ASIT YAMURLARI VE EVREYE ETKLER

ZET

Evlerimizde kullandmz saysz eyay reten fabrikalar, evlerimizde ve bu fabrikalarda

kullanlan elektrii reten santraller, tarm rnlerinin retildii usuz bucaksz tarlalar,
bizleri kimi zaman sevdiklerimize kavuturan kimi zaman okula, ie gtren tatlar.
Hayatmz kolaylatran etrafmzdaki bunca eyin aslnda doaya nelere mal olduunu
biliyor muyuz? altrlan her otomobilin, boa yaklan lambalarn, bilinsizce kullanlan
gbrelerin, gnlk hayatta kullandmz sanayi rnlerinin yol at zararlardan sadece biri
asit yamurlar

Asit yamuru terimi ilk olarak 1852de sko kimyager Robert Angus Smith tarafndan
Endstri Devriminin nemli ehirlerinden Manchestera (ngiltere) den yataki asit
orannn artmasn tanmlamak iin kullanlm. Smith, sanayileme ve kullanlan fosil
yaktlar sonucunda artan hava kirlilii ile asit yamurlar arasndaki ilikiyi kefetmi. Asit
yamurlar 1852 ylnda kefedildii halde 1960larn sonuna kadar bu olgu hakknda geni
apl gzlem ve aratrma yaplmam. Ta ki bilim insanlar nehirlerdeki ve gllerdeki asitlik
artn ve byk sanayi blgelerinin evresindeki bitkilerde meydana gelen tahribat
gzlemleyene kadar. Normalde yamur suyu asit zelliindedir, pHs 5,55,6 arasnda
deiir. Bu, atmosferde bulunan karbon dioksitin (CO2) yamur suyuyla etkileime girerek
karbonik asit (H2CO3) meydana getirmesinden kaynaklanr.

2 () + 2 () 2 3 ()

pHs normal yamur suyunun sahip olduu 5,5 - 5,6lk pH dzeyinin altnda olan yamurlar
asit yamuru olarak tanmlanr. Asit yamuru, doal ve antropojenik (insan kaynakl)
kaynaklardan gelen kkrt dioksit (SO2) ve azot oksit (NOx) gazlarnn bulutlardaki su
damlacklar iinde znerek daha sonra ya olarak yer yzne inecek olan bu su
ktlelerinin asitliini artrmas sonucu oluur. Bu gazlarn atmosferde su, oksijen ve asit
zelliindeki birtakm kimyasallarla tepkimeye girmesi sonucunda slfrik asit (H2SO4) ve
nitrik asit (HNO3) oluur. Kkrt dioksit ve azot oksit gazlar kirletici kaynaklardan
yayldktan sonra hkim rzgrlar tarafndan lke snrlarnn dna hatta bazen yzlerce
kilometre uzaa tanabilmektedir. Aratrmalara gre Kanadada grlen asit yamurlarnn
% 50-% 70i ABDden kaynaklanmakta, ABDde grlen asit yamurlarnn ise % 2 -
%10luk dilimi Kanadadan kaynaklanmaktadr.

Nitrik asidin ou
atmosfere salnan
azot oksit
gazlarndan
kaynakldr. Fakat
tarmsal
uygulamalarn da
asit yamurlarna
etkisi vardr ki bu,
amonyaktan
kaynaklanr.
Toprakta rn
kalitesini artrmak
ekil 1. Asit yamurlarndan zarar grm aalar ve arka iin kullanlan
planda asit yamurlarnn olumasndaki nemli etmenler olan, fosil yakt tketen
fabrikalar.
gbreler fosfor (P)
ve azot (N) bakmndan zengindir. Gbre sanayisinde ou gbreler Haber-Bosch ad verilen
bir ilem sonucu elde edilir. Bu ilemde, havadan alnan reaktif olmayan azot (N2), reaktif
olan amonyaa (NH3) evrilir.

Amonyak ise ya dorudan buharlaarak bulut ktleleri iinde ya da dolayl bir ekilde yzey
sularyla tanarak baz kimyasal olaylar sonucu nitrik asiti (HNO3) oluturur.
Kkrt dioksitin ve azot oksitlerin yamur sularn asitlendiren asitlere dnmesi, birka
eit tepkimeyle meydana gelir.
22() + 2() 23()
3() + 2 () 2 4()
2() + () 2()
3() + 2 () 2 4()

() + 12 2 () 2()

22() + 2 () 3() + 2()

 Asit yamurlarnn
gnmzde bilinen
balca sorumlular
volkanlar, karada
(ounlukla
bataklklarda) ve
denizde meydana
gelen oksijensiz
rmeler (doal
etmenler) ve
kontrolsz tarm
uygulamalar (ar
ve kontrolsz
gbreleme)
nedeniyle oluan
amonyak, sanayi
faaliyetlerinde,
termik santrallerde
ve ulam aralarnda
fosil yaktlarn
kullanlmasyla
oluan kkrt dioksit
ve azot oksit
gazlardr (insan
kaynakl etmenler).
ekil 2. Asit yamurlarndan zarar grm bir aa
Dnya apnda
kkrt dioksit salmlarnda azalma gzlemlenirken gelimekte olan lkelerde artan tat
saysna bal olarak azot oksit gazlarnn salm artyor. Yeni aratrmalar, son yllarda oluan
asit yamurlarnn zellikle yerleim yerlerine yakn olanlarnn ounun, azot oksitlerden
kaynaklandn gsteriyor.
Asit yamuru ve asit birikimi, son 20 yl iinde blgesel lekte nemli evre
problemlerinden biri olarak kabul ediliyor. Bilhassa skandinav lkelerinde, Kanadada ve
ABDnin kuzeydou eyaletlerinde sulak yaamda, bitkilerde ve toprakta olumsuz deimelere
yol ayor. eitli lkelerde asit yamurlarnn etkilerini azaltmak amacyla yasal
dzenlemeler yaplyor.

Asit yamurlar aslnda daha genel bir olgu olan asit birikimi ve tanmnn sonularndan
biridir. Asit birikimi, slak birikim ve kuru birikim eklinde olabilir. Islak birikim asit zellii
gsteren maddelerin bulutlardaki su ktlelerine nfuz etmesiyle oluur, pHs 5,6nn altnda
olan asit zelliindeki sular atmosferden yamur, kar, sulusepken ve dolu vastasyla
yeryzne tanr. Yeryzne ulaan bu sular canllar zerinde zararl etkiler yaratr. Etkinin
iddeti suyun asitlik derecesine, kimyasal ieriine ve tamponlama (asitlii yksek maddeleri,
kendi asitlik derecesi deimeyecek ya da ok az deiecek ekilde barndrabilme)
kapasitesine ve bu etkiye maruz kalan organizmalarn zelliklerine bal olarak deiir. Asit
zellii tayan aerosollerin, paracklarn ve gazlarn atmosferde ve atmosfer yoluyla daha
sonra karada birikimi ise kuru birikim olarak adlandrlr.

Kuru birikim yaan yamurlarn asitliini artrabildii gibi yeryznde yalarla tanarak
yzey sularnda asitlenmeye de sebep olabilir. Bu yzeysel su ise dier su kaynaklarna
kararak asitlenme yaratabilir. Atmosferdeki asitliin yaklak olarak yarsnn kuru birikim
biiminde yeryzne dnd dnlyor.

Asit yamurlar insan salna, yzeysel sulara (gllere ve akarsulara), sularda yaayan
canllara, ormanlara, otomobil kaplamalarna, binalara, heykellere, tarihi eserlere zarar
verebiliyor.

Canllar zerindeki Etkiler

Asit yamuru, balklarn zarar grmesine ve lmesine, biyolojik eitliliin azalmasna, su

kaynaklarna akarken toprakta bulunan ar metallerin (rnein alminyumun) gllere ve
akarsulara karmasna sebep olur. Hem artan asitlik hem de artan ar metal konsantrasyonu
su canllarnda dorudan zehir etkisi yapar. Ayrca artan asitlik ve ar metal dzeyleri
canllar zerinde kronik strese neden olur. Bu da canllarn genel salnda ve evreye uyum
yeteneklerinde sorunlara yol aar.
 Asit yamurunun en zararl etkilerinden biri
gller zerinde grlr. Asit yamurlarnn
tad asitleri tamponlamaya yardmc olan
kalsiyum karbonat, magnezyum karbonat gibi
maddeler gllerde az miktarda bulunduundan
bu alanlar zellikle risk altndadr. Sadece az
sayda tr ani pH deiimlerinde hayatta
kalabilir, bu nedenle asit yamurlarndan
etkilenen gllerdeki balk poplasyonlar
tamamen yok olabilir. Asitleme ayrca genel
olarak tr eitliliini de azaltr. Hassas
havzalarn iinde, bahar aylarnda karlarn erime
dnemlerinde meydana gelen balk lmleri,
asitlenme etkisiyle ilikilendiriliyor.

ekil 3. Asit yamurlar sonucu anmaya uram

bir heykel
ABDde kirlilii drmek, ozon tabakasnn
incelmesini engellemek ve asit yamurlarnn etkilerini azaltmak amacyla 1980 ylnda
Temiz Hava Yasas (The Clean Air Act) yasas kartlm. Bu yasa kapsamnda Asit
Yamuru Program (The Acid Rain Program) oluturulmu; bu sayede 19902008 yllar
arasnda kkrt salmlarnda % 70e varan azalma salanm. Bu gelimeden sonra
Kanadadaki yamurlarn asitlii azalm, ancak daha nceki asit yamurlarndan etkilenen
Ontario Glnde kayda deer bir iyileme gzlemlenmemi. Sualt yaam tehdit eden
okyanus asitlenmesinde ise asit
yamurlarnn karbondioksite gre ok daha
az etkili olduu kabul ediliyor.

Yaplan aratrmalar asit yamurlarnn

ormanlarda tahribat yaratarak aalarn
bymelerini yavalattn ve hatta

lmlerine sebep olabildiini gsteriyor. ekil 4. Asit yamurlarnn kaynaklar

Asit yamurlar ou zaman evre
sorunlarndan kaynakl baka etmenlerle de birleerek ormanlar zerinde stres oluturuyor.
Asit yamurlar aalara birka ekilde zarar veriyor. ncelikle asitlii yksek suyla temas
eden yapraklar ve gvde dokular ypranyor. Ayrca aalarn topraktan faydal maddeleri
almas zorlat gibi zehirli etkisi olan baz maddeleri almas kolaylayor.

Asit yamurunun baka bir etkisi de, toprakta besin olarak kullanlan baz minerallerin
znmesi (demineralizasyon). Demineralizasyon sonucunda asitlii yksek olan sular
toprakta bulunan yararl mineralleri ve besinleri zerek bitki rtsnden uzaklatrr ve
yzey ak ile derelere, akarsulara ve gllere tar. Ayn zamanda asit yamuru toprak iinde
bulunan zehirli maddelerin (ar metaller, rnein alminyum) serbest hale gemesine neden
olur.

Tamponlama kapasitesi yksek topraklar asit yamurlarnn zararl etkilerini belli lde
bertaraf edebilir. Yine de bu zellik d dokularn asit yamurundan grecei zarar
engelleyemez. zellikle yksek blgelerde bulunan ormanlar daha fazla bulut ve sis ile
evrelenme eilimindedir, bu yzden eer nemli hava ktlesindeki asitlik yksekse bu
ormanlar daha fazla aside maruz kalr.

Nesneler zerindeki Etkiler

Asit yamurlar otomobil boyalarna

da ciddi ekilde zarar verebiliyor.
Otomobil endstrisinde evresel
serpinti olarak tabir edilen etmenler
arasnda yer alan asit yamurlarnn
zellikle yeni boyanan aralarn
boyalarnda anma yaratt
biliniyor.Yaplan aratrmalarda
otomobillerin bu ekilde hasar gren
blgelerinde asit
yamurundankaynakl yksek

ekil 5. Bir ksm (sa taraf) asit yamurundan zarar miktarda slfata rastlanm. Asit
grm bir am inesinin boyuna kesitinin k
mikroskopundaki grnts yamurlar ve asit zelliindeki
paracklarn kuru birikimi ayrca
metallerin korozyonuna, eitli boya ve yap malzemelerinin (rnein mermer, kireta)
dokularnn bozulmasna neden olabiliyor. Asit yamurlarna sebep olan slfat ve nitrat
paracklar ayn zamanda gr mesafesini de azaltr. ABDnin dou kesimlerinde gr
mesafesinin dmesi nedeni % 50-%70 orannda slfat paracklarndan kaynaklanyor. Bat
kesimlerinde ise gr mesafesinin dmesinde genellikle nitrat nemli rol oynuyor.

nsan Sal

Asit yamurlar normal yamurlardan farkszdr. Normal yamurlar gibi grnr, tad normal
bir yamur damlasnnkine benzer ve ayn hissi verir. Asit yamurlar insanlara dorudan
byk zararlar vermez. Yine de normalin stnde bir asitliin zararl etkilerinin olmas
kanlmaz bir durumdur. rnein yaplan deneylerde pHs 4n altndaki gl sularna giren
insanlarn ve tavan deneklerin gzlerinde tahri ve kzarklk saptanm. Ayrca asit
yamuruna sebep olan kkrt dioksit ve azot oksit gazlar da insanlara zarar verir. Bu gazlar
atmosferde slfat ve nitrat paracklarna dnerek rzgrlar sayesinde uzun mesafeler kat
edebilir ve solunum yoluyla akcierlere nfuz eder. Bu paracklarn insan sal, zellikle
de akcier ve solunum sistemi zerindeki olumsuz etkileri birok aratrma tarafndan ortaya
konmu. Asit yamurlarnn yzey, yeralt ve ime sularnda, toprakta, bitkilerde ve balklar
zerinde sebep olduu ar metal birikimi de insan saln dolayl olarak olumsuz ynde
etkiler. Bu kaynaklar besin ve su temini amacyla kullanan insanlarda ar metaller olumsuz
durumlara, hatta lmcl hastalklara sebebiyet verebilir

Olas zmler

Peki bu kadar olumsuz sonular olan asit yamuru sorunuyla ilgili neler yaplabilir?
Yamurlar her yeri etkileyebildii iin olumsuz sonular nlemek yerine asit yamurlarnn
olumasn nleyecek tedbirlerin alnmas gerekiyor. Fabrikalarn ve termik santrallerin
bacalarna uygun artma sistemlerinin taklmas ve usulne uygun biimde kullanlmas
alnabilecek tedbirlerin banda geliyor. Ayrca otomobillerde uygun katalitik dntrcler
kullanlmal, aralarn bakmlar zamanlarnda yaplmal. zel ara kullanmndan mmkn
olduunca kanlmal, ki bu ayn zamanda karbon salmnn azalmasna da katkda bulunacak
bir nlem. Enerji ve yakt israfn en aza indirmek, alternatif enerji kaynaklarna ynelmek de
yine hem asit yamurlarn engellemeye hem de karbon salmlarn azaltmaya ynelik olarak
benimsenmesi gereken stratejiler arasnda.
Kaynaklar

Bilim Teknik Dergisi, Ocak 2011

Acid Rain-Research Summary, EPA 600/8-79-028, 1978. Downing, R., Ramankutty, R. ve

Shah, J., RINS-ASIA: An Assessment Model for Acid Deposition in Asia, The World
Bank, s. 11, 1997. Schofield, C. L., Effects of Acid Rain on Lakes, ASCE Environmental
Impact Analysis, Acid Rain, 1979.

zler S. ve Akda E., Barbaros Bulvar zerinde Tat Kaynakl Emisyon Envanterinin
Hesaplanmas, Emisyonlarn evreye ve nsan Salna Olan Etkilerinin ncelenmesi,
Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm Lisans Bitirme Tezi, 2010.

http://www.epa.gov/acidrain/effects/

http://www.nature.com/news/2005/050810/full/news050808-10.html

http://www.nature.com/news/2007/070903/full/news070903-3.html

http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=acid-rain-caused-by-nitrogen-emission