak onu savunur. Voltaire, zellikle hoflgr konusunda Hristiyan din adamlarnn
karlarn bask yoluyla koruduunu aka dile getirmifl ve onlar ilerlemeye en-
gel olmakla sulamfltr. Voltaire son derece ilgin ve bir tez ieren felsefi ykler
de yazmfltr. Bunlar iinde Candide ve Zadig Dou felsefesini iermeleri a-
sndan ilgintir.
Siyasetten estetie, edebiyattan ansiklopediye birok trde nemli kitaplar ya-
zan ve zellikle elefltiri mantyla dikkat eken Diderot (1713-1784) maddeci ve
ateist olmasyla nldr. Ama o her fleyden nce Ansiklopedinin kurucusu ve ger-
eklefltiricisidir. Ansiklopedi bafll baflna bir servendir. Diderot, matematiki ve
dflnr dostu dAlembertle birlikte olaanst bir abayla bilgiler belgeler topla-
yarak 1751de Ansiklopedinin ilk cildini yaynlar. (stelik bu arada yazd bir
eserden dolay hapse bile girmifl olmasna ramen). Basklar karflsnda dAlembert
ifli brakmasna ramen kendisi yasaklama-
lara para cezalarna aldrmadan 1772ye dek Resim 7.3
alflmay srdrr. Ansiklopedi bilgi kitab Diderot,
olmaktan te, birok maddesinde, hayatta Ansiklopedinin
Yaratcs
bilimin nemi, doast nyarglardan kur-
tulma ve en etrefilli dinsel konular bile ele
almasyla aydnlanma dflncesinin temel
tafllarndan biri olmufl ve dneminde best
seller yani ok satan zellii kazanmfltr.
Ansiklopedide, bilim adam ve dflnr Buf-
fonun Doa konusunda yapmfl olduu kat-
k o dneme gre ok yenidir.
Dier yandan, bu yzyln bir dflnce
hareketi yzyl olmas, ayn zamanda oku-
ma yazma orannn ykselmesinde de etkili
olmufltur. Btn bu filozoflar ve eserlerini
insanlar uyandran yol gsterici flk tutucu
www.evrenselpdf.com
168 Kltr Tarihi
zellikte kltrel miras olarak grmek gerekir. Batda yaynlara hibir dnemde
bu kadar ilgi duyulmamfltr. Sansrden dolay yabanc lkelerde zellikle Hollan-
dada baslan yaynlar (dnemin nl filozoflar ve yazarlarnn kitaplar yurt dfln-
da baslmfltr) gizlice Fransada her snftan okur kitlesine bol sayda ulaflr. Bir ba-
kma felsefe yeraltndan faaliyet gsterir ve yzyln ortasna doru dflnceler ya-
vafl yavafl bir btnlk iinde etkili olmaya bafllar. Krallklarn adaletsizliklerine ve
eflitsizliklerine karfl bilinli bir muhalefet oluflumu bafllar. Bu dflnrlerin ok
Rousseau da, Voltaire de, okunmasn ve ilgi oda olmasn salayan yanlar ise kuflkusuz onlarn felsefeyle
Diderot da anlat trnde
edebi eserler vermifllerdir. edebiyat arasnda bir yer tutmufl olmalar ve zaman zaman ikisini badafltrarak
toplumla ve insanla ilgili sorunlar birlikte ele almalardr.
Basn Yayn Organlarnn Katks

Aydnlanma fikirleri kitaplarla yaygnlaflmfltr. Fakat fikirler daha ok kafelerde sa-
lonlarda periyodiklerle ve hatta filozoflarn Avrupal elit kiflilerle fikir deifliminde
bulunmak amacyla yazdklar mektuplarla (Voltaire on binin zerinde mektup
yazmfltr) yaygnlaflr. Kentlerde kitapevleri henz kurulma yolundadr; matbaac-
lar, yaynclar, kitapevleri kk birlikler oluflturmaya bafllar. Yazarlk emek iflidir
ve henz bir meslek olmamfltr; tm o nl filozoflar hayatlarn srdrebilecek-
leri kadar kazanabilmifllerdir. Ama bununla birlikte telif haklar yasalar da olufltu-
rulmaya bafllamfltr. 17.yzyln ortalarndan itibaren yaygnlaflan gazeteler nem-
li bir geliflim gsterir. rnein 1750lerde Avrupada 170 dolaylarnda sreli yayn
bulunmaktadr ve bunun 80 kadar Fransadadr. Devrim ylnda ise bu say sade-
ce Fransada yze kacaktr. Gazeteler yannda dergiler de yaygnlaflr. rne-
in, sadece mektuplar ya da anlar yaynlayan dergiler vardr. Ama tp, tarm, insan
bilimleri alannda ilk bilim dergileri ve edebiyat dergileri de yaygnlaflmaya bafllar.
Tabii, tm bu gazete ve dergiler sk sk sansr sorunlaryla karfl karflyadrlar. Ama
basnn varl hem popler kltrn hem elit kltrn ilk oluflumlarn da sergi-
ler. rnein Fransz Rabelais ya da ngiliz Shakeaspeare tarznda ya da etkisinde
yazan yazarlar vardr. Ama bu yzyl yazarlarnn halk edebiyatndan etkilenmesi
de anlamldr. Fransz Charles Perrault, Ormanda Uyuyan Gzel ve Krmz
fiapkal Kz yazar ve Fransada ok popler bir yazar olur. nceki yzyln yaza-
r La Fontainenin Fablleri de poplerdir.
FRANSIZ DEVRM
Aydnlanma dflncesi siyasal adan dnya tarihinin en nemli birka olayndan
biri olan Fransz Devrimiyle vcut bulur. Bu nedenle ayrntlara kamadan Devri-
mi hazrlayan koflullardan sz etmemiz gerekir. Kral XVI. Louisnin ynetiminde
bireysel zgrlklerden sz etmek olanakszdr, polis istedii kifliyi tutuklamakta
ve Bastille Hapishanesi adalet denetiminden yoksun hakszca hapsedilen insanlar
ve aydnlarla doludur. XV. Louis kitaplar yaktrr. Halkn alktan krld yllarda
kralie Marie-Antoinettein ziyafetleri n salar. Halkn mutlak ynetime olan gve-
nini yitirmesi ve bu ynetime karfl geliflen demokrasi ve zgrlk bilinci etkili bir
siyasal eyleme dnflr. 1789 yl geldiinde, Franszlar yeni bir dzene gemek
iin ok isteklidirler artk. Oluflan Millet Meclisinde ulusal burjuvazi etkilidir; haliy-
le Aristokrasi reform projelerine karfl tm olanaklaryla karfl koyar; ekonomik kriz
katlanlmaz boyutlardadr.
Fransz Devrimi ulusal nitelikle bir devrim olarak kalmamfl, btn insanl etki-
lemifltir. znde zgrlk eflitlik kardefllik dflncelerinin varl ve bunlarn insan
hayatnn temel gereksinimleri olarak tanmlamas ve bu ilkelerin zmsenmesi
www.evrenselpdf.com
zelliiyle tm insanln haklarn savunmas asndan nemlidir. Fransz halknn

ortaya koyduu bu irade sonraki yzylda dier halklar derinden etkileyecektir.
Fransz Devrimi Olaylar Dizisi

Fransz Devriminin akfl, isyanlar, ard ardna deiflen meclisler, ok nemli karar-
larla doludur. Kraln 5 Mays 1789da toplantya ard Genel Meclisde (Etats
Gnraux) halkn temsilcileri, soylularn ve ruhbanlarn iki oy hakkn kabul et-
mezler ve kendilerini daha sonra Kraln da tanyaca Millet Meclisi (Assemble
Nationale) ilan ederler. 13 Temmuzda halk Paris Belediyesini ele geirir; 14 Tem-
muzda, iine girilmez denilen Bastille Hapishanesi yklr. 26 Austosda nsan ve
Yurttafl Haklar Bildirisi kabul edilir. Byk Korku ad verilen srete kyller
aristokratlarn paral haydutlarla rnlerini yakaca ve kendilerini ldrecei kor-
kusuyla onlarn flatolarna saldrrlar. Aristokratlar panik halde maliknelerini terk
ederler. Pariste ise Meclis kararlar kabul etmeyince byk bir kalabalk krallk sa-
ray Versaillesa doru yryfle geer. Meclis olaanst renkli tartflmalara, ekifl-
melere konu olur. Sa kesimde, Meflrutiyet yanls devrimi frenlemek isteyen g-
l bir grup, sol kesimde ise jakobenler ve izgisi zaman zaman deiflen jironden-
ler hkimdir. Champs de Marsda cumhuriyetiler kraln askerlerinin katliamna
urar. Bu arada Prusya Krallyla savafl da gndemdedir. 10 Austosdaki byk
ayaklanmada isyanclar Tuileries Sarayna saldrr ve Pariste devrimci bir hkmet
kurarlar. Kral ve kralie tutuklanarak hapsedilir ve 21 0cak 1793de idam edilir.
Ama anarfli ortamnda kuflku ve tahrik egemendir. Jakobenler Jirondenler ve dier
gruplar arasnda byk kopmalar yaflanr, fke ve sertlik kazanmfl gibidir. Robes- Fransz Devrimi unutulmaz
katliamlara sahne olur.
pierrein nclnde oluflturulan Komite, htilal mahkemelerinin yetkilerini art- Parisli Baldrplaklar 2-7
rarak anarfli ve terr ksmen bastrr. Kralie de giyotine gnderilir. Ama fliddet Eyll tarihleri arasnda
hz kesmez, bu kez liderler (Danton gibi) ard ardna giyotine gnderilir. Robespi- ihtilalci psikozuyla
aristokratlar temizlemek
erre de Konvansiyon Meclisinde ounluunu yitirince tutuklanr ve giyotine gn- amacyla hapishanelere ve
derilir. Daha sonra burjuva cumhuriyetiler grubu glenir (Thermidorlar). hastanelere saldrrlar.
Katliamda 1300n zerinde
1795den itibaren kralclar avantajl duruma geerler. Halk isyanlar azalr ve 2 ka- insan ldrlr. Bunlarn
sm 1795de zorbac bir rejim getirecek olan Direktuvar Meclisi kurulur. Ancak iki iinde, aristokratlar, birok
tutuklu papaz, rahip,
yl sonra, 4 ekim 1797de Napolyon Bonaparte, meclisi fesheder; kralclar tutuk- mahkm ve hasta
lanr. talya kahraman bu general hem ite hem dflta barfl salar. bulunmaktadr.
FRANSIZ DEVRMNN SYAS PARTLER VE JAKOBENZM: O yllarda

partiler kulp olarak da anlyordu ve her biri belli bir ideolojik dflncenin nc-
syd. Bunlar arasnda Jakobenler, devrimin hemen sonrasnda bir yl sreyle yne-
time egemen olmufllar ve tam bir terr estirmifllerdir. Liderleri Robespierrein ncl-
nde karfl devrimcilere ok sert hareket etmifller ve ayakst mahkemelerle birok
insan giyotine gndermifllerdir. Bu kanl dnem kendilerinin de giyotine gitmeleriy-
le son bulur. Siyasi literatrde jakobenizm ya da jakobenlik gnmzde aflr siyasal
radikal grfller ve kifliler iin tepeden inmecilik anlamnda kullanlmaktadr ve
bir ok siyaset adamn etkilemifltir. Montanyar (Dallar) ise Jakobenlerin mecliste-
ki aflr kanad olup st sralarda oturduklar iin bu ismi almfllardr. Adn Bordea-
ux kenti blgesi La Girondedan alan Jirondenler ise burjuvaziyi temsil eder ve krala
yakn grup olarak tannr. Jakobenlere karfl tam bir g ekiflmesine girmifller, ama
geride kalmfllardr. Bunun yannda nl militan grup Baldrplaklar (Sanklot-
lar) da anmak gerekir. Zamann soylularnn giydii tayta benzer pantolonlar dev-
rim gdsyle giymeyi reddettikleri iin bu ismi alan grup, serflerden ve iflilerden
olufluyor ve ihtilalc halk temsil ediyordu.
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
170
AMALARIMIZ
Kltr Tarihi
AMALARIMIZ
K T A P Fransz Devrimin
K T tarihsel
A P ve dflnsel akflna iliflkin bilgilenmek iin Servet Tanillinin
Yzyllarn Gerei ve Miras, 4. Cilt, 18. Yzyl Aydnlanma ve Devrim (Alkm Kitabe-
vi, 2007) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
BR DEVRM GAZETES: REVOLUTIONS DE PARIS: 1789da kurulan ve
1794de kapatlan bu haftalk gazete, radikal cumhuriyeti ve kilise karflt dflnce-
leriyle tannr. Yaynland ilk gnden byk bir okur kitlesi edinir. htilaln nl
NTERNET NTERNET
ismi Camille Desmoulins bu gazetedeki yazlaryla ve hitabeti kimliiyle halk gale-
yana getirerek Bastille ayaklanmasna nclk etmifltir. Devrim ncesi Fransada
gazetelerin says seksen kadar iken Devrim yllarnda bu say yze ulaflmfltr.
Renkli bir politik eilim sergileyen gazetelerin ou Devrim yanlsdr. Ama karfl ku-
tuptan da yazarlar vardr ve belli bir kesim gazete yazarlarnn yazlarn ilgiyle ta-
kip etmektedir. Gazete yazarl bu dnemde henz bir meslek olmamfltr ama bu
yolda temellerini atmfltr ve artk toplumda iletiflimin formu da deiflmektedir.
Fransz Devrimi ylnda nemli kararlar alnmfltr. Bunlar arasnda feodal sistem-
den kalma imtiyazlarn lavedilmesiyle soylularn ataerkil zenginlii sarslr. nsan
Haklar Evrensel Beyannamesinde ilk kez zgrlk, eflitlik, kardefllik dflnceleri yer
almfltr. Kilise ve Ruhani kesimin mallar devletlefltirilmifl, kilisenin ekonomik gc
azalmfltr. Bir kent halk ilk kez toplu olarak ayaklanmaya katlr.
4 Austos 1789: Aristokrasinin imtiyazlarnn kaldrlmas; 26 Austos 1789: nsan
ve Yurttafl Haklar Beyannamesinin mzalanmas; 5-6 Ekim 1789: Paris halknn
ayaklanmaya katlmas; 2 Kasm 1789: Kilise ve Ruhani kesimin mallarnn devlet-
lefltirilmesi; 9 Aralk 1789: Fransann departmanlara blnmesi; 24 Aralk 1789:
Protestanlarn yurttafllk haklarn kazanmas.
Fransz Devrimi ve Modernliin Kaynaklar

Fransz Devrimi yeni oluflan burjuva toplumunu ve ekonomik adan da liberal
ekonomi anlayfllar derinden etkilemifltir. Fransz Devrimi, ou tarihilere gre
insanlk tarihinde feodalizmden kapitalist liberalizme doru bir geiflin nemli du-
radr. Bir bakma, Fransz Devrimiyle liberal demokrasi anlayflna ve ynetim tar-
zna ulafllmfltr. Bu da yeni modern bir Devlet anlayflnn doduunun gsterge-
sidir. Ama ayn zamanda da toplumsal snflar harekete geiren ve burjuva snf-
n ne karmasna ramen ayn zamanda ifli ve kyl snflarnn varl da belir-
mifltir. Siyaset bilimciler asndan modern toplumlarn yaplanmasnda devrimin
katklar nemlidir.
Bu katklardan en nemlisi Fransz Devriminin zgrlkler, Eflitlik, Demokra-
si, nsan Haklar konusunda getirdii yeniliklerdir. fade zgrl artk evrensel
bir deerdir; farkl din ve dilleri ayn at altnda yan yana yaflama hakk tannmfl-
tr; insanlarn herhangi bir dine ait olma zorunluluu yoktur; siyahlarn klelii ya-
sal olarak ortadan kaldrlmfltr (1794). Fransz Devrimiyle tek ve blnmez ulusal
birlik anlayfl domufltur. Kltrel hayatta ise aydnlanma esprisi tm sanat dalla-
rn sarar. Ressamlar dinsel konular yerine devrimi konu alan resimler yaparlar. Ya-
zarlar devrim ve deiflim iradesini iflleyen romanlar ykler kaleme alrlar. Soylu-
larn hayat normlar deiflir. Paris salonlarnn flkl zariflii kaybolur. Yeni bir si-
yasal sylem ve yeni siyasi figrler ortaya kar. Basnda ve edebiyatta yeni bir tr
olan siyasal gazetecik doar. Bu bir fikir gazeteciliidir. Artk rasyonalizme ve bili-
me olan gven, sekler (laik) dflncenin toplu hayata yansmas modernliin k-
www.evrenselpdf.com
kenlerini oluflturacaktr. Yazar Peter Wagner modernliin 18. yzylda gerekleflen

demokratik ve endstriyel devrimlerle yaygnlafltn belirtir. O halde modern-
lik, ekonomik, politik ve kltrel deiflimlerle doru orantldr ve yeni bir toplum
modelini ierir ve Batl bir kavramdr.
AVRUPADA AYDINLANMA
Dier lkelere Bir Model: Fransa

18. yzylda Avrupa sanki ortak dilini bulmufltur, o da Franszcadr. Avrupal ay-
dnlar arasnda paylafllan yegne dildir. Almanyada Rusyada, Hollandada, s-
vete hem okunan hem yazlan bir dildir. Bu da haliyle felsefe, edebiyat ve plas-
tik sanatlar alannda zel bir iletiflimin domasna, Fransz zevkinin (elenme, gi-
yim, mobilya ve gastronomi alannda) bu lkelerde yaygnlaflmasna yol aacaktr.
Bu lkelerdeki birok dflnr ve sanat Fransz filozoflar okurlar, dostluk kurar-
lar ve onlardan etkilenirler. zellikle Almanya, kk bir Versailles Saray olufltur-
ma hevesi iindedir. rnein Bayreuth, bir opera kenti olmadan nce Fransz
zevklerinin egemen olduu bir kltr merkezidir. Rus ve sve asilleri, yazarlar ve
sanatlar Parise ziyarete gelirler hatta buralarda mekn tutarlar. Yine yeni kuru-
lan Petersbourg kentinde dzenli Franszca tiyatro temsilleri gereklefltirilir; Rus
aydnlar Franszca konuflur. Tm Avrupada gz alc bir tarzda gazete ve dergi ya-
ynlama ve okuma gelenei bafllar. Kltrlenmeye alflan btn Avrupa lkeleri-
nin gz artk Paristedir ve Paris bu saygnln 20.yzyl ortasna dek srdre-
cektir. Bu arada, kltrn her zaman tek ynl iflleyeceine dair bir kural olmad-
n da belirtelim hemen. Elbette Fransz kltr de Avrupa kltrnden etkilene-
cektir: Montesquieunin ve Voltairein ngiliz hayranl bilinmektedir.
Almanya ve Dier lkelerde Aydnlanma

Almanya zellikle edebiyat ve mzikte Avrupaya yol gsterici zelliktedir: Goet-
he ve Schillerin nclk ettii Sturm und Drang (Duygu ve Coflku) adl edebi-
yat hareketi, duygu younluunu ve coflkuyu yksek ifade gc olarak benimse-
yerek derin anlatm amalar. Hareket, Fransz aydnlanma aklclna bir tepkidir
ve ayn zamanda Alman yerel ve etnik milliyetiliini de beraberinde getirir. Jo-
hann Wolfgang von Goethe (1749-1832), nl Faust, Wertherin Aclar ve
uzun dramatik fliirleriyle tannr. Acl bir aflk roman olan Werther, romantik ede-
biyatn arpc eserlerindendir. Johann Christoph Friedrich von Schiller (1759-
1805) ise, hem flair hem dramaturg olup romantizmin gl sesidir.
Ama Almanyada asl gl olan felsefedir. Emmanuel Kant (1724-1804) idea-
list Alman felsefesinin babasdr. Kant elbette aydnlanmac bir filozoftur, ama o
daha ok felsefe tarihine yn veren bir bilgi kuramcsdr ve anlafllmas emek iste-
yen kavranlmas zor bir filozoftur. Kant aydnlanma dflnrlerinden farkl olarak
aydnlanma sorunlarna dflnsel erevede deil daha filozofa bakmfl ve daha
radikal tutum taknmfltr. rnein aydnlanma dflnrlerinde belli bir sistem iin-
de dile getirilemeyen elefltiri iradesi Kant felsefesinin zn oluflturur ve temel y-
nelimi olarak ortaya kar. Elefltiri mant Kanta gre, salt akln sorgulamas, ka-
nt aramas ve dorulamasdr. Elefltiri, sistemli dflnmek, bilgiyi rasyonellikle yo-
rumlamak, bilginin rasyonel kapasitesinin snrlarna varmaktr. Kant kimsenin
kimseye bask yapmad, aklcln tek baskn g olaca bir dzen hayal eder.
Akl insan olma yolunda ilerlemenin tek kofluludur. Haliyle Kantn gznde aydn
www.evrenselpdf.com
172 Kltr Tarihi
insan kendi yetersizliinin farkna vararak bundan sorumluluk duyan insandr.

Ayrca aydnlanma zgrlk ortam yaratlmadan yaflanlamaz.
YEN BR BLM, ESTETK: Estetik szc, eski Yunancada Aisthesis algla-

mak ve duyularla ilintili bir anlam ierir. Alman filozof, Alexander G. Baumgarten
(1714-1762) estetii, duyusal bilginin bilimi olarak tanmlamfl ve felsefenin iinde
ayr bir disiplin olarak ngrmfltr. Ona gre estetik gzel hakknda dflnme bi-
limidir ve haliyle estetik bilgi, duyular, alglama, duygu, haz ve hofllanma yoluyla
oluflur o halde estetik duyusal mantn bilimidir. Estetik daha sonra Hegelin dfln-
celeriyle sanat yorumlamalarn etkileyen ve yn veren ve ok hzl geliflen bir bilim
olacaktr.
talya ise zengin bir lke deildir, sadece Venedik, Padou, Bergame kentleri sa-
nayileflme srecindedir. Daha ok tarm lkesidir ve daha o yllarda tarm rnle-
ri ihra etmektedir. Sanat alannda ise Rnesans dneminden gelen geleneiyle et-
kilidir. 16. yzyln gl smrgeci spanya krall ise 18. yzylda kmfltr.
Sarayn kaynaklar kalmamfltr; aristokrat snfn gsterifli kaybolmufltur; tarm git-
gide ktleflmektedir; smrgeleri bile yksek vergilerden dolay kendisine kafa
tutmaktadr.
18. yzyl aydnlanmasnn etkili olduu lkelerden biri de Rusyadr. Rus siya-
set, sanat ve bilim adamlar bu yzylda Avrupayla aralarnda derin bir farkllk ol-
duunun bilincine varmfllardr. Avrupa hayran olan ve Rusyay Avrupallafltrmak
isteyen I. Petro, bir Asya lkesini Batl lkeye dnfltren kraldr. Geniflleme ama-
c gtt iin denizcilik ve gemicilikle ilgili nemli giriflimlerde bulunur; Peters-
burg kentini kurar; orduyu Alman disipliniyle yenilefltirir. Avrupa tutkunluu ve si-
yasi ynetimi ona Batda hem Byk Petro, hem Deli Petro unvann kazandrr.
yle ki din adamlarnn, saray soylularnn sakallarn kendi elleriyle kestii syle-
nir; tm memurlarna Avrupa insan gibi giyinmeye zorlar; tutucu Ortodoks kilise-
nin yasaklarna karfl kar.
SANATTA YEN BR YAPILANMA: BAROK ANLATIM

Dnemin baskn sanat eilimi barok stildir. Barok anlatmda, varlklarn gzellii
karflsnda duygulanmayla gelen etkileflimin ifadesi nemlidir: Barok anlatm bu et-
Resim 7.4 kileflimi ince ayrntlaryla, gz alc biimde,
tm gsterifliyle ve grkemliliiyle dile geti-
Johann rir ve haliyle, abartmal bir biimsellii de
Sebastian Bach,
Mzie Yn
ne karr. Barok anlatm mzik, mimari bafl-
Veren Alman ta olmak zere sanatn birok dalnda etkili
Besteci. olmufltur.
18. yzyl ayn zamanda nl besteciler
(kompozitr) adr. Barok anlatm zellik-
le mzikte byk bir ekol olmufltur. ok ge-
nifl bir ereveye yaylan barok mzik, doruk
dnemini baflta Johann Sebastian Bach ol-
mak zere Vivaldi, Scarlatti, Telemann,
Haendel gibi mzie yn veren bestecilerle
yaflamfltr. Fransada ise Versailles klasik m-
zii, yani saray mzii, uzun sre etkisini de-
vam ettirir. Versailles Saray, Marain Marais,
www.evrenselpdf.com
Campra ve daha sonra Rameau gibi nemli bestecilerin eserlerine kaplarn aar.
Bu bestecilerle, mzik tarihinde armoni bilgisinde byk bir geliflim yaflanmfl, me-
lodi arlk kazanmfl, disonansn (birbirleriyle uyuflmayan seslerin kullanlmas)
artmfl ve ayrntl sslemelerle duygu devinimleri yaratmak mzik dnyasn sarp
sarmalamfltr. Barok anlatma renk ve ifade zenginliiyle duygusallk ve duyarllk
katmaya alflan, zarif ve incelie nem veren anlayfl ise Rokoko sluptur. Duyar-
lk ve incelik dolu bu mzikal yaklaflma galant stil denir. Ancak sonraki yzyl
bestecileri barok mzikteki anlatm snrlln keflfederek mzie yeni bir yn ve-
receklerdir.
JOHANN SEBASTIAN BACH (1685-1750): Bat mziinin temel tafl kabul

edilen bu byk besteci, kk yaflnda ksz kalnca, kilise ve saray orkestralarn-
da neredeyse mr boyunca kemanclk ve zellikle orgculuk yapmfltr. Kendisi Al-
manya dflna kmad halde, talyan sonat ve konertolarna, Fransz sit ve uver-
trlerine, spanyol danslarna rnekler vermifl ve dehasyla deiflik lkelerin mzik
kltrlerini birlefltirmifltir. Bu engin bilgisiyle, bir yzyle gemifle, br yzyle de
gelecee ayna tutmufl ve her an mziine yol gstermifl bir sanatdr. Bach, eflit-
li melodileri birbirine uydurma sanat olan kontrpuan konusunda ve ok sesli m-
zikte retici bir konunun birbirine benzer biimde yenilenmesinden oluflan fg sa-
natnn yaplanmasnda ok nemli katklar olmufltur. Eserleri arasnda: Dini Koro
Mzii (Aziz Matta Pasiyonu, Noel Oratoryas, Missalar), din dfl vokal eserler (kan-
tatlar, yani kahramanlk ve din konularnda yazlan fliirlerin besteleri), orkestra
mzii (Brandenburg konertolar, Keman konertolar, keman sonat ve partitalar,
sinfonialar ve orkestra sitleri), oda mzii eserleri (keman, flt sonatlar), klavsen
(Fg sanat) ve org eserleri yazmfltr. Bach ailesinin btn bireyleri mzisyendir,
ama Bach denilence de nce Johann Sebastian Bach akla gelir.
talyada ise Barok mziin nemli ismi Antonio Vivaldidir (1678-1741). n-

l eseri Mevsimler, doa olaylarnn mzik diline tercmesidir ve sonuta insan
dflncesine ve estetik dnyasna seslenir. Yine talyada, yayl alg yapmyla
dnyada benzersiz bir ekol yaratan Antonio Giacomo Stradivari, (1644-1737) ksa-
ca Stradivarius bu dnemde yaflamfltr. zellikle bugn paha biilemeyen ke-
manlar ve viyolonselleriyle nl olan Stradivarius, yayl alg yapmnda gerek ya-
pm teknii gerekse boya tekniiyle eriflilemeyen bir mkemmelliin yaratcdr.
an bir baflka nemli buluflu sonraki yzylda geliflecek olan piyanodur.
Mzik dnyasnn temel enstrmanlarndan olan piyanonun tarihsel

SIRAgeliflimi
SZDE hakknda SIRA SZDE
neler biliyorsunuz? 1
Aydnlanma felsefesiyle Barok dnem sonrasnda mzikteki deiflim devam
eder. W. A. Mozart ve J. Haydnn nclk ettii ve Beethovenle salamlaflacak
klasik dnemin temelleri atlr. Mzie olan ilgi elit (sekin) kesimden
S O R U halka do- S O R U
ru ynelir, soylularn salonlar dflnda ilk kez baflka salonlarda konserler dzenle-
nir. Mzikal formlarda Sonat ve Senfoni nemli bir geliflme gsterir. Oda mziin-
DKKAT DKKAT
de yeni biimler geliflir. Kuartet (drtl) ve Kentet (Beflli) besteleri yaplr. Vocal
mzik (fliirlerin lied olarak bestelenmesi gibi) alflmalar geliflir. Opera sanatnda
N N
baflyaptlar doar. SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.comK T A P K T A P
174 Kltr Tarihi
WOLFGANG AMADEUS MOZART (1756-1791): Barok dnemden farkl ola-

rak klasik dnemin ilk byk bestecisidir. Otuz befl yaflnda vefat eden Mozart, nce-
likle mzik tarihinin dahi ocuudur ve tam anlamyla bir dehadr: yaflnda
klavsen alar, befl yaflnda ilk bestesini, dokuz yaflnda ilk senfonisini besteler. Eflsiz
bir bestecidir: Sonatlardan konertolara, operalardan oda mziine her mzik bii-
minde kusursuz eserler bestelemifltir: Senfoni, opera, solo konerto, oda orkestras,
yayl kuartet ve yayl kentet ve piyano sonatlar; Operalar arasnda komik opera t-
rnde Figaronun Dn, Don Giovanni, Cosi Fan Tutte; ciddi operalar arasnda
nl Sihirli Flt bulunur. Mziindeki yaln ve nkteli anlatm, gl ritmik yap ve
bu yapnn altnda yer alan coflku ve felsefe etkileyicidir. Elefltirmenler Mozartn in-
san doasn abartl melankoliye, hzne ve heyecana baflvurmadan kendi tarzn-
ca dile getirdiini belirtirler.
SIRA SZDE nl besteciSIRA

Mozartta
SZDE uluslararas boyutlara ulaflan Trk etkisi hakknda neler biliyor-
2 sunuz?
D fi Resim
N E L M 7.5 D fi N E L M
Wolfgang
SAmadeus
O R U Mozart, S O R U Bir dier nemli besteci Franz Joseph
Mzik Dehas. Haydn (1732-1809), senfonileriyle, oda
DKKAT DKKAT
mzii eserleriyle ve byk koral yaptla-
ryla Klasik Bat Mziine yn veren bir
bestecidir. Dnyann yaradlfln konu edi-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nen nl eseri Yaradlfl Oratoryosu, ilk b-
lmde cansz bir dnyann gnefl ve deni-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ zin kkreyifliyle canlanfln ve sonra canl
yaratklarn ortaya kfln ve son blmn-
de de Adem ve Havvann yeryzne geli-
K T A P K T A P flini ve Tanrya flkran dile getirir.
TELEVZYON TELEVZYON
AMERKA BRLEfiK DEVLETLERNN DOUfiU

Bilindii gibi ngiltereden gelen gmenler 1607de ilk ticaret kolonisini Virginiada
NTERNET N T E R Nbyrler
kurarak zamanla ET ve ngiltere Krall tarafndan atanan bir vali tarafndan
ynetilen 13 Koloni olufltururlar. Koloni halk genelde Yeni Dnya topraklarn de-
erlendirerek zengin ve zgr yaflamak isteyen bir kesimdir. Ama ayn zamanda da
ngiltere Devriminin etkisindedirler. nsanlar Tanr nnde eflittir ilkesini benimse-
yen liberal eilimli bir halktr.
Vergilerle ve basklarla, ekonomik haklarnn kstlandn dflnen koloniler
toplu bir bamszlk mcadelesine giriflirler ve aralarnda rgtlenmeye bafllarlar.
1776da toplanan genifl katlml Virginia Kongresi, Thomas Jefferson tarafndan ka-
leme alnan ve zgrlk isteklerini dile getiren Amerikan Bamszlk Bildirgesini
yaynlar. Bildiri, szn ettiimiz Avrupal aydnlanmac filozoflarn retilerinden
izler taflmakta ve Amerika Birleflik Devletleri adyla bamsz bir devlet kurulma-
ya karar verildii ifade edilmektedir. Alt yl sren savafl sonunda, George Was-
www.evrenselpdf.com
hington komutasndaki koloni gleri, ngiltereyi yenilgiye uratr ve ngiltere

1783 ylnda Amerika Birleflik Devletlerinin varln resmen tanr. 1789da Anaya-
sann tamamlanp onaylanmasyla yeni bir ulus doar ve G. Washington ilk dev-
let baflkan seilir.
Amerika Birleflik Devletlerinin douflunda ngiltere Krallnn gtt vergi politi-

kas ok etkili olmufltur. Yksek olan bu vergiler yannda, ngiltere kolonilerinin ra-
hatl, yaflam dzeni, zenginlii imrendirici boyutlardadr. nk Yeni Dnyann
yeni Avrupal halk yaflad ve iflledii topraklar benimsemifltir, yurt bellemifltir. Si-
yasi dflnce olarak da genelde lml bir krallk yanlsdrlar ve Byk ngiltere Dev-
rimi Anayasasna inanmaktadrlar.
ngiltere Krall, Yedi Yl Savafllarndan (1756-1763) sonra mali adan zayflar ve
kolonilerine yksek vergiler ykler: 1764 ylnda fieker Kanunu Vergisini ard ardna
artrr; 1765de Damga Pulu Vergisi koyar, 1773de ay hracat Tekelinin koloniler-
den alnmas kararn karr; ve en son 1774 ylnda Boston Liman Kanunuyla li-
man ticarete kapatmas barda taflran damladr. ngiliz kolonileri artk ngiltere
Krallna gven duymaz, kendi srtlarndan geiniyor duygusu iindedirler.
lk Birleflik Devletler zerine nemli Bir Saptama:

Kltrleflme
1492 keflfinden sonra ilk smrge kolonilerinin oluflmasyla, Avrupada, bir an n-
ce bu smrge topraklarnda altn ve gmfle sahip olma, daha sonra da toprakla-
ra sahip olma arzusu yaygnlaflmfl ve glenmifltir. Yerli halkn ise mlkiyet kay-
gs yoktur, onlar bu topraklarda vardrlar ve kendi yurtlarnda yaflyorlar bilincin-
dedirler. Ama gelen ilk insan, topra mlkiyetlefltirir ve onu gcyle korumaya
bafllar, yani sahiplenir. Yerli halk tarm bilmemektedir. Ama koloniler topra iflle-
meye bafllaynca o gnlerin deyimiyle toprak deer kazanmfltr. Sahibi de onu
iflletenler olacaktr. yle ki, bu smrgeci anlayfl, hem Kuzey hem Gney Ameri-
ka smrgelerinde yaygnlaflarak rgtlenecek, yerli halk da iine alan ticari flir-
ketler kurarak ekonomiye egemen olacaklardr.
Bu etkileflimde ilgin olan kltrleflme srecidir. Birbirinden farkl iki kltr
olan Avrupa kltr ve Yerli Halk kltr etkileflime girmifltir. Bu etkileflim sade-
ce ekonomi, tarm ve ticaret alannda deil, zaman iinde deerler, dflnceler,
inanlar ve davranfllar alannda da kendisini gstermifltir. Haliyle kltrleflme s-
reci dinamik bir sretir, yeni bir mecra alandr. Sistemde karmafla olduu iin yit-
meler de olmakta ve atflmalar domaktadr. Yerli halk bu smrgelefltirme ve
kltrleflme durumu karflsnda yavafl yavafl gemiflle balarn koparmaktadr,
nk onlar da hayat mcadelesi iindedirler ve bu flekilde Avrupa kltryle s-
k balar kurma yolundadrlar. 18. yzyla gelindiinde, artk Amerikal Avrupal-
lar Avrupal olmay brakmfllar ve smrgecilerin Avrupal olma misyonu bir bak-
ma baflarszla uramfltr. Artk Kuzey Amerikal Britanyallarn hayat ve kltr
sz konusudur. Kltrlenme sreci asndan Amerikal ngilizlerin kltr Avru-
pa kltrnden bamsz bir kltr deildir kesinlikle.
Gney Amerikada ise baz yerli halk kendi kltrlerine bal kalarak ayn za-
manda beyaz kolonilerin egemenliine bal kalnabileceini kabullenmifller ve
yerli halkn haklar iin mcadele etmek hayatlarnn bir paras olmufltur. 300 yl
www.evrenselpdf.com
176 Kltr Tarihi
boyunca spanyol hkimiyetinde yaflamalar ve daha sonra Simon Bolivarla (1783-

1830) zgrlklerini kazanmalar tarihin nemli bir sayfasdr. Artk yeni bir ulusal
kimlik vardr Gney Amerikada.
SIRA SZDE Gney Amerikal nemli siyaset adam Simon Bolivar hakknda neler biliyorsunuz?
SIRA SZDE
3
D fi N E L M D fi dnya
1776 tarihi N E L M tarihinde nemlidir nk gl Avrupal krallklarnn malup
olabileceini ve yeni bir politik sistemin kurulmasnn mmkn olduunu (stelik
S O R U bunun Avrupadan
S O R U ok uzak ve ondan bamsz olarak) gstermifltir. spanyol Ame-
rikas smrgeleri de bamszlklarn kazanmak iin 25 yl bekleyecek ve sonra ar-
d ardna bamszlklarn kazanacaklardr.
DKKAT D K K A T spanya Krallna karfl bamszln kazanmasyla Brezilya
1640da Portekizin
da Portekiz smrgesi olur. Zengin altn ve maden yataklaryla nl bu lkede ba-
N N
SIRA SZDE mszlkSIRA SZDE 1789da bafllamfl ama ancak 1822 ylnda bamszln ka-
hareketleri
zanmfltr. lkede 1775de Kzlderili klelii yasaklanmfltr. (Ama bununla birlikte,
lkeye Angolal kleler getirilmeye devam edilmifltir!)
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
zet
18. yzyl hem mutlakiyeti krallk rejimlerinin hem de detle karfl kmfltr. Diderot ise Ansiklopedinin kuru-
kilisenin iktidarnn sarsld, ngilterenin etkisinde Av- cusu ve gereklefltiricisidir.
rupada ilk makinelerin yaplmaya bafllanmasyla yeni- Almanyada aydnlanma zellikle felsefe. edebiyat ve
liklerin ve sanayinin bafllad, bilimsel arafltrmalarda mzikte Avrupaya yol gsterici zelliktedir: Yazar ve
Newtondan bafllayarak nemli bulufllara tank olduu- flairlerden Goethe ve Schillerin; filozoflardan Emmanu-
muz bir yzyldr. Ama buna paralel olarak da smr- el Kantn katklar ok nemlidir. Ayrca bu yzylda
geciliin ve ayn zamanda uluslararas ticaretin yaygn- Alman filozof Alexander G. Baumgarten gzel hakkn-
laflt ve kentleflmeyle burjuva snfnn olufltuu, buda dflnme bilimi olan estetik bilimi doar.
nunla birlikte halk kesiminin byk zorluklar iinde ya- 18. yzyl farkl yaflam tarzlarnn olufltuu bir yzyldr.
flad bir yzyldr ayn zamanda. Smrgelere yaplan Krallk himayesinde nemli geliflim gsteren mimari,
gler, yeni ekonomik, siyasal, kltrel anlayfllarn y- resim, mzik tiyatro sanatlar, gitgide yeni geliflen d-
neliminde byk rol oynayacaktr. Hatta kitlesel olarak flncelerle zerk alflma alan olufltururlar. Sanatta form
yaplan kle ticaretiyle baz bilim adamlarna gre, Ba- olgusu ilk kez bu dnemde dflnsel ve elefltirel bir ko-
tda, kapitalizmin temelleri glenir. Krsal kesimle kent- nu olarak ortaya kar. Barok anlatmda, varlklarn g-
ler arasnda ticari iliflki bafllar, kentlerin nfusu artar. zellii karflsnda duygulanmayla gelen etkileflimin ifa-
Ama bu deiflim ayn zamanda ulus dzeyinde yeni desi nemlidir. Barok anlatm mzik, mimari baflta ol-
ekonomik smrleri de beraberinde getirecek, serma- mak zere sanatn birok dalnda etkili olmufltur. 18.
ye sahipleri tarm topraklarna gz dikecek, kyly el yzyl ayn zamanda nl mzisyenler kompozitrler
emekisi olarak alfltracaktr. Fransz Devrimine doru adr. Baflta J.S. Bach olmak zere Vivaldi, Scarlatti,
yol alnd hissedilmektedir. Telemann, Haendel gibi mzie yn veren besteciler
Aydnlanma dflncesinin kkeninde ngiliz etkisi b- bu dnemde yaflamfllardr. Bu bestecilerle, mzik tari-
yktr. ncelikle Isaac Newton evrensel ekim yasas, hinde armoni bilgisinde byk bir geliflim yaflanmfltr.
astronomi bilimi alannda ann ve sonraki yzyln Wolfgang Amadeus Mozart ise sonatlardan konertola-
dflncesini derin boyutta etkileyecektir. Bunun yann- ra, operalardan oda mziine kadar her mzik biimin-
da John Locke da nemli bir isimdir.ngiliz dflnr de kusursuz eserler bestelemifltir:
Adam Smith Uluslarn Zenginlii adl kitabnda ekono- Fransz Devrimi ulusal nitelikle bir devrim olarak kal-
minin ve ekonomi politiin bir disiplin olarak ortaya mamfl, btn insanl etkilemifltir. znde zgrlk
kmasn ve sistematikleflmesini salamfltr. Baz bilim eflitlik kardefllik insan haklar dflncelerinin varl ve
dallar ilk kez bu yzylda ortaya kmfltr: evrim ve ge- bunlarn insan hayatnn temel gereksinimleri olarak ta-
netik konusunda Fransz botaniki Jean-Baptiste La- nmlamas asndan nemlidir.
marck; modern kimyann kurucularndan Antoine-Lau- Yzyln bir baflka nemli olay 1776da Amerika Birle-
rent de Lavoisier, talyan fiziki Alessandro Giuseppe flik Devletleri kurulur. 1492 keflfinden sonra ngilte-
Antonio Anastasio Volta nemli ismlerdir. reden ve Avrupadan g eden smrge kolonileri, k-
Aydnlanmay toplumsal ve siyasal adan mutlak yne- le ticaretiyle Afrikal halkn zorunlu katlm ve yerli hal-
time ve onun aygtlarna bir tepki olarak grmek gere- kn kymyla bafllayan ABD serveni, 18. yzyla gelin-
kir. Aydnlanma hareketi iinde Montesquieuin Ka- diinde, Amerikal Avrupallarn Avrupal olmay bra-
nunlarn Ruhu adl eseri hukuk biliminin temellerini kp ngiltereye baflkaldrmasyla sonulanr.
atmas ve kuvvetler ayrm esasn ortaya koymasyla
nldr. Jean-Jacques Rousseau hem siyaset retisi,
hem kltr, hem edebiyat alannda etkili olmufl Top-
lumsal Szleflme adl eserinde siyasal bir yap olan
Devleti tanmlamaya giriflir ve bunu yaparken toplu-
mun yeleriyle yneticiler karfllkl ykmllk iinde
olmas gerektiini belirtir. Emile adl eseri ise bir ei-
tim kuram ve yntemi kitabdr. Voltaire ise lml mo-
narflileri desteklemifl, bilgiyi savunmufl banazla flid-
www.evrenselpdf.com
178 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi 18. yzyl krallk rejiminin 4. Kraliyet rejimlerinin sanatla iliflkisi erevesinde afla-
zelliklerinden biri deildir? dakilerden hangisi gerei yanstmaz?
a. Burjuvazinin ykselmesiyle asiller (soylular) s- a. Monarfli rejimleri sanatn geliflmesine katkda
nf kendini rahat hissetmemesi bulunmamfltr.
b. Halkn byk ounluunun krsal kesimde ya- b. Krallk saray iin sanatla ilgilenmek hayatn
flamas ve tarmla geinmesi zevklerini ve inceliklerini yaflamak anlamna
c. Asillerin krallkla iktidar paylaflan tek egemen gelmektedir.
snf olmas c. Saraylar, mzik ve tiyatro topluluklar olufltura-
d. Kylerin danklktan yavafl yavafl kurtulup bir- rak sanatlarn eserlerini sergilemelerine frsat
lik olmaya bafllamas vermifltir.
e. Krallk rejimlerinin sanatlara destek vermemesi d. Mzik sanatnda Fransada saray mzii uzun
sre etkisini srdrmfltr.
2. 18. yzyl sanayileflme atlmlaryla ilgili afladaki e. Saraylardaki tiyatro gsterileri genelde glme ve
ifadelerden hangisi yanlfltr? elence amaldr.
a. Sanayileflmeye Fransa nclk etmifltir.
b. lk sanayileflme hamleleri ngilterede bafllamfltr. 5. Afladakilerden hangisi Jean Jacques Rousseaunun
c. lk sanayileflme hamleleri makineleflme alann- eitimle ilgili kitabdr?
da gerekleflmifltir. a. Emile
d. Ticari iliflkiler hzla artmfltr arz talep bymfl- b. Toplum Szleflmesi
tr. c. Kanunlarn Ruhu
e. Tekstil alannda dokuma ve pamuk fabrikalar d. Ansiklopedi
infla edilmifltir. e. Acem Mektuplar
3. Amerika ve Afrikann smrgelefltirilmesi sonras 6. Afladakilerden hangisi Barok anlatmn zellikle-

oluflan nfus ve g hareketleri ile ilgili afladaki ifade- rinden biri deildir?
lerden hangisi yanlfltr? a. Varlklarn gzellii karflsnda duygular ifade
a. Avrupadan ngiliz spanyol smrgelerine b- etme
yk apl gler bafllamfltr. b. nce ayrntlarla ifade etme
b. Kle ticaretiyle kapitalizmin temellerinin atld c. Gereki bir anlatm benimseme
sylenebilir. d. Gz alc, gsteriflli hatta abartl dile getirme
c. Gler, yeni ekonomik, siyasal, kltrel anlayfl- e. Zarafet ve incelie nem verme
larn yneliminde byk rol oynamfltr.
d. Amerikann keflfinden itibaren kle ticaretinin 7. Afladakilerden hangisi Fransz Devriminin zellik-
yasakland yzyl sonuna dek ihra edilen zen- lerinden biri deildir?
ci kle says yaklaflk yarm milyonu bulmufltur. a. Egemenlik ulusundur ilkesini getirir ve demok-
e. Kzlderililer kadar siyah Afrikallar da kle tica- rasinin temellerini atar.
retine maruz kalmfllardr. b. zgrlk, eflitlik, kardefllik dflncelerini insan
hayatnn temel gereksinimleri olarak tanmlar.
c. Modernizme kaynaklk eder.
d. fli, emeki ve alflanlarn gereklefltirdii bir
devrimdir.
e. Liberalizme kap aan bir devrimdir.
www.evrenselpdf.com

8. Almanya aydnlanmasnn zellikleri ile ilgili afla- 1. e Yantnz yanlfl ise Aydnlanmann Efliinde
daki ifadelerden hangisi yanlfltr? Avrupann Genel Grnm konusunu yeni-
a. Goethe ve Schiller gibi yazarlarla hem aydnlan- den gzden geiriniz.
ma hem de yerel Alman milliyetilii beraber 2. a Yantnz yanlfl ise Aydnlanmann Efliinde
gelir. Avrupann Genel Grnm konusunu yeni-
b. Emmanuel Kant elefltiri mantyla derin bir fel- den gzden geiriniz.
sefi boyut kazandrr. 3. d Yantnz yanlfl ise Nfus Hareketleri, Smr-
c. Mzikte nl besteci J.S. Bach kontrpuan sanat gelere Gler ve Kle Ticareti konusunu yeni-
alannda devrimler gereklefltirir. den gzden geiriniz.
d. Fransada doan estetik bilimine byk ilgi 4. a Yantnz yanlfl ise Kltr, Sanat, letiflim, Top-
doar. lum konusunu yeniden gzden geiriniz.
e. Mozart mzikal formlarn geliflmesinde nemli 5. a Yantnz yanlfl ise Fransa Yakasnda nemli
rol oynar. Dflnrler konusunu yeniden gzden gei-
riniz.
9. Afladakilerden hangisi modernliin kaynaklar ara- 6. c Yantnz yanlfl ise Sanatta Yeni Bir Yaplan-
snda deildir? ma: Barok Anlatm konularn yeniden gzden
a. Sekler (laiklik) rejim geiriniz.
b. Bilime gven 7. d Yantnz yanlfl ise Fransz Devrimi ve Mo-
c. Aklcla tepki dernliin Kaynaklar konusunu yeniden gz-
d. Serbest ticaret anlayfl den geiriniz.
e. Ulus devlet anlayfl 8. d Yantnz yanlfl ise Avrupada Aydnlanma ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
10. Afladakilerden hangisi Mozartta Trk etkisiyle il- 9. c Yantnz yanlfl ise Fransz Devrimi ve Mo-
gili deildir? dernliin Kaynaklar konusunu yeniden gz-
a. Bestelerinde mehter mzii tnlarn kullanmfltr. den geiriniz.
b. Saraydan Kz Karma adnda bir opera eseri 10. e Yantnz yanlfl ise Sanatta Yeni Bir Yaplan-
vardr. ma: Barok Anlatm konusunu yeniden gzden
c. Trk Marfl isimli bir bestesi vardr. geiriniz.
d. Zaide isimli bir opera eseri vardr.
e. Sihirli Flt adl eseri Trk mitolojisinden aln-
mfltr.
www.evrenselpdf.com
180 Kltr Tarihi

Sra Sizde 1 Cevizci Ahmet, (2011), Felsefe Tarihi, Say Yaynlar.
Klavyeli alglar iinde yer alan piyanonun szlk an- Say Ahmet, (1995), Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi
lamnn grltsz, yumuflak anlamlarn geldiini Yaynlar.
duymamflsnzdr belki. lk kez 1709da, Floransada Tanilli Servet, (2007), Yzyllarn Gerei ve Miras,
drt oktavl olarak yaplmfl, daha sonralar mekanizma- 4. Cilt, 18. Yzyl Aydnlanma ve Devrim, Alkm
lar ifllenerek 1780den sonra bugnk kimliini kazan- Kitabevi.
mfltr. Ama bu arada Fransz Devrimi srasnda aristok- Tanilli Servet, (1999), Dnyay Deifltiren On Yl,
rat algs olarak grld iin giyotinin piyanoya ben- Adam Yaynlar.
zetildii sylentisi de vardr. 19. yzylda romantik Cho- Tanilli Servet, (1999), Fransz Devriminden Portre-
pinlerin, Schumannlarn, Lizstlerin en gzde solo al- ler, Adam Yaynlar.
gs olma zellii kazanacaktr. Ortak Yazarl, Histoire de lHumanit, veya History
of Humanity, (UNESCO / EDICEF Yaynlar, (5.
Sra Sizde 2 Cilt, 1492-1789) ngilizce Franszca ve Rufla dille-
Mozart, nl Alla Turca (Trk Marfl adyla bilinir ve rinde yaynlanmfl eser; Halil nalck, Peter Burke
1778de bestelenmifltir) ile Trk adn mzikte en ok Ynetiminde).
duyuran bir sanatdr. Bunun yannda Zaide Opera-
s ve Saraydan Kz Karma adl operas da Trk et-
kileri taflr. Saraydan Kz Karma operasnda, meh-
ter mziindeki davullarn ve zillerin vurufllarn melo-
dik bir anlatmla vererek genifl bir hayal dnyas yara-
tr. Bu eseri dnyada Trk Operas olarak nlenmifltir.
Sra Sizde 3
Simon Bolivar (1783-1830) smrgecilik sonras Gney
Amerikal lkelerin doufluna nderlik eden devrimci
bir liderdir. Venezuealann, Kolombiyann bamszl-
iin mcadeleler vermifl ve son olarak o zamanlar ki
adyla Byk Kolombiyann (Venezuela, Ekvador, Ko-
lombiya, Panama ve Perunun bulunduu blge) yara-
tcs olmufl, halkn spanyol smrgesinden ve kle-
likten kurtarmaya alflarak Anayasa hazrlatmfl ve ilk
devlet baflkan olmufltur. Ayrca, Beyazlarn egemenli-
inde bir Cumhuriyet oluflturmas ok rkll benimse-
mesi olarak yorumlanmfltr.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
8
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
19. yzyl Avrupasnda siyasal toplumsal deiflimin zelliklerini tanyabilecek,
N
Avrupadaki modernleflme srecini analiz edebilecek,
N
Avrupada modernleflmenin nedenlerini aklayabilecek,
N
Osmanllarda modernleflmenin zelliklerini deerlendirebilecek,
N
Osmanllarda Avrupa etkisini sorgulayabilecek,
Avrupada ve Osmanllarda sanatsal kltrel deiflimlerin zelliklerini akla-
yabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modernleflme zlenimcilik
Modernlik Roman
Yeni bilimler Afifl
Sanayileflme Osmanl Modernleflmesi
Modernleflme ve Zaman kavram Barok
indekiler
MODERNLEfiME VE KKENLER
TEKNOLOJ VE SANAYLEfiME
MODERNLEfiMENN GETRD
YENLKLER
SANAT, KLTR VE EDEBYATTA
Avrupada ve MODERNLEfiME
Kltr Tarihi Osmanllarda
Modernleflme LETfiM KLTRNDE
MODERNLEfiME
OSMANLI KLTR:
MODERNLEfiME DNEM
AVRUPA KKENL SANATSAL
SLUPLAR
www.evrenselpdf.com
Avrupada ve Osmanllarda
Modernleflme
MODERNLEfiME VE KKENLER
Modern, Modernleflme, Modernizm ve Modernite

Modern szc Latince kkenli bir szckdr. Oxford ngilizce Szlne gre la-
tince modernus (flimdi) anlamndan gelmektedir. Bu szce Ortaada farkl bir
anlam yklenmeye alfllmfl ve gemifle gre geleneksel dflnce ve sanat akmna
karfl adafl olan tanmlamak esas alnmfltr. Bylece, o zamanlardan beri modern
szc, yeni, deneysel ve gemiflten uzaklaflan anlamnda kullanlmfltr. Mo-
dernleflme ise Avrupa ve Amerikada teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve
kapitalist retim sisteminin ortaya kmasdr. Modernleflmeyle beraber sadece ay-
dnlanma dflncesi deil, smrgecilik ve Avrupa emperyalizmi de yaygnlaflmfl ve
bu kavram bat kavram ile zdeflleflmifltir. Avrupa, Bat ve Modernleflme efl anlam-
l olarak kullanlagelmifltir. Modernizm daha ok dflnce, sanat, elefltiri ve edebiyat
alannda kan akmlar iin kullanlr. 19. yzyln ortasndan II. Dnya Savaflnn n-
cesine kadar devam eden bir sretir. Modernite ise, znde dz hat zerinde iler-
leyen bir geliflme deil, Rnesanstan beri Avrupa kltr tarihinin gelifltirdii siste-
matik bir sretir. Modernite, kendi baflna tarihsel, politik veya sosyolojik bir kav-
ram olmamakla beraber geleneksel olana ve gemifl kltrlere karfl duran ve men-
talite deiflikliini ne karan bir kavramdr. Corafi blgelere ve farkl kltrlere
gre deiflik zaman dilimlerinde ve o blgelerin veya toplumsal yapnn koflullarna
gre ortaya ktndan farkl modernite biimlerinden sz edilebilir.
Avrupa kltrnde 19. yzyl modernizmin ortaya kt dnem olarak kabul
edilegelmifltir. Ancak baz tarihiler, arafltrmaclk, kuflkuculuk, ussallk gibi kav-
ramlarn Ortaadan sonra tekrar gndeme geldii Rnesans dnemini erken mo-
dernizm ncs kabul ederler. Bu nedenle moderniteyi ortaya karan koflullar ve
modernizmi iyi anlamak iin Rnesans dnemiyle bafllayan doa, evren ve insan
yeniden sorgulayan dflnce biimlerinin etkisini vurgulamak gerekir. Kopernikin
(1473-1543) gnefl sistemi teorisi, Galileonun (1564 -1642) dnyann yuvarlak ol-
duunu kantlamas insan varlnn konumunu dini banazln snrlarndan kur-
tarmaktayd. te yandan Rnesans dnemiyle beraber artan corafi keflifler ve
zellikle 17. yzyldan sonra deniz ticaretinin okyanus tesine geliflmesi (Hollan-
dallarn ticareti Akdenizden ak denizlere taflmas) farkl kltr ve yaflama bi-
imlerinin varln gstermiflti. Artk merkezi kraliyetlerin merkantilist ekonomik
sistemi yerine serbest ticaret ve n kapitalist dzenin kurulma sreci bafllamflt.
www.evrenselpdf.com
184 Kltr Tarihi
Corafi keflifler ve deniz yolu ulaflmyla gidilen blgelerden ok deiflik maddi

kltr verileri Avrupaya taflnyordu. 16. ve 17. yzyllarda aydn kifliler, tccarlar,
prensler bu ilgin verileri toplayarak koleksiyon oluflturmaya bafllamfllard. lgin
fieyler Odalar (Cabinet de Curiosit) denilen bu yerlerde hayvan, bitki ve mine-
raller toplanrd. Herkes birbirini yeni bulgusunu gsterir ve bunlarla da nr-
d. Koleksiyonlarn gstermek iin geceler dzenlenir ve bu tr toplantlar sosyal
yaflamn bir paras olurdu. Grlmemifl kufllar, yeni iek cinsleri, yeni maden
trleri merakla incelenir ve ne olduklar hayranlkla tanmlanmaya alfllrd.
Ayrca Aydnlanma dflncesinin esas izgilerini de unutmamamz gerekir. Ay-
dnlanma dflncesi, Tanr fikrini reddetmese de dnyann nasl olufltuunu arafl-
tran deneysel bir aklcl n planda tutuyordu. Dolaysyla arafltrmalar tanry
reddetmek iin deil tanrnn evreni yaratma biimlerinin zn daha iyi anlamak
iin yaplmaktayd. Newtonun yerekimi yasas, Descartesn bilgi felsefesi, John
Lockeun bilginin ampirik yntemlerle ve duyularmzla elde edilebileceini savun-
mas dflnce dnyasnn yenilikleri arasndayd. Fransz dflnrler Jean Jacques
Rousseaunun, Voltairein, Montesquieunn siyasal ynetim, zgrlk, dini ba-
nazlk, yasalar konusunda yazdklar Fransz Devrimine nclk etmiflti. Aydnlan-
ma dnemi bylece bilginin ve toplumsal dzenin sadece Tanrdan gelmedii ve
insann kendi arafltrmalaryla bu bilgiye ulaflabileceini, insanlarn zgr ve do-
ufltan eflit olduu fikirlerini ortaya karmflt ve bu nedenle modernleflmenin z-
n oluflturuyordu. Bu dflnceler, Fransada krallk ve aristokrasiye karfl grflle-
rin ortaya kmasnda etkili olmufl ve Fransz Devrimiyle tm dnyada yeni bir po-
litik dzenin bafllamasna olanak salamflt. Artk kurulan Halk Meclislerinde her-
kes zgrce fikirlerini dile getirme olana bulmufl, halkn temsiliyetiyle Cumhuri-
yet rejimi ortaya kmflt. Dzenlenen yeni yasalar ayn zamanda Kilisenin de dini
otoritesini sarsmfl, devlet ve din iflleri yasalarla birbirinden ayrlmfl, idari, yasama
ve yarg glerinin grev alanlar belirlenmiflti.
Erken modern dnemde, Avrupallarn deniztesi ticareti gelifltirmeleri ve buna
bal olarak kurulan flirketler, banka sistemi, kredi olanaklar, ticaret ve borsa alan-
nn geliflmesinde etkili olmufltur. spanya, Fransa, Portekiz gibi merkantil ekonomik
sistemlerde ve Hollanda ve ngiltere gibi liberal ekonomilerde, kapitalist sistem bu
ticaret devrimi sayesinde glenmifltir. Deniz aflr blgelerde oluflturulan koloniler,
ticaretin ekirdeini oluflturduu gibi kltrler aras etkileflimin ve bilgi birikiminin
ortaya kmasnda rol oynamfl, yeni doa koflullar ile bafletmek, kolonilerden gelen
hammaddeleri daha abuk iflleyebilmek iin teknolojik geliflmeler kaydedilmifltir.
EMPERYALZM-SMRGECLK-MODERNZM: Bir devletin baflka bir devletin

veya topluluun bulunduu yeri g kullanarak iflgal etmesi ve kendi politik yneti-
mini kurmas ve o blgenin ticaretini dorudan kontrol etmesi anlamna gelen s-
mrgecilik, zellikle Afrika, Amerika ve Asyada ortaya kmfltr. Emperyalizm ise
Roma dneminden beri var olan bir kavramdr ve mparatorluklar iin kullanlr.
Emperyalist dzende, bir blge (bir lke) dolayl olarak ideolojik dzeyde baflka bir
politik g tarafndan ticari, sosyal ve siyasal hayat kontrol altnda tutulur. Smr-
geci ve emperyalist sistemde, emperyalist ve smrgeci lke kontrol altnda tuttuu
lkelerin kaynaklarn kulland iin kendisi zenginleflirken dier lke fakirleflir ve
geliflemez. Kazan salayarak glenen lke, bu smr dzenini devam ettirmek
iin kendi stnln sosyal ve kltrel olarak kantlama yollarna gider.
www.evrenselpdf.com
8. nite - Avrupada ve Osmanllarda Modernleflme 185
TEKNOLOJ VE SANAYLEfiME
Bilimlerin geliflmesiyle, teorinin geerliliini kantlamak iin uygulamaya ve dene-
ye verilen nem teknolojinin de geliflmesine neden oldu. Algebrann bulunmas,
metrik sistemin belirlenmesi, yeni bir kimya dilinin oluflmas sanayinin ilerlemesi-
ne katkda bulundu. Yeni bulunan makinalar, yeni keflifler 18. yzyldan sonra tp-
k sanat eserleri gibi mzelerde sergilenmeye baflland. ngilterede, insanlar, ilk
kez demirden infla edilen ironbridge denilen demir kpry akn akn grmeye
gittiler. Bilgi gruplanmaya, snflanmaya ve her bir nesne, kendi fiziksel zellikle-
rini aklayacak biimde nesnel tanmlamalara tabi tutuldu.
zellikle Watt tarafndan buharl makinann icad, retime yeni bir boyut getir-
di. 1700li yllardan sonra ngilterede grlmeye bafllayan sanayileflme, 1800 ylla-
rndan sonra da dier Avrupa lkelerinde ve Amerikada yaygnlaflmaya bafllad.
Bylece elle yaplan basit retim, yerini makinelerle yaplan retime brakt. Kolo-
nilerden gelen ucuz ham madde ve karn tokluuna alflacak kleler, sanayinin ifl
gcn oluflturmaktayd. Tekstil ve madencilik alanlar sanayileflmenin ilk grl-
d alanlar oldu. retimi ucuza karabilmek iin ok az paralara alfltrlan ka-
dn ve ocuklardan da yararlanlyordu. Her lke sanayi retimini tantmak iin
Dnya Sanayi Fuarlar kurulmaya baflland. Her lke bu fuarlarda kendini ve re- Parisde Eyfel Kulesi ve
Londrada Cyristal Palace bu
timlerini tantc pavyonlar kurdu. Bu pavyonlarda farkl lkeler, mimarilerinden fuarlar kapsamnda infla
giyim rnlerine dek rettiklerini tantlmfl oldu ve bylece kapitalist sistem yer- edilmifltir.
leflmeye yz tuttu.
retim biiminin daha nceleri hkim olan tarmsal dzenden makina dzeni-
ne gemesi ekonomik, sosyal deiflimlere neden olduu gibi, insan varlnn kl-
trel yapsnda da farkllklar oluflturmaya bafllad. Ayrca nfus krsal kesimden
kentlere younlaflt. Lonca rgtlenmesi kapsamnda reten zanaatkrlar yerlerini
fabrikalarda alflan ifli snfna brakt. Seri retimin ucuz mallar orta snf evleri-
nin vazgeilmez malzemeleri oldu. Sanayi ve seri retim insann gnlk yaflamn
deifltirdii gibi, ierisinde yaflad zaman ve mekn kavramn da deifltirerek
evresini alglamada yeni ve farkl boyutlarn ortaya kmasna neden oldu. Kapi-
talist retim biiminin kr etme amacyla ucuz ifl gc kullanmas ve ifli snfnn
gvencesini salamamas, zellikle acmasz bir kapitalizmin geliflmesine yol at.
Engels ve Marks, ngilteredeki bu durumu analiz ederek dialektik materyalizm ku-
ramlarn gelifltirecekler ve elde edilen krn daha iyi bir dnya iin insancl ve top-
lumsal bir biimde eflit olarak datlmas gerektii tezini oluflturacaklardr.
SYAS GRNM: 19. Yzyl Avrupas siyasal alkantlarla doludur. Napolyon d-

neminde (1799-1815) altst olan Avrupa haritas, 1815de Viyana Kongresiyle Fran-
sann 1792 snrlarna ekilmesiyle dzelir ve buna paralel olarak, Rusya, Avusturya
ve Prusyann oluflturduu Kutsal ttifak (1815) mutlakiyeti rejimlerini korumak d-
flncesindedir. Bununla birlikte, 1830da Fransada patlak veren devrim hareketi Ana-
yasada demokratik ilkeler getirmekte baflarl olunca, hareket tm Avrupaya srar,
bamszlk, zgrlk, demokrasi hareketleri bafllar. Bunu ksa bir zaman sonra yine
Fransann bafln ektii 1848 Devrimleri izler. Liberal ve ulusal hareketler olarak da
deerlendirilecek olan bu devrimlerin zellii hem milliyeti hem sosyalist eilimlerin
domasna ve glenmesine frsat vermifl olmas, mutlak rejimlerin anayasal meflruti
monarfliye dnflmeleri ve ypranmalardr. Btn bu srelerde, burjuva kesimi g-
lenmifl ve kendi yararna eitim, ticaret alannda nemli yasalar koydurmufltur.
www.evrenselpdf.com
186 Kltr Tarihi
SIRA SZDE SIRA SZDE

Dier yandan sanayileflme sonucu sosyalist hareketlerle ifli snf domufl ve giderek
glenmeye bafllamfltr. Aslnda bu siyasal hareketlilik, sanayileflmenin ve kentleflme-
D fi N E L M nin salad
D fi N Eolanaklarla
LM bireylerin hzl bir dflnsel evrim sreci yaflamasna ve
kltrlenmesine yaramfl, tm toplumsal kurumlarn kendisini yenilemesine nclk
S O R U etmifl ve haliyle
S O R Umodernleflme srecinde yeni yaflam ve dflnce tarzlar domufltur.
DKKAT Modernleflme,D yenileflme

KKAT kavramn ierdii gibi ayn zamanda sorunlar da beraberinde
getiren bir sretir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Sosyal, politik ve ekonomik durumlar ve bunlarn sonucu ortaya kan radikal
deifliklikler, eskiyi ve geleneksel olan reddeden bir anlayfl ortaya kard. Sorgu-
AMALARIMIZ lanamayanAMALARIMIZ
otorite anlayfl deiflti, kana bal bir ynetici snf yerine demokratik
seim sistemine bal bir idare biimi geldi; aydn ve bilgili, kendi geleceine sahip
kabilen, giriflimcilii sonucu para kazanan bir snf olufltu; din ve devlet iflleri bir-
K T A P birinden ayrld;
K T teknolojinin
A P geliflmesiyle ilerleme ve geliflme kavramlar srek-
li yaygnlaflarak giriflimci orta ve st orta snfn tek amac haline geldi. Aklcla,
bilgiye, gemifli redde, gelecee ve teknolojiye gvenen, kadere deil bireyin ken-
TELEVZYON di gcneT Eve L E Vgeleceini
ZYON biimlendirebileceine inanan toplumsal bir yap geliflti.
Ama bununla birlikte bu kesim, nfusu hzla artan kentlerde younlaflmaktayd ve
alfltrd ifli kesimi de kentlerde yaflamak durumundayd. Bu da konut ve salk
gibi sorunlarn ortaya kmasna neden oldu; iflsizlik byd; hrszlk ve su oran
NTERNET NTERNET
artt. Kentlerin eski dokularn korumalar zorlaflt ve bu nedenle yeni kurulan ifli
mahalleleri, ortaya kan yeni alflma saatleri, izin gnleri, yaz tatilleri gibi ifl gc-
nn yeniden rgtlenmesi gerekti. Kentlerin grnm de deiflmeye yz tuttu.
BLM, TEKNOLOJ VE SANAYLEfiME: Buharl makinenin yaygnlaflmasyla gemi

yapm geliflir; makineleflme hzlanr; tekstilde yeni donanmlar retilir; metalrjide
yeni malzemeler retilir; elektrik, kimya, demir elik, otomobil anahtar sektrler ara-
snda yer alr; byk savafllar olmad iin uluslararas politika nispeten dengelidir;
bu denge ekonomik hayatta da kendini gsterir; altna endeksli para politikas gdl-
meye bafllanr ve enflasyonla henz tanfllmamfltr; liberalizm ve pazar ekonomisi
giderek glenir; sanayileflen lkeler nfus artfl ve nfus hareketlerine tank olur;
krsal kesimden g artar; kentleflmede sorunlar doar; nfsun nemli bir ksm ta-
rmdan kopmaya bafllar; toplumsal snflarn oluflumuna tank olunur ve burjuvazi-
nin glenmesi hatta zaferi sz konusudur; oluflan proletarya dflk yaflam standart-
larnda yaflamaktadr; ifl dnyasnn sorunlar gitgide belirginleflir ve buna bal ola-
rak parti politikalar ve sendika eilimleri aklk kazanr. Teknolojik adan optikte
nemli geliflmeler kaydedilir; termodinamik, ampul, asansr, lastik tekerlek, telefon,
telgraf (Mors alfabesi), fonograf, mikrofon, rotatifler, ilk radyolar, ilk uaklar ortaya
kar ve yaygnlaflmaya bafllar. Tp alannda Louis Pasteur, Claude Bernard, doabi-
limci evrim teorisinin yaratcs C. Darwin, kimyac M. Faraday, biyolog ve genetiin
kurucusu G. Mendel, kimyac Alfred Nobel bulufllaryla dnyaya yn verirler.
MODERNLEfiMENN GETRD YENLKLER

Modernleflmeyle beraber ortaya kan deifliklikleri guruplayacak olursak, ncelik-
le zaman kavram, yeni bilimler ve sanat alannda nemli deiflimlerin gerekleflti-
ini grrz.
www.evrenselpdf.com
Yeni Bir Zaman Kavram: Zaman Yaflama

Modernleflme srecinde fabrikada alflmaya bal laik bir zaman kavram ortaya
kt. Daha nceleri dini gnlere, dua saatlerine, azizlere adanmfl gnlere gre ve-
ya tarmsal retimin ritmine gre ayarlanan bir zaman anlayfl, yerini fabrikasyon
retimin saat anlayflna brakt. Bu da insanlarn alflma saatlerini belirledi ve g-
nn geri kalan ksmnda bofl zaman kavram ortaya kt. Artk zaman para ile l-
len bir olguydu. Ayrca teknolojinin geliflmesi ev ifllerinin azalmasn salayacak
yeni makineler rettiinden evde yaplmas gerekli ifller de azald. Bylece kentler-
de bofl zaman deerlendirmek iin farkl elence biimleri gndeme geldi. Paris
modern kent yaflamnn simgesi oldu. Lokantalar, kafeler, flarkl dansl gsterili yer-
ler, tiyatro, bale gsterileri daha nceleri sadece aristokrat snfn yararland kl-
trel olaylar demokratikleflerek kentsoylunun da ilgi alanna girdi. Hzla geliflen t-
ketim, toplumun yeni sosyal meknlar olan byk maazalar, pasajlar almaya
baflland. Kentsoylu, deiflen kent dokusunu kendi algsna gre yeniden kurgula-
mak iin sokaklarda dolaflp, kafelerde oturup, gelip geeni seyrederek zaman ge-
irmeyi sevdi. Hafta sonlar mesire yerlerinde dzenlenen piknikler, dansl toplan-
tlar bu yeni zaman kavramnn uygulanmasyla ortaya kan yeni yaflam tarzlaryd.
te yandan fabrikasyon retimde, bir iflinin bir nesneyi bafltan sona kadar ret-
mesi ok fazla zaman aldndan, bu da retimi dflrp kr azalttndan ve giri-
flimcinin rekabet gcn azalttndan, retim aflamalar blnerek her paray sis-
tematik olarak baflka iflinin ret-
mesine dayanan bir sistem geldi. Fotoraf 8.1
Charlie Chaplinin Modern Za- Charlie Chaplin-
manlar filmi bu bakmdan mo- Modern Zamanlar
filminden bir sahne
dernleflmenin olumsuz yanlarn
elefltiren byk bir yapttr. retim
aflamalarnn blnmesi zaman
kavram ierisinde de bir sreten
ok an olgusunu ne kard. Bu
tr hzl bir retim biiminde alfl-
ma, insan makinelefltirmeye y-
nelttii gibi, insani bir ritim iinde
alfllmamas da insann kendisine
yabanclaflmasna neden oldu.
Zaman kavramnn modernleflmede nemli bir etken olmas ayn zamanda zaman bilinci-
SIRA SZDE SIRA SZDE
nin geliflmesiyle de ilintili olabilir mi? 1
fl saatlerine gre dzenlenen D fi N E L M D fi N E L M
zaman kavramnn deiflmesi, alfl- Resim 8.1
ma saatleri dflnda yllk izin dzen- S O R U Edouard Manet,
S O R U
lemesini de getirdi. Bu da insanla- Plaj, 1869.
rn i ve dfl turizme olan ilgisini art-
DKKAT DKKAT
trd. Denize gitme alflkanl 19.
yzylda ortaya kt. Yabanc lke-
N N
lere dzenlenen organize seyahat- SIRA SZDE SIRA SZDE
ler bu dnemde bafllad. Turizm
rehberlik kitaplar, hediyelik kitsch
biblolar bu yllarda yaygnlaflt.
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON TELEVZYON
188 Kltr Tarihi
Yeni Bilimler: Sosyoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sanat

Tarihi
Arafltrmaclk, tarih anlayflnn deiflmesi, smrgecilik ve yeni retim biimleri
daha nceden var olmayan yeni sosyal ve insani bilimleri ortaya kard. Bunlar-
dan biri de sosyolojidir.
YEN BR BLM SOSYOLOJ: Sanayileflme, bireyle toplum arasnda yeni iliflkiler

yarattndan ayn zamanda bilimsel dflnce iin yeni bir model oluflturdu. Sosyo-
lojinin doufl nedenini pozitivizmin gelifltii bu dnemde, bu modelin incelenmesin-
de grmek gerekir. Auguste Compte (1798 - 1857) ve Emile Durkeim (1858 - 1917)
bu bilimin kuruculardr. Comte, sosyolojiyi, farkl toplumsal gruplarn yapsn ve
rgtlenmesini ve bu gruplarn geirdii dnflmleri inceleyen bir bilim dal olarak
tanmlarken, Durkheim, bunun yntemlerini belirlemeye alflmfl, toplumsal olgula-
r, deiflimleri nesnel incelemek gerektii zerinde durmufltur. ngiliz dflnr Her-
bert Spencer (1820-1903) ise toplumlarn tpk canl organizmalar gibi ifllediini ne
srerek toplum evrimini incelemifl ilk sosyologlardandr.
Avrupa dflndaki ktalarda yaflayan insanlarn ve kltrlerin incelenmesi antro-

polojinin bilgi alan olarak modern bir anlayflla ele alnmasn salar. Aslnda tek-
nolojinin geliflmesiyle beraber sanayileflme ve smrgelefltirme sonucu dnyaya
hkim olduunu ve ne kadar geliflmifl olduunu gstermek isteyen Avrupa, antro-
polojiyi insan topluluklarnn ve kltrn de bir snflamas olarak deerlendirdi.
Bylece, orta ilkel toplum veya geliflmifl toplum, ilkel kltr veya geliflmifl kltr di-
ye yeni adlandrmalar ortaya kt. Avrupa merkezli bir st snf anlayflyla olufltu-
rulan bu snflandrmalar gnmz anlayflnda geerliliini yitirmifltir. Her kltr
toplumlarn iinde bulunduu koflullar belirler, dolaysyla ilkel veya geliflmifl kl-
tr tanmlamalar snrlandrc ve kmseyici bir stnlk bakfl asn yanstr.
Gemifli ret, ayn zamanda yeni bir tarih anlayfln da ortaya kard. Buna g-
re tarih duraan deil hareketli ve insanlarn yaptklaryla deiflebilen bir aland.
Gemifli arafltrmak, dini kitaplarda yazlanlar dorulamak iin arkeolojik kazlar
yaplmaya baflland. Napoli yaknlarnda Pompei harabelerinin keflfi, antik dnem
kalntlarna gezileri arttrd ve buralarda arkeolojik alflmalarn bafllamasn tetik-
ledi. Buna bal olarak bilinmeyen l dilleri renme arzusu da epigrafi biliminin
oluflmasna neden oldu. Hiyeroglif yazlar, Asurca, Hitite gibi Orta Dou kltrle-
rine ait l diller zlmeye baflland. Geziler sonucu ve dier kltrlerden getiri-
len gzel nesnelerin toplanmas ve bu nesnelerin deerinin belirlenmesi iin han-
gi malzemeden, nasl, kim tarafndan, kimin iin yaplmfl gibi sorular yantlamak
iin yaplan arafltrmalar da Sanat Tarihi alann ortaya kard. Daha nceleri m-
paratorlarn veya feodal beylerin ellerinde bulundurduklar antik dneme ait gzel
nesneler, resimler ve heykeller, yeni alan Ulusal mzelerde toplanmaya bafl-
land. Kentsoylular ve yeni zenginler, aristokratlar gibi, elde etmek istedikleri sanat
eserleri iin yeni koleksiyonlar oluflturdular. Bu eilim, New Yorktaki gibi Kent
Sanat Mzesi (Metropolitan Musueum of Art) kurulmasna yol at.
Sosyoloji ve antropolojinin insan incelemelerine paralel olarak bireyin farkl bi-
imde ortaya kmas ve yeni dzen ierisinde ortaya kan kayglarnn ve tedir-
ginliklerinin arafltrlmasyla, bireyin i dnyas bilimsel bir inceleme alan oldu.
Sigmund Freud (1856- 1939) insann sadece positivist deerlerle ele alnamayaca-
www.evrenselpdf.com
n, insann dflardan grlmeyen ve sakl duygu ve dflncelerinin de olduunu

ileri srmesiyle psikanaliz gibi yepyeni bir bilimin temellerini att. Bylece bilin,
bilinalt, ego, sper ego gibi kavramlarn bireyin i dnyasn anlamada yeni bir
ynelim oluflturdu.
F.HEGELDEN F. NETZCHEYE FELSEFE: Yzyln bu iki ismi dnya dflnce ta-

rihine yn vermifltir. Alman idealist dflncenin nemli ismi Hegel (1770-1830), ge-
lifltirdii diyalektik yntemiyle (tez-anti tez-sentez), mantk konusundaki yaklaflm-
laryla ve zellikle estetik alannda zmlemeleriyle ne kar. Hegel felsefesinin -
kfl noktas mutlak (tin) kavramdr ve sanatsal gzellik mutlak dflnceden doar.
Sanatsal gzellik, dflncenin duygusal belirleniflidir; akln ve duygunun birlikte ya-
ratt bir gzelliktir ve bu nedenle sanatsal gzellik doadaki gzellikten stndr.
Hegele gre gzellik duygusu, insann kendi varlndan ekip kard bir sevin
ve mutluluktur. Bu duygu, emek isteyen bir arayfltr. Byle bir emek, insann doa-
y deifltirirken, ayn zamanda kendisini de deifltirdii pratik bir eylemdir.
Alman filozof F. Nietzche ise (1844-1903) tm ahlaki, siyasi, dini ve toplumsal de-
erleri hie indiren ve yok sayan nihilizmin kurucularndandr. Ona gre nsan,
z itibariyle iyi ve yetkin bir varlk deildir; ktdr; merhametsizdir; tatminsizdir;
ktcl bir varlktr, ayrca her toplumsal dzen kt yaplanmfltr ve yklmas ge-
rekir. Nietzsche Tragedyann Douflu adl eserinde, tanr Apollonun kimliinde
akl, l ve dengeyi, tanr Dionisosun kimliinde heyecan,coflku ve hazz analiz
ederek sanatta yaratcln akl ve iradeyle coflku ve heyecann yani derin duygula-
rn birlikteliinde gereklefltiini ileri srmfltr.
SANAT, KLTR VE EDEBYATTA MODERNLEfiME

19. yzyl yeni bir edebi trn doufluna tanklk eder. Bu tr romandr. Bireyin
yeni dzen ierisinde farkl bir konumda ortaya kmas, romann domasna ne-
den oldu. Victor Hugo, Balzac, Stendhal, Flaubert, Dostoyesvki, Tolstoy gibi
nl roman yazarlar bu yzylda eserlerini verdiler.
ASLA ESKMEYEN BR TR, ROMAN: nl romancmz Yaflar Kemal, Roman, bir

yaflamdr, bir atmosferdir, yeni, yepyeni bir dnya kurmaktr; dfl dnyasyla bir ger-
eklik dnyas kurmaktr diyor. Gerekten de, roman insan iliflkilerinin anlatmdr,
insann servenleridir, onun i dnyasnn gerekliidir. Roman sanatnn temel so-
runlar, yani dil, anlatm yntemleri, tematik yapnn kuruluflu, konu seimi, bu yz-
ylda zmlenmifl ve roman kendi yaplanmasn tamamlamfltr. Ad anlan ro-
manclar, hayatn gerekleriyle edebiyatn gereklerini (stil, anlatm, ykleme, be-
timleme) buluflturmada byk ustalk gstermifller, yarattklar karmaflk, eliflkili ko-
nu ve karakterlerle, ykleme teknikleriyle tp bilimlerinden insan bilimlerine dek
arafltrma konusu olmufllar ve dnya kltr mirasna olaanst eserler hediye etmifl-
lerdir. yle ki, okuduumuz baz romanlarn yaflamdan daha gerek olduunu, ro-
mandaki yaflamn karflmza tm ayrntlaryla ktn dflndmz olmufltur.
Modern estetik anlayfl, hem edebiyatta hem de sanatn dier alanlarnda bu

dnemde ortaya kmfltr. Antik dnemden beri gzelin incelenmesi olarak bili-
nen estetik, genellikle sanatsal alanlarn uygulanmasnda grlen kurallar ereve-
sinde yorumlanrd. Oysa modernizm eski olan ve geleneksel akademik ifade bi-
www.evrenselpdf.com
190 Kltr Tarihi
imlerini reddetmekteydi. Modern demek gncel olan demekti. O nedenle sanat

da gncel olan yanstmalyd. Modern estetik anlayfln temellerini atanlardan biri
de Charles Baudelaire (1821 - 1867) olmufltur. Sanatsal bir yaptn estetik deeri
olmas iin onun sadece gzeli yanstmas gerekmediini, irkinin de estetik bir
kategori olduunu ileri srmfltr. Kent yaflam iinde, hrszlk, ahlakszlk, irkin-
lik gibi olgularn da bulunduunu sylemifl, alflan insanlar, danslar, katiller, fa-
hiflelerin de bu yaflam dier kentsoylular gibi paylafltn vurgulayarak, onlarn da
sanatsal eserlerin iinde yer alabileceini savunmufltur. Modern roman, fliir ve re-
sim sanat gnlk olann estetiini yanstmalyd. Bu kapsamda Baudelaire sergile-
ri dolaflr ve modern ressamlarn elefltirilerini yapard. Onun iin modern zamann
SIRA SZDE ressam Constantin
SIRA SZDEGuys(1802-1892) idi.
D fi N E L M SEMBOLZM:D fi N EBilindii
LM gibi sembollerle (rnein kuru yapraklar lm, ilkbahar afl-
k simgeler) dflnerek coflku ve heyecan yaratmak mmkndr. Fransada Baude-
lairein nclnde geliflen bu akm, imgelerle, metaforlarla insan hayatnn ve va-
S O R U S O R U
roluflunun aktarlabileceini savunarak, sembollerle ykl, gizemli, rtl ama anla-
fllr yeni bir fliir dilinin mmkn olduunu gstermifltir. Sembolistler dile getirilmesi
DKKAT g sezgi Dve Kizlenimlerini,
KAT ruhsal dnyalarnn derinliini zgrce imgelerle ve meta-
forlarla dflnmfller ve yanstmfllardr. Sembol arayfl dorudan ifade arayflyla
N N
SIRA SZDE ilintilidirSIRA
ve sembol
SZDE sz gcne sahiptir, sanatn kurucu esidir, metafiziksel de olsa
bir bilgilenme aracdr. nl sembolist flairler Baudelaire, Rimbaud, Verlaine, Mal-
larm fliirde dil ifliliine nem vererek dnya fliirinde yeni bir r amfllardr. Sem-
bolizm zamanla plastik sanatlardan sinemaya dek genifl bir etki alan yaratacaktr.
K T A P Modernleflmeyle
K T doan
A P yeni estetik anlayfln zelliklerini ve bunun resim sanatnda yan-
smalarn tanmak amacyla Charles Baudelairein Modern Hayatn Ressam, (letiflim
Yaynlar, 2003, stanbul) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
Gzel Sanatlarda Modernleflme: Yeni Grme Biimleri ve
zlenimcilik
Gzel Sanatlar deerlendirme, gzel sanat eserlerinden zevk alma ve onlar yo-
NTERNET N T E R N Ekltrel
rumlama znde T bir olgudur. Bakma ve grme biimleri toplumlarn iin-
de yaflad kltrel ortamlara gre deiflir. Bilgi birikimi ve bilginin aktarm, insa-
nn evresini deneysel olarak yaflamas, iinde bulunduu ortam alglamas da
toplumlarn kltrlerine, gelenek ve greneklerine, rettikleri maddi kltr verile-
rine ve sahip olduklar teknolojiye gre farkllk gsterir. Dolaysyla o toplumda
yaflayan bireylerin kendilerini grsel olarak ifade etmeleri deiflkendir. 14. yzyl-
dan nce Avrupada iki boyutlu ve derinlii olmayan bir resim anlayfl, Rnesans
insannn deniz aflr deneyimleri ve ticaret giriflimleriyle dnya algsn deifltirmifl-
tir. Gzn fiziksel olarak grme biimleri zerine yaplan arafltrmalarla, resim sa-
nat boyutlu ve derinlii olan bir anlatma gemifltir. Bu anlatm ierisinde tab-
lonun veya duvar resminin erevesi ierisinde tiyatro sahnesini anmsatan bir
kompozisyon anlayfl ortaya kmfltr. nsanlarn durufllar, bakfllar, hareketleri,
tabloda n plan ve arka plan arasndaki iliflkiler, bu tiyatro mantna gre kurgu-
lanmfltr. Dolaysyla izleyici, tablonun ortas bir yerde durarak resmedilen sahne-
ye bakmakta ve kendisine sunulan ereve ierisinde resmedilen hikyeyi oku-
maktadr. Resimlerin konturlar net ve belirgindir, renkler bu konturlar iinde yer
alr, kompozisyonda figrler altn orana gre yerlefltirilmifltir, uzaa bakarken na-
www.evrenselpdf.com
sl bize yakn fleyleri daha byk onun arkasnda gelenleri daha kk gryorsak
tablolarda da perspektif uygulamas ile benzer bir kurgu n plana kmfltr. Dola-
ysyla gzn tablonun ortasndan arka plana doru giden bir nc boyut orta-
ya kmfltr. nsanlar yzyllar boyunca bu tr resme bakarak grdklerini gerek-
likle balamfllar ve aslnda kendilerine gereklik olarak sunulann temsil edilmifl
bir gereklii olduunu fark etmemifllerdir.
Rnesans dnemi resim kurgusunun z Resim 8.2
ve konular 19. yzyla kadar devam etmifltir.
Edouard Manet-
Tevrat ve ncil kkenli hikyeler, Yunan ve Balkon - 1868
Roma mitolojisinden gelen efsaneler, portre-
ler, tarihi konular ve gncel savafllar, zellik- Kaynak:
http://en.wikipedia.
le Hollandada bafllayan ve liberal ekonomi org/wiki/File:Manet.
sayesinde zenginleflen kentsoylu kesimin balcony.jpg
kendini gsterdii toplu grup resimleri buna
rnektir. Bu geleneksel resim anlayfl Fran-
sada Fransz Resim Akademisi tarafndan be-
lirli kodlara balanmflt. Kompozisyon zel-
likleri kadar konular da tpk edebi eserlerde
olduu gibi, kahramanlk hikyeleri aristok-
rasinin yceltilmesi, mitolojik kavramlar, dini
ahlaksal retilerden oluflmaktayd. Bu tr
resimler her yl Salon denilen sergilerde gs-
terilir ve halkn beenisine sunulurdu.
flte Paristeki bu Salonlara ilk kez resim su- Resim 8.3
nan dnemin gen ressamlarndan ama gele-
cein nl isimleri Manet ve Monet gibi res- Claude
Monet-
samlarn resimleri, akademik kurallara uyma- Teras 1867
d ve sanatsal deeri olmad gerekesiyle
sergiye katlmalar kabul edilmez. Onlar da Kaynak:
http://www
eserlerini Reddedilenler adyla baflka yerde .abcgallery
sergilerler. zlenimci resim anlayfl, ncekiler- .com/M/mo
den farkl olarak yeni bir grsel ifade biimi net/monet
12.html
oluflturuyordu. Bu yeni grme biiminin olufl-
masnda gereklik kavramnn deiflmesi, yeni
ortaya kan teknolojilerin grme biimlerinde
sadece gz deil, fakat mercek araclyla da
grmeyi salamas (fotoraf), dolaysyla ger-
ek olann anlk olarak belgelenebilmesi ve bunun i dnyadaki alglamayla veril- Sanat elefltirileri yazan
Baudelaire, resimleri yeni
mesi ressamlar iin nem kazand. Dolaysyla, izlenimci resimde, hem teknik ola- estetik anlayflna uygun
rak kompozisyon, renkler ve fra darbeleri gibi fiziksel zellikler deiflti, hem de bularak, bu ressamlar
ele alnan konularda byk deifliklik oldu. Paris kentsoylusu artk resimlerdeydi. yazlaryla destekler.
Sanayileflme ve kentleflme ile ortaya kan gnlk yaflamdaki deifliklikler re-

simlere yansd. Hafta sonu dansl aylara, nehirde yelken yapmaya, kafelerde, ka-
barelerde flarkclar dinlemeye giden Parislilerin yan sra, hizmet sektrnn in-
sanlar da (amaflrclar, tcler gibi) tablolarda yerlerini aldlar.
Sanayileflme ile modern yaflam tarzlar arasndaki iliflkiler ve sanayi devriminin

SIRA SZDE yeni bir SIRA SZDE
dnyann oluflumuna katks nasl aklanmaldr? 2
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
192 Kltr Tarihi
Resim 8.4 Ressamlar flvaleleriyle atlyelerinden

karak doada deiflen fl bir an ier-
Edward Degas,
Balerin. sinde resmetmeye girifltiler, iinde yafladk-
lar an yakalamaya alfltlar, tpk fabri-
Kaynak: kalarda iflilerin nlerinden geen retim
http://www.reproducti
onart.org/edward-
nesnesinin bir an ierisinde skfltrlmas
SIRA
degas- SZDE SIRA SZDE gibi. Ayn yeri sabah, len ikindi gnefli
reproductions/the- altnda ve gece flklandrlmfl halde resme-
star.html derek flk tonlamalarna gre insann bakt-
fleyi farkl alglayabileceini vurguladlar.
Grmenin kesin ve net hatlarla olmadn
S O R U S O R U gsterdiler. Figrlerin ve nesnelerin gr-
nmn kk ve birbiri iine gemifl fra
DKKAT DKKAT
darbeleriyle vererek fln bu formlar bir-
biri iinde nasl erittiini gsterdiler. Tablo-
da yer alan konunun ve hareketlerin tablo-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nun erevesiyle snrl kalmamas gerekti-
ini, hareketin srekliliini ve tablo dflnda da srebileceini gsterdiler. Ayrca,
AMALARIMIZ fotoraf merceindeki
AMALARIMIZ yenilikler, yeni bir bakfl as olarak, figrleri yakn plan a-
lflmalarnda etkili olmufltur.
K T A P zlenimci akmn
K T zelliklerini
A P daha ayrntlca renmek isterseniz nder fienyaplnn
Resimde zlenimcilik Yllar ve zlenimci Ressamlar, (ODT Yaynclk, 2011, Ankara) ad-
l kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
zlenimci resim ierisinde fln dalma kapasitesi zorlanarak, Signac ve Seu-
rat gibi ressamlar tarafndan fra darbeleri yerine renkli noktalar halinde kompo-
zisyonlar yaplmfltr.
NTERNET NTERNET
Resim 8.5 Resim 8.6
Paul Signac, Saint-Tropez 1889. Paul Cezanne, St. Victoire Da, 1890larn sonu.
Kaynak: Kaynak:
http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/signac/signac. http://biblelessonsite.org/images2/cezanne5.jpg
port-st-tropez.jpg
www.evrenselpdf.com
Cezanne ise izlenimci bir ressam olmasna ramen nesnelerin flk altndaki k-
rlmalarna dikkat etmifl ve daha sonra kbist sanatn ortaya kmasnda nc bir
rol olmufltur.
Van Gogh ve Gauguin gibi ressamlar ise izlenimci resmin alt yapsna sahip
olmalarna ramen kullandklar vahfli renklerle ve iflledikleri bireysel konularla iz-
lenimci sonras gelenei oluflturmufllardr.
Resim 8.7 Resim 8.8

Van Gogh Yldzl Gece Fransz
ressam
Eugne
Delacroix
nn
frasndan
Frderic
Chopin,
1838.
Kaynak:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6
6/VanGogh-starry_night_ballance1.jpg
ZAMANIN ESKTEMED ROMANTK BESTECLER: 19. yzyl mzik tarihinde

romantizm adr ve yaklaflk tm yzyla egemen olmufltur. Dflnsel adan kifli-
sellie, znel duyarlla dayanan ve insan beninin duygusal anlatmna nem ve-
ren bu sanatsal ynelim, mzikte bir r amakla kalmamfl, ayn zamanda, sa-
natsal form ve ifade, slup arayfllar asndan birok yeniliklere imza atmfltr. Ro-
mantizm, mzikte Mendelssohn, Schubert, Chopin, Liszt, Brahms, Schumann gibi
isimlerle mzikal form, armoni, ritim, tn renkleri, yorumlama ve alfl teknikleri ve
anlayfllar asndan kkl deiflimler getirmifltir. Benzer bir deiflim opera sanatn-
da Rossini (Sevil Berberi), Wagner (Lohengirini operas), Verdi (La Traviata ve Aida
operalar) gibi usta bestecilerle gerekleflmifltir. Fransz yazar Andr Gide, Chopin
hakknda flyle yazar: Chopinde fln yumuflak yansmalar, su sesi, rzgr esin-
tileri, yaprak kmldayfllar vardr. Gerekten de Chopin bir flairdir, mzik flairidir.
Avant-Garde ve Kitsch
Sanatta avant- garde kavram da Modernizm dneminde ortaya kmfltr. leri kara-
kol anlamna gelen Franszca avant garde szc, modernite sonucu oluflan tasar-
lanabilir bir gelecein nc admlar olarak tanmlanabilir. Aslnda avant- garde sz-
c moderniteyle beraber geliflen yeni toplum yapsndaki snfsal farkllklar ince-
leyen Marksist ideoloji kkenli bir terimdir. Bu deyim sanatta karfllafllan deneysel
yeni akmlar iin kullanlmaya bafllanmfl ve yaflanann nnde olan, henz herkes
tarafndan kabul grmeyen sanatsal akmlar avant- garde olarak nitelenmifltir.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
194 Kltr Tarihi

S O R U S O R U
DKKAT Sembolizm (yepyeni

D K K A T bir fliir dili yaratt iin) ve sonraki nitelerde greceiniz kbizm
(kolaj tekniiyle) akmlar avant-garde zellikler barndran sanat akmlardr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Almanca kitsch szc, irkin ve zevksiz anlamnda bir szcktr. Amerika
Birleflik Devletlerinde geliflen endstri zenginleri, Avrupallar gibi kltre ve sanat
AMALARIMIZ eserlerine AMALARIMIZ
sahip olmadklarndan, Avrupada retilen her fleyi farkl ve deerli bul-
mufllardr. Almanyaya gelen Amerikallarn Almanlarn sokaa attklar masa, san-
dalye, ayna, vb... fleyleri toplamaya bafllamalar, Kitsch szcnn sanat deeri
K T A P olmayan fleylere
K T AverilenP sanatsalsal deer anlamnda da kullanlmasna yol amfl-
tr. Aristokrasi ve kilisenin sanattaki banilik rolnn Fransz Devriminden sonra
azalmas, bu kesimin elinde bulunan sanat eserlerinin ulusal mzelerde gsteril-
TELEVZYON meye bafllanmas
T E L E V Z Yve
O N ortaya kan yeni orta snf burjuvann kltrel ihtiyacn kar-
fllama drts, kltrel tketimde de bir demokratikleflme salamfltr. Gzel sa-
natlar ve kltr herkesin eriflebilecei bir ortamda yer almaya bafllamfltr. Buna ek
olarak fabrika retimi var olan her eserin bask veya daha sonra Walter Benja-
NTERNET NTERNET
minin deyimiyle mekanik retme yntemiyle kopyalanarak oaltlabilmesi, eser-
lerin tekilliini kaldrarak herkes tarafndan ulafllabilir yapmfltr. Turistik seyahat-
lere gidemeyenler iin o yerlerin kartpostallar baslmfl, Venedike gezmeye giden-
ler gidemeyen komflularna gondol biblolalar hediye etmeye bafllamfl, mzelerde-
ki heykellerin kk boyutta reprodksiyonlar yaplarak, var olan kltrel eserler
kopyalanarak oaltlmfl ve herkesin
Resim 8.9
evine girebilir hale gelmifltir. Doru-
Kitsch Biblo dan doruya gze hitap ederek a-
buk, ksa ve geici duygular olufltu-
Kaynak: ran bu eserler, kendinden sonra bafl-
http://images.ping-
mag.jp/images/tit- ka sanatsal oluflumlara olanak sala-
le/shary_boyle.jpg mamaktadr. Genel olarak sosyal ve
ekonomik hareketliliin olduu top-
lumlarda grlen kitsch eserler, daha
ok yeni zenginlerin ve alt sosyal
gruplarn zevkine hitap etmektedir.
LETfiM KLTRNDE MODERNLEfiME

19. yzyln en nemli iletiflim arac kuflkusuz ki gazetelerdir. Her ne kadar matba-
a ve kitap basm Avrupa kltr tarihinde 15. yzyldan beri grlse de, gnceli ya-
kalayan bir ara olan gazeteler de yine modernleflme sonucu ortaya kmfltr.
Gnlk haberler, gsteri programlar, elefltiriler, sreli romanlar gibi yazlar ieren
gazeteler, Krm Harbinden sonra sistemli bir biimde gnlk olarak yaynlanmfl-
tr. Harp haberleri Avrupal okuyucunun son derece ilgisini ekmifltir. zlenimci ve
ondan sonra gelen soyut ressamlarn tablolarnda genellikle gazeteleri erkekler
okumaktadr, Bu da kadn erkek arasndaki bilgiye ulaflma eflitsizliinin devam et-
tiini gstermektedir. Gazetelerde nceleri gravr veya tafl bask olarak grntler
eklenirken daha sonra grsellik fotoraflarla salanr.
Karikatr: Modern Dnemle beraber ortaya kan yeni ekonomik ve sosyal ko-
flullar bir grup insan maddi olarak daha avantajl duruma getirirken dier taraftan
da onlar az paraya alflan, ayn sosyal ve ekonomik olanaklara sahip olamayan bir
kesimi oluflturdu. Giriflimcilik (entrepreneur) genellikle aristokrat ve entelektel s-
www.evrenselpdf.com
nf tarafndan kmsenen bir kavramd. Resim 8.10

Toplumsal yapdaki sosyal eflitsizlii hiciv tek- Honor Daumier,
niiyle gstermeye alflan sanatlar ortaya bir gazete
kt. Bunlar resim deil izginin dilini kulla- karikatr.
narak, figrlerin gze batan zelliklerini abar- Kaynak:
tarak, abuk anlafllabilir siyah-beyaz desen- http://www.wfu.edu
ler ve bunlarn anlatt ksa fkralarla top- /art/pc/images/pc-
lumsal elefltirilerini gsterdiler. Daumier daumier-
macaire.jpg
hem karikatrleri hem de karikatr tarz yap-
t heykelleriyle bu konunun ncs oldu.
Reklam/Afifl: letiflim sektrnn geli-
flen dier bir alan ise reklam ve afifltir. Afifl
aslnda resmi duyurularn sokak duvarlarna
aslarak duyurulmasyla bafllamfltr denilebi-
lir. Adeta duvar gazeteleri niteliindedir. te
yandan yeni yaygnlaflan gsteri sanatlar et-
kinliklerini, kabare ve sirk gsterilerini du-
yurmak iin resimli afifller yaplmaya baflla- Resim 8.11
nr. Bu afiflleri nceleri Toulouse Lautrec Toulouse Lautrec -
gibi ressamlar yaptklarndan, belirli bir afifl fiarkc Jane
dzeniyle karfllafllmaz, metin ve imge ara- Avrilin afifli.
sndaki kompozisyon iliflkisi rastgele kurul-
mufltur. Zaman ierisinde, matbaacln da
etkisiyle tipografi yani harf karakterlerin or-
taya kmas nem kazanmfl, afiflle iletilmek
istenen mesajlar netleflmifl ve bylece grafik
sanatlar ortaya kmfltr.
Afifl sadece etkinliklerin habercileri ola-
rak deil reklam amacyla da kullanlmaya
bafllanmfltr. ikolata markalar ve bisiklet
reklamlar afifllerle yaplmakta ve bunlar da
gazetelerde ve dergilerde yer almaktayd.
Tasarm/rn Kataloglar: Fabrikas-
yon retimi tantmak iin tabii reklam yani
retilen rnlerin kataloglar da hazrlanmak Resim 8.12
durumundayd. Her fabrika kendi rnlerini fiarap reklam iin afifl, Lautrec slubunda bir rnek.
resimli olarak rn kataloglarnda tantmak-
tayd. Bu kataloglar sadece lkenin i tketi-
mi iin deil, uluslararas ticaret iin de
nemliydi. Grafik tasarm, fotoraf, izim bu
kataloglar iin gerekliydi. Ama en nemlisi
kuflkusuz tasarmd. Sanayileflme ncesi res-
samlar, heykeltrafllar, mimarlar, el sanatlar
uzmanlar tarafndan retilen biim ve nes-
neler artk tasarmclar tarafndan izilmeye
baflland. Seri retim yapan fabrikalarda re-
tilen nesnenin makineye gre belirlenmesi Kaynak:
http://www.digitalartist.com/printpages/posters.html
gerekiyordu.
www.evrenselpdf.com
196 Kltr Tarihi
Resim 8.13
rn Katalou
O nedenle retilecek yeni formlar bafllarda olduka kaba gzkt ve herkes ta-
rafndan da ucuz olduklar iin alnabileceinden ksa zamanda yksek orta snf
kendine zg Art Nouveau veya Jungenstil gibi (1890-1914) farkl sluplarn gelifl-
mesini destekledi.
Fotoraf: 19. yzyl baflnda fotoraflkla ilgili kimi n teknikler kullanlmasna
ramen modern fotorafln bafllamas Louis Daguerre kolay bir biimde resmi tab
etmesiyle bafllad ve 1829 ylnda fotoraf tekniini gelifltirmeye alflan Joseph Ni-
cephore Niepce ile bir ortaklk kurdu. fiehir fotoraflar, panoramalar ve portreler
modern fotorafln ana konularyd. Parisin en nl fotorafs ise Nadard
(1820-1910). nl Capucine Bulvar zerinde at atlye, Paris burjuvazisinin u-
rak yeri oldu ve Nadar, fotoraf ekilmesi gereken her fleyi ekti. Portreleri zellik-
le n yapmflt. Sarah Bertnard, George Sand gibi nller buraya sohbet iin urar-
lard. Nadar, kapal meknlar suni flkla aydnlatarak ekmifl, havacl desteklemifl
ve o zamana kadar infla edilmifl en byk balon olan Gant uurmufltu.
Film: 19. yzylda deiflik oyun-
Resim 8.14
cak tipi aletlerle grntnn devam-
lk Sinema, Lumires lln salamaya alflan denemeler
Kardefller, Fransa. yaplmaktayd. Tomatrop, Penakis-
tiskop, Zoetrop, Kinematoskop bun-
lardan bazlardr. Kentsoylunun ev-
lerinde, akflam yemeklerinden son-
ra baklan bu aletlerle elenilirdi.
Genel olarak kabul edildii gibi Si-
nematograf szcnden treyen si-
nema, 28 Aralk 1895 de dodu. Mo-
dern sinemann kurucusu olan
Lyonlu Lumire Kardefller, ilk kez
para deyerek gelen bir izleyici kit-
lesine film gsterdiler.20 dakikalk programda gnlk haberler, ksa belgeseller
yer almaktayd. Bylece 20. yzyln yeni sanat dilini oluflturacak film endstrisi de
yine Moderneleflme ile ortaya kt.
Modernizm ve Modernitenin merkezi sanatsal ve kentsel yaflam olarak kuflku-
suz ki Paristi. Parisin bu stnl I. Dnya Savaflna kadar devam etti. Ancak bu
dnem tm Avrupa lkeleri iin modernleflme ile beraber batllaflma kavramlarn
da zdefl kld.
www.evrenselpdf.com
OSMANLI KLTR: MODERNLEfiME DNEM

Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmut dnemleri Osmanl Devleti iin idari dei-
flikliklerin yaplmas istenen bir dnemdir. Bu deifliklikler Avrupada grlen mo-
dernleflme hareketlerinden de kaynaklanmaktadr ve Osmanlnn an kendi ko-
flullarna gre dier devletlerle paylaflt varsaymn da dorulamaktadr. 19. yz-
yl tarihsel olarak birok yeni olaylarn, sosyo-politik ve ekonomik durumlarn or-
taya kt bir yzyldr. 1789 Fransz Devrimiyle bafllayan, yneten ve yneltilen
arasndaki deiflimin ortaya kmas; eflitlik, kardefllik, zgrlk gibi yeni kavram-
larn ncelik kazanmas tm dnyay etkileyen yeni ideolojilerin ortaya kmasn-
da etken olmufltur. Bu kkten deiflimler, sanayileflme abalar, kolonizasyon gibi
dier sosyal ve ekonomik nedenlerle de birleflince eskinin reddi, yeninin yelen-
mesi nerdeyse kanlmaz olmufltur. Osmanl Sultanlar da devlette kendi i dina-
miklerinden dolay uygun gitmeyen kimi durumlar deifltirmek istemifller, devle-
tin gl bir biimde devamlln salamak ve dnyadaki geliflen koflullara gre
uyumu oluflturmak iin yeni reform hareketlerine girmifllerdir. Bu reform hareket-
leri, sadece biimsel deil ama dolayl olarak da deiflen dnyann yeni anlayfl ve
uygulamalarnn da Osmanlda farkndal yaratmak istemekteydi.
Uzun yllar uluslararas gcn askeri sisteminden alan bir devlet anlayflnda
var olan sistemi deifltirmeye alflmak byk bir riskti. Sultan III. Selim bu riski
ald ve Nizam Cedid adyla yeni bir askeri rgt kurarak, onlarn yeni talimlerini
ve eitimlerini yenierilerinde uygulamasn istedi. stanbulda Selimiye Kfllasn
kurdu. 1794te, Teknik niversite niteliinde, Stlcede, Mhendishane-i Berri-i
Hmayun kurularak yurtdflndan gelen uzmanlarla ve yurt iinden salanan ho-
calarla eitime bafllad. Bu okulun eitim program medrese eitimi programlarn-
dan farklyd. rnein perspektif izimin retildii teknik resim dersleri daha son-
ra fotoraflk gibi dersler mhendislik derslerinin yan sra rencilere okutul-
maktayd. Yenieriler ve reformlara karfl olanlarn basksyla III. Selim tahtan indi-
rildi ve reformlar yarm kald; Sultan II. Mahmut zamannda SIRA yarm SZDE
kalan reform- SIRA SZDE
lara devam edildi; 1826 ylnda yenierilik kaldrld ve yerine Askir-i Mansre-i
Muhammediyye adyla eitimli ve dzenli bir askeri ordu geldi. Bunlarn kyafet-
leri Avrupal askerlerin niformalar gibiydi. Zaten II. Mahmut dneminde artk sa-
rk veya kavuk yerine fes giyiliyordu. II. Mahmudun portreleri ( Tasvir-i Hma-
yun) devlet kurumlarna aslyordu ve bu daha sonra gelenek haline S O R Ugeldi. S O R U
Osmanl modernleflmesi Avrupadaki yenilikleri yllar sonra izlemeye bafllamfltr.

DKKAT DKKAT
Modernleflmenin en nemli yan kuflkusuz ki eitimdi. slam kltr gelenein-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
de eitim ezbere dayal bir eitimdi. Yazlan kitaplar bilgi olarak kendinden nce
yazlanlar tekrar eder sonra eklenmesi gereken dnemiyle ilgili bilgileri verirdi.
Bilgiler yeni arafltrmalara ve pratik uygulamalara balanmazd.
II. Mahmut zamannda yaplan eitim reformlar daha sonra Abdlhamid d-
neminde de devam etmiflti. Yeni tr iptidai (ilkokul) idadi (ortaokul) rfltiye (aske-
ri ortaokul) gibi eitim kurumlar geleneksel yap ile beraber bir
K sreT A devam
P etmifl- K T A P
tir. Ancak bu yeni okullarda eitim vermek iin kz ve erkek retmen okullar
almaya bafllanmfl, meslek okullar kurulmufltur. Fransz ve Amerikan misyoner
okullar yzyl sonunda Anadolunun bir ok kentinde bulunmaktayd.
T E L E V Z Y O N st snf TELEVZYON
yneticilerin ocuklar ise nce mrebbiye ve zel hocalar ile yetiflmekte daha
sonra da Avrupada eitimlerine devam etmekteydiler.
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
198
S O R U Kltr Tarihi S O R U
Reformlar ierisinde en nemlisi Osmanl devlet yapsn radikal biimde deifl-

DKKAT DKKAT
tirecek olan Tanzimat ve Islahat hareketleriydi. Mustafa Reflit Paflann dzenledi-
i Tanzimat kimi tarihilere gre Avrupal glerin etkisiyle ilan edilmifl, dflardan
N N
SIRA SZDE SIRA SZDEKimi tarihilere gre ise Osmanl yneticilerinin ve ulemann
gelen bir eylemdir.
iinden zaten geliflen bu hareket, dfl etkenlerle birleflmifltir. Her iki durum geerli
de olsa, deiflimin modeli Fransz Devrimiyle ortaya kan modernleflme hareket-
lerinin sonucu var olan hukuksal sistemdir.
K T A P Osmanl Devletinin
K T A Pmodernleflme dnemi iin Sina Akflin ynetiminde hazrlanan Os-
manl Devleti (1600-1908 ), Trkiye Tarihi, (CemYaynevi, 1988, stanbul) adl kitab-
na baflvurunuz.
TELEVZYON TELEVZYON
Tanzimatn alt yapsn oluflturduu 1856 Islahat Ferman ve 1876 I. Meflrutiyet,
dini ilkelere gre biimlenen bir toplumu, eflitlik, zgrlk ve kardefllik ilkelerine
gre organize etmifltir. Byle Mslmanlar ile gayr-i mslimler her bakmdan eflit
NTERNET N Tstatts
saylmfl, kul ERNET yerini Devlet-i Osmaniyye tabiiyetindeki vatandafllk kav-
ramna brakmfltr. Yeni kurulan vilayet sistemi, Vilayet Meclisleri ve Belediye
Meclislerinde herkesin eflit seilme hakk domufltur. Dou ve Bat kltrlerini ve
dillerini ayn derece iyi bilen Tanzimat Paflalar tarafndan gelifltirilen modernleflme
hareketleri flehirleflme, vergiler, eitim, Bakanlklar gibi yeni kurumlarn ortaya
kmasyla her tarafta yaygnlk kazanmfltr.
SIRA SZDE Tanzimat dnemi modernleflme sreci hangi alanlarda etkili olmufltur?
SIRA SZDE
3
Yeni rgtlenme modelleri ge-
D fi Resim
N E L M 8.15 D fi N E L M rei, batl lkelerle yakn iliflkiler
Tasvir-i Ahval kltrel alanda da ortaya kmfltr.
Gazetesi
S O R U S O R U Fransz kltr bu dnemde rnek
oluflturmufl; edebiyatta roman, hik-
ye, tiyatro eseri gibi ilk Trke eser-
DKKAT DKKAT
ler yazlmfl, fiinasi batl formlarda
fliir ve oyun yazan ilk edebiyat ol-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE mufl, Agah Efendi ile beraber ilk
zel gazeteyi karmfltr. Yeni bir
iletiflim arac olan gazete zellikle
Krm Harbinden sonra gnlk ola-
rak kmaya bafllamfl, yazlara fo-
K T A P K T A P toraflar da eklenmeye bafllamfltr.
Elefltiri yazlarnn da kt gazetelerde bylece yazl yeni bir siyasal kltr
oluflmaktayd. Modernleflmeyle beraber geliflen pozitivist dflnceyi Osmanl dn-
TELEVZYON
yasna da Taktarabilmek
ELEVZYON
iin Mnif Pafla, Avrupa Aydnlanmasn oluflturan Voltaire
gibi yazarlardan eviriler yapt. Bu eviriler Osmanl aydnlar arasnda etkin oldu.
Namk Kemal, Ali Suavi ve arkadafllarnn Hrriyet fikirleri 1866 da Gen Osman-
llar Cemiyetinin kurulmasna da nclk etti. Daha sonra II. Meflrutiyeti yapacak
NTERNET olan ttihad Nve
T E RTerakki
NET Cemiyeti de bu grubun iinden kt. Terakki yani ilerleme
kavram, Avrupadaki ilerleme kavramyla benzerlik gstermekteydi. Ancak tekno-
lojik ve sanayi devrimi geirmeyen Osmanl toplumunda modernleflmeye dayal
bir ilerme mentalitesinin geliflmesi zor olacaktr. Byle Tanzimatla bafllayan zihni-
yet deifliklii kimi gruplar tarafndan kabul grmekte, kimi gruplarca ret edilmek-
www.evrenselpdf.com
te kimi gruplarca da her iki farkl kltrn nasl badafltrlaca kuflku yaratmakta
ve aydnlar dflnsel ikilemler iinde brakmaktayd.
AVRUPA KKENL SANATSAL SLUPLAR

Sultan III. Ahmed dneminde Osmanl mimarisinde ve ssleme sanatlarnda g-
rlen boyutlu akants yapra ve madalyon gibi Avrupa sanat bezeme motifle-
ri ve hacimli tafl iflilii, nceleri ender rnekler olarak grlrken zaman iinde
bu tarz ssleme modas artmaya bafllamfltr ve tm 19. yzyl boyunca Avrupada
grlen sluplar dorudan veya dolayl olarak Osmanl sanatnda yansmfltr.
Besteci ve flair olan Sultan Selim ayn zamanda stanbulun yeni modellere g-
re imar edilmesine de nclk etmifltir. Rus Elisinin yannda gelen Fransz mimar
ve ressam Antoine Ignace Mellingi stanbulda Tarabyada eliliklerde yapt
bahe dzenlemeleriyle tanyan III. Selimin kzkardefli Hatice Sultan, mimar Sul-
tan Selimle tanfltrmfl ve Melling, Hatice Sultan iin Befliktafltaki saray infla etmifl-
tir. Neo-Klasik mimari zellikleri stanbula taflyan Melling, ayn zamanda bu kent-
te alflan ilk yabanc mimar olmufltur. Antik Yunan ve Roma Dnemi mimari zel-
liklerini Rnesans Dnemi yorumuyla tekrar ele alan bu mimari slup, Boazi-
inde birok yalnn, kflk ve kasrn slubunu oluflturmufltur.
Daha sonralar da kflla, kara- Fotoraf 8.2
kol, okul, hastane, hkmet bi-
nas gibi kamu yaplarnda gr- Beylerbeyi Saray
len ana belirleyici slup olarak
deerlendirilmifltir. Stunlu girifl-
ler, gen alnlklar veya pencere
pervazlar, yumurta frizli kirifller,
kemerlerin yerini almaya baflla-
mfl ve klasik Osmanl mimarisin-
de grlen zellikler, 20. yzyln
baflnda tekrar ortaya kana ka-
dar kaybolmufltur.
Neo-Klasik slup yansra barok ve rokoko bezeme eleri beraberce kullanl-
d gibi zaman iinde bunlara oryantalist slup elemanlar da katlmfltr. Oryanta-
list yani Dou kltrlerine ait olan zelliklerin grld slup, Avrupada Fran-
sz ve ngiliz smrgeciliine bal olarak ortaya kmflt. ncelikle resim sanatn-
da romantik akm iinde grlen bu slup daha sonra mimariye de yansmfltr.
Franszlarn Kuzey Afrika ve Msr almalar sonucu Arap-slam yaplarnda gr-
len at nal kemerler, renkli tafllar, yzeylerin hi bofl braklmadan bezenmesi Fran-
sada grlrken, ngilizlerin Hindistan zerindeki hkimiyetleri de Hint-slam mi-
mari zelliklerini gndeme getirdi. Yabanc mimarlar araclyla yeni bir slup
olarak Sultan Abdlaziz dneminde stanbulda grlmeye baflland.
Yzyl baflnda stanbula gelen Raimond dAranco ise Art Nouveau veya Jun-
genstil denilen, sanayileflmenin sradan retimine farkllaflmak iin kan yeni sa-
nat anlayfln getirdi. Befliktaflta fieyh Zafir Trbe ve Kitaplnda grdmz bu
slubu dAranco, Karaky ve Beyolundaki apartmanlarda kulland gibi, ahflap
yallara da uyarlad.
Avrupada grlen bu farkl mimari sluplar stanbulda birbirine eklenerek kul-
lanlmaktayd. Tarihi seicilik veya eklektizm denilen bu akmda deiflik dnemle-
rin slup zellikleri alnarak ayn yapda kullanlmaktayd. Dolmabahe Saray bu-
na gzel bir rnek oluflturur.
www.evrenselpdf.com
200 Kltr Tarihi
Fotoraf 8.3 1826 ylnda Hassa Mimarlar

Teflkilat lavedilerek bu rgt
Pertevniyal Valide
Sultan Camisi fiehreminine bal bir kurum ol-
mufltu. O nedenle padiflah ve sa-
raya yakn kifliler de istedikleri ki-
flilere inflaat grevi veriyordu. Bu
dnemde Balyan Ailesinin ferd-
leri mimarlk, mimari ssleme ve
mimari eylemin rgtlenmesi gibi
konularda Saraya hizmet vermek-
teydi. Dolmabahe, Beylerbeyi Sa-
raylar, Gksu ve Ihlamur Kasr on-
lar tarafndan infla edilmiflti. Pa-
riste eitim grmfl aile ferdleriyle Avrupa mimari sluplarn Osmanlya ve stan-
bula taflyan Balyan ailesi bu eklektik slubun yaratclaryd. te yandan, fabrika
ve benzeri dier yaplarn inflaatlarnda da alflmfllardr. Hereke kumafl ve hal
fabrikas bunlardan biridir. Yldz Porselen fabrikasn ise Fransada Sevrs porse-
len fabrikasndan gelen mhendisler kurmufltur.
Neo-Klasik, eklektik ve oryantalist slup Osmanl mimarlarnn kendi gelenek-
sel mimarlklarna bakmalarna neden oldu. zellikle yurt dflnda eitim alan Mi-
mar Vedat ve Mimar Kemalettin gibi mimarlar modern teknoloji ile beraber Sel-
uklu ve Osmanl mimari elerini yeniden kullanmaya baflladlar. II. Meflrutiyetin
ve Ziya Gkalpin Trklk akmlar ile desteklenen bu mimari dil, I. Ulusal Mi-
mari slubu olarak Cumhuriyetin ilk dnemlerinde de 1930lara kadar devam etti.
Bu sluplar Osmanl sanatna deiflik yollardan gelmiflti. 17. yzyl ortasndan
itibaren Saray ktphanesine alnan kitaplar arasnda Avrupa Mimarisini ele alan
dnemin yaynlar da bulunmaktadr. Bu kitaplar okunmufl ve yanlarna Osmanl-
ca notlar alnmfltr. Yurt dflndan stanbula alflmaya gelen mimar ve ressamlar
Avrupa sanatnn sarayda tantlmasnda rol oynamfllardr. Baflkentten Avrupaya
okumak iin giden gayr-i mslimler veya yllardr aileleri Osmanl topraklarnda
oturan ancak Avrupa pasaportlu Levantenler, eitimlerinden sonra stanbula geri
gelip burada alflmfllardr. 19. yzyln sonuna doru ise Mslman ailelerin yete-
nekli ocuklar da yurt dflna mimari, resim, mhendislik eitimi almak iin gn-
derilmifllerdir. Ayn zamanda eitim kurumlarnda retilen mfredat programn-
daki deifliklikler de Avrupa tr sanatsal ifade biimlerinin Osmanlya gelmesine
neden olmufltur.
Resim bunlarn ierisinde nemli bir yer tutar. Minyatr yerini giderek tablo re-
simlerine brakr. nceleri askeri okullarda okuyan yetenekli renciler Parise
eitim almaya gnderilir. Sonra stanbulda alan Sanayi-i Nefise Mektebi (Gzel
Sanatlar Okulu) rencilerinden gidenler olur. fieker Ahmet Pafla gibi ressamlar
birinci grubu, 1914 kufla denilen brahim all kufla da ikinci grubu oluflturur.
Pariste Gzel Sanatlar Akademisine yabanc renci almak yasak olduu iin bu
renciler Gerome Atlyesi veya Academie Julien gibi zel okullarda ders grmfl-
lerdir. 19. yzyln sanat merkezi konumundaki Paris sadece ressamlarn deil, Os-
manl edebiyatlar ve mimarlarn da gittikleri bir kentti.
Osmanl dneminde yenilikler saray arayclyla gelirdi. Resim sanatnn 19.
yzylda Saray tarafndan desteklendiini grmekteyiz. Avrupa ve Krm gibi lke-
lerden zel olarak davet edilen ressamlar ve mimarlar 19. yzylda saray desteiy-
le stanbula gelmifllerdi. Sultan Abdlmecit, Abdlaziz ok gzel resim yapar-
www.evrenselpdf.com
lard. Abdlaziz ve Polonyal ressam Chelebowski arasnda resim rekabeti vard.

Ayrca Sultan Abdlaziz kendisinin at stnde bir heykelini yaptrmflt. Hem Os-
manl-slam kltr hem de Avrupa kltrne sahip olan bu yneticiler, Bat slu-
bunda rondo veya vals tarznda mzik de bestelemifllerdir. Sultan Abdlaziz, bu-
gn Beylerbeyi Saraynn ierisinde duran, at stnde heykelini yaptrmfltr.
DONZETT PAfiA VE SARAYDA BATI MZ: Sultan II. Mahmut tarafndan

Trkiyeye getirilen Saltanat Muzka-i Hmayunun flefi olan talyan asll ve nl
opera bestecisi Gaetano Donizettinin kardefli olan Giuseppe Donizetti (1788-1856),
Bat mzii formunda II. Mahmut iin Mahmudiye Marfln, Sultan Abdlmecit iin
de yirmi iki yl boyunca resmi olarak alnan Mecidiye Marfln bestelemifl, Sarayn
kaplarnn Bat mzii dinletilerine ve opera gsterilerine almasna nclk et-
mifltir. Muzka-i Hmayun orkestras 1914lerde geliflkin bir orkestra kimlii kazanr
ve hatta flefi stiklal Marflnn bestecisi Zeki ngrdr. Yine 1860larda Avrupada
mzik eitimi alan Osmanl besteci Dikran uhacyan Leblebici Horhor, Kse
Khya gibi ilk kk opera rneklerini bestelemifltir.
Resim sanatnn imparatorluktaki gelifli-

Resim 8.16
mini salayan tekniklerden biri de fotoraf
olmufltur. 1839 dan itibaren Osmanl gaze- Abdullah
Biraderler
telerinde fotoraf ve fotoraflk hakknda
haberler kmakta, yabanc kimi fotoraf-
lar, ressamlar ve mimarlar gibi stanbulda
atlye amaktaydlar. Galata blgesi kentin
Avrupai blgesi olarak Gulliver Kardefller,
Bogos Tarkulya, Abdullah Biraderler, Sbah SIRA SZDE SIRA SZDE
Joaillier gibi Osmanl fotoraflar da Gala-
tada yerleflik atlyeler amaktayd. Portre
fotorafl kadar doa ve kent grnm-
leri dikkati ekmekteydi.
flte ilk Osmanl ressamlar bu fotoraf- S O R U S O R U
lardan yararlanarak bire bir onlar bytp
tablo yapmaktaydlar. Resim yapmay bir DKKAT DKKAT
teknik beceri olarak grmekte, perspektif
hakknda gazete ve dergilerde yazlar k-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
maktayd. Ancak bu sanatlarn kendilikle-
rinden bir konu bulmakta zorlandklar, grneni resmetmeyi tercih ettikleri anla-
fllmaktadr. all kufla ve hatta brahim allya gelene kadar geleneksel denebi-
lecek bir bakfl ile tablolarn konusu seilmifltir.
Trk Plastik sanatlarnn geliflmesi ve ynelimleriyle ilgili olarak Sezer

K T Tansuun
A P adafl K T A P
Trk Sanatna Yeni Yaklaflmlar, (2000, Ankara) adl kitab yararl olacaktr.
Kozmopolit bir kent grnmnde olan stanbulda Avrupai T E L E tarzda

V Z Y O N yaflayanlar TELEVZYON
ve bunlarn yaratt moda, resimlerde olduu gibi edebiyatta da yer almfl ve
zellikle yeni zengin ve Avrupa zentisi iinde olanlarla alay eden hikye ve ro-
manlar yazlmfltr. Kyafet, yiyecek, mobilya kullanm vb. konular ele alan bu
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
202 Kltr Tarihi
Resim 8.17 roman ve hikyeler, orta oyunlar, kanto-

lar araclyla elence hayatna da yans-
brahim all,
Manolyalar mflt. Politik, sosyal ve ekonomik birok
deifliklikler ierisinde olan Osmanl m-
paratorluu bir yandan telgraf gibi en son
teknolojileri kullanrken, kk apta bafl-
layan sanayi giriflimleri, kadn erkek eflit-
lii konusunda ortaya kan tartflmalar,
II. Meflrutiyet ve zgrlk fikirleri, Trk-
lk ve dilde sadeleflme gibi eilimler,
Avrupa devletleriyle kar atflmalar gibi
ok karmaflk bir dnyann ierisinde var
olmaya alflmaktayd.
OSMANLILARDA SEYRLK OYUNLAR, SPOR, ELENCE: Trk gsteri sanatlar-

nn (meddah, karagz, tiyatro, ilk operet ve ilk sinema gsterileri) 1800lerden itiba-
ren 1950lere dek, stanbulda fiehzadebaflnda, icra edildii meknlar Direkleraras
olarak adlandrlr ve terim bir dnemi simgeler. Bunlar arasnda, Glge Oyunlar,
(Karagz gibi), kenarlar iek ssl patiska bir bez perde zerine aksettirilen iki bo-
yutlu tasvirlerin (manda, deve derisinden yaplmfl kuklalarn) perde gerisinden bun-
lara bal deneklerle adna hayali ya da hayalbaz denilen ve tm karakterleri seslen-
diren kifli tarafndan oynatlmasdr. Karfllkl konuflmaya dayanan Karagz ve Ha-
civatta, okumamfl halktan bir karakter olan Karagz, bilgili kifli Hacivatn dili ve
davranfllaryla alay ederek gldrr; ama dier karakterler, Tuzsuz Deli Bekir, Arap,
Arnavut, Zeybek, elebi de unutulmaz tiplerdir. Dier bir seyirlik oyun Meddah, ge-
nelde Ramazanda ve kahvehanelerde topluluk nnde ykler anlatr, taklitler ya-
par ve her zaman zr dileyerek (sr-i lisan ettiysek affola) ile bitirir. Dier nl
bir tr olan Ortaoyunu, ou kez ak alanda evi andran (oyuncular sandk oda-
snda hazrlanrd) kendine has paravanl sahnesinde sergilenen, girifl, diyalog, fasl
ve bitifl blmlerinden (mukaddime, muhavere) oluflan, alg eflliinde sahneye kan
ana karakterleri Piflekr ve Kavukluyla unutulmaz kalan, ama ayn zamanda, Ka-
radenizli, Rumelili, Kayserili, Ermeni, Rum, Yahudi, Zenne, (gebe Trk gelenein-
de zellikle dnlerde kadn kyafetiyle dans eden erkek), Sarhofl, Beki gibi sosyal
karakterleri fliveleriyle ve klklaryla sergileyen seyirlik bir oyun trdr. Yakn zama-
na dek smail Dmbll (1897-1973) gibi usta bir sanatyla varln srdrmfltr.
Bunun yannda eski Trk ve Osmanl spor-elence kltr geleneinde grefl nemli yer
tutar. Yal grefl, er meydan deyifliyle Trklere zg zel bir spordur. Pehlivan sz-
c kahraman, yiit, mert anlamna gelir. Efsanevi grefli Koca Yusuf (1857-1898)
Fransal, Amerikal rakiplerini yenilgiye uratmfl ve yedi cihan pehlivan olarak anl-
mfltr. Bir grefl karfllaflmasnda Amerikal rakip grefliyi minder dflna frlatmas
Korkun Trk unvan almasna neden olmufltur Yine bir karfllaflma sonras ABDden
dnerken gemi kazasnda vefat etmifltir. Bir baflka ata sporu cirit, rakip takmlar halin-
de at zerinde hareket halindeyken taraflarn birbirlerine cirit savurmalar ve ard ar-
dna ciritlere taklmadan atlarn mahmuzlamalarna dayanr. 19.yzylda ok pop-
ler olan bu spor tehlikeli de olduu iin II. Mahmut tarafndan yasaklanmfltr.
www.evrenselpdf.com
zet
Avrupa kltrnde 19. yzyl modernizmin ortaya k- Yzyln en nemli iletiflim arac gazeteler, gnlk ha-
t dnem olarak kabul edilir. Modernleflme kavram berleri, gsteri programlarn, elefltiri yazlar, sreli ro-
Avrupa ve Amerikada teknoloji, bilim, demokrasi, ulus manlar gibi yazlar ierirler ve gnlk olarak yaynlan-
devletler ve kapitalist retim sisteminin ortaya kmas- maya bafllar.
dr. Modernizm daha ok dflnce, sanat, elefltiri ve Buna paralel olarak karikatr yer alr; afifl, reklam, rn
edebiyat alannda kan akmlar iin kullanlrken, mo- katalogu giriflimlerinin bafllamasyla grafik sanatlar ya-
dernite, kendi baflna tarihsel, politik veya sosyolojik planr. Fotoraf teknii geliflir; kent hayatnn ayrlmaz
bir kavram olmamakla beraber geleneksel olana ve ge- paras olur.
mifl kltrlere karfl duran ve mentalite deiflikliini ne Ve nihayet, 1895de modern sinemann kurucusu olan
karan bir kavramdr. Smrgecilik ve emperyalizm de Fransz Lumire Kardefller, ilk kez bir izleyici kitlesine
kapitalizmin geliflmesinde katkda bulunduu iin mo- film gsterisi gereklefltirirler.
dernleflme srecinde nemli bir rol oynamfltr. Osmanllarda modernleflme dnemi, Sultan III. Selim
Teknoloji ve sanayileflme 19.yy. Avrupa modernleflme- ve Sultan II. Mahmut dnemlerinde bafllar ve bu d-
sinde temel rol oynamfltr. Sanayileflme, 1800li yllarda nemler Avrupadaki modernleflme hareketlerinin etki-
makinelerin retime bafllamasyla yaygnlaflmaya bafl- siyle idari deiflikliklerin yaplmas istendii bir dnem-
lar. Nfusun krsal kesimden kentlerde younlaflmasy- dir. 1789 Fransz Devrimi sonras oluflan yeni politika-
la fabrikalarda alflan ifli snf doar, otorite anlayfl lar, sanayileflme, vb. yenilikler eskinin reddi, yeninin
deiflir, demokratik seim sistemine geilir. Artk aydn yelenmesini kanlmaz klar. ncelikle asker ve ordu-
tabaka ve burjuva snf oluflmufl; din ve devlet iflleri da, daha sonra da eitim alannda (II. Mahmut zama-
birbirinden ayrlmfl; aklcla, bilgiye, gelecee ve tek- nnda) gereklefltirilen reformlar, Abdlhamid dne-
nolojiye gvenen, kadere deil bireyin kendi gcne minde de devam eder.
ve geleceini biimlendirebileceine inanan toplumsal Tanzimatn alt yapsn oluflturduu 1856 Islahat Ferma-
bir yap geliflmeye bafllamfltr. n ve 1876 I. Meflrutiyet, dini ilkelere gre biimlenen
Modernleflmeyle beraber zaman kavram konusunda bir toplumu, eflitlik, zgrlk ve kardefllik ilkelerine
nemli dflnsel deiflimler olur. nsanlarn hayatnda gre organize etmeyi hedefler. lk kez gayr-i mslimler
nemli bir yer tutan alflma saatleri, ayn zamanda, din- her bakmdan eflit saylr, kul stats yerini Devlet-i
lenme, elence, gezme gibi yeni yaflam tarzlar dourur Osmaniye tabiiyetindeki vatandafllk kavramna bra-
ve kentler de buna gre meknlar yaratr. kr. Modernleflme hareketleri flehirleflme, eitim, Ba-
Bu yzyl ayn zamanda birok bilimin domasna ve kanlklar gibi yeni kurumlarn ortaya kmasyla her ta-
hzl geliflimine tank olur: Yeni bir tarih anlayfl ortaya rafta yaygnlk kazanmfltr. Kltrel alanda ise Fransz
kar; arkeolojik kazlara bafllanr; insan ve toplum ve kltr rnek oluflturmufl; roman, hikye, tiyatro eseri
birey iliflkilerini ve insanlk kltrn inceleyen sosyo- gibi ilk Trke eserler yazlmfl, fiinasi batl formlarda
loji ve antropoloji bilimleri; insan bilinaltn inceleyen fliir ve oyun yazan ilk yazar olmufl, Agh Efendi ile be-
psikanaliz gibi yeni bilimler doar. raber ilk zel gazeteyi karmfltr.
Modernleflme dnemi ayn zamanda sanat kltr ala- Avrupa etkisi, sanatsal sluplara da yansr. Sultan III.
nnda nemli deiflimlere tank olur: edebiyatta yeni bir Ahmet dneminde Osmanl mimarisinde ve ssleme
edebi tr olarak roman ortaya kar (Balzac, Flaubert, sanatlarnda grlen bu etki 19. yzyl boyunca Avru-
Dostoyevski); estetik bir bilim dal, bir elefltiri ve yo- pada grlen sluplarla birlikte dorudan veya dolayl
rumlama yntemi olarak geliflir. Gzel sanatlar alann- olarak Osmanl sanatna da yansmfltr. Bu sluplar fie-
da, Cezanne ve Monet, Manet, Degas gibi ressamlarn ker Ahmet Pafla, brahim all gibi ressamlarn eserle-
nclk ettii izlenimcilik, resim teknikleri (flk, renk, rinde de grlr. Mimarideki etki neo-klasik slubun
doa izlenimleri, an resmetme) asndan ilk modern yan sra barok ve rokoko bezemelerle kendini gsterir.
sanat akmlarndandr. Ayrca avant- garde (nc sanat
anlayfl) Kitsch (irkin ve zevksiz) sanat deeri olma-
yan kavramlar da bu dneme zgdr.
www.evrenselpdf.com
204 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Modernleflme ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi 6. Afladakilerden hangisi 1800lerden itibaren 1950le-
yanlfltr? re dek, stanbulda fiehzadebaflnda, Direkleraras ola-
a Teknoloji, bilim, demokrasi sistemlerinin ortaya rak adlandrlan mekanda sergilenen seyirlik oyunlar
kmasdr. iinde yer almaz?
b. Kapitalist retim sisteminin ortaya kmasdr. a. Bale gsterileri
c. Modernleflme sreci smrgecilii de ierir. b. Karagz ve Hacivat
d. Modernleflme Avrupa emperyalizmiyle ilintili c. Ortaoyunu
deildir. d. Meddah
e. Modernleflme Bat ya da Avrupa ile efl anlaml e. lk operetler
kullanlagelmifltir.
7. Modernleflmeyle geliflen yeni bilimlerle ilgili
2. Sanayileflmenin ilerlemesinde afladakilerden han- afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
gisi etkili olmufltur? a. Birey ve toplum iliflkilerini ele alan sosyoloji bi-
a. Makinelerin retime bafllamas
limi dodu.
b. Burjuva snfnn kaybolmas
b. Auguste Compte ve Emil Durkheim sosyoloji bi-
c. fli snfnn retimde pay almas
liminin kurucularndandr.
d. Demokrasi mcadeleleri
c. Felsefe bilimi bir dflnce bilimi yerine bilimsel
e. Amerika Birleflik Devletlerinin yardmlar
dflnce oldu.
3. Modernleflme srecinde kitle iletiflim arac olan ga- d. Bilialtn inceleyen psikanaliz bilimi dodu.
zetelerle ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? e. Arkeoloji, arafltrmalara bilimsel katks nedeniy-
a. Gazeteler gnlk baslmaya bafllamfltr. le nemsenmeye bafllad.
b. Gazetelerde elefltiri yazlarna ve sreli romanla-
ra da yer verilmifltir. 8. Donizetti Pafla kimdir?
c. Gazetelerde reklamlar, ilanlar yaynlanmaya bafl- a. Osmanl saraynda bir talyan bestecidir.
lanmfltr. b. Fransz ekonomistir.
d. Afifl tasarmlar hzla geliflmifltir. c. Trkiyede ilk mhendislik okulunu kuran tal-
e. Gazeteler sreli roman yayn yapmfltr. yandr.
d. II. Mahmut dneminde nemli bir talyan gaze-
4. Osmanl modernleflme dneminde Avrupa etkisi sa- tecidir.
natsal sluplara da yansr. Afladakilerden hangisi bu e. talyada yaflayan Gen Trklerden biridir.
etkiyle ilgili deildir?
a. Mimarideki etki iinde neo-klasik uslub da vardr. 9. zlenimciler ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
b. Bat etkisi resim sanatnda etkili olmamfltr. yanlfltr?
c. Barok ve rokoko bezemeler de bu etki iinde a. Resimde flk tekniinde yenilik getirmifllerdir.
saylabilir. b. Renk ressamdrlar.
d. Nouveau-Art (Yeni-Sanat) etkisi de nemli rol c. Doa grntlerini anlk durumuyla resmet-
oynamfltr mifllerdir.
e. Bu etki Osmanl mimarisinde ve mimari ssle- d. Claude Moner, Edouard Manet bu akmn res-
me sanatlarnda grlr. samlarndandr.
e. Van Gogh izlenimci bir ressamdr.
5. Modernleflmeyle gelen deiflimlerden biri de zaman
kavramyla ilgilidir. Afladakilerden hangisi bu dei- 10. Sanatta avant-garde kavram afladakilerden han-
flimle ilgili deildir? gisini ifade eder?
a. nsanlarn alflma saatleri belirlendi.
a. irkin ve zevksiz, sanat deeri olmayan eserler
b. Bofl zaman deerlendirme gndeme geldi.
topluluu
c. Hafta sonlar piknik ya da kafelerde vakit geir-
b. Taklide dayal sanat anlayfl
me anlayfl yaygnlaflmaya bafllad.
c. Sanatta tasarlanabilir bir gelecein nc admlar
d. Teknolojinin geliflmesi ev ifllerine ayrlan zama-
d. Kitsch anlayfln benimseme
n azaltt.
e. zlenimci akmn tekniklerinden birine verilen
e. nsanlar elenmek yerine alflmann gereklilii-
isim
ni anlad.
www.evrenselpdf.com

1. d Yantnz yanlfl ise Modernleflme ve Kkenle- Sra Sizde 3
ri konusunu yeniden gzden geiriniz. Hukuksal alanda, Ticaret Kanunu, Ceza Kanunu ve Ver-
2. a Yantnz yanlfl ise Teknoloji ve Sanayileflme gi dzenlemeleri konusunda nemli kararlar alnr. Ma-
konusunu yeniden gzden geiriniz. li alanda bte hazrlanr, vergi dzenlemeleri yaplr,
3. d Yantnz yanlfl ise letiflim Kltrnde Modern- ilk kez kt para dolaflma girer. Askeri alanda zorun-
leflme konusunu yeniden gzden geiriniz. lu askerlik (drt yl) kanunu karlr, donanma yenile-
4. b Yantnz yanlfl ise Osmanl Kltr: Modern- nir. Eitim alannda rfltiyeler alr, Galatasaray Sulta-
leflme Dnemi konusunu yeniden gzden ge- nisi alr, ilk kez yurt dflna renci gnderilmeye bafl-
iriniz. lanr. Sanayi alannda kk lek demir ve tekstil fab-
5. e Yantnz yanlfl ise Modernleflmenin Getirdii rikalar alr ama bununla birlikte sanayi makineleri
Yenilikler konusunu yeniden gzden geiriniz. Avrupadan ithal edilir.
6. a Yantnz yanlfl ise Avrupa Kkenli Sanatsal
sluplar konularn yeniden gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanlfl ise Modernleflmenin Getirdii
Yenilikler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yararlanlan Kaynaklar
8. a Yantnz yanlfl ise Avrupa Kkenli Sanatsal Akflin Sina, (1988), (Yayn Ynetmeni) Osmanl Dev-
sluplar konusunu yeniden gzden geiriniz. leti (1600-1908 ), Trkiye Tarihi, CemYaynevi,
9. e Yantnz yanlfl ise Sanat Kltr Edebiyatta Mo- stanbul.
dernleflme konusunu yeniden gzden geiriniz. Arnason, H. H., (1998), History of Modern Art, New
10. c Yantnz yanlfl ise Sanat Kltr Edebiyatta Mo- York: Harry N. Abrams.
dernleflme konusunu yeniden gzden geiriniz. Atkins, Robert, (1993), ArtSpoke, A Guide to Modern
Ideas, Movements, and Buzzwords, 1848-1944.
New York: Abbeville Press.
Baudelaire Charles, (2003), Modern Hayatn Ressa-
Sra Sizde Yant Anahtar m, letiflim Yaynlar, stanbul.
Sra Sizde 1 Berkes Niyazi, (2011), Trkiyede adafllaflma, Yap
Zaman, kuflkusuz programlamas gereken nemli bir Kredi Yaynlar, stanbul.
olgudur. Ancak zamann insanolunu yneten acmasz Birsel Salah, (2006), Fransz Resminde zlenimcilik,
(nk zaman akar ve bir tekerliin dnfl gibi dur- stanbul.
mak bilmez) bir ynetici gc olduunu da unutma- Chipp, Herschel B., (1968 ve 1989), Theories of Mo-
mak gerekir. Zamann bilincine varabilmek iin onu dern Art, Berkeley, University of California Press.
lmek gerekir. flte sanayileflme anda insanlar daki- Hauser Arnold, (2006), Sanatn Toplumsal Tarihi, cilt
kalarn var olduunun bilincine varmfllar ve alflmak- 2, Ankara.
la (zamann getii yegne yorucu urafltr) bofl zaman Lerner, R.,Meacham S.,Burns E., (1988), Western Civi-
(dakikalarn kymetli olduu ve bundan yararlanmak lisations, Their History and Their Culture, Lon-
gerektii) arasndaki fark lebilmifllerdir. don, New York.
Mardin fierif, (1996), Yeni Osmanl Dflncesinin Do-
Sra Sizde 2 uflu, letiflim Yaynlar, stanbul.
Makineleflme, fabrikalaflma, ksacas sanayileflme kufl- Shaw Wendy, (2004), Osmanl Mzecilii, Mzeler,
kusuz mal retimini artrmfl ve ifl bulma orann yk- Arkeoloji ve Tarihin Grsellefltirilmesi, letiflim
seltmifltir. Bu da bireyleri alflma dnyasna ekmifl ve Yaynlar, stanbul.
onlarn ekonomik, sosyal ve siyasal adan olaylar an- fienyapl nder, (2011), Resimde zlenimcilik Yllar
lamasna ve yorumlamasna katkda bulunmufltur. Kal- ve zlenimci Ressamlar, ODT Yaynclk, Ankara.
d ki artan retime paralel olarak tketim alflkanlklar Tansu Sezer, (2000), adafl Trk Sanatna Yeni
da deiflmifltir. Yaklaflmlar, Ankara.
Williams Raymond, (1993), Kltr, letiflim Yaynlar,
stanbul.
www.evrenselpdf.com
9
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
Yirminci yzyln siyasi grnmn aklayabilecek,
N
Yirminci yzylda dflnsel eilimleri tartflabilecek,
N
Yirminci yzyldaki bilimsel geliflmeleri tanmlayabilecek,
Yirminci yzylda sanat kltr iletiflim ve toplum iliflkilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Yirminci Yzyl Totaliter deolojiler
Kadn Hareketleri Sanat Kltr Edebiyat
Bamszlk Savafllar Dflncelerin Evrimi
Genlik Kitle Kltr
indekiler
SAVAfiLAR VE YENLKLER YZYILI

BAIMSIZLIK SAVAfiLARI
SOUK SAVAfi DNEM
POLTKA, KLTR VE LETfiM
BLMSEL GELfiMELER VE
YANSIMALARI
DfiNCELERN EVRM:
FRANKFURT EKOL,
20. Yzyl: Savafllar ve VAROLUfiULUK, YAPISALCILIK
Kltr Tarihi
Deiflimler Yzyl TOPLUMSAL HAREKETLER:
KADINLAR, GENLER VE
NC YAfi
SANAT, KLTR, EDEBYAT,
SNEMA
POSTMODERN DURUM VE
SANATTA BAfiKALAfiIM
TRKYEDE CUMHURYET
DNEM KLTR, SANAT, BLM
VE EDEBYAT
www.evrenselpdf.com
20. Yzyl: Savafllar ve
Deiflimler Yzyl
SAVAfiLAR VE YENLKLER YZYILI

1900lerde doan bir Trk yurttaflnn hayatn hayal edelim: ocukluunu Balkan
Savaflnn ve lkesindeki i skntlarn glgesinde yaflayacak, Birinci Dnya Sava-
fl patladnda kendisini anakkale Cephesinde bulacak, flehit dflmemiflse, cep-
heden cepheye Kurtulufl Savaflmz yaflayacak ve Osmanl mparatorluu ferdi
iken, 1923de, gen Trkiye Cumhuriyetinin yurttafl olacaktr. Daha henz olgun-
luk yaflnda iken kinci Dnya savaflnn dehfletine, ktla katlanacak, belki ileri
yaflna ramen tekrar askerlie arlacak, ok partili rejimi tanyacak, Souk Savafl
Dneminde komnizmin ve kapitalizmin rpertici ekiflmesine tank olacak, belki
yaknlarndan Kore Savaflnda flehit dflenler olacaktr. Yaflllnda ise gen kuflak-
larn yeni sihirli popler kutusu televizyonla karfllaflnca kimbilir ne kadar flaflra-
caktr. Gerekten de bu yzyl, savafllarn, kbuslarn, ykmlarn, ideolojilerin yz-
yldr. Drt yl sren Birinci Dnya Savafl ilk topyekn savafltr ve geride yaklaflk
dokuz milyon l, yedi milyon kayp, yirmi milyonun stnde yaral brakmfltr.
Bylesi bir bilanonun derin deiflimler getirmemesi flaflrtc olurdu: Jeo-politik
adan birok mparatorluk ya ker ya paralanr (Avusturya Macaristan mpara-
torluu, Osmanl mparatorluu, Almanya mparatorluu (topraklarn kaybeder,
klr); Rusya mparatorluu yerini Bolflevik Devrimine brakr. Hem Avrupann
hem Orta Dounun haritas deiflir.
kinci Dnya Savafl (1939-1945) ise tm Gezegenin savafldr. nsanln tan-
mfl olduu en genifl apl savafltr. 100 milyon asker ve sivil, 61 devlet, 22 milyon
kilometre karelik bir alanda savaflmfltr. Elli milyon l vardr ve bunlarn yars si-
vildir. Milyonlarca insan evine dnememifl, ocuklar ksz ve yetim, efller dul kal-
mfltr. Yine milyonlarca insan evlerine yaral dnmfltr, fliddetli sarsnt geiren-
ler vardr. Hepsinin salk desteine ve sosyal yardma ihtiyac vardr. Mali hasar
tespiti resmen yaplamamfltr ve inanlmaz rakamlara ulafllaca kesindir. Nazi Al-
manyasnda rk kym yaflanmfltr. Yahudiler toplu kyma urarken, Slavlar, in-
geneler, Engelliler, Eflcinseller, dini cemaatler ise ciddi takibata ve srgne, hatta
kyma uramfltr.
Bu felaketlere karfln, bu yzyl ayn zamanda lkelerin bamszlklarn kazan-
dklar, bilim ve teknoloji harikalarnn yaratld bir yzyldr. Trkiyede Mustafa
Kemal Hareketi bamszlk mcadelesi veren lkelere esin kayna olacaktr. Yep-
yeni bilimler teknolojiler doar. rnein elektronik teknolojisinin geliflmesiyle in-
sanlarn yaflam tarzlar geliflir. Sinema, radyo, televizyon bafll baflna kltrel ve si-
www.evrenselpdf.com
208 Kltr Tarihi
yasal bir gce dnflr. Medya drdnc kuvvet-iktidar olma yolundadr. Atom
paralanmfltr, Einstein devrimiyle artk atom ve uzay anda yaflanlmaktadr.
Uzayda ilk adm atlmfl, uydumuz Ay, gezegenimizin durak noktas olmufltur. Ma-
sallardan bilim kurgu kitaplarndan beslenen insanlk bu kez Kozmosun derinlik-
lerinden gelen gerek fotoraflar, hatta nesneler grmektedir plak gzle. Ama et-
nik soykrmlar, iflkenceler, toplu srgnler gezegenin drt yannda yinelenmekte-
dir. ok ciddi evre ve ekoloji sorunlar doar. 1991de Sovyet Sosyalist Cumhuri-
yet Birliinin dalmasyla yeni bir yzyla girilecektir. 21. yzyl kreselleflme yz-
yldr, dijital bir aa girilmifltir.
Bugn hayatmza giren birok nesnenin ilk bulunduu yllarda yaratt heyecan
ve coflkuyu elbette tahayyl edebilirsiniz. Ama bu bulufllardan bazlarnn ciddi ev-
re sorunlarna neden olaca her halde o yllarda dflnlmemiflti. Naylon gibi, elek-
tronik aletler pl gibi; radyoaktif gibi...
Bu yzyln bulufllar ve icadlar arpcdr: lk yapay ipek (1903), elektrokardiogra-
fi (1903), otomatik flifle yapm makinesi (1907); ngilterede tank yapm (1916); Ve-
rem Afls (1921), ilk Televizyon aygtlar (1923); ilk renkli fotoraf denemeleri (1925-
1935); Sentetik kauuk (1927); ilk antibiyotikler (1928); Naylon (1930); Yapay
Radyoaktivite, Frederic ve Irene Jolie-Curie tarafndan, (1934); ilk tkenmez kalem
(1938, ama seri retimi 1958de); ilk bilgisayar alflmalar, (1941); ilk mikro dalga
frn (1946); ilk elektronik alet, transistor, (1947); ilk uydunun uzaya gnderilmesi
(Sovyetler) (1957); ilk enformatik uzak balant, (1965); Hepatit B afls (1975); lk
hzl tren, (1981).
Yeni deolojiler
1917 Ekim Devriminin kuramcs ve lideri Lenin, yeni politikalar retecek ve bun-
da da baflarl olacaktr. Ancak Leninden sonra 1922de devlet baflkan olan Sta-
linle birlikte sk bir rejim lkede topyekn ykselifli getirir. Stalin, hem SSCBde,
hem sosyalist lkelerde ve sosyalist partilerde kendisinin de ynlendirdii diplo-
masiyle klt bir kiflilik olur. Fakat, Stalinin uygulad rejimin ikiyzll, (farkl
ulustan yzbinlerce kiflinin Sibiryaya srgn edilmesi, zellikle ynetim kadrosun-
dan nemli kiflilerin dzmece sulamalarla idam edilmesi ve faili mehul lmler,
kolektif ynetim anlayflndan uzaklaflmas ve yasalar inemesi, aydn yazar ky-
m, vb.), 1956da Kruflef Raporuyla aklandnda, Dnyada sosyalizme inanmfl
ve gnl vermifl birok emeki, aydn, yazar, sanat hayal krklna urayacak ve
komnizmin de totaliter bir rejim olduu ortaya kacaktr. Ne var ki SSCB, Stali-
nizmin etkisinden kolay kurtulamayacaktr. Bu siyasal ve dflnsel hayal krkl
dnya siyaset ve dflnce tarihinde dnm noktasdr.
Atlantikin teki yakasnda Amerika Birleflik Devletleri ise huzur ve refah iin-
dedir. Bilimsel bulufllar, yenilikler sregitmektedir. Otomobil endstrisi hzla yay-
gnlaflmakta, radyo ve baz elektronik aletler gnlk hayata girmifl, bankalar halka
hizmet vermeye bafllamfltr. Batda Amerika hayranl ve modas bafllar. Fakat bu
liberal kapitalist ideoloji 1929da nemli bir krizle karfllaflr: Halkn bankalardan
kredi ekerek ve borlanarak Borsaya katlm, sonunda felaketi getirir. 1929da sis-
temin tamam birka gn iinde ker. Bankalar iflas eder, fabrikalar kapanr, ham-
maddeler depolarda rr. Milyonlarca insan iflsiz kalr. Dnyann yaflad en b-
yk ilk ekonomik krizlerdendir bu.
Almanyada ise 1920lerden itibaren Sovyet Devrimini ve Kapitalizmi Yahudi-
Musevi giriflimi olarak lanse eden Nasyonalist Parti, gl ifl dnyasnn da deste-
www.evrenselpdf.com
9. nite - 20. Yzyl: Savafllar ve Deiflimler Yzyl 209
ini kazanarak 1933de Hitlerle iktidar koltuuna oturur. Faflizmin yeflerdii bir Hitler, ksa zamanda
silahlanarak btn
baflka lke talyada, Mussolini, 1922de nasyonalist hkmetin baflbakan olur. acmaszlyla
Bu iki faflist rejimin nc yandafl ise lkesinde i savafl bafllatmasyla nl s- diktatrln kurar,
1939da bafllayan
panyal Francodur. Franco rejimine karfl Cumhuriyetilerin destans direnifli, ede- iflgalleriyle kinci Dnya
biyata ve sanat eserlerine konu olur. Savafl dehfletini bafllatr.
kinci Dnya Savaflnn insanlk hayatn ve kltrn altst eden manzaralar
vardr. lk kez bu savaflta kentler havadan bombardmana tutulur: Hitler, Varflova,
Leningrad, Rotterdam, Londray, Mttefikler ise Berlin, Hamburg, Dresteni bom-
balarlar. ocuklaryla, yaflllaryla, tarihi eserleriyle, kentlerin hayat altst olur. n-
l talyan ynetmen Visconti, bu enkazlar arasnda unutulmaz filmler ekmifltir. Hi-
roflimada, inanlmaz sayda sivil ocuk kadn yafll yurttafl lr, yaralanr, yllarca
radyasyonla yaflamak zorunda kalr. Nazm Hikmetin Hiroflima ocuklarna adad-
1956 tarihli ocuklar ldrlmesin / fleker de yiyebilsinler diye biten Kz o-
cuu fliiri bugn Trkede ve dnya dillerinde bestelenmifl bir flark olmufltur.
Atom bombasnn insanlar zerindeki etkileri nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE
1
BAIMSIZLIK SAVAfiLARI
Mustafa Kemal Hareketi
Birinci Dnya Savafl ttihat Terakki Hkmetinin yanlfl politikalarndan
S O R U dolay he- S O R U
zimetle bitince lke tam bir siyasal karmaflaya doru srklenir. stelik Vahdettin
ynetimi dneminde ngilterenin nclnde Fransa ve talyayla imzalanan
DKKAT DKKAT
Sevr Antlaflmas, mparatorluun elini kolunu balar. 1919da Mustafa Kemalin
nderliinde bafllayan Kuvay Milliye bamszlk hareketi, Ege blgesi kentlerin-
N N
den bafllayarak, yeni baflkent Ankara yaknlarna dek uzananSIRA Yunan SZDEflgalini, yer SIRA SZDE
yer zaferlerle durduracak ve lke iflgalden temizlenecektir.
Kurtulufl Savaflnn bafllad 1919dan itibaren Trkiye olaanst olaylarla yz-
leflmifltir. 1920de Sevr Antlaflmas Osmanl Devletini paralamfltr ve ayn yl
fieyhlislam Mustafa Kemal iin lm fetvas vermifl, bamszlk savafl kazanln-
ca nce saltanatlk, sonra Cumhuriyetin ilanyla halifelik dnemi K Tresmen
A P sona er- K T A P
mifltir. Ard ardna gelen yenilikler ise yeni bir Trkiye kimliinin doacann ke-
sin gstergeleridir: Medeni Kanun kabul edilir, Arap alfabesinden Latin alfabesine
geilir; eitim-retim kurumlar birlefltirilir. Kltrel alanda 1932de
TELEVZYON
alan Halkev- TELEVZYON
leri (Halkodalar) ksa zamanda lke apnda yaygnlaflr. lkenin evlatlar ilk sa-
natsal etkinlikleri, ilk mesleki beceri kurslarn buralarda izlerler. stanbul niversi-
tesinde yeni reformlar yaplarak zellikle Hitler rejiminden kaan yz elli dolayn-
N T E R N E Sosyal
da yabanc retim yesine kucak alr. Yeni bilim krsleri kurulur. T hayat N TAnkara
Bunlar arasnda ERNET
kkten bir deiflime girmenin, bir bakma laik, ak bir toplum olmaya ynelmenin Devlet Konservatuvarnn
kuruculuunu yapan nl
hem mutluluunu hem sanclarn yaflamaktadr. Tek parti rejiminin uzun sre de- besteci Hindemith de vardr.
vam etmesi de demokraside gecikmeyi getirmifltir. Bylesi hzl bir siyasal deifli-
min halk tabakasnda ksa zamanda hazmedilmesi elbette kolay olmayacaktr.
kinci Dnya Savafl sonrasnda Trkiyede nfusun byk bir ounluu ken- Trkiye, ilk kez stanbulda
Vatan Caddesi, Millet
di sorunlar iinde boulmufl durumda, eitimsiz ve dnyadaki geliflimlere yaban- Caddesi gibi byk genifl
cdr. Krsal kesimde, kyl kz ve erkek ocuklarn kylerde eitecek olaanst caddelerle tanflr ve halkn
bir proje olan Ky Enstitleri projesi hayata geirilir. Burada mesleki ve teknik ei- kent konsepti deiflmeye
bafllar.
tim verildii gibi kltr sanat eitimi de verilir. ok partili dnemde Demokrat Par-
ti hkmeti uluslararas diplomatik arenada yerini Bat ve ABDden yana belirler:
Marhall Plann uygulamaya koyar; NATOya ye olur. ABDnin yardmyla yeni
www.evrenselpdf.com
210 Kltr Tarihi
ileri teknolojileri Trkiyeye getirmeye bafllar. rnein, nce Orta Dou Teknik
niversitesi, sonra Karadeniz Teknik niversitesi kurulur. Ama bu arada 1951de
Halkevleri, 1954de de Ky Enstitleri kapatlmfltr. stanbulda imar alflmalar hz
kazanr. Ama bir yandan da dfl borlanma hzla artmakta ve geri denememekte-
dir. Bu ekonomik borlanmay lke tarihinin en yksek devalasyonu izler ve IMF
ilk stand-by anlaflmas (IMF bir dizi grevler sisilesi hazrlar ve hkmet bunlar
yerine getirerek kredi dilimlerinden yararlanr) imzalanr. 1958den itibaren siyasal
alkant hzlanr ve 1960 askeri darbesi gelir. Trkiyede ok partili rejimde artk si-
yasal saflarn yeri yavafl yavafl belli olmaya bafllamfltr.
Dnyada Bamszlk Hareketleri

Bamszlk hareketleri zellikle kinci Dnya Savafl sonrasnda hzlanr. 1947de
Pakistan ve Hindistan doar. Hindistanda bamszln lideri lkesinin kendisine
yakfltrd adyla Mahatma Gandhi, (1869-1948), (Mahatma, Milletin Babas anla-
mna gelir) etnik gruplarn arasnda ayrmcla karfl mcadele etmifl, bu gruplar
arasnda dayanflma ve kardefllik duygularnn geliflmesine nemli katkda buluna-
rak farkl din dil ve kltrlerin yan yana yaflama gerekliliini savunmufltur. mr
boyunca sade bir hayat yaflayan, giysilerini krkta kendi ren, tuttuu alk oru-
laryla (bazen bir ay srmfltr) smrgeci politikalara direnen Gandhi, 1930da,
drt yz kilometrelik nl Tuz Yryfln dzenlemifl ve uygarca Britanyallarn
lkesini terk etmesini istemifltir.
Bamszln kazanan lkeler arasnda Tunus, 1957de Trkiyeyi rnek alarak

Habib Bourgibayla Cumhuriyet rejimine geer. Yine bamszln kazanan ngiliz
kolonileri Sri Lanka, Bangladefl, Birmanya, Endonezya ngilizce konuflmaya ve n-
giliz eitim sistemine devam eder. Ama bu lkelerde mslmanlar da vardr. Ayn
fley Fransz smrgeleri Fildifli Sahili, Yukar Volta, Madagaskar, Mali, Moritanya,
Senegal iin de geerlidir. Yerli zenci kimlikleri altnda ayn zamanda smrgeci fa-
tihlerin dilini ve kltrn istemeseler de renmek, benimsemek ve ana dilleri gibi
konuflmak zorunda kalmfllardr. Btn bu lkeler kltrleflme ve kimlik sorunlar-
n barndran bir edebiyat ve sanat kltr gelifltirmifllerdir.
Tunus 1957de Cumhuriyet rejimine geen tek Kuzey Afrika slam lkesidir; Dnya-
nn en kalabalk lkelerinden olan Endonezya 1945de bamszln kazanmfltr.
Pakistann bamszln kazand tarih 1947den 1969a dek Pakistann eyaleti
Dou Pakistan olarak anlan Bangladefl, 1971 ylnda Mslman Halk Cumhuriye-
ti olur. Afrikadaki ngiliz smrgeleri Somali, Tanganika, Kenya, Tanzanya; Fran-
sz smrgeleri Fildifli Sahili, Yukar Volta, Madagaskar, Mali, Moritanya, Senegal,
ad 1960 sonras bamszlklarn kazanmfllardr. Btn bu lkelerin bamszl-
Afrikann kltr kimliini hazrlayacaktr.
Dier yandan, 1948de srail devletinin kurulmasyla Orta Dou tekrar kayna-
maya bafllar. Kutsal toprak Kuds zel bir stat kazanr. Arap devletleri artk silah-
lar ellerindedir. 1956 Sina Savaflndan sonra blgede Arap Milliyetilii geliflir.
1969da Yaser Arafatn Filistin Kurtulufl rgtn (FK) kurmasyla bamszlk
mcadelesi hz kazanr ve hatta dnya ilk kez bu rgtle uluslararas terrizmi ta-
nr. 1973 savaflndan sonra on Arap lkesi (OPEC) birleflerek petroln fiyatn iki
kat artrr ve dnya ciddi bir ekonomik krizle yzleflir. Gelecein politikalar artk
enerji stne biimlenecektir ve Orta Dou dm noktasdr. Birleflmifl Milletler,
Filistinde Arap ve Musevi devletinin varln ancak 1988de onaylar.
www.evrenselpdf.com
SOUK SAVAfi DNEM Fotoraf 9.1

Souk Savafl, iki sper g olan SSCB ile Kore Savafl, 1950-
ABD arasndaki ve haliyle onlarn mttefik- 1953; Trk
Askerleri de
leri arasndaki gerilimleri, siyasal ve ideolo- oradayd.
jik atflmalar ieren ve kinci Dnya Sava-
flnn hemen bitiminde bafllayp SSCBnin
dalma tarihi 1991e dek devam eden d-
nemdir. Bu dnem lkelerin kendi kader-
lerini kendi tayin etme hakkn engelleyen
ideolojik, diplomatik ve askeri kararlarla
doludur. rnein Amerika Birleflik Devlet-
lerinin, 1947de, on alt Avrupa lkesiyle
imzalad uzun vadeli yardm Marshall Pla-
n, hem askeri hem ekonomik bir baml-
lk yaratma plan olarak elefltirilmektedir.
Nitekim Trkiyenin NATOya ye olduk-
tan sonra 1953de Kore Savaflna katlmas
lkede flaflknlk yaratmfltr. Sosyalist cep-
hede ise, 1955de SSCB nderliinde NA-
TOnun karflsnda yer alan Varflova Pakt
kurulur. Silahlanma yarfl hzlanr. Dnya
siyaset sahnesine istihbarat teflkilatlar Sov-
yet KGB ve Amerikan CIA kar.
deolojiler Dneminde Sanat Kltr Edebiyat

deolojik hkmet aygtlar dflnce zgrl konusunda her dnemde kstlay-
c bask politikalar gtmfl ve sansr politikas uygulamfllardr. Bu yasak zihni-
yet Nazi Almanyasnda sistematik bir kym uygulamfltr: Sol dflnceli yazarlar ve
sanatlar cezalandrlmfl, bilim adamlar lkeyi terk etmifl, yazarlarn kitaplar ya-
klmfl, bestecilerin eserlerinin alnmas yasaklanmfltr. Daha dorusu Hitler sana-
t yasaklamfltr.
Sovyet Rusyada ise devrimin ilk yllarndan itibaren Anna Akhmatova, Pas-
ternak, (yazarn nl Doktor Jivagosu yasaklanmfl ve 1958de kazand Nobel
dln almas engellenmifltir), Nabukov, Soljenitzin gibi yazarlar, Shostokovich
gibi kompozitrler, Tarkovski, Paradjanov gibi film ynetmenleri ve genifl bir ay-
dnlar topluluu eserleri yznden yarglanmfllar, yasaklanmfllar ya da srgne
gnderilmifllerdir. Ama Stalin rejimi resmi yazarlar ve ressamlar, zorluklarla m-
cadele eden halk gl bir proleter gibi resmetmeye, Staline vg fliirleri yazma-
ya, KGB de demokrasi yanls aydnlar fifllemeye devam eder.
ABDde ise, senatr McCarty nin bafllatt sosyalizm sempatizan olan aydnla-
r, Hollywood aktrlerini, yazarlar, ynetmenleri hedef alan Cad Av on yl sr-
mfl, yz elli dolaynda yazar, istihbarat teflkilat FBInn kaytlarna girmifltir. Kayt-
larda yazar ve sanatlarn eserlerinde iflledii temalar, hangi yazarlardan etkilen-
dikleri ya da dostluk kurduklar, hangi lkelere ziyaret ettii (SSCBye gitmek san-
ki sutur) bir yaflamks gibi yazldr. Listede Charlie Chaplin, Ernest Heming-
way, John Steinbeck, Arthur Miller, William Faulkner, Henry Miller, Tennessee
Williams gibi nl isimler vardr.
Yakn zamanda, srail de olduka sert sansrc bir devlet olmufltur: Bir dnem
Gazze fieridinde yaz makinesi ve faks kullanlmasn yasaklamfl, Filistin tarihiyle
ilgili yazlara sansr koymufltur. Hatta bir kitap sergisini bombalamfltr.
www.evrenselpdf.com
212 Kltr Tarihi
lkemizde Nazm Hikmet (1901-1963), genliinin en verimli yllarn 15 yl hapis-

te ve 12 yl srgnde geirmifltir ama kendi szleriyle flair tepeden trnaa hasret ve
mitten ibret tir. Nazm Hikmet 1925den itibaren yazdklarndan dolay yargla-
nr; 1938-1941 yllarnda cezaevlerinde kalr ve fliirleri yasaklanr; 1950de aftan ya-
rarlanr, ama yurt dflna kfl yasa konur.
ngilterede, nl mantk ve matematiki filozof Bertrand Russel (1872-1970), si-
lahlanmaya karfl tutumlarndan dolay birka kez tutuklanmfltr. Bertrand Russell
ilk kez 1914de savafl karflt tutumundan tutuklanr ve mesleinden uzaklafltrlr;
1969da 89 yaflndayken nkleer silahlanmaya karfl bir eylemde yine tutuklanr ve
serbest braklr. Ama btn bunlar hayatn dnya barflna adayan bu filozofun
Nobel Barfl dln almasna engel olamamfltr.
POLTKA, KLTR VE LETfiM

Bilindii gibi haberleflme iletiflimin kalbidir ve siyasal gler haberleflme (enfor-
masyon) kanallarn hep denetim ve gzetim altnda tutmak istemifllerdir. 20. yz-
yl tam bir iletiflim yzyldr. Yazl basnn altn a 1858-1950 olarak sylenir.
zellikle byk tirajl gazeteler gitgide byyerek ilk kltr endstrisi kurumu
kimliini kazanrlar ve lkelerde drdnc erk olmufllardr. Ancak bu glenme,
ayn zamanda basn gruplar ya da flirketlerin uluslararas gce dnflmesini bera-
berinde getirmifl ve haliyle demokraside oulculuk, basn zgrl kavramlar
tartfllr olmufl ve yara almfltr. Basnda, 20. yzyln ilk yarsnda tekeller doar.
Basn dnyasnn artk Joseph Pulitzer, William Randolph Hearst, ve yakn zaman-
da da Rupert Murdoch gibi nl patronlar, baronlar vardr. Gazeteler yannda, ha-
ber toplayan, onu grsel ve iflitsel medyaya dnfltren gazetecileri barndran ba-
sn ajanslar nemli bir enformasyon ifllevini yerine getirir. Bugn France Presse,
Associated Press, CNN, gibi uluslararas ajanslar; Anadolu Ajans (resmi), Doan,
hlas Haber Ajans gibi yerli ajanslar vardr. Bunlardan nl ABD ajans Associated
Press (AP) 1848de kurulmufl olup bugn yetmiflin zerindeki lkede hizmet ver-
mektedir. Yazl basn 20. yzyln sonlarnda Internetin domasyla net bir gerile-
me dnemine girecektir.
SIRA SZDE Kltr endstrisi kavramn rneklendirerek aklaynz.

SIRA SZDE
2
D fi N E L M
TEKELLEfiEN MEDYA
D fi N E L M
ABD medya imparatorlarndan Avustralyal Rupert Murdoch, yzn zerinde ou
uluslararas televizyon kanallar, reklam flirketleri, dergi ve gazetenin patronudur
S O R U S O R U
(ounluu ABD ve ngiliz medyasna ait). Sahip olduu sermayeyle global medya
pazarna egemen olmufl ve dnyann en gl otuz flahsiyeti arasnda yer almfltr.
DKKAT Ama Murdochun
D K K A T ad, siyasal skandallara karflmfl, ngiltere ve ABDde partilerin
politikalarn deifltirmesinde rol oynamfltr. 1997-2007 yllar arasnda Mur-
dochun sahip olduu medya, 175 gazetede Irak Savafln destekler tarzda yayn
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
yapmfl ve nemli medya kurulufllar araclyla dnya kamuoyunun gzlerini
vahflete kapatt iddia edilmifltir; ayrca ngilterede Tony Blair politikasn aka
AMALARIMIZ desteklemifl; daha sonra muhafazakr lider David Cameronu desteklemifl, ABDde
AMALARIMIZ
Cumhuriyeti Partinin muhafazakr kanadnn fikirlerinin yaylmasna arac ol-
duu iin aflr muhafazakr olmakla elefltirilmifltir.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
Radyo ve Televizyon
Yzyln baflnda Manconiyle gelen Radyo, hem haberleri, hem mzii hem de
dans evlerin iine taflyacaktr. lkelerdeki radyo istasyon says hzla artmaya bafl-
lar. Devlet radyolar resmi politikalarn szcs olur. 1930lardan itibaren ticaret
dnyasnda farkl ekonomik amalarla kullanlmaya bafllar. 1945de FMler kurulur,
arabalar radyolarla donatlr. Radyo kanallar hzla oalr ve o artk kitle iletiflim
aracdr. Her lkede aileleri baflna toplayan siyasi programlar, elence programla-
r, kltr programlar (radyo tiyatrosu) vardr. Ama kinci Savafl sonras salonlara
televizyon yerleflirken, radyolar yan odalara taflnacaktr.
lk maceras 1926da ngilterede John Logie Bairdle bafllayan ve baflta Fransa 1946da ABDde sekiz bin
konut televizyona sahiptir ve
ve ABDde ksa aralklarla hzla geliflen televizyon, kinci Savafl sonrasnda evler- bu say 1951de 10 milyona
dedir. 1960l yllarda kullanm doruk noktaya ulaflarak radyonun elinden hem ulaflacaktr.
prestijini hem de reklam gelirini alacaktr. Daha sonra da sinemann tahtna gz di-
kecektir. Televizyon teknolojisi durmak bilmez teknolojisiyle lkelerin kltrel
manzarasn deifltirir; dilsel birlii salar, kresel kasabann ilk rneidir. Ama
baz bilim adamlarna gre de iletiflimin doasn temelden deifltirdii gibi, szn
ve grntnn gcn kantlamfltr. Bu nedenle televizyon 70li yllardan itibaren
basit bir iletiflim arac olmann tesinde, elence kltrn de iererek popler
kltrn taflycs olmufltur.
TELEVZYON BAIMLILII: Televizyonun 24 saat her evde varl ve vazgeil-

mezlii birok sorunu da beraberinde getirir. TV kanallarnn program yapmnda
kolaycla kamalar ve kaliteye nem vermemeleri, izleyicilerin gerek dnyay
yanlfl alglamalarna yol at gerekesiyle elefltirilir. Ayrca gitgide politik bir g
olmalar ve taraf tutmalar ve amal haber yapmalar da ok elefltirilmifltir. Devle-
tin resmi ideolojisinin propaganda arac olmas ya da byk ticari gruplarn hima-
yesinde onlara hizmet etmeleri, beyinlerin satn alnmas gibi nemli bir demok-
rasi sorununu dnya gndemine taflmfltr. Bunun yannda zellikle ocuklar uy-
kusuz brakmas, bebek kanallarnn oalmasyla onlarn ruh ve beden salna
zarar verecek derecede balanmalar, fliddet ve terre zendirmesi, insanlar zel-
likle bedenen ve ruhen pasiflefltirmesi bilimsel arafltrmalara konu olmufltur. Ama
bununla birlikte dnya popler kltr a iinde gnbegn deiflen televizyon star-
larna da tank olmufltur.
Televizyon ayn zamanda reklamclk ve halkla iliflkiler gibi bir alann glenmesine ve
SIRA SZDE SIRA SZDE
yaygnlaflmasna da olanak hazrlamfltr. Bu alanlarn temel zellikleri nelerdir? 3
D fi N E L M
Trkiyede Basn D fi N E L M
lkemizde Milli Mcadele ncesi de aktif olan stanbul basn, Kurtulufl Savaflnn
bafllamasyla iki farkl dflnsel kutupta (Tanin, Tevhidi Efkar,S OOsmanl
R U mpara- S O R U
torluu yanls; Akflam, kdam ve leri gibi gazeteler Milli Mcadele yanlsdr) ye-
rini belirler. Bu gazetelerin nl yazarlar arasnda Hseyin CahitDKKAT
Yaln, Ah- DKKAT
met Emin Yalman, Falih Rfk Atay, Yakup Kadri saylabilir. lkemizde gaze-
teler ou kez nemli siyasal olaylar srasnda ve hemen sonrasnda (askeri dar-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
beler gibi) kapatlmfllardr. Tek partili rejim dneminde stiklal Mahkemelerinde
gazeteciler de yarglanmfl, solcu ve aflr dinci gazeteler kapatlmfl, gdml ba-
sn desteklenmifltir. ok partili rejimde ise basn siyasal yerini belirlemifl ve buna
gre iktidar yanls, muhalif ve opportnist gazeteler oluflmufl ve artk Trkiyenin
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON TELEVZYON
214 Kltr Tarihi
de nl gazete patronlar olmufltur. (Hrriyet Gazetesi gibi). Gazeteler yannda

dergiler de nemli bir okur kitlesine sahiptir. lk mizah dergisi Diyojenden sonra
(1870) haftalk siyasi ve mizah dergisi Akbaba (1922) doar. Onu sonraki yllarda
Marko Pafla ve Grgr izleyecektir.
AKBABA, MARKOPAfiA, GIRGIR DERGLER: Yusuf Ziya Orta, Orhan Seyfi Or-
hon gibi edebi kimliklerin 1922de kartt Akbaba Dergisi, 1933den sonra yeni
harflerle yaynlanr. Tek partili dnemde iktidar yanls tutum izleyen, zaman zaman
muhalif olan dergi, 1977de yayn hayatna veda etmifltir. Fkralardan, rya tabirle-
rine, elefltiri yazlarndan karikatrlere dek genifl bir yelpaze sergileyen ve Ercment
Ekrem, Aziz Nesin, Rfat Ilgaz gibi sonradan nlenecek gen yazarlar da barndran
ve bir okul zelliinde olan Akbaba, lkemizin en uzun soluklu mizah dergisidir.
1946da kmaya bafllayan ve ksa zamanda byk tiraja ulaflan Sabahattin Ali,
Aziz Nesin, Rfat Ilgazn birlikte kard Markopafla dergisi, toplumcu ve gereki
siyasal mizahyla hem gldren hem dflndren nemli bir mizah dergisidir. Mar-
kopafla birok kez kapatlmfl, yazarlarna birok davalar almfl ve hatta tutuklan-
mfl bir dergidir. O nedenle Toplatld zamanlarda kar veya Yazarlar hapis-
hanede olmad zamanlar kar szleriyle de nlenmifltir.
1972-1989 yllar arasnda yaynlanan Ouz Araln kard Grgr dergisi, yarat-
t mizah karakterleriyle, karikatr izgi anlayflnda yeniliki bir karikatr okulu
olmufl ve ayrca ok satmasyla efsanevi zellikte bir mizah dergisi olmufltur. Gn-
mzn nl karikatristleri ve mizah yazarlar Grgr ekolnden gelmektedir.
Resim 9.1
(a) Akbaba
Dergisi
Karikatr
(b) Grgr Dergisi
Karikatr
a b
Hayat Mecmuas 1970lerde Magazin dergiciliinde ise 1956da fievket Radonun kard Hayat Mecmuas
siyasal olaylarla etkisini
yitirmifl, okur kitlesi azalnca
dergisi kltr tarihimizde bir dnm noktasdr. Trk sinema ve yksek sosyete ha-
1978de kapanmfltr. yatndan, sanatlar dnyasndan, Hollywood ve Avrupa sinemasndan renkli haber-
leriyle, yafladklar ithal kat sorununa ramen, 1960larda yzbinleri aflan tirajyla
www.evrenselpdf.com
popler kltrn nl bir ismi olmufltur. Derginin bu baflars fievket Rado iin Ses
Mecmuas gibi at yarflmalarda sinema ve sahne sanatlarn meflhur eden bir
baflka popler magazin dergisini yaratma vesilesi olmufltur. Hayat Tarih, Resimli
Roman, Hayat Spor dergileri de zamann nlenen dergileridir.
Kitle Kltr ya da Popler Kltr

Gndelik hayat kltr, elenceyi ieren bir kltr olduu iin ayn zamanda kul-
lanm ve tketim kltrdr. Kltr endstrisinin yaygnlaflmasyla, kitle iletiflim
aralarnn glenmesi ve televizyon kanallarnn oalmasyla kitle kltr nem-
li bir seyir izler. Buna paralel olarak da byk prodksiyonlar (sinema ve sahne
sanatlarnda), byk apl sanatsal etkinlikler, sanat eserlerinin seri retimi ve rp-
rodksiyon hzla geliflir. Doal olarak kentlerin kltrel hayat da deiflir; modern
yaflam tarzlarnn, ekollerin, modann, yeni stillerin merkezi metropol kentler do-
ar. Piyasann aktrleri, yapclar vardr. Sanat eserlerinin sunum ve satflnda tek-
nolojik aralar (afifl, broflr, grsel duyuru, video kayt) kullanlr, hedef kitleler be-
lirlenir. Sanat rnlerini pazarlayan uzman kurumlar glenir, hatta uluslararas ti-
cari g olurlar. Bunlar nl film ve mzik basm yaym flirketleri, lider gruplar,
markalar, galeriler, sanat-reklam ajanslar, mzik basm yaym kurumlar, mzaye-
de kurumlardr. Sanat piyasasnn mekn tek ve biricik deildir, grsel ve yazl
iletiflim aralar bizzat piyasann kendisidir sanki. Endstri tasarmnn geliflmesiy-
le, sanayi rn nesneler (beyaz eflya, mzik seti, cam eflyalar) estetik bir metadr
artk. Satfla sunulan meta, tasarmyla yani grnflyle, biimiyle ve ifllevsel yap-
syla, estetik hofllanma ve haz nesnesi olur. Metann bu estetik grnfl tketim
kltrnn hzn artracaktr. Talep younluu, kanlmaz biimde ekonomik
amaca hizmet eder ve yeni trendleri ve eflitlilii beraberinde getirir. Markal,
kafleli sanat eserleri ve sanat imajlar oluflur. Teflhircilik ve magazincilik ne -
kar. nl bir mzik yapt hi ilgisiz bir orba reklamnda fon mzii olabilmekte,
kapana Van Gogh ya da baflka bir nl fotoraf ya da eseri konulabilmektedir.
Bu grsel ve iflitsel bombardman sonuta sanata iliflkin baya bir kltr olufltu-
rur. Ama bununla birlikte, popler kltr sayesinde sanatsal ve kltrel etkinlikle-
rin genifl halk kitlelerine ulafltn, kitlelerin bir Trk ya da yabanc pop yldzn,
Beethoven ya da Beatles rahata keflfetme ve dinleme olana bulduunu varsa-
yarak bu kltr olumlayan dflnceler de mevcuttur.
BLMSEL GELfiMELER VE YANSIMALARI

Yzyln olay Einsteinn rlativite teorisiyle, zaman ve mekna dair fizik anlayfllar-
mz kknden deiflmeye bafllar. 1930-40 yllar atomun yapsnn arafltrld yllar-
dr. Nkleer fizik, enerji alannda ve askeri alanda kullanm kazanr; hidrojen bom-
bas yaplr; lazer bulunur. Astrofizikiler, yldzlarn ve gezegenlerin, uzak Galaksi-
lerin zelliklerini incelerler. Ekstrasoler gezegenler tannr. Yeryznn ayrntl bir
yaps ve hatta tarihi karlr. Arkeoloji, etnoloji, antropoloji ve prehistorya arafltrma-
lar hzla geliflir. Etiyopyada buuk milyon yaflnda iskelet bulunur ve Lucy ad
verilir. Biyolojide, 1944de genlerin DNAdan yapldklar kantlanr ve bu flekilde
molekler biyoloji ve genetik biyolojinin temelleri atlmfl olur. Tp alannda 1940-
1950 yllar zorlu yllardr. Savafl milyonlarca insann saln bozmufl hatta ykma
uratmfltr. Birok yerde bafl gsteren bulaflc hastalklar (tifs, stma ve grip salg-
n) yeni virslere davetiye karr, verem yaygnlaflr. iek hastal, tetanos, tifo ve
paratifo, difteriye karfl afllar ve ilalar gelifltirilir. Ama Tp, geliflmeye de devam eder:
www.evrenselpdf.com
216 Kltr Tarihi
Manyetik rezonanslarla, elektronik mikroskoplarla insan beyninin ii grlr. Bun-

lar sayesinde hcre incelemesi hz kazanr; ameliyat teknikleri geliflir; organ nakille-
ri yaplr; ila tedavilerinde olaanst geliflmeler kaydedilir. Felsefe, psikoloji, etik,
sosyoloji, eitim bilimleri, ilahiyat bilimleri dorudan insan konu edinir.
Tarm ve ziraat alannda teknolojiyle gelen modernizasyon, biyokimya, biyofi-
zik, tp, mhendislik ve hatta sosyal bilimler laboratuarlarnda bilimsel destek bu-
lur. Arafltrmaclar, et ve st rnlerinde verimi artrmann yollarn (besi deerleri,
vitaminler, amino grup asitler gibi) arafltrr. Hayvan hastalklarna karfl afllar ge-
lifltirilir. Biyoteknoloji dnyada al engelleme, hayvan yetifltiriciliini modernlefl-
tirme ve rn hasatnn artmasna katkda bulunur. Tarm teknolojisinde yeni kan
modern makinelerle zirai yntemler deiflir. Tarm, dnyada endstriyel ve ekono-
mik bir g olmufltur. Birok tarm rn sanayi iin hammadde zelliindedir.
Deniz rnleri kontrolszce gitgide tkenir ya da tkenme tehlikesiyle karfl karfl-
ya kalr. Buna karfllk kltr balkl byyen bir sanayi sektr olur. Ama tm
alanlarda kullanlan ilalardan ve besinlerden dolay, ekoloji-tarm dengesi bozu-
lur; aflr retim topra yorar; kullanlan ilalar evreye zehir saar hale gelir. s-
telik bir yandan da rnlerin genetii zerinde oynanmaya (uluslararas ksaltma
ad: GDO) bafllanmfltr. Sofralarmz Anadolu topraklarnn doallnda ssleyen
domatesler, renk ve flekil deifltirmifl olarak kokusuz ve aromasz gelmeye bafllar.
Modern Bilimler, Teknoloji ve Kalknma

20. yzyln en nemli bulufllarndan biri olarak kabul edilen ve elektronik devre-
lerin can damar olan transistorlar, 1947 ylnda yaplmfl ve teknolojide yepyeni
bir r almfltr. Elektroniin kullanm alan ksa zamanda televizyon, radar, uy-
du ve mobil haberleflme sistemlerinden bilgisayarlara, elektronik optik sistemler-
den tp elektroniine ve mikrodalga sistemlerine kadar yansr ve kara, hava deniz
ve uzay aralarnda olaanst bir geliflim salanr. nsan kltrnde seyahat et-
me, uzaklk yaknlk kltr baflka bir boyut kazanr. Atomun ekirdeinden elde
edilen nkleer enerji, an enerji konusunda girifltii en zmleyici ama ayn za-
manda riskli siyasal, kltrel bir olay olur. Bilgisayar teknolojisi, yazlm ve prog-
ramlama alannda hzl geliflimler gsterir. Malzeme teknolojisi alannda (gn-
mzde seramik mhendislii) hafif ve dayankl malzeme (teflon gibi) retimi hz
kazanr ve gereklefltirilen yenilikler, kimya, makine, inflaat sanayisinde, uzay-
uak, elektrik-elektronik ve tp alanlarnda hzla kullanlmaya bafllar ve gnlk ha-
yat kolaylafltrr, hayat tarzlarn deifltirir. (Evlere amaflr, bulaflk ve mutfak alet-
lerinin, vb. girmesi ok nemlidir). Verimlilik ve enerjide nemli kazanlar sala-
SIRA SZDE nr. nflaat SIRA
sanayisinde
SZDE konstrksiyonlarda, beton, imento trevleri gibi salam
dayankl malzemelerin retimiyle gkdelen ve uydu kent inflaatlar yaygnlaflr ve
ksa zamanda yarattklar sszlafltrma, yalnzlafltrma sorunlarndan dolay tartfll-
maya bafllanr. Otoyol, tnel (Manfl Denizi artk tnellidir), kpr inflaatlar kent-
lerin grnmn ve ruhunu deifltirir. Eitimde snf materyalleri deiflir ve yeni
S O R U S O R Udoar.
eitim tasarmlar
DKKAT Modern teknolojiler

D K K A T gnlk hayat deifltirmekte ama ayn zamanda da evre, beslenme ve
kresel sorunlar yaratmaktadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
Fotoraf 9.2
Ayda ilk nsan.
1969.
UZAYIN FETH: Sovyetler, 1957de ilk yapma uyduyu uzaya gnderir. 1961de
Youri Gagarin ve arkadafllar uzayda beyaz bayrakla yrrler. 20 Temmuz 1969da
ABD Apollo uzay arac Aya ayak basar. lk yryen insan Neil Armstrongdur. Ayn
verimsiz topraklarna bol yldzl ABD bayra dikilir ve bundan byle yeryz in-
sanlarnn Aya ve yldzlara bakfl deiflecektir. 1976da insansz uzay arac Vi-
king, Mars gezegenine iner. Voyager 2 ise Satrn gezegenin halkalarn resimler. Ar-
tk uzayda sper glerin ortak bir istasyonu bile kurulur; yzlerce meteoroloji, rad-
yo, TV ve telekomnikasyon amal uydular gnderilir, hatta casus uydular da var-
dr. Sanki uzayda yer kalmamfl gibidir! Bu ekiflme olaanst romanlarn ve zel-
likle uzay konu edinen filmlerin ve haliyle yeni bir kltrel imgesel alann yaratl-
masn da beraberinde getirecektir. Bu konuda yaplan filmler ya da yazlan yk-
ler gemifle gre daha gereki olmak durumundadr artk.
DfiNCELERN EVRM: FRANKFURT EKOL,

VAROLUfiULUK, YAPISALCILIK
Yirminci yzyl ayn zamanda dflnce evriminin eflitli ynlerde seyrettii bir yz-
yldr. Belki en belirgin zellii felsefeyle edebiyat, sanat, politika ve gnlk hayat
sorunlarnn bir arada ve btnlk iinde deerlendirilmesidir. Bunun ilk rneini
1930lardan itibaren Walter Benjamin, Theodor W. Adorno ve daha sonra da Jr-
gen Habermas ve Herbert Marcuse gibi dflnrlerin bafln ektii Frankfurt Eko-
l verir. Onlara gre, kltr ve iletiflim alannda farkl bir srece girilmektedir. Rus
www.evrenselpdf.com
218 Kltr Tarihi
Devrimi Stalinizmle yozlaflmfltr. Sosyalist gerekilik (realizm sosyalist) estetik ku-

ramlar hantallafltrmfltr. Ekoln nemli dflnrlerinden T. Adorno, sanat eserin-
de biim ve ieriin birbirinden ayrlamayaca konusunda estetik analiz yntemi
gelifltirirken, Walter Benjamin (1892-1940) yeni teknolojilerin kltrel hayat ve
sanatn ifllevini deifltirdiine iliflkin nemli eserler verir. rnein rprodksiyon
(yeniden retim) sanatn biricikliini ortadan kaldrmfltr ama sanat sinemayla, ye-
ni teknolojilerle modernleflmenin yeni bir aflamasndadr. Yine Franfurt Ekoln-
den,1960l yllarn etkileyici ismi Herbert Marcuse (1898-1979) ise, sanat eserinin
gerekilii ve politiklii yceltme gibi bir kaygs olmamas gerektiini, sanatn
hayat deil, hayatn sanat taklit ettiini savunmufltur.
Felsefe alannda analitik felsefe gitgide bilimsel bir dflnme yntemi olarak
geliflir. Edmund Husserln nclk ettii fenomonolojinin amac, bilginin teme-
line ulaflabilmek iin kesin olan, gerekli olan ve mutlak olan sorgulamaya daya-
SIRA SZDE SIRA SZDE
nr. Varlklarn (insanlarn) varolufl nedenlerini tanmlamay, bunun anlamn ve
yapsn sorgulamay amalayan varolufluluk, Alman Martin Heidegger ve Karl
D fi N E L M JaspersinD dflnceleriyle
fi N E L M zenginleflir. Ama modern varolufluluun babas, ro-
manlar, oyunlar ve aydn kimliiyle, zellikle 1968 olaylarndaki eylemleriyle n-
S O R U lenen Fransz S Oyazar
R U ve dflnr Jean-Paul Sartredr (1905-1980). Sartre, 1943de
yaynlad Varlk ve Hilik adl kitabnda, varoluflun insann maddi znden n-
ce geldiini; insann dnyaya gelip var olduktan sonra kendi zn yarattn ve
DKKAT DKKAT
bu srete insann ancak insana yol gsterebileceini savunmufltur. O halde varo-
lufluluk bireysel zgrlk ve sorumlulukla yakndan ilgilidir. nsann kendi z-
N N
SIRA SZDE grlnnSIRA SZDE varmas, hayatn samaln hissederek ve bunalm yaflaya-
bilincine
rak mmkndr. Sartren felsefesi tm dnyada byk yank bulmufl, yazarlar,
AMALARIMIZ sanatlar,AMALARIMIZ
sinemaclar derinden etkilemifl ve siyasi hareketlerde baflvuru kayna
olmufltur.
K T A P Felsefi dflncelerin
K T A Pgeliflimini Christian Delacampagnen 20. Yzyl Felsefe Tarihi, (fl
Bankas Kltr Yaynlar) adl kitabndan renebilirsiniz.
TELEVZYON flvireli
T E Ldilbilimci
E V Z Y O N Ferdinand de Saussure, dil konusundaki incelemeleriyle
yapsalcla nclk eder. Ona gre dil toplumsal bir kurum olarak, hibir biim-
de kurallar mantksal olarak bilinerek renilen bir kurum deildir ve z bak-
mndan, dil bir biimdir. Ayrca dil bir gstergeler sistemidir ve her gsterge,
NTERNET NTERNET
iflitme-ses ile ilgili olan imge (gsteren) ve anlam ve kavram ile ilintili olan imge
(gsterilen)den oluflur. Bu ynyle dil bir kada benzetilebilir; dflnce kadn
n yz, ses ise arka yzdr; kestiniz mi ikisi de kaybolur. O halde dilde, ne ses
dflnceden ne de dflnce sesten ayrlabilir, ama ikisi arasndaki iliflki (gsteren-
gsterilen iliflkisi) nedensizdir, saymaca bir bantdr. Buna gre bir eserin bir
nesnenin yaps sorgulanrken o eseri bal bulunduu dflnlen toplumsal ta-
rihsel zellikleri iinde deil, kendi iinde ve paralarnn karfllkl konumuna g-
re kavramak gerekir. rnein resimde, renkler, izgiler, konturlar; edebiyat ese-
rinde szdizimsel kurulufl, sz sanatlar kompozisyon dzeni iinde eserin yapsal
sistemini oluflturan temel gelerdir ve bunlarn birbiriyle iliflkisi o sanat eserinin
yapsn oluflturur.
Dilin bir gstergeler sistemi olarak dflnlmesi, gstergelerin bilimi ve gster-
ge sistemlerini inceleyen bilim dal olarak tanmlanan gstergebilimin (semiyoloji)
www.evrenselpdf.com
douflunu hazrlamfltr. Gsterge (ngilizce sign) dediimizde, genel olarak bir

baflka fleyin yerini alan ve kendi dflnda bir fley gsteren her trl nesne, varlk ya
da olgu anlafllr. Bir baflka deyiflle, gsterge, insanlarn toplu hayatta birbirleriyle
anlaflmak amacyla yarattklar ve kullandklar doal diller (Trke, ngilizce, gibi),
eflitli jestler ve mimikler (sevgi, kzgnlk ifade eden el kol yz hareketleri, reklam
iin kullanlan imgeler, afifller, filmler, moda tasarmlar, edebiyat, resim, mzik gi-
bi her fley olabilir. Ancak anlaml bir sistem oluflturmas kofluluyla.
ROLAND BARTHES VE ADAfi SYLENLER: nl Fransz bilim adam, elefltir-

men ve gstergebilimci Roland Barthes, adafl Sylenler (Mitolojiler) adl kitabn-
da, gnmz kuflatan reklamlardan (araba, deterjan reklamlar) film yldzlarna
(Charlot, Greta Garbo, Marlon Brando filmleri), yiyeceklerden (biftek, kzarmfl pa-
tates) ieceklere (st ve flarap) kadar uzanan gndelik hayatn nesnelerini ve olay-
larn birer sylen (mitos) olarak ele alr, nk sylen bir szdr. Buna gre televiz-
yonda grntsn izlediimiz sv deterjan reklamlar beyazlatma sylemini ama-
lad halde fliddet iermektedir: amaflr suyu, sv bir atefltir, kirleri ldrr ;
Omonun derinlemesine ykadn sylemek amaflrn bir derinlii olduunu var
saymaktr; sevgililer gnnde sunulan gl ii tutkuyla aflkla doldurulmufl yani i-
ek olmann dflnda baflka bir fley olarak anlamlandrlmfltr; Afrika tenli, yani
zenci bir askerin Fransz ulusal askeri giysisiyle yani Fransz vatandafl olarak Fran-
sz Bayra altnda selam duruflunu gsteren nl fotoraf, dz anlamda bayra
selamlama gsterisidir, ama ikinci anlam bir zamanlarn emperyalist Fransz S-
mrge mparatorluunun evlatlarnn, daha dorusu bir zamanlarn klelerini y-
celtme ve yurttafl kabul etme gsterisidir. Barthes bu rneklerinde burjuva deerleri-
nin yaratt ideolojik kltrel sylemi elefltirmektedir.
nl Fransz yapsalc antropolog Claude Lvi-Strauss dilbilim alflmalarn- Tahsin Ycel, incelemeleriyle
uluslararas boyutta tannan
dan etkilenerek gelifltirdii yapsal antropolojide, kltrel ikili karfltlklar sistemin- bir gstergebilim uzmandr.
den yola karak (erkek/difli, piflmifl/i; plak/giysili gibi) bunlar kltrel durum-
lar barndran yani bize kltr hakknda bilgilendiren yaplar oluflturduu dfln-
cesindedir. Buna gre, piflmiflin kltrel anlamda ne olduunu anlamak iin o d-
nemde iin kltrel anlamda ne olduunu bilmek gerekir, nk i de alfllmfl
kltrel bir yaflantdr. Bu durumda birini bilmek nemli deildir, tersine ikisini
karfllafltrarak iliflkileri anlamak, kltrn formunu ve anlamn ortaya koyacaktr.
Lvi Straussa gre antropoloji bilimi, psikoloji ve psikanaliz ile de ok yakn ba-
lant halindedir, nk antropolojide dflnsel yaplar aynen dil gibi yaplanmfltr
ve dflnce gizli zellikler barndrr. Bu zellikleri tarih biliminin yapt gibi ev-
rime dayal olarak art zamanl (diyakronik) balamda yani olaylar olup bittikten
sonra evrimsel olarak vermek yerine, efl zamanl (senkronik) olarak, yani olaylar
oluflum sreleri iinde vermek gerekir. Bu balamda, rnein Cilal Tafl Devrinde
gerekleflen ilk tarm flekli, hayvan yetifltirme ve mlek yapm byk bir uygar-
lktr. Ama ondan nce de uygarlk vard. Sonradan geliflen modern uygarlk ilkel
uygarlktan anlam olarak ok farkl deildir. Yapsalcln evrimi yadsyan ynte-
mi, 60l yllarda bilimsel evrelerde byk tartflma yaratmfltr.
www.evrenselpdf.com
220 Kltr Tarihi
PSKANALZ: Ruhsal yaflamn normal ve anormal (psikopatoloji) belirtileri, bir ta-

km eflitli nedenlerle bastrlmfl ruhsal srelerin yerine geer. Psikanaliz bu bastr-
ma srecinin kaynana inmeye alflr. Bastrma srecinin belirtilerini dolayl ola-
rak bilindfl dile getirir. Freud, bilinalt kavramn bir istekler ve arzular deposu
olarak tanmlar. Bilinalt zamandan ve mekndan bamszdr ve hatta insann
binlerce yllk deneyimlerinin katmanlaflt yerdir. Kltrel basklarla bastrlmfl
ieriklerden oluflan bir blgedir. Freudn dflnceleri a yakndan etkileyecek
ama ayn zamanda da elefltiri oda olacaktr. Yapsalc psikanalist Jacques Lacana
gre, bilinalt bir dil gibi yaplanmfltr; bilinalt tekinin sylemidir; istek her za-
man bilinaltnn kilit tafldr; istein nedeni eksikliktir ve istenilen fley ele geirileme-
dii iin, zne ancak yoksunlukla yani sahip olamad iin vardr. Yzylmzda
ok tartfllan cinsellik, yabanclaflma, nevroz, arzu gibi konular psikanalizin temel
konularndandr. Freud izgisinde gelen isimler arasnda Gustav Jung kolektif bilin-
alt zerinde durarak bir tr sosyal psikanaliz gelifltirmifltir.
Yzylmz dflncesinin bir baflka zellii din ve bilimi buluflturmufl olmasdr.

20. yzyl din incelemeleri asndan nemli bir yol katetmifltir. zellikle Antropo-
loji bu konuda ilahi olmayan dinlerden bafllayarak, dinsel pratikleri betimleyerek
ve yorumlayarak nemli katkda bulunmufl, dinsel pratiklerin zn anlamamza
yardmc olmufltur. Tek tanrl dinler ise tarihsel geliflimleri ve ierdikleri felsefi
dnya bakfl asndan inceleme konusu olmufltur.
TOPLUMSAL HAREKETLER: KADINLAR, GENLER

VE NC YAfi
Fotoraf 9.3 Yzyln nemli olaylarndan biri de ABD ve
Avrupadan bafllayarak tm ktalara yaylan ka-
Sekiz Mart Dnya
Kadnlar Gn dn hareketleridir. Feminist hareket olarak ad-
landrlan kadn hareketi, kadnn zgrln
yani ekonomik, hukuksal ve cinsellik asn-
dan eflitlik istemlerini gndeme getirmifl ve ka-
dnlar rgtlenmeye bafllamfltr. Bunu Birlefl-
mifl Milletler bnyesinde alnan balayc ka-
rarlarla kadnlara iliflkin hukuksal dzenleme-
lerin yaplmas izler. Bunlar arasnda geliflme-
mifl lkelerde kz ocuklarnn eitimi, annelik
Bat Avrupada ve ABDde konusunda nemli hukuksal dzenlemeler, ekonomik ve cinsel zgrlk konu-
ekonomik bamszln
kazanmfl kadnlarn oran
sunda zendirici kararlar vardr. Bu yasal deiflim, kadnlarn siyaset, ifl dnyas,
% 60n zerinde iken sanat gibi farkl alanlarda farkl roller stlenerek erkek egemen ifl hayatnda yaflam
Trkiyede %25
dolaylarndadr, (2009
tarzlarnn deiflmesine neden olduu gibi aile yapsnda da nemli bir deiflim ge-
rakamlar). tirecektir. Kadnn ifl hayatna atlmas, ekonomik bamszln kazanmas ve an-
nelik ifllevlerinin deiflmesiyle, babaerkil aile modeli kaybolmaya yz tutar. Kad-
nn ekonomik bamszl onu reten varlk olma kimliinden kurtarmfl ve efller
arasnda daha demokratik paylaflm kltr oluflturmufl, evlilik kurumu da deifl-
meye yz tutmufltur. Kadnn bilgiye ve zgrle sahip olmas, toplumlarda yeni
bir kltrel, ekonomik ve siyasal yaplanmay da beraberinde getirmifltir.
www.evrenselpdf.com
KADIN MAJI DEfiT: Yzylmz ayn zamanda kadn yneticilerin, bilim ka-
dnlarnn ve kadn politikaclarn yzyldr ve bu nedenle gnmzde kadn ima-
j deiflmifltir, kadnlarn saygnl artmfltr, bu da erkeklerin yaflam tarzlarn,
davranfllarn ve erkek kltrn deifltirmifltir. Birok nl kadn siyaseti dnya
politikasna yn vermifltir: Hindistanda baflbakan ndira Gandhi ve Pakistann Be-
nazir Bhuttosu uzun ynetim dnemlerinden sonra yazk ki suikaste kurban gitmifl-
lerdir. Tabii Demir Leydi unvanl ngiltere baflbakan Margaret Thatcher (1979-
1990) uygulad politikalarla tartfllan bir dnya lideri olmufltur. Bizde Tansu il-
ler (1993-96) ilk kadn baflbakandr. Ama bilimsel alanlarda, edebiyatta, plastik sa-
natlar ve sahne sanatlarnda, mzik sanatnda nl kadnlar kltrel hayatmza
yeni bir soluk kazandrmfllardr. Bugn Birleflmifl Milletler 1995 Kalknma Progra-
m erevesinde cinsler arasndaki ayrmn kaldrlmas hedeflenmektedir. Ama bir
yandan da Afrika ve Asyada gen kzlarn evlenme yaflnn dflk olmas, eitim ve
retim sorunlarn devam ettirmektedir.
1950lerden itibaren tm lkelerde yeni davranfl biimleri gelifltiren ve yeni

kltrler yaratan gen bir kuflak vardr. Batda hippiler zgrlk, barfl ve aflk ad-
na uzun salar alfllmadk giysileri ve aflr alkol tketimleriyle ilgi ekse de ksa
srede kaybolur. 1964de, Berkeley niversitesi rencilerinin rgtledii ilk -
renci hareketi byk yank bulur. Bunu besleyen protest mzik kltr Bob Dylan,
Joan Baez gibi flarkclarla genlik Vietnam Savaflna byk tepki gsterir. ren-
ci hareketleri Atlantikten Avrupaya srar. 1968de, Fransada renciler niversi-
te anfilerini, tiyatro salonlarn, sanat merkezlerini iflgal eder; barikatlar kurulur.
Buna ifli sendikalar destek vererek genel greve giderler. Genlik sanki yarn de-
iflim gerekleflecek hayalinde iken anarfli ykselir, hareket sonusuz kalr. 1968
hareketi, bugn genliin dnyada yeni bir kltr ve siyaset anlayfl yaratt ha-
reket olarak inceleme konusudur. Bu yldan sonra, eitim programlar gzden ge-
irilir, yeni reformlar yaplr, niversitelerin zerklii gndeme gelir.
Trkiyede ise 1968lerde bafllayan kitlesel renci ve sendikal hareketler nere-
deyse eyrek yzyl devam eder ve trajik sonular yaratr. Karfl ideolojiden vatan
evlatlar birbirlerine saldrr ve kurflun skar, birok aileye atefl dfler, lkede g-
ven ortam kalmaz, demokrasi ara askeri darbelerle ard ardna yara alr. Ama tabii
btn bu trajik sonular ayn zamanda bir hayat ve kltr dersi de vermektedir.
Gelecek yllar bunu bilimsel olarak belgeleriyle gsterecektir.
Dnyada zellikle 1970lerden itibaren iflsizlik ykselifle geer ve tabii nce
genlii vurmaktadr. Kendilerini dfllanmfl hisseden gen kuflak, mutluluu alt
kltrlerde arayacaktr. rnein bazlar skinhead (dazlak kafa) modasyla fliddete
baflvurarak rk aflr sac dflncelere ynelir, lkelerindeki gmenlerin evleri-
ni atefle verirken (Almanyada Trklere karfl olduu gibi) anarflist gruplar ise ag-
resiftir ve gsterilerde her fleye saldrp yakp ykarlar. Baz gruplar da evreci ve
barfl (Greenpeace gibi) hareketlerde yer alr. Btn bu hareketler, sonraki gen
kufla etkileyecek ve onlarn hayat tarzn deifltirecektir. Bu hareketlerin sonu-
lar ilgintir: Genlik artk sz sahibidir; zel yaflamda evlilik yafl deiflir; insanlar-
da genlik dnemi uzar; orta snf genlii eitim, spor, sinema gibi birok alanda
yeni bir baflar modeli oluflturur, gen yldzlar, yetenekler ortaya kar; genlik
kltr, okuduklaryla, izledikleriyle, dinledikleriyle ama ayn zamanda zevkleri,
giysileri ve stilleriyle, toplumlarda modern bir kltrn habercisidir artk. Gn-
mzde, genlik, sosyal bilimlerin en nemli arafltrma alanlarndan biri olmufltur.
www.evrenselpdf.com
222 Kltr Tarihi
Fotoraf 9.4 Sanayileflmifl lkelerde, zellikle kinci Sa-

Tiananmen vafltan sonra doum orannn dflmesi ve yafl-
Meydan, 1989. l kuflan nfus olarak kendisini gstermesi
nemli bir inceleme ve ilgi alan olacaktr.
1950lerde iki yz milyonun zerindeki in-
san altmfl yafl stndedir. 1975de bu oran
yz elli milyona kar ve 2002de alt yz
milyon olacaktr. Nitekim Birleflmifl Milletler,
1969da yafll insanlar evrensel bir kltrel
miras olarak ilan etmifl ve sosyal gvencele-
rini salamak ve onlar korumak konusunda
Evrensel nsan Haklar Maddesini yenilefltirmifltir. nc yafla tm dnyada seya-
hat, ulaflm, salk hizmetlerinde kolaylklar salanr. Ama asl nemli olan btn
toplumlarn nc yafl konusunda bilinli bir hassasiyet kazanmasdr.
SANAT, KLTR, EDEBYAT, SNEMA

Yirminci yzyl btn sanatsal trlerin, geleneksel sanatlarn, dilin ve hatta felsefi
dflncenin deiflimine tank olmufl bir yzyldr. rnein dnya sanatna yn ve-
ren Kbizm, Dada, Srrealizm akmlar Pariste doar. Bu hareketlilikten anti-roman-
lar, soyut sanat eserleri, atonal mzik paralar doacaktr. Ftristler ve konstrkti-
vistler Rusyada, yeni plastik soyut sanat anlayfl (De Stijl) Hollandada boy gstere-
cektir. 1950lerde Parisin yerini alan New Yorkta ise Pop-Art yeflerecektir.
Birinci savafl ncesi, Fransa, yeni bir isim ve yeni bir akmla tanflr. Picassonun
Avignonlu Kadnlar (1907) adl eseri sanatta alfllmfl normlar altst eder: Figrler
geleneksel anlayfla bafl kaldrfl iindedir; kadnlarn bedeni geometrik alfllmfl,
SIRA SZDE SIRA SZDE
sanki baltayla yontulur gibi izilmifltir; yzlerdeki biimlendirme Afrika sanatlarnn
etkisini taflr. Geometrik ve boyutlu izlenimi veren bu eserde perspektifin gz ya-
D fi N E L M nltc ilkesiD inenmifltir.
fi N E L M Picasso bir bakma gerekleri baflka trl sorgulamaktadr.
Kbizm byle doar ve Picasso, Braque ve Juan Grisnin eserleriyle zenginleflir. Pi-
casso, sanat hayat boyunca gerek dnyaya olan ballndan asla vazgememifl-
S O R U S O R U
tir. an deiflimlerini ve bu deiflimin sratini eserlerinde srekli ne karmfltr.
DKKAT Sz edilen sanatlar

D K K A T ve eserleri dnya sanat tarihinde dnm noktasdr.
SIRA Resim
SZDE 9.2
N N
SIRA SZDE
Picasso, Guernica,
1937.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET Savafl bitiminde,

N T E R N E T sanat ortamlarnda hilik duygusu ve baflkaldr egemendir.
1920lerde Pariste Tristan Tzarann nclnde biimlenen Dada hareketi Bat
uygarlna ve gemiflin sanat anlayflna karfl kar, ilkel uygarlklar model alr.
www.evrenselpdf.com
Her trl siyasal ve sanatsal ideoloji ve uzlaflmaya karfl karak ironiyi, mizah, afl-
rl ne karr. lk kez kolaj (kat, karton tel gibi malzemelerin tuvalde kullan-
m) kullanlr. 1950lerden itibaren post-modern sanatn ilah olacak olan Marcel
Duchamp, sanatta ilk ready-made (hazr yapm) olan Bisiklet Tekerlii (1915)
sergiler. Ayrca, bir pisuar ters evirerek eflme adyla sergilemesi (1917) ve Leo-
nardo da Vincinin Mona Lizasna byk takmas postmodern sanatn temellerini
atacaktr yllar sonra.
Resim 9.3
1924te Fransz yazar
Andr Breton, Louis Ara- Srrealist lgn
ressam Dali, lde
gon, Paul Eluard Gereks-
eriyen saatler.
tlk Bildirgesiyle, zamann
yeni bilimi psikanalizin baba-
s Freudun nsann dfl dn-
yadaki istekleri bilinaltnda
toplanr tezinin etkisi altn-
da, bilin ile bilinaltn bir-
lefltirmeye yeltenirler. Hayal
dnyasyla gerek dnyann
iieliini gerekst olarak
tanmlarlar. Artk rya, kabus,
tlsm ve ezoterik bilimler sa-
natn temel esin kaynaklar olur.
Fantastik bir edebiyat domak zeredir. Otomatik yaz pratiiyle uyankken gr-
dkleri dflleri kaleme alrlar. Srrealizm btn sanat dallarnda yzyla damgasn
vuracak ve sinemada nl spanyol ynetmen Luis Bunuelin filmleriyle yeni bir
ekol ve fantastik bir dnem bafllayacaktr.
Sovyet yakasnda devrim heyecann yaflayan Mikhal Cholokhov realist
sosyalist edebiyatn rneidir. fiair Vladimir Mayakovski (1893-1930) ise fliirde
ftrist yeni bir form yaratcs olarak n salmfl, devrimin dinamiini dile getir-
mifltir. Ama kiflisel bunalmlar, devrimle geldii sanlan hayal krklklar sonun-
da intihara srklenmifltir.
Ayn yllarda Fransz romanc Marcel Proust yedi ciltlik devasa eseri Kayp
Zamann zinde ile romanda kurgu ve ykleme tekniini deifltirecek ve dnya
roman sanatna damgasn vuracaktr. Britanya adasnda rlandal James Joyce ise
Ulysses (1922) ile bir kentin 24 saatini Homeros tarznda dokur gibi sayfalara ifl-
leyecek ve eser i diyaloglaryla bilin akflyla roman geleneini deifltirecek, bel-
ki de en derin etkisini Virginia Woolfda gsterecektir. Nitekim Woolf eriflilmesi
olanaksz heyecanlar yakalamaya alflan bir yaz ustasdr. (Mrs. Dalloway, 1925).
Pragdan bir ses Franz Kafka (1883-1924) dnya edebiyatnda dnm noktas
olacaktr. nl eseri Davann baflkahraman Josef K. tutuklanr ama ne su iflle-
diini bilmemektedir. Bir baflka eseri fiatoda, kadastrocu K. ne yaptysa bir tr-
l bir bilgi iletmek istedii flatoya ulaflamamfltr. Her taraf her fley bir labirenttir.
Aslnda her iki kahraman da anlayamadklar ve bir trl kaamadklar kflsz
bir dnyadadrlar. Dnflmde ise baflkahraman Gregor Samsa gnn birinde
kendisini bir bcee dnflmfl olarak bulur ama insani dflnme zelliklerini
kaybetmemifltir. Kafkann bu roman evreni, kimi elefltirmenlere gre yabanclafl-
ma, iletiflimsizlik, korku ve bunalm erevesinde yalnzlaflan insan dile getirir-
ken, kimileri de, hayatn tuzaklarna mizah duygusuyla direndiini belirtir ve ya-
ptlarnda ok nefleli gizil bir kahkahann olduundan sz eder. Kafkann eserle-
ri siyasi, felsefi, estetik okumalara aktr ve plastik sanatlardan sinema sanatna
dek birok alanda etkisini gstermifltir.
www.evrenselpdf.com
224 Kltr Tarihi
MARCEL PROUST (1871-1922): Baz yazarlarn yazarlk hayat flaflrtc yklerle do-
ludur. rnein bugn dnya romannn en nemli isimlerinden Fransz yazar Marcel
Proust, Kayp Zamann zindeyi yaynlatmak istediinde eserini kimselere beendireme-
mifltir ve bunlar arasnda nl bir yaynevinin danflmanln yapan Andr Gide de var-
dr. Eserin birinci cildi tannmayan bir yaynevinde knca dikkat eker ve birka yla
kalmadan Fransann en byk edebiyat dllerinden Goncourt dln kazanr. Mar-
cel Proust dnyada en ok incelenen yazarlar arasndadr. Marcel Proust, ocukluu
Fransann fliddet dolu siyasi ortamnda gemesine ramen romanlarnda asla bunu
yanstmamfltr; kt salna ramen (astm hastasdr) Kayp Zamann zindeye 1913
ylnda bafllamfl ve lm dfleinde bile yazmaya devam etmifltir. 1927de yaynlanan
eserinin son cildini grememifltir ve eliflkili biimde romannn son cildinin ad Yeniden
Bulunmufl Zamandr.
BR KADIN YAZAR: VIRGINIA WOOLF (1882-1941): Efli Leonardn szleriyle ac ve-

ren bir gzellie sahip bu ngiliz yazarn alkantl bir hayat vardr: Aristokrat bir aile-
nin kzdr, hi okula, niversiteye gitmez, evde eitim alr. Manik depressif hastalndan
dolay yksek dozlu sakinlefltirici ilalarla tedavi grr; o nl fliirsel kitaplarn dayanl-
maz travmalar iinde yazd srete bile, hayat kah bakmevlerinde, kah ssz tatil evle-
rinde akp gider. Hatta o gnn tedavi yntemine gre, karanlk odalarda bile tutulur.
Ama bir eliflki ki, bu yangnlardan, bugn bir endstri oluflturmufl olan yaptlar doa-
caktr. nl eseri Mrs. Dalloway, bir tek kentte, bir tek gnde geer. Kitaba adn veren
Clarissa Dalloway, Londra sokaklarnda dolaflrken, kitabn teki kahraman, savafl gazi-
si Septimus Smith ayn sokaktadr ama iki kahraman hi yz yze gelmezler; hatta bir
ara Londrann ayn sokanda bulunurlar, ayn sesi duyarlar, ayn fley iin rperirler.
Ama gnn akan saatleriyle birlikte (yazar kitabna nce Saatler adn koymufl son-
ra deifltirmifltir), Virginia Woolfda birleflirler. Mrs. Dalloway, bilin akfladyla an-
lan ve bir romanda bilincin btn eleri, yani alglar, hayaller, fikirler, arzular ve duy-
gular aralarnda hi bir ayrm yaplmadan btnsel olarak isletilmesi ve betimlenmesine
dayanan teknii uygulamfltr. Woolf eserlerini balkonda, hatta ayakta yazard ve buna
uygun buras benim snam dedii bir masas vard. Dzlkler, tepeler boyunca sa-
atlerce hzl hzl yrr, yrrken yksek sesle konuflur, romanlarnn atsn hatta pa-
ragraflarn bu flekilde kurard. Woolf, 1941ylnda kendisini rmaa atarak intihar eder
ve cesedi on befl gn sonra bulunur. Nicole Kidmannn oynad son derece baflarl bir
film olan Saatler yazarn bu son aylarn anlatr.
Resim 9.4
Plastik sanatlarda kbizm ve srrealizm
Virginia Woolf: Bu sonras soyut sanatla tam bir deiflim yafla-
keder dolu yazar
nr. Doadaki grnen somut gereklerin
ayn zamanda
anti smrgeci, tesinde salt bir gereklik arayfl mmkn-
savafl karflt, dr dflncesiyle yola kan ve figratif re-
feminist bir sim sanatn benimsemeyen, formu ne -
elefltirmendi. kararak renk, izgi, leke, gibi elerle kom-
pozisyona nem veren soyut sanat anlayfl,
bir bakma gelenekleri sarsalar hatta ykar.
fiiddet, fliirsellik, gizem gibi duygular anla-
tabilmek iin ok eflitli teknikler kullanlr.
Piet Mondrian, Broadway Boogy-Wo-
ogy adl geometrik form arlkl eserinde
bir zenci dansn resmederken ritmi resim
diliyle anlatmay ama edinir. Kandinsky
ise zlenim adl eserinde nl besteci
Schnbergin bir mzik eserini resim diliy-
le betimler. Renklere bir tn deeri ykler.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
Sanat akmlarnn yzyl baflnda daha modernist ve sistemli olduunu

D Kfark
K A T edeceksiniz. DKKAT
Bu anlayfl 60l yllarda kaybolacaktr.
N N
SIRA SZDE ResimSIRA
9.5 SZDE
Yedinci Sanat Sinema
1895de Pariste Lumire Kardefllerin Piet Mondrian,
icadyla gelen sinema, sessiz baflla- Brodway, Boogy-
Woogy Dans
d giriflimine 1930lardan itibaren
sesli olarak srdrecek ve ilk uzun
metrajl film 1935de yaplacaktr. Bi- K T A P K T A P
rinci Savafl sonrasnda SSCBde ku-
rulan Devlet Sinema Enstits, nl
ynetmen Sergei Eisenstein dn- TELEVZYON TELEVZYON
yaya tantr, ynettii Potemkin
Zrhls dnya sinemasnn ilk bafl-
yaptlarndandr. 1930lardan itiba-
ren sesli filmlere geifl sinema tari- NTERNET NTERNET
hinde olaydr. Bir sre yaflanlan tek-
nik ve estetik sorunlara ramen izle-
yici says artar; ABDde bu yllarda
haftalk izleyici says krk milyonun
zerindedir. Bu yllarda John Ford, (Muhbir, 1935, Gazap zmleri, 1941, Va-
dim O Kadar Yeflildi Ki,1941), Alfred Hitchcock, Rebecca, 1940 ve Orson Wel-
les, Yurttafl Kane, 1941) gibi unutulmaz filmler yaparlar. Bu ynetmenler daha
sonra ustalik filmlerini yapacaklardr. Amerikan Sinemas giderek gldr, western,
aksiyon, dramatik, gerilim filmleriyle nemli bir geliflim izler. Bunu 1960lardan iti-
baren bilim kurgu, korku filmleri izler. Tabii bu arada Walt Disney yapm animas-
yon filmleri dnya giflelerini ve televizyonlarn egemenlii altna alr. Kaliforni-
yada Los Angeles kentinin bir blgesi olan ve film stdyolarnn ve film yldzlar-
nn oturduu Hollywood, aslnda Amerikan Sinema endstrisinin teki addr.
Resim 9.6
Rzgar Gibi Geti,
afifl, 1939.
www.evrenselpdf.com
226 Kltr Tarihi
BR FLM: RZGAR GB GET: Margaret Mitchellin ayn adl romanndan (Go-

ne with the wind) uyarlanan ve ynetmenliini Amerikal Victor Flemingin yapt,
Clark Gable, Vivian Leigh, Leslie Howard, Olivia de Havilland gibi dnemin iyi
oyuncularnn yer ald bu film (1939), dnyann en iyi on filmi arasnda yer al-
maktadr ve tm zamanlarn en ok gifle yapan filmidir. Konusunu Kuzey-Gney
Savafl yllarndan alan ve bu tarihsel fonda trajik bir aflk drtgeni oluflturarak insa-
nn psikolojik dnyasnn derinliklerini ve eliflkilerini ustalkla yanstan bu film,
ayrca sz konusu savafln gereki dekorlarn kullanmas, genifl corafi alanlarda
ustalkl kamera ekimleriyle, tarlalar, iflikleri, zaman zaman kentleri, gn batm
grntlerini yanstmasyla insanlarn belleklerinden silinmemifltir. Filmde G-
neyin (zenci ve klelerin) grntleri de bu romantik trajik aflk yksnn iine
baflaryla sfltrlmfl ve fonda yine unutulmayan Gney halk flarklar filmin mzi-
ine ayr bir hava katmfltr. Film, dneminde 10 Oscar dl kazanmfltr ve insan-
larn belleklerinde filmde yaflanan aflkn gerekliine inandrmfltr.
Ama Avrupada, Fransz sinemas yeniliki ve yaratc ynetmenlerle (Ren

Clair, Jean Vigo Jean Renoir) altn an yaflar; edebiyat eserleri sinemaya
uyarlanr, kkl bir toplumsal elefltiri yepyeni ekim teknikleriyle ve oyunculuk
anlayflyla seyirciyle buluflur. talyan sinemas ise Yeni Gerekilik akmyla salon
filmlerinden koparak, iflsizlik, umutsuzluk ve ahlaki kfl gibi ekonomik ve top-
lumsal temalara ynelir ve Avrupa sinemasnn gzdesi olur. Luchino Visconti
dnemin toplumsal gereklerini gerek meknlarda ve profesyonel olmayan
oyuncularla filme eker. Roberto Rosselini (Roma Ak fiehir, 1945), Vittorio de
Sica (Bisiklet Hrszlar, 1948), Luchino Viskonti (Tutku, 1948) Federico Fellini
(Sonsuz Sokaklar, 1954) bu trn unutulmaz filmleridir. lk filmlerinde bu akmn
izleri grlen Federico Fellini (Sekiz Buuk) ve Michelangelo Antonioni (Ci-
SIRA SZDE nayeti Grdm,
SIRA SZDE 1966), Pier Paolo Passolini (Mamma Roma, 1966), Bernardo
Bertolucci (Son mparator, 1987), kendilerine zg sinema diliyle dnya sinema-
snn baflyaptlarn yaratacaklardr. talyan Yeni Gereki akm Fransada Yeni
SIRA SZDE Dalga ynetmenlerine
SIRA SZDE de okul olacaktr. Yeni Dalga ynetmenleri klasik film for-
munu reddederek, yeni grsel kamera teknikleri ve sinematografik anlatmlaryla,
S O R U filmlerinde Fransa
S O R U toplumunun yaflad toplumsal ve dnemsel deiflimi iflleme
teknikleriyle sinema tarihinde bir kopuflu gereklefltirmifllerdir. Franois Truffa-
DKKAT
ut, (400 Darbe,DKKAT
1959; Franszcada okulu krmak anlamna gelen 400 Darbe
S O R U okuldan kaan S O Rkk U bir ocuun yksn dile getirir ve sinema sanatnn bafl-
yaptlarndandr), Jean Luc Godard (Serseri Aflklar, 1960), Claude Chabrol (Ya-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
DKKAT
kflkl Serge, 1959) nemli isimlerdir. Bu ynetmenler nl Cahiers du Cinma
DKKAT
adl derginin film elefltirmenidirler ve bu nedenle Dnya Sinema Tarihinde bir si-
AMALARIMIZ nema kuram oluflturmufllardr.
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ Dnya sinema
K tarihi
T A hakknda
AMALARIMIZP bilgilenmek iin Geoffrey Nowell Smithin yazd Dnya Si-
nema Tarihi, (Kabalc Yaynevi, 2010) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
TKE LE VT ZA Y PO N Trk sinemaT KE Ltarihi

E VT ZAY Ohakknda
PN bilgilenmek iin bu alanda nemli bir uzman olan Nijat
znn Trk Sinema Tarihi, (Doruk Yaynevi, 2003) adl kitaptan ve konuyla ilgili dier
kitaplarndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
Ama Avrupa ve ABD dflnda baflka sinemalar da amza damgasn vurur.

zellikle Rus Sovyet sinemas Tarkovskiyle; Japon sinemas ise Japon kltr-
n sinematografik anlatmla sergileyen Akira Kurosavayla dikkat eker. Hindis-
tanda mzikli, flarkl, dram ve macera filmleriyle tam bir film patlamas
SIRA SZDE yaflanr. SIRA SZDE
1960dan itibaren nc Dnya lkelerinin (Gney Amerika, Afrika devletleri)
sinemalarnn ykselifline tank oluruz. Bu yllarda ABD sinemas da kendisini ye-
nilemek zorundadr. Arthur Penn, Stanley Kubrick, gibi sinemaclarD fi N E L M politika, D fi N E L M
cinsellik, fliddet ierikli Amerikay elefltiren filmler yaparak Hollywood anlatm-
nn dflna karlar. Sinema sanat nl dlleriyle (Oscar), festivalleriyle
S O R U (Vene- S O R U
dik, Berlin, Antalya, Cannes) dnyann drt bir yakasnda bir yaflam tarz olmufl-
tur artk. Yazar E. Faureun yorumlamasyla, sinema hareket hlinde bir mimari,
devinen bir grsel senfonidir. DKKAT DKKAT
Trkiyede, Trk Sinemas stanbulda Beyolu semtindeki Yeflilam Soka,
N N
film flirketlerinin ve ayn zamanda oyuncu ve figranlarn meknlarnn
SIRA SZDEburada bu- SIRA SZDE
lunmasndan dolay Yeflilam olarak anlr. Bu aslnda sinema sanatlarmzn o-
unun macerasdr. Gariptir, filmlerde zengin (Hulusi Kentmen) hain (Hayati Ham-
AMALARIMIZ
zaolu), acmasz (Erol Tafl) rollerinde alfltmz ve sanki yle sandmz oyun- AMALARIMIZ
cularmz aslnda sinema emekileridir. SIRA SZDE SIRA SZDE
nl sinema komedyenimiz ztrk Serengil Yeflilam Benden Sorun K T A adl P kitabnda K T A P

(Milliyet Yaynlar 1985), figran olabilmek iin sefalet iinde kahve kflelerinde
D fi N E L M nasl s- D fi N E L M
ra beklediini anlatr.
T E LS EOV RZ UY O N TELEVZYON
S O R U
Mzik ve Sahne Sanatlar
oksesli klasik mzikte Arnold Schnberg, Anton Webern, Alban Berg gibi
D K K A T tonal forma
besteciler, atonal (ton dfl) mziin temelini atarlar. Mzikte alfllmfl DKKAT
NTERNET NTERNET
tepki olan bu yeni mzik, alfllmfl melodi formunu da deifltirir. Bir performans
sanat olan bale sanatnda koreografi byk geliflim gsterir. nl bale virtzleri,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Tatar asll Rudolf Nurayev gibi sanatlar, uzun sramalar, hzl dnflleri, jest,
mim ve dramatik aksiyonlaryla bir dnya stili yaratrlar. Modern dans ise balenin
deiflmez kurallarna tepki olarak her tr mzie uydurulabilen, hareket stili alan
zgr olan, dflnce ve kavramlar somutlafltrmay amalayan dans trdr.
20. yzyl mzii hakknda bilgilenmek iin Ahmet Sayn Mzik Tarihi,
K (Mzik
T A P Ansiklope- K T A P
disi Yaynlar) adl eserinden yararlanabilirsiniz.
Opera sanatnda ise hem mzik hem sahne olanaklar geliflir. T E L E V ZMzik,
YON flan, ti- TELEVZYON
yatro, edebiyat, tasarm sanatlarn birlefltirme zelliiyle total bir sanat zelliin-
dedir. rnein Fransz Bizetnin nl operas Carmen, Fransz yazar Prospere
Merimenin bir yksnn uyarlamasdr. Operann nl divalar arasnda dn-
ya sahnelerinde yorumlad La Traviata ve Madam Butterfly N yorumlaryla
TERNET Ley- NTERNET
la Gencer de bulunmaktadr.
Opera sanatnn temel zellikleri nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE

4
Mzik trleri iinde ne kan Caz Mzii kken olarak saf bir Amerikan m-
D fi N E tresel
zii deildir. Bu lkedeki zenci sanatlarn nclk ettii Afrikann LM mzik D fi N E L M
ve danslarn, elencelerini, zaman zaman da smrgelefltirmeden dolay ngilizle-
rin ilahilerini barndran mzik trdr. Zamanla Kzlderili mziiS O ve R U dier smr- S O R U
geci lke mziklerinin etkilerini tafld da saptanmfltr. Blues denen zenci flark-
lar da bu bileflimden domufltur. Caz mziinin en nemli zellii doalama ya-
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
228 Kltr Tarihi
plmasdr. Caz starlar arasnda trompeti Louis Armstrong, piyanist flarkc Ray
Charles nl isimlerdir. Pop mzik alannda ise, zellikle kinci Dnya Savafln-
dan sonra mziin kentlerde popler flarklarla hzla yaylmas, radyo, kaset, plak
kaytlaryla genifl kitlelere ulaflmas, ayn zamanda dans da iermesi Frank Sinat-
ra, Elvis Prestley gibi isimler dnya yldz olur ve efsane flarklar doar. 60l yl-
lar ise Beatles dalgasyla alkalanr.
Fotoraf 9.5
Beatles yeleri
Kaynak:
http://tr.wikipedia.o
rg/w/index.php?title
=Dosya:The_Fabs.J
PG&filetimestamp=
20080730224504
SIRADIfiI POPLER BR MZK GRUBU: THE BEATLES: Adn ngilizcede ritim

anlamna gelen beatden alan 1960larn bu popler ngiliz mzik grubu, dnya-
nn drt bir yannda her yafltan kitlenin beenisini kazanmfl ve olaanst yarat-
clktaki flarklaryla, satfl rekorlaryla (bir milyar aflkn plak-CDsi satlmfltr), m-
zik tarihinde bir dnm noktas olmufltur. Mzikleri kadar dflnceleri, yaflam ve
giyim tarzlar da dnyada hem olay hem de moda olmufltur. rnein Japonyada
rk gruplarn spor yapt salonda verdikleri konser youn polis korumas altnda
gerekleflmifl; 1966da Filipinler turnesinde grkemli konser sonras Devlet Baflkan-
nn resmi davetini kabul etmemeleri TV kanallarnda yaynlannca lkede fke
uyandrmfl ve polis korumas verilmedii iin grup saldrya uramfltr. John Len-
nonun mizah yollu Beatles sadan daha popler sz, lkelerde plaklarnn ya-
klmasna neden olmufl ve zr dilemesine ramen fke dinmemifl olay Vatikana
yansmfltr. Grup en son konserini 1969da izinsiz olarak bir atda vermifl ve polis
tarafndan indirilmifltir. Beatles 1970de resmen dalmfltr. Let it be adl flark-
lar bugn dnya filmlerinde, konserlerinde, televizyonlarnda alnan ve kltrel
dflnsel arfltrm zgn olan efsanevi bir flarkdr.
www.evrenselpdf.com
Edebiyat
Edebiyat hibir yzylda 20. yzylda olduu kadar baflkalaflm geirmemifltir. Bu
yzyln yazarlar gemiflle balarn kopararak ifade ve form arayfllarnda snrlar
zorlamfllardr. Dada ve srrealizm hareketleriyle bafllayan bu irade hayal gcnde
snr tanmamaktadr. Savafl esnasnda ve sonrasnda ise, yazarlar toplum, siyaset,
insan, birey iliflkilerine ynelirler. Srrealizmin kurucularndan Louis Aragon, di-
renifl fliirleriyle milli flair, edebiyat ve kltr adamdr. Birok lke edebiyat smr-
gecilie ve rkla tepki eserleri yaratr. Kadn edebiyat kadn kimliini ve kadn
direniflini odak noktasna yerlefltirerek flaflrtc bir grnm arz eder. kinci Dn-
ya Savafl kflnda Yeni Roman akm yazarlar temel bir konusu ve olay olmayan,
karakterleri hafzadan yoksun romanlar yazarlarken, anlat teniinde ustalklaryla
Nathalie Sarraute et Marguerite Duras bu yeni romann ilk ve nemli kadn
isimleridir. Ayn dnemde, Gnther Grass Almanyada, Taha Hussein Msrda
ve tm dnyada okunan yazarlar olurlar. Fas, Tunus, Cezayir, Senegal yakasndan
smrgelefltirme ve bamszlk hareketlerini konu edinen Tahar Ben Jelloun
(Fas), Albert Memmi (Tunus), Lopold S. Senghor (Senegal) unutulmaz isimler-
dir. ABDde, Henry James, F. Scott Fitzgeralds, Faulkner kleliin mirasn a-
a vuran romanlar kaleme alrlar. Amerikann gneyindeki sevgi yoksunluunu
dile getirirler. Henry Miller, modern toplumun lirik, anlatmc temsilcisi olurken,
Eugene ONeill tiyatronun benzersiz temsilcisidir. Tennesse de Williams ise Ar-
zu Tramvay gibi eserleriyle alt tabakalarn ruhsal ve ekonomik sorunlarn gncel-
lefltirir. Hepsi dnya dillerinde okunan popler yazarlardr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
POSTMODERN DURUM VE SANATTA BAfiKALAfiIM
Fransz filozof Jean Franois Lyotarda gre postmodern durum, kinci Dnya
Savafl sonras hem siyasal, hem dflnsel alanda bir inanszlk ve kuflku halinin
bafllad dnemdir. Lyotarda gre bu kuflku, yenileflmeye (modernlie) ve onun
kaynaklarna yani bilimsel geliflmelere, aklcla, evrensellieS karfl
O R U duyulan bir S O R U
kuflkudur. Kuflkunun nemli gstergelerinden biri de zellikle geliflmifl endstri
toplumlarnda tarih felsefelerinin ve siyasal ideolojilerin rettikleri
DKKAT
byk anlat- DKKAT
lardr. O halde postmodernizm kavramyla bir akmdan ok, modernlik sonras
durum anlamaktayz. Postmodern dflnce, haliyle, belli bir merkezi olmayan; z-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
neyi ve egoyu ne karan, ifade alannda heterojenlii, okseslilii, blnmfll-
benimseyen ileri teknolojiler a dflncesidir. Postmodern mimari ise yeni
mimari tasarmlarla, eski mimari geleri (stnlar, sslemeler, bezemeler) birara-
da kullanr. Las Vegas mimarisi buna rnektir.
Postmodernizmi ayn zamanda elefltirel olarak deerlendirebilmek iin

K Terry
T A P Eagletonnn K T A P
Postmodernizmin Yanlsamalar, (Ayrnt Yaynlar, 2011) adl kitabna baflvurabilirsiniz.
1950li yllardan itibaren Fransada ortaya kan Yeni Gerekilik

T E L E V Zileri
Y O N teknolo- TELEVZYON
ji varoluflumuzu nasl etkilemektedir? sorusuyla yeni oluflan tketim toplumu mo-
delinde sanatn yerini sorgular. Hareketin nemli ismi Yves Klein, 1958de Pariste
bir galeride galeriyi bombofl dzenleyerek boflluu sergiler. Nu modellerini kendi
patentini ald uluslararas Klein Mavisine boyayarak byk Ntuvallerin
T E R N E T zerinde NTERNET
alflr. Modeller sanki canl fraya dnflmfllerdir. Yine gruptan Arman, 1960da
sanayi atklaryla bir sergi salonunu doldurur, izleyiciler bu atklar arasnda zorluk-
la dolaflr, serginin ad Doludur.
www.evrenselpdf.com
230 Kltr Tarihi
JOHN CAGE ve 433: nl besteci John Cagein 1954de 433 adl gsterisinde,
sahneye kan piyanist, almadan piyanosunun baflnda oturur, ilgili blmlerde
ayaa kalkarak ve izleyicileri selamlayarak ksa srelerle kulise girer kar, yine pi-
yanosunun baflna oturur ve almaz ve konseri tamamlar. Besteci mzikal bir form
olan sessizlii (esler) dinletmek istemifltir ama konser homurtular, grltlerle son
bulmufltur.
1962de, bir Fluxus konserinde hayatlarnda keman ellerine almamfl befl ke-
man vitozu! konser sresi boyunca bir gam yaratabilmek iin uraflrlar. Acaba bu
konser mziin deerini ya da bir konser tasarmn daha m glce sergilemek-
tedir? Joseph Beuys ise at bir resim sergisinde kucandaki l bir tavflana ko-
nuflur. Artk sanatn hem malzemesi deiflmifltir, hem de dflncesi deiflmifltir. r-
nein Happeningde sanat nceden tasarlad bir projeyi (resim, dans, mzik, fli-
ir, film, vb.) icra eder, seyirciyi de dorudan olayn iine eker ve gsteri doala-
ma yntemiyle gereklefltirilir ve bir flenlik havasnda cereyan eder. Mekn her yer
olabilir (sokak, garaj, koru, su st, vb.). Eer gsteri bedensel bir etkinlikse per-
formans adn alr ve sanat bedenini kullanr (beden sanat-body art). Christo-
nun, 1962de bir mays gecesi, parlak renkli 240 bidonla, Pariste Visconti Soka-
n kapatarak bir barikata dnfltrmesi, hem flaflrtc derecede gzel bir grsel ey-
lem, hem de gl bir siyasal gsteridir, nk mekna farkl bir anlam vermifltir.
Bu da enstalasyon (yerlefltirme) sanatna rnektir.
Yine 1950lerde gerek anlamda hareket edebilen boyutlu alflmalar gerek-
lefltirilir. Heykellerdeki ar hareketler, titreflimli hareketler korku, kayg, rperti gibi
duygular yaflatr. Jean Tinquely kendi kendini yok eden heykelleriyle kinetik sana-
tn nemli ismidir. Umberto Eco ise kinetik sanatta formlarn renklerin ve dzlem-
lerin hareketiyle deiflken bir plastik sanat form yaratld dflncesindedir.
Postmodern dflncenin belki de en etkili olduu sanat akm pop-arttr. 1960la-
ra doru, nce ngiltere, ardndan da Amerika da birbirinden bamsz olarak or-
taya kan bu sanat akm, kitle kltrnn taflycln yapan grntleri kullan-
d iin bu isimle anlr. Eserlerde modern dnyay simgeleyen eflyalar (yeni kan
ev eflyalar, yeni trend magazinler ve giyim tarzlar, vb) alayc tarzda sergilenir.
Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenbourg, gibi isimler sanatn gele-
nekleriyle balar koparrlar, soyuta da srt evirirler. lahlaflmfl otomobilleri, ale-
nileflmifl cinsellii, izgi roman kahramanlarn, popler kltr nesnelerini, konser-
veleri, Marilyn Manroe gibi ikonlaflmfl sinema yldzlarn resmederler. Sanatn
merkezi artk Paris deil, New Yorktur. nl pop art sanats Andy Warhol, Ma-
rilyn Monroeyu resmeder. (Onun gznde kitleler bu yldz da tketmektedir);
Coca-Cola fliflelerini alflr, (nk Coca-Cola en zengin ve en fakirin birlikte t-
kettii popler bir iecektir). Andy Warhol, postmodern sanat imajdr: ticilikle
ekicilii yakalamay baflaran; zne ve egosuyla ironi estetii izen ve imaj yara-
tan bir sanat olmufltur. Bu da zgr olma tarzdr.
Pop-art izleyen dier postmodern sanat ekolleri iinde kavramsal sanat ve mi-
nimal sanat genifl bir etkileme alan bulmufltur. Kavramsal sanat, malzemesi kav-
ram olan bir sanattr, (kavram bir nesnenin ya da bir dflncenin zihindeki tasa-
rm olarak tanmlayabiliriz). Kavramsal sanatn nemli ismi Kosuth, One and
Three Chairs isimli eserinde; bir katlanr sandalye, bir sandalye fotoraf ve bir
sandalyenin szlk tanmnn bytlmfl halini bir arada kullanarak eserini sergi-
ler. Grnen sandalye ile anlam uyuflmamaktadr. ngilizcede chair ayn zaman-
www.evrenselpdf.com
da krs demektir; chairman ise politik nemli bir kavram olup kmfltr. Mi-
maride, tasarmda, resimde, mzikte, edebiyatta ve hatta hayatn bir dolu alannda
(son zamanlarda i mimari ve dekorasyonda) yaygnlaflan Minimalizm, kiflisellik-
ten uzak, yalnlk ve sadelii benimseyen, derin z arayfl kaygs olmayan, ren-
gi biimi malzemeyi en aza indirmeyi amalayan bir akmdr.
TRKYEDE CUMHURYET DNEM KLTR,

SANAT, BLM VE EDEBYAT
Cumhuriyet dnemi kltr politikas Cumhuriyetin ok gen olmasndan dolay
milliyeti bir yn izler. ncelikle hzla kurumlaflmaya gidilir: 1924de kurulan Mu-
siki Muallim Mektebi 1936da Konservatuvara dnfltrlr ve mzik tiyatro opera
eitimine bafllanr. Bale eitimi ise resmen 1948de bafllayacaktr. lk flehir operas-
nn almas iin 1960 beklemek gerekecektir. 1914de kurulan ve sonradan pro-
fesyonel bir tiyatro topluluuna dnflen Darlbedayi-i Osmani (Osmanl Harika-
lar Evi) 1934de stanbul fiehir Tiyatrosuna dnflr. Baflna getirilen Muhsin Ertu-
rul (1892-1979) sadece stanbulda deil, Ankarada da Devlet ve fiehir Tiyatrolar-
nn, Konservatuvarlarda Sahne Sanatlar Blmlerinin yaplandrlmasnda, salonla-
rn almasnda etkin bir rol stlenir. Muhsin Erturul, ayn zamanda 1931de
Trk Sinemasnn ilk sesli filmi stanbul Sokaklarnda (ilk ortak yapm) ve Bir
Millet Uyanyor filmlerini ekmifltir. Trk sinemas yllarca film dili ve anlatm so-
runlaryla yzleflirken ilk kez 1953de ynetmen Ltfi . Akadn Kanun Nam-
na adl filmiyle yenileflme srecine girer. Bu film hem usta bir ynetmenin hem
de byk bir yldz Ayhan Iflkn (o yllardaki gelenee gre bir derginin at
yarflma sonucu seilmifltir) geliflini selamlar. Ltfi Akad, Metin Erksan (Susuz
Yaz filmiyle Trk sinemaya damgasn vurur), Atf Ylmaz ve Ylmaz Gney
(Umut filmi Trk sinemasnda bir krlma noktasdr) izleyecektir.
Mzik alannda ise Cumhuriyetin ilanndan sonra baz yetenekli genler Avrupa
kltr kentlerine klasik mzik eitimi amal gnderilir. leride Trk Beflleri adyla
anlacak olan bu bestecilerin isimleri ve baz eserleri ksaca flyle anlabilir: Cemal
Reflit Rey: Cumhuriyetin Onuncu Yl Marfl; Ulvi Cemal Erkin: Sinfonietta; Hasan
Ferit Alnar: Kanun Konertosu; Adnan Saygun: Yunus Emre Oratoryosu; Necil
Kazm Akses, Senfoni 5: Atatrk Diyor Ki. Bu kufla Blent Arel, lhan Usman-
bafl, lhan Mimarolu gibi uluslararas boyutta tannan bestecilerimiz izleyecektir.
Popler mzik ise Trkiyenin politize olmaya bafllad 60l yllarda, Barfl
Mano ve Cem Karaca gibi isimlerle geliflir; Rock mziini Trke szlerle ve tr-
klerin aranjesiyle toplumsal ve politik ierikli paralaryla yorumlayarak Anadolu
Rockn temelini atarlar. Ama Halk trklerinin (Nezahat Bayram, Muzaffer Akgn)
ve Trk Sanat Mziinin (Zeki Mren, Mzeyyen Senar) ve Pop mziin (Ajda
Pekkan, Nilfer, Sezen Aksu) efsane isimleri vardr. zellikle Zeki Mren Trk
Mziinin Sanat Gnefli unvanl yldz kusursuz diksiyonu, besteleri, listelerde ay-
larca kalan albmleriyle mziimizin en popler ismi olmufltur.
Edebiyat alannda, roman, fliir, yk trlerinde nemli yazarlarmz yetiflir. On-
larca isim arasnda sayabileceklerimiz roman trnde Cumhuriyetin erken dne-
minde Yakup Kadri Karaosmanolu (Yaban, 1931), Reflat Nuri (alkuflu 1922,
Yaprak Dkm), Halide Edip (Ateflten Gmlek, 1923) dikkat eker. Sonraki ku-
flak ise toplumsal gereki, tarihsel olaylar belgelendirici roman ve ykler yaza-
caktr: Kemal Tahir (Devlet Ana, 1967), Orhan Kemal (Bereketli Topraklar ze-
www.evrenselpdf.com
232 Kltr Tarihi
rinde, 1954) tezli romanlarla ne karken, Yaflar Kemal nce Memed le (1955) ve
Orta Direkteki epik anlatmyla Dnya edebiyatnn da okunan isimlerinden olur.
Romanlarnda yaratt ukurova blgesi imaj, yerel karakterler, birok filme ko-
nu olmufltur. Toplumsal gerekiliin dflnda Yusuf Atlgan (Aylak Adam 1959,
Anayurt Oteli, 1967)) gibi varoluflsal sorunlar dile getiren nemli romanclarmz
da olmufltur. Postmodern dnemler ise Nobel dll Orhan Pamuku tanyacak-
tr. yk trnde ise Sabahattin Ali, Mahmut fievkat Esendal ve Sait Faik ykle-
me tekniinde getirdikleri yeniliklerle edebiyatmza damgalarn vuracaklardr.
NAZIM HKMET, TRKYE VE DNYA fiAR: fiiirimizde ilk akla gelen isimlerden
biri Nazm Hikmet Randr. Nazm Hikmet, ncelikle memleketine vurgundur ve ona
dair yazmfltr: Kuvay Milliye Destan ve Memleketimden nsan Manzaralar yo-
un belge ve kantlar ieren tarihsel destanlardr ve bu destann iinde epik, teatral
ve mzikal anlat tekniiyle lkemizin insanlar vardr. Ama o ayn zamanda bir
dnya flairidir. Dnya emperyalizm tarihinden kesitler ieren Benerji, Taranta
Babu gibi eserler yazmfltr. fiiirlerine Anadolu ve stanbulun insanlarndan Ame-
rika ya da Afrika ktasndaki zencilere, Hiroflimada yiten Japon ocuklarna kadar
btn dnyay sfltrmak istemifltir. nk fliir Ona gre insanlarla buluflma ve
mcadele gcdr. Nazm, ayrca, edebiyatmzn en gzel aflk flairlerindendir. fii-
irleri birok dnya diline evrilmifl ve yine birok dilde lkelerinin tannmfl sanat-
lar tarafndan yorumlanmfltr.
Resim 9.7
Nazm Hikmet,
Bu Memleket Bizim.
www.evrenselpdf.com
Dier yandan, 1941 ylnda Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rifatn bir-
likte bafllatt Garip hareketi, fliirde klasik uyak dzenini reddetmifl ama ritim ve
mzikaliteyi baflka arayfllarla yaratmfltr. (Ses yinelemeleri gibi). Ama asl nemli-
si, konuflma dilinin doalln, sokak dilini ve halk deyifllerini fliire taflmfltr. Ya-
zk Oldu Sleyman Efendiye gibi. kinci Yeni hareketi ise, fliir dilini zorlamay ve
anlamda kapall tercih eder. mge, metafor kullanm ne kar, aklc ve man-
tksal tutuma karfl karlar ve bu balamda srrealistlere yakndrlar. Edip Canse-
verin nl Masa fliiri buna rnektir: adam yaflama sevinci iinde / masaya anah-
tarlarn koydu / stn yumurtasn koydu / pencereden gelen fl koydu /... /
masa da masaymfl ha /.../ adam ha babam koyuyordu. Bu yllar ayn zamanda
byk kltr insan Sabahattin Eybolu, (1908-1973) nclnde MEB bnye-
sinde kurulan Tercme Brosu sayesinde (1942 sonras) hem Batl byk Klasik-
lerin hem de Doulu Klasiklerin Trkeye kazandrld yllardr.
Sonu olarak, yazarlar, sanatlar ve aydnlar, adafl Trk kltr zerinde her
zaman etkili olmufltur. 1960lardan itibaren toplumcu eilimli edebiyat ve sanat g-
rfl g kazanr. Ama ayn zamanda idealist Dou Bat sentezini amalayan (Baflta
Yahya Kemal olmak zere Tark Bura Kk Aa, Ahmet Hamdi Tanpnar,
Huzur) gibi nemli yazarlarmz da vardr. Nurullah Atala temelleri atlan dene-
me ve elefltiri trleri Fethi Naci, Adnan Benk, Tahsin Ycelin eserleriyle eleflti-
rel inceleme zellii kazanr ve nemli elefltiri kitaplar yaynlanr. Artk edebiyat
ve sanat eserlerinin yap ve dil zmlemelerine giriflilir, toplumbilimci ve ruh-
zmc analizler geliflir. Sanat ve edebiyat dergileri canl polemiklere tank olur.
Ama 12 Mart 1971 darbesi, yazarlar ve sanatlar byk lde tutuklaynca lke
bir sre daha kriz ortamnda yaflar.
Yirmi Birinci Yzyla Doru Trk Kimlii

Gen Trkiye Cumhuriyetinin yarm yzyllk bir srete saltanatlktan cumhuriyet
rejimine, tek partililikten ok partilie, askeri ara darbelerden gnmze, toplum-
sal ve siyasal anlamda nemli olaylara tank olduunu gryoruz. Yakn tarihi bu
kadar hzl iflleyen lke rnei az olsa gerek dnyada. Ekonomik ynden farkl
corafi yapsyla, yerel ve etnik zenginliiyle, farkl mezheplerden gelen dini ce-
maatleriyle kltrel adan nasl ok ynl bir dnya grflne ynelebilecektir?
Demokrasi kltr ne kadar ve nasl yol alabilecektir? Resmi politikalar tarih bilin-
cini nasl etkilemektedir? Tarih ve gemiflin kltr bilinci salam yaplanmamflsa,
sanat, felsefe, edebiyat iliflkileri nasl kurulacaktr? Kitle eitimi sorunu ne derece
zmlenmifltir? Btn bu sorularn olumlu ve tek bir izgide cevaplandrlmas
olanakszdr. Ama Trkiye nfusu gemiflle balarn koparlmamas gerektiinin,
uzak gemiflin adfl kalamayacann, yeni bir Dou Bat sentezi anlayflnn ge-
rektiinin bilincindedir.
www.evrenselpdf.com
234 Kltr Tarihi
OKKLTRLLK: Bir gerek ki dnyamz bugn okkltrllkle (mltiklt-

ralizm) karfl karflyadr. okkltrll ncelikle kimlikle ilgili bir kavram gibi d-
flnmek yerine, kltrle kaynaflmfl ve ondan beslenen diller, inanlar ve uygulama-
lar olarak grmek gerekir. okkltrllk bugn sosyal bilimlerin ve felsefenin nem-
li bir inceleme alandr. rnein, stanbul, ayn zamanda farkl dil ve inantaki et-
nik gruplarn kltrlerini barndran bir kenttir. Londrada Hint, Dou Asya, Gney
Afrika, Ortadou ve dier Avrupa lkelerinden uluslar yzyllardan beri yaflamakta-
dr ve orada yetiflen birinci ve ikinci kuflak ngiliz yurttafl olmasna ramen gelenek
rk, kken olarak ngiliz deildir. Bu kltr kmelerinin rk, dil ve din ve sosyal hak-
lar asndan eflitsiz snflandrlmamas gerekir. Onlarn da yasal ve kurumsal ka-
rar alma srelerine katlmalar gerekir. Bu da tarihsel ve kltrel eflitlilii ynet-
meyi, siyasal kayrmaclk yerine olumlu ayrmclk ilkeleri oluflturmay gerektirmek-
tedir. Bugn Birleflmifl Milletler ve UNESCO kararlarnda, kltrel eflitlilie sayg du-
yulmas, ortak noktalarn arafltrlmas ve ayn zamanda farkllklarn korunmas
zenle vurgulanmfl ve balayc kararlar alnmfltr.
Resim 9.8
okkltrllk:
Farkl renklerde,
farkl dinlerde ve
dillerde, farkl
grfllerde Dnya
insanlar
www.evrenselpdf.com
zet
Yirminci yzyl ncelikle savafllar yzyldr: ki Dnya tik anlayfl getirirken, sonra Dada hareketi bat uygarl-
Savafl, Souk Savafl, in Hindi Savafl, Orta Dou Sa- na ve gemiflin sanat anlayflna ve her trl siyasal ve
vafllar. Savafllar milyonlarca insann ldrlmesine, ya- sanatsal ideoloji ve uzlaflmaya karfl karak yeni bir sa-
ralanmasna, kaybolmasna neden olmufl, kentleri en- natsal baflkaldr gelifltirir. Daha sonra da srrealizm,
kaza dnfltrmfl ve ekonomik ve sosyal hayat felce hayal dnyasyla gerek dnyann iieliini gereks-
uratmfltr. Bununla birlikte Birinci Dnya Savafl son- t olarak tanmlayarak, Freud etkisinde sanatta bilin
rasnda batl liberal rejimler yannda, faflizm, kom- ile bilinaltn birlefltirmeye yeltenir. Edebiyat ise tam
nizm gibi totaliter rejimlerin ve acmasz smrgeci kabir baflkalaflm srecine girerek ifade ve form arayflla-
pitalizmin doufluna tank oluruz. Ama bu yzyl ayn rnda snrlar zorlar.
zamanda lkelerin bamszlklarn kazandklar, bilim- Trkiyede Cumhuriyet dnemi kltr politikas hem
sel devrimlerin gereklefltii bir yzyldr. milliyeti hem de batya ak bir yn izler. Bat izgisin-
Yzyln egemen ideolojileri Nasyonalizm, Liberalizm de mzik, bale, flan eitimi bafllar. Trk sinemas 50li
ve Sosyalizm ayn zamanda flyle ya da byle felsefi yllardan itibaren kimliini bulmaya bafllar. Edebiyat ala-
akmlara, kltrel ve sanatsal etkinliklere yn vermifltir. nnda roman, fliir, yk trlerinde nemli yazarlarmz
Sovyet Rusyada Marksizmin Stalin tarafndan uygula- yetiflir. fiiirde ise Nazm Hikmet, youn memleket sevgi-
mas dogmatik kalmfl, sonrasnda Frankfurt Okulu filo- si temasyla, epik, teatral ve mzikal anlat teknikleriyle
zoflar (T. Adorno, W. Benjamin) yeni bir yoruma girifl- bir dnya flairidir. fiiirde konuflma dilinin doalln, so-
mifllerdir. Varolufluluk ise varoluflun insann maddi kak dilini ve halk deyifllerini fliire taflyan Orhan Velili
znden nce geldiini ileri srerek bireysel zgrlk Garip Hareketi; anlamda kapall tercih ederek imge,
ve sorumluluk alannda genifl bir etki yaratmfltr. Yap- metafor kullanmn ne karan kinci Yeni, Ece Ayhan,
salclk ise dilin bir biim olduu ve karfllkl uzlaflma Edip Cansever isimleriyle dikkat ekicidir
ilkesine dayandndan yola kar ve yap olgusunu bir
btnn paralarnn karfllkl konumuna gre kavran-
mas gerektiini ileri srer. Psikanaliz ise Freudla bilin-
alt dnyasnn zamandan ve mekndan bamsz ol-
duu, hatta insann binlerce yllk deneyimlerinin kat-
manlaflt yer olarak tanmlayarak yeni bir elefltiri d-
nemi bafllatacaktr.
20. yzyl bilimsel devrimler yzyldr: Einsteinn Rla-
tivite Teorisiyle zaman ve mekna dair anlayfllarmz
hzla deiflir. Elektronik teknolojisi gnlk hayatta ya-
flam tarzlarn deifltirir; insan bilimleri dorudan insan
konu edinir. Bilgisayar teknolojisi, malzeme teknolojisi,
kimya, makine, inflaat sanayisi, uzay-uak, elektrik-elek-
tronik ve tp alanlarndaki deiflimler gnlk hayat da
derinden etkiler. Uzay arafltrmalaryla kozmosun de-
rinlikleri keflfedilir.
20. yzyl tam bir iletiflim yzyldr: nce yazl basn,
sonra sinema ve televizyon endstriyel sektr olur ve
bu flekilde kitlesel yeni bir kltrel yaplanma bafllar.
Aile yapsn, toplumsal hayat ve cinsler arasndaki ilifl-
kileri deifltiren kadn hareketleri ve siyasal, kltrel
hayatta dinamik bir topluluk olarak kendini gsteren
genlik hareketleri nemli deiflim hareketleridir.
Sanat, kltr edebiyat alannda yzyln ilk eyreinde,
nce kbizm, geometrik alglamaya dayal yeni bir plas-
www.evrenselpdf.com
236 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki rejim ve ideolojilerden hangisi Birinci 6. Afladakilerden hangisi Einstein Teorisinin gnlk
Dnya Savafl sonras ortaya kmamfltr? hayatmza yansmasna rnek gsterilebilir?
a. Faflizm a. Zaman ve mekn alglarmz deiflmifltir.
b. Nazizim b. Atomun paralanamayaca sonucuna varlmfltr.
c. Komnizm c. Enerjiyi yaratmak mmkn deildir.
d. Stalinizm d. Hz ve ktle biribiriyle ilintili deildir.
e. Merkantalizm e. fiiddet snrldr.
2. Afladaki liderlerden hangisi lkesinde 1938de ikti- 7. Sanat akmlar ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
dar ele geirerek i savafl bafllatmfl ve cumhuriyeti yanlfltr?
kentleri bombalatmfl ve uzun yllar diktatrlk yneti- a. Dada hareketi, gemiflin sanat anlayfllarna kar-
mini srdrmfltr? fl kar.
a. Franco b. Srrealizm, Freudun etkisiyle bilin ve bilinal-
b. Hitler tn birlefltirmeye yeltenir.
c. Stalin c. Srrealizm, geometrik boyutlu anlayfl be-
d. Roosvelt nimser.
e. Mussolini d. Picasso, kbizmin kurucularndandr.
e. Soyut sanat, biim ve forma nem verir, figra-
3. Afladakilerden hangisi Hindistana bamszln tif anlayfl benimsemez.
kazandran lider Mahatma Gandiye ait deildir?
a. Pasifist (barfl) direnifl 8. Varoluflulukta afladakilerden hangisi n plandadr?
b. Alk orucu a. zgrlk ve sorumluluk
c. Uzun Tuz Yryfl b. Dilin bir biim olmas
d. Silahl direnifl c. Sanatn dile benzemesi
e. Asla fliddete baflvurmamak d. Sanatn toplum iin yaplmas
e. Bilinalt bastrlmfl arzular deposu olmas
4. Afladakilerden hangisi Mustafa Kemalin Aydnlan-
ma dflncesi iinde yer almaz? 9. Afladaki Trk bestecilerden hangisi Cumhuriyet
a. Harf devrimi Dnemi Trk Beflleri arasnda yer almaz?
b. Laiklik a. Cemal Reflit Rey
c. Eitim ve retimde birlik b. Adnan Saygun
d. Kyafet devrimi c. Ferid Alnar
e. Rekabete dayal ekonomi d. Necil Kazm Aksel
e. Muhsin Erturul
5. Afladaki hangisi 20. yzyla zg teknojilerden biri
deildir? 10. Opera sanat ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
a. Elektronik teknolojisi yanlfltr?
b. Bilgisayar teknolojisi a. Ses sanatyla mzikal ve teatral formu birlefltirir.
c. Uzay teknolojisi b. Edebi eserler sergilendii iin edebiyatla ilgisi
d. Silah teknolojisi vardr.
e. Biyoteknoloji c. Opera orkestra eflliinde sunulur.
d. Sahne dekoru ve kostm alflmas operada yer
almaz.
e. Opera eserleri sahnelenmek amacyla yazlmfltr.
www.evrenselpdf.com

1. e Yantnz yanlfl ise Savafllar ve Yenilikler Yz- Sra Sizde 3
yl konusunu yeniden gzden geiriniz. Halkla iliflkiler (ngilizcede public relations ya da ev-
2. a Yantnz yanlfl ise Yeni deolojiler konusunu rensel ksaltmasyla PR) bir iletiflim sanatdr ve karfllk-
yeniden gzden geiriniz. l iletiflime ve geri bildirime (feed-back) dayal bir model
3. d Yantnz yanlfl ise Bamszlk Savafllar ko- zerine kuruludur. Bir pazarlama alan deildir, daha
nusunu yeniden gzden geiriniz. ok her konuda inandrc olmay ve ikna etmeyi hedef-
4. e Yantnz yanlfl ise Mustafa Kemal Hareketi ler; sz sanatlarn (retorik) ve grsel dili kullanma be-
konusunu yeniden gzden geiriniz. cerisi, imaj yaratma ve etkileme, inisiyatif alma, yaratc-
5. d Yantnz yanlfl ise Bilimsel Devrimler ve Top- lk bu alanda alflacak kiflilerde aranlan zelliklerdir.
lumsal Hayatta Deiflim konusunu yeniden
gzden geiriniz. Sra Sizde 4
6. a Yantnz yanlfl ise Bilimsel Devrimler ve Top- talyancada eser anlamna gelen opera, ses sanatyla
lumsal Hayatta Deiflim konularn yeniden mzikal ve teatral formu barndran bir sahne sanatdr.
gzden geiriniz. Operada mzik nceliklidir ama bu mzik sahne iin
7. c Yantnz yanlfl ise Sanat, Kltr, Edebiyat ko- yazlmfltr. Bir opera eserinde, libretto yani eserin ede-
nusunu yeniden gzden geiriniz. bi metni, (rnein Hrrem Sultan) rejisi, sahne dekoru
8. a Yantnz yanlfl ise Dflncelerin Evrimi: Varo- alflmas nemli olup orkestra eflliinde sunulur. Ope-
lufluluktan Yapsalcla konusunu yeniden ra sanat, mzii, drama (tiyatro, vb.) sanatn edebiya-
gzden geiriniz. t, dekoru, makyaj ve kostm, mimariyi, iermesi ve
9. e Yantnz yanlfl ise Trkiyede Cumhuriyet D- kullanmas ynyle btncl (total) bir sanattr.
nemi Kltr Sanat Bilim ve Edebiyat konusunu
yeniden gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanlfl ise Sra Sizde 4 konusunu ye-
niden gzden geiriniz. Yararlanlan Kaynaklar
And Metin, (2009), Trk Tiyatro Tarihi, Bafllangcn-
dan 1983e, letiflim Yaynevi.
Sra Sizde Yant Anahtar Antmen Ahu, (2008), Yirminci Yzyl Bat Sanatnda
Sra Sizde 1 Akmlar, Sel Yaynclk.
Atom bombas 140 bin kiflinin hayatna mal olmufl; rad- Delacampagne Christian, (2010), 20. Yzyl Felsefe
yasyon yayarak insanlarn yllarca lmcl hastalklara Tarihi, fl Bankas Kltr Yaynlar.
(kanser, lsemi) tutulmasna neden olmufl; sat flnlar Eagleton Terry, (2011), Postmodernizmin Yanlsa-
gzde retina tabakasnn yanmasna yani ksmen ve tam malar, Ayrnt Yaynlar.
krle neden olmufl ama ayn zamanda sonraki kuflak- Gven, Bozkurt (2010) Trk Kimlii, Kltr Tarihi-
larda genetik anomalilere neden olmufltur; ozon tabaka- nin Kaynaklar, Boyut, stanbul.
sna zarar vererek iklimsel koflullar olumsuz etkilemifl; Hobsbawn, Eric.J., (2011), Ksa 20.Yzyl, 1914-1991
kentleri genifl bir alanda enkaza dnfltrmekle kalma- Aflrlklar a, Everest yaynlar.
mfl bitki rtsn ve hayvan neslini de etkilemifltir. Say Ahmet, (1995), Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi
Yaynlar.
Sra Sizde 2 Ortak Yazarl, Derleme, Kadnalarn Tarihi, 5 Cilt
Frankfurt Okulunun ortaya att kltr endstrisi kav- Ortak Yazarl, Histoire de lHumanit, veya History
ram, kltr rnlerinin (sinema, mzik, kitap basm ve of Humanity, UNESCO / EDICEF Yaynlar, (7. Cilt,
yayn) kitlesel dolaflma alan bir metaya dnflmesiy-
1789-1914) ngilizce Franszca ve Rusa dillerinde
le kltrn endstri olmas fleklinde dflnlmelidir.
yaynlanmfl eser). (Volume VII The Twentieth
Buna gre, kltr endstrisi, gndelik politikalar gde-
Century).
rek genifl kitlelere ulaflmay ve onlar kskac iine al-
Taylor Charles, (2011), Modernliin Skntlar, Ay-
may hedefler. Liberal kapitalist ticari anlayfl ve pop-
rnt Yaynlar.
ler kltr tutkunluu, baz popler mzik trlerini (l-
kemizde bir dnem arabesk mzik ve filmler, ou l-
kelerde pop mzik star mekanizmalar gibi) metaya
dnfltrmfltr.
www.evrenselpdf.com
10
KLTR TARH
Amalarmz
N
N
21. yzyl kltrn ve onu oluflturan unsurlar tanmlayabilecek,
N
Kltrel yaflamn 21. yzylda nasl bir deiflim geirdiini aklayabilecek,
N
Dijital ileri teknolojilerin insanlar ve toplumu nasl etkilediini aklayabilecek,
N
Sanat, siyaset, bilim, teknoloji ve biliflim olgularn karfllafltrabilecek,
Toplumsal yaflam belirleyen kltrel unsurlar saptayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
21. Yzyl Postmodernizm
Kreselleflme Plastik Sanatlar
Bilgi Teknolojileri Grsel Sanatlar
Kresel Sorunlar Sinema
Dijital Teknoloji
indekiler
YEN BR DNYA DZENNE

DORU
YEN SAVAfiLAR, TERRZM VE
AYRIMCILIK
KRESELLEfiME, KRESEL KLTR,
21. Yzyla Doru: YEN YAfiAM TARZLARI
Kltr Tarihi Kreselleflme ve
Dijital a YEN BLMLER, YEN
TEKNOLOJLER, YEN LETfiM
TARZLARI
1980 SONRASINDA KLTR VE
SANAT
21. YZYILA DORU TRKYE
www.evrenselpdf.com
21. Yzyla Doru:
Kreselleflme ve Dijital a
YEN BR DNYA DZENNE DORU

21. yzyl tanmlayacak zellii ortaya koymak ve snrlarn belirlemek olduka
zor ve karmaflktr. Bunun birinci nedeni henz geride braktmz bir yzyl ola-
rak 20. yzyln tm kazanm ve birikimleriyle i ie gemifl olmas, ikinci nedeni
ise bu yzyln cok kk bir blmn yaflamfl olmamzdr. Ancak buna karfln
1980lerden sonra dnyada meydana gelen byk deiflimler, dnflmler bize
nereye doru gittiimizi ok yeterli olmasa da gstermekte, en azndan gzlemler-
de bulunmamza yaramakta ve 21. yzyla dair veriyi de iinde tutmaktadr. Bu
nedenle, son 30 yllk zaman dilimi, doru bir yn bulabilmemiz asndan ok
nemli grlmektedir.
Bu anlamda son 30 yln en belirleyici faktrlerinden birisi kuflku yok ki Souk
Savafln sona ermesidir. Yaklaflk 40 yl devam eden bu srecin yaratmfl olduu
gerginlik, nkleer tehdit, sosyalist ve kapitalist kamplaflma, dnyay nemli dere-
cede etkilemifltir.
80li yllardan itibaren SSCB ve Dou Blou lkelerinin gemiflten gelen ekono-
mik refah, zgrlk ve teknoloji sorunlarnn zmnde yeterince geliflmeler kay-
dedememesi, stelik SSCBnin bunlara eklenen baflarsz bir Afganistan deneyimi,
sonuta SSCByi zor bir duruma sokmufltu. Bu zor koflullarda (1985) iktidara gelen
Mihail Gorbacov, Glasnost (aklk-fleffaflk) ve Perestroika (yeniden yaplandr-
ma) politikalaryla hzl bir reform srecini bafllatr. Ancak Gorbacovun bu politi-
kalar, karmasklaflan ve gemiflin ar ykn taflyan sorunlarn stesinden gele-
mez. 1989a gelindiinde Dou Avrupada komnist iktidarlar ard ardna yklr.
Eski Halk Cumhuriyetleri oul demokratik seim sistemini benimserler. Yine ay-
n yl, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Dou Alman vatandafllarnn youn tep-
kisi ve yurt dflna g karflsnda, Berlin Duvarnn 28 yllk tarihine son verile-
rek yklmas Dnya Tarihinde yeni bir dnemin, hatta yeni bir yzyln bafllangc
olarak grlr. Berlin Duvar, infla edildiinden beri, ayn kentin insanlar aras-
na konulmufl gerek bir snr ve engelin sembol olmufltu. Batya gemek isteyen
ok sayda insan canndan olmufl ya da cezaevine atlmflt. Duvar, acl ayrlklarn
duvaryd. Bu nedenle de yklmas gerek bir zgrlk sembolne dnfltrld.
Bugn de zgrle olan ball unutmamak ve bu inanc diri tutmak iin kutla-
malar yaplmakta, yaflanan nemli bir olay olarak hafzalarda yaflatlmaktadr.
www.evrenselpdf.com
240 Kltr Tarihi
Fotoraf 10.1
Berlin Duvar,
1989.
Varflova Paktnn 1991de Berlin Duvarnn zerinden bir ka yl gemeden Sovyet politikalarnn ve eko-
lavedilmesiyle de, NATO, nomisinin toparlanmas zor bir kflle karfl karflya kalmas ve akabinde Dou ve
90l yllardan itibaren yeni
ifllevler yklenir. Bat Almanyann birleflerek tek Almanyay oluflturmas, Sovyetleri kontrol sala-
namayan zor bir srece sokmufltu. stne stlk Baltk lkeleri de bunlar rnek
alarak bamszlk mcadelesine bafllamfllard. 1991in sonuna gelindiinde ise,
Sovyetler Birliinin tm cumhuriyetleri bamszlklarn ilan etmifl ve Sovyetler
Birlii artk yok olmufltur.
Benzer bir deiflimi, Avrupa Topluluu iin sylemek de olasdr. Topluluk, So-
uk Savafln sona ermesiyle Avrupa Birlii fleklinde okuluslu olufluma gider,
1985te Schengen Antlaflmasyla ye lkeler arasnda snrlar kalkar, bir yl son-
ra Avrupa bayra kullanlmaya bafllanr ve 2002de de 12 ye lke ortak para bi-
rimi olarak Avroya geer. ye says, 1990 sonras eski Dou Bloundan doan l-
kelerin de kabul edilmesiyle 27ye ulaflmfltr.
Bu yllarda Rusyann Sovyetler Birlii ve Dou Blounun dalmas kuflku yok ki Amerika Birleflik
gayrisafi milli haslas yzde Devletlerinin 90l yllarda sper-g olmasn salamflt. ABD, bu yllarda ekono-
40 azalmfl, enflasyon yzde
2.500lere kmfltr. mik ve teknolojik geliflmede ak ara bir prestij salad iin, yeni-liberal kapita-
list ekonominin dnyada yerleflmesinde rol oynamaya bafllad. Ancak buna kar-
fln Rusya, Yeltzin dneminden beri boufltuu derin ekonomik kriz, 1999da Vla-
dimir Putinin baflkanla getirilmesiyle dzelme srecine girecektir. ABDnin ko-
numu tek kutuplu bir dnya grnts verse de, bugn, Rusya, in, Hindistan,
AB ve Japonya gibi gl aktrlerin varl, ok kutuplu, oulcu bir dnya d-
zeni izlenimi vermektedir.
www.evrenselpdf.com
10. nite - 21. Yzyla Doru: Kreselleflme ve Dijital a 241
YEN SAVAfiLAR, TERRZM VE AYRIMCILIK

Souk Savafl sonras dnem hem rnei grlmemifl savafllara hem de rk ayrm
ya da ayrmclk politikalarna sahne oldu. Irak, Yugoslavya, Afganistan, Filistin ve
Ruandada da yaflananlar Yeni Dnya Dzeninin yeni olmayan gerekleridir.
Souk Savafl sonrasnn ilk atflmas ABDnin 1990da Iraka mdahale etmesiy-
le gerekleflti. Irakn Kveyt zerinde hak iddia etmesini ve iflgalini gereke gs-
teren ABD ve ok uluslu koalisyon, 27 Eyll 1991de l Frtnas harekatn bafl-
latt. Bu harekat boyunca 120.000 sortiyle, 84.000 ton barut, 7.400 smart bombas,
kullanlarak Irak Kveytten karld. Dnya televizyonlarndan naklen yaynlanan
bu savaflta, gece uan uaklar ve bombalamalar flk sayormufl gibi byk patla-
ma sesleriyle ilk kez canl olarak izlendi. Baudrillard bu savafl iin Hepimiz tele-
vizyonlarn karflsnda sanal bir savafl izledik. Krfez Savafl bize, televizyonlar s-
tnden, btn anlamndan soyutlanmfl olarak taflnyordu. Acs, tozu, duman
yoktu. zlenen, elencelik bir fleydi diyerek bu savafln kendi gerekliinden sy-
rlarak elencelik bir seyre dnfltrldn, hatta bu anlamda savafln olmad-
n syleyerek paradoksal bir tespitte bulunmufltu.
2003te gerekleflen kinci Krfez Savaflnda ise, Irak, birincisinde olduu kadar
flansl deildi. nk bu savafl sonrasnda, Irak paralanmfl; bir milyon sivil vatan-
dafln kaybetmifl; lkedeki her fley ABDnin kontrolne gemifl; yaklaflk nufusun
%16s da yer deifltirmifl ve bugne kadar devam eden travmalaryla fliddet ve te-
rr, iflkence ve acmaszca yaflanan lmlerin merkezi haline gelmiflti. Savafln ne-
deni sonradan kantlanamayan kimyasal silahlarn varl gibi gsterilse de bir pet-
rol savafl olduu bilinmektedir. Savafln bafl sorumlusu Irak Devlet Baflkan, canl
televizyon kameralar nnde yakalanr ve 2006da idam edilir. ABD, 2009 ylna
kadar Iraktaki askerleriyle kontrol elinde tutar.
Ortadouda sorun sadece Irak deildi elbette. srail-Flistin sorunu, kronik ve
zmsz sorunlarn baflnda gelmektedir. Blgenin byk din iin kutsal sayl-
mas; srailin politikas gibi birok nedenlerden dolay, bitimsiz ve zmsz bir
sorun olarak bugne kadar devam etmektedir. 90l yllarda Filistin lideri Yaser
Arafatn barfl giriflimleri, 2000de Camp David Antlaflmas zm iin umut verse
de srailin Gazze politikas, terr olaylar, kinci nfida gibi sorunlar daha da -
zmszlefltirmektedir. 2006da bir aydan fazla sren srail Lbnan Savafl, Birleflmifl
Milletler Gvenlik Konseyi kararyla sona erse de 1.000in zerinde sivil Lbnanl-
nn ldrlmesine ve srailin uluslararas ortamda sert elefltirilere maruz kalmas-
na neden olmufltur.
Dier yandan, Yugoslavyada yaflanan savafl, bunlarn en fliddetlisi ve en acma-
sz olmufltur. Slovenya, Hrvatistan ve Makedonya, 1991de bamszln ilan ede-
rek Yugoslavyadan ayrlr. Bosnal Srplar, Bosna topraklarnn byk ksmn ele
geirerek, Bosna Hersek Srp Cumhuriyetini ilan ederler. te taraftan Hrvatlar da
geri kalan topraklarn yarsna varan blmne el koyarlar. lke nfusunun yzde
krkn oluflturan mslmanlara da lke toprann ancak yzde on befli kadar kalr,
kald ki topraklarn savunmak iin son derece zayftrlar. Bosnal Srplar bunu frsat
bilerek etnik temizlie giriflir ve 1995 ylna kadar binlerce mslman acmasz yn-
temlerle ldrlr. ok sayda insan toplama kamplarna alnr; insani olmayan her
tr muamele ve iflkenceye maruz kalrlar; birou da ldrlr, kadnlar tecavze
urar; birok insan da lkesinden kaar. Kosova ile Srplar arasndaki atflmalar da
dikkate aldmzda, blgedeki savafl bitmez; olaylarn bafl aktr olarak bilinen Srp
lider Slobadan Milosevic, Uluslararas Lahey Mahkemesinde yarglanr ama yara de-
rin ve unutulmazdr; yine de Yugoslavya haritas yeniden izilmifl olur.
www.evrenselpdf.com
242 Kltr Tarihi
Fotoraf 10.2
Birleflmifl Milletler
Binas, New York
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET Birleflmifl Milletler

N T E R N ETrkiye
T boyutu iin http://www.un.org.tr/ adresinde arafltrabilirsiniz.
BRLEfiMfi MLLETLER: 1944 ylnda kurulan Birleflmifl Milletler (BM) ulus-

lararas barfl ve gvenliin korunmasndan sorumludur. Btn ye lkelerin kat-
lmyla Genel Kurul oluflur. Bnyesindeki en nemli Konsey olan Gvenlik Konseyi,
befl daimi yesi (her karar veto etme haklar vardr) olan ABD, in, Fransa, ngil-
tere ve Rusya ve on geii yeden (Genel Kurulda seimle ve corafi denge gzetile-
rek) oluflur. Gvenlik Konseyi kararlar yeler iin balaycdr ve BM, gerektiinde
ilgili maddelerin verdii yetkiyle BM silah gc kullanabilir. BMin Ekonomik ve
Sosyal Konseyi ise nsan Haklar, Uyuflturucu Maddeler, Sosyal Kalknma, Nfus ve
Kalknma, Kadn, statistik, Su nleme ve Adli Yarg, Srdrlebilir Kalknma, Bi-
lim ve Teknoloji gibi alanlarda ncelikleri belirleyen, alflmalar planlayan Komis-
yonlardan oluflur. Bu komisyonlar flu alanlarda nemli kararlar alnmasnn alfl-
malarn yapmfllardr: BM, insan haklar ihlalleriyle (aznlklarn korunmas, ay-
rmcln nlenmesi gibi) ilgili olarak nsan Haklar Hukuku oluflturulmas yolun-
da nemli yol almfltr. 1966da medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel haklara
iliflkin yaynlanan Bildirge birok hkm, devletler asndan balayc hale getir-
mifltir. nsan haklar konusunda birok uluslararas antlaflma hazrlanarak onay-
lanmfl ve uygulamaya konulmufltur. Bunlar arasnda Gney Afrikada yllarca s-
ren rk ayrm politikas olan apartheid rejimine son verilmesi, eski Yugoslavyada,
Ruandada ifllenen insanla karfl sularn cezalandrlmas ve bu amala Ulusla-
raras Savafl Sular Mahkemelerinin kurulmas saylabilir.
www.evrenselpdf.com
BM bnyesinde bir baflka nemli kurulufl Laheyde faaliyet gsteren Uluslararas

Adalet Divandr. Genel Kurul ve Gvenlik Konseyi tarafndan deiflik lkelerden se-
ilen on drt yargtan oluflan bu Divan, devletleraras uyuflmazlklar konusunda;
uluslararas hukuka gre alflmakta, Divann yetkisini kabul eden ye lkeler al-
nan kararlara uymakla ykmldr.
BMe bal kurulufllar arasnda Dnya Gda rgt, Uluslararas Atom Enerjisi,
Uluslararas alflma rgt (ILO), Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (ITU), BM
Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO), BM ocuklara Yardm Fonu (UNICEF),
Dnya Salk rgt (WHO) gibi kurulufllar vardr.
BM kresel bir iflbirliiyle zmlenebilecek olan uluslararas terrizmle (bombala-
ma, uak karma, rehin alma, vb.) mcadele iin 1997de Terre ve Bombalama
Eylemlerine Karfl Uluslararas Szleflmeyi kabul etmifl ve bunu izleyen srelerde so-
mut eylem planlaryla balayc kararlar almfltr.
BM, devletleraras bir kurulufl olsa da sivil toplum kurulufllaryla (STK) sendikalar,
zel sektr, arafltrma ve eitim ve meslek kurulufllaryla iflbirliine giderek Ekonomik
ve Sosyal Konsey bnyesinde 1500 aflkn STKya danflmanlk stats vermifltir.
Btn bu srelerde BM Genel Sekreterinin BMe bal organlarn ortaya koyduu
program ve politikalar uygulama; uluslararas barfl ve gvenliin bozulmas duru-
munda raporlar hazrlayp Gvenlik Konseyine sunma gibi grevleri vardr.
Fotoraf 10.3
11 Eyll Saldrs,
2011.
www.evrenselpdf.com
244 Kltr Tarihi
2000li yllar ABD iin karamsar yllardr. 11 Eyll 2001de, stratejik askeri sa-
vunma bakanl binalarndan olan Pentagon ve Dnya Ticaret Merkezine saldr
dzenlenerek, ikiz kuleler olarak bilinen binalar rnei grlmemifl terrist yn-
temle yerle bir edilir. Bu saldr sadece savafl ve atflmay ABDye getirmekle kal-
mamfl ayn zamanda, sper g misyonu yklenen ABDnin prestijini de sarsmfl,
Bat ve slam karfltl zerine kurulan Medeniyetler atflmasn yeniden dnya
gndemine getirmifltir.
nsanln eski alardan beri nemli bir sorunu olan kimlik ve kltrleri te-
kilefltirme sorunu yeni milenyumda da srer. 2005 ylnda, Paris banliysndeki
olaylarda, Fransaya g eden gmenlerin ikinci ve nc kuflak genleri, tam
ve eflit vatandafllk haklarndan mahrum edilerek ikincilefltirildiklerini savlayarak
fliddet ierikli eflitli olaylar karrlar. fiiddetin ald boyut benzersizdir, Lbnan
asll Fransz yazar Amin Maalouf, bu olay daha baflka bir perspektiften bakarak
siyasi boflvermifllik olarak yorumlamfltr. Bat kltrnde eskiden var olan bu te-
kiflefltirici realiteye, o topraklarda var olan ama kendisine yer bulamayan kitleler
tarafndan tepki gsterilecei artk aklk kazanr.
Yzyln bir dier nemli siyasal sorunu temel insanlk haklar konusunda ay-
rmclk yaplmas ve bu uurda kymlar ifllenmesidir. Irklk siyasetiyle ynetilen
Apartayd rejimi Gney Afrikada, zenciler yllar boyunca ayrmcla karfl pasif di-
renifller sergilerler. 1990da Siyah Hareketin lideri Nelson Mandelann serbest kal-
masyla sre hzlanr ve rksal gruplara gre snflandrlmalar (beyaz, siyah, Hint-
li, renkli/sar rk) son bulur, (1994). Irk ayrmcl temelli snflandrmalar yasal
olarak son bulur ama rk kkenli atflmalar devam eder. Bunlarn en acmasz
kuflku yok ki, Ruandada yaflanmfltr. Hutular ile Tutsiler arasnda 1994te yaflanan
katliamda radikal Hutular ve Hutu milisleri, 800 bin Tutsiyi (ayrca lml Hutular
da) yz gn gibi ksa bir srede, hunharca katleder. Benzer bir kym Sudann Dar-
fur blgesinde de Araplarla Arap olmayan mslmanlar arasnda yaflanr. Burada-
ki insanlk dramnda otuz binin zerinde insann katledildii sanlmaktadr.
KRESELLEfiME, KRESEL KLTR, YEN YAfiAM

TARZLARI
Kreselleflme, son dnemleri tanmlayan ve deiflimi ifade eden en nemli ve en
SIRA SZDE SIRA SZDE
tartflmal kavramlardan birisidir. Birbiriyle balantl ok farkl konular iermesi
(dnya ekonomisi ve gl aktrleri), belirleyici faktrlerinin ok fazla olmas (ile-
D fi N E L M ri teknolojiler),
D fi Nolumlu
ELM ve olumsuz birok sonucunun olmas (enformasyon siste-
minin, iletiflimin gerek zamanl evrenselleflmesi ama ayn zamanda yerel kltrle-
rin yok olma tehlikesi), onu tanmlamay ve snrlandrmay zorlafltrmaktadr. Bak-
S O R U
tmz bakflS Oasna
R U
gre ona dair dflncelerimiz ve tanmlamalarmz deiflebil-
mektedir. Kimilerine gre kapitalizmin, gcn koflulsuz iktidarn temsil ederken,
DKKAT kimilerine gre,
D K K Amelezleflmeyi,
T evrenselleflmeyi, kimilerine gre ise homojenlefl-
meyi, birbirinin prototipi olmay temsil etmektedir. Ancak yine de olup bitenlere
baktmzda, ticaretin, sermayenin, kltrn, teknolojinin, bilginin ve neredeyse
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
her fleyin yerkredeki hareketlilii, ulafllabilirlii; sosyal, ekonomik, kltrel, tek-
nolojik, politik, ekolojik ve benzeri birok alanda global btnleflme ve dayanfl-
AMALARIMIZ ma anlamna geldii sylenebilir. Kreselleflme, dnyann meknsal olarak kl-
AMALARIMIZ
mesi, Marshall McLuhann deyifliyle kresel kye dnflmesidir.
K T A P McLuhann KGlobal
T A Ky,
P 21. Yzylda Yeryz Yaflamnda ve Medyada Meydana Gelecek D-
nflmler (eviri: B. . Dzgren), Scala, stanbul, 2001) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
KRESELLEfiME: Globalisation terimi ise 1960 yllarnda ilk kez modernizasyon

srecinin bir paras olarak, Dou Blouna ramen dnyann somut bir biimde tek
bir btn olarak yaplaflmas sreci anlamnda kullanlyordu. Dou Blounun y-
klmasndan sonra, kreselleflme, btn dnyay kuflatan ok genifl kapsaml bir en-
formasyon sisteminin varl ve etkisi, kitlesel tketim modellerinin tm dnyay sar-
malamas, kozmopolit yaflam tarzlarnn geliflimi ve uluslararas spor, sanat, fuar et-
kinlikleri, dnya turizminin yaylmas, ulus devletlerin egemenliinin zayflamas,
btn bir gezegeni tehdit eden ekolojik krizin farkna varlmas, snr tanmayan
ekonomik ve ticari etkileflimin hzlanmas, Birleflmifl Milletler (BM), Avrupa Birlii
(AB), Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ticaret rgt (WTO), vb. teflkilat ve r-
gtlerin tm dnyay etkileyen siyasal sistemleri ve tutumlar, kltrler arasndaki
karfllkl iliflkilerin btn dnyay sarmalayan boyutlara varmas olarak tanmla-
nr. O halde kreselleflme, ekonomik, teknoloji ve kltr alannda da cereyan etmek-
tedir ve haliyle bir ideoloji gibi grlmesi, karfl durulmas doaldr.
Kreselleflme, olaylarn i ie getii, ilgisizmifl gibi grnen birok fleyin bir-

birini etkiledii ve birbiriyle iliflkili hale geldii, birbirini etkileyen ve birbirinden
bamsz dflnlmeyecek zincirleme bir dizi karmaflk sreci iermektedir. Bu du-
rum doal olarak iktidarlar, sanayicileri, ekonomi politikalarn, emek sermaye
iliflkilerini ve her tr kltrel olguyu etkileyerek yeniden biimlendirmektedir. O
nedenle de bu olguyu, birok alandaki geliflmiflliin ve doygunluun bizi getirdii
zorunlu bir sonu olarak dflnmek gerekir.
Tarihte gemiflten kreselleflme rnekleri verilebilir mi? SIRA SZDE SIRA SZDE
1
Ayrca unutmamak gerekir ki, iinde bulunduumuz kreselleflme srecinde
ulus-devlet kavram tartfllmaya; ekonomik, etnik ve dinsel kkenli savafllar k-
maya, nc dnya lkeleri ciddi ekonomik glkler iinde yaflamaya, ama di-
er yandan da, kapitalizmin gc artmaya devam ettii gibi kendi S O Riinde
U ciddi so- S O R U
runlar yaflamaya da devam ediyor. Btn bunlar, yerkremizde birlie dayal or-
taklklar, siyasette g stratejilerini, kltrel alanda ise yeni sosyal olgularn orta-
DKKAT DKKAT
ya kmasn salamaktadr.
Kreselleflme, ulustesi hareketlilii, uluslararas iliflkileri ve bamllklar artr-
N N
mfltr. 1980li yllardan sonra lkelerdeki yabanc yatrmlarda SIRA SZDE
artfllar grlmfltr. SIRA SZDE
Bu durum uluslararas alanda ekonomik btnleflmede nemli bir canlanma mey-
dana getirmekle birlikte, okuluslu flirketlerin birok lkede ayn anda etki alannn
bymesine yol amfltr. okuluslu kurulufllarn ekonomik gc ya da izledikleri
finans politikalar, birok alanda belirleyici otorite konumuna gelebilmekte, yapt-
rmlar oluflturabilmektedir. Dier yandan herhangi bir lkede grlen ani finans
K T A P K T A P
dalgalanmalar (rnein kresel sorun olarak, petrol fiyatlarnn artmas ya da Japon
Yeninin dflmesi-ykselmesi gibi) beklenilmedik yerlerde beklenilmedik ekono-
mik krizlere neden olabilmektedir. Ayrca, lke ekonomilerinin, hammadde, tekno-
lojik altyap, pazar olanaklar ve finans merkezleriyle iliflkileri Tasndan
E L E V Z Y O Nbakldn- TELEVZYON
da, son derece karmaflk ve ok ynl bir iliflki ayla birbirine baml olduklar
dikkat ekmektedir. Dolaysyla kresel ada, ortaya kacak bir ekonomik kriz,
birok ekonomiyi beklenilmedik tarzda altst etmekte, tm dnya NTERNET
insanlarnn ya- NTERNET
flamn etkilemektedir. (Bu anlamda, 2008 ekonomik krizi kresel nitelikli bir kriz-
dir, zellikle taflnmaz mallar sektrnde ani iflaslar yaflanmfl, bankalar iflas etmifl,
enflasyon ykselmifl, alflanlarn gelirlerinde dflfller gerekleflmifltir).
www.evrenselpdf.com
246 Kltr Tarihi
Kreselleflme, yaflamn birok alannda etkisini gstermekte ve yaygnlk ka-

zanmakta ve haliyle kendine zg bir kltrn de oluflumuna kaynaklk etmekte-
dir. rnein, aldklar byk glerle megapollere dnflen kentler vardr ve bu
kentler kresel tketimin yeni ortamdrlar, kitlelerin arzulad yerlerdir. alflma
hayatndan gnlk hayatn gerekliliklerine, modadan elenceye kadar birok alan-
da byk kentler, metropoller kresel etki altndadr. Bu flekilde yeni alflkanlklar
edinilmekte, yaflam tarzlar deiflmektedir. Fast-food, lks tketim yer yer tutku
nesnesi olurlar. Kk byk birok kentte alan Alflverifl Merkezleri (AVM), gi-
yimden gdaya, beyaz eflyadan elektronik ve dijital aletlere dek tm ihtiyalara ce-
vap verebilir niteliktedirler ve her kesimden insann urak yeridirler. AVMler, ade-
ta kresel ekonominin, okuluslu flirketlerin estetik, hijiyen, mflteriyi kutsama gi-
bi ekici yaklaflmlarla paketlenmifl; cezbedici reklam kampanyalaryla ekranlara
taflnmfl dev vitrini olma ifllevini stlenmifllerdir. Bu mekanlar, maazalaryla, at-
raksiyon merkezleriyle, dinlenme mekanlaryla yeni bir kltr oluflturmufltur ve bu
kltr daha ok tketime yneliktir.
Bu kltr iinde bireyin konumu ilgintir: Bir taraftan seimini ekonomik ola-
naklar elverdiince zgrce yapabilecektir, dier taraftan da her tr iletiflim ara-
laryla ikna bombardman altnda tutulacaktr. Reklamlarda sunulan kolay ve
mutlu hayat imaj en yaygn ikna yntemlerindendir. Bu flekilde lider markalar ve
gruplar kutsanr tarzda var olacaklar; yer yer lgnlk da ieren moda, kresel yurt-
tafllar tarafndan izlenecektir. Geliflen estetik cerrahi bedenlere mdahale ederek,
insann grnmn deifltirerek bir moda zellii kazanacaktr. Btn bu z-
grlklerin yaflanabilecei tek mekan metropollerdir. Metropoller, her tr istein,
arzunun snrlarnn kalkt, fantezi ve dfllerin zgrce ve snrszca yaflanabildi-
i ortamlardr artk.
2001de Cenovadaki G8 Kresel politikalar ayn zamanda kendi karfltlarn da beraberinde getirmifltir.
zirvesini protesto iin 300 bin Anti-kreselci (kresellik karflt) eylemler olarak bilinen bu hareketlere 1999 yln-
kifli, ayn yl Londrada
dzenlenen savafl karflt da Seattledaki Dnya Ticaret rgtnn toplantsnda, dnyann metalafltrlmas-
eyleme 300 bin kifli na karfl yaplan protestolar ve nc Dnya lkelerinin borlarnn iptal edilme-
katlmfltr.
sini talep eden kampanyalar rnek gsterilebilir. Eylemler daha sonra baflka
kentlerde de devam etmifltir. Byk kresel aktrler olarak grlen Dnya Ticaret
rgt, Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas gibi kurulufllar, Krfez savafl
baflta olmak zere birok nemli olay, kitlesel katlmlarla protesto edilmifl ve ge-
nifl yanklar uyandrmfltr.
KRESEL AKTRLER:
1944de kurulan Uluslararas Para Fonu, (International Monetary Fund yani IMF)
btn Birleflmifl Milletler ye devletlerinin katlmak durumunda olduu, (Kuzey Ko-
re, Kba, vb. birka devlet hari), dorudan kresel finans dzenini takip eden,
dnya borsalar, dviz ve demeler konusunda dzenlemeler yapan bir kurulufltur.
IMF, ekonomik sorun ve kriz yaflayan lkelere, yan kuruluflu gibi alflan Dnya
Bankas araclyla belli bir vadeyle (5 yl gemeyen) krediler vermekte ve kredinin
nasl kullanlacan belirleyerek aralklarla denetlemekte ve gerektiinde kredileri
serbest brakmamaktadr. Fona ye devletlerin hisseleri, yani kotas %25i altn,
%75i milli parayla Fona denmifltir ya da taahht edilmifltir. Bu da deme konu-
sunda balayc olmaktadr. Fonun st kurulu Guvernrler Heyetinde her ye lke,
fona ifltirak hissesiyle orantl olan bir oy saysna sahiptir. Haliyle, ABD en fazla ser-
mayeyle ifltirak ettii iin en fazla oy hakkna sahip bulunmaktadr.
www.evrenselpdf.com
1995 ylnda kurulan Dnya Ticaret rgt (World Trade Organization yani WTO)
hkmetlerin i ticaret yasalarn ve dzenlemeleri nasl yapaca konusunda yasal
ereve hazrlayan kurumdur. Dnyada ok tarafl ticaret grflmelerini ynetmek
ve uygulamak, ticari anlaflmazlklara zm aramak, ulusal ticaret politikalarn
denetlemek, ve hepsinden nemlisi kresel ekonomi politikalarnn yapmnda grev
stlenmek nemli ifllevleri arasndadr. Alnan kararlar hassas sektrler olan tarm-
dan (gda gvenli, bitki ve hayvan sal gibi) hazr giyime ve tekstile (lkeler ara-
sndaki rekabetten dolay nemlidir ve kota konulmas birok lkenin ekonomisini
etkilemektedir) dek her alanda uygulanmaktadr. WTOnun ald kararlar ya da
koyduu kurallar insan ve evre, insan ve sal, alk ve beslenme gibi sorunlarla
ok yakndan ilgilidir.
Gezegenimizin Temel Sorunlar: Kresel Isnma, Enerji, Doal Afetler

Kuflku yok ki Gezegenimiz varoluflundan bu yana srekli bir deiflim iindedir.
leri sanayileflme, ileri teknoloji, tketim ekonomileri, enerji politikalar ve strateji-
leri dnyann doal yapsn deifltirmeye bafllamfltr. evre, hava, su kirliliinin art-
mas, ozon tabakasnn delinmesi, atklarn neredeyse zmlemez bir soruna d-
nflmesi gezegenimizin doal yapsn deifltirmifltir. Kresel snma ve buna bal
olarak eriyen buzullar, iklim deifliklikleri, byk frtnalar ve tusunamiler artk ge-
zegenimizi tehdit eder duruma gelmifltir. Atmosfere salnan gazlarn yaratt sera
etkisiyle oluflan s artfl olarak bilinen kresel snmann gitgide insan yaflamn da-
ha olumsuz etkileyecei bilinmektedir. rnein dnyann baz blgelerinde kasr-
galar, seller ve taflknlar yaflanrken, baz blgelerde, kuraklklar ve lleflme mey-
dana gelmekte; kfllar scak gemekte, ilkbahar erken sonbahar ge gelmekte, bu da
doadaki bitkilerin ve canllarn yaplarn ve verimliliini dorudan etkilemektedir.
Bu deifliklie uyum salayamayan bitki ve hayvan trleri ya azalmakta ya da yok
olmaktadr. Bilim adamlarnn tespitlerine gre, Kuzey Yarm Krede 1960dan bu
yana kar yaflnda %10 azalma olmufl; 20. yy. boyunca denizlerin su seviyesinde 10
ile 25 cm arasnda ykselme meydana gelmifl; ayrca yine 1960 ylndan bu yana s-
cakln ortalama 0.5 ile 0.8 arasnda artfl gsterdii ve nlem alnmad takdirde
yafladmz yzyln sonunda bu artfln 2 dereceyi bulaca belirtilmektedir. Btn
bunlar, doann dengesini bozduu gibi, dorudan veya dolayl olarak insan haya-
tn tehdit etmektedir. nsanlarda yeni hastalklar oluflturmaktadr.
Yerkremizde son yllarda belirginleflen ve kontrol edilemez izlenimi veren t- 1986da, ernobil nkleer
ketme alflkanlklar sonucunda doal yaflam onarlmaz flekilde tahrip olmakta ve reaktr kazas, 2011de
Japonya depremiyle
evre sorunlar nne geilemez tarzda bymektedir. Tketim, lgnlk noktas- Fukiflima Nkleer santral
na taflnmaktadr. htiya hissedilen veya edilmeyen her fleye kolay ulafllabilirlik, patlamas gibi.
reklam kampanyalar, lks tutkusu insan doasndaki sahip olma zafiyetiyle birle-
flince, karflmza ok nemli bir atk sorunu kmaktadr. Sanayi retimi baflta ol-
mak zere hemen hemen btn sektrlerde ortaya kan kimyasal atklar, kirli s-
zntlar, suyu, topra, havay ve bu ortamda yaflayan canllar, yani doal evreyi
tmyle etkilemekte (hatta yok etmekte) ve ekosistemin bozulmasna neden ol-
maktadr. Patlayan nkleer santrallerden etkileri yllarca silinemeyecek radyasyon
yaylmfl ve denizlerden karalara ve atmosfere dek genifl bir alan etkilemifl, binler-
ce lme neden olmufltur. Ayrca teknolojinin yaygn kullanmyla elektromanye-
tik kirlilik de hayatmza girmifltir.
Yafladmz evrenin onarlamayacak derecede tehlikelere maruz kalmas
sonucunda evreci hareketler kamuoyu oluflturma yolunda olumlu sonular almfl-
lar ve lke politikalarn evre bilinci konusunda ynlendirmifllerdir. Bugn dar ve
snrl da olsa, birok retici firma bu duyarll fark ederek, az ve temiz enerji t-
ketme, evreye zarar vermeyen dnfltrlebilen (atklarn geri dnflm mm-
www.evrenselpdf.com
248 Kltr Tarihi
kn olmaktadr) rnler sunmaya bafllamfltr. zellikle alternatif enerjiler retme

konusunda ciddi bilimsel alflmalar yaplmaktadr. Bu alflmalar kapsamnda, ta-
rmsal potansiyelleri yksek lkelerde biyodizel, biyogaz, biyoetanol olarak bilinen
biyoyaktlarn kullanm olana domufl; ayrca gnefl, rzgr, hidrolik enerji, jeo-
termal enerji, hidrojen enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarndan olan biyo-
ktle enerjisi byk bir potansiyel olarak dflnlmektedir. Biyoktle enerjisinin
hammaddeleri olarak kullanlan karbonhidratlar, orman rnleri, elyaf bitkileri,
yal tohumlar, bitkisel artklar, hayvansal atklar, kentsel ve endstriyel atklarn
kullanld dikkate alndnda nemli bir potansiyel olduu rahatlkla grlebilir.
YEN BLMLER, YEN TEKNOLOJLER, YEN LETfiM

TARZLARI
Son otuz yl dflndmzde, bilim alanndaki birok geliflmelerin hayatmzn
tm ynlerini kontrol altna almaya baflladn gzlemleriz. Gdadan giyime, sa-
lktan teknolojiye, her alanda hayatmz bilimsel bulufllar ve bunlara paralel geli-
flen yeni teknolojilerle biimlenmeye bafllar. Her bilimsel keflfin gnlk hayata
yansmalar ve etkileri deiflik sektrlerde etkisini gsterir.
SIRA SZDE Gnlk hayatSIRA

ve dijital
SZDE ortam iliflkisi erevesinde ne tr deiflimler olmufltur?
2
Bu anlamda en hzl geliflme kuflku yok ki biliflimde ve bilgi teknolojilerinde
D fi N E L M D fi Nsistematik
olufltu. Bilgileri ELM bir flekilde ifllemenin bilimi olan biliflim (informatics),
her tr bilginin elektronik makineler araclyla en hzl flekilde ifllenmesi, teknik,
S O R U ekonomik veS Otoplumsal R U alanlardaki iletiflimde kullanlmas anlamna gelmektedir.
Bilgi teknolojisi ise, bilgisayar ve iletiflimin olanaklarn kullanarak farkl biimler-
deki bilgiyi oluflturmak, saklamak, alfl veriflini yapmak zere kullanlan teknoloji-
DKKAT DKKAT
nin kendisidir. Verinin toplanmas, bunlarn ifllenmesi ve kullancya ulaflmas s-
relerini ierir. Bunun arac olan bilgisayar sayesinde yaflamn farkl alanlarna da-
N N
SIRA SZDE ir bilgilerinSIRA SZDE
toplanmas, dzenlenmesi, depolanmas ve ifllenmesi konusunda da
sistematik yntemler gelifltirilmifl; kolay ulafllabilir olmas salanmfltr. Bilgisaya-
rn ok hzl bir flekilde dnyay sarmalayarak hayatn btn alanlarnda vazgeil-
mez bir ara olmas bundan da nemlisi, neredeyse btn sektrlerde retim tek-
nolojisinin altyapsn kontrol eden bir sisteme dnflmesi, an devrimi olsa ge-
K T A P rek. nsanolu, K Tgnmz
A P bilgisayarlar sayesinde olaanst bir zaman kazanmfl-
tr. Haliyle bilgisayar yapmnda ve yazlm programlarnn gelifltirilmesinde snrlar
zorlanmfl ve zorlanmaktadr. nsana yardmc olabilen robotlara kadar yelpaze ge-
TELEVZYON
niflletilmifltir. Her ihtiyaca cevap veren rnlerin bu hzl retimi, pefl pefle birok
TELEVZYON
srmlerinin yaratlmas ve bunlarn her birinin kendine zg kullanm yntemle-
rinin olmas, insanlar sistemi tanyp renmeye ve an insan olmaya srkle-
mifltir. Buna gerek duymayan ya da vakit ayramayanlar farkl sorunlar yaflarken,
NTERNET merakl olanlar N T E Rve
N E Tpratik hayatlarna taflyanlar (el ve cep bilgisayarlar gibi) bilgi
ve birikimleriyle, beklentileriyle ya da hayal krklklaryla yeni bir yaflam kltr
oluflturmaya bafllamfllardr. 1980li yllardan bafllayarak, toplumsal olandan birey-
sel olana doru nemli bir ynelim grlmfltr. Baudrillard bu dnflm Top-
lumsaln Sonu fleklinde adlandrmfltr.
Bilgisayar elbette yaygnlafltka hayatmz ve toplumlar da dnfltrmektedir.
(Internetin yaygnlaflmasyla bilgisayar ortam hayatmzn ortam olmaktadr bir ba-
kma). Hzl iletiflimden, en profesyonel uzmanlk bilgi eriflimine, alflveriflten oyu-
na, eitim hizmetlerinden sanatsal urafllara, interaktif iliflkilerden grnt ve bilgi
www.evrenselpdf.com
stokuna, sosyal paylaflm sitelerine, sayamayacamz kadar ok urafl ve iliflkinin

yafland bir ortam olarak, 21. yzyln gerek yaflamna alternatif bir alan olarak
grlmektedir. Zaten flimdiden yaplan adlandrmalar da bunu gstermektedir. Sa-
nal yaflam, sanal alem, sanal arkadafllklar gibi terimler, gerek yaflama ait olanla
gerek olmayan, kurgusal olann biraradalna vurgu yaplarak tretilmifl kavram-
lardr. Bu da yeni bir gereklik algsyla karfl karflya bulunduumuzu gstermek-
tedir. Fransz dflnr Jean Baudrillardn bu konudaki saptamalar anlamldr.
JEAN BAUDRILLARD VE SMLASYON: Baudrillarda gre gerek artk var olan

bir fley deil, srekli retilen bir fleydir. Bir kkene bal rasyonel ya da referansa
bal olmas gerekmez. Gnmzde gerek, ifllemsel bir flekilde modeller araclyla
yeniden retilen fleydir. Bunu da Baudrillard hipergerek yada simlasyon (ben-
zetim) olarak adlandrr. Simlasyonu tanmlarken Baudrillard hasta rneinden
hareket eder ve flyle der. Hastaymfl gibi yapan bir insan, yataa uzanp bizi hasta
olduuna inandrmaya alflr. Ama hastalk simlasyonu yapan kifli kendisinde
semptomlar grmeye bafllar. Gnmzde pek ok insann sanal ortam gerek ya-
flammfl gibi alglayp tutkuyla ona balanmasn baflka trl nasl aklayabiliriz ki?
Internet
Sanal ortam, hangi amala kullanlrsa kullanlsn, yeryzndeki pek ok insann 1981de IBMin rettii ilk
paylaflmak, yaflamak ve sahip olmay arzulad cazip bir ortamdr. Grsel, iflitsel ve PC (Personal Computer)
kiflisel bilgisayarlar
hareketli unsurlarn alg psikolojisi ve ok etkileyici tasarm yaklaflmlar esaslarna piyasaya kmfltr.
gre dzenlenmifl bu alan, ortama dahil olan herkesin orada kalmas iin kurgulan-
mfltr. flte bu dahil olma sreci ayn zamanda farknda olarak ya da olmayarak
kendine zg bir iletiflim, karfllaflma, buluflma dolaysyla da bir kltrlenme sre-
cine dahil etmektedir kifliyi. nceleri, 1960ta askeri amalarla bilgi paylaflm ama-
cyla ortaya kan Internet, daha sonra, 1969da yine ayn amalarla drt niversite
arasnda kullanlmfl, bugn ise dnyay adeta kaplayan bir aa dnflmfltr. Gi-
derek bilgiye daha hzl ulaflm olanaklar zorlanarak geliflen internet, gnmzde
tam bir kltrlenme ortam sunmaktadr. Her tr bilginin internet ortamna kolay-
lkla aktarabilme olanandan dolay, beraberinde, gvenilirlik sorununu getirse
de, istenilen bilgiye, istenilen yerde ve zamanda ulaflabilme, insanlar iin olaans-
t bir kolaylk salamaktadr. Bu da kiflileri farkl kltrler ile buluflturmakta ve bil-
gilenmesini salamakta; dolaysyla da kresel bir kltrn altyaps oluflturulmak-
tadr. Ulafllan bilginin kaynann, onu hazrlayann ou kez bilinmemesi, olumlu
ve olumsuz pek ok sonu dourabilmekte; her fleyden nemlisi maniplasyonla-
ra ak bir kltrlenme tr veya sreci ile karfl karflya olduumuz grlmektedir.
Buna karfln, internet ortamnn kolay ulafllabilme zelliinden dolay, tm
sektrlerin kendilerini sunabilmek ve bu ortamdan yararlanabilmek iin ok fark-
l ynteme baflvurduklarn grmekteyiz. Bunlarn baflnda eitim retim gelmek-
tedir. Eitimde klasik retim yntemleriyle birlikte gerek internet ortam gerekse
biliflim teknolojisi gnmzde destekleyici unsurlar olarak kullanlmaktadr. Gr-
sel ve iflitsel unsurlarn ders ortamna taflnmas, a zerinden eriflilebilme, Inter-
net, LAN, Multimedia (oklu iletiflim) gibi uygulamalar, pedagojik nitelikleri gz ar-
d edilmeksizin, hazrlanmfl beceri kazandran ve bilgi aktarmaya ynelik uygula-
malar olarak kullanlmaktadr. Deerlendirmeler bilgisayar zerinden otomatik
olarak yaplabilmekte; en nemlisi herkes kendi seviyesine gre ve kendine uygun
zamanda eitim alabilmektedir.
www.evrenselpdf.com
250 Kltr Tarihi
INTERNET KLTR
1985 ylnda kullanlmaya bafllayan Internet (kendi aralarnda balantl alar
anlamna gelen Interconnected Networks teriminin ksaltmas), birok olumlu ya-
rarlar yannda eflitli tehlikeler de arz etmektedir. Teknik tehlikeler, bilgisayar kor-
sanlarnn (hacker) saldrlar ve bilgisayar ele geirmeleri; zararl kod ve program-
larn canllarda hastalk meydana getiren virsler gibi bilgisayara bulaflmas ve ca-
sus programlar saylabilir. Bu tehlikeler bazen tm kreyi saran, bilgisayar hafza-
larn yok eden, web sayfalarn ele geiren, bankaclk, alflverifl sistemini fel eden
ve gvensiz klan byk olaylara da dnflebilmektedir.
Bunun yannda, mantn snrlarn aflacak tarzda bilgisayar oyunlarna teslimi-
yet, sosyal paylaflm ya da web gncelerinde (blog) aflr zaman tketimi, saplant
halini alan pornografi, ileri toplumlarda internet zerinden alflverifl taknts, Inter-
net bamll gibi an bir tr hastaln da yaratmfltr. Nedensiz bilgisayar kul-
lanm, aflr zaman tketimi, itepi, stres, depresyon, iletiflim kopukluu, doal gn-
lk yaflamdan uzaklaflma gibi ocuklarn ve genlerin de eitimini yakndan ilgilen-
diren bu sorun, zaman algs kayb, zevk hofllanma bozukluklar gibi ciddi sorunlar
yaratmaktadr.
Dier yandan, gnmzde hzla yaylan sosyal alar (facebook, twitter, vb.) bir ba-
kma medya-iletiflim ifllevi grmekte ve gerekli hale gelmektedir. Birok siyasal, sos-
yal, kltrel rgtlenmenin bu alar zerinden yapld gzlenmektedir. Ancak bu-
nun sonular nmzdeki yllarda daha berrak kendini gsterecektir. Bilgilenme
ve teknolojinin eitimde kullanlmasyla birlikte, eitim giderek okul dflna taflmfl;
her tr ortam eitim iin kullanlabilir duruma gelmifltir. Cep telefonlarndan, ipo-
delardan vb. grntl, hareketli ve anlatma dayal grsel ve iflitsel her tr kayt,
gezinti halindeyken bile dinlenip izlenerek eitim iletiflim, vb. srece devam edilebil-
mektedir. Ayrca yaygnlaflan bu teknolojiyle birlikte uzaktan eitim kavram daha
fazla nemsenmeye bafllamfltr. Hazrlanan paket programlara/derslere istenildii
an ulafllabilmekte, bu bilgiler kayt edilebilmekte, tekrar tekrar dinlenerek, yine bu
ortamda snavlara girilerek, deerlendirmeler yaplabilmekte ve eitim programlar
tamamlanabilmektedir.
1980lerden sonra bir ok alanda olduu gibi uzay arafltrmalarnda da dikkat

ekici geliflmeler yaflanr. Uzaya gnderilen aralarn gzlem yapma ve veri topla-
ma niteliindeki geliflmeler, uzay hakknda daha fazla bilgi sahibi olmamz salar.
1994te kara deliklerin keflfedilmesi ve Gnefl sistemi dflnda gezegenler bulunma-
s; 1996da uzay teleskobunun milyarlarca yeni gkaday keflfetmesi; en nemlisi
Gnefl sisteminde Jpiterin 16 uydusundan biri olan Europada bir yaflam olasl
olabileceinin fark edilmesi bunlardan bir ksmdr. Europann yzey grntle-
rinde buz tutmufl bir okyanusun gzlemlenmesi, burada yaflam iin gerekli olan
suyun var olduu anlamna gelmekteydi. Uzaya dair bu yeni bulufllar, dnyann
ileriki yllarda hzla artan nfusa cevap veremeyecei dflnceleriyle birlikte dfl-
nldnde, insanlar iin yeni yaflam alanlar olabilecei umudunu yaratmfl ve bu
paralelde dfller kurulmasna yol amfltr.
Bu arafltrmalarn nemli yatrmlar gerektirmesi, ksa vadede getirisinin bulun-
mamas ve ou zaman baflarszlkla sonulanma riski bulunmasndan dolay, sa-
dece ABD, Rusya ve Avrupa Uzay Ajans ESA tarafndan yaplmaktadr. Ancak son
yllarda NASA ve ESA bu arafltrmalar dier uluslarn da katlmn salayacak yay-
gn iflbirliine ynelmektedir. Bu da iinde bulunduumuz yzylda birok ulusun
www.evrenselpdf.com
10. nite - 21. Yzyla Doru: Kreselleflme ve Dijital a
SIRA SZDE SIRA SZDE
251
bu arafltrmalara ilgisiz kalamayacan dflndrtmektedir. Aslnda bugn birok

D fi N E zaten
lke, dnyay gzleme ve haberleflme amal uzay arafltrmalaryla LM ilgilen- D fi N E L M
mektedir. Bu arafltrmalar, gnmz yaflamnn vazgeilmez bilgi kaynaklarn ve
iletiflim ortamnn alt yapsn saladklarndan tr, lke ekonomilerine
S O R U doru- S O R U
dan katk salamaktadr. Bu nedenle lkemiz de dahil olmak zere birok lke bu
alanla ilgilenmekte ve yatrm yapmaktadr.
DKKAT
Uzay arafltrmalar farkl ama ve alanlarda yaplmaktadr.D Bunlar:
KKAT
bilimsel
amal programlar; haberleflme programlar; yeryzn gzleme amal program-
N N
lar ve uzay arafltrmalarna altyap ve zemin hazrlamay hedefleyen
SIRA SZDE uzay taflma- SIRA SZDE
cl programlar ile uzay istasyonu kurma programlar fleklinde kategorize edile-
bilir. Bilimsel amal uzay arafltrmalar evrendeki fiziksel olaylarn anlafllmasna
flk tutan, lke ekonomilerine uzun vadede yarar salayan arafltrmalardr. Haber-
leflme programlar, telsiz-telefon, radyo, televizyon yaynlarnn aktarlmas sa-
lanmakta; dnyay gzleme alflmalar ise daha ok askeri, meteorolojik, tarm,
K T A P K T A P
madencilik ve evre amal programlar iermektedir. lleflme, orman alanlarn-
daki deiflim, ozon tabakasndaki deiflimler, verimli/verimsiz topraklarn dal-
m, sularn kirlenmesi, volkanik aktivite gibi evresel durumlar, bu alflmalar sa-
TELEVZYON TELEVZYON
yesinde uydulardan izlenebilmekte; bu bilgiler flnda da gelecee ynelik yeni
politikalar gelifltirilebilmektedir.
Ekolojik deiflimlerle ilgili bilgi iin http://derman.science.ankara.edu.tr

N T E R N /kitap/64.html
ET NTERNET
adresine baflvurabilirsiniz.
Bilimsel arafltrmalar sayesinde, yeni milenyuma yaklafllrken, bilimin, hayata

ve insan biyolojisine dair birok bilinmezi aydnlattn grmekteyiz. Bunun sonu-
cu olarak da, bu dnemlerde, yaflam standartlarnn ve konforun ykseldiini, or-
talama insan mrnn uzadn, yaflam kalitesinin nemli bir durum olarak insan-
lar ilgilendirdiini ve bunun yaflamboyu srdrlebilir olmasnn insanlar iin ne-
redeyse vazgeilmez bir durum olduunu grmekteyiz. Bundan dolaydr ki tp
alanndaki geliflmeler nemli grlmfltr. Bu arafltrmalar, daha ok erken teflhis,
koruyucu tp ve tedaviye ynelik uygulamalar fleklinde belirmektedir. Hastalklar
erken teflhis etmek, stesinden gelmede nemli olduu iin son yllarda teflhis tek-
nolojisine nem verilmifl; zellikle de grntleme teknolojilerinde ok nemli
aflamalar kaydedilmifltir. rnein Anjiyosuz Anjiyo da denilen, bilgisayarl to-
mografi teknii, sanal kolonoskopi bunlar arasnda nemli admlar olarak grl-
mekte; yakn gelecekte de boyutlu tomografilerin hizmete girecei belirtilmek-
tedir. Ayrca teden beri kullanlan afl yntemiyle, son yllarda baz hastalklar n-
lemeye ynelik alflmalardan olumlu sonular alnmfltr. Menenjit, Hepatit A ve B,
Pnmkok zatrreesi ve rahim az kanseri afls son dnemlerde baflarl sonular
alnan uygulamalar arasnda anlmaktadr.
inde bulunduumuz yzyln belki de en nemli buluflu insann gen haritas-
nn zlmesidir. Genom projesi olarak bilinen DNAnn flifresinin zlmesiyle
bugne kadar bafledilemeyen hastalklar olarak bilinen alzheimer, kalp krizi ve
kanser baflta olmak zere birok hastaln tedavisi yaplabilecek, insann yaflam
kalitesi ykselebilecek, dolaysyla da insan mr uzayabilecektir. Yine gen harita-
s sayesinde yaplacak genetik analizlerle, insanlarn daha anne karnndayken ne
tr hastalklara yakalanaca belirlenebilecek, hatta insan bedeninin ne kadar ya-
flayabilecei bile belirlenebilecektir. Bu bulufl, 21. yzyln ilk dev teknolojik zafe-
ri olarak anlmaktadr.
www.evrenselpdf.com
N N
K T A P K T A P
TELEVZYON Kltr TarihiT E L E V Z Y O N

252
NTERNET Gen analizleriyle

N T E R Nilgili
E T yararl bilgileri http://www.rehberim.net/forum/mikrobiyoloji-
350/5766-genom-projesi-gen-haritasi.html adresinde bulabilirsiniz.
Fotoraf 10.4
Tpta meydana gelen ok nemli gelifl-
skoyada melerden biri de klonlamadr. Herhangi bir
kopyalanan ilk organizmann, embriyonun veya bir DNA
koyun Dolly, 1997.
parasnn oaltlmas olarak tanmlanan
klonlama, molekler, oaltmsal ve terapi
amal olmak zere trde yaplmaktadr.
Bunlarn iinde en ok tartflma yaratan
klonlama tipi, terapi amal klonlamadr.
Bu tip klonlama insan embriyolarnn kk
hcreleri alnmas ve hasta insanlarda kulla-
nlmas esasna dayanr. rnein lenf kanserinde embiryonik kemik ilii hcrele-
rinin, kanserli doku ile deifltirilerek oradaki salkl hcreyi oluflturabilecei ve
hastal tedavi edebilecei bilinmektedir. Bu yntem bir ok hastaln tedavisin-
de nemli bir umut olarak grlmektedir. lk memeli olarak klonlanan Dolly ko-
yun kopyalamas da bu yntemle gereklefltirilmiflti. 1996 ylnda Dr. Ian Willmut
ve arkadafllar tarafndan gereklefltirilen bu kopyalama bilim tarihi asndan
nemli bir olay olarak grlmfl ve tm dnyada byk yanklar yaratmfltr. Bu
yanklarn asl dikkat eken yn, bir koyun kopyalanabildiine gre insann da
kopyalanabilmesi olas mdr sorusunu beraberinde getirmifl ve eer olasysa bu-
nun yarataca bir ok olumlu ve olumsuz sonular neler olabilir sorusunu
gndeme getirmifltir.
1980 SONRASINDA KLTR VE SANAT

Bu dnemde sanat, 60l yllardan sonra sanatn yapsna dair gelifltirilen kktenci
sorgulamalarn oluflturduu miras zerinden geliflir. yle ki, bu sorgulamalar,
onun kendisinden nceki sreleri tekrar ettii, dolaysyla yok olduu, ld
noktasna kadar gtrlr. Gerekten de 1960 sonrasnn sanat anlayfl, kkenle-
rini yzyln baflndaki Avangard akmlarda, zellikle de Dadann alayc ve nihilist
tavrnda, Ftrizmin ateflli eylemciliinde ve en ok da Duchampn hazr nesne-
sinde bulur. Dolaysyla da yzyln ikinci yarsnda klasik estetik alg sorgulanarak
estetiin gzelle olan iliflkisi altst edilir. ncelikle teden beri sanat deyince ilk
akla gelen ustala, marifete itibar edilmez. rnein Andy Warhol, imgelerini
eliyle izmek yerine hazr popler imgeleri kullanr. Bunlar teknisyenleri aracl-
yla Factory diye adlandrd atlyesinde mekanik yntemlerle oaltmn ya-
par. Tpk bir fabrika (factory) gibidir atlyesi. Yine Minimalistlerin ou, eserleri-
ni siparifl vererek yaptrrlar. (Dan Flavin, eserlerinin kurgusunu tamamladktan
sonra projeyi elektrikilere verir ve elektrikiler sanatnn istedii projeyi uygular-
lar sadece.) Dolaysyla, eserin bizzat sanats tarafndan retilmifl olmas da artk
ok nemli grlmez. nemli olan kimin gereklefltirdii deil, eserdeki yaratc
dflncenin kime ait olduudur. Kavramsal bakfl byle geliflmeye bafllar.
Ayrca hazr nesnenin sanata dahil edilmesiyle, sanat ile yaflam arasndaki snr-
larn ortadan kaldrlmasnn da yolu almfltr. Baflta Yeni Gerekiler, Fluxus,
Land Art sanatlar olmak zere bu dnemin birok sanats, sanat ile yaflam
btnlefltirmeye alflmfllardr. Ve sanat gzel de olmak zorunda deildir. irkin-
lik, rahatsz edicilik, iticilik, korkutmak pekl sanat kategorisi olarak kabul edile-
www.evrenselpdf.com
bilmektedir. rnein Marina Abramovi 1997 ylnda Venedik Bienalinde gerek-

lefltirdii Balkan Barok isimli bir performansta, gn boyunca yzlerce kanl
kemikten et syrr. Bu sre iinde, bienali gezmeye gelenler lefl kokan bir manza-
rayla karfllaflr. Bu yapt Souk Savafl sonras Balkanlardaki vahflete duyarsz ka-
lanlara elefltiriyi amalamaktadr.
Dolaysyla sylenebilir ki, sanat, yzyln ikinci yarsnda gzel olan nedir, sa-
nat yapt nedir, gerek nedir? sorularn sklkla sormufl ve kendisini ylesine bir
zeminde yeniden infla etmifltir ki, bu da klasik estetiin ve klasik gzel anlayflnn
sonunu getirmifltir. Sanatnn ustalk ve deneyimini yanstmayan, onun elinden
kmayan, estetik olmayan, sergilenmeyen, satlmayan, mzeye girmeyen bir sanat
eserine ne kadar sanat denilebilirse, 1960 sonras sanata da iflte o kadar sanat de-
nilebilirdi. nk bu dnem sanatlar tm bunlara karfl karak varolmufllard.
Bununla balantl olarak sanatn lm sorunu, Hegelden beri zaman zaman tar-
tfllmakla birlikte, bugnk temellendirme daha ok postmodern sanatta olduu
gibi, varolan imgelerin sonsuz oaltmnda, gittike yaflamla btnleflen, yaflamn
kendisi olan sanatta ve anti estetik arayfllarda gerekelerini bulmaktadr. Baflka ifa-
deyle, yaflamla sanat arasnda fark kalmamflsa, yaflamn kendisi sanat olarak sunu-
luyorsa, ya yaflama sanat dememiz gerekiyor ya da sanatn yok olduunu syleme-
SIRA SZDE bulunmak-
miz gerekiyor. flte bugn her iki dflncenin de savunucular yeterince SIRA SZDE
tadr. (rnein kozmetik cerrahinin, kltrn bedeni deifltirme gcne, yaratt
gzellik kavram ve anlayflna karfl kan performans sanats Orlan, bedenine
yapt operasyonlarla yz yapsn deifltirmifltir. Bunun sanatsal bir eylem olduu-
nu bir an unuttuumuzda bu eylem tam bir operasyondur/gerek bir ameliyattr.
S O R U S O R U
Bu operasyonlardan birini de, katld stanbul Bienalide gereklefltirmifltir.)
Sanatn yok olduu dflncesi gnmzde nemli bir tartflmadr. Bu dflnce,

D K K A T sanatn mal- DKKAT
zemesinin deifliminden ve sanatsal eylemin farkllndan kaynaklanmaktadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Bu dneminde dikkat eken ynlerinden biri de Adorno ve Horkheimerin ge-
lifltirdikleri kltr endstrisi kavramnn yerli yerine oturtulmasdr. Kreselleflmey-
le birlikte yaptn kamuoyuna sunumunda nemli bir deiflim yaflanmfl; endstri
rnlerinin sunumunda geerli olan tm kural ve yntemler kltr sanat iin de
geerlilik salamfltr. Jamesonun deyifliyle Estetik retim meta retimiyle iyice
btnleflmifl ve piyasa realitesine sonuna kadar bal kalmfltr.
K Bundan
T A P dolay da K T A P
okuluslu sermaye, rekabet gcn artrmak, kamuoyunda gvenirliini artrmak
iin sponsorluklarla sanat desteklemeye bafllamfllardr. Bunun sonucu olarak da,
inanlmaz derecede reklam ve tantm kampanyalaryla dnyaT apndaE L E V Z Y Oetki
N yaratan TELEVZYON
ve izleyici toplayan mkemmel organizasyonlar ve etkinlikler (bienal, festival,
konser gibi) gereklefltirilmifltir. te taraftan biliflim teknolojisindeki geliflmeler,
neredeyse tm sanat alanlarn temelden etkilemifltir. zellikle plastik sanatlar ve
NTERNET NTERNET
sinema bu dnemde ok nemli dnflmler yaflamfl ve adeta yeniden yaplan-
mfltr. Dijital sanat, video sanat ve bilgisayar mdahaleleriyle oluflturulmufl byk
prodksiyonlar, biliflim teknolojisinin olanaklaryla neler yaplabileceini gsterir.
Plastik Sanatlar
70li yllarn sonlarnda ortaya kan Yeni Dflavurumcular (neo-ekpresyonizm)
asl etkinliini 80li yllarda gsterdi. Minimalist ve kavramsal sanata karfl resmi
yeniden nemsenir klmay hedefleyen bu sanatlar, teden beri sanatn telemifl
www.evrenselpdf.com
254 Kltr Tarihi
olduu, figr, cinsellik, sembolizm, tarihsel olaylar, mitoloji, anlat, otobiyografi

gibi temalar, byk boyutlu tuvallerde kaln ve kaba fra kullanmyla, renk ve
biim yetkinliini ne kararak eserlerini yapyorlard. rnein Kiefer, Alman-
yann tartflmal gemifli, Mezopotamya, Eski Ahit gibi temalarla; Baselitz, alfl-
kanlk ve beklentilerimizi altst eden resimleriyle dikkat ekerler. Polke, Chia,
Clemente, Cucchi, Fischl, Salle, Schnabel gibi sanatlar bu anlayfl ierisinde dik-
kat eken dier sanatlardr.
Bu yllar, anti-estetii de ieren yaklaflmlarn ve farkl disiplinlerin birarada va-
rolduu oulcu bir srecin yafland yllardr. Bienallerin gsterim alan olarak
poplerlefltii, resim ve heykele alternatif olarak var olan yerlefltirme, video, foto-
raf, performans ve deneysel retimlerin gzde trler olarak baflkfleye yerlefltii,
kratrlk olgusunun daha ok konuflulmaya baflland ve nc dnya lke-
lerinin, tekinin, yerel kimliklerin keflfedilmeye baflland yllar olarak da bilinir.
Yine sanatn anlamna dair sorgulamalarn snrlarnn zorland, sansasyonel, pro-
vokatif, flok edici, ksaca sanatsnn sanat dedii her fleyin sanat olarak kabul
edildii bir dnem olduundan bahsedebiliriz. Bu dnemde sanat ile sanat olma-
yan arasndaki snrlar iyice erimifltir. Baz durumlarda bir fleyin sanat olup olma-
dn anlayabilmek iin birisinin yardmna ihtiya duyabiliriz. Ayrca bu dnem-
de sanatlar, hangi disiplinde yapt retirlerse retsinler, kavramsal yaklaflmlar,
dflnsel boyutu, balam ve anlam ne kararak, gelifltirdikleri elefltirel yakla-
flmlar nemsedii grlmektedir.
Bu dnem sanatlar kimi zaman toplumdaki her tr ayrmcl, kimi zaman
toplumun klifleleflmifl alflkanlklarn, kimi zaman da toplumsal yapy belirleyen
gsterge ve kodlar yaptlarnda irdeleyerek, bunlara yeni anlamlar ykleyerek sor-
gulamfllardr. Bu anlamda egemen olan tketim kltr ve medya elefltirisi dikkat
ekmektedir., Barbara Krugerin medyann dilini kullanarak, popler kltrn
yaratt cinsiyet ayrmcln elefltiren iflleri; Jenny Holzerin tketim kltrnn
yaratt birey tipine ynelik elefltirilerini, kendisine ait szleri grnr klarak ser-
giledii elektronik panolar; Cindy Shermannn farkl kimliklere brnerek ek-
tii fotoraflarla gerek kimliini belirsizlefltirdii eserleri; Sherrie Levinenn er-
kek sanatlarn bilindik eserlerini kopyalayarak kendine maletmesi, tketim kl-
tr ve medyann gvenirliine, bilgiyi maniple edebilmesine, nerilenin yapay-
lna yneltilmifl nemli elefltiriler olarak dikkat ekmektedir.
60l yllardan sonra beden sanat, happening, aksiyon, gsteri sanat olarak or-
taya kan ancak bugn performans ad altnda deerlendirilen, ou zaman izle-
yici nnde gerekleflen sanat tr yeni bir anlayfl olarak dikkat eker. Viyana Ey-
lemcileri olarak bilinen Herman Nitsch, Rudolf Schwarzkogler, Gunter Brus
baflta olmak zere sanatlar kflkrtc, sansasyonel ve bedene ynelik sadomazo-
flistik eylemlerle gndeme oturur. te taraftan performans sanatnn babaannesi
olarak bilinen Marina Abramovi, Sterlach ve Orlan da en etkili yaptlarn bu
yllarda gereklefltirir.
Yine Popler kltr nesnelerini yeniden reterek, kitsch olan, banal olan sa-
nata dahil eden Jeff Koons; kpekbalklarn ve dier hayvan llerini kullanarak
gereklefltirdii enstalasyonlaryla Damien Hirst; gereklik duygumuzla oyun oy-
nayarak realist ayn zamanda mekana smayan devasa heykelleriyle Ron Mueck;
sponsorluk iliflkilerini elefltirel bir flekilde ele ald iflleriyle Hans Haacke gibi sa-
natlar ismi anlmas gereken dier nemli sanatlardandr.
www.evrenselpdf.com
Resim 10.1
Jeff Koons, Michael
Jackson
Edebiyat
Edebiyatta, byk lde postyapsalc felsefenin dile dair ortaya koyduu kuram-
sal alflmalar etkili olmufltur. Dilin temsiliyetinin sorunsala dnfltrld yapt-
larda dil, gereklii temsil eden deil, onu yeniden kuran, ok anlamlla gnder-
me yapan, metaforik olana ak ve olanak tanyacak flekilde kullanlr. Bu aklk-
tan yararlanmas beklenen okur, birok anlatdan oluflan, kurmaca arl olan ro-
mann anlamn adeta kendisi retir. Bu balamda, anlam reten okur, dolaysy-
la da yorum nem kazanr. Metin, yazar tarafndan bitirildiinde, anlamnn da ta-
mamlanp bitirildii anlamna gelmez, tersine o hibir zaman tketilip bitirileme-
yen, her okumada yeniden retilen, yeniden anlamlandrlan bir dil yapsna sahip-
tir. Yazarlar, ounlukla kendilerinden nceki anlatlarn izini srerler, onlarn pa-
rodisi sklkla yaplr. Bylece metinleraras gndermeler sz konusu olur ki, bu da
postmodern roman, kapal tek bir anlatdan uzaklafltrarak farkl anlam dokusu-
nun ve katmanlarnn olduu, yoruma ak bir yapt haline getirir. Umberto Econun
Ak Yapt isimli kitab bu yaklaflmlar kavramsallafltrr. Bu anlamda talio Calvi-
nonun Bir Kfl Gn Eer Bir Yolcu, Umberto Econun Gln Ad ve Foucaultun
Sarkac adl romanlar akla gelen ilk romanlardr. te taraftan mitoslarla gndelik
yaflamn sadeliini, karfltln btnlefltiren Paul Auster; gnmz toplumlarnda
insannn yabanclaflmasn kara mizah ve dflsel yaflam birlefltirerek yaptlarna
yanstan Thomas Pynchon; fantastik ve byl gerekilii, kurguyu merkez alan
bakflla John Bart yine bu tr eser veren yazarlar arasnda yer alr.
Mimari
Fotoraf 10.5
Mimaride gnmzde egemen olan
anlayfl, 1950lerden itibaren modern Frank Gehry,
Gouggenheim
mimarinin biimciliine getirilen Mzesi, Bilbao,
elefltirilerle eklektik bir eksende bi- 1997.
imlenen postmodern mimaridir. Bu
anlayfl, Robert Venturinin 1966da
Mimarlkta Karmaflklk ve eliflki
isimli kitabyla belirginleflir. Venturi,
mimarideki dekoratif bileflenlerin
nemine ve mimarideki vazgeil-
mezliine vurgu yapar. Yine Michael
Graves ve Frank Gehry gibi mimar-
www.evrenselpdf.com
256 Kltr Tarihi
larn bu paralelde elefltirileri ve postmodern yaplar yapmalar, bu yeni mimari al-

gnn yaylmasn salamfltr. Bu mimari, eklektik bir anlayfl, nceki dnem slup
ve anlayfllar ayn anda alntlanmas esasna dayanr. Bu mimarinin modern olan-
dan ayrkslaflan nemli ynlerinden biri de binalarn kullanm amalarnn ve ba-
lamnn ne kmasdr. nsann beklentisi, konforu ve rahatl nemsenmifltir.
Bylece mimari de geleneksel biimin snrlar zorlanmfl; organik formlar daha ok
kullanlmfl; akflkan, yuvarlak ve devinim gc yksek meknlar tasarlanmfltr.
Sinema
Bu dnem sinemas, kuflku yok ki nemli dnflm geirdi. Bu dnflmn belir-
dii esas nokta teknik altyapyla, bilgisayar teknolojisindeki geliflmelerle ve ola-
naklarnn genifllemesiyle ilgilidir. Bu dnemde film sadece kamera ekimi ile ye-
tinmedi, bazen bu ekimlere stdyo sanal ortamnda kurgulanmfl zel efektler ve
animasyonlarla mdahale edilerek filmler kurguland bazen de tamamen animas-
yondan oluflan prdksiyonlar yapld. rnein izgi film ve animasyon eksenli
alflmalarda, zellikle de teknik olarak mkemmel denilebilecek sonular elde
edildi. Buz Devri, Shrek bu animasyonlarn baflnda gelmektedir.
Teknik altyap ve gl kurgusal yap, ilginin dfl dnyadan, alglara dayal bir
dnyaya doru kaymasna yol at. Dier birok alanda olduu gibi sinemada da
gereklikle iliflkimiz sorgulanmaya baflland. Gereklik sorununu 1999 ylnda Andy
ve Larry Wachowsky kardefllerin leme olarak ektikleri Matrix gndeme getirdi.
Filmde, insana yapay uyarlarla gerek olmayan bir dnya gerek gibi gsteriliyordu.
Aslnda bu film Baudrillardn simlasyon kavramnn tam karflln oluflturuyordu.
21. YZYILA DORU TRKYE
Siyasal ve Sosyal Grnm

Son 30 ylda Trkiyedeki deiflime baktmzda, ncelikle 12 Eyll Askeri Darbe-
si ve onu izleyen dnem ne kmaktadr. Gzaltlarn, haksz yere polis kaytlar-
na girenlerin, sakncal bulunarak iflten karlanlarn, yurttafllktan karlanlarn,
yurt dflnda siyasi mlteci hakk isteyenlerin, faili mehul lmlerin, yayn yasak-
lanan gazetelerin, sakncal bulunduu iin yasaklanan filmlerin, kitaplarn, dergi-
lerin says flaflrtc lde kabarktr ve lkenin nasl bir sreten getiine dair
nemli ipular vermektedir. Tabii bu dnemin nesnel tarihi yakn gelecekte bel-
geleriyle birlikte arafltrmalara konu olacaktr.
Darbenin hemen ardndan uygulanan liberal politikalar dnemin zelliini be-
lirleyen bir dier nemli etkendir. Bu politikalarn gnlk hayata yansmasnda,
neredeyse tm alanlarda, zellikle genler baflta olmak zere siyasal olandan
uzaklafllarak mesleki ve gnlk hayatn gerekliliklerine kaylmas analiz edilmeye
deer ayr bir sosyolojik ve tarihsel fenomendir. Ama gerek olan fludur: Bireyin
yaflama alan daralmfltr; zgrlkler gerektii biimde kullanlamamaktadr. Hep
deifltirilmesi gerektiinden sz edilen Anayasa, ksmi deifliklikler dflnda, byk
lde yrrlkte kalmaya devam eder.
1983 seimleriyle iktidara gelen Turgut zal dneminde Trkiye, rekabete da-
yal serbest piyasa ekonomisiyle tanflr. Uygulanan politikalar gnlk yaflam hzl
bir flekilde deiflime uratr: Birok nl yabanc marka, rn lkeye girifl yapar.
Bu rnlerin eflitlilii, ksa zamanda, tketim arzusunu ve eilimini artrarak tke-
tim kltr ve alflkanlklarn poplerlefltirir. TRTnin yansra zel televizyon ka-
www.evrenselpdf.com
nallarna ve radyolara izin verilir. Yabanc diziler, elence, yemek, salk ve show
programlar byk ilgi eker ve yeni yaflam alflkanlklar kazandrr. Bu manzara
iinde Trkiyedeki Trk-slam Sentezi, Terrizm ve Dou Sorunu tartflmalar l-
kenin temel odak tartflmalardr.
Eitim alannda ise serbest piyasa ekonomisinin ruhuna uygun olarak zel ei-
tim kurumlar ve zel niversiteler alr. niversite says hzla artar. niversiteler
eitim ve arafltrma alannda evrensel standartlar yakalayabilme yolunda aba gs-
termekte ve bilimsel arafltrmalar ve yaynlar alannda 80li yllar sonrasnda nem-
li geliflmeler kaydetmektedir.
Sanat Kltr Resim 10.2

12 Eyll Darbesi, serbest piyasa, kresellefl- Burhan Doanay,
me vb. kltr ve sanat zerinde etkili olur. Geometrik Kap,
rnein, 12 Eyll darbesinin yaratt trav- 1991.
malar, yerel kimlikler, kadn kimlii, ayrm-
clk, teki, medya, gnlk yaflam ve pop-
ler kltr gibi kavramlar farkl bakfl alary-
la mzik, edebiyat, fliir, sinema, plastik sa-
natlar gibi genifl sanat alanlarnda ele aln-
mfl, sorgulanmfl ve sorunsallafltrlmfltr.
1980lerden itibaren Bienal, Sanat Fuarlar
gibi byk sergi organizasyonlar, ok ge-
meden, Ankarada Asya Avrupa Sanat Biena-
li, stanbulda ise bugn hala devam eden s-
tanbul Bienali fleklinde lkemizde, adafl
sanatn nemli sunum ortamlar olmufllardr.
Bu sergiler ayn zamanda, lkemizde geikmifl olan 1960 sonras sanat sorunlar-
nn da tartflmaya bafllamasna yol amfltr. Ve bu ynde, zellikle 1990l yllar, re-
sim ve heykeli tekilefltiren video, fotoraf, yerlefltirme, performans ve disiplinle-
raras sanatn ne kt yllar olmufltur. Bugn ise, disiplin sorunu yerine, dil so-
runu, anlam ve kavramsal yaklaflmlarn ne karak elefltirel bakfllarn nemsen-
dii grlmektedir. Bu anlamda ne kan sanatlar flyle sralanabilir: Burhan
Doanay, Bedri Baykam, mer Ulu, Adnan oker, Halil Akdeniz, Sarkis, Ayfle
Erkmen...
Edebiyat
Benzer deiflimleri, edebiyat alannda da grmek olasdr. Roman iin de 80 sonra-
snda, tpk post yapsalclarda ve postmodern romanda olduu gibi, dil yapsnn,
dilin sorunlarnn, yani anlatm biim ve tekniklerinin ne ktn grmekteyiz.
Postmodern roman olarak tanmlanan nitelemelerin Trk romanna yansyan
zelliklerini baz yazar ve romanlarda grmekteyiz: Ouz Atayn Tutunama-
yanlar; Orhan Pamukun Cevdet Bey ve Oullar ve Beyaz Kale ile baflla-
yan yaz serven, Kara Kitap, Yeni Bir Hayat gelindiinde tannan ok okunan
bir yazar olmufltur; artk dnya dilerine evrilecektir. Bu arada yeni isimler de
ok okunanlarn bafln eker. Bunlar arasnda, Latife Tekinin Sevgili Arsz
lm, yakn zamanda Elif fiafak, Mahrem, Baba; Hasan Ali Toptafl Bin
Hznl Haz ile Trk romannn kilometre tafl olmaya hak kazanrlar.
www.evrenselpdf.com
258 Kltr Tarihi
Sinema
Trk sinemasnn 1990 sonrasnda nemli bir deiflim geirdii, yeni slp, dil ve
teknik arayfllar iine girdii ve Yeflilam sinemasndan ayrkslaflarak ikna edici bir
yetkinlik kazand sylenebilir. Bunun nemli nedeni, bireyin dnyasna ynelen,
onun eflitlenen yklerini, ok katmanl bir gereklik buyutunda, sahicilikten
dn vermeden ele alan bir sinema olmasyd. Bu dnemde ticari filmlerden ayr-
flan sanat filmlerinde bir zenginlik grlmfl; fliddetten korkuya, minimalist sine-
madan deneysele birok tarzda fil ekilmifltir. ekilen bu filmlerde, eflcinsellik,
milliyetilik, etnik ve dinsel kimlikler, kadn ve erkek temsilleri, Dou-Bat, aydn
kimlii, askeri darbeler en ok ifllenilen konulardr. nemli filmler arasnda fierif
Gren ve Ylmaz Gneyin 1982 tarihli Yolu, mer Kavurun 1986 tarihli Ana-
yurt Oteli, Fatih Aknn Duvara Karfls ve Nuri Bilge Ceylann 2002 tarihli
Uzak filmi ve elbette dierleri saylabilir.
SIRA SZDE Bale sanatnn ve SZDE

SIRA koreografinin temel zellikleri nelerdir?
3
D fi N E L M GSTER D fiSANATLARINDA
NELM BAfiKALAfiIMLAR: Opera sanat, sanatsal ve teknolo-
jik yeniliklere ramen birok lkede ancak devlet ya da zel sektr desteiyle varl-
n srdrebilmektedir. Byk prodksiyonlar nadirdir ve ancak byk festivaller
S O R U S O R U
vesilesiyle gereklefltirilmektedir. Bu nedenle Avrupa lkelerinde opera eitimi ve
gsterileri cesaretlendirilmeye alfllmaktadr. Buna karfln dans sanat, zellikle
DKKAT kavram veD dflnceyi
KKAT iflleme amal olarak nemli bir deiflim gsterir. Postmodern
sanatn havasna uyar.
N N
SIRA SZDE Balenin SIRA
deiflmez
SZDEkurallarna tepki olarak geliflen modern dans, her tr mzikle ve
her tr koreografik admla uyum salayarak, dansta yeni stillerin yaratlmasna
(dans tiyatrosu gibi) nclk eder. Beden, artk hareket alann teatral anlamda ge-
niflleterek ifade alann karmaflklafltrr. leri teknolojiler sayesinde (bilgisayar, laser
flk teknikleri, sahne performansnn grsel dijital tekniklerle birebir uyumu, elektro-
nik mzik tekniklerinin kullanm, makyaj ve kostmde gerekleflen olaanst de-
K T A P K sahne
iflim, vb.) T A ynetimi
P flaflrtc tarzda baflkalaflma urar. Artk byk prodksi-
yonlar sz konusudur. Alman dans ve ynetmeni Pina Paush, kadn erkek, dou
bat etkileflimi gibi konular erevesinde gerekst diyaloglarla rl, mlti-medya
TELEVZYON T E L Ede
sistemlerini V Zkullanan
YON byk yapmlar gereklefltirir.
Amerikal flair ressam ve tiyatro adam Julian Beck ve efli Judith Malina, 1947de
kurduklar Living Theatre (Yaflayan Tiyatro) ile, sra dfl konular ieren sra dfl
NTERNET
gsterileriyle
NTERNET
ilgi oda olurlar, siyasi konular ifllemeleri haklarnda soruflturmalara
neden olur.
Bale ve modern dans yannda sirk gsterilerinin de poplerleflmesi dans daha eki-
ci klar. 1990lardan itibaren baz koreograflar, dans hareketini performans sre-
cinde baflka hareketlere dnfltrerek, hem dans admlarn, hem sesli okumay ya
da uzun srmeyen diyaloglar, hem flark sylemeyi, hem videoyu ve nihayet hem de
plastik sanatlar btnl iinde birarada deneyerek yeni bir dans anlayflnn
non-dance ncln yaparlar.
www.evrenselpdf.com
zet
Souk Savafln sona ermesiyle, 80li yllardan itibaren Kreselleflmeyle uluslararas iliflkiler ve bamllklar
SSCB ve Dou Blou lkelerinde nemli deiflimler ya- artmfl ve haliyle kendine zg kltrler oluflmaya bafl-
flanr: 1989dan itibaren rejimler yklr, eski Halk Cum- lamfltr: metropol kltr, fast-food, lks tketim, mo-
huriyetleri oul demokratik seim sistemini benimser, da, kltr endstrisi kurumlar gibi. Ama ayn zaman-
Berlin Duvar yklr; Sovyet Cumhuriyetleri bamsz- da da kresel snma ve buna bal olarak eriyen bu-
lklarn kazanr (1991). Avrupa Birlii, ortak bir Avrupa zullar, iklim deifliklikleri, byk frtnalar ve tusuna-
bayra ve parasna doru yol alrken, Amerika Birleflik miler; kontrol edilemez izlenimi veren tketme alfl-
Devletleri 90l yllarda tek sper-g olur. Ama zaman kanlklaryla artan evre sorunlar nne geilemez
iinde, tek kutuplu bir dnya grnts, bugn, Rusya, tarzda bymektedir.
in, Hindistan, AB ve Japonyann da arlk kazanma- Yeni yzyln bir baflka nemli olay gdadan giyime,
syla oulcu bir dnya dzeni izlenimi vermektedir. salktan teknolojiye yeni bilim ve teknolojilerin bu-
11 Eyll 2001de yaflanan terrist saldr, hem uluslara- lunmas ve kullanlmasdr. Bunlar arasnda, biliflim,
ras terrizm, hem ABDnin prestijinin sarslmas, hem Internet ve ileri teknolojiler, uzay arafltrmalar, tp ve
de Bat ve slam karfltl zerine kurulan Medeniyetler tp teknolojisi, genetik mhendislii, nanoteknolojileri
atflmas asndan nem arz etmektedir. Ayrca, Irak, saylabilir.
Yugoslavya, Afganistan, Filistin ve Ruandada da yafla- Sanat kltr alannda ise, 60l yllardan sonra kktenci
nan savafl ve ayrmclk, yeni dnya dzeninin yeni ol- sorgulamalar ve deiflim devam eder. Yeni Dflavurum-
mayan gerekleridir.1990 Birinci Krfez Savafl, Irakn culuk, Yeni Minimalizm nemsenir. Performans sanat
Kveytten karlmasyla son bulur ama, Dnya ilk kez etkisini korur. Edebiyatta, byk lde postyapsalc
televizyonlardan naklen sanal bir savafl izlemifltir. felsefenin etkileri srerken, mimaride geleneksel bii-
2003te gerekleflen kinci Krfez Savafl sonrasnda, min snrlar zorlanr, akflkan ve devinim gc yksek
Irak paralanmfl; bir milyon sivil vatandafln kaybet- meknlar tasarlanr.
mifl, fliddet ve terr dnemi bafllamfltr. Ortadouda Sinema sanat ise nemli dnflm geirir. Bilgisayar ve
ise srail-Filistin sorunu, 90l yllarda Filistin lideriYaser elektronik teknolojisindeki geliflmeler film ekim, kur-
Arafatn barfl giriflimleri, 2000de Camp David Antlafl- gu, vb. btn teknikleri etkiler. Olaanst byk pro-
masyla zm iin umut verse de, 2006daki srail Lb- dksiyon filmler yaplr.
nan Savafl, ancak Birleflmifl Milletler Gvenlik Konseyi Son 30 ylda Trkiyedeki deiflime baktmzda, n-
kararyla sona erer ama geride aclar brakr. Eski Yu- celikle 12 Eyll Askeri Darbesi ve onu izleyen dnem
goslavyada, Slovenya, Hrvatistan bamszlklarn alr- ne kmaktadr. 12 Eyll darbesinin yaratt travma-
ken, Bosnal Srplar byk vahfli bir etnik temizlie gi- lar, yerel kimlikler, kadn kimlii, ayrmclk, teki,
riflerek, 1995 ylna kadar binlerce Bosnal mslman medya, gnlk yaflam ve popler kltr gibi kavramlar
acmasz yntemlerle ldrrler. farkl bakfl alaryla mzik, edebiyat, fliir, sinema, plas-
Kreselleflmeyi dnyamz tmyle kuflatan genifl mo- tik sanatlar gibi genifl sanat alanlarnda ele alnmfl, sor-
dern bir enformasyon sisteminin varl ve bunun sonu- gulanmfl ve sorunsallafltrlmfltr.
cunda ekonomik, teknoloji ve kltr, vb. alanlarda ce-
reyan eden etki alan olarak dflnmek gerekir. Kre-
selleflen dnyamzn byk aktrleri arasnda bulunan
Birleflmifl Milletler, dnya barfl ve gvenlii konusun-
da, insan haklar ihlalerinden, gda ve salk sorunlar-
na kadar uluslararas szleflmeler, kararlar, tavsiyeler
hazrlayan byk bir kurulufltur.
www.evrenselpdf.com
260 Kltr Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi 20. yzyln sonunu belirle- 6. Afladakilerden hangisi postmodern mimarinin
yen olaylar arasnda yer almaz? zelliklerinden deildir?
a. Souk Savafl dneminin sona ermesi a. Eklektik bir anlayfln benimsenmesi
b. Berlin Duvarnn yklmas b. nceki dnem slup ve anlayfllarn ayn anda
c. Sovyet Cumhuriyetlerinin dalmas kullanlmas
d. Dou Bloku lkelerinin demokratik seim siste- c. Geleneksel biimin snrlar zorlanarak organik
mine gemeleri formlarn daha ok kullanlmas
e. Liberalizmin kendini kabul ettirmesi d. Akflkan, yuvarlak, devinim gc yksek me-
knlar tasarlanmas
2. Afladakilerden hangisi kreselleflmeyi en iyi flekil- e. Geleneksel mimarinin tamamen reddedilmesi
de aklar?
a. Dnyamz saran genifl bir enformasyon sistemi- 7. Afladakilerden hangisi dijital aa zg teknoloji-
nin varl ler arasnda yer almaz?
b. Btn lkelerin kresel kasabaya dnflmesi a. Biliflim (informatics)
c. Ekonomi ve ticaretin artmas b. Nano teknolojileri
d. Uluslararas ekonomik ticari szleflmelerin im- c. Genetik mhendislii
zalanmas d. Elektronik teknolojisi
e. Liberal ekonominin yaygnlaflmas e. Mltimedya (oklu iletiflim) teknolojisi
3. Birleflmifl Milletler Gvenlik Konseyi ile ilgili afla- 8. Afladaki ifadelerden hangisi son dnem sanat et-
daki ifadelerden hangisi yanlfltr? kinlikleriyle ilgili deildir?
a. ABD Fransa, ngiltere, in, Rusya olmak zere a. Performans sanat etkisini srdrmeye devam
befl daimi yeden oluflur. etmifltir.
b. ABD, Fransa, ngiltere, in, Rusya, Japonya b. Yeni Dflavurumculuk Yeni Minimalizm, gibi akm-
olmak zere alt daimi yeden oluflur. lar domufltur.
c. Corafi blgeye gre geici yeler seilir. c. Srrealizm sinema sanatnda ilk kez etkili ol-
d. Daimi yelerin veto hakk vardr. mufltur.
e. Gvenlik Konseyi silahl mdahale karar alabilir. d. Postyapsalc grfller edebiyat etkilemifltir.
e. Anti-estetik anlayfllar geliflmifltir.
4. Afladakilerden hangisi kresel snmann nedenle-
ri arasnda yer almaz? 9. Afladakilerden hangisi gnmz sinema sanatnn
a. Sera gazlar byk dnflm gstermesini salamfltr?
b. Buzullarn erimesi a. Bilgisayar teknolojilerinin kullanlmas
c. klim deifliklikleri b. Kamera ve ekim tekniklerinin geliflmesi
d. Doal afetler c. Kurgu, ses, efekt, vb. alanda geliflen teknoloji
e. Kresel kltr endstrisi d. Sanat topluma hizmet etmelidir grflnn hz
kazanmas
5. Afladakilerden hangisi Ortadouda srail-Filistin e. Sanal ortamlarn stdyo gibi kullanlmas
sorunu iin umut verici bir olay olmufltur?
a. 2006 srail-Lbnan Savafl 10. Afladakilerden hangisi Trk sinemasnn son d-
b. 2000 yl Camp David Antlaflmas nem baflarl ynetmenlerindendir?
c. kinci nfida a. Elif fiafak
d. Kopenhang Kriterleri b. Nuri Bilge Ceylan
e. BM Gvenlik Konseyi kararlar c. Fazl Say
d. Orhan Pamuk
e. Muhsin Erturul
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. e Yantnz yanlfl ise Yeni Bir Dnya Dzenine Sra Sizde 1
Doru konusunu yeniden gzden geiriniz. Baz tarihi bilim adamlar kreselleflmenin gemiflte
2. a Yantnz yanlfl ise Kreselleflme, Kresel Kl- de rnekleri olduunu ileri srmfltr. Buna gre, He-
tr, Yeni Yaflam Tarzlar konusunu yeniden lenlerin, Byk skenderin fetihleriyle rana kadar b-
gzden geiriniz. yk bir alanda yerleflmeleri; skenderiye Ktphanesin-
3. b Yantnz yanlfl ise Birleflmifl Milletler konusu- de flaflrtc bir biimde uzak kltrlerden Buda, ndus,
nu yeniden gzden geiriniz. Hint kitaplar bulunmas; Roma mparatorluunun ola-
4. e Yantnz yanlfl ise Kreselleflme, Kresel Kl- anst bymesi ve ynetim, hukuk sistemini iflgal
tr, Yeni Yaflam Tarzlar konusunu yeniden topraklarnda yaymas ve benimsetmesi; onuncu yz-
gzden geiriniz. yldan itibaren Avrupada birok ticaret yolunun al-
5. b Yantnz yanlfl ise Yeni Savafllar, Terrizm ve mas; Mslmanlarn spanyada (Endls Devleti) var-
Ayrmclk konusunu yeniden gzden geiriniz. l; Rnesans sonras btn Avrupann yeniliklere sa-
6. e Yantnz yanlfl ise Yeni Yaflam Tarzlar, Internet rlmas, bilimsel bulufllar takip etmesi; reform hareket-
Kltr konularn yeniden gzden geiriniz. leri sonras Otuz Yl Savafllaryla mezheplerin Avrupada
7. d Yantnz yanlfl ise Yeni Bilimler, Yeni Tekno- yaylmas rnek verilebilir.
lojiler, Yeni letiflim Tarzlar konusunu yeni-
den gzden geiriniz. Sra Sizde 2
8. c Yantnz yanlfl ise 1980 Sonrasnda Kltr ve Gemiflte ortam dendiinde aklmza ilk olarak televiz-
Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz. yon, sinema gelirken bugn aklmza ilk olarak bilgisa-
9. d Yantnz yanlfl ise Yeni Bilimler, Yeni Tekno- yar gelmektedir. Durmakszn geliflen bilgisayar, gn-
lojiler, Yeni letiflim Tarzlar konusunu yeni- lk hayatmzn her ayrntsna (alflverifl ve bankaclk
den gzden geiriniz. ifllemleri, e-devlet projeleri) girmifltir ve tasarmclar, sa-
10. b Yantnz yanlfl ise 21. Yzyla Doru Trkiye natlar (plastik sanatlar, grafik, endstri, i mimari, vb.)
konusunu yeniden gzden geiriniz. urafllarn bilgisayarla hayata geirmeye bafllamfllardr.
Bu nedenle, bilgisayar, gnlk hayatn btn alanlarn-
dan eitim ve kltrlenme (dergi, gazete, televizyon,
vb.), alanlarna kadar her yerde kullanm alan yarat-
mfl, bir bakma hayat yaflama alan olmufltur.
Sra Sizde 3
Bale, mzik eflliinde dansla gereklefltirilen ama ayn
zamanda dramatik anlatm da ieren bir sanattr. Her
bale eserinin bir dramatik zellii yani yks vardr ve
besteci bu yknn atmosferine uygun beste alflmas
yapar. aykovskinin Fndkkran ya da Kuu Gl Ba-
lesi gibi. Koreografi ise dans sanatnda adm tasarm
yani dans besteciliidir. Koreograf ise, dansn kurgusu-
nu, yapsn, adm dzenini yani hareket akfln tasarla-
yan ve bunun metnini oluflturan sanatdr.
www.evrenselpdf.com
262 Kltr Tarihi
Yararlanlan Kaynaklar
Antmen, Ahu, (2008), 20. Yzyl Bat Sanatnda Akm-
lar, Sel Yaynclk, stanbul.
Baudrillard Jean, (2003), Simlakr ve Simlasyon,
Dou Yaynlar.
Best, Antony, (2008), Uluslararas Siyasi Tarih: 20.
Yzyl, (eviren : Taciser Ulafl Belge, Emel Kurt)
Yayn Odas, stanbul.
Bodur, Harun: Kronolojik 20. Yzyl Siyasi Tarih
(1900-1999), Ankara, alar Yaynlar.
Kuspit, Donald, (2006), Sanatn Sonu, (eviren:
Yasemin Tezgiden) Metis Yaynlar, stanbul.
McLuhan M. (2001), Global Ky, 21. Yzylda
Yeryz Yaflamnda ve Medyada Meydana
Gelecek Dnflmler, eviri: B. . Dzgren),
Scala, stanbul.
Susan Buck, Morss (2007), Kresel Bir Karfl
Kltr; (eviren: Sreyya Evren) stanbul, Versus
Kitap.
Ylmaz, Mehmet, (2006), Modernizmden Postmo-
dernizme Sanat, topya Yaynevi, Ankara.
www.evrenselpdf.com
Szlk 263
Szlk
A Bani: Bir kurumu kuran ya da toplumsal ifllevli bir ifli ynlen-
diren ve yapan kifli.
Aforoz: Hristan dininde bir kiflinin (kral da olabilir) ou kez
Barok: Avrupada 17. ve 18. yzyllarda, mimari, mzik, ede-
Papalk tarafndan din dfl braklmas.
biyat ve plastik sanatlarda, ayrntlar abartyla ama ss-
Akantus: Yaban enginar olan bu bitkinin motifleri, Eski Yu-
lemeyle vererek ifade yaratmay amalayan sanatsal
nan ve zellikle Roma stn bafllklarnda kullanlmfltr.
akm.
Akropol: Yksek tepe zerine kurulan kale veya tapnak.
Bedesten: Osmanllarda kumafl, mcevher vb. deerli eflyala-
(Akropolis szcnn ksaltmasdr).
rn alnp satld kapal tarih arfl.
Alt Kltr: Toplumlarda gruplarn egemen kltrle iliflki iin-
Bezeme: Genellikle hayvan bitki motiflerini geometrik form-
de yaflad halde farkl yaflam tarzlar gelifltirdii farkl-
larda sistemli bir tekrara dayanarak yaplan ssleme sa-
lk gsteren kltr.
nat.
Altar: ok tanrl inanflta kurbanlarn kesildii tafl mekan; su-
Bilgi Teknolojisi: Bilgisayar ve iletiflimin olanaklarn kulla-
nak da denilmektedir.
narak farkl biimlerdeki bilgiyi oluflturmak, saklamak,
Amfitiyatro/Amfiteatr: Eski Yunan mimarisinde tiyatro. Ro-
zere kullanlan teknoloji.
mallarda gladyatr savafllar iin kullanlan bu tr me-
Bilin Akfl: Bir romanda, bilincin btn elerinin, yani al-
kanlar Kolezyum adn alr.
glarn, hayallerin, fikirlerin, arzularn ve duygularn, ara-
Amfora: Eski Yunanllarda ve Romallarda genellikle dibi siv-
larnda hi bir ayrm yaplmadan btnsel olarak iflletil-
ri, ortas dar, az ksm uzun olan ve iine flarap konu-
mesi ve betimlenmesine dayanan teknik. Dostoyevski,
lan testiler.
James Joyce, V. Woolf gibi yazarlar uygulamfltr.
Apartheid: (Apartayd okunur), Afrika dilinde ayrma, ayrm-
Biliflim: Her tr bilginin elektronik makineler araclyla en
clk anlamna gelen bu szck Gney Afrika Cumhuri-
hzl flekilde ifllenmesi, teknik, ekonomik ve toplumsal
yetinin seimle kabul ettii ve yine zaman iinde seim-
alanlardaki iletiflimde kullanlmas anlamna gelmekte-
le pekifltirdii (Beyazlar ounluktadr), 1948den 1994e
dir.
dek uygulad rk ayrmclk politikasdr. Zenciler
Bordr: zellikle mimari yaplarda (kap, pencere) ve el ve
uzun yllar vatandafllk haklarndan yararlanamamfltr.
ssleme sanatlarnda (hal, mobilya, pano) ssl ya da
Araf: Cennetle Cehennem arasnda bulunulduuna inanlan
sssz, girintili kntl, dar, uzun vb. kenar ksm.
tepe; sanatta ok kullanlan bir motiftir.
Boule: Eski Yunanllarda savafl, siyaset ve mali konularda
Arasta: Osmanllarda ayn ifli yapan dkknlarn bulunduu
nemli kararlar ve neriler hazrlayan halk meclisi.
alflverifl yeri.
Burjuvazi: Avrupada Yeniada ticaret hayatndaki baflar-
Armoni: Mzik eserlerinde birden fazla sesin uyumlu kay-
syla ykselifle geerek ekonomik ve siyasi yaplanmada
naflmasdr.
g sahibi olan kentli snf.
Art-Nouveau: 19. yzyl sonlarnda Avrupada, ngiltere ve
Almanya kkenli, antik ssleme yerine bitkisel ve soyut
sslemeyi tercih eden ve bunu el sanatlarnn, mobilya
C-
Cad Av: 14. ve 15. yy. Ortaa Avrupasnda, salgn hasta-
vb. iine sokan yeni slup anlayfl.
lklar ve savafllardan dolay ktleflen toplumsal haya-
flk: Saz eflliinde fliir okuyan ve gerektiinde trk tarzn-
tn, falc, cad, vb. izlenim veren masum insanlar y-
da syleyen halk edebiyat ozan.
znden bafllarna geldii dflnlerek, bu insanlarn
Aydnlanma: nsan aklnn yol gsterici gveniyle, bilimsel
Papann fanatik emriyle engizisyon mahkemelerinde
kefliflerin ve felsefi elefltirilerin flnda, insan bilincini
iflkence grerek ldrlmesi, yaklmas gibi trajik ve
bilgiyle aydnlatma abalaryla biimlenmifl hem dfln-
dramatik sretir (on yl srmfl ve elli binin zerinde
sel, hem toplumsal bir harekettir.
masum insan katledilmifltir); Cad Av deyimi, ABDde
B 1950li yllarda senatr McCartynin bafllatt sosyalizm

sempatizan olan aydnlar, Hollywood aktrlerini, ya-
Bale: Belli bir dans tasarmna bal olarak, dramatik ifadeyi
zarlar, ynetmenleri hedef alan ve on yl sren sindir-
dans admlaryla gsterime sunan dans sanat; dansl
me, gzaltna almaya dayanan istihbarat politikas iin
sahne eseri.
de kullanlmfltr.
www.evrenselpdf.com
264 Kltr Tarihi
ini: Duvar kaplamada ve kap kacak yapmnda ss olarak da Fast-food: Ayak st hazr besinlerle beslenme.
kullanlan, mineli, saydam olmayan seramik alflmas. Feodalizm: Avrupa Ortaanda toprak ve mlk hkimiyeti-
ivi Yazs: Smerlerin kulland ivi fleklinde hat dzenle- ne dayal derebeylik sistemi.
mesinden oluflan yaz eflidi. Kil levha zerine yazlr ve Fief: Avrupa Ortaanda saray aristokrasisinin vasallara (ken-
bu levhalara tablet denirdi. lk tarihi arflivler, Hitit ve di baflna hkmdar olmayan ancak baflka bir hkmda-
Asur kltrlerinde tabletlerle oluflturulmufltur. ra bal olarak hkmeden snf) verdii toprak
okkltrllk: Toplu yaflam ortamnda farkl dillerin, inan- Figr: Plastik sanatlarda betimlenen gerek ya da hayal r-
larn, alflkanlklarn ve uygulamalarn birbirinden besle- n her fley.
nerek kaynaflmfl tarzda buluflmas, yanyanaldr. Fresko/Fresk: talya kkenli, taze kire sva zerine yaplan
oklu Ortam: Grnt (imaj), grafik, izim, ses, video ve ani- ve olduka zor bir sanat olan duvar resmi.
masyonlarn bilgisayarda gsterilmesi, dosyalarda sak- Ftrizm: Gemiflle ve geleneklerle bal sanat reddederek,
lanmas, bilgisayar andan iletilmesi ve saysal olarak ifl- endstri ve makineleflmeyle gelen modernizmi ve hare-
lenmesiyle ilgili kavram; mltimedya da denmektedir. keti odak alflma noktas seen sanat akm (1910-1930
yllar),
D
Dergh: Tarikat ayinlerinin yapld mekn, tekke. G
Diva: Sekin bayan opera flarkclarna verilen ad; prima don- Gotik: Avrupa Ortaanda (12. ve 13. yy.) mimari, (kilise ve ka-
na da denir; Leyla Gencer bu nvan almfltr. tedraller) resim ve heykelde ortaya kan ve grkemli b-
Dk/Dklk/Dkalk: Bir krallk iinde en byk toprak tnsel yap oluflturma anlayflna dayanan sanatsal slup.
paras; bu topraklar kralla bal olarak yneten ise Gregoryen Takvim: 16.yzylda Papa Gregoirein artkylla
Dkdr. (Venedik Dk) ilgili dzenlemesiyle doan takvim.
Dnya Kltr Miras: UNESCO tarafndan insan dehasnn Glbank: Yenierilerin hep bir azdan yaptklar dua ve ant.
rn eserler, belli bir tarihsel zaman diliminde, mimari, Gymnasium: Eski Yunanda genlerin spor eitimi ald ve
teknoloji ve sanat eserleri olarak, insani deeri olan nes- sportif etkinliklerini gereklefltirdikleri yap.
neler ve etkileflim zelliine sahip kentler (stanbul, Ka-
padokya, Brugge, Paris, Dubrovnik gibi), tarihsel arke- H
olojik meknlar, (Nemrut, Mostar Kprs, Altamira Ma- Hades: Antik Yunanda yeralt tanrs; gnmzde yeralt dn-
aras gibi), doal peyzajlar (Pirenelerde Mont-Perdu, yasn simgeleyen terim.
Ar Da, Rus-Polonya snrnda Bialowieza Orman gi- Hat Sanat: Arap harfleriyle yaplan slam ve Osmanl yaz
bi) yaflayan ve kayp uygarlklarn izlerini taflyan klt- sanat.
rel gelenekler (kaybolmaya yz tutan etnik diller, dia- Hellenizm: Byk skenderin Helen mparatorluu dne-
lektler) koruma altna alnmas amacyla Dnya Kltr minde sahip olduu tm topraklarda yaymak istedii Es-
Miras listesi oluflturulmaktadr. ki Yunana zg toplu siyaset ve kltr politikas.
Dnyann Yedi Harikas: Msr Piramitleri; Babil Asma Bah- Hisar: fiehirlerde surlar ve kulelerle evrili alan.
eleri; Efes Artemis tapna; Halikarnas (Bodrum) Mo- Hiyeroglif Yaz: nsan ve nesne sembolleri kullanlarak yara-
zolesi; Olimpiada Zeus Heykeli; skenderiye Feneri; Ro- tlan Msr yaz eflidi.
dos Heykeli; Hyk: Eski yerleflim merkezlerinin (kentlerin) zaman iinde
yap katmanlarnn stste binmesiyle oluflan tepelik sit
E alanlar.
Endljans: Kilisenin bafllanmayan dini gnahlar baflla- Hmanizm/Hmanizma: nsan temel alan ve insan bir de-
mas. er olarak dinsel dflnce ve inancn tesinde merkeze
Estetik: Gzel duyu bilimi; gzellii, akl ve duygu birlikteli- yerlefltiren Rnesans dnemi dflnsel eilim.
inde yorumlayan duyusal manta dayanan bilim. Hnkar Mahfili: Osmanl Camilerinde padiflahlarn namaz
Etrskler: Kuzey talyada Demir anda kurulduu dfl- kldklar zel mekan.
nlen kltr.

F kon: Hristiyanlkta, sa peygamberi, Meryemi ve Azizleri
Fasad: Bina cephesi, cephe yz anlamnda Franszca (faa- betimleyen resimler.
de) kkenli mimari terim.
www.evrenselpdf.com
Szlk 265
fli Snf: Sanayi Devrimiyle birlikte ortaya kan fabrika, Klasisizm: 17.yzylda Fransada belli kurallaryla ortaya -
imalathane vb. ifl yerlerinde el emeiyle cretli alflan kan sanat akm.
toplumsal kesimin, Marksist anlayflla rgtlenmesi so- Kompozisyon: Sanatn birok alannda, paralarn bir btn
nucunda oluflan yeni toplumsal snf. iinde uyum oluflturacak tarzda dzenlenmesi.
zlenimcilik: Resimde renk ve boya anlayflna dayanarak Konerto: Klasik Bat Mziinde orkestra eflliinde, genelde
izgi ve klasik infla anlayfln benimsemeyen, doadaki bir sanatnn (rnein piyanoda dil Biretin almas gi-
grntleri bir an (instant) iinde edinilen izlenimle ha- bi) ama eserin zelliine gre birden fazla sanatnn
reketliiyle birlikte vermeyi hedefleyen ve buna gre bir (ikili piyano ya da, keman, flt, trompet, vurmal, vb.
resim teknii gelifltirerek sanatta modernleflmeye nc- olabilir) yorumlad mzikal eser.
lk eden sanat akm, (empresyonizm de denmektedir). Konsl: Roma Devletini ynetmek iin seilen iki yeden her
birine verilen ad.
J Kontur: zellikle resim sanatnda bir figrn kenar izgileri,
Jakobenizm/Jakobenlik: Fransz Devriminin etkili grubu ja- (izlenimci ressamlarda konturlar eriyip gidercesine kay-
kobenlerden kalan bu terim, bugn siyasi literatrde afl- bolur).
r siyasal radikal grfllere bal olarak tepeden inmeci- Koreografi: Dans sanatnda dans tasarm, dans adm tasarm
lik anlamnda kullanlmaktadr. sanat; koreograf ise bu sanat icra eden dans bestecisi,
Jironden: Fransz Devriminde ismini geldikleri corafi blge- dans adm tasarmcs.
den (Gironde) alan siyasi grup. Kozmopolit: Genellikle, bir kifli ya da bir yerin (yerleflim
merkezi, bir sivil kurulufl) ulusal niteliklerini yitirerek ev-
K rensel kltr etkileri taflmas; kozmopolitan da denir.
Kaligrafi: Gzel el yazs sanat. Hattat yazs. Kfi Yaz: Arap yazsnn dik, kfleli, sert izgili yazlan eski
Kalvinizm: lkelerini Calvinin hazrlad mezhep. Anglika- biimi.
nizm genis lde kalvinizmin etkisi altndadr. Kbizm: Picasso ve Braquen nclk ettii (1910l yllar) fi-
Kapitalizm: Yeniada smrgelefltirmeyle birlikte, ticaret ve grleri geometrik anlatmla veren, perspektif ilkesini yok
retimde sermaye birikimine sahip snfn oluflturduu sayarak boyutlu infla estetiini benimseyen sanat ak-
ekonomik yaplanmadr. m.
Karolenj Sanat: Avrupa Ortaanda, 9. ve 10. yy. dnemi Klliye: Seluklularda ve Osmanllarda bir caminin evresin-
mimari ve resim sanat. (Aachen Katedrali gibi). de cami ile birlikte kurulmufl medrese, imaret, sebil, ki-
Karfl Kltr: Egemen kltrlere ve onun deerlerine karfl taplk, hastane vb. yaplarn btn.
gelifltirilen yaflam tarzlarnn oluflturduu kltr; Hippi Kltr Endstrisi: Kltr rnlerinin (sinema, mzik, kitap
kltr gibi. basm ve yayn) kitlesel dolaflma alan bir metaya d-
Katolik: Vatikan Papalna bal Hristiyanlk mezhebi. nflmesiyle kltrn endstri olmas fleklinde dflnl-
Kavramsal Sanat: Sanatn temel malzemesini kavram, yani melidir.
dflncenin zihindeki tasarm olarak kabul eden post- Kltrel Miras: Bkz. Dnya Kltr Miras
modern sanat anlayfl. Kltrleflme: Farkl iki kltrn karfllkl etkileflime girmesi
Kent Devleti: Genelde merkez dini yap (Tapnak ) olmak sonucu oluflan kltrlenme biimi. Keflifler sonras Av-
zere, bunun etrafnda flekillenen ve yaknndaki kk rupa kltryle Amerika Yerli Halk Kltrnn etkilefli-
yerleflim birimlerini de iine alan siyasi, ekonomik ikti- mi gibi.
dara sahip ynetim. Knbet: Daha ok konik ve piramit fleklinde infla edilen Trk
Kervansaray: Ticaret yollar zerinde infla edilmifl, yksek Seluklu mezar. (Kmbet de denmektedir).
duvarl, korunakl, ahr, yatakhane, avlu, dkkan, nal- Kreselleflme: Btn dnyay kuflatan ok genifl kapsaml
bant, yemekhane, vb.blmler ieren byk yaplar. bir enformasyon sisteminin varl ve etkisi, kitlesel tke-
Kitsch: (Ki okunur); Sanatta var olan tarzlarn kt kopya- tim modellerinin tm dnyay sarmalamas, kozmopolit
s; sanat deeri olmayan, ticari kayglarla retilmifl sra- yaflam tarzlarnn geliflimi ve uluslararas spor, sanat, fu-
dan rnler iin kullanlan Almanca terim. ar etkinlikleri, dnya turizminin yaylmas, ulus devletle-
Klasik: Sanatn btn dallarnda ideal bir gzellik anlayfln- rin egemenliinin zayflamas, btn gezegeni tehdit
dan hareketle, l ve dzene dayal slup genel anlam- eden ekolojik krizin farkna varlmas, snr tanmayan
da klasik olarak tanmlanr; her zaman beenilen ve ekonomik ve ticari etkileflimin hzlanmas olarak dfl-
kalc olan rnek eser. nlmelidir.
www.evrenselpdf.com
266 Kltr Tarihi
Minyatr: Kkeni Dou Kltrlerine ve Eski Msra dayanan,

L
Osmanllarda byk bir geliflim gsteren, perspektif ve
Lale Devri: III. Sultan Ahmet dneminde Avrupa Barok Sanat
derinlik tekniini kullanmayan ve zellikle kitap resmet-
etkisinde ssleme ve elence hayatnda lale kullanmy-
la nlenen, kkeninde Osmanllarda ilk Bat etkisinin me amal bir sanatdr. Dou kltrlerinde, Mehmed Si-
bafllad dnem, (1711-1730). yahkalemin eserlerindeki gibi papirs rulolarnda da
Latium: Eski Romada ilk yerleflim blgesi. Bu blge insanla- rastlanmaktadr. Grsel zenginlikleri yannda tarihsel ar-
r Latin adyla anlacaktr. fliv ve belge deerindedir.
Liberalizm: Serbest piyasa ekonomisine ve giriflimcilie da- Mitoloji: Efsane bilimi. Dnya efsanelerinin yer ald bt-
yal olarak zgrlklerin kullanmnda snr koymayan, nn genel ad. Dnyann yaradlflna dair masals yk-
devletin siyasal ve ekonomik etki gcn aza indirge- ler ierir; bilimin var olmad bir dneme dayand iin
meyi hedefleyen siyasal ve ekonomik anlayfl. ilkalara zg belge niteliindedir.
Litografi: 18. yy. sonlarnda ortaya kan ve ya emen zel Mozaik Sanat: Sva yaplan bir zemin ya da yzeye, ssleme
bir tafln nce perdahlanarak yal kalem ve mrekkep- amal, figratif de olabilen, yanyana renkli tafllar veya
le resim alflmas yapldktan sonra kurumaya brakla- cam paralaryla yaplan resim sanat.
rak bir dizi zorlu kimyasal iflleme tabi tutarak resmin Mozole/Antmezar: Genellikle tafl, mermer, vb. yaplan yk-
basksn almaya dayanan sanat; taflbask sanat. sek grkemli antmezar.
Mukarnas: Mimaride yapnn i ksmnda st yzeyinde bu-
M lunan genelde prizma biimindeki ssleme.
Madalyon: ember ve oval flekilde zel alfllan byk ma- Mumyalk: Seluklu kmbetlerinde len kiflilerin mumyala-
dalya. Mimaride 16. yydan itibaren evlerin cephesine de narak konulduu blm.
aslmfltr.
Makam: Klasik Trk Musikisinde ses dizilerini yani gamlar N
belli kurallara gre kullanarak bir mzik parasn ya da Nakkafl: Minyatr yapan ressam.
flarky iflleme biimi. Neolitik Dnem: Yeni Tafl a ya da Cilal Tafl Devri. nsan-
Manastr: Kesifllerin, rahip ve rahibelerin dini inan amal larn ilk kez toplu yaflama ve tarm dzenine getikleri
kaldklar meknlar. dnem.
Medrese: slam kltrnde (Seluklular ve Osmanllar da da- Notasyon: Mzik yazs, mzii notalardan hareketle belli ku-
hil) genelde islami ilahiyat bilimlerinin ve yer yer teki rallar ve ilkeler erevesinde yazma, tasarlama ve plan-
bilimlerin de eitiminin verildii kurumlar. lama sistemi. Notalar 1980lere kadar el emeiyle yazl-
Melodi: Deiflik yksekliklerdeki ses perdelerinin belirli bir
yordu, bugn bilgisayarlarla yazlmaktadr.
sre iinde art arda birbirine balanp anlam kazanma-
syla oluflan ses izgisi; ezgi.
O
Menderes/Meandre: Nehir akflnn kvrmln ifade eden
Oligarfli: Siyasal gcn aznla ya da kk bir gruba ait ol-
terim, ayn zamanda kvrml fleritleri ieren bir ssleme
duu ynetim.
motifi olarak da kullanlr.
Opera: Orkestra eflliinde, flan sanat tekniiyle sergilenen ve
Merkantilizm: 17. yzylda lke refahn ve ekonomik gc-
dramatik yap da ieren mzikli sahne eseri.
n deniz aflr ticaretle kazanlacak altn gmfl gibi de-
Ortodoksluk: Dou Roma mparatorluu dneminde Hristi-
erli madenlere ve bunlarn iflletilmesine balayan ikti-
yanln Douda doan mezheplerinden. Rum Ortodoks
sadi dflnce.
Kilisesine bal olanlara Ortodoks denmektedir.
Metropolit: Hristiyanlkta Ortodoks mezhebinde ruhan reis.
Mezolitik Dnem: Orta Tafl a.
Mezopotamya: Dicle Frat nehirleri arasndaki bir zamanlarn
P
Papirs: Msrda Nil nehrinde yetiflen bir saz trnn kada
verimli topraklarna ve ilk medeniyetlerin doufluna ev
benzer hale getirilmesi sonucunda elde edilen yaz yaz-
sahiplii yapan blge.
ma nesnesi.
Minimalizm: Mimaride, plastik sanatlarda ve edebiyatta, post-
modern dnemde , sanatta karmaflk ifade yerine yaln- Patrici: Roma Devletinde yerel aristokrasi.
l ve yaln dflnceyi benimseyen ve buna bal olarak Plep: Romada afla tabaka halk.
da ayrnt ve karmaflkl reddederek aza indirgenmifl Polis: Antikada Yunan kentlerine verilen genel isim. Hiera-
bir form ve malzeme kullanan sanatsal grfl; minimal polis gibi.

sanat.
www.evrenselpdf.com
Szlk 267
Pontif/Pontiflik: Romallar dneminde imparatorlarn tafld- Sikke: Ticaret ve alflveriflte deme arac olarak kullanlan ve
byk dini liderlie iflaret eden terim; Papalk dne- deeri onu basan devlet tarafndan belirlenen resmi k-
minde ayni nvan papalar kullanmfltr. k madeni para.
Pop-Art: ngiltere ve ABDde 1960l yllardan itibaren tketim Soyut Sanat: Doa ve gerek nesne grntlerini kullanmay
nesnelerini, popler nesneleri ve kimlikleri, flablon bas- reddederek sanatsal ifadeyi sanatn kendi olanaklaryla
k, boya tabancas, baskresim, vb. tekniklerle alflarak (kompozisyon, renk, izgi, boyut, ktle, vb.) kurmay
endstri rnlerini resim gibi kullanan sanat anlayfl. hedefleyen sanat anlayfl. Kandinsky soyut sanatdr.
Portal: Byk mimari yaplarn n cephesindeki antsal kap. Smrgecilik: Bir lkenin bir baflka lke stnde bask ku-
Prehistorya: Yaznn icadndan nceki dnemi ieren tarih rarak ya da onu egemenlii altna alarak doal zengin-
ncesi anlamndaki szck. liklerini ve kaynaklarn kar amal kullanma siyaseti.
Proletarya: Sanayileflmeyle birlikte kentlerde oluflan emeki Srrealizm: Hayal dnyasyla gerek dnyann birbirinden
kesim. ayrlamaz olduu savyla iieliini "gerekst" olarak
Protestan: Papalk Roma Kilisesinden 16. yzylda ayrlan ki- tanmlayan; rya, kabus, tlsm ve ezoterik bilimleri sa-
liselerin benimsedikleri mezhep. Alman Luther Kingin natn temel esin kayna olarak benimseyen sanat akm,
nclnde Luthercilikle bafllamfltr. gerekstclk de denmektedir.
fiaman/fiamanizm: zellikle Orta Asya Trki kltrlerde,
R ruhlarla insanlar arasnda iletiflim kurduuna inanlan ve
Reform Hareketi: 16. yzylda Katolik kilisesinin nne ge- bu iletiflimi trans hale geerek gereklefltiren dini kiflilik.
ilmez iktidarna karfl giriflilen hareket. Kilise kendisini fiamanizm ise bu topluluklarn inan sistemidir.
yenilemek, slah etmek durumunda kalacaktr. fian Sanat: nsan sesinin niteliine bal olarak (soprano, al-
Ritim: Mzikte en az iki sesin art arda gelmesi. to, vb.) flark syleme sanat.
Rokoko: Barok sanatn grkemli ama hantal anlayflna ince-
lik katan, ssleme ve ayrnty benimseyen slup. T
Roman Sanat: Ortaa Avrupa Sanatnn ik evresi (10.yy.); Tablet: Bkz. ivi Yazs.
mimaride, salam ve ssten uzak kilise yapsyla kendi- Tasavvuf: slam dininde varln birlii ve Tanrnn nitelii
ni gsterir. Edebiyatta ise roman yazma sanatnn bt- anlayflna dayal dini ve felsefi dflnce tarz.
nn ieren ifade. Tevrat: branilerin kutsal kitabi olan Eski Ahit.
Romantizm: Aydnlanma dneminde aklcla paralel olarak Tiran: Eski Yunanda tek baflna siyasal iktidara sahip olan
duygularn da ne kmasna nclk eden, ben anla- ynetici.
tmyla, hayal gcn ve dflsellii ifllemesiyle tm sanat Toplumsal Szleflme: Fransz filozof Jean Jacques
dallarnda, zellikle mzikte (Chopin, Schubert, Schu- Rousseaunun ayn isimli kitabna konu olan bu kavram,
mann Romantik bestecilerdir) etkili olan sanat akm. toplumun tm yelerinin birliiyle kurulan siyasal yap,
Ruhban Snf: Hristiyanlkta Kilisenin tm maddi (toprak ve yani Devlet ve bireyin zgrln gereklefltirebile-
mlk ynetimi) ve manevi (kul, tanr iliflkileri) dzenini cei dzen arasnda karfllkl bir ykmllk olmal-
belirleme ve tanmlama yetkisine sahip snf. Gnmzde dr dflncesine dayanr.
raahipler vb. dini grevliler anlamnda kullanlmaktadr.
Rmi: Anadolu Seluklularnda grlen bitki (filiz ve yaprak) U-
ve hayvan (aslan gibi) motiflerini kullanarak yaplan zen- Uruk/Ur: Mezopotamyada ilk kent devletleri.
gin ierikli ssleme. Usul: Geleneksel Klasik Trk musikisinde kullanlan ritm
kalplar.
S-fi
Sema: Mevlevi dervifllerinin ney, vb. alg eflliinde ellerini iki V
yana ap dnerek yaptklar ayin. Sema ayinlerinin ya- Varolufluluk: Varoluflun insann maddi znden nce geldi-
pld mekna Semhane denir. ini ve insann var olduktan sonra kendi zn yaratt-
Senato: Roma devletinde, yeleri belli kurallara gre konsl- n ve insann kendi zgrlnn bilincine varmasnn
ler tarafndan seilen meclis. hayatn samaln hissetmekle mmkn olduunu sa-
Serf: Feodal dnemde derebeylerinin sahip olduu topra ifl- vunan dflnsel akm.
leyen belli bir vergi sistemine bal kyl kesim. Vasal: Avrupa Ortaanda kendi hkmdar olmad halde
bir hkmdara bal olarak iktidar gc olan ynetici.
www.evrenselpdf.com
268 Kltr Tarihi
Virtz: Herhangi bir mzik eserini ustalkla yorumlayan,

teknik ve yorumlama becerisi yksek, kendine zg sti-
li olan sanat.
Y
Yapsalclk: z bakmndan, dil bir biimdir ve dil bir gs-
tergeler sistemidir dflncesinden yola karak dilde ses
ve dflncenin birbirinden ayrlamayacan ve bir nes-
nenin ya da bir olgunun yapsnn bal bulunduu d-
flnlen toplumsal tarihsel zellikleri iinde deil, kendi
iinde ve paralarnn karfllkl konumuna gre kavra-
mak olduunu ileri sren bilimsel dflnce.
Yeni Dalga Sinema Akm: Sinemada klasik film formunu
reddederek, yeni grsel kamera teknikleri ve sinematog-
rafik anlatmlaryla, F. Truffaut, J.L.Godard gibi ynet-
menlerle, Fransa toplumunun yaflad toplumsal ve d-
nemsel deiflimi iflleme teknikleriyle ne kan ynet-
men odakl sinema sanat akm.
Yeni Gereki Sinema Akm: kinci Savafl sonras talyada
Amerikan salon filmlerine tepki olarak toplumsal konu-
lar ve bu erevede insan ruhsal kimliiyle de anlatma-
y hedefleyen ve film teknikleriyle ve Fellini, Visconti,
Antonioni gibi ynetmenleriyle dnya sinemasna yn
veren akm.
Z
Zaviye: Osmanllarda kk tekkeler; cami, ibadet yeri.
Ziggurat: Smerlerin, drt kfle planl, katlar halinde ykse-
len, tapnak ve baflka amalarla da (rasathane gibi) kul-
lanlan yksek yaplar.
www.evrenselpdf.com

Kültür Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kültür Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2299

Copyright 2011 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Kitap Koordinasyon Birimi

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet baslmfltr.

Evrensel Bir Kavram: Kltr; Yeni Bir Bilimsel Alan: 1. NTE

lk alar, lk Kltrler ........................................................... 22 2. NTE

3. NTE Avrupada Ortaa Kltr.................................................... 44

4. NTE Anadolu Ortaa, Seluklu Aydnl.................................... 70

5. NTE Avrupada Rnesans: Deiflen Avrupa .................................. 96

talya Kent Devletleri ve Etkileri .................................................................. 99

Osmanl Kltr ...................................................................... 122 6. NTE

Aydnlanma ............................................................................. 158 7. NTE

Dier lkelere Bir Model: Fransa ................................................................ 171

8. NTE Avrupada ve Osmanllarda Modernleflme ........................... 182

9. NTE 20. Yzyl: Savafllar ve Deiflimler Yzyl ............................ 206

Mzik ve Sahne Sanatlar.............................................................................. 227

21. Yzyla Doru: Kreselleflme ve Dijital a .................. 238 10. NTE

Szlk ................................................................................... 263

mini vermesi, bilimsel geliflmelerin hayat da deifltirdiini belgelerle kantlamas

EVRENSEL BR KAVRAM: KLTR

EVRENSEL BR KAVRAM: KLTR

D fi N E L M BLMLERN ODAINDA KLTR

TELEVZYON rneinT E Lbir

SIRA SZDE vardr. Bu durumda,

NTERNET Avrupa lkelerinde

YERYZ KLTRLER VE UYGARLIKLARI

Dnyann en byk uygarlklar (Msr, Smer, Yunan) binlerce D fi Nyl

nl sanat tarihisi E. Gombrichin, Sanatn yks (Remzi Kitabevi,

KLTRN DNAMKLER: KLTREL GRECELK VE

Fernand Braudelin Akdeniz adl kitabnda Akdeniz Blgesi kltrlerinin

SIRA SZDE SIRA SZDE

Kimlik ve kltr iliflkileri iin Bozkurt Gvenin Trk Kimlii, Kltr

Bu durumda insanlarn ve toplumlarn kendi tarihlerini zellikle kltr tarihle-

BLMSEL BR NCELEME ALANI OLARAK KLTR

Bilimlerin geliflmesi kuflkusuz insan dflncesinin de evrim geirmesinde ve haliyle

Bu geliflim izgisine bilim tarihinden arpc rnekler verilebilir. Kltr tarihinin

olmufltur. 1990larda, giriflim kltr, aflk kltr, protesto kltr, nezaket

Dnya Tarihi ve Kresel Tarih

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

TARH NCES DNEM

TARH NCES DNEM

Neolitik Devrim neden nemlidir? SIRA SZDE SIRA SZDE

amal olarak da dfl duvarlar kalnlafltrlarak sur sistemi oluflturulmufltur. Ev gu-

Tarihncesi dnemlerin en nemli kefliflerinden birisi de tekerlein bulunmufl

MEZOPOTAMYA: LK YAZI, LK fiEHR DEVLETLER

mircilik yaygnlaflmfl, tccarlarn ortaya kmasyla ticaret geliflmifl ve farkl alm-

D fi N E L M SMERLER: Orta Asyadan ve Doudan gelmifllerdir. Sami rkndan deildirler; dil-

MISIR, SURYE-FLSTN, RAN-ELAM KLTRLER

Mezopotamya kltrlerinde (Smerler matematikte say ve hesaplama sistemlerini

Pers topraklar 20 byk eyalete (Satraplk) blnmflt. Blgede Arami dilleri

SIRA SZDE Hitit yazsnn zellikleri

kurmufllar, Mermnadlar ad verilen kraliyet slalesi tarafndan ynetilmifllerdir. He-

Mezopotamyada ivi yazs, Msrda hiyeroglif yaz kullanlmfltr. Fenike Alfabesi

BATI KLTRNN KAYNAKLARI

ANTKADA BLM FELSEFE

Sparta: M.. 9. Yzylda Dorlar tarafndan iskn edilmifltir. M.. 8. yzylda

Tragedya ve Komedyalar: Tragedyalar felsefi hakikatleri anlatrlar; izleyicilerde,

Klasik dnemde (M.. 500-M.. 323) tarih yazmcl bafllamfltr. Halikarnasl

Antika Heykel Sanat: Antikada heykel sanats, nceleri, grmedii fakat