Bogumiła Tarasiewicz - Mówię I Śpiewam Świadomie PDF

Bogumia Tarasiewicz
MWI I PIEWAM WIADOMIE

PODRCZNIK DO NAUKI EMISJI GOSU
Krakw
Ksika dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

Copyright by Bogumia Tarasiewicz and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac
Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2003, wyd. I
Copyright Aneks (s. 219-260) by Krystyna Dbiec, Bronisaw Wieczorkiewicz, Pawe Piotr
Wieczorkiewicz
ISBN 83-242-0345-1 TAiWPN UNIVERSITAS
Skad komputerowy Beata Kreiner
Rysunki
Jagoda Szymaska
Projekt okadki i stron tytuowych Sepielak
Najadniejszy gos, jeli nie jest oparty na waciwej technice, wczeniej czy pniej musi
ulec uszkodzeniu. Mona wprawdzie dugi czas piewa nie majc podstaw prawidowej
emisji, lecz wreszcie, i to poniewczasie, przychodzi do smutnego stwierdzenia f aktu, e gos
jest bezpowrotnie zniszczony.
Aleksandra Mitrynowicz-Modrzejewska
SPIS TRECI
Zamiast wstpu 13
I. GOS LUDZKI I JEGO DZIAANIE

Akustyczne podstawy gosu 17
a) dwik jako zjawisko akustyczne 17
b) cechy dwiku20
c) propagacja dwiku 23
d) zjawiska dwikowe wywoywane przez aparat gosowy 24
e) gos ludzki jako instrument muzyczny 25
Budowa i dziaanie; narzdu gosu 29
2.1. Krta - rdem dwiku 29
a) budowa krtani: chrzstki minie struny gosowe jama krtani unerwienie 29
b) ruchy krtani 40
c) funkcje krtani 40
2.2. Ukad oddechowy - generatorem dwiku 41
a) narzdy oddechowe 43
b) mechanika oddychania: przepona tocznia brzuszna 46
c) typy oddychania 49
2.3. Rezonatory - amplifikatorami dwiku 50
a) rezonatory dolne 52
b) rezonatory grne (nasady): krta gardo jama ustna
jama nosowa i zatoki przynosowe 52
c) barwa dwiku 61
Teorie powstawania gosu 64
Rodzaje gosu ludzkiego 69
4.1. Uwagi wstpne 69
4.2. Oglna systematyka gosw72
a) gosy eskie 72
b) gosy mskie73
c) kastraci79
d) gosy dziecice81
Patologia gosu 84
a) choroby gosu i ich etiologia 84
b) badanie foniatryczne 90
Higiena gosu 93
a) rodowisko zewntrzne: wilgotno temperatura zanieczyszczenie powietrza 93
b) haas 95
c) kontrola medyczna 96
II. PRAKTYCZNA METODA PRACY NAD GOSEM
O potrzebie ksztacenia gosu 97
O metodzie uwag kilka 103
Fonacja 114
a) postawa 114
b) uchwa 117
c) krta 120
d) jzyk 125
e) podniebienie mikkie 127
wiczenia fonacyjne129
Oddychanie 134
a) wdech 135
b) wydech 138
c) podparcie oddechowe (appoggto) 139
d) najczstsze bdy w oddychaniu 144
wiczenia oddechowe 146
Rezonans 152
a) rodzaje rezonansu 153
b) nosowanie 159
c) rezonans a rejestry 160
wiczenia w celu uzyskania rezonansu i wyrwnania rejestrw 165
Artykulacja 171
a) narzdy artykulacyjne: jzyk wargi podniebienie mikkie 172
b) samogoski i spgoski 175
10. wiczenia artykulacyjne 180
Zasady poprawnej wymowy polskiej (wybr) 186
a) wymowa samogosek 188
b) wymowa spgosek 189
c) akcent193
Wybrane zagadnienia techniki wokalnej 195
a) uwagi wstpne 196
b) skala gosu 198
c) problem gry" 198
d) zaciski i napicia krtani i garda 199
e) rejestry 200
f) sposoby atakowania dwiku 200
g) rezonans i pozycja dwiku 202
h) wyobrania dwikowa 203
i) legato zotym rodkiem" do osignicia wokalnego celu 203
j) oddech 204
k) dynamika 205
1) intonacja 206
m) artykulacja 207
n) barwa dwiku 208
o) praca nad wyrwnaniem samogosek 208
p) dykcja w piewie 209
r) wibracja gosu 210
s) wokalne kiksy" 211
t) markowanie 211
u) rodzaj gosu 212
w) falset 21
x) od jakiego wieku mona uczy si piewa? 213
y) jak wiczy? 214
z) wygld zewntrzny piewaka 215
Zakoczenie 217
Aneks - wiczenia artykulacyjne i dykcyjne 219

Literatura 261
ZAMIAST WSTPU
W poniedziaek cakiem dobrze, koo rody - coraz gorzej, w czwartek - byle dotrwa do
koca, w pitek - lepiej, by go nie byo. Tak czsto wyglda tydzie nauczyciela pod
wzgldem komfortu pracy gosem. Czy tak by musi? Czy istnieje recepta na poprawne
korzystanie z wasnego gosu? To czsto stawiane pytania, a odpowiedzi na nie ma by ta
ksika. Pytaj nie tylko nauczyciele, ale take mwcy, aktorzy, politycy, piosenkarze i
kady, kto w sposb zawodowy z gosu korzysta. atwiej mona by tu wymieni tych, ktrzy
gosu zawodowo nie potrzebuj. Moe informatyk czy stomatolog, bo przecie ju pani w
barze czsto krzyczy zachrypnitym gosem: pierogi, prosz.
Problem chorb gosu w ostatnich latach zdecydowanie si nasili. Coraz wicej osb leczy
si w gabinetach foniatrycz-nych. Statystyki pokazuj, i patologie gosu stay si w Polsce
14
najpowszechniejsz grup chorb zawodowych. Po podstawowych zabiegach medycznych
lekarz zaleca: prosz zmieni sposb mwienia, prosz zacz poprawnie oddycha, prosz
nie fonowa na gardle itp. Bo czy mona zaleci inn terapi...
PRZYKAD 1
Przychodzi chory do chirurga i pokazuje nog. Niedawno kupi nowe buty, froch jakby za
ciasne, l std chyba pojawiy si te straszne odciski. Co robi lekarz? Przepisuje farmaceutyki,
ktre te odciski pozwol usun. Chory skrupulatnie przeprowadza kuracj, a potem...
zakada te same buty. Cig dalszy - znany.
Jakie to nierozsdne, powie kady. Przecie nawrt odciskw mona byo przewidzie.
PRZYKAD 2
Przychodzi pacjent do foniatry. Od dawna mia chrypk, ostatnio przesta mwi, strasznie si
mczy, gos mu ucieka... Diagnoza - guzki piewacze (nic innego tylko odpowiedniki
odciskw z przykadu nr 1). Plan leczenia (gdy guzki s twarde, czyli zastarzae) - zwykle
zabieg chirurgiczny w celu ich usunicia. Chory poddaje si leczeniu. Wreszcie jest ju
znowu zdrowy, gos prawie jak dzwon. Co potem - najczciej zakada te same buty",
korzysta bowiem z tych samych bdnych nawykw fonacyjnych.
Jakie to nierozsdne, powie kady. Przecie nawrt choroby mona byo przewidzie.
To nie wywd zgrabnie przeprowadzony na potrzeby tej pracy. To bardzo czsto
rzeczywisto w gab^etach foniatrycznych.
Powtrzmy pytanie: Czy tak musi by? Czy musimy mie takie problemy z gosem? Natura
wyposaya nas w idealn fo-nacj1. Gdy przyszlimy na wiat, kady oddycha wykorzy-
1 Fonacja (gr. phone - dwik, phonema - gos) - wydawanie gosu, wytwarzanie dwiku w
krtani.
stujc si przepony, kady poprawnie otwiera buzi, gdy krzycza wniebogosy. Kady mia
gos tak nony, e byo go sycha na znaczne odlegoci. I gdzie si to wszystko podziao?
Zaniko, tak jak zanika wszystko, co nie jest uywane. W wieowcu zwykle przeszkadza
gony pacz, miech, gone rozmowy, wic dziecko mwi coraz ciszej, coraz mniej nonie,
coraz niedbaej. A do tego, gdy dziecko ma kilka lat, sucha w mediach tych wspaniale
ochrypnitych gosw swoich modzieowych idoli. Nie tylko sucha, ale prbuje naladowa.
Rzadko jednak ma wiadomo, e ci cudowni artyci s pacjentami klinik foniatrycznych, a
wieloletnie kariery umoliwia im jedynie technika playbacku. Jak na razie w rozrywce
dominuje kultura krzyku, tak zgubnego dla naszego gosu.
Czym jest ta ksika? Skuteczn recept, zbiorem zasad, wyborem wicze - sposobem na
odbudowanie naturalnego sposobu fonacji. S jednak niezbdne warunki, ktre speni trzeba
dla osignicia celu. Nie wystarczy bardzo dobre opanowanie teorii. Aby osign sukces,
trzeba swemu gosowi powici sporo czasu. Trzeba powtarza (wydawa by si mogo,
bardzo nieistotne proste) czynnoci, powtarza wiadomie, tak by stay si one nawykiem. I
tu sprawdza si stara zasada: wiczenie czyni mistrza. Nie mona wprawdzie opanowa
wszystkiego od razu, ale wypracowujc jednoczenie rne szczegy trzeba oczekiwa
momentu, kiedy wszystkie one pocz si i zaczn harmonijnie ze sob wspdziaa.
Wokalne wyksztacenie i kilkunastoletnie dowiadczenia w nauce emisji gosu2 s dla mnie
polem dla ciekawych obserwacji i przemyle. Legy one u podstaw tej pracy, bdcej
podrcznikiem impostacji gosu3, zarwno mwionego, jak i pie-
2Emisja gosu (ac. em/ssio - wysyanie) - wydobycie gosu na zewntrz. Take nauka
wydobywania gosu polegajca na skoordynowanej pracy aparatu gosowego i mini
oddechowych w celu uzyskania rezonansu. Impostacja gosu - prawidowe postawienie gosu.
W nauce piewu s to wszystkie rodki suce uzyskaniu maksymalnego dziaania organw
uczestniczcych w emisji gosu. Celem impostacji gosu jest uzyskanie naturalnej emisji,
rozszerzenie skali gosowej, zwikszenie siy gosu, wyksztacenie jego barwy (por. Maa
Encyklopedia Muzyki, 1968).
16
wanego, bowiem w kwestiach zasadniczych rnic tu nie ma. Gos ludzki traktuj jako
instrument muzyczny, na ktrym gra mona rn stylistycznie muzyk. Jednak, aby gra,
trzeba si na tym instrumencie nauczy wydobywa dwiki. Potem ju nie bdzie
ogranicze, bdzie mona na nim kreowa kad muzyk, od Bacha do wspczesnej
awangardy wcznie. Tak wic i na naszym instrumencie naley si nauczy wydobywa
dwik, naley opanowa technik w sposb wiadomy, a nie intuicyjny, i temu maj suy
zawarte w ksice treci. Podrcznik adresowany jest do studentw, ktrzy na zajciach z
emisji gosu chc zgbi tajniki poprawnej fonacji. Zawarte w II czci treci naley
realizowa w podanej tam kolejnoci, gdy nie jest ona przypadkowa. Bo tak jak na
pierwszych lekcjach gry na skrzypcach uczy si otwierania futerau i uoenia skrzypiec pod
brod, tak podstawow kwesti w nauce emisji jest otwarcie i uoenie aparatu gosowego.
Dopiero potem trzymanie i dziaanie smyczka, a u nas - oddech, ktry wprawi struny w
drgania. Na kocu skuteczne wzmocnienie dwiku - czyli rezonans. A gdy to wszystko uda
si poczy, mona powiedzie: teraz fonuj wiadomie, nie zao ju starych,
niewygodnych butw...
GOS LUDZKI I JEGO DZIAANIE
l. AKUSTYCZNE PODSTAWY GOSU
a) dwik jako zjawisko akustyczne
rdem wszelkich zjawisk dwikowych jest drganie cia sprystych. Kade ciao poddane
dziaaniu jakiej siy zewntrznej odksztaca si w mniejszym lub wikszym stopniu w
zalenoci od tego, jakie s waciwoci spryste ciaa i jaka
sia dziaa na to ciao. Jeeli po ustpieniu siy ciao powraca do stanu pocztkowego (tj.
takiego jak przed przyoeniem siy), to ciao to charakteryzuje si sprystoci.
Wprowadzajc ciao spryste w, ruch, jeli nie ma ingerencji adnych innych si,
powodujemy jego wychylenie. Sia sprystoci przeciwstawia si temu i powoduje ruch
przeciwny. Ciao wraca do punktu wyjcia i nastpnie ruchem jednostajnie zmiennym, w
ktrym prdko zmienia si od wartoci maksymalnej do wartoci O, zmierza w kierunku
przeciwnym. Ruch ten trwa a do wyciszenia drga (amplituda 0). Powoduje on tzw. drganie
proste o konkretnej czstotliwoci i amplitudzie. W naturze wystpuje ono jednak niezwykle
rzadko. Najczciej mamy do czynienia z drganiem zoonym. Ciao zostaje pobudzone do
wykonywania jednoczenie wikszej iloci drga prostych i w rzeczywistoci drganie takie
jest wypadkow tych drga.
17
18
Jeeli drgania przebiegaj w rodowisku materialnym (nie w prni), wywouj fale
dwikowe o czstotliwoci od O Hz do l GHz (tj. okoo miliarda drga na sekund).
Jednake fale powodujce wraenie suchowe u czowieka mieszcz si w mniejszym
zakresie: od 16 Hz do 20 000 Hz1. W zwizku z rnorodnoci drga cia sprystych
pozostaje rnorodno wiata dwikw (por. zestawienie 1). Najprostszym zjawiskiem
akustycznym jest ton, czyli dwik prosty. W otaczajcym nas wiecie jest spotykany bardzo
rzadko2. Ton jest wynikiem drga prostych i regularnych. Z reguy tony proste wystpuj w
duej iloci rwnoczenie i tworz razem jedno zjawisko zwane dwikiem.
zjawisko dwikowe
infradwik dwik ultradwik hiperdwik
impuls dwik stacjonarny

S Ni ton dwik zoony
(dwik prosty)
wieloton szum dwik wielorodny S Ni
wspton wieloton nieharmoniczny
(wieloton harmoniczny)
Zestawienie 1.
Systematyka
zjawisk
dwikowych
Istniej dwa podstawowe rodzaje dwikw: wieloton i szum. W pierwszym przypadku kady
z tonw skadowych ma konkretn, dajc si wyodrbni czstotliwo. W zalenoci od
ukadu tonw skadowych wyrniamy tu wieloton harmoniczny (s to dwiki o okrelonej
wysokoci emitowane przez nie-
Niesyszalne zjawiska dwikowe przenoszone przez fale o czstotliwoci mniejszej ni 16
Hz nazywamy infradwikami, a powyej 1000 kHz -hiperdwikami. Ultradwikami
nazywamy niesyszalne zjawiska dwikowe przenoszone przez fale o czstotliwoci wyszej
ni 20 kHz. Wpywaj one bardzo silnie (bez porednictwa ukadu suchowego) na procesy
fizjologiczne.
Dwik zbliony do tonu prostego wydaje kamerton w kocowym etapie wybrzmiewania,
niektre piszczaki organowe (tzw. harmoniczne), flaolety instrumentw smyczkowych.
Tony proste mona take wygenerowa za pomoc aparatury elektronicznej.
ktre instrumenty muzyczne oraz przez gos ludzki), w ktrym tony skadowe tworz szereg
harmoniczny (tzw. alikwoty) bdcy szeregiem wielokrotnoci jednej czstotliwoci3, oraz
wieloton nieharmoniczny, w ktrym regularno struktury nie wystpuje, a midzy
czstotliwociami tonw skadowych nie zachodz tak okrelone zwizki liczbowe.
W przypadku szumu nie mona wyodrbni tonw skadowych, a w konsekwencji okreli
wysokoci dwiku. Spord wielu dwikw nalecych do kategorii szumw wyrni
mona tzw. szum biay. Charakteryzuje si on rozprzestrzenianiem si na cay zakres
syszalnych wysokoci (czstotliwoci) i rwnomiernym rozkadem energii w caym tym
zakresie. Innym rodzajem szumw s zjawiska akustyczne znane jako szmer, szelest, warkot,
zgrzyt, wist itp. Okrela si je jako szumy barwne lub organiczne. Mona w wielkim
przyblieniu okreli wysoko (zakres w skali czstotliwociowej) szumu:
<) szum niski - np. przy wymowie ch
) szum redni - np. przy wymowie ^
) szum wysoki - np. przy wymowie /.
Obok wielotonw i szumw czsto wystpuj zjawiska akustyczne czce w sobie kilk&
dwikw rnego rodzaju. S to dwiki wielorodne. '
Struktur kadego zjawiska akustycznego mona przedstawi graficznie za pomoc widma4
(por. rys. 1).
Za pomoc cisej analizy dwikowej stwierdzono, e liczba drga tonw pozostaje
wzgldem siebie w stosunku staym, a mianowicie w szeregu liczb naturalnych, tj. l
:2:3:4:5...:n. Odlegoci te odpowiadaj konkretnym interwaom: oktawa, kwinta czysta,
kwarta czysta, tercja wielka, tercja maa, tercja maa, sekunda wielka, sekunda wielka itd. a
do stumienia drga.
Widmo jest to wykres, na ktrego osi odcitych odkadamy czstotliwo, a na osi rzdnych
amplitud lub poziom natenia poszczeglnych drga skadowych.
Rys. 1. Widmo:
a) tonu prostego,
b) wielotonu harmonicznego,
c) wielotonu nieharmonicznego,
d) szumu biaego,
e) szumw barwnych,
f) dwiku wielorodnego
b) cechy dwiku
Dwik (wieloton harmoniczny) posiada nastpujce ce-
chy:
wysoko - zaley od czstotliwoci najniszego tonu skadowego (tzw. tonu podstawowego),
wyraana jest w hercach (Hz) i w praktyce muzycznej zapisywana najczciej za pomoc
znakw notacji muzycznej5; natenie - zaley od amplitudy drga, wyraane jest w
logarytmicznej skali decybelowej (dB), a w muzyce jego relatywne wartoci zapisywane s za
pomoc oznacze dynamicznych^;
barwa - zaley od iloci, wysokoci i natenia poszczeglnych tonw skadowych. Informuje
o tym widmo dwiku. Zmiana ukadu tych parametrw powoduje zmian wyczuwaln
suchem. W muzyce w odniesieniu do danego instrumentu lub gosu barwa nie jest
oznaczana7. Zmienia si
5 W muzyce elektroakustycznej notowana jest na skali czstotliwociowej (w Hz). ^ Np. p
(w. piano - cicho), f (w. forfe - gono), itd. 7 Barw charakteryzuje si jako pochodn
instrumentu, np. barwa skrzypcowa, obojowa itd., oraz jako wraenie subiektywne, np. barwa
ciemna, jasna.
ona w zalenoci od wykorzystywanego odcinka skali instrumentu. Zwykle wyrnia si
kilka rejestrw w caej skali danego instrumentu. Kryterium podziau na rejestry jest -poza
wysokoci dwikw - ich zrnicowanie barwowe8; czas trwania - mierzony w sekundach,
w muzyce wyznaczony jest zrnicowanymi wartociami rytmicznymi9 (relatywnymi) i
sownymi oznaczeniami tempa (agogika)10.
Rys. 2. Obszar syszalnoci
S to cechy obiektywne, mierzalne fizycznie. Te same cechy podlegaj zindywidualizowaniu.
Ludzkie ucho odbiera dwiki, ktre mieszcz, si w obszarze syszalnoci (por. rys. 2). W
odniesieniu do czstotliwoci czowiek o zdrowym narzdzie suchu odbiera dwiki o
czstotliwociach od 16 Hz do 20 000 Hz, a w zakresie natenia od O dB (prg syszalnoci)
do 120 dB. Granice tego obszaru zale wic zarwno od cz-
8 W gosie wyznaczniki rejestrw podlegaj innym zasadom (por. cz II, rozdz. 7c).
9 We wspczesnej muzyce notowany czsto na osi czasowej (w sekundach). Np. allegro
(w.) - szybko, lento (w.) - powoli, accel/erando (w.) - przypieszajc, itd.
22
stotliwoci, jak i od natenia dwikw. Np. zmniejszajc intensywno (natenie) dwiku
o staej czstotliwoci dojdziemy do granicy, kiedy ten dwik nie bdzie syszalny (prg
syszalnoci). Zwikszajc intensywno dwiku o staej czstotliwoci dojdziemy do
momentu, gdy dwik ten wywoa nieprzyjemne wraenia suchowe (granica blu, po ktrej
przekroczeniu nastpuje uszkodzenie organu suchowego).
Z wiekiem obszar syszalnoci ulega zmniejszeniu, przy czym w wikszym stopniu obnia si
grny prg syszalnoci. Z wykresu wynika, e nie wszystkie tony skadowe widma dwiku
bd leay w obszarze syszalnoci. Fakt ten jest przyczyn rozbienoci midzy
subiektywnymi a obiektywnymi cechami dwiku.
Mimo zmieniajcej si wysokoci i iloci tonw skadowych istniej pewne cechy wsplne,
ktre powoduj, e dwiki tego samego rda maj jednolity charakter barwy dwiku.
Zjawisko to powstaje na skutek istnienia tzw. formantw. For-manty s to pewne
czstotliwoci, w ktrych okolicy wystpuje w widmie dwiku szczeglne nasilenie tonw
skadowych. Teoria formantw mwi o istnieniu tzw. formantw staych i ruchomych. W
pierwszym przypadku mamy do czynienia ze wzmacnianiem tonw skadowych w stale
jednakowych obszarach widma niezalenie od czstotliwoci tonu podstawowego, w drugim
wypadku wzmocnieniu ulegaj okrelone tony szeregu harmonicznego, mogce
przemieszcza si wyej lub niej na skali czstotliwoci. Instrumenty muzyczne oraz gos
ludzki posiadaj stae formanty, ktrych wystpowanie tumaczy si powstawaniem drga
swobodnych w czciach instrumentu bd w przestrzeniach rezonansowych aparatu
gosowego. Decyduj one o indywidualnej barwie dwiku.
23
Drganie cia sprystych z reguy odbywa si w otoczeniu c) propaga-powietrza. Tam
powstaje fala akustyczna wywoana drganiem cja dwiku ciaa sprystego. Czsteczki
powietrza znajduj si w cigym bezadnym ruchu i poruszaj si we
wszystkich kierunkach. Jeeli nic nie narusza tego stanu, to ruch czsteczek odbywa si tak,
e (zgodnie z teori prawdopodobiestwa) do wybranego elementu przestrzeni wpada w
kadej chwili tyle samo czsteczek, ile go opuszcza. Taki stan nazywany jest stanem
rwnowagi mechanicznej. W takim stanie gaz ma stae cinienie, gsto i temperatur. Jeeli
w orodku gazowym odbywa si ruch drgajcy ciaa sprystego, to wwczas stan rwnowagi
mechanicznej zostaje zachwiany. Kademu wychyleniu ciaa drgajcego towarzyszy
poruszanie si w kierunku wychylenia caych grup czsteczek, a to powoduje lokalne
zagszczenie gazu oraz zmiany cinienia w danym elemencie przestrzennym. Zmianie
gstoci i cinienia towarzysz take minimalne zmiany temperatury.
Podczas zetknicia si zagszczonych" czsteczek gazu z dalszymi warstwami gazu
czsteczki te trac stopniowo prdko, natomiast ich energia kinetyczna zmienia si w
energi potencjaln. Zmienia $| pooenie czsteczek: czsteczki uzyskuj maksymalne
odchylenie od miejsca pierwotnego, po czym pod naciskiem innych czsteczek powracaj na
swoje miejsce. W tym czasie ciao spryste wykonujce drganie wchodzi w kolejn faz
drgania, odsuwa si od powierzchni gazu. W wytworzon ,;pfzestrze o zmniejszonym
cinieniu wpadaj ssiednie czsteczki, powodujc rozrzedzenie w swoim dawnym miejscu.
Zagszczenia i rozrzedzenia pojawiaj si okresowo i ich nastpowanie odbywa si zgodnie z
czstotliwoci drga ciaa sprystego, wywoujcego zmiany gstoci. Kada dalsza
czsteczka z pewnym opnieniem w stosunku do czstek pierwszej warstwy otrzymuje od
strony rda kolejne porcje energii i przekazuje je dalszym czsteczkom gazu. Mechanizm
rozchodzenia si fal sprowadza si do nastpujcego schematu: drgania ciaa sprystego
wywouj drgania ssiednich
24
czsteczek orodka, ktre dziki sile sprystoci przekazuj swj ruch dalszym czsteczkom.
S to jakby przesuwania" si drga. Zjawisko to nazywamy fal.
Z rozchodzeniem si fal zwizane s rne zjawiska, z ktrych najwaniejsze to: odbicie,
zaamanie, ugicie, interferencja. Podstawow zasad towarzyszc rozchodzeniu si fali
akustycznej jest zasada Huygensa, ktra mwi, e kady punkt orodka, do ktrego dotara
fala, staje si samodzielnym rdem nowej fali, ktra w jednorodnym rodowisku jest fal
kulist.
d) zjawiska dwikowe wywoywane przez aparat gosowy
Aparat gosowy moe emitowa najrniejsze zjawiska dwikowe, od wielotonu
harmonicznego (samogoska) zwanego powszechnie dwikiem, przez wielotony
nieharmonicz-ne (spgoski dwiczne), zjawiska szumowe zwane szeptem po rnego
rodzaju wisty, warkoty, gwizdy.
Jak pisze Czesaw Basztura, ukad wytwarzania mowy skada si z kanau gosowego w
postaci rury akustycznej pobudzanego przez rdo wytwarzajce drgania. W przypadku
gosek dwicznych pobudzenie ma posta uasi-okresowego cigu impulsw przepywu
powietrza przez szczeliny drgajcych wizade gosowych. Z kolei goski bezdwiczne
wytwarza si przez wymuszenie przepywu powietrza przez przewenie powstae w kanale
gosowym" (Basztura 1988, s. 60). W idealnej akustycznie sytuacji wieloton harmoniczny
powstaje podczas zwarcia strun gosowych przy jednoczesnym otwarciu jamy ustnej.
Brzmieniowym efektem s samogoski. Przy zmianach ksztatu i pojemnoci jamy ustnej
ulegaj one zmianie i w wyniku tej czynnoci samogoski rnicuj si na np. a czy e11. Fala
dwikowa przechodzc przez narzdy artykula-cyjne ulega przeksztaceniu w spgoski.
Jeli nadal struny
Por. cz II, rozdz. 9b.
25
gosowe pozostaj aktywne (s w fazie zwarcia) powstaj spgoski dwiczne. Jeli drgania
strun gosowych ustaj - powstaj spgoski bezdwiczne. W widmie tych zjawisk
wystpuj tony skadowe, jednak maj one nieuporzdkowany ukad i brak harmonicznych
proporcji. Waciwoci akustyczne spgosek bezdwicznych s podobne do szeptu, w
czasie ktrego struny gosowe nie zwieraj si i gonia pozostaje otwarta12. Akustycznie
mamy tu przykad szmeru.
Niezwykle rzadko mamy do czynienia z dajcym si jednoznacznie zdefiniowa typem
dwiku emitowanym przez aparat gosowy, najczciej nakadaj si tutaj rnorodne
zjawiska akustyczne.
Instrumenty muzyczne, najoglniej mwic, to narzdzia suce do wydobywania dwiku.
Istniejce od wielu tysicleci, wrcz od pocztku istnienia homo sapiens, podlegay ewolucji.
Od uku muzycznego (podobnego do uku myliwskiego, lecz niewywodzcego si ze),
ktry najprawdopodobniej by pierwszym strunowym instrumentem (Sachs 1989, s. 41-43),
do wspaniale pod wzgldem mechaniki i moliwoci dwikowych rozwinitego fortepianu.
W czasach prehistorycznych pomys nowego instrumetitti 'rodzi si najprawdopodobniej na
zasadzie przypadku. Moe kamie, ktry uderzy o kamie, lub kij uderzony o drzewo
zafascynoway brzmieniem do tego stopnia, e zaczto wiadomie budowa instrumenty
perkusyjne? A moe kto dmuchn w pust w rodku odyg czy podun ko (tak samo
jak i nam zdarza si dmuchn w obsadk od dugopisu) i usysza dwik inny od tych, ktre
zna? To wystarczyo, by zacz poszukiwania, w ktrych efekcie powsta z czasem flet, obj
czy fagot.
e) gos
ludzki jako
instrument
muzyczny
12
W sposb szeptany (szum) mog powstawa take samogoski.
26
Stosunkowo wczenie czowiek odkry rwnie moliwoci swojego gosu, zacz stosowa
go nie tylko w celach komunikacji, ale take dla wyraenia uczu i emocji. Rozpozna mow i
piew. Sposb wykorzystania przez czowieka wasnego gosu jako instrumentu muzycznego
na przestrzeni wiekw take podlega zmianom. Jednake zawsze gos uznawano za
instrument najbardziej delikatny i ekspresyjny. Przyrwnywanie gry na innych instrumentach
do piewu w sposb najbardziej podany waloryzowao umiejtnoci muzyka.
Gdzie lokuje si gos ludzki w systematyce instrumentolo-gicznej? Instrumenty muzyczne
dzieli si na kilka grup:
a) w zalenoci od rda dwiku na:
) chordofony (czyli strunowe, w ktrych rdem dwiku
jest drgajca struna) ) aerofony (czyli dte, w ktrych rdem dwiku jest
drgajcy sup powietrza) > membranofony (czyli instrumenty membranowe, w ktrych
rdem dwiku jest napita membrana) > idiofony (czyli instrumenty samobrzmice, w
ktrych cay
instrument jest rdem dwiku, np. trjkt)
b) w zalenoci od sposobu pobudzania rda dwiku na: smyczkowe (w ktrych rdo
dwiku jest pocierane smyczkiem)
> szarpane (w ktrych rdo dwiku jest szarpane) stroikowe (w ktrych dwik jest
wzbudzany przez drgajcy
stroik) ) wargowe (w ktrych dwik jest wzbudzany przez drgajce
wargi grajcego)
perkusyjne (w ktrych dwik jest wzbudzany przez uderzenie)
27
Gos ludzki przez wiele lat zaliczano do rodziny chordofo-nw, sdzc, e dwik powstaje
podobnie jak w skrzypcach czy moe bardziej w harfie eolskiej, w ktrej struny poruszane
byy przez powiew wiatru. Pniej sdzono, e gos ludzki naley do rodziny aerofonw,
gdy to nie struny s rdem dwiku, lecz drgajcy sup powietrza. Jeszcze odwaniejsze
teorie skonne byy uzna gos ludzki za idiofon, bowiem czowiek sam jest instrumentem -
tworzy dwik i jego ciao jest rdem dwiku (Kotlarczyk 1965, s. 44). Mieczysaw
Drobner w swojej klasyfikacji instrumentw zalicza gos do instrumentw dtych o
podwjnym organicznym stroiku (Drobner 1986, s. 208).
Prby systematyzacji w odniesieniu do gosu ludzkiego nie przynosz satysfakcjonujcych
wnioskw. Pod wzgldem charakterystyki czysto akustycznej gos ludzki zblia si
najbardziej do instrumentw strunowych, jednak, z uwagi na zoono rnych aspektw,
jako instrument pozosta powinien poza wszelkimi klasyfikacjami. Nie oznacza to
bynajmniej, e w odniesieniu do elementarnych zasad konstrukcyjnych czy sposobu
tworzenia dwiku powinien by traktowany odmiennie. Gos ludzki podlega tiowiem takim
samym zasadom, jak wikszo instrumentw muzycznych.
W wikszoci tradycyjnych instrumentw muzycznych znajdziemy trzy podstawowe
elementy: wibrator (rdo dwiku), generator (element, kttf wzbudza drgania rda
dwiku) oraz amplifikator (element wzmacniajcy drgania, zwykle z wykorzystaniem
zjawiska rezonansu). Tak zbudowany instrument uznawany jest wspczenie za instrument
akustyczny13.
Jako uzyskiwanego dwiku zaley od doskonaoci i precyzji wykorzystania wszystkich
elementw instrumentu. Zdarza si, e w instrumencie brakuje np. dobrego amplifikatora.
Instrumenty elektromechaniczne przetwarzaj drgania mechaniczne na drgania elektryczne i
w swojej budowie rezygnuj z akustycznego amplifikatora drga. Instrumenty elektroniczne
funkcjonuj w oparciu o obwody drga elektrycznych (Sachs 1989, s. 442).
28
Wszystkie skrzypce wygldaj wprawdzie podobnie, a jednak tylko nieliczne brzmi
wspaniale i maj taki dwik, ktry zachwyca sw nonoci. Dlaczego? Bo czasami lutnik
skonstruuje instrument tak, e w nieznaczny sposb zmieni jego proporcje i uzyska cudownie
brzmicy dwik. Ale zdarzy si i tak, e te same skrzypce w rkach dwch muzykw bd
brzmiay inaczej. Dlaczego? Bo jeden z nich odkryje tajemnic dwiku, znajdzie optymalny
sposb na jego wydobycie (np. waciwe pocignicie smyczkiem).
Podobnie jest z gosem. Tu take mamy rdo dwiku (znajdujce si w krtani struny
gosowe), generator (strumie powietrza i impulsy nerwowe wzbudzajce struny gosowe do
drga) oraz amplifikator (rezonatory, ktre nadaj dwikowi nono i brzmienie). Gos
ludzki to take swego rodzaju instrument muzyczny. Cz tego instrumentu ma budow dan
przez natur - niezmienn, anatomiczn, ale na wiele skadowych jego dziaania moemy
mie wpyw. Moemy, podobnie jak budowniczy instrumentw, zmieni nieco jego
proporcje, moemy - jak wytrawny muzyk - zagra tak, by zabrzmia jak najwspanialej.
Moemy prbowa wykorzysta naturalne moliwoci gosu, odkry jego prawdziwe oblicze.
29
2. BUDOWA l DZIAANIE NARZDU GOSU
Krta jest miejscem wzniecenia dwiku, tzw. dwiku 2.1. Krta krtaniowego. W niej
znajduje si rdo dwiku, czyli struny - rdem gosowe. Powstay w wyniku ich
drga dwik nie posiada je- dwiku szcze ani barwy, ani nonoci i jest zupenie inny od
dwiku syszanego w rodowisku zewntrznym14. Dopiero
rezonatory15 spowoduj wzmocnienie tego dwiku i nadadz mu odpowiedni barw.
a) budowa krtani
Krta jest zoonym narzdem chrzstno-wknisto-minio-wym. Ma ksztat trjciennej
piramidy, ktrej podstawa skierowana jest ku grze, a wierzchoek - ku doowi. Jej wntrze
wycielone jest bon luzow. Krta naley do grnych drg oddechowych, od dou czy si
z tchawic, a od gry - z gardem. Umiejscowiona jest w rojekowym odcinku szyi, na
wysokoci IV-V krgu szyjnego u noworodka i V-VI krgu u osoby dorosej (Zalesska-
Krcicka 1998, s. 207), ma 4-6 cm dugoci16.
Krta zbudowana jest z dziewiciu chrzstek (por. rys. 3, 4, 4 chrzstki 5): trzech
pojedynczych .(piercieniowatej, tarczowej i nagoni) oraz z trzech podwjnych
(rokowatych, tzw. chrzstek Santoriniego, klinowatych - Wrisberga oraz nalewkowych).
Oprcz tych staych elementw szkieletu wyrniamy jeszcze mae, nie zawsze wystpujce,
drobne chrzstki zwane trzeszcz-kowatymi.
14
Podobnie jak dwik uzyskany ze struny rozcignitej w powietrzu midzy
dwoma kokami rni si od dwiku z tej samej struny, ale rozpostartej na
korpusie rezonansowym (np. skrzypiec, wiolonczeli czy gitary).
Por. cz l, rozdz. 2.3 i 3.
Wielko krtani zaley od dugoci ciaa i wieku osoby.
15
30
Rys. 3. Krta -
widok od strony
a) brzusznej,
b) bocznej,
c) tylnej (cyt. za Sobotta 1997)
nagonia ko gnykowa
ko gnykowa
nagonia
v chrzstka tarczowata chrzstka piercieniowata =.* chrzstki tchawicy
struny gtosowe chrzstka tarczowata chrzstki rkowate chrzstki nalewkowate chrzstka
piercieniowata chrzstki tchawicy
nagonia ko gnykowa chrzstka tarczowata chrzstka nalewkowata chrzstka rkowata
'r^rs- chrzstki tchawicy
b)
Chrzstka piercieniowata przypomina ksztatem sygnet. Tarcza tego piercienia zwrcona
jest do tyu krtani, a obrcz -do przodu. Jako jedyna tworzy zamknity piercie. Ley
bezporednio nad tchawic.
Najwiksz ze wszystkich chrzstek jest chrzstka tarczowata. Wraz z chrzstk
piercieniow tworzy ona przedni cian krtani. Zbudowana jest z dwch symetrycznych
pytek poczonych pod ktem ok. 120 u kobiet i ok. 90 u mczyzn. Miejsce poczenia
uwidacznia si na szyi (zwaszcza
Rys. 4. Chrzstki krtaniowe:
a) tarczowata (widok od przodu),
b) tarczowata (widok z boku),
c) piercieniowata
(widok od gry
i przodu),
d) piercieniowata
(widok od tyu),
e) nagonia
(cyt. za Sobotta
1997)
e)
u mczyzn) w postaci wyniosoci krtaniowej (tzw. jabko Adama).
Chrzstka nagoniowa (nagonia) swym ksztatem przypomina li. Tworzy przedni cian
wejcia do krtani. Zamyka j od strony dolnego garda i przyjmuje rne pooenia: podczas
emisji jest uniesiona ku grze - wwczas krta pozostaje otwarta, podczas poykania
przechyla si ku tyowi i zakrywa wejcie do krtani (por. rys. 6). Z nagoni czy si korze
jzyka, ktrego pooenie przyczynia si do jej pracy.
32
chrzstka rkowata chrzstka nalewkowata
chrzstka piercieniowata
a)
chrzstka rkowata chrzstka nalewkowata
chrzstka piercieniowata
korze jzyka .__.- nagonia
chrzstka tarczowata chrzstki tchawicy , chrzstka piercieniowata
korze jeyka
33
chrzstka piercieniowata / chrzstka tarczowata chrzstki tchawicy
Rys. 6. Krta
- przekrj
w paszczynie
porodkowej:
a) ustawienie
nagoni w pozycji
oddechowej,
b) ustawienie
nagoni
w momencie
poykania (cyt. za
Sobotta 1997)
b)
Rys. 5. Chrzstki krtaniowe podwjne -
nalewkowate i rkowate: a) widok od gry i przodu, b) widok od tyu, c) widok z boku (cyt.
za Sobotta 1997)
Z chrzstek podwjnych najwaniejsze znaczenie dla ruchliwoci krtani maj chrzstki
nalewkowate17. Uoone s symetrycznie i posiadaj dwa wyrostki: miniowy dla minia
pier-cienno-nalewkowatego oraz gosowy dla minia gosowego. Ruchy chrzstek
nalewkowatych warunkuj aktywno strun
7 Nazw zawdziczaj ksztatowi, ktry upodabnia je do naczy, w ktrych staroytni Grecy
przechowywali olejki wonne.
34
gosowych. Niewielkie rozmiary chrzstek umoliwiaj szybkie przywodzenie i odwodzenie
strun gosowych.
Chrzstki - tarczowa i piercieniowa oraz piercieniowa i nalewkowate - poczone s ze sob
stawami i wizadami. Umoliwia to chrzstkom du ruchliwo (wykonywanie obrotw
oraz ruchw zginajcych, pochylenie w przd, w ty), co warunkuje prawidowe
funkcjonowanie krtani. Ponadto wi-zada cz chrzstki krtaniowe z koci gnykow
(usytuowan nad krtani), z nasad jzyka oraz z klatk piersiow.
minie Minie krtani dziel si na zewntrzne i wewntrzne. Ich nazwy pochodz od nazw
chrzstek, do ktrych s przyczepione. Minie zewntrzne poruszaj ca krtani, podnosz
j i obniaj oraz cofaj. Do mini zewntrznych nale: nad-gnykowe, podgnykowe oraz
zwieracz dolny garda.
Minie wewntrzne uwaane s za waciwe minie krtaniowe (por. rys. 7 i 8).
Odpowiadaj one za ruchy chrzstek krtaniowych, za ukad szpary goni i za napicie fadw
gosowych. Wprowadzaj w ruch wizada gosowe, zbliaj je i oddalaj18. S to: misie
rozwierajcy szpar goni (misie piercienno-na-
lewkowy tylny) minie zwierajce szpar goni (misie piercienno-nalew-
kowy boczny, tarczowo-nalewkowy i midzynalewkowy) ) minie napinajce fady
gosowe (misie piercienno-tar-
czowy, wewntrzna cz minia tarczowo-nalewkowatego
zwanego miniem gosowym).
Minie krtaniowe cile wspdziaaj ze sob, s bowiem wzajemnie czynnociowo
poczone. Praca mini zewntrznych wpywa na aktywno mini wewntrznych.
Zaleno jest tak wielka, e uszkodzenie lub zwiotczenie mini zewntrznych wpywa na
gos i zwykle uniemoliwia poprawn fonacj (Mitrynowicz-Modrzejewska 1974, s. 153 i
nast.).
18 Za czynno oddalania wizade gosowych od siebie odpowiada tylko jeden misie
(piercieniowo-nalewkowy tylny), ktry przeciwdziaa caej grupie mini zwierajcych
struny gosowe.
nalewkowy skony -^__.
nalewkowy poprzeczny
piercienno-nalewkowy tylny
nalewkowo-goniowy tarczowo-nalewkowaty piercienno-tarczowy piercienno-nalewkowy
boczny
Rys. 7. Minie
krtani: a) widok
ukony od tyu,
b) widok z tyu (cyt.
za Sobotta 1997)
nalewkowo--poprzeczny
piercienno-nalewfejwy ^:--" tylny
b)
Centraln cz krtani (jamy krtaniowej) zajmuj dwie struny gosowe19 (por. rys. 3b i 8 oraz
wkadka fot. 1). Jak podaje Antoni Pruszewicz, struna gosowa skada si z wizada
gosowego, minia gosowego, tkanki cznej, naczy, nerww i bony luzowej
przesuwalnej w stosunku do podoa (Pruszewicz 1992, s. 31). Wyrnia on w fadzie
gosowym dwie czci o odmiennych waciwociach biofizycznych: misie gosowy
struny gosowe
19
Struny gosowe w pedagogice wokalnej wymiennie zwane s take wizadami gosowymi
bd fadami gosowymi.
36
Rys. 8. Krta
- przekrj
w paszczynie
czoowej
(cyt. za Sobotta
1997)
nagonia struna rzekoma
kieszonka krtaniowa
chrzstka _____ tarczowata
wizadlo gosowe
chrzstka piercieniowa
chrzstka tchawicy
jama krtaniowa
misie nalewkowo-nagoniowy
kieszonka krtaniowa misie tarczowy
- struna rzekoma
- struna gosowa
misie piercienno--nalewkowaty boczny
misie gosowy
misie piercienno--tarczowy
tchawica
i bon luzow. W bonie luzowej fadu gosowego z kolei wymienia trzy warstwy:
powierzchown, poredni, zbudowan z wkien elastycznych i gbok, zoon z wkien
kolagenowych. Te dwie ostatnie warstwy tworz wiezado gosowe. Na rys. 9 pokazano
tkankow struktur fadu gosowego wedug Marii Zalesskiej-Krcickiej.
Dugo struny gosowej jest rna i wynosi 0,7 cm u noworodka, 1,6-1,8 cm u kobiet i 2,0-
2,4 cm u mczyzn (Zales-ska-Krcicka 1998, s. 209)20. Wizada gosowe w przekroju
czoowym maj ksztat trjktny (wierzchoek trjkta zwrcony w d). Powierzchnia struny
gosowej jest u kobiet biaa a u mczyzn w kolorze koci soniowej.
Struny gosowe s rozcignite od przodu do tyu pomidzy chrzstk tarczow a chrzstkami
nalewkowatymi (por. rys. 10).
Wedug Aleksandry Mitrynowicz-Modrzejewskiej dugo strun gosowych wynosi dla
gosw mskich 18-25 mm, a dla eskich 14-21 mm (Mitry-nowicz-Modrzejewska 1963, s.
11).
kieszonka krtaniowa
przestrze Reinkego misie gosowy stoek elastyczny
wielowarstwowy paski nabonek migawkowy
tkanka czna wknista misie
tkanka tuszczowa
gruczoy mieszane surowiczo-luzowe
chrzstka rzkowata
chrzstka nalewkowata
"- struna gosowa
38
Rys. 11. Obraz krtani podczas
a) fonacji,
b) oddychania (cyt. za Zalesska--Krcicka 1995)
Ruchy obrotowe chrzstek nalewkowatych umoliwiaj strunom gosowym rozsuwanie si na
boki oraz przysuwanie do rodka. Podczas oddychania struny gosowe s od siebie oddalone,
a w czasie fonacji zbliaj si do siebie, zamykajc jednoczenie goni (por. rys. 11).
Zwarcie strun (tzw. nastawienie gosowe) moe by trojakiego rodzaju:
) nastawienie mikkie - struny zbliaj si do siebie i w sposb swobodny drgaj. Jest to
fizjologicznie najbardziej poprawny ukad strun;
) nastawienie twarde - struny zbyt mocno napieraj na siebie, przez co drgania s
utrudnione. Nastawienie to pojawia si czsto przy twardym atakowaniu dwiku oraz w
stanach osabienia narzdu gosowego21. Jest fizjologicznie bardzo zym nastawieniem,
ktrego konsekwencj czsto jest: ) nastawienie chuchajce - struny gosowe na czci
swych powierzchni nie stykaj si ze sob. Cz powietrza przechodzi swobodnie, nie
zmieniajc si w fal akustyczn. Powietrze to docza si do dwiku jako szum.
Fizjologicznie nastawienie chuchajce uwaane jest za objaw patologiczny. Zdrowe struny
gosowe drgaj rwnomiernie w paszczynie poziomej i pracuj regularnie (czstotliwo i
amplituda drga obu strun jest jednakowa). Zaburzenia w ich pracy pojawiaj si w stanach
chorobowych.
21 Zwiotczae minie nie s w stanie swobodnie zblia strun gosowych. Potrzebne jest
wwczas wzmoone napicie miniowe.
Jam krtani dzieli si na trzy odcinki (por. rys. 12): nadgonia (przedsionek krtani) - cz
krtani znajdujca si powyej strun gosowych. Wejcie do krtani ograniczone jest z gry i z
przodu przez nagoni, z bokw przez dwa symetrycznie uoone fady bony luzowej,
zwane fadami nalewkowo-nagoniowymi (tzw. struny rzekome); gonia (krta porednia) -
przestrze, w ktrej znajduj si struny gosowe;
podgonia (krta dolna) - przestrze poniej strun gosowych.
4 jama krtani
nasada jzyka --
nagonia
fad gosowy __ chrzstka tarczowata -~
chrzstka ____. piercieniowata
Rys. 12. Jama
krtani (cyt. za
Boenninghaus
1997)
przestrze nadgtoniowa
szpara goni
przestrze podgoniowa
W krtani wystpuj dwa nerwy krtaniowe: grny i dolny (zwany te wstecznym). Dziaaj
one na minie krtaniowe, s take receptorami na bonie luzowej22. Praca nerww
krtaniowych ma fundamentalne znaczenie dla fonacji. Od bada Raoula Hussona z poowy
XX wieku wiadomo, e czynno fonacyjna ma cisy zwizek z prac orodkowego ukadu
ner-
22
Receptory to zakoczenia czuciowych wkien nerwowych, ktrych zadaniem jest odbieranie
bodcw i przekazywanie ich do orodkowego ukadu nerwowego.
unerwienie
40
wowego23. Czstotliwo drga strun gosowych uzaleniona jest bowiem od wyszych
orodkw w centralnym ukadzie nerwowym. Wedug Hussona jest zgodna z czstoci
impulsw w nerwie krtaniowym dolnym i podporzdkowana regulacji przez wysze orodki
korowe (Mitrynowicz-Modrzejewska 1963, s. 15).
b) ruchy krtani
Krta jest narzdem bardzo ruchliwym. Nawet w czasie spokojnego oddychania nieznacznie
przemieszcza si w gr i w d. Ruch ten nasila si w czasie poykania. W czasie wdechu
krta przesuwa si w d, w czasie wydechu i poykania - w gr.
Ruchy krtani cile zwizane s z ruchami jzyka, uchwy oraz podniebienia mikkiego.
Ruch uchwy ku doowi przesuwa krta take w d, przesunicie jzyka do przodu powoduje
przesunicie krtani do tyu, a podniesienie mikkiego podniebienia przesuwa krta do przodu.
Ruchy te maj due znaczenie w czasie emisji gosu, gdy powoduj zmian pojemnoci
rezonatorw, a w konsekwencji zmian barwy dwiku. Naley mie wiadomo, e nawet
niezwykle subtelne ruchy krtani w sposb znaczcy wpywaj na jako dwiku.
Na zewntrznie wyczuwalne ruchy krtani moemy wpywa przez prac mini krtaniowych.
Nie mamy jednak wpywu na wiele ruchw wewntrz krtani. Moemy wpywa na nie
jedynie w sposb poredni, np. przez zmian cinienia powietrza w przestrzeni
podwizadowej.
c) funkcje krtani
Krta jest narzdem, ktry peni w organizmie kilka istotnych funkcji:
a) oddechow - krta jest czci drogi oddechowej; przy otwartych fadach gosowych
strumie powietrza swobodnie przechodzi do puc i z powrotem;
41
b) obronn - krta dziki pracy mini zapobiega przenikaniu obcych cia do pooonych
poniej narzdw oddechowych, zamyka drogi oddechowe w czasie przeykania, bierze take
aktywny udzia w odruchach wykrztunych i w kaszlu; czynnoci te wykonuje gwnie
nagonia, ktra pochylajc si w ty zamyka wejcie do krtani;
c) fonacyjn - w krtani dziki pracy wizade gosowych powstaje dwik, warunek mowy i
piewu; funkcja ta rozwina si jako ostatnia w pnym okresie filogenetycznym.
23 Szczegowo zagadnienie to omwione bdzie w czci l, rozdz. 3.
Obok pracy serca oddychanie jest najistotniejszym procesem yciowym. Jest ono wrcz
synonimem ycia. Dzi nikt nie wtpi, e zdrowie czowieka zaley od oddychania. W cigu
doby rednio wykonujemy blisko 200 tysicy oddechw, w cigu przecitnie trwajcego
ycia ponad 6 miliardw. Od tego, jak oddychamy, zaley nasza fizyczna i psychiczna
kondycja. Istot oddychania jest wydalanie z puc zuytego powietrza (bezwodnika
wglowego) i;i;zastpienie go powietrzem wieym, bogatym w den. Oddychanie jest
mechanizmem wrodzonym i podlega odruchom bezwarunkowym: pki nie sprawia nam
kopotu - zwykle nie zwracamy na nie uwagi. Na proces oddychania moemy jednak
wiadomie wpywa, moemy oddech wydua, spowalm- jego fazy, zatrzymywa go - a
to w odniesieniu do podstawowych funkcji yciowych organizmu jest sytuacj wyjtkow.
Oddychanie, oprcz fizjologicznego, ma jeszcze jedno istotne znaczenie. Staje si
podstawowym elementem w procesie wydobycia dwiku. Jest ono powizane z fonacj w
cisy sposb - bez ruchu powietrza nie byoby fonacji, nie byoby rodowiska dla
rozchodzenia si fali akustycznej. Oddychanie w funkcji fonacyjnej od momentu narodzin
czowieka ulega rnym zmianom. Pierwotne umiejtnoci oddechowe trac zwykle z czasem
sw naturaln poprawno. Kady z nas
2.2. Ukad
oddechowy -
generatorem
dwiku
Rys. 13. Fazy wdechu i wydechu w oddychaniu:
a) spoczynkowym,
b) dynamicznym
42
w okresie niemowlctwa posiada postawiony z natury oddech". Wystarczy poobserwowa
niemowl, ktre gono paczc, idealnie rozszerza ebra i pracuje przepon. wiadoma praca
nad oddechem powinna ten rodzaj oddychania przywrci. Sposb fonacji uywany w czasie
fonacji nie moe by wycznie odruchem bezwarunkowym, lecz musi podlega okrelonym
zasadom.
Oddychanie w czasie mowy i piewu (tzw. dynamiczne) rni si znacznie od oddychania w
czasie spoczynku (por. rys. 13). Oddech spoczynkowy charakteryzuj wolne, spokojne
wdechy i wydechy. Fazy wdechu i wydechu s prawie rwne czasowo24. W czasie
spoczynku wykonujemy rednio 16-20 oddechw na minut, oddychamy pytko i zasysamy
okoo l/2 litra powietrza. Z zasady oddychamy przez nos, gdy taki sposb oddychania
zapewnia nam ogrzanie, nawilenie i oczyszczenie powietrza.
wdech wydech
Oddychanie dynamiczne rzdzi si innymi prawami. Faza wdechu zdecydowanie skraca si
na korzy dugiego wydechu, a ten zaley od dugoci wymawianego zdania czy piewanej
frazy25. Zmniejsza si zasadniczo liczba wdechw na minut do kilku, nawet do dwch.
Oddech staje si znacznie gbszy, a ilo pobieranego powietrza zwiksza si i dochodzi do
24 Fazy wdechu i wydechu pozostaj w proporcji l : 1,2 (1,9) (Seedorf Th., Seidner W.
1998, szp. 1413).
25 Fazy wdechu i wydechu pozostaj w proporcji l : 8 (Seedorf Th., Seidner W. 1998, szp.
1413).
43
kilku litrw. Aby uzyska odpowiednie parametry oddechowe, konieczne staje si pobieranie
powietrza przez usta.
Oddychanie spoczynkowe jest odruchem wrodzonym, natomiast niezbdne do poprawnej
fonacji oddychanie dynamiczne zwykle trzeba w wiadomy sposb wypracowa. Zwykle -
bowiem zdarzaj si czasami osoby posiadajce oddech ustawiony z natury.
a) narzdy oddechowe
Ukad oddechowy skada si z grnych i dolnych drg oddechowych (por. rys. 14). W
procesie oddychania powietrze wchodzi do drg oddechowych przez nos. Niedrono nosa
znacznie utrudnia oddychanie i w takim przypadku pobieranie powietrza odbywa si przez
usta. Nastpnie powietrze przechodzi przez gardo i jego przeduenie, czyli krta. Krta
jama nosowa gardo krta tchawica oskrzela
Rys. 14. Ukad
oddechowy
czowieka (cyt. za
Domowa
encyklopedia
medyczna 1991)
44
w czasie oddychania moe zachowywa si czynnie lub biernie. Gdy znajdujce si w krtani
struny gosowe (zarwno w czasie wdechu, jak i wydechu) s oddalone od siebie, a gonia26
pozostaje szeroko otwarta - mamy zachowanie bierne. Powietrze swobodnie przechodzi do
tchawicy i puc i wraca z powrotem. Przy zachowaniu czynnym wizada gosowe przy
wydechu zwieraj si, stwarzajc warunki dla powstania dwiku.
Tchawica jest przedueniem krtani. Ma okoo 10-12 cm dugoci i okoo 1,5 cm rednicy. W
dolnej tchawicy pojedynczy dotychczas tor oddechowy dzieli si na dwa rozgazienia,
prowadzce do dwch oskrzeli. Te rozgaziaj si w pucach w drzewa oskrzelowe.
Podstaw ukadu oddechowego s puca zbudowane z pcherzykw. W chwili narodzin

czowiek posiada 24 miliony pcherzykw, w wieku 8 lat osiga ich maksymaln liczb - 300
milionw (Weller 2001, s. 16). Powierzchnia oddechowa puc wynosi okoo 30 m2 w czasie
wydechu i zwiksza si do okoo 100 m2 przy gbokim wdechu (Bochenek, Reicher 1998, s.
393). Odbywa si w nich wymiana gazowa. y pucn do-
Rys. 15. Wymiana gazowa w pcherzyku pucnym
(cyt. za Domowa ency/c/oped/a medyczna 1991)
ttnica pucna
pcherzyk pucny
ya pucna _
naczynia wosowate
~- pcherzyk pucny
Gonia ma najmniejszy przekrj z caych drg oddechowych.
45
starczany jest z krwi dwutlenek wgla, ktry przez naczynia wosowate wydalany jest w
pcherzyku pucnym. Jednoczenie naczynia wosowate ttnicy pucnej pobieraj tlen i
rozprowadzaj utlenion krew po caym organizmie (por. rys. 15).
Puca znajduj si w klatce piersiowej po obu jej stronach. Maj ksztat stokw, ktrych
podstawy opieraj si na przeponie. Puca skadaj si z patw (lewe z dwch, prawe z
trzech). Cao puca otoczona jest przez opucn, czyli bon wycielajc wntrze klatki
piersiowej. Wielko puca jest zmienna, zaley od iloci powietrza, jak puco zawiera.
Tkanka, z ktrej zbudowane s puca, jest porowata i przypomina gbk. Puca s bardzo
lekkie (rednio wa okoo 1200 g), a ich waga zaley od zawartoci krwi. W powietrzu
zawartym w pcherzykach pucnych wyrni mona jego trzy rodzaje (Mitrynowicz-
Modrzejewska 1974, s. 137) (por. rys. 16): powietrze zalegajce (ok. 1,1 litra)
niepodlegajce wymianie; 6) powietrze zapasowe (ok. 1,5 litra), ktre w ekstremalnych
warunkach moemy wydali;
> powietrze biorce udzia w wymianie gazowej (przecitnie okoo 3,5 litra). :
Rys. 16. Rodzaje
powietrza
zawartego
w pcherzyku
pucnym
powietrze zalegajce powietrze zapasowe powietrze biorce udzia w wymianie gazowej
46
b) mechaniko oddychania
Oddech polega na zassaniu powietrza z zewntrz do puc. Puca wypeniaj ca klatk
piersiow. Maj struktur elastyczn pozwalajc na zmiany objtoci. Na skutek
powikszenia klatki piersiowej rozrzedza si zawarte w pucach powietrze. W celu
wyrwnania obnionego w ten sposb cinienia zostaje zassane powietrze z zewntrz. Klatka
piersiowa jest ruchoma, jej ksztat zmienia si w zalenoci od fazy oddechu. Przy wdechu
poszerza si, unoszc si nieznacznie ku grze i w bok, przy wydechu - zwa si i opada
(por. rys. 17). Dzieje si tak dziki duej sprystoci piercieni ebrowych (ebra grne
posiadaj naturaln tendencj unoszenia si do gry, ebra dolne kieruj si bardziej bocznie)
oraz przepony, ktra powiksza wymiary wysokociowe klatki piersiowej.
Rys. 17. Pooenie eber w czasie:
1) wydechu,
2) wdechu
Klatka piersiowa, ograniczona z tyu krgosupem (czci piersiow), z boku - ebrami i z
przodu - mostkiem, ksztatem przypomina city stoek. W jej skad wchodzi 12 par krgw
piersiowych, 12 par eber i mostek.
Klatka piersiowa u kobiet jest mniejsza ni u mczyzn, co ma wpyw na rnice w
pojemnoci puc u obu pci27. Klatka
27 Pojemno klatki piersiowej u kobiet wynosi rednio 3200 cm2, u mczyzn - 4500 cm2.
Jest to tzw. pojemno yciowa puc, czyli ilo powietrza wprowadzana do puc po
uprzednim maksymalnym wydechu.
47
piersiowa peni funkcj ochronn dla serca i puc, i mimo lekkiej budowy jest bardzo odporna
na uderzenia (Bochenek, Reicher 1990, s. 303).
W oddychaniu bierze udzia wiele grup miniowych: wszystkie te, ktre zaczepione s o
mostek, ebra i krgosup, minie brzuszne, a przede wszystkim przepona (zwana czsto dia-
fragm od gr. didphragma - przegroda).
Przepona jest miniem oddzielajcym jam brzuszn od jamy klatki piersiowej. Ma ksztat
dwch kopu: jedna (wiksza) umiejscowiona jest nad wtrob, druga (mniejsza) znajduje si
nad odkiem (por. rys. 18). Przednia ciana przepony
przepona
Rys. 18. Pooenie
przepony
w stosunku do
narzdw
wewntrznych (cyt.
za Sobierajska
1972)
czy si z chrzstk mostka, boczna z dolnymi ebrami (od 7 do 12), a tylna - z krgami
ldwiowymi. Przepona zaczyna pracowa (podobnie jak serce) od chwili urodzenia i pracuje
nieprzerwanie przez cae ycie. Jest podstawowym miniem wywoujcym ruchy
oddechowe. Przepona jest bardzo aktywna, wykonuje ruchy midzy klatk piersiow a jam
brzuszn, zmieniajc rozmiary jednej kosztem drugiej. Przy wdechu
48
przepona spaszcza si tak, e obie kopuy obniaj si; przy spokojnym oddychaniu rednio o
2 cm, przy gbokim - do 4 cm i wicej. Ta czynno przepony powiksza znacznie objto
klatki piersiowej (por. rys. 19).
Rys. 19. Pozycja przepony w czasie:
a) wdechu,
b) wydechu (cyt. za Domowa encyMoped/a medyczna 1991)
Praca przepony nie jest zalena od naszej woli, nie odczuwamy take jej ruchw. Moemy
jednak nimi kierowa w sposb poredni, sterujc prac eber oraz miniami brzucha.
Aktywno przepony nabiera szczeglnego znaczenia w fazie wydechu wykorzystywanego
podczas fonacji. Praca przepony reguluje bowiem cinienie wydychanego powietrza.
tocznia cian brzucha tworz jego minie. Nale one do najsil-brzuszna niej szych w
caym organizmie. Mog si kurczy i rozkurcza. Przy wdechu obniajca si przepona
napiera na trzewia, ktre w konsekwencji powoduj nieznaczne rozkurczenie ciany brzucha.
Przy skurczu minie brzucha uciskaj zawarto jamy brzusznej i w konsekwencji powoduj
parcie w gr na obnion przy wdechu przepon. Przepona podnoszc si uwypukla si w
stron klatki piersiowej, powodujc zmniejszenie jej objtoci. W ten sposb minie brzucha
wpywaj na wydech. Tocznia brzuszna to motor napdzajcy prac przepony w czasie
wydechu.
Budowa i dziaanie narzdu gosu
49
c) typy oddychania
W zalenoci od aktywnoci mini oddechowych wyrnia si rne typy oddychania (por.
rys. 20):
Rys. 20. Typy oddychania:
a) piersiowy,
b) brzuszny,
c) ebrowo-brzuszny,
d) szczytowy
(cyt. za Sobierajska
1972)
1. typ oddychania szczytowego zwanego te obojczykowo-ebro-wym, w ktrym przewa^
praca grnych mini ebrowych i mini mostka przy braku aktywnoci mini dolnoebro-
wych i przepony. Dla fonacji ten typ oddychania nie ma adnego znaczenia, jest oddechem
pytkim i wrcz wadliwym;
2. typ piersiowy zwany te ebrowym - to rodzaj oddychania, w ktrym przewaaj minie
dolnoebrowe. Na skutek ich pracy ebra unosz si do gry. Gdy skurcz mini ustaje, ebra
opadaj i nastpuje wydech. Klatka piersiowa uzyskuje pooenie rwnowagi. Jeli potrzebny
byby pogbiony wydech, prac musz przej minie wydechowe. Jest to szczeglnie
potrzebne w sytuacjach nienaturalnych, np. kaszel, miech - a take przy fonacji;
3. typ brzuszny zwany te przeponowym - to rodzaj oddychania, w ktrym przewaa praca
przepony. Klatka piersiowa powiksza swoje rozmiary wskutek jej obnienia. Prac przepony
obserwujemy po ruchach brzucha. Gdy minie powok brzusznych kurcz si, przepona
ulega rozlunieniu i uwypukla si w gr, wracajc do pierwotnego pooenia. Wwczas
nastpuje wydech;
50
GtOS LUDZKI l JEGO DZIAANIE
4. typ ebrowo-brzuszny zwany te ebrowo-przeponowo-brzu-sznym bd caociowym - to
rodzaj oddychania, w ktrym bior udzia wszystkie minie oddechowe. Daje on najlepsze
rezultaty i maksymalnie powiksza rozmiary klatki piersiowej. Ten typ oddychania uwaa si
za najlepszy w fona-cji, gdy pozwala uzyska najlepsze parametry. Polecany jest take jako
oddech leczniczy. Poprawia on bowiem w stopniu wysokim wentylacj pcherzykw
pucnych (dotlenienie organizmu), obnia tempo oddychania (co ma wpyw na obnienie
czstotliwoci pracy serca) oraz zmniejsza ilo powietrza zalegajcego (Weller 2001, s. 95);
U mczyzn zwykle dominuje typ brzuszny w czystej postaci, u kobiet czciej spotyka si
typ piersiowy.
2.3. Rezonatory -amplifikato-rami dwiku
W wikszoci instrumentw muzycznych rdo dwiku posiada stosunkowo ma mas i
nie jest w stanie wypromie-niowa tak duej iloci energii akustycznej, by dwik by
wystarczajco syszalny i posiada typowe dla siebie parametry barwy. Stosuje si wwczas
element wzmacniajcy energi fali dwikowej wygenerowanej w wibratorze, czyli tzw.
amplifika-tor. Dobry amplifikator nie znieksztaca dwiku bez wzgldu na jego
czstotliwo. W instrumentach muzycznych uwanie dobiera si wic ksztaty i rozmiary
amplifikatorw, kierujc si dwiema zasadami: 1. aby rezonator nie posiada drga wasnych,
2. aby posiada bardzo szeroki zakres czstotliwoci
rezonansowych.
Zasada dziaania amplifikatora wykorzystuje zjawisko rezonansu28 (ac. resonare -
odbrzmiewa). Jeli fala akustyczna na swojej drodze spotka ciao spryste (przy zaoeniu,
e ciao to zdolne jest do wykonywania drga o tej samej co fala aku-
Rezonans w odniesieniu do instrumentw muzycznych oznacza zjawisko wzbudzania drga
w ciaach sprystych przez fal dwikow lub bezporednio przez drgania rda dwiku.
51
styczna czstotliwoci), to pod wpywem jej impulsw zostanie ono wprowadzone w drganie
o tej samej czstotliwoci.
W akustyce istniej dwa rodzaje rezonansu ze wzgldu na waciwoci cia rezonujcych:
> wymuszony (amplifikator nie posiada konkretnej czstotliwoci swoich drga, tzw. drga
wasnych, i przyjmuje drgania rda dwiku; taki amplifikator moe najczciej drga z
rn czstotliwoci)29. Taki rezonans nazywany jest wspbrzmieniem;
<g) swobodny (amplifikator posiada z natury okrelon czstotliwo drga i zacznie drga
pod wpywem fali akustycznej jedynie w przypadku, gdy ta ma identyczn czstotliwo)^0.
Taki rezonans nazywany jest odbrzmieniem (Mitrynowicz--Modrzejewska 1974, s. 173).
W procesie fonacji wykorzystywane s oba rodzaje rezonansu. Wspbrzmienie, jak pisze
Aleksandra Mitrynowicz-
-Modrzejewska, polega na tym, e jakie ciao elastyczne lub komora rezonansowa, nie
posiadajc okrelonej czstoci drga wasnych, zostaje prowadzone w drganie o
czstotliwoci znajdujcego si w pobliu rda dwiku" (Mitrynowicz-
-Modrzejewska 1974, s. 173). W aparacie gosowym drgajce struny gosowe wprowadzaj w
drgania czci poczone z nimi. Bd to przede wsgysjrfdm chrzstki krtaniowe: tarczowata i
nalewkowate, dalej piercieniowata i nagonia. Drgania chrzstek krtaniowych s nastpnie
przekazywane na chrzstki tchawicy i oskrzeli. Do udziau w rezonansie zdolne s take
dalsze czci ciaa pod warunkiem, e posiadaj sprysto i bezwadno. S to koci
mostka, obojczyka i eber.
Odbrzmiewanie powstaje wwczas, gdy ciao spryste o wasnej czstotliwoci drga zostaje
pobudzone przez fale akustyczne wytworzone przez drgajce z t sam czstotliwo-
*?O
Takie amplifikatory wykorzystuje si w instrumentach muzycznych, np. korpus rezonansowy
skrzypiec drga zawsze z czstotliwoci struny. Przykadem rezonansu swobodnego jest
dwik wywoany przez szyb w oknie pod wpywem np. przejedajcego samochodu
(szyba posiada t sam czstotliwo wasn co dwik samochodowego silnika).
52
GOS LUDZKI l JEGO DZIAANIE
krta
ci rdo dwiku. W narzdzie gosowym rezonans ten bdzie wywoany w ograniczonych
cianami przestrzeniach powietrznych zwanych rezonatorami.
W narzdzie gosowym rezonatory dzieli si na: ) rezonatory dolne, znajdujce si poniej
rda dwiku, tj.
rezonatory piersiowe, i rezonatory grne, znajdujce si powyej rda dwiku,
tj. rezonatory gowowe zwane nasad.
a) rezonatory dolne31
Lece poniej strun gosowych rezonatory to jama pod-goniowa krtani, tchawica, oskrzela i
klatka piersiowa. W rezonatorach tych drgaj zarwno czci chrzestne bd kostne, jak i
przestrzenie powietrzne (komory rezonacyjne, np. przestrze klatki piersiowej). Najwikszym
dolnym rezonatorem jest klatka piersiowa posiadajca wasne drgania mieszczce si w
przedziale od 150 do 400 Hz. W rezonatorach dolnych wzmocnieniu ulegaj wic dwiki o
niskich czstotliwociach.
b) rezonatory grne (nasady)
Nasada (zwana te nasadni) jest zespoem przestrzeni powietrznych usytuowanych powyej
strun gosowych. Jako rezonator ma ona znaczenie podstawowe, bowiem w odrnieniu od
rezonatorw dolnych, cz komr rezonansowych nasady ma moliwo przestrajania, ich
ksztat mona modyfikowa w zalenoci od potrzeb. Wikszo rezonatorw grnych moe
dziki aktywnoci mini zwiksza lub zmniejsza rozmiary komr. Jedynie zatoki
przynosowe i jama nosowa maj trway, uformowany anatomicznie ksztat.
Krta bdca narzdem, w ktrym mieci si rdo dwiku, jest jednoczenie pierwszym,
niezwykle istotnym rezonato-
Dolne rezonatory zostay szczegowo omwione w rozdziale dotyczcym ukadu
oddechowego (por. cz l, rozdz. 2.2a).
53
rem. Ma ksztat rury zamknitej z jednej strony przez zwarte struny gosowe. Praca
zewntrznych mini krtaniowych (ruchy krtani ku grze, w d oraz do tyu) wpywa na
pojemno komory rezonacyjnej. Tu nad strunami gosowymi znajduj si kieszonki
krtaniowe (Morgagniego), ktre s ruchome i zmieniajc ksztat w znaczcy sposb wpywaj
na barw dwiku^2. W krtani drgania strun gosowych zostaj wzmocnione, tu zaczyna
ksztatowa si barwa dwiku. Cz alikwotw^ (tonw skadowych dwiku) zostaje
wzmocniona, inne ulegaj stumieniu. Nawet minimalne zmiany ksztatu krtani powoduj w
konsekwencji due rnice w brzmieniu dwiku, np. rozszerzenie przestrzeni ponad
strunami gosowymi wzbogaca gos o niskie tony harmoniczne^4. Zmiana barwy gosu w
zwizku z ruchami krtani powstaje take na skutek tego, e wpywaj one na zmian proporcji
i pojemnoci innych rezonatorw nasady.
Gardo stanowi kolejn kcjmor rezonansow. czy podstaw czaszki z krtani. Jest
wsplnym odcinkiem dla drg oddechowych, pokarmowych i fonacyjnych. Gardo ma okoo
13-15 cm dugoci, szeroko w okolicy koci gnykowej jest najwiksza i wynosi okoo 4-5
cm. Zarwno w d, jak i w gr szeroko ta zmniejsza si.*' ciana garda wycielona jest
bon luzow. Gardo dzieli si ha (por. rys. 21):
) gardo grne zwane jam nosowo-gardow;
) gardo rodkowe zwane jam ustno-gardow;
gardo dolne zwane jam krtaniowo-gardow.
W gardle grnym znajduj si nozdrza tylne, czce jam garda z jam nosow. Cz ta jest
zamknita od gry przez koci podstawy czaszki. Tyln cian garda grnego stanowi
krgosup w odcinku szyjnym pokryty miniami i bon luzow. Po obu stronach garda
grnego znajduj si ujcia
32 Por. cz II, rozdz. 3c.
"- * '
Zagadnienia te zostan szczegowo omwione w czci l, rozdz. 3.
gardo
Zmiany te widoczne s w widmie dwiku.

54
Rys. 21. Rezonatory czowieka (cyt. za Sobierajska 1972)
I - gardo grne
II - gardo rednie
III - gardo dolne
A - jama gosowa B - jama ustna C - jama gardowa
.zatoka czoowa zatoka klinowa
podniebienie mikkie 'zakoczone jzyczkiem
^podniebienie twarde .grna warga
-grne zby "jzyk
*' dolna warga "'dolne zby '* nagonia "'wizadta gosowe ""tchawica
trbki suchowej Eustachiusza, a w przejciu sklepienia garda na cian tyln znajduje si
migdaek gardowy. Granica midzy gardem grnym a rodkowym przebiega na wysokoci
mikkiego podniebienia.
W czasie fonacji niezwykle wane jest zamknicie jamy nosowej. W czasie bezfonacyjnym,
np. w oddychaniu statycznym, jama nosa jest otwarta i poczona z gardem. W czasie
poprawnej fonacji zesp mini (minie podnoszce i napinajce mikkie podniebienie,
minie boczne i tylne garda, minie jzyczka) tworzy tzw. zwierajcy piercie gardowy,
ktry blokuje wejcie powietrza do nosa. Piercie ten tworzy si w nastpujcy sposb: na
tylnej cianie garda na skutek dziaania mini powstaje zgrubienie (fad) zwane waem
Passavanta (por. rys. 22), z ktrym czy si napite mikkie podniebienie (Mi-trynowicz-
Modrzejewska 1974, s. 176). Brak odgrodzenia jamy nosowej od garda w znacznym stopniu
wpywa na artykulacj
55
Rys. 22. Schemat dziaania piercienia zwierajcego garda grnego:
l. fad Passavanta na tylnej cianie garda, 2. fad Passavanta na bocznych cianach garda, 3.
podniebienie z jzyczkiem (cyt. za Fon/afr/a kliniczna 1992)
i powoduje wadliwe nosowanie35. Jedynie podczas fonacji gosek nosowych zamknicie nie
jest zupene i powietrze dostaje si do nosa. Wwczas jest to stan zupenie poprawny.
Gardo rodkowe czy si z najwiksz komor rezona-cyjn, tj. z jam ustn. Granica
midzy gardem rodkowym a dolnym nie jest wyrana, przebiega mniej wicej na wysokoci
koci gnykowej. Nie ma tu te adnych ogranicze, std gardo rodkowe i dolne s stale
otwarte.
Przedni cz garda clglnego stanowi korze jzyka, a tyln pokryty miniami i bon
luzow krgosup (krgi szyjne). W tej czci tylna ciana garda przechodzi w przeyk, a
przednia - w krta. Od dou jama garda zamknita jest przez nagoni, ktra w czasie fonacji
unosi si ku grze i otwiera poczenie garda z krtani.
Jama ustna stanowi pocztek drogi pokarmowej, a przy oddychaniu przez usta - take drogi
oddechowej. Jest jednym z istotniejszych rezonatorw. W sposb najbardziej efektywny
35
Dzieje si tak wtedy, gdy rednica niezamknitej przestrzeni przekracza 7-9 mm. Zagadnienie
nosowania zostanie szczegowo omwione w czci II, rozdz. 7b.
jama ustna
56
moe zmienia swj ksztat, przyczyniajc si do ksztatowania barwy dwiku krtaniowego.
To jej parametry tworz zjawiska akustyczne, jakimi s samogoski. Od jej ksztatu bowiem
zaley wzmocnienie tonw harmonicznych dwiku. W jamie ustnej zostaj wyodrbnione
zakresy czstotliwoci, zwane for-mantami, ktre pozwalaj odrni jedn samogosk od
drugiej. Tu take przy przechodzeniu fali akustycznej konstytuuj si spgoski. Jama ustna
peni zatem kilka istotnych funkcji: oddechow, trawienn, rezonacyjn i artykulacyjn.
Jama ustna zamknita jest za pomoc warg, szczki grnej i uchwy, od gry ogranicza j
podniebienie, z bokw policzki, a od dou nasada jzyka i okolica podjzykowa (por. rys. 23).
Policzki, wargi i dzisa s wycielone bon luzow. W jamie ustnej znajduj si dwa
szeregi zbw - grne i dolne.
Rys. 23. Jama ustna
uchwa ma istotne znaczenie w procesie ksztatowania pojemnoci jamy ustnej. Jest koci o
ksztacie podkowy, ktra stanowi dolny odcinek twarzy. czy si z czaszk za pomoc stawu
skroniowo-uchwowego (por. rys. 24). Minie uchwy przez swoje ruchy silnie wpywaj na
proces artykulacji. Take, poruszane przez misie policzkowy policzki, powoduj istotn
zmian pojemnoci jamy ustnej.
Podniebienie oddziela jam nosow od jamy ustnej. Wycielone jest bon luzow. Dzieli si
na dwie czci: nieru-
57
Rys. 24. Staw skroniowo-uch-wowy: a) szczki zamknite, b) szczki naturalnie rozwarte
(cyt. za Sobotta 1997)
- uchwa
chome podniebienie twarde bdce czci czaszki oraz ruchome podniebienie mikkie (por.
rys. 21). Tylny wolny brzeg podniebienia mikkiego tworzy jzyczek. Po obu stronach
jzyczka znajduj si biegnce ukowato fady, z ktrych przedni dochodzi do jzyka jako uk
podniebienno-jzykowy, a tylny dochodzi do bocznej ciany garda jako uk podniebienno-
gardo-wy. Z kadej strony garda, pomidzy obu ukami podniebien-nymi, ley migdaek
podniebienny.
Ustawienie podniebienia jest zmienne. W stanie spoczynku podniebienie opada w d i styka
si z nasad jzyka, jzyczek
58
wisi przy tym swobodnie. W tej pozycji jama garda oddzielona jest od jamy ustnej. Podczas
skurczu (np. przy poykaniu) podnosi si i zamyka wejcie do jamy nosowej. Podniebienie
mikkie tworz minie pokryte bon luzow, s to dwie pary mini - dwigacz, napinacz
oraz minie pojedyncze: podnie-bienno-jzykowy, podniebienno-gardowy i misie
jzyczka (por. rys. 25).
Rys. 25. Schemat ukadu mini podniebienia mikkiego
(cyt. za Foniatria kliniczna 1992)
napinacz
misie
podniebienno-
-jzykowy
""- dwigacz
misie
_--- podniebienno--gardowy
Centraln cz jamy ustnej wypenia jzyk. Jest to narzd o wielkiej ruchliwoci i dziki
temu odgrywa istotn rol przy artykulacji. T wyjtkow ruchliwo powoduje cay zesp
miniowy. Minie wewntrzne rozpoczynaj si i kocz w jzyku, ich ruchy zmieniaj
jego ksztat, wyduaj go bd skracaj, pogrubiaj i poszerzaj. Minie zewntrzne cz
jzyk m.in. z uchw i koci gnykow. Aktywno tych mini wpywa wic take na prac
mini garda i krtani, a porednio take na podniebienie mikkie.
59
Jama nosowa (nos) jest rezonatorem o sztywnych cianach uwarunkowanych anatomicznie.
W zalenoci od czynnoci mikkiego podniebienia i garda moe by do procesu fonacji
wczana bd wyczana. Przedostawanie si powietrza do nosa powoduje nosowe
zabarwienie gosu, co wykorzystywane jest przy artykulacji nosowych spgosek i
samogosek (m, n, , , )-
Nos zbudowany jest ze szkieletu kostnego i chrzstek. Znajdujca si wewntrz nosa jama
przedzielona jest przegrod na dwie czci, ktre cz si z jam garda. W otoczeniu jamy
nosowej sytuuj si take zatoki przynosowe: zatoka szczkowa, czoowa, klinowa i komrki
sitowe. Wystpuj one symetrycznie po obu stronach nosa (por. rys. 26). Zdrowe zatoki
jamo nosowa
i zatoki
przynosowe
zatoka czoowa komrki sitowe \ zatoka szczkowa
Rys. 26. Zatoki przynosowe:
a) widok od
przodu, b) widok
z boku (cyt. za
Boenninghaus
1997)
zatoka czoowa '' zatoka klinowa
62
Wykres drugi wykazuje due wzmocnienie w pamie 2000-4500 Hz, co wskazuje na znaczny
udzia rezonatorw nasady w ksztatowaniu dwiku.
Te dwa dwiki - chocia o tej samej wysokoci, s jednak innymi zjawiskami akustycznymi.
Dowodz tego zarwno ich parametry fizyczne, jak i subiektywne wraenie suchowe.
Na tak znaczn rnic w barwie dwiku maj wpyw przede wszystkim komory
rezonansowe o zmiennych parametrach. To wanie w nich tony skadowe dwiku s
wzmacniane bd tumione, co prowadzi do ksztatowania si barwy gosu oraz do
formowania dwiku artykuowanego. Dziki parametrom tonw skadowych moemy
rozrni indywidualn barw gosu.
Po przeprowadzeniu kilkuset analiz gosw szkolonych stwierdzono du regularno
wystpowania wzmocnie w pewnych czstotliwociach. Pasma tych wzmocnie nazywamy
forman-tami. Ich brak wskazuje na dwik o bardzo maej nonoci bd na dwik
krzykliwy. W szkolonym gosie ludzkim niezalenie od jego rodzaju i predyspozycji
indywidualnych wyrnia si trzy pasma formantw (Ciakosz 1973, s. 23):
Gosy mskie (bas, baryton, tenor)
I formant 400 - 700 Hz
E formant 2500 - 3500 Hz (nawet do 4500 Hz)
m formant 6000 - 9000 Hz
Gosy eskie (alt, mezzosopran, sopran) I formant 900 - 1500 Hz (do 1800 Hz) E
formant 2500 - 3500 Hz (nawet do 4500 Hz) m formant 6000 - 9000 Hz.
Zakresy tych pasm s bardzo szerokie, w ich ramach sytuuj si konkretne czstotliwoci
(wsze pasma), ktre wskazuj na indywidualne cechy barwowe danego piewaka.
Jak stwierdza Halina Ciakosz (por. ibidem, s. 24), wyniki analiz wykazay, e najwysz
intensywno posiada I formant. Jego parametry znacznie przewyszay ton podstawowy i
inne
formanty. Intensywno n formantu czy si z rezonansem przestrzeni rezonacyjnych nasady.
Przypomnijmy, e im mniejsza jest objto rezonatora, tym bardziej ulegaj wzmocnieniu
wysze czstotliwoci. Poniewa rezonatory nosa i zatok przy-nosowych ze wzgldu na mae
przestrzenie rezonujce wzmacniaj czstotliwoci w granicach 3000-5000 Hz, przyczyniaj
si do wzmocnienia n formantu odpowiedzialnego za nono dwiku, m formant jest
zwizany przede wszystkim z si dwiku i nie wystpuje w dwikach piewanych cicho.
Jak dalej podaje Halina Ciakosz, w widmie gosw o wyrwnanej barwie dolnych, rednich
i grnych zakresw skali gosowej, formanty n i IH pojawiaj si w identycznych pasmach
akustycznych bez wzgldu na wysoko dwiku i samogosk" (Ciakosz 1973, s. 25). W
gosach nieszkolonych obserwuje si znaczne przesunicie pasm formantowych dla kadego
dwiku. W gosach tych znacznie maleje intensywno n formantu, a UL raczej nie
wystpuje. Takie widmo dwiku wiadczy o maej gstoci dwiku i braku nasycenia
brzmienia. Wwczas, by uzyska dwik nony, podwiadomie zmusza si goni do
intensywniejszej pracy, powodujc jej silniejsze zwieranie.
63
64
GOS LUDZKI l JEGO DZIAtANIE
3. TEORIE POWSTAWANIA GOSU
Do wytworzenia mowy i piewu potrzebne jest wspdziaanie nastpujcych elementw:
1) mechanizmu drgajcego, powodujcego rytmiczne otwieranie i zamykanie si goni (krta
ze strunami gosowymi);
2) podgoniowego cinienia wydechowego wytwarzajcego podmuch o wysokim cinieniu
(ukad oddechowy);
3) przestrzeni rezonansowej klatki piersiowej oraz garda, jamy ustnej i nosowej, ktre
wybirczo wzmacniaj lub osabiaj niektre skadowe dwiku krtaniowego, nadajc mu
charakterystyczn barw (Foniatria kliniczna 1992, s. 37). Pogld o cisym poczeniu w
procesie powstania dwiku trzech skadowych (drga strun gosowych, fali powietrza,
dziaania rezonatorw) panowa od staroytnoci37 po czasy wspczesne. Rnie jednake
tumaczono samo zjawisko powstawania dwiku. A do poowy XX wieku panowao
przekonanie, e w gosie ludzkim rdo dwiku, czyli struny gosowe, wprowadzane jest w
ruch przez cinienie podgonio-we. Powietrze, przechodzc przez zwarte struny, pociera je i
w ten sposb wprowadza w drgania o okrelonej czstotliwoci. Dokadny przebieg tego
procesu nie by znany, jednak przekonanie o susznoci tego pogldu panowao powszechnie.
Pogld ten zwano teori mioelastyczn. Kluczowe miejsce w tworzeniu gosu przypisywaa
ona miniom oddechowym i krtaniowym.
Rewolucj bya ogoszona w 1950 roku przez fizjologa i matematyka Raoula Hussona w
dziele badania nad zjawiskami fizjologii i akustyki gosu ludzkiego teoria kloniczna38 (zwana
te neurochronaksyjn) mwica o neurofizjologicznej isto-
Lekarz rzymski Galen (II wiek n.e.) porwna krta do starorzymskiego instrumentu zwanego
tibia". Tibia to rodzaj instrumentu dtego podwjno-stroikowego (por. Sachs 1989, s. 101).
(gr. k/oneo, czyli gwatownie poruszam) teoria oparta na waciwoci kurczenia si
przerywanych drganiami mini strun gosowych.
Teorie powstawania gosu
ci zjawiska drga strun gosowych. Husson uwaa, e drgania strun gosowych nie zale od
fali wydychanego powietrza, jak sdzono dotychczas, tylko od pracy kory mzgowej. Drgania
strun gosowych wywoane s przez impulsy nerwowe wysyane przez orodkowy ukad
nerwowy. Impuls nerwowy dochodzcy do krtani powoduje skurcz, ktry otwiera szpar
goni, rozkurcz powoduje natomiast jej zamknicie. Czstotliwo drga strun gosowych
odpowiada czstotliwoci impulsw nerwowych. Powietrze wydechowe stanowi jedynie
orodek rozchodzenia si fali dwikowej.
Husson opar swj pogld m.in. na porwnaniu krtani ludzkiej i zwierzcej. Zarwno ludzie,
jak i zwierzta posiadaj podobnie zbudowan krta, a jedynie ludzie wyksztacili mow.
Husson wycign zatem wniosek, e za funkcj fonacyjn krtani ludzkiej odpowiada mzg.
Koronnym argumentem by nastpujcy eksperyment przeprowadzony w 1952 roku.
Pacjentowi dotknitemu poraeniem mini otwierajcych goni, mogcemu jednak
wydawa gos, wprowadzono rurk tra-cheotomiczn, ktra pozwalaa na kierowanie prdu
powietrza z puc na zewntrz lub do krtani. W trakcie emitowania dwiku przez pacjenta
eksperymentator przy pomocy lusterka Gar-cia39 oraz stroboskopu40 obserwowa wibracj
jego strun gosowych. Po przestawieniu'inarki tracheotomicznej prd powietrza, ktry
dotychczas przepywa przez krta i przyczynia si do powstawania dwiku, zosta
skierowany na zewntrz. W tej samej chwili dwik usta, wibracja strun trwaa jednak dalej, i
to do chwili zakoczenia wydechu (Bregy 1974, s. 27). Szereg eksperymentw medycznych z
tamtego okresu potwierdzio teori Hussona41. W 1953 roku Laget42 wykaza, e czynno
wizade gosowych moe powsta dziki impulsom przekazywanym przez nerwy krtaniowe
bez udziau prdu po-
65
39
Por. cz l, rozdz. 5b.
4 Por. cz l, rozdz. 5b.
?oo<?ySZOd n'e ZQWSze kazay si one Powtarzalne (Foniatria kliniczna < 772, s. 47).
W eksperymencie przeprowadzonym na psie.
42
66
wietrz. Dowiadczenia A. Moulongueta wykonywane w czasie operacji na krtani ludzkiej
potwierdziy teori Hussona (Mitry-nowicz-Modrzejewska 1974, s. 144 i nast.).
Neurochronaksyj-na teoria fonacji Hussona spotkaa si z duym uznaniem uczonych i
pedagogw-wokalistw, poniewa dobrze korespondowaa z osigniciami fizjologii i
pozwalaa wyjani szereg zjawisk, ktre nie byy zrozumiae w oparciu o teori mio-
elastyczn.
W wietle dzisiejszej nauki teoria Hussona ma ju znaczenie historyczne. Jej
niezaprzeczalnym osigniciem byo skierowanie uwagi na znaczenie w fonacji orodkowego
ukadu nerwowego. Do dzi natomiast pozostaje aktualna i nadal wywiera wpyw na
pedagogik wokaln jego teoria pl czuciowych4^.
Najnowsza teoria aerodynamiczna44, wykorzystujc nowoczesne osignicia z zakresu
fizjologii, akustyki i aerodynamiki, czy niejako teori miniowo-elastyczn z teori neuro-
chronaksyjn. Argumentem podwaajcym teori Hussona byo eksperymentalne uzyskanie
tonu podstawowego z krtani wycitej ze zwok. Wedug tej teorii cinienie podgoniowe
nagromadzone pod strunami gosowymi w sposb bierny otwiera i zamyka goni i
jednoczenie podrania zakoczenia nerwowe, ktre przenosz bodce do mzgu. Orodkowy
ukad nerwowy wysya impulsy do nerww krtaniowych, ktre pozwalaj koordynowa prac
krtani. Drgania strun gosowych s konsekwencj wspzawodnictwa midzy cinieniem pod-
goniowym (ktre rozsuwa struny gosowe) a sterowanym przez ukad nerwowy skurczem
mini (ktry uniemoliwia czynno rozsuwania). Napierajcy sup powietrza podgonio-
wego, dzielony przez drgajce struny gosowe na seri rytmicznych podmuchw, tworzy
dwik krtaniowy, ktry jest modyfikowany w jamach rezonansowych nasady. Jak pisze
foniatra
43 Por. cz II, rozdz. 2.
44 Niekiedy okrelana jako teoria mioelastyczno-aerodynamiczna (por. See-dorf Th.,
SeidnerW. 1998, szp. 1416).
Teorie powstawania gosu
67
Maria Zalesska-Krcicka, wibracje strun gosowych s zjawiskiem pasywnym (...), ale
akustyczna jako dwiku jest z pewnoci kontrolowana w sposb aktywny. Ksztat i
pozycja strun gosowych jest kontrolowana przez ukad nerwowy. Mimo bardzo
intensywnych bada do dnia dzisiejszego nie s do koca wyjanione mechanizmy
regulacyjne struktur biorcych udzia w tworzeniu gosu" (Zalesska-Krcicka 1996, s. 116).
W wietle teorii aerodynamicznej czstotliwo drga strun gosowych nie zaley od
czstotliwoci impulsw nerwowych45. Zaley od sprystoci (e) i od masy (m) strun
gosowych, zgodnie ze wzorem:
f = 1/2Ve/m (Hz)
Obok niezmiennej cechy, jak jest dugo strun gosowych, wysoko tonu krtaniowego
zaley od: ) napicia strun gosowych (im wiksze napicie, tym wyszy dwik).
Regulacja napicia strun odbywa si przy udziale mini; \:
) od masy i ksztatw stron gosowych - w zakresie tonw niskich struny drgaj na caej
swej dugoci i caej szerokoci; gdy dwiki ulegaj podwyszeniu, struny nie tylko staj si
bardziej napite, ale take ciesze i drga ich krtszy odcinek (Foniatria kliniczna 1992, s. 45).
Dziki orodkowemu ukadowi nerwowemu cz strun gosowych wyczana jest z wibracji
tak, e moe drga zaledwie ich krawd.
Powstay w krtani dwik posiada trzy cechy: wysoko, czas trwania (zaleny od czasu
trwania drga) i natenie (pierwotnie jest bardzo niewielkie, zalene gwnie od cinienia
podgoniowego). W rezonatorach dolnych i grnych poprzez wzmocnienie bd stumienie
alikwotw dwik otrzymuje barw, a dziki narzdom artykulacyjnym zostaje
transformowany w dwik artykuowany. Gdy szczeliny gosowe rytmicznie si otwieraj i
zamykaj, powstaje zjawisko akustyczne, z ktrego
45 Twierdzenie to byo podstawowym zaoeniem Hussona.

68
narzdy artykulacyjne wytworz samogosk czy spgosk dwiczn. Jeli szczelina
gosowa nie zamyka si zupenie, lecz pozostaje od tyu niedomknita w jednej trzeciej swej
dugoci, to przez szczelin t przechodzi powietrze i w konsekwencji wytwarza si zjawisko
akustyczne przetwarzane w goski bezdwiczne bd w szept46.
Powstanie dwiku w narzdzie gosowym jest procesem niezwykle skomplikowanym.
Podstawowa czynno gosotwr-cza, jak jest wprowadzenie strun w stan wibracji, wymyka
si spod kontroli. Kierujemy ni w sposb automatyczny na drodze psychonerwowej. U
pocztku kadej fonacji ley wyobraenie dwiku czy goski. Staje si ono impulsem dla
narzdu gosowego, a dziki precyzyjnej pracy mini powstaj korzystne warunki do
wydobycia dwiku.
Rodzaje gosu ludzkiego
69
4. RODZAJE GOSU LUDZKIEGO
4.1. Uwagi wstpne
Gos by przynaleny czowiekowi od jego zarania. Suy komunikowaniu si, ale by

rwnie rodkiem ekspresyjnym. Stanowi indywidualny atrybut kadego czowieka.
Specyficzne, zindywidualizowane cechy ludzkiego gosu pozwalaj zidentyfikowa danego
czowieka podobnie jak jego wygld zewntrzny lub cechy charakterologiczne. O specyfice
gosu decyduje przede wszystkim jego barwa. Moemy j uchwyci zarwno w mowie, jak i
w piewie. W obu rodzajach fonacji rnice barwowe maj jednak odmienny charakter47.
Na przestrzeni dziejw zmieniay si funkcje gosu, a take sposb jego postrzegania,
wykorzystywania i okrelania. W redniowiecznej Europie sposb traktowania gosu
ludzkiego zwizany by z dziejami muzyki wielogosowej (polifonicznej). Od momentu jej
powstania w IX wieku gos wizano z jego znaczeniem funkcjonalnym i pojmowano jako
tzw. gos sytuacyjny" (Lagenstimme) realizujcy okrelon lini melodyczn w kompozycji
wielogosowej (Ehrmann-Herfort, Seedorf Th. 1998, szp. 1776). By wic gos rozumiany
jako element formal-no-techniczny, za jego okrelenia oddaway jedynie miejsce i funkcj w
stosunku do pozostaych gosw (lub gosu fundamentalnego) w konstrukcji polifonicznej.
Rozrniano w ten sposb np. w kompozycji trzygosowej: cantus, discantus i tenor, w
czterogosowej: tenor, motetus, triplum i quadruplum. Takie traktowanie gosu przetrwao
jako zasadnicze do koca XVI wieku, a w pniejszym nurcie prima prattica - odwoujcym
si do tradycji renesansowej - czciowo a do wieku XVIII.
Znaczca zmiana w postrzeganiu gosu przypada na przeom wiekw XVI i XVII. Wizaa
si ona przede wszystkim z ksztatowaniem i utrwalaniem si w muzyce nowego poczucia
harmonicznego opartego na fundamencie basowym oraz
46 Por. cz l, rozdz. Id.

47W wyszkolonym gosie w wikszym stopniu zostaje zachowane przy obu rodzajach fonacji
podobiestwo barwowe.
70
z odrodzeniem idei staroytnego dramatu greckiego. Powstanie tzw. monodii
akompaniowanej, w ktrej zasadnicza rola przypadaa solistycznie traktowanemu gosowi, i
ukonstytuowanie si dramatu muzycznego (opery), a take innych nowych gatunkw
(oratorium, kantaty) stanowio ramy dla ksztatowania si nowego podejcia do ludzkiego
gosu. piew solowy ukazywa w nowych gatunkach swe niewyzyskane dotd moliwoci,
tworzc zarazem przesanki do traktowania go jako autonomicznego zjawiska dwikowego.
Jego rozwj zwizany by z wosk kultur wokaln jako kolebk wirtuozowskiej i
solistycznej sztuki piewu. Gos ludzki uniezaleni si w ten sposb od dotychczasowych
formalno-konstrukcyjnych ogranicze i zyska wasn tosamo opart na jego cechach
fizjologiczno-dwikowych. Zaczto wwczas dostrzega i wykorzystywa - dotd
drugorzdne - waciwoci i parametry gosu: walory brzmieniowe, ruchliwo, moliwoci
wyrazowe. Ich powizanie z fizjologicznie zrnicowanymi rejestrami (zakresami
wydobywanych dwikw) i rozpitoci (ambitusem) poszczeglnych rodzajw ludzkiego
gosu prowadzio do nowego spojrzenia na gos i w konsekwencji do wyznaczenia mu
znacznie bardziej wyrafinowanych zada artystycznych. wiadectwem uwzgldnienia
fizjologicznych podstaw gosu ludzkiego byo odejcie od terminologii zwizanej z funkcj
gosw w ukadzie polifonicznym, na rzecz okrele respektujcych przede wszystkim
zrnicowanie fizjologiczno-rejestrowe gosw. Okrelenie: <gos> rozumiano coraz czciej
jako <re-jestr gosu> (Stimmlage). Tak zorientowana terminologia pojawia si ju ok. poowy
XVI stulecia (m.in. u Yicentina, L'antica musi-ca, 1555), a jej utrwalenie nastpuje na
przestrzeni wieku XVII. Tu swe korzenie maj obowizujce do dzi podstawowe okrelenia i
rodzaje gosw: sopran, alt (kontralt), tenor i bas.
W pierwszej poowie XVII wieku systematyka gosw zostaa uszczegowiona. Jej gwnym
kryterium by ambitus. Giovanni Battista Doni, woski teoretyk muzyki, wyrnia ju
(Annotazioni sopra il compendio degeneri e de'modi, 1640) nastpujce rodzaje gosw,
przypisujc im zarazem fizjologicznie wyznaczone ambitusy: Acutissimo (f1 - c3), Sopracuto
(d1 -g2), Soprano ordinario (h-e2), Mezzo soprano (g-c2), Contr-
71
alto (e - a1), Tenor ordinario (c - f1), Baritono (A- d1), Basso ordinario (F - h), Basso
profondo (C - g).
W wiekach XVII i XVIII najbardziej rozwinit kultur wokaln bya woska kultura
muzyczna. Za tym szed monopol woskich szk piewu w dziedzinie techniki i estetyki
sztuki piewu. Belcanto opanowao Europ. W praktyce wokalnej utrzymyway si okrelenia
gatunkowe poszczeglnych gosw, jednake ich stosowanie i sposb definiowania ulegay
zmianom w zwizku z doskonaleniem technik piewu. Zmiany te dotyczyy w szczeglnoci
ambitusu poszczeglnych gosw, ktry sta si od poowy XVIII wieku podstawowym
wyznacznikiem niemal wszystkich definicji i charakterystyk gosw.
W pierwszej poowie wieku XIX miaa miejsce cakowita akceptacja gatunkowych oznacze
gosw w teorii i praktyce wokalnej. Rezultatem krystalizacji wiedzy o gosie i technice
wokalnej bya zredagowana kolektywnie Methode du chant de Con-seruatoire (1802-1803),
ktra staa si wykadni sztuki piewu -wzorcowym dla wczesnej Europy podrcznikiem.
Sankcjonowaa ona m.in. podzia na sze gatunkw gosu: traktowane dotd jako gatunki
porednie, mezzosopran i baryton zyskay status gosw gwnych. Zaznaczya si take
tendencja do rozszerzania ambitusu poszczeglnych gosw. Dotyczyo to zwaszcza
poszerzania skali w gr w gosach wysokich (sopranie i tenorze), co wobec przekraczania w
ten sposb naturalnie" okrelonych granic gosw budzio niekiedy wtpliwoci.
Pki w estetyce wokalnej obowizywa idea klasyczny (lekkie podanie tonu, charakter
liryczny), nie istniaa specyfikacja gosw uwzgldniajca ich zrnicowanie i
zindywidualizowanie w ramach poszczeglnych gatunkw (wyjtek stanowi bas-so buffo).
T estetyczn jedno podwayo powstanie opery romantycznej, ktrej potrzeby wymagajce
znacznie szerszej palety wyrazowych rodkw wokalnych usankcjonoway wy-subtelnienie
kryteriw systematyki ludzkiego gosu. W takiej sytuacji, wobec niewystarczajcego ju
kryterium ambitusu, zaczto uwzgldnia szereg innych jakoci, takich jak: timbre, charakter
czy znaczce detale artykuowania gosu. Prowadzio to do uksztatowania si nowych typw
gosw i piewakw. Ich
72
zasadnicza charakterystyka odwoywaa si do kategorii drama-tycznoci, intensywnoci i
dynamiki w operowaniu dwikiem. Konsekwencj tego bya polaryzacja gosw na
dramatyczne (mocne) i liryczne (lekkie). W odniesieniu np. do sopranw rozrniano soprano
drammatico jako gos, dla ktrego typowy jest silny, dramatyczny sposb piewu, i
odwoujcy si do dawnej tradycji soprano leggiero (soprano acuto, soprano sfogato], bliski
gosowi koloraturowemu o znacznym rozszerzeniu w wysokim rejestrze. Taki rodowd miay
take okrelenia: tenor bohaterski, tenor charakterystyczny itd. Nie bez znaczenia by tu take
proces indywidualizacji gosw wynikajcy z wokalnej specyfiki i kreatywnoci wielkich
romantycznych piewakw.
W dziedzinie traktowania gosu kontynuowano pocztkowo tradycje szkoy woskiej. Ich
zetknicie si z tradycj francusk (przybycie Rossiniego do Parya) prowadzio we Francji
do rozwoju majcego wiele wsplnego z tradycj wosk. Pojawiy si paralelne do woskich
okrelenia na nowe, romantyczne typy gosw. W odniesieniu do sopranw byy to: soprano
dmmatique i soprano aigu (J.-B. Faure, 1886). W Niemczech nie adaptowano w peni
systematyki wosko-francuskiej z uwagi na specyfik wasnej tradycji wykonawczej w
zakresie opery romantycznej zwizanej cile z dziejami teatru dramatycznego.
4.2. Oglna systematyka gosw
Dla piewaka niezwykle wane jest okrelenie rodzaju jego gosu. Podstawowymi
wyrnikami gosu s skala48 i barwa. Elementem istotnym s ponadto tzw. dwiki
przejciowe49 i ich usytuowanie. Te czynniki pozwalaj dowiadczonemu pedagogowi
piewu jedynie za pomoc suchu zakwalifikowa gos do danej kategorii. Istnieje jeszcze
metoda anatomiczna, bardziej obiektywna50, wynikajca z badania laryngoskopowe-go,
polegajca na zbadaniu dugoci i szerokoci strun gosowych.
48 Skala gosu, czyli jego rozpito, zbir wysokoci dwikw wydawanych
przez czowieka.
49 Pojcie wyjanione bdzie w czci II, rozdz. 7. 50 Zwykle uywana jako metoda
pomocnicza w sytuacjach wtpliwych.
73
Zasada, e im dusze rdo dwiku, tym niszy dwik51, i tu znajduje zastosowanie.
Gosy nieszkolone obejmuj zwykle ambitus okoo ptorej oktawy, w procesie ksztacenia
skala gosu znacznie si powiksza i wynosi do trzech oktaw. Nie-
ktrzy twierdz, i o rodzaju gosu mona pomocniczo wnioskowa take po budowie
zewntrznej czowieka, np. niski wzrost, okrga budowa gowy, szerokie policzki, barczyste
ramiona sugeruj gos tenorowy, podczas gdy wysoki wzrost, ramiona opadajce, gowa
poduna - gos basowy (Romani-szyn 1968, s. 65). Jest to jednak jedynie pewna
prawidowo statystyczna, niemajca zastosowania jako bezwzgldne kryterium
charakterystyki gosu.
Kada prba dokonania systematyki ludzkiego gosu wymaga przywoania dwch
przynajmniej zastrzee: 1. wszelkie systematyki raczej w sposb oglny porzdkuj ten
obszar ni okrelaj sztywne ramy podziaw na poszczeglne rodzaje gosw; 2. praktyka
wokalna pokazuje, i wiele gosw, dziki swym indywidualnym cechom, nie mieci si w
caoci w ramach wyznaczonych przez dan systematyk. Std umowno tego rodzaju uj,
ale zarazem ich znaczny wymiar praktyczny pozwalajcy w pewnym zakresie porusza si po
delikatnej materii ludzkiego gosu.
Gosy dzielimy na eskie, mskie i dziecice. Ponadto w kadej grupie wyrniamy
odmiany gosu. Decyduj o nich parametry gosu: barwa, sia, charakter oraz przystosowanie
do wykonywania okrelonych rodzajw muzyki52. Pierwotnie dzielono gosy wycznie na
wysokie i niskie. Stosowany wspczenie podzia uwarunkowany jest przede wszystkim
typami solowych partii wokalnych wystpujcych w XVIII- i XIX-wiecz-nym repertuarze
operowym.
a) gosy eskie
Rozrniamy trzy gwne rodzaje gosw eskich: sopran, mezzosopran i kontralt oraz ich
kilka odmian.
51Np. porwnanie skrzypiec i kontrabasu. 52Podane rozrnienia dotycz muzyki klasycznej.
74
Sopran jest najwyszy z gosw, jego skala obejmuje od h - c1 do (a2) c3 - f3. Dostrzeenie
zrnicowania midzy gosami eskimi (zwaszcza sopranami) przypado na drug poow
wieku XVIII. W zalenoci od barwy gosu, charakteru i elementw techniki wokalnej
rozrniamy: a) sopran koloraturowy - gos o duej lekkoci i ruchliwoci oraz najwikszej
skali. Uksztatowany zosta na gruncie muzyki operowej pocztku XIX stulecia (przede
wszystkim w dzieach Donizettiego, Belliniego i Rossiniego); b) sopran liryczny - gos o
jasnym zabarwieniu, silny, posiadajcy moliwoci liryczne;
c) sopran dramatyczny - gos o duej sile brzmienia, niezwykle nony, posiadajcy ciemn
barw przy typowo sopranowej skali. Jego charakter ksztatowa si w zwizku z budow
obszernych wntrz teatrw operowych i sal koncertowych, zwikszaniem skadu orkiestry
oraz z wymagajcymi duego wolumenu dramatycznymi partiami w operach Verdiego i
Wagnera (sopran wagnerowski").
Mezzosopran - gos o skali od g do a2. Charakteryzuje si ciemn barw. Oznaczenie
mezzosoprano istniao ju w pocztkach XVII wieku (u Viadany). Mezzosopran w
odrnieniu od sopranu i altu postrzegany by zawsze w wymiarze fizjologicznym (nie
formalno-technicznym) jako zrnicowanie rejestru sopranowego, a pniej jako gos
poredni midzy sopranem i altem (niski sopran / wysoki alt).
Kontralt (alt53) - najniszy gos eski o bardzo ciemnej barwie przypominajcej brzmienie
tenorowe. Skala gosu od e do g2.
b) gosy mskie
Podobnie jak w gosach eskich, tu take rozrniamy trzy gwne rodzaje: tenor, baryton i
bas, oraz kilka ich odmian.
53Okrelenie alt odnosi si do gosw chralnych, w gosach solowych jest to kontralt. W
Anglii terminem alt okrela si czsto gos chopicy, za gos eski terminem contralt.
75
Tenor - najwyszy gos mski o skali od h do c2. Do XVII wieku dominowa wrd gosw
mskich (do poowy XIX wieku ceniona bya zwaszcza liryczna jako jego wysokiego
rejestru, a do falsetu). Podobnie jak sopran posiada odmiany:
a)tenor liryczny - gos lekki, ruchliwy o skali od c do c2; b)tenor bohaterski - gos o
ciemniejszym zabarwieniu, duej nonoci, gos o duych moliwociach dramatycznych.
Uksztatowany w drugiej poowie XIX stulecia zwaszcza na gruncie partii wagnerowskich
(Heldentenor) i verdiowskich (tenore di fona).
Baryton - gos o skali od G do a1. Posiada ciemn barw, znaczn si brzmienia i duy blask.
Ma podobne odmiany jak tenor (liryczny i bohaterski). Jest gosem o znacznych
moliwociach wyrazowych.
Bas - najniszy gos o bardzo ciemnej barwie i duej nonoci. Skala od F (C) do e1.
Okrelenie contratenor bassus pojawia si w poowie XV wieku jako gos w konstrukcji
polifonicznej podtrzymujcy jej struktur harmoniczn. W dziejach basu jako gosu solowego
zna stay dualizm midzy stosowaniem go w partiach komicznych (u Mozarta, Paisiella,
Rossiniego czy Donizettiego) i powanych, dramatycznych (np. role Plutona, Charona,
Seneki u Monteverdiego czy Tezeusza u Rameau). Wystpuje w odmianach:
a) bas-baryton - gos o skali zblionej do barytonu, ale o ciemnej, basowej barwie; b) bosso
cantante (bas piewny) - gos o mikkim i ciepym
brzmieniu;
c) basso buffo (bas komiczny) - gos predestynowany do wykonywania rl
charakterystycznych w operach komicznych, odznacza si du ruchliwoci;
d) basso profondo (bas gboki) - gos, ktrego skala siga w d do B kontra i niej, posiada
znaczn si brzmienia.
We wspczesnej praktyce wokalnej obserwowa mona renesans wysokich gosw mskich.
Spord spotykanych okrele tych rodzajw gosw najczstsze to kontratenor. Pojawia
76
si ono w wieku XIV i do XVI a nawet do XVII stulecia byo uywane - w odrnieniu od
innych oznacze gosw - wycz-nie w sensie skadnika (jednego z gosw) utworu
muzycznego go, nie za w znaczeniu wokalno-fizjologicznym. Contratenor (ac. contra-
przeciw) by elementem konstrukcji wielogosowej pojmowanym jako dopenienie a zarazem
przeciwstawienie gosu tenorowego w nieco wyszym rejestrze.
Obecnie okrelenie to odnosi si oglnie do wysokich gosw mskich. W istocie chodzi tu o
zrnicowane rodzaje gosw majce zarwno uwarunkowania historyczne, jak i
fizjologicznej Ju w XVIII wieku wraz ze zmierzchem epoki kastratw, ich partie
przejmoway kobiece gosy altowe (contralto musco), za od lat dwudziestych XIX wieku
gosy tenorowe stosujce technik false- J tow. We Francji, w wiekach XVII i XVIII
wykorzystywano gosi tenorowy (haute-contre} o - wspomaganej specjaln technik -
naturalnej atwoci operowania w grnym rejestrze.
Fizjologicznie mski gos altowy nie jest rezultatem zatrzymania rozwoju krtani (jak u
kastratw), a wynika z naturalnych waciwoci normalnie rozwinitego aparatu gosowego
(See-dorf 1998, szp. 1423).
Wysokie gosy mskie54 zostay przywrcone praktyce muzycznej w zwizku z ide
wiarygodnego historycznie wykonawstwa muzyki dawnej, a zwaszcza w kontekcie
prezentowania barokowej twrczoci operowej. Z czasem gosy te znalazy take
zastosowanie w kompozycjach muzyki wspczesnej.
W tym miejscu przytoczy warto systematyk gosw dokonan w poowie ubiegego stulecia
(1931) przez Rudolfa Kloi-bera (Handbuch der Oper, Kassel 1973). Systematyka ta jest
swoist rekapitulacj dotychczasowych poczyna w tym zakresie. Daje ona przy tym
wyobraenie o dokonanym na prze-
54Nie podejmujc tu terminologicznych ucile, stwierdzi naley, i wysokie gosy mskie
wystpuj w praktyce pod rnymi okreleniami: tenor altowy, kontratenor, mski alt, haute-
contre, falset (natural falsetto, artistic falsetto).
77
strzeni dziejw rozwoju techniki wokalnej i artystyczno-wyra-zowych moliwociach
ludzkiego gosu.
Autor dzieli gosy na dwie grupy: 1. dla realizacji wokalnych partii powanych (tyczce
dziedziny muzyki powanej) i 2. komediowe i charakterystyczne. W grupie pierwszej autor
wyrnia nastpujce rodzaje gosw:
a) Sopran liryczny (wysoki) (c1 - c3): gos mikki, peen blasku, o szlachetnym rysunku;
b) Sopran modzieczo-dramatyczny (c1 - c3): liryczny sopran o znacznym wolumenie i
moliwociach ksztatowania kulminacji dramatycznych;
c) Dramatyczny sopran koloraturowy (c1 - f3): gos ruchliwy o znacznym rozszerzeniu w
gr skali i dramatycznej sile
wyrazu; d) Sopran dramatyczny (g - c3): gos szeroki, metaliczny,
o duej sile wyrazu;
e) Sopran ultradramatyczny (hochdramatischer) (g - c3): duy, ciki, szeroki gos z dobrze
rozwinitymi rejestrami dolnym i rodkowym;
f) Mezzosopran dramatyczny (g - b2, take c3): ruchliwy, metaliczny gos o ciemnym
zabarwieniu, czsto w miar dojrzewania gosu rozwijajcy si w kierunku sopranu ultradra-
matycznego, dobry rejestr wysoki;
g) Alt dramatyczny (h - b2): ruchliwy, metaliczny gos z dobrze rozwinitymi rejestrami
grnym i dolnym, o dramatycznej sile wyrazu;
h) Alt niski (kontralt) (f - a2): peny, mikki gos o znacznej gbi; i) Tenor liryczny (wysoki)
(c - d2): mikki, ruchliwy gos,
peen blasku, o rozwinitym rejestrze grnym; j) Modzieczy tenor bohaterski (c - c2): gos
metaliczny o moliwociach ksztatowania zarwno epizodw lirycznych, jak i
dramatycznych kulminacji, szlachetne tenorowe zabarwienie, dobra aparycja sceniczna; k)
Tenor bohaterski (wczeniej take tenor-baryton) (c - c2): ciki, szeroki gos z nonym
rejestrem rodkowym i gbi, czsto o zabarwieniu barytonowym;
78
Baryton liryczny (wysoki) (B - as1): mikki, ruchliwy gos o piknym rysunku i dobrym
grnym rejestrze; Baryton kawalerski (A - g1): metaliczny gos o moliwociach
ksztatowania zarwno charakteru lirycznego, jak i uzyskiwania dramatycznych kulminacji,
mskie, szlachetne barytonowe zabarwienie, dobra aparycja sceniczna; Baryton bohaterski
(niekiedy take wysoki bas) (G - fis1): ciki, szeroki gos, ktry dysponuje nie tylko
wysokim rejestrem, ale take wyrwnanymi i nonymi rejestrami: rodkowym i niskim;
Bas powany (niski) (C - f1): mikki gos o ciemnym zabarwieniu i duej gbi (czarny
bas").
W grupie drugiej mieszcz si:
Liryczny sopran koloraturowy (c1 - f5): bardzo ruchliwy, mikki gos o wysokiej skali;
Sopran komediowy (subretka) (c1 - c3): lekki, elastyczny gos, wdziczna posta, wykwintna
aktorka; Sopran charakterystyczny (h - c3): poredni rodzaj gosu, znaczne moliwoci
muzycznej charakterystyki postaci; Alt komediowy (mezzosopran liryczny) (g - b2): gos
elastyczny pod wzgldem moliwoci muzycznej charakterystyki postaci, wykwintna
aktorka;
Tenor komediowy (tenor buffo) (c - h1): gos o moliwociach muzycznej charakterystyki
postaci, zdolny aktor; Tenor charakterystyczny (A - b1): poredni rodzaj gosu, znaczne
moliwoci muzycznej charakterystyki postaci, zrczny aktor;
Baryton komediowy (B - as1): ruchliwy gos o wysokiej skali, zrczny aktor;
Baryton charakterystyczny (A - g1): silny, zmienny gos o znacznych moliwociach
muzycznej charakterystyki postaci; Bas komediowy (bas buffo) (E - f1): gos ruchliwy,
zdolny do muzycznej charakterystyki postaci, zrczny aktor; Bas charakterystyczny (bas-
baryton) (E - f1): wielki, rozlegy gos o znacznych moliwociach muzycznej charakterystyki
postaci;
79
Ciki bas komediowy (ciki bas buffo) (D - f1): szeroki gos o duym zakresie skali i
wolumenie, imponujca posta, uzdolniony humorystycznie aktor.
c) kastraci
Odrbnym rodzajem gosu, majcym dzi znaczenie historyczne, jest kastrat55. Kastracja bya
praktykowana ju w staroytnoci, gwnie z przyczyn religijnych oraz z uwagi na
przydatno kastratw (eunuchw) w subie dworskiej (stranicy haremw, zausznicy
wadcw, dowdcy wojskowi itd.). Pniej take stosowano kastracj jako kar wymierzan
przez system sdowniczy bd akt zemsty. Uwaana te bya za rodek leczniczy w
niektrych chorobach (Raczkiewicz 1999). By moe ju wwczas ujawniy si szczeglne
moliwoci gosu kastratowego.
Pierwsze wzmianki o istnieniu w zachodniej Europie kastracji uwarunkowanej przyczynami
artystycznymi pochodz z poowy XVI wieku z Wojch, z dworw w Ferrarze i Mantui
(1556). W roku 1562 powiadczony jest udzia hiszpaskich kastratw w kapeli papieskiej w
Rzymie56. Po roku 1600 nastpuje rozszerzenie udziau kastratw w yciu muzycznym caej
Europy (Seedorf 1996, szp. 16). Byo to zwizane z rozkwitem woskiej sztuki piewu na
gruncie powstajcej wwczas opery i potrzeb gosw o szczeglnych walorach
brzmieniowych (duej sile, sprawnoci technicznej, piknej barwie i znacznej ekspresji).
Kastraci (soprani naturali de'Castrati] szybko zyskali ogromne uznanie i powodzenie, wicili
tryumfy jako piewacy operowi i koncertowi, przymiewajc panujce dotd wszechwadnie
w muzyce gosy tenorowe. Ju w 1640 roku P. Delia Yalle pisa o nich jako o il maggiore
omamento delia
55Precyzyjniej naleaoby powiedzie: gos kastratowy. W praktyce jednak (na wzr
okrele: gos tenorowy = tenor, pojmowany zarwno jako rodzaj gosu, jak i piewak
dysponujcy gosem tenorowym) najczciej stosuje si okrelenie kastrat dla rodzaju gosu i
posugujcego si nim piewaka. 56Rzym by centrum piewu kastratowego a do pocztku
XX wieku. 57 (w) najwikszej ozdobie muzyki.
80
Okres najhojniejszego rozkwitu sztuki wokalnej kastratw przypad na pierwsz poow
XVIII wieku. Zdominowali wwczas sztuk wokaln, wykonywali operowe partie bohaterw
i amantw, zdystansowali sopranowe gosy eskie. Do koca wieku XVIII w muzyce
religijnej gosy kastratw zastpoway gosy kobiet58, zgodnie z acisk sentencj, i mulier
taceat in ecclesia59. Dotyczyo to w czci take repertuaru operowego. W operze barokowej
gos kastrata jako bezosobowy, pozornie oderwany od ludzkich ogranicze instrument suy
ukazywaniu postaci bogw i pbogw, symbolizowa spenianie si her-mafrodytycznych
marze (Seedorf 1998, szp. 1422). By to istotny rys sposobu postrzegania gosu kastratowego
jako zjawiska niezwykego i nadnaturalnego. W ten sposb gos ten wpisywa si w barokow
symbolik gosw w operze (np. kojarzc modo i wdzik z gosami wyszymi).
Najsynniejsi kastraci XVIII stulecia to m.in.: Nicollo Grimaldi (zw. Nicoli-ni), Francesco
Bernardi (zw. Senesino), Giovanni Cerestini, Gaetano Majorano (zw. Caffarelli) i Carlo
Broschi (zw. Fari-nelli) (Wgrzyn-Klisowska 1996).
Zmierzch epoki kastratw nastpi w pocztkach wieku XIX60. Jako ostatniego kastrata
wymienia si niekiedy Giovan-niego Battist Vellutiego (zm. 1861), dla ktrego gwn
parti w operze Il crociato in Egitto (1824) przeznaczy G. Meyer-beer (Blom 1995, s.116-
117). W subie kocielnej kastraci pozostawali a do pocztku XX wieku. Solist papieskiej
kapeli sykstyskiej by Alessandro Moreschi (1858-1922), powszechnie uwaany za
ostatniego kastrata61.
Na czym polegaa specyfika gosw kastratw? Wykonana przed okresem dojrzewania
kastracja miaa istotne konsekwencje dla narzdu gosowego. Brak hormonw z mskich
gruczow pciowych powodowa zatrzymanie wzrostu krtani,
58 W XVIII wieku w Watykanie liczba kastratw dochodzia do 4000.

59 (ac). kobieta niechaj milczy w kociele.
60 Spowodowao to wzrost znaczenia i kultu gosw sopranowych (diva operowa,
primadonna).
61 W latach 1902 i 1903 Moreschi dokona nagra fonograficznych.
81
ktra pozostawaa na etapie rozwoju krtani chopicej. Nie na-stpowaa wwczas mutacja.
Pozwalao to zachowa pewne waciwoci gosu chopicego: skal i barw, niemal
pozbawione vibrata brzmienie, a przede wszystkim znaczne rozszerzenie rejestru
piersiowego, ktry siga do c2 (d2), a niekiedy wyej (przekracza rejestr piersiowy u
kobiet)62. Waciwoci te poczone z normalnym wzrostem klatki piersiowej i puc
generujcym si i nono gosu mskiego, daway w rezultacie niezwyke moliwoci
skalowe, techniczne i wyrazowe. Np. Farinelli posiada skal gosu ponad trzy i p oktawy.
Ponad-naturalna - w stosunku do maych rozmiarw krtani - objto puc umoliwiaa
nadzwyczajne i niespotykane dotd prowadzenie oddechu (wydech trwa mg do 50
sekund). Dziki odpowiedniemu, wieloletniemu ksztaceniu gos kastratowy odznacza si
niezwyk biegoci i doskona technik (moliwoci mistrzowskiego wykonywania
najtrudniejszych pasay i skrajnie dugich koloratur prowadziy do ekspansji piewu
ozdobnego -ornamentalnego). Barwa: gosu bya przy tym odmienna zarwno od gosw
eskich, jak i chopicych. Cechy te, wraz z jego specyficznym a nawet jakby
podniecajcym timbre, skaday si na zniewalajcy suchaczy czar gosu kastratw63.
d) gosy dziecice
Gos noworodka obejmuje najwyej trzy wysokoci, ale posiada znaczn si i nono. W
wieku 15 lat dziecko moe wydoby ju kilkanacie dwikw. W tym czasie nastpuje
bardzo dynamiczny rozwj krtani. Krta ronie od drugiego do czternastego roku ycia wraz
z rozwojem dziecka, a wizada gosowe ulegaj stopniowemu wydueniu. W dziecistwie
gosy dziewczynek i chopcw nie rni si od siebie. Dopiero
62Gos kastratowy by syntez rejestrw: piersiowego i gowowego. 63Przybliony obraz
dwikowy gosu kastratowego usysze mona na ciece dwikowej filmu Farinelli (1995)
G. Corbiausa, na ktrej przypuszczalny charakter tego gosu uzyskano dziki syntezie sopranu
eskiego z gosem kontratenorowym.
82
w okresie dojrzewania (12-16 lat) pojawiaj si rnice. Po okresie mutacji nastpuje u
chopcw znaczca zmiana w brzmieniu i barwie gosw, a take w ich rozpitoci. W tym
czasie krta powiksza si prawie ptora raza (Fomiczew 1951, s. 29). Fady gosowe
wyduaj si o 6-10 mm. U dziewczt mutacja przebiega mniej wyranie, krta nie podlega
tak wielkiemu wzrostowi, za fady gosowe wyduaj si jedynie o 3-4 mm (Foniata
kliniczna 1992, s. 159). Tak wielka dynamika przeobrae nie pozostaje bez wpywu na gos.
Okres mutacji to czas, w ktrym nie naley przesila gosu zarwno u dziewczt64, jak i w
szczeglnoci u chopcw. Krta zuywa wtedy sporo energii na proces wzrostu, dlatego
obarczanie jej dodatkowymi obcieniami jest niewskazane. Rzecz ciekaw jest, e w czasie
mutacji zmiana gosu mwionego zwykle nie przebiega cznie ze zmian gosu piewanego.
Najczciej w piewie zmiana nastpuje pniej. Dotyczy to zarwno chopcw, jak i
dziewczt (Fomiczew 1951, s. 67).
Gosy dziecice wystpuj w dwch odmianach: wysokie (dziewczce i chopice soprany
zwane dyszkantami) i niskie (dziewczce i chopice alty).
Gos dziecka jest niezwykle delikatny i bardzo naraony na rnego rodzaju przecienia,
czsto wynikajce z wadliwej fo-nacji. Chrypki a nawet guzki piewacze wieku dziecicego
nie nale do rzadkoci. Zwykle ich przyczyna tkwi w nadmiernym przesilaniu narzdu
gosowego (Foniatria kliniczna 1992, s. 201). Dzieci w stanach pobudzenia psychicznego
niewiadomie uywaj gosu o maksymalnym nasileniu, co czsto koczy si znacznymi
problemami foniatrycznymi. Ostrono w obchodzeniu si z gosem dziecka nie oznacza
bynajmniej unikania piewania. Przez piew moemy ksztaci muzykalno dziecka,
rozwija jego dwikow wyobrani, wyrabia potrzebne nawyki czuciowe i ruchowe.
piew jest take wany dla rozwo-
64 U dziewczt w czasie dojrzewania krta powiksza si o poow, std nie ma wielkich
rnic midzy gosem dziewczcym a kobiecym.
83
ju emocjonalnego dziecka. Jest rwnie czynnikiem rozwoju fizycznego65.

Zwaywszy na powszechnie znan skonno dzieci do naladowania, naley zadba o
doskonae fonacyjne wzorce. Jak twierdzi Bronisaw Romaniszyn, dziecko reaguje
nadzwyczaj wraliwie na przykady akustyczne, jakie podaje mu nauczyciel, i to nie tylko na
przykady odnoszce si do piewania, ale i do sposobu mwienia. Niestety dziecko odbiera i
naladuje bardzo czsto niewaciwe, szkodliwe przykady akustyczne" (Romaniszyn 1957, s.
10). Dlatego, aby unikn negatywnych wzorw, sugeruje si wykluczenie z otoczenia dzieci
osb z wadliw technik emisyjn (np. nauczycieli z wyranymi problemami fonacyjnymi).
Dotyczy to w szczeglnoci dzieci w wieku przedszkolnym. Kontakt z dziemi, dla ktrych
nauczyciel jest autorytetem take w zakresie mowy i piewu, powinien sta si dla przyszego
nauczyciela istotn motywacj oraz wewntrznym imperatywem dla opanowania poprawnej
emisji gosu.
Nauczyciele zobowizani s w sposb szczeglny dba o higien gosu dziecicego.
Koniecznie naley dostosowywa piosenki pod wzgldem skalowym do moliwoci
dziecicego gosu, trzeba zwraca uwag na to, by dzieci posugiway si gosem bez
wzmoonego napicia.
Odrbn kwesti w profilaktyce gosu dziecicego jest u-wzgldnienie przy budowie nowych
szk wymaga akustycznych. Korytarze, ktre potguj haas, w sposb bezporedni
przyczyniaj si do obcienia narzdu gosowego. Poprawne nawyki emisyjne z okresu
dziecistwa byyby najlepszym gwarantem dla przyszego zdrowia dojrzaego gosu.
65 Przed laty gonym echem w wiecie odbiy si wyniki bada grupy naukow-cw-
lekarzy wgierskich, ktrzy metodami antropometrycznymi (pomiary pojemnoci puc, faz
oddechowych itp.) zbadali kilka rocznikw dzieci uczcych si w tzw. klasach piewajcych,
pracujcych wedug zaoe Kodaly'a (...) i dzieci nie uczcych si w tych klasach. Okazao
si, e te pierwsze maj zdecydowanie lepsze wskaniki rozwojowe w powyszym zakresie
(rozwoju fizycznego - przyp. B.T.)" (Jankowski 1999).
84
PATOLOGIA GOSU
a) choroby gosu i ich etiologia
Choroby narzdu gosowego mog wystpowa z kilku powodw, zarwno natury
anatomicznej, jak i funkcjonalnej. Choroby wynikajce z zaburze anatomicznych nie bd tu
rozpatrywane, jako podlegajce wycznie dziaaniom medycznym. Choroby te nie podlegaj
rehabilitacji gosowej i nie zale od techniki fonacyjnej. S to wszelkiego rodzaju wrodzone
zaburzenia rozwojowe krtani, znieksztacenia mechaniczne na skutek rnych urazw,
powodujce zwykle upoledzenie czynnoci mini krtaniowych, choroby o etiologii
onkologicznej, zaburzenia czynnociowe wywoane grulic, chorobami reumatycznymi,
patologi gruczow dokrewnych. Do chorb tych zalicza si ponadto te, ktre s wywoane
zmianami chorobowymi centralnego ukadu nerwowego odpowiadajcego za prac caego
aparatu gosowego, a take oglne schorzenia organizmu, ktre mog wpywa na gos. S to
take zaburzenia gosowe majce przyczyny w zaburzeniach suchu.
Omwione poniej zostan te stany chorobowe, ktre bezporednio lub porednio zale od
wadliwej fonacji, a take choroby wynikajce z nadmiernego wysiku gosowego.
W omawianych chorobach najczciej pojawiaj si dwa podstawowe objawy: chrypka
(dysfonia) oraz bezgos (afonia). Wyjanijmy ich istot.
Chrypka (dysfonia) jest to zmiana barwy gosu na twardy, niszy, bezdwiczny, o nieczystej
intonacji. Czasami powodem chrypki jest nagromadzenie luzu na wizadach gosowych,
wwczas wystarczy odkaszlnicie, by uczucie chrypki usun. Uporczywa chrypka jest
objawem obrzku strun gosowych bd niewydolnoci minia gosowego. Czsto chrypka
powstaje z domieszki szumu, wywoanego przez przechodzce powietrze w wyniku
niedomykania si strun goso-
85
wych. Pojawia si take wwczas, gdy struny gosowe drgaj z rn czstotliwoci. Kada
ze strun wysya wwczas inn fal akustyczn i na skutek ich interferencji tworzy si nowa
nieregularna fala dwikowa.
Bezgos (afonia) to zanik gosu wywoany niedowadem mini krtaniowych. W sytuacji nie
patologicznej, w czasie wdechu, minie zwierajce i napinajce struny gosowe ulegaj
zwiotczeniu, ich aktywno zaczyna si w chwili wydechu. W stanach chorobowych,
szczeglnie w sytuacji, gdy minie s osabione, nie dochodzi do napicia strun gosowych w
fazie wydechu. Struny gosowe pozostaj we wzajemnym oddaleniu i mimo prb fonacyjnych
nie powstaje dwik, tylko odgos przypominajcy szept. Aktywny jest wwczas oddech i
narzdy artykulacyjne, rdo dwiku pozostaje za nieaktywne. Bezgos czsto jest
objawem wadliwej fonacji i zwiotczenia mini na skutek ich wzmoonego napicia. Afonia
bywa take pochodzenia anatomicznego i jest nastpstwem zewntrznego uszkodzenia mini
krtani. Znana jest take afonia czynnociowa, kiedy osoba mwica normalnym zdrowym
gosem z powodw np. psychicznych nagle traci gos66.
Choroby wynikajce z wadliwej fonacji (wybr)

Narzd gosowy ze swej natury jest bardzo delikatny. Wykorzystywany w sposb
nieprawidowy ulega niszczeniu. Nikogo nie dziwi fakt mechanicznego uszkadzania na skutek
zego uytkowania rnych urzdze. Nawet w gwarancji czytamy: producent nie bierze
odpowiedzialnoci za wady i uszkodzenia wynikajce z nieodpowiedniej eksploatacji.
Dlatego dbamy zwykle o te urzdzenia, nie przesilamy ich, odpowiednio konserwujemy,
oddajemy do przegldu itp.
W podejciu do naszego gosu dziwi czsto znaczna beztroska. Kade urzdzenie mona
naprawi czy wrcz wymieni, gos - nie! Zaczyna si zwykle tak samo: chrypka, detonacja,
66 Szczeglnie czsto obserwowane jest to u histerykw.
86
chwianie si gosu, zaamywanie, szmer (tzw. dzikie powietrze) - w kocu bezgos.
Przykad
Nauczyciel pracuje jak co dzie, ale nagle pojawia si uczucie zmczenia krtani, ucisku,
drapania w gardle i w krtani. Pojawia si wraenie, jakby co przeszkadzao, zalegao w
krtani, std czste odchrzki-wanie w celu usunicia zwykle rzekomej wydzieliny. Na drugi
dzie objawy s ju bardziej wyrane - chrypka i rwanie si gosu. Na trzeci - okazuje si, e
gosu nie ma. Zanik. Gdyby w tym momencie skorzysta z kilku dni milczenia, wszystko
wrcioby do normy. Na jaki czas - oczywicie, bo usunite zostay objawy a nie przyczyny
choroby.
Z powodu braku koordynacji pracy poszczeglnych elementw narzdu gosowego
(oddychania, fonacji, artykulacji i wynikajcego z ich pracy rezonansu) dochodzi do
przecienia aparatu gosowego. Najczciej w pierwszym etapie pojawia si wzmoenie
napicia miniowego w krtani, w konsekwencji ktrego struny gosowe nadmiernie zaciskaj
si, a to powoduje ich obrzk oraz silne przekrwienie bony luzowej. Powtarzajce si bd
trwajce duszy czas napicie mini napinajcych struny gosowe doprowadza do ich
zwiotczenia. Wynikiem tego jest:
Niewydolno goni zwana te niedomykalnoci strun gosowych stan chorobowy, w
ktrym struny gosowe nie stykaj si na caej dugoci. Powstaje wwczas szczelina, przez
ktr przedostaje si powietrze nie zmienione w fal akustyczn (por. wkadka, fot. 2).
Cakowite zwiotczenie mini napinajcych wizada gosowe powoduje afoni.
Etiologia tej choroby bywa rna. Znane s dwa rodzaje niewydolnoci goni:
- niewydolno wynikajca z zaburze psychofizjologicznych i rnego rodzaju przeczuli.
Czsto zdarza si, e w sytuacji ekstremalnej nagle ucieka nam gos. Osoby z takim roz-
87
poznaniem nie powinny wybiera zawodw wymagajcych dyspozycyjnoci gosowej;

- niewydolno bdca typow chorob zawodow67 wystpujc jako objaw zmczenia
gosu wskutek przecienia czynnociowego aparatu gosowego. Czsto utosamiana jest z
wadliw emisj. Choroba ta pojawia si take, gdy w czasie zapalenia krtani bd tchawicy
wykorzystujemy gos bardziej ni przecitnie. Podobnie w czasie chorb zakanych (np.
grypa czy angina) naley szczeglnie dba o gos i go nie nadwera. Dbao o gos i
nieprzecianie go zaleca si take kobietom w czasie menstruacji. Niewydolno goni jest
chorob natury mechanicznej, ma charakter nabyty i podlega rehabilitacji. Podstawowym
zaleceniem jest zupeny odpoczynek gosowy trwajcy kilka dni i oczywicie zmiana sposobu
fonacji. Z dziaa medycznych wymieni tu naley gwnie zabiegi fizykalne, takie jak: jono-
foreza, inhalacje, elektrostymulacje i galwanizacje.
Guzek piewaczy (nodulus chordae vocalis) zwany te guzkiem krzykaczy - zgrubienie na

brzegu struny gosowej. Zwykle jest ono nastpstwem opisywanych powyej
nieprawidowoci wynikajcych z nadmiernego zwierania strun gosowych w czasie fonacji.
Wielko guzkw piewaczych jest rna: od gwki szpilki do 2-3 mm rednicy. Wygldaj
jak odcisk - nabonek paski bony luzowej jest zgrubiay (por. wkadka, fot. 3). Kolorem nie
odrniaj si od zabarwienia struny (take s perlistobiae). Nazwa guzek piewaczy moe
nasuwa skojarzenia z nowotworem, jednak, co naley wyranie podkreli, z chorobami
nowotworowymi nie ma nic wsplnego68. Guzek moe by pojedynczy, ale zwykle foniatrzy
obserwuj istnienie drugiego, pooonego symetrycznie na drugiej strunie gosowej. Guzki
piewacze powstaj na skutek nadmiernego ciskania strun gosowych. To tak, jak opisywane
68 Czasami po diagnozie pacjent w przewiadczeniu, e ma do czynienia z rakiem, zaamuje
si i rezygnuje z rehabilitacji.
88
we wstpie chodzenie w za ciasnych butach. Podobnie jak w niewydolnoci goni objawami
tej choroby s: szmer, chrypka, brak czystej intonacji, dwugos, a w konsekwencji czsto
bezgos.
Guzki piewacze s skutkiem dugotrwaej zej emisji. Z uwagi na wiksz dbao o aparat
gosowy przez piewakw i moliwo wczesnego wykrycia u nich suchem tego problemu,
czciej wystpuj tu one w formie guzkw mikkich, moliwych do usunicia przez terapi
zachowawcz. U mwcw mniej wiadomych zagroenia (brak umiejtnoci kontroli
wasnego gosu) znacznie czciej ni u piewakw guzki wystpuj w postaci twardej69.
Czsto u osb wykorzystujcych gos wycznie w celach mowy wykrywano je dopiero w
sytuacji patologicznej podczas bada foniatrycznych70.
Leczenie guzkw jest rne. Przy mikkich (niezgrubiaych) guzkach piewaczych przy
zmianie sposobu fonacji rokowania s dobre. Gorzej sprawa przedstawia si w stanach
zastarzaych. W leczeniu zachowawczym stosuje si wwczas rehabilitacj gosu, zabiegi
fizykalne oraz farmakologi (elazo, witaminy z grupy B i C). Najczciej konieczne jest
jednak leczenie chirurgiczne, polegajce na usuniciu zgrubie. Zabieg ten nie usuwa
przyczyn choroby, tylko jej objaw. Bez zmiany nawykw fonacyjnych choroba ta bdzie
powraca.
chgoroby niezalene od fonacji (wybr)

Osoba wykorzystujca gos zawodowo, obok dbaoci emisyjnej, zobowizana jest take do
zapobiegania rnym chorobom wirusowym, bakteryjnym i alergicznym. Szczeglnie wane
jest tu przestrzeganie osobistej higieny i dbao o rodowisko pracy. Powszechne
przezibienia i zapalenia mog wpywa na
69 Gdy mamy wtpliwoci co do kondycji naszych strun gosowych, wystarczy

przeprowadzi nastpujcy eksperyment. piewajc bardzo cicho, przy zupenym luzie mini
przesuwa si stopniowo w gr skali. Przy guzkach piewaczych w wysokim rejestrze
pojawi si bezgos. Przy niewydolnoci goni, bezgos (czy szmer) pojawia si w caej skali
gosu.
70 Obecnie badania foniatryczne w zawodzie nauczycielskim obowizkowo s
przeprowadzane raz w roku.
89
kondycj aparatu gosowego. Jako norm naley przyj o-szczdzanie gosu w stanach
zapalnych krtani, tchawicy i oskrzeli.
Zapalenie krtani (laryngitis acuta) choroba powierzchniowa bony luzowej krtani. Czsto
choroba ta wywoana jest przegrzaniem bd ozibieniem, czasami pojawia si jako
nastpstwo zapalenia garda czy anginy ropnej. Objawy to: chrypka i bolesne pieczenie w
obrbie krtani, poczucie suchoci oraz podwyszenie temperatury ciaa. Zawodowe
wykorzystywanie gosu w czasie tej choroby jest najczstszym bdem, w ktrego
konsekwencji wtrnie doj moe do niewydolnoci goni. Leczenie ulega wwczas
znacznemu przedueniu, a sama choroba czsto prowadzi do trwaych uszkodze gosu.
Wobec powyszego powinno si przez mniej wicej dwa tygodnie (czyli w czasie trwania
zapalenia i bezporednio po nim) oszczdza gos.
Przewleke zapalenie krtani (laryngitis chronica) zwykle jest nastpstwem nieleczonego

zapalenia krtani. Na bonie luzowej pojawiaj si szaro zabarwione .zgrubienia (polipy). Aby
uzyska dwik, chory napra w nienaturalny sposb struny gosowe71; po pewnym czasie
takiej wzmoonej pracy minie wiotczej i pojawia si opisywana wczeniej afonia.
Leczenie jest dugotrwae i odbywa si pod sta opiek fo-niatry. Zawodowe
wykorzystywanie gosu w tym czasie jest niedozwolone. Przy zaniedbaniu, zmiany na
strunach gosowych s nieodwracalne.
Alergiczne choroby krtani objawy choroby podobne jak w opisanych wyej schorzeniach.
Objawy te nie ustpuj po zastosowaniu typowych medycznych procedur, maj charakter
stay, nasilaj si przy wzmoonej aktywnoci alergenw. U chorych bardzo czsto obserwuje
si powracajce chrypki oraz niewydolno narzdu gosowego. Wraliwo na alergeny
powinna stanowi istotn przeszkod przy wyborze zawodw wymagajcych wzmoonego
korzystania z gosu.
71 Dziaanie podobne jak przy guzku piewaczym.
90
Leczenie polega na odczuleniu organizmu i usuniciu z jego otoczenia szkodzcych mu
substancji. Jeli nadal wystpuj zaburzenia gosu, naley postpowa jak w leczeniu
niewydolnoci goni. I tu zbawiennym lekarstwem okae si kilkudniowe milczenie.
b) badanie foniatryczne
Zaburzenia gosu najbardziej wyczuwalne s przy delikatnej fonacji, ktra wymaga
minimalnej, subtelnej pracy mini gosowych. By przekona si, w jakiej formie znajduje si
nasz aparat gosowy, wystarczy badanie, ktre mona przeprowadzi samemu.
Delikatnie i bardzo cicho zapiewa na zgosce a np. pocztek melodii Wlaz kotek na potek.
Wane jest, by nie napina adnych mini, nie naciska dwiku tak, by za wszelk cen
udao si go wydoby. Naley piewa jakby od niechcenia. Nastpnie naley to wiczenia
powtarza, piewajc coraz wyej z zachowaniem opisanych warunkw wykonania. Moe si
zdarzy, e na pewnej wysokoci nie pojawi si najwyszy dwik, a tylko szmer. Jest to
znak, e struny gosowe nie zwieraj si w poprawny sposb. Powinno to by sygnaem, e
nasz aparat gosowy jest w niedyspozycji72. Jeeli aparat gosowy jest w stanie chorobowym
lub uleg przeforsowaniu, zaburzenia w jego pracy moemy zaobserwowa przede wszystkim
przy subtelnych ruchach mini. Takie powstaj przy cichej fonacji wokalnej. Czstym
bdem w stanach chorobowych jest napinanie mini w celu wydobycia dwiku. Do
pewnego czasu przy wzmoonym wysiku moliwe jest wydobycie dwiku, lecz w
konsekwencji prowadzi to do zwiotczenia mini i powanych zaburze gosowych.
Przedstawione zagroenia i choroby aparatu gosowego wskazuj na potrzeb kontrolowania
narzdu gosowego u fo-
72 Taki wynik eksperymentu powinien nas skoni do wizyty u foniatry.
91
niatry. Regularna kontrola pozwoli odkry ewentualne dolegliwoci i w por zapobiec
komplikacjom73.
We wstpnym badaniu foniatrycznym lekarz stosuje najczciej laryngoskopi. W 1855 roku
hiszpaski nauczyciel piewu Emanuel Garcia skonstruowa i zastosowa do ogldu wasnej
krtani i strun gosowych mae lusterko krtaniowe74 (tzw. laryngoskop). Przyrzd ten
powszechnie uywany jest przez laryn-
73 Foniatrzy zalecaj, by nawet w przypadku zwykej" chrypki utrzymujcej si ponad dwa
tygodnie bezwzgldnie skonsultowa stan aparatu gosowego. 74 Podobne do lusterka
dentystycznego.
92
gologw i foniatrw do badania strun gosowych. Przy wysunitym do przodu jzyku
wprowadza si do jamy ustnej ogrzane lusterko krtaniowe. Lusterko to ustawia si przed
podniebieniem mikkim i specjalnie owietla (por. rys. 29). Dziki odbitemu wiatu w
lusterku wida krta. Podczas fonacji moemy obserwowa zachowanie si strun gosowych.
W czasie badania laryngoskopem wizada gosowe wydaj si nieruchome. W
rzeczywistoci wykonuj one tak szybkie wibracje, e nie jestemy w stanie zaobserwowa
tego goym okiem75. Dla uzyskania w naszym oku wraenia wolniejszej pracy wizade
uywa si stroboskopu. Zasada dziaania stroboskopu polega na wytworzeniu wiata
przerywanego. Dziki pulsacji wiata krta jest owietlana w sposb przerywany i praca
wizade gosowych jest widoczna tylko w pewnych momentach. Dla oka zlewa si to w
pynny obraz i w ten sposb lekarz moe obserwowa drganie strun gosowych.
W celu badania drga kadej struny gosowej osobno stosuje si elektrolaryngografi -
rejestracj drga w postaci zapisu elektronicznego. Metoda ta polega na odbiciu wiata od
powierzchni goni i skierowaniu go przez ukad optyczny na fototranzystory. Rnica
nate wiata wzbudza napicie elektryczne. Powstajcy prd jest odpowiednikiem drga
struny gosowej. Wynik badania rejestrowany jest na wykresach zwanych glotogramami.
Opisane powyej metody badania foniatrycznego nale do podstawowych. Lekarz foniatra
ma jeszcze cay arsena metod badawczych wykorzystywanych dla fachowego
zdiagnozowania indywidualnych przypadkw. Prawie kada dolegliwo aparatu gosowego
moe by skutecznie leczona, jednak efekty leczenia zalee bd od stadium zaawansowania
choroby i od aktywnoci pacjenta. Nie zwlekajmy zatem z wizyt u foniatry.
75 Np. aby uzyska wysoko c1 - struna drga z czstotliwoci 256 drga na sekund.
93
6. HIGIENA GOSU
W wietle przedstawionych powyej zagroe i chorb spraw najistotniejsz jest
profilaktyka. Wadliwa emisja jest powodem wielu chorb. W drugiej czci niniejszego
podrcznika pokaemy, jak przez umiejtne wiczenia wypracowa poprawne nawyki
emisyjne bd przeprowadzi proces rehabilitacji gosu.
Czy - jeli nasza technika uywania gosu bdzie doskonaa -nie czyhaj ju na nas adne
gosowe niebezpieczestwa? Ot nie. Abstrahujemy tu od oczywistych zagroe
wirusowych czy bakteryjnych, ale oprcz nich na narzd gosu negatywny wpyw ma wiele
czynnikw w znacznym stopniu od nas zalenych.
Podstawow rzecz jest rodowisko zewntrzne, w ktrym pracujemy. Obliczono, e podczas
dwugodzinnej mowy czowiek wykonuje rednio 1440 oddechw (Fomiczew 1951, s. 31).
Naturalny oddech odbywa si przez nos, co - jak ju wspomniano - zapewnia
wprowadzanemu powietrzu oczyszczenie, ogrzanie oraz nawilenie. Przy zachowaniu
fizjologicznej drogi oddechowej powietrze po przejciu przez nos dodatkowo jest jeszcze
nawilane w gardle76. W czasie fonacji czsto zasysamy powietrze przez usta. Do garda
dostaje si wwczas powietrze o temperaturze i wilgotnoci zewntrznej. Std konieczna jest
dbao, by otoczenie, w ktrym pracujemy gosem, posiadao optymalne parametry.
a) rodowisko zewntrzne
Cay narzd gosowy wycielony jest delikatn bon luzow. Przy przechodzeniu powietrza
jest ona szczeglnie naraona na wysuszenie, gdy suche powietrze przy wdechu pochania
cz wody z bony luzowej. Sucho daje poczucie dyskomfortu, a ponadto jest powodem
licznych dolegliwoci
76 Przy wydechu cz pary wodnej osiada na bonie luzowej garda i przy wdechu cz tej
pary zostaje oddana oddechowi.
94
foniatrycznych. W pomieszczeniach, w ktrych gos wykorzystywany jest zawodowo,
powinny zawisn higrometry77. Przy temperaturze ok. 20C wilgotno powinna wynosi
60-70%. Taka wilgotno powietrza pozwoliaby na zblienie si do parametrw powietrza
opuszczajcego jam nosow.
Wilgotno powietrza w pomieszczeniach ogrzewanych kaloryferami rzadko przekracza 45%.
Biorc pod uwag fakt, e okres grzewczy trwa 7-8 miesicy (okres ten odpowiada np.
czasowi pracy szkolnej czy sezonowi teatralnemu), nauczyciel aktor przez cay czas pracuje w
szkodliwych dla gosu warunkach. Mokry rcznik na grzejniku czy zbiornik z wod tylko o
kilka procent poprawi poziom wilgotnoci powietrza. Niezbdne dla higieny pracy gosu s
nawilacze. Pozwol one w cigu kilku godzin uzyska i utrzyma wilgotno wzgldn
powietrza rzdu 70% (por. Higiena gosu piewaczego, 1990, s. 261).
Przy zej wilgotnoci powietrza zalecane jest take popijanie w czasie fonacji napojw.
Najlepsza jest tu niegazowana woda bd herbata ze lazu lub rumianku78. Doda naley, e
(podobnie jak suche) rwnie zbyt wilgotne powietrze (np. w czasie mgy) wpywa
niekorzystnie na narzd gosowy. Nadmiar wilgoci osadza si wtedy w grnych drogach
oddechowych i powoduje kopoty fonacyjne.
Pracujc gosem, przebywamy zwykle w pomieszczeniach zamknitych. W takiej sytuacji

moemy kontrolowa temperatur otoczenia. Powietrze przy fizjologicznym procesie
oddychania docierajc do krtani ma temperatur okoo 32-34C, czyli zblion do
temperatury ciaa. W naszym klimacie taka temperatura otoczenia wywouje znaczny
dyskomfort. Optymalnie temperatura wynosi powinna 18-21C. Takie powietrze zostaje
ogrzane w jamie ustnej i gardowej i moe tam uzyska podane dla krtani parametry.
Temperatura znacznie
77 Przyrzdy do pomiaru wilgotnoci wykorzystujce zjawisko wyduania si

odtuszczonego wosa ludzkiego pod wpywem pary wodnej.
78 Czarna herbata ma waciwoci wysuszajce.
95
nisza jest dla naszego garda, a w szczeglnoci krtani, zbyt szokujca. To, czy wywoa ona
choroby garda wynikajce z przezibienia, zaley od indywidualnej odpornoci.
Zaleci zatem trzeba rozwag w uywaniu gosu w otoczeniu o niskiej temperaturze.
Wysoki poziom kurzu czy innych zanieczyszcze wpywa bardzo niekorzystnie na narzd
gosu. Osadzaj si one bowiem na bonie luzowej, powodujc chrzkanie czy odruch kaszlu.
Dla strun gosowych jest to bardzo szkodliwe. Z zanieczyszczeniem powietrza czy si cile
zagadnienie licznych alergii. Take nikotyna powoduje niekorzystne przekrwienie luzwki,
dlatego osoby pracujce zawodowo gosem powinny unika przebywania w pomieszczeniach
zadymionych.
b) haas
Wysoki poziom haasu powoduje automatycznie" zwikszenie gonoci w czasie fonacji.
czy si to z niepotrzebn prac aparatu gosowego. Zasada, ktrej naley stale przestrzega,
brzmi: Unika zbdnych obcie dla gosu". Chocia w chwili gonego mwienia nie
odczuwamy specjalnych dolegliwoci, objawy zmczenia gosu pojawi si wkrtce. Gdy
zwikszenie gonoci gosu trwa duszy czas, nawet przy prawidowej emisji, naraeni
jestemy na zmczenie narzdu gosu.
Postulatem koniecznym jest potrzeba mikrofonw w wikszych salach wykadowych. Gos
ludzki ma bowiem okrelone moliwoci i szczeglnie w mowie bardzo trudno jest (nie
krzyczc) uzyska znaczn gono.
96
c)kontrola medyczna
Pamitajmy, e gos jest narzdziem pracy. Kada trwajca duej dolegliwo gosowa
powinna by skonsultowana u lekarza foniatry. Pracujcy gosem zawodowo powinni by
traktowani przez lekarzy pierwszego kontaktu w sposb szczeglny w odniesieniu do troski o
aparat gosowy79. Mona bdzie wwczas unikn wielu przewlekych schorze.
Czsto spotykam si z pytaniem: jak to naprawd jest z piciem surowych jaj? Czy to pomaga
na gos? Informacja o zbawiennym wpywie surowych jaj na gos jest znana od dawna. Samo
picie jaj niczego w naszych nawykach emisyjnych nie zmieni, ale warto wiedzie, e w tku
jaja kurzego zawartych jest bardzo wiele substancji odywczych, a wrd nich karoten, ktry
uaktywnia w organizmie witamin A i D. Witaminy te oraz witamina E s polecane przez
foniatrw w celu poprawy nawilenia luzwki.
Moe zatem nie zaszkodzi pi kurze tka?...
79 Objawy wskazyway na zapalenie krtani. Wizyta u lekarza pierwszego kontaktu

wygldaa nastpujco: lekarz wnikliwie osucha oskrzela i puca pacjentki, obejrza gardo i
rzek: niczego tu nie widz. Zgodzi si jednak da skierowanie do laryngologa. Ten
obejrzawszy krta zdiagnozowa: ostre zapalenie krtani i tchawicy. Wysiek gosowy w tym
stanie - wobec braku interwencji medycznej - skoczyby si co najmniej przewlekym
stanem chorobowym. A tak skoczyo si na tygodniu zwolnienia, czyli odpoczynkiem dla
gosu, i brakiem komplikacji.
97
II. PRAKTYCZNA METODA PRACY NAD GOSEM
1. O POTRZEBIE KSZTACENIA GOSU
Gos ludzki naraony jest na rnego rodzaju niebezpieczestwa wynikajce z braku wiedzy i
dowiadcze w emitowaniu dwiku. Powiksza si grupa osb zawodowo posugujcych si
gosem. Obecnie s to nie tylko piewacy, piosenkarze, aktorzy czy nauczyciele. Ostatnio
spotkaam pani pracujc w informacji w jednym z supermarketw, ktra nie bya w stanie
porozumie si ze mn (zupena afonia). Pewnie i ona pada ofiar wzmoonego gosowego
wysiku. Komisja ekspertw Unii Europejskich Foniatrw sklasyfikowaa zawody w
zalenoci od wymaga stawianych narzdowi gosu (Foniatria kliniczna 1992, s. 205 i nast.):
- zawody wymagajce specjalnej jakoci gosu (piewacy,
aktorzy, spikerzy radiowi i telewizyjni); - zawody stawiajce znaczne wymogi narzdowi
gosowemu (nauczyciele, zawodowi mwcy: tumacze, telefonistki, politycy, przedszkolanki);
- zawody wymagajce wikszej ni przecitna wydolnoci gosowej oraz zawody
wykonywane w haaliwym rodowisku (prawnicy, sdziowie, lekarze, sprzedawcy). Obecnie
coraz czciej dostrzega si znaczenie gosu w pracy nauczyciela. Zoyy si na to zapewne
czste kopoty fonia-tryczne w rodowisku nauczycielskim. Wiesaw Sukowski przed-
98
stawia statystyki dotyczce zachorowalnoci na otolaryngologiczne choroby zawodowe1 w
latach 1995-1999 (por. tab. 1). S one zatrwaajce. Procentowy udzia przewlekych chorb
narzdu gosu zwizanych z nadmiernym wysikiem w stosunku do wszystkich chorb
zawodowych wynosi od 26% w 1995 roku do 35% w 1999. Ich nasilenie po 20 latach moe
mie, jak sugeruje Wiesaw Sukowski, ekonomiczne podoe2. Zwrci naley uwag na
fakt, e w krajach UE omawiane choroby nie wystpuj w wykazach chorb zawodowych.
By moe i u nas (po wejciu do UE) choroby gosu strac przynaleno do grupy chorb
zawodowych.
Wedug prof. Marioli liwiskiej-Kowalskiej z Instytutu Medycyny Pracy, co roku notuje si
ponad 3,5 ty. zachorowa na choroby narzdu gosowego (liwiska-Kowalska 1999, s. 45).
W 90 procentach chorymi s nauczyciele.
Specjalistw niepokoi ogromny udzia chorb narzdu gosu wynikajcych z nadmiernego
wysiku gosowego. Z analiz medycznych wynika, e okoo 15% nauczycieli cierpi na
powane schorzenia narzdu gosu, przy czym prawie 71% chorych z dysfoni zawodow nie
miao szkolonego gosu (Foniatria kliniczna 1992, s. 206). Iwona Polak przeprowadzia
badania na siedemdziesicioosobowej grupie wrocawskich nauczycieli (Polak 1990). Badaa
zaleno midzy odbytym w czasie studiw ksztaceniem w zakresie emisji gosu a stopniem
niedo-maga narzdu gosu. Z bada wynikao, e u nauczycieli, u ktrych przeprowadzano
ksztacenie z przedmiotu emisja gosu", wspczynnik zachorowalnoci by stosunkowo
niski. Obnia si znacznie dla grupy osb, ktre miay ksztacenie emisyjne w trybie
indywidualnym. I tu zdecydowanie najniszy wspczynnik zaobserwowaa autorka w grupie
nauczycieli
1 Chorobami zawodowymi nazywamy te choroby, ktrych zwizek przyczynowy z

warunkami pracy zosta potwierdzony epidemiologicznie lub wykazuje wysokie
prawdopodobiestwo pod wzgldem merytorycznym, i ktre sq w ustawodawstwie danego
kraju okrelane w specjalnych wykazach.
2 Wielu nauczycieli traktuje orzeczenie o chorobie zawodowej jako dodatek do pensji.
100
przedmiotu wychowanie muzyczne"3. By on zdecydowanie wyszy wrd nauczycieli
innych specjalnoci, a najwyszy wrd nauczycieli wychowania przedszkolnego.
Wobec powyszych statystyk planowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu
obowizkowe ksztacenie emisyjne na wszystkich kierunkach nauczycielskich przyjmujemy z
ogromnym zadowoleniem.
Ju w pocztkach XX wieku laryngolodzy francuscy widzieli cis zaleno pomidzy
uwarunkowanym teoretyczn wiedz ksztaceniem gosu a kondycj narzdu gosowego. Std
(wprawdzie w odniesieniu tylko do nauczycieli piewu) Zjazd Francuskiego Towarzystwa
Laryngologicznego w 1907 roku w Paryu przyj uchwa o koniecznoci posiadania przez
nauczycieli piewu specjalnych dyplomw naukowych z zakresu fizjologii gosu oraz
przeprowadzenia kontroli pracy wokalnej przez laryngologw (cyt. za Romaniszyn 1957, s.
31).
Cho problemy z gosem ujawniaj si dopiero w pracy zawodowej, to swe rda maj
wczeniej i s one zgoa innej natury. Najczciej przy wyborze zawodu brakuje refleksji na
temat moliwych gosowych patologii, ich skutkw, a co najwaniejsze -przyczyn. Wrd
zdajcych na studia nauczycielskie stwierdzam brak wiedzy na temat moliwych w
przyszoci problemw fona-cyjnych. Z alem odnotowa trzeba take brak obowizkowych
bada diagnostycznych dla kandydatw na studia nauczycielskie. Pozwoliyby one przede
wszystkim wykluczy przypadki anatomi-cznie uwarunkowanych patologii, a take
uwiadomiyby przyszym nauczycielom zagroenia, jakim moe podlega ich gos. W ten
sposb bez wtpienia wielu problemw mona byoby w przyszoci unikn. Statystyki
wskazuj (Choroby zawodowe 2001, s. 461), e problemy gosowe nasilaj si ju w drugim
roku pracy, a nastpna, dua fala patologicznych stanw pojawia si po 10 latach pracy w
zawodzie (z powodu przecienia gosu). Tu zwrci naley uwag, i dopiero po co najmniej
3 Na kierunku tym obowizkowe jest indywidualne ksztacenie w ramach przedmiotu

emisja gosu".
101
15 latach pracy w zawodzie nauczycielskim problemy z gosem mog zosta uznane za
choroby zawodowe4.
Odrbnym zagroeniem dla gosu jest panujca obecnie moda na krzyk. Nasze czasy mona
nazwa cywilizacj krzyku. Krzyczy si w dyskotece, na szkolnym korytarzu, krzyczy si w
muzyce rockowej. Krzyk - w rodowisku niekontrolowanego haasu - jest czsto sposobem
zwrcenia na siebie uwagi, wyoenia swoich racji, domagania si ich uznania. Konsekwencj
tej mody s gosy wielu modych ludzi - chore, niektre ju nieuleczalnie.
Poprawno fonacji to znaczcy element zdrowia fizycznego. Tak obecnie poszukiwane
techniki relaksacyjne zna kady, kto wdroy zasady poprawnej emisji gosu. wiadoma
emisja to szkoa oddychania, a oddech - jak wiemy - wpywa na prac puc i serca, czyli na
najistotniejsze procesy yciowe. Lepsza efektywno puc to lepsze ukrwienie i dotlenienie
organizmu. Oddech oddziauje take na nasz system nerwowy, dajc recepty na walk ze
stresem, blem czy zmczeniem5. Kto dobrze oddycha, ten zdrowo yje. W pocztkach XX
wieku dr Gutzmann pisa, i wiczenia gosowe dziki korzystnemu oddziaywaniu na
organizm dzieci, posiadaj zazwyczaj wysok warto zdrowotn. Nie moe ulega
najmniejszej wtpliwoci - a zostao to potwierdzone wynikiem starannych obserwacji
wybitnych lekarzy - e wiczenia wokalne dziki swemu oddziaywaniu na funkcj puc,
akcj serca i przemian materii, wywieraj na zdrowie czowieka tak korzystny wpyw, jakim
nie moe si wykaza aden inny rodzaj gimnastyki" (cyt. za Romaniszyn 1957, s. 23).
4 Do chorb zawodowych zalicza si: Przewleke choroby narzdu gosu spowodowane

nadmiernym wysikiem gosowym, trwajcym co najmniej 15 lat: l. Guzki piewacze twarde,
2. Wtrne zmiany przerostowe fadw gosowych, 3. Niedowad mini przywodzcych i
napinajcych fady gosowe z niedomykalnoci fonacyjn goni i trwa dysfoni"
(Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorb
zawodowych, szczegowych zasad postpowania w sprawach zgaszania podejrzenia,
rozpoznawania stwierdzania chorb zawodowych oraz podmiotw waciwych w tych
sprawach, Dziennik Ustaw z dnia 19 sierpnia 2002 r.). 5 Przykadw takiego zastosowania
oddechu dostarczaj liczne publikacje z dziedziny medycyny behawioralnej (por. np. Weller
2001, Dewhurst--Maddock 2001).
102
Aby wiadomie ksztaci gos, trzeba przede wszystkim pozna zasady rzdzce fonacj,
trzeba pozna budow aparatu gosowego i wypracowa emisyjne techniki. Trzeba
uwiadomi sobie okrelone procesy i nad nimi pracowa. Natura wyposaya nas w cay
arsena rodkw potrzebnych do poprawnej fonacji. Naszym zadaniem bdzie je odczu i
ugruntowa, baczc, by fonacj nie zaczy rzdzi sztuczne dziaania. Wszystko, co
sprzeczne jest z prawami natury, naley odrzuci po to, by nie dopuci do zniszczenia gosu.
Kade odczucie napicia, skurczu, dyskomfortu czy wrcz blu musi by natychmiast
skontrolowane i skorygowane.
wiadoma praca nad gosem to wewntrzne nastawienie czowieka, polegajce na gotowoci
do pracy, w ktrym to nastawieniu nie bdzie zraania si czasowymi niepowodzeniami i
kopotami oraz niemonoci wykonania wicze. W nauce emisji potrzebny jest czas, tym
duszy, im wicej mamy problemw i zastarzaych wad. Musimy wypracowa mechanizmy i
doprowadzi do tego, by dziaay na zasadzie odruchu. Sama wiadomo, jak by powinno,
oraz wiedza na niewiele si zdadz.
Gosy, ktre na skutek braku koordynacji czynnoci fona-cyjnych naraziy si na stany
patologiczne, musz najpierw przeprowadzi kuracj gosow", ktra pozwoli zwalczy
dotychczasowe bdy. Korekta wymaga niezwykej sumiennoci, czujnej kontroli i
dokadnoci w wykonywaniu poszczeglnych wicze, ale co najwaniejsze - w
zdecydowanej wikszo patologicznych przypadkw jest moliwa. Trzeba ostro potpi
pogld, ktry pozbawia chore gosy nadziei na wyleczenie.
Ksztacenie gosu, ktre podejmujemy, stawia sobie za zadanie - w myl zdania: nie ma
gosw brzydkich, s tylko gosy le postawione" (Sobierajska 1972, s. 40) - stworzy dobry,
poprawnie dziaajcy gos, bez wzgldu na jego stan pocztkowy. Kady gos moe by
szkolony i kady przy pracowitoci moe opanowa technicznie swj instrument gosowy.
Operowanie gosem stanowi podstaw komunikacji, a zdobycie poprawnych gosowych
nawykw gwarantuje strunom gosowym zachowanie zdrowia i aktywnoci na dugi czas.
103
2. O METODZIE UWAG KILKA
Nie wystarczy jedynie przyj je [wskazwki metodyczne] do wiadomoci i kilkakrotnie
wyprbowa - nie przyniosoby to bowiem adnej korzyci.
(Franziska Martienssen-Lohmann)
I. Z moich dowiadcze wynika, e czsto trudno jest przekona wiczcego o moliwoci
osignicia znacznych rezultatw przez proste, wrcz niepozorne czynnoci. A to wanie one
usuwaj bdy. Uwiadomienie sobie tego faktu jest bardzo istotne w pracy nad gosem.
Czytelnika dalszych rozdziaw moe dziwi, e tak duy nacisk pooony bdzie na z pozoru
bahe sprawy. Ale wanie na proste ruchy moemy wiadomie wpywa. Szczeglnie w
pocztkach nauki obserwuje si trudnoci w opanowaniu czynnoci zoonych - brak jest
jeszcze odruchw i umiejtnoci koordynacji poszczeglnych grup miniowych. Zatem
przez dugi czas naley wiczy czynnoci proste, na kocu zespalajc je w czynno zoon.
Naley przy tym szczeglnie uwaa, by zbdnie nie angaowa zbyt duej iloci mini.
Powinny pracowa tylko te, ktre dla danej czynnoci s konieczne. Fonacj przede
wszystkim zaley od pracy mini. eby mc kontrolowa prac caego ich zespou, trzeba
pozna podstawowe dziaanie kadego elementu z osobna (np. najpierw wywiczy uchw,
podniebienie itp.), tak, by mc na kady z nich wpywa, a w konsekwencji kierowa ich
prac.
Proponowana w niniejszym podrczniku metoda oparta jest na podgldaniu natury", nie ma
w niej niczego sztucznego, zatem kady moe t metod przyswoi i wypracowa.
104
W nauce emisji gosu nie mona bagatelizowa adnego zadania i posuwa si dalej bez
wypracowania kwestii poprzedniej. wiczenia naley traktowa powanie, wiczy
systematycznie i powici im sporo czasu. Najlepiej wiczy kilka razy dziennie po kilka
minut. Da to znacznie lepsze rezultaty ni jednorazowe wiczenie przez godzin. Wiele
elementw mona wiczy niejako przy okazji: oddech na przykad stojc na przystanku,
prac jzyka - przy porannej toalecie. Tak naprawd w cigu dnia znajdzie si duo czasu na
wiadom prac nad gosem.
II. Szczeglnej troski wymaga bdzie narzd gosowy, w ktrym obserwujemy stan
patologiczny. Tu mamy do czynienia nie z nauk poprawnej fonacji, lecz z rehabilitacj
gosu. Jak twierdzi Bronisaw Romaniszyn, przy korekturze gosu
energia mini, ktre do tej pory wytwarzay, podtrzymyway, formoway czy wzmacniay
dwik, musi by osabiana w swej aktywnoci i wyczana. (...) W toku przestawiania"
gosu dochodzi si czsto do osobliwego stanu, jakby kryzysu, ktry polega na tym, e
piewak traci dawne moliwoci swego gosu, nie moe wydobywa i wzmacnia dwiku
dawnym sposobem, ale rwnie nie umie jeszcze posugiwa si prawidowo nowymi
rodkami. (...) To krytyczne stadium wita nauczyciel, rozumiejcy istot dokonujcych si
przemian, z radoci, ucze za z niepokojem (Romaniszyn 1957, s. 61).
Rehabilitacja gosu jest rodzajem terapii ruchowej i jako taka wymaga rwnie duo czasu, jak
kady inny problem ruchowy6. Czas oraz wyniki rehabilitacji zale od stopnia uszkodzenia
narzdu gosowego, od sprawnoci procesw nerwowych i od zaangaowania pacjenta. W
rehabilitacji gosu trzeba mocno otworzy si na terapeutyczne dziaania, bowiem dotycz
one bardzo skomplikowanego procesu - zmiany nawykw fonacyjnych. Im bardziej ze
nawyki s ugruntowane, tym
6 Rne s zdolnoci reagowania na impulsy woli w zakresie wykonywar rnych

czynnoci, zawsze jest to spraw indywidualn.
105
wicej trzeba pracy, by je przezwyciy. Nie naley zraa si niepowodzeniami i
chwilowym brakiem postpw.
III. W czasie nauki trzeba dba o dobr kondycj psychiczn. Trzeba pamita, e w fonacji
bierze udzia cay czowiek - jego ciao i jego psychika. Aparat gosowy jest w nas, odbiera
wic nasze stany emocjonalne i wszelkie wahania psychiczne7.
wiczenia winny by tak dobrane, by wpyway na usprawnienie mechanizmu gosowego, a
rwnoczenie wywieray dodatni wpyw na nastawienie psychiczne. Zbyt trudne wiczenia
hamuj poczucie swobody przy wydobywaniu gosu. W pierwszym etapie nauki zaleca si
wybr wicze, ktrych wykonywanie nie sprawi studentowi wikszych problemw. Nie
oznacza to pomijania wicze trudniejszych, lecz wskazuje jedynie na konieczno wyczucia
stopnia trudnoci w odniesieniu do indywidualnych przypadkw. Nie naley zbyt szybko i
do przodu i lekceway pozornie prostych wicze. Kade z nich ma konkretny cel i odniesie
skutek, gdy zacznie by wykonywane nawykowo.
IV. W optymalnej sytuacji wzorcw poprawnej fonacji dostarcza pedagog, ktry komentuje
wiczenia, poprawia, pokazuje. Czstym rodkiem jest tu naladowanie8. Wielu pedagogw
pokazuje gosem dwiki i zachca do powtarzania na zasadzie imitacji. Jeli jest to
egzemplifikacj jasnego wykadu, ktra pobudza wyobrani czy te unaocznia bdy, to
zasuguje na szczeglne uznanie. Jeli jednak jest jedynym rodkiem nauczania, naley
wyranie stwierdzi, i jest to rodek
7 Procesom fonacyjnym towarzyszy stale sfera dowiadcze psychicznych. Wywieraj one na
gos duy wpyw, nie zawsze pozytywny. Stres, napicie psychiczne odbijaj si na zej pracy
muskulatury oddechowej i narzdu gosowego (por. astik 2002).
8 Odrbn kwesti jest naladowanie gosu dojrzaych piewakw operowych. Franziska
Martienssen-Lohmann przestrzega przed takim dziaaniem i stwierdza, e w wyniku takiego
emitowania gosu przez mode gosy dochodzi zazwyczaj do uszkodzenia rejestrw
(Martienssen-Lohmann 1953 s. 51).
106
niewystarczajcy. Nauki emisji nie mona oprze wycznie na wyobraeniach
brzmieniowych, bowiem osignicia ucznia s wwczas najczciej zdobycz krtkotrwa.
Fonacja posiada swoje zasady, ktre musz by uwiadomione i respektowane. Bezporedni
kontakt nauczyciela z wiczcym daje moliwo dopasowania metody do indywidualnych
potrzeb. Kady ucze przynosi ze sob wasny baga dowiadcze i sposb mylenia.
Postulatem zatem winno by opanowywanie zasad poprawnej emisji pod okiem (uchem)
dowiadczonego pedagoga.
V. Niestety nie zawsze mamy moliwo takiego trybu pracy. Mimo braku konsultacji z
nauczycielem wiele kwestii emisyjnych moemy wypracowa sami9, pod warunkiem, e
bdziemy kontrolowa prac naszego aparatu gosowego zgodnie z podanymi wskazwkami,
a nie zgodnie z wasnym dowiadczeniem suchowym10. Stare przyzwyczajenia suchowe
musz ustpi nowym doznaniom. Wiele czasu minie, nim moliwa bdzie kontrola
suchowa, nim nauczymy si suchania swego gosu jakby z zewntrz. W pocztkach nauki
obserwujemy gwnie motoryk dziaania aparatu gosowego. Kontrola moliwa jest tu przez
wzrok (obserwacja ukadu poszczeglnych czci ciaa) i dotyk (sprawdzanie napicia
mini). Nie such, ale oko ma by pierwszym naszym doradc. W pocztkowym stadium
nauki najlepszym nauczycielem" jest lustro, w ktrym wida ca sylwetk. Take za
pomoc nagrania wideo moemy obiektywnie analizowa i ocenia prac wasnego aparatu
gosowego.
9 Oczywicie w podstawowym zakresie. Mona wprawdzie wypracowa wiele nawykw z
zakresu fonacji, ale nauczy si piewa artystycznie wycznie samemu nie mona.
10 Dobra kontrola suchowa moliwa jest przez nauczyciela bd inne osoby. wiczcy nie
syszy siebie w taki sam sposb jak druga osoba. Syszy przede wszystkim poprzez tzw. such
wewntrzny, ktry obciony jest dotychczasowymi dowiadczeniami suchowymi. Bardzo
czsto w odczuciu studenta dobrze fonowane dwiki wydaj si mao none czy wrcz
niepoprawne. Syszy siebie wykorzystujc przede wszystkim przewodnictwo kostne, a tam im
dwik jest bardziej wycofany i gardowy, tym brzmi noniej i ostrzej.
107
VI. Trzeba wnikliwie obserwowa cae ciao, by odblokowy-wa zbdne napicia. Czsto
zdarza si, e rozlunienie pewnej grupy mini powoduje naprenie w innych. A o to
przecie nam nie chodzi. Konieczne jest zdobycie umiejtnoci dokadnego rozluniania si w
kadej chwili - to wanie musi si sta podstaw dziaania fonacyjnego. Trzeba uwiadomi
sobie, e czym innym jest sztywno mini, a czym innym naturalnie towarzyszce ich pracy
napicie. Trzeba pamita, e rozlunienie mini nie jest synonimem ich zwiotczenia. W
pracy nad miniami chodzi o ich elastyczno i swobod dziaania. Idealn technik cechuje
wyrana przewaga rozkurczy nad skurczami, podobnie jak w czynnociach codziennych,
ktre zwykle daj poczucie swobody i wygody". Jak podaje Czesaw Sieluycki, praca
mini jest najbardziej wydajna, gdy ich moliwoci ruchowe s wykorzystane w stopniu nie
wikszym ni 50%. Jest to zasada oszczdnoci skurczw miniowych w ruchach"
(Sieluycki 1962, s. 43).
VII. W czasie fonacji niezwykle wane jest odczuwanie wrae, jakie towarzysz procesowi
ksztatowania si dwiku i procesowi fonacji. Z czasem uwiadomimy sobie rnego rodzaju
odczucia, ktre kumuluj si w miejscach nazwanych przez Raoula Hussona polami
czuciowymi. W polach czuciowych znajduje si szczeglnie duo zakocze nerww
czuciowych. Wedug Hussona jest ich dziewi (por. rys. 30):
1. Przednia cz podniebienia twardego
2. Tylna cz podniebienia twardego
3. Podniebienie mikkie
4. Krta i jej okolice
5. Grna cz twarzy
6. Tchawica
7. Grna cz klatki piersiowej
8. Okolice przepony i eber
9. Brzuch i podbrzusze (Bregy 1974, s. 61).
108
Dla nauki poprawnej fonacji szczeglnego znaczenia nabieraj:
Pola 1-3 - bdce miejscem odbicia fali dwikowej;
Pole 5 - obejmujce miejsca tzw. maski", czyli gwnie koci czaszki, gdzie odczuwamy
silne drgania, szczeglnie wane dla wypracowania rezonansu;
Pola 8 i 9 - zwizane z prac mini oddechowych.
W naszej metodzie du uwag skierowa trzeba ponadto na pole 4, czyli na krta. Tam
mieci si rdo dwiku
109
i pooenie krtani oraz praca mini krtaniowych ma podstawowe znaczenie dla dalszych
procesw fonacyjnych.
VIII. Mechanizm dziaania aparatu gosowego jest ukryty przed okiem zarwno ucznia, jak i
pedagoga, std dla osignicia celu potrzebne jest odwoywanie si do wyobrani. Budzenie
skojarze czsto jest jedyn moliwoci wywoania konkretnych czynnoci fizycznych
(inaczej ni w nauce gry na instrumencie, np. na fortepianie, gdzie wikszo kwestii jest
widoczna goym okiem). Std w nauce emisji niezbdne jest wytworzenie specjalnego jzyka
opartego na skojarzeniach i wyobrani. Jzyk ten jest niezrozumiay dla innych, a uczcemu
si w pocztkowej fazie nauki moe wydawa si banalny czy infantylny. Z wasnego
dowiadczenia przyzna musz, e dla wyjanienia wielu kwestii jzyk taki jest jednak
niezbdny. Podany na wstpie ksztacenia nadmiar wiadomoci teoretycznych,
uwzgldniajcych cis terminologi fizjologiczno-funkcjonaln tyczc aparatu gosowego,
moe znacznie zakci proces opanowywania poprawnej fonacji11. Lepiej jest poszukiwa
naturalnoci przez rne skojarzenia i porwnania ni budowa j przez prb wiadomego
poruszania konkretnych mini. Na prac wielu mini wykorzystywanych w procesie fonacji
wpywu nie mamy, a ponadto nie jestemy w stanie rozpozna i sterowa wszystkimi
konsekwencjami aktywnoci danego minia. Ruch jednego minia wywouje reakcje
innych. Gdyby takie wiadome sterowanie byo moliwe, ju dawno udaoby si naukowcom
skonstruowa robota o pynnych ruchach. Wszelkie sztuczne mechanizmy wykonuj jednak
ruchy
11 Kwestia wprowadzenia do nauki emisji gosu zagadnie teoretycznych jest bardzo

kontrowersyjna. Wielu pedagogw od nich zaczyna nauk. Osobicie uwaam, e
wiadomoci teoretyczne w praktycznej nauce fonacji powinny by dozowane bardzo
umiejtnie. Moe si zdarzy, e pilny ucze opacznie zrozumie pewne prawa. W nauce
najwaniejsze s indywidualne odczucia. Dopiero gdy one zaistniej, naley wprowadzi
teoretyczne wyjanienia. Podobnie twierdzi Bronisaw Romaniszyn: rozpoczcie wykadw
teoretycznych z zakresu fizjologii gosu naley wprowadzi w kocowym okresie studiw
wokalnych" (Romaniszyn 1957, s. 130).
110
schematyczne, sztywne, dalekie od naturalnych ruchw czowieka. Chcc np. nauczy kogo
chodzi, damy mu wiele dobrych wskazwek: najpierw podnie dziki miniom uda kolano,
a potem w sposb kontrolowany opuszczaj nog tak, by stopa opara si o podoe. Przenie
ciar ciaa na t koczyn i powtrz powysze czynnoci dla drugiej nogi itd. Czy to jednak
wystarczy?
Tak samo jest z prac biorcych udzia w procesie fonacyj-nym mini oddechowych,
krtaniowych czy mini nasady. Nasze wiczenia musz suy jedynie uaktywnieniu
pewnych elementw. Poczenie aktywnoci wszystkich mini odbywa si na zasadzie
utrwalania naturalnych odruchw bd - w przypadku istnienia zych nawykw - stworzenia
korzystnych warunkw dla przywrcenia tyche naturalnych procesw. Z ustale
elektrofizjologii wynika, e minie, ktre speniaj t sam czynno, tak samo reaguj na
bodce elektryczne. Jak twierdzi Aleksandra Mitrynowicz-Modrzejewska, przynaleno
funkcyjna mini oddechowych i mini zwierajcego piercienia gardowego zostaa
potwierdzona wynikami bada ich bioelektrycznego potencjau. Minie zwierajcego
piercienia gardowego i minie oddechowe, a zwaszcza przepona, stanowi jeden cile
zespolony ukad ruchowy, wsppracujcy w emisji gosu" (Mitrynowicz-Modrzejewska
1974, s. 179).
Wynika z tego, e w pracy nad gosem powinnimy koncentrowa si na rnych elementach.
Jest to dobre zaoenie. Pozostaje tylko pytanie: czy jednoczenie? Jednoczesna kontrola
wikszoci elementw aktywnych w czasie fonacji jest niemoliwa. Zatem: jak naley
przyj kolejno pracy?
IX. Bardzo rozpowszechniony jest sposb nauki, w ktrym na pocztku pracuje si nad
oddechem. Praca nad oddechem jest najtrudniejszym elementem ksztacenia, bowiem czsto
przez nieumiejtne wiczenia oddechowe nastpuje usztywnienie mini czy te zbyt due
parcie oddechu na krta. Jak pisze uznany nauczyciel piewu - Franziska Martienssen-
Lohmann, takim metodom nauczania naley si stanowczo sprze-
111
ciwi, gdy w nauce piewu przynosz one na og wicej szkody ni korzyci. (...)
Wstrzymanie oddechu, wytrzymywanie tonu (...) naley na og do drugiej fazy ksztacenia, a
nie do fazy pocztkowej" (Martienssen-Lohmann 1953, s. 25). Podobnie sdzi Christian
Elssner, wspczesny niemiecki pedagog: osobicie przestrzegam przed jakimkolwiek
aktywizowaniem funkcji wydechu i uwaam to za niezgodne z fizjologi" (Elssner 1996, s.
109).
X. Jedna z podstawowych dyrektyw woskiej szkoy bel canto brzmi: Dobrze oddycha, to
znaczy otworzy dolne gardo". W mojej metodzie pracy nad gosem zaczyna si wanie od
poprawnego otwarcia i uoenia aparatu gosowego. Podobnie jest w grze na instrumentach,
gdy wiele czasu na pocztku nauki zajmuje poprawne trzymanie instrumentu. Zanim ucze
zacznie wydobywa ze skrzypiec dwiki, przez wiele lekcji bdzie si uczy, jak uoy
skrzypce i jak trzyma smyczek. Gdy w kocu zacznie gra, niewany bdzie dwikowy
efekt (od razu pikny ton), a jedynie swoboda w trzymaniu instrumentu. To jest podstawa,
ktrej nie zbagatelizuje aden dowiadczony pedagog.
W podejciu do gosu ludzkiego czsto popenia si bd zakadajc, e kady wie, jak naley
ukada aparat gosowy do fonacji. Nie zwraca si uwagi na t podstawow rzecz, pracujc
bd nad oddechem, bd nad uzyskaniem odpowiedniego rezonansu. To, co si uda w tych
dziaaniach uzyska, ma charakter krtkotrway. Moliwoci gosu ludzkiego w pewnym
momencie oka si ograniczone. Trzeba bdzie szuka przyczyny, a ta okae si brakiem
swobody krtani, garda czy jzyka.
Zadanie: pooy luno jzyk", wydaje si niezwykle atwe, ale jake czsto jest w
poprawny sposb niewykonalne. Praca nad przygotowaniem aparatu gosowego do fonacji
zdominuje wic pocztki pracy nad gosem.
XI. Kolejnym etapem bdzie uzyskanie odpowiedniego rezonansu dla dwikw. Przy pracy
nad rezonansem okae si,
112
e wraenia w przestrzeniach rezonujcych odczuwa si wraz z prac mini oddechowych.
Gdy to zaobserwujemy, moemy stwierdzi, e potrafimy poprawnie wydobywa dwiki.
Pozostaj jeszcze zagadnienia dotyczce artykulacji i poznanie zasad poprawnej wymowy w
jzyku polskim.
Na zakoczenie powyszych uwag do metody pracy zastanowi si naley - do jakiej emisji
zmierzamy. Odpowiemy, e do poprawnej. Po czym rozpoznamy, e to wanie jest ten
sposb fonacji? Poprawna emisja to taka, ktra: - jest wygodna:
Proces fonacji opiera si na dziaaniu rnych grup mini (m.in. mini krtani, klatki
piersiowej, jamy brzusznej) i tym samym wymaga wysiku fizycznego. Przy waciwej emisji
wysiek ten sprowadza si do niezbdnego minimum, gdy minie pracuj wwczas w
sposb skoordynowany i harmonijny. (...) Jeeli natomiast procesowi emisji gosu towarzysz
nadmierne napicia mini biorcych udzia w oddychaniu, jeeli piewajcy wyglda przy
tym jak czowiek wykonujcy bardzo uciliw prac, przybiera nienaturalne, wymuszone
pozy, wwczas moemy mie pewno, e jego emisja jest niewaciwa (Bregy 1974, s. l 3);
- jest estetyczna - wyraz twarzy jest naturalny, ukad ust, brwi nie jest wymuszony, oglna
postawa swobodna i nie napita. Wykrzywione usta, zbdna minoderia przeczy poprawnej
emisji;
- posiada dobr dykcj - tylko wyrazista dykcja jest wyrazem doskonaej emisji. Nie moemy
zastanawia si, czy to a czy o, i czy y;
- sprzyja czynnociom yciowym organizmu, dodatnio wpywa, szczeglnie przez aparat
oddechowy, na prac serca, nie powoduje podranie narzdu gosowego i chrypki; - jest
naturalna - dwik wypywa z nas w sposb prosty i jasny (jakby oczywisty");
113
- jest pikna - gdy czynno krtani, zjawiska rezonansu i oddech s ze sob zharmonizowane,
wwczas wydany przez nas dwik zachwyca suchacza.
Jeli podrcznik ten ma by pomocny w opanowaniu waciwej fonacji, nie wystarczy, by by

przeczytany. Naley przerabia podane tu wiczenia, powtarza je i wiadomie poznawa
wasne dwikowe doznania. Celem naszej pracy jest wypracowanie odruchw
bezwarunkowych i warunkowych. Jak twierdzi Czesaw Sieluycki (Sieluycki 1962), tworz
si one w rnych orodkach mzgowia. Tam bodce zostaj kojarzone i od tej umiejtnoci
zaley bezporednia koordynacja czynnoci. Wprawdzie dwik tworzy si w krtani, bo tam
jest jego rdo dwiku, jednak mwi si i piewa wiadomie przy wspudziale mzgu"
(Sobierajska 1972, s. 8).
114
3. FONACJA
Podstawowym zagadnieniem w nauce poprawnej emisji jest praca aparatu fonacyjnego, czyli
krtani. Tam bowiem usytuowane s struny gosowe (rdo dwiku), ktrych aktywno
warunkuje powstawanie gosu. Praca narzdw artykulacyj-nych i oddechowych bez fonacji
daaby nam szept, ale nonego dwiku nie udaoby si uzyska. Tak wic zagadnienia
dotyczce krtani winny zdominowa pocztki nauki. Take logika nakazuje, by najpierw
otworzy instrument", nauczy si go trzyma, a dopiero potem przystpi do gry. Zgodny z
tym jest Bronisaw Romaniszyn twierdzc, i
w pocztkowym okresie nauki piewu, w pracy nad formowaniem i rozbudow instrumentu

gosowego, chodzi przede wszystkim o usuwanie z ciaa, ktre traktujemy jako instrument,
oporw natury fizycznej, by umoliwi swobodne wydawanie dwiku (Romaniszyn 1957, s.
71).
Powysze uwagi niech wystarcz, by wyjani przyjt kolejno pracy.
a) postawa
Bd aktywny w sposb naturalny, bez adnej przesady: pier wysoko, ramiona szeroko,
szyja luno.
(Wiktor Bregy)
Istnieje cisy zwizek pomidzy postaw ciaa a fonacj. Wielokrotnie ju bya podkrelana
konieczno swobody, rozlunienia i naturalnoci. Do fonacji moemy przystpi dopiero
wtedy, gdy wiadomi bdziemy swojej postawy, gdy rozpoznamy wszystkie napicia i
naprenia obecne w naszym ciele.
115
Jedn z istotniejszych zasad w nauce emisji jest konieczno odczucia rwnowagi pomidzy
napiciami i rozlunieniami nie tylko w obrbie narzdw fonacyjnych, oddechowych czy
arty-kulacyjnych, ale w caym organizmie. Musimy uzna, e nawet niepozorne napicie brwi
czy zmarszczenie czoa ma wpyw na nasz fonacj. A co dopiero, gdy sztywniej nam barki,
opatki, czy gdy nie potrafimy stan rwnomiernie na obu stopach. W niepozorny sposb
usztywnienia niezwizanych z fonacj mini przechodz na napicia mini fonacyjnych. W
pierwszej czci podrcznika wykazalimy, e minie nawet bardzo odlege, ale o podobnej
funkcji, reaguj identycznie. Jedno naprenie rodzi kolejne. Za postawa zakca poprawn
emisj. Pamitajmy o tym!
Brak umiejtnoci rozluniania si zaobserwowaam u przewaajcej liczby studentw. Wielu
nie uwiadamiao sobie tego stanu. Od wielu lat byli zawsze usztywnieni, wic przyjmowali
to za stan normalny. Std w trakcie wicze rozlunienie przychodzio im z du trudnoci.
Fonacj wymaga napicia mini, ale nie wszystkich, tylko konkretnych, fonacyjnych. Czsto
ich napicie uzyskiwane jest poza nasz wol, wiele z tych mini odbiera bowiem impulsy
116
wegetatywnie. Napicie to moe si pojawi w sposb naturalny tylko wtedy, gdy pozostae
minie s cakowicie rozlunione. W przeciwnym razie mamy do czynienia z nakadaniem
si napi.
Przykad
Celem naszym jest jazda samochodem do przodu, ale nie wiedzie czemu, zacignlimy
rczny hamulec. Dodajemy gazu, ale samochd nie chce jecha. Prosimy nawet przyjaci, by
popchali. Po co? Wystarczyoby jedynie zwolni hamulec...
Jake czsto nasze dziaania przypominaj opisany przykad.

S osoby, ktre w sposb naturalny przyjmuj najkorzystniejsz postaw, przy ktrej fonuj
bardzo poprawnie. To tzw. naturalici (naturszczycy), czyli ci, ktrzy nic nie stracili z
naturalnych, pierwotnych odruchw. Jest ich niewielu. A co z pozostaymi? Ich droga do
ideau musi by pena wiadomoci i wiedzy.
Postawa swobodna nie oznacza biernoci i bezwadu, musi by aktywna, naturalnie
wyprostowana i elastyczna. Naley sta, rozkadajc ciar ciaa rwnomiernie na dwie nogi,
jakby odczuwajc dziaanie siy grawitacji. Trzeba dba o estetyk wygldu. Dotyczy to w
szczeglnoci ng, ktre nie powinny by w zbyt duym rozkroku czy wspina si na
palcach. Rce najlepiej trzyma wzdu ciaa, luno, by nie krpoway mini oddechowych.
Niewaciwe jest powszechnie stosowane niegdy (np. w chrach) zakadanie rk do tyu.
Takie ich uoenie bardzo ogranicza dziaanie mini klatki piersiowej.
A oto wyznaczniki poprawnej postawy:
1. Sylwetka wyprostowana;
2. Ruchy mimiczne uwiadamiane, a nie przypadkowe, wymuszane przez naprenia
towarzyszce fonacji;
117
3. Szyja swobodna, rozluniona, ale jednoczenie aktywna, przygotowana do ruchu, np.
skrtu gow;
4. Minie barkw lune, ramiona i rce swobodne12;
5. Plecy nie napite, nie zgarbione, opatki oddalone od siebie;
6. Lekko napite minie brzucha i poladkw dla uzyskania estetycznego wygldu;
7. Uda i ydki rozlunione z jednoczesnym uczuciem stabilnego stania na obu nogach;
8. Stopy oparte ca powierzchni o podoe i jednakowo obcione13.
PAMITAJMY
Swobodna, prosta postawa jest warunkiem niezbdnym dla uzyskania waciwej pozycji
krtani oraz narzdw oddechowych i artykulacyjnych.
b) uchwa
Ruchy uchwy cile cz si z ruchami krtani i jzyka, ale przede wszystkim warunkuj
otwarcie ust. Swobodne opuszczenie uchwy powiksza przestrzenie rezonansowe jamy
ustnej, a take powoduje cakowite oswobodzenie wszystkich mini okolicznych (twarzy,
szyi, garda, jzyka, krtani i koci gnykowej).
Znaczenie uchwy dla poprawnej emisji czsto jest niedoceniane. Polecenie: otwrz usta",
wydaje si miesznie atwe. Ale gdy zastanowimy si, jak otworzy usta, okae si to
polecenie bardzo mao konkretne. Obserwujc rnych mwcw czy piewakw zauwaamy,
e jedni wcale ust nie otwieraj, inni - otwieraj je ponad miar, czsto czynic przy tym
mnstwo dziwnych ruchw. S tacy, ktrzy otwieraj usta mocno w gr, inni za rozcigaj
je intensywnie na boki. Czy jest zatem
12 Swobod ramion czy koczyn grnych moemy sprawdzi podchodzc do wiczcego i

poruszajc nimi. Jeli s sztywne, aden ruch nie jest moliwy, przy swobodzie - mona rk
unie i puci; powinna swobodnie opa i zachowywa si jak wahado do czasu
naturalnego wyciszenia ruchu. 13 W poprawnej postawie wyklucza si przenoszenie ciaru
na jedn nog.
118
jaki model poprawnego otwierania ust? Najprostsza odpowied brzmi: otwieraj usta luno,
naturalnie". Co to jednak znaczy? Gdy wyobraamy sobie rk, ktra ma znajdowa si w
lunej pozycji, zwykle nie mamy wtpliwoci, jak to ma wyglda. Powinna swobodnie
zwisa zaczepiona do korpusu przy pomocy stawu barkowego. Winna zwisa tak, by przy
poruszeniu wykonywaa niczym niekrpowane ruchy i znajdowaa si w stanie bezwadnoci.
Rka nie moe by ani podkurczona, ani przesadnie obniona. Moe si znajdowa tylko w
jednym pooeniu, wynikajcym z praw grawitacji.
Podobnie jest ze szczk doln (uchw). Zaczepiona jest ona w stawie skroniowo-
uchwowym i przy jego pomocy czy si z korpusem (tu - czaszk). Zatem powinna
swobodnie opa w d i tam si zatrzyma. To jest wanie optymalne otwarcie ust (por. rys.
24). Tak byoby w sytuacji, gdybymy zachowali naturalne prawa rzdzce prac mini w
naszym organizmie. Zwykle jednak tak nie jest. Jedn z podstawowych wad jest tzw.
szczkocisk, czyli stan, w ktrym uchwa i szczka grna pozostaj wzgldem siebie w
sytuacji naprenia. Czsto w szczkocisku naprenie jest tak wielkie, e zby grne i dolne
w czasie fonacji stykaj si ze sob. Co wwczas naley uczyni, by wyczu stan naturalnego
otwarcia? Moe znw warto skorzysta z wyobrae.
Przykad
Zmczony pasaer zasn w pocigu. pi, nie uwiadamiajc sobie, e jego uchwa opada
swobodnie, a usta pozostaj otwarte.
119
Gdyby ten stan udao nam si wyobrazi, znalibymy ju odpowied na pytanie: jak luno
otworzy usta?
Z obserwacji poczynionej na licznej grupie studentw, z ktrymi prowadziam zajcia z
emisji gosu, mog zaproponowa jeszcze jedn metod na uwiadomienie sobie naturalnego
otwarcia ust. Rce luno uoy na skroniach, tak by wyczu prac stawu skroniowo-
uchwowego. Prowadzc uchw mocno w d, zaobserwujemy, i w pewnym momencie
nastpuje wyczuwalny przeskok. uchwa rozwiera si ponad miar. Ustalmy pooenie
uchwy tu przed tym przeskokiem. Mierzc rozstaw szczk przy pomocy palcw, okae si,
e mieszcz si tu pionowo (na szeroko) dwa palce: wskazujcy i rodkowy. W takim
uoeniu mamy uchw naturalnie otwart. Czy lun, pozbawion sztywnoci? Nie zawsze.
Czsto mamy do czynienia z poczuciem napicia dolnej szczki, podczas gdy wedug
powyszych wyznacznikw powinna by luna. Dzieje si tak wwczas, gdy szczko-cisk
(bez wzgldu na zaawansowanie) przyzwyczai minie do stanu skurczu. Poprzez wiczenia
stan ten naley zmieni i doprowadzi do poczucia zupenej swobody.
Przykad
Na oddziale szpitalnym ley pacjent. Na skutek paraliu ma przykurcz prawej rki. Przez
kolejne dni przychodzi do niego rehabilitant. Maymi krokami udaje si pokona przykurcz.
By to osign, trzeba byo wielu wicze rozcigajcych, rozluniajcych. Czsto
dochodzeniu do sukcesu towarzyszyo poczucie napicia czy wrcz blu.
A co by byo, gdybymy uchw obniali poniej wyznaczonej tu pozycji? W mojej

dziaalnoci dydaktycznej wydarzy si kiedy taki przypadek:
120
Zajcia emisji gosu. Dwie studentki. Jedna stoi przy lustrze i wiczy opuszczanie uchwy.
Gdy robi to zbyt mocno, ostrzegam j przed konsekwencjami, mwic artem: Niech Pani
uwaa, eby uchwa Pani nie wyskoczya z zawiasw". Wwczas obserwujca to druga
studentka opowiedziaa mi o swojej przygodzie z czasw nauki emisji w studium
nauczycielskim. Pani profesor wymagaa w fonacji moliwie jak najwikszego rozwarcia
szczk. A e uczennica bya pilna, to pilnie wiczya. W konsekwencji trafia na oddzia
chirurgii szczkowej, gdzie lekarz szynowa jej uchw, gdy tak j wywiczya", e
naturalny zawias w stawie uleg destrukcji. Pozostawmy to bez komentarza.
Przy otwieraniu ust naley uwaa, by uchwa nie wysuwaa si do przodu. Nie naley take
otwiera ust zbyt szeroko, trzeba zachowa naturaln form dla samogosek. Omwione
powyej prawida odnosz si do samogosek otwartych a, e, o. Nie wolno opuszczaniem
szczki przeciwdziaa ruchom arty-kulacyjnym jzyka, ktrego minie czsto unosz
szczk, np. w samogoskach i, y, u.
Pamitajmy
Blokada uchwy powoduje automatycznie zacisk krtani.
c) krta
W krtani znajduj si struny gosowe bdce rdem
dwiku. Ich praca regulowana jest przez orodkowy ukad
nerwowy. Jaki zatem wpyw moe mie krta na ksztatowanie
si dwiku? Wpywy s dwojakiego rodzaju:
1. minie krtani musz by utrzymane w takim pooeniu
i napiciu, by impulsy nerwowe mogy regulowa prac wi-
zade gosowych w niczym nie krpowany sposb. Czsto
zdarza si, e napita krta (potocznie zwana zamknit) -
by uzyska fonacyjny efekt - jest nadmiernie nadwerana.
Czsto - zbytecznie - nakada si na siebie praca innych
mini o odmiennym zakresie dziaania. To wanie tu bio-
121
r pocztek wszystkie patologie gosu wynikajce z nieprawidowej fonacji;
2. krta jest pooonym najbliej wizade gosowych rezonatorem. Jest to rezonator
zmiennoksztatny, zatem od tego, jak uksztatujemy krta, zalee bdzie barwa dwiku.
Najistotniejsze w pracy nad uoeniem krtani jest pozbawienie jej napi i tzw. otwarcie.
Dymy do stanu zupenego nieodczuwania krtani". Jeli w czasie fonacji odczuwamy
krta", uwiadamiamy sobie jej obecno, znaczy to, e popeniamy bdy. M. Fomiczew
pisze, e nie powinnimy odczuwa krtani, podobnie jak nie odczuwamy naszych oczu, jeli
nie s zmczone" (Fomiczew 1951, s. 141).
Otwarcie krtani to stan, w ktrym odczuwamy zupen swobod, nie ma adnych
intensywnych napi nie tylko w miniach krtani, ale take w miniach jzyka i garda. Jest
to stan zupenego rozlunienia. Przy otwarciu krtani kieszonki Morgagniego wyrwnuj swe
wgbienie, struny rzekome rozszerzaj si, a nagonia przechyla si silnie do przodu. Fale
gosowe rozchodzc si swobodnie, niczym
122
nie blokowane, uderzaj wprost w podniebienie na caej jego powierzchni oraz w tyln cian
gardzieli wywoujc wspdziaanie wszystkich nagoniowych komr rezonansowych. Taka
fonacja nie wymaga wysiku, powstay dwik jest nony i agodny. Gdy krta jest zacinita,
wizada rzekome i kieszonki Morgagniego zwaj si, stanowic dla fali dwikowej
znaczn blokad. Powstay w wyniku takiego uoenia krtani dwik jest zduszony,
wydobywany ze znacznym wysikiem, czsto przechodzi w krzyk.
W jaki sposb moemy sprawdzi, czy nasza krta jest zacinita? Krta w sposb
fizjologiczny zaciska si przy przeykaniu. Moemy sprawdzi ten stan, dotykajc palcem
mini umiejscowionych pod brod. Porwnajmy, czy w czasie mwienia czy piewania krta
zachowuje si identycznie. Jeli tak, znaczy to, e jest mocno zacinita. Take obserwacja w
lustrze wygldu szyi dostarczy nam wielu informacji. Prawidowo na szyi nie powinny
pojawia si adne napicia, muskulatura musi by zupenie spokojna. Jake czsto obserwuj
u pocztkujcych w nauce emisji sytuacj, gdy szyja tak bardzo jest cinita, e wrcz wida
napite yy i minie.
Trzeba uwaa, by krta na skutek nadmiernych napre nie bya zmczona. W takim stanie
naley unika fonowania. Prba nacisku", ktrej wynalazc by Gutzmann, pozwala
obiektywnie oceni stan krtani. W czasie piewania dugiego dwiku naciskamy agodnie na
chrzstk tarczow (u mczyzn - tzw. jabko Adama). Przy zdrowej, niezmczonej krtani,
gdy odsuniemy palec - usyszymy podwyszony dwik, ktry natychmiast powrci do
pierwotnej wysokoci. Przy problemach z krtani wyszy dwik bdzie trwa znacznie
duej, a gos z trudem powrci do stanu pierwotnego (Romaniszyn 1957, s. 32).
Krta fizjologicznie jest narzdem o duej ruchliwoci, wykorzystuje to w rnych
sytuacjach, np. w czasie poykania. W czasie fonacji powinna pozostawa w stanie
wzgldnego bezruchu. W gosie nieszkolonym krta wykonuje jednak zwy-
123
kle due ruchy, szczeglnie wtedy, gdy chcemy wydoby wyszy dwik. Wprawdzie w
rozdziale 2.1 czci I wykazalimy, e w czasie fonacji znajdujce si w krtani wizada
gosowe nie zmieniaj swej dugoci, to jednak wielu postpuje, jakby tak wanie byo.
Przykad
Pianista siedzi przy instrumencie. Fortepian stoi w miejscu jak wryty". By zagra dwiki w
rejestrze niskim (z lewej strony klawiatury) czy wysokim (ze strony prawej), nie przesuwa si
instrumentu. Grajcy przenosi rce, by zagra te dwiki. To nakazuje mu zdrowy rozsdek.
A jak zachowujemy si my w grze na naszym instrumencie? Dlaczego pozwalamy, by rdo
dwiku wykonywao bezsensowne ruchy w gr i w d?
Ruchy krtani trzeba bacznie kontrolowa. Pomocna bdzie tu luno uoona na szyi do,
ktra jest w stanie te ruchy wyczu. U mczyzn moemy to dodatkowo obserwowa,
ledzc zachowanie chrzstki tarczowej zwanej potocznie jabkiem Adama". Czsto w
momencie rozpoczcia fonacji chrzstka ta podnosi si ku grze. Naley tego szczeglnie
unika. Ruchy krtani w czasie fonacji s zbdne, poniewa obciaj minie dodatkow
prac, doprowadzajc w konsekwencji aparat fonacyjny do przecienia.
Przesunicia krtani blokujce prac wizade gosowych czsto wynikaj z usztywnienia
uchwy i napicia jzyka. Musimy pamita, e minie jzyka maj swe przyczepy na koci
gnykowej, ktrej ruchy s bezporednio przekazywane krtani. Czsto wzmoone napicie i
zwikszona praca mini krtani jest wynikiem nieudolnoci mini oddechowych14.
124
Bardzo istotna dla fonacji jest take umiejtno obniania krtani. Ta czynno, z
jednoczesnym wyprostowaniem jamy gardzieli oraz podstawy jzyka, ma wpyw na rezonans.
W jaki sposb moemy wypracowa otwarcie krtani? Najlepiej stan taki moemy uzyska
przez wyobraenie sobie pewnych dziaa. Gdy si czym zachwycamy lub czemu dziwimy,
towarzyszy nam wdech. Moemy wwczas zaobserwowa stan naturalnego otwarcia krtani.
Pojawia si jakby wraenie wewntrznej przestrzeni, lunego garda". Podobne doznania
towarzysz nam wwczas, gdy poczujemy w ustach obecno gorcego ziemniaka.
Wywoany w naturalny sposb odruch otwarcia krtani naley sobie uwiadomi, a nastpnie
trzeba w stan utrwala.
Za utrzymanie krtani w lunej formie odpowiadaj minie zewntrzne. Jeli s one
dostatecznie silne i elastyczne, s w stanie ograniczy ruchliwo krtani do minimum. A oto
propozycje dziaa majcych na celu wzmocnienie mini krtaniowych (Drobner 1994)15:
1. trening mini krtaniowych - podobny do treningu koczyn. W dziecistwie istnia trening
naturalny, dzieci mogy swobodnie korzysta z krtani, wykorzystujc jej ogromny gosowy
potencja. Z biegiem czasu rnego rodzaju zakazy i z pewnoci take wiadomo
niedoskonaoci wasnego gosu powoduj zaniechanie czynnoci krtaniowych i rozwj krtani
staje si nieporwnywalnie sabszy ni caego organizmu. Zdarzaj si kandydaci na studia
pedagogiczno--muzyczne, ktrzy jeszcze nie piewali (?!). Celem treningu jest nadrobienie
brakw wynikajcych z zaniechania penej aktywnoci krtani, wzmocnienie mini
krtaniowych, a nawet przyrost ich masy. wiczenia najpierw trzeba wykonywa bezgonie,
typowo gimnastycznie, potem take fona-cyjnie;
125
2. trening ideomotoryczny - szczeglnie przydatny w okresie, kiedy przymusowo trzeba
milcze16. Przez intensywne wyobraanie sobie czynnoci ruchowych mona wzbudzi w
miniach zmiany potencjaw bioelektrycznych. Rnica potencjaw w dziaaniu i w
wyobraeniu bdzie jedynie w ich nateniu (efekt Carpentera).
Pomocniczo na prac krtani wpywa praca innych narzdw, a w szczeglnoci narzdw
artykulacyjnych. Krta jest bowiem cile powizana przez minie z uchw, mikkim
podniebieniem, a przede wszystkim z jzykiem. Elementy te poczone s ze sob jak tryby w
mechanizmie zegara.
PAMITAJMY
Nie mwimy krtani, lecz przez krta. Swobodna krta jako podstawowy warunek poprawnej
fonacji musi sta si nawykiem.
d) jzyk
Jzyk, gdy stoi w gardle niczym koek, uniemoliwia swobodny przepyw fali dwikowej.
Ponadto jego nasada (czyli korze) przy pomocy pocze miniowych przenosi napicie
jzyka na gardo i dalej na krta, zakcajc bardzo proces fonacji. Zatem jako kolejny z
priorytetw w nauce poprawnej fonacji trzeba uzna opanowanie umiejtnoci trzymania
jzyka luno, bez usztywnienia i napre.
I tym razem banalne polecenie okazuje si niezwykle trudne. Jzyk ma lee luno, czyli
ksztatem przypomina patek ry. Ma spoczywa swobodnie na dnie jamy ustnej i dotyka
kocem dolnych przednich zbw. Tylko wwczas bdzie uoony poprawnie. Nie moe
wywija si ku grze ani wybrzusza (por. rys. 32).
PAMITAJMY
Pozbawiony napi jzyk gwarantuje nam otwarcie krtani, doskonay rezonans i poprawno
artykulacyjn.
Wedug Pestalozziego - szwajcarskiego nauczyciela piewu.
16 Np. w stanie chorobowym.
127
e) podniebienie mikkie
wiczc, dla uzyskania otwarcia krtani, odruch zdziwienia czy zachwytu zapewne
zauwaylimy, e mikkie podniebienie unosi si do gry. Te dwie czynnoci cile cz si
ze sob i wzajemnie warunkuj. Unoszenie mikkiego podniebienia ma zwizek jeszcze z
innymi dziaaniami, przede wszystkim z podparciem oddechowym i z uzyskaniem
odpowiedniej barwy dwiku. Zajmuje zatem w pracy nad gosem bardzo wane miejsce.
Jeli odruchy zdziwienia czy zachwytu nie daj jasnoci co do ukadu podniebienia, warto
zajrze w lustrze do jamy ustnej. Co widzimy? adnie wypracowany jzyk, ktry spoczywa
jak patek ry, i to wszystko. Ale my chcemy ujrze jeszcze tyln cian rodkowego garda i
w tym co nam przeszkadza. To wanie lece mikkie podniebienie, ktre dla poprawnej
fonacji stale powinno by napite (!), uniesione do gry i wysmuklone. W czasie ziewania
fizjologicznie mikkie podniebienie unosi si do gry, zamykajc przejcie do jamy nosowej i
tworzc w grnej czci jamy ustnej kopu. Moe wzbudzajc naturalny odruch ziewania w
jego pocztkowej fazie uda nam si uchwyci poprawne pooenie mikkiego podniebienia.
Take gdy szczerze si miejemy, wraz z ruchami przepony podskakuje" ku grze mikkie
podniebienie.
Obserwujc prac mikkiego podniebienia w lusterku zauwaymy, e w pewnym momencie
unosi si ono tak wysoko, e przestaje styka si z jzykiem i otwiera nam widok na tyln
cian. Teraz trzeba wypracowa aktywno tego narzdu, by pniej w pracy nad oddechem
czy rezonansem stanowia ona klucz otwierajcy wiele emisyjnych zakamarkw (por. rys.
32).
PAMITAJMY
Elastyczno mikkiego podniebienia pomoe nam w poprawnym oddychaniu i nada naszym
dwikom blask i si.
128
- Ramiona trzymaj luno, gow prosto i nie zadzieraj jej ku grze!
- wiczenia rozluniajce, rozgrzewajce i rozcigajce s kluczem do oswobodzenia ciaa z
napi.
- adnej fonacyjnej czynnoci nie wolno zaczyna ani wykonywa bez koordynacji i
synchronizacji pracy mini.
- uchwa ma opada si swego ciaru, a nie na skutek zamierzonego dziaania.
- Krta nie moe si chwia w czasie fonacji, unosi si i opada. Musi zachowa stabilne
pooenie. Ten element techniki fonacyjnej musi sta si nawykiem.
- Koniecznie odczuwaj zupen swobod, adnych intensywnych napi w miniach krtani,
jzyka czy garda.
- Gdy odczuwasz krta - koniecznie przerwij wiczenia i zastanw si, gdzie popeniasz
bd! Nie udawaj, e nie ma problemu. Trzeba samemu szuka przyczyny i zlikwidowa
miejsce blokady.
- Z obawy przed szkodliwymi naduyciami czy przecianiem nadmiern prac w
wiczeniach z gosem wskazana jest ostrono. Forsowanie gosu zawsze koczy si le.
Poczenie wszystkich elementw, czyli swobodna postawa ciaa, opuszczenie uchwy i

otwarcie ust, lune uoenie jzyka, podniesienie mikkiego podniebienia oraz otwarcie krtani
przygotowao nasz gosowy instrument do pracy, do tego, by wydoby z niego dwik. Bez
wzgldu na to, jak on zabrzmi, czy bdzie adny czy brzydki - jedno mog zagwarantowa: na
pewno bdzie poprawny. Na walory estetyczne przyjdzie jeszcze czas. To dopiero pierwszy
krok w pracy nad gosem.
129
4. WICZENIA FONACYJNE
Omawiane narzdy, tj. uchwa, krta, jzyk i mikkie podniebienie, bior aktywny udzia nie
tylko w fazie fonacji, ale take w uzyskiwaniu rezonansu i w dziaaniach artykulacyjnych. W
kolejnych rozdziaach pojawi si odpowiednie wiczenia w celu wypracowania tych
zagadnie. Aktualnie koncentrujemy si na zagadnieniu elementarnym, czyli odpowiednim
uoeniu i otwarciu aparatu gosowego w celu przystpienia do fonacji.
wiczenia te s w praktyce wiczeniami mini, ktre ksztatuj jam ustn, gardo i krta.
Ich usprawnienie, a czsto wrcz odblokowanie, pozwala nam w konsekwencji na poprawn
fonacj.
W pierwszym etapie pracy wiczenia fonacyjne przeprowadza bdziemy na samogosce a,
gdy najlepiej nadaje si ona do kontroli wzrokowej17. W dalszej kolejnoci pracowa naley
na pozostaych samogoskach: w kolejnoci e, o, i, y, u.
Pocztkowo wiczenia przeprowadzamy bezgosowo (szeptem). Szczeglnie dotyczy to osb
z duymi napiciami miniowymi. Czsto s one nawykowe i impuls mzgowy do
wydobycia dwiku powoduje automatyczne blokowanie mini. Ponadto minie s zbyt
sabe i mao ruchliwe, by mogy utrzyma wymagany ksztat w czasie rzeczywistej fonacji.
wiczenia bezgosowe ksztatuj sam ukad aparatu gosowego, ucz nas jakby trzymania
instrumentu". Ich poprawno warunkuje szybkie postpy w dalszych etapach nauki. Dymy
do wypracowania nawykw: lunego opuszczania szczki, swobodnego uoenia jzyka,
uniesienia mikkiego podniebienia. Metoda bezgosowa jest metod bezpieczn, nie naraa
narzdu gosowego na szkodliwe napicia.
W pracy nad ustawieniem aparatu gosowego najlepsz kontrol zapewnia nam lustro, w
ktrym obserwujemy nasze dziaa-
17 Przy samogosce o mona uzyska otwarcie jamy ustnej pozwalajce na wzrokow

obserwacj ukadu jzyka i pracy mikkiego podniebienia.
130
ni. Celem naszym jest takie wypracowanie mini, by wiadomie mona byo sterowa ich
prac ju bez kontroli wzrokowej.
1) wiczenia rozluniajce:
a) rozlunienie mini karku przez wykonywanie obrotw gowy;
b) rozlunienie mini ramion i barkw przez wymachiwanie i obroty rk;
c) rozlunienie jzyka i szczki:
- zaczerpnij swobodnie powietrza, podczas wydechu otwrz szeroko usta, wystaw jzyk,
napnij mocno minie twarzy i garda, po wydechu wcignij jzyk, zamknij usta, nie zaciskaj
szczk, rozlunij napicie, odczuj swobod i rozlunienie.
2. wiczenia uchwy:
a) obnia uchw przy zamknitych ustach;
b) wymawiajc sylab da, opuci luno18 uchw, przez chwil utrzyma j w dolnym
pooeniu (szczeglnie naley zwrci uwag na uwolnienie szczki od jakichkolwiek
napre). uchwa musi opada swobodnie, tak jak swobodnie opada rka;
c) wykonujc ruchy uchwy w bok (w celu jej rozlunienia), podnosi uchw do gry;
d) opuszczajc uchw obserwujemy, by wargi nie byy naprone i eby ich ksztat by
naturalny. W uoeniu warg take dymy do swobody i rozlunienia;
e) po opuszczeniu szczki wedug powyszych zasad, nie zmieniajc ksztatu warg,
wymawiamy szeptem goski: a, e, o .
18 Luno, tj. wedug zasad opisanych w czci II, rozdz. 3c. 19 Nie naley w tym wiczeniu
zwaa na niezupenie naturaln barw samogosek.
131
Brak zmian w ukadzie ust wymusza wwczas aktywno
mini jzyka.
Czasami wiczcy nie jest w stanie sam oceni, czy jego uchwa zachowuje si swobodnie.
Dotyczy to w szczeglnoci osb, ktre maj zaawansowany szczkocisk. Pomocne jest
wwczas wiczenie sprawdzajce. Jako rekwizyt do wiczenia naley przygotowa kawaek
marchewki bd korek przycity na wysoko dwch palcw20 (naleyte otwarcie ust). Po
otwarciu uchwy naley zablokowa moliwo ruchu uchwy przez woenie midzy zby
marchewki. Nastpnie naley moliwie jak najwyraniej czyta gono tekst przez okoo 5
minut. Nastpnie wyj blokad i przystpi do ponownego czytania tego samego tekstu. Jeli
w pocztkowym momencie odczujemy znaczn rnic (swobod) w sposobie czytania,
oznacza to, e mamy wad szczkocisku. wiczenie to moemy stosowa jako
rehabilitacyjne przy stwierdzeniu powyszej wady.
W czasie poprawnej fonacji na samogoskach a, o i e uchwa powinna opada swobodnie.
Mona to kontrolowa w czasie fonacji, badajc rozwarcie szczk za pomoc dwch palcw.
3) wiczenia krtani21:
a) przy zamknitych ustach obnia i unosi krta;
b) wymawia rne samogoski kontrolujc bezruch krtani;
c) wiczy tzw. wdech samogoskowy (przy wdechu wewntrzne szeptanie samogosek: a lub
e, potem take innych), przez dziaanie nietypowe, traci si ewentualne zaciski22
(Romaniszyn 1957, s. 62).
20 Nie zalecam trzymania palcw, bo czasami naprenia uchwy s tak wielkie, e grozi to
odczuciem blu w palcach.
21 Naley je przeprowadza kontrolujc dotykowo prac krtani przez luny dotyk doni.
22 Szczeglnie polecane dla szybkiego uwalniania muskulatury garda i krtani od skurczw.
132
4) wiczenia jzyka:
a) wiczy wygicie jzyka w gr i w d, naprzemiennie wy-brzuszajc go i ukadajc jak
patek ry";
b) wiczy odblokowanie jzyka przejawiajce si w jego napronych ruchach. Naley
uwaa, gdy czsto swoboda jednej czci jzyka wywouje naprenie innej. Celem
wiczenia jest uzyskanie swobodnie lecego na dnie jamy ustnej jzyka;
c) dla uzyskania swobody i waciwej pozycji jzyka szczeglnie polecane jest wiczenie na
samogosce y (jzyk naturalnie si spaszcza, przesuwa do przodu, a na powierzchni tworzy
si jakby rowek).
5. wiczenia
mikkiego
podniebienia:
a) wypracowa odruch unoszenia mikkiego podniebienia przez wyobraenie: -
ziewania25, - miechu z otwartymi ustami;
b) wydua w czasie czynno trzymania uniesionego mikkiego podniebienia.
6) wiczenia caociowe:
opuszcza uchw z jednoczesnym unoszeniem mikkiego podniebienia i poprawnym
uoeniem jzyka. wiczenie to przeprowadza na wdechu przez usta, pomocniczo
korzystajc z wyobrae: zdziwienia i zachwytu.
Powysze wiczenia musz by systematycznie powtarzane i trenowane do momentu, gdy
uzyskamy zupen swobod
23 Naladowanie odruchu ziewania uatwia obnienie krtani; trzeba jednak pamita, aby
prby naladowania nie zmieniy si w rzeczywiste ziewanie, ktre powoduje zamknicie
garda tyln czci jzyka i naprenie mini garda i szyi.
133
w ich wykonywaniu i gdy bdziemy mogli przeprowadzi nastpujce wiczenie
sprawdzajce: opuci luno uchw, unie mikkie podniebienie, jzyk uoy luno,
swobodnie opierajc go o przednie dolne zby, otworzy gardo i obniy krta. W takiej
pozycji oddycha swobodnie przez usta. Stan bezwzgldnego spokoju i rozlunienia utrzyma
przynajmniej przez okoo minut.
134
5. ODDYCHANIE
Niezalenie od tego, jak teori powstawania dwiku bierze si pod uwag, oddech jest
istotnym warunkiem dla zaistnienia prawidowej fonacji. Oddychanie dla poprawnej fonacji
ma wrcz znaczenie podstawowe. S w tym wzgldzie zgodne wszystkie metody nauki emisji
gosu.
Po uzyskaniu poprawnie otwartego i uoonego do fonacji aparatu gosowego mona
przystpi do wydobycia dwiku24, a to zwizane jest ju cile z oddechem. Pod wpywem
wydychanego powietrza wizada gosowe pobudzane s do drga.
Oddech w czasie fonacji jest oddechem dynamicznym. Najlepszy jest oddech caociowy,
czyli brzuszno-przeponowo--ebrowy25. W innych typach oddychania zwykle dochodzi do
nadmiernego i nienaturalnego naprenia poszczeglnych grup miniowych. Najlepszy
oddech to ten, ktry rwnomiernie wykorzystuje ca objto puc, nie wywoujc przy tym
zbdnych usztywnie. Wyszoci oddechu caociowego nad pozostaymi typami oddychania
dowodzi take porwnanie pojemnoci puc (Bregy 1974, s. 54):
Typ oddychania Mczyni Kobiety

obojczykowy 2150cm3 2000 cm3
ebrowy 2680 cm3 2170 cm3
przeponowy 3200 cm3 2540 cm3
caociowy 3960 cm3 2700 cm3
24 Pamitajmy, e dalsze wiczenia mona rozpocz po uzyskaniu poprawnoci w otwarciu

i uoeniu aparatu gosowego. Nie mona pracowa nad oddechem posiadajc ze podstawy.
Na nic zdadz si wypracowane dowiadczenia oddechowe przy napiciu np. mini
krtaniowych.
25 Por. cz l, rozdz. 2.2c.
135
Poprawny oddech wykorzystywany w emisji gosu to oddech swobodny i elastyczny. Oddech
taki wypywa z oddechu fizjologicznego.
Podstaw w pracy nad oddechem jest spokj ciaa i pozbawienie korpusu wszelkich napi.
Minie musz by wolne od napre, gdy w przeciwnym razie znacznie utrudniona jest ich
praca.
Naley sobie jednak uwiadomi, e spokj ciaa oraz elastyczno mini oddechowych to
nie to samo, co bierno i bezwad.
Dla fonacji istotn cech oddechu jest dugo wydechu. Czas trwania wydechu bezporednio
przekada si na czas fonacji. Pozornie wydaje si, e dugo wydechu zalee bdzie od
pojemnoci puc. Jest to istotna zaleno, ale znacznie waniejsza jest umiejtno
ekonomicznego wykorzystywania powietrza. Wedug wspczesnych bada zuycie
powietrza w czasie fonacji wynosi zaledwie 40-90 cm3/sek. dla gosw wysokich, za do 120
dla gosw niskich. Przy takim dozowaniu oddechu (...) moliwa jest nieprzerwana fonacja do
50 sekund, po czym w pucach pozostaje jeszcze niewielka rezerwa wydechowa" (Drobner
1986, s. 171). Mniej istotne jest zatem, ile mamy w pucach powietrza, lecz jak nim
dysponujemy. Z oddechem jest podobnie jak z balonem. Wypeniony powietrzem traci je
bardzo dugo, gdy powietrze wydostaje si przez malek szczelin, lecz gdy go otworzymy,
powietrze ujdzie przez krtki moment.
Co zrobi, by jak najlepiej oddycha?
a)wdech
Istot wdechu jest wprowadzenie powietrza do puc. Wiele osb oddycha szczytowo,
wykorzystujc zaledwie niewielk cz przestrzeni oddechowej. Przez umiejtne
wiczenia26 naley opanowa tak zdolno operowania miniami wde-
136
chowymi, by uzyska napenienie powietrzem jak najwikszej czci klatki piersiowej. W
tym celu naley wiadomie prowadzi powietrze od najniszych przestrzeni klatki piersiowej,
nastpnie poszerzy jej rodek, a na kocu uzupeni powietrzem przestrzenie w okolicy
obojczykowej. Wdech caociowy nie wyrnia adnej grupy mini oddechowych. W
wyniku wdechu caociowego klatka piersiowa przybiera optymalny ksztat.
W jaki sposb moemy taki wdech wypracowa? Nasze dziaanie, jak wykazalimy w
pierwszej czci w rozdziale powiconym oddychaniu27, polega ma nie na wciganiu
powietrza, lecz na powikszeniu objtoci klatki piersiowej tak, by zgodnie z zasad
wyrwnywania cinie powietrze do puc byo zassane z zewntrz.
PRzykad
Z mokrej gbki chcemy wycisn wod. ciskamy j zatem solidnie i w konsekwencji
znaczn cz wody zdoamy usun. Chcc, by nabraa wody ponownie, moemy
wprowadzi wod do wntrza gbki np. za pomoc strzykawki. A/e o ile prociej i
skuteczniej byoby trzymajc gbk zanurzon w wodzie po prostu uwolni j z ucisku.
Rka ciskajca gbk to klatka piersiowa ciskajca puca28. Gdy usuniemy zacisk
(rozsuniemy ebra), stworzymy warunki, by w sposb swobodny powietrze weszo do puc
tak, jak woda wchodzi do gbki. Waciwa praca mini wdechowych polega wic na
rozszerzeniu klatki piersiowej we wszystkich kierunkach, czyli w podunym, poprzecznym i
przednio--tylnym, przy jednoczesnym unieruchomieniu jej grnej, obojczykowej czci. W
powikszaniu objtoci puc najwiksze znaczenie maj minie ebrowe i przepona. W
czasie wdechu ebra rozsuwaj si na bok, jednoczenie przepona obnia si (por. rys. 19).
Na ruchy przepony nie mamy wprawdzie bezpo-
27 Por. cz l, rozdz. 2.2b.

28 Przypomnijmy, e puca maj typowo gbczast struktur.
137
rednio wpywu (przepona nie ma zakocze nerww czucia gbokiego i nie moe by
wiadomie przez nas kontrolowana), moemy jednak porednio znacznie zwikszy jej udzia
w procesie oddychania. W tym celu wiadomie rozszerzamy dolne ebra, do ktrych
przepona jest przyczepiona. Podczas przesuwania si przepony w d mona zaobserwowa
ucisk na trzewia i czsto nieznaczne wysuwanie si ciany brzusznej do przodu. W swojej
pracy dydaktycznej zauwaam, e wiele osb, pracujc nad obnianiem przepony, nadmiernie
wysuwa brzuch. Czynno ta staje si u nich dziaaniem celowym, a nie wynikiem pracy
przepony. Powoduje to niepotrzebne usztywnienie mini brzucha.
Trzeba dba o to, by opisane wyej czynnoci nie czyy si z napiciem ciaa. Jest to bardzo
wane, gdy decyduje o poprawnoci wdechu. Opisane czynnoci daj uczucie lekkoci i
swobody w caym ciele oraz gotowoci do dziaania.
Wdech wykonujemy przy otwartych ustach. Powinien by szybki, bezszmerowy29, gboki.
Nie moe by jednak przesady w pobieraniu powietrza. Zbyt duo powietrza usztywnia
oddech, dlatego trzeba wyczu indywidualnie odpowiedni gboko oddechu. Wdech nie
moe nas pozbawi swobody i elastycznoci.
Czasami bardzo trudno jest uruchomi dolne ebra do czynnoci rozszerzania si na boki.
Znacznie czciej ebra poruszaj si w kierunku pionowym, jednak dla poprawnej fonacji
nie jest to kierunek podany. By uruchomi ebra do pracy w kierunku poziomym, potrzebne
bd wyobraenia czynnoci, w ktrych aktywizuj si minie:
- naturalny miech,
- zaparcie si i podnoszenie ciaru,
- wchodzenie do zimnej wody.
Dobre rezultaty daje mechaniczne nacinicie przez drug osob dolnych eber w kierunku do
29 Szmery w czasie wdechu s objawem zacisku krtani.
138
rodka. Dziaanie to wyzwala w naturalny sposb napicie przeciwdziaajce zapadaniu si
eber i utrzymuje aktywno mini wdechowych (dziaajcych na zewntrz). S to czynnoci
inicjujce prac eber. Po wiadomym odczuciu pracy mini wdechowych naley te
czynnoci wypracowa.
PAMITAJMY
Wzi wdech" oznacza nastpujce czynnoci: przy otwartych ustach rozszerzy dolne ebra
tak, by powietrze zostao zassane z zewntrz zgodnie z prawem fizyki o wyrwnywaniu
cinie. Mylimy o oddechu jak o synonimie radoci, daje to nam swobod w caym ukadzie
oddechowym: od podbrzusza a do krtani.
b) wydech
Po wymianie gazowej w pucach powietrze w czasie wyde-chu zostaje usunite na zewntrz.
Pokonuje ono t sam drog jak przy wdechu, tylko w przeciwnym kierunku. W czasie
oddychania statycznego fazy: wdechowa i wydechowa, trwaj tyle samo czasu, a minie
dziaaj w logiczny sposb, tzn. w czasie wdechu dziaaj minie wdechowe, a w czasie
wydechu - wydechowe. W oddychaniu dynamicznym (wykorzystywanym w czasie fonacji)
stosunek wdechu do wydechu znacznie si zmienia30. Dymy do moliwie najduszego
wydechu przy najkrtszym wdechu. W zwizku z tym naturalna praca mini oddechowych
ulega zmianie. Istot dynamicznego wydechu jest podparcie oddechowe.
30 Por. cz l, rozdz. 2.2.
139
c) podparcie oddechowe (appoggio)
Jak pisze Aleksandra Mitrynowicz-Modrzejewska, podparcie oddechowe jest aktem
wyjtkowym i nie przypomina adnej innej czynnoci ruchowej czowieka" (Mitrynowicz-
Modrzejewska 1974, s. 140). Jego celem jest wyduenie fazy wydechowej. Aby to uzyska,
konieczne jest wypracowanie moliwoci kontroli wydychanego powietrza. Puca jako organ
oddechowy zachowuj si biernie, natomiast aktywne s minie oddechowe. To od ich
dziaania zaley, w jaki sposb ukad oddechowy wydali zuyte powietrze.
W jaki sposb mona spowolni faz wydechu? Co robi, by nie dopuci do usunicia
znacznej czci powietrza z puc w sposb niekontrolowany? (przypomnijmy porwnanie z
balonem).
Widocznym objawem wydechu jest zapadanie si klatki piersiowej. Im szybciej klatka
piersiowa zmniejszy sw objto, tym szybciej zawarte w niej powietrze zostanie usunite.
By spowolni faz wydechu, trzeba moliwie jak najduej utrzymywa klatk piersiow w
rozszerzeniu, czyli tak jak przy wdechu. I to jest wanie akt wyjtkowy", bowiem by taki
stan osign, jednoczenie musz zachowa sw aktywno zarwno minie wdechowe
(poszerzajce rozmiary klatki piersiowej) jak i wydechowe (zmniejszajce rozmiary klatki
piersiowej), a wic minie - ze swej natury - dziaajce antagoni-stycznie".
Podparcie oddechowe polega w swej istocie na moliwie dugim utrzymaniu aparatu
oddechowego w pozycji wdechowej. By minie wydechowe nie przejy aktywnoci w
sposb niekontrolowany, cay czas trzeba utrzymywa minie wdechowe w fazie
aktywnoci. Minie te musz stawia opr miniom wydechowym. wiadomie
kontrolujemy wic prac mini napinajcych dolne ebra (w konsekwencji take przepon).
Minie te przeciwdziaaj wydechowi, kontroluj go i hamuj (por. rys. 33). Jak pisze
Elssner, podparcie oddechowe jest zatrzymaniem sytuacji, w ktrej muskulatura wdechowa
przeciwstawia si zapadaniu zbiornika powietrza (Elssner
140
1996). Minie wdechowe dziaaj tu jak sznurek we wspomnianym przykadzie z balonem.
Przy takim ustawieniu powietrze opuszcza puca wolno pod optymalnym cinieniem. Brak
podparcia powoduje za natychmiastowe zwikszenie si cinienia podgoniowego, w
wyniku czego powietrze ucieka z nadmiern szybkoci, ze szkod dla jakoci dwiku i
dugoci wydechu.
Do pracy nad podparciem oddechowym moemy przej dopiero wwczas, gdy w czasie
wdechu potrafimy luno rozszerza ebra.
Przejdmy zatem do opisu poszczeglnych czynnoci:
- rozszerzy ebra;
- zatrzyma oddech na krtki moment. Jest to uczucie podobne do tego, jakie towarzyszy nam
przy wejciu do lodowatej wody (tu moemy podpatrze natur i zaobserwowa, jak si
zachowuj minie oddechowe); - trzymajc rozszerzone ebra swobodnie wypuszcza
powietrze.
W czasie wydechu kontrolujemy stan dolnych eber: cay czas musz one pozostawa w
pozycji wdechowej. Wydech popynie sam z siebie, nie starajmy si powietrza wydmuchi-
141
wa31. To wanie minie wdechowe spowoduj, e mimo naturalnej utraty przez przepon
napicia i przesuwania si ku grze (a tym samym wydychania powietrza) klatka piersiowa
nie zapadnie si.
W odczuciu podparcia oddechowego pomocne bd dwa stany naturalne: kaszel i kichnicie.
W obu - wystpuje ono z du sil, lecz przez bardzo krtki czas, wrcz jako impuls.
Wypracowanie podparcia oddechowego jest trudne i wymaga wielu wicze. atwo mona
wypaczy zasady i doprowadzi do sytuacji, gdy wydychane powietrze stanie si przyczyn
zaburze w czynnoci aparatu gosowego. Przede wszystkim tu take (podobnie jak w
opisywanych wczeniej czynnociach fonacyjnych) podstawowym zaoeniem jest
zachowanie swobody i elastycznoci mini.
Jak pisze Wiktor Bregy, warunkiem osignicia tej elastycznoci [przy podparciu
oddechowym] jest pene rozlunienie mini wydechowych a do stanu normalnego tonusu32
w czasie trwania fazy wydechowej. Fizjologia uczy, i wydajno siowa minia uzaleniona
jest od stopnia jego sprystoci, t za osiga si poprzez rozlunienie wkien
miniowych" (Bregy 1974, s. 69).
Nadmierne napicia jest czasami nawet trudno dostrzec. Dlatego trzeba bacznie si
obserwowa. Stale kontrolujemy minie wdechowe i pozycj dwiku33. Trzeba troch
zaufa naturze i pozwoli naturalnie dziaa miniom wydechowym34.
W podparciu oddechowym bardzo wanym elementem jest kontrola cinienia wypuszczanego
powietrza.
Posumy si przykadem:
31 Elssner ostrzega przed aktywizowaniem funkcji wydechu (Elssner 1996).

32 Tonus (ac.) - zdolno napinania minia u istot ywych [przyp. B.T.].
34 Paul Lohmann powiedzia kiedy, e piewak nie oddycha w tym celu, aby zaczerpn
powietrza, lecz aby uzyska wewntrzn przestronno" (cyt. za Romaniszyn 1957, s. 61).
142
PRAKTYCZNA METODA PRACY NAD GOSEM
W parku montuj now fontann. Najwicej problemu przysparzgl ustawienie cinienia
strumienia wody. Raz jest za mae i fontanna n/ej moe uzyska peni swego wygldu, raz za
due i opryskani s spacerujcy obok przechodnie. W kocu udao si, fontanna prezentuje si
wspaniale.
Gdy wydychanemu powietrzu brakuje podparcia (zbyt mae cinienie wody w fontannie),
trudno nam bdzie uzyska nony dwik i dug fraz wydechow. Narazimy wwczas
aparat gosowy na moliwo szybkiego zmczenia i przyczynimy si do patologii. Duym
zagroeniem w podparciu oddechowym jest tzw. oddech pchany (zbyt due cinienie wody w
fontannie). I jeszcze jeden przykad, by to dobrze zrozumie:
Klasa w szkole muzycznej. May skrzypek bardzo chce, aby jego skrzypce zabrzmiay jak
najgoniej. Mocno przyciska smyczek do strun, lecz o dziwo! Zamiast goniej, dwiki
zabrzmiay tak, jakby kto przesuwa szaf.
143
Dlaczego tak si stao? Jako dwiku zaley od swobody drgania rda dwiku. Smyczek
zbyt mocno pocignity spowoduje dwik stiumiony. Podobnie jest z oddechem - nie moe
przeszkadza, ma tylko pobudzi struny gosowe do drga.
Swobodna praca mini wydechowych kontrolowana napiciem
mini wdechowych jest gwarancj poprawnego wydechu.

Poprawne czynnoci oddechowe wymagaj minimalnego wysiku mini oddechowych. W
wyniku wicze powinnimy to odczu i do takiej sytuacji doprowadzi. W pracy mini
oddechowych chodzi o ekonomik i oszczdne zuycie energii. Osoba wadajca poprawnym
oddechem ma prost sylwetk i nie wykazuje objaww zmczenia czy oddechowego wysiku.
Bdem przy wiczeniach oddechowych jest traktowanie ich w kategorii wyczynu, tj. kto
duej bdzie wydycha powietrze. Z czym mamy tu do czynienia? Wielu, by jak najduej
wydycha powietrze, usztywnia si, napra szyj, oczy wrcz wybausza, a na twarzy wida
purpur wysiku. Nie o takie dziaania nam chodzi. Sprbujmy bezdwicznie wypuszcza
powietrze, jakby dmucha wiec, wymawiajc jednoczenie gosk /. Przy naturalnej
czynnoci odczujemy napicie mini brzusznych oraz impuls rozszerzajcy ebra. To
wystarcza. Odczulimy prost czynno. Wielokrotnie powtarzane wiczenie wytworzy
odruch, ktry z czasem bdzie mona wyduy. Nie trzeba od pocztku pracowa nad
wiczeniami kondycyjnymi, ale nad poprawnym odczuciem wrae.
W pocztkach nauki wiadomego oddychania moemy odczuwa znaczne zmczenie mini,
nawet bl. Jest to normalne, podobnie jak normalny jest bl w ydkach, gdy pierwszy raz po
zimie wsiadamy na rower i bez treningu ruszamy na dug rowerow wycieczk. W pracy
oddechowej take potrzebny jest trening.
144
W czasie fonacji cay czas trzeba mie odczucie, jakby si tylko dobierao powietrza.
Rozlunienie mini wdechowych po kadym wydechu wymagaoby na nowo ich mobilizacji.
A to przeczyoby zasadom ergonomii. O ile wicej energii naleaoby uy, by wpierw
wyrzuci z puc pozostae powietrze, a potem na nowo je pobiera. Dobierajc powietrza
czujemy si, jakbymy jechali konno: tylko nieznaczne uniesienie -i znw zaczerpnlimy
powietrze35. Bdem jest take sytuacja, gdy fonujemy na kocwce wydechu. W
wiczeniach naley tego unika. Trzeba dobiera powietrza, gdy oddech si jeszcze nie
skoczy.
W pracy nad oddechem sukces przychodzi powoli, ale za to tak wypracowany bdzie nam
suy ju zawsze.
d) najczstsze bdy w oddycha
niu:
1. nadmierne rozszerzanie i unoszenie klatki piersiowej ku grze - powoduje skurcz mini
brzucha i napicie mini szyi;
2. usztywnienie mini brzucha - powoduje unieruchomienie ciany brzusznej;
3. wciganie brzucha do rodka - powoduje usztywnienie mini brzucha i cian klatki
piersiowej;
4. zwiotczenie ciany brzucha - powoduje nadmierne uaktywnienie mini klatki piersiowej, a
w konsekwencji usztywnienie szyi i uchwy;
5. usztywnienie klatki piersiowej i brzucha jednoczenie (Sobierajska 1972).
Z podparciem oddechowym czy si odruch unoszenia mikkiego podniebienia. Za pomoc
bada elektrofizjologicznych stwierdzono, e minie speniajce t sam czynno maj
jednakowy stopie pobudliwoci elektrycznej, mimo e mog by znacznie od siebie
oddalone. Minie mikkiego podniebienia i przepona maj ten sam stopie pobudliwoci
(Mitry-nowicz-Modrzejewska 1951). Oznacza to, e dbajc o stae unoszenie podniebienia
wpywamy na aktywno przepony.
Oddychanie
145
Oddech dynamiczny wypywa z oddechu fizjologicznego i nie moe czy si z odczuciem
napicia czy wrcz zesztywnienia. W pracy mini wdechowych i wydechowych musi istnie
harmonijna koordynacja. Sztywno pojawia si, gdy tej harmonii zabraknie.
PAMITAJMY
> Powietrza nie naley wciga, lecz przez rozszerzenie klatki piersiowej - na zasadzie
wyrwnania cinie (w pucach i na zewntrz) -powietrze samoczynnie zostaje zassane.
> Mylc o wdechu, rozszerzaj dolne ebra.
> Nie staraj si wydycha powietrza. Przy wydechu kontroluj prac mini wdechowych.
> Wyobra sobie, e wydech to strumie, ktry cay czas pynie.
> Obserwuj uwanie, by nie wkrady si do czynnoci oddechowych niepotrzebne
naprenia i usztywnienia.
> Gdy poczujesz, e naspuje blokada mini, przerwij prac nad oddechem, rozlunij si i
zrelaksuj.
> Nie rb adnych czynnoci dla samego tylko dziaania. Kade dziaanie przynosi skutek -
pomyl, jaki?
wiczc minie oddechowe na zasadzie gimnastyki - jeli robisz to naturalnie i uzyskujesz
ich elastyczno, a nie sztywno - zauwaysz, e wraz z miniami oddechowymi pracuj
minie napinajce mikkie podniebienie i jzyk, a take minie krtaniowe. W starowoskiej
pedagogice wokalnej pojcie appoggio odnosio si przede wszystkim do rezonatorw. Wosi
ca istot gosu utosamiali z poczeniem dwch elementw: appoggiarsi inpetto (oparcie
na oddechu") i appoggiarsi in testa (oparcie w gowie", tj. na rezonansie nasady).
Zrozumiesz to ju wkrtce. Potrafisz ju przygotowa instrument do gry, a po wypracowaniu
oddechu dwa najwaniejsze elementy w twoim gosie pocz si, by zaowocowa prac nad
barw i nonoci gosu, czyli prac nad rezonansem.
146
6. WICZENIA ODDECHOWE
Im wiksz skonno wykazuje ucze do rozrzutnego i wadliwego stosowania oddechu, tym
mniejszy nacisk naley ka na sam problem. Funkcja oddychania dochodzi do tym wikszej
sprawnoci, im mniejszym oddechem posuguje si ucze w pocztkowych stadiach nauki.
Naley w caej peni zdawa sobie spraw z fatalnych skutkw, jakie moe wywoa
stosowanie wicze zbyt samodzielnie traktujcych problem oddechu" (Martienssen-
Lohmann 1953, s. 66). Ta pozornie szokujca opinia Franziski Martienssen-Lohmann jest
pena gbokich przemyle i wielkiej prawdy o gosie. Autorka pokazuje nam, jak delikatn
dziedzin pracy nad gosem jest oddychanie. Uoenie krtani czy jzyka (jakkolwiek trudne
czasami do wypracowania) ogranicza si do prostych, czytelnych zada. Uzyskanie
poprawnego podparcia oddechowego polega na wypracowaniu caego zespou czynnoci, tak
by byy one fizjologicznie elastyczne i swobodne. Przy wyjanianiu zagadnie
towarzyszcych oddychaniu dynamicznemu natrafiamy na wiele przeszkd. Trudno
zwerbalizowa to, co odnosi si czsto do bardzo subtelnych, odczuwalnych jedynie
fizjologicznie ruchw. Poprawny oddech fonacyjny musi zrodzi si sam. Naszym zadaniem
bdzie dostarczenie jak najwikszej iloci wiadomoci i wicze, by t niezwykle zoon
czynno dobrze uchwyci i zrozumie.
W wiczeniach oddechowych bacznie naley zwraca uwag na swobod i rozlunienie. Nie
ma bowiem nic gorszego ni uzyskanie oddechu za pomoc rnego rodzaju skurczw i
napre. Mimo e do poprawnego oddechu potrzebujemy duego wysiku mini, musz one
pracowa elastycznie i naturalnie.
Jako przykad niech posuy taka sytuacja:
wiczenia oddechowe
147
Dziecko nauczyo si trzyma dugopis, ale uywa do tego znacznie wicej mini, ni
potrzeba, zaciska do, usztywnia ca koczyn, zuywa niepotrzebnie duo energii. Efekt -
po duszej chwili pisania rka sztywnieje, boli, dziecko odkada dugopis, dugo rozlunia
rk. Niepotrzebnie. Gdyby rka bya luna, przy trzymaniu dugopisu ze-sztywnienie i bl w
ogle by nie wystpiy.
Praca nad oddechem wymaga zastosowania indywidualnych metod pracy. U jednych
wymaga to bdzie pobudzenia mini, u innych (tych ze znacznym usztywnieniem mini)
naley zacz do stanu rozlunienia. Zasadniczo jedna pozycja w czasie wicze nie jest
wskazana. Gdy wiczcemu trudno jest si rozluni, zalecamy chodzenie, wymachy rk,
podlewanie kwiatw czy inne dziaania oddalajce go od istoty wiczenia. Celem tych
zabiegw jest pobudzenie organizmu do naturalnych, a nie wymuszanych ruchw. Czynnoci
wdechowe mona zacz wwczas, gdy minie bd tak swobodne, jak np. podczas snu.
Dla wikszoci wicze zaleca si postaw pionow (stojc). Umoliwia ona prawidowe
funkcjonowanie mini, pracuj one naturalnie i nie s niczym krpowane. Czasami dla
wyczucia pracy poszczeglnych grup miniowych lepsza jest pozycja pozioma (leca),
moliwe jest wwczas zupene rozlunienie mini. Szczeglnie naley pamita, by podczas
wiczenia wdechu minie brzucha byy rozlunione. W przeciwnym razie powietrze dotrze
jedynie do grnej czci przestrzeni klatki piersiowej.
Czstym bdem popenianym w pocztkach pracy nad oddechem jest wyduanie wydechu.
Dugi oddech jest spraw czasu. Najpierw trzeba skupi uwag na elastycznoci i swobodzie
mini. Sabo wypracowane minie mog tylko przez krtki czas pracowa efektywnie,
potem, by kontynuowa" prac, posikuj si napreniami i usztywnieniami. Naley
kontrolowa, aby w kadym momencie oddychania, zarwno
148
przy wdechu, jak i przy wydechu, caa muskulatura oddechowa, a take minie krtaniowe
pozostaway lune.
U osb zaczynajcych wiczenia oddechowe pojawi si moe uczucie saboci, a nawet
zawroty gowy. Jest to zwizane z wikszym ni zwykle dotlenieniem organizmu i nie jest
niczym niebezpiecznym. Naley na chwil przerwa wiczenia, a poczucie dyskomfortu
ustpi. Po chwili mona powrci do wicze.
Franziska Martienssen-Lohmann proponuje, aby prac nad oddechem zacz jakby bez
wdechu, z tak zawartoci powietrza, jaka znajduje si w pucach w stanie normalnym.
Wielko wdechu nastpujcego po tej frazie bywa regulowana automatycznie, poniewa w
pucach powstaje w tym czasie obszar o zmniejszonym cinieniu (Martienssen-Lohmann
1953).
1. wiczenia wdechowe:
a) bez pobierania powietrza (jak opisano wyej) liczy kolejno: jeden, dwa... a do poczucia,
e usunlimy z puc cae powietrze. Wtedy zaczerpn swobodnie powietrza. Odczujemy
wwczas naturalny odruch rozszerzenia dolnych eber. Ten odruch naley wypracowa i
stosowa jako podstaw wdechu;
b) przy swobodnej postawie (cakowicie rozlunione minie i stawy, swobodna pozycja
gowy, nieduy rozkrok, ciar ciaa rozoony rwnomiernie na obu nogach) rce unie w
przd. Zaczerpn bezdwicznie troch powietrza, tyle, co przy normalnym mwieniu.
Nastpnie mwi krtkie zdanie. Przy wypowiadaniu zdania rozoy ramiona szeroko w bok.
Przy tej czynnoci klatka piersiowa poszerzy sw objto.
c) (Trudniejsza wersja wiczenia b)
Po uzyskaniu swobodnej postawy zaczerpn bezdwicznie troch powietrza. Nastpnie
mwi krtkie zdanie, jednoczenie unoszc i rozkadajc rce w bok w celu powikszenia
klatki piersiowej (bez unoszenia barkw).
wiczenia oddechowe
149
wiczenia bi bez udziau woli naturalnie rozszerzaj klatk piersiow wskutek dziaania
dolnych eber. Po kilkakrotnym wykonaniu tych wicze, minie zaczn reagowa na nasze
polecenia i bdziemy mogli sterowa nimi wiadomie;
d) pooy si na paskiej powierzchni, odwrci uwag od funkcji oddychania, zrelaksowa
si i skupi na spoczynku oddechowym (jak w czasie snu). Po pewnym czasie oddech uspokoi
si, klatka piersiowa zmniejszy sw aktywno. Naley wtedy spokojnie oddycha. Przy
wydechu powietrze zawarte w pucach naciska bardzo lekko na usta, trzeba obserwowa, by
nie opierao si silnie na cianach garda. Jeli zostanie zachowane cakowite rozlunienie,
automatycznie wdech zaznaczy si delikatnym uwypukleniem powierzchni brzucha, a
wydech spowoduje nieznaczne cofnicie si tej powierzchni. Chodzi o to, by odbywao si to
automatycznie bez adnego usztywniania czy napinania mini. Da to podstaw do
naturalnego przebiegu procesu oddychania. wiczenie to suy wyrobieniu w sobie zdolnoci
wyczuwania wasnego oddechu;
e) wdech mona te odczu spontanicznie za pomoc odtworzenia czynnoci wchania
kwiatu;
f) aby wiadomie kontrolowa prac dolnych eber, zaleca si kontrol dotykow (donie
lekko uciskaj dolne ebra);
g) wiczenie usprawniajce prac mini brzucha: pooy si, rozluni minie, ksik (ok.
l kg) pooy na brzuchu; oddycha spokojnie, nabierajc powietrza jak najniej. W efekcie
powoki brzuszne unios delikatnie ksik do gry;
h) wiczenie usprawniajce prac mini midzyebrowych: wciga gboko powietrze
przez ma szczelin warg (jakby pijc przez rurk). Utrudniony wiadomie wdech zwiksza
si i wytrzymao wiczonych mini.
W czasie pracy nad wdechem trzeba dba o uczucie dronoci caego toru oddechowego - od
jamy ustnej i nosowej po-
150
przez krta i tchawic a po przepon. Przy braniu wdechu trzeba mie poczucie wewntrznej
przestrzennoci i swobody. Naley kontrolowa, by minie cay czas byy elastyczne i nie
wykonyway ruchw w sposb sztuczny, wycznie dla uzyskania efektu. Nie wypychaj
brzucha dlatego, e tak ma by. Zadbaj o swobod ruchw, a odczujesz na pewno wszystkie
oddechowe niuanse. Pamitaj, aby przy wdechu minie wydechowe pozostay lune.
2. wiczenia wydechowe dla uzyskania podparcia oddechowego:
a) w pozycji lecej wzi poprawny wdech i kontrolujc dotykowo minie (jedna rka
poniej ppka, druga - powyej i naprzemiennie na dolnych ebrach), krtko i zdecydowanie
wymawia jednosylabowe rozkazy: chod, we, zrb, daj itp. Przy ich wymawianiu zachowa
pozycj wdechow. wiczenie to suy uwiadomieniu sobie impulsu podparcia
oddechowego. Trzeba dba o naturalno ruchw, adnego nie wymusza. Poprawny wynik
w tym wiczeniu: ebra rozchodz si na boki, minie podbrzusza napinaj si i nieznacznie
cofaj, w konsekwencji bona powyej ppka naturalnie odskakuje" do przodu. Naley tu
przestrzec przed wiadomym poruszaniem mini w celu osignicia takich wrae. Minie
musz reagowa naturalnie;
b) wymawia spgoski, szczeglnie s i f, moliwie ostro i szybko. Pomidzy spgoskami
robi zdecydowane przerwy. Przy zachowaniu swobodnej postawy wyczuwalne s delikatne
ruchy powyej i poniej ppka (okolice te odpowiadaj pracy przepony; przypomnijmy, i
przepona, bdc miniem poprzecznie uoonym, nie podlega obserwacji zewntrznej, a jako
misie pozbawiony czucia gbokiego nie jest zalena od naszej woli). Nie naley w adnym
wypadku tych ruchw wzmacnia. Naley dy do zaniechania wiadomych dziaa, by
odczu wspprac mini. Pocztkowo wykonywa wiczenie w wolnym tempie, w miar
wiczenia oddechowe
moliwoci doprowadzajc do jego przyspieszenia. Zawsze jednak naley kontrolowa
wszystkie odczucia. Celem tych wicze jest poczenie rnych czci narzdu
oddechowego w naturalnie dziaajc cao.
W czasie wykonywania wicze cay czas trzeba kontrolowa stan napicia. Wszystkie
wiczenia naley wykonywa bez najmniejszego wysiku. Szczeglnie naley uwaa, by nie
byo ucisku powietrza w krtani. Przez dugi czas prowadzi wiczenia szeptem, potem mona
wymawia je dwicznie, cigle dbajc o identyczne oddechowe odczucia. Przy wydechu
naley oszczdnie gospodarowa powietrzem. Pomidzy wdechem a wydechem nie moe by
odruchu ciskania powietrza. Gdy odczujesz jakiekolwiek naprenie, trzeba je odblokowa.
Po chwili rozlunienia mona powrci do wicze. Podobnie -gdy zaobserwujesz, e ebra
si zapadaj. wiczenia niech trwaj tak dugo, jak dugo moesz kontrolowa elastyczno
mini.
Proponowane wyej zadania maj charakter wicze gimnastycznych - su wypracowaniu
mini eber, brzucha i porednio przepony.
Jeli pomimo wicze twj oddech wyglda nastpujco -gony i gwatowny wdech,
uniesione ramiona, napity brzuch, a w kocu fazy wydechowej zapadnita klatka piersiowa i
wysunite ku przodowi barki - wrci do pocztku rozdziau. Poprawny oddech dla fonacji
ma znaczenie podstawowe.
Trzeba wykaza duo cierpliwoci i spokoju w wiczeniu poprawnego oddechu. Nie
wystarczy wiedzie, jak si oddycha, trzeba to przede wszystkim opanowa, doprowadzi do
automatyzmu, a do tego dochodzi si zwykle dug drog.
157
152
7. REZONANS
W kadym instrumencie muzycznym wan rol odgrywa zjawisko rezonansu. Rezonans
decyduje o nonoci dwiku oraz o jego walorach brzmieniowych. By si o tym przekona,
posuymy si przykadem.
Kt nie zna brzmienia gitary elektrycznej. Brzmi zwykle bardzo gono. Zwykle, bo gdyby
wyczy prd, to ta sama gitara i ten sam gitarzysta nic nie zdziaaj. Dwikw gitary
publiczno nie usyszy. Efekt brzmieniowy przypomina bdzie szarpanie drutu, na ktrym
wiesza si pranie. Dlaczego? Bo w gitarze elektrycznej nie ma korpusu rezonansowego.
Zbudowany z litego drewna nie wzmacnia drga struny, bo wzmacnia nie musi36.
Podobnie jest z gosem ludzkim. Dwik emitowany ze strun gosowych przypomina w z
gitary elektrycznej bez prdu. By by nony, musi zosta wzmocniony w przestrzeniach
rezonansowych.
W wikszoci instrumentw odpowiedzialne za zjawisko rezonansu rezonatory maj
konkretne parametry i grajcy na ich ksztat nie ma wpywu. Zupenie inaczej jest z gosem
ludzkim. Najwaniejsze przestrzenie rezonansowe s zmiennoksztatne, wobec czego
moemy wpywa na ich wielko i ksztat.
W gosie ludzkim opanowanie odpowiedniego ustawienia przestrzeni rezonansowych
decyduje o nonoci i jakoci dwiku. Wpywa take na ekonomik wydobycia dwiku,
pozwala na oszczdniejsz, a przy tym efektywniejsz, prac aparatu gosowego.
Dotychczasowe zagadnienia dotyczce oddychania oraz fonacji pozostaway przede
wszystkim pod kon-
36
W gitarze elektrycznej drgania mechaniczne zostaj przetworzone w impulsy elektryczne za
pomoc tzw. przetwornikw elektromechanicznych. Powstay na zasadzie indukcji sygna
elektroakustyczny poddawany jest rnego rodzaju przeksztaceniom i wzmocnieniu.
Rezonans
153
trol wzrokow bd dotykow. W opanowaniu rezonansu gwn rol odgrywa kontrola
czuciowa i suchowa. Jest ona zdecydowanie trudniejsza, naraona jest bowiem na odczucia
subiektywne, a te czsto mog by bdne. Potrzeba tu duej wraliwoci na dwik i
umiejtnoci odczucia subtelnych drga kumulujcych si na polach czuciowych37.
Praca nad rezonansem, tj. nad pobudzeniem i wykorzystaniem wszystkich rezonatorw i
komr rezonansowych, staje si centralnym zagadnieniem w nauce poprawnej emisji.
Fala akustyczna rozchodzi si kulicie, wytworzony w krtani dwik rozchodzi si wic we
wszystkich kierunkach: dochodzi zarwno do jamy podgoniowej, tchawicy i klatki
piersiowej, jak i do jamy ustnej czy nosowej. W zalenoci od przestrzeni rezonujcych38
rozrniamy dwa rodzaje rezonansu: ) rezonans gowowy, ) rezonans piersiowy.
Przy prawidowym tonowaniu rezonans piersiowy pojawia si przy dwikach niskich i
rednich; im wysze czstotliwoci dwiku, tym bardziej aktywne w sposb naturalny
zaczynaj by rezonatory nasady.
O jakoci dwiku decyduje przede wszystkim rezonans gowowy. Jednak u wikszoci osb
z gosem nieszkolonym jest on sabo wyczuwalny i czsto nieuwiadamiany. Dominuje u nich
rezonans piersiowy, ktry daje dwikowi ciemn barw, lecz niestety sab nono. W
takiej sytuacji dwik, by sta si dononiejszym, potrzebuje zwykle wikszej siy.
Nadmierne wzmacnianie dwiku przez dziaania siowe prowadzi do patologii w narzdzie
gosu. Wielu wybitnych piewakw i mwcw, jak pisze Halina Sobierajska, twierdzi: nie
naley
38 Por. cz l, rozdz. 2.3c.
a) rodzaje rezonansu
154
stara si o si, Jcz o rezonans, a wtedy sia wyoni si sama" (Sobierajska 1972, s. 66).
Zatem nie si i nie krzykiem mona wzmocni dwik, lecz sposobem operowania
rezonansem, Gos po wyjciu z krtani przechodzi przez jam garda do wntrza jamy ustnej.
Gardo i jama ustna s to pierwsze, bar-dzo istotne da dwiku, przestrzenie rezonacyjne. W
nieznanym w innych rezonatorach zakresie ulegaj one cigym zmianom. Zmiany ksztatu i
wielkoci powodowane s przez ruchy uchwy, mikkiego podniebienia, a w szczeglnoci
jzyka. Jak istotny wpyw na zjawisko rezonansu ma jzyk, pokazuj rysunki (por. rys. 34).
Na rysunku 34 a) pokazano prawidowo uoony jzyk: jego koniec opiera si o dolne zby.
Powoduje to swobodne przejcie fali dwikowej przez jam garda. Jama ustno--gardowa
rozszerza si i powiksza, fale gosowe rozchodz si swobodnie i niczym nie krpowane
odbijaj si od ciany garda, a przede wszystkim od cian mikkiego i twardego
podniebienia, a nawet od przednich zbw, wywoujc wspdziaanie komr rezonansowych
nasady. Uzyskany w ten sposb dwik jest nony i swobodny.
Na rysunku 34 b) jzyk oddalony jest od dolnych zbw, a jego korze naciska na krta.
Wwczas przestrze nadgo-
Rys. 34. ukad
aparatu gosowego podczas emisji:
a) prawidowej,
b) wadliwej (cyt. za Romaniszyn 1957)
1 - zatoka czoowa
2 - zatoka klinowa 3-trbka Eustachiusza 4 - podniebienie mikkie ,
b)
5-jzyk 6 - nagonia
7 - kieszonka Morgagniego
8 - struny gosowe
Rezonans
niowa jest mocno ograniczona. Swobodne przechodzenie fali dwikowej jest znacznie
utrudnione. W konsekwencji powstaje dwik stumiony, czsto przyciemniony, pozbawiony
penego brzmienia. Aby sta si goniejszy, czsto przechodzi w krzyk. Jest to typowy
przykad emisji gardowej, ktra w sposb znaczny pozbawia gos rezonansu gowowego.
155
Sala koncertowa. Recital fortepianowy. Pianista kania si, lecz zamiast zasi do
instrumentu wychodzi, a po chwili wraca, cignc za sob wielk pierzyn. Pakule /q do
korpusu fortepianu, na struny. Odetchn z ulg - teraz instrument /esf ;u gotowy do gry.
Szaleniec -powie kady. Rzeczywicie. A my? Czy nie czynimy podobnie z naszym
instrumentem, zatykalc krta jzykiem jak pierzyn?
Na nurtujce nas zapewne pytanie: Co zrobi, by uzyska rezonans gowowy? - odpowied
tak naprawd ju znamy. Zadba o rezonans gowowy, to znaczy otworzy aparat gosowy i
ustawi poszczeglne jego elementy tak, by fala dwikowa z krtani moga ulec znacznemu
wzmocnieniu w rezonatorach nasady. Jeli rozlunilimy krta i gardo, potrafimy swobodnie
ukada jzyk, luno wadamy uchw i utrzymujemy napite mikkie podniebienie, to w
sposb naturalny w naszej fonacji pojawi si rezonans gowowy. Napicie i podniesienie
podniebienia mikkiego oraz opuszczenie korzenia jzyka otwiera krta i jam garda,
stwarzajc optymalne warunki dla kulicie rozchodzcej si z goni fali dwikowej.
Dodatkowo
75
wspomaga to swobodny wdech, ktry sprzyja uzyskaniu uczucia wewntrznej
przestrzennoci. Taki ukad poszczeglnych narzdw pozwoli w sposb naturalny skierowa
fal akustyczn na twarde podniebienie, co spowoduje dalsze rozchodzenie si drga na koci
czaszki39. Odbita od twardego podniebienia fala dwikowa dotrze do przestrzeni zatok
przyno-sowych, a to zadecyduje o nonoci i dwicznoci dwiku. W uzyskaniu rezonansu
gowowego szczeglnego znaczenia nabieraj take koci podstawy czaszki, twarzy oraz
zatok. Odbijanie si fali dwikowej w jamie ustnej jest hamowane przez tkank miniow
(mikkie podniebienie, policzki, jzyk) oraz bon luzow. Przez umiejtne ustawienie
poszczeglnych narzdw mona nada fali dwikowej waciwy kierunek i skoncentrowa
j na twardym podniebieniu, przy przednich grnych zbach oraz na wargach (por. rys. 35).
Rys. 35. Miejsce odczucia dwiku:
a),
b) waciwe, c) niewaciwe (cyt. za Sobierajska 1972)
Funkcj twardego podniebienia porwna mona do podstawka w skrzypcach. Jest to cz
instrumentu, na ktrej opieraj si drgajce struny. Podstawek dwiema nkami opiera si o
korpus rezonansowy instrumentu. Przez podstawek drgania przenosz si na pyt wierzchni,
za przez keczek (tzw. dusz) umieszczony wewntrz korpusu na jego pyt spodni.
Rezonans
157
Istniej rne metody uzyskiwania i wypracowywania rezonansu gowowego. Trzeba si
zdecydowanie przeciwstawi tym, ktre pobudzaj rezonans przez forsowanie dwiku lub
inne nienaturalne czynnoci. Mona wprawdzie w taki sposb odczu zjawisko rezonowania,
np. w jamie nosowej, ale rzadko zaowocuje to poprawn fonacj. Jak pisze Halina
Sobierajska, taki rezonans nie posiada wartoci i jest szkodliwy dla gosu, gdy dwik
czynic zudne wraenie wielkoci, w istocie jest uzyskany wysikiem mini, garda i krtani"
(Sobierajska 1970,
s. 66).
W naszej metodzie pracy przyjmujemy za Franzisk Mar-tienssen-Lohmann zasad, e im
cichsze i swobodniejsze wiczenie rezonansowe, tym lepiej odczuwa si istot drgania i
przestrzeni wibracyjnej. Rezonansu nie wolno popdza, tzn. pcha szerokim strumieniem
powietrza (Martienssen-Loh-mann 1953, s. 65).
W pracy nad rezonansem gowowym czsto wykorzystuje si mormorando. Jest to sposb
piewania z zamknitymi ustami najczciej na spgoskach: n, lub m. atwo przy takim
wiczeniu o bd, o wadliw wymow, przy ktrej krta i gardo ulegaj zaciskowi. Trzeba
pamita, e taka wymowa jest bar-
a)
Rys. 36. Ukad aparatu gosowego przy mormorando: a) prawidowy, b) nieprawidowy
b)
158
Rezonans
dzo niebezpieczna dla gosu. W czasie piewania mormorando (szczeglnie na gosce m)
jzyk i podniebienie mikkie musz by od siebie oddalone (por. rys. 36).
Rezonans na jest wikszy ni na n czy m. W momencie artykulacji jzyk blokuje fal
dwikow, kierujc j na twarde podniebienie i dalej do zatok przynosowych. Podobnie
pomocne w uzyskaniu rezonansu s spgoski / i w. Franziska Martienssen-Lohmann uwaa,
e jeeli wymowa spgosek dwicznych nie wie si ze zweniem gardzieli, to staj si
one jednym z najwaniejszych rodkw pracy nad rezonansem" (Martienssen-Lohmann 1953,
s. 63).
Rezonans gowowy zawsze towarzyszy poprawnie fonowa-nym dwikom o wyszej
czstotliwoci. Wraz z obnianiem si wysokoci emitowanego dwiku nie wystarcza ju
samo wzmacnianie w rezonatorach nasady, konieczne staje si uaktywnienie rezonatorw
znajdujcych si poniej goni. Pojawia si wwczas rezonans piersiowy. Dwik jest
penowartociowy wwczas, gdy czy oba rezonanse - piersiowy i gowowy.
W czasie mowy wykorzystujemy dwiki niskie i rednie pod wzgldem wysokoci. Czsto
s one pozbawione rezonansu gowowego, nie maj wic naturalnej nonoci, brzmi gucho,
s stumione. Suchacz ma wraenie, jakby wychodziy gboko z krtani. Jednak mwca ma
zgoa inne wraenia, dla niego taki dwik jest nony, brzmicy i gony. Skd taka
rozbieno? Pozbawiony rezonansu gowowego dwik (najczciej powstay przy
wycofanym jzyku i zacinitej krtani) przechodzi przez trbk Eustachiusza do narzdu
suchu, stwarzajc subiektywne wraenie swej potgi i blasku.
PAMITAJMY
Jzyk i podniebienie mikkie speniaj ca prac w zakresie rezonansu" (Lilii
Lehmann)40.
W jzyku polskim przewaaj goski ustne, przy fonacji ktrych fala dwikowa nie
przedostaje si do jamy nosowej. Przy pomocy zwieracza gardowego oraz mikkiego
podniebienia dochodzi do cakowitego zamknicia przejcia z jamy ustnej do jamy
nosowej41. Przy fonacji gosek zwanych nosowymi (samogoski: i oraz spgoski: m, n i
n) nastpuje swobodne przejcie fali akustycznej do jamy nosowej. Przez to uzyskuj one
zabarwienie nosowe. Jeli zabarwienie nosowe pojawia si przy fonacji gosek ustnych,
uznaje si to za wad zwan noso-waniem. Najczciej jest ono skutkiem niedostatecznego
zwarcia piercienia miniowego, a tym samym braku cakowitego odcicia dopywu
powietrza do jamy nosowej.
Nosowanie wynika czsto z niedbaej artykulacji, z naladownictwa bd zego
przyzwyczajenia. Pojawia si czasami przy bdnym wypracowywaniu rezonansu
gowowego. Czsto no-sowanie nie wynika z bdw w pracy nad rezonansem czy
artykulacj, lecz ley jakby w naturze gosu". Moe by wynikiem zaburze anatomicznych
bd zmian chorobowych (np. katar)42.
By rozpozna, czy w czasie fonacji nosujemy, moemy przeprowadzi rne prby:
prba Gutzmanna polegajca na naprzemiennym wymawianiu samogosek: ai. W tym
czasie uciskamy i zwalniamy skrzydeka nosa. Jeli wymawiamy prawidowo, tj. bez
nosowania, nie zauwaamy rnicy w barwie obu samogosek. Przy nosowaniu znacznie
zmienia si brzmienie samogoski z, barwa jest ciemniejsza, a w jamie nosa wyczuwa si
drgania;
zatkanie nosa przez zacinicie skrzydeek nosa palcami -w czasie fonacji sw z goskami
nosowymi przy zamknitej jamie nosowej wyranie odczujemy przechodzenie fali dwi-
159
Cyt. za Sobierajska 1970, s. 32.
41 Por. cz l, rozdz. 2.3b.
42 Patologiczne nosowanie szczegowo omawia Antoni Pruszewicz (Fon/afria
kliniczna 1992, s. 248-255).
160
kowej przez nos; gdy podobne wraenie towarzyszy bdzie wymawianiu sw bez gosek
nosowych, oznacza to noso-wanie;
@) prba Czermaka zwana lusterkow, polegajca na przyoeniu nieogrzanego lusterka pod
nozdrza - przy wymawianiu gosek nosowych na lusterku pojawi si para wodna, jeli
podobnie bdzie przy wymawianiu sw pozbawionych gosek nosowych, oznacza to
nosowanie.
Przy korekcie tej wady najistotniejsz rol odgrywa mikkie podniebienie. Niedostateczne
jego napicie najczciej wywouje t wad. Usunicie nosowania to przede wszystkim
wypracowanie mikkiego podniebienia.
PAMITAJMY
Nosowanie (jeli nie wynika z zaburze anatomicznych) jest wad, ktra nadaje twemu
gosowi brzydk barw. Z dbaoci o pikno swego gosu koniecznie musisz to skorygowa.
c) rezonans a rejestry43
Zacznijmy od przykadu:
Niewyszkolona piewaczka ma wykona piosenk o znacznym ambitu-sie44. Gdy piewa
nisze dwiki, jej gos brzmi ciemno i bardzo nonie. Jednak tq metod wyszych dwikw
zapiewa nie moe. Zmienia wwczas sposb piewania, wydobywajc dwiki zupenie
inaczej - ciszej i zdecydowanie janiej.
Dlaczego tak si dzieje? Jak w motorze samochodowym mona wcza rne biegi, tak i w
krtani wizada gosowe
Zagadnienie to dotyczy przede wszystkim emisji gosu w piewie. 44 Ambitus - zakres,
rozpito interwaowa dwikw w utworze, partii instrumentu, arii itd.
Rezonans
161
wczaj przez zmian swych funkcji syszalne, uchem uchwytne rejestry" - odpowiada
Bronisaw Romaniszyn (Romaniszyn 1968, s. 67). Przypomnijmy45 zasad zmiany
wysokoci dwiku w aparacie gosowym. Im wiksza jest masa drgajcych strun, tym niszy
uzyskamy dwik, przy czym masa fadw gosowych zmniejsza si w stosunku do wzrostu
ich napicia. Oznacza to, e podczas piewania coraz wyszego dwiku fad gosowy drga
coraz mniejsz czci (ubywa mu masy drgajcej), przy czym jego napicie proporcjonalnie
wzrasta.
Z opisan tu zasad zmiany wysokoci dwikw czy si okrelenie rejestru (w
instrumentoznawstwie46 - szereg dwikw wyodrbnionych w oparciu o kryterium
barwowe). W odniesieniu do gosu ludzkiego rejestr okrela szereg dwikw nie tylko
charakteryzujcych si podobn barw, ale przede wszystkim wydobytych przy zastosowaniu
tego samego mechanizmu gosowego. Struny mog drga albo ca mas: szerokoci,
dugoci i gruboci (wwczas mamy rejestr caociowy), albo sw czci - zwykle
wewntrznymi brzegami - krawdziami (wwczas mwimy o rejestrze brzegowym lub brze-
nym).
Gdy drgaj cae fady gosowe, uzyskujemy dwiki niskie. Te rezonuj w przestrzeniach
klatki piersiowej, wykorzystujc przede wszystkim rezonans piersiowy. Gdyby, zachowujc
ten sam mechanizm drga strun gosowych oraz rezonansu, przechodzi na coraz to wysze
czstotliwoci wydobywanego dwiku, pojawi si naturalna blokada - struny bd napite do
granic wytrzymaoci47. Wiele osb utosamia ten stan z grn granic skali swego gosu.
Ale - jak we wspomnianym porwnaniu - w samochodzie dla uzyskania wikszej prdkoci
zmienia si biegi, tak i w tworzeniu dwiku potrzebna bdzie zasadnicza zmiana - zmiana
masy drgajcej struny. Czy
45 Por. cz l, rozdz. 3.
46 Nauka o budowie i zasadzie dziaania instrumentw muzycznych.
47 Taki sposb wydobycia dwikw koczy si czsto nadwereniem strun gosowych i
powoduje niewydolno goni (niedomykalno strun gosowych).
162
jest to od nas zalene? Bezporednio oczywicie nie. W zakresie nie moemy przecie
kierowa prac strun gosowych; | Ale moemy tu skorzysta z pewnej prawidowoci. Jak
pisze Halina Sobierajska, wykorzystujemy w tym celu zaleno, jaka zachodzi midzy
mechanizmem rejestrowym i rezonansem, a take dynamik" (Sobierajska 1972, s. 70).
Rejestr caociowy czy si z dynamik forte oraz z rezonansem piersiowym, std czsto
rejestr ten okrela si mianem piersiowego. Rejestr brzegowy czy si z dynamik piano i i z
rezonansem gowowym i tu take stosuje si nazw od ro- | dzaju rezonansu - rejestr
gowowy48. Panuje tu spora wieloznaczno terminologiczna, std czsto pojawia si bdne
utosamianie rejestru z rezonansem.
Reasumujc:
Rejestr piersiowy
Rejestr gowowy
l. struny drgaj ca mas
l. drgaj brzegi strun gosowych
2. typow dynamik jest forte, charakterystyczne jest tu znaczne zuycie powietrza
2. typow dynamik jest piano, charakterystyczna jest tu maa ilo zuytego powietrza
3. konieczny jest udzia dolnych rezonatorw
3. dolne rezonatory maj znaczenie ladowe
4. zawsze pojawia si formant niski '", nadajcy ciemne zabarwienie
4. dominuj formanty wysokie
(II i III), nadajce jasne zabarwienie
Chocia powysze zestawienie pokazao nam odrbno obu rejestrw, to w nauce poprawnej
emisji dymy do ich wzajemnego powizania i wyrwnania. Wwczas zmiana wysokoci
dwikw staje si prosta, znikaj bariery i tzw. dwiki
48
Zalenoci te wykazay badania za pomoc stroboskopu, zdj rentae nowskich i
tomograficznych (Mitrynowicz-Modrzejewska l 963, s. l 8 i l 9)
Rezonans
163
przejciowe49. Moliwe jest sterowanie dynamik i pynne wyciszanie wszystkich dwikw
w skali, take dwikw piersiowych.
Aby nie komplikowa zagadnienia rejestrw, uznajemy za Janin Cygask, e wytwarza si
dwik z wydechu poruszajcego wizada gosowe. Inne organy dziaaj jako rezonatory i
zmieniaj tylko kolor gosu. Jeli kady dwik bdzie wspierany prawidowo przez sup
powietrza i wytworzony przy rozlunionej otwartej krtani bez forsowania, to wtedy gos w
caym swym zakresie bdzie rwny i nie stworzy niebezpiecznych przej" (Cygaska 1963,
s. 80).
Przy zachowaniu poznanych w poprzednich rozdziaach zasad dotyczcych fonacji i
oddychania, problem rozszczepienia rejestrw50 nie powinien zatem wystpi. Jak twierdzi
Bronisaw Romaniszyn, im korzystniejsze warunki istniej w caym narzdzie gosowym w
zakresie jego wewntrznej formy oraz zharmonizowania pewnych procesw odpreniowych
i napiciowych, tym swobodniejsze i mniej dostrzegalne s przejcia z jednego rejestru w
drugi: (...) Wada polega na tym, e piewak nie potrafi wyzwoli si z napi waciwych
niszej czy wyszej pozycji. Zmiana jednego biegu" na drugi jest przeprowadzona za pno
lub za gwatownie" (Romaniszyn 1968, s. 67-68).
Najwaniejsze prawo ksztacenia rejestrw brzmi: dwik na kadej wysokoci skali, w
jakimkolwiek pooeniu czy rejestrze, powinien zawiera domieszk gosu gowowego".
(Franziska Martienssen-Lohmann)
PAMITAJMY
49 Przy piewaniu przez gos nieszkolony coraz wyszych dwikw w pewnym momencie
(tj. na granicy rejestrw) pojawi si zaamanie gosu. Dwiki stan si guche, czsto
niepewne intonacyjnie. Dwiki, przy ktrych zauwaa si t zmian, zwane s
przejciowymi.
50 Rozszczepienie rejestrw - termin stosowany w wokalistyce na okrelenie wady w
technice wokalnej, w wyniku ktrej niemoliwe jest poczenie dwch rejestrw i uzyskanie
tzw. rejestru mieszanego.
164
Jeli dobrze opanowae wiczenia fonacyjne i oddechowe, skoncentruj uwag na odczuciu
zjawiska rezonansu.
Gdy odczuwasz rezonans, nie staraj si o si dwiku. Ta pojawi si sama.
Rezonans gowowy doda twemu dwikowi blasku i nonoci. Mylc o nim, otwieraj krta i
gardo, a jzyk trzymaj oparty swobodnie o dolne zby.
Nie staraj si sztucznie wzmacnia dwiku. Przy fonacji bd zawsze naturalny. Nie chciej
poprawia natury.
Fonujc jasno i blisko, uruchomisz rezonatory nasady, a tym samym rejestr gowowy. W ten
sposb doprowadzisz do mniejszego zaangaowania wizade gosowych i uchronisz swj
gos od zniszczenia.
Rezonans to nie to samo, co rejestr. By nie forsowa gosu, stosuj dla kadego dwiku
rezonans gowowy. Tylko taki gos, w ktrym w kadym rejestrze51 pojawia si rezonans
gowowy, jest w peni wartociowy.
Nie dbaj (tymczasowo oczywicie) o pikno dwiku, lecz o jego poprawno. Minie sporo
czasu, nim odkryjesz sw indywidualn barw i wydobdziesz cae pikno swego gosu.
W rejestrze piersiowym przeway rezonans piersiowy, ale i tu trzeba si stara o domieszk
rezonansu gowowego.
wiczenia w celu uzyskania rezonansu i wyrwnania rejestrw
165
8. WICZENIA W CELU UZYSKANIA REZONANSU
l WYRWNANIA REJESTRW
Wyczucie rezonansu jest zagadnieniem do skomplikowanym, wymaga bowiem
umiejtnoci odczuwania delikatnych dwikowych wrae. Przy niezupenie jeszcze w
pocztkach nauki wyksztaconej kontroli suchowej pozostaje tu przede wszystkim kontrola
czuciowa. Spord dziewiciu wyznaczonych przez Raoula Hussona pl czuciowych52 dla
odczucia rezonansu gowowego podstawowe znaczenie maj: przednia i tylna cz
podniebienia twardego, podniebienie mikkie i grna cz twarzy, czyli tzw. maska. Dla
odczucia rezonansu piersiowego wana jest grna cz klatki piersiowej.
Rwnoczenie z prac nad rezonansem rozpoczyna si praca nad wyrwnaniem brzmienia
samogosek i nad waciwym umiejscowieniem dwiku, tzw. pozycj dwiku.
Podstaw wszystkich naszych dotychczasowych dziaa byo podpatrywanie natury".
Skorzystajmy z tego take w kwestiach uzyskania i odczucia rezonansu. Punktem wyjcia dla
naszych poszukiwa bdzie prawidowo uoony aparat gosowy, rozluniony i otwarty.
Rezonans piersiowy odnajdujemy zwykle z du atwoci, l. wiczenia wydobywajc w
forte niskie dwiki. Przy przyoeniu doni do w celu uzy-grnej czci klatki piersiowej
odczujemy delikatne drgania. Odczucie to moemy wzmocni przez uderzanie rk klatki
piersiowej zarwno po stronie przedniej, jak i z tyu.
skania rezonansu piersiowego
166
2. wiczenia w celu uzyskania rezonansu gowowego
Wprowadzenie dwiku do jam rezonansowych mona wiczy na rne sposoby.
Najczciej odczuwa si rezonatory nasady przez monnorando, czyli piewanie z
zamknitymi ustami. Pamitajmy jednak o obowizkowym opuszczeniu krtani i swobodnym
uoeniu jzyka. Wyobraajc sobie, e trzymamy w ustach gorcego ziemniaka (mikkie
podniebienie jest wwczas uniesione), zacznijmy piewa: n, lub m, tak by odczu drgania
koci nosa i twarzy oraz czubka gowy. Przy takiej fonacji, z zachowaniem opisanych wrae,
opumy uchw, czyli otwrzmy usta, jednoczenie delikatnie przechodzc na samogosk a.
Jeli nie bdziemy dwiku forsowa i nie zmienimy ukadu krtani, garda, podniebienia
mikkiego i jzyka, otrzymamy poprawny, jasny i dobrze brzmicy dwik. Jeli bdzie temu
towarzyszyo wraenie wycofania si dwiku, wymagana tu bdzie konsekwencja i
systematyczno w pracy, a do uzyskania opisanego efektu.
Niektrzy dla odczucia rezonansu gowowego stosuj rozmaite zabiegi i czasem
niewiadomie poszukuj rezonansu w sztuczny sposb. Najpowaniejszym bdem s
rnego rodzaju zaciski. Jak pisze Franziska Martienssen-Lohmann, gdy przestrzenie
rezonansowe gowy nie s otwarte, wwczas wspgranie czaszki nie odbywa si swobodnie,
lecz zostaje jakby wymuszone za pomoc mini. Skurcze wibracyjne powoduj zacinicie
muskulatury szyi. Jeeli natomiast tylne przestrzenie rezonansowe gowy s otwarte, dostpne
dla promieniowania dwiku, wwczas przy prawidowym zmieszaniu rejestrw wystpuje
samorzutnie wspgrajcy rezonans przedni, zwaszcza rezonans maski" (Martienssen-
Lohmann 1953, s. 39).
Rezonans gowowy najlepiej odczujemy, wiczc w piano. Zachowujc wszystkie zasady
poprawnego przygotowania aparatu gosowego do pracy, wypowiadajmy jasno (jakby
sonecznie), bardzo blisko i naturalnie, samogosk a. Nastpnie sprbujmy j zapiewa,
niczego nie zmieniajc ani w uoeniu narzdu gosowego, ani w odczuciu dwiku.
Naladujmy w piano syre-
Cwiczenia w celu uzyskania rezonansu i wyrwnania rejestrw
n straack (efekt taki nazywamy glissandem}. Pamitajmy, by przy przechodzeniu na
wyszy dwik nie zaciska krtani i nie napra jzyka. Podniebienie stale musi by
uniesione. Stan taki naley kontrolowa w lustrze. Jeli trudno nam opanowa naprenia
mini, wyobramy sobie, e np. latamy, e jestemy zupenie odpreni i zrelaksowani. Gdy
zdobdziemy przy fonacji sprawno rozluniania, przesuwajmy si w naladowaniu syreny
coraz wyej, dbajc nadal o swobod poszczeglnych narzdw i o nieforsowanie dwiku.
Ze zdziwieniem zaobserwujemy, e potrafimy tym sposobem piewa dwiki wysokie, ktre
dotychczas byy poza zasigiem naszego gosu. Powysze wiczenie naley nastpnie
wykonywa na pozostaych samogoskach, szczeglnie na e oraz z'53.
Czsto moje studentki na pierwszej lekcji emisji zapytane: jakim pani piewa gosem?
odpowiadaj - altem. Dlaczego? -pytam. Bo skala mego gosu koczy si na d2 - pada
odpowied. To nie organicznie maa skala gosu, ale zaciski i naprenia krtani, garda bd
jzyka s tego powodem. Gdy ustpuj, skala znacznie poszerza si w gr.
Co nam daje naladowanie straackiej syreny vrpiano? Dwa bardzo istotne zjawiska: 1.
odczucie rezonansu gowowego, 2. naturalne uregulowanie rejestrw i pozbawienie gosu
tzw. dwikw przejciowych.
167
naniem rejestrw
Celem, do ktrego dymy, jest jednolito brzmieniowa 3. wiczenia gosu, bdca
wynikiem wyrwnania rejestrw. Christian Elss- nad wyrw-ner pisze, i najdoskonalsze
poczenie rejestrw osigamy wwczas, gdy uda nam si doprowadzi do penego synergiz-
mu, a wic do nakadania si dwch z natury swej antagonis-
53 Kolejno wybieranych samogosek jest spraw indywidualn. Na zasadzie prb naley
rozpozna najkorzystniej brzmic samogosk i od niej rozpoczyna wiczenia. Nastpnie
zdobyte tu dowiadczenia i odczucia trzeba przenie na pozostae samogoski.
168
tycznych funkcji: - drgania brzegowego silnie napitej struny gosowej oraz drgania penej
masy struny, odpronej i skrconej" (Elssner 1996). Autor podaje zaskakujc recept na
osignicie tego celu: powinno si wiczy obie te funkcje rwnolegle, dopiero bowiem ich
rozpracowanie stanowi punkt wyjcia wiczenia mieszania rejestrw i tym samym
wyrwnania gosu w caej skali. Jest to niemal jak konsekwentny trening dwu druyn do
zawodw w przeciganiu liny: jeli ktrakolwiek z nich wywiczona jest zbyt sabo - zabawa
szybko si koczy" (tene).
Pierwszym zadaniem w pracy nad wyrwnaniem rejestrw musi by zatem uwiadomienie
sobie istnienia w naszym gosie dwch rejestrw - piersiowego, ktry w przeszoci czsto
by utosamiany z voce naturaley i gowowego - zwanego falsetto (Sanford 1993, nr 5). Nie
naley zatem obawia si szkodliwoci rejestru piersiowego uywanego w dogodnych
czstotliwociach, ale jednoczenie trzeba stanowczo unika wszelkich prb wyprowadzania
go zbyt wysoko. Naley stanowczo wystrzega si le pojtego uycia rejestru piersiowego
[podkr. EJssner], jakie kojarzy si nam czsto z cikim, masywnym, siowym piewaniem.
Rejestr ten pojawia si u kobiet na wysokociach bliskich dwikowi mowy, kiedy to - jak
wiemy dziki badaniom foniatrycznym, napicie brzegowe strun gosowych (jak rwnie
wszystkich mini biorcych udzia w fo-nacji) jest skrajnie niskie. Dlatego te
przekrzykiwanie" gosu lub forsowanie brzmienia na tej wysokoci jest ze wzgldw czysto
fizjologicznych bardzo niebezpieczne i musi prowadzi do powanych schorze lub nawet
utraty gosu. Zbyt due cinienie podgoniowe przy niskich dwikach - podstawowy bd! -
powoduje bowiem fadowanie luzwki na strunach gosowych i utrudnia lub wrcz
uniemoliwia ich zwarcie - zatem, aby wydoby dwik, musz one podejmowa
zwielokrotniony wysiek" (Elssner 1996).
Dla odczucia rejestru piersiowego polecam tzw. metod ucia" prof. Emila Frschelsa
(Elssner 1994). Uzyskuje si
wiczenia w celu uzyskania rezonansu i wyrwnania rejestrw
wwczas najwygodniej brzmicy wycinek skali z zastosowaniem rejestru piersiowego.
Naley mruczc wydoby dwik, ktry nam si spontanicznie odezwie (zwykle jest to
dwik niszy od skali mowy) i rozluniajc uchw (jak przy uciu) odczu rodzaj dwiku.
Rejestr gowowy odczulimy przy wiczeniu z wykorzystaniem naladowania syreny

straackiej.
Gdy potrafimy na dogodnych wysokociach odczu oba rejestry, przejdmy do ich czenia.
W wikszoci wypadkw wyrwnanie rejestrw mona wypracowa jedynie w
najcilejszym zwizku z rezonansem gowowym.
wiczenia pocztkowe naley przeprowadza lekko, z zachowaniem mikkiego sposobu
atakowania dwikw, w najdelikatniejszym nasadzeniu w pianissimo. Takie fonowanie
jakiejkolwiek samogoski wymusza wykorzystanie rezonansu gowowego, a cilej mwic
formantw grnych, i prowadzi w emisji gosu do posugiwania si rejestrem gowowym.
Bowiem - jak sdzi Halin Sobierajska - funkcja wizade jest wynikiem nastawienia
nasady" (Sobierajska 1970, s. 40).
Wikszo wicze naley przeprowadza w kierunku opadajcym - od dwikw wysokich
do niskich (z gry w d). W pracy nad wyrwnaniem rejestrw naley przyj za Halin
Sobierajska nastpujc zasad: Nie naley rejestru piersiowego podciga w gr, lecz
rejestr gowowy sprowadza w d" (Sobierajska 1972, s. 103).
Dla uatwienia, w pocztkach pracy nad wyrwnaniem rejestrw naley stosowa obejcie
dwikw przejciowych. Mistrzowie starowoskiej szkoy piewu (m.in. Pierfrancesco Tosi)
dwiki przejciowe okrelali: ponticello54, sugerujc tym samym konieczno czenia w
wiczeniach jakby ukiem (chodzi o wiczenia w interwaach od kwarty w gr) dwikw
nalecych do skrajnych rejestrw.
Przy wiczeniach w kierunku opadajcym proponuj wyobrazi sobie, e wszystkie dwiki
s jakby zawieszone wysoko
54 (w.) mostek.
169
770
w chmurach, e nie opadaj. Pomocne jest take wyobraenie maej pieczki zawieszonej na
gumce - pieczka swobodnie opada, Jcz nie zrywa si z gumki. Podobnie jest z rejestrami -
dwiki, schodzc w d, dotykaj rejestru piersiowego, ae nie odrywaj si od rejestru
gowowego.
Po wypracowaniu wicze w kierunku opadajcym mona przej do wicze o charakterze
wznoszcym. Niezwykle istotny bdzie tu pocztek wiczenia - pierwszy dwik musi by
jakby odciony, zapiewany lekko, nasycony domieszk rejestru gowowego. Bez tego
konsekwencj moe by trudno w obrbie dwikw przejciowych.
Wydobyciu dwikw przejciowych towarzysz nowe odczucia - piewajcemu wydaje si,
jakby dwik sta si saby, jakby by paski i mao nony. Czsto dochodzi wwczas do
nadmiernego przesilenia gosu.
Tu raz jeszcze przypomn o koniecznoci przestrzegania zasad otwarcia aparatu gosowego i
naturalnoci wydobycia dwikw. Teraz take trzeba zawierzy naturze, zachowujc
wszystkie dotychczasowe zasady ksztatowania gosu. Wwczas mamy du szans na
regulowanie rejestrw przez natur.
Naszym zadaniem bdzie odczucie odrbnoci rejestrw i wyczucie przechodzenia z
jednego rejestru na drugi. Tu wan przysug odda nam centralny ukad nerwowy i
wyobraenie dwiku. Gdy myl o dwiku jasnym i bliskim, jasno artykuuj samogosk,
w konsekwencji impulsy mzgowe wysmuklaj i bardziej napinaj wizada gosowe. Staje
si zasad, e jasne" mylenie nastawione na wykorzystanie grnych rezonatorw
powoduje zmniejszenie masy wizade gosowych.
Wyrwnanie rejestrw naley do najtrudniejszych zada w nauce emisji gosu, ale zdobycie
tej umiejtnoci wiadczy o poprawnoci w pracy caego narzdu gosowego.
Artykulacja
171
9. ARTYKULACJA55
Najwiksz wartoci naszego aparatu gosowego jest moliwo wytworzenia dwiku
artykuowanego. Dziki niej czowiek rozwin mow, ktra umoliwia mu wzajemn
komunikacj.
Przypomnijmy w duym uproszczeniu proces tworzenia dwiku. W krtani ze strun
gosowych, dziki aktywnoci oddechowej, generowany jest dwik, ktry w przestrzeniach
rezonansowych jest wzmacniany i wzbogacany w nadajce mu barw alikwoty. W tym
momencie uaktywniaj si narzdy ar-tykulacyjne, by z owego nieartykuowanego dotd
dwiku -przy udziale wiadomoci - stworzy konkretny fonem. Dziki narzdom
artykulacyjnym powstaje cig stale zmieniajcych si gosek, ktre tworz zjawisko zwane
mow.
O ile czstotliwo drga jest wynikiem naszego mylenia (impulsy mzgowe pobudzaj
struny gosowe do drga i na ich prac nie mamy wpywu), to ju posta dwiku (np.
samogoska czy spgoska) zaley od konkretnego ukadu mini artykulacyjnych. Te za
moemy wiadomie ksztatowa czy modyfikowa. Podczas gdy fonacja jest gwnie funkcj
krtani, artykulacja jest przede wszystkim funkcj jamy ustnej, nosowej i gardowej. Wspln
paszczyzn dla fonacji i artykulacji stanowi oddech, bowiem minie biorce udzia zarwno
w artykulacji, jak i w fonacji korzystaj ze strumienia wydychanego powietrza. Nie sposb
cile oddzieli fonacj od artykulacji. Dwik generowany przez rdo dwiku, wychodzc
z krtani, jest modyfikowany w trakcie przejcia przez cay aparat gosowy, a te modyfikacje
pozwalaj zidentyfikowa dwik jako konkretn samogosk czy spgosk. Nieprecyzyjna
bd
55 Artykulacja to termin stosowany: l. w jzykoznawstwie (oznacza cay zesp ruchw
narzdw mowy oraz ich ukad w trakcie wymawiania poszczeglnych gosek), 2. w muzyce
(jest to jeden z elementw muzycznych okrelajcy sposb wzbudzania dwiku i w
konsekwencji niektre jego cechy).
772
PRAKTYCZNA METODA PRACY NAD GtOSEM
bdna artykulacja utrudnia identyfikacj gosek, a w konsekwencji zrozumienie
wymawianych sw. Czsto staje si take powodem bdw emisyjnych.
Jak niemoliwa wydaje si fonacja bez artykulacji (dwik emitowany z narzdu gosu
przechodzc przez nasad otrzymuje konkretne parametry brzmieniowe, ktre odebra
moemy suchowo jako konkretn gosk), tak moliwa jest artykulacja bez fonacji.
Usyszymy wwczas szept bd otrzymamy spgoski bezdwiczne. Pracujc nad
artykulacj moemy posikowa si szeptem. By mwi szeptem i by zrozumiaym, potrzeba
bardzo plastycznej" pracy narzdw artykulacyj-nych. Przy identycznej ich aktywnoci
otrzymamy przy gonej fonacji niezwykle precyzyjn artykulacj. Przy pomocy szeptu
mona wiele wywiczy nie naraajc si na stany nadwerenia aparatu gosowego.
a) narzdy Artykulacja nastpuje wskutek ruchw jzyka, uchwy, artykulacyjne warg,
policzkw i podniebienia mikkiego (por. rys. 37). Od- bywa si zatem w
przestrzeniach nasady, gwnie w jamach: ustnej i nosowej oraz w gardle56. Podstawowymi
atrybutami narzdw artykulacyjnych s: stopie zblienia uchwy do szczki grnej, zbw i
warg oraz wzajemne zalenoci pomidzy nimi (np. zwarcie dolnej wargi z grnymi zbami),
zetknicie czy te zblienie rnych czci jzyka do grnych zbw, dzise, podniebienia
twardego i mikkiego oraz ruchy podniebienia mikkiego odpowiadajcego za aktywno
jamy nosowej (Kotlarczyk 1965, s. 95 i nast.).
56 Zagadnienia dotyczce narzdw artykulacyjnych zostay poruszone w rozdziaach
dotyczcych fonacji, oddechu oraz rezonansu (por. cz l, rozdz. 2.3 oraz cz II, rozdz. 3,
4, 7 i 8.
Artykulacja
173
ujcie .i wejcie ?// do jamy jama nosowa dojamy 'nosowej j
nosowej
podniebienie, szczka'""" > grna /,jr jama ustna
dzisa _^ warga grna-zby grne ---warga dolna ~'~~ czubek jzyka ''/' zby dolne
Rys. 37. Narzdy artykulacyjne
(cyt. za Kotlarczyk 1965)
wizada gosowe ----W-
Jzyk to gwny narzd artykulacyjny. Jest najbardziej ruchliwy i moe przybiera rne
ksztaty i pooenia. Przez Bronisawa Romaniszyna porwnywany jest do limaka, ktry
poczony z muszl podobnie jak jzyk z koci gnykow moe wykonywa niezliczenie
wiele ruchw, stale zmieniajc swj ksztat (Romaniszyn 1957, s. 63). Dziki tym
waciwociom w najistotniejszy sposb wpywa na zmian parametrw jam nasady.
Przy omawianiu fonacji czy rezonansu wielokrotnie podkrelaam konieczno jego
spokojnego uoenia na dnie jamy ustnej. Dla artykulacji wprost przeciwnie - wymagamy
aktywnej pracy jzyka i jego niezwykej ruchliwoci. Zatem pojawia si tu sprzeczno. Jest
ona jednak pozorna. Aby jzyk sta si ruchliwy, musi by przede wszystkim luny i
pozbawiony napi. W przeciwnym razie jego aktywno bdzie ograniczona, a moliwo
ruchw i zmiany ksztatw znikome. Nie mona wiczy mini, nim nie zdobdziemy
umiejtnoci ich rozlu-
< jzyk
174
wargi
niania. Wynika std, e do pracy nad artykulacj mona przej dopiero po wypracowaniu
dotychczas omawianych zagadnie57.
Dla poprawnej artykulacji naley opanowa dziaania pozornie niemoliwe - mimo bliskoci
jzyka i krtani, trzeba uzyska spokj w krtani przy maksymalnej ruchliwoci jzyka. By to
osign, naley dba o to, by mwi i piewa na samogoskach. Te wymagaj bowiem
lunego uoenia jzyka. Dla artykulacji spgoski potrzebny jest tylko moment aktywnoci,
po nim jzyk znw powrci do samogoskowego" charakteru. Dba przy tym naley, by
jzyk nie ucieka" do tyu, gdy to wanie powoduje zapadnicie si nagoni i zacisk krtani.
Aktywno jzyka ma miejsce w jamie ustnej i jest trudno dostrzegalna goym okiem, o wiele
bardziej widoczne s wargi oraz uchwa.
Zmiana ksztatu i ukadu warg w znaczcy sposb wpywa na barw dwiku. Aktywno
dolnej wargi cile czy si z prac uchwy, wraz z ni opada lub podnosi si. Obie wargi,
dziki pracy minia okrnego warg (tzw. zwieracza ust), zamykaj szpar ust oraz przez
zaokrglanie lub wyduanie znaczco uczestnicz w artykulacji spgosek. Z ruchami warg
czy si unoszenie policzkw. Szczeglnie w wokalistyce znana jest rada - mw (piewaj) na
umiechu. Chodzi tu o bliskie, jasne formowanie dwiku. Bliska wymowa spgosek i
samogosek warunkuje blisk pozycj w mowie i piewie. Jest to bardzo naturalny sposb
podawania tekstu. Umiech powoduje podwyszenie kcikw ust, jednoczenie minie
policzkw wspomagaj aktywno mikkiego podniebienia - efektem tych dziaa jest
rozjanienie gosu, przyblienie go i nasycenie rezonansem gowowym.
Te same prawida dotycz pozostaych narzdw, tj. uchwy, warg, policzkw czy mikkiego
podniebienia.
Artykulacja
Podniebienie mikkie wykorzystywane jest gwnie w artykulacji gosek nosowych. Przy ich
wymawianiu nastpuje jego obnienie (rozkurcz mini). Przy samogoskach ustnych oraz
przy spgoskach podniebienie mikkie unosi si (por. rys. 38). Brak aktywnoci
podniebienia mikkiego powoduje bdy artykulacyjne, m.in. nosowanie58.
175
podniebienie mikkie
spoczynek .
spgoski nosowe
samogoski nosowe
spgoski dwiczne
spgoski bezdwiczne
Rys. 38. Pozycja
podniebienia
mikkiego
w czasie
artykulacji gosek
(cyt. za Styczek
1980)
Jedynie lune i pozbawione napi narzdy artykulacyjne mog za-pewnie precyzyjne
opanowanie mechaniki artykulacyjnej.
Wytworzony w krtani dwik, przechodzc przez nasad b) samo-
w optymalnym uoeniu (tj. luny jzyk, usta otwarte na dwa goski
palce), da zjawisko, ktre okrelamy samogosk. Na swojej i spgoski
akustycznej drodze dwik nie napotka adnej przeszkody,
58
Por. cz l, rozdz. 2.3b oraz cz II, rozdz. 7b.
176
narzdy artykulacyjne pozostaway wzgldem siebie w oddaleniu. Czsto jednak mamy
sytuacj inn - wargi, zby lub jzyk tworz zapor dla przepywajcej fali akustycznej -
syszalnym zjawiskiem akustycznym jest wwczas spgoska. Spgoski, ktre powstaj z
udziaem strun gosowych, zawieraj w swojej charakterystyce element dwiku (s to
spgoski dwiczne), pozostae - powstajce bez udziau strun gosowych - s szmerami
(spgoski bezdwiczne).
Samogoski s to tzw. goski otwarte. Stanowi one podstaw kadej sylaby, a do ich
powstania59 potrzebne jest drganie strun gosowych.
W jzyku polskim wyrniamy samogoski ustne (a, o, u, e, y, /) oraz nosowe (, ) .
Zrnicowanie na sze samogosek
Rys. 39. Uoenie jzyka w artykulacji samogosek
(cyt. za Foniafrio kliniczna 1992)
Rys. 40. Czworobok samogoskowy dla samogosek polskich
(cyt. za Foniafria kliniczna 1992)
59 Wyjtek stanowi samogoski szeptane.
60 Por. cz II, rozdz. 7b.
Artykulacja
177
ustnych jest moliwe dziki odmiennemu ukadowi jzyka (por. rys. 39). Ze wzgldu na
ruchy jzyka w paszczynie poziomej dzieli si samogoski na przednie (e, y, t) i tylne (a, o,
u}. Natomiast z uwagi na ruchy w paszczynie pionowej rozrnia si samogoski niskie (a),
rednie (e, o) i wysokie (u, y, i) (por. rys. 40). Ze wzgldu na ukad warg dzieli si samogoski
na zaokrglone (o, u), spaszczone (e, y, t) oraz obojtne (a).
Samogoski nosowe pod wzgldem brzmieniowym nie s jednolite, w pierwszej fazie
wyranie sycha samogosk ustn, ktra w drugiej fazie ulega unosowieniu. Jest to
widoczne w ukadzie warg i uchwy, przy jednoczesnej zmianie ukadu w jamie ustnej (jzyk
i podniebienie mikkie). W jzyku polskim samogoski ustne ulegaj unosowieniu, w
niektrych ukadach fonetycznych s wymawiane z rezonansem nosowym61.
Klasyfikacja spgosek uwarunkowana jest kilkoma czynnikami (innymi ni w przypadku
samogosek):
1. stopniem zblienia narzdw artykulacyjnych (zamknicia jamy ustnej);
2. biernym bd czynnym nastawieniem strun gosowych;
3. pooeniem mikkiego podniebienia (nosowo i ustno);
4. miejscem artykulacji;
5. pooeniem rodkowej czci jzyka (mikko i twardo).
Z uwagi na powysze parametry dzieli si spgoski na:
ad 1. zwarte, szczelinowe, zwarto-szczelinowe, potwarte;
ad 2. dwiczne i bezdwiczne;
ad 3. ustne i nosowe;
ad 4. wargowe, wargowo-zbowe, przedniojzykowo-zbowe, przedniojzykowo-dzisowe,
rodkowojzykowe, tylnojzykowe;
ad 5. twarde i mikkie (por. tab. 2).
Zamieszczona tabela pomoe w poprawnym artykuowaniu poszczeglnych spgosek.
61
Por. cz II, rozdz. 11.
178
Artykulacja
179
> Artykulacja nie moe krpowa poprawnej fonacji.
> Na niezbdn dla poprawnej artykulacji aktywno narzdw arty-kulacyjnych nakadaj
si czasami ze nawyki - grymasy, minode-ria (ukadanie ust w rurk, pokazywanie zbw
itp.). Ruchy narzdw artykulacyjnych musz zalee wycznie od ukadu artyku-lacyjnego
poszczeglnych gosek, w przeciwnym razie pozostaj w sprzecznoci z zasadami akustyki.
> Dla kadego pooenia podniebienia, dla kadego ukadu jamy ustnej czy jzyka dymy
do znalezienia optymalnego ukadu, w ktrym nie ma miejsca na naprenia.
> Obecne przy artykulacji niektrych spgosek zwarcie nie ma nic wsplnego z zaciskiem.
> Wywiczenie muskulatury ust, jzyka i jzyczka podniebiennego uwalnia krta od
zaciskw.
> Prawidowa artykulacja jest wynikiem poprawnoci oddechowej i fonacyjnej oraz
doskonaego wykorzystania rezonansu.
> Jeli masz problemy z poprawn artykulacj, odpowiedz na pytanie - czy rzetelnie
wypracowae dotychczasowe wiczenia fonacyj-ne, oddechowe i w celu uzyskania
rezonansu? Tam szukaj przyczyn swoich artykulacyjnych niepowodze.
180
10. WICZENIA ARTYKULACYJNE
Nad narzdami artykulacyjnymi pracowalimy do tej pory wielokrotnie. Wiele czasu
powicilimy jzykowi, szczce czy podniebieniu mikkiemu. Celem dotychczasowych
stara byo pozbawienie aparatu gosowego, a wic take narzdw mowy, zbdnych napi i
napre oraz uzyskanie naturalnego uoenia poszczeglnych jego elementw.
Wypracowalimy swobod i rozlunienie jzyka i uchwy oraz naturalne napicie mikkiego
podniebienia - niezbdne atrybuty naturalnej fonacji.
Naszym celem nadrzdnym jest uzyskanie doskonaej techniki w mowie i tu niezbdna staje
si precyzyjna artykulacja poszczeglnych gosek, ktra przeoy si na poprawn wymow.
Teraz bdziemy dy do usprawnienia aparatu mowy, do uzyskania elastycznoci i siy
mini poszczeglnych narzdw artykulacyjnych. Przez szereg wicze bdziemy
aktywizowa poszczeglne narzdy, by uzyska ich ruchliwo niezbdn w szczeglnoci
dla wymowy spgosek.
W wiczeniach artykulacyjnych bdziemy przestrzega najpierw artykulacji maksymalnej, by
uzyska moliwie najwiksz wyrazisto ruchu przy zmianie gosek (por. Martiens-sen
1953, s. 14). Jest to faza wstpna przypominajca trening, w ktrym rozgrzewamy
poszczeglne minie. Ruchy bd tu bardzo wyraziste, czsto przerysowane. Jednak ideaem
i celem naszych dziaa jest artykulacja minimalna, w ktrej uzyskuje si najwiksz
wyrazisto sowa przy moliwie jak najmniejszej iloci ruchw artykulacyjnych (por.
ibidem). Do tego potrzebne s minie elastyczne, wypracowane i przygotowane do
rnorakich zada.
Pena gbokich przemyle jest refleksja Franziski Mar-tienssen-Lohmann:
Spokj, ktry nie wynika z elastycznoci, jest tylko sztywnoci i odrtwieniem. Elastyczno
mona rozwin jedynie przez prac nad wyrobieniem ruchliwoci. Droga do maksymalnego
spokoju prowadzi wycznie poprzez prac nad ruchliwoci (por. Martienssen l 953, s. 26).
wiczenia artykulacyjne
181
Dla dbaoci o kondycj aparatu gosowego proponuj pocztkowo wiczy bezgosowo.
Wymawiajc wiczenia bezdwicznie (szeptem) uplastyczniamy prac narzdw
artykulacyjnych. By szept by zrozumiay, wymaga duej aktywnoci artykulacyjnej.
Stopniowo naley wprowadza gos dwiczny i wzmacnia si gosu. Odczucie artykulacji
naley cay czas wiadomie przesuwa ku przodowi.
Przy wiczeniach nie wolno doprowadza do silnych napi narzdw mowy. Trzeba
kierowa si zasad, e najpierw wiczymy te spgoski, przy ktrych wszystkie ruchy
artykulacyjne s stosunkowo sabe. Pamita trzeba, e im wiksze zmiany w pooeniu
jzyka, tym wiksze niebezpieczestwo zmiany w pooeniu koci gnykowej, czego
konsekwencj s zmiany w pooeniu krtani. Nam zaley na uzyskaniu jednolitego brzmienia
gosu i na utrzymaniu krtani w nienagannej pozycji. Niepoprawna artykulacja nie moe
zniweczy dotychczasowego dorobku. Przypomnimy w tym miejscu gwn myl z rozdziau
powiconego fonacji - nie mwimy krtani, lecz przez krta; swobodna krta jako
podstawowy warunek poprawnej fonacji musi sta si nawykiem. Jzyk ma by ruchliwy na
kocu, ju jego rodek winien wykonywa mniej ruchw, za korze jzyka musi pozosta
zupenie luny.
Pamitajmy, e kada samogoska wymaga odmiennego uoenia ust. Sztuczny ukad ust czy
sztywno jzyka wpyn na pogorszenie dykcji. Samogosk trzeba wymawia bardzo
naturalnie. Naley wsucha si w jej jasne brzmienie. Trzeba j mikko wprowadzi" w
przygotowan wczeniej, odpowiednio uoon form ust. Szczeglnie wane s te wiczenia
u osb, ktre wykonuj zbdne ruchy w narzdzie gosowym.
Wszystkie wiczenia naley wykonywa najpierw wolno i stopniowo dochodzi do szybkiego
tempa. Naley traktowa je jako rodzaj gimnastyki, ktrej celem ma by doskonaa dykcja.
Podane niej wiczenia stanowi punkt wyjcia w pracy nad udoskonalaniem techniki
artykulacyjnej. Zawarte w aneksie wiczenia winny suy dalszej pracy nad wyrazistoci
mowy.
182
bezgosowe
gosowe
Pocztkowe wiczenia w aneksie su wypracowaniu poprawnej artykulacji poszczeglnych
gosek i ich pocze (wiczenia 1-30), kolejne s wiczeniami dykcyjnymi, ktre realizowa
naley po zapoznaniu si z prawidami wymowy w jzyku polskim62.
1. wiczenia uchwy i podniebienia mikkiego zostay podane w rozdziale o fonacji63.
2. wiczenia jzyka
a) ruchy jzyka we wszystkich kierunkach w paszczynie poziomej, tj. wysuwanie jzyka do
przodu, do bokw, cofanie jzyka, dotykanie policzkw, zbw itp.;
b) ruchy jzyka we wszystkich kierunkach w paszczynie pionowej, tj. unoszenie i
opuszczanie jzyka;
c) wszelkie ruchy zawijania, wysuwania, odwracania, np. zwijanie jzyka w trbk";
d) ruchy koliste, m.in.: oblizywanie warg przy szeroko otwartych ustach, wodzenie jzykiem
po zbach grnych i dolnych, po kopule podniebienia;
e) ruchy napinajce i rozluniajce minie jzyka;
f) ruchy wyrabiajce muskulatur jzyka, m.in.: wysuwanie jzyka mimo zacinitych
szczk, przesuwanie grzbietu jzyka po twardym podniebieniu;
g) ruchy mlaskania rnymi czciami jzyka, tj. czubkiem, rodkiem i korzeniem.
a) wiczenia w wymowie r jako spgoski wymagajcej aktywnoci i szybkiego ruchu
przedniej czci jzyka, np. -ri--
62 Por. cz II, rozdz. l l.
183
, ru-ru-ru-ru, re-re-re-re (naley zwrci uwag na prac samego jzyka bez ruchw
uchwy), dugie wymawianie goski r, czasami pomocne bdzie wymwienie trrr (to
wiczenie moliwe jest do wykonania przy lunym jzyku). Wprawki te naley najpierw
wykonywa krtko, dc do wyduania czasu trwania do 20 sekund;
b) wiczenia w wymowie /; podobnie jak wyej, np. li-li-li-li, lu-lu-lu-lu, le-le-le-le, moliwe
jest take wprowadzenie wicze z wykorzystaniem samogosek otwartych la-la-la-la, lo-lo-
lo-lo;
c) wiczenia zwikszajce aktywno jzyka - szybkie wymawianie gosek d-d-d-d, cz-cz-cz-
cz, ---, ---, ---. Wprawki te naley wykonywa staccato, czyli oddzielajc kady
dwik, przy jednoczesnej silnej pracy mini oddechowych;
d) wiczenia zwikszajce ruchliwo jzyka, np. ti-tu, ku-ko-ka-ke-ki (por. rys. 41).
i) K(e) K(a) K(o) K(u)
Rys. 41. Artykulacja spgoski k w poczeniu z samogoskami
(cyt. za Wieczorkie-wicz 1998)
184
3. wiczenia warg
bezgosowe a) ruchy otwierania i zamykania ust na rne sposoby;
b) ruchy napinajce i rozluniajce wargi przy zamknitych i otwartych ustach, np. przy
zamknitych ustach przesuwa wargi w lewo i prawo, cmoka, zaciska wargi;
c) ruchy rozcigajce wargi, np. przy zamknitych zbach rozciga wargi tak, by zby byy
widoczne;
d) ruchy usprawniajce muskulatur warg, np. przytrzymywanie wargami kartki papieru,
trzymanie midzy wargami owka.
gosowe a) parskanie, np. prrrrrrr;
b) gwizdanie;
c) wymawianie w wolnym tempie bardzo pynnie a-u, o-a, u-i;
d) wymawianie staccato gosek b-b-b-b, p-p-p-p, w-w-w-w, f-f-f-f.
Wykonujc wiczenia spostrzegamy, e prawidowa artykulacja jest wynikiem poprawnoci
oddechowej i fonacyjnej oraz doskonaego wykorzystania rezonansu. Dc do aktywnoci
artykulacyjnej pobudzamy przede wszystkim oddech. Jednoczenie w sposb naturalny
uaktywniaj si rezonatory nasady. Jak twierdzi Halina Sobierajska:
waciwie pojta praca nad artykulacj jest jednoczenie prac nad: l. plastycznym podaniem
sowa, 2. oddechem, 3. przyblieniem pozycji gosu i rezonansem, 4. wyrwnaniem rejestrw,
5. opanowaniem tempa i umiejtnoci stosowania zmian dynamicznych, 6. popraw
intonacji, 7. ujednoliceniem barwy samogosek, wreszcie 8. sposobami wydobycia dwiku,
tj. artykulacj muzyczn64 (Sobierajska 1972, s. 73).
Celem naszej pracy jest wiadome uycie aparatu gosowego. Jestemy ju prawie u celu.
Prawidowa artykulacja dopenia prawidow emisj. Co ten wypracowany stan moe
Elementy od numeru 4 do 8 dotycz artykulacji w piewie. Kwestie te szczegowo
omwione zostan w rozdz. 12 w czci II.
185
zniszczy - za dykcja. Moemy precyzyjnie artykuowa poszczeglne goski, a mie z
dykcj. Dykcja to inaczej wymowa65, polega na czeniu poszczeglnych gosek w sowa czy
zdania. Zadbajmy, by bya poprawna. Nie mwmy niedbale, niechlujnie, monotonnie, nie
zaciskajmy szczk, nie spieszmy si w mowie, nie pozbawiajmy mowy pauz i stosownych
akcentw. Jak mawiaj Francuzi, dykcja jest bowiem zotym rodkiem pomidzy artykulacj,
ktra jej suy, a interpretacj, ktrej ona suy.
65 ac. dict/o, d/cf/onis - mwienie, wymowa.
186
11. ZASADY POPRAWNEJ WYMOWY POLSKIEJ (WYBR)
Najlepszym dowodem owiaty narodu jest wydoskonalenie, czysto i dokadno jego
wymowy, bo w niej jest skad wszystkich jego myli i calej jego nauki. Naley wic i to do
dobrego wychowania fizycznego, aby dobrze wyksztaci narzdzia mowy, aeby dzieci
nauczy kade sowo doskonale, wyranie i czysto wymawia...
(Jdrzej Sniadecki, O fizycznym wychowaniu dzieci]
Kady nard posiada swj jzyk i swoj mow. Bez nich nie byoby sposobu na wyraenie
myli, uczu, sugestii, nie byoby moliwoci porozumiewania si midzy ludmi. Jzyk jest
tworem ywym, podlegajcym cigym zmianom. Czsto zanikaj niektre wyraenia, a w
ich miejsce pojawiaj si nowe, nieznane wczeniej sowa; niektre, uwaane w przeszoci
za wulgaryzmy, przyjmuj si i pozostaj w uyciu. Ocena tych zjawisk wykracza poza ramy
tej ksiki, jednak do jednej kwestii odnie si musz, tj. do poprawnoci wymowy. Ma to
bowiem cisy zwizek z impostacj gosu. Nie tylko wane jest, jak si mwi i co si mwi,
ale take, jak si wymawia poszczeglne sowa.
Poprawno wymowy staje si szczeglnie wana w naszej rzeczywistoci, w ktrej wzorw
do naladowania brakuje. Wiele rodzin takich wzorcw nie dostarcza, a najwikszy
wspczesny wychowawca - telewizor - jake czsto proponuje wzory wrcz negatywne. Kt
zatem inny - jeli nie nauczyciel - ma by wzorem do naladowania. To on powinien
zachwyca piknem ojczystego jzyka.
Bardzo czsto nie zdajemy sobie sprawy z naszej zej wymowy. Nie naley si temu
specjalnie dziwi. Uczc si jzyka
Zasady poprawnej wymowy polskiej
187
obcego z dbaoci poznajemy jego zasady fonetyczne, jego intonacj. W przypadku jzyka
ojczystego ufamy intuicji, nie poznajemy zasad, w szkole rzadko kiedy polonici zajmuj si
prawidami wymowy. Jeszcze bardziej szokujcy jest fakt, e wielu ludzi wrd inteligencji
uwaa, e im dokadniej wymawia wszystkie zgoski bdce dwikowymi odpowiednikami
liter, tym mwi poprawniej. Jest to twierdzenie bdne. W ogromnie wielu przypadkach
mwimy inaczej, ni piszemy. Powodw tego jest kilka:
1. Jzyk ywy, czyli bdcy w uyciu, podlega cigej ewolucji, zmiany nastpuj wprawdzie
wolno, ale konsekwentnie. Zasady ortografii s za bardzo przestrzegane i z trudem ulegaj
zmianom, std czsto nie oddaj procesw jzykowych.
2. Pismo tylko w pewnym stopniu oddaje za pomoc liter brzmienie mowy. Pisownia nie jest
w stanie odda caego bogactwa mowy66.
3. Na mow wpywaj nieznane formie pisanej zjawiska, jak np. szybkie tempo wymowy
powodujce rnego rodzaju upodobnienia, nie tylko w zakresie jednego sowa, ale take w
zbitkach midzywyrazowych (Wieczorkiewicz 1977, s. 17 i dalej).
W kadym spoeczestwie istniej obok siebie rne wymowy67:
1. Wymowa potoczna, codzienna, spotykana w mowie swobodnej, w ktrej nie ma dbaoci o
dykcj; najczciej te ujawniaj si w niej wszystkie nieuwiadomione wady jzykowe.
2. Wymowa szkolna i teatralna68 - z samej natury instytucji -dba o czysto i poprawno
zasad. Tu zaczynamy zastanawia si nad kwestiami wymowy, zaczynamy sucha innych
66 Dla potrzeb rnych nauk, np. dialektologii, wprowadza si alfabet fonetyczny, ktry z
du dokadnoci pozwala zapisa niuanse wymowy.
67 Abstrahujemy tutaj od zagadnienia gwar i lokalnych dialektw. Omawiane tu kwestie
odnosz si do jzyka literackiego.
68 w przeszoci kada z tych wymw kierowaa si odrbnymi zasadami. Wspczenie
odrnienie to si odrzuca, wprowadzajc wymow wspln, odpowiadajc starannej mowie
potocznej.
188
Samogoski otwarte
i kontrolowa siebie, pamitamy o estetyce mwienia i dbamy o kultur ywego sowa.
Zagadnieniem poprawnoci wymowy polskiej zaj si w pocztkach XX wieku Zwizek
Artystw Scen Polskich i Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego. W 1930 roku prof.
Zenon Klemensiewicz wyda Prawida wymowy polskiej, ktre stanowi podstaw polskiej
fonetyki.
Pniejsze opracowania zawdziczamy prof. prof. Witoldowi Doroszkiewiczowi i
Bronisawowi Wieczorkiewiczowi.
a) wymowa samogosek69
z zasady wymawiane s czysto. Wyjtki pojawiaj si w nastpujcych przypadkach:
a) w wyrazach pochodzenia obcego, w ktrych samogoski ustne cz si ze spgoskami
nosowymi (n, m, , m], w wymowie poprawnej samogoski te ulegaj wtrnemu
unosowieniu, np. awans (awar|s), kunszt (kunszt). Wyjtek od tej zasady stanowi wyrazy, w
ktrych po poczeniu samogoski ustnej ze spgosk nosow pojawia si goska / lub w, np.
konferencja, konwent.
b) przy poczeniu dwch samogosek:
i wystpujce w rodku wyrazu najczciej wymawiane jest jak ji, np. ruina (rujina),
urozmaicenie (urozmajicenie);
i w wygosi wymawia si jak//, np. dwch pokoi (pokoji), by przy nadziei (nadzieji);
au najczciej wymawia si jak a, np. auto (ato);
w wyrazach pochodzenia obcego, np. idea, poeta, ewakuacja, zaleca si wymow pynn,
w ktrej przechodzi si z jednej samogoski na drug.
Podane w tym ujciu zasady poprawnej wymowy opracowano na podstawie: Z.
Klemensiewicz, Prawida wymowy polskiej, l 964; W. Doroszkie-wicz, B. Wieczorkiewicz,
Zasady poprawnej wymowy polskiej, l 947.
a) w wygosi, czyli na kocu wyrazu
wymawiamy zawsze nosowo jak Q, nie om;
wymawiamy jak czyste e, wyjtek stanowi podkrelenie osoby, np. ja pisz, on pisze,
gdzie dopuszczalna jest nieznaczna nosowo; take w wymowie scenicznej zalecana jest
lekka nosowo.
b) w rodku wyrazu:
przed spgoskami szczelinowymi twardymi/ fi, w, wi, s, , z, i, sz, , ch wymawia si
nosowo jak i Q, np. potrzsa, mny, wwz, wch; przed spgoskami b i p wymawia
si jak em, om, np.
gboko (gemboko), zb (zomb);
przed spgoskami d, t, dz, c wymawia si jak en, on, np. tcza (tencza), pamita
(pamienta); przed spgoskami di, wymawia si jak e, on, np. bdzie
(bedzie), dotkn (dotkno); przed spgoskami bi, pi wymawia si jak em, om, np.
w zbie (w zembie);,< przed spgoskami g \k wymawia si jak er|, OTJ, np. pka
(perjka), chrzka (chrzor|ka);
przed spgoskami / i zalecana jest lekka nosowo, np. wzi, ci, wzili, cili, w
mowie potocznej dopuszczalna jest nawet wymowa czysta o i e.
189
4 Samogoski nosowe
b) wymowa spgosek
Spgoski mikkie wymawia si w poczeniu z samogoskami, np. kiedy, biay, wiatr,
ciasto, siostra. Przy tej wymowie naley dy do jak najmniejszego rozstpu czasowego
pomidzy obiema artykulacjami, tak by brzmiay one jednozgo-skowo, np. bay (nie bjay).
Szczeglnie zwrci uwag naley na poczenie li, np. list, polityka, gdzie czstym bdem
jest brak starannego zmikczenia. Wiele kontrowersji budzi zmikczanie g i k. W starannej
wymowie zmikczanie nie wystpuje, np. Eugeniusz (nie: Eugieniusz).
4 Spgoski
190
> Spgoska
> Spgoski ch i h
W wymowie tej spgoski pojawia si kilka interpretacji:
1. jako spgoskowe, gdy koniec jzyka zwiera si z zbami;
2. jako u niezgoskotwrcze, gdzie u tworzy sylab z inn samogosk, np. auto;
3. najczciej wystpujce , gdy jzyk znajduje si pomidzy
u i o.
Wobec wymawiania l pojawia si wiele kontrowersji. Szczeglnie kwestia dotyczy l
spgoskowego, ktrego tradycja jeszcze niedawno bya bardzo ywa na teatralnej scenie.
Dzi tak wymow wielu uznaje za anachronizm, chocia s i jej zwolennicy. Jest rzecz
oczywist, e jzyk yje i zmienia si w cigu stuleci, jest jednak rwnie rzecz oczywist,
e scena polska powinna sta na stray poprawnoci, czystoci i bogactwa dwikowego
mowy, za zawodowym i patriotycznym obowizkiem aktora jest posugiwanie si mow i
ksztatowanie jej wedle najlepszych wzorw" (Michaowska 1975, s. 35).
We wspczesnej wymowie brak fonetycznego rozrnienia pomidzy tymi spgoskami.
Dawniej wielu70 odrniao bezdwiczne ch i dwiczne h.
Grupy Spgoski podwjne np. mikki, panna, najstaranniej spgoskowe jest wymawia
przez przeduenie dugoci jednej z nich.
Powszechnie znane jest pojcie ergonomii (oszczdzanie energii przez przemylane
dziaania). Narzdy mowy czsto z tej zasady korzystaj i artykuuj goski tak, e staj si
one pod okrelonym wzgldem podobne do gosek ssiednich. Zjawisko to okrelane jest
mianem upodobnienia. Upodobnieniu mog podlega rne cechy gosek:
a) dwiczno lub bezdwiczno,
b) miejsce artykulacji,
c) stopie zblienia narzdw mowy (Styczek 1980, s. 124).
70
stopie
Szczeglnie we wschodniej czci Polski i na lsku.
191
Upodobnienia pod wzgldem dwicznoci >
W jzyku polskim czsto zgoski upodobniaj si pod wzgldem dwicznoci. Gdy obok
siebie znajduj si dwie spgoski, dwiczna i bezdwiczna, wizada gosowe
przystosowuj swe czynnoci wedug przyjtej zasady - spgoska poprzedzajca upodabnia
si do ostatniej w grupie (jest to tzw. upodobnienie wsteczne zwane antycypacj), czyli:
dwiczna + bezdwiczna wymawiamy bezdwicznie,
np. awka (afka), rzadko (rzatko) > bezdwiczna + dwiczna wymawiamy dwicznie,
np.
proba (proba), take (tage).
S jednak od tej zasady wyjtki: jeli w grupie spgosek na kocu znajduje si w lub rz,
to
wtedy ca grup wymawia si jak pierwsz spgosk, np.
strza (stsza), kwiat (kfiat) grupa spgosek wstrz wymawiana jest bezdwicznie, np.
wstrzs (fstszs)
spgoski l, t, r, m, n, (tzw. potwarte) nie ulegaj upodobnieniu (np. w wyrazach:
prawo, klasa, pyn), jeli jednak znajduj si w rodku pomidzy innymi spgoskami, nie
niweluj przyjtych zasad upodobniania, np. krwisty (krfisty); zdarza si, e w ssiedztwie
spgosek bezdwicznych przestajemy je sysze, np. jabko (japko), naumylnie
(naumynie).
Upodobnienia pod wzgldem dwicznoci w wygosi \
) spgoski potwarte - zawsze wymawiane s dwicznie,
np. dom, sza
) spgoska zwarta, szczelinowa, zwarto-szczelinowa lub grupa spgosek, w skad ktrej
wchodzi jedna z nich, wymawiana jest zawsze bezdwicznie, np. sad (sat), gg (gk), bez
(bes).
S od tej zasady wyjtki (gwnie w wymowie scenicznej): jeli po wymienionej
spgosce wystpuje spgoska potwarta, naley zachowa jej dwiczno, np. przyja,
fu-turyzm, siad, znalaz.
UWAGA! W wymowie potocznej wyjtek ten nie jest przestrzegany, szczeglnie w
odniesieniu do form czasownikowych, np. znalaz (znaa), siad (siat).
192
Inne zasady wymowy w wygosi obowizuj w przypadku mowy pynnej, w ktrej
wystpuj midzywyrazowe upodobnienia. Dziaa tu ta sama zasada, co w upodobnieniu
gosek pod wzgldem dwicznoci:
) wygo pierwszego sowa upodabnia si do nagosu drugiego sowa, np. krzak bzu (kszag
bzu), ale: krzak tarniny (kszak tarniny), brzeg rzeki (brzeg rzeki), ale: brzeg pustyni (brzk
pustyni);
) gdy wygo stanowi spgoska zwarta, szczelinowa lub zwarto-szczelinowa, a w nagosie
pojawia si spgoska potwarta lub samogoska - wygo naley wymawia bezdwicznie,
np. wdz angielski (wuc angelski), onierz ranny (oniesz ranny)71.
Wyjtek od tej zasady stanowi wyraenia przyimkowe, np. w oknie, pod niebem, nad k.
Upodobnienia pod wzgldem miejsca artykulacji > Celem tego upodobnienia jest zniesienie
rnicy pomidzy miejscami artykulacji ssiadujcych ze sob spgosek. Miejsce
artykulacji jednej dostosowuje si do miejsca artykulacji drugiej. ) spgoska n przed
spgoskami k i g - przedniojzykowe upodabnia si do tylnojzykowego k, np. w
wyrazach: bank (bank), tango (tango). Jeli pomidzy opisywanymi spgoskami w
jakiejkolwiek formie fleksyjnej pojawi si samogoska >, zawsze naley wymawia
przedniojzykowe , np. w wyrazach: panienka (bo panienek), na rynku (bo rynek). Ten
rodzaj upodobnienia dotyczy gwnie pracy jzyka (Styczek 1980, s. 128 i nast);
spgoski zbowe t, d, s, z, w ssiedztwie dzisowych sz, i, rz, cz, tworz grupy trz, strz,
zez, drz, di - w wymowie tych zbitek czsto pojawia si niepoprawna wymowa zastpujca
grup spgosek jedn gosk cz lub dwiema szcz, np. trze-
71 Wymowa jest zrnicowana w poszczeglnych regionach Polski. Rozrniamy wymow
krakowsk i warszawsk (Styczek 1980, s. 127).
193
ba (bd: czeba, poprawnie: tszeba), strza (bd: szcza, poprawnie: stsza);
spgoski zbowe s i z przed s, , , d - w mowie potocznej mona wymawia z
zachowaniem zasady upodobnienia, np. z alem (zem), z czasem (szczasem). W mowie
scenicznej wymowy takiej nie stosuje si.
Upodobnienia pod wzgldem stopnia zblienia narzdw mowy >
) spgoska przed s, z, c, sz, cz -w miejsce pojawia si goska podobna dj, np. w
wyrazach: paski (pajski), taszy (tajszy).
Odrbn kwesti w wymowie grup spgoskowych s uproszczenia, ktre dopuszczaj w
wyrazach powszechnie uywanych znaczne odstpstwo fonetyczne, dalekie od wymowy
pierwotnej.
) liczebniki: poprawna wymowa pitnacie (nie pientnacie czy pitnacie), dziewitnacie,
piedziesit, szeset, sze-dziesit;
w grupach spgosek tusz, wsk mona opuszcza gosk/, np. krlewski (krleski),
pierwszy (pierszy).
WYJTEK! W nazwiskach zakoczonych na -wski naley wymawia wszystkie goski.
grupa spgosek ndn - w mowie potocznej dopuszcza si uproszczenie, np. porzdny
(porzonny).
c) akcent
Rozrniamy dwa rodzaje akcentu:
) akcent wyrazowy polegajcy na podkreleniu wiksz energi i naciskiem konkretnej
sylaby w wyrazie;
) akcent zdaniowy polegajcy na podkreleniu wyrazu w zdaniu. Moe by logiczny
(wyraa logiczn intencj mwicego) bd emocjonalny (wyraa uczucia mwicego).
194
W jzyku polskim akcent wyrazowy jest stay i przypada na drug sylab od koca. Jest to
tzw. akcent paroksytoniczny.
Od tej zasady s jednak wyjtki. Poniej podane s najwaniejsze:
a) w wyrazach pochodzenia obcego (o proweniencji acisko--greckiej) zakoczonych na -
yka lub -ika (np. fizyka, muzyka) akcent przypada na trzeci sylab od koca; w wyrazach
pochodzenia obcego zakoczonych na -ik, -yk, bdcych okreleniami osb we wszystkich
formach pochodnych, akcent pada na trzeci sylab od koca (np. medycy, fanatycy,
plastycy;
b) w formach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszego i we wszystkich osobach trybu
przypuszczajcego zakoczonych na -my, -cie, -bym, -by, bymy, -bycie, -by (np.
bylimy, zrobilimy, powiedziabym) akcent przypada tak, jak bez tych kocwek, np.
chodzilimy, suchalibymy:
c) w czasownikach jednosylabowych poprzedzonych przeczeniem (np. nie mam) akcent pada
na przeczenie;
d) w rzeczownikach jednosylabowych poczonych z przyim-kiem akcent ma charakter
logiczny;
e) zaimki jednosylabowe (mi, ci, si) nie posiadaj samodzielnego akcentu, cz si z
wyrazem je poprzedzajcym;
f) w wyrazach wicej ni trzysylabowych w trybie przypuszczajcym, akcent pada na
czwart od koca sylab, np. zrobiybycie, przeczytalibymy.
Omwione powyej zasady stanowi wybr waniejszych prawide wymowy w jzyku
polskim. Zamieszczone zostay w tym podrczniku, by zwrci uwag przyszych nauczycieli
na kwesti poprawnoci wymowy.
Nie zwaajc na bylejako" wymowy, ktra pynie z mediw, zawsze godna polecenia jest
dbao o pikno jzyka ojczystego.
Wybrane zagadnienia techniki wokalnej I 95
12. WYBRANE ZAGADNIENIA TECHNIKI WOKALNEJ
Nasze dotychczasowe rozwaania dotyczyy techniki fona-cyjnej, ktra w podstawowym
zakresie jest wsplna dla mowy
i piewu.
Raz jeszcze powtrzmy pytanie: czy piew jest przedueniem mowy? Jeli okrelenie
mowa" odnosimy do mowy wiadomej (czyli z zachowaniem zasad poprawnej emisji) -
odpowiemy, e tak. Wwczas gos wykorzystywany przez mwc jest dostatecznie silny (by
mowa bya syszalna), a zarazem peen ekspresji72, posiada przyjemn barw, a wymowa jest
staranna i poprawna. Uczucie zwizania si mowy ze piewem jest czym zupenie
niezwykym" - twierdzia Franziska Martienssen-Lo-hmann (Martienssen-Lohmann 1953, s.
57).
Wprawdzie mowa i piew to akustycznie inne zjawiska7^, ale prawa rzdzce wytwarzaniem
dwiku s tu identyczne. Zasady otwarcia i uoenia aparatu gosowego do fonacji, prawa
rzdzce oddechem "i wykorzystaniem rezonansu obowizuj zarwno w mowie, jak i w
piewie. Nie zdarza si, by ten, kto poprawnie piewa, mia problemy z mow. Odwrotnie -
czasami tak. Dlaczego? Bo poznane dotychczas prawa stanowi wprawdzie podstaw dziaa
wokalnych (szczeglnie w odniesieniu do muzyki klasycznej), ale w przypadku piewu
dochodz nowe, nieznane w mowie, zagadnienia: rozszerzenie skali gosu, wyrwnanie
rejestrw, intonacja, barwa dwiku, dynamika, artykulacja muzyczna, wibracja, umiejtno
frazowania, interpretacja muzyczna i wiele innych.
Wymagaj one nowych umiejtnoci, ktrych wypracowanie wykracza poza moliwoci
wycznie wasnych poszukiwa i indywidualnej pracy. Tu niezbdna jest opieka
dowiadczo-
72 Taka mowa obejmuje wikszy zakres dwikw; w mowie potocznej wykorzystuje si
rednio 4-5 dwikw.
73 W mowie np. inaczej ukadaj si formanty. Decyduj one nie o walorach estetycznych
gosu i jego wartoci, lecz stanowi o samogoskach i spgoskach dwicznych (Zaleski
1968).
196
nego nauczyciela-wokalisty, ktry nie tylko tumaczy, pokazuje i wyjania, ale w trakcie
piewania potrafi korygowa waciwie kady bd emisyjny, ktry odczuwa czsto jedynie
na podstawie barwy dwiku. Nauczyciel taki wskae, co jest przyczyn bdu, i udzieli
konkretnej wskazwki. Nauka piewania jest zindywidualizowana i nie mona tutaj wskaza
uniwersalnego kierunku pracy. Dobra technika jest wprawdzie jedna, ale sposobw jej
osignicia - wiele. Poniej przedstawiam wasne przemylenia dotyczce kilku istotnych
kwestii z zakresu techniki wokalnej.
a) uwagi wstpne
Gos ludzki to instrument bardzo subtelny, lecz mona z niego wydoby ca palet dwikw
i barw. Trzeba mie jednak wiadomo, e gos mona w zakresie wokalnym zarwno
rozwin, jak i zniszczy. Moe nam on suy przez wiele lat, ale moe take przez
nieumiejtne obchodzenie si z nim ulec uszkodzeniu i zdarza si, e jest to stan
nieodwracalny. Gosu wprawdzie zupenie si nie straci, ale jego moliwoci bd znacznie
ograniczone. Jego warto zostanie w wysokim stopniu obniona.
Zdarzyo mi si parokrotnie spotka z wokalistami zajmujcymi si muzyk rozrywkow,
ktrzy dowiadczyli ju zdrowotnych problemw z gosem. Wielu z nich byo po leczeniu
szpitalnym, zwykle po usuniciu guzkw piewaczych. Na zakoczenie leczenia foniatra
przepisa" im recept: Prosz bezzwocznie zmieni technik piewania. I wanie std moje
z owymi wokalistami spotkania.
Przed rozpoczciem pracy zawsze lojalnie uprzedzam: Gdy skoczymy rehabilitacj gosu,
nie bdzie on ju krzykliwy, gardowy, stumiony; pozbawiony zostanie wielu zabjczych dla
gosu efektw. Bdzie brzmia zupenie inaczej. Jak? Naturalnie. Chcc posiada zdrowy
gos, dotychczasowego image estradowego nie uda si zachowa. Prosz si nad tym
zastanowi.
Wybrane zagadnienia techniki wokalnej
797
Na pierwszym spotkaniu najczciej si koczyo. Dlaczego? Bo niezwykle trudno jest
zrezygnowa z panujcej w muzyce rozrywkowej mody. Z mediw pyn wzorce: siowy
piew (a raczej krzyk), schrypnity gos, spocona twarz wokalisty, a szyja naprona wrcz
do granic moliwoci. To jest efekt, do ktrego si dy. Przy takiej muzyce publiczno
przecie szaleje...
A gos? To si nie liczy! Do czasu. Siedzc kariery wielu rockowych zespow moemy
zaobserwowa, e czsto przez rok bd wicej trwa zastpstwo na stanowisku gwnego
wokalisty. Dlaczego? Bo ten przebywa w szpitalu na oddziale fonia-trycznym i leczy
zniszczony gos. By si przekona o stanie gosu naszych rozrywkowych idoli, warto czasami
posucha nie jak piewaj, ale jak mwi. Popularny telewizyjny program Szansa na
sukces" jest dobr okazj. Wywiad z gwiazd - i co syszymy? - zaamujcy si, chrypliwy
gos. W jaki sposb ten kto piewa, skoro tak mwi? piewa - tyle tylko, e z play-backu.
Odrbn kwesti jest tu aparatura naganiajca i mik-sujca, ktra z kadego dwikowego
bodca moe wykreowa gosowy idea. A prbujcy t estetyk naladowa amatorzy czsto
zapadaj na rne gosowe dolegliwoci.
Czy istniej inne wzorce? Oczywicie - tak. Wielu estradowych piosenkarzy wada doskona
technik, zachowujc dobr kondycj gosu przez wiele lat. Wspomnijmy tu chociaby
Mieczysawa Fogga, Iren Santor czy Hann Banaszak.
U wielu pocztkujcych w dziedzinie piewu pojawia si obawa: Czy mj gos nie bdzie
zbyt operowy?! Odpowiemy na to pytaniem: Czy trbka nie jest zbyt jazzowa?
Nauczy si gra na instrumencie to znaczy umie wydobywa z niego dwiki. Dwik
trbki kojarzy nam si z wojskow pobudk, z Cisz gran nad grobem, z hejnaem
mariackim, z muzyk barokow, z dt orkiestr, z Louisem Arm-strongiem i z koncertem
symfonicznym. Podobnie jak na tym samym fortepianie gra walce Fryderyka Chopina
Krystian Zi-merman i jazzowe improwizacje Adam Makowicz. Ta sama
198
trbka, ten sam fortepian, ten sam instrument. A gos? Take ten sam. Nie ma innego
poprawnego sposobu wydobycia wokalnego dwiku ni naturalny. To, w jaki sposb gos
wykorzystamy, jakie nadamy mu odcienie, zalee bdzie od muzycznej stylistyki i estetyki,
ktr wybierzemy. Emisyjny fundament pozostanie jednak wsplny.
b) skala gosu
Dla wielu wokalistw posiadanie rozlegej skali gosowej jest najwaniejsze. Jednak w
ksztaceniu gosu skala jest kwesti wtrn. Poszerzenie skali gosu pojawia si
niepostrzeenie, gdy ustpi naprenia i zaciski krtani i garda. W pracy nad gosem nie
starajmy si zbyt szybko wiczy gry" i dou" skali. Opanowanie podstaw techniki
wokalnej powinno ograniczy si do tzw. rednicy. To tu musimy wypracowa wszystkie
zagadnienia tyczce fonacji, oddychania i rezonansu (omwione w odnonych rozdziaach).
Gdy tu osigniemy dobrze postawiony dwik, mona pj dalej - zarwno w gr, jak i w
d skali. Wielu studentw, koczc wprawki" na lekcji emisji gosu, z zaskoczeniem patrzy
na klawiatur fortepianu, nie mogc uwierzy, e piewali tak wysoko.
Pracujc nad rozszerzeniem skali pamitajmy przestrogi mistrzw: Naduywanie grnych
dwikw zniszczyo wicej gosw ni staro" (Emanuel Garcia).
c) problem gry"
U wielu pocztkujcych piewakw obserwuj problem osigania wysokich dwikw. Przy
przechodzeniu z rejestru piersiowego na gowowy, na wysokoci dwikw przejciowych
pojawia si czsto blokada. Zjawisko to nie zaistnieje, gdy nastpi tu pene rozlunienie
wszelkich napre mini krtaniowych. Czsto osiganie wysokich dwikw czy si
199
z barier psychiczn (boj si piewa wysokie dwiki"). Problem gry" czsto przestaje
istnie, gdy o niej nie mylimy. Skoncentrujmy wic ca uwag na zatrzymaniu krtani w
niskim pooeniu, wwczas gra" pojawi si sama i bdzie swobodna. Pamitajmy, e
dwiki wysokie i niskie powinny posiada identyczne odczucia rozwartoci krtani. Podobnie
twierdzi Franziska Martienssen-Lohmann: atakowanie niskiego i wysokiego tonu musi
odbywa si prawie w ten sam sposb" (Martienssen-Lohmann 1953, s. 73).
Tak naprawd to nie powinny nas interesowa wysokie dwiki, tylko dwiki gr"
poprzedzajce. To one j przygotowuj. Podobnie jak w skoku o tyczce: od samego skoku
znacznie waniejszy jest rozbieg i odbicie! Mistrzowie staro-woskiej szkoy piewu mawiali:
Wysokie tony le na ziemi".
U nieszkolonego gosu, w miar przechodzenia na wysze dwiki, stopniowo pojawia si
skurcz mini krtani i garda. Jest to stan, ktrego nie mona zlekceway. W pracy nad
gosem najwaniejsz kwesti jest uzyskanie spokoju, owej niezmiennej wewntrznej
rozwartoci i napicia, ktre znamionuj prawdziwego artyst-piewaka". Jak dalej komentuje
to Franziska Martienssen-Lohmann, zbyt atwo miesza si pojcie napicia z pojciem
sztywnoci, a spokj uzyskany dziki elastycznej sprystoci - ze znieruchomieniem i
skurczem" (Martienssen-Lohmann 1953, s. 79).
Aby wygodnie przej z dwiku na dwik, trzeba zadba o swobod krtaniow i utrzymanie
jzyka w znacznym oddaleniu od tylnej ciany garda. Poczucie swobody i otwarcia dopeni
uniesienie mikkiego podniebienia, ktre jeszcze bardziej otwiera jam gardow. To
wszystko pozwoli na swobodne przechodzenie w gr skali z zachowaniem nasyconej niskimi
alikwotami barwy.
d) zaciski
i napicia
krtani
i garda
200
Gdy opanujemy skurcze i napicia aparatu gosowego w caej skali (nie baczc jeszcze na
pikno dwiku, ktre pojawi si wkrtce), w znacznej czci moemy uzna, e
opanowalimy trudn sztuk piewania.
Starajc si o donony gos, pocztkujcy wokaista wykorzystuje niewiadomie rejestr
piersiowy. Przez wieloletnie naduywanie tego rejestru (szczeglnie w wysokim odcinku
skali) moe jednak doj do uszkodzenia gosu. O wiele lepiej dla gosu jest prowadzi go
wykorzystujc jego rejestr gowowy. O wiele lepiej, a przede wszystkim bezpieczniej, jest
prowadzi gos smukej i janiej. By gos nabra odpowiedniej barwy, potrzebny jest czas,
gos musi dojrze sam, nie wolno nigdy wyprzedza natury.
Osigniciu wyrwnania rejestrw sprzyjaj: mikki atak, bliska i wysoka pozycja dwiku
oraz artykulacja legato.
f) sposoby
atakowania
dwiku
Termin atakowanie dwiku" odnosi si do momentu rozpoczynania fonacji. Sam termin nie
jest zbyt trafny, sugeruje bowiem dziaanie gwatowne i ostre74, a do takiego przecie nie
dymy. Atak dwiku zaley od wzajemnej relacji midzy zwarciem strun gosowych a
rozpoczciem wydechu. Rozrniamy trzy rodzaje ataku:
W. Bregy tumaczy to nastpujco: Atakowanie jest aktem zmierzajcym do przeamania
przypuszczalnego oporu przeciwnika. (...) Atakuje si nie tylko pici czy morderczym
narzdziem, lecz rwnie inteligentnym, wyrafinowanym sowem, mdr perswazj,
agodnym, ale konsekwentnym likwidowaniem oporu. Aparat gosowy, podlegajcy
naturalnym prawom cienia i bezwadnoci, przed swym uruchomieniem musi by
postawiony w stan pogotowia; naley zmobilizowa go do dziaania" (Brgy 1974, s. 63).
207
) atak twardy - powstaje w sytuacji, gdy zwarcie strun gosowych w nastawieniu twardym75
nastpuje przed wydechem. Przechodzce powietrze przeciska si z wysikiem przez
zacinite struny gosowe. Dugotrwae posugiwanie si twardym atakiem prowadzi do
powanych zaburze gosu, gwnie do guzkw piewaczych. Atak twardy jest rwnoznaczny
z forsowaniem gosu i bardzo dla niebezpieczny. Trzeba wyranie odrni tu twardy atak,
ktry jest nawykiem, od ataku w stanach patologicznych (np. w niedomy-kalnoci strun
gosowych), gdy prbujemy za wszelk cen doprowadzi do wydania dwiku. Czsto
skutkiem twardego ataku jest:
> atak chuchajcy - pojawia si, gdy wydech wyprzedza zwarcie strun gosowych, ktre
pozostaj w nastawieniu chuchajcym. Przy fonacji pojawia si powietrze nieprzetworzone na
fal dwikow (jest to cz powietrza, ktra wychodzi przez szczelin r powsta przez
nieschodzce si cakowicie struny gosowe);
) atak mikki - powstaje, gdy moment zwarcia strun gosowych zbiega si z pocztkiem
wydechu. Jest jedynym poprawnym sposobem atakowania dwiku. U osb z nawykowym
twardym atakiem, jako faza przejciowa w dochodzeniu do mikkiego ataku, moe by
stosowany atak chuchajcy. Podobnie u osb z nawykowym atakiem chuchajcym mona
posikowa si atakiem twardym. Celem, do ktrego zawsze dymy, jest atak mikki.
Atakowanie dwiku bezporednio czy si z omawian ju kwesti zaciskw i skurczy
mini garda i krtani. Ich zniesienie w duym stopniu warunkuje mikki atak. Atakowanie
dwiku powinno by poprzedzone faz wyobraenia sobie poprawnego dwiku. Krta i
gardo musz by tak przygotowane, jak gdyby dwik tu przed powstaniem zosta
umiejscowiony w doskonaym punkcie.
75 Por. cz l, rozdz. 2. l a.
1202
g) rezonans i pozycja dwiku
wiadomy piewak dy do uzyskania dobrego rezonansu i wysokiej pozycji dwiku. Dobry
rezonans to rezonans gowowy. W kadym dwiku (nawet z niskiego odcinka skali) musi
by obecny. On da gosowi blask, a przede wszystkim nono. Nono nie moe kojarzy
si z gonoci (czy z si). To nie to samo. Cichy dwik take musi by nony, musi
dotrze do suchacza. Gos nony to gos o duej zawartoci rezonansu gowowego, cho
czasami o maym wolumenie76. Rezonans gowowy obecny w caej skali gosu
charakteryzuje piewaka o duej wokalnej wiadomoci. Std o rezonans trzeba zabiega
rozlicznymi wiczeniami77. Nie wolno forsowa gosu pamitajc, e sia (nono) dwiku
pojawi si sama, gdy gos wyposaony zostanie w rezonans.
Nauk piewu opieramy na odczuciach. Receptory znajdujce si w obrbie tzw. pl
czuciowych78 pozwalaj kontrolowa dwik. Uprzywilejowane miejsce ma tutaj jama ustna
i nosowa. Tam kumuluj si silne odczucia fali akustycznej. Miejsce to wskazuje na pozycj
dwiku. Rozrnia si blisk i cofnit (gardow) pozycj dwiku. Jeli zachowamy
naturalny ukad aparatu gosowego i zastosujemy poprawny wydech, fala dwikowa
wyemitowana z krtani odbije si o twarde podniebienie i jej kumulacja odczuwalna bdzie
fizycznie (jako lekkie drganie) na wargach, zbach dolnych i grnych i na podniebieniu tu za
grnymi zbami. Jest to bliska pozycja dwiku podana w emisji gosu. Jeli pojawi si
bdy fona-cyjne bd oddechowe, faa dwikowa kumuluje si w tyle jamy ustnej czy wrcz
w gardle. Jest to pozycja cofnita, ktrej wiadomy piewak bdzie unika.
Wolumen gosu, czyli sia gosu Por. cz II, rozdz. 8. /B Por. cz II, rozdz 2
Aby skierowa dwik na wargi czy zby, potrzebna jest wokalna wyobrania. C bez niej
znaczyyby rady nauczyciela - chwy dwik w zby, jakby gryz jabko, czy - pomyl, e
dwiki mieszkaj w chmurach, we je z sufitu, nie podno z ziemi. Ksztacenie wokalne
obfituje w takie skojarzenia, wyobrania pomaga w kreowaniu gosu. Najpierw pomyl o
dwiku, wyobra go sobie, potem zapiewaj. Nigdy nie czy odwrotnie. Zdobd
wyobrani dwikow. Nie zawsze trzeba wydoby dwik, by go usysze.
piew legato polega na pynnym, bardzo cisym przechodzeniu z jednego dwiku na drugi.
Wrd wielu wokalistw przewaa pogld, e legato (w sensie technicznym) jest bardzo
trudne i skomplikowane.
Legato piewacze jest jednak najlepszym sprawdzeniem pracy krtani i oddechu. Zamiast
dochodzi do artykulacji legato, mona od razu wykorzystywa wiczenia zawierajce ten
sposb artykulacji. W poprawnym prowadzeniu legato nie ma bowiem ani ruchw krtani, ani
pulsacji oddechu. W instrumentach smyczkowych najlepsze legato powstaje wwczas, gdy
wykonuje si rne pod wzgldem wysokoci dwiki grajc jednym pocigniciem smyczka
na jednej strunie. Nie zmienia si wwczas ani pooenia instrumentu, ani uoenia smyczka,
nie zmienia si ukadu wibratora ani pracy generatora. Podobnie jest z gosem. Naley
prowadzi wiczenia, niczego nie zmieniajc w uoeniu aparatu gosowego i jednoczenie
dbajc o swobodne wypuszczanie powietrza.
Najlepsze wiczenia w celu osignicia legato to wiczenia oparte na pochodach
sekundowych (np. na fragmentach gamy) wykonywane na samogoskach. Wykonywanie tych
wicze trzeba kontrolowa wzrokowo (przez obserwacj w lu-
203
h) wyobrania dwikowa
i) legato zotym rodkiem" do osignicia wokalnego celu
strze) oraz suchowo (trzeba pilnowa, by przy piewaniu a nie powstawao ha}.
Znacznie bardziej skomplikowane jest legato osigane na dwch dwikach oddalonych o
interwa wikszy ni sekunda. Tu take musimy wiadomie dba o bezruch krtani i swobodny
wydech. W piewie nie moe by miejsca na mylenie skokiem. Pokonujc nawet znaczne
interway, zawsze mylmy o kroku. wiczenie interwaw zaczynajmy od najmniejszych:
tercji, kwart, dochodzc do oktawy i dalej.
Pewn trudnoci w opanowaniu legato jest kierunek melodii. Znacznie atwiej o kontrol,
gdy melodia wznosi si. Trzeba pamita, e piewanie w d osabia czujno podparcia
oddechowego i sprzyja coraz niszej impostacji gosu - potrzebna tu jest mobilizacja
miniowa. Przy kierunku opadajcym podwiadomie przestajemy kontrolowa fonacyjne
czynnoci, minie rozpraj si i atwiej o ich niepotrzebne ruchy. Dla wspinajcego si po
grach turysty wane jest nie tylko osignicie szczytu, ale take bezpieczne zejcie.
W piewie stosujmy zasad: bez wzgldu na rzeczywisty kierunek melodii, podamy zawsze
ku grze".
j) oddech Rozwaania zawarte w rozdziale o oddychaniu odnosz si zarwno do mowy, jak i
do piewu. W piewie dodatkowo naley zwraca uwag na miejsca, w ktrych mona wzi
wdech. Nie s one przypadkowe, wynikaj z frazy muzycznej i logiki warstwy sownej.
Niektrzy wicz oddech jako samodzieln czynno i od tego zaczynaj prac nad technik
wokaln. atwo wtedy o niepotrzebne usztywnienia i naprenia organizmu. O wiele
korzystniej w pocztkach nauki jest pracowa nad oddechem niejako przy okazji innych
zagadnie, np. opisywana powyej artykulacja legato naturalnie wymusza aktywno
oddechow. Oddech w piewie porwna mona do ruchu smyczka w in-
strumentach smyczkowych. Bez pocignicia smyczkiem nie ma dwiku, w piewie
podobnie - bez powietrza nie ma dwiku.
Z zagadnieniem oddechu wokalnego czy si omawiane w drugiej czci w rozdziale 5
podparcie oddechowe, czyli ap-poggio. Przypomnijmy, i w starowoskiej pedagogice
wokalnej termin appoggio nie odnosi si jednak do oddechu, ale przede wszystkim do
rezonatorw. Appoggiarst m testa (oparcie na rezonansie) wytyczao drog poszukiwa
wokalnych.
Poprawnie prowadzony gos posiada rne dynamiczne odcienie - od subtelnego pianissimo
do penego potgi i blasku fortissimo. Jest to - obok barwy - podstawowy rodek muzycznej
ekspresji.
Na pocztku nauki naley unika piewania w skrajnej dynamice - ani zbyt cicho (prawidowe
piano naley do najtrudniejszych zagadnie wokalnych), bo prowadzi to moe do sztucznego
stumienia dwiku, ani zbyt gono, bo czsto jest to rwnowane z forsowaniem dwiku.
Najlepiej przez duszy czas wiczy ma voce79, dopiero pniej przechodzc do piena
voce. Wwczas przy minimum wysiku osigniemy peni brzmienia i si gosu.
Wielu sdzi, e dynamika zaley jedynie od oddechu. Oddech jest jednym z istotnych
elementw przy wypracowaniu dynamiki, ale rwnie wane jest waciwe wykorzystanie
rezonansu i wyrwnanie rejestrw.
Do pracy nad dynamik mona przej dopiero wwczas, gdy przyswoilimy sobie waciwe
dziaania dotyczce wydobycia i prowadzenia dwiku. Odczucia temu towarzyszce nie
mog ulega zmianie wraz ze wzrostem stopnia dynamiki.
k) dynamika
79 (w.) pgosem, 80 (w.) penym gosem.
Z nasileniem dynamiki odczujemy wzmoony rezonans (szczeglnie w rezonatorach nasady),
stopniowo te bdzie si zwiksza udzia masy wizade. wiczc crescendo81 i decrescen-
do82 naley uwaa, by dwik nie zmienia intonacji - nie ulega podwyszeniu ani
obnieniu.
I) intonacja piewajcy powinien wydoby dwik o konkretnej wysokoci, czyli piewa
czysto. Jeli kto piewa za nisko, okrelamy to detonowaniem, jeli za wysoko -
dystonowaniem lub hi-pertonowaniem.
Wrd bdw intonacyjnych odrbn kategori stanowi te, ktre wynikaj z braku suchu
muzycznego83. Brak tego rodzaju suchu jest przeciwwskazaniem do piewania. Cz
bdw wynika z braku koordynacji na paszczynie: centralny ukad nerwowy - realizacja
dwiku. Problem ten dotyczy osb, ktre od dziecistwa nie pieway.
U osb nieobarczonych tego rodzaju problemami bdy intonacyjne wynikaj z wadliwej
techniki wokalnej. Intonacja zaley bowiem od skoordynowania pracy mini napinajcych
wizada w czasie fonacji i mini wydechowych. Szczeglnie wiele problemw wynika z
niedostatkw w technice oddechowej. Niedostateczne podparcie oddechowe powoduje
detonowanie, zbyt silne - dystonowanie. Czsto te intonacja porednio zaley od barwy
dwiku. Jeli w gosie brakuje wysokich alikwotw, dwik wydaje si impostowany za
nisko"84.
Czst wad intonacyjn jest nieprecyzyjne rozpoczynanie dwiku, tzw. podjazd.
Najczciej wynika on z maniery stoso
-
81 (w.) wzmacniajc.
82 (w.) ciszajc.
83 S osoby, ktre nie maj wyksztaconego suchu muzycznego, a w szczeglnoci suchu
wysokociowego.
84 Jest to zaleno relatywna. Nasz narzd suchu odczuwa niedosyt wyszych
czstotliwoci alikwotowych i traktuje taki dwik jako zbyt niski.
wanej w muzyce rozrywkowej. Ju uwiadomienie sobie tej wady dziki kontroli suchowej
pozwala na jej usunicie.
Szczeglnym przypadkiem jest intonowanie kilku dwikw na jednej wysokoci. piewak
jest przekonany o waciwej wysokoci dwiku, gdy w rzeczywistoci czsto mamy do
czynienia z detonacj kolejnych dwikw. Wie si to ze zbyt ma aktywnoci mini
aparatu gosowego i mini oddechowych. Trudno jest, piewajc przez duszy czas jedn
wysoko, utrzyma minie w cigej mobilizacji. Pomocna bdzie tu wiadomo, e kady
kolejny dwik jest stawiany jakby coraz wyej. Wwczas bdzie o wiele atwiej o czyst
intonacj.
Artykulacja muzyczna dotyczy sposobu wydobywania dwikw i ich wzajemnego czenia.
Obok legato podstawowym rodzajem artykulacji muzycznej jest staccato85. Do pracy nad
staccatem mona przej dopiero po wypracowaniu perfekcyjnego legato i mikkiego
atakowania dwiku. Staccato musi wynika z legato. W szeregu dwikw wydobywanych
staccato nie moemy mie wraenia, e kady dwik tworzony jest oddzielnie. Wszystkie
dwiki musz stanowi cao. Tu take obowizuj zasady lunego uoenia aparatu
gosowego, staccata bowiem nie uzyskuje si prac krtani czy garda, lecz impulsami
oddechowymi. Zachowanie swobodnego garda i krtani jest konieczne, by staccato nie czyo
si z twardym atakowaniem dwiku. W przerwach w oddechu nastpuje wwczas
krtkotrwae rozlunienie strun gosowych, pozwalajce kadorazowo na mikki atak. Przy
wiczeniu staccato szczeglnie trzeba pilnowa, by we wprawkach opartych na samogoskach
nie pojawiay si adne przydechy", np. goska ch (zamiast a -cha}.
m) artykulacja
85 (w.) odrywajc, dwiki nastpujce po sobie wykonywane s krtko i ostro z
zachowaniem przerwy pomidzy nimi.
208
n) barwa Osignicie piknej barwy dwiku to cel, do ktrego dwiku zmierzamy.
By odkry prawdziwe brzmienie gosu i odnale naturaln jego barw,
trzeba speni wiele warunkw. Wytwarzany w krtani dwik musi si naturalnie uformowa
w rezonatorach. Barwa gosu zaley bowiem od wzajemnych proporcji objtoci jamy ustnej i
gardowej (podstawowych rezonatorw zmiennoksztatnych). Doskonay piewak musi
posiada ca palet barw, ktre pozwol mu stworzy interesujce interpretacje.
Barwa kadego gosu ma wiele odcieni - od jasnych po ciemne86. Poszukiwania
rnorodnych barw to praca indywidualna. Warto dla walorw interpretacyjnych pozna
kolorystyczne moliwoci swego gosu. Przestrzegam jednak przed sztucznym
przyciemnianiem barwy, czy te tzw. tubowaniem". Wywouje to zwykle negatywne
konsekwencje dla gosu. Przyciemnienie barwy gosu wykorzystane sporadycznie upiksza
interpretacj, nie moe by jednak stosowane jako sposb fo-nacji, gdy w konsekwencji daje
"gbok pozycj dwiku". Dla wyrwnania barwy gosu podstawowe znaczenie ma
wyrwnanie barwy samogosek.
o) praca Dwik wytwarzany w krtani jest jednakowy dla kadej nad wy- goski, taki
sam dla a jak i dla e czy i. W uoeniu krtani nie ma rwnaniem rnicy. Zrnicowanie
daj gwnie narzdy artykulacyjne. samogosek Gwn cech gosu szkolonego jest
wyrwnanie poszczeglnych samogosek pod wzgldem rezonansu i
pozycji. Daje to wraenie jednolitej barwy. Ujednolicenie to nie ma nic wsplnego z
ujednoliceniem artykulacyjnym, tj. z upodobnieniem np. a do o. Wprost przeciwnie - przy
doskonaej technice
86Jest to uzalenione od wystpowania formantw. Im wikszy jest udzia niskiego formantu,

tym barwa jest ciemniejsza, i odwrotnie - im wicej wysokich formantw, tym janiejsza.
209
wokalnej kada z samogosek zachowuje wasne oblicze akustyczne.
Brzmieniowe wyrwnanie samogosek wymaga konkretnych zabiegw technicznych. Trzeba
najpierw odnale najlepiej brzmic samogosk (tj. najswobodniej fonowan, z odczuciem
najpeniejszego rezonansu gowowego) i pozostae doprowadza do tego samego fonacyjnego
odczucia. Najczciej piewacy jako samogosk wyjciow wybieraj a lub /. Przy pierwszej
atwo o otwarcie krtani, przy drugiej o blisko i rezonans. Ja za poddaj pod rozwag
samogosk e. Wielu uwaa j za szczeglnie niewokaln. To samogoska okrelana w
fonetyce przedni redni", jest bardziej dwiczna od a i bardziej otwarta ni i. Jeli
zadbamy o cay arsena poprawnych dziaa (luny jzyk, podniesione podniebienie,
opuszczona uchwa, swobodna krta, oszczdny wydech), moe ona zdecydowanie uatwi
wyrwnanie wszystkich samogosek. Warto sprbowa.
Czsto pojawia si pytanie o dykcj w piewie: czy jest moliwe pogodzenie zasad poprawnej
artykulacji z wymogami techniki wokalnej? Nie tylko jest to moliwe, ale wrcz niezbdne.
W piewie obok gosu mamy sowo, ktre niesie tre. Ta za musi by zrozumiaa. Poprawna
emisja to taka, ktra daje czytelno i zrozumiao wypiewywanych sw.
Jest to oczywiste, niestety w realizacji bardzo trudne. Wielu wokalistw pada ofiar
precyzyjnej wymowy. Narzeka na utrat swobody gosu i na wiele innych niedogodnoci. O
czym jednak zapomnieli. Artykulacja i fonacja to nie to samo. Co wicej, podlegaj one
zupenie innym zasadom. Przypomnijmy podstawow zasad naszych dziaa wokalnych:
swoboda i elastyczno muskulatury miniowej oraz otwarto i bezruch krtani. To ju brzmi
jak truizm, ale jake czsto w praktyce
p) dykcja w piewie
210
o tym zapominamy. piewamy przede wszystkim samogoskami87, wwczas o
respektowanie powyszej zasady jest atwo. O dykcji decyduj spgoski, ktrych artykulacja
wymaga ruchw jzyka czy uchwy, ale po pierwsze - musi to trwa jak najkrcej, po drugie
- nie moe warunkowa ukadu krtani i garda. Tam spgosek nie artykuujemy, wic
adnych zmian tam dokonywa nie trzeba. Raz jeszcze przypomnijmy: nie piewamy krtani,
lecz przez krta. Podobnie jak nie artykuujemy dwikw w krtani, tylko w narzdach
artykulacyjnych. Gdy sobie to uwiadomimy i zaczniemy przestrzega, nasza wymowa bdzie
precyzyjna, a gos stanie si pikniejszy.
A oto, co o poprawnoci wymowy powiedzia Ryszard Strauss: dowiadczenie moje
wykazao, e jasno wymowy zanika w miar jej natania. A wic, kochani piewacy -
piewajcie poow gosu, lecz wymawiajcie wyranie" (Ryszard Strauss 1925).
r) wibracja Wibracja gosu to okresowe zmiany w dwiku wynikajce gosu z waha
wysokoci, natenia dwiku i barwy. Poprawna wibracja stanowi walor gosu, ktry nadaje
dwikowi specjalne zabarwienie. Wystpuje nie tylko w gosach szkolonych, take w
gosach tzw. naturszczykw. Wahania wysokoci nie wykraczaj poza p tonu, 2-3 decybele
natenia i oscyluj w odstpach 1/5-1/6 sekundy. Gdy s szybsze (7-10 na sekund), staj si
emisyjnym bdem zwanym tremolowa-niem. Wynika ono z niemonoci utrzymania przez
duszy czas w jednakowym napiciu mini wewntrz krtaniowych. Przyczyny naley
szuka w zym podparciu oddechowym.
Wibracja dodaje dwikowi pikna i bogactwa. Spenia jeszcze jedn istotn fizjologicznie
funkcj - zmiany napicia mini, ich chwilowe odprenia, pozwalaj na dopyw wieej
87 Bdem emisyjnym jest wyduanie fazy brzmienia spgosek.

krwi podczas pracy oraz na wydalenie z komrek produktw spalania. Nieprzerwany

jednostajny skurcz mini spowodowaby anemizacj mini" (Woltyski 1970 s. 41).
Wibracji nie naley wiadomie wymusza, przy swobodnej fonacji pojawi si sama.
277
W pocztkach nauki pojawia si mog czasami niezamierzone zaamania gosu, tzw. kiksy
czy koguty. S one wynikiem niepenowartociowej pracy narzdu miniowego krtani.
Bywa, e minie krtaniowe dziaaj nawykowo przez wiele lat bardzo niepoprawnie. Mimo
naszych stara, trudno od razu zmieni wieloletnie przyzwyczajenia miniowe. Nawet przy
poprawnej fonacji minie czsto powracaj do starych wzorcw. Minie sporo czasu, gdy
aktywno mini stanie si nawykowo poprawna. W okresie przejciowym opisywane
zjawiska u czci osb mog pojawia si stosunkowo czsto.
s) wokalne kiksy"
Czsto pocztkujcy piewacy przygotowujc nowy utwr piewaj, zapominajc o
podstawach techniki wokalnej. Nie ma nic gorszego, jak pozwalanie" miniom, gdy s
jeszcze bardzo mao aktywne, na powrt do starych wzorcw. piewacy ci zapytani, co robi,
odpowiadaj: my nie piewamy, tylko markujemy. Poprawne markowanie, ktrego uywaj
dowiadczeni piewacy, nie ma nic wsplnego z takim - powiedzmy szczerze - byle jakim"
piewaniem. Caruso przy uczeniu si nowej roli lub nieznanego jeszcze tekstu muzycznego
gwizda lub markowa na oddechu i rezonansie, bez nacisku, przy tym dwik ten
zachowywa zawsze pikne brzmienie, okrgo,
t) marko-
wanie
272
niezwyk nono i zdolno do zmian dynamicznych" (Sobie-rajska 1970, s. 22).
Markowanie jest zabiegiem oszczdzajcym gos, piewak nie wykorzystuje penego
brzmienia gosu, wiadomie zmniejszajc jego wolumen. Dba przy tym o swobod fonacyjn
i o aktywno rezonatorw, gwnie - nasady. Markowanie w sposb prawidowy wymaga
znacznych umiejtnoci i duego dowiadczenia wokalnego. Wobec powyszego nie moe
by polecane pocztkujcym piewakom.
u) rodzaj Kadego interesuje, jaki posiada rodzaj gosu. Z ustalaniem gosu rodzaju
gosu nie naley si zbyt spieszy. W sytuacjach wtpliwych naley
wstrzyma si z ocen do momentu, gdy gos potrafimy naturalnie wydobywa, wwczas
niejako sam zdradzi on, do jakiej naley strefy (Martienssen-Lohmann 1953, s. 20). O rodzaju
gosu decyduje wiele czynnikw, przede wszystkim barwa, skala gosu, dwiki przejciowe,
take budowa anatomiczna (gwnie dugo strun gosowych). W technice wokalnej nie ma
istotnych rnic w zalenoci od rodzaju gosu. Podstawy dla wszystkich gosw pozostaj
takie same.
w) falset Falset to gos mski wykorzystujcy specjaln technik gosow,
ktra pozwala na wydobycie dwikw powyej naturalnego rejestru gosu mskiego. Wielu
pedagogw XVII-i XVH[-wiecznej szkoy woskiej przypisywao falsetowi ogromn rol
(Sanford 1993, nr 5). Wedug Pierfrancesco Tosiego dwiki falsetowe powstaway z silnie
napitych strun gosowych, drgajcych brzegowe (podobnie jak u kobiet w rejestrze
gowowym). Pozwalay na zdecydowane poszerzenie skali w gr. Podobne waciwoci
przypisuje falsetowi Christian Elss-
213
ner: Z fizjologii bowiem wiemy, e stan nacignicia minia (jakiegokolwiek) wydatnie
poprawia jego wydolno - zwiksza si zuycie tlenu, wzrasta temperatura, poprawia si
obraz przemian enzymatycznych. Wzrost napicia minia o 50% poprawia jego wydolno o
300-500%! Funkcja falsetu jest wic niezwykle korzystn sytuacj wyjciow dla podjcia
przez gos rwnie innych zada. Towarzyszy jej ponadto z natury rzeczy szerokie otwarcie
krtani, co w konsekwencji wpywa rwnie na popraw rezonansu - jest to dla piewaka
zawsze odczuciem przyjemnym (w przeciwiestwie do zacisku i wskoci garda)" (Elssner
1994).
Na to czsto pojawiajce si pytanie brak jednoznacznej odpowiedzi. Wrd pedagogicznych
i foniatrycznych autorytetw trwaj w tej kwestii spory (Romaniszyn 1957, s. 7-22). Jedni za
waciwy wiek do rozpoczcia wokalnego ksztacenia uwaaj 6-8 rok ycia, inni moment
rozpoczcia nauki wi z zakoczeniem mutacji i oglnym rozwojem dziecka88.
Przeledzenie ycia wybitnych piewakw wskazuje, e wielu z nich piewao w chrach
dziecicych czy chopico-mskich od wczesnego dziecistwa. Tam uczyli si podstaw
techniki wokalnej. Wielu z nich bardzo sobie cenio wczesny kontakt ze piewem. Wydaje
si, e piewanie przez dzieci nie powinno budzi kontrowersji, z wanym zastrzeeniem, e
piewanie to powinno by prowadzone racjonalnie. W sposb naturalny mona wwczas
podtrzymywa poprawne nawyki gosowe. Wiele chrw moe poszczyci si wielk trosk
o dziecicy gos, piewanie w nich rozwija aparat gosowy, przyczynia si take do rozwoju
emocjonalnego i fizycznego dziecka. Duym zagroeniem dla wtego gosu dziecka jest jego
naduywanie. Dziecko w tym wieku nie zna i nie zdaje sobie sprawy ze znu-
x) od jakiego wieku mona uczy si piewa?
Uwaga ta dotyczy zarwno chopcw, jak i dziewczt.
eni fizycznego. Dlatego te dzieci piewajce przez duszy czas tym wicej si wysilaj,
im bardziej ogarnia je znuenie, aby, o ile moliwoci, dorwna si gosu swemu ssiadowi
albo go nawet przekrzycze. Wystarczy kilka tygodni takiego nauczania piewu, by nawet
najlepszy gos zosta zmarnowany na zawsze" (Karol Stork89). W podejciu do gosu dziecka
potraktujmy to jako przestrog.
Zwyczajowo ksztacenie gosu rozpoczyna si po okresie mutacji, w wieku okoo 16-18 lat.
Praca nad gosem opiera si wwczas na tych samych zasadach, co ksztacenie gosu w peni
dojrzaego.
y) jak W pracy nad zdobywaniem umiejtnoci wokalnych nie-wiczy? zwykle
wana jest systematyczno i konsekwencja. Gdy wadliwe opory nie
zostan usunite na pocztku nauki, jak bumerang powrc, gdy si tego najmniej
spodziewamy. Wwczas ich usunicie bdzie wymagao nawet kilku lat. Uznany w
pedagogice wokalnej autorytet - Franziska Mar-tienssen-Lohmann uwaaa, e wprowadzenie
podstawowych problemw (rozlunienie aparatu gosowego, swoboda oddechowa,
wyrwnanie samogosek, praca nad rezonansem gowowym) zajmie ptora roku, pod
warunkiem, e ucze pracuje codziennie. Ucze niezdyscyplinowany, uchylajcy si od
codziennej pracy, potrzebuje na to znacznie wicej - trzech lub czterech lat (Martienssen-
Lohmann 1953, s. 73-74).
Praca nad gosem powinna rozpocz si od pracy nad jednym dwikiem, nastpnie nad
maym wycinkiem skali. wiczenia powinny by bardzo proste. Przede wszystkim naley
uchwyci zasad czenia dwikw w artykulacji legato.
Przy rozpiewaniu nie naley forsowa dwiku, wiczenia mezza voce dziaaj jak oliwa,
przy pomocy ktrej masuje si minie, by nabray elastycznoci" (Martienssen-Lohmann
1953, s. 78).
wiczenia naley rozpoczyna w rednicy bd w rejestrze najlepszym dla danego ucznia,
stopniowo rozszerzajc na inne wysokoci. Stale dba trzeba o zachowanie tych samych
odczu.
Pamitajmy, e dwik poprzedni decyduje o nastpnym. Trudno odblokowa zacisk i
naprenie kolejnego dwiku, gdy ju pojawi si one na dwikach poprzedzajcych.
Znacznie lepiej bdzie wtedy przerwa wiczenie (nawet utwr) w trakcie ni piewa w
napreniu do koca. Kad pauz oraz wdech naley wykorzysta w celu skorygowania
ewentualnych bdw.
Nie naley ulega wraeniu atwoci. Minie musz by w kadym momencie
zmobilizowane i aktywne, by mc poprawnie zrealizowa pojawiajcy si problem. Dwiki
musz by wyprzedzane wyobraeniem. Nim zostan zapiewane, winny w naszej
wiadomoci zaistnie z zachowaniem wszelkich prawide.
Tu ogranicz si do przytoczenia fragmentu traktatu Atha-nasiusa Kirchera90 pt. Musurgia
universalis z 1650 roku.
Nic tu nie bd mwi o miesznej postawie ciaa, jak piewacy przyjmuj podczas
piewania; zobaczyby niejednego, jak wysoce niestosownym ruchem caego ciaa poda za
miar piewu; gdy za inni przy kadym interwale to podnosz gow, to j pochylaj lub
kiwajc si na wszystkie strony wykrzywiaj. Rzekby, e to aktorzy, l aby nic niegodnego
nie zabrako w ich szacownym przecie zajciu, nie bez miechu ujrzysz nie-
z) wygld
zewntrzny
piewaka
89
Cyt. za Romaniszyn 1957, s. 16.
90
Muzyk doskonay 1995, s. 65-67.
216
ktrych, jak usta wykrzywiaj, nadajc im form okrgego tygla albo wycignitego ryja,
albo coraz to inne ksztaty. Jeli doda do tego szkaradne ruchy oczu, rne marszczenia brwi,
trudno wprost wyrazi, przy jakich przemiechach, chichotach i kpinach wykonuj utwr
skdind pikny i pomysowo skomponowany. Std susznie wielu uwaao, e muzycy winni
pozostawa ukryci i przez nikogo nie ogldani, aby dziaania harmonii nie niweczyli
niewaciwymi ruchami. Wielkie zatem ma znaczenie dla pobudzenia uczu, by piewacy
starali si czy godn postaw, opanowanie ruchw, przyzwoit wymow, waciw
gitko gosu. W ten sposb harmonia janie bdzie nie tylko w zespoowym piewie, lecz i
w wytwornym ukadzie gosw i samych ruchw, jakie wykonuj roztropni piewacy.
Prawda, e bywa to aktualne?
ZAKOCZENIE
Skoczylimy ju mudny okres wiczenia, wypracowalimy minie, zdobylimy nowe
nawyki, a co najwaniejsze - zmienilimy swoje mylenie o glosie. Nie zagraa nam ju
smutna refleksja z motta tego podrcznika. Czy rzeczywicie?
Gos ma bardzo subteln natur. By mg nam suy przez dugie lata, musimy o niego dba.
To, co wypracowalimy, musi na stae pozosta w naszym codziennym uywaniu" gosu.
Uzyskana technika fonacyjna musi sta si jedyn stosowan. Nie moemy normalnie"
mwi inaczej - po staremu", a jedynie w pracy stara si o now technik. W mwieniu i
piewaniu nie moe by schizofrenii. Tylko wwczas nie bdziemy musieli obawia si o
swj gos.
Polski fizjolog W. Missiura twierdzi, i minie s w rzeczywistoci wysunitymi mackami
mzgu". Od tego, jak pomylimy, wyobrazimy sobie dwik, zaley, jak bdzie on przez nas
wytwarzany i jaka bdzie jego jako. Zapomnijmy wic o krzyku, o mwieniu w napiciu w
wysokim rejestrze gosowym (co szczeglnie towarzyszy sytuacjom nerwowym), o fo-nacji
gardowej pozbawionej swobody, rezonansu i prawidowego oddechu.
Niccolo Paganini zapytany o sukces swej niewyobraalnie wyrafinowanej techniki
skrzypcowej odpowiada: Cay mj sekret polega na zastanowieniu". Zastanawiajmy si
wic i my nad naszymi gosowymi poczynaniami.
Jak ju wspominaam, mechaniczne wiczenie bez wiadomoci jego istoty i celu to strata
czasu: w konsekwencji i tak doprowadzi ono do zych nawykw, a wwczas ich zmiana b-
218
ZAKOCZENIE
dzie bardzo trudna. Przez cige powtarzanie dochodzimy bowiem do podwiadomego
wykonywania tych czynnoci. Powstaje wwczas skoordynowana czynno mzgowa, ktrej
podlega rwnie skoordynowana czynno narzdw wykonawczych (Sobierajska 1970).
Zadbajmy, by bya ona poprawna.
Czasami sysz stwierdzenie: wiadomo dziaa hamujco, utrudnia skupienie si", np. gdy
patrz w lustro, to mnie mieszy". Zastanwmy si zatem, po co wiczymy? Mamy jaki
problem i chcemy go pokona. Pracujemy nad rozwizaniem i udao si". Dzisiaj jest ju
dobrze, ale jutro?... W podejciu do gosu nie interesuje nas przypadek - udao si". My,
dziaajc w oparciu o konkretn metod, wiemy, jak poradzi sobie w przypadku pojawienia
si problemu. Trudnoci anatomiczne bowiem nie istniej1, problemy wynikaj jedynie z
usztywnie i odejcia od natury. W naszej metodzie stale t natur podpatrywalimy" - w
myl maksymy Bronisawa Ro-maniszyna: Najlepiej rozkazuje si naturze, gdy si jej
sucha" (Romaniszyn 1957, s. 96). Nasza droga do uzyskania prawidowej emisji gosu
podaa przez wiadomo odczu fizjologicznych i przez stworzenie najlepszych warunkw
dla narzdu gosu.
Niewielu2 moe za legendarn piewaczk Adelin Patti powiedzie: Je nen sais rien. Nam
pozostaje praca - konsekwentne, wiadome dziaania, by umiejtno wadania miniami
biorcymi udzia w fonacji zaleaa od naszej woli.
Niniejszy podrcznik mia nam to uatwi. Trudno oczekiwa, by sta si rodzajem
samouczka (gwnie dlatego, e poruszamy si po niezwykle delikatnej materii). Jednake w
najgbszym przekonaniu i zamiarze autorki - stanowi moe pomoc w uzyskaniu poprawnej
emisji gosu. Gos jest najdoskonalszym instrumentem. Pozwlmy, by brzmia jak najpikniej
i jak najduej...
1 Poza przypadkami anatomicznie patologicznymi.
S to naturalici, ktrzy maj gos postawiony z natury". 3 Nic o tym [o gosie - B.T.] nie
wiem.
ANEKS
WICZENIA ARTYKULACYJNE I DYKCYJNE
l. SPGOSKI W NAGOSIE
Spgoski wargowe twarde:
ba-be-by ba-bo-bu b-b
pa-pe-py pa-po-pu
p-p
wa-we-wy wa-wo-wu w-w
Spgoski wargowe mikkie:
bia-bie-bi
bia-bio-biu
bi-bi
pia-pie-pi
pia-pio-piu
pi-pi
wia-wie-wi
wia-wio-wiu
wi-wi
wiczenie
fa-fe-fy fa-fo-fu f-f
ma-me-my ma-mo-mu m-m
fia-fie-fi
fia-fio-fiu
fi-fi
mia-mie-mi
mia-mio-miu
mi-mi
220
ANEKS
Spgoski przedniojzykowe twarde:
da-ta-za-sa-dza-ca-na-a
de-te-ze-se-dze-ce-ne-e
dy-ty-zy-sy-dzy-cy-ny-y
do-to-zo-so-dzo-co-no-o
du-tu-zu-su-dzu-cu-nu-u
d-t-z-s-dz-c-n-l
d-t-z-s-dz-c-n-
a-sza-da-cza-la-ra
e-sze-de-cze-le-re
y-szy-dy-czy-ly-ry
o-szo-do-czo-lo-ro
u-szu-du-czu-lu-ru
-sz-d-cz-l-r
-sz-d-cz-l-r
wiczenie 2
Spgoski przedniojzykowe zmikczone:
di-ti-zi-si-dzi
i-szi-dzi-czi-li-ri
Spgoski przedniojzykowe mikkie:
zia-sia-dzia-cia-nia zie-sie-dzie-cie-nie zi-si-dzi-ci-ni zio-sio-dzio-cio-nio
ziu-siu-dziu-ciu-niu
zi-si-dzi-ci-ni
zi-si-dzi-ci-ni
wiczenie 3 Spgoski tylnojzykowe twarde:
ga-ka-ha-cha ge-ke-he-che gy-ky-hy-chy go-ko-ho-cho
gu-ku-hu-chu
g-k-h-ch
g-k-h-ch
ANEKS
'22 \
Spgoski tylnojzykowe mikkie:
gia-kia-hia-chia gie-kie-hie-chie gi-ki-hi-chi gio-kio-hio-chio
giu-kiu-hiu-chiu
gi-ki-hi-chi
gi-ki-hi-chi
Spgoska j:
ja-zia-je-zie-ji-zi
jo-zio-ju-ziu-j-zi
j-zi
ja-je-Ji ja-jo-ju-j-j
wiczenie 4
2. SPGOSKI W WYGOSIE
ab-bab-ap-pap-aw-waw-af-faf-am-mam
eb-beb-ep-pep-ew-wew-ef-fef-em-mem
yb-byb-yp-pyp-yw-wyw-yf-fyf-ym-mym
ib-bib-ip-pip-iw-wiw-if-fif-im-mim
ob-bob-op-pop-ow-wow-of-fof-om-mom
ub-bub-up-pup-uw-wuw-u?-fuf-um-mum
b-bb-p-pp-w-ww-?-ff-m-mm
b-bb-p-pp-w-ww-f-ff-m-mm
bab-gap-eb-lep-ryb-yp-gib-kip-bob-kop-bub-kup paw-paf-zew-szef-zyw-syf-piw-pi-ow-
sof-suw-huf
dam-dem-dym-kim-dom-kum-dm-bm
db-kp-sw-sf
rb-sp-zw-sf
wiczenie 5
wiczenie Spgoski przedniojzykowe twarde:
ad-lat-med-wet-byd-byt
wid-wit-mod-kot-lud-but
ld-kt-t-ld
sadz-rac-jedz-hec-rydz-hyc
widz-nic-wodz-koc-wudz-kuc
dz-dc-tdz-wic
rad-bacz-ed-lecz-wyd-rycz
lid-gjcz-god-koch-dud-tucz
md-cz-md-mcz
raz-was-ez-kies-ryz-nys
wiz-fis-oz-nos-tuz-mus
wiz-ws-wz-ks
ma-masz-le-wiesz-ry-dysz
ni-pisz-to-kosz-tu-rusz
w-m-m-wsz
ka-bal-kar-ce-cel-kier
my-dyl-tyr-wi-gil-kir
pio-rol-tor-mu-mul-mur
d-kl-dr--dl-r
wiczenie 7 Spgoski redniojzykowe:
ma-ga-sad-ma-na-maj le-nie-sied-mie-cie-lej gi-dzi-wid-ni-ki-wij wy-ty-
szyd-my-dy-szyj
wo-ko-wod-mo-ro-woj zu-du-bud-u-lu-kuj -k-sid-j-k-dj wi-g-
pid-pi-mi-dj
Spgoski tylnojzykowe:
mag-mak-mah-mach leg-lek-zeh-lech dyg-byk-syh-szych mig-mik-mii-cich
dog-dok-moh-foch ug-uk-fuh-zuch drg-bk-lh-sch gg-sk-dh-wch
3. SPGOSKI MIDZY SAMOGOSKAMI
baba-papa-nawa-rafa-mama bebe-pepe-lewe-refe-meme ryby-typy-ywy-ryfy-rymy bobo-
topo-nowo-zofo-lomo
wiczenie 8
bubu-upu-cuwu-fufu-rumu bb-pp-ww-ff-mm bb-pp-ww-ff-mm
Spgoski wargowe mikkie:
wabia-gapia-mawia-mafia-damia webie-cepie-niewie-szefie-niemie bibi-pipi-siwi-fifi-mimi
lobio-topio-dowio-zofio-domio
lubiu-piupiu-nowiu-fiufiu-mumiu
rbi-kpi-mwi-sfi-mmi
rbi-tpi-mwi-lfi-tmi
Spgoski przedniojzykowe twarde:
bada-tata-zeza-sasa-sadza-saca-nana-maa
lade-tate-zeze-rese-jedze-lece-wene-ee
ydy-syty-zyzy-ysy-rydzy-mecy-cyny-wiy
dodo-soto-wozo-roso-wodzo-noco-mono-woo
cudu-kitu-guzu-musu-budzu-dzucu-lunu-muu
dd-gt-zz-ss-ndz-mc-nn-wo
bd-dt-ez-rzs-ndz-nc-nn-do
gaa-sasza-rada-czacza-lala-mara
lee-lesze-zede-ciecze-mele-mere
ryy-myszy-bydy-puczu-lulu-muru
boo-moszo-bodo-koczo-wolo-moro
ruu-puszu-budu-uczu-mulu-muru
d-ksz-sd-scz-wol-rr
le-wsz-rd-mcz-wol-rr
wiczenie 9
224
ANEKS
ANEKS
225
wiczenie 10 Spgoski redniojzykowe:
4. DWIE SPGOSKI W NAGOSIE
mazia-kasia-dziadzia-wacia-niania-jaja
\viezie-niesie-jedzie-wiecie-cenie-leje
nizi-wisi-dzidzi-kici-wini-sesji
kozio-osio-wodzio-kocio-konio-ojo
zuziu-lusiu-dudziu-ciuciu-muniu-wuju
zzi-ksi-dzi-mci-rni-jaj
wizi-ssi-dzi-rci-mini-jj
wiczenie 11 Spgoski tylnojzykowe twarde:
saga-raka-naha-macha
lege-teke-hehe-ceche
gygy-kyky-hyhy-ruchy
gogo-koko-hoho-ocho
ugu-kuku-huhu-ruchu
lg-k-hh-soch
gg-mk-hh-ch
Spgoski tylnojzykowe mikkie:
magia-lakia-hiahia-rachia
legie-lekie-hiehie-mechie
gigi-dziki-hihi-wichi
logio-lokio-hohio-cochio
giugiu-kiukiu-huhiu-wiuchiu
gigi-kiki-hihi-wichi
gigi-kiki-hihi-michi
r + spgoska:
rb: rba-bra, rbe-bre, rby-bry, rbi-bri, rbo-bro, rbu-bru,
rb-br, rb-br rp: rpa-pra, rpe-pre, rpy-pry, rpi-pri, rpo-pro, rpu-pru,
rp-pr, rp-pr rm: rma-mra, rme-mre, rmy-mry, rmi-mri, rmo-mro,
rmu-mru, rm-mr, rm-mr rw: rwa-wra, rwe-wre, rwy-wry, rwi-wri, rwo-wro, rwu-wru,
rw-wr, rw-wr
rf: rfa-fra, rfe-fre, rfy-fry, rfi-firi, rfo-fro, rfu-fru, rf-fr, rf-fr rd: rda-dra, rde-dre, rdy-
dry, rdi-dri, rdo-dro, rdu-dru,
rd-dr, rd-dr
rt: rta-tra, rte-tre, rty*try, rti-tri, rto-tro, rtu-tru, rt-tr, rt-tr rz: rza-zra, rze-zre, rzy-zry,
rzi-zri, rzo-zro, rzu-zru, rz-zr,
rz-zr rs: rsa-sra, rse-sre, rsy-sry, rsi-sri, rso-sro, rsu-sru, rs-sr,
rs-sr rdz: rdza-dzra, rdze-dzre, rdzy-dzry, rdzi-dzri, rdzo-dzro,
rdzu-dzru, rdz-dzr, rdz-dzr rc: rca-cra, rce-cre, rcy-cry, rci-cri, rco-cro, rcu-cru, rc-cr,
rc-cr rn: rna-nra, rne-nre, rny-nry, rni-nri, rno-nro, rnu-nru,
rn-nr, rn-nr
r: ra-ra, re-re, ry-ry, ri-ri, ro-ro, ru-ru, r-r, rl-r r: ra-ra, re-re, ry-ry,
ri-ri, ro-ro, ru-ru, r-r,
r-r rsz: rsza-szra, rsze-szre, rszy-szry, rszi-szri, rszo-szro,
rszu-szru, rsz-szr, rsz-szr rdz: rda-dra, rde-dre, rdy-dry, rdi-dri, rdo-dro,
rdu-dru, rd-dr, rd-dr
wiczenie 12
226
ANEKS
rcz: rcza-czra, rcze-czre, rczy-czry, rczi-czri, rczo-czro,
rczu-czru, rcz-czr, rcz-czr
rl: rla-lra, rle-lre, rly-lry; rli-lri, rlo-lro, rlu-lru, rl-lr, rl-lr rg: rga-gra, rge-gre, rgy-gry,
rgi-gri, rgo-gro, rgu-gru,
rg-gr, rg-gr rk: rka-kra, rke-kre, rky-kry, rki-kri, rko-kro, rku-kru,
rk-kr, rk-kr rch: rcha-chra, rche-chre, rchy-chry, rchi-chri, rcho-chro,
rchu-chru, rch-chr, rch-chr
wiczenie 13 + spgoska:
b: ba-ba, be-be, by-by, bi-bi, bo-bo, bu-bu,
b-b, b-b im: ma-ma, me-me, my-my, mi-mi, mo-mo,
mu-mu, m-m, m-m w: wa-wa, we-we, wy-wy, wi-wi, wo-wo,
wu-wu, w-w, w-w id: da-da, de-de, dy-dy, di-di, do-do, du-du,
d-d, d-d id: dza-dza, dze-dze, dzy-dzy, dzi-dzi, dzo-dzo,
dzu-dzu, dz-dz, dz-dz z: n-n, ne-ne, ny-ny, ni-ni, no-no, nu-nu,
n-n, n-n /: a-a, e-e, y-y, i-i, o-o, u-u, -,
- xg: ga-ga, ge-ge, gy-gy, gi-gi, go-go, gu-gu,
g-g, g-g
ANEKS
227
l + spgoska:
lb: Iba-bla, Ibe-ble, Iby-bly, Ibi-bH, Ibo-blo, Ibu-blu, Ib-bl,
Ib-bl Ip: Ipa-pla, Ipe-ple, Ipy-ply, Ipi-pH, Ipo-plo, Ipu-plu, Ip-pl,
wiczenie 13a
Im: Ima-mla, Ime-mle, Imy-mly, Imi-mli, Imo-mlo, Imu-mlu,
Im-ml, Im-ml Iw: Iwa-wla, lwe-wle, lwy-wly, lwi-wli, Iwo-wlo, lwu-wlu,
Iw-wl, Iw-wl
//: Ifa-fla, Ife-fle, Ify-fly, Ifi-fli, l?o-flo, Ifu-flu, If-fl, If-fl Id: Ida-dla, Ide-dle, Idy-dly,
Idi-dli, Ido-dlo, Idu-dlu, Id-dl,
Id-dl
U: Ita-tla, Ite-tle, Ity-tly, Iti-tli, Ito-tlo, Itu-tlu, It-tl, It-tl Iz: Iza-zla, Ize-zle, Izy-zly,
Izi-zli, Izo-zlo, Izu-zlu, Iz-zl, Iz-zl Id: Idza-dzla, Idze-dzle, Idzy-dzly, Idzi-dzli, Idzo-
dzlo,
Idzu-dzlu, Idz-dzl, Idz-dzl
Ic: Ica-cla, Ice-cle, Icy-cly, Ici-cli, Ico-clo, Icu-clu, Ic-cl, Ic-cl In: Ina-nla, Ine-nle,
Iny^nly, Ini-nli, Ino-nlo, Inu-nlu, In-nl,
In-nl
I: Ia-la, le-le, ly-ly, Ii-li, lo-lo, Iu-lu, l-l, l-l Isz: Isza-szla, Isze-szle,
Iszy-szly, Iszi-szli, Iszo-szlo, Iszu-szlu,
Isz-szl, Isz-szl Id: Ida-dla, Ide-dle, Idy-dly, Idi-dli, Ido-dlo,
Idu-dlu, Id-dl, Id-dl le: Icza-czla, Icze-czle, Iczy-czly, Iczi-czli, Iczo-czlo,
Iczu-czlu, Icz-czl, Icz-czl
Ir: Ira-rla, ke-rle, Iry-rly, Iri-rli, ko-rlo, Iru-rlu, k-rl, Ir-rl li: Izia-la, Izie-le, Izi-li, Izio-
lo, Iziu-lu, Izi-l, Izi-l Id: Idzia-dla, Idzie-dle, Idzi-dli, Idzio-dlo, Idziu-dlu,
Idzi-dl, Idzi-dl
I: Icia-la, Icie-le, Ici-li, Icio-lo, Iciu-lu, Ici-l, Ici-l Ig: Iga-gla, Ige-gle, Igy-gly,
Igi-gli, Igo-glo, Igu-glu, Ig-gl,
Ik: Ika-kla, Ike-kle, Iky-kly, Iki-kH, Iko-klo, Iku-klu, Ik-kl, Ik-H
228
ANEKS
Ich: Icha-chla, Iche-chle, Ichy-chly, Ichi-chli, Icho-chlo, Ichu-chlu, Ich-chl, Ich-chl
b: ba-ba, be-be, by-by, bi-bi, bo-bo, bu-bu, b-b,
b-b p: pa-pa, pe-pe, py-py, pi-pi, po-po, pu-pu, p-p,
p-p Im: ma-ma, me-me, my-my, mi-mi, mo-mo, mu-mu,
m-m, m-m tw: wa-wa, we-we, wy-wy, wi-wi, wo-wo, wu-wu,
w-w, w-w
If: fa-fla, fe-fle, fy-fy, fi-fi, fo-fo, fu-fu, f-f, f-f d: da-da, de-de, dy-dy,
di-di, do-do, du-du, d-d,
d-d
It: ta-ta, te-te, ty-ty, ti-ti, to-to, tu-tu, t-t, t-t k: za-za, ze-ze, zy-zy, zi-
zi, zo-zo, zu-zu, z-z,
z-z h: sa-sa, se-se, sy-sy, si-si, so-so, su-su, s-s,
s-s tdz: dza-dza, dze-dze, dzy-dzy, kzi-dzi, dzo-dzo,
dzu-dzu, dz-dz, dz-dz c: ca-ca, ce-ce, cy-cy, ci-ci, co-co, cu-cu, c-c,
c-c n: na-na, ne-ne, ny-ny, ni-ni, no-no, nu-nu, n-n,
n-n
li: a-a, e-e, y-y, i-i, o-o, u-u, -, - sz: sza-sza, sze-sze,
szy-szy, szo-szo, szu-szu, sz-sz,
sz-sz di: da-da, de-de, dy-dy, di-di, do-do,
du-du, d-d, d-d tez: cza-cza, cze-cze, czy-czy, czi-czi, czo-czo,
czu-czu, cz-cz, cz-cz
ANEKS
r: ra-ra, re-re, ry-ry, ri-ri, ro-ro, ru-ru, r-r, r-r li: zia-a, zie-e, zi-i,
zio-o, ziu-u, zi-, zi- //: sia-a, sie-e, si-i, sio-o, siu-u, si-, si-
di: dzia-da, dzie-de, dzi-di, dzio-do, dziu-du,
dzi-d, dzi-d
: cia-a, cie-e, ci-i, cio-o, ciu-u, ci-, ci- n: nia-a, nie-e, ni-i,
nio-o, niu-u, ni-,
ni- g: ga-ga, ge-ge, gy-gy, gi-gi, go-go, gu-gu, g-g,
g-g?
k: ka-ka, ke-ke, ky-ky, ki-ki, ko-ko, ku-Mu, k-k,
k-k Ich: cha-cha, che-che, chy-chy, chu-chu, ch-ch,
ch-ch
229
k + spgoska:
kp: kpa-pka, kpe-pke, kpy-pky, kpo-pko, kpu-pku, kp-pk,
kp-pk kf: kfa-fka, kfe-fke, kfy-fky, kfi-fki, kfo-fko, kfu-?ku,
kf-?k, kf-?k km: kma-mka, kme-mke, kmy-mky, kmi-mki, kmo-mko,
kmu-mku, km-mk, km-mk kt\ kta-tka, kte-tke, kty-tky, kti-tki, kto-tko, ktu-tku,
kt-tk, kt-tk ks: ksa-ska, kse-ske, ksy-sky, ksi-ski, kso-sko, ksu-sku,
ks-sk, ks-sk kc: kca-cka, kce-cke, kcy-cky, kci-cki, kco-cko, kcu-cku,
kc-ck, kc-ck kcz: kcza-czka, kcze-czke, kczy-czky, kczi-czki, kczo-czko,
kczu-czku, kcz-czk, kcz-czk
k: ka-ka, ke-ke,ky-ky, ko-ko, ku-ku, k-k, k-k kl: kla-lka, kle-lke, kly-lky, kli-
lki, klo-lko, Uu-lku, kl-lk,
kl-lk
wiczenie 15
230
ANEKS
kr. kra-rka, kre-rke, kry-rky, kri-rki, kro-rko, kru-rku,
kr-rk, kr-rk kn: kna-nka, kne-nke, kny-nky, kni-nki, kno-nko, knu-nku,
kn-nk, kn-nk
wiczenie 16 g + spgoska:
gb: gba-bga, gbe-bge, gby-bgy, gbi-bgi, gbo-bgo, gbu-bgu,
gb-bg, gb-bg gm: gma-mga, gme-mge, gmy-mgy, gmi-mgi, gmo-mgo,
gmu-mgu, gm-mg, gm-mg gw: gwa-wga, gwe-wge, gwy-wgy, gwi-wgi, gwo-wgo,
gwu-wgu, gw-wg, gw-wg gd: gda-dga, gde-dge, gdy-dgy, gdi-dgi, gdo-dgo, gdu-dgu,
gd-dg, gd-dg gz: gza-zga, gze-zge, gzy-zgy, gzi-zgi, gzo-zgo, gzu-zgu,
zg-zg, gz-zg gdz: gdza-dzga, gdze-dzge, gdzy-dzgy, gdzi-dzgi, gdzo-dzgo,
gdzu-dzgu, gdz-dzg, gdz-dzg gn: gna-nga, gne-nge, gny-ngy, gni-ngi, gno-ngo, gnu-ngu,
gn-ng, gn-ng
g: ga-ga, ge-ge, gy-gy, gi-gi, gu-gu, g-g, g-g gz: ga-ga, ge-ge, gy-gy,
go-go, gu-gu, g^g,
g-g
gdz: gda-dga, gde-dge, gdy-dgy, gdo-dgo, gdu-dgu,
gd-dg, gd-dg gl: gla-lga, gle-lge, gly-lgy, gli-lgi, glo-lgo, glu-lgu, gl-lg,
gl-lg.
gr: gra-rga, gre-rge, gry-rgy, gri-rgi, gro-rgo, gru-rgu,
gr-rg, gr-rg gdz: gdzia-dga, gdzie-dge, gdzi-dgi, gdzio-dgo,
gdziu-dgu, gdzi-dg, gdzi-dg g: gnia-ga, gnie-ge, gni-gi, gnio-go, gniu-gu,
gni-g, gni-g
ANEKS
gch: gcha-chga, gche-chge, gchy-chgy, gcho-chgo, gchu-chgu, gch-chg, gch-chg
231
ch + spgoska-.
chp: cipa-pcha, chpe-pche, chpy-pchy, chpo-pcho,
chpu-pchu, chp-pch, chp-pch chm: chma-mcha, chme-mche, chmy-mchy, chmi-mchi,
chmo-mcho, chmu-mchu, chm-mch, chm-mch chf: chfa-fcha, chfe-fche, chfy-fchy, chfi-
fchi, chfo-fcho,
chfu-fchu, chf-fch, chf-fch cht: chta-tcia, chte-tche, chty-tchy, chti-tchi, chto-tcho,
chtu-tchu, cht-tch, cht-tch chs: chsa-scha, chse-sche, chsy-schy, chsi-schi, chso-scho,
chsu-schu, chs-sch, chs-sch chc: chca-ccha, chc;e-cche, chcy-cchy, chci-cchi, chcu-cchu,
chc-cch, chc-cch chn: chna-ncha, chne-nche, chny-nchy, chni-nchi, chno-ncho,
chnu-nchu, chn-nch, chn-nch ch: cha-cha, che-che, chy-chy, cho-cho, chu-chu,
ch-ch, chl-ch cfe:chsza-szcha, chsze-szche, chszy-szchy, chszo-szcho,
chszu-szchu, chsz-szch, chsz-szch chcz: chcza-czcha, chcze-czche, chczy-czchy, chczo-
czcho,
chczu-czchu, chcz-czch, chcz-czch chl: chla-lcha, chle-lche, chly-lchy, chli-lchi, chlo-
lcho,
chlu-lchu, chl-lch, chl-lch chr: chra-rcha, chre-rche, chry-rchy, chri-rchi, chro-rcho,
chru-rchu, chr-rch, chr-rch chj: chja-jcha, chje-jche, chji-jchi, chjo-jcho, chju-jchu,
chj-jch, chj-jch chs: chsia-cha, chsie-che, chsi-chi, chsio-cho, chsiu-chu,
chsi-ch, chsi-ch
wiczenie 17
232
ANEKS
ch: chcia-cha, chcie-che, chci-chi, chcio-cho, chciu-chu,
chci-ch, chci-ch ch: chnia-cha, chnie-che, chni-chi, chnio-cho, chniu-chu,
chni-ch, chni-ch chk: chka-kcha, chke-kche, chky-kchy, chki-kchi, chko-kcho,
chku-kchu, chk-kch, chk-kch
wiczenie 18 b + spgoska:
bm: bma-mba, bme-mbe, bmy-mby, bmi-mbi, bmo-mbo,
bmu-mbu, bm-mb, bm-mb bw\ bwa-wba, bwe-wbe, bwy-wby, bwi-wbi, bwo-wbo,
bwu-wbu, bw-wb, bw-wb bd: bda-dba, bde-dbe, bdy-dby, bdi-dbi, bdo-dbo, bdu-dbu,
bd-db, bd-db bz: bza-zba, bze-zbe, bzy-zby, bzi-zbi, bzo-zbo, bzu-zbu,
bz-zb, bz-zb bdz: bdza-dzba, bdze-dzbe, bdzy-dzby, bdzo-dzbo,
bdzu-dzbu, bdz-dzb, bdz-dzb bn: bna-nba, bne-nbe, bny-nby, bni-nbi, bno-nbo, bnu-nbu,
bn-nb, bn-nb
b: ba-ba, be-be, by-by, bo-bo, bu-bu, b-b, b-b b: ba-ba, be-be, by-by,
bi-bi, bo-bo, bu-bu,
b-b, b-b bd: bda-dba, bde-dbe, bdy-dby, bdi-dbi, bdo-dbo,
bd-db, bd-db bl: bla-lba, ble-lbe, bly-lby, bU-lbi, blo-lbo, blu-lbu, bl-lb,
bl-lb br: bra-rba, bre-rbe, bry-rby, bri-rbi, bro-rbo, bru-rbu,
br-rb, br-rb b: bzia-ba, bzie-be, bzi-bi, bzio-bo, bziu-bu, bzi-b,
bzi-b bj: bja-jba, bje-jbe, bji-jbi, bjo-jbo, bju-jbu, bj-jb, bj-jb
_________ ANEKS
bd: bdzia-dba, bdzie-dbe, bdzi-dbi, bdzio-dbo,
bdziu-dbu, bdzi-db, bdzi-db b: bnia-ba, bnie-be, bni-bi, bnio-bo, bniu-bu,
bni-b, bni-b bg: bga-gba, bge-gbe, bgy-gby, bgi-gbi, bgo-gbo, bgu-gbu,
bg-gb, bg-gb bch: bcha-chba, bche-chbe, bchy-chby, bchi-chbi, bcho-chbo,
bchu-chbu, bch-chb, bch-chb
233
p + spgoska:
pm: pma-mpa, pme-mpe, pmy-mpy, pmi-mpi, pmo-mpo,
pmu-mpu, pm-mp, pm-mp pf: pfa-fpa, pfe-?pe, pfy-fpy, pfi-fpi, pfo-fpo, pfu-fpu,
pf-fp, pf-fp pt: pta-tpa, pte-tpe, pty-tpy, pti-tpi, pto-tpo, ptu-tpu,
pt-tp, pt-tp ps: psa-spa, pse-spe, psy-spy, psi-pi, pso-spo, psu-spu,
ps-sp, ps-sp pc: pca-cpa, pce-cpe, pcy-cpy, pci-cpi, pco-cpo, pcu-cpu,
pc-cp, pc-cp pn: pna-npa, pne-npe, pny-npy, pni-npi, pno-npo, pnu-npu,
pn-np, pn-np pt: pa-pa, pe-pe, py-py, pi-pi, po-po, pu-pu, p-p,
p-p psz: psza-szpa, psze-szpe, pszy-szpy, pszi-szpi, pszo-szpo,
pszu-szpu, psz-szp, psz-szp pcz: pcza-czpa, pcze-czpe, pczy-czpy, pczi-czpi, pczo-czpo,
pczu-czpu, pcz-czp, pcz-czp pl: pla-lpa, ple-lpe, ply-lpy, pli-lpi, plo-lpo, plu-lpu, pl-
lp,
pl-lp
pr: pra-rpa, pre-rpe, pry-rpy, pri-rpi, pro-rpo, pru-rpu, pr-rp, pr-rp
wiczenie 19
234
ANEKS
ps: psia-pa, psie-pe, psi-pi, psio-po, psiu-pu, psi-p,
psi-p p: pcia-pa, pcie-pe, pci-pi, pcio-po, pciu-pu, pci-p,
pci-p p: pnia-pa, pnie-pe, pni-pi, pnio-po, pniu-pu,
pni-p, pni-p pk: pka-kpa, pke-kpe, pky-kpy, pki-kpi, pko-kpo, pku-kpu,
pk-kp, pk-kp
wiczenie 20 f + spgoska:
fp\ fpa-pfa, fpe-pfe, fpy-pfy, fpi-pfi, fpo-pfo, fpu-pfu,
fp-pf, fp-pf fm: fma-mfa, fme-mfe, fmy-mfy, fmi-mfi, fmo-mfo,
fmu-mfu, fm-mf, mf-mf
ft: fta-tfa, ?te-tfe, fty-tfy, fti-tfi, fto-tfo, ftu-tfu, ft-tf, ft-tf fs: fsa-sfa, fse-sfe, fsy-sfy,
fsi-sfi, fso-sfo, fsu-sfu, ?s-sf,
fs-sf fc: ?ca-cfa, fce-cfe, fcy-cfy, fci-cfi, fco-cfo, fcu-cfu, fc-cf,
fc-cf fn\ fna-nfa, fne-nfe, fny-nfy, fni-nfi, ?no-nfo, fnu-nfu,
fh-nf, fn-nf fsz: fsza-szfa, fsze-szfe, fszy-szfy, fszi-szfi, fszo-szfo,
fszu-szfu, fsz-szf, fsz-szf fez: fcza-czfa, fcze-czfe, fczy-czfy, fczi-czfi, fczo-czfo,
fczu-czfu, fcz-czf, fcz-czf
fl: fla-lfa, fle-lfe, fly-lfy, fli-lfi, flo-lfo, flu-lfu, fl-lf, fl-lf fr: fra-rfa, fre-rfe, fry-rfy, fri-
rfi, fro-rfo, ?ru-rfu, fr-rf,
fr-rf
f\ fcia-fa, fcie-fe, fci-fi, fcio-fo, fciu-fu, fci-f, fci-f fk: fka-kfa, fke-kfe, fky-
kfy, fki-kfi, fko-kfo, fku-kfu,
fk-kf, fk-kf fch: fcha-chfa, fcie-chfe, fchy-chfy, fcho-chfo, fchu-chfu,
fch-chf, fch-chf
ANEKS
235
5. DWIE SPGOSKI W WYGOSIE
r + spgoska:
rb: arb-abr, erb-ebr, yrb-ybr, irb-ibr, orb-obr, urb-ubr,
rb-br, rb-br rp: arp-apr, erp-epr, yrp-ypr, irp-ipr, orp-opr, urp-upr,
rp-pr, rp-pr rw: arw-awr, erw-ewr, yrw-ywr, irw-iwr, orw-owr, urw-uwr,
rw-wr, rw-wr rf: arf-afr, erf-efr, yrf-yfr, irf-ifr, orf-ofr, urf-ufr, rf-fr,
rf-fr rd: ard-adr, erd-edr, yrd-ydr, ird-idr, ord-odr, urd-udr,
rd-dr, rd-dr rt: art-atr, ert-etr, yrt-ytr, irt-itr, ort-otr, urt-utr, rt-tr,
rt-tr r: arz-ar, er-er, yr-yr, ir-ir, or-or, ur-ur, r-r,
r-r r: ar-ar, er-er, yr-yr, ir-ir, or-or, ur-ur, r-r,
r-r
rj\ arj-ajr, erj-ejr, yrj-yjr, irj-ijr, orj-ojr, urj-ujr, rj-jr, rj-jr rdz: ard-adr, erd-edr, yrd-
ydr, ird-idr, ord-odr,
urd-udr, rd-dr, rd-dr r: ar-ar, er-er, yr-yr, ir-ir, or-or, ur-ur, r-r,
r-r ra: ar-ar, er-er, yr-yr, ir-ir, or-or, ur-ur,
r-r, r-r rm: arm-amr, erm-emr, yrm-ymr, irm-imr, orm-omr,
urm-umr, rm-mr, rm-mr rz: arz-azr, erz-ezr, yrz-yzr, kz-izr, orz-ozr, urz-uzr, rz-zr,
rz-zr rdz: ardz-adzr, erdz-edzr, yrdz-ydzr, irdz-idzr, ordz-odzr,
urdz-udzr, rdz-dzr, rdz-dzr
wiczenie 21
236
ANEKS
rc: arc-acr, erc-ecr, yrc-ycr, irc-icr, orc-ocr, urc-ucr, rc-cr,
rc-cr rn: arn-anr, ern-enr, yrn-ynr, irn-inr, orn-onr, urn-unr,
rn-nr, rn-nr
r: ar-ar, er-er, yr-yr, ir-ir, or-or, ur-ur, r-r, r-r r: ar-ar, er-er, yr-yr,
ir-ir, or-or, ur-ur, r-r,
r-r rjz: arsz-aszr, ersz-eszr, yrsz-yszr, irsz-iszr, orsz-oszr,
ursz-uszr, rsz-szr, rsz-szr rdz: ard-adr, erd-edr, yrd-ydr, ird-idr, ord-odr,
urd-udr, rd-dr, rd-dr rcz: arcz-aczr, ercz-eczr, yrcz-yczr, ircz-iczr, orcz-oczr,
urcz-uczr, rcz-czr, rcz-czr
rl: arl-alr, erl-elr, yrl-ylr, irl-ilr, orl-olr, url-ulr, rl-lr, rl-lr rg: arg-agr, erg-egr, yrg-ygr,
irg-igr, org-ogr, urg-ugr,
rg-gr, rg-gr rk: ark-akr, erk-ekr, yrk-ykr, irk-ikr, ork-okr, urk-ukr,
rk-kr, rk-kr
b: ab-ab, eb-eb, yb-yb, ib-ib, ob-ob, ub-ub,
b-b, b-b im: am-am, em-em, ym-ym, im-im, om-om,
um-um, m-m, m-m w: aw-aw, ew-ew, yw-yw, iw-iw, ow-ow,
uw-uw, w-w, w-w id: ad-ad, ed-ed, yd-yd, id-id, od-od, ud-ud,
d-d, d-d id: adz-adz, edz-edz, ydz-ydz, idz-idz, odz-odz,
udz-udz, dz-dz, dz-dz in: an-an, en-en, yri-yn, in-in, on-on, un-un,
n-n, n-n
_____________________ANEKS
ii: al-al, el-el, yl-yl, il-il, ol-ol, ul-ul, l-l,
l-l ig: ag-ag, eg-eg, yg-yg, ig-ig, og-og, ug-ug,
g-g, g-g ich: ach-ach, ech-ech, ych-ych, ich-ich, och-och,
uch-uch, ch-ch, ch-ch
237
l + spgoska-.
lb: alb-abl, elb-ebl, ylb-ybl, ilb-ibl, olb-obl, ulb-ubl, lb-bl,
lb-bl Ip: alp-apl, elp-epl, ylp-ypl, ilp-ipl, olp-opl, ulp-upl, lp-pl,
lp-pl Im: alm-aml, elm-eml, ylm-yml, ilm-iml, olm-oml, ulm-uml,
lm-ml, lm-ml Id: ald-adl, eld-edl, yld-ydl, Hd-idl, old-odl, uld-udl, ld-dl,
ld-dl
It: alt-atl, elt-etl, ylt-yd, ilt-id, olt-otl, ult-utl, lt-tl, lt-d Iz: alz-azl, elz-ezl, ylz-yzl, ilz-
izl, olz-ozl, ulz-uzl, lz-zl,
lz-zl
Is: als-asl, els-esl, yls-ysl, ils-isl, ols-osl, uls-usl, ls-sl, ls-sl Id: aldz-adzl, eldz-edzl,
yldz-ydzl, ildz-idzl, oldz-odzl,
uldz-udzl, ldz-dzl, ldz-dzl Ic: alc-acl, elc-ecl, ylc-ycl, ilc-icl, olc-ocl, ulc-ucl, lc-cl,
lc-cl In: aln-anl, eln-enl, yln-ynl, iln-inl, oln-onl, uln-unl, ln-nl,
ln-nl li: al-al, el-el, yl-yl, il-il, ol-ol, ul-ul, l-l,
l-l Isz: alsz-aszl, elsz-eszl, ylsz-yszl, ilsz-iszl, olsz-oszl, ulsz-uszl,
lsz-szl, lsz-szl
Id: ald-adl, eld-edl, yld-ydl, ild-idl, oid-odl, uld-udl, ld-dl, ld-dl
wiczenie 23
238
ANEKS
lcz: alcz-aczl, elcz-eczl, ylcz-yczl, ilcz-iczl, olcz-oczl,
ulcz-uczl, lcz-czl, lcz-czl
lr: alr-arl, elr-erl, ylr-yrl, ilr-irl, olr-orl, ulr-url, lr-rl, lr-rl li: al-al, el-el, yl-yl,
il-il, ol-ol, ul-ul, l-l,
l-l
l: al-al, el-el, yl-yl, il-il, ol-ol, ul-ul, l-l,
l-l ld: ald-adl, eld-edl, yld-ydl, ild-idl, old-odl,
uld-udl, ld-dl, ld-dl l: al-al, el-el, yl-yl, il-il, ol-ol, ul-ul, l-l,
l-l
/: al-al, el-el, yl-yl, il-il, ol-ol, ul-ul, l-l, l-l
Ig: alg-agl, elg-egl, ylg-ygl, ilg-igl, olg-ogl, ulg-ugl, lg-gl,
Ik: alk-akl, elk-ekl, ylk-ykl, ilk-ikl, olk-okl, dk-ukl, lk-kl, lk-kl
Ich: alch-achl, elch-echl, ylch-ychl, ilch-ichl, olch-ochl, ulch-uchl, lch-chl, ch-chl
b: alb-ab, eb-eb, yb-yb, ib-ib, ob-ob, ub-ub, Jb-b, b-b
p: ap-ap, ep-ep, yp-yp, ip-ip, op-op, up-up, p-p, p-pl
tm: am-am, em-em, ym-ym, im-im, om-oml, um-um,
m-m, m-m w: aw-aw, ew-ew, yiw-yw, iw-iw, ow-ow, ulw-uw,
w-w, w-w
f: af-afl, ef-efl, yf-yfl, if-ifl, of-ofl, utf-ufl, f-fl, f-fl d: ad-a ed-ed, yd-yd,
iH-id, old-od, uM-ud, d-d,
d-dl
tt: at-at, et-et, yt-yt, it-it, ot-ot, ut-ut, t-t, t-t
ANEKS
k: az-az, ez-ez, yz-yz, iz-iz, oz-oz, uz-uz, z-z,
z-z ls\ as-as, es-es, ys-ys, is-is, os-os, us-us, s-s,
s-sl dz: adz-adz, edz-edz, ydz-ydz, idz-idz, odz-odz,
udz-udz, dz-dz, dz-dz Ic: ac-ac, ec-ec, yc-yc, ic-ic, oc-oc, uc-uc, c-c,
c-c n: an-an, en-en, yn-yn, in-in, on-on, un-un, n-n,
n-n I: a-a, e-e, y-y, i-i, o-o, u-u, -,
- sz: asz-asz, esz-esz, ysz-ysz, isz-isz, osz-osz, usz-usz,
sz-sz, sz-sz Id: ad-ad, ed-ed, yd-yd, id-id, od-od,
ud-ud, d-d, d-d ez: acz-acz, ecz-ecz, ycz-ycz, icz-icz, ocz-ocz,
ucz-ucz, cz-cz, cz-cz
r: ar-ar, er-er, yr-yr, ir-ir, or-or, ur-ur, r-r, r-r : a-a, e-e, y-y,
i-i, o-o, u-u, -,
- : a-a, e-e, y-y, i-i, o-o, u-u, -,
- d: ald-adl, ed-ed, yd-yd, id-id, od-od,
ud-ud, ald-adl, d-d : a-a, e-e, y-y, i-i, o-o, u-u, -,
- : a-a, e-e, y-y, in-in, o-o, u-u, -,
- g: ag-ag, eg-eg, yg-yg, ig-ig, og-og, ug-u^, g-gj,
239
k: ak-ak, ek-ek, yk-yk, ik-ik, ok-ok, uk-uk, k-k,
k-k ich: ach-ach, ech-ech, ych-ych, ich-ich, och-och,
uch-uch, ch-cht, ch-ch
240
wiczenie 25 g + Spgoska:
gb: agb-abg, egb-ebg, ygb-ybg, igb-ibg, ogb-obg, ugb-ubg,
gb-bg, gb-bg gm: agm-amg, egm-emg, ygm-ymg, igm-img, ogm-omg,
ugm-umg, gm-mg, gm-mg gd: agd-adg, egd-edg, ygd-ydg, igd-idg, ogd-odg, ugd-udg,
gd-dg, gd-dg gz: agz-azg, egz-ezg, ygz-yzg, igz-izg, ogz-ozg, ugz-uzg,
gz-zg, gz-zg gdz: agdz-adzg, egdz-edzg, ygdz-ydzg, igdz-idzg, ogdz-odzg,
ugdz-udzg, gdz-dzg, gdz-dzg gn\ agn-ang, egn-eng, ygn-yng, ign-ing, ogn-ong, ugn-ung,
gn-ng, gn-ng gl: ag-ag, eg-eg, yg-yg, ig-ig, og-og, ug-ug, g-g,
g: ag-ag, eg-eg, yg-yg, ig-ig, og-og, ug-ug,
g-g, g-g gdi\ agd-adg, egd-edg, ygd-ydg, igd-idg, ogd-odg,
ugd-udg, gd-dg, gd-dg gl: agl-alg, egl-elg, ygl-ylg, igl-ilg, ogl-olg, ugl-ulg, gl-
lg,
gr. agr-arg, egr-erg, ygr-yrg, igr-irg, ogr-org, ugr-urg,
gr-rg, gr-rg gt ag-ag, eg-eg, yg-yg, ig-ig, og-og, ug-ug,
g-g, g-g gdz: agd-adg, egd-edg, ygd-ydg, igd-idg, ogd-odg,
ugd-udg, gd-dg, gd-dg g: ag-ag, eg-eg, yg-yg, ig-ig, og-og, ug-ug,
g-g, g-g gch: agch-achg, egch-echg, ygch-ychg, igch-ichg, ogch-ochg,
ugch-uchg, gch-chg, gch-chg
ANEKS
k + spgoska-.
wiczenie 26
K + spgoska
kp: akp-apk, ekp-epk, ykp-ypk, ikp-ipk, okp-opk, ukp-upk,
kp-pk, kp-pk km: akm-amk, ekm-emk, ykm-ymk, ikm-imk, okm-omk,
ukm-umk, km-mk, km-mk kf: akf-afk, ekf-efk, ykf-yfk, ikf-ifk, okf-ofk, ukf-ufk,
kf-fk, kf-fk kt: akt-atk, ekt-etk, ykt-ytk, ikt-itk, okt-otk, ukt-utk,
kt-tk, kt-tk ks: aks-ask, eks-esk, yks-ysk, iks-isk, oks-osk, uks-usk,
ks-sk, ks-sk kc: akc-ack, ekc-eck, ykc-yck, ikc-ick, okc-ock, ukc-uck,
kc-ck, kc-ck kn: akn-ank, ekn-enk, ykn-ynk, ikn-ink, okn-onk, ukn-unk,
kn-nk, kn-nk k: ak-ak, ek-ek, yk-yk, ik-ik, ok-ok, uk-uk, k-k,
k-k ks: ak-ak, ek-ek, yk-yk, ik-ik, ok-ok, uk-uk,
k-k, k-k k: ak-ak, ek-ek, yk-yk, ik-ik, ok-ok, uk-uk,
k-k, k-k k: ak-ak, ek-ek, yk-yk, ik-ik, ok-ok, uk-uk,
k-k, k-k kch: akch-achk, ekch-echk, ykch-ychk, ikch-ichk, okch-ochk,
ukch-uchk, kch-chk, kch-chk
ch + spgoska:
chp: achp-apch, echp-epch, ychp-ypch, ichp-ipch, ochp-opch,
uchp-upch, chp-pch, chp-pch chm: achm-amch, echm-emch, ychm-ymch, ichm-imch,
ochm-omch, uchm-umch, chm-mch, chm-mch
wiczenie 27
242
ANEKS
cht: acht-atch, echt-etch, ycht-ytch, icht-itch, ocht-otch,
ucht-utch, cht-tch, cht-tch chs: achs-asch, echs-esch, ychs-ysch, ichs-isch, ochs-osch,
uchs-usch, chs-sch, chs-sch chc: achc-acch, echc-ecch, ychc-ycch, ichc-icch, ochc-occh,
uchc-ucch, chc-cch, chc-cch chn: acin-anch, echn-ench, ychn-ynch, ichn-inch, ochn-
onch,
uchn-unch, chn-nch, chn-nch cht: ach-ach, ech-ech, ych-ych, ich-ich, och-och,
uch-uch, ch-ch, ch-ch chsz: achsz-aszch, echsz-eszch, ychsz-yszch, ichsz-iszch,
ochsz-oszch, uchsz-uszch, chsz-szch, chsz-szch chce. achcz-aczch, echcz-eczch, ychcz-
yczch, ichcz-iczch,
ochcz-oczch, uchcz-uczch, chcz-czch, chcz-czch chl: achl-alch, echl-elch, ychl-ylch, ichl-
ilch, ochl-olch,
uchl-ulch, chl-ch, chl-lch chr. achr-arch, echr-erch, ychr-yrch, ichr-irch, ochr-orch,
uchr-urch, chr-rch, chr-rch ch: ach-ach, ech-ech, ych-ych, ich-ich, och-och,
uch-uch, ch-ch, ch-ch chs: ach-ach, ech-ech, ych-ych, ich-ich, och-och,
uch-uch, ch-ch, ch-ch chn: ach-ach, ech-ech, ych-ych, ich-ich, och-och,
uch-uch, ch-ch, ch-ch chk: achk-akch, echk-ekch, ychk-ykch, ichk-ikch, ochk-
okch,
uchk-ukch, chk-kch, chk-ekch
ANEKS
243
6. ODRNIANIE SPGOSEK DWICZNYCH l BEZDWICZNYCH
b-p:
bal-pal, babka-papka, bandera-pantera, bark-park, barka-par-
ka, bary-pary, bas-pas, batik-patyk, bk-pk, bedel-pedel, biec-
-piec, bieli-pieli, bies-pies, bitny-pitny, biuro-piro, bonka-
-ponka, bory-pory, bowiem-powiem, bl-pl, br-pr, bra-
-pra, bior-pior, brawo-prawo, brg-prg, bruka-pruka, bryk-pryk, bryka-pryka,
brykn-prykn, buchn-puchn, buk-puk, byle-pyle, by-py, uby-upy, bean-pean, be-
perz.
wiczenie 28
d-t:
dam-tam, dal-tal, dalia-talia, danie-tanie, darnina-tarnina, da-ta-tata, datek-tatek, dbi-tpi,
dug-tuk, db-tup, dog-tok, dom-tom, donacja-tonacja, do-to, dratwa-tratwa, dren-tren,
drenowa-trenowa, drop-trop, drb-trup, drze-trze, duby-
-tuby, dworki-tworki, dwr-twr, deka-teka, dobi-topi, dnie-
-tnie, dur-tur, dr-tr, dryl-tryl, drabant-trabant, kodun-kotun, ludy-luty, kobald-kobalt, drab-
trap, grady-graty.
wiczenie 29
-W:
fala-wala, farsz-Warsz, forw-worw, frak-wrak.
9-k:
gala-kala, gap-kap, gapa-kapa, gaszek-kaszek, gsek-ksek, glin-klin, glina-klina, gadki-
kadki, gb-kb, gebi-kbi, gos-kos, glony-kony, gd-kd, gmin-kmin, goi-koi,
wiczenie 30
244
ANEKS
golarz-kolarz, goy-koy, gonny-konny, gont-kt, go-ko, gotw-kotw, gra-kura, grnik-
kurnik, grny-kurny, growa--kurowa, gram-kram, gratka-kratka, grog-krok, grupka-krb-
ka, grucha-krucha, grupy-krupy, grzywa-krzywa, gulka-kulka, guma-kuma, gier-kier, targ-
kark, dog-rok, drg-bk, g-lk, cieg-ciek, targi-tarki, stogi-stoki, rogi-roki, lgi-lki.
7. NAGROMADZENIE SPGOSEK W WYRAZACH
wiczenie 31
abstrahowa, abstrakcja, abstrakt, absurd, akcja, akcjonariusz, Akwizgran, alfresko, altruista,
altruizm, ambrozja, ampla, an-drus, andrut, Andrzej, Anglik, antarktyczny, antrakt, antrepre-
ner, antropologia, Antwerpia, arktyczny, astma, astrolog, astrologia, astronom, astronomia,
Australia, Austria, austriacki, Austriak, bachantka, bankrut, bankructwo, barszcz, bartnictwo,
bartnik, barwny, barwnik, bazgra, befsztyk, Belgrad, bestwi, bezdroe, bezdwiczny,
bezgraniczny, bezgrzeszny, bezkrlewie, bezksztatny, bezpatny, bezprawie, bezprzykadny,
bezskrzydy, bezskuteczny, bezsporny, bezsprzeczny, bezstronny, beztroski, bezwstyd,
bezwzgldny, bezzwrotny, bezenny, blichtr, bluzgn, bstwo, brn, brn, brzdc,
brzdka, brzdk, brzdkn, brzmie, bukszpryt, bukszpan, burmistrz, bursztyn, bzdura,
bzdurstwo.
wiczenie 32 caoksztat, capstrzyk, cembrowa, cembrowina, centralny, centrum,
centryfuga, charkn, chiszczyzna, chrzstka, chrzci, chrzcielnica, cudzoziemszczyzna,
czstka, wiartka, wierton, wiernuta, delikwentka, dempnstracja, demon-
ANEKS
strant, demonstrator, demonstrowa, dendryt, dugotrway, Dnieprostroj, Dniestr,
dobrotliwy, dojedacz, dojeda, do-rn, doskwiera, dotkn, dotknicie, drobiadek,
drodar-nia, drode, drodownictwo, drwa, drwal, drwalnia, drwi, drwicy, drwiny,
drzadka, drczka, dre, durszlak, dyskrecja, dyskwalifikacja, dysproporcjonalny,
dysproporcja, dystrak-cja, dystrakt, dystrybucja, dystrybutor, ekspozytor, ekscentryk,
ekscytacja, ekskrementy, eksmisja, ekspatriacja, ekspedytor, ekspens, eksperyment, ekspiacja,
eksploatacja, eksploatator, ekspres, ekstaza, ekstra, ekstrawagancja, Elbieta, emblemat,
embriolog, embrion, esplanada, estrada, ewikcja, falanster, farbka, farbkowa, fastryga,
fastrygowa, feldfebel, feldmarszaek, filtr, filtrowa, filtracja, foksterier, fokstrot, folklor,
furkn, furtka, gangrena, gangster, gardlany, gardo, gardowa, garncarczyk, garncarz,
garnczek, gastronom, gstwa, gstwina, globtroter, gwszczyzna, gralszczyzna,
grdyka, grzbiet, grzmie, grzmoci, grzmot, grzmotn, guzdra si, gwiezdny, gwiazdka,
hebrajszczyzna, hrabstwo, ilustracja, impregnowa, impresario, impreza, improwizowa,
inflancki, inklinacja, inkluz, inkrastacja, inkwizycja, inkwizytor, inscenizacja, inscenizator,
inspektor, inspekcja, instalacja, instalator, instrukcja, instruktor, instrument, instrumentowa,
instynkt, instytucja, introdukcja, intruz, intryga, iskrzy si, iskrzyk, istnie, istnienie, istna.
245
jabko, jabkowy, jabkowity, jezdny, jezdnia, jedca, jdrny, jdrnie, jutrznia, karczma,
karczmarz, kaszlnicie, kiezn, klajster, klnc, kln, konkret, konkretny, konspekt,
konspiracja, konspirator, kontroler, kroksztyn, krwotok, krwioerczy, ksztat, ksztaci,
ksztatka, lambrekin, Lanckorona, lingwista, lingwistyka, listwa, listwowa, marszczy,
marszcz, marszruta, martwi, marzn, mdle, mdli, mga, mgnienie, monstrualny,
monstrum, mordka, Moskwa, monowadztwo, mdek, mdkowy, mciciel, mularstwo,
musztra, mylistwo, myliwski, na-
246
brzmiay, nadbrzeny, nadczowiek, nadjeda, nadprzyrodzony, najedca, najeda,
najprzd, naparstnica, napastnik, napiernik, wietrzny, nastrzyc, natchnienie, natrctwo,
naumylnie, nawierzchnia, nozdrze, nuncjusz, obduy, obskoczy, obskurny, obsmay,
obstrukcja, obstrzpi, ochrzci, odgos, odgnie, odgraa, odgrzewa, odjeda, odjezdne,
odkaszl-n, odpruwa, odprzc, odrzwia, odstpne, odstpstwo, od-strcza, odszczepieniec,
odszkodowanie, odrubowa, odwiey, odwitny, odtuszcza, odtrutka, odtwrca, odw-
czy, odwrt, odznaczy, odzwierciedla, olbrzym, Olsztyn, opatrzno, opierzchy,
opierzchn, oschy, oschn, oskrzele, oskrzydla, ostroga, ostroktny, ostrokrg, ostrg,
ostryga, ostrzyc, ostrzy, oszczerstwo, otcha, otrze, otrzewna, ozdro-wie.
wiczenie 34
pamflet, panslawizm, pastwo, paszczyzna, parafiaszczyzna, pardwa, parskn, parskn,
partactwo, partner, pastwa, pastwi si, paszkwil, pchn, pcha, perspektywa, perswadowa,
pertraktacja, pielgrzym, pieprzniczka, pieprzny, pierwszy, pierwszyzna, pierzchn,
pilniowy, pil, piskl, pluskwa, plusk-wiak, plwa, plwocina, pciowy, Posk, podbrdek,
podgardle, podjeda, podgrzewa, podmajstrzy, podskrny, podstarzay, podstrzesze,
podstrzyga, podciela, podcika, podwadny, podzwrotnikowy, pomylny, popstrzy,
poradlne, portmonetka, portret, portrecista, postrach, postronny, postrza, postrzeli, postrzyc,
postrzyyny, poszturchn, polizn, powierzchnia, powietrzny, powdztwo, pokn,
pgos, pgwek, pksiyc, pkwaterek, prodek, pwiatek, prze-chrzta,
przeciwgruliczy, przeciwstawia, przedchrzecijaski, przedzierzgn, przejadka,
przekrwienie, przeksztaci, przemarzy, przemarzn, przemierzy, przestrze, prztyczek,
przty-ka, przyjeda, prymarszcza, przymarzn, przymkn, przymknicie,
przepezn, przykn, pstrg, pstry, pstrzy,
ANEKS
pszczeli, pszczoa, Pszczyna, pulchny, punkt, punktacja, punktualny, pustka, pustkowie,
pucizna, puzdro, Pyzdry.
247
randka, raszpla, regestr, rejestr, Rembrandt, rembrandtowski, renkloda, rentgen, reskrypt,
rostbef, rotmistrz, rozbryzn, rozdmucha, rozdwik, rozdroe, rozdranienie, rozglda,
rozgrzesza, rozgrzewa, rozgrzewka, rozjeda, rozkrca, rozkruszy, rozkrzewi,
rozkrzyowa, rozkwit, rozmarzy, rozpierzchy, rozpostrze, Rozprza, rozprz, rozprzeda,
rozprzeda, rozprzenie, rozsnuwa, rozsroy, rozstaje, rozstanie, rozstp, rozstraja,
rozstrj, rozstrzela, rozstrzygn, rozciela, roztargnienie, roztropny, roztruchan,
roztrwoni, roztrzaska, roztrzsa, roztrzepa, roztrzepaniec, roztworzy, roztwr,
rozwczy, rdka, rumsztyk, rynsztok, rynsztunek, ryngraf, rn, rn.
wiczenie 35
sankcja, sankcjonowa, sanskryt, ssiedztwo, schlebia, schlud- wiczenie 36 ny,
schopie, schn, schron, schroni si, schrupa, schwyci, sewrski, sfinks, sflaczay,
sfiksowa, Siedlce, Sierpc, sier, skleroza, sklsn, skadka, skadnia, skci, sku, sknera,
skoncentrowa, skonstatowa, skonsternowa, skra, skra, skrca, skrpowa, skroba,
skrobia, skrofuy, skroi, skromny, skro, skro, skrci, skrucha, skrupi, skrupu, skrusze,
skruszy, skryba, skry si, skrypt, skrytka, skrzat, skrzcy, skrzecze, skrzek, skrzela, skrzep,
skrzepy, skrzesa, skrztny, skrzy, skrzydlata, skrzydo, skrzynia, skrzyp, skrzypce,
skrzypek, skrzypie, skrzywdzi, skrzyowa, skrzywi, skwapliwy, skwar, skwierk,
skwarzy, skwiercze, smrek, smrd, sowizdrza, spezn, spldrowa, splendor, sple,
spleniay, splenie, splin, spluwa, spaszczy, spowie, spuka, spywa, spoeczestwo,
spostrzec, spgoska, sprawca, sprawny, sprawozdawca, spreparowa, spryna, sprysty,
sprosta, spro-
248
ANEKS
ny, sprbowa, sprchniay, sprchnie, spru, spryt, sprytny, sprzc, sprzczka, sprztn,
sprzeczka, sprzeczny, sprzed, sprzedawa, sprzeda, sprzeniewierzy, sprzt, sprzaj,
sprzyja, sprzykrzy si, sprzymierzeniec, spulchnie, srebrnopiry, stangret, stchrzy,
strach, straszny, strategia, stratosfera, strawne, stra, straak, strca, strk, streszcza,
strczy, strofowa, stroi, stronica, stronnictwo, stronnik, strj, str, strka, struchle,
strucla, stru, strudel, strug, struga, struga, struktura, strumie, strukczaszy, struna, strup,
strupieszay, stru, strwoy, strych, strycharz, strychulec, stryj, stryjenka, strza, strzaa,
strzela, strzaska, strzsa, strzec, strzecha, strzelba, strzemienne, strzemi, strzeenie,
strzp, strzpiasty, strzyc, strzyka, strzykawka, strzyyk, strzyenie, stwardnie, stwarza,
stwierdzi, stworzenie, stworzy, stwr, stwrca, swoj-szczyzna, szczaw, szczwany,
szewstwo, szklany, szklarz, szko, szka, szpryca, szprycowa, szprync, sztrasburski, sztrych,
sztukmistrz, szyderstwo, szyldktet, szynkwas.
wiczenie 37 wierszcz, wietlny, tatarszczyzna, tatrzaski, tchn, tchn, temblak, tembr,
tsknota, tskni, tkliwy, tkliwo, tkn, tknij, transcedentalny, transfuzja, translokacja,
transmisja, transparent, transport, trwa, trwoga, trwoni, trwoliwy, trzcina, trzmiel, trznadel,
trzpie, trzpiot, trzustka, tundra, twardnie, ubezwasnowolni, ujeda, ujedalnia,
umilkn, umkn, umylny, ustronie, ustrj, ustrzec, ustrzeli, ustrzyc, uszczkn, utrwala,
uzdrowisko, Wabrzych, warchlak, warsztat, wbrew, wdraa, wemkn, wesprze,
westchn, Westfalia, wetkn, wewntrzny, wezbra, wezgowie, wielbd, wieszczbiarstwo,
wietrzny, wietrzy, wilgn, wjeda, wkrtce, wodowstrt, wojewdztwo, wprawdzie,
wschodni, wskazwka, wskra, wskro, wskrzesi, wskutek, wspak, wspaniay, wsparcie,
wspi, wspomina, wspomc, wsplnik, wspwaciciel, wspczesny, wsta, wstka,
wstecz, wstga,
ANEKS
249
wstp, wstrt, wstrzsn, wstrzemiliwy, wstrzyma si, wstyd, wszczepi, wszczyna,
wcibia, wciec si, wcieklizna, wrd, wtrca, wychrzci, wychrzta, wydrwigrosz,
wygrzmo-ci, wyjeda, wykrztusi, wyksztaci, wykwintny, wymkn si, wymylny,
wypchn, wypsn, wystruga, wystrza, wystrzega si, wylizn, wytkn, wzbi,
wzbiera, wzburzy, wzbudza, wzd, wzdu, wzdryga, wzgarda, wzgardliwy, wzgld,
wzgldny, wzgrze, wzlecie, wzmianka, wzmc, wznak, wznie, wzrok, wzrost,
wzruszenie, wzwy.
zadrze, zadzierzgn, zagrzmie, zagwada, zajezdny, zaje- wiczenie 38 da,
zaksztusi, zamarzn, zampjcie, zamierzchy, zamkn, zaostrza, zarn, zastrza,
zastrzeenie, zatchn, zatkn, zatrwaa, zawdy, zazdro, zazdroci, zbrzydn, zdj,
zdjcie, zdrtwie, zdrtwiay, zdroy, zdrony, zdroony, zdrj, zdrzemn si,
zdyskwalifikowa, zemdli, zemsta, zerkn, zgstnie, zgliszcza, zgoska, zgni, zgnie,
zgorzknie, zgraja, zgryliwy, zgrzebny, zgrzybiay, zgrzyt, zowrbny, zmarszczka,
zmartwienie, zmartwychwstanie, zmarzlak, zmarznity, zmarzn, zmiady, zmci,
zmrok, zmruy, zstpowa, zwierzchni, dbo, artki, kn, tko.
250
ANEKS
8. ZBIEG SPGOSEK SZCZELINOWYCH l ZWARTO-SZCZELINOWYCH
wiczenie 39 SZCZ:
szczapa, szczaw, szcztek, szczebel, szczebiota, Szczecin, Szczecinek, szczecina,
szczeg, szczeka, szczelina, szczelny, szczeni, szczepi, szczepionka, szczerba, szczerbiec,
szczery, szczerzy, szczezn, szczeuja, szczk, szczcie, szczliwy, szczodry, szczotka,
szczotkowa, szczu, szczudo, szczupy, szczur, szczutek, szczwacz, szczwany, szczyci
si, szczyt, Szczytno, szczygie, szczypa, szczypta, szczypce, Szczebrze-szyn, chrzszcz,
chrabszcz, leszcz, kleszcz, kleszcze, jeszcze, moszcz, wieszcz, szczaw, Szczawin, szczypta,
Szczyrk, jaszczur, Jaszczurwka, uszczkn, wszczepi, deszcz, kuszcz, byszcz, byszcze,
paszcz, paszczka, paszczowina, paszczy, paszczyk, paszczyzna, tuszcz, tuszczyk,
tuszcza, tuszczak, wierszcz, barszcz, barszczyk, Bydgoszcz, francuszczyzna,
gwszczyzna, oszczep, oszczerca, oszczerstwo, oszczypek, paszczyzna, parafiaszczyzna,
puszcza, swojszczyzna, wiszczypaa, wiszcze, tatarszczyzna.
dd, d:
ddysty, gnied, jed, mdek, rdka, gwid, ddownica, ddu, ddowy,
ddy, ddy, drode, Zago-don, drodwka, drodowy.
dZ:
dem, det, detowy, dokej, dokejka, dokejski, donka, duma, dungla, dzy, rada,
maharada.
SZCZ:
szczy, czczo, czczo.
ANEKS
251
9. SPGOSKI R / W RNYCH POCZENIACH
Spgoska r w nagosie:
ar-: arfa, aria, arka, arbuz, armia, arras, arsen, arszyn, artel, artyzm, artretyzm, archaizm,
archeolog, architektura, Argentyna, artyleria.
er-: Erb, erg, Eros, errata, erotyzm, erudycja. z>-: ircha, irys, iryd, Irydion, Iraczyk,
irygacja, irytacja. or: order, orka, orgia, Orient, orl, orltko, orszak, ortyl,
ordynans, ordynus, organizacja, orkiestra, ortografia. ur-: urgens, Uriel, urlop, urna, urwis,
urodziny, uroczysto,
urozmaica, uruchamia. br-: bra, brat, brant, brz, Brda, brek, brid, brg, brud,
brus, bryg, bryzg, bryz, bryza, Bryzeida, bronowa,
broszurowa, brylantyna. pr-: pracz, prd, prdnica, prt, proch, Prot, Prut, prym,
prostactwo, prchnica, prniactwo, prowokacja. dr-: drab, drabant, dra, drg, dren, dres,
drb, drop,
drozd, druh, drut, drwa, rrapienik, drczyciel,
drugorzdny. tr-: tracz, trakt, trans, tran, trop, trd, trefl, tr, trick, tryk,
tre, trio, trak, tron, trucht, trud, trap, trust, tryb, tryl,
trawi, trbacz. gr-: Grek, grdyka, grog, grom, gros, grosz, grot, grb, grd,
grod, gram, grunt, gruz, gryf, gryps, gry, grulica,
grubianin. kr-: krab, krach, kraj, Krak, kran, Kras, krg, kret, Kreml,
krg, krok, krl, krta, kruk, krup, kru, krawnik,
krotochwila.
mr-: mrz, mruk, mrukn, mrugnicie, mrowisko. wr-: wrak, wraz, wrb, wrba, wrcz,
wrga, wrbita,
wraliwo.
wiczenie 40
252
ANEKS
fr-: fracht, frak, frencz, fresk, front, frukt, fryz, fryt,
fryzjerczyk, fregata, Franciszek. sr-, zr-, r-: srokacz, srom, sroma si, zraz, zrb, zrba,
re. skr-: skra, skraca, skrajny, skro, skra, skreli, skrewi,
skrci, skrpowa, skrt, skrobn, skroi, skro, skrt,
skrucha, skrupu, skrusze, skrwawi, skrypt, skrytka,
skry. trw-: trwa, trwale, trwao, trwoga, trwoni, trwoliwy,
trwony, trwoy si. />r-/rpracz-tracz, prasa-trasa, pryska-tryska, prd-trd,
pryk-tryk, pru-tru.
?r-#vbrudno-trudno, trud-brud, trudzi-brudzi. .-: re, skary, Skarysko, rysko, rany,
mara, szara.
wiczenie 41 Spgoska w nagosie-.
bl: bahy, bam, bazen, Baej, bd, bdzi, bka,
bdny, bdnia, bkit, bkitny, Bonie, bonica, boto, botnisty, bysk, byska si, byszcz,
byszcze, byskawica.
p: pachta, pacz, paski, paci, pastuga, paszcz, paszczka, paszczowina, paszczy,
paszczyk, paszczyzna, patno, patnerz, paz, pciowy, pe, petwa, pocczanin, pochy,
podny, pomie, ponny, Posk, ptno, pcienny, pd, puco, puczka, pug, puka,
puy.
dl: dawi, dawik, do, duba, dug, dugi, Dugosz, duto, dunik, duyzna.
tl: tocznia, tok, tuc, tuk, tucze, tum, tumacz, tumaczy, tumi, tumik, tumny,
tumok, tusty, tusto, tucioch, tuszcz, tuszcza, tucie, tuciejszy, tucioszek,
ANEKS
ml: Mawa, mocka, mci, mockarnia, modzieczy, modzie, modnie, mokos, mot,
md, mdka, mynarz, mynarka, myn, mynek.
z: za, zama, zagodnie, zazi, zcze, zczka, zoty, zoci, zodziej, zoi, zom, zo,
zonik, zotnik, Zlotw, zoe, zoy, zg, zuda, zudny, zudzenie,
zupi, zoony.
sl: saby, sabn, sabo, sa, Sawno, sodki, sodycz, sodyczka, soik, somka, sonina,
so, sonka, sony, Sowak, Sowacja, Sowaczka, Sowianin, sowik, sownik, sowo, sd,
sj, such, suchacz, suchawka, such, Supsk, supski, Suck, suga, sup, suszny, suca,
suba, suy, sycha, syn, synny, sysze. gl: gadki, gadysz, gaska, gaz, gb,
gbia, gboki,
godny, godomr, gd, Gogw, gos, gonia, gowacz, gg, gwka, gwny, Gubczyce,
guchn, guchota, gupi, gupstwo, gusza, guszec.
kl: kadka, Kodzko; kama, kamczuch, kapouch, ka, kb, kbiasty, kcze, kbek,
kbuszek, kbi si, koni, kopot, kos, kdka, ku, kucie, kusak, kusownik,
kusownictwo.
chl: chepta, chodn, chodnica, chodny, chon, chonny, chop, chopak, chopiec,
chopi, chopek, chopstwo, chosta, chosta, chd, chystek.
Spgoska \ w wy gosi e:
zasab, upad, bieg, olep, usiad, zakwit, stuk, pomg, zmk, zgas, wlaz, rs, nis,
wiz, gryz, zlk si, osab, zmit, wid, zzib, podupad, spad, wybieg, zagryz, pas,
zjad, strzeg, strzyg, zbieg, kad, szed, siad.
253
Spgoska w ssiedztwie u //:
-r--a---
ut, uk, upa, uska, ukasz, una, unnik, tuc, wczy, ku, kouje, dugo, usuga,
zudzenie, uan, uamek, uomek,
254
ANEKS
uaskawi, uoy, uuda, uus, buka, buawa, Bugaria, czno, d, kko, st, pakuy,
kukuka, pkole, ziko, bibuka.
kocwki -q, -eta:
min - mina, zgin - zgina, odsun - odsuna, frun -fruna, umkn - umkna, zgi -
zgia, zdj - zdja, wzi - wzia, spi - spia, zacz - zacza, brzkn - brzkna,
stan - stana, ci - cia, szarpn - szarpna, uwzi si -uwzia si, mkn - mkna, mi
- mia, - a.
Grupy.- -dszy, -rszy, -gszy, -zszy:
zjadszy, znalazszy, dopadszy, rozdarszy, spostrzegszy, padszy, zgryzszy, biegszy,
przebiegszy, zgnitszy, zwidszy, ugrzzszy.
10. SPGOSKI PODWJNE
wiczenie 42 dd: Budda, buddaizm, buddyjski, buddysta.
kk: lekki, lekko, lekkomylny, Mekka, mikkuchny, mikko.
//; Achilles, Allach, alleluja, belladona, bili, gallikaski, Otello, Sybilla, Wallenrod, willa,
Walhalla, promille, Sewilla.
//: Jagieo, Swidrygieo, Aach, mua, Radziwi.
mm: immatrykulacja, immanentny, gamma, gemma.
nn: Anna, annalista, annay, Annasz, donna, bezcenny, bezimienny, bezsenno, bezsenny,
bezstronny, brytfanna, brzemienny, dzienny, dziecinny, dziennik, dzwonnik, godzinny,
gocinny, hosanna, imiennik, inny, innowierca, innorodny, Innocenty, jesienny, jczmienny,
joannita, kamienny, konny, konnica, korzenny, lenno,
255
ANEKS
suwerenny, cienny,
ledziennik.
brutto, getto.
H. RNE GRUPY SPGOSKOWE
l, midzy spgoskami:
plw: plwa, plwociny. pi: pciowy
wiczenie 43
domylny, przemylny. Grupy nagosowe z z:
-- zszarze, zszy.
-: zziajany, zzibnity, zzibn.
zz
256
________________ ANEKS
zd-: dziaa, Zdzitowiecki, zdziadzie, zdziwacze, zdziecinnie, zdzicze, zdzierstwo,
zdziwi.
Z-: zera, zkn, zywa si, zyna, zyma si, zrzeka si, zrzeszenie, zrzda,
zrzuca, zrzyna.
Grupy wygosowe ^ z:
-wd, -zd: prawd, krzywd, gwizd, bruzd.
wiczenie 44 Rne zakoczenia wyrazw:
-izm: romantyzm, pozytywizm, idealizm, marksizm, fideizm, werbalizm, realizm, socjalizm,
komunizm, bajronizm, daltonizm, heroizm, hipnotyzm
-ytm:rytm, logarytm
-J#z:widm, odm, wydm
-Id: szyld, szylkret
wiczenie 45 Grupy nagosowe z i s:
-; ciana, ci, cigaczka, cign, ciekn, ciec, cieg, ciek, cienny, ciernisko,
cier, cierpn, cierwo, cieka, cienia, cigno, city, cigy, cina, ciosywa,
cika, cisk, cile, cisy
scz-: szczepi, szczernie, sczerniay, sczerstwie, sczezn, sczyci
ANEKS
257
12. SPGOSKI l SAMOGOSKI NOSOWE
Wyrazy z on, om, en przed szczelinow:
Konwalia, konfitury, konserwy, konserwatysta, konsola, konsylium, konsyliarz, Konstanty,
konstatowa, konspiracja, konspirator, konsorcjum, konserwatorium, komfort, kredens,
benzyna, cenzura, cenzor, cenzuralny, cenzurowany, pensja, pensjonat, pensjonariusz,
Klemens.
Wyrazy z , q przed spgoskami nieszczelinowymi:
pitro, wicej, gorcy, pami, gbina, sipi, zbdzi, sdzia, piecztka, bbni, wzgld,
prdzej, strk, zaspi si, wty, nastrczy, gorczka, kpa, stpi.
wiczenie 46
13. POWTRZENIE
Nagromadzenie spgosek (grupy spgoskowe):
garbnik, karczma, utarczka, warchlak, gardlany, gardo, gardowa, twardszy, garncarstwo,
garncarz, garnczek, bartnictwo, barwnik, charkn, charkn, fastryga, fastrygowa,
marksizm, marszczy, marszcz, martwi, martwi, marzn, marzn, par-dwa, parskn,
parsknie, warsztat, wartki, karmny, martwy, barwny, wiartka, kartka, ciurka, ciurknie,
wiernuta, wier-ton, cierpn, cierpnie, cierpliwy, cierpki, czerwcowy, mierz-n,
mierznie, pierwszy, pierwszorzdny, Sierpc, sier, tercja, Terpsychora, zmarzlak.
przylgn-przylgnie, pezn-peznie, wybrn-wybrnie, brzdk-n-brzdknie, potkn-
potknie, wierzgn-wierzgnie, pierzch-
wiczenie 47
258
ANEKS
n-pierzchnie, wlizgn-wslizgnie, wymkn-wymknie, wy-krzykn-wykrzyknie,
wyrn-wyrnie, smyrgn-smyrgnie, za-dzierzgn-zadzierzgn, zadre-zadr,
zagnied, zagwid, zajed, zmiad, zmiad, zagwodony, ddownica, ddu,
drobiadek.
trzcina, trzcinowy, trzpie, trzpiot, trznadel, trwa, trwoga, trwoliwy, plwa, plwocina,
pciowy, pstrg, pstry, wypsn, pstrzy, pchn, pstryka, pszczelny, strzelba, strzela,
strzpiasty, strzykawka, chrzci, chrzcielnica, chrzczony, drgn, drgn, drgawka, drgnienie,
drwicy, drwiny, grdyka, grzbiet, grzbiecik, grzmie, grzmoci, grzmotn, krnbrny, bzdura,
Kazachstan, kazachski, bezzwoczny, bezzwrotny, ddownica, ddu, ddy, ddy,
ddysty, dem, dentelmen, det, detowy, dokej, dokejka, donka, duma, dungla, dzy,
gwidcy, Tadyk, Tadykistan, tadycki, miady, brud, inkluz, intruz, inscenizacja,
jabkowy, jabko, Jachtklub, Ja-dwing, jastrzb, jezdny, jdrny, kapsla, kanclerz, karczma,
kaszlnicie, klnc, kln, kontrakt, kontroler, kontrpara, krta, krtaniowy, ksztat, ksztatowa,
oddech, oddechowy, oddycha, stuk.
wiczenie 48 Poczenia spgosek szczelinowych i zwarto-szczelinowych:
W Szczebrzeszynie chrzszcz brzmi w trzcinie. Nie pieprz, Pitrze, wieprza pieprzem, bo
przepieprzysz, Pitrze, pieprzem wieprza. Nie pieprz, Pitrze, pieprzem wieprza, wtedy
szynka bdzie lepsza. Wanie po to wieprza pieprz, eby miso byo lepsze. Ale bdzie
gorsze, Pitrze, kiedy w wieprza pieprz si wetrze. Z czeskich strzech szo Czechw trzech;
gdy nadszed zmierzch, pierwszego w lesie zagryz zwierz, bez ladu drugi w gszczach
sczez, a tylko trzeci z Czechw trzech osign marze kres. Pikniej cnocie w bocie, jak
niecnocie w zocie. Szafranu nie przetrze, mczyzny nie przeprze. To sodsze, co modsze, to
twardsze, co starsze. Trzy wierci do mierci. Czy
__________________ ANEKS __________
wszystkim dobrze i mw niewiele - aska ci si zewszd ciele. wir, wir, wir za kominem,
siedzi matka ze swym synem, a teciowa ze sw crk wygldaj jedn dziurk. Sroczka
krzekce na pocie: bd gocie nowi. Tuszcz skwierczy na blasze. Przeleciay trzy pstre
przepirzyce przez trzy pstre kamienice.
259
Czterysta pidziesit pi tysicy szeset czterdzieci pi. Piset szedziesit dziewi
tysicy dziewiset pidziesit sze. Szeset pidziesit pi tysicy czterysta
dziewidziesit pi. Dziewiset czterdzieci pi tysicy szeset pidziesit dziewi.
Czterysta czterdzieci cztery tysice czterysta czterdzieci cztery. Piset pidziesit pi
tysicy pidziesit pi. Szeset szedziesit sze tysicy szeset szedziesit sze.
Dziewiset dziewidziesit dziewi tysicy dziewiset dziewidziesit dziewi.
Piset czterdzieci sze tysicy szeset pidziesit cztery. Szeset czterdzieci pi
tysicy piset szedziesit cztery. Czterysta dziewidziesit sze tysicy dziewiset
szedziesit pi. Dziewiset szedziesit pi tysicy piset czterdzieci sze.
wiczenie 49
Brzmienia podobne:
Poka kurze grzdy, ona zechce wszdy. Biskup do obrazu, a obraz ani razu. Go w prg, w
dom Bg. Pije Kuba do Jakuba. Tchrzc tchrzliwiej od tchrza. Hulaj dusza bez kontusza.
Koszaki-opaki z naszej kobiaki. Kubek w kubek, mj Jaku-bek. Wart Pac paaca, a paac
Paca. Modli si za figur, a diaba ma za skr. Dudni woda, dudni w cembrowanej studni.
Bdzie krawiec nad krawce, no i tkacz nad tkacze. Pucu, pucu, chlastu, chlastu, nie mam
rczek jedenastu, tylko dwie mam rczki mae, lecz do prania doskonae. Cnota zoto, a
grzech -boto. Obiecanka cacanka, a gupiemu rado. Ni tak, ni siak i nie wiadomo jak.
Mwiy jaskki, e niedobre spki.
260
ANEKS
wiczenie 51 Przykady rozmaite:
Panie Grabku! Grabitko! niech Grabie pamita, e jutro grabim siano - pom Grabku
grabi. Krl krluje, a jednak sam wszystkim nie rzdzi; rzdzc, gdy bdzie rzdzon, w
rzdach nie pobdzi. Szczliwy, kto z rwnym sobie o granic siedzi; zy mr, ogie, gd,
wojna, gorsi li ssiedzi. Tak, jestem Salomon. Salomon bez wtpienia, zaczarowany
Salomon, lepszy Salomon ni tamten Salomon nie zaczarowany; jestem Salomon dusza w
innym ciele. Czy ryba, czy rak, Kandy-ba durak; czy siak, czy tak, Kandyba durak. Gil,
wrbel - dzierzba pieway na grabinie - a on rzek: jam wierzba. Nu z niego krci dudy.
Smykna dziewczyna! Cha! cha! cha! wierzba, wierzbie, wierzbitko, wierzbinie. Prot
trzpiot, Piotra kmotr, z otrw otr. Piotr otr, otrom kmotr. Jesiotr nura w Prut, a Piotr za nim
w brd. Tracz tar tarcice tak takt w takt, jak takt w takt tarcice tartak tar. Gdzie drzewo
rbi, tam i drzazgi kbi. Promienie soca przenikay jaskeczek mokre pirka, oyy,
pierzchy i zniky, jak sposzonych wrbli chmurka. Przecie i trba ozwaa si z wiey i most
opada i wolnymi kroki rusza si orszak w aobnej odziey, niosc na tarczach bohatera
zwoki; przy nich uk, wcznia, miecz i sajdak ley, wkoo purpur wieci paszcz szeroki:
ksice stroje, lecz nie wida lica, bo je spuszczona zawara przybica.
(wg Wieczorkiewicz 1998)
LITERATURA
Antoniewicz J. (1966), Jak piewa piosenki, Warszawa Aspeund D. (1960), Rozwj
piewaka i jego gosu, Materiay
pomocnicze COPSA, nr 43, Warszawa Basztura Cz. (1988), Akustyczne rda, sygnay i
obrazy akustyczne, Warszawa Blom E. (1975), Castrati, w: The New Grove's Dictionary of
Musie and Musicians, ed. Blom E., T. 2, London Bochenek A, Reicher M. (1990), Anatomia
czowieka, t. 1: Anatomia gowy. Koci, stawy i wizada. Minie, Warszawa Bochenek A,
Reicher M. (1998), Anatomia czowieka, t. 2:
Trzewa, Warszawa
Boenninghaus H.G. (1997), Otorynolaryngologia, tum. T. Gierek, Warszawa
Bregy W. (1974), Elementy techniki wokalnej, Krakw Buli T.R. (1997), Kolorowy atlas
diagnostyki otorynolaryngoo-
gicznej, tum. I. Popiech, Pozna Choroby zawodowe (2001), red. K. Marek, Warszawa
Ciakosz-upinowa H. (1973), Niektre akustyczne waciwoci piewu, Materiay
pomocnicze COPSA, nr 148, Warszawa Demelowa G. (1999), Elementy logopedii, Warszawa
Dewhurst-Maddock O. (2001), Terapia dwikiem. Jak osign zdrowie przez muzyk i
piew, tum. J. Renk, Biaystok Diagnoza i terapia zaburze mowy (1993), red. T. Zaleski, T.
Gakowski, Z. Tarkowski, Lublin
202
LITERATURA
Domowa encyklopedia medyczna (1991), red. E. Towpik, Wrocaw, Warszawa, Krakw
Doroszewski W., Wieczorkiewicz B. (1947), Zasady poprawnej wymowy polskiej, Warszawa
Drobner M. (1986), Instrumentoznawstwo i akustyka, Krakw Drobner Z. (1985), Kola
wicze wedug Pestalozziego oraz treningu ideomotorycznego w procesie rehabilitacji
zaburze czynnociowych aparatu gosowego, XE Oglnopolskie Spotkania
Wsppracownikw Instytutu Muzykoterapii, Wrocaw
Ehrmann-Herfort S., Seedorf Th. (1998), Stimmengattungen, w: Musik in Geschichte und
Gegenwart, red. Finscher L., Sachteil 8, szp. 1775-1810, Kassel-Basel
Elssner Ch. (1993), Do problemu brzmienia albo czy pojcie postawienia lub pozycji gosu
ma sens, Materiay IV Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty
Naukowe AM we Wrocawiu, nr 61, Wrocaw
Elssner Ch. (1994), Czy uycie rejestru piersiowego moe by dla gosu kobiecego
niebezpieczne?, Materiay V Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej",
Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 63, Wrocaw
Elssner Ch. (1996), Uwagi o oddechu piewaka, Materiay VII Sympozjum Naukowego
Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 68, Wrocaw
Fallows D., Jander O. (1980), Tenor, w: The New Grove's Dictionary of Musie and
Musicians, ed. Sadie S., T. 18, London
Fomiczew MJ. (1951), Podstawy foniatrii, Warszawa Foniata kliniczna (1992), red. A.
Pruszewicz, Warszawa Gakowski T. (1999), Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole Gob
B.K. (1990), Anatomia czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego, Warszawa
LITERATURA
263
Higiena gosu piewaczego (1990), Skrypty i Podrczniki 20, red. Krassowski J., Akademia
Muzyczna w Gdasku
Iwankiewicz S. (1991), Otolaryngologia. Podrcznik dla studentw medycyny i stomatologii,
Warszawa
Jander O. (1980), Alto, w: The New Grove's Dictionary of Musie and Musicians, ed. Sadie S.,
T. l, London
Jander O. (1980), Bass, w: The New Grove's Dictionary of Musie and Musicians, ed. Sadie S.,
T. 2, London
Jander O. (1980), Soprano, w: The New Grove's Dictionary of Musie and Musicians, ed.
Sadie S., T. 17, London
Jander O., Pleasant H. (1980), Singing, w: The New Grove's Dictionary of Musie and
Musicians, ed. Sadie S., T. 17, London
Jankowski W. (1999), Pedagogika piewu a piew w pedagogice, Materiay V Konferencji
Naukowej Wybrane problemy wokalistyki", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 74,
Wrocaw
Jassem W. (1973), Podstawy fonetyki akustycznej, Pozna Jastrzbowska G. (1996),
Podstawy logopedii, Opole Kaczmarek B.L.J. (1995), Mzg, jzyk, zachowanie, Lublin
Kaczmarek B.L.J. (1995), Mzgowa organizacja mowy, Lublin
Kamiska B. (1997), Kompetencje wokalne dzieci i modziey -ich rozwj, poziom i
uwarunkowania, Warszawa
Kijanowska-Kamiska L. (2000), Metoda nauczania piewu Aleksandra Myszugi, w:
Wokalistyka i pedagogika wokalna", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 77, Wrocaw
Kisielw A. (1990), Oddech w piewie i emisja gosu, Materiay z XVI Oglnopolskiej Sesji
Naukowej Muzyka oratoryjna i kantatowa w aspekcie praktyki wykonawczej", Zeszyty
Naukowe AM we Wrocawiu, nr 55, Wrocaw
Klemensiewicz Z. (1958), Prawida poprawnej wymowy polskiej, Krakw
264
LITERATURA
Kochaski W., Kosutska O., Listkiewicz Z. (1969), Sekrety ywego sowa, Warszawa
Kotlarczyk M. (1965), Podstawy sztuki ywego sowa, Warszawa Kowalczuk H. (1969),
Muzyka big-beatowa a urazy akustyczne", Otolaryngologia Polska, nr 21, 22 Kram J.
(1981), Zarys kultury ywego sowa, Warszawa Krasucka A. (2000), Gos w pracy
nauczyciela", Wychowanie Muzyczne w Szkole, nr 2-3
Kremling L (1993), Z metodyki nauczania piewu solowego, Materiay IV Sympozjum
Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 61,
Wrocaw
Luba W., Urbaczyk S. (1990), Podrczny sownik poprawnej wymowy polskiej, Warszawa
astik A. (2002), Poznaj swj gos... twoje najwaniejsze narzdzie pracy, Warszawa
czkowska M. (1953), Czynnociowe schorzenia krtani", Otolaryngologia Polska, nr l
czkowska M. (1969), Z zagadnie fizjologii, patologii i higieny gosu", Logopedia, nr 8/9
ukaszewski I. (1977), Zbiorowa emisja gosu, Warszawa MacKinnon P., Morris J. (1997),
Oksfordzki podrcznik anatomii czynnociowej, t. 3 Gowa i szyja, tum. S. Nitek, Warszawa
Maa encyklopedia muzyki (1968), red. S. Sledziski, Warszawa
Martienssen-Lohmann F. (1953), Ksztacenie gosu piewaka, Krakw
Marzecka-Kowalska M. (1958), Zagadnienia artykulacji fonetycznej w piewie. Materiay
pomocnicze COPSA, nr 22, Warszawa
Marzecka-Kowalska M. (1962), Wybrane zagadnienia z metodyki nauczania piewu
solowego. Materiay pomocnicze COPSA, nr 59, Warszawa
LITERATURA
265
Michaowska D. (1975), Podstawy polskiej wymowy scenicznej,
Krakw
Mikuta M. (1963), Kultura ywego sowa, Warszawa Mitrynowicz-Modrzejewska A. (1951),
Koordynacyjna niedomoga gosowa, Warszawa Mitrynowicz-Modrzejewska A. (1958),
Fizjologia i patologia
gosu, Krakw Mitrynowicz-Modrzejewska A. (1963), Fizjologia i patologia
gosu, suchu i mowy, Krakw Mitrynowicz-Modrzejewska A. (1964), Akustyka
psychofizjolo-
giczna w medycynie, Warszawa
Muzyk doskonay (1995), L. Zenobi, List do N.N., A. Kircher, Z Ksigi VII Musurgia
Universalis", Practica musica t. 3, tum. A. Szweykowska, Krakw Nazarenko I. (1963),
Sztuka piewania. Materiay pomocnicze
COPSA, nr 64, Warszawa
Polak I. (1990), Znaczenie emisji gosu w ksztaceniu nauczycieli, Materiay I Sympozjum
Wrocaw
Polak I. (1996), Nauka emisji czy rehabilitacja gosu?, Materiay n Konferencji Naukowej
Wybrane problemy wokalistyki", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 68, Wrocaw
Raczkiewicz T. (1999), Rozwaania o piewie kastratw, Materiay V Konferencji Naukowej
Wybrane problemy wokalistyki", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 74, Wrocaw
Rakowski A. (1960), Wybrane wiadomoci z akustyki. Materiay
pomocnicze COPSA, nr 37, Warszawa Romaniszyn B. (1957), Z zagadnie sztuki i
pedagogiki wokalnej, Krakw
Romaniszyn B. (1968), Ksztacenie gosu tenorowego. Materiay pomocnicze COPSA, nr
107, Warszawa
266
LITERATURA
Sachs C. (1989), Historia instrumentw muzycznych, tum. S. Oldzki, Krakw
Sanford S. (1993), Styl i technika wokalna w XVII i XVIII wieku", Canor. Pismo
powicone interpretacjom muzyki dawnej, nr 3, 4, 5, 6
Sataloff R.T. (1993), Ludzki gos", wiat nauki, nr 2 (18) Schutt K. (1998), Terapia
oddechem, Warszawa
Seedorf Th. (1996), Kastraten, w: Musik in Geschichte und Ge-genwart, red. Finscher L.,
Sachteil 5, szp. 15-20, Kassel--Basel
Seedorf Th., Seidner W. (1998), Singen, w: Musik in Geschichte und Gegenwart, red.
Finscher L., Sachteil 8, szp. 1412-1460, Kassel-Basel
Sieluycki Cz. (1962), Rka jako gwny narzd w grze na instrumentach muzycznych.
Materiay pomocnicze COPSA, nr 52, Warszawa
Skorupka S. (1959), Studia nad budow akustyczn samogosek polskich, Wrocaw
mietana W. (1990), Funkcja oddechu w piewie artystycznym, Materiay I Sympozjum
Wrocaw
Sobotta J. (1997), Atlas anatomii czowieka, T. 1: Gowa, szyja, koczyna grna, tum. E.
Zikowska, Wrocaw
Sobierajska-Friedrich H. (1970), Aktywno muskulatury aparatu gosowego w piewie,
Pozna
Sobierajska H. (1972), Uczymy si piewa, Warszawa Strauss R. (1925), O stylu
operowym", Muzyka, nr l Styczek L. (1980), Logopedia, Warszawa
Suchanek A. (1978), Ksztacenie gosu nauczycieli wychowania muzycznego, Katowice
LITERATURA
267
Szostek-Radkowa K. (2000), Rola oddechu w piewie, Wokalistyka i pedagogika wokalna",
Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 77, Wrocaw
Sliwiska-Kowalska M. (1999), Gos narzdziem pracy. Poradnik dla nauczycieli, d
Toczyska B. (1997), Elementarne wiczenia dykcji, Gdask Toczyska B. (1997), Sarabanda
w chaszczach, Gdask Toczyska B. (1998), amace z dykcj, Gdask Walczak-Deleyska
M. (1990), Impostacja w gosie, Materiay VI Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki
wokalnej", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 55, Wrocaw Walczak-Deleyska M.
(2000), Wykorzystanie techniki Alexan-dra w pracy nad oddechem i gosem, w:
Wokalistyka i pedagogika wokalna", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 77, Wrocaw
Walczak-Deleyska M. (2001), Aby jzyk gitki... Wybr wicze artykulacyjny chd J.
Tennera do B. Toczyskiej, Wrocaw Weller S. (2001), Oddech, ktry leczy. 20 sposobw na
odetchnicie od stresu, napicia i zmczenia, tum. B. Odymaa, Gdask
Wgrzyn-Klisowska W. (1996), Farinelli-ycie, dziaalno, legenda, Materiay VII
Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty Naukowe AM we
Wrocawiu, nr 68, Wrocaw
Wgrzyn-Klisowska W. (2000), Metoda piewu naturalnego wedug Johanna Adama Hillera,
w: Wokalistyka i pedagogika wokalna", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 77,
Wrocaw
Wieczorkiewicz B. (1998), Sztuka mwienia, Warszawa Wierszyowski J. (1979),
Psychologia muzyki, Warszawa Wierzchowska B. (1965), Wymowa polska, Warszawa
Wojtyski Cz. (1970), Emisja gosu, Warszawa Wroski T. (1951), Zagadnienia gry
skrzypcowej, Krakw
268
LITERATURA
Zachwatowicz-Jasieska K. (1990), Sposoby pracy nad dykcj i artykulacj w nauce piewu,
Materiay I Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty Naukowe
AM we Wrocawiu, nr 55, Wrocaw
Zachwatowicz-Jasieska K. (1996), Co warto wiedzie o gosie?", Wychowanie Muzyczne
w Szkole, nr 4, 5
Zaleski T. (1962), Aparat gosotwrczy a technika wokalna. Materiay Pomocnicze COPSA,
nr 6, Warszawa
Zaleski T. (1965), Cztery zasadnicze systemy w procesie nauczania piewu solowego wedug
Raoula Hussona. Materiay Pomocnicze COPSA, nr 84, Warszawa
Zaleski T. (1968), Czynniki psychiczne (emocjonalne) w piewie. Materiay pomocnicze
COPSA, nr 107, Warszawa
Zaleski T. (1968), Mowa a piew. Materiay pomocnicze COPSA, nr 107, Warszawa
Zalesska-Krcicka M. i wsp. (1992), Guzki piewacze, Materiay IV Sympozjum Naukowego
Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty Naukowe AM we Wrocawiu, nr 60
Zalesska-Krcicka M. i wsp. (1993), Przewlekle zaburzenia gosu, Wrocaw
Zalesska-Krcicka M., Krcicki T., Jele M. (1995), Atlas chorb krtani, Wrocaw
Zalesska-Krcicka M. i wsp. (1996), Rola krtani w mechanizmie tworzenia gosu, Materiay
VII Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty naukowe AM we
Zalesska-Krcicka M., Krcicki T. (1998), Zarys otolaryngologu, Warszawa
Zema A. (1994), Ksztacenie piewakw w rnych systemach szkolnictwa, Materiay V
Sympozjum Naukowego Problemy pedagogiki wokalnej", Zeszyty Naukowe AM we
Zieliska H. (1996), Ksztacenie gosu, Lublin

Bogumiła Tarasiewicz - Mówię I Śpiewam Świadomie PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bogumiła Tarasiewicz - Mówię I Śpiewam Świadomie PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bogumia Tarasiewicz

MWI I PIEWAM WIADOMIE

Ksika dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

I. GOS LUDZKI I JEGO DZIAANIE

Aneks - wiczenia artykulacyjne i dykcyjne 219

infradwik dwik ultradwik hiperdwik

impuls dwik stacjonarny

Podstaw ukadu oddechowego s puca zbudowane z pcherzykw. W chwili narodzin

Zmiany te widoczne s w widmie dwiku.

45 Twierdzenie to byo podstawowym zaoeniem Hussona.

Gos by przynaleny czowiekowi od jego zarania. Suy komunikowaniu si, ale by

46 Por. cz l, rozdz. Id.

58 W XVIII wieku w Watykanie liczba kastratw dochodzia do 4000.

ju emocjonalnego dziecka. Jest rwnie czynnikiem rozwoju fizycznego65.

Choroby wynikajce z wadliwej fonacji (wybr)

poznaniem nie powinny wybiera zawodw wymagajcych dyspozycyjnoci gosowej;

Guzek piewaczy (nodulus chordae vocalis) zwany te guzkiem krzykaczy - zgrubienie na

chgoroby niezalene od fonacji (wybr)

69 Gdy mamy wtpliwoci co do kondycji naszych strun gosowych, wystarczy

Przewleke zapalenie krtani (laryngitis chronica) zwykle jest nastpstwem nieleczonego

72 Taki wynik eksperymentu powinien nas skoni do wizyty u foniatry.

Pracujc gosem, przebywamy zwykle w pomieszczeniach zamknitych. W takiej sytuacji

77 Przyrzdy do pomiaru wilgotnoci wykorzystujce zjawisko wyduania si

78 Czarna herbata ma waciwoci wysuszajce.

79 Objawy wskazyway na zapalenie krtani. Wizyta u lekarza pierwszego kontaktu

II. PRAKTYCZNA METODA PRACY NAD GOSEM

1. O POTRZEBIE KSZTACENIA GOSU

1 Chorobami zawodowymi nazywamy te choroby, ktrych zwizek przyczynowy z

3 Na kierunku tym obowizkowe jest indywidualne ksztacenie w ramach przedmiotu

4 Do chorb zawodowych zalicza si: Przewleke choroby narzdu gosu spowodowane

6 Rne s zdolnoci reagowania na impulsy woli w zakresie wykonywar rnych

11 Kwestia wprowadzenia do nauki emisji gosu zagadnie teoretycznych jest bardzo

Jeli podrcznik ten ma by pomocny w opanowaniu waciwej fonacji, nie wystarczy, by by

w pocztkowym okresie nauki piewu, w pracy nad formowaniem i rozbudow instrumentu

Powysze uwagi niech wystarcz, by wyjani przyjt kolejno pracy.

Jake czsto nasze dziaania przypominaj opisany przykad.

12 Swobod ramion czy koczyn grnych moemy sprawdzi podchodzc do wiczcego i

A co by byo, gdybymy uchw obniali poniej wyznaczonej tu pozycji? W mojej

14 Por. cz II, rozdz. 5.

16 Np. w stanie chorobowym.

Poczenie wszystkich elementw, czyli swobodna postawa ciaa, opuszczenie uchwy i

17 Przy samogosce o mona uzyska otwarcie jamy ustnej pozwalajce na wzrokow

Typ oddychania Mczyni Kobiety

24 Pamitajmy, e dalsze wiczenia mona rozpocz po uzyskaniu poprawnoci w otwarciu

26 Por. cz II, rozdz. 6.

27 Por. cz l, rozdz. 2.2b.

29 Szmery w czasie wdechu s objawem zacisku krtani.

30 Por. cz l, rozdz. 2.2.

31 Elssner ostrzega przed aktywizowaniem funkcji wydechu (Elssner 1996).

mini wdechowych jest gwarancj poprawnego wydechu.

Rejestr gowowy odczulimy przy wiczeniu z wykorzystaniem naladowania syreny

86Jest to uzalenione od wystpowania formantw. Im wikszy jest udzia niskiego formantu,

87 Bdem emisyjnym jest wyduanie fazy brzmienia spgosek.

krwi podczas pracy oraz na wydalenie z komrek produktw spalania. Nieprzerwany

You might also like