TERESA CHYLINSKA STANISAW HARASCHIN BOGUSAW SCHAEFFER

PRZEWODNIK KONCERTOWY

POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE 1991 Obwolut i okadk projektowaa Beata Barszczewska-Wojda Niniejsza edycja jest przedrukiem wydania trzeciego z 1980 roku (g) Copyright by Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Krakw, Poland, 1980. ISBN 83^24-0132-9

Od Redakcji Przewodnik koncertowy stanowi typ wydawnictwa popularyzatorskiego od dawna rozpowszechniony w wiecie w rnych ujciach i postaciach. Wikszo tego rodzaju almanachw muzyki orkiestrowej i wokalnoorkiestrowej omawia przede wszystkim dziea zadomowione na estradach filharmo-nicznych danego kraju, kadc szczeglny nacisk na kompozycje rodzime. Rzadsze s przewodniki koncertowe ograniczajce si do utworw wybranych wedug jakiego klucza. Dawniejsze pochodz na og spod pira jednego autora; ostatnio coraz czstsze s prace zbiorowe, gdzie ilo wspautorw dochodzi nawet do kilkudziesiciu. S przewodniki wszechstronne i treciowo zawone, pisane rzeczowo i bardziej swobodnie, lepsze i gorsze wspln cech wszystkich jest przy-stpno, liczenie si z adresatem: z wszelkiego rodzaju mionikiem muzyki, suchaczem radiowym i zbieraczem pyt, a chyba wci jeszcze przede wszystkim ze suchaczem koncertowym. Przewodnik koncertowy stara si czy rne cechy waciwe temu rodzajowi publikacji. W zasadzie przedstawia typ przewodnika uniwersalnego, powiconego tym dzieom, polskim i obcym, ktre stale powracaj w repertuarach naszych filharmonii i programach Polskiego Radia oraz co najczciej si pokrywa zajmuj jakie wane czy szczeglne

Od Redakcji miejsce w wiatowej historii muzyki. Obfito i zrnicowanie materiau wymagay raczej pracy zbiorowej. Podjo j troje autorw: Teresa Chyliska napisaa noty biograficzne kompozytorw oraz omwia dziea polskie do koca wieku XIX, Stanisaw Haraschin opracowa omwienia dzie obcych z tego samego czasu, a Bogusaw Schaeffer zaj si muzyk naszego stulecia. Od tego zasadniczego podziau istniej odchylenia; ostateczn wskazwk stanowi inicjay autorw zamieszczone pod tekstami. Indywidualno podejcia do opracowywanego materiau i odmienno stylu day w rezultacie pewn rnorodno w sposobie ujcia oraz nawet pewne dysproporcje. W pracach zbiorowych trudno tego unikn. Z natury rzeczy gwny akcent pooony zosta na poszczeglne kompozycje: dotyczcy ich zesp informacji skada si z danych historycznych oraz omwienia samej muzyki, potraktowanego na og do swobodnie, z tendencj do unikania terminologii specjalistycznej. Noty biograficzne staraj si przekaza moliwie najbardziej zwizy zestaw oglnych wiadomoci o yciu i twrczoci kompozytora, niezbdnych jako zarys ta, na ktrym pojawia si dany utwr. Wszelkie przewodniki podobnie jak encyklopedie czy leksykony nale do ksiek o charakterze podrcznym, do ktrych siga si, szukajc okrelonych, dorywczo potrzebnych informacji. Z tego te wzgldu zastosowano w Przewodniku jako najpraktycz-niejszy alfabetyczny ukad caoci materiau wedug nazwisk kompozytorw. III, a take IV, fotooffsetowe wydanie Przewodnika koncertowego, zachowuje jego zasadnicz koncepcj, natomiast tre zostaa w stosunku do wydania II zaktualizowana i rozbudowana; skorygowano te dostrzeone bdy. Biorc pod uwag wysuwane yczenia oraz sta intensyfikacj naszego ycia muzycznego i postpujcy rozwj muzyki, szerzej uwzgldniono dziea kompozytorw XVIII i XIX wieku oraz twrczo wspczesn.

GILBERT AMY *29 VIII 1936, Pary Jeden z czoowych kompozytorw francuskich redniego pokolenia. Studiowa pod kierunkiem D. Milhauda i O. Messiaena. Reprezentuje kierunek postboulezowski; jego jzyk kompozytorski ewoluowa od skomplikowanych technik barokowych do totalnego serializmu Boulezowskiego z uwzgldnieniem czynnikw akustycznych i przestrzennych. Take forma jako cao modelowana jest w twrczoci Amy'ego podug zasad rozbudowanego serializmu. W latach siedemdziesitych w jego twrczoci odzywa si coraz peniej pierwiastek poetycki. Od 1967 dyryguje koncertami Domaine Musical", ktre przej od swego nauczyciela w zakresie dyrygentury P. Bouleza. Waniejsze kompozycje: Variations na 4 instrumenty 1956, Cantate breve 1957, Mouvements na 17 instrumentw 1958, Inventions na flet, klarnet, czelest, wibrafon, ksylorimb i harf 1960, Diaphonles na podwjny zesp 12 instrumentw 1962, An-tiphonies na 2 orkiestry 1963, Alpha-Beth na 6 instrumentw dtych 1965, Trajectoires na skrzypce i orkiestr 1966, Strophe na sopran dramatyczny orkiestr 1966,

Triad pour orchestre 1967, Chant na orkiestr 1968, Rcitatlf, alr et variation na 12 gosw solowych 1970, Seuen Sltes dla 14 instrumentalistw 1975, Cette Etoile enseigne d s'incliner na 7 gosw mskich, tam i Instrumenty 1977, Adagio et Stretto na orkiestr 1978. Diaphonies na podwjny zesp 12 instrumentw (1962) stanowi oryginalny przykad muzyki przestrzennej. Obie orkiestry rozstawione s na estradzie w duej odlegoci od siebie, Anzaghi dziki czemu materia muzyczny dysponuje dodatkowo jeszcze jednym parametrem parametrem lokacji dwiku w przestrzeni wykonawczej. Diaphonies to kompozycja jednoczciowa, materiaowo bogato zrnicowana, ale te, na odwrt, pod wzgldem barwy homogeniczna, gdy oba zespoy dysponuj identycznymi instrumentami: perkusja, trbki, rg, puzony, flet, obj, fagot i harfa. Kilkakrotne kulminacje utworu pojawiaj si w wyniku zgszcze fakturalnych, w caoci przewaa styl postserialny, zestawiajcy barwy nut lecych z artykulacjami nut krtkich, ostrych, akcentowanych. (8')

DAVIDE ANZAGHI *29 XI 1936, Mediolan Kompozytor woski. Studiowa gr fortepianow i dyrygentur w Mediolanie, w kompozycji ksztaci si pod kierunkiem G. F. Ghediniego i F. Donatoniego. Laureat Nagrody im. O. Messiaena, ktry tez obok Ligetiego, Lutosawskiego i Xenakisa wywar najwikszy wpyw na kompozytora. Zainteresowany problemem kolorystyki instrumentalnej, pisze niemal wycznie muzyk orkiestrow i kameraln. Waniejsze utwory: orkiestrowe Liturgia 1972, Ltmbale 1973, Ausa 1974, Egophonie 1974; Ltmine na trio smyczkowe 1971; fortepianowa Rltograjia 1971; Somne na chr i orkiestr 1975. Ausa na orkiestr (1974) jest kompozycj jednoczciow, ujt w niezmiennych, rwnych taktach, wypenianych bd to rytmik podporzdkowan metrum, bd te dowolnie, w formie swobodnych grup dwikowych. Zasad rozwoju muzyki s tu powtrzenia grup rytmicznych i dwikowych, ktre przez fazowe nakadanie si tworz wolno zmieniajc si faktur caoci. Charakter muzyki pozostaje przez dugi czas taki sam lub przeobraa si niedostrzegalnie. Dopiero po

piciu minutach statycznie ujtego przebiegu dochodz nowe elementy (frullata instrumentw dtych), muzyka ulega rozczonkowaniu dziki pauzom generalnym, nabiera rumiecw w kulminacjach rytmicznych i dynamicznych. W caym utworze wida tendencj do homogenizacji brzmienia, do trzymania si kilku wyjciowych zasad fakturalnych. Pod koniec muzyka staje si swobodniejsza, rapsodyczna jakby, mniej jednolita, barwniejsza. Ausa zostaa nagrodzona w 1974 Nagrod im. O. Messiaena. (ok. 16') HANS ERICH APOSTEL *22 I 1901, Karlsruhe; t 30 XI 1972, Wiede " / Kompozytor austriacki pochodzenia czeskiego. W 1916 wstpuje do konserwatorium w Karlsruhe. W owym czasie styka si z twrczoci Schonberga; w 1920 przenosi si Jako jeden z jego uczniw do Wiednia. Pod wpywem Schbnberga, a pniej A. Berga, Apostel zwraca si ku technice dodekafonicznej, ktr stosowa bdzie odtd w swych kompozycjach. Przebywa stale w Wiedniu; w latach 194850 by przewodniczcym austriackiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Dziea jego wykonywano na festiwalach

MTMW w Zurychu, Florencji i Paryu. Muzyk Apostela cechuje wielka intensywno wyrazu (w typie ekspresjonistycznym), poczona z dyscyplin klasycznych konwencji formalnych stosowaniem techniki dodekafonicznej. y Apostel jest jednym z bezporednich kontynuatorw szkoy i tradycji Schonberga. Dorobek kompozytorski Apostela zawiera m. in.: Requiem na chr 8gosowy i orkiestr 1933, Wariacje na temat Haydna na orkiestr symfoniczn 1949, Ballad na wielk orkiestr 1956, Od na alt i orkiestr 1962, Festllche Musik na orkiestr dt 1962, Serenad na orkiestr kameraln, na melodii Schuberta 1965, Wariacje na temat Haydna, cz. II: Parallpomena dodeca-phontca na orkiestr 1969, Epitaph na smyczki 1969, opracowania chrw i pieni ludowych (Op. 18 i 11), Kwartet smyczkowy (z wariacjami na temat z Wozzecka Berga), Kwartet na instrumenty dte 1947, TraklGesflnge na gos, 2 skrzypiec, altwk i kontrabas, Kleines Kammerkonzert na flet, altwk i gitar 1964, Sonatine. na obj solo 1964, Sonattn? na rg solo 1965; kompozycje fortepianowe: Wariacje wg Kokoschkl, Sonata, Sonata ritmlca, Stiicke, Kubinlana 1946, Sutte Conctse; nadto pieni z

fortepianem lub orkiestr do tekstw m. in. Holderlina, Ruckerta, Morikego, Eilkego. Wariacje na temat Haydna (Variationen iiber ein Thema von Joseph Haydn, 1949) opieraj si na temacie wolnej czci synnej Symfonii Es-dur Mit dem Paukenwirbel" (nr 103) Haydna. Apostel nie posuguje si penym tematem, lecz jego wycinkami, motywami. Z pocztkowych motyww wyania si w trakcie ksztatowania formy coraz to inna tematyka, przechodzca od klasycznie spokojnej piewnoci do kocowych neoromantycznych kulminacji. Jakkolwiek Apostel do wiernie zbliy si do dodekafonii (m. in. w Kwartecie smyczkowym), to Wariacje s utworem w zasadzie tonalnym i gwny punkt cikoci spoczywa tu na technice motywicz-nych rozwini i na problemie metamorfozy (znanego) tematu. (20') GIROLAMO ARRIGO *2 IV 1930, Palermo Kompozytor woski. Studia muzyczne ukoczy w Konserwatorium im. V. Belliniego w Palermo, kontynuowa Je nastpnie u Maxa Deutscha w Paryu, gdzie mieszka te do

1964; obecnie przebywa w Rzymie. Arrigo naley do najsilniejszych indywidualnoci swojego pokolenia. Jego jzyk dwikowy nie wykracza co prawda poza postserialne konwencje, w wielu jednak kompozycjach widoczne jest staranie o odrbno formy i faktury. Uwaa si za kompozytora niezalenego i utrzymuje, e na jego twrczo najwikszy wpyw wywarli Dante i Karol Marks. Waniejsze utwory: Fluzus na 9 instrumentw 1959, Quarta occasione na tenor, 5 gosw wokalnych, rg, czelest, mandolin, gitar i altwk 1960, Episodi na sopran i' 4 flety 1963, Sfiadotos na orkiestr 1965, Infrarcsso na orkiestr kameraln 1969, opera w formie collage'u Orden 1969, Nel fugglr del tempo na 3 gosy wokalne i orkiestr 1975. Nel fuggir del tempo na 3 glosy wokalne i orkiestr (1975). Kompozycj t, ktra powstaa do jednego z sonetw Michaa Anioa Buonarottiego (Chiunue nasce a morte arriva nel juggir del tempo), mona uzna za rodzaj jednoczciowego poematu wokalnego, w ktrego fakturze uderza prostota (zwaszcza chrw); cao rozwija si na klasycznej zasadzie tematycznej, w

orkiestrze wyczuwa si tendencj do homogenizacji brzmienia. Eufonicznie brzmice trio wokalne napisane jest bd to w figuracyjnej harmonii, bd w swobodnej technice linearnej. Wida podporzdkowanie wszystkich zabiegw technicznych oglnej poetyckiej koncepcji. W sumie, mimo i w inwencji mao wspczesna, przekonuje ta do duga i miejscami nuca kompozycja konsekwencj, z jak zostaa skomponowana. (28') 10 GRAYNA BACEWICZ *5 II 1909, d; f!7 I 1969, Warszawa Wybitna kompozytorkaskrzypaczka. Pierwszym etapem jej studiw byo konserwatorium warszawskie (dyplom z kompozycji u K. Sikorskiego, ze skrzypiec u J. Jarzbskiego). Nastpnie wyjeda do Parya (kompozycja N. Boulanger, skrzypce K." Flesch). W 1934 rozpoczyna prac pedagogiczn w konserwatorium dzkim (powrci tam w latach 194546), rwnoczenie komponuje, wystpuje jako solistka skrzypaczka, odbywa zagraniczne podre koncertowe. Po II wojnie wiatowej powica . si wycznie pracy kompozytorskiej. Za sw dziaalno twr-rL cz

otrzymaa szereg nagrd i odznacze krajowych oraz zagrali' nicznych, m. in. I nagroda na Midzynarodowym Konkursie , w Liege za IV Kwartet smyczkowy w 1951, nagroda Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO 1960 za Muzyk na .,.; smyczki, trbki i perkusj, nagroda Rzdu Belgijskiego i zoty medal na Midzynarodowym Konkursie Kompozytorskim im. Krlowej Elbiety w Brukseli w 1965 za VII Koncert skrzypcowy. Twrczo Bacewieczwny, bardzo, bogata ilociowo, obraca si w krgu neoklasycznych kategorii stylistycznych; poszerzenie stosowanego zakresu rodkw o rodki nowe, nadajce za rozwojem wspczesnego jzyka muzycznego, dokonywao si na drodze przemian tak agodnych, stopniowych, e nie zaamyway one ewolucyjnej linii rozwojowej twrczoci kompozytorki. W zakresie gatunkw muzycznych Bacewiczwna obracaa si. na og w krgu gatunkw zastanych: symfonia, koncert, sonata i in. Tradycyjny raczej zasb rodkw nie krpowa Bacewiczwny w wypracowywaniu indywidualnych waciwoci jzyka muzycznego, a bezbdno techniki zespalaa si z siln ekspresyjnoci i dramatycznym monumentalizmem.

Najwybitniejsze utwory: orkiestrowe symfonie (I 1945, IZ 1951, III 1952, IV 1953), Sinfonietta na orkiestr smyczkow 1935, Uwertura 1943, Partlta 1955, Wariacje symfoniczne 1957, Muzyka na smyczki, trbki i perkusj 1958, Pensieri notturni 1961, Koncert na wielk orkiestr symfoniczn 1962, Dlvertimento na orkiestr smyczkow 1965, Musica sinfonlca in tr movimenti 1965, In una parte na orkiestr symfoniczn 1967, Contradzione na orkiestr kameraln 1966, Koncert na orkiestr smyczkow 1948, Koncert fortepianowy 1949, Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1966, koncerty skrzypcowe (III 1948, IV 1951, V 1954, VII 1965), koncerty wiolonczelowe (I 1951, II 1963), Koncert na altwk i orkiestr 1968; kameralne Kwintet na instrumenty dte 1932, 7 kwartetw smyczkowych (I 1938, IV 1950, VII 1965); kwintety fortepianowe (Z 1952, II 1965), Inkrustacje na waltorni i zesp kameralny 1965; opera radiowa Przygoda krla Artura do libretta E. Fischera 1959; balety z chlapa krl 1953, Esik w Ostendzie 1964, Podanie wg tekstw Picassa 1968. Bacewiczwna jest nadto autork chtnie i czsto grywanych

utworw instrumentalnych, skrzypce, fortepian i in. DZIEA ORKIESTROWE

na

III Symfonia (1952), pozostajca jeszcze w sferze neobaro-kowoneoklasycznej, skada si z 4 czci, uszeregowanych w klasycznym porzdku. I cz (Drammatico) utrzymana w formie sonatowego allegra, poprzedzonego wstpem, nadajcym dzieu pitno dramatyczne, gwatownie ekspresyjne skada si z odrbnych epizodw, ktre tylko w oglnym zaoeniu powizane s z klasyczn form dziea, w istocie za tworz kontrastow gr barwy i dynamiki. Cz II (Andante) ma form 3-czciowej pieni; mimo lirycznego na og klimatu kompozytorka nie unika tu mocniejszych akcentw zgodnie z dramatycznym charakterem caej Symfonii. Motoryczne scherzo (Vivace) przynosi odprenie. Jest to trjepizo-dowe rondo o charakterze tanecznym. Finaowa IV cz nawizuje do klimatu I czci. I ona ma form allegra poprzedzonego powolnym wstpem. Prawykonanie III Symfonii odbyo si w Krakowie 11 IX 1952 pod dyrekcj Bohdana Wodiczki. (28') W IV Symfonii (1953) Bacewiczwna odchodzi od

poprzednio silnie eksponowanej linii klasycyzowania i zmierza w kierunku muzyki penej napi i kontrastw. Dzieo skada si z 4 czci. I cz (Appassionato) uformowana jest, podobnie jak i ostatnia, wedug oglnego schematu sonatowego. Po krtkim wstpie prezentujcym charakterystyczny dla caej Symfonii motyw nonowy pojawia si dwutematyczna ekspozycja; w przetworzeniu oba tematy i motyw nonowy bior udzia w formowaniu dramatyzmu muzyki, ktrej przebieg urasta do potnej kulminacji. W repryzie i kodzie gwn rol odgrywa pierwszy temat. Cz ta jest w duej mierze polifoniczna. Cz powolna (Adagio) opiera si na jednym temacie, przebiegajcym na tle nuty pedaowej. III cz to groteskowo-taneczne Scherzo (Vivace), IV (Adagio mesto) nawizuje do klimatu I czci; jest szeroko rozbudowana i pena spi dramatycznych. (30') Krtka, zwiza i konstrukcyjnie zwarta Uwertura (1943) ma form 3-czciow: Allegro Andante Allegro. Ba-chowsko-barokowy materia motywiczny stanowi tu podstaw zarwno szesnastkowej motoryki czci szybkich, jak i epizodu powolnego. Uwertura odznacza si pynnoci toku ruchowego, ywym tempem, ktrego nie hamuje powolny

epizod Andante, energicznym i ywioowym pdem i wietn faktur instrumentaln (smyczki!), utrzyman cakowicie w przedklasycznym ujciu. Bacewiczwna prezentuje tu wasny styl, tak dobrze znany z pniejszych dzie symfonicznych i instrumentalnych. (6') Koncert na orkiestr smyczkow (1948) zaliczany jest niemal jednomylnie do najlepszych dzie starszego pokolenia wspczesnych kompozytorw polskich. I cz ma form sonatow o charakterze wczesnoklasycznym. Sam gwny temat Koncertu, bdcy transpozycj tematyki barokowej, odznacza si jednostajnym ruchem semkowym, na wskro instrumentalnym charakterem, a przy tym wyrazist okreso-woci. Podstaw lirycznej czci II (Andante) stanowi materia bogato instrumentalnie i kolorystycznie zrnicowany. Kompozytorka powierza tutaj partie solistyczne rnym instrumentom orkiestry, co czy si z koncertujcym charakterem kompozycji. Ostatnia, III cz (Vivo), to artystyczna transpozycja polskiego ywego taca ludowego, przedzielanego charakterystycznymi lirycznymi epizodami. W caoci Koncert waha si pomidzy neobarokiem a neoklasycyzmem (neobaro-kowa tematyka neoklasyczna forma)

i jest pozycj reprezentatywn zarwno dla tej postawy stylistycznej, jak i dla kompozytorki. (15') Wariacje symfoniczne (1957) s barwnym dzieem, bogato zinstrumentowanym, w ktrym temat i 8 bezporednio po sobie nastpujcych wariacji ukazuje kornpozytorka w coraz innej szacie dwikowej. Temat podany jest przez smyczki pizzicato oraz przez obj i flet. Wariacje maj charakter pogodny, artobliwy, raczej nastrojowy ni ekspresyjny. (12') Muzyka na smyczki, trbki i perkusj (1958) skada si z 3 formalnie szeroko zaplanowanych czci: Allegro, Adagio i Vivace. Kompozycja napisana jest na trzy rne grupy orkiestrowe. Pierwsz grup tworzy 5 trbek, drug silnie rozbudowana orkiestra smyczkowa, trzeci wreszcie do bogato wyposaona perkusja. W przeciwiestwie do wczeniejszych kompozycji Bacewiczwny Muzyka wykracza poza neobarokowe i neoklasyczne stylizacje i odsania nowe, nie znane z poprzednich dzie oblicze stylistyczne kompozy-torki. Utwr odnis sukces na konkursie Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO w Paryu w 1960. (20')

Pensieri notturni na symfoniczn (1961)

orkiestr

to kompozycja w pewnym sensie przeomowa w twrczoci kompozytorki. Wanie w tym utworze Bacewiczwna zrywa acz nie tak radykalnie, jak to sama sugerowaa z neoklasycznym i z neobarokowym muzykowaniem i stara si dotrze do nowego symfonicznego stylu, opartego na kolorystyce instrumentalnej. W pewnych partiach udaje si jej to zamierzenie znakomicie (pocztek i koniec utworu), w sumie jednak i w tym utworze przejawiaj si wszystkie znane komponenty, jak motoryka, budowanie kulminacji dziki zagszczeniom faktury itp. Pod wzgldem formy jest to utwr jednoczciowy, wielomotywiczny, waciwie atematyczny. (8') Koncert na wielk orkiestr symfoniczn (1962) skada si z 4 czci, i cz (Allegro) opiera si na rozbudowanym schemacie sonatowym: temat Koncertu poprzedzony jest mocno dysonansowym akordem, z ktrego rozwija si najpierw swobodna improwizacja pizzicato smyczkw, a potem waciwa dla Koncertu semkowo-szesnastkowa motoryka. Caa I cz opiera si na kilku schematach ruchowych, dynamizujcych przebieg. Cz II (Largo) rozwija si niezwykle

powoli z pierwszego motywu maej nony w wibrafonie. Kilkakrotnie dochodzi do kulminacji ekspresyjnej, rwnie dziki przyspieszeniu tempa. Cz III to rodzaj scherza giocoso, mienicego si szybkimi pasaami instrumentw smyczkowych i dtych drewnianych. IV cz (Allegro non troppo) nawizuje do I czci swoj motoryk. Forma tej czci rozwija si na zasadzie koordynacji temp, kontrastw rejestrowych i zestawie coraz bardziej zgszczonych motyww. Cao utworu koczy zawrotne presto, celowo uproszczone, aby tym silniej pokaza dynamizm samego ruchu, wspartego perkusj. (20') Utwr Contradizione (Sprzecznoci) na orkiestr kameraln (1966) przeznaczony jest na 15 instrumentw. Jak pisaa kompozytorka: Dobr instrumentw nie by rzecz przypadku, bowiem podstawowa sprawa: zestawienie wszelkiego rodzaju sprzecznoci muzycznych (jak na przykad le czcych si sposobw gry) musiao by uzalenione od instrumentw wchodzcych w skad utworu. Oczywicie samo zestawienie sprzecznoci nie stanowio celu. Chodzio o spraw nadrzdn o stworzenie z elementw sprzecznych utworu, kt-

ry by nie tylko wytrzyma owe przeciwstawienia materiau muzycznego, ale i potrafi dziki swej konstrukcji tak cile je zwiza, aby w rezultacie day one wiee przeycia estetyczne". Prawykonanie Contradizione pod dyrekcj Maria di Bonaventury odbyo si 16 VII 1967 w Hanover (USA) w ramach Sumrner Festival of Contemporary Musie, zorganizowanego przez Hopkins Center. In una parte (W jednej czci) na orkiestr (1967) rozwija si na podstawie kilku drobnych wtkw tematycznych i tworzy w ten sposb jakby cykl mikrowariacji na nieobecny temat. Kompozycja napisana jest w swobodnym stylu, charakterystycznym dla ostatniego okresu twrczoci kom-pozytorki. Styl ten cechuje oglne rozproszenie materiau dwikowego, ustawiczne przetwarzanie ostro zarysowanych, ale krtkich motyww melodycznych i iakturalnych oraz staa zmienno kolorystyki dwikowej, denie do kalejdoskopo-woci muzyki. Prawykonanie utworu odbyo si 11 X 1968 w Szczecinie, pod dyrekcj Renarda Czajkowskiego. (9') KONCERTY

Jeli w III Koncercie skrzypcowym kompozytorki przewaaa tematyka polskiego folkloru podhalaskiego, to w napisanym rok pniej (1949) Koncercie na fortepian i orkiestr Bacewiczwna posuya si mazowieck i krakowsk melodyk ludow. Dzieo posiada 3 ogniwa: cz I ma form allegra sonatowego, II (Andante) jest 3czciow pieni z lekko kontrastowym ogniwem rodkowym, ostatnia ponownie przybiera posta sonatowego allegra, opartego na melodycznych i rytmicznych motywach oberka. Partia fortepianowa, wysoce wirtuozowska, wybija si wyranie ponad orkiestr. W 1949 przyznano kompozytorce za to dzieo II nagrod na Konkursie ku czci Chopina (I nagrody wwczas nie przyznano). (20') III Koncert skrzypcowy (1948) to jedno z najlepszych koncertowych dzie kompozytorki. Podstaw tematyki jest melodyka folkloru polskiego, cilej: folkloru podhalaskiego, tu i wdzie cytowana niemalf in crudo. III Koncert skada si z 3 czci. I cz utrzymana jest w formie allegra sonatowego, II powolna, posiada dwa tematy, ostatnia form ronda. Partia skrzypcowa dominuje;. napisana przez skrzypaczk znajc doskonale moliwoci kompozytorsko-in-

strumentalne, stanowi dla wirtuoza materia nadajcy si, do wielostronnej interpretacji. III Koncert skrzypcowy znany jest dobrze z wykona samej autorki. (24') W IV Koncercie skrzypcowym (1951) Bacewiczw-na nie posuguje si ju wzorami ludowymi, lecz mimo to nie wykracza poza waciwe sobie, neoklasyczne najoglniej biorc kanony tematyki i formy. I cz Koncertu (Allegro non troppo) opiera si na dwu tematach, przy czym pierwszy temat spenia rol gwnego. W przetworzeniu tej czci mieci si do duga kadencja. II cz (Andante tranuillo) swym lirycznym charakterem nawizuje do klimatu drugiego tematu I czci. Ostatnie Vuace jest ywym, nieco tanecznym i bardzo motorycznym rondem, w partii skrzypcowej wirtuozowskim, wymagajcym wysokiej sprawnoci w grze dwudwikowej. (25') V Koncert skrzypcowy (1954), podobnie jak poprzednie koncerty skrzypcowe, jest 3-czciowy. W sonatowej I czci (Deciso) kompozytorka wprowadza dwa tematy, ktre w przetworzeniu su te za materia motywiczny kadencji. W II czci (Andante), utrzymanej w formie pieni, po

dugim wstpie orkiestrowym skrzypce solowe intonuj melancholijnie zabarwiony temat, ktrego spokojne zrazu skupienie ulega coraz silniejszemu zakceniu, by znale ujcie w emocjonalnej melodyce. Ostatnia cz (Vivace) jest rondem i opiera si na szybkim i niespokojnym rytmie oraz ustawicznie zmiennej motywice. (22') Na uwag zasuguje II Koncert wiolonczelowy (1963), napisany dla znakomitego wiolonczelisty hiszpaskiego, Gaspara Cassad, i wykonany po raz pierwszy na VII Warszawskiej Jesieni" 1963. Dzieo czy w sobie elementy swobodnej fantazji (tematyka!) z elementami wirtuozowskimi, ktre zbliaj Koncert do klasycznych solowych pozycji repertuarowych. (21') Koncert na altwk i orkiestr (1968) powsta dla wybitnego altowiolisty polskiego, Stefana Kamasy. Jest to dzieo wirtuozowskie, wietnie wykorzystujce moliwoci techniczne instrumentu solowego, a take uwzgldniajce barw i waciwe altwce szlachetne brzmienie. Cz I (Mode-rato) utrzymana jest w swobodnie uksztatowanej formie sonatowej z powolnym wstpem wprowadzajcym w klimat utworu. Cz II (Andante) wyzyskuje

kantylenowe walory altwki, natomiast zakoczona energiczn kod cz III (Mol-to vivace) przypomina cz I i w dyspozycji formalnej, i w dramatycznoci ekspresji. W skrajnych czciach wan rol odgrywaj wirtuozowskie kadencje. Prawykonanie Koncertu altwkowego odbyo si 20 VI 1969 w Warszawie; gra Stefan Kamasa, dyrygowa Witold Rowicki. (ca 20') CARL BACH PHILIPP EMANUEL

obj wakujce wanie po mierci znakomitego G. Ph. Telemanna zaszczytne stanowisko dyrektora muzyki kocielnej i kantora w Johanneum. Dziaalnoci swej nie ogranicza bynajmniej do wyznaczonych mu obowizkw. Znakomity klawesynista, syncy z daru wspaniaej improwizacji, przede wszystkim czsto koncertowa. By te inspiratorem 1 inicjatorem szeregu poczyna w yciu muzycznym Hamburga, organizujc tam m. in. (nowo na owe czasy!) publiczne koncerty i komponujc. Ogromna twrczo C. Ph. E. Bacha obejmuje: 210 utworw fortepianowych (m. in. synne Sonaty pruskie 1741 i Sonaty wirtemberskie 1743), 52 koncerty fortepianowe, 9 koncertw na inne instrumenty (dzi szczeglnie czsto i chtnie grywany jest Koncert wiolonczelowy a-moll), kilkadziesit utworw muzyki kameralnej (duety, sonaty triowe), sonaty organowe, 20 pasji, 2 oratoria, wiele kantat, psalmw, pieni i arii. Bach berliski" przez wielu historykw muzyki charakteryzowany by jako typowy reprezentant stylu galantT Jego pogldy estetyczne istotnie dopuszczay tak interpretacj,

* 8 III 1714, Weimar; 114 XII 1788, Hamburg Zwany berliskim" lub hamburskim" od miejsc najduszego pobytu i najintensywniejszej dziaalnoci artystycznej. Ten drugi syn Jana Sebastiana z pierwszego maestwa z Mari Barbar mia zosta z woli ojca prawnikiem. Porzuci jednak studia uniwersyteckie we Frankfurcie n.Odr i idc za swym powoaniem, osiedli si w 1738 w Berlinie, gdzie obj stanowisko nadwornego klawesynisty Fryderyka II. Wykorzystujc trudn sytuacj finansow po wojnie siedmioletniej, wyzwoli si Filip Emanuel z uciliwej suby u krla-melomana i wyjecha w 1767 do Hamburga, by

lecz osignicia kompozytorskie ka go umiejscowi raczej bliej nadchodzcej epoki klasycyzmu, gdzie w ssiedztwie Haydna. Znaczenie muzyki C. Ph. E. Bacha przerzucajcego jakby pomost midzy sztuk Jana Sebastiana i J. Haydna opiera si gwnie na twrczoci fortepianowej (zdobycze na tym polu zostay bezporednio przeniesione do muzyki symfonicznej). Sonaty fortepianowe Filipa Emanuela wskazuj, e chodzio mu o co wicej ni tylko o uprzyjemnianie ycia suchaczom. Chocia pene uroku, delikatnego wdziku, wykwintne, utwory te byy jednak trudne, stanowiy wynik twrczego zmagania si kompozytora z wypracowywan w tych czasach form sonatow. Bach berliski" zaskakiwa przede wszystkim nowatorskim podejciem do zagadnie formy, powierza jej bowiem (allegro sonatowe) funkcje ekspresyjne, czym zapowiada waciwie ju romantyczne pojmowanie muzyki. C. Ph. E. Bach pozostawi te wielkiej wagi podrcznik gry fortepianowej Versuch ilber die wahre Art das Clavler zu splelen 1753, bdcy pierwsz metodyczn rozpraw, przekazujc dziedzictwo wiedzy nauki Jana Sebastiana. Jego syn, sam znakomity pianista, 'doda tu swoje dowiadczenia wirtuoza w postaci do dzi autorytatywnego

zbioru zasad wykonywania ozdobnikw. Koncerty fortepianowe, ktre nale do najcenniejszych dzie Karola Filipa Emanuela Bacha, dobrze reprezentuje interesujcy Koncert Es-dur na klawesyn i fortepian. Mimo e jego rkopis z 1788 da wyranie tych dwch instrumentw, to jednak traktowane s one cakowicie jednakowo; mona wic przypuszcza, e kompozytorowi chodzio tu jedynie o kontrast brzmieniowy. Koncert jest 3czciowy. Cz I (Allegro) zwraca uwag doskonaoci formy i ciekawym prowadzeniem obu rywalizujcych" instrumentw solowych zwaszcza w przetworzeniu. rodkowe piewne Lar-ghetto przynosi cakiem klasyczny w charakterze temat gwny, lecz jego przeprowadzenie w penym uczuciowego wyrazu dialogu solistw ma ju rysy wyranie romantyczne. Finaowe Presto odznacza si mistrzowskim przeksztacaniem gwnego tematu, ktrego motywy wyzyskuje obficie orkiestra w swoich wejciach i kontrapunktach. (18') JOHANN CHRISTIAN BACH * 5 IX 1735, Lipsk; 11 I 1782, Londyn

Tak zwany Bach mediolaski" albo londyski" by najmodszym synem Jana Sebastiana z drugiego maestwa z Ann Magdalen. Po mierci ojca wyruszy do Berlina, do starszego brata Emanuela, pod ktrego kierunkiem uczy si gry na klawesynie. W 1754 wyjecha do Woch, by studiowa kontrapunkt u synnego Padre Martiniego. Osiadlszy w Mediolanie, dziaa tam jako kierownik prywatnej kapeli hrabiego A. Litty. Po przejciu na katolicyzm (rodzina Bachw bya protestancka) obj stanowisko organisty w katedrze mediolaskiej. Pierwsze opery J. Ch. Bacha, wystawiane w Mediolanie, i wiele dzie religijnych, przyniosy mu rozgos. Poprzedzony opini zdolnego kompozytora, wyjecha w 1762 do Anglii, ktra z krtk przerw w 1772, kiedy Bach przebywa w Mannheime staa si drug ojczyzn kompozytora. Tu powstay jego najwybitniejsze dziea operowe; Londyn by widowni rosncej sawy kompozytora twrcy wielkich form muzyki instrumentalnej symfonii, sonat tak popularnych powszechnie uprawianych w owym czasie. W 1764 J. Ch. Bach, nadworny muzyk Jej Krlewskiej Moci", wraz z C. F. Ablem, czonkiem Krlewskiej Orkiestry Kameralnej, rozpocz! cykl pierwszych na terenie Anglii

publicznych koncertw. Zmary nieoczekiwanie w 47. roku ycia, pozostawi J. Ch. Bach 12 oper (m. in. Orione 1763, Zanaida 1763, Temlstocle 1772, Lucio Sllla 1776, Amadls des Gaules 1779), 49 symfonii, 31 symfonii koncertujcych, 13 uwertur, 37 koncertw fortepianowych, sekstety, kwintety, kwartety, tria, sonaty na skrzypce i fortepian, duety skrzypcowe, sonaty fortepianowe. Wydawcy przecigali si w publikowaniu dzie instrumentalnych J. Ch. Bacha. Szczeglnie wiele zdziaa Bach dla rozwoju ksztatujcych si wwczas form muzyki orkestralne] symfonii i uwertury. Synny melodysta, wynajdywa i stosowa chwyty instrumen-tacyjne suce jak najwyrazciej ekspresyjnoci; z niezwyk maestri wykorzystywa instrumenty dte drewniane (jako pierwszy stosuje w operach klarnet), powierzajc m wirtuozowskie partie konkurujce z koloratur wokaln; rozwin efekt dynamiczny crescenda i decrescenda; wprowadzi pierwiastek piewnoci w allegrze sonatowym, ktre okrela czsto jako allegro cantabile" (charakter ten posiada najczciej temat drugi; w ten sposb J. Ch. Bach przyczyni si walnie do wyksztacenia charakterystycznego

dla formy sonatowej dualizmu tematycznego jako zasady konstrukcyjnej). SYMFONIE W swoich symfoniach przej Jan Chrystian Bach piewny styl Wochw i czc go ze zdobyczami kompozytorw niemieckich, sta si jednym z gwnych przedstawicieli stylu galant. Niezaprzeczony wpyw, jaki wywary symfonie Jana Chrystiana na ksztatowanie si stylu Mozarta (melodyka!), nadaje im szczeglnego znaczenia. Ogem zachowao si kilkadziesit symfonii londyskiego" Bacha, ktrych charakter tak okreli wspczesny mu kompozytor, J. A. Hiller: .Wszystkie pierwsze czci s pene ognia i galant, drugie przyjemne i piewne, trzecie lekkie i artobliwe". Najbardziej dojrzaa jest chyba Symfonia B-dur J. Ch. Bacha. Pocztkowo suya jako uwertura (sinfonia) do napisanej dla mannheimskiego dworu opery Ludo Silla, lecz zostaa wydana przez kompozytora rwnie w formie symfonii koncertowej, zoonej z trzech czci: Allegro assai Andante Presto. W dziele tym zwraca uwag zwaszcza w I czci wielkie podobiestwo do stylu Mozarta

(np. do Serenady Haffnerowskiej). (12') KONCERTY FORTEPIANOWE (KLAWESYNOWE) Nie mniejsze zasugi ni na terenie symfonii pooy Jan Chrystian Bach dla rozwoju modej, szukajcej dopiero wasnych drg formy koncertu fortepianowego. Rwnie na tym polu da istotne wzory dla koncertowego stylu Mozarta, a nawet Beethovena. Ma to tym wiksz wag, e wanie w Anglii gdzie najduej przebywa forma koncertu na instrumenty klawiszowe kultywowana bya w tradycyjnym stylu Haendla i niechtnie patrzono tam na nowatorskie poczynania kompozytora. Po pierwszym Koncercie E-dur, utrzymanym jeszcze w stylu barokowym, stworzy J. Ch. Bach w szeciu maych koncertach op. l wdziczne i doskonae formalnie dziea o cakiem niemal nowym charakterze, dajc wzr koncertu galant. Odpowiada on upodobaniom nowego typu wykonawcw-amatorw, rekrutujcych si od poowy XVIII w. przewanie z zamonego mieszczastwa, ktre stopniowo staje si gwnym odbiorc muzyki i na ktrym opiera si bdzie odtd dugo rozwj kultury muzycznej. Stosownie do upodoba i umiejtnoci

technicznych mieszczaskich mionikw muzyki pierwsze koncerty J. Ch. Bacha maj niewielkie rozmiary i nie wymagaj wikszej sprawnoci technicznej. W nastpnych szeciu koncertach, zawartych w op. 7, przy caej ich rokokowej gracji zaznacza si treciowe pogbienie i wiksza dojrzao stylu, chocia prostej partii solowej towarzyszy jeszcze cigle tylko kwartet smyczkowy, by wspczesnym umoliwi domowe wykonanie tych dzie. Najcenniejsze kompozycje w zakresie koncertowej twrczoci J. Ch. Bacha mieszcz si w opusie 13, obejmujcym znowu sze pozycji. Zauwaalne ju wczeniej romantyczne rysy staj si tu jeszcze wyraniejsze, obsada orkiestry wzbogacona zostaje dwoma obojami lub fletami i dworna rogami, rosn wymagania techniczno-pianistyczne. Koncert Es-dur op. 7 nr 5 reprezentuje dobrze dziea zawarte w tym zbiorze. Wstpne tutti ywej i pogodnej czci I (Allegro di molto) przynosi oprcz dwch gwnych tematw szereg pobocznych myli i motyww. Instrument solowy powtarza orkiestraln introdukcj, lecz w miejsce drugiego tematu wprowadza dusz parti figuracyjn, przechodzc w oparty na amanych akordach

akompaniament, ktry towarzyszy melodii drugiego tematu (I skrzypce). Przetworzenie rozpoczyna instrument solowy nowym tematem, po czym akompaniuje znw w znany ju sposb. Repryz poprzedza kadencja, zestawiona przez redaktora nowego wydania Koncertu (Christiana Dbereinera) z fragmentw pierwszych czci VI i VIII Sonaty klawesynowej J. Ch. Bacha. Gwny temat tchncego icie mozartowsk melancholi Andante (c-moll) wprowadzaj pierwsze skrzypce. Ostatnia cz (Allegro) jest rondem o charakterze popularnych z dawna utworw, zwanych La chasse (polowanie). ywe tempo, takt na *, a przede wszystkim melodia pierwszego tematu ktra a prosi si, by wykonyway j rogi wskazuj na pokrewiestwo z owymi zabarwionymi programowo kompozycjami. (16') Mistrzowskim dzieem jest Koncert B - d u r op. 13 nr 4, szczeglnie lubiany za ycia kompozytora; o jego wartoci i popularnoci wiadczy rwnie transkrypcja na fortepian solo, ktrej dokona pniej J. Haydn (1790). Ju I cz (Allegro) jest utworem, ktrego doskonae zaoenia formalne mona miao mierzy z genialnymi osigniciami Mozarta.

Szczegln uwag zwraca fakt, e figuracje instrumentu solowego przestaj by pustym frazesem, a staj si istotnym skadnikiem tematycznego przebiegu caoci. Po przyjemnym Andante (II cz.), ktre wykazuje jednak mniej oryginalnych rysw, fina (Andante con moto) przynosi interesujce harmo-nicznie i rytmicznie podwjne wariacje na temat szkockiej piosenki ludowej The yellow haired laddie. (16') JOHANN SEBASTIAN BACH * 21 III 1685, Eisenach; t 28 VII 1750, Lipsk Zgodnie z dawn tradycj swe] muzykalnej rodziny Bach wczenie rozpoczyna nauk muzyki (skrzypce, organy, kompozycja) najpierw u ojca, pniej pod kierunkiem zawodowych pedagogw. W 1703 jest ju skrzypkiem ksicej orkiestry w Weimarze, dokd po kilku latach pobytu w Arnstadt, potem w Mtthlhausen, powrci jako nadworny muzyk i organista ksicia Wilhelma Ernesta. Kilkunastoletni pobyt w Weimarze (do 1717) przynis obfity plon kompozytorski w postaci najwybitniejszych kompozycji organowych. Tam powstay preludia i fugi, Passacaglia i Fuga c-moll, toccaty, Orgelbiichlein, szereg kantat kocielnych. W 1717

Bach opuszcza Weimar, udajc si z ca liczn ju wwczas rodzin na sub" do ksicia Leopolda w K6then, u ktrego przez pi lat peni bdzie obowizki kapelmistrza oraz nadwornego kompozytora. O rodzaju i gatunkach twrczoci decydowa w owych czasach przewanie gust i zamiowania pracodawcy. Ksi Leopold by amatorem muzyki instrumentalnej; okoo 18 muzykw tworzyo dworsk orkiestr. Dla niej to pisa Bach koncerty skrzypcowe, sonaty, a prawdopodobnie i uwertury (suity). W tym okresie powstao te 6 koncertw dedykowanych margrabiemu brandenburskiemu. W klawesynowym dorobku Bacha znalazy si Suity angielskie i Suity francuskie, pierwsza cz Wohltemperiertes Klavier, Chromatyczna fantazja l fuga, Mat preludia, Inwencje. Lata w KSthen byy wyjtkowo pomylnym i spokojnym okresem w yciu kompozytora. Nieliczne obowizki pozwalay na czste wyjazdy koncertowe; Bach w do krtkim czasie zyska saw jednego z najwikszych wirtuozw gry organowej, genialnego improwizatora. Na pocztku 1723 obejmuje wakujce po mierci J. Kuhnaua

stanowisko kantora szkoy piewaczej przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku. Odtd przez 27 lat gra w kociele, uczy aciny, piewu i muzyki, prowadzi chry, nie porzucajc nigdy pracy kompozytorskiej (nie przeszkodzia mu w tym nawet utrata wzroku w 1748, dwa lata przed mierci). W Lipsku powstay takie dziea, jak Magnificat (1723), Pasja wg w. Jana (1723), Pasja wg w. Mateusza (1729), Wielka msza hmoll (1733), Klavterilbung (1739), Wariacje Goldbergowskle na klawesyn (1742), II cz Wohltemperiertes Klavier (1741), Mu-sikalisches Opfer (1747), Kunst der Fug (1749), oratoria, 5 rocznikw kantat kocielnych. Dziaalno Bacha przypada na okres przeomowy, kiedy polifonia wesza w ostatni, kocow faz swego rozwoju, gdy wkraczaa homofonia z nowym ksztatowaniem frazy muzyczne], z nowymi formuami tonalnoharmonicznymi. Koronujc epok odchodzc, geniusz Bacha potrafi take pooy podwaliny pod rozwj nowej, przychodzcej. W zasadzie Bach sta nieco na uboczu w stosunku do gw-. nych nurtw muzyki swego czasu. Nie przejawia ambicji nowatorskich w zakresie formy sonatowej (bdcej

wykadnikiem nowoczesnoci w wczesnej muzyce instrumentalnej), nie uczestniczy take w intensywnych przemianach, jakie si dokonyway na gruncie opery. Obraca si przede wszystkim wrd form zastanych, zamknitych", ciy ku fakturze polifonicznej; z poziomych, polifonicznych struktur wyrasta take typ Bachowskej melodyki. Syn Jana Sebastiana, Carl Philipp Emanuel Bach, a za nim caa nastpna epoka zlekcewayli" twrczo wielkiego kantora, nie dostrzegli elementw jego sztuki rzutujcych w przyszo (odnosio si to zwaszcza do nowatorskiej, genialnie niekiedy zaawansowanej harmoniki). Jednak tym, co najbardziej w dziele Bacha podziwu godne, jest chyba idealna rwnowaga wszystkich elementw, zespolenie czystej, najprecyzyjniejszej myli konstrukcyjno-architektonicznej z arcyszerok skal intensywnej ekspresji. Bach jedyny moe w dziejach muzyki po'.raf osign peni doskonaoci w stosowanych formach, wydoby wszystkie tkwice w nich moliwoci. Szereg utworw wiadczy o waciwym mu poczuciu absolutnego" brzmienia, niekiedy nieosigalnego w jego czasach

(zwaywszy instrumentarium, jakie mia do dyspozycji), a jednak przeczuwanego; wiele dziel odnajduje sw peni i wielowymiarowo dopiero w nowej, bogatszej szacie instrumentalnej. Wikszo kompozycji orkiestrowych J. S. Bacha powstaa w rodkowym okresie jego twrczoci, gwnie w czasie pobytu w Kothen. Dziea owe charakteryzuje skad, rzec dzi mona, kameralny, waciwy orkiestrze barokowej. Trzon tej orkiestry stanowiy instrumenty smyczkowe, reprezentowane znacznie skromniej ni obecnie i uzupeniane pewn iloci instrumentw dtych (flet, obj, fagot, rg, rzadziej trbka), ktre wystpoway te czsto w zwielokrotnionej obsadzie. Dobr instrumentw dtych zalea cakowicie od kompozytora, nierzadko rezygnujcego zupenie z ich udziau. Niezbdn natomiast podpor barokowej orkiestry by klawesyn, zespalajcy brzmieniowo cay zesp i wypeniajcy harmoni. Zadaniem grajcego na tym instrumencie czsto spenia on rwnie funkcj kapelmistrza (maestro al cembalo) bya realizacja tzw. basso continuo (basu cigego), czyli improwi-zacyjne uzupenienie harmonicznych wspbrzmie na podstawie skrtowych, cyfrowych

oznacze, umieszczanych przez kompozytora ponad biegncym ,,cigle" gosem basowym. Umiejtno ta obowizywaa wtedy kadego klawesynist. Dzi nie jest ju kultywowana i oznaczenia basu cigego (zwanego te cyfrowanym lub generalnym) zastpowane s z gry odpowiednimi nutami. SUITY Czy suity orkiestrowe J. S. Bacha powstay w czasie wypenionego prawie wycznie twrcz prac pobytu na dworze w Kothen (171823), czy w ostatnim, najdojrzalszym, lipskim okresie twrczoci kompozytora nie zostao dotd ustalone i w gruncie rzeczy nie ma zasadniczego znaczenia. Istotne jest, e w tych czterech dzieach, napisanych w wyniku bliskich kontaktw Bacha z orkiestr, da on wspaniae przykady jednej z gwnych form wieckiej muzyki barokowej, szczeglnie pocigajcej wczesnych kompozytorw. W owym bowiem czasie suita nie bya ju tylko cyklem rnych tacw; wchaniajc take utwory rodzajowe o nietanecznym charakterze, staa si form zrnicowan nastrojowo w kontrastujcych wzajemnie czciach. Wzory suity orkiestrowej tego rodzaju da JeanBaptiste Lully. Bach poszed jego

ladem. Z czterech suit Jana Sebastiana, zwanych przez niego take partitami lub uwerturami (od poprzedzajcej cao 3czciowej, uroczystej uwertury), du popularnoci ciesz si II i UJ. W I Suicie C-dur, napisanej na 2 oboje, fagot i kwartet smyczkowy oraz nieodzowny u Bacha klawesyn, wykorzystane s po wprowadzajcej Uwerturze nastpujce tace: courante, 2 gawoty, forlana, 2 menuety, 2 bourrees i 2 passe-pieds. (28') II Suita h-moll na orkiestr smyczkow i solowo traktowany flet kryje w sobie nieczsto u Bacha spotykane momenty humoru, przejawiajce si szczeglnie w rytmice, doborze dowcipnych tematw i sposobie ich opracowania. Zwaszcza nastpujce po szerokiej, fugowanej Uwerturze pene gracji Rondo utrzymane jest w wesoym, nawet kro-tochwilnym nastroju. Kunsztownie opracowana Sarabanda prowadzi dalej z dostojn powag do wieych i ywych Bourrees, ktre z kolei ustpuj miejsca rozwijajcemu si w posuwistym rytmie Polonezowi z wariacj fletu (Double). Ostatnie ogniwa cyklu to wdziczny, melodyjny Menuet i artobliwa Badinerie (rodzaj XVIII-

wiecznego scherza) z szybkimi figuracjami fletu. (24') III Suita D - d u r, jedno z arcydzie J. S. Bacha, napisana jest na nieduy, lecz barwny brzmieniowo zespl obojw, 3 trbek, kotw, instrumentw smyczkowych i klawesynu. Skada si z 6 czci: Uwertury, Arii, 2 Gawotw., Bourree i Gigue. Chocia kada cz jest prawdziwym klejnotem muzycznym, to jednak szczeglnym piknem wyrnia si gboko uczuciowa, refleksyjna Aria. Spopularyzowana zostaa w znanej transkrypcji niemieckiego skrzypka A. Wilhelmjego, pod nazw Aria na strunie G, gdy gwny temat tego utworu wykonywany jest na tej wanie, najniszej strunie skrzypiec. (24') IV Suita D-dur wykonywana jest rzadko, cho niewiele ustpuje dwom poprzednim i dobrze charakteryzuje wczesny typ rozrywkowej muzyki dworskiej. Obsada skada si z 3 obojw, fagotu, 3 trbek, kotw, skrzypiec, altwek 1 continua. Poszczeglne czci: Uwertura, 2 Bourrees, Gawot, 2 Menuety i Allegro zatytuowane Rejouissance (Rado). (23')

KONCERTY BRANDENBURSKIE Do najznakomitszych kompozycji orkiestrowych Bacha nale tzw. Koncerty brandenburskie, dziea stawiajce przed wykonawcami niemae trudnoci techniczne i interpretacyjne. Prawdopodobnie w czasie podry z ksiciem Leopoldem von Anhalt do Karlsbadu pozna Bach w 1719 Chrystiana Ludwika, margrabiego brandenburskiego, wielkiego mionika muzyki, ktry zachwycony gr i kompozycjami Jana Sebastiana, prosi go o napisanie kilku dzie dla swej kapeli dworskiej. Bach uczyni zado yczeniu i dwa lata pniej (1721) przesa margrabiemu 6 koncertw, ktre od tego czasu nosz nazw brandenburskich". Koncerty brandenburskie nawizuj do dawniejszego typu formalnego muzyki instrumentalnej, tzw. concerto grosso. Polega on na przeciwstawianiu caej orkiestrze (grosso) mniejszego zespou (concertino). U Bacha ta formalna zasada nabiera wasnego ycia. Nie jest to jedynie dialog midzy caym zespoem a jego czci; rne grupy instrumentw stoj w cisym zwizku z sob, przenikaj si nawzajem, rozdzielaj i znw cz. Koncerty brandenburskie stanowi szczytowe punkty

pnobarokowego, koncertujcego stylu instrumentalnego, przedstawiajc jednoczenie kwintesencj polifonicznej techniki Bacha. Nie zapomnia te kompozytor o ich przeznaczeniu. Koncerty maj wyrany charakter dworskiej muzyki rozrywkowej, s jednak zarazem dzieami na wskro indywidualnymi, penymi polotu i fantazji. W tym wanie zespoleniu szczerego artystycznego przeycia i lekkiego, muzykujcego stylu tkwi ich nieprzemijajcy urok. I Koncert F-dur wykonywany bywa bardzo rzadko, moe m. in. dlatego, e w concertinie obok 2 (3) obojw i fagotu wzgldnie 2 rogw i fagotu wystpuje dawna odmiana skrzypiec, violino piccolo, strojonych o ma tercj wyej ni dzisiejsze skrzypce. Pierwsze ogniwo Koncertu wyrnia si charakterystyczn form (ABCDC'A), nazywan czasem form ukow" (Bogenform). W II czci (Adagio) rozwija si w powolnym tempie dugi duet midzy obojem i violino piccolo, do ktrego doczaj si fagot i kontrabas, a towarzyszy im reszta zespou. Cao uzupeniaj: myliwskie" Allegro oraz czci taneczne, Menuet i Polonez (Polacca), z dwoma przeciwstawnymi triami. (25')

Nieczsto rwnie mona usysze 3-czciowy II Koncert F-dur. Odznacza si on szczeglnie rozwinitym opracowaniem kontrapunktycznym, wynikajcym z tego, e tutti i concertino posiadaj wasne, odrbne tematy; concertino skada si tu z trbki, fletu, oboju i skrzypiec. Cz powolna (Andante) przynosi tym razem kanonicznie prowadzony tercet fletu, oboju i skrzypiec, na tle biegncego w szybkich semkach basu. Ostatnia cz (Allegro assai) jest fug, w ktrej wchodz z tematem kolejno: trbka (bardzo trudna partia), obj, skrzypce i flet. (21') III Koncert G-dur skada s.i waciwie tylko z dwch skrajnych czci, gdy ogniwo rodkowe (Adagio) zastpuj dwa akordy: amoll i H-dur, tworzce tzw. zakoczenie frygij-skie, ktre przez brak rozwizania wymaga bezporedniego przejcia (attacca) do finau (Allegro). Koncert napisany jest na orkiestr smyczkow i klawesyn. Tutti rozpada si na trzy grupy potrjne dzielonych skrzypiec, altwek i wiolonczel. Jest to jakby 3chrowa symfonia koncertujca. Dialog midzy tutti a poszczeglnymi chrami i wzajemne przenikanie si poszczeglnych grup daje wspaniay efekt muzyczny. (12')

IV Koncert G-dur wprowadza oprcz zespou smyczkowego i klawesynu concertino zoone z 2 fletw i solowych skrzypiec. I cz (Allegro) jest w swoich monumentalnych rozmiarach imponujc budowl dwikow w formie ronda. Nie ma tu sztywnego przeplatania partii solowych i zespoowych, lecz wszystko rozwija si swobodnie w kontrapunktycznych liniach. Zarwno temat concertina, jak i zespou smyczkowego maj zacicie wirtuozowskie. W spokojnym Andante (II cz.) urocze s dialogi skrzypiec i fletu. Fina (Presto) jest jeszcze jedn mistrzowsk fug Bacha. (20') Charakterystyczn cech V Koncertu D-dur jest wykorzystanie w concertinie obok fletu i solowych skrzypiec take koncertujcego klawesynu (cembalo concertato). Zestawienie fletw z samodzielnie traktowanym klawesynem stwarza te w caoci odrbn rri w innych koncertach, bardziej galanck" atmosfer dwikow. Szczeglnie odpowiedzialne zadania ma klawesyn do spenienia w I czci (Allegro). W II czci, opatrzonej modnym wwczas okreleniem Ajfettuoso, koncertuje klawesyn w kanonicznie prowadzonym tercecie z fletem i skrzypcami. Z tym lirycznym, delikatnym utworem kontrastuje

ywe Allegro o prostej, 3czciowej formie da capo: pierwsze ogniwo powraca po rodkowym. Gwna cz jest fugowana; jej temat wprowadzaj najpierw instrumenty solowe, a potem tutti. (22') Samymi smyczkami posuy si Bach w VI Koncercie B - d u r. Szczeglnego uroku nadaje temu dzieu starodawny nawet za czasw Bacha zestaw instrumentw: 2 altwki, 2 wiole da gamba (viola da gamba bya poprzedniczk i przez dugi czas siln konkurentk wiolonczeli), wiolonczela, kontrabas i klawesyn. Brak jasnych tonw skrzypiec powoduje, e Koncert odznacza si surowym, archaicznym nastrojem i ciemnym kolorytem dwikowym. Niestety, wanie w oryginalny skad instrumentw stoi na przeszkodzie czstszemu wykonywaniu tego arcypiknego dziea. Czci: Allegro, Adagio ma non tanio, Allegro. (19') KONCERTY FORTEPIANOWE Fortepian jako ostatni doczy si do szeregu solowych instrumentw koncertowych. Stao si tak przede wszystkim dlatego, e dzisiejszy moteczkowy fortepian zbudowany zosta dopiero w 1711 (przez Bartolomea Cristofori), podczas gdy wikszo instrumentw smyczkowych i dtych ju

wczeniej osigna stosunkowo wysoki poziom techniczny. Nie bez znaczenia by te fakt, i poprzednikw fortepianu: kawikord, a zwaszcza klawesyn, wykorzystywano wtedy do realizacji basso con-tinuo. Speniajcemu rol podpory orkiestry jeszcze dugo w XVIII w., nieatwo byo klawesynowi, a potem take fortepianowi sta si samodzielnym instrumentem koncertowym, tak jak skrzypcom czy instrumentom dtym, ktre stopniowo usamodzielniy si w solowych partiach (concertino) formy concerto grosso. Dopiero Bach pierwszy powierza fortepianowi gos solowy w dzieach koncertowych. Ale prawie wszystkie koncerty fortepianowe Bacha s transkrypcjami koncertw skrzypcowych, transkrypcjami, ktrych kompozytor dokonywa prawdopodobnie w latach 1730 33 dla swych aktualnych potrzeb solisty lub pedagoga (m. in. dla dwch najstarszych synw, znakomitych pniej pianistw). Zachowao si w Bachowskiej spucinie: siedem koncertw na l fortepian, trzy na 2, dwa na 3 i jeden na 4 fortepiany. Trzy koncerty na l fortepian wystpuj niezmiennie w repertuarach pianistw, a mianowicie: d-moll, A-dur i {moll. Szczegln popularnoci

cieszy si Koncert d-moll. Chocia najprawdopodobniej jest transkrypcj obcej kompozycji, to jednak zarwno w partii fortepianowej (przeksztaconej z gosu skrzypcowego), jak i w akompaniamencie orkiestry, a zwaszcza w wietnym opracowaniu kontrapunktycz-nym wida mistrzowsk rk Bacha. Rys charakterystyczny tego Koncertu to unisonowe rozpoczynanie si kadej czci: Allegro, Adagio, Allegro. (23') Koncert A-dur jest przypuszczalnie transkrypcj koncertu organowego. I cz (Allegro) odznacza si du plastycznoci i jdrnoci rytmiczn. Powracajca kilkakrotnie partia orkiestry (ritornello) zawiera dwa gwne motywy tego ogniwa. Dusza II cz (Larghetto) jest spokojn sicilian, ulubionym, czsto pojawiajcym si w instrumentalnych kompozycjach Bacha, tacem woskim. Dzieo zamyka ywe, rytmiczne Allegro ma non tanto. (16') Pewne szczegy fakturalne ka przypuszcza, e Koncert f-moll jest transkrypcj pierwowzoru skrzypcowego, dziea jakiego wspczesnego kompozytora. Towarzyszcy zesp skada si ze skrzypiec, altwek, wiolonczel i kontrabasw. Skrajne czci

Koncertu Allegro i Presto ujmujce w ramy elegijne Largo, maj charakter bardziej popisowy. (12') Koncert D-dur (25') i g - m o 11 (15') s opracowaniami skrzypcowych koncertw Bacha, ktre dla uatwienia wykonawczego przetransponowane zostay z pierwotnych tonacji E-dur i a-moll. Dziea te s bardzo mao znane, podobnie jak Koncert E-dur (20'). Czciej mona usysze Koncert F - d u r (22'), przepracowany z IV Koncertu brandenburskiego G-dur. Z trzech koncertw na 2 fortepiany i orkiestr I i III stanowi przerbki koncertw na 2 skrzypiec. Pierwowzr pierwszego w c-moll zagin, trzeci, take w cmoll, jest identyczny z Koncertem d-moll na 2 skrzypiec. Jedynie II Koncert na 2 fortepiany C-dur przeznaczony by przez kompozytora od razu na 2 fortepiany. On te cieszy si du stosunkowo popularnoci. Orkiestra spenia tu jeszcze mniejsz rol ni w pozostaych dwch koncertach, a w rodkowym Adagio owero Largo milknie cakowicie. W I czci (Allegro), do szeroko rozbudowanej, orkiestra nie ma adnych samodzielnych partii, a ca akcj prowadz oba fortepiany. Podobnie przebiega

ostatnia cz, ywa Fuga, oparta na do dugim temacie I fortepianu. (20') Dwa koncerty na 3 fortepiany uchodz za oryginalne kompozycje Bacha, a wedug tradycji napisane zostay przeze dla wsplnego muzykowania z dwoma najstarszymi synami. Surowy w charakterze Koncert d-moll jest rzadko wykonywany. Znaczn natomiast popularno zyska szeroko rozwinity Koncert C-dur (Allegro Adagio Allegro) 0 wyjtkowym bogactwie kontrapunktycznych kombinacji 1 wspaniaej potdze brzmienia. Albert Schweitzer, biograf Bacha, jeden z najwybitniejszych znawcw jego muzyki, pisze: Efekty, ktre uzyska mistrz przez brzmieniowe i rytmiczne wspdziaanie trzech fortepianw, nie dadz si opisa. Suchajc tej kompozycji, staje si zawsze bezradnie wobec zagadki tak niepojtego daru inwencji i kombinacji". (16') Koncert na 4 fortepiany a-moll napisa Bach w oparciu o Koncert na 4 skrzypiec h-moll op. 3 nr 10 Vivaldiego. W zasadzie jest to prosta transkrypcja gosw skrzypcowych na fortepianowe, wyposaona jednak w pewne kontrapunktyczne uzupenienia.

KONCERTY SKRZYPCOWE Gdy mwimy o skrzypcowych czy fortepianowych koncertach Bacha, musimy pamita, e dziea te niewiele maj wsplnego z klasyczn- form koncertu, gdzie instrument solowy przeciwstawiony jest orkiestrze. U Bacha mamy do czynienia zawsze tylko z kunsztownie ujtym gosem towarzyszcym, powierzanym solowemu instrumentowi. e Bach myla o wykonujcym parti solow instrumencie przede wszystkim jako o jednym z gosw caoci, wiadczy fakt, i z jego siedmiu koncertw fortepianowych wikszo nie bya pomylana w oryginale na fortepian. Prawie wszystkie s transkrypcjami koncertw skrzypcowych, z ktrych nastpnie tylko dwa: amoll i E-dur, zachoway si w oryginalnej wersji. Koncert a-moll (ok. 1720) wykazuje wiele rysw pokrewnych z dzieami ojca tej formy Antoniego Vivaldiego, lecz jest powaniejszy, pogbiony genialn sztuk kontra-punktyczn Bacha, zespalajc luno obok siebie w koncertach Vivaldiego stojce partie solowe i zespoowe. Wstpne tutti zawiera prawie cay materia tematyczny I czci (Allegro), rozwijany nastpnie w dalszym przebiegu. II cz

(Andante) to szeroko rozbudowany dialog midzy gosami orkiestry a instrumentem solowym. Ostatnia cz (Allegro assai) jest dawnym francuskim tacem, gigue, ktry czsto stanowi jedn z czci suity. (15') W Koncercie E-dur (ok. 1720) moe bardziej jeszcze przecign Bach mistrza Vivaldiego bogactwem myli, miaoci fantazji, precyzj konstrukcji. Partia skrzypiec konsekwentnie unika obliczonego na efekt, wirtuozowskiego zacicia wspczesnych Bachowi kompozytorw woskich. Jest to najszlachetniejsze wsplne muzykowanie instrumentu solowego i orkiestry. W I czci (Allegro) oba te organizmy dwikowe zwizane s gstym przdziwem kontrapunktycz-nym. Do rodkowego, molowego ogniwa tej czci nawizuje charakterem wzruszajcy dialog skrzypiec i chru basowych instrumentw w Adagio (II cz.). Allegro assai (III cz.) jest wesoym, finaowym rondem; barokowa rado muzykowania objawia si tu najbardziej bezporednio. (24') Koncert d-moll (ok. 1730) na 2 skrzypiec jest jedynym tego rodzaju dzieem Bacha, ktre przetrwao do naszych czasw w swej pierwotnej postaci; inne

koncerty podwjne zachoway si w transkrypcjach na 2 fortepiany. Z Koncertu d-moll, rzadko, niestety, wykonywanego, emanuje jak to kto okreli romantyzm silnej osobowoci i penego tyzny czasu". rodkowe Largo ma non tanto z nastrojow rozmow" obojga skrzypiec na tle orkiestry jest jednym z najcelniejszych utworw napisanych przez Bacha w koncertach. Godnymi ramami tego klejnotu muzycznego s skrajne ogniwa cyklu: zdecydowane, zwarte Vivace i burzliwe, lecz misternie z dwikw utkane Allegro. (23') PASJE Z piciu pasji J. S. Bacha jedna zagina, druga zachowaa si tylko we fragmentach, autorstwo innej jest wtpliwe. Pozostay dwie: Pasja wedlug w. Jana i Pasja wedlug w. Mateusza najdoskonalsze wzloty pasyjnej twrczoci niemieckiej. Obie s pasjami oratoryjnymi, jakich wymaga kociel-no-artystyczny mecenat Bacha w Lipsku. W porwnaniu z pasjami motetowymi lub choraowymi odznaczaa si pasja oratoryjna wikszym zrnicowaniem i bogactwem form i rodkw: relacja Ewangelisty i wypowiedzi poszczeglnych osb byy recytowane, tum wypowiada si

w partiach chralnych; jako wyraz wspudziau wiernych i przeywania przez nich historii pasyjnej naleao wple choray, arie i chry oparte na odpowiednich wspczesnych, tekstach poetyckich. Pasja wedug w. Jana otwiera szereg monumentalnych dzie w zakresie muzyki religijnej Bacha. Powstay one w ostatnim okresie jego twrczoci, gdy kompozytor zajmowa stanowisko kantora przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku. Pasja wedlug w. Jana jest nieco wczeniejsza. Napisa j Bach prawdopodobnie jeszcze w Kthen w 1723, ale na specjalne zlecenie lipskiej rady miejskiej, ktra poszukiwaa wanie nowego kantora. W tym samym roku, prawdopodobnie w Wielki Pitek, wykonano dzieo po raz pierwszy. Musiao w peni zadowoli radnych Lipska, skoro wkrtce powierzyli Bachowi odpowiedzialne stanowisko. Samego jednak kompozytora nie zadowolio, wida, to jego pierwsze dzieo muzyki religijnej, bo w 1727, w zwizku z powtrnym wykonaniem, opracowa je na nowo, wprowadzajc pewne zmiany w konstrukcji caoci i szlifujc szereg szczegw. W tej wersji, lecz z pniejszymi retuszami kompozytora, jest te odtd wykonywane.

Bachowska Pasja wedlug w. Mateusza jest niewtpliwie arcydzieem gatunku i jednym z najwspanialszych dzie muzycznych. Czy Pasja wedlug w. Jana dorwnuje jej? Na to pytanie trudno odpowiedzie. Jest inna. Ale wedug oglnej opinii nie jest dzieem tak wysokiego lotu, jak jej siostrzana kompozycja. Przypisa to jednak naley przede wszystkim charakterowi czwartej Ewangelii, ktrej brak owej prostoty i naturalnoci, jakie cechuj Ewangeli Mateuszow. Mao w niej te momentw lirycznych. Relacja w. Jana ogranicza si w zasadzie do przedstawienia wielkich scen sdu przed arcykapanami i przed Piatem. Powierzajc chrom kapanw czy ludu gwn rol w przebiegu kompozycji, odda wprawdzie Bach mistrzowsko charakter ewangelicznego pierwowzoru, ale atmosfera nieustajcego prawie wzburzenia dramatycznego musiaa mu nie odpowiada. Wyczuwa z pewnoci brak bardziej ywych, bezporednich scen, skoro nawet wplt w tok dziea kilka odpowiednich fragmentw z Ewangelii w. Mateusza. Rozdwik midzy uczuciami kompozytora a wymaganiami ewangelicznego tekstu wpyn niewtpliwie na to, e dzieo nie posiada w peni idealnego ksztatu

artystycznego. Przy tym co rwnie istotne tekst Ewangelii w. Jana, bardzo zwarty w swym dramatycznym przebiegu, ogranicza moliwoci muzycznego ujcia, bo utrudnia wkomponowanie niezbdnych w oratoryjnej pasji arii i choraw. Ostatecznie jednak przezwyciy Bach trudnoci subiektywne i obiektywne stworzy dzieo monumentalne, ktre ustpuje Pasji Mateuszowej moe bardziej w oglnym charakterze ni w czysto muzycznych wartociach. Mocn stron Pasji wedlug w. Jana jest jej dramatyczna zwarto, silna konstrukcja i surowa prostota. Owa prostota cechuje te tekstow stron dziea. Opierajc si na uwiconym wtedy tradycj tekcie hamburskiego poety Bartholda Heinricha Brockesa ktry wykorzystywali w swoich pasjach Kelser, Haendel, Telemann, Mattheson posuy si Bach niektrymi tylko jego fragmentami i to cakiem swobodnie. Wykorzysta przewanie tylko myl dramatyczn poszczeglnych fragmentw, grzeszcych nieraz wrcz zym smakiem, i tak dobrze przeksztaci ich literack posta, e nie wyklucza si pomocy jakiego znakomitego poety. Pasja wedlug w. Jana trwa w caoci dwie i p godziny; skada

si z 68 numerw, podzielonych na dwie czci. Lecz mimo swego ogromu (dokonuje si czsto pewnych skrtw) dzieo jest bardzo przejrzyste. Ewangelista (tenor) przedstawia w recytatywach histori pasyjn od pojmania Chrystusa a po zoenie do grobu (tekst Ewangelii w. Jana); Chrystus, w. Piotr, Piat (bas) i Magdalena (sopran) wypowiadaj si w zrnicowanych charakterem ariach (tekst wg Brockesa), ktrych jest stosunkowo niewiele (piewa je take alt). Najwiksze znaczenie maj liczne chry (do tekstw Brockesa), reprezentujce apostow, arcykapanw, ydw, zbrojnych pachokw, a w jedenastu choraach opartych na dawnych melodiach i tekstach wyraajce uczucia wiernych i ich stosunek do rozgrywajcego si dramatu. W Pasji wedug w. Mateusza nie poszed Bach za modnymi tendencjami wczania pasji w styl muzyki wieckiej i przejmowania w niej stylu operowego. Wyranie rozgraniczy tekst biblijny wypisujc go w partyturze czerwonym atramentem od tekstu oratoryjnego, dostarczonego przez poet Picandra (prywatnie" urzdnika pocztowego w Lipsku, nazwiskiem Henrici), nad ktrego prac jak si zdaje sam czuwa, gdy zna go jako autora

nie zawsze najlepszych tekstw do wielu swoich kantat. Z tradycji przej Picander w swojej do prostej i naturalnej poezji obok zasadniczych osb take nierealn posta cry Syjonu" i zczony z ni chr wiernych dusz". Bach odrealni jeszcze bardziej t posta, powierzajc jej partie rnym gosom solowym, duetom oraz chrowi. Dramatyczny plan Pasji wedug w. Mateusza jest subtelny i prosty zarazem. Na cao skada si szereg scen. W momentach kulminacyjnych opowiadanie urywa si i minione co tylko sceny komentowane s w skupionych, poprzedzanych przewanie piewnymi recytatywami ariach. Podobnie stosowane s choray, wyraajce uczucia wiernych. Dobr tekstw choraowych, przemylany i trafny, jest dzieem samego Bacha. Ponad 20 scen dzieli si na trzy wielkie obrazy: Chrystus ze swymi uczniami i Ostatnia Wieczerza; Chrystus na Grze Oliwnej; pojmanie, mier i zoenie do grobu. Dramatyczny nerw caoci, doskonae zespolenie historii pasyjnej z nabonym wspczuciem, z osobistym wzruszeniem, napawaj podziwem dla sztuki Bacha. Jej wielko oszaamia i zachwyca w kadej arii, recytatywie czy chrze, w ich prostocie i gbi wyrazu, bogactwie inwencji melodycznej,

w logice konstrukcji, mistrzostwie rodkw technicznych. Z niedocigym kunsztem operuje Bach technik kontrapunktyczn, buduje monumentalne kolumny akordw, wykorzystuje maksimum moliwoci, jakie daje mu wielki aparat wykonawczy, nie spotykany w innych dzieach kompozytora: dwa 4-gosowe chry mieszane, chr chopicy, dwie orkiestry z organami i klawesynem, 6 solistw (sopran, alt, tenor, 2 barytony i bas). Pasja wedug w. Mateusza, ktr 'zaprezentowa Bach po raz pierwszy w Wielki Pitek 15 IV 1729, nie wywoaa wikszego wraenia. Sukces odniosa wykonana tego samego dnia i o tej samej godzinie w innym kociele lipskim pasja miernego i dzi zupenie zapomnianego kompozytora, Gottlieba Frobera. Wspczeni nie mieli zrozumienia dla tego, co byo ideaem Bacha dla poczenia dawnego z nowym, w tym wypadku elementw dawniejszej pasji choraowej ze stylem oratoryjnym. Modny by wtedy typ spokrewnionego z oper oratorium woskiego; oryginalne dzieo Bacha byo inne, byo dla wikszoci suchaczy mao znaczc ciekawostk, o ktrej szybko zapomniano. Pasja wedug w. Mateusza dugo spoczywaa w archiwum. Zainteresowa si ni dopiero mody Feliks Mendelssohn

i poprowadzi j w berliskiej Singaka-demie w 100 lat od daty jej pierwszego wykonania. Sukces by ogromny i przesdzi o dalszych losach nie tylko samej Pasji, ale i caej twrczoci Bacha. Od tego przeomowego dnia, 11 III 1829, staa si ona jednym z najwikszych, cigle na nowo odkrywanych skarbw kulturalnych caej ludzkoci. Z Bachowskiej Pasji wedug w. Marka wykonanej po raz pierwszy najprawdopodobniej w Wielki Pitek 1731 zachowa si tylko tekst, napisany i wydany osobno przez wyprbowanego librecist J. S. Bacha, Christiana Frie-dricha Henrici, podpisujcego si pseudonimem Picander. Tekst ten zawiera oprcz relacji ewangelisty Marka take sowa chru wstpnego i kocowego oraz refleksyjnych arii, jak rwnie strofy rnych pieni kocielnych. Ale chocia nie dochowaa si do naszych czasw oryginalna partytura Pasji wedlug w. Marka ani jej odpisy, to jednak przetrwaa cz muzyki. S to fragmenty, ktre zdaniem najlepszych znawcw przedmiotu wykorzysta Bach praktyka czsto przeze stosowana w innych swoich kompozycjach. Dwanacie takich fragmentw udao si chyba bezspornie zidentyfikowa: wstpny i kocowy chr, 5 arii i 5

choraw. Ich muzyce przywrcono pierwotne teksty i w ten: sposb zachodnioniemiecki muzykolog Diethard Hellmann dokona czciowej rekonstrukcji Pasji wedug w. Marka; czciowej, bowiem zabrako tu przede wszystkim relacji Ewangelisty, do ktrej muzyka przepada zapewne bezpowrotnie. Tak wic mamy obecnie do czynienia z dwuczciow kantat, w ktrej choraowe strofy cz si ze swobodnym tekstem poetyckim w zwart mylowo cao, spoist rwnie muzycznie. Autor rekonstrukcji opracowa rwnie jej drug wersj, gdzie chry, arie i choray przegradzane s czytanym tekstem Ewangelii wedug w. Marka. Sens swej pracy upatruje D. Hellmann chyba susznie w szansie przywrcenia do ycia pasyjnej muzyki Kantora lipskiego, ktra rozproszona po rnych innych niemal nie wykonywanych jego dzieach, skazana bya praktycznie na zapomnienie. KANTATY I ORATOEIA Wrd utworw organowych J. S. Bacha jedn z gwnych pozycji zajmuj choray przygrywki choraowe. O ich oryginalnoci i sile wyrazu decyduje przede wszystkim to, e kompozytor gboko wnikn w tekst chorau protestanckiego. Lecz w utworach

tych brak byo sowa, ktre w pierwszym rzdzie przekazuje suchaczowi myl poetyck. Dlatego te zwrci si Bach do kantaty. Oprcz licznych kantat wieckich napisa kantaty kocielne na wszystkie niedziele i wita w okresie picioletnim, a zatem ponad 300 utworw. Niestety, z gr jedna trzecia z nich zagina. Zachowane (okoo 200) kantaty nale do najlepszych wokalno-instrumentalnych dzie Bacha; ich partie solowe, chralne i orkiestrowe splataj si w pen dramatycznego wyrazu cao. Wielki aparat odtwrczy i wysokie wymagania stawiane wykonawcom sprawiaj, e kantaty kocielne Bacha rozbrzmiewaj obecnie najczciej w salach koncertowych. Swego rodzaju szeroko rozbudowan kantat kocieln jest napisane do aciskiego tekstu Ewangelii w. ukasza M agnificat. Ta potna kompozycja powstaa w 1723 na inauguracj twrczej, wykonawczej i pedagogicznej pracy Bacha przy kociele i szkole Sw. Tomasza w Lipsku. Mognificat napisane jest na pi gosw solowych (sopran, mezzosopran, alt, tenor, bas), rwnie 5-gosowy chr mieszany i orkiestr (2 flety, 2 oboje, 3 trbki, koty, kwintet smyczkowy i continuo realizowane na organach, klawesynie lub fortepianie). Skada

si z 12 czci, przy czym kad z nich wykonuje inny zestaw wokalistw i instrumentalistw. Nr 1. Magnificat anima mea Dominum (Wielbi dusza moja Pana) otwiera dzieo w podniosym, radosnym nastroju przy wspudziale orkiestry i chru. Jest to rozbudowany motet, oparty na dwch stale powracajcych tematach: trbki i chru. Nr 2. Et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo (I w Bogu mym, Zbawicielu, duch mj si raduje) jest ari na mezzosopran, orkiestr smyczkow i continuo. Nr 3. Quid respexit humilitatem ancillae suae (e na nis-ko swojej suebnicy wejrza) to aria na sopran, obj miosny (oboe d'amore) i continuo, do ktrej docza si chr, majcy charakter zakoczenia. Nr 4. Omnes (Wszystkie wykonawcami s orkiestra. generationes narody); tu chr i

Nr 5. Quia fecit mihi magna (Gdy wielkie dzieo speni) jest ari basow z towarzyszeniem continua. 3 Nr 6. Et misericordia a progenie in progenies timentibus Eum (Tote z pokolenia na pokolenie miosierdzie Jego nad

tymi, ktrzy w bojani Mu su). Ten w mikkich liniach rozwijajcy si duet altu i tenora przy wspudziale 2 fletw, kwintetu smyczkowego i continua wysnuwa si z 4-taktowej frazy pocztkowej fletu i skrzypiec. Nr 7. Fecit potentiam in brachi suo (Stwierdza potg swego ramienia). Jest to utrzymany w technice imitacyjnej (poszczeglne gosy przejmuj te same frazy) motet na chr i orkiestr. Nr 8. Desposuit potentes ,de sede (Wadcw potnych ze stolca obala). W tej arii na tenor z towarzyszeniem skrzypiec i continua zwracaj uwag odpowiednie postpy dwikw przy sowach ,,desposuit" (obala) i ,,exultavit" (wynosi w gr). Nr 9. Esurientes implevit bonis et divities dimisit inanes (Tych, ktrzy akn, napenia dobrami, bogaczy puszcza z prnymi rkami) to aria na alt solo, 2 flety i continuo, rodzca si z pocztkowej frazy fletw (w sekstach). Nr 10. Suscipit Israel puerum suum (Przygarn sug swego, Izraela). Tercet gosw eskich, w ktry wplata si przy wtrze wiolonczeli i continua choraowa melodia obojw.

Nr 11. Sicut locutus est (Jako rzek) kontynuuje pie pochwaln w swobodnej fudze chralnej; jej temat wprowadzaj basy. Nr 12. Gloria (Chwal), potny hymn, przechodzi w zakoczenie Sicut erat in principio (Jako byo na pocztku), ktre utrzymane w pocztkowym radosnym nastroju jakby klamr spina cae dzieo. Bach napisa trzy oratoria: Oratorium na Boe Narodzenie, Oratorium wielkanocne i Oratorium na Zielone witki. Jednake mimo wpisanego wasn rk kompozytora okrelenia ,,oratorio" adne z tych dzie nie reprezentuje tej formy muzycznej estradowego dramatu1' o akcji zaczerpnitej z Biblii; raczej odpowiada im nazwa misterium". I tak Oratorium na Boe Narodzenie jest cyklem szeciu kantat, lirycznych medytacji, poczonych recytatywami, ktre w oparciu o Ewangeli w. Mateusza i w. ukasza opowiadaj histori narodzin Chrystusa. Pozostae dwa oratoria Ba-chowskie dziea mniejszej wagi s szeroko rozbudowanymi kantatami. Oratorium na Boe Narodzenie ukoczy Bach w 1734, ale plan tej kompozycji powsta z pewnoci ju poprzedniego roku. By to

okres, kiedy kantor i dyrektor muzyki w Lipsku" stara si usilnie u elektora saskiego i krla polskiego, Augusta III, o nadanie mu tytuu nadwornego kompozytora. Dopiero po trzech latach doczeka si upragnionej nominacji od krla, ktremu tymczasem posya do Drezna rne kompozycje, napisane jako wyraz hodu dla krlewskiego domu. Jedn z nich bya Wielka msza h-moll; dwa inne to dziea mniejszego formatu: Kantata Herkules na rozdrou" i Dram-ma per musica na cze krlowej Zabrzmijcie, kotly, zagrajcie, trbki". Bach orientowa si, e po jednym wykonaniu (Msza h-moll w ogle nie zostaa wykonana za ycia kompozytora) oba utwory bd skazane na butwienie w jakiej skrzyni czy bibliotece, a przecie zawieray partie, ktre szkoda byo skaza na zagad lub zapomnienie. Postanowi wic wczy te najcelniejsze fragmenty do Oratorium na Boe Narodzenie, mogcego liczy na duszy ywot. Do tego dziea predestynowa owe wyjtki ich uroczysty, radosny charakter. Przyszo pokazaa, e Bach nie pomyli si w przewidywaniach. W zachowanej oryginalnej partyturze Oratorium na Boe Narodzenie mona atwo rozpozna czci przejte z wymienionych dwch dzie, jak i z

innych, nie znanych nam ju dzisiaj kompozycji okolicznociowych. Jako kopie, wyrniaj si czystym i starannym zapisem, podczas gdy nowe partie rzucone zostay na papier popiesznym i czasem trudno nawet czytelnym pismem. A 17 fragmentw zapoyczy" Bach ze swych dawniejszych kompozycji: wszystkie wielkie chry wprowadzajce poszczeglne kantaty i wikszo numerw solowych. Nie pozostao to bez wpywu na artystyczn warto dziea. Ale o ile zestrojenie sowa i muzyki w ariach nie zawsze jest szczliwe, to chry nie ustpuj czciom oryginalnym. Charakter ich muzyki i jej nastrj odpowiadaj w zupenoci mylom nowego tekstu i czsto nawet trudno wyobrazi sobie, e napisane byy pierwotnie do tekstw wieckich. Przyjta zreszt praktyka wykonawcza pozwala na dokonanie pewnych skrtw, usuwajcych mniej ciekawe czci bez szkody dla caoci dziea, choby z racji jego wyjtkowo wielkich rozmiarw. Nawet za ycia Bacha nie byo ono nigdy wykonywane w caoci. Skadajce si na samoistne w zasadzie kantaty wykonywano osobno w czasie trzech dni Boego Narodzenia, w Nowy Rok, w niedziel po Nowym Roku i w Trzech Krli. Obecnie, jeli

wystawia si cae dzieo, to w ramach dwch koncertw. . Treci szeciu kantat Oratorium jest historia Boego Narodzenia: zwiastowanie narodzin, pokon pasterzy, stajenka betlejemska, nadanie Nowonarodzonemu imienia Jezus, hod trzech krli, przeladowanie Heroda. Cao nie ma jednak formy dramatycznej ani charakteru szeroko pojtego opowiadania. Recytatywy daj tylko krtkie wprowadzenie, bdc mniej lub wicej nastrojowymi komentarzami, ktrych tre rozszerzaj i pogbiaj poszczeglne chry i arie. Muzyka Bacha, genialna w swej prostocie, musi pobudzi fantazj suchacza i wzruszy go dwikowym i wyrazowym piknem. Szczliwie przez poet Picandra rozwizane recy-tatywy znalazy adekwatny rwnowanik w wyjtkowo jak na t form uczuciowej muzyce. Wzruszajca jest altowa aria Spij, mj najukochaszy (podajemy dosowne tumaczenia niemieckich incipitw), jedna z najpikniejszych koysanek, jakie kiedykolwiek skomponowano. W radosnym i podniosym nastroju przebiega potna aria basowa Wielki Pan i potny Krl, z byskotliwym, koncertujcym solem trbki. Dziecinnie naiwna aria z echem, w polonezowym

rytmie utrzymana aria Tylko jeden znak, wspaniay chr aniow Chwal Panu na wysokociach, dramatyczny tercet Ach, kiedy nadejdzie czas to inne najcenniejsze fragmenty, do ktrych zaliczy trzeba rwnie wszystkie choray. Na szczeglny charakter rozpoczynajcej drug kantat instrumentalnej Sinfonii (uwertury) zwraca uwag Albert Schweitzer. Nie ma ona pastoralnego charakteru, jakiego by si mona spodziewa przed scen z betlejemskimi pasterzami i jaki czsto prbuj temu niespokojnemu, lecz radosnemu utworowi nadawa dyrygenci. Bach stworzy tu oryginaln muzyk sytuacyjn". Dwa koncertujce zespoy skrzypiec, fletw i czterech obojw to dwa chry, aniow i pasterzy. Pasterze czuwaj w polu i graj na szaamajach; w grze unosi si zastp aniow, ktry im si wkrtce ukae" tak naley pojmowa artystyczny zamys Bacha; wtedy utwr stanie si w peni jasny i. przemawiajcy tak bezporednio, jak caa muzyka dziea. Wielka msza h-moll zawdzicza powstanie staraniom Bacha o przyznanie mu tytuu nadwornego kapelmistrza Augusta III Sasa. Kompozytor, ktry na stanowisku

kantora przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku cierpia rne uchybienia i pokrzywdzenia" ze strony zwierzchnich wadz, pragn w ten sposb uniezaleni si od nie rozumiejcych go przeoonych, wzmocni swoj pozycj, niewtpliwie take finansowo. Wraz z odpowiednio czoobitnym pismem w tej sprawie przesa Bach w 1733 na katolicki dwr w Drenie dla poparcia swojej proby wanie dwie pierwsze czci Mszy h-moll: Kyrie i Gloria. Dopiero z kocem 1736 przysza upragniona nominacja na nadwornego kompozytora krla polskiego, elektora saskiego i wielkiego ksicia litewskiego"; tymczasem i pniej, a po 1738, rodziy si dalsze czci dziea, ktre miao si sta najdoskonalszym przykadem religijnej muzyki Bacha. Religijnej, lecz nie kocielnej. Badacze i komentatorzy twrczoci Bacha powicaj wiele miejsca rozwaaniom nad religijnym charakterem Mszy hmoll. Istotnie zwaszcza w dwuwyznaniowych Niemczech nieco szokujcy by fakt, e protestancki kantor napisa katolick msz. Ale dla niego samego nie stanowio to wida problemu, tym bardziej e wtedy zwizane byo jeszcze z pewnymi okresami roku kocielnego

wykonywanie podczas ewangelickich naboestw poszczeglnych czci aciskiej mszy. To prawda, i jedne czci dziea maj katolicki przepych obrzdowy, a muzyka innych naley do wiata protestanckiego; zapewne jest Msza h-moll w swoim klimacie rwnoczenie katolicka i protestancka, bo z tych dwch rde tradycji czerpa Bach. Jednake, przekroczywszy znacznie rozmiarami kompozycji ramy obrzdu, stworzy dzieo autonomiczne wychodzc od tekstu liturgicznego, odszed od niego daleko w sfer wasnych uniesie religijnych, a bardziej jeszcze w sfer samej muzyki. Za ycia kompozytora nie wykonano nigdy w caoci nie majcej praktycznego zastosowania Mszy h-moll. Nastpio to po raz pierwszy dopiero w 100 lat po jego mierci, a i odtd estradowe wykonania dziea nale ze wzgldw technicznych cigle jeszcze do rzadkoci; podj si ich mog tylko zespoy dysponujce wysoko kwalifikowanymi chrami. Czworo solistw sopran, alt, tenor, bas ma odpowiedzialne role w swoich ariach i duetach; orkiestra spenia rwnie wakie funkcje, tym bardziej e niektre instrumenty wykorzystuje Bach obligatoryjnie, tzn. kae im towarzyszy poszczeglnym

gosom kwartetu wokalnego w eksponowanych, konkurencyjnych" partiach solowych. Ale gwne zadania spoczywaj na chrze. Na powierzonych mu (stanowicych wikszo) fragmentach utrzymanych w 4-, 5- (gwnie), 6i 8-goso-wej fakturze wspiera si cae dzieo, a ich gigantyczne konstrukcje o polifonicznej strukturze stawiaj piewakom najwysze wymagania. Bach nie by nowatorem wielko jego sztuki polega na doskonaej syntezie osigni poprzednich pokole kompozytorw, syntezie, ktra wsparta jego genialnym talentem, staa si rdem rozwoju muzyki na przyszo. Take w Mszy hmoll nie szuka Bach. nowych drg, lecz kontynuuje przyjt na przeomie XVII i XVIII w. form mszy z chrami, gosami solowymi i orkiestr. Ale jednoczenie nawizuje (w partiach chralnych) do surowo monumentalnego, palestrinowskiego stylu szkoy rzymskiej, siga jeszcze dalej wstecz do motywiki gregoriaskiej (w Credo), a z drugiej strony korzysta z tak bliskiego sobie schematu kantatowego. W Mszy h-moll, na ktr skada si 26 wokalnoinstrumentalnych ogniw (17 chrw, 3 duety, 6 arii), wyodrbniaj si cztery kantatowe

grupy, obejmujce pi gwnych czci mszy: Kyrie, Gloria, Credo, SanctusAgnus Dei. Kyrie i Gloria byy utworami cakiem nowymi, nastpne opary si na materiale wczeniej powstaych kantat mistrza, materiale wykorzystanym jednak w tak nowy, twrczy sposb, e caa kompozycja przedstawia idealnie jednolit i zwart cao. Przy wszystkich wzorach i rdach, z jakich korzysta Bach, jest Msza hmoll w swym stylu, w swej kontrapunktycznej substancji muzycznej na wskro jego dzieem, ktre, nawet gdyby zaginy wszystkie inne, wiadczyoby po wsze czasy o artycie i twrcy" (Filip Spitta). (140') WILHELM BACH FRIEDEMANN

*22 XI 1710, Weimar; 11 VII 1784, Berlin Pierworodny syn Jana Sebastiana, zwany Bachem drezde-skm" lub hallskim". Kompozytor i jeden z najznakomitszych organistw epoki. Ucze wasnego ojca, ktry z myl o tym wanie synu napisa sw Klavierbuchlein. Istotnie wydaje si, e spord licznego i bardzo muzykalnego rodzestwa Wilhelm Friedemann mg sta si najgodniejszym

spadkobierc genialnego ojca. Na przeszkodzie w rozwoju wspaniaego talentu stan splot okolicznoci natury psychologicznej: usposobienie i wypywajcy z niego styl ycia. Wilhelm Friedemann uczy si w Thomasschule i na uniwersytecie w Lipsku. W 1733 obj pierwsz posad organisty w Drenie, ale narastajce obustronne pracodawcy i pracownika niezadowolenie skonio go do ustpienia z zajmowanego stanowiska i przeniesienie si do palie w 1746. Dalej w biografii a*! kompozytora pojawiaj si znaczne luki. dni sensacji historycy chyba nieco przejaskrawiwszy zepchnli Bacha na ! dno ndzy i ruiny. W rzeczy samej w cigu ostatnich 20 lat ycia zmienia on ustawicznie miejsce zamieszkania, nie mia staej pracy, by wdrownym muzykiem, przygodnie wystpujcym wirtuozem, wreszcie nauczycielem muzyki. Od koca lat siedemdziesitych Bach przebywa najwicej w Berlinie, zarabiajc na bardzo skromne utrzymanie organowymi recitalami, dajc lekcje. By moe, istotnie bieda popchna go do sprzeniewierzenia si pamici ojca: na kilku otrzymanych w spadku manuskryptach Jana Sebastiana przerobi inicjay, zmieniajc na wasne; znaczn

cz posiadanej schedy muzycznej po wielkim ojcu sprzeda na aukcji (m. in. Kunst der Fug). Wikszo kompozycji Wilhelma Friedemanna nie zostaa do dzi opublikowana. Wartoci sw muzyka tego Bacha zblia si do dziea ojca jest w niej oryginalno, miao pomysw, odkrywcze koncepcje harmoniczno-brzmieniowe. Po ojcu odziedziczy obok zdolnoci i zamiowania do matematyki niespotykany w tym stopniu nawet w owej epoce talent improwizatorski. Chocia W. F. Bach uprawia formy waciwe epoce pnego baroku (rokoka), umia si ustrzec przed standardowoci i konwencjonalizmem, ktry mniej lub bardziej, ale wycisn pitno na twrczoci pozostaych braciBachw. W. F. Bach pozostawi tylko jedn, i to nie dokoczon oper, 21 kantat, 9 symfonii, 5 koncertw fortepianowych, koncert na dwa fortepiany, kilkanacie utworw kameralnych, fugi, kanony i preludia choraowe na organy, kilkadziesit solowych utworw fortepianowych (fantazje, fugi, preludia, sonaty). SYMFONIE Dziewi zachowanych symfonii Wilhelma Friedemanna Bacha

czy z zewntrzn form dawnej trzyczciowej symfonii woskiej wiele rysw nowych. Wyrazowe pogbienie tych dzie, silne kontrasty melodyczne i rytmiczne wskazuj, e mogy one sta si jednym z wanych ogniw w rozwoju swojej formy, gdyby kompozytor nie zniechci si chodnym przyjciem ich i nie powrci pniej do konwencjonalnych wzorw woskich. W czciej ostatnio wykonywanej Symfonii d-moll na 2 flety i orkiestr smyczkow wida charakterystyczne dla kompozytora przenikanie si elementw tradycyjnych i nowatorskich. Dzieo, powstae jako uwertura (sin-fonia) do kantaty na urodziny Fryderyka II, jest dwuczciowe: po patetycznym nieco Adagio nastpuje Fuga (Allegro). Obok momentw przypominajcych styl Haendla lub J. S. Bacha pojawiaj si tu rwnie miejsca, ktrych subtelny liryzm i miao harmonicznego mylenia wybiega daleko w przyszo. TADEUSZ BAIRD * 26 VII Mazowiecki; Warszawa 1928, Grodzisk t2 IX 1981,

latach 194751 kontynuowa je u P. Rytla i P. Perkowskiego. By profesorem kompozycji w warszawskiej PWSM. Laureat szeregu nagrd pastwowych, Midzynarodowej Trybuny Kompozytorskiej UNESCO i in. Baird to kompozytor o bardzo wyranie okrelonej estetyce, wywodzcej si z nurtu poromantycznego, o bliskiej K. Szy-manowskiemu emocjonalnoci typu lirycznego. Wykorzystujc rodki nowoczesnego warsztatu dwikowego (poczwszy od Cassazione per orchestra stosowa take niekiedy technik dodekafoniczn), oddawa zawsze prymat nasyconej wyrazowo linii melodycznej czy to w szerokich frazach z pewn tendencj do monumentalnoci traktowanych utworw orkiestrowych, czy w delikatnym rysunku kameralnych brzmie. By subtelnym koloryst, muzykiem bardzo wyczulonym na dwikowy walor muzyki. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Stnfonietto 1949, symfonie (I 1950, II 1952, III 1969), suita Colas Breugnon na orkiestr smyczkow z fletem 1951, Uwertura glocosa 1952, Koncert ; na orkiestr 1953, Cassazione per orchestra 1956, Cztery eseje 1958, Ekspresje na skrzypce i orkiestr 1959,

Studia kompozycji rozpocz w czasie wojny pod kierunkiem B. Woytowicza i K. Sikorskiego, w

Wariacje bez tematu 1962, Muzyka epifaniczna 1963, Cztery dialogi na obj i orkiestr kameraln 1964, Cztery nowele na orkiestr kameraln 1967, Sinfonia t>reve 1968, Psychodrama 1972, Koncert na obj i orkiestr 1973, Blegela 1973, Concerto Itigubre na altwk i orkiestr 1975, Sceny na wiolonczel, harf i orkiestr 1977; wokalno-instrumentalne Cztery sonety miosne na baryton i orkiestr do sw W. Szekspira 1956, Egzorta na gos recytujcy, chr i orkiestr do tekstw starohebrajskich 1960, Erotyki na sopran i orkiestr do sw M. Hillar 1961, i pleni na mezzosopran i orkiestr kameraln do sw V. Parun 1966, S pleni na mezzosopran i 16 instrumentw do sw H. Powiatowskiej 1968, Goethe-Briefe kantata na baryton, chr mieszany i orkiestr do tekstw Goethego i Ch. v. Stein 1970; Jutro dramat muzyczny do libretta J. 's. Sito 1966; kameralne Dlvertlmento na flet, obj, klarnet i fagot 1956, Kwartet smyczkowy 1957, Play (1971) oraz Wariacje w formie ronda (1978) na kwartet smyczkowy; ponadto muzyka teatralna i filmowa. Sinfonietta (1949) na wielk orkiestr symfoniczn zajmuje w spisie kompozycji Bairda pierwsze miejsce. Napisana przez 20letniego kompozytora, zyskaa mu od razu popularno, czego

dowodem dua ilo wykona publicznych i radiowych. Skada si z 3 czci: z opartego na schemacie allegra sonatowego Con moto, piewnego Adagio oraz finaowego Allegro molto vivace, pod koniec ktrego powraca gwny temat I czci. Sinfonietta, odznaczajca si bezpretensjonalnoci i pogodnym nastrojem, jest dzieem prostym, zarwno pod wzgldem formy, jak i rodkw kompozytorskich. (10') Suita w dawnym stylu Golas Breugnon" na orkiestr smyczkow z fletem (1951) skada si z 6 czci; jest utworem archaizujcym. Czci III i V opieraj si na materiale starofrancuskich tacw z XVI w. Pozostae zbliaj si do klimatu dawnej muzyki francuskiej. W Preludium i Postludium (skrajne czci Suity) Baird stara si scharakteryzowa Rollandowskiego bohatera: oba utwory odznaczaj si wesoym, swobodnym, niefrasobliwym charakterem. II cz (Kantylena milosna) oraz IV (Smutna pie) zawieraj szeroko rozpostarte melodie o melancholijnym i powanym charakterze. Czci III i V to Taniec I (basse danse) i Taniec II (gaillarde). Kompozycja napisana jest waciwie tylko na smyczki, flet za wystpuje sporadycznie, podkrelajc sw barw klimat francuski. (15')

Podtytu II Symfonii (1952) Sinjonia quasi una jan-tasia mwi wiele. Baird rezygnuje tu z wyprbowanych schematw symfonicznych i stara si traktowa form symfoniczn swobodnie. I czci jest Largo, na wskro liryczne, Bairdowskie, rozwijajce si jakby improwizacyjnie (pierwszy temat w klarnecie, drugi we flecie), cho i tu mamy do czynienia z przetworzeniem penym kulminacyj i repryz opart na drugim temacie. II cz to Allegro quasi variazioni szereg wariacji, ktre daj si w sumie uoy w form 3-cz-ciow (w niej rodkowe ogniwo powolniejsze: quasi valse i melodia liryczna) zakoczone kod. W III i ostatniej czci pojawia si w oglnym zarysie schemat sonatowy, dwutematyczny, z przetworzeniem i kod. Dla wikszej spoistoci tej swobodnie koncypowanej Symfonii Baird posuy si charakterystycznym motywem rytmicznym, ktry pojawiajc si w kadej czci kompozycji, spenia funkcj jakby motywu przewodniego. (26') Koncert na orkiestr (1953) skada si z 4 czci. Cz I to Grave e Fugato, przy czym Grave jest jakby ekspozycj tematw (oba w puzonach), Fugato za wprowadza temat czcy waciwoci obu poprzednio zaprezentowanych

tematw. II cz, Scherzo, opiera si na ywym ruchu i mo-tywice zwizanej z tematyk I czci. Pogodny nastrj Scherza przerywa dwukrotnie drugi temat z Grave. III cz dziea nosi tytu Recitativo e Arioso i jest szeroko rozplanowan pieni. Ostatnia cz, Toccata, po trosze motoryczna, po trosze polifoniczna, poprzecinana jest piciokrotnym pojawieniem si charakterystycznego akordu blachy. Zakoczenie Toccaty stanowi Hymn, zinstrumentowany moliwie najpo-tniej, i kocowy fragment fugata z I czci Koncertu. (26') W wykonanej po raz pierwszy na zakoczenie I Midzynarodowego Festiwalu Muzyki Wspczesnej Warszawska Jesie" (1956) Cassazione per orchestra Baird stosuje w sposb swobodny technik dwunastotonow, traktowan jako spjnia tematyczna wszystkich czci kompozycji. Cassazione skada si z 3 czci. Cz I (Adagio, Allegro assai) poprzedzona jest powolnym wstpem i ujta w form sonatow; cz II (Andante motto cantabile) to nieduga pie o jednym temacie; ostatnia (Presto) ma ponownie form sonatow (z epizodami kontrapunktycznymi). (18')

Cztery eseje (1958) skadaj si z 4 kompozycji, z ktrych kada ma odrbn tematyk, ekspresj, form, a nawet jest inaczej zinstrumentowana. I Esej liryczne, szeroko rozpostarte, polilinearne i bogato cieniowane Adagio jest napisany na orkiestr smyczkow i harf. Nastpujcy po j nim II Esej (Allegretto grazioso), utrzymany w charakterze \ scherza i czciowo kontrapunktycznego ronda, wykonuj: flet, obj, klarnet, fagot, 2 harfy, perkusja i smyczki. III Esej (Allegro), na 2 koncertujce niemal fortepiany, 2 rogi, 2 trbki, 2 puzony i spor perkusj, wykracza poza kameralny charakter poprzedniego Eseju i odznacza si ywioowoci perku-syjno-rytmiczn. Ostatni, IV Esej (Molto adagio) nawizuje do pierwszego, zamykajc w ten sposb rne czci w jedn cao; zinstrumentowany jest na roek angielski, klarnet, klarnet basowy, 2 harfy, klawesyn, koty i smyczki. Pierwsze wykonanie kompozycji odbyo si w Katowicach 18 VIII 1958. Na wiosn tego roku Cztery eseje uzyskay I Nagrod Konkursu Kompozytorskiego im. G. Fitelberga, pniej I Nagrod Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO w Paryu. (19')

Espressioni varianti (1959), znane w Polsce jako Ekspresje na skrzypce i orkiestr, s waciwie koncertem skrzypcowym. Partia solowa skrzypiec jest tu wirtuozowska, pena trylw, tremoli, glissand, trudnych kantylen i nie-skrzypcowych" pasay. Orkiestra nie towarzyszy skrzypcom, lecz raczej przeciwstawia im muzyk o wasnym, odrbnym charakterze. Niektre fragmenty zbliaj si do klimatu koncertw skrzypcowych Szymanowskiego, jzyk dwikowy, przypominajcy Cztery eseje, nie ma jednak z nimi wiele wsplnego. Prawykonanie dziea odbyo si 12 IX 1959 na jednym z koncertw III Midzynarodowego Festiwalu Muzyki Wspczesnej Warszawska Jesie"; solistka Wanda Wiko-mirska. (13') Muzyka epifaniczna (1963) zamyka si rwnie w typowym dla kompozytora krgu rodkw technicznych gatunku ekspresyjnego i emocjonalnego. Baird pozostaje tu przy materiale, w ktrym czuje si najlepiej, w ktrym niejednokrotnie ju okaza si subtelnym koloryst w zakresie melodii i barwy. Muzyka epifaniczna napisana jest na orkiestr, przy czym jednak kompozytor wyodrbnia trzy (ulubione przez siebie zreszt) instrumenty o liryczno-

melancholijno--emocjonalnym charakterze (flet, klarnet i wiolonczel). W tym utworze, ktry swj tytu (rwnie ide) zawdzicza J. Joyce'owi, Tadeusz Baird jeszcze raz dokumentuje swoj liryczno-kontemplacyjn postaw estetyczn i czy now subtelno orkiestrow z tradycyjnym klimatem emocjonalnym, wywodzcym si z estetyki jeszcze romantycznej, (ca 12'30") Sinfonia breve na orkiestr (1968) skada si z dwu czci: I Epos, II Epeisdion i Elegeia. Kompozycja napisana jest na wielk orkiestr symfoniczn z udziaem rozbudowanej perkusji (5 wykonawcw), 2 harf, fortepianu i klawesynu. Stale alternujcym tempom odpowiada wci zmieniajcy si. rodzaj muzyki, o charakterystycznym dla Bairda uniwersalnym ujciu formalnym, w ktrego ramach mieci si i klasyczna melodyka, i nowe jakoci harmoniczne, wspbrzmieniowe. Staa zmienno barwy orkiestrowej staje si tu podstaw organizacji dwikowych o kontrastujcych barwach i zmiennej fakturze. (16') III Symfonia powstaa na zamwienie Fundacji im. S. Kusewickiego w Waszyngtonie (1969). Kompozycja jest 4czciowa, przeznaczona na wielk

orkiestr symfoniczn. Cz I otwiera improwizacyjne solo klarnetu (nie dyrygowane), agodnie przechodzce w materi rozedrgan, zmienn, barwn dziki rnym zestawieniom grup instrumentalnych, ktrych partie opieraj si niemal wycznie na pasaach, tre-molach, trylach, tremolandach i glissandach. Jest to rodzaj fantazji opartej na dwukrotnym przeciwstawieniu jakby improwizujcego klarnetu solowego (ktry te koczy I cz) penej orkiestrze symfonicznej, tworzcej rodzaj masy dwikowej homogenicznej dziki jednolitoci materiau, ale rnorodnej dziki zmiennoci zestawie barwnych. II cz (Andante moderato) opiera si na materiale podobnym, przy czym rol przewodni ma tu obj. We fragmencie Grave orkiestra dochodzi do swoistej kulminacji dynamicznej, ktrej stopniowa niwelacja zajmuje sporo czasu: rozwibrowana materia tutti zamienia si w dug fraz smyczkow o przyciszonym, ale piewnym charakterze. III cz (Non troppo allegro) opiera si na dynamicznoci ruchu drobnych komrek rytmicznych przeciwstawionych krtkim, ostrym akordom. Cz t koczy duga i powolna fraza fletowa. W IV czci (Moderato ma grave) kompozytor nawizuje do klimatu I czci, eksponujc tym razem

barw harf i instrumentw klawiszowych. I w tej czci orkiestrowa masa dwikowa przeciwstawiana jest instrumentowi solowemu: tym razem instrumentem nadajcym ton jest ponownie obj. (17') G o e t h eB r i e f e powstay w 1970 na zamwienie Filharmonii Drezdeskiej z okazji 100-lecia istnienia tamtejszej orkiestry. Jest to kantata na baryton, chr mieszany i orkiestr do tekstw Goethego i Charlotty von Stein. Zarwno rodki muzyczne (powtarzajcy si temat, tendencja do subtelnego przedstawienia klimatu zmieniajcych si scen), jak i wyraz poezji uoonej przez kompozytora w swoisty muzyczny scenariusz jeszcze raz w tej kompozycji potwierdzaj liryczny temperament kompozytora, bliski w utworach z tego okresu muzyce Mahlera czy Albana Berga. Prawykonanie dziea odbyo si 4 VI 1971 w Drenie; piewa Siegfried Lorenz, dyrygowa Kurt Masur. (14') Elegeia na orkiestr (1973) jest dzieem jednoczciowym o stale zmieniajcej si fakturze i rwnie zmiennych tempach. W epizodzie rodkowym uderza fragment okrelony przez kompozytora jako powolny walc (quasi all'antico, un poc wienerisch"). Jest to muzyka spokojna, delikatna i subtelna, w

fakturze znacznie bardziej prosta ni w innych utworach tego kompozytora z lat siedemdziesitych. Prawykonanie Elegei odbyo si 28 XI 1973 w Ottawie; dyrygowa Mario Bernardi. (11') W Koncercie na obj i orkiestr (1973), skomponowanym dla synnego wirtuoza niemieckiego Lothara Fa~ bera, da Baird przykad muzyki niezwykle ekonomicznej: nad caoci dominuje partia oboju solowego, orkiestra za ma za zadanie interweniowa (tutti) w miejscach o wyjtkowym znaczeniu emocjonalnym i napiciowym. Grupy towarzyszcych instrumentw z reguy ujmowane s blokowo i stanowi dla solisty raczej to ni bardziej samodzielny kontrapunkt. Partia solowa, notowana cile, wyzyskuje zarwno piewne, liryczne walory oboju, jak i jego moliwoci par excellence wirtuozowskie. Dzieo wykonano po raz pierwszy 22 IX 1973 w czasie festiwalu Warszawska Jesie", solist by Lothar Faber, dyrygowa Stanisaw Wisocki. (17') Concerto lugubre na altwk i orkiestr (1975) jest kompozycj jednoczciow, o wyrazistej formie, gdzie zaplanowane s zarwno napicia, jak i wyraz samej muzyki, dramatycznej na pocztku, potem elegijnej, na

kocu wreszcie rytmicznie oywionej (Allegro aggressivo, con ira), w ostatnich taktach nawizujcej do pospnej nastrojowoci pocztku. Concerto lugubre skomponowa Baird na zamwienie Filharmonii Norymberskiej. Prawykonanie odbyo si 22 V 1976 w Norymberdze przy udziale polskiego solisty Stefana Kama-sy; dyrygowa Hiroyuki Iwaki. (22') SAMUEL BARBER * 9 III 1910, West Chester; f23 I 1981 Nowy Jork Barber naley do najpopularniejszych wspczesnych kompozytorw amerykaskich. W 6. roku ycia rozpoczyna systematyczn nauk muzyki, wczenie prbuje komponowa. W 1923 wstpuje do Instytutu Muzycznego Curtisa w Filadelfii koczy studia w 1932. Kompozycj studiuje u R. Scalera i F. Kelnera. W 1935 zdobywa amerykask Nagrod Rzymsk, w 1958 otrzymuje Nagrod Pulitzera za oper Vanessa. Jest czonkiem Narodowego Instytutu Literatury i Sztuki. Muzyk Barbera ju od pierwszych utworw cechowaa neo-romantyczna ekspresja, wyrane tendencje liryczne, tradycyjna tonalno. Pewna

zmiana kierunku ^twrczoci dokonaa si w Koncercie skrzypcowym, w ktrym kompozytor nawizuje czciowo do zdobyczy technicznych Strawiskiego. Rnicuje i wzbogaca element rytmiczny, wprowadza obficiej chromatyk i wspbrzmienia dysonansowe; wychodzi te w swych kompozycjach poza ramy tonalne. Zawsze jednak zasadnicz cech jego muzyki jest wyrana, nasycona ekspresyjnie melodyka. Najwaniejsze utwory: Serenada na orkiestr smyczkow 1929, popularne i szczeglnie czsto wykonywane Adagio na smyczki 1936, l Symfonia 1936, Koncert skrzypcowy 1939, Dwa eseje na orkiestr 1942, II Symfonia 1944, Caprlcorn Concerto na flet, obj, trbk i smyczki 1944, Koncert wiolonczelowy 1945, balet The Serpent Heart 1946, Suita Medea" 1947, II Kwartet smyczkowy 1948, balet Soauenirs 1952, opery Vanessa 1957 i Anthony and Cleopatra 1966, Despite and Still na sopran i fortepian 1968, Fadograph from a Yestern Scen na orkiestr 1971, The Lover na baryton, chr i orkiestr 1971. Adagio na smyczki (1936, przerobione z Kwartetu smyczkowego rwnie z 1936) jest bezspornie najpopularniejsz kompozycj amerykask na orkiestr smyczkow, a

jednoczenie jednym z bardzo nielicznych dzie wspczesnych, ktre docieraj do najszerszych rzesz suchaczy. Popularno utworu tumaczy si tym, e jest to kompozycja mocno osadzona w spopularyzowanych konwencjach pseudobarokowego linearyzmu. Adagio wczy do swego repertuaru raczej wykluczajcego nowsz muzyk sam Arturo Toscanini, ktry dyrygowa pierwszym wykonaniem dziea na koncercie w Nowym Jorku (5 XI 1938). Utwr spotka si te z uznaniem Sibeliusa, ktry cieszy si w Ameryce przez dugie lata bodaj najwiksz saw spord wspczesnych kompozytorw. Dostpne w licznych nagraniach, byo Adagio dugi czas jednym z dosownie paru dzie wiadczcych w Europie o muzyce amerykaskiej. Ta siedmiominutowa kompozycja opiera si na prostym temacie wprowadzonym w I skrzypcach, ktry mao zmieniany przechodzi do innych grup smyczkowych, pojawia si w kanonie i rozwija w pene brzmienie tutti, by pod koniec powrci do pierwotnego, spokojnego klimatu dwikowego. Mimo linearnego ukadu melodii i kontrapunktycznego potraktowania jej rozwoju Adagio wywodzi si z atmosfery ekspresyjnej pnego romantyzmu. Liryczno samej

melodyki zblia utwr do grupy dzie pisanych wiadomie dla mionikw muzyki oglnie przystpnej. (7') I Symfonia (1936) powstaa w Rzymie, gdzie Barber przebywa na stypendium amerykaskim (Prix de Rome), ktre otrzyma w 1935. Tam te odbyo si jej prawykonanie 13 XII 1936 pod dyrekcj Bernardina Molinariego; zyskaa do szvbko duy rozgos, skoro ju w nastpnych miesicach wykonano j w Cleveland (21 I 1937 pod dyr. A. Rodziskiego) oraz na festiwalu salzburskim (rwnie pod dyr. Rodziskiego). I Symfonia jest jednoczciowa. Kompozytor redukuje tu cztery czci klasycznej symfonii do jednej na zasadzie skrcenia poszczeglnych czci i poczenia ich bez pauz. Pomidzy czciami zachodzi cisy zwizek tematyczny; i tak np. pierwszy temat I czci staje si tematem zamykajcej dzieo passacaglii. I Symfonia zostaa przez kompozytora przeredagowana w 1943. (19') Dwa eseje to dwa odrbne utwory, skomponowane na do duej przestrzeni czasu, i tylko wsplny tytu wie je w cao. I Esej zosta zaprezentowany publicznoci wsplnie z Adagiem na smyczki 5 XI 1938 przez Toscaniniego; prawykonanie

Drugiego odbyo si rwnie w Nowym Jorku 16 IV 1942 (pod dyr. B. Waltera). Jest to muzyka neoromantyczna bardzo bliska wyszkolonemu na elaznym" repertuarze symfonicznym suchaczowi, lecz nowej problematyce dwikowej raczej obca. Tytuy kompozycji s co prawda literackie, lecz same utwory nie posiadaj adnego programu. I Esej otwiera temat o wyrazistym motywie w niskich instrumentach smyczkowych. Temat ten, rozszerzany i uzupeniany, przechodzi do innych instrumentw i spotyka si z kontrastowym tematem marszowym, pniej ze scherzowym epizodem smyczkw i instrumentw drewnianych, a wreszcie powraca do punktu wyjcia. (8') II Esej rozpoczyna flet solo. Do jego tematu doczaj si nowe w altwkach i w instrumentach blaszanych. Kocowa fuga jednoczy wszystkie tematy w now polifoniczn cao, potraktowan politonalnie. (9') 3 III 1944 zesp Boston Symphony Orchestra pod dyrekcj Sergiusza Kusewickiego wykona po raz pierwszy II S y m-foni (1944) Barbera powicon lotnictwu amerykaskiemu, ktre zreszt zamwio t kompozycj u autora Adagia. Oryginalna partytura przewidywaa specjalny

instrument elektroniczny, ktry w II czci Symfonii mia nadawa co w rodzaju sygnaw radiowych. Z nowej redakcji (1947) Barber usun tego typu efekty i dzieo zyskao na bardziej autonomicznych wartociach. Krytycy amerykascy ceni przede wszystkim partie lirycznopoetyczne II Symfonii. (26') Capricorn Concerto na flet,'obj, trbk i instrumenty smyczkowe (1944). Po powrocie z Rzymu do Stanw Zjednoczonych Barber osiada w stanie Nowy Jork nad Lak Croton, w posiadoci, ktr zaj wraz z Gian Carlo Menottim, a ktr nazwano Capricorn; std tytu pierwszej kompozycji tam napisanej: Capricorn Concerto. Koncert jest stylizacj barokowego concerto grosso, utrzyman w duchu bliskim Stra-wiskiemu. Skada si z 3 czci. Pierwsza (Andante con moto), poprzedzona krtkim wstpem (Allegro ma non troppo), stanowi jakby centralne ogniwo Koncertu, zawiera bowiem zasadniczy materia motywiczny caego dziea. Po fugatowym Andante wraca na krtko pocztkowe Allegro. II cz (Allegretto) jest 3-czciowa z fragmentem lirycznym porodku. Fanfara trbek otwiera III cz, Fina, barokowo ornamentalny, koncertujcy. Capricorn koczy si niedugim ostinatowym epizodem i

pocztkowym fanfarowym. (14'45")

tematem

Suita Me d e a" (1947) oparta jest na tematach baletu o tym samym tytule, ktry powsta na zamwienie Uniwersytetu Columbia (waciwy tytu baletu: Caue o} the heart). Budowa Suity przypomina konstrukcj tragedii greckiej. Cz I, Parodos, prezentuje i charakteryzuje poszczeglnych bohaterw. Nastpne czci s taneczne, przy czym niektre tace nawizuj do nowych form tanecznych (diaboliczny taniec zemsty opiera si na rytmach boogie-woogie). Kocowy fragment podsumowuje wszystkie tematy. (23') BELA BARTOK *25 III 1881, Nagyszentmikls; f26 IX 1945, Nowy Jork W wieku lat piciu Bartok rozpoczyna nauk gry na fortepianie pod kierunkiem matki, nastpnie ksztaci si u Lszl Erkela - (syn F. Erkela, wgierskiego Smetany") i w budapeszteskiej Akademii Muzycznej (kompozycja u H. Koesslera, fortepian u I. Thomana). W 1907 obejmuje po Thomanie klas fortepianu w teje uczelni. Wiele czasu powica zbieraniu folkloru muzycznego wgierskiego, rumuskiego (w

1913 publikuje zbir melodii rumuskich), w 1913 wyjeda do Biskry dla studiw nad folklorem arabskim. Odnosi wiele sukcesw jako pianista-wir-tuoz, koncertuje m. in. w Londynie, Paryu, Berlinie, Amsterdamie, Genewie, Wiedniu, USA (1927) i ZSRR (1928). W latach trzydziestych koncentruje si gwnie na pracach entograficzno-muzycznych, rezygnuje nawet z pracy w Akademii Muzycznej. Powstaj zbiory solowych i chralnych pieni wgierskich, rumuskich, sowackich oraz ich wietne transkrypcje orkiestrowe lub fortepianowe. W 1940 Bartok, zmuszony okolicznociami, emigruje do Ameryki. Ostatnie lata jego ycia byy szczeglnie trudne zarwno z powodu rozwijajcej si choroby, jak skrajnego niedostatku. Niedugo po mierci kompozytora miaa nadej wielka, wiatowa sawa jego dziea. Twrczo Bartoka jest bardzo rnorodna. Obok licznych zbiorw muzyki ludowej w dorobku jego znajduj si m. in. balety Drewniany ksi 1915, Cudowny mandaryn 1919, jednoaktowa opera Zamek ksicia Sinobrodego 1911; kompozycje orkiestralne 2 obrazy 1910,

Suita taneczna 1923, Suita z Cudownego mandaryna" 1919, Muzyka na instrumenty strunowe, perkusje, i czelest 1936, Divertimento na smyczki 1939, Koncert na orkiestr. 1943, koncerty fortepianowe (I 1926, II 1931, III 1945, Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1940), Sonata na 2 fortepiany i perkusje. 1937, Koncert skrzypcowy 1937 38, Koncert altwkowy 1945. Bartok jest ponadto twrc kilkunastu kompozycji kameralnych (kwartety, kwintety), wielu utworw fortepianowych (rapsodie, bagatele, elegie, burleski, ronda, popularne Allegro barbaro oraz 153 miniatury pt. Mikrokosmos, stanowice kompendium nowoczesnej pianistyki i zbir wielu problemw wspczesnego jzyka muzycznego). W pierwszym okresie twrczoci, do Suity tanecznej (1923), muzyka Bartoka pozostaje w cisym zwizku ze stylem pnoromantycznym i z impresjonizmem. Bartok nie potrafi si jeszcze w peni obroni przed wpywami Wagnera, Liszta, Brahmsa i R. Straussa, nieco pniej take Debussy'ego i Strawiskiego. Cho nie niwecz one odrbnoci materii muzycznej Bartoka, to jednak twrczo w peni oryginalna i odkrywcza

rozpoczyna si od I Koncertu fortepianowego (1926). Razem z Fall, Janakiem i Szymanowskim Bartok zaliczany jest do grupy kompozytorw narodowych" XX w., ktrzy dyli do osignicia artystycznej syntezy elementw nowoczesnej techniki z tworzywem muzycznym melodii ludowych. Jest jednym z nielicznych twrcw XX w., ktrzy dochodzc do indywidualnego stylu, potrafili rwnoczenie da propozycje pewnego uporzdkowania stylistycznego w sensie oglniejszym. Elementy folklorystyczne ulegy w muzyce Bartoka zespoleniu z jzykiem artystycznym jako materia motywiczny, nie za jako czynnik wpywajcy na konstrukcj formaln. Bartok stworzy wasny, oryginalny (cho neradykalny) jzyk harmoniczny, bogaty, zrnicowany, lecz zawsze utrzymany w porzdku tonalnym. Terenem szczeglnej wynalazczoci jest u niego kolorystyka dwikowa; niezwykle subtelna, wyrafinowana wraliwo na barw dwiku, pozwolia Bartokowi osign fascynujce efekty (np. Sonata na 2 fortepiany i perkusje., U cz I Koncertu fortepianowego, Muzyka na instrumenty strunowe, perkusj

l czelest., III i IV Kwartet smyczkowy). Charakterystyczna waciwo warsztatu kompozytorskiego Bartka to technika motywiczna (specyficznie Bartkowska linia melodyczna budowana jest z rwcych si krtkich motyww), ktra rzutuje nawet na szczeglnie uprzywilejowan przez kompozytora linearno w organizacji materiau dwikowego. W zakresie metrorytmiki Bartok pozostawi wiele niezmiernie interesujcych realizacji, rozwiza konstruktywnych dla rozwoju wspczesnej techniki metrorytmicznej. DZIEA ORKIESTROWE Dwa obrazy na orkiestr (1910), znane pod francuskim tytuem Deux Images, maj za temat ycie, przyrod i czowieka w przyrodzie. I cz (Poco adagio) tego stosunkowo krtkiego dyptyku, zatytuowana W penej krasie, to poetycki obraz dwikowy ujty w trzy ogniwa; w obu skrajnych dominuje krtki, opadajcy motyw trzech do piciu dwikw. II cz, (Allegro), Taniec wiejski, ma form ronda i przepeniona jest kulminacjami; kontrast ruchu tanecznego przypomnienie tematu z pierwszego obrazu pojawia si tylko jeden raz. (16')

W Suicie tanec-znej (1923) dokumentuje Bartok swoj trwa blisko ideaom muzyki narodowej. Kompozycja ta powstaa z okazji 50-lecia poczenia dwu miast: Budy, pooonej na prawym brzegu Dunaju, oraz Pesztu, lecego na lewym brzegu rzeki. Dzieo skada si z 6 czci, opartych na piciu tanecznych tematach (std tytu), ktre podane s w postaci niemal oryginalnej, ludowej. Poszczeglne czci: Mode-rato Allegro molto Allegro viva.ce Molto tranuillo Comodo i Fina (Allegro), cz si cilej dziki pojawianiu si staego intermezza i powrotowi wszystkich tematw w symfonicznie rozbudowanym finale. (30') Suita taneczna zapocztkowaa samodzielny styl symfoniczny Bartoka. W poprzednich utworach symfonicznych, jak: poemat Kossuth, Scherzo, dwie suity, Dwa portrety, Dwa obrazy, Cztery utwory orkiestrowe (naley tu rwnie Rapsodia, przerobiona z utworu na fortepian), Bartok pozostawa jeszcze pod wpywem kompozytorw pnoromantycznych i impresjoMuzyka na instrumenty strunowe, perkusj i czelest (1936) to niewtpliwie jedno z najwybitniejszych dzie muzyki

naszego stulecia, a jednoczenie centralna pozycja twrczoci Bartoka. Co wicej: gdybymy pod rnymi ktami widzenia a wic na tle kryteriw estetycznych, ekspresyjnych, technicznych czy nawet stylistycznych szukali w muzyce ubiegego, a zatem ju historycznie uporzdkowanego pwiecza dziea zblionego najbardziej do ideau syntezy nowej muzyki, wybr pa by musia na Muzyk. Ju sama nazwa kompozycji mwi wiele o jej na wskro wspczesnym charakterze. W miejsce tradycyjnych nazw formalnych, gatunkowych czy literackoprogramowych mamy do czynienia z najbardziej wyabsolutyzowanym tytuem Muzyka, do ktrego dochodzi suche, formalne uzupenienie odnoszce si do obsady. Obsada tego dziea jest sama w sobie odrbna, zestawieniem instrumentalnych barw wnoszca koloryt niekonwencjonalny: dwie grupy instrumentw smyczkowych, fortepian, harfa, czelesta, ksylofon i stosunkowo bogata perkusja oto, co Bartokowi byo potrzebne dla kolorystycznego zakrelenia wizji dwikowej. Warto doda, e dwie grupy smyczkowe s umieszczone po obu bokach nieduego zespou instrumentw solistycznych i perkusyjnych, co jest jakby zapowiedzi pniejszych prb niezwykego

rozmieszczenia orkiestry. Obie grupy s niekiedy traktowane razem, niekiedy natomiast w duej niezalenoci od siebie. Muzyka skada si z 4 czci, z ktrych kada trwa ok. 6 minut (Bartok okrela swoim zwyczajem czas trwania poszczeglnych czci, fragmentw, a nawet odcinkw w sekundach). I cz (Andante tranuillo) to szeroko rozbudowana, stosunkowo cile, acz nie tradycyjnie rozwinita fuga. Ju w samej jej konstrukcji uwidacznia si postawa estetyczna Bartoka, ktrej centralnym punktem jest denie do syntezy pomidzy now muzyk a tradycj. I tak np. akceptuje Batrk kwintowe stosunki pomidzy wejciami tematu, a jednoczenie dba o to, by nie byy one powtrzeniem martwego w naszym stuleciu schematu modulacyjnego. Std te bierze si specyficzny plan harmoniczny fugi, polegajcy na stopniowym rozszerzaniu stosunkw kwintowych od punktu wyjcia, ktrym jest dwik, a zarazem tonacja A (a). Andante napisane jest wycznie na smyczki, ktrych jednobarwno doskonale nadaje si dla celw jednotematycznej, skupionej w wyrazie fugi. Jej temat jest zoony z czterech odcinkw, przy czym kady nastpny wyrasta z piciodwikowego motywu

zasadniczego a-b-cis-c-h. Jzyk dwikowy zblia si do zasad techniki dwunastotonowej, i to w jej, najbardziej istotnym aspekcie strukturalnym. Wszystkie podkrelone tu cechy skadaj si na organiczno rozwoju fugi, ktra wykracza poza polifoniczny klimat dawnej czy odnowionej muzyki i stwarza wyjtkowo intensywn, ston" ekspresj. Rozwj fugi od pianissima (con sordino) w I i II altwkach a po punkt kulminacyjny (w tonacji bardzo oddalonej od pocztkowego centrum a, w Esdur), a dalej poprzez subtelny fragment eksponujcy temat w postaci zasadniczej i odwrconej (jednoczenie), ktry suy zakoczeniu tej czci jest imponujco nieschematyczny. Suchacz nie odbiera wraenia konstrukcji polifonicznej, a poddajc si urokowi muzyki, zapomina, i jest ona zbudowana podug kunsztownego planu, w zakres ktrego weszy i dwiki, i harmoniczne punkty oparcia, i dokadnie wprzd ustalone instrumenty czy grupy instrumentalne. O tym, jak bardzo zaleao kompozytorowi jednoczenie na cisoci i barwnoci tej muzyki, mwi jednorazowe wczenie perkusji czy czelesty, instrumentw, ktre nie bior udziau w formalnym ksztatowaniu fugi (pisanej jak

powiedziano smyczki).

wycznie

na

Po Andante tranuillo przychodzi kontrastowe Allegro (II cz.), majce charakter scherza, wyranie rytmizowane, mocne zarwno w samym ywioowym pdzie, jak i w ostrej tematyce. Cz ta opiera si na dwu tematach i jest jakby transpozycj dawnej formy sonatowej na teren witalnej, raz wrcz ludowej, raz ruchowo-motorycznej burleski. W technice fakturalnej przewaa zasada koncertujca. Oprcz dwu grup smyczkowych wan rol odgrywaj niektre z pozostaych instrumentw obsady: fortepian, harfa, ksylofon, a zwaszcza koty. W technice formalnej uderza wietna, po bartkowsku cisa praca motywiczna. W stosunku do tej zdyscyplinowanej muzyki nastpna, III cz Adagio jest jakby swobodn improwizacj, artystycznie kunsztown, bogat w liczne odcienie kolorystyczne, niemal rapsodyczn. Szczeglnie pikne s szmerowo--barwne subtelnoci fragmentu Piu andante, w ktrym na tle flautanda smyczkw harfa, fortepian i czelesta snuj pia-nissimo swoje pasae i glissanda. Instrumenty niesmyczkowe uyte s wysoce niekonwencjonalnie: ksylofon jako solo na jednym dwiku (f3), koty

w tajemniczych glissandach i tremolach glissandowych, talerze w szmerowym pianissimo. Klimat ekspresyjny tej czci jest na terenie nowej muzyki zjawiskiem wprost egzotycznym, jakkolwiek starania wielu kompozytorw szy w kierunku uzyskania podobnej kolorystycznej ekspresji. I wreszcie IV cz (Allegro motto). Fina ten moe jeszcze najsilniej przypomina o wgierskim pochodzeniu Bartoka, o drodze jego dotychczasowej twrczoci. Gwn rol odgrywa tu pierwszy temat I czci, zmodyfikowany w posta diatoniczn, bardzo blisk tematyce ludowej, oraz eksponowany na pocztku czci temat taneczny w tonacji lidyjskiej. Mimo mnogoci epizodw, z ktrych kilka zmienia nawet tempo tego ronda, cae Allegro jest zwarte, konsekwentnie przewanie marszowym rytmem dce do rozbudowanej kody. Styl Muzyki jest bardzo specyficzny: czciowo uwarunkowany samym doborem i zestawieniem instrumentw, niemniej wynika te z odrbnej dyscypliny, ktrej kompozytor podda wszystkie elementy jzyka muzycznego. Muzyka Bartoka jest dzieem niezwykle bogatym w subtelnoci strukturalne i techniczne, jest jakby wiadomie

zebran syntez nowych i oryginalnych rodkw w celu uzyskania nowego typu muzyki. Warto podkreli, e w tym dziele kompozytor przeszed z terenu prymitywizmu ludowego do muzyki wyrafinowanej, z terenu muzyki wzorowanej do muzyki wzorcowej, acz w istocie niepowtarzalnej. Oryginalno dziea jest niezaprzeczalna, tote mimo przeszo czterdziestu lat, jakie dziel nas od napisania tej kompozycji, wydaje nam si ona cigle wiea. Prawykonanie Muzyki odbyo si 21 I 1937 w Bazylei; utwr zosta zamwiony przez Paula Sachera z okazji dziesiciolecia prowadzonej przez niego Das Basler Kammerorchester. (ca 24') Podobnie jak Muzyk na instrumenty strunowe, perkusj i czelest, napisa Bartok dla Sachera i jego orkiestry D ivertimento na smyczki (1939). W tym czasie kompozytor przebywa poza granicami ojczyzny i zamwienie Sachera miao rwnie charakter pomocy finansowej. Kompozycja nie osiga poziomu Muzyki i Koncertu skrzypcowego, lecz mimo to jest niezmiernie charakterystyczna dla stylu kompozytora i grana bywa jako dzieo bardzo reprezentatywne (ze wzgldu na umiarkowany, bezpretensjonalny jzyk dwikowy jest nawet

popularna). Divertimento skada si z 3 czci. W Allegro non troppo (I cz) autor nawizuje do ostroci harmonicznych kompozycji poprzedniego okresu, natomiast w pozostaych ogniwach inicjuje styl pnego" Bartoka, znany z jego Koncertu na orkiestr, styl swobodniejszy, koncertujcy) jakby przedbarokowy, silnie kontrapunktyczny, przy czym podstaw motywiki czy tematyki jest wgierska pie ludowa, przemieszana z folklorem pogranicznym (rumuskim). Prawykonanie Divertimenta odbyo si w Bazylei 11 VI 1940. (ca 30') Koncert na orkiestr (1943), napisany na zamwienie Kusewickiego i wykonany po raz pierwszy l XII 1944 w Nowym Jorku przez synn Bostosk Orkiestr Symfoniczn pod dyrekcj Kusewickiego, osign wkrtce popularno przerastajc powodzenie wczeniejszych dzie Bartoka. W stosunku do nich okazuje si osigniciem mniej oryginalnym, lecz mimo to jest jedn z najwybitniejszych kompozycji wspczesnego repertuaru symfonicznego. Napisany jest na wielk orkiestr symfoniczn o potrjnym (przecitnie) skadzie instrumentw dtych i sporej perkusji. Ponadto kompozytor

zestawia duy skad smyczkw i 2 harfy. Instrumenty s tu czsto traktowane soistycznie std tytu dziea. W istocie rzeczy jest to symfonia zoona z 5 czci, w czym odbiega nieco od przyjtej konwencji formalnej. I cz (Introduzione) jest wstpem wprowadzajcym w klimat Koncertu. Pokazane s dwa tematy, ktrych motywy interwaowe (kwarta, sekunda wielka) odgrywaj zasadnicz rol motywotwrcz w caym dziele. Pierwszy temat pojawia si w wiolonczelach i kontrabasach, drugi temat poniekd temat gwny czci umieszczony jest w skrzypcach i skonstruowany z charakterystycznego motywu rytmicznego o poli-metrycznej strukturze (jest to jeden z najlepszych tematw Bartoka). Obu tym tematom przeciwstawia kompozytor jeszcze temat poboczny (w oboju), spokojny, liryczny i jakby ludowy, po czym powraca temat drugi, ktry podporzdkowuje swoim rytmom sporo dalszej muzyki. Ta duga, bo prawie 10-minutowa introdukcja stanowi bodaj najlepsz cz Koncertu. W II czci nazwanej przez kompozytora Giuoco delie copie, czyli Gra par, poszczeglne motywy i tematy prowadzone s prawie stale rwnolegle w dwu

instrumentach. Po ostro zrytmizowanym, 8-taktowym wstpie bbna gr rozpoczynaj 2 fagoty prowadzone w rwnolegych sekstach, po czym z dalszym cigiem tematu wchodz 2 oboje (w tercjach), a dalej 2 klarnety w ostrzejszych, bo septymowych interwa-ach, flety w kwintach, a trbki z tumikami w sekundach. rodkowy epizod zachowuje stae tempo, wprowadzajc jednoczenie wolniejszy ruch. Ma on charakter tria z tanecznych" czci symfonii, fragment za kocowy charakter zmienionej repryzy. III cz, Elegia (Andante non troppo), nawizuje do pierwszego tematu I czci dziea. W tej 3czciowej pieni poszczeglne instrumenty rozwijaj wirtuozowsk ornamentyk pasaow, mimo to utwr nie zatraca nic z przypisanego mu przez kompozytora elegijnego charakteru. IV cz kompozycji to Intermezzo interrotto, czyli Przerwane intermezzo. Charakterystyczny, z lekka taneczny i groteskowy temat oboju powtarzany jest przez inne solowe instrumenty bd w postaci identycznej, bd odwrconej. Cz ta, instrumentowana niemal kameralnie, zawiera przy kocu niedug kadencj fletu solowego.

l wreszcie cz ostatnia Finale. Tu instrumenty zatracaj sw poprzednio eksponowan koncertujc rol i uyte s symfonicznie, jakkolwiek z wirtuozeri. Cz ta utrzymana jest w formie szybkiego ronda z kontrastowymi epizodami, ktrych funkcje formalne przypominaj konstrukcj sonatow. W partii przetworzeniowej Bartok umieszcza wspaniae fugato, a cao koczy rozbudowan, ujt w szybkim tempie kod. W sumie Koncert na orkiestr jest dzieem stawiajcym wykonawcom najwysze wymagania i tylko nieliczne orkiestry mog si odway na penowartociowe wykonanie go. Przy caej masie dwikowej, ktr kompozytor posuguje si tutaj, faktura dziea jest przejrzysta, a partie szczeglnie instrumentw dtych niemal solistyczne. (32'37') KONCERTY I Koncert fortepianowy (1926) jest bardzo typowy dla rodkowego okresu twrczoci Bartoka. Jzyk dwikowy, niezmiernife radykalny, wypywa w zasadzie z nadrzdnej linearnoci, lecz elementem rwnie wanym jest zwizana z brutaln motoryk ostro harmoniczna, bezwzgldnie zrywajca z

gadkimi brzmieniami poprzedniego" Bartoka. J Koncert fortepianowy, aczkolwiek powsta w czasie, kiedy ju ustaliy si w nowej muzyce tendencje neoklasyczne, nie ma z tym stylem nic wsplnego, z wyjtkiem moe cechy powierzchownej, jak jest zwrcenie si ku dawnym formom (allegro sonatowe, fuga). Bartok nawizuje tu do witalizmu Allegro barbaro, do radykalnoci wczesnego Hindemitha i Prokofiewa. Elementem pierwszoplanowym Koncertu jest rytmika. Tote na pierwszy plan wysuwa si perkusja, ktra w jednym z epizodw wprost konkuruje z fortepianem solowym. Polimetryczna motoryka, radykalna harmonika, brutalna dynamika oto techniczne przyczyny, dla ktrych to dzieo zostao kiedy okrelone jako nieestetyczne (opinia jednego z krytykw: Bartok zamieni wspania orkiestr w zwyk mandolin"). Dzi tego wraenia ju nie odnosimy przeciwnie, wiele miejsc mona nazwa poetycznymi (m. in. dialog perkusji i fortepianu solowego w rodkowym Andante). Prawykonanie I Koncertu odbyo si l VII 1927 we Frankfurcie n.Menem; solist by kompozytor. (23') Podobnie jak poprzedni, take II Koncert fortepianowy (1931)

naley do przykadw najbardziej witalnej muzyki okresu midzywojennego. Bartok rezygnuje w nim z konwencjonalnej pracy tematycznej i zwraca si ku pracy motywicznej, ktrej podstaw s drobne, lecz wyraziste komrki interwaowo-rytmiczne: materia melodyczny nie dzieli si na czstki, lecz przeciwnie skada si z drobnych elementw, rozwija si z nich. W stosunku do I Koncertu fortepianowego kompozytor zblia si tu ku cilejszym dyscyplinom formalnym i motywicznym. Podobnie te zwraca wicej uwagi na estetyk brzmienia orkiestry i atrakcyjno partii fortepianowej. W I czci (Allegro) instrumentowi solowemu towarzysz tylko instrumenty dte i perkusja. Utwr jest typowo wirtuozowski, stawiajcy wykonawcy wysokie wymagania (bardzo trudna rytmicznie kadencja). W jaskrawym przeciwiestwie do Allegra stoi II cz (Adagio Presto Adagio), subtelna kolorystycznie, recytatywna, znakomicie zestawiona z elementw kantylenowych i motorycznych. Witaliz-mem ostatniej czci (Allegro motto) rzdzi niepodzielnie dynamika i rytmika, uosobione przez koty i niepohamowany pd motoryki fortepianu. W sumie przykad

kracowego ekspresjonizmu muzycznego, w imi ktrego kompozytor powica romantyczne" ideay pikna melodycznego i kolorystycznego. (25') III Koncert fortepianowy (1945) przynis kompozytorowi ogromn popularno ju nie w sferach fachowych (jak synna Muzyka na instrumenty strunowe, perkusj i cze-lest), lecz wrd szerokiej publicznoci. By moe, stao si to dziki okolicznociom, w jakich dzieo powstao bowiem w odniesieniu do nowej muzyki brak na og materiau anegdotycznego, a III Koncert ma ca swoj histori; Bartok pisa go w okresie duych trudnoci finansowych, bdc ju powanie chorym; ostatnie fragmenty powstay w szpitalu. Do koca brako jeszcze 17 taktw, ktre naszkicowane przez Bartoka, uzupeni jego ucze, Tibor Serly. Koncert zosta wykonany po raz pierwszy kilka miesicy po mierci kompozytora, 8 II 1946, w Filadelfii (solist by G. Sandor, orkiestr filadelfijsk dyrygowa E. Ormandy). Dzieo skada si z 3 czci. Pierwsz cz (Allegretto) otwiera solista szeroko rozbudowanym gwnym tematem na tle instrumentw smyczkowych. W toku rozwoju muzyki temat przechodzi do orkiestry i wraca do

fortepianu, jednoczenie oddalajc si od swej pierwotnej postaci; w epizodzie Scherzando jego charakter jest ju zupenie odmieniony. Drugi temat pojawia si w instrumentach dtych drewnianych spokojna melodia o piknych motywach, osnuta na tle mocnych akordw fortepianu. W przetworzeniu i repryzie materia melodyczny ekspozycji ulega rozwiniciu, a nawet powtarzaniu. Cz II to Adagio religioso, spokojne, skupione, urzekajce prostot, ktrej wietnym kontrastem jest impresjonistycznie brzmicy epizod o charakterze intermezza. Fortepian eksponuje tu pikn melodi choraow. Ostatnia cz (Allegro vivace) moe najwicej przypomina poprzednie koncerty fortepianowe, ich ludow witalno inspirowan przez tematyk. W tym rondzie o kilku kontrastowych epizodach, ujtych w postaciach kontrapunktycznych (fugata), fortepian jest wyzyskiwany maksymalnie, od penych akordw obu rk a po wirtuozowskie pasae. Silne kontrasty ruchu i dynamiki, ywioowy pd, ostro kontrapunktycznie zestawianej motywiki oto cechy, ktre stanowi o blasku tej kocowej czci. III Koncert by pierwotnie planowany na dwa solowe

fortepiany (bez towarzyszenia orkiestrowego) dla synnego duetu amerykaskiego Barlett i Robertson, lecz w trakcie szkicowania Bartok zmieni jego obsad na fortepian solowy i orkiestr z myl o onie, znakomitej pianistce wgierskiej, Ditcie Pasztory, ktrej zreszt Koncert zadedykowa, (24') Koncert na 2 fortepiany i orkiestr (1940) nie jest kompozycj oryginaln, lecz drug orkiestrow mniej znan wersj znakomitej Sonaty na 2 fortepiany i perkusj, powstaej w 1937 i wykonanej po raz pierwszy w Bazylei 16 I 1938 przez kompozytora i jego on, Ditt Pasztory, z miejscowymi perkusistami. Wersja orkiestrowa (prawykonanie w Nowym Jorku 21 I 1943; solici ci sami, towarzyszenie: filharmonicy nowojorscy), w ktrej fortepiany tu ju solowe, nie kameralne maj partie niemal identyczne z pierwowzorem, napisana zostaa na spory skad instrumentw dtych i smyczkowych; jednake podobnie jak doczona do nich czelesta nie odgrywaj one wikszej roli poza towarzyszeniem. Natomiast perkusja tak wana ju w wersji kameralnej! jest i tu eksponowana: jej miejsce znajduje si nadal przy obu fortepianach, a partie nie trac nic z solowego

charakteru. Koncert obejmuje 3 czci: Assai lento, Allegro molto Lento ma non troppo Allegro ma non troppo. Oba fortepiany wyposay kompozytor w tak bogate partie, e pozostaym instrumentom wyznaczona jest rola zaledwie uzupeniania (wyjtek stanowi obie grupy perkusyjne). (25') 23 IV 1939 wgierski skrzypek Zoltan Szekely Wykona po raz pierwszy z towarzyszeniem orkiestry amsterdamskiej pod dyrekcj Willema Mengelberga Koncert skrzypcowy (1938), bdcy waciwie drugim dzieem Bartoka tego gatunku. 'I Koncert skrzypcowy, pochodzcy z modzieczego okresu twrczoci, by przez dugie lata zapomniany). Od tego czasu dzieo zyskiwao stale na popularnoci i dzi jest jednym z najszerzej znanych wspczesnych koncertw skrzypcowych, a obok Muzyki na instrumenty strunowe, perkusj i cze-lest oraz Sonaty na 2 iortepiany i perkusj, niewtpliwie jednym z na j dojrzalszych dzie Bartoka. Skrzypcom solowym towarzyszy tu do liczny zesp orkiestrowy o podwjnej obsadzie instrumentw dtych, wyposaony w czelest, harf, spory skad smyczkowy i bogat perkusj. Koncert jest dzieem szeroko rozbudowanym i trwa ponad p godziny.

I cz (Allegro non troppo), zbudowan w formie tradycyjnego allegra sonatowego, rozpoczynaj miarowe uderzenia harfy i smyczkw (pizzicato), na ktrych tle zjawia si ju w 6. takcie solowy gos skrzypcowy, eksponujcy pierwszy i gwny temat Koncertu. Temat ten zarysowany jest pod wzgldem interwaowym wyrazicie i niemal od razu przechodzi w wirtuozowsk ornamentyk pasaow, po czym powraca kilkakrotnie, niekiedy w postaci zmienionej, odnowionej. Po krtkim czniku fugatowym pojawia si drugi temat czci, podawany na zmian przez solist i orkiestr. Ten drugi temat, ktry Bartok sam nazywa tematem dwunasto-tonowym, staje si podstaw rozwini melodycznych o podobnym dodekafonicznym charakterze. W przetworzeniu kompozytor zamieszcza takie konstrukcje kontrapunktyczne, jak stretto, augmentacja i odwrcenie tematw i motyww, po czym kolej na niedug kadencj (sporo tu gry dwudwiko-wej) oraz rwnie z punktu widzenia instrumentu solowego wirtuozowsk kod. II cz (Andante tranuillo) przedstawia cykl 6 rnych tak co do charakteru, jak i nastroju wariacji, poprzedzonych tematem.

Na tle niskich dwikw harfy, kotw i instrumentw smyczkowych solista rozwija jakby nieco XIX-wieczn melodi (8-taktow!), ktra staje si podstaw ornamentyki pierwszych dwu wariacji, utrzymanych niemal w tym samym klimacie melodycznym. Podobnie rzecz si ma w wariacji 3., gdzie powoli dochodzi do gosu orkiestra. Lecz ani tu, ani w nastpnej wariacji orkiestra nie przestaje by towarzyszeniem dla skrzypiec solowych, ktre z jednogosowej ornamentalnej gry pasaowej przechodz, w gr dwugosow. W 4. wariacji przejmuj one cakowicie prowadzenie akcji (szybkie pasae i tryle), po czym cz si z pozostaymi instrumentami smyczkowymi i rogiem w epizodzie Andante. Wariacja 5. (Allegro scherzando) przecina dotychczasowy acuch wolnych temp; eksponowany jest tu temat w postaci taneczno-groteskowej, a w 6. wariacji kaprynej. W kocowych taktach kompozytor powraca do atmosfery, jaka panowaa w temacie wariacji. W ostatniej, III czci (Allegro molto) element taneczny cakowicie opanowuje tematyk. Gwny temat tego ronda to uproszczona melodycznie, a rytmicznie wyrazicie zarysowana trawestacja pierwszego tematu I

czci. Temat ronda pojawia si bez towarzyszenia i przechodzi od razu w stadium finaowej witalnoci. ywio ruchu miesza si tu z wirtuozo-stwem tak zaborczym, i towarzyszenie daje o sobie zna zaledwie wtedy, gdy skrzypce solowe na chwil milkn. W epizodzie Quasi lento przychodzi zmodyfikowany drugi temat I czci (rwnie w postaci dwunastotonowej). Caa ostatnia cz oparta jest na ruchu triolowym skrzypiec solowych, ktry jedynie dla kontrastu zestawia kompozytor z innymi rytmami. Technika solisty jest tu problemem zasadniczym: dopiero pene pokonanie trudnoci technicznych pozwala na interpretowanie tego wybitnego dziea w duchu zdyscyplinowanego witalizmu Bartoka i jego skupionego wiata ekspresyjnego. (33'30") Koncert altwkowy (1945) pisa Bartok dla znakomitego altowiolisty angielskiego, Williama Primrose, lecz choroba i mier kompozytora przerwaa prac. Z rkopimiennego szkicu ucze i przyjaciel Bartoka, Tibor Serly, skonstruowa partytur cile wedug notatek kompozytora, a tylko faktura kocowych partii pochodzi od Serlyego (niektre odcinki byy zaledwie zarysowane przez Bartoka i wymagay uzupenienia

harmonicznego i rozwinicia melodycznego). A zatem dzieo nie jest oryginalne, ale utrzymane w do starannie naladowanym klimacie bartkowskim. I cz (Mode-rato) opiera si niemal w caoci na jednym piewnym temacie. II cz to analogiczne do rodkowej czci III Koncertu fortepianowego Adagio religioso. W kocowym Allegro vivace przewodnictwo przejmuje altwka, traktowana nadzwyczaj wirtuozowsko. Cz ta utrzymana jest w formie ronda z fugowanymi epizodami. Prawykonanie Koncertu odbyo si 2 XII 1949 w Minneapolis. (20') GtJNTHER BECKER *1 IV 1924, Forbach Niemiecki kompozytor i pedagog. Studia muzyczne odbywa najpierw w wyszej szkole muzycznej w Karlsruhe, nastpnie w Nordwestdeutsche Akademie w Detmold u W. Fortnera. W 1950 osiedli si w Atenach, gdzie dziaa jako kompozytor, pedagog i dyrygent chrowy. By docentem w ateskim Instytucie im. Goethego, uczy rwnie muzyki w Niemieckim Gimnazjum Humanistycznym. Od 1968 mieszka w Essen i powica si wycznie kompozycji.

Sam kompozytor tak scharakteryzowa swoj twrczo: We wszystkich moich utworach idzie mi o przedstawienie i rozwizanie zasadniczych problemw ksztatowania formalnego. Przy budowie moich kompozycji poszukuj przede wszystkim zasady dla zjawisk, z niej wypywa ksztatowanie materiaowe, moja morfologiczna taktyka. Wychodz od pewnych archetypw strukturalnych, i cig tych archetypw, podlegajcy ustawicznej przemianie, winien stanowi dla suchacza rdo aktywnego przeywania czasoprzestrzeni". Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Diaglyphen na orkiestr kameraln 1963, Nachtund Tra.umgesa.nge na chr i orkiestr 1964, Stabil-Instabil 1965, Correspondances na klarnet i orkiestr kameraln 1966, Transformationen 1970; kameralne Trio smyczkowe 1962, 4 Epigramme 1962, Con buen ayre 1963, Gam for nlne 1963, I Kwartet smyczkowy 1964, Moirologi na "'.' sopran, 3 klarnety i harf 1965, II Kwartet smyczkowy 1967, Meteoron na dwiki elektroniczne, organy i perkusj 1969, Serie/8 dla zespou live electronic z tam 1972, Koncert na obj elektronicznie modulowany i orkiestr 1974.

Nacht- und Traumgesange (Nocne i senne piewy) na chr mieszany i orkiestr (1964) podug wierszy Odysseasa Klytisa to rodzaj kantaty. Sowo i muzyka mwi kompozytor pojawiaj si poza oper przewanie nie przygotowane", bez waciwego operze przyrzdzania" tekstu. Bierze si po prostu tekst, ktry po koniecznych redukcjach jest gotw do muzycznej interpretacji. Rzadkie natomiast s wypadki, by kompozytor dla podniesienia wartoci tekstu potrafi zrezygnowa z zastosowania rnych rodkw muzycznych. I w ten sposb musi by powicone ycie wasne jednej z obu sztuk". Dla Beckera problem wartoci literackiej tekstu nie stanowi wikszej przeszkody: siedem poematw greckiego poety napisanych jest w jzyku, ktry poza jego ojczyzn nie jest szerzej znany. Charakterystyczne waciwoci fonetyczne jzyka nowogreckiego (szczeglnie w szepcie lub w pgosie) mg wic kompozytor potraktowa jako materia niemal muzyczny: 32gosowy chr, obsadzony solistycz-nie po 8 gosw w sopranie, alcie, tenorze i basie, tworzy rodzaj odpowiednika orkiestry, ktr Becker znacznie redukuje. Chaotycznie przeplatajce si gosy instrumentw smyczkowych, zwarte uderzenia perkusyjne,

trzymane nuty w instrumentach drewnianych wszystko to suy okreleniu tkanki wokalnej, ktra rwnie preferuje tylko niektre kategorie: falset, szept, syczenie i mow. W caoci zarwno orkiestra, jak i chr traktowane s jako element kolorystyczny, przewaajcy nad semantyk samego sowa, ktre dla suchacza stanowi twr zaledwie domylny. Stabil-Instabil na wielk orkiestr (1965) jest dzieem monolitycznym; co wicej autor wyszed z zaoenia, e owa monolityczno ma zastpi wszelkie inne procesy formalnego rozwoju muzyki. Utwr jest wic wci tym samym; w percepcji jednak stabilne utrzymywanie jednej wsplnej kategorii dwikowej przejawia si moe rwnie rozwojowo: ledzc przebieg tego utworu, odbiorca dostrzec moe nie tylko jego monotoni, ale i moliw w jej ramach (bardzo oczywicie ograniczon, subteln) zmienno. Jak powiada kompozytor, czynnik stabilny, pojawiajc si we wci zmiennej sytuacji, staje si czynnikiem instabilnym" std tytu. Stae s tu modele dwikowe, zmienna jest natomiast sama zasada ich porzdkowania, nawarstwiania, rozrzucania, czenia.

Transformationen (Transformacje) na orkiestr, zesp solistw z mikrofonami kontaktowymi, wzmacniaczami, rnymi rdami dwikw i na tam (1970) s utworem bardzo charakterystycznym dla tendencji lat siedemdziesitych. W poszukiwaniu nowych barw Becker nie zawaha si zestawi zdeformowanych brzmie orkiestry z brzmieniami wywodzcymi si z muzyki elektroakustycznej. W efekcie uzyska rodzaj panoramy rnych zestawie kolorystycznych. Ich odrbno potguj: bardzo odlege od praktyk symfonicznych traktowanie instrumentw smyczkowych, eksponowanie brzmie bogato obsadzonej perkusji, wczenie si tamy, akcje wykonawcw reagujcych na syszan muzyk (zesp jest tu dowolny: muzycy, ktrzy w danym wykonaniu dysponuj mikrofonami kontaktowymi i innymi urzdzeniami, maj za zadanie interpolowa czstki wasnego tekstu tekstem orkiestry i tamy i zestawia je z dalszym przebiegiem muzyki). Wiele zdarze zanotowanych jest w zapisie graficznym, przyblionym, co pozwala na niemal improwizacyjne dostosowanie si do czasu mierzonego w sekundach, a na tamie pyncego nieprzerwanie, nieubaganie. O brzmieniu Transformacji decyduj

instrumenty wzmacniane elektroakustycznie. Brzmienie (instrumenty i najrniejsze przedmioty jako rda dwiku) pisze kompozytor odprowadzane i amplifi-kowane przez mikrofony zwykle lub kontaktowe, przechodzi rne fazy modulacji. Tak np. rzeczywista amplituda jakiego drgania dwiku moe by modulowana przez regulator gonikowy. Poza tym wielostronnie wykorzystywany filtr, ewentualnie w poczeniu z urzdzeniami pogosowymi i wibracyjnymi, wpywa na widmo czstotliwoci drgania. Z kolei pulpit mikserski (tranzystorowy) dla instrumentw perkusyjnych umoliwia cakowite mieszanie i przenikanie si rnych rde dwikw." (23') LUDWIG VAN BEETHOYEN *16 XII 1770, Bonn; f26 III 1827, Wiede Beethoyen pochodzi z rodziny flamandzkiej, osiadej w Niemczech w latach trzydziestych XVIII w. Nauk rozpocz u ojca (nadwornego muzyka koskiego kurfirsta); pniej ksztaci si u Ch. G. Neefego, F. A. Kiesa, gra na klawesynie, organach, skrzypcach, poznawa zasady kompozycji i instrumentacji. Od 8. roku ycia wystpuje jako pianista. W 1792 udaje si do Wiednia

(pozostanie tam ju do koca ycia) dla pogbienia umiejtnoci muzycznych; bierze lekcje u J. Haydna, J. Schen-ka, J. Albrechtsbergera, A. Salieriego. Pierwszym w Wiedniu publicznym wystpem w wasnym koncercie fortepianowym zdobywa suchaczy i krytykw. Fascynuje publiczno niezwykym talentem improwizatorskim. W 1800 odbywa si pierwszy koncert kompozytorski Beethovena; dziea jego nie wywouj zgodnych opinii: z jednej strony zdobywaj uznanie czci krytykw i niema popularno wrd publicznoci, z drugiej strony jednak spotykaj si z ostrymi sprzeciwami. Nad modym kompozytorem obejmuj protektorat arystokratyczni mecenasi sztuki, m. in. Lichnowsky, Lobkowitz, Esterhazy, Waldstein. Okoo 1800 na ycie, obfite w powodzenia kompozytorskie i wirtuozowskie, pada tragiczny cie: Beethoyen zaczyna traci such. Mimo rozpaczliwych wysikw, by fakt ten zatai przed otoczeniem, kompozytor musi ostatecznie porzuci wystpy w 1802 jest bliski samobjstwa (z tego czasu pochodzi synny testament heiligensztadzki"). Kryzys jednak min, za Beethoven wkroczy na drog dojrzaej twrczoci, wiadomego wypeniania posannictwa tak

bowiem pojmowa teraz sw sztuk. Treci nastpnych lat jego ycia jest twrczo; rw-j. i noczenie stale daj o sobie zna trudnoci materialne: przy-y-i znana przez mecenasw roczna renta nie stanowi pewnego i staego zabezpieczenia, opieka i wychowanie adoptowanego bratanka s rdem wielu trosk. Okoo 1819 Beethoven porozumiewa si z otoczeniem niemal wycznie za pomoc zeszytw konwersacyjnych. Nastpne lata przynosz dowody uznania: szwedzka Akademia Sztuk przyjmuje go w poczet swoich czonkw, Ludwik XVIII przysya zoty medal za Missa solemnls. Od 1825 powanie pogarsza si stan zdrowia kompozytora; w cigu ostatnich dwch lat ycia Beethoven przechodzi kilka nieudanych operacji oczu, nie ma ju do si na komponowanie. Historycy nazwali Beethovena ojcem muzyki nowoczesnej, twrc nowego sposobu muzycznego mylenia, nowych rodkw technicznych, z ktrych wzia pocztek muzyka w. XIX, epoki romantyzmu. Beethoyen wyrs z symfonicznej tradycji szkoy mannheimskiej i niewtpliwie twrczo jego w znacznej czci naley stylistycznie do okresu klasycyzmu. Jest on ostatnim, po Haydnie i Mozarcie, z trjcy tzw. klasykw wiedeskich. Pne

dziea ukazuj zmaganie si kompozytora z materi muzyczn i form skrpowan i ograniczon klasycznymi rygorami. Beethoyen by twrc rewolucyjnym, potrafi przezwyciy XVIII-wieczne konwencje formalno-wyrazowe, dajc na to miejsce propozycje nowe, twrcze, zapadniajce nastpn epok, by indywidualnoci, jakich w dziejach muzyki jest zaledwie kilka. Najpeniej i najwszechstronniej wyrazi si geniusz Beethoyena w wielkich formach symfonicznych i koncertowych. Kompozytor dokona artystycznej definicji" formy sonatowej, stwarzajc klasyczne jej wzory, rozbudowa poszczeglne jej elementy, do mistrzostwa doprowadzi prac przetworzeniow, odnajdujc w drobnych strukturach melodycznych nie przeczuwan dotd energi formotwrcz, zwikszy ilo czci w cyklu sonatowym. Zwikszy obsad orkiestry, stosowa nie znane przed nim zestawienia instrumentacyjne, wzbogaci technik instrumentaln i kolorystyk orkiestrow. Dyscyplina formy nie przeszkodzia mu w burzeniu zastanych schematw: w Finale z IX Symfonii wprowadza obce tej formie kantatowe elementy wokalne (chr i solici). Beethoyen stworzy take typ nowoczesnego, koncertu

fortepianowego; nowy jest sposb traktowania instrumentu jako rwnorzdnego partnera orkiestry, wzbogacona faktura pianistyczna. Kompozytor siga i do form drobnych od jego bagatel ju tylko krok do romantycznej miniatury fortepianowej, a pieni (Adelajda, cykl Do dalekiej ukochanej) zapowiadaj ryche pojawienie si Schubertowskich arcydzie wokalnych. Ilociowo dorobek Beethoyena wyglda imponujco: 9 symfonii (I 1799, II 1802, III Eroica" 1804, IV 1806, V 1808, VI Pastoralna" 1808, VII 1812, VIII 1812, IX 1823), 5 koncertw fortepianowych (I 1798, II 1795, III 1800, IV 1806, V 1809), Koncert skrzypcowy 1806, Koncert potrjny na skrzypce, wiolonczele, i fortepian 1808, uwertury (m. in. Leonora III 1806, Coriolan 1807, Egmont 1809), Fantazja na fortepian, chr i orkiestr, opera Fidello 1805, kantaty, msze (Missa solemnis 1823), pieni, utwory fortepianowe (sonaty, 32 toartacje na temat wlasny 1806, 33 wariacje na temat walca Diabellego 1823, bagatele, ronda, lendlery, menuety), utwory kameralne (tria, kwartety smyczkowe, Kwintet, sonaty skrzypcowe i wiolonczelowe). SYMFONIE

Jeszcze w rodzinnym Bonn nosi si Beethoven z zamiarem napisania symfonii. Ale dopiero osiedliwszy si na stae w Wiedniu, przystpi do realizacji swego planu. Nie wiadomo jednak dokadnie, jak i kiedy powstaa I Symfonia C-dur op. 21, poniewa nie zachowa si ani manuskrypt, ani adne szkice. Pocztki pracy sigaj prawdopodobnie zimy 1794/95, kiedy Beethoven studiowa jeszcze u Albrechtsbergera, a ukoczona zostaa nie wczeniej ni latem 1799. Sam Beethoven prowadzi prawykonanie I Symfonii w ramach swego koncertu kompozytorskiego 2 IV 1800. Jak oceniono to dzieo, czytamy we wspczesnych recenzjach. Nazywano je skarykaturowanym Haydnem", mwiono o nieskadnych wybuchach zuchwaej zarozumiaoci modego, utalentowanego czowieka". Ju w zwizku z tym tak niewinnym", spokojnym i beztroskim dzieem budzia si opozycja przeciw Beetho-venowi. Dzisiaj interesuj nas najbardziej wanie owe nieskadne wybuchy" i karykaturalne przeksztacenia Haydna". C obudzio taki sprzeciw wczesnego wiata muzycznego czy przynajmniej jego czci? Podobnie jak II, IV i VII Symfoni poprzedzi Beethoven rwnie I

Symfoni powolnym wstpem (12 taktw) i w nim od razu sprowokowa" odwanie konserwatywnych i maodusznych znawcw, rozpoczynajc utrzymane w tonacji C-dur dzieo akordem septymowym do subdominanty (F-dur). Oburzenie na podobnie bezprzykadn miao i lekcewaenie utartych wwczas kanonw byo niesychane. Kompozytorzy prowadzili zacieke teoretyczne dyskusje, ktre przybieray nieraz bardzo drastyczne formy. Rwnie pizzicata smyczkw na tle wytrzymywanych akordw instrumentw dtych stwarzay nowe i zaskakujce efekty. Ale najwikszy sprzeciw wywoa pocztek Finau (Allegro molto e vivace), ktry w caoci najbardziej zreszt przypomina Haydna. Ten 6-taktowy wstp (Adagio) jest rzeczywicie szczeglnego rodzaju: pod mask powagi kryje szelmowski umiech. Dugo nie pojmowano owego dowcipnego miejsca i jeszcze przez wiele lat po prostu. opuszczano. Cz I to pogodne, zdecydowane mozartowskie" Allegro con brio. Cz powolna (Andante cantabile) jest prostym, melodyjnym utworem, nasyconym mozartowsk poezj i wdzikiem. Najbardziej Beethovenowskie,

indywidualne rysy ma Menuetto (III cz.); czuje si w nim powiew nowych czasw. To ju nie taniec, w wdziczny, dworski czy haydnowsko-lu-dowy menuet, lecz niejako zamaskowane" scherzo, ktrego typ wyksztaci Beethoven w swoich nastpnych symfoniach. l Symfoni przymiy pniejsze, genialne dziea Beethovena. Podobnie jak w II Symfonii nie uwolni si tu jeszcze Beethoyen od tradycyjnych rodkw wyrazu i formalnego ksztatowania; wpywy Haydna i Mozarta s niezaprzeczone. Ale w chwili swego powstania utwr ten wybija si zdecydowanie ponad poziom wspczesnej mu produkcji symfonicznej, zapowiadajc przysz ewolucj talentu kompozytora. (28') Prac nad ukoczon w jesieni 1802 II Symfoni D - d u r op. 36 rozpocz Beethoven duo wczeniej. Taka bya metoda kompozytora. Dziea jego nie powstaway spontanicznie, nie rodziy si jak u Mozarta w ostatecznie niemal gotowej postaci. Motywy, tematy czy szersze fragmenty, szkicowane na wieo" w notatniku, na lunych kartkach, a gdy brako papieru nutowego, nawet na karcie potraw w przygodnej gospodzie, przetwarza Beethoven wielokrotnie, uzupenia, zmienia

i mudn prac rozbudowywa w wiksze partie. Lecz i gotowe ju caoci czsto go nie zadowalay. W ten sposb powstaway rne wersje tego samego utworu, jak chociaby cztery uwertury do opery Fidelio. Podobnie istniay te trzy rne partytury II Symfonii. Niestety, nie znamy ich; przypuszczalnie kompozytor by z nich niezadowolony i zniszczy je. Zreszt nawet w ostatniej wersji naleaa II Symfonia do tych dzie Beethovena, o ktrych wyraa si pniej: Przeklinam dzi te rzeczy, auj, e nie zostay spalone". Sam by surowym krytykiem swych wczesnych utworw, a w nich przecie ksztatowa si i dojrzewa jego indywidualny, nowy styl. W Symfonii D-dur wida wyranie, e kompozytor porusza si z rosnc samodzielnoci w wiecie muzyki Haydna i Mozarta. Std te bezradno wikszoci wspczesnych, dla ktrych dzieo byo przesadnym gonieniem za nowoci i ekscentrycznoci" i jeszcze w dwa lata po prawykonaniu (5 IV 1803) uchodzio za zbyt dugie w caoci 'i sztuczne". Muzyka II Symfonii jest pogodna i jasna, mimo e powstawaa w dramatycznym dla Beethovena okresie heiligensztadz-kiego testamentu". Wstp (Adagio molto) utwierdza pocztkowo

tonacj (D-dur) i wprowadza nastpnie melodyjny, 4-go-sowo ujty temat, powierzony obojom i fagotom, a przy powtrzeniu instrumentom smyczkowym. Ju te wstpne takty wskazuj na znaczne pogbienie i zmian stylu Beethove-na w II Symfonii, chocia podobnie jak poprzednia utrzymana jest ona jeszcze w duchu dawnej szkoy. Allegro con brio (I cz.) rozpoczyna si ywym, mozartowskim jakby tematem. Nowa myl prowadzi do drugiego tematu, ktry w swym energicznym przebiegu i podobnie jak gwny temat fanfarowym rysunku, nie stanowi bynajmniej tradycyjnego, lirycznego kontrastu. Mistrzowsko opracowane i zinstrumentowane przetworzenie koczy si akordem dominantowym, po ktrym powraca pocztek Allegra (repryza). Utwr koczy byskotliwa, oparta na pierwszym temacie koda. Powolna cz (Larghetto) jest jedn z najbardziej uduchowionych partii w symfoniach Beethovena. Pierwszy, szeroko prowadzony temat podejmuje pocztkowo kwintet smyczkowy, a potem instrumenty dte. Utrzymana w tej samej tonacji (A-dur) myl poboczna i kilka mocniejszych akcentw, ktre tylko przejciowo przerywaj

idylliczny nastrj, przygotowuj peen gracji drugi temat. W III czci (Allegro) spotykamy po raz pierwszy u Beetho-vena oznaczenie scherzo". Nie ma ono jednak jeszcze tych indywidualnych rysw co pniejsze scherza Beethovenowskie, w ktrych wprowadzi kompozytor zupenie wasne i nowe wartoci. O ile Menuet z I Symfonii jest ju waciwie scherzem, to tu mona by mwi o przyspieszonym w tempie me-nuecie. Ale zadziwiajco wiele temperamentu i mocy tkwi zarwno w jego czci gwnej, jak i w zwartym triu. Prawdziwie beethovenowskie kontrasty dynamiczne, zmiany tonacji i koloryt instrumentalny wiadcz, e wyzwolenie si kompozytora z wizw haydnowsko-mozartowskiej tradycji jest ju bliskie. Fina (Allegro molto), w swobodnej formie ronda, wibruje yciem w swoim pierwszym, rubasznym nieco temacie. Kontemplacyjnym, cokolwiek hymnicznym charakterem odznacza si natomiast drugi temat, wprowadzony przez skrzypce na tle orkiestry. Cao zamyka szeroko rozpita koda. (32') III Symfonia E s - d u r E r o i c a" op. 55. W 1802 owiadczy

Beethoyen swemu przyjacielowi, Krumholzowi: Nie jestem zadowolony z moich dotychczasowych prac; teraz chc wkroczy na now drog". Pierwszym krokiem na tej drodze bya Eroica. Jak dotd pomijajc niektre czci sonat utwory Beethovena bazoway na gruncie epoki, ktra w muzyce instrumentalnej nie rozwizywaa adnych gbszych problemw. W III Symfonii objawi si nagle inny" Beethoyen. Ju w jego ostatnich sonatach skrzypcowych i fortepianowych zaznaczyy si pewne przemiany stylistyczne, ale w Eroice wida jasno, co rozumia jako now drog". Teraz nie s to mniej lub wicej kunsztowne zestawienia dwikw, igraszki z tonami, co maj jedynie bawi, lecz muzyka domagajca si po prostu zgbienia wewntrznej poetyckiej idei, ktra ni rzdzi. Od Eroiki datuje si epokowe znaczenie Beethovena jako symfonika. Kada z jego nastpnych symfonii jest inna, rozwizuje nowe problemy, przedstawia swj wasny, niepowtarzalny wiat. W 1793 przyby do Wiednia genera Bernadotte jako pose francuskiej Republiki. Tego dyplomat pozna Beethoven przez swego przyjaciela, sawnego skrzypka Kreutzera, ktry towarzyszy francuskiemu

generaowi. Bernadotte prawdopodobnie podsun kompozytorowi myl napisania dziea symfonicznego dla Napoleona. Ziarno pado na yzny grunt. Sympatie modego Beethovena znajdoway si cakowicie po stronie republikaskiej. Jako syn Nadrenii, gdzie najwczeniej przenikny i przyjy si idee rewolucji francuskiej, entuzjazmowa si Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela i hasem Wolno, Rwno, Braterstwo". Napoleon uchodzi wwczas za czowieka, ktry uszczliwi ludzko i speni nadzieje pokadane w rewolucji. Beethoyen widzia w nim take wielki charakter i niespoyt si woli. To by w jego wyobraeniu bohater, ktrego pragn uczci, piszc symfoni nie dla niego, lecz o nim. Pierwsze szkice Symfonii Es-dur pochodz z 1802, a wic znajduj si w bezporednim ssiedztwie II Symfonii, dziea o zupenie innym charakterze. Wypracowaniem szkicw zaj si Beethoyen prawdopodobnie w lecie 1803, a jesieni tego roku gra ju Final kilku przyjacioom w Wiedniu. Wreszcie na wiosn 1804 sporzdzony zosta dla poselstwa francuskiego czystopis partytury; na karcie tytuowej znajdoway si tylko dwa nazwiska: Buonaparte" u gry i Luigi van Beethoyen" u

dou. Lecz jeszcze przed odesaniem partytury stosunki polityczne ulegy gruntownej zmianie Pierwszy Konsul Republiki koronowa si na cesarza. Kiedy wie o tym dotara do Beethoyena, mia powiedzie w wielkim gniewie: I ten jest te zwykym czowiekiem? Teraz i on podepcze wszystkie prawa ludzkie, by zaspokoi swe ambicje. Stanie si tyranem!" i wzburzony, wymaza z karty tytuowej nazwisko Bonapartego, powicajc dzieo pamici bohatera". Po raz pierwszy wykonano Symfoni Es-dur 3 I 1805 w prywatnym domu wiedeskiego bankiera, Wiirtha; szersza publiczno usyszaa j w kwietniu tego roku w sali Theater an der Wien. III Symfonia ma tytu Sinfonia eroica, composta per festeg-giare ii sowenire di un grand uomo (Symfonia bohaterska, skomponowana dla uczczenia pamici wielkiego czlowieka). Nie byo to nic nowego; ju niektre symfonie Haydna posiaday programowe tytuy: Poranek, Kura, Filozof, Zegar itp. Ale jake inny by cel i znaczenie tytuu u Beethovena! Dawniejszym kompozytorom chodzio o zewntrzn charakterystyk i muzyczne obrazowanie, Beethovenowi o wywoanie wyobraenia oglniejszej natury,

w tym wypadku bohaterstwa. III Symfonia nie miaa by portretem" Napoleona czy innego bohatera; nie miaa te przedstawia jego ycia i czynw. Beethoven w ogle nie chcia nic przedstawia", lecz jak to wyraniej jeszcze wykaza w Symfonii Pastoralnej" wydoby i wywoa u suchacza pewne okrelone stany uczuciowe oraz podkreli odpowiedni nastrj. Dlatego te zwizek Symfonii Es-dur z wielkim Korsykaninem nie jest istotny, gdy Beethoyen pragn stworzy tylko muzyczn apoteoz ludzkiego bohaterstwa. Std mg nazwa swoj Symfoni Eroica", czyli Poemat o bohaterstwie". Eroica nie jest dzieem, w ktrym by mona doszukiwa si jakiej szczegowej, konsekwentnie przeprowadzonej treci programowej, jak zreszt wykluczone jest przekonywajce i bezsporne tumaczenie kadej muzyki bez podania przez autora szczegowego programu", ktry i tak bdzie z koniecznoci szkicem. I niemoliwe jest nawet cho wielokrotnie to prbowano powizanie III Symfonii w cao z ow ogln ide, ktra niewtpliwie przywiecaa Beethoye-nowi. Wyrany jest ten zwizek tylko w dwch pierwszych czciach.

Allegro con brio (I cz.) ma wywoa wraenie bohaterskiej wielkoci i walki. Jego lapidarny temat gwny (wiolonczele), oparty jak wiele gwnych myli muzycznych Beethove-na na prostym trjdwiku, nadaje tej czci w decydujcy ton. Wraenie szlachetnego patosu potguje jdrna, mska rytmika nie tylko tematw, ale i caej muzycznej dykcji. Ele-gijny temat drugi nie ulega w przetworzeniu zmianom. Mimo to intensywno dramatycznego konfliktu motyww i tematw jest tu bez precedensu i nawet w pniejszych symfoniach Beethovena nie bdzie wiksza. Wprowadzenie trzeciego tematu w przetworzeniu robi w tradycyjnym schemacie formalnym powany wyom, pogbiony oparciem repryzy w zasadzie na gwnym tylko temacie i rozbudowaniem kody w samodzielny niejako organizm. W II czci (Adagio assai) zarwno tytu Marcia funebre, jak i tre nastrojowa nasuwaj myl o mierci bohatera. Pocztek ma w zupenoci charakter marsza aobnego, cao jednak wychodzi daleko poza jego ramy. Odpowiednio do nastroju koloryt nabiera mikszych lub ciemniejszych odcieni. Smutek i bl osigaj tu najpeniejszy wyraz.

Nastpne dwie czci nie stoj w adnym programowym zwizku z poprzednimi, a wszelkie tumaczenia" s wymuszone i nienaturalne. Beethoyen zrezygnowa z przeprowadzenia jednolitej myli poetyckiej w caoci dziea, zachowujc jednak wyjtkow jednolito w charakterze muzyki. Napicie nie sabnie w III czci (Allegro vivace), w ktrej kompozytor stworzy prototyp swego scherza nowego elementu w formie symfonii. Zasadniczy temat, prowadzony przez instrumenty dte ponad cichym staccatem smyczkw, stwarza atmosfer nieustannego, szybkiego ruchu i pewien nastrj tajemniczoci. W triu koncertuj rogi, zmieniajc si z innymi instrumentami. Ich wesoe, romantyczne" dwiki kontrastuj z zaaferowan ruchliwoci czci gwnej. Fina (Allegro molto) stanowi cykl wariacji opartych na krtkim temacie, wprowadzonym przez instrumenty smyczkowe (pizzicato). Tematu tego, a raczej jego melodycznego rozwinicia, uy Beethoven take w swoich Wariacjach fortepianowych op. 35, w muzyce do Prometeusza i w zbiorze kon-tredansw. Nigdzie jednak nie zosta tak mistrzowsko opracowany jak w Finale z Eroiki, gdzie kompozytor osign szczyty sztuki wariacyjnej. Nie mona tu

ju mwi o zwykych figuracjach tematu, lecz o jego muzycznopoetyckiej interpretacji, wyzyskujcej wszystkie tkwice w temacie moliwoci. Fina, w ktrym objawia si wyranie wielko twrcy, harmonizuje znakomicie z caoci Symfonii i stanowi jej konsekwentne dopenienie. (52') IV Symfonia B - d u r op. 60. W dwa lata po Eroice przybieraa ju realne ksztaty nowa symfonia Beethovena, pokrewna Trzeciej swym heroiczno-patetycznym charakterem V Symfonia cmoll; ju w 1805 byy na ukoczeniu jej dwie pierwsze czci. Jednakowo Beethoven poniecha na duszy czas tego dziea, piszc najpierw Symfoni B-dur. Pocztkowo mogy go odcign od Pitej prace nad rodzc si z trudm oper Fidelio, szkice do Kwartetu op. 59 czy powstajcy jednoczenie Koncert skrzypcowy. Waciwej jednak przyczyny naleaoby szuka w zmianie nastroju kompozytora. Jego fantazja twrcza, ktr w Fideliu i Eroice rozpala heroizm czynu i uczucia, zwrcia si w innym kierunku, szukajc odpoczynku w odmiennej atmosferze. Mao posiadamy danych odnonie do powstania Symfonii B-dur. Rkopis nosi dat 1806, pierwsze

za wykonanie odbyo si w marcu 1807. Wspczesne sprawozdania powicaj dzieu niewiele uwagi; C. M. Weber w modzieczym zalepieniu wymiewa si z niego, kto inny stwierdza, e moe podoba si ono jedynie jego [Beethoyena] zagorzaym zwolennikom". Robert Schumann nazwa IV Symfoni smuk dziewczyn greck pomidzy olbrzymami pnocnego kraju"; okrelano j take mianem romantycznej", niezbyt chyba szczliwie. W rzeczywistoci posiada ona bardzo subtelne rysy oraz klasyczn rwnowag proporcji i nie ustpuje na pewno doskonaoci technicznej pracy kompozytorskiej swoim omiu siostrom". Nie kryje adnej programowej, filozoficznej czy poetyckiej treci, nie maluje" niczego, niemniej mocno i jasno przemawia jej pogodna muzyka. IV Symfonia podobnie jak VIII ma dzi coraz wicej zwolennikw. Bardzo oryginalny jest wstp (Adagio), ktrego pospny i tajemniczy pocztek nie zdradza zupenie, jaki bdzie charakter dziea. Zdaje si, jakby Beethoven mistrzowsko potgujc napicie chcia dobitnie podkreli, e jego rado i humor nie pochodz z banalnej wesooci, lecz posiadaj powaniejsze podoe. Wspczesna publiczno

wiedeska nie rozumiaa jeszcze tego wstpu i std take owa obojtno, a nawet ironia w stosunku do caego dziea. Gwny temat, nieco haaliwie rozpoczynajcy I cz (Allegro vivace), przynosi silny kontrast nastrojowy; powaga zmienia si w pogod, ktra cechuje cay utwr, cho pojawiaj si rwnie delikatniejsze, elegijne epizody. Brzmieniowa pikno II czci (Adagio) jest jednym z najlepszych dowodw na to, e postpujca nieubaganie guchota Beethovena nie wpywaa na jego genialn wyobrani dwikow. Swobodna ywotno ustpuje miejsca marzycielskiemu nastrojowi, przy czym ta przepeniona uczuciem muzyka ujta jest w skoczenie doskona form. Nic nie mci i nie psuje jej delikatnych i czystych linii. Temat drugi zawiera jeszcze wicej emocji wyrazowej ni pierwszy. Jest jedn z najpikniejszych partii solowych klarnetu w caej literaturze symfonicznej. Zrozumiae staj si sowa wypowiedziane przez Berlioza do jednego z przyjaci: Wierz mi, e ten, kto to napisa, nie by zwykym czowiekiem". III cz (Allegro vivace) jest menuetem. Od I Symfonii nie wprowadza Beethoven tej formy, zastpujc j scherzem. Jednake i

ten menuet odbiega daleko od stylu Haydna i Mozarta. Wyczuwa si w nim nowego, prawdziwie beethovenow-skiego ducha. Oryginalne cechy Menueta uchwyci Berlioz, mwic: Utwr skada si prawie w caoci z 2czciowych rytmw, cignitych w trjdzielny takt. Ten sposb bardzo czsty u Beethovena nadaje stylowi nerw i si, melodyczne kocwki staj si przez to bardziej pikantne i zaskakujce, a poza tym przeciwne rytmy maj ju same przez si osobliwy czar, ktry trudno jest jednak wyrazi." Spokojne, pocztkowo pastoralne, w miar przebiegu nabierajce uroczystego tonu trio pojawia si dwukrotnie, tak e cz gwna powraca trzy razy; te oryginalne powtrki byy w czasach Beethovena zupen nowoci. Fina (Allegro ma non troppo) ttni znowu yciem i temperamentem. W tym rozptanym przez smyczki prawdziwym perpetuum mobile, przerywanym tylko naiwn melodi oboju i fletu ponad triolami klarnetu, dochodzi do gosu swoisty dowcip Beethovena. Przykadem moe by choby zakoczenie, gdzie gwny temat rozoony jest na czci skadowe (powolne semki), jakby autor chcia powiedzie: Patrzcie, tak wyglda rzecz z bliska!" Nastpnie po krtkim pozornym

zamieszaniu w orkiestrze podejmujc znowu przerwany wtek, kompozytor niefrasobliwie i z humorem koczy utwr. (34') Dugo trwaa praca kompozytora nad V Symfoni c - m o 11 op. 67. Pierwsze szkice sigaj 1800, a dopiero latem 1808 dzieo zostao ostatecznie ukoczone. Wykonano je po raz pierwszy 22 XII 1808 podczas pamitnej akademii", w ramach ktrej odbyy si take prawykonania VI Symfonii Pastoralnej", Koncertu fortepianowego G-dur, Fantazji Cdur na fortepian, chr i orkiestr oraz Gloria i Sanctus z Mszy Cdur. V Symfonia naley do tych dzie Beethovena, ktre od razu zdobyy uznanie i zapewniy sobie niemiertelno. Trudno oprze si wraeniu, jakie wywouj kontrasty emocjonalne tej muzyki, jej gboka uczuciowo i dramatyczna wymowa. Patosowi bezporednio przemawiajcych myli, wyrazistym symbolom dwikowym, jasnoci i prostocie formalnej zawdzicza Symfonia cmoll niesabnc popularno. Muzyka V Symfonii jest dlatego tak zrozumiaa, e wszystkie rodki muzycznego ksztatowania, s tu ograniczone do minimum. Dzieo jest mistrzowskim przykadem niedocigej chyba pracy motywicznej. Z jednego motywu, skadajcego si zaledwie

z czterech dwikw, rodzi si cae pierwsze Allegro; jednoczenie jest on myl przewodni, wic wszystkie cztery czci. Sam Beethoyen okreli podobno ten motyw sowami: Tak stuka los do naszych bram", i dlatego dzieo nazywa si czasami Symfoni losu". I cz (Allegro con brio) rozpoczyna si od razu owym nieubaganym motywem losu". Na jego interwaach, ulegajcych maym tylko zmianom, a przede wszystkim na jego rytmie, oparte jest cae dramatyczne Allegro. Tylko przelotnie wystpuje bardziej pogodny epizod (Es-dur). Ale jego tematowi (skrzypce), otwartemu opart na motywie losu" inwokacj rogw, przeciwstawia si ustawicznie gwny temat (wiolonczele i kontrabasy). W przetworzeniu dramatyczne napicie zdaje si sabn, lecz wkrtce potnieje w szerokich akordach, wynikajcych z motywu rogw, i trwa ju do koca. Z burzliwym Allegrem kontrastuje silnie II cz (Andante con moto), ujta w swobodn form wariacji, ktrych temat wprowadzaj unisono altwki i wiolonczele. Trzykrotnie powracajcy epizod w tonacji C-dur (trbki, rogi, oboje) o marszowym charakterze daje ju zapowied radosnego Finau.

Spokojny nastrj Andante mci tylko chwilami rytmiczny motyw losu". Tajemniczy temat III czci (Allegro), typowo Beethovenowskiego scherza, intonuj kontrabasy, a nastpnie przejmuj skrzypce. W potnym fortissimo rogi podejmuj motyw losu" w przeksztaconej, bardziej jeszcze dynamicznej postaci. Trio tej czci naley do najoryginalniejszych utworw Beethovena. Rozpoczynaj je unisono wiolonczele i kontrabasy groteskow figur rytmiczn, ktr podejmuj grne gosy jako fugato. Niezwyke wraenie pustki i bezruchu sprawia zakoczenie scherza: na tle upionej niejako orkiestry odzywaj si guche uderzenia kotw. Z wolna staj si one coraz czstsze i po krtkim crescendo, czystym, radosnym akordem C-dur rozpoczyna si Fina (Allegro), oparty na niezwykle prostych tematach, na krtko jedynie przerwany motywem losu", wystukiwanym podobnie jak w zakoczeniu III czci. Beethoven wykorzystuje teraz wszystkie dostpne mu rodki orkiestralne (pierwszy raz uywa puzonw) dla spotgowania peni i przepychu brzmienia tego jakby triumfalnego marsza, koczcego jedno z najsynniejszych arcydzie muzycznych. (29')

Nie po raz pierwszy w VI Symfonii F-dur Pas to-r a l n e j" op. 68 wizaa si muzyka Beethovena z okrelon ide poetyck. Pominwszy wiele jego sonat o rnym nastrojowo charakterze czy zrodzon z wasnych przey V Symfoni, przede wszystkim III Symfonia Eroica" przedstawia zamiar ujcia poetyckiej treci w form symfoniczn. Jeeli teraz jednak postawi sobie kompozytor za cel przedstawi instrumentalnymi rodkami nie tylko okrelone uczucia czy idee, lecz take pewne zjawiska z ycia, to tym razem wkroczy ju zdecydowanie na teren muzyki programowej. Nie odbyo si to bez waha, wiadczcych o ostronoci, z jak podchodzi Beethoven do tego rodzaju muzyki. Wyrazem nurtujcych go wtpliwoci jest pochodzca z 1807 notatka: Sinfonia Caracteristica, czyli wspomnienie ycia wiejskiego. Malowanie dwikami w muzyce instrumentalnej traci na sile, 0 ile posuwa si za daleko. Kto ma jakie takie pojcie o yciu wiejskim, ten i bez tytuu domyli si, o co autorowi chodzi, zwaszcza e to wszystko ma raczej na celu oddanie uczu ni malarstwo dwikowe". Ostatecznie jednak opatrzy Beethoven tytuem nie tylko cae

dzieo, ale nawet jego poszczeglne czci: I Obudzenie si pogodnych uczu z chwil przybycia na wie; II Scena nad strumykiem; III Zabawa wiejska; IV Burza; V Pie pasterska. Radosne i dzikczynne uczucia po burzy. Naley jednak gbiej wnikn w sens tych tytuw. Rozwizanie daj umieszczone w partyturze sowa: Wicej uczuciowego wyrazu ni malarstwa". Nie samo wic muzyczne przedstawienie wiejskiego ycia byo zamysem kompozytora. Jego obrazy dwikowe, w ktrych nie brak nawet tu i wdzie elementw ilustracyjnych, to odbicie dozna, jakie wywouje u wraliwego czowieka styczno z przyrod. I jedynie chci jak najwikszego zblienia suchacza do wasnych przey 1 podzielenia si z nim swoimi uczuciami tumaczy naley pozostawienie tytuw w ostatecznej redakcji dziea. Posiadaj one znaczenie uboczne, s podobnie jak efekty ilustracyjne tylko rodkiem, a nie celem. Takim pojmowaniem muzyki programowej uczyni Beethoven olbrzymi krok naprzd wobec przeszoci. Dwikowe malarstwo programowe istniao ju od dawna, a wiemy nawet o dwch

kompozycjach, ktrych wzr mg bezporednio pobudzi fantazj twrcz Beethovena do napisania VI Symfonii. Przyjemne ycie pasterskie, przerwane burz, ktra przechodzi jednak, wywolujc naiwn i glon rado gra Beethovenowi na organach kompozytor tego utworu, Abt Vogler, a niejaki Heinrich Knecht opublikowa w 1784 Pastoraln symfoni, malujc rado wiejskiego ycia, burz i groz natury. Wida wic, e nawet, treciowa dyspozycja" tych kompozycji jest uderzajco podobna do ukadu VI Symfonii. Jednake w miejsce czsto niewybrednych efektw ilustracyjnych owych pierwowzorw" spowija Pastoraln Beethovena atmosfera pena poezji, a wszystkie rodki su do podkrelenia nastrojowego kolorytu i uwypuklenia wyrazu uczuciowego. Prostota i naturalno cechuj I cz (Allegro ma non trop-po). Wdziczna melodia gwnego tematu, oparta podobno na serbskiej piosence dziecicej, ustala spokojny, pasterski" charakter utworu, ktry rozwija si w pogodnym, beztroskim nastroju. II cz (Andante molio mosso) oddaje bardziej okrelone wraenia. Nad szemrzcym leniwie strumykiem (uporczywa figura rytmiczna akompaniamentu)

rozgrywa si jaka scena liryczna. Wrd instrumentalnego wiergotu ptakw, kukuek, przepirek i sowikw, ktre jak wyrazi si kiedy Beethoyen dzielnie dopomagay mu w napisaniu tej czci, pynie wezbrana uczuciem melodia. W rytmie austriackiego taca ludowego, lendlera, utrzymana jest III cz (Allegro), odpowiadajca scherzu w cyklu symfonicznym. Po mistrzowsku odda tu Beethoyen nastrj wesoych, cho nieco kanciastych zabaw wiejskich, jakim czsto przypatrywa si podczas wycieczek w okolice Wiednia. A obserwowa i przysuchiwa si dobrze. Bo czy nie znakomitym obrazkiem rodzajowym, jakby w typie Breughla, jest humorystycznie potraktowana rodkowa cz scherza, ukazujca wedug sw kompozytora wiejskich muzykantw, ktrzy graj czsto na wp pic, chwilami wypuszczajc z rki instrument i przerywajc gr, potem nagle przebudziwszy si, wykonuj na chybi trafi kilka pocigni smyczkiem, nie wychodzc przy tym jednak z zasadniczej tonacji, i znw zapadaj w drzemk." Wrd wesoej zabawy nie spostrzeono nadcigajcej burzy, ktrej pierwsze krople i grzmoty przerywaj nagle beztroski nastrj.

Prostymi, lecz sugestywnymi rodkami oddaje kompozytor groz burzy (IV cz., Allegro) przewalajce si grzmoty, siekce strumienie deszczu, porywiste uderzenia wiatru. Burza osiga kulminacyjny punkt i uspokaja si z wolna (motyw wzburzenia" staje si przez powikszenie wartoci nut motywem uspokojenia"). Fina (Allegretto) jest pokrewny w nastroju, a nawet w tematyce, I czci. Wydaje si, jakby kompozytor ukazywa ten sam co na pocztku krajobraz, lecz w innym owietleniu i zaludniony teraz rzesz wieniakw, ktrzy ciesz si, e niebezpieczestwo mino. Znowu rozbrzmiewa pasterska pie (najpierw klarnet i rg, potem skrzypce), niosca spokj i ukojenie, i jakby w promieniach zachodzcego soca rozstajemy si z dzieem. (40') VII Symfonia A - d u r op. 92. Po kilkuletniej przerwie w komponowaniu wikszych dzie orkiestrowych, spowodowanej niepewn sytuacj polityczn (wojny napoleoskie) i trudnociami gospodarczymi, ktre odbiy si. te niekorzystnie na prywatnym yciu Beethovena, powstay (1812) bezporednio po sobie dwa wielkie, pokrewne dziea VII i VIII Symfonia.

Pierwsze wykonanie VII Symfonii odbyo si 8 XII 1813 w sali uniwersytetu wiedeskiego. Pod uywan wwczas nazw akademia" urzdzi Beethoven koncert, ktry obejmowa jako gwne punkty programu dwa jego dziea orkiestralne: Bitw pod Vittori op. 91 i VII Symfoni. Kompozytor dyrygowa sam, chocia sysza ju bardzo le. Entuzjazm publicznoci by wielki, ale. wywoao go wykonanie owej batalistycznej symfonii", ktra osigna u wspczesnych najwiksze powodzenie ze wszystkich dzie orkiestrowych Beetho-irena. Jak mylne i niesuszne s nieraz pochway i krytyki! Bitwa pod Vittori stanowi dzi jedynie kompozytorsk osobliwo w twrczoci Beethovena, natomiast VII Symfonia zachowaa sw wielko i wieo. Od dawna ju starano si wyjani" ideow tre VII Symfonii, powiza j z jakim programem. Wagner nazwa j apoteoz taca", inni dytyrambicznym pochodem Dionizosa", inni jeszcze mwili o mdroci Zaratustry, ktry na szczytach doskonaoci opuszcza swe szaasy, aby odda si ziemi i jej uciechom." W rzeczywistoci zarwno ta, jak i VIII Symfonia przedstawiaj raczej odwrt od programowej idei poetyckiej.

Niemniej w VII Symfonii rzeczywicie drgaj jakby echa ze wiata antycznego, a rytm stanowi podstaw i materia formotwrczy caoci. Dzieo rozpoczyna duszy wstp o marzycielskim nastroju, stanowicy sam w sobie pikny obraz muzyczny. Nagle rozprasza si liryczna atmosfera: krtkie, rytmiczne przejcie wprowadza od razu gwny temat I czci (Vivace). Oparta jest ona prawie w caoci na pulsujcym, daktylicznym rytmie, co nadaje jej wyjtkow architektoniczn jednolito i stwarza w poczeniu z wartk melodi, nagymi modulacjami i kontrastami dynamicznymi atmosfer energii, nieskrpowanej radoci i pogody. Cz II (Allegretto) to temat z wariacjami. Skoncentrowana powaga i sia tego utworu wywieraj potne wraenie. I tu gwn rol odgrywa rytm, lecz jake inny powolny, marszowy, przywodzi na myl jakby jaki antyczny, uroczysty pochd ofiarny. rodkowe ogniwo kontrastuje agodn, kojc melodi. Beztroskim scherzem jest III cze^ (Assai meno presto). W ywym, trzywierciowym rytmie przebija jego gwny temat,

gotujc suchaczowi wiele niespodziewanych, zaskakujcych momentw. Szerokie, majestatyczne trio opiera si podobno na staroaustriackiej pieni odpustowej. Trzykrotnie przeplata si ono z czci gwn, by za trzecim razem po kilku zaledwie taktach, bez przygotowania, z typowo beethovenowsk przekor. nagle zakoczy utwr. Szczytowym punktem dziea jest burzliwa i roztaczona cz ostatnia (Finale. Allegro con brio). To ju nie w rozchestany" Beethoven, jakim si sam chtnie widzia i nazywa, lecz Beethoven w demonstracyjnej, ekstatycznej wesooci. Do tego Finau, bdcego konsekwentnym ukoronowaniem caego dziea, odnie mona to, co Bettina von Arnim pisze do Goethego o Beethovenie, wkadajc mu w usta sowa: Muzyka jest winem, ktre pobudza ludzi do nowych czynw twrczych, a ja jestem owym Dionizosem, ktry dla nich nalewa ten przepyszny napj i upaja nim ich ducha". (38') Manuskrypt VIII Symfonii F-dur op. 93 datowany jest wasnorcznie przez kompozytora: Symfonia Linz, w miesicu padzierniku 1812". Nie by to pogodny okres w yciu kompozytora. Pobyt w Linzu,

gdzie jego brat, Jan, prowadzi aptek, obfitowa w rne kopoty i troski; zupena ju niemal guchota i inne niedomagania zdrowotne czyniy ycie kompozytora coraz bardziej smutnym i ponurym. A jednak aden cie tych przykrych, a nawet tragicznych przej nie pad na muzyk VIII Symfonii. Przewietlona jest humorem" i nastrojona na lekki, beztroski ton w wikszym jeszcze moe stopniu ni bliniacza Sidma. Brak tu jakichkolwiek akcentw tragizmu czy blu, zmaga i walki; atmosfera radosnego zanurzenia si w ycie, tak przez Beethovena ukochane pomimo wszystkich przeciwnoci losu spowija ca Symfoni F-dur. Beethoven mwi o niej jako o maej", zapewne w porwnaniu z Sidm, ktr nazywa wielk" i najlepsz". W istocie jest sma obok Pierwszej najkrtsz z wszystkich dziewiciu symfonii. Mona by j nazwa w tym samym sensie co sto lat pniej napisane dzieo Prokofiewa Symfoni klasyczn", gdy oznacza ona wiadomy nawrt do stylu Mozarta, a w wikszym jeszcze stopniu Haydna, jest ukonem w stron dawnej galanterii i symfonii z czasw peruki" (K. Stromenger). Ale wszystkie archaizmy wprowadza Beetho-ven z penym humoru

zmrueniem oka, a spoza nich ukazuj si raz po raz typowo beethovenowskie rysy. Nie od razu odkryto ten szczeglny urok VIII Symfonii. Jej przyjcie podczas prawykonania 27 II 1814 byo chodne, podczas gdy Allegretto zaprezentowanej rwnoczenie VII Symfonii musiano powtrzy. Niemile tym dotknity kompozytor stwierdzi, e stao si tak, bo wanie sma jest lepsza. Pierwszym bodaj entuzjast Symjonii F-dur by Hektor Berlioz, ktry w 1836 pisa w Gazette Musicale": To dzieo jest kolosalne. Szczerze mwic, za obd mona uwaa porwnywanie tej Symfonii z jakkolwiek, choby najpikniejsz symfoni Mozarta zbyt nierwni s wspzawodnicy". Chocia unikamy dzi takich porwna, moemy jednak zrozumie zachwyt Berlioza. Bez wstpu, ywym tematem rozpoczynaj I cz (Allegro viva.ce e con brio) skrzypce, ktrym odpowiadaj klarnety. Ta odpowied przeksztaca si w ludow, lendlerow melodi drugiego tematu. I dalej, prosto i pogodnie, pynie wartki nurt muzyki. Nie ma w niej adnych problemw lub niespodzianek i tym moe najprdzej mona wytumaczy fakt, e dzieo nie zrobio furory" u wspczesnych,

ktrzy spodziewali si nowych sensacji muzycznych". Dla utrzymania jednolitego, lekkiego charakteru umieci Beethoven zamiast czci powolnej Allegretto. Objanienie scherzando" podkrela artobliwe intencje kompozytora. Bo jest to przecie genialna humoreska, poczwszy od miarowego tykania, naladujcego chd taktomierza (metronomu) ktrego wynalazca, Malzel, nalea do bliskiego otoczenia Beethovena a skoczywszy na archaizujcym zakoczeniu. Rwnie krtkie (80 taktw), jak znakomite, naley Allegretto do naj-wdziczniejszych utworw Beethovena. Inny rodzaj humoru prezentuje Menuet (III cz.). Nie jest to figlarna humoreska czy wytworny taniec dworski; rubaszne i szorstkie nieraz akcenty wskazuj na ludowe pochodzenie, na powinowactwo z haydnowskimi, lendlerowymi" menueta-mi. Na sposb prawdziwie starowiedeski koncertuj rogi, klarnety i wiolonczele w krtkim triu. Hamowany w poprzednich czciach temperament wyzwala si w Finale (Allegro vivace). To swobodnie uformowane rondo jest kulminacj nastroju panujcego w caym dziele. (26')

Od prawykonania VIII Symfonii do chwili, kiedy Beethoven wystpi publicznie z IX Symfoni d-moll op. 125, upyno dziesi lat. W cigu tego dugiego okresu obok wielu innych kompozycji Beethoyena kiekowao, rozrastao si i dojrzewao jego ostatnie symfoniczne dzieo. W 1815 zrodzi si temat Scherza, a w notatniku Beethovena z lat 181617 zanotowane s puste kwinty otwierajce I cz i naszkicowany jest jej pierwszy temat. Ale dopiero w 1817 zarysowuje si konkretny plan tej Symfonii. Zasadnicza praca przypada na 1823, bezporednio po ukoczeniu partytury Missa solemnis. Beethoven cakowicie odizolowa si od wiata i najbliszych nawet przyjaci, formujc w cikim trudzie nie mia bowiem z gry ustalonej koncepcji - ksztat nowego dziea. Chcia zawrze w nim sum swojej wiedzy, umiejtnoci i talentu. Nie tylko ustala waciw posta rytmiczn i melodyczn tematw, nie tylko pracowa nad ich rozwiniciem i nad odpowiedni instrumentacj. W trakcie tworzenia prbowa rnych rozwiza formalnych, zmienia istniejce ju konstrukcje poszczeglnych czci. Najwicej wtpliwoci i kopotw nasuwaa Beethovenowi ( koncepcja Finau. Pocztkowo nie

zamierza wprowadza do ' gosw ludzkich i niemal w ostatnim stadium pracy zdecydowa si na to posunicie, ktrego zreszt mia jakoby aowa: ju po wykonaniu dziea projektowa zastpienie ostatniej czci utworem czysto instrumentalnym. Schillerowska Oda Do radoci", ktrej tekstem posuy si Beethoven w IX Symfonii, od dawna fascynowaa kompozytora. Jeszcze w rodzinnym Bonn pragn przyodzia j w dwikow szat, a w pniejszych latach kilkakrotnie powraca do owej myli, lecz jako jej nie realizowa. Ch spenienia snutego od lat planu artystycznego przyczynia si zapewne w niemaym stopniu do tego, e Oda zostaa wczona do Finau IX Symfonii. Tu znalaz take Beethoven odpowiedni form muzyczn i ramy dla tej poezji. Sowami wielkiego poety mg wyrazi sens caego dziea, jeszcze raz najwyraniej powtrzy myl, ktra przewija si poprzez jego twrczo. Jest ni walka z losem i cierpieniem oraz zwyciskie przeciwstawianie im szczcia i radoci. Fina IX Symfonii jasno i dobitnie tumaczy muzyczno-poetyck wymow poprzednich jej czci. Z zamglonego krajobrazu dwikowego pustych kwint (II skrzypce i wiolonczele) jakby z

nicoci wyania si gwny temat I czci (Allegro ma non troppo, un poco maestoso) w mocnym unisonie orkiestry. Bdzie on odtd stale powraca, determinujc swym zdecydowaniem drama-tycznopospny charakter utworu. Pojawiaj si te wkrtce ju to bardziej radosne, ju to tskne motywy i tematy. Z tych wszystkich myli muzycznych tworzy Beethoven gigantyczn konstrukcj dwikow, ktra daleko wykracza poza ramy tradycyjnej formy sonatowej; jej kade ogniwo jest znacznie poszerzone i do swobodnie traktowane. Zwaszcza w pracy tematycznej przetworzenia wznosi si geniusz kompozytora na nie osignite przedtem wyyny. Niemal kada strona partytury kryje miejsca o wyjtkowym piknie. Silne wraenie wywouje 38-taktowe tremolo kotw i gwatowne akordy instrumentw dtych, przygotowujce powrt gwnego tematu; przepikny jest epizod pod koniec utworu, gdy rg wprowadza gwny motyw w jasnym dur; wreszcie samo zakoczenie, gdzie po penych skargi harmoniach instrumentw dtych drewnianych, ktre rozbrzmiewaj ponad chromatycznymi pochodami basw, i po silnym crescendo jeszcze raz, z ca moc powraca naczelny temat. II cz (Molto

vivace) jest szeroko rozbudowanym scherzem o niebywaej witalnoci rytmicznej, mistrzowskiej konstrukcji i znakomitych pomysach instrumentacyjnych. Panuje tu wprawdzie nieporwnanie bardziej optymistyczny nastrj ni w I czci, ale wesoo i humor kryj pulsujce podskrnie wzburzenie. Jedynie w triu, ktrego temat oparty jest na dawnej piosence ludowej, panuje beztroska, pastoralna niemal atmosfera. Adagio molto e cantabile (III cz.) przenosi w cakiem inny wiat. Ta idealna formalnie, arcypikna brzmieniowo i pena wyrazu kompozycja przepojona jest spokojem i tkliwym liryzmem. piewny temat, wprowadzony przez instrumenty dte drewniane i przekazany przez nie skrzypcom, ukazuje si w rnych przeksztaceniach i cigle innych barwach instrumentalnych. Nowa melodia, ktr intonuj II skrzypce i altwki, zachwyca wysublimowan czystoci uczucia. Niebiaski" nastrj zakcaj przed ostatni wariacj gwatowne odywki trbek i rogw stoimy ju u progu synnego Finau. Dzikie, tnce akordy otwieraj ostatni cz (Presto, Allegro assai) i wkrtce rozpoczyna si osobliwy dialog: orkiestra

przypomina gwne myli poprzednich czci, a na kad z nich odpowiadaj wiolonczele i kontrabasy sugestywnym, jakby rzeczywicie mwionym recytatywem. Owa instrumentalna rozmowa przygotowuje moment, w ktrym wprowadzenie gosu ludzkiego staje si niemal oczywiste i naturalne. Gdy melodia radoci", podchwytywana przez coraz to nowe instrumenty, ucita zostaje nagle znanymi ju dysonansami pocztku, koryfeusz chru, baryton, intonuje sowa samego Beethovena: O bracia, nie takie tony! Pen piersi w milsze uderzmy, grniejsze i bardziej radosne!" Rozpoczyna si druga cz Finalu cykl wariacji, rozwijajcych si w swobodnej formie ronda. Chr i solici (sopran, alt, tenor i baryton) podejmuj strofy Schillerowskiej Ody. Przez ich odpowiedni wybr i zestawienie osiga Beethoven zamierzony sens: radoci i szczcia domaga si najpierw jednostka, a potem caa ludzko, poczona w braterskim ucisku (fuga Seid umsehlungen Millionen). Publiczno wiedeska gorco przyja prawykonanie (7 V 1824) IX Symfonii. Gdy przebrzmiay ostatnie dwiki muzyki, miaa miejsce wzruszajca scena: Beethoven, wtedy prawie zupenie

ju guchy, nie syszc burzliwych oklaskw, sta plecami do publicznoci i dopiero jedna z solistek obrcia K kompozytora, ktry z powiewajcych chustek i kapeluszy po- \ j zna, jak wielkie wraenie wywara jego muzyka. Jednak opi- j \' ni wiata muzycznego przez dugi czas wahaa si midzy '; dezaprobat a entuzjazmem. Stwierdzano, e jest to najgorsza symfonia Beethovena, zarzucano jej monstrualno, wytykano , brak smaku, a nawet trywialno. Atakowany by przede wszystkim Fina. Istotnym mankamentem utworu jest faktura partii wokalnych, gdy Beethoyen nie liczy si tu z moliwociami gosw ludzkich, traktujc je niemal jak instrumenty. Std te pochodz nieuniknione waciwie chropowatoci, ktrych zatuszowanie jest najwiksz trosk kadorazo--wych wykonawcw. Spory na temat IX Symfonii umilky od poowy XIX w., gdy z pietyzmem przez Wagnera przygotowane dzieo zostao przeze poprowadzone w 1842 w Drenie. Od tego czasu datuje si triumfalny, trwajcy do dzi pochd IX Symfonii przez cay wiat, ustala si jej wyjtkowa w literaturze muzycznej pozycja. Ta szczeglna sawa i sia, ktra przyciga i fascynuje zawsze suchaczy, opiera si nie tylko na

wartociach artystycznych dziea, monumentalnoci i bogactwie wrae dwikowoemocjonalnych, ale w rwnej mierze wypywa z jego tendencji estetycznych, ktrych oddziaywanie choby podwiadome nigdy nie sabnie. I jeeli nawet patrzc zupenie obiektywnie przecenia si czasem IX Symfoni, uwaajc j za apoteoz geniuszu Beethovena, to pozostanie ona zawsze symbolem najwzniolejszych ideaw i najwyszych wzlotw ludzkiego ducha. (70') UWERTURY ; C o r i o l a n op. 62. Nazwisko austriackiego poety Collina zostaoby na pewno zapomniane, gdyby Beethoven nie napisa w 1807 Uwertury do jego tragedii pt. Coriolan. Ale dzieo Collina dao Beethovenowi tylko zewntrzn pobudk. Chodzio mu bowiem nie tyle o muzyczne zilustrowanie akcji, ile o wydobycie dramatycznej istoty Collinowskiej tragedii wewntrznego konfliktu Coriolana. e Beethoven osign postawiony sobie cel, wiadczy pomyka, jak popeni Ryszard Wagner. W przekonaniu, i Beethoyen opar si na Szekspirowskim dramacie pod tym samym tytuem, napisa wielki twrca wspczesnego dramatu muzycznego odpowiednio ujte

omwienie, ktre zreszt te moe wyjani" muzyczn tre Uwertury. Muzyk swoj wyrazi Beethoven znakomicie duchowy dramat czowieka, ktrego zraniona duma ugia si przed silniejsz jeszcze mioci ojczyzny. Zdecydowany, natarczywy temat pierwszy charakteryzuje Coriolana, patrycjusza rzymskiego, ktry wygnany przez plebejuszy, poczy si z wrogim narodem Wolskw, by zemci si na swym rodzinnym miecie. Natarczywa melodia tego tematu zdaje si wyraa zawzito i upr, zranion mio wasn Coriolana. Drugi, piewny temat jest jakby gosem sumienia, ktre budzi si pod wpywem baga matki i ony. W tym muzyczno-dra-matycznym konflikcie mio ojczyzny i dobro ogu zwycia egoistyczn dum i ambicj jednostki. Coriolan odstpi od mciwego zamiaru, lecz ginie z rk oszukanych Wolskw. Jeszcze raz wznosi si pierwszy temat, ale jego rwca si teraz melodia zanika w guchych dwikach orkiestry. (7') E g m o n t op. 84. Gdy w 1809 otrzyma Beethoven zlecenie napisania muzyki do tragedii Goethego Egmont, z radoci przystpi do realizacji powierzonego sobie zadania. Nie tylko bowiem by wielbicielem talentu wielkiego poety

niemieckiego, lecz take tre tragedii znalaza w nim ywy oddwik. Posta Egmonta, namiestnika Flandrii, ktry za udzia w powstaniu przeciwko hiszpaskim ciemizcom Niderlandw zo^ sta uwiziony i stracony (1568), musiaa zyska podziw i gorc sympati twrcy Eroiki i Coriolana, piewcy bohaterstwa, patrioty i entuzjasty wolnociowych hase rewolucji francuskiej. Beethoven gboko przey dramat Egmonta, czemu da wyraz w licie do Goethego: Usyszy Pan moj muzyk do Egmonta. Czytajc to dzieo, przeywaem i przemylaem je tak samo gboko i serdecznie jak Pan, i staraem si odda je w muzyce. Pragnbym bardzo usysze sd Pana o niej. Nawet nagana z ust Paskich bdzie cenna dla mnie i dla mojej sztuki; przyjm j z rwn wdzicznoci jak najwysz pochwa". Jakie byo zdanie Goethego o muzyce do Egmonta, nie wiemy. Oceniajc j dzi, moemy natomiast stwierdzi, e w ukoczonej w maju 1810 partyturze najcenniejszymi partiami s Pieni Klarchen, wzruszajce Larghetto do sceny mierci Klarchen i napisana na specjalne danie Goethego Symfonia zwycistwa, zamykajca cao. Utwory te wykonywane s jednak bardzo rzadko wraz z

pozostaymi numerami" jako ilustracja muzyczna przy inscenizacji tragedii Goethego. Zawsze ywa natomiast jest wietna Uwertura (w bohaterskiej" tonacji Beethovena Es-dur), prawdziwy poemat symfoniczny. Cikie, zowrbne akordy wstpne, dramatyczne i namitne Allegro, triumfalna apoteoza kocowa ilustruj dumn posta bohatera, walczcego i gincego za wolno swego narodu. (8') Uwertury do opery Fidelio". Beethoyen nie by dramaturgiem. On, ktry w swych dzieach instrumentalnych zawar tak rnorodne treci wyrazowe, ktry wypeni swe symfonie, koncerty, uwertury, kwartety czy sonaty tak bogatym yciem dramatycznym, nie potrafi dokona tego samego z rwnym rezultatem w operze. Nie mg zdecydowa si na wybr tematu, zraa si najmniejszymi przeciwnociami, z trudem przychodzio mu pogodzi si z ustpstwami, jakich wymaga czsto od kompozytora pisanie dla sceny muzycznej. Tym wszystkim tumaczy si fakt, e mimo snutych do koca ycia planw operowych jedynym dzieem Beethovena z tego zakresu pozostaa opera Fidelio. Treci jej jest autentyczne zdarzenie, ktre miao miejsce we Francji w latach wielkiej rewolucji, a ktre ju

wczeniej posuyo francuskiemu kompozytorowi Garveaux do napisania opery pt. Leonora czyli Mio maeska, wedug tekstu Bouilly'ego. Do tego samego tekstu, przetumaczonego na jzyk niemiecki, skomponowa Beethoven swoje dzieo, a tylko ze wzgldu na rewolucyjne akcenty libretta przeniesiono akcj do Hiszpanii XVI w. Gwn bohaterk dramatu jest kobieta, Leonora, ktra w mskim przebraniu i pod imieniem Fidelia, niepomna grocych jej niebezpieczestw, ratuje swego ma, Florestana, wtrconego niewinnie do wizienia na podstawie faszywego oskarenia gubernatora Pizarra. Fidelio ukoczony zosta w 1805, lecz kompozytor jeszcze dwukrotnie dokonywa znacznych zmian i skrtw. I oto wypadek niezwyky w dziejach opery: powstaj cztery rne uwertury. Trzy pierwsze, zwane Leonorami (pierwotnie tytu opery mia brzmie Leonora) i opatrzone wedug kolejnoci napisania odpowiednimi cyframi rzymskimi, utrzymane s w tonacji C-dur, ktra odpowiadaa zawsze u Beethovena nastrojom radosnym, triumfalnym. Wszystkie trzy nawizuj te do gwnych problemw opery, ukazujc poprzez zaczer-pnitte z niej tematy cierpienia uwizionego

Florestana, nikczemno despotycznego Pizarra, odwag i walk Leonory, wreszcie triumf sprawiedliwoci. W kadej jednak uwerturze inaczej ujmuje Beethoven te treci", kada przynosi inne rozwizania formalne. I tu paradoks: denia kompozytora zmierzay ladem Glucka i czciowo Mozarta do jak najcilejszego powizania uwertury z oper; poprowadziy jednak w przeciwnym kierunku do samodzielnego, progra-mowosymfonicznego stylu. Leonory I nie syszy si dzi prawie nigdy. Nie dlatego, e jest sab kompozycj; po prostu przymiy j dwie nastpne, a zwaszcza trzecia. W Leonorze I Beethoven wcale efektownie przeciwstawia powolny wstp (Andante con moto) ywemu Allegro con brio, eksponujc przede wszystkim pocztkowy i kocowy nastrj dramatu. Kompozytora jednak dzieo nie zadowalao; raz tylko za jego ycia prywatnie wykonane, opublikowane zostao dopiero pomiertnie jako Opus 138. (9') Szukajc innego rozwizania formalnego, skomponowa Beethoven na prapremier Fidelia (1805) Leonor II, w stosunku do poprzedniej nieporwnanie okazalsz, konsek-wentniejsz, powaniejsz", czciej te wykonywan. Uwaana ona bywa nawet za ciekawsz muzycznie od

Leonory III, aczkolwiek niewtpliwie jest prostsza i mniej efektowna. Oparta na zestawionym chronologicznie materiale tematycznym opery, odzwierciedla Leonora II do dokadnie jej przebieg. Poniewa wic rozwj formalny kompozycji wyznacza akcja sceniczna, w gwnych punktach ju uprzedzona, uwertura staa si dramatem, zamiast by wprowadzeniem do niego. Z dramaturgicznego punktu widzenia jest to, by moe, bd, ale w procesie usamodzielniania si uwertury zasadniczy krok naprzd. (12') Oddaliwszy si ju znacznie od operowych konwencji, poszed Beethoven jeszcze dalej w skomponowanej na drug premier mocno przeksztaconego Fidelia (1806) Leonorze III, zwanej Wielk" dla rozmachu koncepcji, mistrzowskiego wycyzelowania wszystkich szczegw, porywajcej siy wyrazu i. osignitej popularnoci. Wykorzystujc wzbogacony materia tematyczny Leonory II, jest Leonora III samodzielnym dzieem symfonicznym, rzdzcym si wasnymi, czysto muzycznymi prawami w oparciu o swobodnie potraktowany schemat allegra sonatowego. Ksztat formalny staje si tu dla Beethovena waniejszy od cisego zwizku ze scenicznym dramatem;

przypomina o nim waciwie tylko dwukrotna fanfara, ktra majc swe uzasadnienie jedynie w akcji opery, a nie psujc jednak wewntrznej harmonii Uwertury wiadczy o logice symfonicznej konstrukcji Leonory III. Pospne Adagio, w ktrym przewija si temat zaczerpnity z arii uwizionego Florestana, tworzy^ wstp Uwertury. Due napicie towarzyszy przejciu do zasadniczego czonu dziea, Allegra. Rozpoczynaj je unisono wiolonczele i I skrzypce miaym tematem Leonory. W dalszym symfoniczno-drama-tycznym rozwoju przeciwstawiaj si tej gwnej myli gwatowne tremola smyczkw i grone figury basowe (nikczem-no Pizarra), a formalny i nastrojowy kontrast wprowadza elegijny temat obojw i fagotw, ktry nawizuje do duetu koczcego scen w wizieniu. Ale heroiczny temat Leonory utrzymuje stale przewag, doprowadzajc do pierwszego kulminacyjnego punktu (drugim jest fina). Wyznacza go w radosny sygna trbkowy (grany poza estrad), symbol wyzwolenia. Krtkie, pozornie powcigliwe intermezzo, gdzie pikna melodia instrumentw dtych-drewnianych rozwija si szeroko na tle pulsujcego regularnie rytmu smyczkw, prowadzi do powtrnego, bliszego teraz

sygnau trbki, po kto- rym powraca w innej tonacji ten kryjcy w istocie due na- |. picie epizod i staccatowym biegnikiem fletu przechodzi w te- ". mat Leonory, prowadzony dalej przez w instrument w duecie z fagotem. Nastpujce teraz uzasadnione formalnymi wzgldami powtrzenie nie jest jednak tradycyjn repryz, lecz wzbogacone nowymi elementami, stanowi kontynuacj rozwoju muzyczno-dramatycznego. Przy kocu Beethoven wygasza wszystkie wiata", aby jak najjaniej zabysy w finaowej stretcie. Ten triumfalny, najefektowniejszy chyba i najbardziej porywajcy fragment w Beethovenowskiej twrczoci symfonicznej zadecydowa przede wszystkim o popularnoci Leonory Ul. (12') Wedug nie pisanej tradycji wykonuje si Leonor III mi- dzy I a II aktem opery. Na pocztku natomiast grana jest ': czwarta z kolei uwertura (w Edur), tzw. Uwertura F i-delio" op. 72 (1814), skomponowana na prapremier powtrnie, ostatecznie ju uformowanej opery. Beethoven napisa to dzieo stwierdziwszy, e wczeniejsze trzy 'maj jednak raczej charakter koncertowy, s nieproporcjonalnie rozwinite w stosunku do samej opery, a uprzedzeniem jej dramatycznych

efektw osabiaj wraenie akcji scenicznej. Std Uwertura Fidelio" pojawiajca si te czasem w programach koncertowych jest utworem przejrzystym formalnie, ale efektownym, bezporednim, wprowadzajcym w pogodn atmosfe- r pierwszjej sceny opery, opartym w zasadzie na wyrazistym > temacie rogw. (6') | KONCERTY .-,I Koncert fortepianowy C-dur op. 15, ukoczony i wykonany przez kompozytora po raz pierwszy w 1798, nie odbiega od stylu jego innych modzieczych utworw: tematyka przyjemna, ale niezbyt gboka, ma charakter waciwy wiedeskiej muzyce koca XVIII w. Poniewa dzieo powstao przede wszystkim z myl o wasnych wystpach pragncego wybi si wirtuoza, wicej mona ze dowiedzie si 0 Beethoyenie-pianicie ni o Beethovenie-kompozytorze. Chocia jednak niewtpliwe i silne s jeszcze wpywy minionej epoki, a zwaszcza Mozarta, to pewne indywidualne rysy zapowiadaj ju przysze przeobraenia stylu. Sam dobr tonacji Koncertu jest znamienny. Tonacja C-dur bya dla

Beethovena symbolem optymizmu i radoci. Taki charakter ma wanie I cz (Allegro con brio), ktrej gwny temat wprowadza orkiestra. Ona rwnie ukazuje peen liryzmu drugi temat. Fortepian rozpoczyna wystp now, wdziczn myl, po czym rozwija materia tematyczny, podany w orkiestrowym wstpie. W caym Allegro widoczna jest przewaga byskotliwych, cho niebanalnych figuracji fortepianowych i stosunkowo maa samodzielno orkiestry. Utrzymana w delikatnym kolorycie II cz (Largo) kryje nieporwnanie gbsz tre emocjonaln. Uczuciowe nasycenie melodii, subtelnie brzmica orkiestra i cise powizanie jej z barwn dwikowo parti fortepianu w zgodnym dialogu stwarzaj jednolity, marzycielski, niemal ju romantyczny klimat. W inny zupenie nastrj wprowadza III cz (Allegro) taneczne rondo. Dalekie od gadkich" rond Mozarta, przypomina rubasznoci oraz jdrnymi rytmami niektre utwory Haydna i wywouje obraz jakiej nie dworskiej, lecz ludowej, wesoej zabawy. (37') II Koncert fortepianowy B-dur op. 19 jest waciwie pierwszym z zachowanych w caoci utworw koncertowych Beethovena, chocia wedug numeracji samego

kompozytora uwaa si go za drugi. Nie znamy pierwszej wersji dziea z 1795, ktrej niezadowolony prawdopodobnie autor nada trzy lata pniej dzisiejsz posta. Ta wczeniejsza i nie najlepsza praca" jak okrela j Beethoven jest istotnie prostsza i skromniejsza nawet od Koncertu C-dur, stoi prawie cakowicie na gruncie tradycyjnym. Podobnie jak u Mozarta panuje w Koncercie Bdur rwnowaga midzy fortepianem a orkiestr, przy czym wspzawodnicz one czsto z sob w rwnorzdnych partiach. I cz (Allegro con brio), lekka 1 przyjemna, niewiele ma jeszcze oryginalnych rysw. Bardziej beethovenowskie jest spokojne, zadumane Adagio (II cz.). Gos solowy splata si tutaj cile z s.ubtelnie brzmic parti orkiestraln, tworzc utrzyman w pastelowym kolorycie cao. Wesoy, pastoralny charakter (ptaszce motywy) ma natomiast fina (Molto allegro) w formie ronda. (25') 87 Beethoven Na rkopisie III Koncertu fortepianowego c - m o 11 op. 37 umieci Beethoyen dat 1800, ale wykona dzieo po raz pierwszy

dopiero 5 IV 1803. Przypuszcza si wic, e jeszcze w tych latach pracowa nad Koncertem. Jeeli przypomnimy sobie, e byy to lata, kiedy postpujca nieubaganie guchota rzucaa na ycie Beethovena pospne cienie, to atwo odnajdziemy w Koncercie c-moll echa zwtpie i nadziei, rezygnacji i mocnych zryww tych uczu, ktre przeywa wtedy kompozytor. Koncert c-moll wyranie ju zapowiada okres romantyzmu, nie tylko w swej ekspresji uczuciowej, ale take we wpywie, jaki wywiera ona na form koncertow. Po raz pierwszy w historii koncertu instrumentalnego wspzawodnictwo partii solowej i orkiestrowej podporzdkowane zostao symfonicznej zasadzie. Orkiestra nie tylko akompaniuje, lecz bierze czynny udzia w akcji muzycznej, ktrej podlega te solista. Najwyraniej wida to w przetworzeniu I czci, gdzie w miejsce byskotliwej gry motyww pojawia si symfoniczne rozwijanie materiau tematycznego. Twrca romantycznej opery, C. M. Weber, wyrazi si, e koncerty molowe bez okrelonych, pobudzajcych idei nie znajduj oddwiku u suchaczy". W I czci (Allegro con brio) Koncertu c-moll zawar Beethoyen owe

pobudzajce idee". Wprawdzie nie sprecyzowa ich nigdzie bliej, ale ich charakter wyznaczony jest wyranie przez tonacj c-moll, patetyczn tonacj tragizmu i walki (V Symfonia, Uwertura Coriolan", Sonata Patetyczna"). II cz (Largo) przenosi nas w zupenie inny wiat z yciowej walki ucieka Beethoyen w cisz natury". Largo jest jednym z tych utworw Beethovena, ktre zachwycaj zawsze swym nasyceniem uczuciowym. Ostatnia cz (Rondo) odbiega daleko od dawnych rond Haydna, Mozarta czy nawet wczeniejszego" Beethove-na; wida w niej bardziej ju samodzieln technik kompozytorsk i denie do uzyskania jak najwikszej jednolitoci utworu. Cel ten osiga kompozytor przez cilejsze zespolenie instrumentu solowego i orkiestry, a przede wszystkim przez wyrane pokrewiestwo motywiczne tematw. Tu te wanie objawia si w peni typ tzw. ronda sonatowego, gdzie pierwszy kuplet jest jednoczenie drugim tematem, a obok kontrastujcego kupletu rodkowego wystpuje partia przetwo-rzeniowa (w tym wypadku znakomite fugato). Cao ma charakter artobliwy, aczkolwiek przesonity nieco cieniem melancholii. (35')

Wrd koncertw fortepianowych Beethoyena IV Koncert G-dur op. 58 jest pierwszym, ktry w peni repreBeethovcn zentuje wasny styl kompozytora. Dzieo powstao w latach 1804 07, prawie rwnoczenie z IV, V i VI Symfoni, Fantazj na fortepian, chr i orkiestr oraz Msz C-dur; by to jeden z najbardziej podnych okresw twrczoci mistrza z Bonn. Wczeniej ju ukoczy wielkie sonaty: Kreutzerow-sk, Waldsteinowsk i Appassionat. Zdobyte w tych wszystkich dzieach mistrzostwo pracy tematycznej oraz jednoci treciowej i stylistycznej odzwierciedla si w peni w Koncercie G-dur. Urzeczywistni tu Beethoven w sposb zupeny zasad przeciwstawiania sobie sol i orkiestry, jak gdyby byy osob i chrem. Jednoczenie partia solowa jest genialnie wpleciona w samodzielnie traktowan orkiestr Beethovenow-skich symfonii, a przeznaczona dotd na zewntrzny efekt wirtuozeria nabiera cech przemylanej i wysoce artystycznej improwizacji. Jeeli Koncert G-dur okrelono nazw Skowronkowy" (Lerchenkonzert), to przede wszystkim dotyczy to I czci

(Allegro moderato). Jej gwny temat, ktrym po raz pierwszy w historii koncertu fortepianowego rozpoczyna sam solista, bez akompaniamentu, nadaje caemu utworowi pogodny charakter. Drugi temat, bardziej piewny i liryczny, wprowadzaj skrzypce w orkiestralnym wstpie. Urok swj zawdzicza Allegro w duej mierze improwizacyjnej swobodzie i lekkoci, z jak przewija si gos solowy ponad peno-brzmicym, tematycznym tem orkiestry. Krtkie Andante con moto (II cz.) jest jednym z najbardziej dramatycznych utworw literatury koncertowej. Jego napicie emocjonalne jest tak wielkie i sugestywne, e mimo woli nasuwa plastyczne, obrazowe skojarzenia; wspczesny Beetho-yenowi poeta, H. Clasing, podoy nawet pod muzyk utworu sowa swego wiersza Do Psyche. Tradycja gosi, e Andante napisa Beethoven pod wraeniem obrazu, ktry przedstawia Orfeusza proszcego o lito podziemne moce. Czy tak byo w rzeczywistoci nie wiadomo. W kadym razie utrzymany w recytatywnym stylu dramatyczny dialog miedzy bezlitosnym unisonem instrumentw smyczkowych a bagajcym piewem fortepianu" wywouje gbokie wraenie.

III cz, Rondo (Vivacc), dorwnuje muzyczn wartoci poprzedzajcym ogniwom cyklu. Orkiestra i fortepian prowadz dalej swj dialog, lecz teraz zgodnie podaj sobie tematy, uzupeniaj je i przetwarzaj razem lub osobno. Wirtuozowskie elementy pianistyczne, w ktre'obfituje ta cz wicej ni czci poprzednie, wplecione s organicznie w symfoniczn cao. (32') 89 B e e th ove n V Koncert fortepianowy Es-dur op. 73 oznacza szczyt moliwoci tej formy, osigalnych w ramach klasycznej muzyki. Konsekwentny i wiadomy rozwj stylu Beethovena doprowadzi do uzyskania idealnej rwnowagi midzy treci emocjonaln a elementami wirtuozowskoimprowizacyjnymi, do genialnego zespolenia pierwiastkw oryginalnej techniki pianistycznej i symfonicznej. Dzieo, powstae w 1809, nawizuje podobnie jak i l Koncert C-dur do ulubionych od czasw rewolucji francuskiej tzw. koncertw wojskowych. Ich charakterystyczne cechy: przewaga mocnych, marszowych rytmw, proste i ywe motywy oraz usunicie na dalszy plan lirycznych epizodw, podkrela

Beethoven jeszcze uyciem tonacji Es-dur, ktra w mniejszym lub wikszym stopniu nadaje jego utworom rysy bohaterskie, a w III Symfonii Eroice" urasta do znaczenia niemal symbolicznego. Spord piciu koncertw fortepianowych Beethovena Koncert Es-dur jest jedynym, ktrego kompozytor nie gra sam publicznie. Wykonany po raz pierwszy 28 XI 1811 w lipskim Gewandhausie przez Jana Schneidera, wzbudzi zachwyt, z trudnoci ograniczajcy si do zwyczajnie' przyjtych oznak uznania i radoci" pisa wspczesny recenzent. Ale gdy kilka miesicy potem wystpi z tym samym dzieem Karol Czerny, relacja brzmiaa: Nowy koncert Beethovena przepad". Oto typowy przykad stosunku wspczesnych do twrczoci Beethovena niebyway entuzjazm obok zupenego niezrozumienia. Jedn z przyczyn niechtnego przyjcia Koncertu Es-dur przez wiedesk publiczno mogy by niezwyke rozmiary jego I czci (Allegro), ktra obejmuje 578 taktw i jest dusza od pierwszych czci V i IX Symfonii. Koncert rozpoczyna si oryginalnie jakby improwizacj fortepianow wspart na trzech akordach orkiestry, po czym dopiero nastpuje potny wstp

orkiestralny. Radosny nastrj I czci zachowany jest tak jednolicie, e nawet poboczny temat nie kontrastuje jak zwykle z gwnym tematem, lecz stanowi raczej ujcie tej samej myli w sposb bardziej piewny. Temat pojawia si w coraz to innych przeksztaceniach i ujciach, stanowic oryginalny rodzaj techniki wariacyjnej w ramach allegra sonatowego. Pene poezji i w delikatnych barwach utrzymane Adagio (II cz.) unika wewntrznych spi wicej jeszcze ni poprzedzajce Allegro. Solista rozpoczyna sw parti spokojnie, jakby fantazjujc, a dopiero pniej podejmuje poddan przez orkiestr, szlachetn w swym liryzmie melodi. Nagy, miay zwrot harmoniczny prowadzi bezporednio z cicho przebrzmiewajcego Adagio do ywego Rondo (III. cz., Allegro). Qwny 90 B e e th oven temat zaznacza fortepian zrazu jakby niepewnie, ocigajc si, by potem z tym wikszym zdecydowaniem rozpocz tryskajcy radoci i si utwr, bdcy jeszcze jednym znakomitym przykadem

beethovenowskiej sonatowego. (37')

formy

ronda

Koncert skrzypcowy D-dur op. 61. Relacja z pierwszego wykonania tego dziea (23 XII 1806) w Wiedeskiej Gazecie Teatralnej" wydaje nam si dzisiaj niewiarygodna: Co do Koncertu Beethofena [tak!] ocena fachowcw jest jednolita: przyznaje mu duo piknoci, stwierdza jednak, e cao jest nie powizana i e nie koczce si powtrki kilku pospolitych miejsc mog atwo znudzi". Koncert rzeczywicie przyjty zosta bardzo chodno. Win za pocztkowe niepowodzenia utworu ponosi poniekd sam kompozytor; tak dugo wykacza i uzupenia partytur, e koncertmistrz wiedeskiego Theater an der Wien, Franciszek Cle-ment, dla ktrego Koncert zosta napisany, musia gra swoj parti prawie a vista, co z pewnoci nie wpyno dodatnio na poziom wykonania i w duej mierze wywoao negatywne stanowisko wspczesnych. Czoowe miejsce, jakie dzi zajmuje Koncert Beethovena w literaturze skrzypcowej, zapewnia mu doskonaa rwnowaga midzy stylem koncertowym i symfonicznym, a zarazem dobr tematw, odpowiadajcych znakomicie charakterowi instrumentu solowego, ktry

traktowany jest raczej piewnie ni wirtuozowsko. Podobnie jak w dwch Romancach (op. 40 i op. 50) skrzypcowych z towarzyszeniem orkiestry uwypukli Beethoven rwnie w Koncercie przede wszystkim elementy uczuciowo-nastrojowe, usuwajc byskotliwy popis solisty na dalszy plan. Przy caej swojej samodzielnoci splata si partia skrzypcowa organicznie z parti orkiestraln, a tylko w Rondzie prowadzenie obejmuj skrzypce. Z tych te powodw wykonawca musi by zarwno nieprzecitnym muzykiem, jak i wytrawnym wirtuozem. Koncert skrzypcowy Beethovena powsta w okresie midzy jego dwoma najwikszymi koncertami fortepianowymi, odbiega jednak od ich zaoenia formalnego. Podczas gdy w koncertach G i Es fortepian i orkiestra przeciwstawiane s sobie od samego pocztku, to w Koncercie skrzypcowym tylko orkiestra wprowadza materia tematyczny w szeroko rozpitej ekspozycji I czci (Allegro ma non troppo). Niepostrzeenie wcza si w tok narracji gos solowy, preludiujc jakby pocztkowo w oktawowych pochodach, triolach i szesnastkowych figuracjach, by przej nastpnie w wysokich pozycjach liryczn melodi

gwnego tematu. przetwarzanie tema91 Beethoven

Motywiczne

tw i pocztkowego motywu kotw dokonuje si wycznie w orkiestrze. Ponad jej tem rozwija si piew solowych skrzypiec. Szczeglne wraenie wywouje drugi temat, wprowadzony przez gos solowy po kadencji. Nastrojowe zakoczenie wie si z charakterem caego Allegra. Liryczna atmosfera I czci potguje si jeszcze w krtkim Larghetto (II cz.) o eterycznym, romantycznym ju charakterze. Instrumenty smyczkowe (pianissimo, z tumikami) intonuj melodi opart na ciekawych, niespodziewanych zwrotach harmonicznych. W t kunsztown tkanin dwikw wplata si gos skrzypiec solo, snujcych dalej sw swobodn fantazj w kolejnych dwch wariacjach, gdzie melodi prowadz rogi, klarnet i pniej fagot. W harfowym, delikatnym pizzicato instrumentw smyczkowych jeszcze raz powraca temat opisywany zwiewnymi arabeskami skrzypiec. Kadencja prowadzi ze rodkowej czci do finaowego Ronda (Allegro). Jakby dla nadrobienia

swej tematycznej bezczynnoci" teraz skrzypce solo wprowadzaj temat refrenu i powtarzaj go w wyszej pozycji. Melodia refrenu, podjta z kolei przez ca orkiestr, ttni w tanecznych rytmach temperamentem i radoci. Drugi temat wprowadzaj rogi, a trzeci poddaje skrzypcom fagot. Rondo jest najbardziej byskotliw i technicznie trudn czci dziea, lecz wszelka wirtuozeria stoi tu jak zawsze w koncertach Beethovena wycznie na usugach poetycko-muzycznej myli, podkrela ywy charakter utworu. (42') Koncert potrjny C-dur op. 56 na skrzypce, wiolonczel i fortepian napisa Beethoven (180506) dla swojego protektora i ucznia, ksie.cia Lobkowitza, i dlatego partia fortepianu, ktrej tene mia by wykonawc, jest technicznie atwiejsza ni partie pozostaych instrumentw. Wszystkie trzy przeciwstawiane s orkiestrze, ale nie w formalnym typie concerto grosso, lecz w rodzaju symfonii koncertujcej, na co wskazuje sonatowa forma dziea i jego symfoniczny charakter. Koncert potrjny nie naley do popularnych dzie Beethovena. Moe, jak chc jedni, brakuje mu porywajcego rozmachu", moe dlatego, jak twierdz inni, e wykonanie gwnych gosw jest bardziej cikie ni wdziczne"

(dotyczy to solowych skrzypiec i wiolonczeli). Trudno jest te znale trzech solistw chtnych do wykonania tej w gruncie rzeczy interesujcej kompozycji. Skrajne czci troskliwie wypracowane, energiczne Allegro i z werw napisane Rondo alla Polocca zawieraj sporo miejsc interesujcych brzmieniowo i ciekawie rozwizuj problemy wynikajce z przeciwstawiania orkiestrze trzech samodzielnie prowadzonych instrumentw. Piknym 92 ' Beethowen utworem jest rodkowe Largo z bardzo ju romantycznym so-lem wiolonczeli, ktrej temat przejmuj potem w tercjach klarnety i fagoty. (35') DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE Fantazja c - m o 11 op. 80 na fortepian, chr i orkiestr. W swoich trzech ostatnich koncertach fortepianowych zawar Beethoven niespotykan dotd u adnego innego kompozytora tre emocjonaln. Lecz mimo to nie wypowiedzia si w tych dzieach tak bezporednio, jak w wielu sonatach fortepianowych i kwartetach czy w niektrych

symfoniach i uwerturach. Czynnik wirtuozowsko-popisowy, cho nabiera u Beethovena charakteru penej artyzmu improwizacji, odgrywa zawsze w koncercie wan rol, absorbujc kompozytora, wykonawc i suchacza. Dlatego chyba od 1809 Beethoven nie tworzy ju dzie w formie koncertu instrumentalnego, chocia szuka nadal moliwoci przeksztacenia jego tradycyjnej formy. Wymownym wiadectwem tego denia jest ukoczona w 1808 Fantazja c-moll. Ta ciekawa prba poczenia elementw koncertu i kantaty pozostaa unikatem w literaturze muzycznej i chocia Beethoyen nie osign w niej zamierzonego celu, to jednak przez zestawienie trzech organizmw dwikowych fortepianu, chru i orkiestry, uzyska cakiem nowe i oryginalne efekty brzmieniowe. W Fantazji dopatrywano si kiedy wstpnego studium do IX Symfonii, lecz choby sam nastrj i koncertujcy styl ka odrzuci te przypuszczenia, majce rdo w podobiestwie gwnego tematu Fantazji do melodii kocowego hymnu IX Symfonii. Fantazj rozpoczyna fortepian powolnym wstpem (Adagio), po czym na tle rogw podejmuje gwny temat. Jego melodia, przypominajca

niewtpliwie pocztek hymnu Do radoci, odpowiada jednak nuta w nut pieni Beethovena Gegenliebe do sw Biirgera. Na tym temacie rozwija si teraz szereg kontrastujcych charakterem wariacji. Fortepian ju to towarzyszy w nich solowo traktowanym instrumentom dtym, ju to wspzawodniczy z orkiestr, np. w ostatniej, marszowej wariacji. Krtka kadencja instrumentu solowego poprzedza wejcie 4-gosowego chru, ktrego parti (tekst napisa inspirowany przez Beethovena poeta Krzysztof Kuffner) oplata fortepian niebanalnymi figurafcjami. Dopiero w potnym, finaowym Presto fortepian przeciwstawia si znowu penej orkiestrze i chrowi. (19') 93 B e e tho v e n Zewntrzny impuls do napisania Missa solemnis D - d u r op. 123 daa Beethovenowi intronizacja arcyksicia Rudolfa Habsburga na arcybiskupa oomunieckiego. Kompozytor chcia w ten sposb zobowiza monego protektora, od ktrego spodziewa si poparcia. Lecz w czasie pracy zapomnia o tym zamiarze i celu, pograjc si w absorbujcym go cakiem zadaniu. Msza uroczysta wzia go w swoje posiadanie;

stworzeniu jej powici prawie cztery lata ycia. Pierwsze szkice sigaj maja 1818, kiedy zanotowa w swoim notesie motyw Kyrie. Od tej czci rozpocza si praca, ale nastpne nie powstaway w cisej kolejnoci; czsto choroby czy inne troski odryway Beethoyena od rkopisu. Arcyksi ju dawno by kardynaem, kiedy Mszo ukoczona zostaa w 1822. wiat posiad dzieo, jakiego nie byo od czasu Mszy h-moll J. S. Bacha, dzieo o tak odrbnej treci nastrojowej, takiej imponujcej strukturze, e w swym charakterze wyszo daleko poza pierwotn koncepcj. W Mszy uroczystej spotgoway si wszystkie siy twrcze Beethoyena, poetyckie i formotwrcze, estetyczne i muzyczne. Sam kompozytor uwaa Msz D-dur za najbardziej udany produkt swego ducha". Tak te chyba jest, chocia jak wszystkie zreszt pniejsze jego kompozycje ma ona pewne nierwnoci, wynikajce w pierwszym rzdzie z rozdwiku midzy zamysem twrczym a ograniczonymi moliwociami rodkw technicznych (np. ogromne wymagania stawiane miejscami gosom solowym). Trudnoci wykonawcze w poczeniu z niezwykymi rozmiarami i zupenie now, rewolucyjn w pewnym sensie wymow dugi czas zamykay

Mszy drog do sal koncertowych. Beethoven nie sysza nigdy wykonania caego dziea; po raz pierwszy miao ono miejsce w 1824 w Petersburgu, a potem w Paryu. W innych krajach, nawet w Niemczech, trzeba byo jeszcze dziesitkw lat, zanim Msz uroczyst wykonano, zanim zrozumiano i oceniono jej znaczenie. Missa solemnis, najwiksze dzieo instrumentalno-wokalne Beethoyena, okrelane bywa jako jego dziesita symfonia, porednie ogniwo midzy VIII a IX Symfoni. Nie jest to retoryczny zwrot koncepcja caoci jest bowiem na wskro symfoniczna. Majca kilkusetletni tradycj muzyczna forma mszy ulega tu gruntownemu przeobraeniu. Aparat wykonawczy pozosta wprawdzie tradycyjny: czterech solistw (sopran, alt, tenor, bas), chr mieszany, orkiestra, organy; zachowany zosta oczywicie uwarunkowany liturgicznym tekstem podzia formalny na sze gwnych czci: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus i Agnus Dei. Lecz gdy u poprzednikw Beethoyena, z najwikszym z nich J. S. Bachem, skaday si one z szeregu mniejszych, zamknitych w sobie utwo94

B e nguer el rw, teraz praca motywicznotematyczna przeksztaca je w szerokie, jednolite kompozycje, gdzie kady odcinek tekstu, poszczeglne sowa, niemal sylaby, podporzdkowane s strukturze symfonicznej. Styl instrumentalny przenis na t form wszystkie swoje nowe koncepcje zrodzone na terenie muzyki symfonicznej i wszystkie swoje zdobycze techniczne: operowanie tematyk muzyczn w wielkich wymiarach, przepojenie melodii gbokim wyrazem uczuciowym, uycie harmonii jako rodka ekspresji, wykorzystanie kontrapunktu, dynamicznych i kolorystycznych rnic brzmienia pomidzy gosami solowymi, chrem i orkiestr" (S. obaczewska). Doda trzeba jeszcze, e gosy solowe czone s przewanie w may zesp wokalny, przeciwstawiany wielkiemu chrowi, a solowych ariosowych partii nie ma zupenie. Piszc Missa solemnis, nie zadowoli si Beethoven uyciem liturgicznych sw jako podkadu dla muzyki utrzymanej w tradycyjnym stylu kocielnym, jak to uczyni we wczeniejszej Mszy C-dur. Teraz patrzy na te sowa nowym spojrzeniem", bada w rwnym stopniu ich etyczne i

estetyczne wartoci, stara si pogodzi je z wasnymi mylami. Przez wysunicie na pierwszy plan elementw muzyczno--poetyckich i przez interpretacj sztywnych symbolw kocielnych w bardziej ludzki, oglny sposb, uczyni z Mszy uroczystej osobiste muzyczne wyznanie wiary. To nie s uczucia wiernych, ktre wypowiada artysta; tu przemawia czowiek, rozprawiajcy si ponad dogmatami i liturgi z wasn wiar i sumieniem. Mwi o tym gbia i patos subiektywnej ekspresji i we wszystkich rodkach spotgowana intensywno muzycznej dykcji, osigajca kulminacyjne punkty przy koczcych Gloria sowach in gloria Dei Patris, amen", w fudze et vitam venturi" (Credo), w Benedictus oraz w koczcym Agnus Dei Dona nobis pacem". Mwi o tym sowa umieszczone przez Beethovena na partyturze tego wspaniaego dziea: Z serca niech znowu do serc powraca". XAVIER BENGUEREL *9 II 1931, Barcelona Kompozytor hiszpaski. Studia muzyczne odby w Barcelonie u C. Taltabulla (195460), ale waciwie jest autodydakt. Na jego muzyk wielki wpyw wywar zrazu Schonberg, a pni] modsi

kompozytorzy niemieccy Stockhausena wcznie). 95 Bennett

(do

Stosuje kontrapunkt dwunastotonowy niemal we wszystkich swoich utworach. Waniejsze kompozycje: Symfonia na ma orkiestr 1966, Symfonia 1968, Test Sonata na ma orkiestr 1968, Dlalogue Orchestral 1969, Koncert fortepianowy 1955, Koncert organowy 1970, Koncert gitarowy 1971, Muslca reservata na 11 instrumentw smyczkowych 1969, Intento a dos na gitar i perkusj 1971, Pa-roules de cada dla na gos ma orkiestr 1967, kantata Arrjor na gosy solowe, 4 narratorw, chr i orkiestr 1972, Thesls na zesp kameralny 1974, Koncert na perkusj i orkiestr 1975. Koncert na gitar i orkiestr (1971) powsta dla synnego gitarzysty niemieckiego Siegfrieda Behrenda, ktry wykona go po raz pierwszy 17 II 1972 w Kassel (dyrygowa Isaac Karabtchewsky z Rio de Janeiro). Jest to dzieo jednoczciowe o charakterze liryczno-symfonicznym, w caoci skomponowane pod ktem widzenia instrumentu solowego,

ktrego brzmienie nigdy nie zostaje przykryte przez inne instrumenty. Solista stosuje tu obok gry konwencjonalnej szereg brzmie osobliwych, dowodzcych zdaniem kompozytora e moliwoci gitary s olbrzymie, niewyczerpane, (ok. 18') RICHARD RODNEY BENNETT *29 III 1936, Broadstairs Kompozytor angielski. Studiowa w Royal Academy of Musie w Londynie u L. Berkeleya i H. Fergusona oraz u P. Bouleza w Paryu (195758). W latach 197071 uczy w Peabody Institute w Baltimore. W pocztkowym okresie twrczoci nawizywa do Bartoka, prbowa technik serialnych, ostatecznie jednak przeszed na pozycje skrajnie tradycyjne, wrcz konserwatywne. Pisze wiele muzyki do filmw, radia i telewizji. Twrczo Bennetta jest bardzo obfita. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe 5 utworw orkiestrowych 1956, Koncert na rg i orkiestr 1956, Journal 1960, Aubade 1964, Symfonia 1965, Epithalamlon na chr i orkiestr 1967, II Symfonia 1968, Party Piece na fortepian i ma orkiestr 1970, Koncert na obj i orkiestr 1970, Nlghtplece na sopran i

orkiestr 1972; kameralne 4 kwartety smyczkowe (I 1952, IV 1964). Kwintet dty 1968, Commedla Z na 6 instrumentw 96 Ber g 1973; opery The Ledge 1960, The Mlnes o/ Sulphur 1965, A Penny for a Song 1967. A u b a d e na orkiestr inaczej: Pie poranna powstaa na zamwienie BBC w 1964, in memoriam Johna Hollings-wortha, ktry przez dugie lata wsppracowa z kompozytorem jako dyrygent filmowy i telewizyjny. Jest to kompozycja jednoczciowa, ujta w formie ukowej z kadencyjn czci rodkow. Tradycyjna w harmonice i instrumentacji, zawiera jednak elementy bardziej wspczesnego ksztatowania impro-wizacyjnej formy. ALBAN BERG *9 II 1885, Wiede; f24 XII 1935, Wiede f Berg cae ycie spdzi w Wiedniu pochodzi z zamonej mieszczaskiej rodziny o szerokich zainteresowaniach kulturalnych. We wczesnej modoci uwag chopca

pochaniaa literatura i poezja, a jego pierwsze drobne kompozycje byy przypuszczalnie rezultatem ciekawoci pobudzonej przez studia muzyczne brata; o kierunku przyszej dziaalnoci zdecydowao dopiero spotkanie z Arnoldem Schonbergiem w 1904. W Schonbergu znalaz Berg nie tylko nadzwyczajnego pedagoga (harmonia, kontrapunkt, analiza, orkiestracja, kompozycja i praktyka muzyczna), ale rwnoczenie bliskiego przyjaciela i doradc. Szecioletnie (1904 10) studia uczyniy z Berga wytrawnego muzyka; szybko osign dojrzao jako kompozytor. Z lat nauki pochodz m. in.: Sleben fruhe Lieder, Sonata, fortepianowa, 4 pleni do sw Hetabla i Momberta i Kwartet smyczkowy op. 3. W kompozycjach tych widoczne s Ju cechy, ktre spotgowane i wzbogacone charakteryzowa bd pniejsz twrczo: mistrzostwo formy, niezaleno inwencji, dno do jaskrawej dramatycznoci i kontrastowoci ekspresji. Pierwszy utwr orkiestralny Berga, Pi pleni orkiestrowych, wykonany by publicznie pod dyrekcj A. Schonberga w 1913 w Wiedniu, suchacze wznosili jednak' tak awanturnicze protesty, i koncert zosta przerwany. W nastpnym roKu powstaj Drel

Orchesterstucke. Dramat G. Buchnera, Wozzeck, ogldany w 1914, inspirowa Berga do napisania do tego tekstu opery. W 1921 dokonuje ostatnich retuszw instrumentacyjnych. W 1925 1 Przewodnik koncertowy 97 Be r g Scherehen prowadzi we Frankfurcie n.Menem trzy fragmenty z Wozzecka; prapremiera opery odbya si w grudniu 1925 w Wiedniu. Sukces by olbrzymi i zapocztkowa lata wiatowej sawy Albana Berga. Sugestywno oraz sia muzycznego wyrazu przemogy opory nieufnych suchaczy. Schemat formalny Wozzecka opiera si na formach symfoniczno-instrumentalnych (poszczeglne fragmenty to np. sonata, fuga, rondo, passacaglia, rapsodia, suita), co jest zjawiskiem w dziejach opery nie spo-' tykanym. W latach 192325 powstaje Koncert kameralny na fortepian, skrzypce i 13 instrumentw dtych, w 1926 koczy Berg Suit liryczna, na kwartet smyczkowy jedno z dzie najbardziej osobistych, o wielkiej ekspresji. Utwr ten otwiera nowy okres w twrczoci kompozytora, ktry po raz pierwszy zastosowa tu technik

dodekafoniczn (Berg, obok Sch6nberga l Weberna, zyska miano klasyka dodekafonii). W 1928 podejmuje prac nad drug oper, do tragedii F. Wedeklnda, Lulu. Nad instrumentacj dziea pracuje do mierci, pozostawiajc ostatecznie nie dopracowan cz III aktu. Symfoni Lulu" wykonano w 1935 w Berlinie; krytyka i suchacze przyjli utwr entuzjastycznie. W tym samym roku powstaje Koncert skrzypcowy. Premiery Koncertu skrzypcowego Lulu odbyy si ju po mierci twrcy. Berg, reprezentujc jednoczenie najczystszy, typowy ekspresjonizm muzyczny i schflnbergowsk szko dodekafoniczn, jest zarazem kompozytorem na wskro odrbnym, nie mieszczcym si w adnym schemacie stylistycznym. Najatwiej rozpoznawalne cechy jego muzyki to: intensywno wyrazu melodycznego (zarwno lirycznego, jak i dramatycznego), bogata kolorystyka, niezwyka inwencja techniczna, dyscyplina formalna, swobodnie traktowana dodekafonia (uywana tylko jako tech-* nika organizacji dwikowej, nie za jako niespontaniczna, wy-spekulowana formua). Twrca WozzecJca naley do najoryginalniejszych, najbardziej indywidualnych

kompozytorw pierwszej poowy XX w. ch Trzy utwory orkiestrowe (Drei Orchesterstiicke) Berg zadedykowa Schonbergowi w 40. rocznic jego urodzin (pisane w cigu kilku miesicy 1914, nie zostay na czas ukoczone i Schonberg otrzyma na swe urodziny jedynie dwie skrajne czci dziea). Pierwotnie Trzyutwory byy planowane jako symfonia (przypuszczalnie pod wpywem symfoniki mahlerowskiej, dla ktrej caa szkoa schonbergowska ywia wielki kult). W trakcie jednak pierwszych prac nad dzieem autor zarzuci pierwotn ide, komponujc swobodnie na wielk orkiestr symfoniczn o potnej obsadzie instrumen98 B er g tw dtych i perkusyjnych. W sensie stylistycznym Trzy utwory pozostaj w sferze wpyww Mahlera. I cz, Preludium, rozpoczyna si od epizodu perkusyjnego, z ktrego powoli rodzi si motywika utworu (motyw kwartowy). Zmiany tempa i kolorystyki prowadz do potnego punktu kulminacyjnego

tutti, po czym muzyka powraca do pierwotnego punktu wyjcia (pianissimo kotw i perkusji). II cz, Reigen, jest podobnie uformowana: gr rozpoczynaj tu rogi i po kilku wyadowaniach napi one j te kocz. Pierwsze dwa utwory mog by wykonane jako cao, bez Marsza. W stosunku do dwu poprzednich czci Marsz jest przede wszystkim bardziej rozbudowany (czas trwania dwukrotnie duszy od poszczeglnych poprzednich czci). Cztery instrumenty kady na wasn rk" formuj odrbn tematyk marszow, w ktrej uderza nadal motywiczna skrto-wo. Marsz jest w sumie rozbudowan rapsodi orkiestrow o nieskoordynowanej formie (w sensie formalnym jest to utwr bardzo trudny). Prawykonanie caoci odbyo si dopiero w 1930 w Oldenburgu. (ca 18') Symfonia L u l u" (1935) naley do gatunku, ktry w nowej muzyce pojawi si najpierw niemiao, pniej jednak zosta zaakceptowany jako penoprawny. Chodzi tu o symfoniczn adaptacj dziea operowego, moliw szczeglnie w wypadku, gdy opera odchodzi od dawnej formy tradycyjnych aktw i scen w kierunku formy rwnie numerowej", lecz wewntrznie bardziej autonomicznej. W

podtytule okrela Berg swoj kompozycj jako Pi symfonicznych utworw z opery Lulu". Odpowiednie fragmenty wybrane zostay z opery do dowolnie, jakby niezalenie od swojego muzycz-nodramaturgicznego przeznaczenia, ale jednoczenie zawieraj w sobie na tyle konstruktywnoci i zwartoci symfonicznej, e mog egzystowa jako symfonia. W 5 czciach dziea odnale mona atwo szczeglnie, jeli zna si oper zasadnicze wtki operowe: w pierwszej czci mamy do czynienia z opisem piknoci tytuowej bohaterki opery, w drugiej z opisem zasdzenia Lulu i scen jej uwolnienia. Liryczny punkt kulminacyjny osiga Symfonia w Pieni Lulu", po czym nastpuje muzyka wariacyjna, oparta na prostym temacie, i wreszcie pod koniec Symfonii jawi si tym razem jako kulminacja dramatyczna scena mierci bohaterki. Wielka forma symfoniczna dziea jest tu moliwa dlatego, e w swojej operze pisanej dugo i nie dokoczonej Berg stosuje formy cile muzyczne (nie operowe), mocno rozbudowane, o bardzo silnie symfonicznej strukturze. Warto zaznaczy, e Lulu opiera si na jednej (lecz wci T 99

Ber g bardzo kunsztownie modyfikowanej) serii dwunastodwiko-wej. Koncert kameralny na f.ortepian i skrzypce z towarzyszeniem 13 instrumentw dtych (Kammerkonzert jur Kla-vier und Ceige mit 13 Bldsern, 1925) powsta z okazji 50. rocznicy urodzin Schonberga i jemu te jest dedykowany. Cao mimo kameralnej obsady potnie rozbudowana skada si z 3 czci, poprzedzonych mottem zoonym z dwikw odpowiadajcych niektrym literom imion i nazwisk Schonberga, Berga i Weberna (technika taka znana jest od dawna, czego przykadem choby synny motyw b-a-c-h). W ogle cay Koncert opiera si na kombinacjach liczby 3 lub jej wielokrotnoci: oprcz motta zoonego z trzech nazwisk mamy tu trzy tematy odpowiadajce trzem elementom motta, trzy czci dziea (zreszt w formalnym zaoeniu jednoczciowego), trzy rodzaje instrumentw (klawiszowy, smyczkowy i dte), 15 wykonawcw i tyle (rnych) instrumentw, itp. Poszczeglne czci czy raczej podczci dziea s przeznaczone dla rnych solistw: w I czci (Thema

scherzoso con variazioni) solist jest pianista, w II (Adagio) skrzypek, w III (Rondo ritmico con introduzione) mamy jakby koncert podwjny" na fortepian, skrzypce i instrumenty dte, ktre w caej tej kompozycji prawie nie wykraczaj poza towarzyszenie. W I czci po motcie i 30-taktowym temacie pojawia si 5 wariacji tematu, o zmiennym charakterze. W Adagio kompozytor eksponuje nut liryczn. III cz skada si z podwjnej kadencji na fortepian i skrzypce oraz waciwego ronda z licznymi kontrastowymi epizodami. (39') Koncert skrzypcowy (1935) to ostatni skoczony utwr Albana Berga. Dla niego przerwa kompozytor prac nad dugie lata koncypowan i w rezultacie nie ukoczon oper Lulu. Koncert skrzypcowy powicony jest pamici anioa" (Dem Andenken eines Engels") Manon, zmarej w 18. roku ycia crki wdowy po Gustawie Mahlerze (z jej drugiego maestwa z genialnym architektem Walterem Gropiusem). Miao to by requiem dla Manon cztery miesice po ukoczeniu go Berg sam poegna si z yciem. Byo to wic zarazem requiem wasne. W tym czasie Berg przechodzi gbok depresj, a niektre fragmenty pisa w stanie nerwowego wyczerpania i jakby w zapamitaniu. Koncert powsta w

cigu niespena szeciu tygodni, w czasie rekordowo krtkim, jeli si zway, e inne dziea Berga powstaway wolno. Niemniej jednak nic w nim nie zdradza popiesznej roboty; przeciwnie, jest to dzieo wyjtkowo udane jedna 100 Ber g z najznakomitszych i najpikniejszych pozycji koncertowych wspczesnej muzyki, utwr urzekajcy silnym emocjonaliz-mem, wyjtkowym skupieniem, organicznoci przebiegu i wysoce indywidualnym charakterem. Berg zastosowa tu technik dodekafoniczn, strukturalnie zwizan z dwoma innymi jzykami" harmonicznymi, z systemem dur-moll i muzyk caotonow. W ten sposb ma Koncert specyficzne waciwoci jzyka uniwersalnego. Ponadto Berg posuy si cytatami: ludowym cytatem melodii karynckiej i wyjtkiem z chorau J. S. Bacha Es ist genug. Koncert skada si z 2 czci, z ktrych kada dzieli si ponownie na 2 czci: I Andante, Allegretto,. II Allegro, Adagio. Solicie towarzyszy stosunkowo dua orkiestra, traktowana zreszt

raczej kameralnie. Andante otwiera 10-takto-wa introdukcja, w ktrej skrzypce solowe, harfa i 3 klarnety eksponuj zasadniczy materia serii oraz wany dla caego dziea motyw kwintowy. Po tym wstpie skrzypce podaj gwny temat I czci, zbudowany przewanie na tercjach, a przez to zupenie nie kojarzcy si z dodekafoni. Allegretto odpowiada swym charakterem i sw tanecznoci scherzu o budowie nastpujcej: cz gwna (temat scherzandowy), I trio, II trio, I trio i cz gwna. Okrelenia wienerisch, rustico itp. sugeruj tematyk lub przynajmniej najoglniejsze wzory rytmu muzyki ludowej i tanecznej (wyzyskany jest tu zreszt temat ludowej melodii karynckiej w typie lendlera). Pierwsze ogniwo (Allegro) II czci ma posta dramatycznego allegra sonatowego; jego repryz poprzedza kadencja solowego instrumentu. Wybitnie wirtuozowskie Allegro koczy kulminacja, po ktrej pojawia si bezporednio ostatni fragment, Andante, oparty na chorale Bachowskim, podanym wpierw jako melodia skrzypiec solowych, a pniej kontynuowanym przez klarnety. Na motywach chorau zbudowany jest pikny, tajemniczy epizod, w ktrym skrzypce solowe stopniowo dziel si swym gosem ze skrzypcami z orkiestry, a po

kulminacyjnym punkcie przejmuj go na powrt. Koncert skrzypcowy pisany by na zamwienie wirtuoza amerykaskiego Louisa Krasnera, ktry wykona go na festiwalu Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej w Barcelonie, 19 IV 1936. (25'30') 101 B er g e r THEODOR BERGER *18 V 1905, Traismauer Studia muzyczne rozpocz do pno, majc dwadziecia par lat. Pocztkowo uczy si w St. P91ten, nastpnie (192632) w Wiener Akademie u C. Horna, H. Kesslera i F. Schmidta. Pierwsze sukcesy kompozytorskie zacz Berger odnosi do-, piero w latach czterdziestych, w 1949 otrzyma Nagrod Kompozytorsk Miasta Wiednia. Naley do najciekawszych talentw ;. wspczesnej muzyki austriackiej, cho mao ostatnio pisze. ,-.; Chocia pierwsze dowiadczenia muzyczne Bergera zwizane byy z twrczoci Debussy'ego. Strawiskiego, Rayela i SchOn-berga, nie uleg on jednak cinieniu adnej z tych wielkich v indywidualnoci. Berger to rasowy symfonik, a

raczej kompo-, zytor muzyki orkiestrowej, bowiem poza nazw jego symfonie nie maj z t form nic wsplnego. Jest oryginalny w sferze formalnej, fakturalnej, kolorystycznej. Z punktu widzenia stylistycznego muzyka Bergera jest niejednorodna, jednocz j jednak w niezwykle indywidualn, integraln cao takie cechy osobowoci artysty, jak skonno do bardzo silnych napi emocjonalnych, dramatyzmu, motorycznoci. Muzyka . -: Bergera jest niekiedy wrcz ywioowa, zawsze oryginalnie !,! barwna, bogata pod wzgldem obsady instrumentalnej (Berger -. : nie lubi zespow kameralnych). ,4 Waniejsze dziea: Ballad na orkiestr 1940, Rondo ostinato na 30 instrumentw dtych i perkusyjnych 1947, Homerisclie Symphonie, fantazja symfoniczna 1949, Concerto manuale na 2 fortepiany, marimbafon, metalofon, perkusj i smyczki 1951, La Parola 1955, Concerto elementare 1955, Sinfonia al manifesto 1956, Concerto macchinale na 2 fortepiany, marimbafon, metalofon i perkusj 1956, Parlamenti na 24 instrumenty dat i perkusj 1956, Slnjonla parabolica 1957, Divertlmento na 6-gosowy chr mski, 7 instrumentw dtych i

perkusj 1968; balet Helratsannonce.-i 1957. Pisze rwnie muzyk teatraln i radiow. cli Homerische Symphonie na wielk orkiestr (1949) to szeroko rozbudowana fantazja symfoniczna, oparta na sporej j iloci wyrazistych tematw, wica si z wczeniejszym balej tem o tym samym tytule. Kompozytor podj zadanie ilustra- | cji wiata homeryckiego rodkami pnoneoromantycznymi,' wzbogaconymi bartkowsk witalnoci. Przygoda Odyseuszaj jest tylko zewntrzn kanw dramaturgiczn tego wspczes- j nego fresku, obdarzonego szczeglnie w partiach tanecznych! (tace stylizowane w kierunku archaicznym, ale nie pozbawio-J 102 B er i o ne ywotnoci i energii typowej dla wspczesnego baletu) wyjtkow wyrazistoci. LUCIANO BERIO *24 X 1925, Oneglia

Bero reprezentuje wiosk awangard. Nauk muzyki rozpocz pod kierunkiem ojca, pniej kontynuowa j u Paribeniego. Studiowa w konserwatorium mediolaskim u G. F. Ghediniego i w Tanglewood u L. Dallapiccoll. Od 1953 prowadzi studio muzyki elektronicznej w Radiu mediolaskim jako jego wspzaoyciel, a potem kierownik muzyczny. By redektorem pisma Incontr Musicali" i jest autorem szeregu prac z dziedziny muzyki elektronicznej. W latach 196571 by profesorem kompozycji w Juilliard School of Musie w Nowym Jorku. W 1971 opuci Stany Zjednoczone i zamieszka w Rzymie. Obecnie kieruje wydziaem elektroakustycznym paryskiego IBCAM. Przed 1956 Bero nie wyzyskiwa jeszcze nowych technik wydobycia dwiku; pisa wycznie na instrumenty tradycyjne. Nale tu m. in. Magnlficat na chr, 2 fortepiany, instrumenty dte i perkusj 1950, Pi wariacji na fortepian 1952, Muzyka kameralna 1953, Wariacje na orkiestr kameraln 1953, Mi-musiue No l2 1953, Nones na orkiestr 1954, Kwartet smyczkowy 1955, Allelujah na orkiestr 1956. W tym ostatnim dziele Berio stosuje technik punktualistyczn,

interesuje si szczeglnie problemem polikolorystycznej techniki dwikowej. Kompozycje elektroniczne (Mutazioni 1956 i Prospettive 1957) wykazuj wybitny zmys formalny kompozytora. Berio zdziaa wiele jako kontynuator techniki punktualistycznej, ktr wzbogaci zwaszcza w zakresie kolorystyki i kontrastowoci. W ostatnich latach jego muzyka zyskaa na swobodzie zarwno w sensie stylu (nie stroni od muzyki lejszej, folkloru, jazzu i cytatw), jak i technik (montae aleatoryczne, nowe koncepcje elektroakustyczne). Inne waniejsze kompozycje: Serenata l na flet i 14 instrumentw 1957, Seuenza J 1958, Templ concertati na flet, skrzypce, 2 fortepiany 4 grupy instrumentw 1959, Dlvertimento per orchestra 1959, Momenti muzyka elektroniczna 1960, Circles na sopran, harf i perkusj, do tekstu E. E. Cummingsa 1960, Passago msza na sopran, 2 chry, 2 aktorw i orkiestr 1964, Epifanie na orkiestr gos kobiecy 1965, Laborlntus II 1965, Sequenze IU, IV, V, VI 1966, Chemlns II e III 1967. Sin/onia na J03 Bet i o

Epifanie na orkiestr i gos kobiecy (196165) kompozycja powstaa (w wersji wokalno-orkiestrowej) z dwu dzie orkiestrowych napisanych w 1960: Quaderni I i II. Teksty s montaem cytatw wzitych m. in. z L'ombre de jeunes ftlles en ileur (Marcel Proust), A Portrait of the Artist as a Young Ma i Ulyssesa (James Joyce), Nuevas Canciones (Antonio Machado), La route des Flandres (Claude Simon). Niektre teksty mona wedug wyboru interpretatora synchroni-zowa z przebiegiem muzycznym w rnych miejscach. Dlatego te zwizki pomidzy tekstem a tem s rne i lune. A przy tym nie zawsze tekst znajduje waciwe" towarzyszenie w instrumentach. Autorowi chodzio o now liryczn transfiguracj rzeczywistoci, o ktrej mwi teksty. Sinfonia na 8 gosw wokalnych i orkiestr (196869) naley we wspczesnej muzyce do sporej ju grupy dzie, ktre co prawda nosz tytuy dawnych form, lecz nie maj z nimi nic wsplnego: sinfonia znaczy tu niewiele wicej, ni znaczyo przed kodyfikacj symfonii jako formy. Jest to po prostu wspbrzmienie" w tym wypadku: 8 gosw i instrumentw. Sinfonia Beria skada si z 5 czci, ktre cz si z sob waciwociami harmonicznymi i w wyszym

sensie artykulacyjnymi, prezentuj jednak optymalnie rny charakter muzyczny (tak si przynajmniej kompozytorowi wydaje). Tekst I czci opiera si na fragmentach Le cru et le cuit Claude Levi-Straussa. Nastpne czci opieraj si bd na tekstach, bd na materiale fonetycznym, bd na hasach wypisywanych przez studentw na murach Sorbony. W caoci gwn rol przejmuj teksty. Sowa i fonemy poddane s rozbiciu analitycznemu, wobec czego w gr wchodzi tu jako nowy parametr muzyczny stopie zrozumiaoci tekstu. W III czci Berio daje rodzaj collage'u muzycznych mitw" i aluzji, posugujc si kilkunastoma wzorcami, odpowiadajcymi nastpujcym kompozytorom: Bach, Beethoven, Berlioz, Brahms, Ravel, Ryszard Strauss, Debussy, Schonberg, Berg, Strawiski, Hindemith, Boulez, Stockhausen, Pousseur i Glo-bokar. Wszystkie te cytaty i aluzje wczone zostay jako przeciwstawienie do muzyki Mahlera, ktremu owa III cz Sinfoni jest powicona. W caoci jest to dzieo panoramiczne", neutralizujce rne style muzyczne, dzieo oparte na przewiadczeniu, e muzyka kompozytora nawet tak sporzdzona jest zawsze jego wasnoci.

Bewegung na orkiestr (1970) to kompozycja o niemieckim, charakterystycznym tytule (ruch, poruszenie, akcja nawet), powstaa dla Szkockiej Orkiestry Narodowej. Mimo nie106 \\ Bero zmiennej i adnych zmian nie zapowiadajcej dyspozycji dwikowej stopniowo wszystko ulega tu przemianie. Perio-dyzacja, powtrzenie i rotacja twierdzi kompozytor tworz w ramach czasu, ktry nie istnieje, obraz ruchu, akcji. Idea kompozycji pojawia si autorowi we nie: nia mu si passacaglia, ktra trwaa wiecznie, bezustannie, a w tej monotonii trwania jednak co si dziao. Bewegung odznacza si wyjtkow bezporednioci muzycznego wyrazu i stylistyczn jednorodnoci. Koncert na 2 fortepiany i orkiestr (1972) dowodzi zmiany, jak w ostatnich latach przeszed jzyk dwikowy Beria w kierunku muzyki swobodnie uksztatowanej, rozwijajcej si nie na zasadzie strukturalnej, lecz naturalnie, niemal biologicznie. Podstaw dziea napisanego dla znakomitego duetu fortepianowego: Antonio Bllista i Bruno Cani-no jest amorficzna,

waciwie niepozorna figuracja w fortepianach, z ktrej w cigu 25 minut rodzi si tumult penej orkiestry, by pod koniec zemrze w nicoci. W tym utworze Berio nie ogranicza rodkw: dwa fortepiany solowe bynajmniej nie uwolniy go od myli, e brzmienie duej orkiestry mona by wzmocni jeszcze trzecim fortepianem i organami; tam gdzie chodzi o brzmienie orgiastyczne kady rodek jest dobry, tam gdzie idzie o subtelno wystarcz skrzypce solo. Koncert mieni si kontrastami, w muzyce peno reminiscencji harmonicznych, a nawet melodycznych, dziki czemu staje si ona suchaczowi nawet znajoma, (ok. 25') Cro na gosy i instrumenty (1976), podobnie jak Folk Songs i Questo vuol dire che, nawizuje do muzyki ludowej. W Cro jednak nie ma cytatw, z wyjtkiem epizodu VI, w ktrym kompozytor wykorzysta ludow melodi z Jugosawii, oraz epizodu XVI, w ktrym odzywaj si echa jego utworu Cries of London. Wykorzystane s natomiast ludowe modele muzyczne, zaczerpnite z rnych krgw kulturowych, oderwane od swoich folklorystycznych rde i traktowane obiektywnie, niemal technicznie. Berio wprowadzi te rne techniki i sposoby

piewania; monofonia, heterofonia i polifonia stosowane s na rwnych prawach. Niekiedy gosy identyfikuj si z artykulacj instrumentaln, gdy tekst tworzy wasn ornamentyk fonetyczn. Zmienna jest rwnie harmonika dziea. Tekstami s folklorystyczne 'autentyki i Residencia en la tierra Pabla Nerudy. (45' i wicej) 107 B er li oz / A" / t< HECTOR BERLIOZ *11 XII 1803, La Cte-St.-Andre; t 8 III 1869, Pary Ojciec Berlioza doktor medycyny przeznaczy syna do ' zawodu lekarskiego; pocztkowo nie przeszkadza rozwijaniu wyranych zdolnoci muzycznych chopca. 12-letnl Berlioz piewa, gra na flecie, gitarze, uczy si harmonii, zaczyna nawet komponowa. W 1821 wysany zostaje jednak do Parya do Szkoy Medycznej; dwa lata pniej rozpoczyna systematyczne studia kompozytorskie u J. F. Lesueura, decydujc si na porzucenie medycyny. Kontynuuje nauk (182628) w

konserwatorium: harmoni i kontrapunkt u A. Reichy, kompozycj nadal u Lesueura. W 1829 powstaje kantata oparta na scenach z Fausta, ktr nastpnie kompozytor przerobi (1846) na koncertow oper" Potpienie Fausta (La Damnatlon de Faust). W nastpnym roku pisze jedno ze swych najwikszych dzie, ;:,. programow Symfoni fantastyczn. Za symfoni (z altwk obbligato) Harold w Italii (1834) Paganini przysya Berliozowi podarunek w postaci 20 000 frankw. Obok twrczoci Berlioz zajmuje si take dziaalnoci publicystyczn (od 1835 by staym krytykiem muzycznym Journal des Debats"). arliwie i z pasj walczy o swobod i tolerancj dla nowej sztuki. Pierwsza opera, Benvenuto Cellini, wystawiona w 1838, nie zdobya powodzenia, a yczliwe przyjcie dramatycznej symfonii Romeo i Julia .(1839) nie zmienio nieufnoci do kompozytora. Take Potpienie Fausta, wykonane w Paryu (1846), spotkao si z obojtnoci suchaczy dopiero podr koncertowa po Niemczech przyniosa Berliozowi sukcesy. Oratorium Dziecistwo Chrystusa (L'En/ance du Chrlst) zdobywa wreszcie (1854) publiczno

Parya. Nastpnego roku Liszt, serdeczny przyjaciel Berlioza, organizuje Festiwal Berliozowski w Weimarze. W 1863 wystawiona zostaje w Paryu opera-dramat liryczny Trojanle (do libretta wg Eneldy Wergilego). Wzrastajcym sukcesom kompozytorskim towarzysz cikie przeycia osobiste: umiera druga ona kompozytora, niedugo potem jedyny syn. Na rok przed mierci Berlioz odbywa triumfaln podr koncertow po Rosji. Prcz wymienionych dzie wane miejsce w twrczoci Berlioza zajmuj uwertury: Krl Lear (1831) i Karnawa rzymski (1844), opera komiczna Beatrycze l Benedykt (1863), Requiem (1837); ponadto pisa utwory na chr z orkiestr, kantaty, pieni na gos z fortepianem, kompozycje religijne. Berlioz to czoowy twrca romantycznej symfoniki, waciwie Jej pierwszy, najpeniejszy wyraziciel. Jego zdobycz jest uzys108 \ Berlioz kanie symbiozy formy symfonicznej (koncertowej) z teatralnym gestem, dramaty cznoci, patosem; stworzenie

symfonicznej muzyki programowej, niekiedy wprost ilustracyjnej (Symfoni fantastyczn inspiroway bezporednio wypadki yciowe i do1 znawane w zwizku z nimi wraenia), umiejtno plastycznej charakterystyki muzycznej. Rwnoczenie jednak wystpuj w tej muzyce wyranie takie niedostatki, jak sabo konstrukcji, niedbaa szkicowo formy, emocjonalizm zatrcajcy o bana lub egzaltacj. Terenem, na ktrym geniusz kompozytora , wyrazi si najpeniej i w sposb absolutnie nowatorski, jest orkiestracja. Berlioz autor wietnego podrcznika instrumentacji da pocztek nowoczesnej kolorystyce dwikowej. Grupy instrumentw traktowa jako kompleksy barwne (w skrzypcach stosuje czste divisi, flaolety, gr w najwyszych rejestrach, mao znane przedtem pizzicato), rozszerzy moliwoci techniczne niemal wszystkich instrumentw orkiestry, zwielokrotni obsad zespou symfonicznego, z barw instrumentaln chtnie czy brzmienie chrw. Epokowe w tej dziedzinie zdobycze Berlioza naday kierunek rozwojowi caej xix-wiecznej symfoniki.

ch W trzy lata po mierci Beethovena (1827) wykonano po raz pierwszy Symfoni fantastyczn Berlioza. Te dwie daty dzieli may okres czasu, ale rnica w charakterze muzyki obu kompozytorw jest olbrzymia. Pod wpywem pogldw estetycznych francuskiego kapelmistrza nadwornego, Lesueura, od pierwszych swoich dzie postawi sobie Berlioz jako artystyczny cel wyraanie czy odtwarzanie zdarze i poetyckich pierwowzorw rodkami muzycznymi. Konsekwentnie realizujc swoje zamierzenia, sta si waciwym twrc nowoczesnej muzyki programowej, ktrej rdem bya dla niego VI Symfonia Pastoralna" Beethovena. Je suis un crescendo de Beethoven" (Jestem crescendem Beethovena") wyrazi si Berlioz, wskazujc wyranie cho niezbyt skromnie na rzekomy zwizek swojej muzyki z dzieami wielkiego klasyka. Rzekomy, bo w rzeczywistoci zachowujc nazwy symfonia" czy uwertura" i nie zrywajc pozornie z tradycj, rozsadza Berlioz utarte formy i dy zupenie inn ni Beethoven drog do realizacji swojego artystycznego credo. Dla jak najbardziej sugestywnego wyraania treci programowych

posugiwa si przede wszystkim wspania, zupenie now palet barw orkiestralnych, wykorzystywa wszelkie osigalne wtedy moliwoci instrumentw i efekty wynikajce z ich zestawie. Chocia te rewelacyjne kiedy rodki zblady ju dzi, to jednak bez nich nie do pomylenia byby dwikowy wiat 109 Ber I 02 / Wagnera, Liszta, RimskiegoKorsakowa, R. Straussa, Debussy'ego czy Ravela. Symfonia fantastyczna, pierwsza wielka kompozycja Berlioza, najpopularniejsza ze wszystkich, jakie napisa, staa si manifestacj jego zaoe artystycznych, a zarazem pierwsz wyranie autobiograficzn symfoni. Dzieo zrodzio si z wasnych przey i uczu kompozytora, ukazujc wyranie jego egzaltowan natur i romantyczn wyobrani. Nieszczliwa, nie odwzajemniona mio do angielskiej aktorki, Harriet Smithson (ktra jednake w kocu zostaa on Berlioza), inspirowaa muzyk Symfonii fantastycznej. Berlioz nie ukrywa motyww, ktre nim kieroway. Nie tylko opatrzy dzieo podtytuem: Epizod z ycia artysty, ale by publiczno

jasno zrozumiaa jego intencje da dokadny komentarz literacki, ufantastycznion histori swej mioci. Komentarz ukaza si w paryskiej gazecie Figaro" (21 V 1830) przed prawykonaniem dziea w pierwszej wersji. Oto jego tre: Kompozytor mia zamiar przedstawi muzyk rne momenty z ycia artysty. Plan do instrumentalnego dramatu bez tekstu musi by z gry wyjaniony. Program niniejszy naley przeto uwaa za jakby mwiony tekst opery, przedstawiajcy charakter i wyraz nastpujcych po sobie czci. Pierwsza cz: Marzenia. Namitnoci. Autor przyjmuje, e mody muzyk w owym stanie duszy, ktry synny pisarz [Chateaubriand w Ren] okrela tak trafnie jako fale namitnoci*, spostrzega po raz pierwszy kobiet czc w sobie wszystkie uroki wynione w marzeniach o idealnej istocie. Zakochuje si do szalestwa. Osobliwy kaprys losu sprawia, e obraz ukochanej ukazuje mu si zawsze wraz z muzyczn myl, w ktrej odnajduje peen szlachetnej namitnoci charakter ukochanej. Ta melodia i jej pierwowzr przeladuj go cigle jak podwjna idee ftee. Oto powd nieustannego powracania melodii, rozpoczynajcej pierwsze Allegro, we wszystkich czciach Symfonii.

Melancholijne rozmarzenie, przerywane nielicznymi dwikami radoci i przechodzce w najwysze uniesienie miosne, a take bl, zazdro, serdeczna tkliwo, zy pierwszej mioci oto tre pierwszej czci. Druga cz: Bal. Artysta, otoczony gwarem zabawy, podziwia w upojeniu wspaniaoci natury. Ale wszdzie w miecie na wsi ciga go obraz ukochanej i odbiera mu spokj. Trzecia cz: Wlrd pl. Wieczorem na wsi syszy artysta 2 oddali gosy dwch pasterzy, piewajcych piosenk grali alpejskich. Ten dialog, okolica, lekki poszum drzew na wietrze, zudne nadzieje wzajemnej mioci - wszystko splata 110 >

odpowiada. W oddali grzmi. Samotno. Gboka cisza. Czwarta cz: Droga na miejsce stracenia. Poniewa artysta przekona si, e ta, ktr uwielbia, nie odwzajemnia jego mioci, nie potrafi go zrozumie, a nawet jest go niegodna, truje si zaywajc opium. Zbyt saba dawka narkotyku nie zabija go, lecz pogra w ciki sen, peen straszliwych wizji. Artysta ni, e zamordowa ukochan i skazany na mier, prowadzony jest na miejsce stracenia, stajc si wiadkiem wasnej egzekucji. Pochd porusza si przy dwikach raz pospnego i dzikiego, to znowu wspaniaego i uroczystego marsza, ktry miesza si z odgosami guchych krokw i brutalnym haasem tumu. W zakoczeniu marsza, jak ostatnia myl o ukochanej, rozbrzmiewaj pierwsze takty idee fixe, ktre milkn przy ciosie katowskiego topora. Pita cz: Sabat czarownic. Mody muzyk widzi si pord zgrai strasznych postaci, czarownic i wszelkiego rodzaju potworw, ktre zebray si na jego pogrzebie. Sycha osobliwe haasy, westchnienia, wycia, wisty, biadania. Melodia ukochanej rozbrzmiewa znowu, ale tym razem w innej postaci groteskowo-tanecznej i trywialnej.

' \ * B erlio z si razem, dajc jego sercu nadzwyczajny spokj, a myl kierujc ku radoci. Spodziewa si, e wkrtce nie bdzie ju samotny. Ale jeli umiowana go zwiedzie? Nadzieja i lk, radosne oczekiwanie i pospne przeczucia wyraa Adagio. W kocu jeden z pasterzy podejmuje znowu sw pie, ale drugi mu ju nie

To sama wybrana przybywa na sabat czarownic, aby wzi udzia w pogrzebie swej ofiary. Wita j wrzask radoci i diabelskie wycie. Rozpoczyna si ceremonia. Dzwony bij. Jeden chr piewa Dies irae, dwa inne powtarzaj hymn i parodiuj go w sposb groteskowy. W kocu przetacza si taneczny korowd czarownic, a w najdzikszym tumulcie rozbrzmiewa melodia Dies irae". (52') Symfonia H a roi d w Italii" op. 16. W roku 1834 zachwycony sabatem czarownic w Symfonii fantastycznej Ber-lioza, zamwi u niego wpacajc znaczn sum pienidzy Paganini koncert na altwk z myl o sobie jako wykonawcy. Dzieo nie zyskao jednak aprobaty demonicznego" skrzypka, ktremu dawao zbyt mao moliwoci wirtuozowskiego popisu. Z tego wanie koncertu powstaa programowa symfonia" Harold w Italii, gdzie altwka pozostaa wiodcym instrumentem, interpretujcym przewijajcy si przez wszystkie cztery czci motyw przewodni dziea, ow berliozowsk idee fixe". Uosabia ona tutaj podobnie jak w Symfonii fantastycznej samego autora, ktry z kolei utosamiajc si z melancholijnym bohaterem poematu Byrona Wdrwki

111 B er H 02 / Childe Harolda, da dwikowe wizje, inspirowane swoim trzyletnim pobytem w Italii. I cz (Adagio. Allegro) ukazuje romantycznego wdrownika zachwycajcego si wspaniaoci gr i weselcego si z ich mieszkacami. II cz (Allegretto) to wieczorne spotkanie z pielgrzymami piewajcymi swoje nabone pieni, do ktrych przycza si rwnie wzruszony Harold. III cz (Allegro assai) jest w zasadzie nastrojow serenad; piewa j mody mieszkaniec Abruzzw swej ukochanej przy wtrze gitar. W IV czci (Allegro frenetico) Harold wpada w rce rozbjnikw i ginie. W przeciwiestwie do poprzednich, lirycznych scen rozptuje teraz kompozytor prawdziw orgi dwikw, wrd ktrych przebyskuj motywy z poprzednich czci. (47') , . UWERTURY Uwertury koncertowe Berlioza podobnie jak jego symfonie s ju waciwie jakby poematami symfonicznymi; zrezygnowa w nich jednake kompozytor z dokadnego oddawania programu

poetyckiego za pomoc dwikw. Tworzc bardziej oglnie ujte muzyczne obrazy charakterystyczne, nawiza silniej ni w symfoniach do wzorw Beethoyenowskich. Z koncertowych uwertur Berlioza: Rb Roy, Waverley, Korsarz, Krl Lear i Karnawal rzymski, tylko dwie ostatnie grywane s czciej przez nasze orkiestry symfoniczne. Krl Lear op. 4. W 1831, przebywajc w Rzymie, odkry ' Berlioz tragedi Szekspira, Krl Lear. Zafascynowany dzieem swego ulubionego autora, zapomnia niemal o nkajcej go wtedy chorobie i z waciwym sobie egzaltowanym zapaem napisa wkrtce symfoniczn uwertur" do tej sztuki. Krl Lear, utrzymany formalnie w stylu uwertur Beethovena, jest dobrym przykadem Berliozowskiej muzyki programowej. To wczesne dzieo kompozytora jest celne w charakterystyce muzycznej i przekonujce w muzycznodramatycznym rozwoju. Tytuow posta tragedii, nieszczsnego ojca i wadc, rysuje plastyczny, recytatywny temat w niskich rejestrach smyczkw. Wzruszajcy kontrast stanowi delikatna melodia drugiego tematu, ktry symbolizuje najmodsz crk krla Cordeii. Majstersztykiem realistycznego, ale penego artyzmu malarstwa dwikowego

jest gwatowne Allegro disperato ed agitato assai, dajce jakby skrt caej tragedii starca, doprowadzonego do obdu i mierci. (12') 112 \ BerlioZ Karnawa rzymski op. 9. Jak wikszo dzie Berlio-za, take jego opera Benvenuto Cellini nie znalaza uznania u wspczesnych i wystawiona w 1833, zdJQta zostaa po czterech przedstawieniach z afisza. Do motyww lej opery, ktrej akcja rozgrywa si w Rzymie podczas zapustw 1532, nawizuje Karnawa rzymski. Sam tytu wskazuje, e Berliozowi chodzio tu o oddanie beztroskiej i nieokieznanej zabawy rozochoconego tumu masek i pierrotw. Postawione sobie zadanie rozwiza kompozytor znakomicie. Stworzy barwny, peen rytmicznego temperamentu i orkiestralnego blasku obraz muzyczny jedn z najbardziej zwartych swoich kompozycji. (6') Monumentalne Requiem op. 5 skomponowa Berlioz w 1837 dla uwietnienia zorganizowanych przez rzd francuski w paryskim kociele Inwalidw uroczystoci aobnych ku czci generaa Charles'a Damremonta i jego

onierzy, polegych wraz z nim w czasie zdobywania miasta Constantine w Algierii; prawykonanie odbyo si 5 XII 1837. Obok Mozartowskiej i Brahmsowskiej jest to najsynniejsza msza za umarych, ale nieporwnanie rzadziej od tamtych wykonywana. Sprawiaj to wyjtkowe trudnoci wykonawcze. Partytura przewiduje bowiem: wielk orkiestr gwn i cztery oddzielne zespoy zoone z trbek, puzonw i tub, a roz- , mieszczone w czterech przeciwlegych punktach sali w sumie 50 instrumentw dtych blaszanych i proporcjonalna obsada innych grup z pokanym zastpem perkusistw (16 kotw, 4 bbny, 10 czyneli) oraz 600osobowy chr mieszany; wyjtkowe wymagania techniczne stawia Berlioz solicie (tenor). Zdajc sobie jednak spraw, e nieczsto bdzie moliwa realizacja Requiem w oryginalnej obsadzie, dopuszcza Berlioz jej zmniejszanie; zgrabnie uproszczon wersj da weimarski dyrygent C. Gtze, wykorzystujc organy. Chocia jednak orkiestra urasta w Requiem do monstrualnych rozmiarw, posuguje si ni kompozytor przede wszystkim dla celw kolorystycznych w subie muzycznego wyrazu, rzadziej jako

aparatem o ywioowej dynamicznego dziaania.

sile

Egzaltowanej naturze Berlioza odpowiadaa emocjonalna i nastrojowa atmosfera mszy aobnej. Tekst requiem to zdobycz, na jak dugo polowaem wyznaje w swoich Pamitnikach i gdy mi j dano, rzuciem si na ni jak szalony. Zdawao si, e gowa mi pknie od kipicych myli. Jeszcze plan jednej czci nie by naszkicowany, a ju zjawia si plan innej". Std owa arliwo i namitno muzycznej wypowiedzi cechujca Requiem, ktre sam autor uwaa za naj8 Przewodnik koncertowy 113 B er li o z l cenniejsze swoje dzieo: Gdyby mi zagroono spaleniem wszystkich moich daie, prosibym o ask dla mszy aobnej". Z tradycyjnym ujciem mszy aobnej niewiele ma dzieo Berlioza wsplnego. Z romantyczn fantazj interpretuje Ber-lioz liturgiczny tekst to realistycznie, to poetycko, raz z barokowym przepychem, raz znowu z archaiczn prostot, w cisej fakturze kontrapunktycznej lub z pen swobod. Swoj

messe des morts" podzieli na 10 czci. W I czci, Requiem aeternam, muzyka poda cile za treci sw (proba o wieczny spoczynek i hymniczne Kyrie), rozwijajc si w szeregu zrnicowanych charakterem epizodw. II cz, Dies irae, to wanie w straszliwy kataklizm muzyczny", dla ktrego zmobilizowa Berlioz gigantyczny aparat wykonawczy. Tematem gwnym jest tu kroczca nieubaganie melodia choraowa (Dies irae."). Rezygnacja, a potem trwoga brzmi w piewach podzielonego na eski i mski chru; dramatyczny nastrj potguje si i kulminuje w przeraajcym Tuba mirum: z czterech stron wiata, wrd grzmotu i oskotu kotw, bbnw i czyneli, trbki, puzony i tuby wzywaj ywych i umarych to obraz Sdu Ostatecznego. III cz, Quid sum miser, stanowi solo tenorowe, pokorne i ciche. IV cz, Rex tremendae majestatis, w realistyczny sposb przedstawia budzce trwog obrazy mk piekielnych. Podane odprenie przynosz liryczne, modlitewne epizody. V cz, Quaerens me, jest fugowanym, archaizujcym utworem na 6-gosowy chr mieszany a cappella. VI cz, Lacrimosa, wyrnia si bogactwem prostych, lecz szlachetnych melodii. Czci

melancholijny, czci pogodniejszy nastrj mc pod koniec grone reminiscencje z Dies irae. W VII czci, Ojjertorium, na tle fugi instrumentw smyczkowych chr piewa (niemal cay czas unisono) tekst na powtarzajcych si monotonnie dwch nutach. Wedug Berlioza ma to by piew dusz czycowych. Cz VIII, Hostias, przypomina w psalmodycz-nyrri piewie chru mskiego dawne formy liturgiczne. Pikna brzmieniowo IX cz Sanctus urzeka nieczst u Berlioza kameralnoci ujcia. Solowy piew tenora i anielski" chr eski wtopione s w niebiaskie" harmonie dzielonych smyczkw; epizodyczne Osanna kontrastuje do osch fug. X cz, Agnus Dei, nawizuje po wstpnych mistycznych" akordach najpierw do Hostias, a potem do Introitu, spinajc dzieo jakby dwikow klamr. 114 \ Birtwistle BIRTWISTLE * 15 VII (Lancashire) Kompozytor angielski. 1934, HARRISON Accrington

i klarnecista Studiowa w

Manchesterze, wsplnie z P. Daviesem zaoy grup Pierrot Players. Jest dzi jednym z najpopularniejszych twrcw angielskich, pisze muzyk par excellence liryczn, wychodzc najczciej od po..,jedynczego dwiku, wielokrotnie monodycznie powtarzanego, lub od prostych figur ostinatowych. Waniejsze kompozycje: Chorales na orkiestr 1963, Nomos . : na 4 amplifikowane instrumenty solowe i orkiestr 1968, Can-zona The Trtumph of Time na orkiestr 1972, Melencolia I na klarnet orkiestr 1976; Refraines and Choruses na kwintet dty 1957, Entr'actes and Sappio Fragments na sopran ^ ^ i instrumenty 1964, Nenia na sopran, 3 klarnety i perkusj 1970, Prologue na tenor i instrumenty 1971, SHbtiry Air na zesp kameralny 1977. Canzona The Triumph of Time (Triumf czasu) na orkiestr powstaa w 1972 na zamwienie Krlewskiej Orkiestry Filharmonicznej w Londynie. U genezy tego dziea stao zetknicie si kompozytora z arcydzieem Pietera Breughla pod tyme tytuem. Na obrazie tym, opatrzonym charakterystyczn

sentencj Tempus omnia et singula consumens" widnieje Czas jadcy na wozie, a otoczony zewszd przez bandy szkie-letwmaruderw; w jego pobliu znajduje si mier i dmcy w trb Anio symbole i zdarzenia o przejrzystym znaczeniu. Alegori obrazu przenis kompozytor do swego dziea, stosujc jak sam powiada filmow technik powikszania i oddalania opisywanych przez siebie zjawisk, ktre towarzysz naszemu yciu. Utwr Birtwistle'a nie jest kompozycj programow, to raczej muzyczna refleksja na temat ycia i mierci, wyraona jzykiem czcym rne elementy nowych technik kompozytorskich. Pozorna statyczno muzyki, nieustanne powtarzanie materiau ale przy wci zmieniajcych si jego relacjach wewntrznych zdaj si przypomina, i czas, przemijanie, cho nader powolne, jest nieubagane, e czas pochonie wszystko. Melencolia I na klarnet i orkiestr (1976) nie jest koncertem instrumentalnym, cho wymagania stawiane solicie s bardzo due. Tytu pochodzi od miedziorytu Albrechta Diirera (1514), przedstawiajcego osobliw alegoryczn scen: na pierwszym planie siedzi nieruchomo kobieta z gow opart na zacinitej pici,

otoczona rozmaitymi stworami i przeds 115 Bizet miotami, w gbi za nietoperzowaty stwr trzyma banderol z tytuem Melencolia 1. (W tym czasie Diirer cierpia na obrzk ledziony uwaanej wtedy przez medykw za siedlisko melancholii.) Muzyka tego dziea skada si z wolno przepywajcych, rozwijajcych si i na przemian jak gdyby cofajcych dugich fraz klarnetu solowego, ktremu towarzysz lub na ktry nakadaj si a do jego zaguszenia dwie orkiestry smyczkowe. Jedynym obcym ciaem" jest tu harfa, ktra koloruje brzmienie klarnetu i ma kilka samodzielnych interwencji, m. in. przy kocu utworu, kiedy jej akordy definitywnie zamykaj t dug, monotonn i refleksyjn w wydwiku opowie. GEORGES BIZET 25 X 1838, Pary; f3 VI 1875, Bougival pod Paryem Dziwna jest historia kompozytorskiej kariery Bizeta. Syn na-!..-. uczyciela piewu, ju jako 9-letni chopiec zostaje uczniem

konserwatorium paryskiego i w czasie 10 lat nauki (fortepian ,; u A. F. Marmontela, kompozycja u J. F. Halevy'ego) zdobywa nagrod za nagrod, by w kocu uzyska najwysze wyrnienie, ,,Prix de Rome", umoliwiajce dalsze studia muzyczne y w Rzymie. Po powrocie z Italii, majc tymczasem za sob kilka powaniejszych kompozycji, wystawia Bizet w Paryu swoj pierwsz wielk oper Poawiacze perel (1863). I odtd jakie dziwne fatum przeladuje Bizeta jako kompozytora operowego. Poawiacze perel, dzieo, ktre cieszy si dzi znaczn popularnoci, przyjte zostao bardzo zimno. Taki sam los spotka dwie nastpne opery: Pikne dziewcz, z Perth (1867) l Diamileh (1872). Brak sukcesu nie zrazi jednak zbytnio Bizeta. Po kilku dzieach orkiestralnych (m. in. symfonie, uwertura Patria, suity Roma i Zabawy dziecice), ktre ocenione zostay bardzo przychylnie, zachcony powodzeniem, powraca do opery pisze dzieo, ktre : uwaa za najlepsze ze wszystkiego, co dotychczas stworzy. Lecz tym dotkliwszy by zawd. Prapremiera Carmen (1875) rwnaa si cakowitej niemal klsce. Tre libretta, opartego na znanej noweli Prospera Merimee,

uznana zostaa za niemoraln, muzyka zrazia publiczno w Opera Comiue realistyczn charakterystyk dramatycznej, wzitej z ycia akcji, nie podobao si tragiczne zakoczenie opery. Dla Bizeta, przekonanego gboko o wartoci Carmen, by to wielki cios; w niespena trzy miesice po nieudanej premierze umiera nagle w wieku 37 lat 116 Bizet Bezporednia przyszo wykazaa, e Bizet trafnie oceni swoje najwybitniejsze dzieo; Carmen decyduje dzi o jego kompozytorskiej sawie, jednoczc w sobie najistotniejsze cechy jego stylu: oryginaln inwencj melodyczn i rytmiczn, klarowno formy, barwno instrumentacji, dramatyczny nerw 6w typowo francuski wdzik. Symfonia C-dur uchodzia dugi czas za zaginion i zostaa odkryta dopiero w 1935 w paryskim konserwatorium, gdzie Bizet, jego 17-letni wwczas ucze, napisa j w cigu niespena jednego miesica 1855 roku, na dwa lata przed ukoczeniem studiw. Symfonia C-dur nie jest jednak szkoln prac" to mae arcydzieo, i nie dziw, e po sensacyjnym zmartwychwstaniu

(26 II 1935 w Bazylei) za spraw Feliksa Weingartnera utrzymuje si z powodzeniem w repertuarze. Kaniaj si tu z daleka! Haydn, Mozart, Rossini, a take Schubert i Mendelssohn, ale nie ma mowy o kopii czy naladownictwie. To utwr wasny, cho moe nieco anachroniczny. Przejrzysta forma, taneczna, czsto ruchliwa rytmika, lekka melodyka tak bliska francuskiej piosence ludowej i subtelnie zestrojone barwy dwikowe charakteryzuj Symfoni Bizeta, jake odmienn od wspczesnych jej symfonii niemieckich przez sw bezporednio, wieo i w typowo francuski wdzik. Cztery tradycyjne czci dziea to: utrzymane w klasycznej sonatowej formie i regularnie rozwijane Allegro vivo z dwoma kontrastujcymi tematami; urocze, romantyczne Adagio, w ktrym pobrzmiewaj echa hiszpaskie, zapowiadajc przyszego autora Carmen; oraz dwa razy Allegro vivace trzyczciowe scherzo z melodyjnym triem i musujcy yciem fina z ognistym tematem, z ktrym splataj si inne, liryczne i delikatne tematy. (33') I i II Suita z Arlezjank i". W 1872 odbya si w Paryu premiera sztuki Alfonsa Daudet L'Arlesienne (Arlezjanka).

Wprawdzie zesza ona po kilku przedstawieniach z afisza, ale zestawiona przez Bizeta z fragmentw napisanej przeze muzyki scenicznej i wykonana w tym samym roku po raz pierwszy suita koncertow staa si jego najwikszym za ycia sukcesem i cieszy si nadal duym powodzeniem. Nie mniej popularna jest druga suita, ktr uoy przyjaciel kompozytora, Ernest Guiraud. Sukces swj zawdzicza muzyka Arlezjanki naturalnoci, zwartym ksztatom formalnym, przejrzystej a efektownej instrumentacji i szczeU7 Bla cher glnej aurze nastrojowej, przewietlonej jakby socem Prowansji, w ktrej toczy si akcja sztuki Daudeta. I Suit z Arlezjanki" otwiera Wstp (Preluae), cztery wariacje oparte na temacie starej piosenki prowansalskiej La Marche des Rois (Marsz krlw), ktry wprowadzaj smyczki. W doczajcym si Andante pen smutku melodi prowadzi saksofon (jest to jedno z pierwszych zastosowa tego instrumentu w powanej muzyce). Dwie nastpne czci to Intermezzo w stylu XVIII-

wiecznego menueta i wdziczne Adagietto na smyczki. Fina stanowi szczeglnie spopularyzowany Caril-lon, oparty na motywie kuranta dzwonowego, z elegijnym ogniwem rodkowym. (17') II Suita rozpoczyna si idyllicznym Pastorale. Kolejn czci jest Intermezzo z lirycznym epizodem, dalej spokojny Menuet, a cao zamyka sawna Forandola, peen temperamentu taniec prowansalski, nawizujcy tematycznie do marsza ze Wstpu. (17') h BORIS BLACHER *6 I 1903, Newchwang (Chiny); f30 I 1975, Berlin Zach. Blacher kompozytor niemiecki studiowa muzyk w Berlinie (192227) u F. Kocha, nastpnie cztery lata muzykologi. Od 1933 i w czasie II wojny wiatowej y w niezwykle cikich warunkach, niemal cakowicie wyczony z wczesnego ycia muzycznego, jako przedstawiciel sztuki zdegenerowanej". Po wojnie sta si jednym z najczciej wykonywanych w .-, Niemczech kompozytorw.

Blacher by twrc nader oryginalnym. Posugiwa si swobodnym, atonalnym kontrapunktem, utwory jego odznaczaj si wietn orkiestracj (chtnie traktowa technik instrumentaln na sposb kameralny), odkrywcz rytmik (tzw. metra zmienne). Rytm jest w muzyce Blachera nadrzdnym w stosunku do innych elementw czynnikiem konstrukcyjnym, decydujcym o fakturze czy melodyce. Gwne miejsce w twrczoci kompozytora zajmuje muzyka sceniczna, a wic balety: Fest im Sttden 1937, HarleTtinade 1939, Chlarina 1946, Hamlet 1949, Lyststrata 1950, Der Mohr von Vene'.' dlg 1955, Demeter 1963, Tristan 1965; opery: Furstin Ta.raka.nova ; 1940, Dle Fiut Preussisches Mdrchen Abstrakte Oper 1946, 1949,

Waniejsze kompozycje orkiestrowe: Divertimento na orkiestr dt 1936, Concertante Musih 1937, poemat symfoniczny Hamlet 1940, Koncert na orkiestr smyczkow 1940, Partlta na smyczki i perkusj 1945, Wariacje na temat Paganiniego 1947, 2 koncerty fortepianowe (I 1947, II 1952), Koncert skrzypcowy 1948, Koncert na klarnet, fagot, rg, trbk, harf i smyczki 1950, Dialog na flet, skrzypce, fortepian i orkiestr smyczkow 1951, . ,; Orchester Ornament 1953, Studle in Pianissimo 1953, Koncert altwkowy 1954, Dwie inwencje 1954, Fantazja orkiestrowa 1956, Koncert wiolonczelowy 1964, Elektronische Impulse 1965, Collage 1968, Koncert klarnetowy 1971, Stars and Strings na zesp jazzowy i smyczki 1972, Poeme 1974; Requiem dla dwojga solistw, chru i orkiestry 1958. Blacher jest nadto twrc 5 ; kwartetw smyczkowych, utworw na instrumenty solowe i pieni'. ch DZIEA ORKIESTROWE Muzyka koncertujca (Concertante Musik op. 10, 1937), jakkolwiek jest jednym z pierwszych dzie Blachera na orkiestr, wykazuje wszystkie zasadnicze cechy stylu i estetyki kompozytora. Utworem tym autor odnis w 1937 duy sukces (prawykonanie w Berlinie,

~" Nr. l 1953, 200 000 Taler 1968, Yvonne, Prlnzessin von Burgund 1972; oratoria: Der Grosstngutsitor 1942, Romeo l Julia 1949. 118 Blach r

Carl Schuricht i filharmonicy berliscy), co byo rzecz do osobliw, jeli si zway, jaka muzyka odnosia w Niemczech w tym czasie sukcesy (przez jaki czas muzyka Blachera bya niepodana" i tylko wpywowi wydawcy zawdzicza kompozytor pniejsze wykonania oper). Muzyka koncertujca jest dzieem niezwykle przystpnym. By moe, tumaczy si to wpywem jazzu i ogln lekkoci tematyki. Waciwa Blacherowi ostro i dyna-miczno rytmu ujawnia si ju w pierwszych taktach. Blacher zestawia tu jednoczenie dwa tematy, ktre s jakby wzajemn antytez: w jednym eksponuje ostry, staccatowy rytm, ustawiczne powtrzenia dwutaktu, w drugim melodi szeroko rozpostart, spokojn i utrzyman jakby w wolniejszym tempie. Te dwa tematy odgrywaj w kompozycji zasadnicz rol. Cae dzieo skada si z 3 nastpujcych bezporednio po sobie czci: poprzedzona wstpem (Moderato) cz szybka (Molto allegro), cz wolniejsza (Moderato) i powracajce w postaci zmienionej repryzy Molto allegro. Faktura jest bardzo przejrzysta i oczywicie w myl zaoenia i tytuu dziea przewanie koncertujca. Od pierwszego wejcia fagotu i rogu muzyka ttni ywym pulsem rytmicznym, waciwie jednakowym, lecz stale zmiennym;

do zoona budowa tema-tycznoformalna bynajmniej nie komplikuje tego przejrzy119 Slachef siego rwnie w realizacji dziea, lecz przyczynia si do iego atrakcyjnoci. (11') Wariacje orkiestrowe na temat Paganinie-g o op. 26 (1947). Synny temat Kaprysu a-moll, ktry by na warsztacie takich muzykw, jak Brahms czy Rachmaninow, pocign rwnie Blachera. Temat w przechodzi tu szesnacie mutacji, a niekiedy jest tak dalece przeksztacany, e suchacz zapomina zupenie o wzorze Paganiniego. Blacher podchodzi zupenie inaczej do wariacji na zapoyczony temat, ni czyni to wikszo kompozytorw ktrzy w wariacyjnie opracowanej tematyce szukaj i wynajduj przede wszystkim moliwoci cigych zmian ekspresji, zmian nastroju, charakteru melodycznego; Blacher posuguje si raczej elementami tematu synnego skrzypka, przeksztacanymi we waciw dla tego twrcy, najczciej ornamentaln, a nierzadko wirtuozowsko zakrojon melodyk, traktowan ekonomicznie i przejrzycie

zarwno w harmonice, jak i w instrumentacji. Rezultat: muzyka pynca lekko, niefrasobliwie, pozbawiona zarwno faszywej, jak i prawdziwej gbi, przemawiajca do wyobrani suchacza nie porednio (tzn. z liczeniem na jego znajomo muzyki poprzednich okresw bardzo czsty przymiot pseudowspczesnej muzyki!), lecz bezporednio, jak muzyka jazzowa. Z jazzem ma ona zreszt wiele wsplnego (ostinata, ostre rytmy, niespodziewane akcenty metryczne itp.), podobnie jak z muzyk Strawiskiego. Wariacje na temat Paganiniego s mimo to jednym z dzie najpeniej ilustrujcych styl kompozytora. Dla stylu tego charakterystyczne s ekonomia i plastyczno materiau (Blacher posuguje si tu nawet wieloma wtkami jednoczenie, dziki czemu nowa tematyka zyskuje na atrakcyjnoci), dalej: przejrzysto faktury, kameralne w zasadzie traktowanie orkiestry (nawet w tutti!), psolistycz-ne traktowanie poszczeglnych instrumentw, ywioowy rytm i witalny tok ruchowy, nie znajcy spoczynku, oraz zgoa romantyczna kontemplacja. W wielu wariacjach dochodzi do gosu genre jakby rozrywkowy (std za opinia, jak Wariacje maj u wybrednych" krytykw!) oraz taneczny.

Budowa kompozycji jest prosta: 16 wariacji, poprzedzonych tematem granym przez skrzypce solo (Quasi presto). W 1. wariacji kompozytor od razu redukuje tematyk do wirtuozowskich pochodw gamowych w tempie Un poco me.no, w 2. podaje temat w oboju na tle pizzicata smyczkw, w 3. i 4. (obie w tempie szybkim) kadzie nacisk na rytm i akcenty, w 5. wariacji redukuje poprzedni muzyk do bardziej soli-stycznej obsady, podobnie te w 6. Nastpne 3 wariacje s ponownie oparte na tutti (oczywicie po blacherowsku przej120 Blach er rzystym), na metrycznej kombinacji dwu rodzajw taktu ( t i s ) oraz na rozwiniciach pierwszego, ostrego pod wzgldem rytmicznym wycinka tematu Paganiniego, odtd ju mao respektowanego, ustpujcego zdecydowanie pomysowoci melodycznej Blachera. Dalsze wariacje s zmienne przede wszystkim w oglnym charakterze: 10. wariacja x marsz, 11. kameralne Allegretto, 12. wirtuozowskie tutti, 13. imitacyjna, 14. artobliwa (Sherzando), 15. niemal rozrywkowa (tango!). Wariacja finaowa Prestissimo

 to jakby hod zoony wirtuozostwu genialnego Genueczyka, Prawykonanie Wariacji orkiestrowych odbyo si 27 Xl 1947 w Lipsku. (16') Dialog na flet, skrzypce, fortepian i orkiestr smyczkow (1951) skada si z 2 czci: I Lento. Allegro. Lento, II Temat z wariacjami (tempo przewanie szybkie, tylko jedna wariacja powolna Adagio). Dialog jest pierwszym dzieem orkiestrowym, w ktrym Blacher zastosowa odkryte przez siebie i pokazane po raz pierwszy w Ornamentach na fortepian tzw. metra zmienne. Polegaj one na ustawicznej zmiennoci taktu; jednake zmienno ta nie jest dowolna czy ksztatowana podug idei konstrukcyjnej (Strawiski!). Blacher opiera si na zmiennoci uporzdkowanej, przewidzianej z gry przed wypenieniem taktw nutami. Metra zmienne s wic jakby form, i tak te rzecz ujmuje sam autor odkrycia, mwic przy okazji komentowania Dialogu o intensyfikacji przebiegu formalnego przez ustawiczn zmian metrum. W I czci dziea kompozytor przeciwstawia zmienne metra solistw staemu metrum tutti, w II czci tutti i solici zmieniaj si co wariacja w podobnym ustosunkowaniu metrycznym jak w I czci. Dopiero w kodzie spotykaj si

obie grupy. Sam tytu, Dialog, tumaczy si konfrontacj solistw z orkiestr smyczkow, a zatem tym, e obie grupy nie s jednomylne" metrycznie, lecz rni si pomidzy sob a do pozorw odmiennych myli tematycznych. (15') Ornament orkiestrowy op. 44 (1953) pisany na olbrzymi orkiestr o potrjnej obsadzie utrzymany jest w caoci w metrach zmiennych. Cztery czci Ornamentu nastpuj po sobie bezporednio, bez pauz: Andante Allegro Andante Presto. Pierwsze Andante jest waciwie duetem pomidzy skrzypcami solo a wiolonczel solo na tle skrzypiec, glissand trbek i tercjowych trylw instrumentw dtych drewnianych. Allegro przedstawia kracowe przeciwiestwo, i to nie tylko w tempie, lecz take w fakturze i motywice (opartej na interwale zmniejszonej kwinty). rodkowe Andan121 Blach er te to ponownie kameralny duet (tym razem pomidzy fletem a fagotem). Cz ostatnia, Presto, zbudowana na interwale nony (zaznaczonej ju w pierwszych taktach w kotach), przebiega w

kilku fazach, lecz konsekwentnie od pianissima do rozkrzyczanego tutti (ff.f). Konstrukcja Ornamentu jest nieco inna ni w pozostaych dzieach Blachera; metra zmienne s tu raczej zewntrznymi ramami i nie tworz wyrazistej gry rytmw (w ich ramach rytmy ukadaj si na zasadzie drobniejszych komrek). Pierwsze wykonanie: 15 IX 1953 na Biennale w Wenecji. (Caa kompozycja trwa tylko 14', niektre wykonania maj jednak duszy czas.) Fantazja orkiestrowa (1956) jest jednoczciowa, ale oczywicie utrzymana nie w jednym tempie to byoby niezmiernie trudne przy Blacherowskiej krtkooddechowej i mao konstruktywnej tematyce. Blacher skomponowa prawdziw fantazj, nie liczc si ani z konwencjami formalnymi, ani z konwencjami kontrastu temp i czci. Fantazj otwiera powolny wstp 3 klarnetw, a w dalszym cigu drzewa i rogu na tle smyczkw. Po tym niedugim wprowadzeniu pojawia si nadajce ton caej kompozycji Presto, w zawrotnym tempie przebiegajce od pianissima i kameralnej obsady a po forte caej orkiestry. Ta zasada crescenda powtrzona jest jeszcze kilkakrotnie, przy czym w piano muzyka jest niespokojna, a w forte wrcz gwatowna. Kompozytor czsto rezygnuje z waciwej

swemu wczesnemu stylowi kameralnoci i tworzy muzyk tyle wyrafinowan kolorystycznie, co wybuchow i intensywn pod wzgldem ekspresyjnym. Ten niespokojny tok zostaje na kilkadziesit sekund przerwany epizodem Adagio, po czym wraca poprzednie bardzo szybkie tempo (Vivace). Tu jednak Blacher posuguje si czsto efektem nagych kontrastw dynamicznych oraz kontrastu kameralnej obsady (niekiedy na podou perkusyjnym) i penego tutti. Pod koniec utworu pojawia si znw zbudowany na zasadzie crescenda fragment Moderato. Fantazja orkiestrowa Blachera zostaa napisana na zamwienie londyskiej British Broadcasting Corporation. Prawykonanie odbyo si w Londynie 12 X 1956: graa orkiestra BBC pod dyrekcj Stanforda Robinsona. (20') Poeme na orkiestr (1974) powsta na zamwienie Wiener Symphoniker z okazji 75. rocznicy istnienia tej wietnej orkiestry, a dedykowany jest Tatianie Gsovsky, tancerce i choreografce, ktra przyczynia si do sukcesu wielu baletw Blachera. Utwr skada si z 5 odcinkw o rnych, niemal kontrastowych zasadach rozwoju. Odcinki skrajne s kanonem w smyczkach (Adagio), przy czym kanon w odcinku

122 Blach er ostatnim eksponowany jest w raku. W rodkowych odcinkach instrumenty koncertuj wiele, ale swobodnie, jakby rapso-dycznie, na zasadzie cigu spontanicznie uformowanych myli muzycznych. W sumie jest to dzieo przejrzyste, swobodne w fakturze, oszczdne w rodkach, oparte na wyrazistej rytmice i jak zwykle u Blachera tylko zamarkowanej harmonice, dzieo bezproblemowe w wykonaniu i suchaniu. KONCERTY I Koncert fortepianowy op. 24 (1947) jest bodaj najmonumentalniej zakrojonym dzieem w stosunkowo duym dorobku utworw koncertowych Blachera (II Koncert trwa ponad poow krcej!). Jak podaje sam autor, jego kompozycja zostaa napisana w przekonaniu, e wspczesny koncert instrumentalny nie powinien by symfoni, w ktrej instrumenty orkiestrowe tylko przeszkadzaj solicie, lecz e najwaniejsz parti powinien tu wykonywa solista. Cay materia melodyczno-harmoniczny prezentuje kompozytor ju we wstpie. Po tym stosunkowo krtkim fragmencie nastpuje Presto (l cz.)

w formie swobodnego allegra sonatowego z tzw. re-pryz lustrzan, tj. repryz o odmiennej kolejnoci ustpw. II cz jest powolna i opiera si przede wszystkim na piewnoci melodyki samego fortepianu. W lirycznoci tej partii niektrzy krytycy widz odbicie Chopina i Czajkowskiego, lecz sama muzyka mwi co innego nie o wpywie tych kompozytorw na Blachera, lecz raczej o wiadomym pastiszu z odcieniem parodii oglnie pojtego sentymentalizmu romantycznego. Przed ostatni czci pojawia si ponownie wstp dziea. Fina jest jakby pokazem rytmiki zarwno w aspekcie motorycznym, jak i dynamicznym. Koda opiera si na zasadzie stopniowego diminuenda. Partia fortepianowa jest tu typowo blacherowska, oszczdna w melodyce i w wielogosowoci (spore partie solowe s jakby jednogosowe!). (35') II Koncert fortepianowy op. 42 (1952) nosi podtytu In variablen Metren W metrach zmiennych. Podobnie jak w Dialogu, kompozytor posuy si odkryt przez siebie technik ustawicznych i systematycznych zmian metrycznych, ktre tu s z punktu widzenia formalnego bodaj waniejsze ni tematyka. (Blacher podaje metra -w

partyturze na osobnej linii, przeznaczonej wycznie dla dyrygenta.) Dzieo skada si z 3 czci: I Andante. Allegro. Andante, II Moderato, III Molto vivace. Andante. Molto vivace. Poszczeglne fragmenty czci odpowiadaj sobie jako warianty jednego 123 Blacher wzoru metrw zmiennych. I tak np. przetworzenie i repryza Allegra z I czci s pod wzgldem metrycznym jedynie wariantami pierwszego fragmentu Allegra. Muzyka jest nadzwyczaj przejrzysta, oszczdna zarwno w instrumentacji (pojedyncza obsada orkiestry), jak i w tematyce (caa tematyka dziea wywodzi si z jednego motywu maej tercji). Partia solowa jest odpowiednio zredukowana (rzecz zrozumiaa z uwagi na wako elementu rytmicznego). Dla wyszkolonego na dawniejszej muzyce pianisty partia Koncertu mogaby si wyda zgoa uboga; jednak naley si liczy z rezultatem muzyki, nie z jego zewntrznym obrazem: bowiem w istocie rzeczy fortepian jest tu w najwyszym stopniu zaangaowany w konstruowanie muzyki, a wykonanie partii solowej wymaga od pianisty

umiejtnoci koncentracji i prowadzenia wci zmiennego, kaprynego jakby i mimo schematyzmu metrycznego niespodziewanego toku. Prawykonanie dziea odbyo si 15 IX 1952 w Berlinie pod dyrekcj Hansa Rosbauda; solistka Gerty Herzog, ona kompozytora. (18' 22') Koncert altwkowy (1954), skadajcy si z 4 czci: Andante con moto, Allegro molto, Adagio i Presto, zblia si nieco w gatunku muzyki do wczeniejszego Koncertu skrzypcowego, jest jednak w sumie duo atrakcyjniejszy. Altwce towarzysz instrumenty orkiestrowe oprcz grupowo traktowanych instrumentw, smyczkowych take solistyczne: flet, obj, klarnet, fagot, rg, trbka i puzon, a wic z kadego rodzaju drzewa i blachy zaledwie po jednym instrumencie! Na ich tle altwka solo jest zawsze dobrze syszalna, zreszt gruje cakowicie nad tak ustalon orkiestr. Partia solowa altwki jest nie tyle wirtuozowska, jak by tego naleao oczekiwa od koncertu solowego, co ornamentalno-figuracyjna, wysoce melodyczna nawet tam, gdzie caoci przebiegu rzdzi witalna rytmika ywy tok ruchowy. W obu szybkich czciach, z ktrych zwaszcza druga jest znakomita,

Blacher umieszcza niedugie kadencje solowe, ktre jeli si zway, i instrumentowi solowemu orkiestra wcale nie przeszkadza" nie przerywaj naturalnego biegu kompozycji. Prawykonanie Koncertu odbyo si wiosn 1955 w Kolonii. (20') W Requiem dla dwojga solistw, chru i orkiestry (1958) kompozytor trzyma si koncepcji tradycyjnej, co wicej upraszcza znacznie swj odrbny w innych dzieach jzyk muzyczny (w Requiem nie ma ani metrw zmiennych, ani wikszych zmian metrycznych). Partytura Requiem naley do najbardziej przejrzystych w muzyce wspczesnej: kompozytor 124 B l o c h A. nie obawia si nawet najprostszej dwu- lub trzygosowoci, solistom sopranowi i basowi powierza partie recytatyw-ne, natomiast gwne partie muzyczne tematycznie i kontrapunktycznie dokadnie z sob powizane przejmuje w tym dziele chr (orkiestra zachowuje tylko charakter towarzyszenia i interpunkcji"). Cao opiera si na pracy tematycznej (podstaw dziea jest seria dwunastodwikowa), co prawda

swobodnej, syszalnej. s 1 ,.,,'

lecz

wyranie

AUGUSTYN BLOCH *13 VIII 1929, Grudzidz , ',. v Studia muzyczne odbywa w Wyszej Szkole Muzycznej w Warszawie kompozycja u T. Szeligowskiego, gra na organach u F. Rczkowskiego. Twrczo Blocha skupia si przede wszystkim na formach wokalnoinstrumentalnych, baletowych i utworach dla dzieci. Za osignicia w tym ostatnim zakresie kompozytor by szczeglnie nagradzany. Jzyk muzyczny Blocha jest umiarkowanie nowoczesny. Kompozytora interesuje problematyka metrorytmiczna, w zakresie ktrej znajduje interesujce wasne rozwizania, oraz stosunek walorw, brzmieniowych wokalnych do instrumentalnych na tym polu uzyskuje Bloch wysoce artystyczne efekty. Wytrawnemu warsztatowi kompozytorskiemu Blocha sekunduje wiea plastyczna inwencja melodyczna.

Waniejsze kompozycje: Concertino na skrzypce, orkiestr smyczkow, fortepian i perkusj 1958, Impressioni poetiche na chr mski i orkiestr do siw J. Kasprowicza 1959, Espressionl per soprana cd orchestra do tekstu J. Iwaszkiewicza 1959, Medytacje na sopran, organy i perkusj do tekstw biblijnych 1961, Dialoghi per molino ed orchestra 1964, Enflando per orchestra 1970, Wordsworth Songs na baryton i orkiestr kameraln 1970, Taka sobie muzyka l pieni na sopran i orkiestr do sw T. Kubiaka 1976, Warsttuy czasu na 15 instrumentw smyczkowych 1978; balety Oczekiwanie 1963, Byk 1965, Gilga-mesz 1968, Zwlerciadto 1975; Ajelet operamisterium do libretta J. Iwaszkiewicza 1967, Bardzo pica krlewna opera-ba-letpantomima 1973; Anenaiki na 16osobowy chr mieszany 1979; liczne ilustracje dla radia, telewizji, teatru i filmu. Ci! Dialoghi per yiolino ed orchestra (1964) s dzieem, ktrego zasadnicza idea to przeciwstawienie gosu 125 B l o c h E.

skrzypcowego towarzyszeniu orkiestrowemu. Pod wzgldem formalnym jest to rozbudowana jednoczciowa fantazja na skrzypce i orkiestr, ujta w postaci szeregu alternujcych temp, wewntrznie zmienna zarwno co do charakteru, jak i co do sposobu traktowania instrumentu solowego. U podstaw strukturalnych caego utworu ley seria i jej liczne przeobraenia, niektre bardzo odlege od punktu wyjcia. Mimo koncertujcego charakteru partii skrzypcowej jest to utwr stosunkowo mao wirtuozowski, oparty raczej na idei piknego dwiku skrzypcowego ni na pomysach czysto popisowych. (23') Enfiando per orchestra (1970) to rodzaj jednoczciowej fantazji opartej na zestawieniu kilku faktur orkiestrowych. Kompozycj otwiera dugo przetrzymane unisono 8 wiolonczel. Tej jednej nucie przeciwstawia kompozytor coraz silniej gstniejc mas smyczkow, dochodzc w kulminacji do 30 niezalenych gosw, rozmylnie tropicych kilka tych samych nut czy interwaw. Wielogos ten rozszerza si reje-strowo i dochodzi do penej kulminacji. Blokowo traktowane akordy przeciwstawiane s w dalszym cigu krtkim uderzeniom wszystko to na tle

homogenicznych uderze perkusji, a pniej organw. Instrumenty drewniane i blaszane cieraj si z mas pasay smyczkowych, dochodzc kilkakrotnie do punktu ekstatycznej ekspresji. Charakterystyczna dla tej partytury jest wielogosowo solistycznie traktowanych instrumentw. Cao koczy (w 2 solowych wiolonczelach unisono) ta sama nuta es, od ktrej utwr si zaczyna, (li') ERNEST BLOCH *24 VII 1880, Genewa; f!5 VII 1959, Portland Kompozytor amerykaski szwajcarskiego pochodzenia. Komponowa ju jako kilkunastoletni chopiec; studia muzyczne odbywa u E. JaquesDalcroze'a i L. Reya w Genewie, u E. Ysaye'a w konserwatorium brukselskim, u J. Knorra we Frankfurcie n. Menem i u L. Thuille'a w Monachium. Pocztkowo przebywa w Paryu, po czym bdc ju znanym kompozytorem przenis si do Genewy; w latach 190910 dziaa jako dyrygent w Lozannie i NeuchStel. Przez nastpnych pi lat uczy kompozycji i estetyki w konserwatorium genewskim, w 1916 wyje-: , cha do Stanw Zjednoczonych. Amerykaski wiat muzyczny

126 B J o c h, E. przyj go z wielkim uznaniem; w 1920 zosta Bloch dyrektorem Instytutu Muzycznego w Cleveland, a od 1925 do 1930 kierowa konserwatorium w San Francisco. W 1928 jego epicka rapsodia w trzech czciach" Ameryka zdobya wysok nagrod. Lata 193138 spdza Bloch w Szwajcarii, powicajc si wycznie kompozycji, po czym przenosi si na stae do USA. Bloch jest najbardziej reprezentatywnym i najwybitniejszym przedstawicielem nowoczesnej muzyki ydowskiej. Roman Rolland, usyszawszy w 1910 I Symfoni Blocha, powiedzia: To jedno z najwaniejszych dzie nowoczesnej szkoy, muzyka, poprzez ktr wyraa si temperament bogaty i namitny". ywioowo toku muzycznego, skonno do rapsodycznoimprowi-zacyjnych form wypowiedzi, barwno instrumentacji, osadzenie muzyki w znakomitej fakturze to gwne cechy sztuki Blocha. Jednak tym, co szczeglnie wyrnia jego twrczo, jest orientalny, hebrajski pierwiastek, przenikajcy na wskro muzyczny

materia (chocia kompozytor nie uywa in crudo hebrajskich melodii). Do najczciej grywanych utworw Blocha nale: Concerto grosso na orkiestr smyczkow i fortepian obbligato, Kwintet fortepianowy, poemat Noc na kwartet smyczkowy. Bloch by sam dobrym skrzypkiem; spord jego utworw skrzypcowych Nigun z cyklu Plctures oj Chassldlc Life i Koncert skrzypcowy pozostaj w staym repertuarze najwybitniejszych wirtuozw. Inne waniejsze dziea Blocha to: opery Macbeth 1909 i Jezabel 1918, symfonie, poematy symfoniczne (Vlvre et Almer 1900, Prlntemps-Hlver 1905, Trzy poematy ydowskie 1913), rapsodia Schelomo na wiolonczel orkiestr 1916, rapsodia Ameryka 1926, fresk symfoniczny Heluetia 1929, Seruice Sacre na gos solo, chr i orkiestr 1933, Baal Schem na skrzypce i orkiestr 1938, Suita symfoniczna 1944, Concerto symphonlque na fortepian i orkiestr 1949, Suita hebrajska 1953, kwartety (m. in. pochodzce z 1925 In the Mountalns, Night, Three Landscapes). Cli Trzyczciowy Koncert skrzypcowy (1938) naley do najbardziej reprezentatywnych

kompozycji Ernesta Blocha. Gwny temat opiera si na wtkach zaczerpnitych z muzyki indiaskiej, ale w caoci przewaa tematyka indywidualna, w twrczoci kompozytora przesycona zreszt motywami hebrajskimi (najbardziej charakterystyczny jest pod tym wzgldem niezmiernie czsto grywany utwr na wiolonczel z orkiestr w formie rapsodii, Schelomo, znany w znakomitych interpretacjach Janigro czy Piatigorskiego 1916). Praca nad Koncertem skrzypcowym trwaa niezmiernie dugo, bo od 1930; * 127 B l om d ahl muzyka przechodzia kolejne przeobraenia: od wizji neoromantycznych poprzez impresjonistyczne (co z tego w koncercie zostao!) a po wspczesne poszukiwania z lat trzydziestych. Dlatego kompozycja jawi si nam jako twr nierwny, eklektyczny niemal, cho formalnie dobrze wywaony. Prawykonanie odbyo si 15 XII 1938 w Cleveland pod dyrekcj Dmitriosa Mitropulosa, z udziaem Josepha Szigetiego. Czci kompozycji: Allegro deciso Andante Deciso. KARL-BIRGER BLOMDAHL

*19 X 1916, Vaxjo; f!4 VI 1968, Sztokholm : Studia muzyczne odbywa w Sztokholmie (kompozycja u H. Rosenberga, dyrygentura u T. Manna). Jako stypendysta pastwowy kontynuowa nauk za granic, we Francji i Woszech. :: W 1956 obj kierownictwo zespou kameralnego Fyllingen", :, dziaa jako kierownik programowy filharmonii w Sztokholmie, by aktywnym czonkiem Szwedzkiego Zwizku Kompozytorw. Midzynarodowy sukces przyniosa Blomdahlowi III Symfonia; utwory jego reprezentuj czsto wspczesn muzyk szwedzk na koncertach i festiwalach zagranicznych. Muzyka szwedzka znajdowaa si przez dugie lata na marginesie gwnego nurtu muzyki europejskiej; Blomdahl pierwszy t bodaj wyprowadzi rodzim muzyk poza narodowe opotki. Twrczo jego przechodzia ewolucj, ktrej pierwszym etapem byo przezwycienie silnych wpyww P. Hindemitha. W kompozycjach sprzed 1948 widoczny jest jeszcze wyrany

zwizek z tonalnoci dur-moll, z pewnymi konwencjami formalnymi i fakturalnymi. Drog intensywnego przyswajania sobie techniki dwunastotonowej, szerokiego stosowania faktury polifonicznej, drog poszukiwa formalnych doszed Blomdahl do indywidualnych rodkw wypowiedzi kompozytorskiej i odrbnoci stylistycznej. ywioowoci i rozmachowi jego muzyki, zdecydowanie emocjonalnej, towarzyszy wysoka dyscyplina formalna, pomysowo melodyczna i rytmiczna, bogactwo kolorystyczne. Waniejsze dziea: orkiestrowe 3 symfonie (I 1943, II 1947, III 1951), Concerto grosso 1944, Koncert skrzypcowy 1946, Suito pastoralna na orkiestr smyczkow 1948, Koncert kameralny na fortepian, instrumenty dte drewniane i perkusj 1953, suita baletowa Sisyphos 1954, Fioriture 1960, Forma jerritonans 1961; wokalno-instrumentalne I speglarnas sal, 9 sonetw na 5 128 Boccherini gosw solowych, chr i orkiestr 1953, oratorium Anatmse na gos recytujcy, gosy solowe, chr i orkiestr 1956; balety Sisyphos

1954,' Mtnotauros 1957. Came for elght 19f>2: opery Anlara 195;), Hvrfn von Hnc/\en 3965; kompozycja elektroniczna Altlsonans 1967. ch Fioriture na orkiestr (195960) to kompozycja o charakterze koncertujcym powstaa na zamwienie Nord-deutscher Rundfunk w ktrej poszczeglne instrumenty przejmuj rol prowadzc, jednake bez tematycznego znaczenia. Tym tumaczy si tytu kompozycji, wskazujcy na ornamentalny charakter przecinajcych si w partyturze linii instrumentalnych. Poszczeglne czci utworu: Largamento Prcsfo Molto tranuillo largamento. Cao nosi charakter czysto zewntrznej gry dwikowej, nawet w zaoeniu kompozytora zaledwie dekoracyjnej. Wraenie autonomicznej muzycznoci spotgowane jest wirtuozowskim potraktowaniem szeregu instrumentw. LUIGI BOCCHERINI ' *19 II 1743, Lucca; f28 V 1805, Madryt - " . Od najmodszych lat objawia zdolnoci muzyczne i ju jako

niespena 14-letni chopiec gra znakomicie na wiolonczeli. Punktem zwrotnym w biografii artystycznej Boccheriniego okaza si pobyt w Paryu w 1768. gdzie przyby na wystpy ze skrzypkiem Filippo Manfredim, uczniem Tartiniego. Tu ukazao si drukiem pierwsze opus Boccheriniego (sze kwartetw smyczkowych) oraz dwie ksigi triw na 2 skrzypiec i wiolonczel utwory, ktre przyniosy kompozytorowi saw znakomitego kameralisty. Zainteresowa si nim dwr hiszpaski Boccherini zaproszony zosta do Madrytu. Osiedli si tam w 1769 jako muzyk infanta Don Luisa. krlewskiego brata. W 1787 krl pruski, Fryderyk Wilhelm II, w odpowiedzi na dedykowanie mu jednego z utworw nada Boccherinemu tytu swego nadwornego kompozytora muzyki kameralnej i stal pensj, pod warunkiem, e bdzie on pisa muzyk tylko dla krla. Boccherini przebywa w Berlinie do mierci Fryderyka w 1797; pniej, pozbawiony dochodw, powrci do Madrytu. Tymczasem zainteresowanie jego muzyk w stolicy Hiszpanii osabo, i kompozytor znalaz si w biedzie. Ratowa si sprze9 Przewodnik koncertowy 129 B o c che rIni

dajc gitarowe przerbki swoich utworw na uytek amatorw. Zmar w skrajnym ubstwie. Boccherini by twrca bardzo podnym, pozostawi okoo 500 kompozycji. Przewaa muzyka kameralna: 125 kwintetw i 91 kwartetw smyczkowych, 12 kwintetw fortepianowych, 18 kwintetw na flet lub obj i smyczki, 54 tria smyczkowe, wiele duetw, sonat skrzypcowych itd. Dzi jestemy wiadkami maego renesansu twrczoci orkiestrowej Boccheriniego, ktra pozostawaa w cieniu utworw kameralnych. Skada si na ni: 20 symfonii (w tym 8 koncertujcych), 4 koncerty wiolonczelowe Suita. Do .historii gatunku przesza opera La Clementina, podobnie jak 2 oratoria i kantaty oraz muzyka kocielna. Bocckerini reprezentuje wczesny, ale ju skrystalizowany styl klasyczny. Przyczyni si wydatnie do rozwoju formy sonatowej, ktr uprawia przede wszystkim na gruncie muzyki kameralnej. ch Koncert wiolonczelowy B-dur op. 34. Boccherini by wietnym wiolonczelist. W swoich utworach na ten instrument, a

przede wszystkim w czterech koncertach (C-dur, D-dur, G-dur, B-dur) podsumowa i rozszerzy znacznie osignicia swoich woskich poprzednikw, wyznaczajc drog szkole francuskiej, belgijskiej i niemieckiej. Podwjne chwyty, rozbudowana faktura pasaowa i bogate figuracje to gwne zdobycze Boccheriniego, ktry nie zapomina rwnie nigdy o odpowiadajcej duszy" instrumentu piewnej i pynnej kantylenie (dla mikkoci i delikatnoci cechujcej muzyk kompozytora zwano go ,.on Haydna"). Autentyczno koncertw wiolonczelowych Boccheriniego bya swego czasu kwestionowana, ale zostaa potem bezspornie stwierdzona. W repertuarze utrzymuje si jednak tylko Koncert B-dur, grywany niestety jeszcze czsto w wicej ni swobodnym opracowaniu Friedricha Grutzmachera (1832 1903), ktry znieksztaci partytur dokonanymi wedug wasnego gustu przerbkami partii solowej, zmianami w instru-mentacji, dokomponowaniem orkieslralnych tutti, wreszcie za przejciem z innych wiolonczelowych kompozycji Boccheriniego rnych fragmentw, a nawet caej czci rodkowej. Dzi Koncert Bdur powinno si wykonywa w

wydanej w 1949 nowej wersji, opracowanej wiernie werilug starego odpisu partytury (orygina zagin) przez Richarda Sturzeneggera, ktry ograniczy si tylko do skorygowania ewidentnych bdw i pcczynienia uzasadnionych retuszy, nie wynaturzajcych 130 Bogusawski rokokowego na wskro charakteru trzech czci dziea: lirycznego Allegro moderato z filigranowo uksztatowan parti solow, uroczego w swojej prostocie Andantino grazioso (u Griitzmachera Adagio) i opartego na rytmicznym, menueto-wym temacie finaowego Ronda (Allegro), gdzie szczeglnie uwydatnia si element wirtuozowsko-popisowy (tryle, skoki, triolowe pasae). (20') h EDWARD BOGUSAWSKI * 22 IX 1940, Chorzw W latach 196166 studiowa teori muzyki i kompozycj u B. Szabelskiego w Katowicach, a nastpnie u R. Hauben-stockaRamatiego w Wiedniu (1967). Od 1963 wykada w katowickiej

PWSM. Jest laureatem kilku nagrd kompozytorskich. Jego muzyk cechuje swoboda w operowaniu nowszymi technikami kompozytorskimi z pooeniem szczeglnej wagi na stron formaln i kolorystyczn dziea. Waniejsze utwory: orkiestrowe ^Sygnay 1966, Intonazloni II 1966, Cappriccioso-Notturno 1972, Pro Varsovia 1974; Concerto na obj, obj miosny, roek angielski, musette i orkiestr 1968; kameralne Kwartet smyczkowy 1963, Musica per Ensemble MW-2 1969, Impromptu na flet, altwk i harf 1972; Apocalypsis na gos recytujcy, chr i orkiestr 1965, Cantl na sopran i orkiestr 1967, Ewokacja na bas, recytatora i orkiestr do sw Z. Biekowskiego 1975, opera kameralna Sonata Belzebuba wg S. I. Witkiewicza 1977. s Concerto na obj (a take obj miosny, roek angielski, musette) i orkiestr (1968) skada si z 2 czci. W czci I partia obojowa wtapia si w paszczyzny dwikowe orkiestry; cz ta charakteryzuje si du statyk brzmienia i rozwija na zasadzie zgszcze i rozrzedzeii fakturalnych. Cz II jest bardziej ruchliwa; skada si z kilku quasi ka-. dencji oboju, realizowanych

ad libitum i przeciwstawionych odcinkom a battuta w orkiestrze. W trakcie utworu solista kilkakrotnie zmienia instrument; cao po wielkiej orkiestrowej kulminacji koczy si krtk solow kadencj roka angielskiego. Prawykonanie utworu odbyo si 9 XI 1969 w Kolonii, z solist Lotharem Faberem i dyrygentem Witoldem Ro-wickm. (12') s 9 131 Borodn ALEKSANDER BORODIN * 12 XI 1833, Petersburg; t 27 II 1887, Petersburg : . Nauk muzyki rozpoczyna Borodin bardzo wczenie; majc 10 lat prbuje komponowa. Silniejsze Jednak s ambicje naukowe: na Akademii MedycznoChirurgicznej studiuje chemi i medyi cyn, zdb -wa w tych dyscyplinach tytuy naukowe. Dopiero

spotkanie U862) z Baakiriewem, Cezarem Cui i Musorgskim decyduje o kompozytorskiej przyszoci Borodina. Wraz z Rimskim-Korsakowem muzycy cz si w grup zwan Potn Gromadk", ktrej celem bdzie stworzenie narodowej muzyki rosyjskiej w oparciu o najnowsze zdobycze techniczne muzyki europejskiej. W 1876 Borodin koczy prac nad I Sym& f foni i oper Bohaterowie. Nastpne kompozycje to II Symfonia .<"iu (1876), opera Knia Igor (rozpoczta w 1869 ukoczona po cJ mierci Borodina przez Bimskiego-Korsakowa i Gazunowa). ""jj! Pisze kwartety smyczkowe (A-dur 1879 l D-dur 1887), wiele -r"ji pieni na gos z towarzyszeniem fortepianu (m. in. Pie ii ciemnego lasu, Krlowa mrz, Czarodziejski ogrd, pica krlewna), poemat symfoniczny W stepach Azji rodkowej. Wy ?"> konanie I Symfonii w Baden-Baden (1880) jest pierwszym za-r granicznym sukcesem kompozytora. Prac nad III Symfoni *>t przerywa mier.

,1 ' " Aleksander Borodin by obok Musorgskiego l Korsakowa 1 najwybitniejszym przedstawicielem Potnej Gromadki", urodzonym Wypracowa indywisymionikiem. charakterystyczne

utrzymane s w monumentalnym stylu epickim, wyrastaj z tego samego krgu wyobrae o staroruskiej przeszoci, z obrazw heroicznego eposu ludowego, postaci staroruskich legendarnych bohaterw" (Z. Lissa). Zachowujc 4-czciowe ramy klasycznego cyklu sonatowego, zblia si Borodin filozoficzno-ideow programowoci swoich symfonii 132 Brodin

dualne rodki harmoniczne (czsto stosuje harmonik modaln, ' nawizujc w ten sposb do naturalnej linii rozwojowej muzyki rosyjskiej), posiada rzeteln, cho niejako instynktown" s , (by samoukiem) wiedz kontrapunkty czn. Wpywy muzyki Borodina Widoczne s w twrczoci wielu kompozytorw Hti<Debussyego, Ravela, Sibeliusa, a nawet Strawiriskiego. SYMFONIE Wielk zasug Borodina jest przeszczepienie na grunt symfonii osigni Potnej Gromadki" w dziedzinie muzyki operowej. Obie symfonie Borodina (zachowane s take szkice do III Symfonii)

do zaoe pnoromantycznych, do programowej symfoniki Liszta. Pnoromantyczna jest te barwno jego orkiestralnej palety i gsto" harmonii. Zwizek z rodzim tradycj i z rosyjsk muzyk uwydatnia si w szerokim gecie melodycznych ukw, w wyranie rosyjskim charakterze bardzo plastycznych tematw oraz w owym ideowym krgu wyobrae, ktry rzutowa na ogln koncepcj symfonii Borodina. I Symfonia Es-dur (1867). Tym pierwszym wielkim dzieem zaprezentowa si Borodin od razu jako dojrzay twrca symfoniczny, ale dzi pojawia si ono bardzo rzadko w repertuarze koncertowym. W I czci (Adagio. Allegro molto) narracja muzyczna jest bardzo urozmaicona. Powolne

i ywe, owiane sentymentem i pene temperamentu epizody przesuwaj si kolejno, a plastyczno ich wyrazu moe wywoywa w fantazji suchacza rnorodne, obrazowe skojarzenia (np. zakoczenie Andantino ze sw nastrojow atmosfer poegnania). II cz (Prestissimo) jest ywym scherzem. rodkowe jego ogniwo posiada wyranie ludowe rysy i w melodyce, i w zmieniajcych si typowo dla rosyjskiej muzyki ludowej rytmach. Prosty temat, ktry przypomina wykonywane na dudach melodie, przewija si poprzez rne instrumenty, przy czym jego tskno-naiwny charakter nabiera weselszych, nawet komicznych akcentw (fagot). III cz (Andante) najpeniej moe oddycha narodow, rosyjsk atmosfer, cho nie brak tu take pewnych orientalizmw". Cao rozpada si na trzy ogniwa. Melancholijny temat pierwszego intonuj wiolonczele; drugie oywia si bardziej dziki rytmicznemu motywowi, ktry nabiera siy i porywa za sob ca orkiestr; rozpoczyna ona w trzecim ogniwie pocztkow melodi o spokojnym, hymnowym teraz nastroju. Fina (Allegro molto vivo) przynosi radosne zakoczenie caoci w stylu zblionym do muzyki Schumanna lub Mendelssohna. Podobnie jak w po-prjsednich

czciach, tematy podlegaj tu gwnie rytmicznym przeksztaceniom w miaej, pnoromantycznej oprawie harmonicznej i byskotliwej orkiestracji. (32') II Symfonia h-moll (187176). Jeeli wielki przyjaciel Potnej Gromadki", znakomity znawca sztuki i krytyk, Wodzimierz Stasow, pisa o muzyce Borodina, e jej zasadniczymi znamionami s olbrzymia sia i niezwyky rozmach inwencji, gwatowno i porywczo, subtelno i pikno, poczone z niepohamowan namitnoci", to wszystkie te okrelenia mona odnie wanie do U Symfonii, obok Kniazia Igora najwikszego, reprezentujcego dojrzay styl osignicia twrczego Borodina. Obie kompozycje powstaway zreszt 133 Borodln rwnoczenie i dlatego wsplny jest im heroiczno-patetyczny charakter. Nie darmo te nazwa Stasow II Symfoni bohatersk", twierdzc, e kompozytor chcia w niej stworzy cztery sceny muzyczne: przedstawi druyn dawnych ruskich witezi, ludowego poet-piewaka (bajana), uczt i zabaw ludow. Wydaje si, e tym razem fantazja poniosa nieco

znakomitego estetyka, niemniej jego osobista interpretacja podkrela istotn cech Symfonii h-moll sugestywn obrazowo, nasuwajc wyrane skojarzenia z okrelonego krgu ideowego. Muzyka II Symfonii odznacza si waciw Borodinowi potg orkiestrowego brzmienia, mia i urozmaicon harmonik, szerokimi liniami melodycznymi, nosi na sobie wyrane pitno upodoba kompozytora do wyzyskiwania elementw starorosyjskiej muzyki, pieni ludowej i folkloru orientalnego. I cz (Allegro) utrzymana jest w formie dwutematowego allegra sonatowego, w istocie jednak temat drugi, liryczny, jest ledwo zaznaczony, a dominuje temat pierwszy, rytmiczny i grony, z charakterystycznymi fermatowymi" zatrzymaniami; przy czstym unisonie caej orkiestry i zmasowanym wspdziaaniu instrumentw dtych blaszanych nadaje on tej czci monumentalne, bohaterskie rysy. Cz II (Scherzo) rwnie oparta jest na jednym temacie; pena szybkiego, rytmicznego ruchu, prdko przebrzmiewa, ustpujc miejsca szerokiemu Andante (III cz.), nasyconemu jakim stepowym rozpiewaniem i utrzymanemu w ulubionym przez Borodina orientalnym kolorycie. Fina (Allegro), kipicy yciem, o

szerokim rozmachu, ma form ronda. (32') 0 ile w obu symfoniach Borodina ich programowo jest tylko wyczuwalna, to powstay w 1880 jednoczciowy obraz symfoniczny Wstpach Azji rodkowej (pomylany pierwotnie jako ilustracja muzyczna do ywych obrazw) opatrzony zosta przez kompozytora dokadnym programem: Pord monotonnego stepu Azji rodkowej rozbrzmiewaj spokojne tony rosyjskiej pieni. Z oddali sycha ttent koni 1 wielbdw oraz dwiki orientalnej melodii. Zblia si tubylcza karawana. Pod oson rosyjskich onierzy kontynuuje ona bezpiecznie swoj drog poprzez bezkresne pustacie, oddalajc si powoli coraz bardziej. Rosyjska pie i orientalna melodia cz si w piknej harmonii, ktrej echa gubi si w przestworzach ponad stepem". Muzyka dokadnie przylega do tego programu, ktrego myli i obrazy oddane s bardzo prostymi, ale przekonywajcymi rodkami. Cigncy si przez ca niemal partytur wysoki 134

' " B o ul e z dwik (przewanie w skrzypcach) stwarza nastrojowe to niezmierzonego, pustego stepu, nad ktrym drga rozgrzane powietrze. Klarnety przynosz piewny temat rosyjski, a potem sycha kroki wielbdw i koni, ilustrowane pizzicatem niskich smyczkw, podczas gdy roek angielski intonuje orientaln, Slegijnie monotonn i charakterystycznie synkopowan melodi. Rytm krokw utrzymuje si take w centralnym epizodzie, gdzie temat rosyjski narasta dynamicznie w caej orkiestrze, by nastpnie, przechodzc do fletw i skrzypiec, sple si kontrapunktycznie ze wschodni melodi rogw i fagotw. Uporczywy rytm sabnie, oddala si jakby, oba tematy rozpadaj si na drobne czstki, a pozostaje znowu tylko w wysoki dwik, gincy w eterycznym akordzie. (8') Najpopularniejszym dzieem orkiestrowym Borodina s pikne, arcymelodyjne Tace poowieckie. Pochodz one wprawdzie z II aktu opery Knia Igor, ale traktowane s jako samodzielny, zamknity w sobie utwr symfoniczny. Ma on charakter suity opartej na kilku orientalnych melodiach, ujtych w bogat kolorystycznie opraw orkestraln, podkrelajc

wschodni atmosfer brzmieniowo-nastrojow. (15') PIERRE BOULEZ *26 III 1925, Montbrison U Boulez ksztaci si w konserwatorium paryskim, ktre ukoczy z I nagrod w 1945. Studiowa harmoni pod kierunkiem O. Messiaena, kontrapunkt u A. YaurabourgHonegger, dode-kafoni (1945 46) u H. Leibowitza. W 1946 obj kierownictwo muzyczne Teatru Marigny (L. Barrault), gdzie m. in. organizowa koncerty nowe] muzyki wystpowa jako pianista. w latach 195567 prowadzi Wakacyjne Kursy Nowej Muzyki w Darmsta-dzie. W latach szedziesitych powici si przede wszystkim dziaalnoci dyrygenckiej w zakresie tak nowej, jak i dawnej muzyki. Od 1971 stoi na czele BBC Symphony Orchestra i New York Philharmonic Orchestra. Jest autorem kilkunastu prac teoretycznych z dziedziny najnowszej muzyki (m. in. Pemer la musiue aujourd'hui, Pary 1964). Boulez to jeden z najwybitniejszych wspczesnych kompozytorw francuskich. Twrczo jego ulega ustawicznej ewolucji o wyranym,

dynamicznym przebiegu; skomplikowane, miae problemy rozwizuje w sposb odkrywczy, oryginalny. 135 Boulez Boulez pierwszy odnis! zasad serialnoci do poszczeglnych t elementw utworu (rytmika, artykulacja, dynamika, instrumentacja), zastosowa zasad polistrukturalizmu, technik inte-t gracji poszczeglnych elementw, zasad ich zmiennoci. Oryginalno, czsto wymylno rodkw technicznych, nie prze-, sdz jednak o charakterze jego kompozycji. Wiele z nich ce"t chuje sugestywna, niekiedy fascynujca ekspresyjno i wyra{ finowana subtelno pomysw. Waniejsze dziea: 3 sonaty fortepianowe (I 1946, II 1948, III * 1957), Polyphonie na 18 instrumentw 1948, Le solell des eaux s 2 poematy do tekstw R. Chara na gosy orkiestr 1948 (nowa j wersja 1958), Llvre pour guatuor a cordes 1949 (wersja na ork.

t smyczkow 1969), Symfonie concertante 1950, Le Visage nupttal 5 poematw do sw R. Chara na 2 gosy solowe, chr eski i orkiestr 1952, Le Marteau sans Maitre na gos altowy i 6 L instrumentw 1954, Structures na 2 fortepiany 1956, Impro-I visatlon sur Mallarme na sopran, harf, wibrafon, dzwony i 4 ;- instrumenty perkusyjne 1957, Strophes 1957, Pli selon pli, I. Don na orkiestr gos 1962, Eclat na zesp kameralny 15 wykonawcw 1965, Figures, Doubles, Prismes 195866, Cummlngs Ist der Dichter na 16 gosw i instrumenty 1970, . ezplosante--flxe . na 8 instrumentw i elektronik na ywo 1973, Rituel In memorlam Moderna na orkiestr zoon z 8 grup 1975, Mes-sagesuisses na wiolonczel solo i 6 wiolonczel 1977. ch Le Visage nuptial (1952). W utworze tym, ktry do niedawna jeszcze uchodzi za niewykonalny, kompozytor wprowadza nowy sposb traktowania gosu w rozlegej skali wszystkich stopni pomidzy mow a piewem, a

wic: szept, mowa, mowa na okrelonych wysokociach, piew mwiony, piew oraz ich jednoczesne kombinacje. W tym samym utworze zreszt przejrzycie skonstruowanym Boulez stosuje wier-tony, i to w ten sposb, e chr instrumenty smyczkowe posuguj si skal 24 stopni wiertonowych, instrumenty za drewniane i blaszane poprzestaj na skali 12 stopni chromatycznych i jedynie w niektrych punktach akcentuj wiertonowy materia dwikowy. Le Soleil des eaux (Sionce wd; 1948, nowa wersja 1958) na sopran, tenor i bas solo, chr mieszany i orkiestr to, wedug sw autora, muzyka ilustrujca dwa poematy synnego poety Ren Chara. W pierwszej wersji poematy byy tylko pretekstem i nie dochodziy w peni do gosu, gwnie wskutek przesadnie kolorystycznego traktowania orkiestry; w nowej, drugiej wersji warstwa muzyczna nie zmie136 B oulez nia si, kompozytor potraktowa j jednak bardziej oszczdnie, przez co myl poety zostaa lepiej przedstawiona. W I czci utworu podstaw muzyki jest jakby

improwizowana melodia na solo sopranowe, przerywana przez komentarze orkiestrowe, bardzo luno z tekstem zwizane. W II czci piew i mowa wtopione s w przebieg muzyczny, ktry niejako dominuje nad materi poezji. W liniach wokalnych przewaa gra interwaowa, lecz tam, gdzie wany jest tekst, melika zostaje zredukowana na korzy rytmu, podkrelajcego akcenty sylabowe tekstu. Don na orkiestr i gos (1962) jest pierwszym utworem z zamierzonego orkiestrowego, cyklu Pli selon pli. Skomponowany zosta jakby z jednego pomysu kompozycyjnego. Lece akordy, mijajce si wspbrzmienia, charakterystyczne dla nowszego Bouleza rozedrganie materii muzycznej w rnych rejestrach, przydugie zatrzymywanie pewnych modeli dwikowych, mechaniczne nawarstwienia i przypadkowe konsjf-tuacje wszystko to stanowi na 38 wielkich stronach partytury charakterystyczn monotoni zdarze", ktre na zewntrz wydaj si zwyk organizacj dwikw w pionie i poziomie, lecz wysuchiwane od wewntrz i bliej poznawane, jawi si jako odrbny wiat dwikowy o charakterystycznej spoistoci,

polegajcej na starannym doborze elementw dwikowych. (11') E c l a t na orkiestr kameraln (1965) opiera si w zupenoci na metodzie serialnej; mimo do swobodnego obrazu partytury mamy tu do czynienia z muzyk cakowicie zdeterminowan. Jest to jakby jednoczciowa fantazja, zrazu na fortepian z dyskretnym towarzyszeniem wybranych instrumentw; pniej w miar rozwoju muzyki do fortepianu doczaj si inne instrumenty strunowe i klawiszowe, przy czym pierwotne towarzyszenie rozwija si w do oywion gr dwikow, od poowy partytury wzbogacon jaskrawym zrnicowaniem dynamicznym. Alternujce wci tempa tworz w dziele swoist dwuznaczno przebiegu, ktry dopiero pod koniec utworu, dziki wsplnej rytmizacji zespou, nabiera znamion bardziej dynamicznego ruchu. (8') Figur s, Doubles, Prismes na orkiestr (1958 1966). Tytu jest nieco mylcy: bynajmniej nie chodzi tu o jakie odcinki czy czci, lecz o zasady konstrukcyjne poszczeglnych czonw utworu. Pierwszy tytu, Figures, odsania ide ekspozycji zasadniczego materiau; Doubles mwi o transformujcej

przemiennoci; Prismes procesach kom137 Boulez

binacyjnych pomidzy dwiema poprzednimi technikami. Po raz pierwszy w tym dziele kompozytor operuje tylko wielk orkiestr symfoniczn, bez czenia jej jak dotd z elementami wokalnymi (do r. 1958 Boulez bd to pisa muzyk kameraln, bd te wokalno-orkiestrow). Jak we wszystkich kompozycjach Bouleza, tak i w tym dziele tak przynajmniej utrzymuje kompozytor podstaw formowania dwiku i czasu, podstaw koncepcji muzyki by impuls literacki. W tym wypadku nie naley rozumie go bezporednio; chodzi tu raczej o literackie studium wielkiej formy, ktrej zasad jest mobilno (Boulez powouje si chtnie na Joyce'a i Mal-larmego). Figures, Doubles, Prismes stanowi fragment wci jeszcze otwarty wikszej caoci (Boulez zaplanowa swoj pierwsz propozycj w formie potnego monumentu, ksigi" livre na orkiestr). Cao pomylana jest ma-krokosmicznie, mimo i wszystkie drobne czstki dziea opieraj si na zasadach serialnych, p ktrych wiemy, e

nie nadaj si" do ksztatowania wielkich form. W omawianej kompozycji Boulez unika prostego nawarstwiania materiau i tworzy bodaj po raz pierwszy metod przenikania, stapiania i zazbiania rnych konstrukcji. Aby ta metoda moga doj do gosu, potrzebna bya specjalna redukcja metody serialnej, dziki ktrej poszczeglne bloki odznaczaj si wasnym, odrbnym charakterem. Wielk rol odgrywaj tu tak wane u kompozytora kontrasty temp. W ksztatowaniu materiau Boulez posuguje si rnymi ujciami, a po ujcia recyta-tywne i melizmatyczne, w kadym jednak wypadku drobne struktury organizowane s na zasadzie penej, 12-tonowej chromatyki. W utworze przebija rwnowaga pomidzy inspirowan improwizacj a racjonalnym intelektualizmem. Nie wykraczajc poza konwencje serializmu, Boulez potrafi wnika w bardzo zoone procesy, w ktrych takie jakoci, jak gsto, homogeniczno, barwa czy szybko, odgrywaj podobn rol jak przedtem elementarne parametry dwikowe (np. wysoko i czas trwania). Livre pour cordes (Ksiga na smyczki, 1969) powstaa w pierwszym zarysie jeszcze w 1949. Dwadziecia lat pniej

kompozytor zdecydowa si na powikszenie pierwotnej kwartetowej obsady do wielkiej orkiestry smyczkowej, biorc za podstaw 2 czci pierwotnego kwartetu smyczkowego, ktry mia ich 6. Czterogos utworu kwartetowego poszerzy kompozytor w polifoni dochodzc do 12 i 16 gosw, zachowujc pierwotny ksztat przemian brzmieniowych uzyskiwanych rnymi rodkami artykulacji smyczkowej: pizzicato, col legno, sul tasto, glissando, yibrato. I cz, Varja138 Brahms tions, zasadza si na kontrastach ciszy i aktywnoci; cisza przechodzi we wci nowe procesy gstnienia faktury przewanie w ukady polifoniczne; cz II, Mouvement, oparta jest na zasadzie podobnej, ale odznacza si wiksz si emocjonaln i ruchliwoci dziki akordom i trylom, ktre przez zagszczenia tworz pulsujc materi muzyczn. Rituel in memoram Maderna na orkiestr (1975) napisany zosta w hodzie zmaremu w 1973 wybitnemu woskiemu dyrygentowi i kompozytorowi Brunonowi Madernie. S to jakby

wersety psalmw i responsoria wyimaginowanej ceremonii ceremonii wspomnienia: std tyle tu powtrze wci tych samych formu; a jednoczenie zarysy i perspektywy zmieniaj si stale. Jest to te wedug Bouleza ceremonia wygasania, rytua znikania i przetrwania." Kompozytor zdoby si tutaj na wypowied o bardzo osobistym charakterze; jest to muzyka statyczna, ale w swoim powolnym przeksztacaniu si stopniowo zagszczana, dziki czemu zyskuje na gbi i emocji, a jej klimat aobny staje si miejscami wprost przejmujcy. Zasad konstrukcyjn dziea jest liczba 7: ockiestra dzieli si na 7 grup, wanymi elementami pionowymi s akordy 7-dwikowe, poszczeglne czci ujawniaj podzia na 7 lub 2 razy po 7 czstek itp.; take w zakresie metrum, rytmiki i dynamiki liczba ta odgrywa wielk rol. Bardzo wane interpolacje 7 gongw i tam-tamw przyczyniaj si do porzdkowania formy w czasie. Prawykonanie Rytuau odbyo si 2 IV 1975 w londyskim Royal Festival Hali; Orkiestr Symfoniczn BBC dyrygowa kompozytor, (ok. 25') JOHANNES BRAHMS * 7 V 1833, Hamburg; t 3 IV 1897, Wiede

Szecioletni Jan Brahms, syn hamburskiego kontrabasisty, rozpocz nauk muzyki pod kierunkiem ojca. Ucz go nastpnie O. Cossel (fortepian) i E. Marxsen (fortepian i kompozycja). Majc 15 lat, po raz pierwszy prezentuje si publicznie jako pianista. W 1853 wgierski emigrant, E. Remenyi, zabiera Brahmsa jako akompaniatora w poflr koncertow po Europie. Podobnie jak Beethoven, rozpoczyna Brahms sukcesy artystyczne od sukcesw pianistycznych. Chocia w nastpnych latach bdzie sprawowa najpierw obowizki dyrygenta chru i profesora u ksicia w Lippe-Detmold, a pniej dyrygenta 139 B r ahms w wiedeskiej Akademii piewu wikszo czasu spdza na podrach koncertowych (gra Brahmsa odznaczaa si pono moc i gstoci brzmienia', bogactwem dynamiki, lecz take naduywaniem pedau). Nawet nieuciliwe stanowisko dyrektora artystycznego Towarzystwa Przyjaci Muzyki piastowa zaledwie przez trzy lata (1872 75). Gwnie jednak powica si kompozycji, czciowo tylko i

raczej z koniecznoci pedagogice. Od 1879 osiada na stae w Wiedniu; tylko jeszcze w 1895, dwa lata przed mierci, odbywa dug podr koncertow po Niemczech, odnoszc wielkie sukcesy. Dopiero w 1876 twrca I Koncertu fortepianowego d-moll (1854 58), Niemieckiego requiem (1868), Wariacji na temat Haydna (1873) wywoa poruszenie w muzycznym wiecie, prezentujc l Symfonie, cmoll. W okresie toczcej si wanie walki wagnerzystw z brahmsistami prawykonanie dziea byo szczeglnym wydarzeniem. W opinii wspczesnych Ryszard Wagner i Brahms stanowili niejako wzajemne zaprzeczenie, stali na dwch przeciwnych biegunach stylu i ideologii artystycznej. Ten pierwszy reformujcy dotychczasow muzyk operow, peen nowych, miaych koncepcji, dynamiczny wydawa si twrc skrajnie odmiennym od Brahmsa, konserwatywnego kontynuatora beethovenowskich tradycji, nieprzychylnego muzycznym nowociom, jak wydawao si patrzcym z formalnego punktu widzenia. Perspektywa czasu wszystko przewartociowaa i zmienia proporcje. Dzi moemy bez trudnoci stwierdzi wykaza, e muzyka tych kompozytorw w rwnym stopniu tkwi w swej

epoce, pozwala wyledzi wsplny rodowd, tradycj, ktr kady kontynuowa na swj sposb, lecz rodkami tej samej epoki. Brahms narzuci sobie dyscyplin klasycznych form, ktre rozbudowa i wzbogaci, nie wyamujc l jednak poza nie. By mistrzem w operowaniu wielkimi formami (symfonia, wariacja, fuga), znakomitym kontrapunkcist. Jego wielkie symfoniczne konstrukcje posiadaj swoiste, zawsze uzasadnione proporcje architektoniczne, charakteryzuj si. zarwno bogactwem i rnorodnoci pomysw muzycznych, jak doskonaoci ich dalszego przeobraania i ksztatowania. Kompozytor nie wykorzysta moliwoci instrumentacyjnych, jakie dawaa wczesna orkiestra pozosta waciwie przy zespole klasycznym a jednak potrafi uzyska jedyne, specyficzne brzmienie, szczeglny koloryt orkiestrowy. Utwory kameralne i solowe instrumentalne Brahmsa cechuje cyzelatorska precyzja, wielka kondensacja wyrazu, zespalajcego w sobie powcigliwo z ogromn sugestywnoci. Z dzie orkiestralnych Brahmsa wymieni naley symfonie (I 1876, II 1877, III 1883, IV 1885), serenady, Wariacje na temat

140 Brahms Haydna, Uwertur akademick 1879, Uwertur, tragiczn 1880. Na pograniczu symfoniki pozostaj koncerty fortepianowe (I 1854 58; II 1881) bardzo trudne i wyczerpujce technicznie dla pianistw: ich faktura jest rna od faktury Beethovena, Chopina i Schumanna, a rodki techniczne wzbogacone i zwielokrotnione. Koncert skrzypcowy (1878) naley do najpikniejszych w litera-; turze wiatowej. Koncert podwjny amoll na skrzypce i wiolonczel (1887) interesuje oryginalnoci faktury i brzmienia. Spord kompozycji fortepianowych szczeglne miejsce w literaturze tego gatunku zajmuj: sonaty, wariacje (na temat Schumanna, Haydna, Paganiniego), ballady, rapsodie, intermezza, walce, tace wgierskie. Obok utworw kameralnych (sonaty na skrzypce i fortepian, tria, kwartety smyczkowe, kwintety synny Kwintet fortepianowy /-moll) wymieni trzeba kompozycje o charakterze rapsodycznokantatowym: Niemieckie requiem, Rlnaldo, Rapsodia, Ple o losie, Ple triumfu, Nanle i piew Parek. 200 pieni w tym zbir niemieckich pieni ludowych i

dziecicych, stojcych na rwni z arcydzieami Schu-berta i Schumanna zamyka przegld wielkiej spucizny kompozytorskiej Jana Brahmsa. cfi SYMFONIE W wieku lat 29 ukoczy Brahms prac nad I czci I S y m-fonii c - m o 11 op. 68. Pomimo jednak wielkiego uznania, jakie znalazo to Allegro pene cudownej piknoci" u przyjaci kompozytora, przez blisko 15 lat dalsze czci Symfonii c-moll pozostaway w szkicach. Dopiero po duiym sukcesie Wariacji symfonicznych na temat Haydna (1874) zdecydowa si Brahms ukoczy prac nad swoj pierworodn symfoni. We wrzeniu 1876 manuskrypt by ju gotowy, a 4 listopada odbyo si prawykonanie w Karlsruhe. W jednym z pierwszych omwie utworu pisa znany wczesny krytyk wiedeski, gorcy ordownik sztuki Brahmsa, Edward Hanslick: Na podstawie tego dziea jeeli ju nie wczeniej musi sobie kady muzyk uzmysowi duchowe pokrewiestwo Brahmsa z Beethovenem". W tych sowach da Hanslick wyraz wraeniu, ktre niewtpliwie narzuca si

przy suchaniu dziea nazywanego X Symfoni" z myl o kontynuacji cyklu beethovenowskiego. W swojej I Symfonii udowodni Brahms, e dobrze zrozumia intencje Beethovena i jego symfoniczny testament". Przejwszy jdrno i koncentracj stylu wielkiego poprzednika, elazn logik konstrukcji 141 Bra hms ' i doskonao w opracowaniu kadego szczegu, monumentalne zaoenia i gbok emocjonamo, nie zatrzyma si jednak w tym punkcie, do ktrego dotar Beethoven, lecz poszed dalej, wykorzystujc zdobycze nowej epoki romantyzmu. I Symfoni wskaza Brahms wspczesnym, e tre symfoniczna nie zostaa wyczerpana w Dziewitej Beethove-na jak to chtnie teoretyzowano a forma symfoniczna jest jeszcze na tyle ywa, by mona w ni uj gboko przeyte myli, zakadajc, i dokona tego moe znajcy rzemioso, lecz swobodny i nie skrpowany formalnymi reguami talent. Brahms dugo pasowa si z form symfoniczn. wiadczy o tym w Symjonii cmoll zarwno przepojenie kadego

taktu wasnym motywicznym yciem, jak i pewna samoistno poszczeglnych czci. Z pospnego, szeroko rozsnutego na uporczywym rytmie kotw wstpu (Un poco sostenuto), ktrego chromatyczny motyw stanowi jakby motto caej Symjonii, z dugiego, powolnie rozwijajcego si acucha dysonansw wystpuje nagle w wyranych konturach energiczny temat gwny I czci (Allegro). Jego uporczywy rytm i intensywna emocjonalno rodz pulsujcy wzburzeniem nastrj. Obj intonuje agodniejszy w wyrazie temat poboczny, ktry wkrtce przybiera bardziej ciemne, pospne barwy. Du zwizoci i dramatyzmem odznacza si przetworzenie. Smutny nastrj zakoczenia nawizuje do pocztku utworu. W II czci (Andante sostenuto) odczuwa si jeszcze pocztkowo wzburzenie poprzedzajcego Allegra. Solowo traktowany obj prowadzi melodi ponad krtkimi, synkopowanymi rytmami instrumentw smyczkowych. W uroczych dialogach pomidzy instrumentami rozwija si utwr dalej. W pogodnym, lecz skupionym zakoczeniu koncertuje rg i skrzypce solo.

III cz (Un poco allegretto e grazioso) odbiega daleko swym charakterem od scherza umieszczanego zwykle w tym miejscu cyklu symfonicznego. S to jakby spokojne, rozmarzone rozmylania fantastyczna przechadzka wrd miych obrazw i wspomnie". Niedugo jednak w rodkowym epizodzie pojawiaj si znane ju, energiczne, niespokojne syn-kopy. Brahms zrezygnowa z ywego scherza, aby zapewne tym bardziej spotgowa wraenie Finau (Adagio. Piu Andante. Allegro non troppo ma con brio). Chromatycznie wijcy si motyw czoowy Symfonii przywraca pospny nastrj wstpu. Nastpuj tajemnicze pizzicata instrumentw smyczkowych, burzliwe, pnce si w gr pasae i szorstkie rytmy, a w kocu rg podejmuje na migotliwym tle caej orkiestry szerok, 142 'Brahms nasycon romantycznym uczuciem melodi. Dopiewuje j flet, po czym rozbrzmiewa w instrumentach dtych krtka, choraowa melodia. I znowu kontynuuje rg sw pen wyrazu parti, koczc j jakby wyczekujco w pianissimo. Teraz

rozpoczynaj skrzypce w najniszych pozycjach wyrazist pie, ktra nawizuje swym charakterem do Beethove-nowskiej Ody Do radoci" z IX Symfonii. Ten temat stanowi o caego Finalu. Pojawiaj si jeszcze nowe, energiczne motywy, powracaj te nastrojowo-melancholijne epizody, lecz cao przedstawia jakby obraz dramatycznej walki, uwieczonej radosnym triumfem. (42') II Symfonia D - d u r op. 73. Dwadziecia lat tworzy Brahms swoj l Symfoni, w cigu trzech miesicy napisa Drug. Zebrane dowiadczenia pomogy mu w pracy, a osignity sukces uskrzydli jego fantazj twrcz. II Symfonia powstaa latem 1877 w uroczej miejscowoci austriackiej, Frtschach, gdzie Brahms spdza wtedy wakacje, i udzieli si jej swojski nastrj austriackiej wsi. Bezporedni kontakt z przyrod by dla Brahmsa rdem wielu wzrusze i echa ich dochodz nas razem z dwikami II Symfonii, w ktrej znale mona wicej zwizkw z muzyk ludow ni w jakimkolwiek innym symfonicznym dziele tego romantycznego klasyka. Nazwano j Pastoraln". Ale nie naley doszukiwa si tu jakiego programu; nie ma nawet adnych tytuw, ktre jak w Symfonii Pastoralnej" Beethoyena

kierowayby fantazj suchacza w oglnie okrelonym kierunku. Brahms by przeciwnikiem muzyki programowej i wszelka ilustracyjno dwikowa bya mu zupenie obca, co nie przeszkadzao jednak, e w poszczeglnych kompozycjach znajdoway odbicie jego osobiste przeycia i wraenia. O Symfonii D-dur sam powiedzia, e brzmi wesoo i przyjemnie, jakby bya napisana specjalnie dla wieo zalubionej pary". W rzeczywistoci jest to wesoo samotnego i zgorzkniaego nieco marzyciela, czsto przesonita melancholi i zadum. Ale w stosunku do pozostaych trzech symfonii Brahmsa jest Symfonia D-dur z pewnoci nieporwnanie lejsza i pogodniejsza. Biograf Brahmsa, Pohl, stwierdza, e w II Symfonii ycie i sil tryskaj wszdzie, a przy tym jest w niej gbia uczucia i swojsko". Ten jednorodny cho moe nie a tak, jak chce tego Pohl nastrj wyrasta z typowej dla Brahmsa zasady wariacyjnoci. Nie tylko pierwsza, ale i pozostae czci dziea rozwijaj si z niepozornego, pogodnego motywu, ktry wprowadzaj wiolonczele i kontrabasy jakby w formie przedtaktu do melodii gwnego tematu, intonowanego przez 143

B r ahm s rogi. Ten nazwijmy go motyw przyrody" zawiera w sobie nieskoczone, zda si, moliwoci rozwojowe. Jeli ledzi uwanie przebieg I czci (Allegro non troppo), okae si, jakie mnstwo myli wysnu ze kompozytor. Drugi temat, prowadzony przez drzewo i smyczki, nie przynosi zasadniczego kontrastu. Dopiero trzeci temat, ktrym jest przepikna melodia wiolonczel, wprowadza w bukoliczny nastrj nut owej charakterystycznej dla Brahmsa melancholijnej zadumy, zagodzonej tu jednak wdzicznymi figurami I i II skrzypiec. W caym utworze zawarte jest olbrzymie bogactwo piknych i wakich myli muzycznych. Bardziej refleksyjny charakter ma trjdzielna II cz (Adagio non troppo). W pogodnej na og Symfonii D-dur troch obco brzmi pocztkowa tskna kantylena wiolonczel, niepokojcy teraz motyw przyrody" (puzony), nerwowo rodkowego ogniwa i rezygnacyjny ton zakoczenia. Pewne reminiscencje nastrojowe Adagia przejawiaj si jeszcze w artobliwym Allegretto grazioso (III cz.). Podziwu godne jest

wariacyjne przetwarzanie gwnego tematu tej czci, majcej form zblion do ronda. Szybko zmieniaj si dwikowe obrazy. Naiwna, ludowa w charakterze i rytmice melodia oboju, jakby grana na pastuszej fujarce, wprowadza pocztkowo pastoralny nastrj, ktry nagle ustpuje miejsca jakiej artobliwej grotesce. Zanim zdoamy spostrzec, jak wietnie zorganizowana jest ta muzyka, jak oryginalnie przetworzonym motywem przyrody" jest pocztek gwnego tematu czy wreszcie w jak prosty sposb z tej samej substancji tematycznej wysnuty jest szybki epizod mija ten uroczy utwr. Pastoralny charakter Symfonii ujawnia si znowu w jej finale (Allegro con spirito). Tu prawie niepodzielnie panuje pogodny, miejscami nawet nieco haaliwie wesoy nastrj. Ustala go zarwno wawy temat gwny, ktry po tajemniczym nieco wstpie podejmuje caa orkiestra, jak rwnie wiele tematw pobocznych, wyprowadzanych znowu przewanie z dobrze ju znanego motywu przyrody". Zadziwia tu prawdziwa wirtuozeria orkiestrowa i imponujcy kunszt kontrapunktyczny kompozytora. Sawny dyrygent i pianista, Hans von Biilow, nazwa kiedy

Brahmsa spadkobierc Lui-giego i Ludwika" (Cherubiniego i Beethovena); sowa te mona zastosowa wanie do finau II Symfonii, czcego pieczoowito wypracowania kadej nuty z msk, nieco szorstk tematyk. (42') III Symfonia F - d u r op. 90. Cztery symfonie Brahmsa posiadaj przy caym swoim pokrewiestwie stylistycznym tak 144 B r ahms odrbne fizjonomie, s w nastrojowym i emocjonalnym wyrazie tak sugestywne, i przydano im tytuy: Patetyczna", Pastoralna", Heroiczna" i Elegijna". wiadczy to zarazem, jak silnie romantycznym duchem przesycone s dziea Brahm-sa, ktrego zwyko si obdarza nic w istocie nie mwicym mianem neoklasyka. Brahms nawizywa wprawdzie do beethovenowskiego dziedzictwa i kultywowa klasyczne formy wwczas, gdy uwaano je ju za przeyte, lecz kontynuowa zarazem najlepsze tradycje romantyzmu, kierujc si zawsze uczuciem i szukajc psychologicznej prawdy wyrazu. Jednolity stop tradycji klasycznych i romantycznych, przedstawia III

Symfonia. W tym czasie, po przezwycieniu wasnych wtpliwoci i wewntrznych oporw, po wielu zawodach rozczarowaniach, sta Brahms u szczytu sawy, przekonany o susznoci swych artystycznych zaoe. Gdy zewszd napyway najwysze odznaczenia, dowody uznania i hodu, kompozytor powiedzia: Kiedy przyjdzie mi na myl adna melodia, to cieszy mnie ona bardziej ni Order Leopolda, a jeeli pomoe mi jeszcze skomponowa symfoni ceni j wicej ni wszystkie prawa honorowego obywatela". Ta wiadomo wasnej wartoci i zadowolenie z twrczej pracy znajduj wyraz w przejrzystej i zwartej formie oraz w bogactwie przepiknych myli muzycznych III Symfonii. Nazwano j Heroiczn", wskazujc tym samym na pewien ideowy zwizek z Eroik (take trzeci symfoni) Beethovena. Ale tytu ten naley traktowa z du ostronoci. Wprawdzie gwny temat I czci (Allegro con brio), wprowadzony przez skrzypce, jak rwnie lapidarny, narastajcy w blasze motyw wstpny, ktry odgrywa rol myli przewodniej caej Symfonii, maj mocne i energiczne rysy, lecz subtelna melodia drugiego tematu (klarnet), a przede wszystkim rozwj muzycznej narracji utworu nie

stwarzaj zdecydowanie bohaterskiego nastroju. Brahms nie komponowa zreszt nigdy w oparciu o okrelone tematy literackie", a emocjonalno jego dzie jest zawsze czysto muzycznej natury. Trzeba jednak stwierdzi, e w posiadajcej najwiksz wag i znaczenie IV czci (Allegro) dochodzi istotnie do ostrych konfliktw dramatycznych; odczuwa si tu wyranie jakie bliej nie okrelone, heroiczne zmagania, ktrych sugestywne oddziaywanie uzasadnia w pewnej mierze tytu dany Symfonii. Niezwykle wyranie rysuje si konstrukcja tego wspaniaego finau, odznaczajcego si wyjtkow mnogoci wakich i zrnicowanych wyrazowo tematw. Ich namitne falowanie uczuciowe uspokaja si dopiero w zakoczeniu, gdzie wystpuje po raz ostatni pojednawczo teraz brzmicy czoowy motyw Symfonii. 10 Przewodnik koncertowy 145 Br ohms rodkowe ogniwa cyklu tworz niejako nastrojowy pomost pomidzy czciami zewntrznymi. Utrzymane w delikatnych barwach Andante (II cz.) opiera si prawie w caoci na

jednym temacie, ktry w bardzo odmiennych przeksztaceniach wariacyjnych nie zatraca swej wyrazowej prostoty. Chocia pojawiaj si przelotnie powaniejsze myli (motyw czoowy), to jednak nie zakcaj one spokojnej idylli. Ale w III czci (Poco allegretto) zaciemnia si ju pogodny nastrj, przygotowujc dramatyczne wzburzenie finau. Pikny, wzruszajcy temat o jakiej sowiaskiej namitnej rozlewnoci wprowadzaj wiolonczele. Take w nim i w gosach pobocznych powraca czoowy motyw Symfonii. rodkowy epizod wnosi pewne rozjanienie, ale nie rozprasza cakowicie melancholijnej atmosfery utworu. (36') IV Symfonia e-moll op. 98 (ostatnia, ukoczona w 1885) to potne dzieo, przepojone elegijnym nastrojem smutku i melancholii, ktrego nuta, przewijajc si poprzez ca twrczo Brahmsa, znalaza tu swj najpeniejszy wyraz. Nowym rysem, niespotykanym dotychczas u kompozytora, s elementy archaizujce. Ju I cz (Allegro non troppo) wykazuje wyranie poczenie dwch zasadniczych momentw nastrojowych tego dziea: elegijnego i balladowo-

romantycznego. Gwny temat, wprowadzony od razu przez I skrzypce, jest szeroko rozbudowan melodi o balladowym charakterze, ktra zostaje natychmiast powtrzona w bardziej ruchliwej rytmizacji i oywiona figurami akompaniamentu. Drugi, rycerski" temat przerywa t spokojn opowie" mocnymi fanfarami rogw, ktre przechodz w nastrojow melodi, prowadzon przez wiolonczele. Dugi szereg pobocznych myli muzycznych wieczy trzeci temat, wprowadzony wpierw po tajemniczych pochodach skrzypiec przez instrumenty drewniane, a nastpnie powtrzony przez tutti. Zwarte przetworzenie przynosi silne dramatyczne spitrzenia, nie sabnce w szerokiej repryzie, do ktrej docza si monumentalna koda. Niezwyke wraenie skupienia i powagi wywouje II cz (Andante moderato). Panuje w niej cakiem osobliwy, peen sodyczy, ciepy nastrj, ktry rozkwita cigle w innych barwach dwikowych, a w kocu przebrzmiewa cicho w agodnej powiacie zmierzchu" pisze poetycznie Edward Hanslick, gorcy wielbiciel sztuki Brahmsa. Elementy archaizujce (oscylowanie midzy frygijskim a czystym E-dur) dochodz do gosu

szczeglnie wanie w "tej czci, zwaszcza w melodii gwnego tematu, ktr intonuj rogi. Tonem na146 i B rahms mitnej skargi brzmi wzruszajcy piew skrzypiec w rodkowym epizodzie. III cz (Allegro giocoso) zblia si swym pospnym, typowo brahmsowkim humorem do demonicznych" scherz Beethovena. Interesujce jest oparcie tria na temacie gwnej czci scherza. W caoci zwraca uwag skad orkiestry, obejmujcej prcz zwykej obsady: pikolo, jaskrawo brzmice klarnety C, kontrafagot, 3 koty i trjkt. Finaowe Allegro energico e passionato (cykl 32 wariacji) jest chaconn (dawna iorma wariacji opartych na ustawicznie powracajcym temacie), zblion zarazem do formy allegra sonatowego. 8-taktowy, prosty temat chaconny wprowadzaj instrumenty dte (ekspozycja), po czym nastpuje szereg wariacji (l16), odpowiadajcych przetworzeniu sonatowemu. W pierwszych trzech dominuj instrumenty dte, w nastpnych dochodz do gosu smyczki, a w

13. wariacji melodi podejmuje klarnet i obj. Punkt kulminacyjny tej potnej konstrukcji dwikowej stanowi majestatyczna wariacja 14. (puzony, fagot, rogi). Po penej napicia pauzie powraca temat chaconny, rozpoczynajcy jakby sonatow repryz (wariacje 17.30.). Ostatnie dwie wariacje, utrzymane w szybszym tempie (Piu allegro), maj charakter kodalny. (44') UWERTURY Uwertura akademicka op. 80. W 1879 uniwersytet wrocawski nada Brahmsowi tytu doktora filozofii h.c. Jako wyraz wdzicznoci za to wyrnienie napisa kompozytor Uwertur (1881), ktr opar na popularnych niemieckich pieniach studenckich i nazwa Akademick" (Akademische Festouvertiire). W porwnaniu z innymi symfonicznymi dzieami Brahmsa warto muzyczna Uwertury akademickiej jest duo mniejsza, jak to zreszt czsto bywa z kompozycjami okolicznociowymi. Uwertura jest jednak ciekawa z paru wzgldw: wyjtkowo posuy si w niej kompozytor zwikszon orkiestr symfoniczn, wprowadzajc kontrafagot, trzeci trbk, tub basow, 3 koty i wielki bben, a wic aparat, ktry bardzo rzadko i najwyej epizodycznie zjawia si

w jego dzieach (tu uzasadniony jest uroczystym charakterem muzyki); prcz tego powany Brahms wystpi tym razem jako przedstawiciel beztroskiego humoru studenckiego. Inna rzecz, e nie bardzo mu si to udao, l jeeli pominiemy oryginalny cytat pieni fuchsw", to w Uwerturze panuje ton raczej powany ni wesoy. 147 Br a hm s Ju na samym pocztku wprowadzaj skrzypce (staccato) pospny niemal motyw, do ktrego docza si nowa, kontrastujca myl (rogi), by z kolei ustpi miejsca krtkiemu epizodowi caej orkiestry. Teraz 3 trbki intonuj pie studenck, ktrej melodi prowadz dalej flety i oboje. Nastrj oywia si nieco ukazuj si motywy pocztku, ale w zmienionej postaci. Znowu podejmuj II skrzypce jedn, a potem fagoty drug pie studenck zapomnian ju pie fuch-sw", ktra grana przez 2 fagoty sprawia rzeczywicie wraenie, jakby dwch wesoych studentw szo rami w rami piewajc. Melodi podejmuje caa orkiestra i przeprowadza w efektownej gradacji dynamicznej. W kocu rozbrzmiewa hymn studencki Gaudeamus igitur w

bogatej oprawie instrumentalnej, zamykajcy uroczycie Uwertur, (li') Mniej wicej w tym samym czasie co Uwertur akademick, tzn. ok. 1880, napisa Brahms drugie dzieo tego samego gatunku, lecz o cakiem innym charakterze: Uwertur tragiczn op. 81. Wydaje si, e wierny swoim zasadom, nie opar si tu kompozytor na okrelonym wtku dramatycznym, a w kadym razie nie jest to uwertura do jakiego dramatu scenicznego; chcia najprawdopodobniej wyrazi niejako tragizm sam w sobie, ktrego symbolem staje si ju choby tonacja brahmsowska tragiczna" tonacja d-moll. Guche dwiki kotw i gwatowne akordy orkiestry poprzedzaj wprowadzony przez instrumenty smyczkowe temat gwny. Jego namitna melodia waha si midzy dur i moll, wznosi si, to znw opada, nabierajc silniejszych akcentw dynamicznych i rwc si w niespokojnych, punktowanych rytmach. Rne instrumenty podejmuj motywy gwnego tematu, lecz wkrtce zagszczaj si nowe myli muzyczne: ju to bardziej zdecydowane (wznoszcy si motyw skrzypiec i altwek), ju to nacechowane zniechceniem czy rezygnacj (synkopowany

motyw instrumentw smyczkowych i dtych drewnianych). Te kontrasty emocjonalne zdaj si obrazowa beznadziejno walki z czym tragicznie nieodwracalnym, wyraonym przez zowrogi temat tuby i puzonu. I drugi temat (w skrzypcach) nie moe rozjani mrocznego nastroju: nieubagane jest przeznaczenie i bezcelowe wszystkie sprzeciwy (trzy oktawowe zrywy orkiestry) zdaje si mwi kompozytor. w pesymizm panuje rwnie w dalszym przebiegu utworu; gwny temat dominuje stale i nabiera gronej, patetycznej mocy. (12') ,v 148 B r a h m s SERENADY Kiedy powstao pierwsze dzieo z Brahmsowskiego rodzestwa serenadowego", jego twrca interesowa si szczeglnie muzyk Haydna i Mozarta, studiowa i podziwia ich partytury. Std te Serenada D-dur op. 11 (185758) nawizuje do stylu obu mistrzw okresu klasycznego, do typu lekkiej i niefrasobliwej muzyki rozrywkowej XVIII w., chocia nie brak tu take wyranie brahmsowskich rysw. Szeroko rozbudowane dzieo, napisane na stylowo brzmicy

zesp instrumentw smyczkowych, dtych drewnianych i rogw, skada si z 6 czci. I cz (Allegro motto) jest klasycznym dwutematowym allegrem sonatowym haydnowskiego czy mozartowskiego rodzaju. Sielankowo-pastoralny charakter ustalony zostaje od razu przez naiwny, pogodny temat rogu, do ktrego docza si pniej w skrzypcach bardziej uczuciowy temat drugi. W zakoczeniu pojawia si pikne, w delikatnym kolorycie dwikowym utrzymane solo fletu na tle altwek i klarnetw. Drugie ogniwo cyklu, Scherzo (Allegro non troppo), rozwija si po pierwszym, niespokojnym temacie w przyjemnej, ulubionej przez Brahmsa atmosferze wiedeskiego walca. Jedn z pikniejszych melodii Brahmsa rozpoczyna si Adagio non troppo (III cz.), ksztatowane dalej w powanym symfonicznym stylu. W tym gboko nastrojowym utworze jest kompozytor w peni romantykiem. Do XVIII-wiecznego stylu serenadowego powraca znowu IV cz, zawierajca dwa poczone z sob menuety; pierwszy z nich prowadz klarnety i zabawny" fagot, drugi powierzony jest kwintetowi smyczkowemu. V cz (Allegro) to drugie scherzo, w' ktrego gwnym temacie cytuje Brahms cztery takty ze

Scherza (trio) II Symfonii Beethovena; s tu te pewne reminiscencje haydnowskie nie pozbawione humoru ukony w stron wielkich mistrzw. Finaowe Allegro w formie ronda koczy z temperamentem cao. Dowcipnie zauwaono, e odnosi si tu wraenie, jakby weseli muzykanci zabierali si ju do odejcia i egnajc si, wykonywali jeszcze kilka piknych melodii. (45') 5-czciowa Serenada A-dur op. 16 (185860) nie jest ju pastiszem muzyki wiedeskich klasykw (w sensie swojej poprzedniczki). Tutaj Brahms wyranie ukazuje wasne oblicze, przede wszystkim w wikszej powcigliwoci wyrazowej 1 rezygnacji z zewntrznej dekoratywoci. Kompozytor pomin w skadzie orkiestry podobnie jak w I czci Requiem jasne gosy skrzypiec. Instrumentom dtym (po 2 flety, oboje, klarnety, fagoty i rogi) przeciwstawione s jako 149 B r o Hm s druga grupa tylko altwki, wiolonczele i kontrabasy, ktrych soczyste, ale mroczne raczej barwy

nadaj caoci stumiony koloryt brzmieniowo-nastrojowy. Powierzajc altwkom prowadzenie zespou, potwierdzi te i Brahms awans, jakiego ten dawniej mao samodzielnie traktowany instrument dostpi w muzyce romantykw. W 4-gosowej harmonii klarnetw i fagotw rozpoczyna si gwny temat I czci (Allegro moderato) i przechodzi do instrumentw smyczkowych. Ustalony nastrj spokojnej idylli oywia drugi, lekko nad pizzicatem smyczkw podskakujcy", filuterny temat klarnetw. Z tego materiau rozwija si do szerokie, epickie w zaoeniu przetworzenie, ktre koczy si na dugo wytrzymywanej nucie pedaowej i przechodzi w prawidow repryz. Natomiast koda jest tak rozbudowana, e moe uchodzi niemal za drugie przetworzenie. -II cz to Scherzo (Vivace) pene modzieczej swawoli w gwnym temacie, ktrego rytm, cho utrzymany w takcie na f, sprawia wraenie dwuczciowego podziau. Cae trio, rozwijajce si w lubianych przez Brahmsa pochodach seksto-wych, oparte jest na nucie pedaowej C. Melancholijne Adagio non troppo jest formalnie najbardziej interesujc czci. Omiokrotne

powtarzanie w niskich rejestrach instrumentw smyczkowych tej samej monotonnie wijcej si melodii, na ktrej tle rysuje si szerokim ukiem piew instrumentw dtych drewnianych, przypomina passa-cagli. T dawn form wariacyjn ze stale w basie powracajcym tematem posuy si Brahms take w Wariacjach ?ia temat Haydna i w IV Symfonii. IV cz okreli Brahms jako Quasi Menuetto. Ten jakby menuet" rni si znacznie od wesoych menuetw Serenady Ddur bardziej lirycznym ni tanecznym charakterem, a jego inno okrela ju choby takt nie na f, lecz na l. W stosunkowo niewielu taktach zawar Brahms sporo interesujcych formalnie i harmonicznie momentw oraz duo melodycznego pikna. Fina (Allegro) to ju nie quasi, ale prawdziwe wesoe rondo, muzykujce z humorem i bezproblemowo w duchu XVIIIwiecznej serenady. (32') Po wielu latach twrczej pracy, bdc ju w peni dojrzaym kompozytorem, zwrci si Brahms do formy symfonii. Za ostatni prb si po obu serenadach na orkiestr mona uwaa Wariacje na temat Haydna op. 56a, skomponowane w 1873 i wykonane po raz pierwszy 2 XI

1873 w Wiedniu pod dyrekcj kompozytora. Dziki temu dzieu stan ju Brahms godnie obok Beethovena. Entuzjastyczne 150 Brahms przyjcie kompozycji potwierdzio ten fakt i umocnio twrc w poczuciu wasnej wartoci; w rezultacie ju dwa lata po Wariacjach wykonano Symjoni cmoll, pierwsz z czterech arcydzie Brahmsowskich tego rodzaju. Temat do Wariacji zaczerpn Brahms z II czci Haydnowskiego Divertimenta B-dur, zatytuowanej Chora w. Antoniego, a opartej prawdopodobnie na starodawnej pieni ptni-czej. Haydn napisa Divertimento dla Wojskowej orkiestry dtej ksicia Esterhazego, skadajcej si z 2 obojw, 2 rogw, 3 fagotw i serpentu, kontrabasowego drewnianego instrumentu dtego, przypominajcego ksztatem wa (std nazwa), ktrego miejsce zaja w XIX w. tuba. Brahms, nawizujc do Haydnowskiego pierwowzoru, podkreli rol instrumentw dtych przez rozszerzenie ich skadu o pikolo, 2 flety, 2 klarnety, 2 rogi i 2 trbki, a serpent zastpi kontrafagotem.

Instrumenty dte wprowadzaj te temat Wariacji. T ludow w charakterze, prost, lecz powan melodi przetworzy Brahms w cyklu 8 wariacji, zakoczonych uroczystym finaem z apoteoz tematu, dajc jedno z najwspanialszych dzie symfonicznych w zakresie formy wariacyjnej. Jest ono nie tylko wiadectwem mistrzowskiej techniki kompozytorskiej, nie tylko zachwyca kunsztem pojedynczego, podwjnego i potrjnego kontrapunktu, ale oczarowuje rnorodnoci nastrojw i piknoci czysto brzmieniowej natury (kapitalne studium pianissima dla wszystkich instrumentw dtych, smyczkowych i kotw w 8. wariacji). Po lipskim wykonaniu dziea na pocztku 1874 pisaa Klara Schumann do dyrygenta Hermanna Levi: Wariacje s zbyt wspaniae! Nie wiadomo, co wicej podziwia: odrbno kadej wariacji, ich wdzik, si gbie czy nieomyln instrumentacj jak si to rozwija, z jak gradacj a do samego zakoczenia! To duch beethovenowski od pocztku do koca". (17') KONCERTY I Koncert fortepianowy d-moll op. 15, pochodzcy z 1857, miaoci

koncepcji daleko wyprzedzi swoj epok. Temu te naley przypisa niepowodzenie, jakiego dozna przy prawykonaniu w Hanowerze (22 I 1859). Dopiero po 30 z gr latach doczeka si penego zrozumienia i uznania swoich wyjtkowych i jak mona dzi z perspektywy wieku oceni nieprzemijajcych wartoci. Koncert d-moll oznacza zupene zerwanie z tradycyjnym stylem koncertowym; jest to waciwie potna symfonia ze 151 B ra hms wspuczestniczcym instrumentem solowym, podporzdkowanym symfonicznej caoci. Ten symfoniczny charakter pozostaje w zwizku z histori kompozycji, ktra plp^owana bya pocztkowo jako symfonia. Krytyczny stosunek autora do wasnych umiejtnoci instrumentacyjnych sprawi, e przerabiane na sonat na 2 fortepiany dzieo otrzymao ostatecznie posta koncertu fortepianowego. Od wykonawcy wymaga kompozycja wyrzeczenia si w zasadzie tych elementw, ktre stanowi o stylu koncertowym w oglnym wyobraeniu, a wic efektw wirtuozowskich i byskotliwych

partii brawurowych. Jednoczenie jednak partia fortepianu nastrcza wielkie trudnoci techniczne i interpretacyjne, co dugo byo przyczyn rzadkiego stosunkowo wykonywania Koncertu. W i854 usysza mody podwczas Brahnis po raz pierwszy IX Symfoni Beethovena; 27 lutego tego roku serdeczny przyjaciel i opiekun kompozytora, Robert Schumann, usiowa popeni samobjstwo, rzucajc si w fale Renu. Te dwa przeycia wywary wielkie wraenie na Brahmsie i echa ich jak mwi tradycja znalazy oddwik w muzyce Koncertu d-moll. Jego monumentalne zaoenia, szlachetny patos, a nawet analogie tematyczne i ta sama tonacja wskazuj na pewien zwizek z IX Symfoni. Gwny trylowy temat" I czci Koncertu, namitny i grony, powsta prawdopodobnie pod wraeniem nieudanego samobjstwa Schumanna; w kadym razie Adagio nosi w rkopisie partytury nagwek: Benedictus, qui venit in nomine Domini" Mynheer Domine" zwyk by Brahms nazywa Schumanna. I cz (Maestoso) rozpoczyna si wspomnianym ju pitrzcym si ponad gronym werblem kotw tematem, bez adnego przygotowania chwytajcym

suchacza za serce i kacym mu wyobraa sobie co strasznego, jak wiadomo, jakie zdarzenie, ktre trudno poj". Wzburzenie uspokaja si, znowu narasta i koj je dopiero tercjowe i sekstowe pasae rozpoczynajcego swoj parti fortepianu. Wkrtce wprowadza on solo, lecz w soczystym brzmieniu drugi temat, peen odwagi i gorcego uczucia. Melodia jego wznosi si cigle w gr i, przejta przez orkiestr, zanika. Przetworzenie rozpoczyna si dramatycznym dialogiem fortepianu i orkiestry, a koczy potnie trylowym tematem" (fortepian), przechodzc w repryz. Cay czas dominuje powano-pospny nastrj. Inny charakter ma II cz. (Adagio), natchniona pie o szczeglnej peni brzmienia. W pierwszym czonie pikna melodia skrzypiec rozwija si midzy orkiestr a fortepianem, ktry jest tu gwnjm piewakiem"; on take wprowadza drugi, pokrewny wyrazowo temat. Kontemplacyjny nastrj oywia si nieco w rodkowym fragmencie, a bardziej jeszcze w po152 Brahms wracajcym w odmiennej troch postaci czonie pierwszym, gdzie

pewne elementy wirtuozowskie i kadencja stanowi pen umiaru koncesj na rzecz popisu pianistycznego. III cz (Allegro non troppo) jest rondem. Mimo miaoci i zdecydowania gwnego tematu nie ma ono jednak owego beztroskiego charakteru, jaki wydaje si nieodcznym atrybutem tej formy. Pewne oywienie wprowadza stanowica rodkowy epizod orkiestrowa fughetta, ale dopiero w samym zakoczeniu (po kadencji), przechodzc do tonacji durowej, uderza Brahms w radosne tony. (42') II Koncert fortepianowy B-dur op. 83 (1881). Okres 24 lat dzieli daty powstania obu koncertw fortepianowych Brahmsa. Po gorzkich rozczarowaniach i walkach z rnymi przeciwnociami osign w tym czasie kompozytor i jego sztuka zasuone uznanie. Tote w przeciwiestwie do I Koncertu Drugi spotka si podczas prawykonania z niebywale entuzjastycznym przyjciem krytyki i publicznoci (Budapeszt, 9 XI 1881). Do sukcesu przyczynia si w duej mierze wiksza przystpno Koncertu Bdur, ktry jak powiedzia Edward Hanslick wystarczy, eby zabrzmia, a zwyciy".

Podobnie jak Koncert d-moll jest on potn symfoni z obligatoryjnym fortepianem, chocia kompozytor pisa do swych przyjaci, e ukoczy malutki koncert fortepianowy". O symfonicznym charakterze dziea wiadczy nie tylko rozszerzenie go do czterech czci (zamiast waciwych formie koncertu trzech czci), lecz przede wszystkim cakowite podporzdkowanie symfonicznej caoci trudnej mimo e unikajcej czysto wirtuozowskich elementw partii fortepianu. Koncert B-dur wymaga od pianisty nie tylko mistrzowskiej rki, lecz take subtelnej muzykalnoci i troski przede wszystkim o dzieo, a nie o byskotliwy popis. Prawie caa, szeroko rozbudowana cz I (Allegro non troppo) rozwija si z pocztkowego motywu rogu, ktry od razu ustala romantyczny, po czci tskny, po czci pogodny nastrj utworu. Nastpne dwa ogniwa: Allegro appassionato (d-moll) i Andante (B-dur), silnie kontrastuj z sob. Allegro, utrzymane w tonacji I Koncertu, posiada te jego peen napicia, namitny charakter. Szlachetny w swej prostocie piew skrzypiec i altwek prbuje cho bezskutecznie rozadowa burzliw atmosfer tego dramatycznego scherza. Andante stanowi natomiast jakby spokojn

pie; wraenie to jest cakiem uzasadnione, bo gwny temat, ktrego melodi intonuj piewne wiolonczele, odpowiada pieni Brahmsa Coraz cichszy jest mj sen, a agodna, jakby proszca" melodia klarnetu w rodkowym epizodzie (Fis-dur) powraca w Ocze153 Brohms kiwaniu mierci. Ostatnia cz (Allegretto grazioso) o charakterze szeroko rozbudowanego ronda jest jak kto okreli bukietem przepiknych melodii; nie brak w nim te egzotycznego kwiatu: szerokiego tematu pobocznego, w ktrym dwiczy tak ulubiona przez Brahmsa nuta wgierskiej muzyki. (44') Koncert skrzypcowy D-dur op. 77 (1878) podobnie jak oba koncerty fortepianowe Brahmsa jest waciwie symfoni ze wspudziaem instrumentu solowego. Podporzdkowujc parti solow symfonicznej koncepcji caoci, doszed Brahms do kresu drogi wskazanej przez Beethovena w jego trzech ostatnich koncertach fortepianowych i w Koncercie skrzypcowym, ktry utrzymany te w tonacji D-dur by w pewnym 'sensie wzorem zwaszcza

dla I czci Brahm-sowskiego Koncertu. Dzieo Brahmsa to muzyka pikna, lecz niewtpliwie trudna, wymagajca przemylanej na wskro interpretacji. Przy tym problemy techniczne, jakimi najeony jest Koncert, s rzeczywicie wyjtkowe; krytyka nazwaa go po pierwszym wykonaniu, w lipskim Gewandhaus w dzie Nowego Roku 1879, koncertem przeciwko skrzypcom". Nie dziw te, e wielu wirtuozw dugi czas nie chciao podj trudu pokonania pitrzcych si w nim przeszkd i dopiero na pocztku XX w. zadomowi si na estradach caego wiata. Uznany za jedno z najwikszych arcydzie literatury skrzypcowej, sta si jednoczenie najwyszym sprawdzianem technicznych i interpretacyjnych moliwoci solisty. Dzieo zostao dedykowane Jzefowi Joachimowi, sawnemu skrzypkowi, serdecznemu przyjacielowi Brahmsa, u ktrego nie grajcy sam na skrzypcach kompozytor zasiga czsto rady przy opracowywaniu partii solowej Koncertu (Joachim by jego pierwszym wykonawc). Dziki tej wsppracy chocia tak trudna nie jest ona w istocie nigdzie przeciwna naturze skrzypiec. Cao Koncertu, kady jego szczeg czy fragment wiadczy o mistrzostwie kompozytora.

Wspaniay jest ju sam pocztek szeroko rozbudowanej I czci (Allegro non troppo): wiolonczele, altwki, fagoty i rogi wprowadzaj gwny temat, pyncy dalej na tle instrumentw smyczkowych w subtelnym gosie oboju, podkrelajcym jego pastoralny charakter. Nowe myli i motywy zyskuj chwilowo przewag, tok muzyczny narracji oywia si, przygotowujc potn kadencj wstpn instrumentu solowego, ktry podejmuje nastpnie gwny temat w najwyszych rejestrach. W prawdziwie symfoniczny sposb rozwija nastpnie Brahms znane ju z orkiestralnego wstpu myli, wrd ktrych znaczniejsz rol odgrywa ryt154 B r o hms miczny, silnie punktowany temat. Wpleciona w rnobarwn, gst tkanin dwikow partia skrzypiec nie posiada nigdzie czysto wirtuozowskiego charakteru, a wszystkie techniczne rodki su jedynie zadaniom wyrazowym. Dopiero kadencja, pozostawiona przez kompozytora swobodnej improwizacji solisty (jest to chyba ostatni przypadek tego, majcego bardzo dawne tradycje, zwyczaju; obecnie wykonuje si jedn z szesnastu co najmniej kadencji napisanych do

Brahmsowskiego Koncertu), daje mu mono byskotliwego popisu. Po brawurowych efektach kadencji tym wiksze wraenie sprawia liryczny powrt do pierwszego tematu, ktrego melodi gra skrzypek, znowu w najwyszych pozycjach, po to, aby wkrtce zakouczy utwr szybkimi figurami (w podwjnych chwytach). Wyjtkowym piknem dwikowym odznacza si serenadowe Adagio (II cz.). Pocztkowo wydaje si, e to powolna cz symfonii, gdy przez dugi czas nie skrzypce, lecz obj koncertuje na tle dtych instrumentw drewnianych i rogw. Wreszcie po dwch wstpnych taktach instrumentw smyczkowych skrzypce solo podejmuj marzycielski temat, ktry przeksztaca si wkrtce w zadumane medytacje. Bardziej oywiony epizod rodkowy to obraz muzyczny peen brahmsowskiej fantastyki. I znowu zabiera gos obj, lecz tym razem melodia gwnego tematu oplatana jest arabeskami skrzypiec. Adagio koczy si w pastelowym kolorycie. ywe, taneczne zacicie posiada finaowe Allegro giocoao. Gwny temat tego wesoego ronda zdradza wyranie sentyment, jaki ywi Brams do muzyki wgierskiej. Pojawiaj si te inne tematy i motywy, lecz decydujc

rol odgrywa owa zasadnicza wgierska" myl, ukazujca si cigle w innych ujciach i owietleniach ju to w orkiestrze, ju to w gosie solowym. Jej taneczny rytm przenika cay fina. (36') Koncert podwjny a-moll op. 102 na skrzypce i wiolonczel z 1887 nawizuje do typu symfonii koncertujcej, do dzie tego rodzaju, jaK Mozaria bitijonie conceriante na skrzypce i altwk czy Beethovena Koncert potrjny na fortepian, skrzypce i wiolonczel. Osobiste wzgldy podyktoway Brahmsowi wybr instrumentw solowych. Parti skrzypcow przeznaczy bowiem dla sawnego Jzefa Joachima, aoy w ten sposb przeama obco, jaka wkradia si w ich serdeczn przedtem przyja; na porednika"' wybra wiolonczelist Kwartetu Joachima, Robena Hausmanna. Aby jeszcze bardziej uj Joachima, upodobni Brahms piewny temat I czci do jednej z melodii Koncertu skrzypcowego a-moll Yiottie-go, szczeglnie lubianego przez wielkiego skrzypka. Muzyczne 155 Brahms pojednanie udao si; niedugo po ukoczeniu Koncert podwjny

zosta wykonany przez trzech przyjaci (Brahms dyrygowa) w Kolonii (13 X 1887). Jest to ostatnia kompozycja reprezentujca pniejszy, dojrzay styl symfoniczny Brahmsa (koucowe 10-lecie twrczoci powici wycznie muzyce kameralnej, utworom fortepianowym i liryce wokalnej), charakteryzujcy si znaczn powcigliwoci wyrazu i wiadom rezygnacj z brzmieniowej okazaoci. W oglnym charakterze zblia si Koncert podwjny do IV Symfonii, co wie si z faktem, e jego materia tematyczny przeznaczony by pierwotnie do nie napisanej ju pitej s>mionii. Z trzech czci Koncertu podwjnego zwaszcza I (Allegro) wymaga od suchacza duego skupienia. Oryginalnie wprowadzone s instrumenty solowe. Po krtkim wstpie oriuestrowym wchodz kolejno wiolonczela i skrzypce, a nastpnie cz si w nie akompamowanym, piewnie recytowanym dialogu o kameralnej niemal intymnoci. Zaznaczone w tej osobliwej kadencji myli rozwija orkiestrowa ekspozycja w dwa gwne tematy: mocny, znany ju ze wstpu dramatyczny temat pierwszy przynosi tutti, drugi, melodyjny i koyszcy, podaj instrumenty dte

drewniane i skrzypce. Utwr zawiera wiele piknych i mistrzowsko opracowanych epizodw. Szczeglnie interesujce s te, gdzie wystpuj instrumenty solowe, czsto prowadzone imitacyjme, a czsto brzmice jak olbrzymie omiostrunowe skrzypce". W przeciwiestwie do komplikacji fakturalnych i technicznych Allegra powolna cz (Andante) jest nad wyraz prosta, zbudowana waciwie na jednym szerokim, piewnym temacie, ktrego melodyczna linia podkrelana jest przez czste uni-sono obu gosw solowych biegncych w rwnolegych oktawach. Bardziej koncertowy, dialogowy charakter ma imita-cyjny fragment rodkowy. Fina (viva.ce non troppo), zbliony formalnie do ronda, rozwija si w zasadzie z trzech tematw. Gwny temat, wprowadzony od razu przez wiolonczel i przejty przez skrzypce, ma dziki cigym zmianom midzy legatem i staccatem nieco groteskowe oolicze; drugi kontrastuje nymnowym jakby charakterem; trzeci naley take do solistw, wspdziaajcych" jednak z fagotami i klarnetami. W caoci jest to najbardziej oywiona i

wirtuozowsko pomylana Koncertu. (32')

cz

Niemieckie requiem (Ein deutsches Requiem) op. 45. W swym pamitnym, entuzjastycznym artykule Nowe drogi pisa Robert Schumann o 20letnim wtedy Brahmsie: Gdy 156 B ? a h m s zwrci on sw czarodziejsk rdk tam, gdzie potga: chr i orkiestra, uyczy mu si, ujrzymy cudowny, zaklty wiat". Te prorocze sowa urzeczywistniy si w caej rozcigoci w jednym z najznakomitszych dzie Brahmsa, w jego Requiem. Dugo powstawaa ta monumentalna kompozycja. Pospny pochd aobny", stanowicy jej II cz, odnajdujemy ju jako ponure scherzo w szkicach Koncertu fortepianowego d-moll. Lecz dopiero cztery lata pniej, zapewne w 1861, powzi Brahms konkretny plan napisania Requiem. Wkrtce powstay jego cztery czci, a po mierci ukochanej matki (1865) dalsze dwie. ,,Z zapaem i odwag" pracuje kompozytor dalej nad stworzeniem jednolitego wyrazowe i treciowo dziea jego trzy czci wykonane zostaj l XII 1867 w Wiedniu. Znany krytyk wiedeski,

ordownik muzyki Brahmsa, Edward Hanslick, pisa wtedy: Chocia pierwsze dwie czci Requiem, mimo ich pospnej powagi, spotkay si z aplauzem, to los trzeciej by bardzo wtpliwy. Brahms nie powinien si jednak tym przejmowa, lecz czeka." Hanslick mia suszno. Doskonale przygotowane Requiem, ju w 6--czciowej postaci, wywaro gbokie wraenie w 1868 w Bremie. W tym samym roku powstao ostatnie ogniwo (obecnie V cz.) cyklu i 18 II 1869 miao miejsce prawykonanie caoci w lipskim Gewandhaus. Odtd datuje si wielka sawa Brahm-sowskiego Requiem, ktre jednak dopiero z dalszej perspektywy czasowej zostao w peni zrozumiane i ocenione. Nadajc swemu arcydzieu odkryty zreszt midzy kompozytorskimi projektami Schumanna tytu Ein deutsches Requiem, podkreli Brahms luny bardzo zwizek czcy je z liturgiczn msz aobn. Przez oparcie si na niemieckim, a nie na aciskim tekcie (podobnie postpi kilkadziesit lat pniej K. Szymanowski, wykorzystujc w Stabat Mater tekst polski) uwypukli jeszcze bardziej istniejce rnice, dc ponadto zarwno do wikszej komunikatywnoci, jak i do

cisego zespolenia sowa z muzyk, co stanowio zawsze podstawow zasad jego wokalnej twrczoci. Tekst zaczerpn kompozytor wprawdzie z Biblii, ale ta artystycznie doskonaa, dokonana przez niego samego kompilacja rnych wersetw biblijnych wyraa jego osobisty stosunek do problemw mierci: mier jest zjawiskiem naturalnym, a dobre uczynki czowieka i jego dziea zapewniaj mu niemiertelne ycie. Oparte na takich zaoeniach, staio si Requiem oryginaln kantat aobn, ktra niewiele ma elementw wsplnych z katolick liturgiczn msz za umarych i odpowiada nie protestanckim czy niemieckim nawet, lecz wasnym, gorcym przekonaniom Brahmsa. Dlatego wanie apokaliptyczna wizja sdu ostatecznego, w straszliwy dzie gniewu", nie stanowi 157 Brahms tu centralnego, najwaniejszego punktu, a zupenie znika budzce groz widmo mk piekielnych. Rozmylania nad kruchoci ycia ludzkiego, tsknota za wiecznym pokojem, pene smutku wspomnienia o zmarych i wspczucie dla tych, co pozostali

w osamotnieniu oto istotna tre Brahmsowskiego Requiem. Plan kompozycji jest czysto muzyczny i dzieli j na 7 czci. We wszystkich bierze udzia dua orkiestra symfoniczna (ew. z organami) i 4-gosowy chr mieszany, w 111 i VI take baryton solo, a w V sx>lowy sopran. I cz (Andante meno mosso con espressione), utrzymana w ciemnym kolorycie (brak skrzypiec i klarnetw), ma pocztkowo cnarakter bolesnej lamentacji. Po wstpnych taKtacn (wiolonczele i kontrabasy) ukazuje si gwny, przeprowadzony imitacyjnie motyw, po czym chr intonuje hymn powicony pamici zmarycn. Odpowiednio do tekstu muzyKa staje si stopniowo janiejsza, co rzutuje te na pokrewne pocztkowi zakoczenie, 11 cz (Andante mor ciot) rozpoczyna si powanym choraem, ktry piewany przez chr na tle pospnie uroczystego marsza aobnego (mimo taktu na | rytm jego jest wyrany) doprowadza do potnej kulminacji. SrodKowe ogniwo, o agodnych liniach melodycznych i mikkich harmoniacn, przynosi uspokojenie, podobnie jaK trio w marszu aioDnym. Z kolei nastpuje powtrzenie caego pierwszego ogniwa, iecz teraz ponury nastrj przerywaj puzony, ywe iguracje

skrzypiec i energiczne odywki kontraDasow, inaugurujce hymn nadziei. Pierwsza poowa III czci (Andante moderato) przepojona jest zarwno w solach barytona, jak i odpowiedziacn chru uczuciami rezygnacji i lku, ktre wybuchaj z ca su w burzliwym fugato chru. Jednak nastpne ju, imponujce faktur chraln ogniwo ma wyrane akcenty uinej nadziei, krzepnce w siawnej udz Kocowej, wspartej w caiym przebiegu na wytrzymywanej przez Koutraoasy, puzony i Koty nucie pedaowej D. IV cz (Andante) to spokojna wizja wiecznej szczliwoci. Milcz trbki i puzony. Flety, oboje i rogi, do Ktrych docza si Kontrapunkt wiolonczel, ustalaj pastoralny nastrj, utwierdzony melodyjnym, tylko w srodKu utworu nieco bardziej ruchliwym piewem chru. Podobna, moe jeszcze bardziej liryczna ekspresja emanuje z V czci (Adagio). Ponad koyszcymi akordami sKrzypiec (z tumiKami), pynnymi liniami melodycznymi obojw i Klarnetw oraz deliKatnymi tercjami fletw, klarnetw i fagotw rozwija si pniej w dialogu z agodnie brzmicym chrem pikna partia sopranu solo.

158 ' Brani VI cz (Andante, Allegro) rozpoczyna si w atmosferze niepokoju, wywoanej wahajcymi si midzy C-dur a d-moll obcymi sobie harmoniami. Chr i baryton solo podejmuj na przemian swoje partie w zagszczajcym si, tajemniczo-mi-stycznym klimacie brzmieniowym (tremolo smyczkw). Przerywaj go huczce dwiki puzonw i tuby, burzliwe frazy skrzypiec i grzmice koty poprzedzajce potny chr Brahmsowskie dies irae. Ale myli o dniu sdu, o rzeczach ostatecznych, nie s kierowane strachem i groz, maj optymistyczny wydwik: mier nie zwyciy ducha. aobne pienia przeradzaj si w triumfalny piew, ukoronowany jeszcze jedn wspania fug, ktrej polifoniczna konstrukcja podzielona jest w bardzo oryginalny sposb homofonicznymi epizodami. Kocowa VII cz (Maestoao) nawizuje do czci I w tonacji, tematyce i uksztatowaniu; uroczysta, skupiona, zamyka dzieo w nastroju spokojnej zadumy. (75') HENRY BRANT *15 IX 1913, Montreal

Kompozytor amerykaski. Ksztaci si wpierw u ojca, skrzypka, pniej w kilku konserwatoriach amerykaskich, m. in. w Juil-liard School of Musie u R. Golclmarka. Studiowa te prywatnie kompozycj u W. Rieggera i G. Antheila oraz dyrygentur u F. Maniera. W latach trzydziestych by instrumentatorem i aranerem popularnych orkiestr, m. in. A. Kostelanetza i B. Goodmana. Pisa te wiele dla radia i filmu. Pod wpywem utworw Ivesa eksperymentowa w zakresie grup orkiestrowych i muzyki przestrzennej, zanim prb takich dokonano w Europie (Stockhausen, Boulez). Zestawia orkiestry bardzo odrbnie, wprowadza nowe instrumenty, lecz w zakresie stylu pozostawa do dugo zagorzaym tradycjonalist. Od 1951 wprowadzi do swej muzyki tzw. kontrolowan improwizacj: pozostawia wysokoci dwikw wyborowi wykonawcy, ustalajc jednoczenie dokadnie rytm, dynamik, i artykulacj, a przede wszystkim sposb wydobycia dwiku. Waniejsze utwory: Antiphoni/ I na 5 oddzielnych grup orkiestrowych i 5 dyrygentw 195:i, Cercmony na glosy wokalna i instrumentalne oraz orkiestr

1954, Atlantis na narratora, mezzosopran, chr, osobn perkusj i orkiestr 1960, The Fire Garden na gos i instrumenty (chr eski ad libitum) 1960, Wolin Concerto wlth Light 1901, Voj/upe 4 na 3 grupy orkie159 BraueI strowe i 3 dyrygentw 1963, Verticals Ascendlng na 2 grupy orkiestrowe i 2 dyrygentw 1967, Kingdom Come na organy, orkiestr symfoniczn i wielk kapel cyrkow (70 muzykw) 1970, Nomads na instrumenty dte blaszane i perkusj 1974, Spatlal Concerto na fortepian i gosy wokalne 1976. Antiphony I na orkiestr (podzielon na 5 odrbnych grup) powstaa w 1953; 15 lat pniej w 1968 Brant doda chr (ad libitum) i zesp (chr") klarnetw. Kada grupa instrumentalna ulokowana jest w przestrzeni wykonawczej inaczej, kada ma te wasnego dyrygenta. Wanie na niezalenoci poszczeglnych zespow i na ich przestrzennym rozlokowaniu polega odrbno tej do w zasadzie konwencjonalnej kompozycji. W caoci uderza idea absolutnej poli-fonizacji (np. kady z gosw smyczkowych gra

w innej tonacji); funkcje poszczeglnych instrumentw s natomiast pokrewne, z tym e kada z ich grup ma swoje tempo, inne zadania, inne motywy rytmiczne, inny charakter. (10' 30") IIENMNG BRAUEL , s , *1 VII 1940, Hanower . Kompozytor niemiecki. Studiowa w Hanowerze u B. Eberta, n nadto w salzburskim Mozarteum u H. Sutermeistera i H, W. Henzego. Od 1968 mieszka w Koblencji. W muzyce reprezentuje kierunek umiarkowany. Waniejsze utwory: kantata Nostalgia de los arcangeles na sopran, tenor, chr mieszany i orkiestr do tekstw R. Albertiego 1965, Slifonlsche Paraphrasen uber eln Thema. von Paganlni na orkiestr 1968, Nokturn na fagot i ma orkiestr 1969, 'i. Les fenetres simultanes na orkiestr kameraln 1975. s Les fenetres simultanes na orkiestr kameraln (1975)

inspirowa kubistyczny obraz francuskiego malarza Roberta Delaunaya. Nakadanie kontrastujcych z sob farb i nawarstwianie rnych elementw stao si dla kompozytora rdem asocjacji muzycznych: barwom odpowiadaj tu heterogeniczne elementy i ukady muzyczne, ktre w utworze ukazuj si w najrniejszych kombinacjach. Struktury melodyczne i harmoniczne operuj wybranymi interwaam, nato160 Britten miast forma opiera si w gwnych zarysach na kanonie lustrzanym. Dzieo Brauela na przemian lirycznie zagubione i dramatycznie aktywne ma bardzo subiektywny klimat, (ok. 10') BENJAMIN BKITTEN ; *22 XI 1913, Lowestoft; f4 XII 1976, Aldeburgh Britten uwaany Jest za najwikszego po H. Purcellu kompozytora angielskiego. Po wstpnej nauce w szkole Greshama studiowa kompozycje, u J. Irelanda i fortepian u A. Benjamina w Krlewskim Kolegium Muzycznym w latach 193033. W 1933 by uczniem F.

Bridge'a. Poczwszy od 1934, kompozycje Brit-tena wykonywane byy na kolejnych dorocznych koncertach Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej we Woszech, Hiszpanii, Anglii, Norwegii, Niemczech. Kompozytor pisa wiele muzyki do filmw, muzyk sceniczn i radiow, dziaa take jako pianista. Twrczo Brittena cechuje si olbrzymi atwoci inwencji i doskonaoci rzemiosa, a jednoczenie zwrceniem ku tradycji i wykorzystywaniem dawnych technik kompozytorskich. W tych ramach jednak potrafi Britten znale styl tyle wasny, co bardzo popularny, gadki". Owo swoiste paktowanie z trudn rzeczywistoci muzyki wspczesnej i konwencjonalna technika nie odbieraj wagi jego dzieom, zwaszcza jeli chodzi o znakomit, bogat, barwn i pomysow instrumentacj. Pierwszoplanowe miejsce w twrczoci Brittena zajmuj utwory sceniczne, wiadczce o wielkim talencie dramatycznym, odznaczajce si du pomysowoci i oryginalnoci. W ksztatowaniu si stylu muzyki Brittena du rol odegraa XIXwieczna opera woska, muzyka staroanglelska i angielski folklor,

wystpujcy u kompozytora w formie silnie przestylizowanej. Z wielkiego dorobku twrczego Brittena wymienimy dziea najwybitniejsze: opery Peter Grimes 1945, The Rape of Lucretia 1946, Albert Herring 1947, Opera ebracza (nowe opracowanie opery Johna Gaya) 1948, Billy Budd 1951, Clorlana 1953, The Turn of tn Seretu 1954, Curlew Rlver 1964, The Burning Fiery Furnace 1966, The Prodigal Sort 1968, Owen Wlngrave (opera telewizyjna) 1971, Death in Venice 1973; balet Ksia pagod 1956; utwory orkiestralne Wariacje na temat Franka Brtdge'a 1937, Karnawal kanadyjski 1939, Sinfonia da Requiem 1940, Wariacje i fuga na temat Purcella The Young Person's Jl Przewodnik koncertowy Igj Britten Gulde to the Orchestra 1946, Symfonia wiosenna 1949, Symphony op. 68 1963; utwory koncertowe Koncert fortepianowy 1938, Les llluminations na g?os wysoki i orkiestr smyczkow 1939, Koncert skrzypcowy 1940, Ballada szkocka na 2 fortepiany i orkiestr 1941, War Requiem na glosy, chr mieszany, chr chopicy i orkiestr 1961, Cantata

Misericordium na gosy, chr i orkiestr 1963; utwory kameralne Fantazja na obj, skrzypce, altwk i wiolonczel 1932, Suita na skrzypce i fortepian 1935, kwartety smyczkowe (I 1941, II 1945), Gemini-Variatlonen na 2 fortepiany, flet i skrzypce 1965, suity wiolonczelowe (I 1964, II 1968); pieni solowe na gos i fortepian. ch DZIEA ORKIESTROWE Wariacje na temat Franka Bridge'a op. 10 (1937). Sawa Brittena datuje si od 1945, gdy wystawienie jego dramatu muzycznego Peter Grimes, napisanego w 1945, wywoao wielk i uzasadnion sensacj w wiecie muzycznym. Ale wiat ten zwrci uwag na Brittena ju w 1937, kiedy to na Festiwalu Salzburskim wykonano po raz pierwszy jego Wariacje na temat Franka Bridge'a. Dzieo odnioso wtedy duy sukces i wkrtce obiego dziesitki estrad koncertowych, stajc si odtd jedn z najpopularniejszych kompozycji orkiestrowych Brittena. Temat napisanych na orkiestr smyczkow Wariacji zaczerpn kompozytor z drugiej z Trzech idylli (Three Idylls) Franka Bridge'a (18791941), swego

nauczyciela. Temat ten pojawia si po krtkim wstpie w skrzypcach solo i powtrzony zostaje przez zesp, po czym staje si przedmiotem mistrzowskiego przeksztacania w dziesiciu wariacjach, wykazujcych wysok wiedz techniczn autora; s to: Adagio Marsz Romans Aria italiana Bourree clas-sique Walc wiedeski Moto perpetuo Marsz aobny Pie i finaowa Fuga z kod. Poszczeglne wariacje kontrastuj z sob charakterem i nastrojem. Obok utworw powanych, wysoce emocjonalnych, pojawiaj si te inne, przynoszce podane odprenie swoim dowcipem i humorem czy lekkoci ujcia. Zwraca tu uwag groteskowy Marsz oraz wdziczne parodie klasycznej woskiej arii koloraturowej i wiedeskiego walca. (25') Sin fonia da Requiem op. 20 (1940) naley od swego prawykonania w 1941 w Nowym Jorku (pod dyrekcj Johna Barbirolli) do najczciej w wiecie grywanych dzie symfonicznych Brittena. Powstaa dla uczczenia pamici zmarych 162 Britten

wtedy niedawno rodzicw kompozytora, jest jego najbardziej chyba przepojon dramatyzmem partytur. Znakomity reprezentant wspczesnego teatru muzycznego ukazuje tu wyranie swoje oblicze, ksztatujc i rozwijajc muzyk w ramach klasycznego schematu formalnego, ale z wyranie operowym gestem i intensywnoci wyrazu. Przykadem moe by choby przeprowadzenie gwnego tematu, ktry przewija si poprzez wszystkie ogniwa dziea (w finale w solo skrzypcowym). Kada z trzech czci nosi tytu przejty z katolickiej mszy aobnej (requiem), ale cao jest wedug sw autora raczej emocjonalnym ni liturgicznym dokumentem". Cz I Lacrimosa (Andante ben misurato) to powolna lamen-tacja w uporczywym rytmie na 1. II cz Dies irae (Allegro con fwoco) jeszcze jedna muzyczna wizja sdu ostatecznego, posiada charakter pospnego taca mierci, gdzie puste dwiki ksylofonu przypominaj znany Taniec szkieletw Saint-Saensa. III cz Requiem aeternam (Andante molto tranuillo) jest wzruszajc pieni aobn, prob 0 wieczny spoczynek zmarych. (45') dla

Wariacje i fuga na temat Purcella op. 34. Do ulubionych form symfonicznej i kameralnej muzyki Brittena nale formy okresu przedklasycznego, jak passacaglia, toccata, fuga, wariacje. Wyrazem tych upodoba s rwnie Wariacje 1 fuga na temat Purcella. Dzieo to, dedykowane dzieciom zaprzyjanionego z Brittenem maestwa, a noszce podtytu Wprowadzenie modych osb w orkiestr. (The Young Person's Guide to the Orchestra), napisane zostao w 1946 jako ilustracja muzyczna do filmu Instrumenty orkiestry. Zamiarem kompozytora byo jak najbardziej plastyczne ukazanie poszczeglnych instrumentw orkiestry, ich techniki gry i moliwoci wykonawczych. Realizujc swj ciekawy i pouczajcy pomys parady instrumentw", wprowadzi Britten pikny temat (The Moor's Revenge z Abdelazera) Purcella, czoowego kompozytora angielskiej muzyki preklasycznej, najpierw w penej obsadzie orkiestralnej (tutti), i powierza go nastpnie poszczeglnym grupom: instrumentom dtym drewnianym, blaszanym, kwintetowi smyczkowemu i perkusji, oy w kocu znowu powrci do penej obsady. Kad z nastpujcych

teraz wariacji wykonuj inne instrumenty: l flety i pikolo, 2 oboje, 3 klarnety, 4 fagoty, 5 I i II skrzypce, 6 altwki, 7 wiolonczele, 8 kontrab,asy, 9 harfa, 10 rogi, 11 trbki, 12 puzony i tuba, 13 perkusja; w fudze za pojawiaj si kolejno: pikolo, flet, obj, klarnet, fagot, I skrzypce, II skrzypce, altwki, wiolonczele, kontrabasy, harfa, rogi, trbki, puzony, perkusja, a zakoczenie naley u* 163 B r i 11 en do caej orkiestry. Podziwia naley wielki talent Brittena, ktry z suchej na pozr, pedagogicznej" kompozycji potrafi uczyni fascynujce pomysowoci i wieoci dzieo sztuki, ktre wyjtkowo czsto goci na estradzie koncertowej. (19') DZIEA KONCERTOWE Koncert fortepianowy D-dur op. 13 jest jedn z wczeniejszych kompozycji Brittena. Napisany w 1938, zosta jednak przeze w 1945 przepracowany z korzyci dla pierwotnie do powierzchownego i na zewntrzny efekt obliczonego dziea. W pierwszej wersji miao ono cztery czci: Toccata (Allegro motto e

con brio), Walc (Allegretto), Recyta-tyw i aria, Marsz (Allegro moderato sempre alla marca); pniej autor wycofa cz trzeci i zastpi j tematem z siedmioma wariacjami (Impromptu Andante lento). Ide kompozytora jak sam wyjania byo wykorzystanie w Koncercie charakterystycznych waciwoci fortepianu i jego moliwoci wyrazowych, co waciwie powiodo si tylko w Toccacie. (33') Ballada szkocka op. 26 na dwa fortepiany i orkiestr (1941) daje jeszcze jedno wiadectwo upodobaniu Brittena do pisania na rzadziej spotykane zestawy instrumentw. Koncertowy charakter kompozycji zawsze obniy moe jej ciar gatunkowy, Britten jednak unikn tu szczliwie tego niebezpieczestwa. Nadajc swemu dzieu form ballady, uwolni si od cilejszych schematw formalnych i w narracyjny sposb z wiksz swobod snuje myli, bardziej te naturalnie czc je z wirtuozowskimi efektami pianistycznymi. Jakkolwiek zreszt punkt cikoci Scottish Ballad spoczywa gwnie w partiach obu fortepianw, to element popisowy stosuje kompozytor z duym umiarem. Podwjno solowego instrumentu

wykorzystana jest przede wszystkim dla wzmocnienia dwikowego woluminu i rozszerzenia polifonicznych i harmonicznych moliwoci; czsto te traktowane s oba instrumenty solowe wymiennie, a czasem jeden z nich spenia funkcj akompaniujc. Ciekawie przedstawia si obraz harmoniczny, obfitujcy w miae zestawienia wspbrzmie, ktre wynikaj z politonalnej faktury. Urozmaicona jest rwnie rytmika, bardzo istotny czynnik tak lubianej przez Brittena techniki wariacyjnej, ktr posuy si take w Balladzie. Tematem dziea jest potny, gsto .brzmicy chora czy hymn, ktry w akordach obu fortepianw inauguruje Ballad i z ktrego wysnuwa kompozytor jej materia motywiczny. 164 Britten Krtka kadencja i polifonizujcy cznik prowadz do czci utrzymanej w charakterze marsza aobnego (Lento maestoso). jej skrajne ogniwa wykorzystuj przede wszystkim krtki rytmiczny motyw poddany przez I fortepian. I w dalszym przebiegu partia fortepianw jest urozmaicona rytmicznie, stojc w silnym

kontracie do spokojnego ta orkiestry. Dopiero krtki, bardziej liryczny ustp (quasi trio) przynosi uspokojenie. Sposb prowadzenia jego tematu w rwnolegych interwaach nawizuje wyranie do redniowiecznych technik wielogosowej muzyki (organum, fauxbourdon), ktre odegray du rol w wczesnej muzyce na wyspach brytyjskich. Ostatnia, najbardziej wirtuozowska cz rozwija si w szybkim tempie (Allegro molto). Po w zasadzie pospno-dramatycz-nym dotychczas nastroju atmosfera staje si teraz pogodna i jasna. Krtkie motywy, uporczywe rytmy, nieustajce niemal, to w jednym, to w drugim fortepianie lub w obu naraz wystpujce figuracje podkrelaj radosny nastrj, ktry potguje si jeszcze w byskotliwym zakoczeniu. (13') Koncert skrzypcowy d-moll op. 15. Od lata 1939 do wiosny 1942 przebywa Britten na kontynencie amerykaskim. Pierwsz jego amerykask" kompozycj sta si Koncert skrzypcowy, napisany w miejscowoci St. Jovite w kanadyjskiej prowincji Quebec, a wykonany po raz pierwszy 27 III 1940 przez Antonio Erosa i Nowojorskich Filharmonikw pod dyrekcj Johna Barbirolli. W stosunku do nieco powierzchownego, gwnie wirtuozowsko-popisowego

Koncertu -fortepianowego to dzieo wykazuje znaczne pogbienie stylu kompozytora. Partia skrzypiec, aczkolwiek trudna i byskotliwa, nie jest tylko rozlegym solem koncertujcego instrumentu na tle akompaniamentu orkiestry, lecz wie si cile z symfoniczn koncepcj caoci. Uderza to szczeglnie w ostatniej czci Passacaglii (Andante lento). Dwie poprzednie czci to: Moderato con mota, przechodzce attacca w Vivace. (31') DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE Les Illuminations (Natchnienia) op. 18. Britten interesowa si trudnymi tekstami, szuka ciekawych rozwiza formalnych, pisa na rozmaite oryginalne i raczej mae zespoy instrumentw i gosw ludzkich, wola same instrumenty smyczkowe od wielkiej orkiestry symfonicznej. Jednym z pierwszych przykadw moe by ukoczony w 1939, w czasie pobytu kompozytora w USA, utwr Les Illuminations na gos wysoki (sopran lub tenor) i orkiestr smyczkow. Teksty 165 Britten

zaczerpn Britten z cyklu wierszy pod tym samym tytuem, pochodzcego z jedynego zbioru poezji Artura Rimbauda (1854 1891), ktry bysn oryginalnym talentem midzy 15. a 19. rokiem ycia i zaprzesta potem cakowicie tworzenia. Niesamowite, pisane pod wpywem alkoholu i haszyszu, surrealistyczne niemal wizje francuskiego poety znalazy kongenialnego interpretatora w Brittenie. Les Illuminations s swego rodzaju wokalnoinstrumentaln suit. W poszczeglnych czciach 1. Fanfar, 2. Villes, 3. Phrase. Antiue, 4. Royaute, 5. Marin, 6. Interlude, 7. Being beauteous, 8. Parad, 9. Depart muzyka nie tylko oddaje nastrojowy klimat wyjtkowo trudnej poezji, lecz zespala si take cile z tekstem, postpujc niewymuszenie za rytmem i melodi jego sw i zda. (24') Serenada op. 31 na tenor, rg i orkiestr smyczkow (1943) mniej jest u nas znana ni Les Illuminations, lecz w wiecie od dawna ju odnosi sukcesy. Nawizujc do swych XVIIIwiecznych pierwowzorw, jest to dzieo cyklem nastrojowych utworw wokalnoinstrumentalnych, napisanych do tekstw rnych poetw angielskich: 1. Prolog, 2. Pastorale

(Charles Cotton), 3. Nocturne (Alfred Tennyson), 4. Elegy (William Blake), 5. Dirge (anonimowy poeta z XV w.), 6. Hymn to Diana (Ben Jonson), 7. Sonnet (John Keats), 8. Epilog. Wsplnym tematem wszystkich tekstw jest noc w sensie dosownym i w swych symbolicznych znaczeniach. W czysto instrumentalnych czciach skrajnych rg koncertuje solowo, w innych wspdziaa nieraz bardzo intensywnie (Hymn to Diana) z tenorem, a w Sonecie milknie; wykorzystujc tylko tzw. tony naturalne (gra bez uycia wentyli), wskrzesza swoje dawne, leno-romantyczne brzmienie. (24') Symfonia wiosenna (Spring Symphony) op. 44 to kunsztowny przekad" na sopran, alt, tenor, chr mieszany, chr chopicy i orkiestr 14 angielskich wierszy, opiewajcych pikno wiosny. Ukoczone w 1949 dzieo powstao na zlecenie Fundacji Kusewickiego; jego prawykonanie odbyo si na Holland Festival" w Amsterdamie (14 VII 1949) i przyjte zostao bardzo gorco. Cao skada si z 3 czci, poprzedzonych Introdukcj, ktra jest odpowiednikiem anonimowej ballady Shine Out Fair Sun, a zamknitych Finalem, z wplecion we melodi starodawnego kanonu Sumer is Icumen ,in. Na I cz

skadaj si: The Merry Cuckoo, Messenger oj Spring, tekst: Spenser, na tenor i 3 trbki; Spring, the Sweet Spring, tekst: Nashe, na chr, solistw i orkiestr; The Driving Boy, tekst: Clare, na sopran, chr chopicy i orkiestr; The 166 Brown Morning Star, tekst: Milton, na chr, instrumenty dte blaszane perkusj. Cz II obejmuje: Welcome, Matds of Honour, tekst: Herrick, na alt, instrumenty dte drewniane i smyczki; Waters above, tekst: Yaughan, na tenor i dwoje skrzypiec; Out on the Lawn, tekst: Auden, na alt, chr, instrumenty dte i perkusj. Cz III to: When will my May corne?, tekst: Barnfield, na tenor i smyczki; Fair and Fair, tekst: Peele, na sopran i tenor z towarzyszeniem smyczkw i instrumentw dtych drewnianych; Sound the Flute, tekst: Blake, na chr i orkiestr. (43') Requiem wojenne (War Requiem) op. 66 skomponowa Britten w 1961 na konsekracj odbudowanej po zniszczeniach wojennych katedry Sw. Michaa w Coventry, i podczas tej Uroczystoci odbyo si entuzjastycznie przyjte prawykonanie dziea (30 V 1962).

W jego realizacji wspdziaa ogromny aparat wykonawczy: troje solistw (sopran, tenor, baryton), orkiestra symfoniczna, zesp kameralny, organy, chr mieszany i chr chopicy. Monumentalne s te rozmiary kompozycji, dedykowanej pamici czterech onierzy angielskich polegych w czasie ostatniej wojny. Konstrukcja formalna odpowiada tu katolickiej mszy aobnej. Ale nie jest to kocielne requiem, lecz swoistego rodzaju oratorium. Sze przepisanych liturgi czci missae pro defunctis" nakrela ramy muzycznej akcji, ktra rozwija si rwnolegle w dwch paszczyznach: religijnej i wieckiej. Z jednej strony (take w sensie przestrzennym) sopran, chr i orkiestra symfoniczna oraz osobno ustawiony chr chopicy, organy i instrumenty smyczkowe wykonuj muzyk do aciskiego tekstu mszy aobnej, z drugiej za tenor i baryton piewaj z towarzyszeniem zespou kameralnego przejmujce, inspirowane przeyciami wojennymi teksty Wilfreda Owena, angielskiego poety, ktry poleg w ostatnich dniach I wojny wiatowej. Obie akcje splataj si z sob w wyjtkowo dramatyczn pen ekspresji cao. (85') EARLE BROWN

*26 XII 1926, Massachusetts

Lunenburg,

Po ukoczeniu studiw inynieryjnych w Bostonie rozpocz studia muzyczne: kontrapunkt i kompozycj u R. B. Henninga, instrumentacj symfoniczn u Schillingera i McKillopa. Po krt167 Br o w n kim okresie dziaalnoci pedagogicznej w Denyer przenis si do Nowego Jorku, gdzie w latach 195260 wsppracowa z J. Cage'em i D. Tudorem nad Project for Musie for Magnetic Tapes. W latach 195560 kierowa dziaem nowej muzyki w wytwrni pyt Time Records", 196870 by profesorem w Peabody Conservatory w Baltimore. Brown naley do czowki awangardy amerykaskiej. Matematyczne podstawy sztuki Schillingera uksztatoway ideowoar-, tystyczn postaw. Browna. Nie poszed on jednak dalej w tym kierunku, lecz skupi uwag na problemach notacji muzycznej. W 1952 stworzy pierwsz notacj optyczn (rysunek w rodzaju ideogramu) jako odpowiednik

dotychczasowej muzycznej. Eksperymenty Browna w notacji graficznej zapoznane przez wiele lat dzi, dziki jego Availaole Forms (196162), stay si dobrze znane w koach kompozytorw awangardowych. Ostatnio czy notacj graficzn z notacj konwencjonaln. Waniejsze kompozycje: Three Pieces for Piano 1951, Octet l na 8 tam 1953, 25 Pages na l25 fortepianw 1953, Four Systems na l lub wicej fortepianw 1954, Octet II na 8 tam 1954, ; Indices na zesp kameralny 1954, Penthatls na 9 instrumentw solowych 1958, Hodograph na flet, fortepian, czelest, dzwony, wibrafon i marmb 1959, Musie na wielk orkiestr 1961, Available Forms 1961, Available Forms II (na 98 wykonawcw) 1962, ; Syntagm III na orkiestr kameraln 1970, Time Spans na orkie. str 1972, Loops na chr mieszany i orkiestr 1972, Sign Sounds na zesp instrumentalny 1972. Centering na skrzypce i 10 instrumentw 1973, Cross Sectlons and Colour Fields na orkiestr 1975. ch Available Forms II na orkiestr (1962) tytu da si przetumaczy tylko w

przyblieniu jako formy, ktrymi moemy dysponowa", formy dysponowalne" s oryginalnym, jeli nie pierwszym w ogle modelem orkiestrowej muzyki w peni aleatorycznej. To, co w tej muzyce syszymy, nie jest determinowane zapisem muzycznym. Ksztat dziea, jego realizacja, moe si bardzo oddali od wyjciowego zapisu, w zwizku z czym nie mona mwi nawet o improwizacji, gdy w gr wchodz dowolnoci o wiele wiksze. Muzyk zadysponowano tu tylko do pewnego punktu, cao zestawiona jest w postaci formy otwartej" w dwu orkiestrach, ktre wymagaj dwu dyrygentw (dlatego peny tytu dziea brzmi po angielsku Available Forms 11 }"or orchestra, jour hands czyli na cztery rce). Obie orkiestry maj za zadanie niezalenie od siebie realizowa dwa rne rodzaje muzyki i jedynie na specjalne sygnay maj by konfrontowane z sob w spo168 Br uch sb bardziej bezporedni. Kocowy rezultat jest tajemnic tego dziea i zdaniem kompozytora jego niewiadoma wrcz stanowi o specjalnym uroku utworu. Materia podstawowy jest w szczegach zdeterminowany,

lecz zanotowany tak, e daje mono bardzo rnych uj rytmicznych. Dziki nim utwr pojawia si stale w nowej wersji brzmieniowej, co przy udziale wielkiej iloci instrumentw (98) zapewnia mu sta ywotno i atrakcyjno jeli ju nie samego materiau, to przynajmniej rezultatw ustawicznie zmiennego dysponowania nim. s MAX BRUCH ;' *6 I 1838, Kolonia; f2 X 1920, Berlin Pierwsze wiadomoci muzyczne zdobywa Bruch pod kierunkiem matki, pniej uczy si u K. Breidensteina w Bonn oraz we Frankfurcie n.Menem u Hillera, Reineckego i Breuninga. Dziaa jako pedagog i dyrygent, do szybko zyska te opini zdolnego kompozytora. Przebywa w Bonn, pniej w Berlinie, w latach 188083 w Anglii jako dyrygent Liyerpoolskiegd Towarzystwa Fllharmonicznego; sta na czele Towarzystwa Orkiestrowego we Wrocawiu. W 1892 obj kierownictwo wydziau kompozycji w Wyszej Szkole Muzycznej w Berlinie. Obok oper (Scherz, List und Rache, Loreley, Hermlone) i trzech symfonii trzon twrczoci Brucha stanowi

kompozycje chralne i koncertowe. Z trzech koncertw skrzypcowych wyrnia si I Koncert g-moll; znaczne uznanie zdobyy w swoim czasie: Fantazja szkocka na skrzypce z towarzyszeniem orkiestry, Koi Nldrei i Ave Maria na wiolonczel z orkiestr. Bruch jest rwnie autorem kilku kompozycji kameralnych, pieni, drobiazgw fortepianowych. Muzyk jego, nie w peni samodzieln, reprezentujc konserwatywny" romantyzm, cechuje dojrzao techniczna i pewno warsztatu kompozytorskiego. Charakterystyczne jest czste wykorzystywanie folkloru (niemieckiego, hebrajskiego, szkockiego i walijskiego). ch Z mnstwa dzie Brucha utrzyma si w wielkim" repertuarze tylko I Koncert skrzypcowy g-moll op. 26 (1866). Reprezentuje'on konserwatywny romantyzm w stylu wyznaczonym przez Mendelssohna i nie naley z pewnoci do ka169 Bruckner

mieni milowych na drodze rozwoju swojej formy; zadowala jednak w peni i wykonawc, i suchacza: jednego bardzo skrzypcow" parti solow, drugiego przede wszystkim chwytliw, a niebanaln melodyk. I cz (Allegro moderato), zatytuowana Wstp, ma rzeczywicie wprowadzajcy charakter, uwidaczniajcy si w lapidarnoci gwnego tematu (instr. dte drewniane) i szerokich, rapsodycznych" kadencjach skrzypiec solo. W- oparciu o rytm czoowego motywu (piewny temat posiada mniejsze znaczenie) wzmaga si dramatyczne napicie i kulminuje w gwatownych epizodach (solo i tutti). Zakoczenie nawizuje do balladowego pocztku i moduluje bezporednio do II czci (Adagio), ktrej liryzm razi dzi moe zbytni czuostkowo-ci. Za to swobodnie w sonatowej formie utrzymany Fnal (Allegro energico) nie chybia nigdy efektu dziki dobrze wywaonym proporcjom midzy stron wirtuozowsk a wyrazow (kapitalny temat pierwszy!). (25') ANTON BRUCKNER *4 IX 1824, Ansfelden; tli X 1896, Wiede

Od 11. roku ycia pobiera Bruckner lekcje harmonii i gry na organach u miejscowego wiejskiego muzyka. Trudne warunki materialne sprawiy, i oddany zosta jako piewak do chru w opactwie Sw. Floriana. wietne opanowanie techniki organo-' wej umoliwio mu w 1851 objcie stanowiska tamtejszego orga- nisty. w 1849 powstaje pierwszy znaczniejszy utwr: chralne Requiem d-moll. Braki w wyksztaceniu teoretycznym skaniaj Brucknera do systematycznych studiw u wiedeskiego profesora S. Sechtera, dziki ktremu otrzymuje stanowisko organisty katedralnego w Linzu (185658). Dopiero teraz ma sposobno zapozna si z najznamienitszymi dzieami Beethovena, Berlioza, " "' Liszta i Schumanna oraz co najwaniejsze Ryszarda Wag-1 nera; bdzie odtd wielbicielem jego sztuki i oddanym przyjacielem. I Symfonia c-moll (1865) 41letniego ju Brucknera wiadczy o rozkwicie i dojrzaoci talentu kompozytora. Konserwatorium wiedeskie ofiarowuje mu wakujc po mierci Sechtera posad profesora harmonii, kontrapunktu i organw. Osiada wic w 1869 w Wiedniu, gdzie z wyjtkiem niedugich podry do

Nancy, ' Parya i Londynu (jako wirtuoz organowy) przebywa do mierci. W latach siedemdziesitych powstay symfonie: II 1872, 170 Bruckner III Wagnerowska" 1873, IV Romantyczna" 1874, V 1876, nastpnie VI 1881, VII 1883, VIII 1886. Dzieami Brucknera dyryguj H. Richter, A. Nikisch, W. Damrosch. Cho entuzjasta dziea Wagnerowskiego, Bruckner sam jest reprezentantem najczystszej muzyki absolutnej", autonomicznej, beztekstowej i bezprogramowej. Poza dziewicioma symfoniami (ostatniej nie zdoa Ju dokoczy) pozostawi bardzo niewiele kompozycji, przewanie chralnych: m. in. wspomniane Requiem, trzy msze, MSZ uroczyst, Psalm oraz KuAntet smyczkowy. Jest rzecz szczeglnie interesujc, w jak silnym stopniu faktura chralna (sigajca jeszcze tradycji XVI-wiecznej polifonii Gabrieiego) wpyna na faktur orkiestrow symfonii Brucknera. Wpyw w wida w operowaniu grupami instrumentw (np. smyczki, drzewo, blacha) jako

odrbnymi caociami brzmieniowymi, kontrastujcymi ze sob. Kolorystyka dwikowa leaa na uboczu zainteresowa warsztatowych Brucknera waniejszy by dla rysunek, linia anieli barwna dwikowa plama. Symfonie Brucknera maj monumentalne proporcje architektoniczne: forma sonatowa musi si tu ugi pod naporem ogromu materiau. Nie wystarczaj ju dwie kontrastujce grupy tematyczne w allegrze sonatowym zakoczenie (koda) ekspozycji peni funkcj trzeciego kompleksu tematycznego. Nie zawsze potrafi si Bruckner ustrzec przed rozwlekoci i monotoni; rwnowanikiem tych niedocigni jest jednak arliwo i powaga bijce z kadej niemal frazy jego muzyki. ch SYMFONIE "' Beethoyenowska symfonika, bachowska sztuka kontrapunktyczna, a przede wszystkim wagnerowska harmonika, instrumentacja i dramatycznopatetyczny gest ksztatoway muzyk 9 symfonii Brucknera. Zadziwiaj one rozmachem, bogactwem melodii, neoromantycznym kolorytem harmonicznym i orkie-stralnym i wreszcie jak elementarn si z

nich promieniujc. Wspczeni jednak widzieli w nich skaz niezdyscyplinowania, rozwlekoci, improwizacyjnoci a w efekcie braku prawdziwie symfonicznej zwartoci. Te skazy usun miay nowe wersje" symfonii, dokonywane pod naciskiem z zewntrz przez samego kompozytora lub te przez zaprzyjanionych z nim dyrygentw (F. Schalka, F. Lowego, F. Herbecka). Ci jednak szli jeszcze dalej, uatrakcyjniajc" muzyk Brucknera przeksztacaniem jej na mod wagnerowsk. Tego rodzaju praktyki zbytnio ju wynaturzay styl Brucknera, ktry 171 Brucfcner by wprawdzie gorcym zwolennikiem sztuki Wagnera, lecz przejte z niej zdobycze przetwarza w sposb cakowicie indywidualny. Opublikowane w latach trzydziestych prawer-sje" (Urfassungen) symfonii Brucknera skaniaj do przyjcia pogldu, e jeli ma si wykonywa te dziea, to jednak w ich pierwotnej postaci. Symfonie Brucknerowskie, podobnie jak za ycia kompozytora, tak i dzi, nieczsto wykonywane s poza niemieckimi salami koncertowymi. Warto jednak pozna t muzyk gboko

przeyt i zrodzon ze szczerego impulsu. Nie jest ona atwa, wabica powierzchown piknoci i bezporedni przystpnoci, wystawia z pewnoci " na prb zdolnoci percepcyjne odbiorcy ale uwany suchacz znajdzie w niej wiele prawdziwego pikna i duo wzrusze. Przed i rwnoczenie z uznan przez siebie za pierwsz, napisa Bruckner dwie inne symfonie: 3czciow (bez scherza) f-moll, ktrej nigdy nie wcign na list swoich dzie, i opublikowan duo pniej, ale waciwie nie wykonywan d-moll, okrelon mianem Symfonii zerowej. I Symfonia c-moll pochodzi z lat 186566; w wier wieku pniej (1891) zostaa przez kompozytora prawie gruntownie przeredagowana. wic ju tu wystpuje problem przerbek i prawersji, ktry od czasu do czasu wznieca jeszcze gorce spory. W tym wypadku obie wersje linzka" i wiedeska" (nazwane od miejsca prawykonania) maj rwnie wielu zwolennikw co przeciwnikw, a sprawa jest 0 tyle nieistotna, e wydana dopiero w 1915, nie ma I Symfonia wielkich tradycji wykonawczych, nawet na niemieckim obszarze kulturowym.

Jest jednak dzieem ciekawym, gdy s w niej obecne pisa j co prawda z gr 40-letni kompozytor charakterystyczne formalne zasady symfoniki Brucknera. Kompozytor rozwija tematy z krtkich motyww, przy czym wprowadza regularnie zamiast dwch trzy tematy a raczej grupy tematyczne. Na tej zasadzie buduje skrajne. czci, ktre przybieraj przez to ogromne rozmiary; w finale, bdcym zawsze jakby ideowym muzycznym podsumowaniem" i ukoronowaniem dziea, pojawiaj si jeszcze czsto tematy lub motywy z poprzednich (najczciej z pierwszej) cz ci. Ogniwa rodkowe przewanie adagia i scherza s bardziej klasyczne w ujciu, ale rwnie ponad zwyk miar rozlege. I Symfonia odznacza si do zwart koncepcj. Rozpd 1 czci (Allegro molto moderato) znajduje uzupenienie w bo-jowotriumfalnej atmosferze Finau (Bewegt und feurig), a te obie utrzymane w formie brucknerowskiego allegra sonato172 B r uckn e r wego czci otaczaj smutne Adagio (II cz.) i austriack ludow

nut dwiczue Scherzo (Lebhaft), oparte na rytmach lendlera, ktre czsto pojawia si bd w nastpnych symfoniach. (50') II Symfonia c-moll. Bruckner w przeciwiestwie do Beethovena, namitnego obserwatora i nieraz muzycznego komentatora wydarze na politycznej scenie nie interesowa si waciwie niczym poza muzyk i wasn prac twrcz. Nie obesza go rwnie wojna niemieckofrancuska. Jesieni 1871 bra udzia w konkursie organowym w Londynie i tam zaczai komponowa II Symfoni (najpierw fina!), koczc ca prac we wrzeniu 1872. I odtd zacza si yciowa tragedia symfoniczna" Brucknera. Wiedescy Filharmonicy uznali dzieo za niewykonalne" i rad nie rad musia kompozytor zgodzi si na znaczne cicia i na zmiany w instrumen-tacji. Ale nawet po prawykonaniu (1873) ingerowano kilkakrotnie jeszcze w tekst muzyczny; wszystkie te zmiany znalazy si w drukowanej partyturze z 1877, a usunite zostay dopiero w wydanej w 1938 prawersji. II Symfoni dedykowan Franciszkowi Lisztowi syszy si rzadko, cho wanie w niej krystalizuje si styl kompozytora.

Jeszcze wyraniej ni w I Symfonii uwidacznia si znaczenie czci skrajnych i ich wzajemne powizanie. Oryginalnym novum (bdzie to charakterystyczny element take w pniejszych symfoniach) s liczne pauzy generalne (std przydano Drugiej zoliw nazw Symfonia pauz"), ktre oddzielaj od siebie fragmenty poszczeglnych czci i po ktrych zaczyna si zawsze cakiem nowa myl. Siedem ewidentnych pauz generalnych i jeszcze sporo zakamuflowanych ledwie syszalnym werblem lub dwikiem pojedynczego instrumentu dtego zawiera sama I cz (Ziemlich schnell), znacznie przejrzystsza ni w I Symfonii i, jak na Brucknera, wrcz spokojna. Jej gwny temat eo jest u niego niemal regu wyania si jakby z falujcych oparw mgy, z jakiej magmy dwikowej. W II czci (Adagio. Feierlich, etwas bewegt) po raz pierwszy napotykamy okrelenie uroczycie" (feierlich"), ktre odtd czsto pojawia si bdzie'w nastpnych symfoniach, a ktre wskazuje na ow typow dla muzyki mistrza z St. Florian solenno i choraow dostojno, kojarzc si z wntrzami ogromnych katedr rozbrzmiewajcych wspaniaymi dwikami organw. Tutaj sycha jakby dzikczynn modlitw; Bruckner mwi o trwonej

tsknocie" i sodkiej nadziei". Scherzo (Schnell), wykonywane we waciwym tempie, jakiego wymaga prawersja, a wic szybko, przypomina jaki rubaszny grnoaustriacki taniec chopski 173 B r u ckner z pochodniami czy skakaniem przez ognisko; liryczn scen sugeruje trio z wdziczn melodi lendlerow. Final (Mehr schnell) wieczy tym razem dzieo zbyt nawet potnie trwa niemal tyle, co trzy poprzednie czci. Formalnie czy on elementy allegra sonatowego i ronda, a jego trzy gwne grupy tematyczne wykorzystuj take materia motywiczny I czci. (60') III Symfonia d-moll (1873) zwana Wagnerowsk" cho rzadziej grywana naley do najciekawszych. Wykonana po raz pierwszy 10 XII 1877 w Wiedniu, dedykowana jest Wagnerowi. Pierwsza wersja dziea zawieraa nawet szereg cytowanych tematw Wagnerowskich, ktre autor usun pniej prawie zupenie jako zbyt rac form hodu. W Symjonii d-moll ukazuj si cakiem wyranie rda emocjonalne muzyki Brucknera: uwielbienie przyrody i gboka religijno. Muzyczno-stylistyczna

analiza ujawnia jednoczenie subtelne wizy z innymi mistrzami. Monumentalne zaoenia formalne i charakter tematyki wskazuj na Beethoyena, szerokie i pynne uki melodyczne, pewna naiwno wyrazowa i niebiaskie duyzny" pokrewne s symfoniom Schuberta, wagnerowskie za s barwy harmoniczne i orkiestralne. Caoci jednak dziea, jego koncepcj i konstrukcj rzdz wasne, brucknerowskie prawa. W I czci (Moderato con moto) dominuje rozlegy temat gwny, ktry skada si z trzech ogniw: pierwsze wprowadzaj trbki, w drugim przewodnictwo przejmuje rg, trzecie rozbrzmiewa w potnym unisonie orkiestry. W przeciwiestwie do heroicznego tematu gwnego temat drugi ma charakter pastoralny (altwki, rg). Trzeci temat to jakby chora, gdzie chrowi instrumentw przewodzi trbka. Ten materia prezentuje ekspozycja. Przetworzenie wykorzystuje przede wszystkim elementy pierwszego tematu. Po wspaniaej kulminacji i efektownej pauzie generalnej nastpuje re-pryza, ktr wieczy z rozmachem temat gwny. Adagio, quasi Andante (II cz.) jest jednym z najgbiej inspirowanych utworw Brucknera. Napisane z

myl o matce kompozytora, ma wiele partii lirycznych, ktre jednak przeplataj si z fragmentami penymi ekstazy lub dramatyzmu. Kontrasty nastrojowe pogbia silnie zrnicowana dynamika, a..take zmienione w rodkowym ogniwie metrum: z \ na l . Muzyczna akcja wspiera si w Adagiu na trzech tematach, ktre nale przede wszystkim do smyczkw. Bardzo bezporednio przemawiajcym utworem jest Scherzo (III cz.), rodzaj perpetuum mobile". Nie ma tu waciwie tematw (wyjtek stanowi wdziczna taneczna melodia wiede174 i ' B r u c Je n e r ska); wyraziste motywy staj si materiaem intensywnego przebiegu rytmicznego i dynamicznego. Spokojniejsze jest trio, w ktrym silniej jeszcze ni w czci gwnej dochodz do gosu elementy tak bliskiej kompozytorowi, rodzimej austriackiej muzyki ludowej. Fina (Allegro) nawizuje pocztkowo do ruchliwego Scherza, lecz gwny temat z majestatycznymi akordami trbek, rogw i puzonw ustala

zasadnicz, podnios atmosfer tego utworu. Drugi temat czy w sposb wysoce oryginalny elementy taneczne (smyczki) i powag chorau (instrumenty dte). Sens tego tumaczy sam Bruckner: Takie jest ycie. Polka symbolizuje jego humor i rado, chora za smutki i cierpienia". W przetworzeniu stopniowo rozjania si klimat nastrojowy muzyki, a repryza przynosi cakowit likwidacj dramatycznych konfliktw. Na zakoczenie, po potnej kulminacji, powraca gwny, heroiczny w swym charakterze temat I czci. (60') IV Symfonia Es-dur Romantyczna". Z caej muzyki Brucknera przemawia gboka mio do ziemi rodzimej. Otwartym sercem wchania w siebie wspaniao pl i lasw, nieba i soca." Te sowa jednego z niemieckich mu-zykografw, prawdziwe dla caej twrczoci Brucknera, znajduj szczeglne potwierdzenie w Symfonii Es-dur (187374). Opiewajc w niej romantyczne pikno przyrody, a przede wszystkim romantyk lasu, nada jej Bruckner tytu Romantyczna". Jest wic IV Symfonia dzieem poniekd programowym, pokrewnym w koncepcji ideowej tu bardziej moe jeszcze abstrakcyjnej Symfonii Pastoralnej" Beethovena. Ilustracyjno-

programowe momenty wtopione s w tok muzycznej narracji o typowym dla Brucknera szerokim zaoeniu i nie narzucajc si zbyt agresywnie, wyciskaj jednak pitno na charakterze dziea, I cz (Bewegt, nicht zu schnell) jest wielk apoteoz przyrody. Z mglistego (tremolo smyczkw), typowego pocztku Brucknerowskich symfonii rozwija si stopniowo potny hymn ku czci natury, w ktry wplataj si bardziej liryczne epizody. Lena romantyka" uwypuklona jest czstym uywaniem instrumentw dtych drewnianych i rogw (pocztek pierwszego tematu) oraz oryginalnie traktowanym kwintetem smyczkowym. Sam Bruckner tak wyobraa sobie obrazowo" przebieg tego allegra: redniowieczne miasto wit z miejskich wie odzywaj si poranne hejnay bramy otwieraj si na dumnych rumakach ruszaj rycerze galopem w pole otacza ich czar lasu szum drzew, piew ptakw i tak rozwija si romantyczny obraz dalej". 175 Bruckner W melancholijnym nastroju przebiega II cz (Andante quasi allegretto). Rytmy marsza

aobnego, pospny chora, elegijne melodie, lkliwie niezdecydowane motywy dopiero pod koniec utworu ustpuj miejsca janiejszym wizjom. I tu odpowiednie elementy programowe przypominaj, e to dla powanych myli stanowi lena sceneria. Typowo ju leny obraz przedstawia III cz (Bewegt), jak wszystkie scherza Brucknera najbardziej zwarta i logiczna formalnie. Wedug Brucknera jest to scena polowania; trudno wyobrazi sobie dla niej bardziej romantyczne i malownicze ujcie muzyczne. Susznie uchodzi Scherzo za jeden z naj-szczliwiej pomylanych i zrealizowanych utworw Brucknera. Operujc najbardziej elementarnym materiaem motywicz-nym, osiga kompozytor prawdziwe wyyny artyzmu. Szczeglnie podkreli trzeba barwn harmonik, delikatne przejcia, subteln prac imitacyjn. Trio jest wdzicznym lendlerem. Na autografie zanotowa kompozytor: Taneczna melodia podczas obiadu na polowaniu". W przeciwiestwie do wesoego Scherza wprowadza Fina, (Miissig bewegt) w dramatyczn atmosfer. Budzca groz burza, upiorna, romantyczna fantastyka lasu znajduj tu muzyczny

odpowiednik. Z nowymi tematami mieszaj si reminiscencje z poprzednich czci, tworzc zmienn nastrojowo, ale najmniej przejrzyst konstrukcyjnie cz dziea, ukazujc te cechy techniki kompozytorskiej Brucknera, do ktrych droga nie wiedzie wprost od Beethovenowskiej logiki i dyscypliny formalnej. Chora w kodzie nazywa autor abdzim piewem romantyzmu". (60') V Symfonia B-dur, napisana w latach 1875/76, doczekaa si swego prawykonania dopiero 8 IV 1894 w Grazu, po przystosowaniu jej przez przyjaciela kompozytora, dyrygenta F. Schalka, do gustw wczesnych odbiorcw. Dzieo odnioso dziki temu duy sukces, ale Bruckner nie zdawa sobie chyba sprawy (wwczas ciko chory, nie sysza nigdy V Symfonii), e wanie tu zreszt w dobrej wierze dokonano szczeglnie wynaturzajcych zmian w muzycznej materii. Dopiero wydana w latach trzydziestych prawersja usuna wagnerowskie" retusze w instrumentacji, opaczne tempa, bdn dynamik i frazowanie, nieuzasadnione skrelenia. Inna rzecz, e bez skrtw wystawia V Symfonia suchacza na du prb wytrzymaoci: trwa 80 minut i jest obok rwnie dugiej VIII Symfonii najduszym dzieem Brucknera. Wspczeni, ktrzy

lubowali si w obdarzaniu tytuami dzie tzw. muzyki absolutnej, nadali jej m. in. nazwy: redniowieczna", Katolicka", Choraowa", okrelajce zreszt w jaki sposb 176 ' Brwc/cner oglny charakter i atmosfer muzyki. Sam kompozytor mwi 0 Symfonii B-dur jako o swym mistrzowskim dziele kontrapunktycznym", co jest bez wtpienia stwierdzeniem susznym z uwagi na rzeczywicie bardzo gst tkanin polifonicznie prowadzonych gosw. Inn charakterystyczn cech V Symfonii jest jej wyjtkowa jednorodno tematyczna. W 21 taktach wstpu (Adagio) zawarte s motywiczne zalki wszystkich muzycznych myli monumentalnego Allegra (I cz.), opartego na dwch tematach (pierwszy intonuje obj, drugi za skrzypce na strunie G), lirycznego Adagia (II cz.), wykorzystujcego taneczne melodie i rytmy Scherza (III cz.; MoUo vivace) 1 utrzymanego w sonatowej formie z wczon wielk fug podwjn Finau (Adagio, Allegro), ktrego apogeum stanowi potny i

wzniosy chora blaszane). (80')

(instr.

dte

VI Symfonia A-dur (187981) nie ma waciwie adnej historii, jeli nie liczy chronicznych ju obcych ingerencji, ktre usunito dopiero w wydanej w 1937 prawersj. Dzieo naley do rzadziej grywanych symfonii Brucknera. Nawet sam kompozytor nie doy prawykonania caoci, ktre dopiero w 1899 poprowadzi jego ucze i ordownik, Gustaw Mahler. Jest to najspokojniejsza, najjaniejsza, najbardziej normalna" symfonia Brucknera. Charakterem zblia si do Czwartej i bywa nazywana Pastoraln"; moe nie tyle dla idyllicznego nastroju czy zwizkw z natur, ile dla dominujcej w niej pogody i znacznej jak na Brucknera! prostoty. Mniej tu o wiele waciwej jego innym symfoniom monumentalnoci, namitnego wzburzenia i ekstatycznych uniesie, a muzyczna narracja rozwija si pynnie (jedyna pauza generalna pojawia si w Scherzu). Przy tym wszystkim jest to bardzo brucknerowskie dzieo, zasugujce na czstsze prezentowanie. Kto nazwa pocztek I czci (Maestoso) najpikniejszym muzycznym wschodem soca", co

wraz z charakterem pierwszego tematu zadecydowao chyba o przydaniu caemu dzieu analogicznej do VI Symfonii Beethovena nazwy. Jak zwykle u Brucknera pojawiaj si jeszcze dwa tematy (grupy tematyczne); pierwszy z nich, pogodny, wprowadzaj I skrzypce i oboje, drugi za, energiczny, pojawia si w unisonie wszystkich prawie instrumentw. Przetworzenie i repryza opanowane s jednak przez pierwszy temat. Wyjtkow piknoci odznacza si Adagio (Sehr feierlich), gdzie w przedziwny sposb splata si rado i smutek. Bardzo intymn wypowiedzi obdarzy nas tu Bruckner, ktry w czasie pisania VI Symfonii dozna kolejnego zawodu miosnego. O ile dotychczasowe scherza Brucknera miay taneczno-ludowy charakter, to tym 12 Przewodnik koncertowy 177 Brucfcner razem jest stosunkowo krtkie Scherzo (Nicht schnell) raczej obrazem muzycznym penym romantycznej fantastyki w duchu Webera czy Mendelssohna. Fina (Bewegt, doch nicht zu schnell), ktrego trzy grupy tematyczne czerpi materia muzyczny take z dwch pierwszych czci, nie daje ze swym fasadowym nieco

patosem penej satysfakcji; niemniej efektownie i z rozmachem zamyka cae dzieo. (53') VII Symfonia E-dur (188183) jako pierwsza przeamaa zasadnicze opory w stosunku do muzyki Brucknera i do dzi pozostaa najczciej wykonywanym i najbardziej lubianym jego dzieem. Stanowisko to zawdzicza szczeglnemu bogactwu melodycznemu. Potwierdza si wielokrotnie podkrelany fakt, e istotna warto i sia oddziaywania symfonii Brucknera tkwi nie w ich formalnych ksztatach, zawsze prawie takich samych, i nie w ideowym podou, ktre oscyluje stale midzy uwielbieniem przyrody a nastrojami mistyczno--religijnymi, lecz wanie w melodyce, wtopionej w gst, pnoromantyczn substancj harmoniczn i instrumentaln. adne jednak symfoniczne dzieo Brucknera nie jest tak nasycone elementem melodycznym jak VII Symfonia. Jej polot, przekonujca wymowa i intensywno wyrwnuj pewne znuenie, ktre wywoa mog rozlege, kontrapunktycznie ksztatowane partie. Niemniej jest Symjonia Edur najbardziej zwartym dzieem Brucknera i dlatego unikna wszelkich przerbek i obcych

wersji. Za najlepsz cz uchodzi susznie Adagio. Bruckner zaczai je pisa w przeczuciu jak opowiada mierci Wagnera, ktra rzeczywicie nastpia w czasie pracy nad utworem; koda jest ju zamierzon aobn muzyk, powicon pamici gorco kochanego, niemiertelnego mistrza mistrzw". Wagnerowska atmosfera VII Symfonii, zagszczajca si w Adagio i historia tej czci sprawiy, e dzieo nazywane bywa symfoni Wagnerowsk". Jak we wszystkich prawie symfoniach Brucknera, rozpoczyna si I cz (Allegro moderato) cichym tremolem smyczkw, z ktrego rozwija si poprzez 21 taktw, w nakadajcych si jakby falach nie koczca si melodia" wiolonczel (pniej doczaj si rogi, altwki, klarnet), zanikajca z powrotem w tremolu skrzypiec. Jest to gwny, dramatyczny temat, rwnie typowy dla Brucknera w swej dynamicznej zasadzie rozwojowej jak caa ta cz, jak cae dzieo. Z tego tematu rodz si nowe myli i motywy zarwno tutaj, jak i w dalszych ogniwach cyklu. Po powtrzeniu przez ca orkiestr pojawia si bezporednio w obojach i klarnetach poparty pniej przez inne instrumenty drugi, piewny temat. Muzyka

narasta w gstniejcej harmonii i w mocnych 178 Bruckner rytmach caej orkiestry do potnej kulminacji, ktra niespodzianie amie si w trzpiotowatym motywie smyczkw, speniajcym rol trzeciego tematu. W obwieszczonym przez puzony przetworzeniu wykorzystane s wszystkie trzy tematy, wzgldnie ich motywy, bardzo kunsztownie: w odwrceniu, w skupionym prowadzeniu, w kontrapunktach. Rozbudowany znacznie przez posugiwanie si caym materiaem tematycznym utwr zamyka ogromna proporcjonalnie koda, oparta, przez 53 takty na nucie pedaowej (E); rozpoczynajc si od drugiego tematu, kulminuje tematem pierwszym. W Adagio (Sehr jeierlich und langsam) zastosowane s po raz pierwszy w orkiestrze symfonicznej tzw. tuby wagnerowskie, ktre mistrz z Bayreuth kaza zbudowa dla swej tetralogii Piercie Nibelunga. Take dziki nim klimat brzmieniowy jest tu bardziej jeszcze wagnerowski ni w pozostaych czciach. Dwa tematy: temat smutku", wprowadzony przez tuby . i niskie

smyczki, oraz szeroki temat pocieszenia", zaprezentowany przez skrzypce, stanowi podstaw rozwoju rwnie imponujcego polifonicznym kunsztem, jak w I czci. W rosncym napiciu przeplataj si na wzr ronda oba kompleksy tematyczne. Punkt kulminacyjny w jasnym C-dur poprzedzony jest uderzeniem talerzy. Ruchliwe Scherzo (Sehr schnell) jest majstersztykiem pracy motywicznej. Unisonowy motyw smyczkw, groteskowy sygna trbki, ktry miao podda kompozytorowi pianie koguta, oraz koyszce, septymowe skoki skrzypiec i klarnetw wystarczaj do rozwinicia kontrapunktycznie arcyciekawej, dynamicznie prnej muzyki. Motywy przeksztacane wielokrotnie, pojawiajce si w rnych rejestrach, w jasnych i ciemnych barwach, wiruj szybko i nieustannie w pozornie chaotycznej, a w istocie wietnie zorganizowanej formie. Trio jest janiejsze w nastroju, spokojniejsze, cho piewnowalcowej melodii skrzypiec wtruje znane z gwnej czci, niesamowite troch pukanie kotw. Tym samym tematem (II skrzypce i altwki) co I cz rozpoczyna si Fina (Bewegt, doch nicht zu schnell). Take gwny temat (I

skrzypce) wyprowadzony jest z czoowego motywu Symfonii, tylko e w stosunku do swego pierwowzoru bardziej zrytmizowany, posiada wyrazistsze, mocniejsze rysy. Rol drugiego tematu spenia choraowa melodia, ktr intonuje chr instrumentw smyczkowych. Nie zyskuje ona jednak pniej wikszego znaczenia. Gwny temat w licznych przerbkach i pochodnych mylach panuje prawie niepodzielnie w przetworzeniu, a wycznie w repryzie. Wspaniaa koda, pokrewna w charakterze finaowi I czci, koczy si jej triumfalnie teraz brzmicym tematem czoowym. (65') 12* 179 BrwcJcner VIII Symfonia c-moll dedykowana cesarzowi Austrii, Franciszkowi Jzefowi I staa si przyczyn dramatycznego epizodu w yciu Brucknera. 1884^87 powstaa ta cyklopiczna Symfonia (najwiksza od czasu Dziewitej Beethovena) i chyba wanie jej ogrom wywoa przede wszystkim kategoryczny sprzeciw przyjaci kompozytora, ktrzy nalegali na dokonanie daleko idcych zmian i skrtw. Nie byo to nic nowego, ale tym razem doprowadzio Brucknera do

gbokiego kryzysu nerwowego. W kocu jednak kompozytor uleg namowom swych apostow", z ktrych zdaniem zawsze bardzo si liczy, i napisa now wersj (prawersja ukazaa si w 1939). Te trzy lata, ktre na to powici, wystarczyyby moe na ukoczenie IX Symfonii. VIII Symfonia wystawia zdolnoci percepcyjne suchacza na du prb, przyjo si wic wykonywa j jako jedyny punkt programu. Rwnie imponujca, jak rozmiary, jest jej orkiestra; potrjnie obsadzone instrumenty drewniane, 8 rogw (lub 4 rogi oraz 2 tenorowe i 2 basowe tuby), 3 trbki, 3 puzony, tuba kontrabasowa, triangel, czynele, harfy (moliwie trzy), koty i odpowiednio wzmocnione smyczki. Zwrci te trzeba uwag ha zmienion kolejno ogniw rodkowych: najpierw Scherzo, potem cz powolna. Tumaczy si to niepisanym programem czy ideow treci dziea, ktr jak w wielu symfoniach od Pitej Beethovena (nieprzypadkowa tu zbieno tonacji) okreli mona jako walk czowieka z przeznaczeniem. Dramatyczne zmagania Allegra kocz si w nastroju rezygnacji, lecz w zdrowym duchu (Scherzo) i w mioci (Adagio) tkwi siy pozwalajce zwycia wasn sabo i przeciwnoci losu (Fina)

 tak interpretacj sugeruj komentarze Brucknera, ktrych nie skpi on swoim przyjacioom. Konstrukcja I czci (Allegro moderato) jest typowo Brucknerowska. Znowu jakby z niebytu (tremolo skrzypiec i wytrzymywane dwiki rogw) wyania si niespokojny, rytmiczny temat gwny (altwki, wiolonczele, kontrabasy). Drugi, piewny temat intonuj I skrzypce, trzeci za wprowadzaj rogi i instrumenty dte drewniane. Te trzy tematy s w przetworzeniu z wielk maestri przeksztacane, przeciwstawiane sobie i splatane. Nie sabnce falowanie dynamiczne i nastrojowe doprowadza do ostatniej kulminacji, po ktrej temat gwny jak gdyby rozpada si i zanika w bezbarwnym pizzicato: tak. tyka wedug Brucknera zegar mierci". Scherzo (Allegro moderato) to natomiast, jak kto trafnie okreli, zegar ycia", jeszcze jeden peen ciepa hod zoony przez kompozytora austriackiej ojczynie i jej ludowi. W rozmarzonym triu zwraca uwag impresjonistyczny niemal koloryt brzmie180 Br uckner

niowy. Ze swoimi dwoma przepiknymi tematami pierwszy intonuj skrzypce na strunie G, drugi za wiolonczele naley Adagio (Feierlich langsam, doch nicht schleppend) do najbardziej intymnych powolnych czci w symfoniach Bruck-nera. To rozlega, pena lirycznej zadumy i tkliwego uczucia pie mioci. Po wysuchaniu tego Adagia wykrzykn Hugo Wolf: Minie tysic lat, nim zrozumiane bdzie to wspaniae dzieo!" Ogromn inwencj i kunszt kompozytorski podziwia trzeba w monumentalnym Finale (Feierlich, nicht schnell), w ktrego trzech grupach tematycznych nagromadzi kompozytor nie spotykane nawet u niego mnstwo melodii i motyww. A w triumfalnej kodzie nieodparcie nasuwa si tu porwnanie z zakoczeniem uwertury do piewakw norymberskich Wagnera pitrzy Bruckner jednoczenie gwne tematy wszystkich czterech czci. (80') IX Symfoni d-moll (189194) pisa powanie ju chory Bruckner w wycigu ze mierci; jego najgortszym pragnieniem byo doprowadzi dzieo do koca. Nie udao mu si jak kiedy Mozartowi przy pracy nad Requiem zwyciy: czwarta cz pozostaa w szkicach. Moje poprzednie symfonie

dedykowaem temu czy innemu szlachetnemu mionikowi sztuki, ostatni, dziewit, powicam dobremu Bogu jeli to przyjmie". Gboko wierzcego kompozytora zobowizywaa ta dedykacja do najwikszego wysiku twrczego. wiadectwem tego wysiku jest ju choby niesychane bogactwo muzycznych myli w tym dialogu z Bogiem", jak okrelano czsto I cz (Feierlich, misteriowa). Ale formalnie zachowuje Bruckner ustalone ju w I Symfonii i w nastpnych wiernie podtrzymywane zasady. Z typowego dla mglistego krajobrazu dwikowego wynurzaj si krtkie motywy (rogi), ktre cz si w potnym unisonie wszystkich instrumentw w nieustpliwy temat gwny, po czym jak zwykle do akcji wczaj si dwa jeszcze tematy (grupy tematyczne), tym razem oba piewne; nie brak te tak charakterystycznych dla symfoniki Brucknera generalnych pauz, pomagajcych tu skutecznie w orientacji w tym wzburzonym morzu muzyki, jakie faluje na rozlegych przestrzeniach przetworzenia i repryzy. Po raz wtry (pierwszy raz w VIII Symfonii) na drugim miejscu znajduje si Scherzo (Bewegt, lebhaft) jak susznie zauwaono

sma i najmielsza wariacja Brucknerowskiej koncepcji scherza, ktr zaprezentowa po raz pierwszy w I Symfonii: zachowujc taneczny charakter utworu, odszed tu kompozytor najdalej od jego austriackiej ludowoci w kie181 Br uckner runku romantycznej fantastyki. Trio (zwykle wolnijsze) jest najszybszym utworem Brucknera. O tym, e by on wiadom oryginalnoci Scherza wiadcz jego sowa: Bd si gorszy, kiedy to usysz, ale co mi tam ja ju bd w grobie". A o Adagiu (Sehr langsam, jeierlich) powiedzia: Ma by ono najpikniejsze ze wszystkiego, co napisaem". I jest to rzeczywicie arcypikny i wzruszajcy abdzi piew" samotnego mistrza ze St. Florian, jego poegnanie z yciem", eby uy sw, jakimi sam okreli choraowy epizod (rogi i koty) czcy dwa gwne tematy Adagia. IX Symfonia wykonana zostaa po raz pierwszy dopiero w 1903, oczywicie w ugrzecznionym opracowaniu dyrygenta Ferdynanda Lewego. Dzi gra si dzieo w oczyszczonej ze

wszystkich poprawek" prawersji. Czsto te jako czwart cz wykonuje si Te Deum Brucknera, co sugerowa on podobno na krtko przed mierci. Jego akceptacja wokalnego finau chocia zachowane szkice nie wskazuj na taki zamys twrczy byaby wic jeszcze jednym (obok tonacji) nawizaniem do IX Symfonii Beethovena. (80') Te Deum. Uroczysty hymn dzikczynny Te Deum, ktrego autorstwo wie tradycja z biskupem Mediolanu, w. Ambroym (obecnie przyjmuje si za autora raczej yjcego rwnie w IV w. w. Nicetasa), wyjtkowo dugo trwa w swojej .pierwotnej, gregoriaskiej postaci. Nawet w okresie rozkwitu wielogosowej muzyki kocielnej piewano jeszcze Te Deum na og jednogosowo, a pochodzce z tych czasw nieliczne stosunkowo partytury nie s najwyszego lotu; dziea Orlanda di Lasso czy Palestriny to raczej wyjtki. Dopiero pniejsi twrcy odkryli muzyczne walory ambrozjaskiego hymnu, polot i plastyczno jego poetyckich strof, w ktrych chry aniow, cherubinw i serafinw, prorokw i apostow przystpuj do tronu Najwyszego z radoci, podzik i probami. Weszo te w zwyczaj wykonywanie Te Deum dla uwietnienia wielkich rocznic, jubileuszy, zwycistw i innych

uroczystoci pastwowych hymn w. Ambroego staje si najbardziej wieck z form muzyki kocielnej. Wyamawszy si z ram liturgicznych, zyskuje te coraz wspanialsz opraw muzyczn: rozrasta si forma, komplikuje faktura, do chrw doczaj si solici, organy, a przede wszystkim orkiestra z bogat na og obsad instrumentw dtych. Barokowa muzyka roi si ju od takich okazaych, cho nie zawsze rwnie wartociowych kantat. Te Deum pisz z najlepszych: Purcell, Lully i Haendel, ktry swoimi czterema dzieami tego rodzaju da wietne wzory dla rzeszy nastpcw w XVIII w., m. in. 182 BTuynel dla Haydna i Mozarta. W okresie wojen napoleoskich trwa, a nawet ronie popularno Te Deum u kompozytorw, ale nie powstaj ciekawsze dziea. Potem sytuacja odwraca si i dalsz histori Te Deum znacz kompozycje niezbyt licznych, ale wybitnych twrcw: Berlioza, Brucknera, Verdiego, Dworzaka, Kodalya. Swoje Te Deum na orkiestr, chr, kwartet solistw i organy (ad libitum) w uroczysto-radosnej tonacji C-dur pisa Bruckner w

latach 188185 (prawykonanie 1886), w okresie, kiedy komponowa rwnie VII Symfoni, i oba dziea wykazuj pewne pokrewiestwo tematyczne. Dlatego nie najszczliwsza jest moe idea wykonywania jak praktykuje si Te Deum jako finau Brucknerowskiej niedokoczonej IX Symfonii (per analogiam do IX Symfonii Beethovena), chocia z drugiej strony trudno to uwaa za jakie witokradztwo, Te Deum bowiem Brucknera naley do najwybitniejszych dzie swojego rodzaju. Odznacza si ono szlachetn wzniosoci i polotem, lecz nie brak w nim rwnie momentw zadumy i modlitewnej pokory. Nage zmiany nastroju i jaskrawe kontrasty dynamiczne s charakterystyczn cech dziea, zawsze jednak gr bierze nuta hymnicznej ekstazy, ktra rozbrzmiewa od razu w penym blasku wstpnym uni-sonie chru, wspomaganym przez trbki, puzony i tub. Elementem wicym cao jest pojawiajcy si w pierwszych taktach energiczny, zstpujcy kwart i kwint motyw smyczkw, ktry mona uzna za symbol boskiego majestatu. Z wyjtkiem dwch fragmentw motyw ten jest stale obecny, nadajc dzieu rys monumentalnoci. (22') TON BRUYNEL

*26 I 1934, Utrecht Kompozytor holenderski. Studiowa w Utrechcie, tu te, w studio muzyki elektronicznej, tworzy swoje pierwsze dziea. Aby cakowicie powici si muzyce elektronicznej, zaoy w 1958 w Utrechcie prywatne studio, w ktrym powstay wszystkie jego dziea na tam. Utwory nieelektroniczne wywodz si u niego rwnie z elektronicznych dowiadcze, a czsto pisane s z towarzyszeniem tamy. Waniejsze kompozycje: Relief na organy i tam 1964, Arc na organy i tam 1967, Intra I na klarnet basowy i tam 1971, Mobile muzyka elektroniczna 1972, Phases na tam i orke183 Bwjarsfci str symfoniczn 1974, Translucent I na tam i kwartet smyczkowy 1976, Llstening Landscape na goniki i fortepian ad Ibi-tum 1977. Phases na 4 cieki dwikowe i orkiestr (1974) stanowi kompozycj oryginaln dziki wprowadzonej przez autora zasadzie, e tama (zrealizowana w jego wasnym studio) nie jest tu

mniej wana ni materia orkiestrowy, ktry przeciwnie jest w caoci upodobniony do muzyki elektronicznej. Stwarza to niemae trudnoci w akceptacji utworu przez audy*-torium nawyke do prymatu orkiestry. W Fazach jednoczenie gra orkiestra i odtwarzane s wedug czasu mierzonego na stoperze 4 warstwy elektroniczne, dajce dziki odpowiedniemu rozmieszczeniu gonikw efekt kwadrofonii. Partia elektroniczna skada si z szumu, na ktry nakadaj si gste brzmienia orkiestry, niekiedy stapiajc si z tam w stopniu nierozpoznawalnym. Aby odkonwencjonalizowa instrumenty, autor zredukowa ich brzmienie do materiau cigego, analogicznego do materiau z tamy. (13'20") ZBIGNIEW BUJARSKI *22 VIII 1933, Muszyna Studiowa w PWSM w Krakowie kompozycj u S. wiechow-cza i dyrygentur u B. Wodiczki. W latach 196167 pracowa w Filharmonii w Szeszowie jako prelegent muzyczny i kierownik literacki. Od 1972 jest wykadowc w PWSM w Krakowie. W swojej muzyce czy zamiowanie do tradycyjnej ekspresji z zainteresowaniem

nowszymi kompozytorskimi.

technikami

Waniejsze utwory: Tryptyk na smyczki i perkusj 1958, Synchrony II na sopran, chf mieszany orkiestr 1960, Strefy na zesp symfoniczny 1961, Klnoth na orkiestr kameraln 1963, Contrario na orkiestr 1965, oratorium El hombre 1973, Mustco domestica na 18 instrumentw smyczkowych 1977, Similis Graco I na orkiestr 1979. Oratorium El hombre na gosy solowe, chr i orkiestr (1973) opiera si na tekstach poetyckich nastpujcych autorw: Lowry, Eliot, Eluard, Whitman, lonesco, Ksiga Hioba 184 Burfcfiard oraz tekst z mowy aobnej wszystkie piewane w jzykach oryginalnych. Wydatnie rozbudowana forma utworu skada si z 9 czci, kontrastujcych z sob nie tylko w materii tekstu, ale i muzycznie, gwnie w zakresie instrumen-tacji i sposobu traktowania melodii, a take poprzez rn atmosfer poszczeglnych czci. Prawykonanie dziea odbyo si 21 IX 1974 w Warszawie sopran Jadwiga Gadulanka, mezzosopran

Anna Malewicz-Madey, baryton Jerzy Artysz, Orkiestr i Chrem Filharmonii Narodowej dyrygowa Andrzej Markowski. Musica domestica na smyczki (1977) jest kompozycj jednoczciow, zoon z szeregu fragmentw, ktre autor okrela jako wyczekiwania" i zdarzenia". Fragmenty te nie s zestawiane na zasadzie kontrastw, lecz wypywaj organicznie jeden z drugiego, czc si w cao, w ktrej dominuje kolorystyka dwikowa, operujca wyszukanymi barwami uzyskiwanymi dziki rnorodnemu traktowaniu materiau dwikowego i sposobw uycia instrumentw smyczkowych. Prawykonanie utworu odbyo si 22 IX 1977 w Warszawie, graa Polska Orkiestra Kameralna pod dyrekcj Jerzego Maksymiuka. (12') WILLY BURKHARD

teori, kompozycj i fortepian w Bernie, w 1928 obj stanowisko profesora w tamtejszym konserwatorium. W 1942 osiedla si w Zurychu jako profesor konserwatorium. Na tym stanowisku pozostaje do mierci. W swej twrczoci Burkhard hoduje linearnemu kontrapunktowi i stylowi imitacyjno-polifonicznemu. Zwraca si ku tradycji XV- i XVIwiecznych kontrapunkcstw, do Bacha i form barokowych. Harmonika jes): u niego przede wszystkim funkcj linearnych ukadw melodycznych; kompozytor siga rwnie do redniowiecznych tonacji kocielnych, nigdy jednak nie zrywa zwizkw z systemem durmoll, cho niejednokrotnie bardzo si od niego oddala. Charakterystyczne dla harmonicz185 Bus oni

*17 IV 1900, Leubringen; 118 VI 1955, Zurych Burkhard naley do czoowych .kompozytorw szwajcarskich. Po ukoczeniu konserwatorium w Bernie szwajc. studiowa u Teichmiillera i Karg-Elerta w Lipsku, Courvoisiera w Monachium, d'Ollone'a w Paryu. Od 1924 wykada (prywatnie)

nego jzyka Burkharda s struktury akordowe oparte na interwaach kwarty i kwinty. W twrczoci swej wyszed od form maych, kameralnych, by doj pniej do wielkich dziel orkiestrowych, kantat, oratoriw i oper.

Z obfitego dorobku kompozytora najwaniejsze s: symfonie (I 1927, II 1944), wariacje orkiestrowe Dyl Sowizdrzat 1932, Koncert na skrzypce i ma orkiestr 1943, Koncert organowy 1945, Piccola slnfonia glocosa 1949, Muzyka liryczna na flet, altwk, ,~ wiolonczel i fortepian 1952, Concertino na 2 flety, klawesyn i orkiestr smyczkow 1954; dwa kwartety smyczkowe (I 1929, II 1943); oratoria Das Gesicht Jesajas 1935 i Das Jahr 1941; opera Dle schwarze Spinne 1954, Potop na chr a cappella 1955. i Burkhard jest rwnie autorem szeregu kantat, utworw ch1 ralnych, fortepianowych, organowych, wokalnych (pieni z orkiestr, m. in. do tekstw R. M. Rilkego, K. Hamsuna, G. Kellera). ch Koncert skrzypcowy (1943) zamwiony zosta przez Paula Sachera dla solistki jego zespou, Stefi Geyer. Obsada orkiestry jest tu specyficznie zredukowana do minimum obok smyczkw kompozytor stosuje jedynie rogi, fagoty, klarnety i harfy, przez co towarzyszenie nabiera osobliwej barwy. Cao skada si z 3

czci: Allegro o ostrej tematyce i jakby improwizacyjnych rozwiniciach; Lento, w ktrym skrzypce solo skontrastowane s z ostinatow lini rogu na tle harfy i wiolonczel; finaowe Allegro giocoso, ktre pod koniec przechodzi w kadencj i skupiony epizod Adagio, (ca 20') FERRUCCIO BUSONI *1 IV 1866, Empoli; t 27 VII 1924, Berlin Woski pianista i kompozytor. Ojciec by klarnecist, matka (z pochodzenia Niemka z Triestu) zdoln pianistk w modnym wwczas stylu Thalberga. Busoni uczy si muzyki najpierw u rodzicw; majc lat 8 wystpi po raz pierwszy przy fortepianie jako cudowne dziecko". Przez rok studiowa kompozycj w Grazu (188081), w 1886 uda si na nauk do Lipska. Od 1889 uczy gry na fortepianie najpierw w Helsinkach, pniej kolejno w Moskwie, USA, a wreszcie w Berlinie. Krtki i nieudany by pobyt Busoniego w Bolonii, gdzie zosta powoany na stanowisko dyrektora Liceum im. G. Rossiniego. Znie186 Busoni

chcony oporem, jaki napotka pragnc unowoczeni uczelni, wyjecha w 1915 do Ameryki. Po paromiesicznym pobycie wrci do Europy, ale do Berlina dopiero w 1920. Obj tam mistrzowsk klas kompozycji w Akademie der Kttnste (do jego uczniw naleeli m. in. Kurt Weill, Philipp Jamach, Vla-dimir Vogel). W dalszym cigu odbywa podre koncertowe po Europie. W historii muzyki Busoni zapisa si jako jeden z najznakomitszych pianistw-wirtuozw i jako kompozytor, ktrego estetyka daa pocztek nowemu kierunkowi. Gra Busoniego odznaczaa si perfekcj techniczn, absolutnym panowaniem nad instrumentem, przewyszaa osignicia Liszta i Antoniego Rubinsteina. Zawsze jednak strona materialna" gry pozostawaa na drugim planie, zdecydowanie suc muzycznej ekspresji; po I wojnie wiatowej Busoni przeszed gbok ewolucj wewntrzn i w grze jego uwidoczni si wyranie pierwiastek mistyczno-wizj onerski. Jako kompozytor gosi konieczno stworzenia muzyki zrywajcej z obcieniami dziedzictwa neoromantycznego, muzyki, ktra ksztatowaaby si. w oparciu o tradycje barokowe, klasyczne, o formy pikne i

mocne. W dziedzinie twrczoci operowej przeciwstawia si ideologii i estetyce Wagnerowskiej. Niewtpliwie by prekursorem neoklasycyzmu, chocia we wasnych dzieach nie potrafi wyzwoli si spod wadzy i wpywu muzyki Liszta. Busoni nie dy nigdy do zdobycia rozgosu i popularnoci, zgodnie z przekonaniem, i wszelka sztuka jest arystokratyczna". Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Suita symfoniczna 1888, Lustsptelouverture 1897, lndianisch.es Tagebuch 1915, Konzert-stticfc na fortepian i orkiestr 1890, Koncert fortepianowy (z chrem mskim) 1904, Indlanlsche Fantasie na fortepian i orkiestr 1913, Koncert skrzypcowy 1897, Concertino na klarnet i ma orkiestr 1919, Divertimento na flet i orkiestr 1922; kameralne 2 kwartety smyczkowe, 2 sonaty na skrzypce i fortepian, utwory na wiolonczel, klarnet, z towarzyszeniem fortepianu; opery Dle Brautwahl 1912, Arlecchino oder Die Fenster 1916, Turandot 1917, Doktor Faust 1924 (dokoczona przez Jarnacha). Szczeglne miejsce zajmuje ogromna ilociowo twrczo fortepianowa wasna oraz transkrypcje fortepianowe utworw Bacha, Beethoyena, Bizeta, Brahmsa, Chopina, Liszta, Mozarta. Du

popularno zdobyy sobie take orkiestrowe transkrypcje niektrych dzie Bacha, Mozarta i Liszta. ch 187

po Ameryce. Indiaska pentatonika jest uniwersalna w charakterze, tote muzyka ta ma niewiele z folkloru, wicej za to z impresjonizmu, ktry skale egzotyczne traktowa jak swoj wasno. SYLYANO BUSSOTTI

Bussotti *1 X 1931, Florencja Indianische Fantasie na fortepian i orkiestr (1913) naley do dzie najbardziej reprezentatywnych dla stylu kompozytora, stylu, ktry syn w swoim czasie jako fenomen przejrzystoci, jasnoci tematycznej i formalnej. W Fantazji indiaskiej cechy te przesonite s neoromantycznym tradycjonalizmem, w ramach ktrego wszelkie innowacje, jak np. nastpstwa pustych kwint czy pentatonika, mieszcz si znakomicie, obciajc t muzyk dodatkowo eklektyzmem. Jednake jest to utwr wci jeszcze na swj sposb ywy, a wirtuozowskie wykonanie partii solowej, wzorowanej na pianistyce Liszta, przynosi artystom spore satysfakcje. Czci marszowe i taneczne przechodz jedna w drug, tworzc swobodn bardzo, ale muzycznie organiczn fantazj. Materia melodyczny pochodzi faktycznie z tematw pieni pnocnoamerykaskich Indian, z ktrymi Basoni zetkn si w swojej podry koncertowej Studia kompozytorskie odbywa w latach 194148 w konserwatorium florencidm u L. Dallapiccoli, nastpnie w 1957 w Paryu u M. Deutscha. By suchaczem Midzynarodowych Wakacyjnych Kursw Nowej Muzyki w Darmstadzie. W 1962 wsplnie z Giuseppem Chiarim zorganizowa w Rzymie wystaw wspczesnej muzyki graficznej (Musica e segno). Dziaa wiele jako scenograf i reyser swoich dzie scenicznych. Zainteresowanie sztuk rozciga Bussotti na teatr i malarstwo. Do muzyki doszed przez malarstwo, a gwnie grafik. Naley dzi do wybitnych twrcw partytur graficznych, obfitujcych w ciekawe pomysy, nowe rozwizania formalne i dwikowe. Towarzyszy temu jednak do nieselektywna estetyka wyrazu, ktra osigniciom twrczym Bussottiego odbiera ostro i

bezkompromisowo autentycznego nowatorstwa. Wielkie znaczenie maj jego idee teatralne, znane pod nazw teatru totalnego, pene dwuznacznoci i enigmatycznoci, wizualnie rwnie intensywne jak jego muzyka, w ktrej preferuje typ zmysowego pikna. 188 B u s s o 11 i Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Breve na fale Martenota 1958, Due vocl na sopran, fale Martenota i wielk orkiestr 1958, Manifesto per Kalinowski na orkiestr kameraln i gosy mskie lub eskie ad libitum 195!), Memorla na gosy solowe, lektora, chr i orkiestr 1962, Mit einem gewissen spre-chenden Ausdruck na orkiestr kameraln 1963; kameralne Pieces de chair II na sopran, baryton, fortepian i zesp instrumentalny 1959, Geographie frangaise pour 4 1959, Sette fogli per diversi strumenti 1959, Phrase d trois na skrzypce, altwk i wiolonczel 1960, Torso Letture di Braibantl na gos i instrumenty 1960, II nudo na sopran, klarnet i kwartet smyczkowy 1964, La passion selon Sade, misterium kameralne 19C5, R-A-R-A, 5 utworw na gitar lub skrzypce, lub altwk, lub wiolonczel, lub kontrabas

1967, Marbre na smyczki 1967, The Rara Requiem na 7 gosw i 15 instrumentw 1970, Syrosadunsettimino na 12-g. zesp wokalny, recytatora i 8 instrumentw 1974, Ripetente na fortepian i 7 instrumentw 1976, Sadun na 12 gosw mieszanych 1976; taneczny melodram romantyczny Loren-zaccio 1972, balet BergKristall 1973, opera Potente 1977; nadto utwory fortepianowe (m. in. Brillante 1976). s M e m o r i a na gosy solowe, lektora, chr i orkiestr (1962) skada si z 5 wielkich czci. Jest to jakby dzieo sceniczne (teksty prezentuje lektor) o znamionach swobodnej fantazji wokal-noinstrumentalnej. Poszczeglne czci inspirowaa lektura rnych poetw i pisarzy. Na 42 przepiknie graficznie rozwizanych stronach partytury Bussotti zawar takie mnstwo rnych pomysw wykonawczorealizacyjnych, e gdyby nawet tylko poowa z nich dosza do gosu, ju otrzymalibymy muzyk. Jest to wic partytura otwarta", partytura do realizacji optymalnie twrczej. Waciwie muzyka ta nic nie znaczy": jest wielowarstwow fantazj" fakturaln, napisan bez wikszych zwizkw pionowych czy

poziomych, majc jednak to do siebie, e jej rezultatem jest materia, ktra na innej drodze absolutnie nie byaby osigalna. Obsada utworu (lektor, duy chr kameralny z przewag sopranw, bogata perkusja, instrumenty blaszane, drewniane i smyczkowe, harfa, fortepian i baryton) sama w sobie tworzy organizm interesujcy, a rzecz nabiera jeszcze wikszej wagi, gdy pojedyncze gosy wokalne i instrumentalne dysponuj odrbnie uksztatowanym materiaem. W notacji partii pojedynczych gosw jest zapewne wiele niejasnoci: czsto nie wiadomo w ogle, jak dosownie naley rozumie sam tekst muzyczny; mimo to grafika Bussottiego jest na tyle sugestywna, i moemy zaoy, e wykonawcy mwi ona o wiele wicej ni tekst 189 Bussott aleatoryczny, pozornie pozwalajcy na swobody, z ktrych zazwyczaj niewiele wynika. Niektre strony partytury s po prostu wycznie grafik i mog by rozumiane jako dyspozycja pewnych akcji niezalenych od toku formalnego caoci; utworowi nie przydaj one wartoci, bo niewiele znacz w sensie realizacyjnym, ale partytura,

rwnie sama w sobie bdca dzieem sztuki, zostaa wzbogacona pewnym bardzo piknym elementem dekoracyjnym. (20'30') Mit einem gewissen sprechenden Ausdruck na orkiestr kameraln (1963) naley do niewielkiej liczby wspczesnych dzie opartych na notacji par excellence graficznej; tytu utworu parodiuje niejako przesadnie rozbudowane okrelenia ekspresyjne stosowane przez niemieckich mistrzw. W caoci utwr ma form swobodnej wielkiej akcji" na kilkanacie instrumentw: fortepian, harf, gitar, 5 instrumentw dtych drewnianych, 3 instrumenty dte blaszane, 4 smyczkowe i bogate instrumentarium perkusyjne, obsugiwane przez 5 instrumentalistw. W kilku miejscach dyrygent ma za zadanie wykona nieco muzyki na fortepianie. Pod koniec instrumenty smyczkowe zostaj swobodnie i przesadnie rozstrajane, podczas gdy w innych instrumentach odbywaj si rne akcje". (10') Bergkristall (Kryszta grski) na wielk orkiestr (197273) jest jednoczenie kompozycj estradow i sceniczn jednoaktowym baletem w 7 scenach do libretta wedug opowiadania Adalberta Stiftera. W

orkiestrze gra a 100 muzykw. W wersji koncertowej partytura ma by odtwarzana z wyjtkow dbaoci o kady szczeg, w wersji scenicznej moe by traktowana ze znaczn swoboda. Wersja koncertowa jest zdaniem kompozytora poematem symfonicznym, histori dwojga dzieci, ktre wracajc po witach od dziadkw zagubiy si w nienej zawiei, nocoway w lodowej grocie skalnej i nad ranem zostay odnalezione przez mieszkacw wsi. Niezwykle gsta w fakturze partytura napisana zostaa waciwie w jednej, niezmiennej konwencji, a forma dziea wynika wycznie z cezur pomidzy poszczeglnymi fragmentami. Wersja baletowa opiera si na scenariuszu i projektach scenograficznych, ktre Bussotti doczy do partytury. C ag e JOHN CAGE *5 IX 1912, Los Angeles Cage, jeden z najmielszych eksperymentatorw wspczesnych, naley do czowki amerykaskiej awangardy. Studia kompozy-,, torskie odbywa pod kierunkiem R. Buhliga, A. Weissa, H. Co-wella i A. Schonberga, pianistyczne u F. Ch. Dillon w Los Angeles i

Lazare-Levy'ego w Paryu. Jest zamiowanym kolekcjonerem instrumentw, szczeglnie perkusyjnych (organizowa szereg podry koncertowych po Ameryce z zespoem orkiestr alnym skadajcym si z instrumentw perkusyjnych). Stosowa jako pierwszy tzw. preparowany fortepian", ktrego brzmienie na skutek przymocowywania do strun rozmaitych przedmiotw z metalu, drewna, gumy lub bambusu przypomina brzmienie perkusyjnych zespow spotykanych u ludw wschodnich na ktrym gra si nie tylko palcami, lecz *ake (a nawet przede wszystkim) pici, okciem lub przedramieniem. Rozwija nadto yw dziaalno publicystyczn w czasopismach nowojorskich; naley do wielu stowarzysze muzyczno-artystycznych. Cage jest zwolennikiem muzyki niezdefiniowanej, nieokrelonej. Jego idee zmierzaj ku swobodzie wykonawczej, poszczeglne partie instrumentalne czy wokalne utworu mog by traktowane z wielk doz dowolnoci a do niegrania wcznie. Eksperymentujc w rnych zakresach komponowania, wykonawstwa i odbioru, Cage wykracza poza przekazane przez tradycj krgi rozumienia i traktowania muzyki.

Jego wpyw na kompozytorw modszej generacji by olbrzymi. Twrczo kompozytora zawiera dwadziecia kilka baletw (m. in. The Seasons 1947), Concerto na preparowany fortepian i orkiestr kameraln 1951, szereg kompozycji na zespoy perkusyjne: m. in. Construction in Metal 1939, Second Construction 1940, Thlrd Construction 1941, Imaglnary Landscapes (I 1939, U 1940, III 1942, IV 1951, V 1952); Winter Musie 1957, Musie Walk 1958, Concerto na fortepian i orkiestr 1958, TV Koln 1958, Sounds of Venlce 1959, Musie for Wind Instruments 1960, Theatre Piece 1960, Variations l 1959, 11 1961, Atlas ecltpttcalis 1962, (wystawiany jako balet Aeon), Variatlons VI na rne rodki dwikowe 1966, HPSCHD dla 17 klawesynistw (151 magnetofonw, skomponowany wsplnie z L. Hillerem) 1969, Cheap Imltatlon 1970, Bird Cage na tamy magnetofonowe 1972, Etcetera na zesp instrumentalny i tam 1973, Score (40 Drawings by Thoreau) and 23 Parts na dowolne instrumenty i gosy 1975, Renga with Apartment House me 1976; utwory kameralne, for191 C ag e

tepianowe (Musie af Changes 1951, Etudes Australes 1975), wokalne, i W Koncercie na fortepian preparowany i orkiestr (1951) przygotowanie fortepianu preparowanego, ktry Cage wynalaz jeszcze w latach trzydziestych, zostao precyzyjnie okrelone i polega jak zwykle na rozmieszczeniu we wntrzu fortepianu, na odpowiednich strunach, rnych przedmiotw (metalowych, gumowych itp.), dziki czemu niektre dwiki maj stumione czy zdeformowane brzmienie. Koncert skada si z 3 bezporednio po sobie nastpujcych czci. Na pierwszy plan wysuwa si solista; orkiestra utrzymuje si w dynamice ciszanej, aby tym peniej mona byo zaprezentowa parti fortepianu preparowanego, artykulacyjnie i kolorystycznie arcybogat. Concerto na fortepian i orkiestr (1958) Cage'a to jedno z najosobliwszych dzie muzyki wspczesnej i ju przez sam ten fakt warte, omwienia. Pianista (w intencji Cage'a oczywicie znakomity i ekscentryczny David Tudor) ma do dyspozycji 84 elementy kompozycyjne, ktrymi rozporzdza dowolnie. Towarzyszce fortepianowi instrumenty maj wypisane

dokadnie gosy, ktre przewiduj materia cisy i dowolny. Rwnie dowolna jest liczba wykonawcw i czas trwania. Dzieo kompozytora jest samo w sobie nie ukoczone, mimo to kade wykonanie kompozytor uwaa za definitywne. Zamierzeniem moim byo obj kracowe zjawiska, takie, jakie si czsto spotyka w wiecie natury, np. w lesie lub na ulicach miasta" tak pisze o Koncercie jego autor. Sama muzyka nie jest jednak atrakcyjna; przypadek rzdzi tu zbyt natarczywie. Bardziej atrakcyjnie przedstawia si moe akcja muzykw, od ktrych zreszt wiele zaley. Atlas eclipticalis na wielk orkiestr (1961/62) opiera si na 86 instrumentalnych partiach, ktre mona wykonywa w caoci albo czciowo, grupowo, kameralnie czy orkiestrowo, z udziaem lub bez udziau utworu Winter Musie na fortepian solo lub zesp, w wersji elektronicznej z uyciem amplifikacji i gonikw. Jest to w caoci kompozycja otwarta, swobodna, zanotowana w postaci bardzo dowolnej dla realizacji, operujca dodatkowo jeszcze du iloci dowolnoci w innych zakresach. Autor posuy si jako modelem atlasem astronomicznym: przeniesienie punktu pooenia gwiazd na przestrze muzyczn odoyo si oczywicie przy

192 Car d e w sporym udziale umownych metod transpozycyjnych. Kompozycja Atlas eclipticalis znana jest w rnych wersjach, rwnie z udziaem tancerzy. Renga with Apartment House 1776 (1976) jest rodzajem happeningu muzycznego na gosy i instrumenty. Renga wykonywana przez 54 instrumentalistw opiera si cakowicie na materiale graficznym, a poszczeglne instrumenty nie maj wyznaczonych dla siebie partii. Apartment House 1776 napisany dla 24 instrumentalistw i 4 piewakw (protestancka piewaczka, piewak sefardyjski. czyli hisz-pasko-ydowski, Indianin oraz murzyska piewaczka blueso-wa) rwnie nie jest dokadnie zadysponowany instrumentalnie. Oba utwory nakadaj si na siebie, potrzebni s wic dwaj dyrygenci i wiele zaley tu od ich decyzji. CORNELIUS CARDEW * 7 V 1936, Winchcombe; +13 XII 1981, Londyn

Kompozytor angielski. Jako 7-letni chopiec piewa w chrze w katedrze w Canterbury, w latach 195357 studiowa kompozycj, fortepian i wiolonczel w Krlewskiej Akademii Muzyki w Londynie, w nastpnym roku przebywa w Kolonii na studiach z zakresu muzyki elektronicznej u G. M. Koeniga. Wsppracowa z J. Cage'em i pianist D. Tudorem, czoowymi przedstawicielami muzycznej awangardy. W latach 195860 by asystentem K. Stockhausena w studio koloskim. W 1961 wraca na kilka lat do Anglii i rozwija tam niezwykle oywion dziaalno: komponuje, uprawia krytyk muzyczn, zajmuje si pracami wydawniczymi, pedagogik, odczytami, koncertuje jako pianista, grajc take na gitarze i czelecie. W 1964 przebywa kilka miesicy w Rzymie, gdzie studiuje u Petrassiego, uzyskujc ostatecznie dyplom z kompozycji w Accademia di Santa Cecilia. Od 1967 uczy kompozycji w Royal Academy of Musie w Londynie. Cardew jest jedn z ciekawszych indywidualnoci kompozytorskich redniego pokolenia. Posuguje si technik aleatoryczn w odniesieniu do materiau muzycznego, czasu i co typowe obsady wykonawczej (moe by dowolnie rozszerzana lub dobierana). Osiga rezultaty o

charakterze eksperymentalnym. niemal zawsze bardzo interesujce jako rozwizania brzmieniowe. 13 Przewodnik koncertowy193 Barter Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Autumn '60 1960, TMrd Orchestral Piece 1960, Mouement 1962, Treatlse (od 1963); kameralne Octet 1959 1959, Octet '61 for Jasper Johns 1961; fortepianowe III Sonata 1957, Feliruary Pleces 195960, Three '*; Winter Potatoes 1965; Schooltime Composittons na nieokrelone rodki wykonawcze (od 1987), The Creat Learning na rnych wykonawcw 1970. ch Third Orchestral Piece (1960). Kompozycja jednoczciowa, zoona z segmentw; o ich iloci i kolejnoci ma decydowa dyrygent (poza niewielkimi wyjtkami, ktrym kompozytor wyznacza rol miejsc staych w utworze). Jak w wikszoci swoich utworw, tak i tu zestawia Cardew materi muzyczn z materiau okrelonego tylko w zakresie wybranych parametrw. Nie jest to utwr improwizacyjny, mimo to jego

wykonania mog si rni od siebie diametralnie dziki udziaowi czynnika aleatorycznego w zakresie wikszoci wyznacznikw. (Ponad 10') ELLIOI CARTER * 11 XII 1908, Nowy Jork Kompozytor i pedagog amerykaski. Studia muzyczne odbywa w Harvard University u W. Pistona i G. Holsta, nastpnie u Nadi Boulanger w Paryu. By wykadowc szeregu uczelni amerykaskich w Stanach Zjednoczonych, w 1967 obj stanowisko profesora kompozycji na Yale Unlyersity. Carter rozwi5a take dziaalno pisarsk jest autorem wielu artykuw i publikacji z zakresu muzyki wspczesnej. By wielokrotnie nagradzany w kraju i za granic. Carter jest twrc bardzo podnym, pisze dziea w szerokim wachlarzu form: symfonie, sonaty, koncerty, kwartety, opery, balety, oratoria, pieni. Naley do czowki kompozytorw amerykaskich; od tradycyjnego neoromantycznego nastawienia tamtejszego rodowiska muzycznego korzystnie odbija jego zaawansowana technika rytmiczna i metryczna, wywodzca si z improwizacyjnoci toku melodycznego. Carter wykazuje

niesabnce zainteresowanie nowymi technikami dwikowymi. t Waniejsza kompozycje: orkiestrowe Koncert na roek angielski 1937, Symfonia 1942, Hollday Overture 1944, Wariacje 1955, Double concerto na klawesyn, fortepian i 2 orkiestry ka194 ' - -''"<' Cas e t la meralne 1961, Koncert fortepianowy 1966, Koncert na orkiestr 1969, Symfonia na 3 orkiestry 1977; kameralne 3 kwartety smyczkowe (1951, 1959, 1971), 2 kwintety dte (1949, 1974), A Mirror on Which to Dwell na sopran i 9 instrumentw 1976; oratorium Tom and Lily 1934, oratorium The Bridge 1937; balety The Bali Room Guide 1937, Pocahontas 1939, The Minotaur 1947. Pisze te muzyk teatraln. ch Double concerto na klawesyn, fortepian i 2 orkiestry kameralne (1961). Jest to wedug sw kompozytora utwr antyfonalny na dwie niewielkie orkiestry; kadej z nich przewodzi jeden z solistw. Klawesynowi towarzyszy zesp skadajcy si z fletu, rogu, trbki, puzonu, altwki, kontrabasu

i perkusji, a fortepianowi obj, klarnet, fagot, rg, skrzypce, wiolonczela i rwnie perkusja. Obie antyfonalne grupy s ponadto wyranie zrnicowane przez fakt, e kada z nich eksponuje swj wasny zasb interwaw melodycznych i harmonicznych, co jest charakterystycznym rysem ostatniego okresu twrczoci Cartera. Kada grupa posiada te swoje okrelone tempo. Koncert skada si z 7 czci, cile z sob powizanych i nastpujcych bezporednio po sobie: Introdukcja Cadenza Allegro scherzando Adagio Presto Cadenza Coda. Kada cz uformowana jest odmiennie; oba instrumenty solowe traktowane s ornamentalnie, figuracyjnie i po wirtuozowsku. AFREDO CASELLA * 25 VII 1883, Turyn; t 5 III 1947, Rzym Nauk muzyki rozpoczyna Casella jako kilkuletni chopiec pod kierunkiem matki. W 1894 wstpuje do konserwatorium paryskiego, gdzie studiuje fortepian u L. Diemera, a kompozycj u X. Leroux i G. Faurego. W latach 191215 prowadzi klas fortepianu w tyme konserwatorium. Dziaa nie tylko Jako planista, dyrygent i kompozytor, lecz take jako

ordownik wszelkiej nowoci w sztuce. W 1915 wraca ,do Woch; jest profesorem klas fortepianu kolejno w kilku uczelniach. W 1917 zawizuje Narodowe Towarzystwo Muzyczne (Soceta Nazionale di Mu-sica), przeksztacone w 1923 we wosk sekcj Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Uprawia take dziaal' 195 C asella no pisarsk; jest autorem rozprawy 'evoluzione delta must. >, a traverso la storia delia cadenza perjetta 1919, monografii 'K o Strawiskim 1928, tomu esejw 21 + 26 1931, II Planoforte 1938 ksiki o historii, technice i pedagogice fortepianowej, wreszcie autobiografii I segreti delia Glara 1941. W ostatnich latach ycia Casella wiele czasu powici take dziaalnoci edytorskiej. Redagowa krytyczne wydania dzie Vivaldiego, :,t D. Scarlattiego, Beethovena, Bacha, Mozarta i Chopina.

By obok G. F. Malipiera najwybitniejszym bojownikiem o nowoczesno w muzyce woskiej, jej odnowicielem. Nie mia zadania atwego, bowiem po powrocie do kraju w 1915 ; spotka si z przyjciem wicej ni niechtnym, a kolejne prawykonania i prapremiery jego utworw koczyy si skandalicznymi awanturami (jak np. po wykonaniu Elegia erolca w 1917). Mimo to Casella rozwija niezwykle yw i szerok ' dziaalno jako organizator woskiego, a take midzynarodowego ycia muzycznego (nawizywa stosunki m. in. z ZSRR i USA). Jako zaoyciel i czonek zespou Trio Italiano" rozpropagowa wiele wspczesnej muzyki kameralnej. By znakomitym mwc, wytrawnym pisarzem. Twrczo Caselli mona podzieli na trzy okresy. Pierwszy sta pod znakiem stylistyki pnoromantycznej, w krgu muzyki R. Straussa i G. Maniera. Rapsodia orkiestrowa Italia z 1909 ukazywaa ju zalki wasnego, oryginalnego jzyka dwikowego. Casella, chocia

unikn cakowicie wpywu francuskich impresjonistw, operowa przecie mistrzowsko bardzo bogat palet instrumentacyjn. Rok 1914 rozpoczyna drugi * okres twrczoci, uksztatowany pod wpywem repertuaru Diagilewowskich Baletw Rosyjskich" (zwaszcza muzyki I. Stra-wiskiego). Casella idzie w kierunku unowoczenienia rodkw ' harmonicznych, rozlunienia tonalnoci do ostatecznych granic. Lata powojenne cechuje zdecydowane odejcie od pnoroman-tycznej chromatyki, radykalizacja jzyka dwikowego, poszukiwanie nowych rozwiza formalnych. Wreszcie ok. 1924 krystalizuje si dojrzay styl Caselli styl neoklasyczny, bowiem kompozytor najwyej stawia tradycje narodowe w muzyce woskiej. Sign wic do twrczoci przedklasycznej Monte-verdiego, D. Scariattego i Vivaldiego do woskiej muzyki ludowej i XVHI-wiecznej opery buffa. Mistrzowskim poczeniem nowoczesnego jzyka dwikowego z elementami stylu narodowego wprowadzi Casella muzyk wosk w wiek XX. Waniejsze orkiestrowe kompozycje: rapsodia Italia

1909, Elegia eroica 1916, trzy symfonie (I 1905, II 1909, III 1941); koncerty A notte alta 1921 i Partita na fortepian i orkiestr ' 1925, Scarlattiana na fortepian i 32 instrumenty 1926, Concerto romano na organy i orkiestr 1926, Koncert skrzypcowy a-moll 196 C as e l la 1928, Koncert na trio i orkiestr 1933, Koncert wiolonczelowy 1935; kameralne Koncert na kwartet smyczkowy 1924, sonaty wiolonczelowe (I 1907, II 1927), Sinjonia na fortepian, wiolonczel, trbk klarnet 1932; opery La donna serpente 1931, opera kameralna La fauola dl Orfeo 1932, II deserto tentato 1937; balety n conoento venezla.no 1913, La glara 1924, La rosa del sogno 1943; Missa solemnls Pro Pace" na sopran, baryton, organy i orkiestr 1944. Ponadto liczne miniatury fortepianowe, utwory dla dzieci. ch Jedynym waciwie dzieem Caselli, ktre pojawia si na naszych estradach koncertowych, jest Rapsodia Italia" op. 11 (1909). W tym nastrojowym fresku muzycznym, zdradzajcym

niewtpliwie wpywy niemieckiego pnego romantyzmu, z du maestri operuje kompozytor ogromnym aparatem orkiestralnym. Jego zamierzeniem artystycznym byo przedstawienie dwch kontrastujcych krain poudniowych Woch: piknej, lecz surowej i tragicznej Sycylii, a z drugiej strony beztroskiej atmosfery ttnicego yciem Neapolu. Zgodnie z tym zaoeniem rozpada si dzieo na dwie zasadnicze czci. Pierwsza rozpoczyna si powolnym wstpem, ktrego temat oparty jest na ludowej melodii z okolic Yallelunga. Po krtkim Allegro uspokaja si pocztkowe wzburzenie i wyania si nowy temat, pena wzruszajcej skargi pie sycylijskich zolfatari" (grnikw z kopal siarki). Z tragicznym nastrojem tego epizodu kontrastuje nowy obraz, ktry ma wedug intencji kompozytora wywoywa atmosfer gorcego popoudnia letniego: na tle pastelowego kolorytu instrumentalnego orkiestry rozwija roek angielski dug pie o archaizujcych rysach. Nowe ogniwo rozpoczyna fagot przy akompaniamencie harf lekkim, przekornym tematem. Koczy si pierwsza cz jakby z oddali rozbrzmiewa pocztkowy temat i melodia zolfatari. W lekkim i wesoym nastroju karnawaowej

zabawy rozpoczyna si druga cz to roztaczony i rozpiewany Neapol; rozbrzmiewaj kolejno radosne, pene temperamentu melodie jego ludu. Z nich na pierwszy plan wysuwa si synna piosenka Funiculi-funicula, ktra nabiera w zakoczeniu charakteru porywajcego hymnu. (18') C asti glioni "* ? :*#,:.; [' NICCOLO CASTIGLIONI * 17 VII 1932, Mediolan Kompozytor pianista woski. Nauk muzyki, rozpoczt w konserwatorium mediolaskim (m.in. kompozycj u G.F. Ghediniego), kontynuowa w Salzburgu prywatnie u C. Zecchiego i F. Guldy (fortepian) oraz u B. Blachera (kompozycja). Od 1958 bierze udzia w Wakacyjnych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadzie. W latach 1950-tych CastigUonl nalea do grupy kompozytorw awangardowych, umia poczy elementy technik nowatorskich z konwencjonalnymi, jego kompozycje orkiestrowe (o najwikszej nawet obsadzie) odznaczay si niezwykle cienk, przejrzyst orkiestracj. W latach 1970-tych jednak Castiglioni uleg

pewnemu konwencjonalnemu skostnieniu. Prby odnowienia warsztatu stosowaniem techniki collage'u nie day szczliwego rezultatu; rozmijaj si z istotnym nurtem aktualnej myli kompozytorskiej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Canti per orchestra da camera 1958, symfonie (l 1956, II 1957), Elegia na gos i 19 instrumentw 1957, Uwertura 1957, Impromptus IIV na ma orkiestr 1958, Seuenze 1959, Aprslude 1959, Dlsegnl na ma orkiestr 1960, Rondels 1961, Sincironle na wielk orkiestr 1963, Conso-nante na Het i orkiestr kameraln 1963, Gyro na chr i nowe instrumenty 1963, Koncert na orkiestr 1968, Chant du signe na , flet i orkiestr 1989, Symphony In C na chr i orkiestr (teksty Jonsona, Dantego, Szekspira i Keatsa) 1969, Arabeschi na flet, , fortepian l orkiestr 1973, Inverno tn-uer 1973, Quodlibet na fortepian i ma orkiestr 1976, Stnfonta con giardino 1978, Couplets na klawesyn i orkiestr 1979; kameralne Movlmento contlnuo na fortepian i 11 instrumentw 1959, Tropi na zesp kameralny 1959, Gymel na flet i fortepian 1960, Masues A BooJc of Dances, Chorales, Symphonles and Phantastes na 12 instrumentw

1968, Beth na klarnet i instrumentw 1979; kilka oper.

I Symfonia (1956) napisana jest na du orkiestr tradycyjnego typu, w ktrej tylko perkusja wiadczy o nowszym wyobraeniu instrumentalnym autora. Skada si z 5 czci: Variazioni dramatiche Scherzo Notturno Concitato Aria (gdzie kompozytor wprowadza gos z tekstem F. Nie-tzschego, w jzyku niemieckim, nie tumaczonym). Cz I to cykl wariacji o chaotycznym, skulminowanym wstpie; wikszo wariacji przedstawia si w stosunku do niego kontrastowo kameralnie, logicznie i prosto. Cz II jest na stary 198 l ' C astiglioni sposb motorycznym" scherzem, Notturno za utworem piknym, poetyckim, subtelnym, lecz zarazem intensywnym. Concitato jak mwi sam tytu jest wzburzone" i dramatyczne. V cz nawizuje do subtelnego klimatu czci III. Castiglioni nie unika tu prowadzenia duszych fraz. Krtkie nawizanie cytatem z I czci staje si cyklicznym

zamkniciem dziea, wskazujc na jego skontrastowan, lecz w jakich nadrzdnych warstwach jednolit cao. W szeciominutowej Uwerturze (1957) Castiglioni wyszed znacznie poza dawny gatunek uwerturowy. Utwr uderza zwizoci, ktra ograniczaaby cao do dwu minut, gdyby nie jej rodkowy, bardzo powolny czon. Dzieo skada si z 3 podczci, ujtych w 3 rnych tempach. Pierwszy fragment to Impetuoso: niespokojne, zainicjowane dysonansem blachy i prowadzone poprzez solo kotw w do zwykej technice a do krtkiej kulminacji dynamicznej. Fragment drugi Molto lento przenosi nas w klimat tajemniczy (wietne uycie fortepianu bez grania na klawiaturze!), subtelny i nadzwyczajnie delikatny. I wreszcie Allegro molto, pomylane na wzr Messiaena jako permanentne tutti w jednakowym rytmie szesnastek, stopniowo rozrzedzanych, zakoczonych subtelnym dysonansem (Castiglioni lubi operowa efektem par excellence harmonicznym!) oraz prostym pasaem fortissimo. Bogactwo tej partytury nie polega na finezjach kolorystycznych, lecz na silnie kontrastowych, konstrukcyjnych powizaniach pomidzy

jednoznacznie motywami.

traktowanymi

D i s e g n i (1960) napisane s na may zesp orkiestrowy o podwjnej obsadzie drzewa i proporcjonalnie wymierzonej reszcie instrumentw, w ktrych uderza brak niskich smyczkw. Utwr Castiglioniego ogranicza si do kilku chwytw fakturalnych i tylko w niewielu miejscach kompozytor osiga peny symfoniczny rezultat; pozosta przestrze muzyczn wypeniaj kolorystyczne i punktualistyczne plamy. Jest to utwr prosty, lecz napisany pewn ju rk, w harmonice jasno skrystalizowany. Rondels na orkiestr (1961) to kompozycja bardzo zwarta w formie. Jak wikszo dzie Castiglioniego, oparta jest na serialnej organizacji materiau dwikowego, ktra co w tym wypadku wida bardzo wyranie ma to do siebie, i znacznie komprymuje sam proces formalny muzyki. Na pierwszy plan wybija si barwa dwiku oraz jego gsto; barwa opiera si na zmiennym kolorycie instrumentalno-har199 C as L 01 i o ni

monicznym, gsto na stosunkach iloci dwikowych do przestrzeni, ktr wypenia materia muzyczna. Forma muzyczna powiada kompozytor nie stanowi schematu apriorycznego i wyrasta bezporednio z rnic materiau dwikowego." (ca 12') Koncert na orkiestr (1968) powsta na zamwienie rzymskiej Accademia di Santa Cecilia. Zaoenie jest niezwykle proste: utwr koczy si tak samo, jak si zaczyna, z t rnic (do istotn), e przy kocu (w waltorni i trbce) pojawia si w formie cantus firmus seria 12-tonowa, na ktrej opiera si cay utwr. Ekspozycja rozwija si powoli i stanowi rodzaj procesu intensyfikacji materiau i wyrazu. Cao skada si z 5 czci o bardzo improwizacyjnym charakterze, o koncertujcej fakturze std tytu i o bardzo charakterystycznej dla Castiglioniego pynnoci struktur, ktrych dwuznaczno sama struktura i jej wyraz, konstrukcja motywu i jego rezultat wraeniowy podkrelaj wielkie pauzy, rwnie bdce tu rodkiem intensyfikacji muzyki. Poszczeglne instrumenty s uyte w Koncercie przede wszystkim z punktu widzenia moliwoci ich wirtuozowskiego zastosowania. W ten sposb jawi si ta muzyka jako euforyczna gra dwikowa, ktra

zrazu przedstawia si jako zesp struktur, a w procesie zestawiania materiau nabiera wikszego, niemal symfonicznego znaczenia. Arabeski na flet, fortepian orkiestr (1973) s rodzajem suity, ktrej segmenty wi si z sob na zasadzie kontrastu pewnych tylko elementw. W caoci obowizuje zasada dialogu pomidzy dwoma koncertujcymi" instrumentami fletem i fortepianem a orkiestr; w ten sposb utwr przypomina dawn form concerto doppio, przy czym koncertuj take instrumenty wybrane z orkiestry, ktre rwnie z sob czy z solistami dialoguj. W kompozycji tej uderza rozmylna zdawkowo motywiczna std tytu i pynno ruchu. (ok. 20') I n v e r n o n-ver (Undici poesie musicali per piccola orchestra, 1973) stanowi cykl 11 wzgldnie krtkich utworw, z ktrych kady jest ujty w innym klimacie, w innej fakturze i instrumentacji; w niektrych wprowadzona zostaa po-litonalno, w innych swoboda zestawienia pojedynczych linii melodycznych (take tacw) w czasie, w jeszcze innych byskotliwa gra nic nie znaczcych ornamentw. Poszczeglne czci s interesujce przez sw odrbno i zaskoczenie, jakie w swojej kontrastowoci powoduj. s

200 Cer ha FRIEDRICH CERHA ,,-,,, * 17 II 1926, Wiede Austriacki kompozytor, dyrygent, skrzypek. Studia muzyczne odbywa w Wiedniu (kompozycja u A. Unia, skrzypce u V. Pfihody); na uniwersytecie wiedeskim studiowa muzykologi i germanistyk z filozofi. Cerha pooy due zasugi na polu upowszechniania nowej muzyki: w 1958 wraz z K. Schwertzikiem zaoy zesp ,,Die Reihe", specjalizujcy si w wykonywaniu nowej muzyki; w 1960 obejmuje w Wiedeskiej Akademii Muzycznej kierownictwo kursu praktycznego powiconego muzyce awangardowej; zajmuje si notacj nowe; muzyki; jest rwnoczenie kierownikiem artystycznym studia elektronicznego w Wiedniu; czsto wystpuje jako dyrygent w programach nowej muzyki. Cerha tak pisa o swej twrczoci: .dostrzegam dwie cechy charakterystyczne dla mego mylenia muzycznego. Jedna z nich to niedlalektyczno delikatne odcienie w ramach jednej barwy czy struktury zawsze znaczyy dla mnie wicej ni pstre zestawienia. ycie i ruch

subtelnych odcieni., ale rwnie i czas, aby ich egzystencj naleycie podkreli i to jest wanie druga cecha; moje muzyczne pomysy zawsze rociy sobie prawo do duej iloci czasu. Poszukiwanie nowego stosunku do podstawowych zjawisk ksztatowania muzycznego, eksperymenty stawiajce w nowym wietle problematyk porzdku i zakcenia, eksperymenty dotyczce zmiennych dziaa elementw i systemw wszystko to mona odnale w moich utworach". Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Relaziont fragili na klawesyn i zesp kameralny 1957, Espressioni Jondamentali 1357, Trois mouvements na orkiestr kameraln 1960, Interseca-zioni na skrzypce i wielk orkiestr 1961, Ezercises na baryton, gos recytujcy i zesp kameralny 1967, Splegel lVII na rne zespoy orkiestrowe 196067, Verzeicinls na 16 gosw 1969, Slnfonie 1975, Koncert podwjny na skrzypce, wiolonczel i orkiestr 1975; kameralne Deux clats en rflectlon na skrzypce i fortepian 1956, Eniambements dla 6 wykonawcw (flet, skrzypce, perkusja, trbka, puzon, kontrabas) 1959, Catalo-gue des objets trouves na zesp kameralny 1970. Poza tym utwory fortepianowe, pieni.

: ch Cykl S p i e g e l IVII (Lustra IVII) na rne zespoy orkiestrowe (196067) zamierzony by przez kompozytora jako seria dzie o podobnej idei, o ktrej pisze: W koncepcji tych 201 C er h a utworw wyszedem od czysto muzycznych wyobrae. Jest jednak prawdopodobne, e pewne zjawiska, ktre mnie najsilniej poruszaj i zmuszaj do cigej dyskusji, w sposb niewiadomy zasiliy moje wyobraenia dwikowe. Std wybr tytuu. Przed stu laty poszczeglne czci cyklu otrzymayby moe nazwy: Mga, Wiatr, Soce, Morze, Krzy-ki, Pustynia, Strach. W mej wiadomoci jednak wyobraenia muzyczne i czynnoci kompozytorskie pozostay nietknite adn programowoci. Dwie cechy charakterystyczne dla mego muzycznego mylenia graj w Lustrach, rol pierwszoplanow: delikatne niuansowanie barw czy struktur i bardzo powolny przebieg w czasie. Na zasadnicz architektonik akustyczn dziea, o charakterze jak gdyby reakcji acuchowej, nakada si inna

architektonika architekto-nika wiadomych cofni, ktre od czasu do czasu ukazuj j w nowym wietle to, co ju mino. Jest to bardzo odlege od zainteresowania piknem dwikowym. Ale obecnie trudno mi sobie wyobrazi co bardziej niepotrzebnego, jak nie opanowane pod wzgldem kompozytorskim nagromadzenie moliwoci dwikowych, ktre prowadzi do efektw pozbawi- j nych wizi formalnej. W Lustrach zdarzenia muzyczne ukadaj si w ten sposb, e wymagaj aktywnego wsuchiwania l si w dwik". Na bardzo prostej metodzie zestawie gosw j kompozytor buduje zdarzenia o rnej wewntrznej konsy- j stencji strukturalnej, stosujc rne procesy nastpstw dwikowych. Kade z dzie jest bardzo jednolite zarwno dziki staraniom kompozytora, aby takie byo, jak i dziki samemu faktowi, e orkiestry brzmi na og homogenicznie. (Muzycy siedz w porzdku pionu partyturowego, co ma swoje odbicie l w rezultacie dwikowym wykonywanego utworu, gdy dziki J temu osiga kompozytor przestrzenno brzmienia.) Sinfonie 1975 naley do dzie, w ktrych Cerha na-1 wizuje do tradycji. Jest to utwr 3-czciowy o przebiegu! na wskro klasycznym. Skupiem si tu

mwi autor na i pracy moty wiczno-tematyczne j, ktra umoliwia stworzenie i maksymalnej iloci zoonych i zrnicowanych przebiegowi melodycznych." Kompozytor posuy si materiaem heteroge-J nicznym i zakadajc, e ma zupen swobod w ksztatowa-i niu materiau, stworzy rodzaj panoramy elementw nowych| i wczeniejszych. (15') 202 C h a c z a t u r i a n ARAM CHACZATURIAN *6 VI 1903, Tbilisi; tl V 1978, Moskwa Chaczaturian to jeden z najwybitniejszych i najpopularniejszych wspczesnych kompozytorw radzieckich (z pochodzenia Ormianin). Muzyk zainteresowa si do pno, bo dopiero w 19. roku ycia. Studiowa w Moskwie, pocztkowo u M. Gniesina; w 1929 wstpi do konserwatorium (kompozycja u M. Miaskowskiego, orkiestracja u S. Wasilenki), ktre ukoczy w 1934; prac dyplomow bya l Symfonia. Za dziaalno kompozytorsk odznaczony zosta Orderem Lenina (1939). Od 1951 by profesorem kompozycji w

konserwatorium moskiewskim; dziaa rwnie jako dyrygent. Muzyka Chaczaturiana jest silnie zwizana z tradycj rosyjsk z twrczoci Czajkowskiego, Borodina, Rimskiego--Korsakowa. W pierwszych utworach wida te wpywy Ravela i Hindemitha. Charakterystyczne, wyrniajce cechy muzyki Chaczaturiana to: wyrazista, szerokimi frazami rysowana melodyka o silnym adunku lirycznym, zdecydowana rytmika, jaskrawa i barwna instrumentacja, kontrastowo dynamiczna, doskonaa faktura orkiestrowa, harmonika tonalna, lecz ostra, silnie zradykalizowana. Kompozytor wykorzystywa szeroko folklor armeski, ukraiski, turecki, turkmeski i azerbejdaski, ludow rytmik i formy taneczne. Najwaniejsze kompozycje: Suita taneczna na orkiestr 1933, symfonie (I 1935, II 1943), Koncert fortepianowy 1936, Koncert skrzypcowy 1940, Koncert wiolonczelowy 1946, Symfonia-Poemat na wielk orkiestr, organy i 15 trbek 1947, Rapsodia na skrzypce i orkiestr 1961, Utwr na klarnet i orkiestr dla Benny Goodmana 1967; balety Gajane 1942, Spartafc 1954; utwory na gos lub chr z orkiestr, utwory fortepianowe Poemat 1927, Toccata 1930, Sonata 1961; kameralne Trio

fortepianowe 1932, Sonata na skrzypce i fortepian 1932. ch DZIEA ORKIESTROWE I Symfonia (1935) bya pierwszym wikszym dzieem kompozytora i jej dobre przyjcie przyczynio si do rozgosu debiutanta. Chaczaturian powici j Armii Czerwonej z okazji 15-lecia jej istnienia. Cz I (Andante Maestoso, con passione) jest swobodnie, rapsodycznie: uformowanym allegrem sonatowym o dwu kontrastujcych (rwnie co do tempa) tematach: Allegro ma non troppo i Adagio cantabile. Oba te tematy, traktowane i rozwijane ostinatowo, rozbudowuj I 203 Chaczaturian cz dziea do rozmiarw wrcz monumentalnych. Drugie ogniwo ma form 3-czciow (cz rodkowa Allegrettd). Ostatnia, III cz (Allegro rsoluto), to rozpdzony, miejscami taneczny fina, z recytatywnym fragmentem rodkowym. W melodyce, a czciowo i w harmonice dziea wida wpyw armeskich pieni i tacw ludowych o

ornamentalnym i dysonansowym charakterze. (33' 30") II Symfonia nazywana te Symfoni z dzwonem powstaa w latach wojennych (1943); jej tematem jest II wojna wiatowa, a myl przewodni walka narodu radzieckiego. Dzieo zrywa z konwencjami swojej formy i przedstawia rodzaj swobodnej fantazji w 4 czciach, w tempach bogato kontrastowanych. I cz (Andante maestoso) rozpoczyna si prost pieni altwek w schromatyzowanej i lekko zornamentalizowanej (wpyw armeskiej pieni ludowej) tonacji e-moll. cznik prowadzi od pocztkowej spokojnej ekspresji do wybuchowego fortissimo i drugiego tematu w fagocie. W przetworzeniu obok dwu gwnych tematw wan rol odgrywa nowy, liryczny temat. Po swobodnej repryzie muzyka powraca do klimatu pierwszych taktw. II cz (Allegro rsoluto) jest 3-czonowym scherzem z bardzo piewnym epizodem porodku. W III czci (Andante sostenuto) Chaczatu-rian umieszcza marsz aobny, powicony ofiarom walki. IV cz (Andante mosso. Allegro sostenuto), monumentalny fina, otwieraj trbki fanfarowym motywem. Na tle ostinata pojawia si melodia hymnowa, majca zreszt pewien zwizek z drugim

tematem I czci. Do pierwszego tematu teje czci nawizuje koda. II Symfonia zostaa wykonana po raz pierwszy 30 XII 1943 w Moskwie pod dyrekcj B. Chajkina. Po wojnie kompozytor odnosi tym dzieem podobnie jak i Koncertem skrzypcowym wielkie sukcesy za granic. (35' 15") Suity z baletu G a j a n e" (1942). Z cieszcego si powodzeniem baletu Cajane Chaczaturian zestawi trzy suity koncertowe; pierwsza z nich zdobya najwiksz popularno. Wszystkie trzy oparte s podobnie jak balet na materiale ludowym, armeskim. Szczeglnie udany jest synny Ta-?wec 2 szablami, ktry uchodzi niesusznie za trzon caego baletu. W istocie rzecz miaa si inaczej: po napisaniu dziea okazao si, e brak w nim popisowego taca dla gwnej tancerki. Jak opowiedzia kompozytor, taniec powsta niemal przypadkowo. Chaczaturian uderzy kilka klawiszy niewiadomie, siad do fortepianu i w krtkim czasie napisa cay niedugi, a niezwykle efektowny utwr. (2'30") Sam kompo204 Chaczaturian

zytor podkrela, e Taniec z szablami cieszy si nieproporcjonalnym powodzeniem, podczas gdy wiele innych, lepszych ustpw dziea jest nie docenianych. Koysanka, Taniec modych Kurdw, Lezginka Hopak oto inne dobrze znane fragmenty baletu, ktre w suitach koncertowych nie zostay oczywicie pominite. Suity z baletu Spartak" (1954). W latach 195254 Chaczaturian pisze balet Spartak (wg libretta M. Wokowa), ktrego tematem jest powstanie niewolnikw w latach 7371 p.n.e. Podobnie jak z baletu Gajane, tak i z tego baletu kompozytor zestawi trzy suity symfoniczne. Muzyka Chaczaturiana jest tu znacznie uproszczona, do wyranie zrywajca z elementami stylu kompozytora z lat czterdziestych, lecz mimo to pena rozmachu, patosu i ywioowoci tanecznej, czerpanej ju nie tylko z folkloru armeskiego, lecz rwnie z folkloru innych narodw ZSRR. KONCERTY Koncert fortepianowy (1936) skada si z 3 czci: Allegro maestoso Andante con anima Allegro brillante. Cz I otwiera wzorowany poniekd na Czajkowskim, szeroko rozbudowany gwny temat, od

razu poddany modyfikacji a po taneczny i elegijny charakter, nie sugerowany w ekspozycji. Obj solo przynosi drugi temat, potraktowany raczej epizodycznie, podobnie jak i przetworzenie, skrcone do minimum. Dopiero w mocno rozbudowanej repryzie oba tematy odgrywaj rwnorzdne role. Pokana cz powolna opiera si na temacie o patetycznych akcentach. Obj, solowy fortepian i flet rozwijaj tu melodie o orientalnym charakterze, stanowicym nieodczn waciwo stylu kompozytora. W III czci dziea Chaczaturian nawizuje do patosu i ruchliwoci I czci, potgujc znacznie element wirtuozowski. Gwn rol odgrywaj w tym witalnym i tanecznym utworze obok fortepianu instrumenty dte blaszane. Koda finau powtarza tematyk zarwno I, jak i ostatniej czci Koncertu. Mimo oglnego wzoru formalnego i faktural-nego muzyki Czajkowskiego Chaczaturianowi udao si tu zaprezentowa indywidualny jzyk dwikowy, wasny typ melodyki, harmoniki i barwnej instrumentacji. Koncert fortepianowy osign szybko saw wiatpw, a dzi jest grany rwnie czsto w Zwizku Radzieckim, jak i za granic. Prawykonanie odbyo si 12 VII 1937; orkiestr filharmonikw moskiewskich dyrygowa

Maksymilian Steinberg, parti solow gra Lew Oborin. (36') 205 Chaczoturian Napisany w 1940 i wykonany po raz pierwszy 16 XI tego roku przez Dawida Ojstracha, jest Koncert skrzypcowy Chaczaturiana bezspornie najlepszym dzieem koncertowym muzyki radzieckiej. Niezmiernie popularny, zachwyca bezporednioci ekspresji i organicznoci przebiegu. Ju od pierwszych taktw solowych skrzypiec i wirtuozowskich biegnikw szesnastkowych, poprzedzajcych wejcie drugiego tematu, mamy do czynienia z komponowaniem spontanicznym, nie znajcym waha, bdcym jakby odgadywaniem muzyki, nie jej wymylaniem. Wszystko wydaje si tu waciwe", przewidziane zarwno przez konwencj formaln, jak i przez naturalno rozwoju formy. I tak np. drugi temat pojawia si niepostrzeenie, a jego dopenienie jest tak organiczne, e trudno odgadn, kiedy przychodzi kolej na przetworzenie. Melodyk I czci (Allegro con jermezza) cechuje orientalna barwno ornamentyki, zastosowana w sposb bardzo

naturalny. Cz II (Andante sostenuto) odznacza si odrbn rytmik. Jest to utwr nieco konwencjonalny, rodzaj melancholijnego walca, bardzo zblionego do tego typu kompozycji Czajkowskiego. Solista ma tu mono penego uycia rodkw kantylenowych. Cz III (Allegro vivace) rozwija si w formie ronda o prostych, bardzo wyrazistych tematach, ktrych kadorazowe pojawienie si doskonale ilustruje przebieg tej przesadnie rozbudowanej czci. Fina, peen temperamentu i swoistej witalnoci, daje wirtuozowi moliwo zaimponowania nie tylko technik, lecz take piknym dwikiem. Epizody ronda s wyranie przeciwstawne tematowi ronda, dziki czemu muzyka przebiega interesujco i barwnie. W sumie dzieo Chaczaturiana jest niezwykle efektowne. Ustawiczna zmiana typu ekspresji i zmiana rodzaju interpretacji zmusza wykonawc do gry jakby wielotemperamentowej, rnorodnej, nie tyle cieniowanej, co wyranie kontrastowej, nie tyle subtelnej, co wyrafinowanej. Niespena 5 minut trwajca kadencja solowa bo i o niej nie zapomnia kompozytor wymaga od wykonawcy zaprezentowania wysokich umiejtnoci zarwno z zakresu techniki, jak i stylu wykonawczego.

Z licznej grupy solistw znakomitego Koncertu skrzypcowego Chaczaturiana wymieni trzeba obok doskonaego i w tym Koncercie wprost niezawodnego Dawida Ojstracha, ktry nagra kilka rnych wersji owego dziea Kogana, Ricciego i Igora Ojstracha. (32') Koncert wiolonczelowy, napisany w 1946 na instrument, ktry Chaczaturian bardzo dokadnie studiowa, nie przynis kompozytorowi ani czci tych sukcesw, jakie odnosi Koncertem skrzypcowym. Oba dziea wykazuj wpraw206 ; Chopin dzie w wielu zakresach te same waciwoci organiczno formy, ludowy koloryt tematyki i instrumentacji, orientalnie zabarwion, na instrumentach smyczkowych dobrze brzmic melizmatyk jednak w sumie Koncert wiolonczelowy nie jest efektowny. Brak mu przede wszystkim tak doskonaej w Koncercie skrzypcowym, naturalnej spontanicznoci. Czci Koncertu: Allegro moderato z patetycznym prologiem, Andante w formie lirycznego nokturnu oraz

ywy i barwny Fina. Koncert wiolonczelowy, grany znakomicie przez Swiatosawa Knuszewickiego, by wykonany po raz pierwszy w Moskwie 30 X 1946. (34') FRYDERYK CHOPIN *(22 II?) l III 1810, elazowa Wola; tl? X 1849, Pary Geniusz Chopina by samorodny, uksztatowany i dojrzay bardzo wczenie; w niewielkim tylko stopniu wpyna na nauka najpierw u W. ywnego, nastpnie u J. Elsnera. Jako kilkuletni chopiec wystpuje publicznie, zyskujc saw cudownego dziecka, staje si ulubiecem warszawskich salonw. Majc lat 15 pisze Opus 1: Rondo c-moll, dwudziestoletni ma w tece kompozytorskiej dwa koncerty fortepianowe, szereg etiud, mazurkw, polonezw. W listopadzie 1830, niemal w przeddzie wybuchu powstania, Chopin opuszcza Warszaw, udajc si do Parya. Nie by to pierwszy wyjazd z kraju (odwiedza ju m. in. Berlin, Wiede, Prag, Drezno) mia si okaza ostatnim. Z wyjtkiem podry do Anglii w 1848 i letnich wypoczynkw pozosta Chopin do mierci w Paryu, udzielajc prywatnych lekcji, grywajc w

paryskich salonach, nade wszystko komponujc. O Chopinie, tym najczystszym wcieleniu muzycznego romantyzmu, powiedziano arcytrafnie, e jest Mozartem romantyzmu" a wic geniuszem harmonii, prostoty i umiaru. Rodowd twrczoci Chopina da si oczywicie uzasadni i objani historycznie: wiemy, e romantyczne nokturny pisa Field takie koncerty Hummel, Moscheles, Weber. A jednak niewiele to nas zblia do istoty Chopinowskiej muzyki. Wskazujc bowiem na podobiestwa, uwidaczniamy jednoczenie cay dystans dzielcy tamt muzyk, tylko dobr, 'od genialnej. W zakresie faktury pianistycznej, harmoniki (bogactwo modulacji, rozwinita chromatyka, miao dysonansw traktowanych niekiedy Jako efekty barwy), instrumentalnej kolorystyki dokona Cho207 Chopin pin rewolucji, bez ktrej nie byoby Wagnera, Liszta, Skriabina, Debussy'ego i Szymanowskiego. Kompozycje na fortepian i orkiestr Wariacje na temat La

ci darem la mano" 1827, Krakowiak (Grand rondeau de con-cert) 1828, koncerty (e-moll 1830, }-moll 1829), Fantazja polska 1828, Andante spianato Polonez 1830. Dziea koncertowe stanowi tylko drobn cz dorobku Chopina. Trzonem jego twrczoci s kompozycje fortepianowe: 24 preludia op. 28, mazurki, etiudy Op. 10 i Op. 25, walce, nokturny, impromptus, 3 sonaty, 4 ballady, 4 scherza, polonezy i in. Marginesowe miejsce zajmuj utwory kameralne: na wiolonczel i fortepian Introdukcja l Polonez, Grand duo concertant, Sonata; Trio wiolonczelowe, Wariacje na flet i fortepian, pieni. ch Wariacje na temat La ci darem la mano" op. 2 (B-dur) to pierwszy koncertowy utwr Chopina na fortepian i orkiestr. Powsta w 1827, a po ukazaniu si z druku w 1830 wywoa entuzjastyczn ocen R. Schumanna. Dzieo skada si z introdukcji i 6 wariacji; orkiestra odgrywa rol skromn, wycznie towarzyszc. Tematem wariacji jest jedna z najpikniejszych melodii Mozarta melodia duetu Don Juana i Zerliny z opery Don Juan. Po orkiestralnym wprowadzeniu fortepian podejmuje temat (w stosunku do oryginalnego tematu

Mozarta nieco zmieniony, skrcony i przeniesiony do innej tonacji). Na koniec introdukcji orkiestra gra 8-takto-wy motyw tematu, jak gdyby ritornel, ktry, bdzie wystpowa pomidzy poszczeglnymi wariacjami. Wariacje traktowane s figuracyjnie, ornamentalnie. Wariacja 1. opiera si na ruchu szesnastkowym triol towarzyszcych tematowi granemu w wysokim gosie prawej rki; 2. (niemal zupenie autonomiczna w stosunku do orkiestry) rozwija si w unisono-wej figuracji. Temat, rozproszony w figuracjach poprzedniej wariacji, powraca w formie penej w wariacji 3. tylko lewa rka podtrzymuje rozpdzony ruch biegnikw. Kulminacj utworu przynosi 4. wariacja; jest to zarazem fragment o szczytowej wirtuozerii, zapowied pniejszych genialnych etiud Chopina (melodi tematu wyznaczaj najwysze dwiki w prawej rce). Kontrast stanowi wariacja 5. dramatyczne adagio ze swobodnie potraktowanym tematem, miae w ujciu pianistycznym. Zawieszone, wyczekujce jakby zakoczenie tej wariacji prowadzi do ostatniej czci cyklu efektownego poloneza, stanowicego znakomity, mocny fina caoci. (18') 208

.' C h o p i n Grand Fantaisie sur des aires nationaux polonais, zwana krtko Fantazj polsk op. 13, ukazaa si w druku w 1834, powstaa za najprawdopodobniej sze lat wczeniej (1828). Zblia si ona do popularnych w czasach Chopina improwizacji na okrelony temat. Owym tematem, a raczej tematami, s tu: piosenka do sw F. Karpiskiego o Laurze i Filonie, melodia Kurpiskiego i mazur. Utwr rozpoczyna si orkiestrowym wstpem, po czym wchodzi fortepian, szeroko rozwijajc wirtuozowskie figuracje, bogato ornamentowane motywy mazurkowe; pojawia si nastpnie pierwszy temat Fantazji piosenka Ju miesic zeszedl, zupenie nie zmieniona, niemal zacytowana, z najprostszym, prawie prymitywnym harmonicznie akompaniamentem. Melodia suy za podstaw dwch wariacji pojawia si pord bogatych biegnikw i ornamentw. Klarnet na tle wiolonczel wprowadza drugi temat Fantazji melodi Kurpiskiego. Trudno okreli stopie oryginalnoci tej melodii, bezsprzecznie jednak pochodzenia ludowego, w typie koomyjki prototyp jej odnale mona w zbiorach Kol-

bergowskich. Podobnie jak pierwszy temat, rwnie drugi poddany jest wariacyjnej przerbce przy zastosowaniu typowo chopinowskich rodkw figuracyjno-ornamentalnych. Cz ta ma charakter wybitnie wirtuozowski; orkiestra przygotowuje nastpnie cz ostatni Fantazji: mazura (nazwanego przez Chopina niezbyt trafnie kujawiakiem). 3-czciowy ustp koczy szeroka, pena blasku, wirtuozowska koda. (15') Krakowiaka op. 14 Grand rondeau de concert skomponowa Chopin w 1828, wykona za po raz pierwszy w Wiedniu 18 VIII 1828. Do przyjaciela Tytusa Woyciechowskiego pisa: Rondo a, la Krakowiak ukoczone w partycji. Introdukcja oryginalna, wicej ni ja cay z bajowym surdutem." W rzeczy samej introdukcja zasuguje na uwag dla swej oryginalnoci: wykonuje j (na tle akordw rogw) fortepian, w postaci granej rwnolegle w odlegoci dwch oktaw gamy durowej, bezptonowej (bardzo rzadko wystpujcej w polskiej muzyce ludowej); interesujce jest nadto zestawienie trjdzielnego metrum introdukcji z parzystym rytmem krakowiaka. Efektowne, popisowe biegniki kocz introdukcj, prowadzc do waciwego tematu Krakowiaka. Wejcie jego w

fortepianie poprzedzaj cztery takty przygrywki orkiestrowej; rozbrzmiewa wreszcie, refren ronda: ywioowy, porywisty krakowiak, odpowiadajcy w najgbszej swej istocie oryginaom ludowym, jednak przestylizowany, artystycznie uszlachetniony", wzbogacony rytmicznie (synkopy), rozbudowany melodycznie. Po biegnikowym czniku fortepian 14 Przewodnik koncertowy 209 Chopn wprowadza nastpnie nowy temat bardziej liryczn, w molowej tonacji utrzyman melodi, gran w oktawach; bdzie ona na ksztat dialogu rozwijana przez solist i orkiestr. Powraca temat refrenu, powtarza si temat drugi. Zakoczenie Krakowiaka uwieczone jest szeroko rozplanowan efektown kod. (13'20") Prac nad Polonezem Es-dur op. 22 rozpocz Chopin w 1830; utwr wydany zosta w 1836 wraz z doczonym do, napisanym w 1834 Andante spianato. Andante spianato (niczym zreszt nie zwizane z Polonezem), kontrastowe przez swj liryczny, nokturnowy, elegijny charakter, rozpoczyna utwr solo. Raptowne wtargnicie orkiestry (forte)

oznacza pocztek Poloneza. Spord trzech podstawowych tematw aden nie ma wielkoci i potgi polonezw As-dur czy Adur. Polonez Es-dur bliszy jest salonowym", wykwintnym utworom tego typu (chwilami zatrca o nut ludow), charakterystycznej grandezzy, wspaniaoci nie posiada. Zaleta tej kompozycji, niewtpliwie nie dorwnujcej innym polonezom Chopina, to doskonae pianistycznie brzmienie partii fortepianowej, efektownej i penej blasku. (14'25") KONCERTY FORTEPIANOWE Wbrew kolejnoci oznacze opusowych Koncert f-moll op. 21 jest chronologicznie pierwszy, powsta w 1829, za Koncert emoll op. 11 w 1830. O przestawieniu kolejnoci opusw zadecydowao wczeniejsze wydanie Koncertu e-moll (1833) w stosunku do f-moll (1836). Obydwa te dziea przez okres stu pidziesiciu lat istnienia naleay i nale do elaznego repertuaru koncertowego pianistw caego wiata, s najdoskonalszym (obok Koncertu a-moll Schumanna) ucielenieniem romantycznego koncertu fortepianowego. Niewtpliwie s bardzo silnie zwizane z tradycj pianistyczn epoki przedromantycznej, z ktrej

wyrosy, stanowi dalsze ogniwo sztuki takich kompozytorw, jak: F. Kalkbrenner, J. Moscheles czy J. Field. Wielko inwencji i odkrywczo geniuszu Chopina wyniosy jego dziea na wyyny, ktrych nigdy nie osigny kompozycje wspomnianych protoplastw sztuki Chopinowskiej. Niekiedy tylko dostrzec mona wpywy retorycznej popisowoci; na og wirtuozeria muzyki Chopina wyrastaa z przesanek wewntrzmuzycz-nych, miaa swoje uzasadnienie melodycznoharmoniczne. Sab stron koncertw jest bez wtpienia instrumentacja. Istniejce w niej braki i niedocignicia byy przyczyn wielu re210 :;*; Chopin tuszw i poprawek instrumentalnych; dokonywali ich m. in.: Klindworth, Tausig, Ries, Erler, Burgmeister, Granados, G. Fitelberg. Znaczenie i popularno koncertw Chopina tkwi w bogactwie i wieoci melodyki, w doskonaoci faktury fortepianowej, oryginalnej harmonice, inwencji i pomysowoci figu-racyjnoprnamentalnej, wreszcie w

atmosferze najwyszej poetycznoci. Wybitny muzykolog, A. Schering, pisa w 1905 o tych koncertach: Koncert e-moll Chopina przedstawia pod wzgldem ukadu i charakteru czysty typ wietnego, romantycznego koncertu fortepianowego. Nawet epizod ksiycowy po pierwszym silnym wejciu solowym jest ulubionym efektem tej szkoy. Bogatszy w rysy osobiste jest Koncert f-moll z gwatownymi zmianami ostroci i mikkoci, z upajajcym Larghetto jednym z najarliwszych w literaturze muzycznej wzrusze miosnych. Nieosigalna waciwo, dziki ktrej oba koncerty Chopina ciesz si askami suchaczy, polega na atmosferze poetycznoci, unoszcej si nad poszczeglnymi czciami, na ich deniu do wysokich sfer, na penej nastrojowoci sztuce modulowania, ktra wyrnia ca muzyk Chopina. To, e s one dalekie od zasady koncertw Beetho-vena i maj pewne braki w akompaniamencie orkiestry, troch zaniedbanej na korzy solisty, [.] jest bez znaczenia; mimo wszystkie zalety i bdy s one dokumentami penej blasku epoki gry fortepianowej i jako takie posiadaj trwa warto. Kto spord wspczesnych Chopinowi chcia zdoby saw jako kompozytor

koncertw, jedynie na nich musia si wzorowa". Koncert fortepianowy f-moll op. 21, rozmiarami znacznie mniejszy od Koncertu e-moll, jest odmienny take rodzajem ekspresji: bardziej liryczny, rysowany delikatnymi, pastelowymi barwami. Cz I (Allegro maestoso), utrzymana w formie allegra sonatowego, skada si z trzech wystpie solisty, trzech partii solowych na tle orkiestry i epilogu. W ekspozycji orkiestralnej pojawiaj si kolejno dwa zasadnicze tematy: pierwszy wprowadzony przez smyczki, drugi (As-dur) przez drzewo. Perlist kaskad biegnikw przemierzajcych pi oktaw poprzedza fortepian wprowadzenie pierwszego tematu, ktrego opadajca melodia rozbrzmiewa parokrotnie, wzbogacona ornamentalnie. cznik spina obydwa tematy; drugi ma charakter nokturnowy, liryczny. Bezporednio nastpuje fragment popisowy solisty, rozbudowana partia figuracyjna, zakoczona dugim trylem. Po raz drugi tok muzyki przejmuje tutti orkiestralne, prowadzce teraz do ustpu rodkowego do przetworzenia. Przedmiotem prze"' 211 Chopin

rbki jest temat pierwszy, poddawany przez fortepian najdalszym przemianom. Przeradza si harmonicznie, przybiera ozdobne formy figuracyjne. Jest to ustp stawiajcy przed wykonawc wysokie wymagania techniczne. Znw tutti or-kiestralne rozdziela zasadnicze czony formy, po czym fortepian rozpoczyna repryz. Temat pierwszy, wykorzystany ju w przetworzeniu, jest teraz skrcony, podstaw za repryzy staje si temat drugi (interesujcy jest szczeg, i wbrew przyjtemu schematowi i tradycji pojawia si on w tej samej tonacji co w ekspozycji). Cz II (Larghetto) okrelona jest ekspresj typu noktur-nowolrycznego, z charakterystycznym dramatycznym napiciem, ktre rozadowuje si na powrt w mikkiej, agodnej kantylenie. O czci tej pisa Chopin, e powstaa dla ideau, .ktry mi si ni, na ktrego pamitk stano adagio od mojego koncertu". (Ideaem tym bya Konstancja Gadkowska, pierwsza mio Chopina.) Pierwszy temat to jedna z najpikniejszych melodii Chopina mikka, piewna, wielkim ukiem zakrelona kantylena; drugi temat jest bardziej zwarty, wyraniejszy rytmicznie; zreszt i on po chwili przeradza si w arabeskow lini ornamentaln.

Wzrasta napicie i dynamika rodkowa cz Larghetta stanowi niezwyky przykad kunsztu kompozytorskiego, rezultat genialnego natchnienia. Na tle tremola smyczkw rozbrzmiewa unisonowy recyta-tyw fortepianu, dramatyczny, deklamacyjny, przejmujcy. Po burzliwym epizodzie powraca znw agodna kantylena pierwszego tematu, tylko bardziej zornamentowana, cakowite uspokojenie przynosi powtrzenie tematu drugiego. W pianissimo wybrzmiewaj ostatnie dwiki Larghetta. Cz III (Allegro vivace) jest rondem opartym na dwch zasadniczych tematach: kujawiakowym refrenie (f-moll) i mazurkowych epizodach (As-dur). Fina rozpoczyna si porywajcym tanecznym rytmem refrenu granego przez fortepian w dialogu z orkiestr; po figuracyjnym (w triolach semkowych), szerokim czniku nastpuje epizod grany przez solist unisono na tle mazurowe wystukiwanego przez smyczki (col legno) rytmu. Jest to znakomity kolorystycznie fragment, rozbudowany do znacznie, przetwarzany; poprzez dugi cznik epizod przechodzi w refren (jak na pocztku wraz z interludiami orkiestralnymi). Dwukrotny sygna rogu daje znak do rozpoczcia kody popisowej, opartej na motywach epizodu. (30')

W Koncercie fortepianowym emoll op. 11 zmienione s nieco (w stosunku do Koncertu f-moll) proporcje pomidzy parti orkiestry i solisty. Wstp orkiestrowy jest 212 ".* " r' C h o p i n dugi, szersze s rwnie wszystkie tutti orkiestralne. Melodyka mniej moe ornamentalna, bardziej pynna, akordy szerokie, zwykle figuracyjnie rozoone. Rysunek kantyleny bardzo szlachetny i klarowny, silnie wyeksponowany pierwiastek wirtuozowski, lecz nie w stopniu przytaczajcym logik konstrukcji. Cz I (Allegro maestoso) to jak zazwyczaj w koncertach typu klasycznego forma sonatowego allegra. Po dugiej ekspozycji orkiestralnej fortepian rozbrzmiewa wprowadzonym z moc i energi piknym, piewnym, lirycznym i ekspresyjnym tematem pierwszym. Temat drugi nie kontrastuje z pierwszym, raczej stanowi jego uzupenienie, jak gdyby zamknicie. Tematy te staj si przedmiotem dialogu orkiestry i solisty, przybieraj posta bogatsz, oplecione zwiewnymi ornamentami, roztapiane w figuracyjne pasae, bieg-niki.

Temat drugi pod koniec ekspozycji nabiera cech nieco bardziej dramatycznych, namitnych przeradza si w wirtuozowsk kadencj, rozbudowan, operujc motywik epilogu. Solista przerywa gr kilkudziesiciotaktowy ustp orkiestrowy przygotowuje fragment rodkowy Allegra przetworzenie, ktre motywicznie zwizane jest silnie z tematem pierwszym. Dla pianisty stanowi ono prb technicznych umiejtnoci; nagromadzone tu spore trudnoci i problemy wykonawcze daj po pokonaniu ich wietny rezultat brzmieniowy. Repryza przebiega zgodnie z zasadami formy: przypomina obydwa tematy bez zmian (poza zwyk zmian tonacji drugiego tematu). W Koncercie emoll co jest cech wikszoci koncertw stylu brillant nie wprowadzi Chopin kadencji. O czci II (Romanca) pisa Chopin: Adagio od nowego koncertu jest E-dur. Nie ma to by mocne, jest ono wicej romansowe, spokojne, melancholiczne, powinno czyni wraenie miego spojrzenia w miejsce, gdzie stawa tysic lubych przypomnie na myli. Jest to jakie dumanie w pikny czas wiosenny, ale przy ksiycu. Dlatego te akompaniuj go sordinami." Dodajmy, i utwr ten,

moe nie tylko liryczny, ale nawet nieco sentymentalny, jest jednak piknym obrazem, malowanym mistrzowsk doni, obrazem o nieporwnanej poezji brzmienia. Kunszt Chopina przejawi si tu zwaszcza w wariacyjnym opracowaniu myli muzycznych. Formalnie Romanca przedstawia konstrukcj 3-czciow; cz rodkowa jest kontrastujca w stosunku do skrajnych. Rozpoczyna Romanca kwintet smyczkowy. Na sygna dany przez rogi solista rozpoczyna pierwszy temat: nokturnow, melancholijn melodi, poddan nastpnie wariacyjnym przemianom zarwno w fortepianie, jak i w orkiestrze. Podobnie potraktowany jest drugi temat; po epilogu rozpoczyna si 213

pulsacja rytmiczna. Formalnie Fina jest bogato rozwinity po wstpie orkiestry fortepian podaje roztaczony temat, odpowiada mu orkiestra. Epizod (A-dur) gra fortepian unisono na tle oryginalnego, uporczywie utrzymujcego si rytmu orkiestry. Powrt po jak zwykle u Chopina szeroko rozbudowanym, figuracyjnym czniku refrenu to jedno z najciekawszych miejsc Koncertu e-moll, przez nieoczekiwane przesunicie tonacyjne o p tonu (z E-dur na Es-dur), dokonujce si na parotaktowej przestrzeni. cznik nastpujcy teraz jest niemal autonomiczn fraz; wprowadza now myl, wysnut z melodii refrenu. Na zakoczenie utworu powraca epizod. (40') .-.". :. .. . . ch

Chr iennik o w TICHON CHRJENNIKOW (w cis-moll) ustp rodkowy, oywiony rytmicznie, o zdynamizowanej linii melodycznej. Wchodzcy potem temat drugi przywraca pocztkowy nastrj muzyki; Romanca koczy si urzekajc kolorystycznie wariacj tematu drugiego. Cz III, Fina, jest rondem opartym na motywie krakowiaka. Charakteryzuje go niepowstrzymana werwa, lekko, modzieczy polot i ywioowa *10 VI 1913, Jelec : Kompozytor radziecki. Studiowa kompozycj u W. Szebalina i fortepian u H. Neuhausa w konserwatorium moskiewskim, gdzie od 1963 uczy rwnie sam. Wystpuje te jako koncertujcy pianista. W ostatnich latach koncentruje si gwnie na dziaalnoci organizacyjnej (jest sekretarzem generalnym Zwizku Kompozytorw Radzieckich). W

dzieach Chriennikowa uwidocznia si szeroko wpyw ideologii na muzyk; aby muzyka odpowiadaa potrzebom szerokich rzesz suchaczy w ZSRR, kompozytor opiera si na najbardziej charakterystycznych cechach rosyjskiej pieni ludowej, pisze prosto i melodyjnie. Popularna jest zwaszcza jego twrczo operowa. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe symfonie (I 1935, II 1943, III 1974), koncerty fortepianowe (I 1933, II 1971), skrzypcowe (I 1959, II 1975), Koncert wiolonczelowy 1964; opery m. in. W czas burzy 1939, Matka (wedug Matki Gorkiego) 1957, Chlo-piecolbrzym (opera dziecica) 1969, Wiele haasu tuok serc (wedug Szekspira Wiele halasu o nic) 1974; operetki Sto diabtio i jedna dziewczyna 1963, Biala noc 1967; balety m. in. Mio dla mioci 1975. Oprcz tego jest autorem muzyki teatralnej i filmowej. 214 Chr lennikw W II Symfonii (1943) trzydziestoletni Chriennikow pokusi si o napisanie dziea wrcz monumentalnego. Kada z 4 czci stanowi zamknit cao,

tematycznie zwizan z losami ludzi radzieckich. Cz I (Allegro con fuoco) jest zdaniem kompozytora ilustracj rozwoju charakteru czowieka radzieckiego od modoci do dojrzaoci; opiera si na dwu tematach: pieniowotanecznym i kontrastujcym lirycznym. Cz II (Adagio) odzwierciedla tragiczne przeycia narodu radzieckiego w czasie II wojny wiatowej: temat Adagia stanowi szeroko rozpostarta, typowo rosyjska melodia o aobnym charakterze; do tego tematu doczaj si dwa inne o podobnym przygnbiajcym wydwiku, by w kocu przej w temat bardziej mobilizujcy. W czci III, Allegro molto, opierajcej si na kilku pokrewnych sobie scherzo-wo pomylanych tematach, dominuj niepokj i energia. Natomiast cz IV (Allegro marciale) wskazuje na ostateczne zwycistwo: oparta na mskim, penym optymizmu temacie marszowym i kontrastujcych z nim dwch epizodach uasi-scherzowych, nabiera pod koniec charakteru zdecydowanie heroicznego. (40') Koncert skrzypcowy (1959) powicony zosta znakomitemu skrzypkowi radzieckiemu Leonidowi Koganowi. Jest to kompozycja wybitnie wirtuozowska, zoona

klasycznym zwyczajem z 3 czci. I cz (Allegro con juoco) ma charakter rapsodyczny i zawiera krtk, ale efektown kadencj solisty. W czci II (Andante espressivo) w formie pieni zwracaj uwag figuracje i bogata gra kontrapunktycz-na. Fina (Allegro agitato), oparty na dwu kontrastujcych tematach, prowadzi po penym napicia przetworzeniu do kulminacji w formie brawurowowirtuozowskiego stretta. (25') W 1964 powsta 3-czciowy Koncert wiolonczel o-w y, powicony wybitnemu wiolonczelicie Mstisawowi Rostropowiczowi. Dwie pierwsze krtkie czci to Prelud (Andante), z szeroko rozpostartym kantylenowym tematem wiolonczelowym, i Aria (Andante espressivo), rwnie oparta na melodii powierzonej wiolonczeli, a rozwijanej wariacyjnie. W tonacji molowej (c-moll) rozpoczyna si rozbudowana i nie bez racji mianem Sonaty okrelona cz III. oparta na dwu kontrastujcych tematach, z bogatym przetworzeniem. Cao zmierza do rozjanienia, ktre przynosi pod koniec tonacja C-dur. (20') 215 CilenSek

JOHANN CILENSEK *4 XII 1913, (Bautzen) Gross-Dubrau

Kompozytor niemiecki. W latach 193539 odbywa studia kompozytorskie w Lipsku u J. N. Davida. Od 1945 do 1947 wykada w konserwatorium erfurckim, od 1947 Jest wykadowc w Wyszej Szkole Muzycznej im. P. Liszta w Weimarze, a od 1966 jej rektorem. Cilenek naley do najwybitniejszych kompozytorw na terenie NRD. Twrczo jego jest bardzo silnie zwizana z tradycj niemieckiej polifonik, z dobrych, cho ju konwencjonalnych rde wywodzi si jego symfonika. Kompozytor hoduje takim formom, jak symfonia, sonata, koncert, czsto u podstaw jego muzyki tkwi zaoenia programowe. W oglnoci muzyk Cileneka cechuje staranna forma, wyrazista melodyka, przejrzysto fakturalna. Waniejsze dziea: orkiestrowe 5 symfonii (I 1954, II 1956, Ul 1957, IV 1958, V 1960), Slnfonietta 1963, Uwertura symfoniczna 1963; koncerty Klarnetowy 1950, Organowy 1951, Wiolonczelowy 1952, Skrzypcowy 1953, Fortepianowy

1965, Konzertstiick na fortepian i orkiestr 1966. Ponadto muzyka kameralna, instrumentalna solowa. ch

wyrazi sam autor seria utworw charakterystycznych". Krtkie, ostro zarysowane motywy, ele216

Powstaa w 1956 II Symfonia powicona jest pamici ofiar obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Cz I (Allegro vivace) ma form sonatow i bazuje na dramatycznej tematyce, przesiknitej nut pesymizmu. Cz rodkowa, gwna cz Symfonii, bo nadajca ton caoci, opiera si na melodyce o wielkich interwaach i koczy si du, rozbudowan fug, ktrej temat stanowi wariant tematu I czci. Cz ta ma rozbudowan kulminacj, dziki czemu muzyka aobna przeksztaca si w dramatyczny monument. Fina II Symfonii zbudowany jest na trzech tematach. atwo uchwytna tematyka i jednostronny emocjonalizm przyczyniy si do uznania. Symfonii Cileneka za sztandarowe dzieo programowe, niezwykle wysoko stawiane przez rodzim krytyk. Za jedn z najlepszych kompozycji napisanych w NRD uchodzi Konzertstiick na fortepian i orkiestr Cileneka (1966), przeznaczony dla Dietera Zechlina. W utworze widoczne s inspiracje dodekafoniczne i serialne. Podstaw dziea jest jak si

Clementi menty toccaty, lirycznych pieni, krtkich kontrapunktw, ciche akordy i nage zaskoczenia brzmie nasyconych i dysonansowych skadaj si na kalejdoskopow w charakterze cao, ktra dla czytelnoci formy skada si z 3 czci (Fan-tasie, Adagio i Finale). (18') ALDO CLEMENTI *25 V 1925, Catania f !>' ' * Kompozytor woski. Nauk muzyki (fortepian i kompozycja), ktr rozpocz w konserwatorium w Bolzano u A. Sangiorgiego, w latach 195254 kontynuowa w Conseryatorio Santa Cecilia w Rzymie u G. Petrassiego. W cigu szeregu lat (195562) uczestniczy w Midzynarodowych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadzie. Zajmowa stanowisko profesora kompozycji w Conseryatorio G. Rossini w Pesaro, obecnie uczy w konserwatorium w Mediolanie i

wykada teori muzyki uniwersytecie w Bolonii.

na

ch Tr studi na orkiestr kameraln (1957) stanowi jakby podsumowanie wszystkich tych zasadniczych cech, ktre muzyka lat pidziesitych zna jako typowo punktualistyczne. Totalna organizacja materiau dwikowego suy tu integralnie rozbudowaniu najrniejszych kombinacji fakturalnych, przy 217 Copland czym muzyka nie pretenduje do niczego wicej ponad gr zrnicowa dwikowych w nieduym zespole orkiestrowym (pojedyncze instrumenty drewniane i blaszane, harfa, ksylofon, fortepian niewielki zesp smyczkowy bez kontrabasw). Kada z 3 czci uformowana jest na innej zasadzie, w sumie s one jednak do siebie podobne, co wypywa z natury samej techniki punktualistycznej. (10') AARON COPLAND *14 XI 1900, Brooklyn Naley do najwyej cenionych kompozytorw amerykaskich, dziaa rwnie jako pianista i dyrygent. Studia pianistyczne

Przez duszy czas obraca si Clementi w krgu estetyki P. Bouleza z okresu serializmu totalnego, w latach 1960-ych zwrci si ku problematyce muzyki elektronicznej technice collage'u muzycznego (cile zreszt notowanego), osigajc na tym polu oryginalne wyniki. Waniejsze kompozycje: Uwertura 1954, Sonata na trbk, gitar i fortepian 1955, Tr studi na orkiestr kameraln 1957, Concertlno na 9 instrumentw 1957, Episodi per doppia orchestra 1958, Ideogramml I na 16 instrumentw 1960, Ideogramml II na flet i instrumenty 1960, Triplum na flet, obj, klarnet 1960, Informel 2 dla 15 wykonawcw 1962, Informel 3 na orkiestr 1963, Varlcmte B na 36 instrumentw 1964, Reticolo:!! na 11 instrumentw 1966, Reticolo:4 na kwartet smyczkowy 1968, Reticolo:!! na 12 instrumentw smyczkowych 1970, Concerto na fortepian 7 instrumentw 1970, Replica na klawesyn 1972, Manualiter na organy 1973, Sinfonia da camera 1974, Koncert fortepianowy 1975, Clessldra na 11 instrumentw 1976; muzyka elektroniczna Collage 2 1960, Collage 3 (Dies irae) 1967.

odbywa u V. Wttgensteina i C. Adlera, harmonii i kontrapunktu uczy go w latach 191822 R. Goldmark, trzy lata pracowa w Paryu pod kierunkiem N. Boulanger. Wczenie zosta uznany przez amerykask publiczno i krytykw, ktrzy widzieli w nim czoowego reprezentanta wspczesnej muzyki amerykaskiej. Copland prowadzi yw dziaalno organizacyjnomuzyczn; czonek wielu instytucji i organizacji (m. in. amerykaskiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej l * i Amerykaskiego Zwizku Kompozytorw, na ktrego czele sta kilka lat), by wykadowc szeregu uczelni, nadto publicyst muzycznym. Naley do kompozytorw amerykaskich, ktrzy w latach trzydziestych zwizani byli silnie z awangardo" ^ wymi tendencjami europejskich centrw muzycznych; intere-sowa go problem adaptacji techniki jazzowej, szczeglnie wystpujcych w te-j muzyce zjawisk metrorytmicznych. Wiele uwagi powici te zagadnieniom folkloru amerykaskiego. W utworach po 1950 sign po technik dodekafoniczn i punktualizm webernowski, jednak w

ujciu najswobodniejszym, najmniej wicym. Spord kompozycji Coplanda waniejsze s: balety Grogh 1932, Billy the Kid 1938, Rodeo 1942, Appalachian Sprlng 1944, Time Table 1949, Dance Pcmels 1963; opera The Tender Land 1954, kantata The Cantlcle of Freedom na chr i orkiestr 1956; kompozycje orkiestrowe Dance Symphony 1925, symfonie (I 1928, II 1933, III 1946), Oda symfoniczna 1929, El Salon M&rico 1938, Musie for Movles na orkiestr smyczkow 1942, Connotations 1962, suita symfoniczna Musie for a Great City 1964, Inscape 1967; Koncert fortepianowy 1926, Koncert na klarnet i orkiestr 218 Copland smyczkow 1948; utwory kameralne trio fortepianowe W-tebsTt 1929, Kwartet fortepianowy 1950, Nonet na 9 smyczkw solo 1960; fortepianowe Wariacje 1930, Sonata 1941 i Fantazja 1957. Nadto pieni na glos z fortepianem, m. in. Wokalizo 1928, -t 12 poematw do tekstw E. Dickinson 1950. ch

W El Salon M x i c o (1936) Copland niejako spisa" wraenia, jakie odnis z pobytu w 1932 w tym kraju. Tytu kompozycji to aluzja do najwikszego lokalu tanecznego w miecie Meksyku, w ktrym zespoy wykonuj utwory oparte na meksykaskim folklorze. Kompozycja Coplanda osigna wielk popularno, jakkolwiek nie wykracza ponad poziom konwencjonalnej wizanki pieni i tacw. Pierwsze wykonanie odbyo si 27 VIII 1937 w m. Meksyku. (10') Suita z "baletu Billy the Ki d". Jedn z najpopularniejszych kompozycji Coplanda sta si powstay w 1938 balet Billy the Kid (do libretta Lincolna Kirsteina), przedstawiajcy choreograficznymi rodkami krtkie ycie Williama H. Bonneya, legendarnego, cho negatywnego bohatera Dzikiego Zachodu". W partyturze baletu nie brako reminiscencji z muzyki pionierw amerykaskich i pieni kowbojskich. Z muzyki baletowej Copland zestawi pniej 7czciow, oszczdnie, ale efektownie zinstrumentowan Suit: 1. The Open Prairie, 2. Street in a Frontier Town, 3. Cord Gam at Night, 4. Gu Battle, 5. Celebration Dance, 6. Billy's Death oraz 7. The Open Prairie Again. Prawykonanie Suity odbyo

si 9 XI 1940 w Nowym Jorku pod dyrekcj Williama Stein-berga. Koncert na klarnet i orkiestr smyczkow (1948) napisany jest podobnie jak Hebanowy koncert Stra-wiskiego dla orkiestry Woody Hermana i dla wybranego, upatrzonego niemal klarnecisty, Benny Goodmana, jednego z najciekawszych instrumentalistw jazzowych. Wbrew pozorom muzyka ta niewiele ma wsplnego z jazzem poza tym, e wykonywana przez specjalist jazzowego, ju przez sam ten fakt staje si jazzem. Typowo jazzowa jest tylko II cz 2-czciowego dziea. Copland sign w niej te do inwencji wasnej, oryginalnej, oraz do popularnej melodii brazylijskiej. Po lirycznej, powolnej czci I przychodzi Kadencja, ktra zapowiada motywy nastpnego ogniwa. II cz Rather fast utrzymana jest w formie tanecznego ronda. 219 Coretli ARCANGELO CORELLI *17 II 1653, Fusignano; f8 I 1713, Rzym Wiadomoci o wczeniejszym okresie ycia Corellego s bardzo -

i skpe i niepewne. Po ukoczonych w 17. roku ycia studiach wiolinistycznych i kompozytorskich odbywa rzekomo podre x po Niemczech, przebywa podobno jaki czas w Paryu, a z pew-"tf; noci dziaa w Rzymie, gdzie od 1685 osiedli si na stale i po-, zostawa do koca ycia, zaywajc sawy i uznania jako , , skrzypek, kompozytor i pedagog. Wytrawny mionik sztuk plastycznych, pozostawi cenn kolekcj obrazw. : By znakomitym wiolinist, na tym te polu pooy najwiksze zasugi w zakresie kompozycji, wykazujc wszechstronne znawstwo techniki skrzypcowej i pomysowo w jej rozwijaniu. Pisa concerti grossi, sonaty da camera, sonaty na i; skrzypce i klawesyn. W historii form muzycznych utwory te :<!;,. stanowiy wane ogniwo rozwoju formy sonaty solowej i kon-,<-, certu orkiestralnego, prowadzc do tego gatunku dzie Bacha i Haendla. , ch CONCERTI GROSSI Kompozytorskie dzieo Corellego ogranicza si do muzyki instrumentalnej, a w tym zakresie wypadek niemal cakowicie

odosobniony do dwch tylko form: sonaty i koncertu. Z waciw sobie troskliwoci i rozmysem przygotowywa kompozytor swoje dziea do wydania, publikujc tylko to, co najlepsze. Z szeciu opusw zawierajcych po 12 utworw, najwaniejsze s skrzypcowe sonaty solowe Opus 5 (1700) i concerti grossi Opus 6 (1712). W zakresie formy concerto grosso nie przypada co prawda Corellemu, jak czsto si mwi, zasuga jej stworzenia; dokona on natomiast wzorcowego skonsolidowania tego na krtko przed 1700 wyksztaconego i improwizacyjne jeszcze rysy posiadajcego gatunku, ktrego koncertujcy styl polega na przeciwstawianiu wikszej grupie instrumentw (grrosso) mniejszego zespou (concertino), skadajcego si z kilku tylko instrumentw. Przez sw znakomit konstrukcj, wieo inwencji melodycznej, charakterystyczn powag muzycznej dykcji 12 koncertw z Opusu 6 stao si wzorem dla licznych nastpcw Corellego. Styl jego jest syntez osigni weneckiej szkoy operowej XVII w. i wczesnej francuskiej muzyki instrumentalnej. Koncerty oznaczone numerami od 9 do 12 napisane s per camera", tzn. miay czysto wieckie prze-

220 C oupe r i n znaczenie; na wzr suity skadaj si one z szeregu tacw. Czci o tanecznym charakterze s jednak zawarte take w pierwszych omiu koncertach, przeznaczonych zasadniczo do wykonania kocielnego, ale nie dla celw liturgicznych. Kocioy w czasach Corellego byy najlepszymi salami koncertowymi, gdzie barokowa uroczysta muzyka znajdowaa odpowiedni opraw i najkorzystniej brzmiaa. Wielkie nawy kocielne potgoway efekty wynikajce z przeciwstawiania koncertujcych zespow, a kontrasty forte i piano, wiate i cieni, czyniy z maniery echa efekt niemal naturalny. Kady z 12 koncertw Corellego jest skoczonym arcydzieem o przejrzystej architekturze i harmonijnej rwnowadze midzy form a wyrazem. Ale najpikniejsze jest moe Concerto grosso g-moll Boe Narodzenie" op. 6 nr 8, gdzie w concertinie posuguje si kompozytor grup solowych skrzypiec i solow wiolonczel. To stosowanie pojedynczych instrumentw stao si zalkiem koncertu skrzypcowego, ktrego pierwszym wielkim reprezentantem we Woszech by A. Vivaldi. Concerto

grosso g-moll skada si z omiu ogniw (take tanecznych), kontrastujcych tempem, rytmem, form i charakterem. Najwspanialszym z tych utworw jest Largo-Pastorale, doczone ad libitum do uytku na Boe Narodzenie fatto per la notte di Natale" od ktrego cay Koncert wzi swoj nazw. h FRANCOIS COUPERIN *10 XI 1668, Pary; fll IX 1733, Pary Rodzina Couperinw bya francuskim odpowiednikiem rodziny Bachw ilu jej czonkw, tylu muzykw (bez rnicy pci). Dla odrnienia od stryja o tym samym imieniu, Francois Cou-perin zwany jest Le Grand", czyli Wielkim", bowiem naj-wietniej reprezentuje geniusz muzyczny rodziny. Edukacj muzyczn chopca zaj si najpierw ojciec, nastpnie gry na organach uczy go J.-D. Thomelin. W 1685 obj Couperin stanowisko organisty kocioa w St.-Gervais, ktre piastowa do mierci. W 1688 powierzono mu take funkcj organisty kaplicy krlewskiej wraz >z tytuem krlewskiego organisty". Cieszy si szczeglnymi askami krla,

czsto bra wic udzia w koncertach na dworze, zosta nauczycielem krlewskich dzieci. W 1717 otrzyma tytu Ordinaire de la mu-siue de la chambre du Roi". Couperin w krtkim czasie zaj 221 C owe 11 wysok i zaszczytn pozycj wrd wspczesnych mu muzykw francuskich, zdobywajc uznanie jako doskonay wykonawca organista i klawesynista nauczyciel kompozytor, na ktrego dorobek zoyy si utwory wokalnoinstrumental-ne przede wszystkim kocielne (motety) kameralne i klawesynowe. W historii muzyki klawiszowej" twrczo Couperina zajmuje miejsce poczesne pomidzy A. Corellim i J. S. Bachem. W 1716 opublikowa Couperin dzieo pt. L,'Art de Toucher le Cla-vecin (Sztuka gry na klawesynie). Zawar w nim wskazwki dotyczce palcowania, sposobw wydobycia dwiku, wykonywania ozdobnikw. Pozostawi 230 miniatur klawesynowych, ujtych w cztery ksigi (1713, 1717, 1722, 1730). Wikszo ma tytuy opisowe; s to prawdziwe miniaturowe poematy dwikowe,

mistrzowskie, pene wdziku i dowcipu. Ostatnim, cho bynajmniej nie najmniej wanym dzieem w twrczoci Couperina s kompozycje kameralne: sonaty trio-we (forma pierwszy raz przeniesiona z Woch do muzyki francuskiej) oraz koncerty. Z koncertami Couperina sprawa nie jest zupenie jasna. Wydaje si bowiem, e kompozytor piszc je, nie mia na myli okrelonego skadu instrumentw. Wyrazi si o nich nastpujco: Nadaj si nie tylko na klawesyn, lecz take na skrzypce, flet, obj, wiol i fagot". W przedmowie do wydania Czterech koncertw krlewskich wyjani, e napisa je na mae koncerty kameralne, na ktre Ludwik XIV zwyk mnie zaprasza w kad niemal niedziel przez cay rok". Zalecenia wykonawcze Couperina byy zreszt bardzo elastyczne; przy okazji wydania Les GoutsReunis ou Les Nouveaux Concerts stwierdzi, e koncerty te mog by wykonywane przez wszelkiego rodzaju instrumenty muzyczne". W naszych czasach pianista Alfred Cortot prezentowa te utwory z kameraln orkiestr. Pod wzgldem formalnym nazwa koncerty" nie pokrywa l tu z pniejszym znaczeniem tego terminu: koncerty Couperina s suitami.

, .-... ch HENRY DIXON COWELL *11 III 1897, Menlo Park (Kalifornia); flO XII 1965, Shady Hill (N. Jonk) Kompozytor i pianista amerykaski. Studiowa u Seegera Woodmana. Wiele koncertowa jako pianista w Ameryce i Europie, rok 1931 spdzi w Berlinie na studiowaniu muzykologii pod kierunkiem E. Hornbostela. Nastpnego roku razem C w e II z L. Thereminem skonstruowa instrument zwany rytmlko-nem. ktry umoliwia jednoczesno 16 rnych rytmw. Zainteresowanie problematyk rytmiczn nie wyczerpywao twrczych poszukiwa Cowella. Ich terenem bya take sfera rodkw dwikowych; Cowell jest odkrywc techniki zwanej ton clusters", tj. techniki fortepianowej polegajcej na wydobywaniu dwikw przez naciskanie klawiatury tyle palcami, co doni, okciem, przedramieniem. Dopiero w wiele lat pniej technika ta zostaa przeniesiona przez innych kompozytorw do muzyki orkiestrowej jako operowanie jednolitymi plamami"

czy pasmami" dwikowymi. Cowell rozwija yw dziaalno jako krytyk muzyczny wielu czasopism amerykaskich, jest autorem kilku ksiek, w tym biografii Ch. Ivesa. Waniejsze kompozycje orkiestrowe: 20 symfonii (1918 65), Communlcation 1920, Vestlges 1924, Some Musie 1927, Koncert fortepianowy 1929, Synchrony 1930, TUJO Appostitions 1931, Rhythmicana na rytmikon i orkiestr 1931, Reel 1933, Four Continuatlons 1934, Tales from the Countryside 1941, United Musie 1947, Koncert na perkusj i orkiestr 1958; fortepianowe (z zastosowaniem ton clusters"): Amiable Conversation, Fabric, Dynamie Motlon, Advertlsement; balety: The Buildlng of Banba 1922, Atlantls 1926; opera O'Hlgglns of Chile 1949. Cowell napisa ok. 1000 utworw (wiele na orkiestr kameraln, pieni, kantaty, kompozycje chralne, fortepianowe). ch Koncert na perkusj i orkiestr (1958) naley do wielkiej serii utworw kompozytora, ktrej dominujc cech jest wyzyskanie perkusji jako instrumentarium nadrzdnego (tak jak np. w XI czy XIII Symfonii Cowella). W tym

utworze perkusja nie tylko prowadzi ca akcj muzyczn, ale nawet sprawia, e rola redniej wielkoci orkiestry ograniczona bywa do towarzyszenia zespoowi perkusyjnemu. Cowell nawizuje tu do XVIII-wiecznych concerti grossi; w ramach tej idei pojedyncze instrumenty czy niekiedy grupy instrumentw przeciwstawiaj si towarzyszcej i konkurujcej z nimi orkiestrze, tworzc stae alternacje perkusji i towarzyszcego zespou. Sekcja perkusyjna skada si z 16 rnych instrumentw (a 8 kotw, ksylofon, dzwonki, wibrafony, gongi, marimby, 8 tom-tomw itp.). Czci Koncertu klasyczne: I Allegro moderato. Presto. Tempo primo; II Allegretto quasi andante; III -rModerato con moto. Instrumenty perkusyjne traktowane s tematycznie, solistycz-nie i po wirtuozowsku, w sensie tradycyjnego wirtuozostwa, ujtego w rytm i metrum, czsto neoklasycznego. (19') 223 Crumb GEORGE CRUMB ""*" "' " ",'"''' *24 X 1929, Charleston (Zach. Wirginia)

Kompozytor amerykaski. Studiowa na kilku uniwersytetach amerykaskich oraz w Berlinie Zach. u B. Blachera (w Hocnschule fur Musik). W latach 195964 uczy kompozycji, teorii fortepianu na Uniwersytecie Colorado, 196465 by czonkiem Creatye and Performing Arts Center na Uniwersytecie w Buffalo, od 1965 jest profesorem kompozycji na Uniwersytecie w Fila-* delfii. W swoich dzieach Crumb idzie po linii wspczesnego eklek-tyzmu, wprowadzajc do repertuaru rodkw rwnie nowsze techniki dwikowe i formalne, do amplifikacji dwiku i col-lage'u wcznie. rodki te su jednak penetracji mao w kompozycji stosowanych parametrw gstoci i wewntrznej intensywnoci brzmie. Niezwykle subtelnym cieniowaniem barwy brzmienia sprzyjaj wyrafinowane, na og kameralne obsady utworw Crumba. Waniejsze kompozycje: Variazioni 1959 i Echoes of Time and the River 1967 na orkiestr, cykl Madrlgals IIV na gos i rne instrumenty 196569, songs, Drones and Refrains of Death na baryton i instrumenty 1968, Ancient Voices of Chlldren na sopran, sopran chopicy,

mandolin, harf, fortepian i 3 per' kusistw 1970, 13 Images from the Dark Land na kwartet strunowych instrumentw elektrycznych 1970, Lux Aeterna na sopran, flet basowy i sopranowy, sitar i perkusj 1971, Musie for a Summer Evening na 2 amplifikowane fortepiany i perkusj 1974, star-Chlld na orkiestr i chr 1977. Echoes of Time and the River (Echoes II, Four processionals for Orchestra) powstay 1967 na zamwienie Uniyersity of Chicago dla uczczenia 75. rocznicy tej uczelni. Zdaniem kompozytora zarwno tytu kompozycji, jak i nazwy jej poszczeglnych czci naley traktowa jako metafory. Echoes skadaj si z 4 czci: Frozen Time (Czas zamroony), Remembrance of Time (Pami czasu), Collapse of Time (Upadek czasu) i Last Echoes of Time (Echa czasu) wszystkie one wskazuj na problem czasu, traktowany tu symbolicznie na wielu paszczyznach rozumienia tego terminu. Sowo processionals oznacza w sensie dosownym przemieszczanie si wykonawcw na estradzie w trakcie trwania utworu. Kady muzyk dysponuje partytur, ma wic mono aktywnego wspdziaania w procesie ksztatowania muzyki, a aktyw-

224 Czajkowski no t powiksza jeszcze uycie dodatkowych instrumentw perkusyjnych oraz materiau fonicznego (mowa, szept, gwizd). Utwr Crumba, bogaty w trudne detale techniczne, w warstwie dwikowej jest raczej eklektyczny, w sumie jednak efektowny. (18') > .VJ / , f , '> ,, PIOTR CZAJKOWSKI * J * 7 V 1840, Wotkinsk; t 6 XI 1893, Petersburg Przeznaczony przez rodzicw do zawodu prawnika, koczy Czajkowski studia prawnicze w Petersburgu, po czym udaje si jako tumacz w podr do Niemiec, Francji, Belgii i Anglii. Kiedy w 1862 roku synny pianista, Antoni Rubinstein, organizuje konserwatorium w Petersburgu, Czajkowski dotd tylko muzyk-amator porzuca swj dotychczasowy zawd i rozpoczyna studia muzyczne. Wstpuje do Konserwatorium, gdzie teorie, wykada M. Zaremba, a orkiestracj A. Rubinstein. Po trzech latach, w 1865, opuszcza uczelni z dyplomem i bezporednio potem

zostaje profesorem w nowo zaoonym przez Mikoaja Rubinsteina (brata Antoniego) konserwatorium moskiewskim. Stanowisko to piastowa bdzie przez 13 lat, komponujc w tym czasie wiele ze swych najcenniejszych dzie. Pierwsze wystpienie w roli dyrygenta (1887) stao si pocztkiem wielkich sukcesw Czajkowskiego; w nastpnym roku udaje si w podr koncertow po Europie, wszdzie przyjmowany z entuzjazmem podziwem, jako dyrygent kompozytor. W 1891 powtarza sukcesy w Ameryce Pn. Kiedy dwa lata pniej udaje si do Anglii otrzymuje tam tytu doktora h.c. uniwersytetu w Cambridge. Ostatnim dzieem Czajkowskiego bya VI Symfonia Patetyczna". Wkrtce po prawykonaniu utworu kompozytor umiera w czasie epidemii cholery. List jego bogatej twrczoci otwiera 10 oper z Dam Pikow (1880) i Eugeniuszem Onieginem (1878) na czele; z innych wymienimy, Wojewod., Czarodziejk i Jolant. Obok oper jest autorem trzech sawnych baletw: Jezioro labdzle (1876), pica krlewna (1889) i Dziadek do orzechw (189192). Utwory orkiestrowe reprezentuj symfonie, poematy symfoniczne i fantazje (Romeo i Julia, Burza, Hamlet, pante, Francesca da Ri-mini,

Manfred), Uwertura Rok 18'12", Kaprys wioski, Serenada, trzy koncerty fortepianowe, Koncert skrzypcowy. Czajkowski jest te twrc kilku utworw kameralnych (trzy kwartety, trio, sekstet), licznych miniatur fortepianowych i pieni. 15 Przewodnik koncertowy 225 C z a j k o w ski Muzyka Czajkowskiego naley do epoki wybujaego, schykowego romantyzmu. Przepojona jest nawet symfoniczna czy koncertowa programem uczuciowym", poetyczn a do egzaltacji ekspresj lub melancholijnym liryzmem. Cho Czajkowski nie hodowa ideaom sztuki narodowej Potnej Gromadki", to jednak muzyka jego narzuca wiele asocjacji z rosyjskim folklorem muzycznym. Czajkowski zasymilowa wczesne zdobycze techniczno-warsztatowe kompozytorw europejskich, dochodzc do mistrzostwa w zakresie ksztatowania formy i w instru-mentacji. ch SYMFONIE Twrczo symfoniczna Czajkowskiego dzieli si wyranie na dwa okresy: pierwszy przypada

na lata 186676 i obejmuje trzy pierwsze symfonie, drugi na lata 187793, w ktrych powstay trzy ostatnie symfonie, decydujce o sawie Czaj-kowskiegosymfonika. Obie grupy symfonii czy wykorzystywanie pierwiastkw rosyjskiego folkloru muzycznego, bogactwo piknych melodii, dominujca nuta liryzmu, dzieli natomiast znaczna rnica w dojrzaoci technicznej i stylistycznej, w jednolitoci nastroju i rodkw wyrazowych; jedne s bardziej liryczne, spokojniejsze, o wyranym klimacie ludowym, drugie ujawniaj gboki dramatyzm, maj bardzo osobisty, wstrzsajcy czsto intensywnoci przeycia wyraz, reprezentuj symfonizm filozoficzny, inspirowany programowo-ci, lecz nie t, nawizujc do ilustracyjnych tendencji Berlioza czy Liszta, a t, ktra czerpie z ideowych zaoe symfoniki beethovenowskiej; symfonzm kontynuowany pniej przez Gustawa Mahlera, a w niektrych dzieach take przez Dymitra Szostakowicza. Pierwsze trzy symfonie nie weszy do staego, wiatowego repertuaru i w Polsce wykonywane s te nader rzadko. Stosunkowo najczciej usysze mona I Symfoni g - m o 11 op. 13 z 1866, zatytuowan Zimowe marzenia. Take jej dwie pierwsze

czci nosz tytuy, gdy inspirowane byy wraeniami z wycieczki kompozytora po zamarznitym jeziorze a-doga: I cz (Allegro tranuillo) Marzenia podczas zimowej przejadki, II cz (Adagio) Pospna kraina. Cz III to j lekkie, cho nieco melancholijne Scherzo, ktrego trio jest tak lubianym przez Czajkowskiego walcem. Fina opiera si na dwch rozwijanych i przetwarzanych take na sposb | polifoniczny tanecznych melodiach rosyjskich. (34') 226 Czajkoioski II Symfoni c-moll op. 17 napisa Czajkowski w lecie 1872 u swojej siostry w ukraiskim miasteczku Kamionce pod Kijowem, gdzie przebywa te kiedy i tworzy Puszkin. Czajkowski lubi tam odbywa codzienne lene spacery", czsto w towarzystwie leniczego, mionika ukraiskiego folkloru. Std wanie taka obfito ludowych melodii rosyjskich, a gwnie ukraiskich, w Symfonii c-moll, ktra nazywana bywa dlatego Malorosyjska. Pojawiaj si one w Introdukcji (Andante sostenuto), przypominajcej wstpy do trzech ostatnich symfonii, a wykorzystujcej melodi pieni

Wniz po matuszkie, po Wolgie; w parafrazujcej scen baletow z modzieczej opery Rusalka rytmicznej II czci (Andante marciale quasi moderato), gdzie jako drugi, liryczny temat wystpuje rosyjska melodia ludowa; w Scherzu (III cz.) z triem osnutym na artobliwej piosence ukraiskiej, i w wesoym Finale, ktrego osi jest przetwarzana rnorodnie ukraiska piosenka uraw, a w ktrym pojawiaj si te lekko stylizowane pierwiastki orientalne. I cz (Allegro vivo) oparta jest w caoci na wasnych tematach kompozytora, majcych jednak charakter ludowy. 11 Symfoni przerobi Czajkowski gruntownie w latach 187980 i w tej postaci jest dzi wykonywana. (32') III Symfonia D-dur op. 29, skomponowana w 1875, jest najrzadziej wykonywan spord pierwszych trzech, chocia zawiera duo dwikowego uroku. Moe dzieje si tak dlatego, e 5czciowe dzieo ma bardziej suitowy ni symfoniczny charakter. Decyduj o tym silne pierwiastki taneczne, dominujce zarwno w dwutematowym Allegro (I cz.), jak w stanowicym II cz Walcu i polonezowym" Finale. Bardziej symfoniczne ujcie posiadaj melancholijne Andante (III cz.) i ruchliwe Scherzo (IV cz.). Z drugiej strony

w tym wanie utworze krystalizuje si indywidualny styl symfoniki Czajkowskiego. (44') Szereg wielkich dzie Czajkowskiego rozpoczyna IV Symfonia f - m o 11 op. 36. Ukoczona w 1878, powstawaa w trudnym dla kompozytora czasie jego krtkotrwaego, nieudanego maestwa, i cikie przeycia, ktre zostawiy trway lad w psychice kompozytora, rzutoway szczeglnie na muzyk Symfonii fmoll. Dedykowa j Czajkowski najlepszemu przyjacielowi". Bya nim wieloletnia protektorka kompozytora, bogata wdowa pani von Meck, ktra przez wiele lat wypacaa mu sta pensj. Czajkowski nigdy nie pozna jej osobicie, a tylko prowadzi z ni bardzo oywion korespondencj. W jednym wanie ze' skierowanych do pani von Meck 15* - ': ' 227 C zaj te owski listw poda Czajkowski obszerny komentarz programowy IV SyrSonii, do ktrej mia szczeglny sentyment i ktr uwaa za swoje arcydzieo. Pyta mnie Pani pisze kompozytor czy moja symfonia ma jaki okrelony program? Na og gdy spotykam si z takim pytaniem co do jakiej symfonii, odpowiadam przeczco.

Rzeczywicie, trudno mi sformuowa odpowied. W jaki sposb mona wyrazi te bezgraniczne uczucia, ktre towarzysz mi przy pisaniu dziea instrumentalnego pozbawionego skdind treci? [.] Nasza symfonia ma jednak program. Uwaam za moliwe okreli, co usiuje ona wyrazi, i wytumacz to Pani." (Fragmenty tego komentarza zostay przytoczone poniej.) Zowrogi, fanfarowy temat wstpu (Andante sostenuto), wprowadzony przez fagoty i rogi, to wedug sw Czajkow-skiego motyw fatum", to przeznaczenie, to sia nieubagana, ktra sprzeciwia si spenieniu naszych marze o szczciu, sia, ktra wisi nad nami zawsze jak miecz Damoklesa. To sia niezwyciona". Rozpoczyna si I cz (Mode-rato con anima), wzrasta i rozpala si uczucie przygnbienia i beznadziejnoci", co muzycznie oddaje duga, nieskoczenie wijca si, walcowa jakby, lecz pospnie melancholijna melodia pierwszego tematu, prowadzona przez instrumenty smyczkowe. Powraca ona jeszcze potem wielokrotnie. Odprenie przynosi drugi temat, na ktry skadaj si wdziczne, lekkie arabeski klarnetu i liryczna melodia przekazywana sobie przez instrumenty smyczkowe (altwki,

wiolonczele i skrzypce). Czy nie lepiej odwrci si od rzeczywistoci i ukoysa w marzeniach? Och, rado! Jaka sodka wizja pojawia si przede mn! Jaka promienna istota ludzka, pena obietnic szczcia, daje mi znaki i wzywa mnie!" Nastrj rozjania si coraz bardziej i kulminuje w prowadzonym tercjami przez skrzypce piewie: Jaka pikna jest nadzieja! Natarczywy pierwszy temat allegra brzmi teraz z bardzo daleka. Stopniowo dusza oplata si marzeniami. Wszystko, co ciemne i smutne, ulego zapomnieniu. Szczcie!. Ale nie, to byy przecie tylko sny; fatum poszy je znowu. Tak cae nasze ycie waha si midzy ponur rzeczywistoci a lotnymi marzeniami o szczciu. Nigdy nie znajduje bezpiecznej przystani. Fale rzucaj tob na wszystkie strony, a ci morze pochonie." Te myli komentuj muzyczn akcj przetworzenia i kody, opanowanych gwnie przez pierwszy temat, gdzie powracajcy take motyw fatum" pogbia dramatyczny przebieg. Pene uroku Andantino in modo di canzona (II cz.) odznacza si typowym dla Czajkowskiego liryzmem. Gwny temat wprowadza obj solo na tle pizzicata instrumentw smycz228

Czajkowski kowych; hardziej rytmiczny temat rodkowego epizodu intonuj w unisonie klarnet i fagot, Andantino jest wedug kompozytora obrazem cierpie i melancholii, ktre nas ogarniaj, gdy wieczorem pozostajemy sami, zmczeni prac. Wspomnienia napywaj i smutek ogarnia nas, e tyle ju spraw naley do przeszoci." Trzecia cz nie tumaczy adnych specjalnie okrelonych uczu. Jest to po prostu kapryna arabeska." i trzeba doda bardzo oryginalna w pomyle i ujciu. W tym Scherzu (Pizzicato ostinato), gdzie Czajkowski ukazuje swj subtelny zmys kolorystyki orkiestralnej, graj instrumenty smyczkowe tylko pizzicato; rozpoczynaj one waciwym tematem tej czci, po czym pierwsze trio wykonuj wycznie instrumenty dte drewniane. Z przeksztacenia gwnego tematu powstaje drugie trio, w ktrym doczaj si blaszane instrumenty dte oraz koty. Przypominaj si tu najlepsze stronice z takich baletw Czajkowskiego, jak Dziadek do orzechw czy pica krlewna. Porywajcy i peen witalnoci temat otwiera Final (Allegro con

fuoco), oparty w duej mierze na popularnej rosyjskiej melodii ludowej (Wo pole bieriozka stojala), ktr kompozytor rozwija i przetwarza wariacyjnie na rne sposoby. Peno tu ycia i radoci, jedynie w rodkowym epizodzie (Andante) mci ten nastrj wstpny motyw Symfonii. T cz objania Czajkowski w nastpujcych sowach (podajemy w skrcie): Gdy nie znajdujemy szczcia w sobie, szukamy go u innych. Pjdmy midzy lud, midzy prostych ludzi. Popatrzmy, jak oddaj si oni niefrasobliwej radoci, gdy znajd chwil wolnego czasu. Oto obraz zabawy wiejskiej. Lecz nieubagany los przypomina o swym istnieniu. Nikt jednak nie zwraca na ciebie uwagi. Nikt nie odwrci gowy ani nie zauway twego smutku i samotnoci! Kt mwi, e ycie jest smutne? Rado istnieje prosta i silna! Ciesz si szczciem innych, a bdziesz mg y dalej." (42') V Symfonia e-moll op. 64. W dziesicioleciu dzielcym IV Symfoni od Pitej odnis Czajkowski wiele sukcesw artystycznych w caej Europie, jego twrczo stawaa si coraz szerzej i lepiej znana. A jednak V Symfonia, ktra naley dzi do najbardziej reprezentacyjnych i popularnych dzie Czajkowskiego, nie zyskaa od fazu uznania

fachowej krytyki. Natomiast publiczno przyja j z wielkim aplauzem. Spontanicznie, w cigu dwch niespena miesicy 1888 napisana, naley bowiem do tego rodzaju kompozycji, ktre si emocjonalnego przeycia wcigaj i frapuj zawsze suchacza. Kontynuuje w niej Czajkowski reprezentowany ju 229 Czajkotuski przez IV Symfoni typ symfonii autobiograficznej, oddajcej czysto muzycznymi rodkami wasne uczucia i przeycia kompozytora. Tutaj jednak nie sprecyzowa ich Czajkowski tak dokadnie jak w IV Symfonii. Wyjtek z pisanego w tym czasie listu wskazywa moe wszake na myli i nastroje, ktre towarzyszyy powstawaniu V Symfonii: Sawa jakie przeciwiestwa zawiera to sowo. Raz pragn jej, d do niej, to znowu nienawidz jej. Jaki tragizm tkwi w tym deniu do sawy i w tej odrazie do niej. Jak motyl wpadam w ogie i opalam sobie skrzyda." Zachowane notatki mwi nawet nieco wicej: Program pierwszej czci symfonii: Introdukcja. Cakowite poddanie si losowi albo, co oznacza to samo, niezbadanym wyrokom Opatrznoci. Allegro. 1. Zorzeczenie, zwtpienie, skargi,

wyrzuty. 2. Czy mam si rzuci w objcia wiary???" A wic znowu program filozoficzny, utajony tym razem, lecz wypywajcy z myli skconego ze wiatem" kompozytora o przeznaczeniu czowieka, o jego szczciu i celu, do ktrych dy, o walce z losem. W pewnym sensie analogiczne s pite symfonie Beethovena i Czajkowskiego; obie mona nazwa symfoniami losu". Ale stosunek twrcy Onie-gina do nurtujcych go problemw i uczu by bardziej tragiczny, pesymistyczny i chwiejny; nieokieznana namitno popycha jego wyobrani od beznadziejnej rozpaczy do ekstatycznej radoci, od bezwolnej rezygnacji do impulsywnych wybuchw triumfu. Taka jest rwnie muzyka V Symfonii. l cz (Allegro con anima) poprzedzona jest krtkim Andante, ktrego powany temat wprowadza klarnet. Wstp ten stanowi jakby motto caej Symfonii, gdy wspomniany temat pojawia si take jako reminiscencja w II i zakoczeniu III czci oraz w IV, gdzie wystpuje w tonacji durowej. Po kilku wprowadzajcych taktach instrumentw smyczkowych klarnet z fagotem intonuj w delikatnym pianissimo gwny, rytmiczny temat Allegra, ktry

stopniowo nabiera coraz wicej energii i siy, rozwija si szeroko, doprowadzajc w kocu do drugiego, piewnego tematu i kilku nowych zwizanych z nim myli o pogodnym, lirycznym charakterze. W przetworzeniu nie dochodzi do silniejszych konfliktw, gdy dramatyczny punkt kulminacyjny caego dziea przedstawia jego II cz. Oryginalnie rozpoczyna si repryza: po piknym ciszeniu, koczcym przetworzenie, fagot podejmuje melodi pierwszego tematu, po czym przez pewien czas graj same instrumenty dte drewniane. W dalszym przebiegu ukszta- j towanie repryzy pokrywa si zasadniczo z budow ekspozycji. Koda majca jak zwykle u Czajkowskiego charakter prze-tworzenowy oparta jest na pierwszym temacie; po silnym j 230 Czajkowski wzrocie napicia dynamicznego orkiestra ucisza si stopniowo i w ciemnych barwach instrumentalnych powraca powany nastrj wstpu. II cz to piewne Andante cantabilu con alcuna licenza. Jego pikny, namitny temat gwny graj kolejno: rg solo, potem wiolonczele, nastpnie I skrzypce. Przeplata si z nim, doprowadzajc

do dramatycznych zderze, rwnie namitny, lecz bardziej ekspansywny" temat drugi, ktry przybiera trzy postacie: w gosie oboju, w smyczkach i w kulminacyjnym tutti orkiestry. rodkowy czon opanowany jest przez nowy temat (klarnet i fagot), wyznaczajcy pocztkowo spokojny, marzycielski nastrj. Stopniowo narasta wzburzenie i w szczytowym punkcie sycha grony temat wstpu. Analogiczny jest dalszy przebieg tej czci, ktra odznacza si wyjtkowym napiciem uczuciowym i gwatownoci konfliktw. III cz (Allegro moderato) jest walcem o wdzicznej i pynnej melodyce, z ruchliwym ogniwem rodkowym i tajemniczym zakoczeniem, nawizujcym do wstpu Symfonii. Czajkowski wprowadzi tu walca w miejsce scherza na wzr menueta, bdcego w symfoniach klasycznych Haydna i Mozarta trzecim ogniwem cyklu. IV cz, najmniej zwarta pod wzgldem formalnym i naduywajca nieco dekoracyjnych efektw orkiestrowych, ma jednak wiele szczegw i myli czcych si w interesujc i biorc" suchacza cao. Pocztek to znany ju wstp Symfonii, przeobraony teraz w potne,

jasne Maestoso w tonacji E-dur. Gwny temat stanowi jednak melodia o ludowym, rosyjskim charakterze, odznaczajca si silnie akcentowanymi rytmami tanecznymi, a podjta przez skrzypce (Allegro vivace). Drugi, bardziej piewny temat intonuj instrumenty dte drewniane. Jeszcze raz powraca triumfalne Maestoso, w oszaamiajcym Presto przewijaj si nowe myli, a cao kocz brawurowe efekty orkiestrowe. (50') VI Symfonia h-moll Patetyczna" op. 74. Jesieni 1893 pisa Czajkowski do swego przyjaciela, Ilji Slatina: Cae lato spdziem podrujc i miaem tylko tyle czasu, eby mc zinstrumentowa symfoni, ktr skomponowaem w lecie. Sdz, e udao mi si, a w kadym razie w adne chyba inne dzieo nie woyem tyle mioci i oddania. Czuj si znakomicie". Nie przeczuwa Czajk'owski wtedy, e Szsta bo o niej wspomnia bdzie jego abdzim piewem. 28 X 1893 w peni si dyrygowa jej prawykonaniem w Petersburgu. Chodnym przyjciem nowej kompozycji nie przej si zbytnio, znajc chimeryczne nastroje publicznoci i b231 Czajkowski

d przekonanym o wartoci dziea, ktre w wypowiedzi do brata swojego, Modesta, okreli jako najlepsz kompozycj" napisan w swoim yciu. Symfonia h-moll najbardziej porywajce i doskonae dzieo Czajkowskiego nie posiada adnego konkretnego programu, chocia starano si go niejednokrotnie doszukiwa. Dosy oglny bowiem i wieloznaczny tytu Patetyczna, ktry ju Beethoven da jednej ze swych synnych sonat fortepianowych, nie oznacza wcale, e kompozytor wkroczy tu na teren muzyki programowej Zachowanie tradycyjnych czterech czci, jak rwnie ich tematyczna konstrukcja zdaj si potwierdza taki pogld. Niemniej jednak wielkie napicie emocjonalne i dramatyczne zwaszcza w czciach skrajnych pozwala przypuszcza, i Czajkowskiemu, ktry uwaa, e kada muzyka jest w pewnym sensie programowa, przywiecaa jaka bliej nie sprecyzowana idea przewodnia. Tytu Symfonii kieruje fantazj suchacza w okrelonym kierunku, co przyczynia si do atwiejszego i bardziej bezporedniego oddziaywania muzyki, dcej bez wtpienia do wywoania analogicznych wrae i uczu.

Tym te tumaczy si w duym stopniu sugestywno Symfonii patetycznej, ktrej oglne cakiem kontury programowe nie krpoway swobody twrczej kompozytora ani te nie naruszaj estetycznej przyjemnoci suchowej przez porwnywanie wzgldnie kontrolowanie zwizkw pomidzy programem a jego realizacj. Pocztek Symfonii stanowi krtkie Adagio, ktrego pospny motyw wprowadza fagot na tle kontrabasw. Po 18 taktach w rozpoczynajcym si Allegro non troppo (I cz.) pojawia si w altwkach i wiolonczelach bolesny, niespokojny pierwszy temat, zrodzony z motywu wstpu. Pocztkowy ponury nastrj niknie jednak powoli, orkiestra oywia si coraz bardziej, a jej koloryt janieje przez wprowadzenie skrzypiec. Powolny epizod (Andante), ktry odgrywa rol drugiego tematu (skrzypce i wiolonczele), poprzedzony jest przez krtkie tutti, zanikajce w guchych tonach puzonw i tuby. Po dramatycznych zmaganiach, jakie miay miejsce na pocztku Symfonii, przynosi Andante kojce uspokojenie. Szeroka, piewna, pena niewysowionego liryzmu melodia drugiego tematu I czci niemao przyczynia si do powodzenia Patetycznej. Przetworzenie rozpoczyna si

ostrym dysonansem caej orkiestry (fortissimo), po ktrym nastpuje fugato pierwszego tematu (smyczki). Pocztek repryzy stanowi powrt pierwszego tematu w penej instrumentacji i w najwikszym nasileniu dynamicznym. Temat piewny wraca rwnie w olniewajcej oprawie orkiestralnej i spotgowany dynamicznie do maksimum, cichnie nastpnie w delikatnym pianis232 C za jkowski simo. Allegro zamyka krtkie, marszowe zakoczenie (Andante mosso). Wprowadzajc jako II cz wdziczne Allegro con grazia zamiast zwykego w tym miejscu powolnego utworu, osign Czajkowski duy efekt artystyczny. Suchacz znajduje tu bowiem po dramatycznych spiciach I czci podane odprenie. Urok Allegra podnosi muzyczna osobliwo, jak jest uycie przez kompozytora taktu na f, ktrego rytm spotykany jest czsto w rosyjskiej muzyce ludowej. Gwny temat tej czci, wprowadzony przez wiolonczele, powraca wielokrotnie w coraz to innej postaci i instrumentacji. W rodkowym czonie zmienia si

nastrj: ponad dobitnie przez koty wybijanym rytmem na | rozwijaj skrzypce melancholijn melodi, kulminujc w tragicznych akcentach. Allegro molto vivace (III cz.) to prawdziwe scherzo, pene ywioowego temperamentu. Delikatny i zwiewny pocztek przywodzi na myl Scherzo ze Snu nocy letniej Mendelssohna. Lecz wkrtce okazuje si, e te szybkie triole semkowe (na zmian w instrumentach smyczkowych i dtych drewnianych) pomylane byy przez kompozytora jako to, bo oto ju po niewielu taktach intonuje obj krtki, marszowy motyw, ktry stopniowo wybija si coraz bardziej, zyskuje na sile i w kocu dominuje w potnym, majestatycznym marszu. Ostatnia cz (Adagio lamentoso) stanowi rodzaj epilogu. miae zakoczenie Symfonii to powolne, smutne Adagio o przejmujcych akcentach blu i rozpaczy. Tematycznie nawizuje Adagio do I czci, bowiem oparte jest na jej rozwinitym i przeksztaconym motywie pocztkowym. W ten sposb zewntrzne czci Symfonii stanowi jakby klamr, spinajc dzieo w jednolit cao. (50') Symfonia M a n f r e d" op. 58. W przeciwiestwie do R. Schumanna,

ktry z wyjtkowym zapaem podj kiedy myl napisania muzyki do Byronowskiego Manfreda, Czajkowski z niechci odnis si do sugestii Baakiriewa, gdy w podsun mu podobny pomys. Ten temat nie rozpomieni serca ani fantazji", stwierdzi wwczas Czajkowski, co wydaje si o tyle dziwne, e wanie on mg znale w osobliwym bohaterze Byrona wiele rysw wasnej psychiki. Napisany w 1817 poemat nieodparcie przyciga umysy epoki romantyzmu miao nakrelonymi obrazami poetyckimi i rozwichrzon, przesiknit pesymizmem natur b'ohatera. Manfred Byrona to czowiek drczony powikanymi psychicznymi cierpieniami. Ciar obarczonego win sumienia nie daje mu chwili wytchnienia i dlatego baga nieziemskie moce o wyzwolenie przez mier lub zapomnienie. Lecz yczenie to nie moe by 233 C za jkowski spenione. Manfred musi dalej cierpie. Wrd potnej przyrodyv ktra otacza go w Szwajcarii caym swym przepychem, szuka ukojenia, chcc za wszelk cen znale cel ycia. Na prno. W kocu zstpuje do podziemnego

pastwa Arymana, gdzie ukazuje mu si duch Astarte, ktrej ycie kiedy zniszczy. Jej przebaczenie wyzwala dopiero Manfreda; teraz moe znale ukojenie w mierci. Z czasem jednak podj Czajkowski inspirowan mu prac. Kosztowaa go niewypowiedzianie duo trudu i wysiku", ale ostatecznie powstao w 1885 dzieo, okrelone pocztkowo przez autora jako jego najlepsza kompozycja. Zapewne woony wysiek twrczy podyktowa mu tak ocen, ktr te pniej zmieni, podtrzymujc jednak nadal zdanie o duej wartoci dwch pierwszych czci. Dzi jestemy skonni przychyli si do tej wanie opinii kompozytora, chocia trzeba stwierdzi, e Manfred znacznie ustpuje pod kadym wzgldem trzem ostatnim symfoniom Czajkowskiego (do ktrych bywa zaliczany jako jego sidme dzieo tego gatunku), jak rwnie uwerturze Romeo i Julia, reprezentujcej podobny rodzaj muzyki. Manfred bowiem, chocia nazwany symfoni, jest jednak dzieem zdecydowanie programowym, o konkretnej pozamu-zycznej treci, podanej w komentarzu autora: I. Manfred bka si w Alpach. Jego dusza, drczona zwtpieniem

i alem, cierpi niewypowiedziane mki." II. Wrka alpejska ukazuje si Manfredowi w tczy rozpryskujcej si kaskady grskiego potoku." III. Pastorale. Proste, wolne i spokojne ycie mieszkacw gr." IV. Podziemny paac Arymana. Manfred pojawia si w czasie bachanalii. Wywoywanie ducha Astarte. Przepowiada ona Manfredowi koniec jego ziemskich cierpie. mier Manfreda". Dzieo jest bardzo rzadko wykonywane, wic tylko kilka oglnych uwag. Niewtpliwym wzorem dla Manfreda Czajkowskiego bya Symfonia fantastyczna Berlioza; jego wpywy, a take Liszta, rzutoway do silnie na sposb ujcia Manfreda i styl muzyki, nie posiadajcej przez to zdecydowanego profilu. Elementy fantastyczne potraktowane s przez Czajkowskiego raczej drugoplanowo, a osi utworu jest zasadniczo tragiczny konflikt dwch motyww treciowych: cierpienia ludzkiego, narzuconego czowiekowi przez los (motyw Manfreda), i marzenia o nieosigalnym, szczciu (motyw Astarte)". Treciowy zwizek z poematem Byrona, z jego duszn

atmosfer, ogranicza si waciwie tylko do I czci. II cz jest do efektownym kolorystycznie obrazem muzycznym, III pastoraln idyll, IV wreszcie utrzymuje si rwnie na og w epickim, obiektywnym tonie. Przewodni myl 234 Czajko iv ski caoci jest pospny, tragiczny motyw Manfreda, ktrym trzy fagoty i klarnet basowy otwieraj dzieo. Przewija si on poprzez ca kompozycj,^ a w ostatniej czci nabiera szczeglniejszego znaczenia. (48') INNE DZIEA ORKIESTROWE Uwertura-fantazja Romeo i Julia powstaa w 1868 pod wpywem przywdcy i ideologa Potnej Gromadki", Mili Baakiriewa, ktry zwrci uwag Czajkowskiego na dzieo Szekspira i poddawa mu nawet do dokadne sugestie co do planu i charakteru projektowanego utworu. Kierujc si pocztkowo wskazwkami Baakiriewa, przeksztaca pniej kompozytor parokrotnie dzieo i wreszcie w 1870 nada mu ostateczn posta, w jakiej jest odtd wykonywane. W szeregu programowych dzie Czajkowskiego (fantazje

orkiestral-ne Burza wg Szekspira i Francesca da Rimini wg Dantego, uwertura-fantazja Hamlet wg Szekspira, ballada symfoniczna Wojewoda, uwertura triumfalna Rok 1812, Symfonia Manfred" wg Byrona) stanowi Romeo i Julia pierwsze nie liczc dwch modzieczych kompozycji a zarazem najznakomitsze ogniwo, ukazujc ju w caej okazaoci mistrzostwo kompozytora w operowaniu orkiestr, jego pen liryzmu inwencj melodyczn i bogactwo rytmicznych pomysw. Czajkowski sign tu do tematu niemiertelnej tragedii Szekspira, opiewajcej dramat miosny dwojga kochankw z Werony, do tematu, ktry od dawna pociga i pociga fantazj kompozytorw; wystarczy wspomnie symfonie Berlio-za, oper Gounoda czy balet Prokofiewa. Niewtpliwy zwizek z tragedi genialnego dramaturga atwo pozwala ledzi zasadnicze myli i nastrojowy wyraz dziea, w ktrym najwaniejsze powikania dramatyczne literackiego pierwowzoru oddaje Czajkowski waciwymi sobie rodkami muzycznymi, ujtymi w wietn, jednolit konstrukcj formaln. Przedstawia ona swobodny typ allegra sonatowego z dwoma przeciwstawnymi grupami tematycznymi: tematu mioci i tematu nienawici.

Dzieo poprzedzone jest wstpem (Andante non tanto, quasi moderato). Opiera si on na choraowej, archaizujcej melodii, ktra przejta przez ca orkiestr nabiera uroczy-stopatetycznego charakteru. Jest to, jakby prolog do dramatu, rozwijajcego si w burzliwym Allegro giusto, ktrego poetyckim tem jest miertelny spr dwch wrogich sobie rodzin: Montecchich i Capulettich. W kulminacyjnym punkcie tego dramatycznego epizodu pojawia si przepikny, piewny 235 Czajko tu ski temat. Mikkimi barwami instrumentalnymi i czarujcymi wspbrzmieniami harmonicznymi maluje kompozytor romantyczn scen miosn, ktrej bohaterami s Romeo i Julia, niepomni nienawici dzielcej ich rody. Obie kontrastujce sytuacje powracaj jeszcze raz w nowym, wzbogaconym ujciu, by przej nastpnie w smutny epilog, jakim bya tragiczna mier kochankw. Znw dwiczy rwca si teraz melodia miosnego tematu; zanika ona w szeregu mistycznie brzmicych akordw, symbolizujcych zczenie si

Romea i Julii gdzie w zawiatach. (18') Uwertura Rok 1812" op. 49, okolicznociowa praca z 1878, bya kiedy jednym z najpopularniejszych utworw Czajkowskiego, jednym z kamieni wgielnych jego wiatowej sawy, i jak susznie zauwaono jest to najlepsze, co mona o tej kompozycji powiedzie. Zreszt sam Czajkowski nie mia sentymentu do Uwertury i trzewo ocenia jej warto, piszc po ukoczeniu: Uwertura bdzie bardzo gona i haaliwa. Nie pisaem jej ze zbytnim ciepem i mioci. Dlatego bdzie miaa z pewnoci niezbyt du warto artystyczn." Tak jest rzeczywicie, i utwr rzadko ju ogusza wykonawcw i suchaczy. (Omawiamy go tu jako swojego rodzaju curiosum.) Nie jest to przesada, bo Rok 1812 powsta z myl wykonania go na wolnym powietrzu. Dlatego te oprcz kwintetu smyczkowego i duej obsady instrumentw dtych i perkusji doda jeszcze Czajkowski osobn orkiestr dt i dzwony; przewidziane s w partyturze nawet. strzay armatnie. Wszystkich tych rodkw uy kompozytor dla zilustrowania programu, ktrym jest wojna francusko-rosyjska i klska Napoleona w 1812. Temu celowi su te wplecione w muzyk

motywy Marsylianki, hymnu carskiego itp. Z rozwojem wreszcie wtku programowego pokrywa si podzia Uwertur y na trzy zasadnicze czony: pospny wstp niebezpieczestwo, dramatyczne Allegro walka, triumfalna koda zwycistwo. (18') Fantazja orkiestrowa Francesca da Rimini op. 32, cieszca si kiedy wielk popularnoci, rzadko pojawia si obecnie w repertuarach koncertowych, dzielc niesuszny los wielu kompozycji programowych XIX w. Tytu zwraca myl suchacza do wzruszajcej historii pary kochankw, uwiecznionej przez Dantego w Boskiej komedii (Pieklo, V Pie, w. 88 i nast.): Francesca da Polenta, wydana za m wbrew swojej woli za Malatest da Rimini, czowieka brzydkiego i uomnego, zapona szczerym i odwzajemnionym uczuciem do jego piknego kuzyna, Paola. Jednake szczcie zakocha236 Czajkowski nych nie trwao dugo; zaskoczeni na schadzce, zginli z rki zdradzonego ma.

Opowiadanie Franceski o jej tragicznym losie stanowi waciwy literacki program fantazji, chocia swj muzyczny odpowiednik znajduje mniej wicej tylko w jednej czwartej dziea. Powstao ono bowiem (1876) niewtpliwie pod wraeniem I czci Symfonii dantejskiej i przy zupenie innym ujciu wykazuje niezaprzeczone pokrewiestwo w progra-mowo-muzycznym rozwoju z t kompozycj Liszta. W obu utworach centralny epizod powicony jest kochankom, czci skrajne natomiast maluj groz piekielnej otchani. Czajkowski odda tu sugestywnie w straszliwy orkan, pod ktrego drczcym smaganiem potpieni cierpi wedug fantazji Dantego najwiksze katusze. Std przewaga chro-matyki, gwatowne rytmy, ostre dysonanse oraz przelatujce jak byskawice syczce frazy rnych instrumentw. Jakkolwiek bardzo dobrze zrealizowa Czajkowski swoj koncepcj, to jednak na wyyny prawdziwego artyzmu wznis si dopiero w Andante cantabile, gdzie oddajc niejako gos nieszczliwej Francesce rozwin cay swj melodyczny talent. (19') Napisany w 1880 Kaprys woski op. 45 stoi na marginesie wielkiej symfonicznej twrczoci

Czajkowskiego, jest utworem nalecym do popularnosymfonicznej literatury muzycznej, oczywicie dobrego gatunku, gwarantowanego wybitnym talentem jej autora. Posuy si on tu szeregiem woskich melodii ludowych, zasyszanych w czasie pobytu we Florencji. Operujc wietnie technik wariacyjn i instrumentacyjn, poczy te proste tematy w rodzaj barwnego potpourri. Znane melodie sonecznej Italii, przetwarzane harmonicznie i kontrapunktycznie, wzbogacane gosami towarzyszcymi i urozmaicone rytmicznie, rozwijaj si coraz ywiej a do ognistej taranteli, po ktrej nastpuje byskotliwe zakoczenie tego popisowego dla orkiestry utworu. (15') W tym samym czasie (1878) co uwertura Rok 1812 powstaa urocza Serenada C-dur op. 48 na orkiestr smyczkow, dzieo nieporwnanie wartociowsze muzycznie i czsto stosunkowo grywane. Sam Czajkowski wyznawa, e by okropnie zakochany" w tym z wewntrznego impulsu" napisanym i przeytym" utworze, i .pewnie dlatego zawar w nim mnstwo piknych melodii, wykorzystujc zarazem wietnie brzmieniowe barwy kwintetu smyczkowego. Potrafi wydoby z

tego zespou tak peni i rozmaito brzmienia, e nie dostrzega si prawie braku innych instrumentw. Ca237 Czajkowski o ma charakter pogodny i radosny, a kontrast nastrojowy przynosi jedynie smutna, nostalgiczna Elegia. Po jdrnym, haendlowskim jakby wstpie, ktry powraca w ostatniej czci w artobliwie zmienionej postaci, wystpuje oryginalnie urytmizowany temat Allegra (I cz.). Tej gwnej melodii przeciwstawia si druga, przybrana w rokokow szat dwikow, o przekornym charakterze. Z przeciwstawiania obu tematw powstaje jakby dialog nowej" i dawnej" muzyki. Walc (II cz.), ulubiona forma taneczna Czajkowskiego, nie ustpuje tu swym krewniakom znad piknego, modrego Dunaju, przewyszajc ich moe szerok fraz i subtelnym ujciem, szczeglnie w dwugosowych solach skrzypiec. Od pierwszego wykonania ta cz Serenady cieszy si najwiksz popularnoci. Wartociowsza jest jednak z pewnoci wspomniana ju Elegia (III cz,), pena lirycznej poezji, zwaszcza w intymnym dialogu wiolonczeli i skrzypiec.

Rosyjski charakter (dziki wykorzystaniu ludowych melodii) ma Fina, ktrego kombinacje kontrapunktyczne wiadcz, e i t technik posugiwa si Czajkowski swobodnie i ze znawstwem. (26') IV Suita orkiestrowa G-dur M ozartiana" op. 61. Oprcz symfonicznych suit ze swych baletw pozostawi Czajkowski cztery samodzielne suity orkiestrowe. Powstae w latach 187887, skadaj si z kilku krtkich, lirycznych lub tanecznych utworw i stanowi niejako odpowiednik ulubionych przez romantykw cykli miniatur fortepianowych. Jest to przystpna, lecz pena artyzmu muzyka popularna, przypominajca charakterem klasyczny wzr Mozarta. IV Suita (1887) potwierdza wyranie te zwizki. Skomponowana dla uczczenia 100. rocznicy prapremiery Don Juana, stanowi bardzo wierne orkiestralne opracowanie fortepianowych utworw Mozarta: Gigue (I), Menuet (II), 10 "wariacji (IV) oraz jego chralnego hymnu Ave verum (III) poprzez fortepianow transkrypcj Liszta. We wstpie do pierwszego wydania partytury napisa Czajkowski: Z niezrozumiaych wzgldw wielka ilo znakomitych drobnych

utworw Mozarta mao jest znana nie tylko publicznoci, ale nawet wielu muzykom. Zamierzeniem Autora Suity Mozartiana" byo spowodowa czstsze wykonywanie tych pere muzycznych, bezpretensjonalnych w formie, ale penych pikna". (26') 238 ' Czajko la s k i SUITY BALETOWE Jezioro abdzie pp. 20. Sawa Czajkowskiego w niemaym stopniu opiera si na jego baletach. Muzyka baletowa bowiem, ktrej tradycje ywe byy w Rosji od czasw Glinki, a ostatniego wielkiego kontynuatora znalazy w Pro-kofiewie, stanowi w jego twrczoci obok dzie symfonicznych i oper jedn z najmocniejszych pozycji. Autor Eugeniusza Oniegina by ju dojrzaym kompozytorem, gdy w 1877 ukoczy swj pierwszy balet Jezioro labdzie. Dzi moemy stwierdzi, e trafi na typ muzyki jak najbardziej mu odpowiadajcy. Przecie wanie Czajkowski by twrc wietnego poloneza i walca w partyturze Oniegina, stylizowanych walcw w V i VI Symfonii czy w Suicie na orkiestr smyczkow, licznych utworw wokalnych i instrumentalnych,

gdzie rytmy taneczne odgrywaj bardzo wan rol, stanowic zawsze jedn z charakterystycznych cech stylu kompozytora. Wspczeni nie potrafili jednak przynajmniej nie zaraz oceni walorw Jeziora abdziego, i prawykonanie jego (Moskwa 20 II 1877) stao si fiaskiem. Zasadnicza tego przyczyna tkwia w nowatorstwie Czajkowskiego. wczesna publiczno przyzwyczajona bya do widowisk choreograficznych o bahej treci, ale bogatej wystawie, w ktrych muzyka ograniczaa si do roli akompaniamentu podkrelajcego rytm taca. Czajkowski stworzy w Jeziorze abdzim pierwszy symfoniczny balet, wsparty na prawdziwie dramatycznej akcji. To nowatorstwo musiao budzi kiedy opory tradycjonalistw, ale wanie dziki niemu Jezioro abdzie i dwa inne balety Czajkowskiego pica krlewna (1889) oraz Dziadek do orzechw (1892) zapocztkoway now er muzyki baletowej, ktra odtd take w oderwaniu od sceny i taca, w koncertowym wykonaniu, ma sens i oddziauje rwnie przekonujco. Zestawiajc w 1882 suit z abdziego jeziora, wybra Czajkowski z baletu 6 numerw.

Numer l, zatytuowany Scena, ukazuje spotkanie Odetty i Zygfryda nad brzegiem jeziora. Tu po raz pierwszy pojawia si wprowadzony przez obj na tle tremola smyczkw i amanych akordw harfy temat abdzi" muzyczna myl przewodnia baletu. Numer 2' jest zwiewnym Walcem, z ktrego gwnym, prowadzonym przez skrzypce tematem kontrapunktuj figuracje fletw i klarnetw. Numer 3, Taniec abdzi, ma charakter penego poezji i gracji scherza. Tym razem 2 oboje wsparte przez fagoty (staccato) i wiolonczele (pizzicato) prezentuj temat gwny. Numer 4 to Miosna scena midzy Odett i Zygfrydem, 239 Czajkowski w ktrej kolejno zabieraj gos: harfa, solowe skrzypce (z tumikiem) i wiolonczela (przeksztacony temat abdzi"). Numer 5 tworzy Taniec wgierski, utrzymany w charakterze czardasza. Numer 6, Scena, czerpie muzyk z finau baletu. Poegnanie, a potem wsplna mier Odetty i Zygfryda w falach abdziego jeziora, ewokuj nastrj liryczno-namitny. Po raz ostatni pojawia si dramatycznie teraz brzmicy temat abdzi". (25')

Dziadek do orzechw op. 71a naley do najpopularniejszych dzie Czajkowskiego. Muzyka skomponowana zostaa (1891 92) do opartego na bajce E. T. A. Hoffmanna (w opra. A. Dumasaojca) libretta Mariusza Petipy, choreografa teatrw carskich.. Samo libretto jest nierwne, lecz muzyka, zamknita w miniaturowych formach poszczeglnych numerw, nie obnia nigdzie swego lotu. Oryginalne melodie, wyraziste tematy i bardzo troskliwie przemylana instrumen-tacja ilustruj znakomicie zarwno sceny w domu prezesa Silberhausa, jak i widowiskow feeri II aktu, rozgrywajcego si' w fantastycznym krlestwie sodyczy. Programowo-ilustracyjne tendencje Czajkowskiego przyczyniy si do tym trafniejszego uchwycenia i sugestywnego oddania nastrojowej atmosfery dziecicych przygd, przey i marze. Zestawion przez kompozytora z omiu numerw Suit wykonano jeszcze przed prapremier samego baletu; przyczynia si ona niezwykle (w wersji orkiestrowej i fortepianowej) do rozpowszechnienia muzyki Dziadka do orzechw. W barwnym korowodzie przesuwaj si tu najpikniejsze jej fragmenty. Uwertura, oparta na dwch tematach, marszowym i lirycznym,

ustala od razu charakter caoci: filigranowy, romantyczny, pogodny. Miniaturowy Marsz z powracajcym tematem trbkowym dopasowany jest take do wymiarw maego, ale jake bogatego we wzruszenia wiatka dziecicego. Baniowy koloryt subtelnego i penego gracji Taca Wieszczki Cukrowej podkrela uycie delikatnych, niematerialnych" dwikw czelesty na tle pizzicata instrumentw smyczkowych. Trzy kolejne tace charakterystyczne nale do najcelniejszych fragmentw partytury. Pierwszy z nich to Trepak, ludowy taniec rosyjski, z typowymi, imitujcymi przytupywanie akcentami. Atmosfer Wschodu wywouje w Tacu arabskim liryczna, przybrana melizmatami melodia roka angielskiego, rozwijajca si na monotonnym tle pustych kwint. Pikolo natomiast prowadzi melodi w Tacu chiskim, ktrego koloryt lokalny oddaj dzwonki. Wdzicznym obrazkiem jest Taniec pastuszkw z nieodcznym od pastoralnych scen mu240 C z a jk w ski zycznych fletem na pierwszym planie. Suit podobnie jak balet wieczy peen radosnego

rozpiewania i tanecznego temperamentu Walc kwiatw. (26') KONCERTY Na yczenie Mikoaja Rubinsteina napisa Czajkowski swj I Koncert fortepianowy b-moll op. 23 w 1875, w czasie kiedy szczeglnie interesowa si zagadnieniami techniki pianistycznej i skomponowa szereg utworw fortepianowych. Rubinstein, posiadajcy wyjtkow atwo czytania nut a vista, otrzymawszy z rk Piotra Iljicza partytur Koncertu, ktrej kart tytuow zdobia ju dedykacja dla niego, od razu zapozna si z nowym dzieem. I rzecz dziwna Koncert, ktrego pniej sta si niezrwnanym inter-pretatorem, nie zyska jednak jego aprobaty. Rubinstein osdzi dzieo jako niewdziczne i mao efektowne, wtpi, czy wykonanie uwieczone zostanie sukcesem, i nakania autora do przeprowadzenia zmian wedug jego sugestii. Zwykle ulegy i ustpliwy, tym razem nie zmieni Czajkowski swej koncepcji i odda dzieo do druku w pierwotnej postaci; tylko na tytuowej stronie widniaa dedykacja dla sawnego dyrygenta i pianisty niemieckiego, Hansa von Biilow, gorcego wielbiciela talentu Czajkowskiego. Ten wielki muzyk pierwszy przyczyni si do spopularyzowania Koncertu b-

moll. W czasie swej podry koncertowej po Stanach Zjednoczonych wykona go po raz pierwszy w Bostonie (25 X 1875), skd kablogramem donis kompozytorowi o niebywaym sukcesie. Wkrtce i Mikoaj Rubinstein zmieni zdanie, i ju od 1878 wzbudza szalony entuzjazm paryan mistrzowskim wykonaniem Koncertu. Koncert b-moll, ktry naley do najczciej wykonywanych dzie swego rodzaju, przymi pozostae dwa koncerty fortepianowe Czajkowskiego. Ma on wybitnie symfoniczny charakter i stawia wykonawcy najwysze wymagania techniczne. Waciwa Czajkowskiemu przejrzysto formy, melodyjna tematyka i jdrna rytmika wystpuj tu w caej okazaoci. O wielkiej popularnoci Koncertu decyduj zarwno wartoci czysto muzyczne, jak i wyjtkowy pianistyczny rozmach, porywajcy od pierwszych taktw. Dzieo rozpoczyna si patetycznym wstpem (Allegro); fortepian wybija si z melodyjnego ta orkiestry potnymi, rzucanymi akordami i technik oktawow. Jest to jeden z duszych i bardzo brawurowych wstpw w literaturze koncertw fortepianowych. Nastpujce Allegro con spirito (I cz.) opiera

16 Przewodnik koncertowy 241 Czajkowski si na dwch kontrastujcych tematach. Pierwszy, ywy i niespokojny, wskazuje w rytmie i melodii na ludowe, rosyjskie pochodzenie (wykorzystane s motywy ukraiskie). Drugi czaruje romantycznym liryzmem, tak znamiennym dla twrczoci Czajkowskiego. W mistrzowski sposb przetwarza kompozytor oba tematy, wplatajc rwnie pikne myli poboczne. Moliwoci wirtuozowskie popisu pianistycznego solisty spotgowane s umieszczeniem dwch brawurowych kadencji. Cz rodkowa (Andante semplice) to jakby romanca w 3czciowej formie pieni (ABA). Pikna kantylena fortepianu wspzawodniczy tu ze piewn melodi instrumentw dtych drewnianych, przy czym fortepian wystpuje te w roli kunsztownego akompaniamentu". W ruchliwym fragmencie rodkowym (B) pojawia si bardzo prosta melodia walcowa, zaczerpnita z popularnej piosenki francuskiej II jaut s'amu-ser, danser et rire. Fina (Allegro con fuoco), ktry przewysza jeszcze moe poprzednie czci pianistycznym

temperamentem, jest szeroko rozbudowanym, w swobodnej formie utrzymanym rondem. Taneczna, z charakterystycznymi akcentami melodia gwnego tematu, prowadzona przez fortepian w tercjach, posiada rosyjskie, ludowe znamiona. Z szeregu pobocznych myli, w ktrych uyte s motywy tzw. wionianek rosyjskich, szczeglnie jedna wybija si szerokim, sowiaskim oddechem, zyskujc jakby funkcj drugiego tematu. Przed byskotliwym zakoczeniem urasta ona (fortepian i orkiestra) do radosnego, majestatycznego hymnu. (42') Bardzo rzadko wykonywany jest II Koncert fortepianowy G-dur op. 44 z 1880. Mimo e w koncepcji caoci ustpuje swojemu poprzednikowi, to wykazuje przecie wiele pokrewnych z nim rysw: ten sam symfoniczny charakter, ta sama penia brzmienia, wykorzystywanie wszystkich rejestrw instrumentu solowego, byskotliwa technika akordowa i pasaowa. Zasadniczym mankamentem wydaje si pewna powierzchowno ujcia, zbytnia autonomiczno wirtuozowskopopisowych elementw. Wskutek tego adna z czci (Allegro brillante Andante non troppo Allegro con fuoco) nie ma zdecydowanie odrbnego,

indywidualnego oblicza. Ciekawe jest natomiast uycie w Andante skrzypiec i wiolonczeli jako solowych koncertujcych instrumentw obok fortepianu, panujcego wycznie w pozostaych czciach. (25') Nie wspomina si prawie o III Koncercie fortepianowym E s - d u r op. 75, opublikowanym w 1894, po mierci kompozytora. Jest to dzieo l-czciowe (Allegro brillante), na242 , ,-.-.,.. - . .<,;. Czajkowski cechowane silnym patetyzmem. Przypuszcza si, e wydane osobno jako Opus 79 dwa utwory: Andante i Finale, miay by brakujcymi ogniwami Koncertu Es-dur, poniewa obie kompozycje opracowane s ze szkicw do planowanej pierwotnie symfonii. (36') Nie zyskaa te popularnoci Fantazja koncertowa na fortepian i orkiestr op. 56. Koncert skrzypcowy D-dur op. 35 (1878) zajmuje miejsce obok arcydzie Beethovena, Mendelssohna i Brahmsa. Znakomity skrzypek rosyjski, Leopold Auer, ktremu Koncert zosta powicony, przez duszy

czas nie mg pokona jego trudnoci technicznych i dopiero inny rosyjski wirtuoz, Adolf Brodski, wykona go po raz pierwszy w Wiedniu w 1881. Od tego czasu datuje si ogromna wiatowa popularno kompozycji, ktra reprezentuje wszystkie najbardziej znamienne cechy muzyki Czajkowskiego: liryzm, bogat inwencj melodyczn i swoiste wykorzystywanie elementw rosyjskiej muzyki ludowej. Jednoczenie wyzyskuje kompozytor z nieomyln pewnoci brzmienie instrumentu we wszystkich jego rejestrach, dajc wykonawcy szerokie pole do popisu w licznych efektach wirtuozowskich. Wobec tych walorw ze zdumieniem czytamy dzi recenzj z prawykonania Koncertu, napisan przez znanego krytyka wiedeskiego, Edwarda Hanslicka, ktry omawiajc pewne partie dziea, a zwaszcza Fina, nie szczdzi dosadnych epitetw odnonie do instrumentacji, harmonii, faktury skrzypcowej itd. Krytyka ta jednak nie wytrzymaa prby czasu; pozostaa swego rodzaju curiosum, przykadem, jak czsto omylne i krzywdzce mog by recenzje, ktrych autor nie potrafi wczu si w charakter syszanej kompozycji, nie zrozumia jej czy kierowa si subiektywnymi uprzedzeniami.

W krtkim wstpie, poprzedzajcym I cz (Allegro mode-rato), pojawia si ju motyw jej pierwszego tematu (durowego), ktry po melodyjnej kadencji wprowadzajcej intonuj piewnie skrzypce solo. Efektowna partia figuracyjna, przechodzc w gwatowny dialog midzy solist a orkiestr, prowadzi do rwnie melodyjnego jak pierwszy drugiego tematu. Take i teraz nastpuj dramatyczne spicia midzy instrumentem solowym a orkiestr. Kolejny epizod sawny jest z trudnych technicznie podwjnych chwytw. W przetworzeniu, ktre rozpoczyna si burzliwym tutti, wykorzystywane s szczeglnie techniczne moliwoci skrzypiec, zwaszcza w wariacyjnych przeksztaceniach pierwszego tematu. II cz (Andante), zatytuowana Canzonetta, jest jeszcze bardziej piewna i liryczna ni Allegro. Subtelna melodia, 16- 243 D allapic c ola przypominajca woskie pieni, wymaga wykonawcy dysponujcego piknym tonem.

Dopiero w III czci (Allegro vivacissimo), gdzie elementy wirtuozowskie spotgowane s do maksimum, zaznacza si w szybkim tempie i ruchliwej melodyce silny kontrast w stosunku do obu poprzednich czci. Oryginalne tematy tego w sonatow form ujtego Finau odznaczaj si prawdziwie rosyjskim temperamentem i kolorytem. (35') Pozostae dziea koncertowe Czajkowskiego s mao znane i rzadko mona je usysze. Nale tu: Serenada melancholijna op. 26, W a l c - S c h e r z o op. 34 na skrzypce i orkiestr oraz Pezzo capriccioso op. 62 na wiolonczel i orkiestr. Wyjtek stanowi do popularne Wariacje na temat rokokowy op. 33 na wiolonczel orkiestr. Jest to utwr przyjemny, niezbyt gboki, lecz efektownie i wdzicznie wykorzystujcy moliwoci techniczne i brzmieniowe instrumentu solowego oraz akompaniujcego kwintetu smyczkowego. Melodyjny, rokokowy", bardzo chwytliwy temat przeksztacany jest swobodnie w siedmiu wariacjach, stanowicych jakby siedem nastrojowych obrazkw, z ktrych wyrniaj si: Walc (3. wariacja), Menuet (4. wariacja), elegijne Minore (6. wariacja) i

byskotliwa, artobliwa wariacja finaowa. (19') LUIGI DALLAPICCOLA " \ ;: I '"' *3 II 1904, Pisino; f!9 II 1975, Florencja .< Kompozytor i pianista woski. Studia muzyczne rozpoczyna w 1917, potem wstpuje do konserwatorium we Florencji (forii, tepian E. Consolo, kompozycja V. Frazzi). Po otrzymaniu dyplomu obejmuje tam stanowisko profesora fortepianu. W 1930 rozpoczyna wraz ze skrzypkiem Materassim cykl koncertw powiconych muzyce wspczesnej. By aktywnym czonkiem ,,. Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. W latach 195152 oraz 195657 wykada kompozycj w Stanach Zjednoczonych. W pocztkowym okresie twrczo Dallapiccoli cechuje nawizywanie do dawnej muzyki, szczeglnie woskiej, dno do syntezy rnych technik. Ju w pierwszych kompozycjach ., .. uderza silny dramatyzm i intensywno wyrazu, cecha, ktra 'a potgujc si charakteryzowa bdzie ca jego muzyk.

244 Dallapiccola Z czasem kompozytor zwraca si ku dodekafonii; jest jednym j z najwybitniejszych (po klasykach: Schonbergu, Webernie i Ber-gu) jej przedstawicieli. Technik dodekafoniczn lczy w sposb bardzo swoisty z wyrazist, intensywn, typowo wosk piewnoci, subtelnymi, bogato zrnicowanymi efektami kolorystyczno-brzmieniowymi (bdcymi wynikiem niezwykej wraliwoci na barw dwiku). W dzieach przeznaczonych dla teatru widoczne jest doskonae wyczucie scenicznoci, umiejtno tworzenia sugestywnej atmosfery dramatycznej, osiganie kracowych w napiciu efektw ekspresyjnych. Twrczo Dallapiccoli, najwybitniejszego wspczesnego kompozytora woskiego, przepojona jest na wskro ide humanitaryzmu. W Nocnym locie, Pleniach z wizienia czy w Winiu kompozytor, nawizujc do problemw najbardziej ludzkich, analizuje trafnie i z przejmujc ekspresj doznania czowieka cierpicego, nkanego strachem, niepewnoci jutra. Waniejsze kompozycje: opery Volo di notte (Nocny lot, wg opowiadania A. de Saint-

Exupry'ego) 1939, II Prlglonlero (Wizie) 1948, Ulisse (libretto kompozytora wg Homera) 1968; balet Marsia 1943; utwory orkiestrowe Partlta 1932, Piccolo concerto per Muriel Couvreux na fortepian i orkiestr kameraln 1941, Due pezzi 1947, Tartlniana. na skrzypce orkiestr 1951, Piccola musica notturna 1954, Wariacje 1954, Dlaloghl na wiolonczel i orkiestr 1960, Three Questions wlth Two Answers 1962; Tr studl na sopran i orkiestr kameraln 1932, Dtuerti-mento in uarto eserclzl na sopran i 5 instrumentw 1934, Tr laudl na sopran i 13 instrumentw 1937, Llrlche greche na sopran i orkiestr 1945, Cantata (A Mathilde) na sopran orkiestr 1955, Preghlere na baryton i orkiestr kameraln 1962, Slcut . umbra. na mezzosopran 4 grupy instrumentalne 1970, Com-miato na sopran i 15 instrumentw 1972; utwory chralne Sei Corl di Michelangelo Buonarotti U Giovane na gosy i orkiestr 1936, Canti dl prlglonla na chr i zesp instrumentalny 1941, Canti di liberazione na chr i orkiestr 1955, Parola di San Paolo na mezzosopran, chr chopicy i rne instrumenty 1964, Tempus destruendi Tempus aedificandi na chr a cappella 1971; muzyka fortepianowa, pieni solowe. ch

May koncert dla Muriel Couvreux (Piccolo concerto per Muriel Couvreux, 1941) jest moe jedn z naj-bahszych rzeczy Dallapiccoli, lecz mimo to wart omwienia z uwagi na odrbny charakter. Maly koncert to koncert dziecinny w stylu bardzo paryskim, ravelowskim niemal. Pisa go kompozytor podczas pobytu w Paryu z myl o 7-letniej crce swej przyjaciki Lucienne Couvreux. Koncert skada 245 D a Jl a p j c c o l a si z 2 czci, z ktrych kada dzieli si na 3 czony: cz I Pastorale, Girotondo i Repryza, cz II Kadencja, Nokturn i Final. Fortepianowi towarzyszy orkiestra kameralna. Muzyka Maego koncertu jest prosta, przewanie diatonicz-na i niezbyt wymylna. (20') Dwa utwory na orkiestr (Due pezzi, 1947), s rozszerzon wersj orkiestraln kompozycji o tej samej nazwie, napisanej w latach 194647 na skrzypce i fortepian. Pierwszy utwr to Sarabanda, drugi - Fanfara e fuga', oba s z sob silnie skontrastowane. Saraband zinstrumentowa Dallapiccola najdelikatniej, rytm nie jest ani monotonny, ani

natarczywy, stanowi zaledwie cienk tkank subtelnej materii dwikowej, ktra nigdy nie przekracza piana. Drugi utwr jest cakowicie odmienny tak co do dynamiki, jak charakteru: jednoznaczny w swej teatralnoci temat fanfarowy, wprowadzony przez skrzypce, zawiera motywy fugi, ktra przechodzi przeksztacenia raczej wariacyjne ni kontrapunk-tyczne. Zakoczenie fugi stanowi marsz. Orkiestra w Dwch utworach jest niewielka, lecz rnorodna (bogata obsada instrumentw perkusyjnych i strunowych). Dwa utwory zostay wykonane po raz pierwszy na jednym z koncertw londyskiej BBC 3 XI 1947; graa orkiestra symfoniczna Radio Torino pod dyrekcj Maria Rossiego. (11') Tartiniana (1951) nosi podtytu Divertimento. Kompozycja jest wic rodzajem wieloczciowej suity o charakterze koncertu skrzypcowego. Ze synnych sonat Giuseppe Tartiniego, genialnego skrzypka i teoretyka woskiego, znakomitego kompozytora, Dallapiccola wybra cztery rne czci: Larghetto z Sonaty in D, Allegro assai, Andante afjettuoso z Sonaty in g i Presto assai z Sonaty in G. Tematy tych czci s gwnym materiaem tematycznym Tartiniany (Larghetto, motto espressiuo; Allegro misurato', Molto soste-nuto', Allegro assai)

napisanej na skrzypce solo z towarzyszeniem specyficznej orkiestry, z ktrej kompozytor wyeliminowa skrzypce, a powikszy skad altwek. (16') Tartinian pisa Dallapiccola podczas pobytu w Tanglewood (USA), gdzie uczy kompozycji na kursie letnim Berkshire Musie Center. Pierwsze wykonanie odbyo si 9 III 1952 w Zurychu (solista S. Materasi, orkiestra pod dyr. H. Ros-bauda). Zachcony powodzeniem dziea, Dallapiccola napisa kilka lat pniej podobn kompozycj, opart na tematach Tartiniego Tartiniana s e c o n d a na skrzypce (flet) i fortepian, z kolei znowu przerobion na utwr koncertowy 246 ' DalZapiccola na skrzypce i orkiestr. Tartiniana seconda skada si z 5 czci: Pastorale, Bourree, Intermezzo, Presto leggierissimo, Yaria-zioni. (15'55") Maa muzyka nokturnowa (Piccola musica not-turna, 1954). Dallapiccola nie jest tu tak przesadnie skromny jak Frank Martin, ktry jedno ze swych najlepszych i najduszych dzie symfonicznych nazwa Ma symfoni koncertujc: Maa

muzyka nokturnowa liczy tylko 68 taktw 1 trwa zaledwie kilka minut. Jako motto kompozytor podaje wiersz Antonia Machado pt. Letnia noc. Muzyka Dallapiccoli jest delikatnie cieniowana, subtelna, orkiestralnie do wyrafinowana, lecz pena intensywnej ekspresji. (5'50") Wariacje na orkiestr (1954). W letnich miesicach 1952 podczas podry po Ameryce Dallapiccola pisze na zamwienie Pittsburgh International Contemporary Musie Festi-val cykl drobnych utworw na fortepian pt. Quaderno musicale di Annolibera (pierwsze wykonanie 30 XI 1952). Kompozycja powicona jest crce kompozytora, Annieliberze, ktra w tym czasie ukoczya 8. rok ycia. Zgodnie ze swym adresem muzyka uderza prostot, stanowic jakby woskie wydanie miniatur Bartkowskich. W 1954 Dallapiccola zredagowa orkiestrowe wydanie utworu w bardzo subtelnej i oryginalnej instrumentacji. Tytu tej wersji to wanie Wariacje na orkiestr. Ich pierwsze wykonanie odbyo si w Louisville 2 X 1954. Jest to kompozycja dodekafoniczna, oparta w caoci na serii posiadajcej szczeglne waciwoci, na tzw. serii

wszechinterwaowej (zbudowanej na 12 rnych dwikach i 11 moliwych interwaach). Wikszo wariacji to utwory bardzo krtkie, o lirycznej, melodyjnej ekspresji, zaprezentowane za porednictwem niezwykle oszczdnych rodkw. Kilka ogniw cyklu utrzyma Dallapiccola w tempie ywszym, ale w caoci przewaaj powolne utwory (niektre z nich opar kompozytor na kunsztownej technice kontrapunktycz-nej). W sumie cykl uroczych miniatur o nowym gatunku ekspresyjnym, dzieo mimo skrtowej formy bardzo wymownie ilustrujce styl i wiat ekspresji tego wybitnego, lecz par excellence wokalnego kompozytora. (14') Canti di prigionia (Pieni z wizienia) na chr i instrumenty, pisane w trudnych dla kompozytora latach 193841, prezentuj trzy wielkie sceny wizienne: ostatni przekazan nam modlitw Marii Stuart, tekst citego niewinnie (510) teoretyka muzyki Boecjusza oraz medytacj zasdzonego na mier Savonaroli na temat 30. psalmu In Te, 247 ;l j 248

Dallapiccota Dormne, speravi. W losie zasdzonych, w sowach poruszajcych dzi jeszcze kadego czowieka, widzia Dallapiccola symbol wiecznie aktualnych losw ludzkich. Wsplnym tematycznym motywem wszystkich trzech pieni jest liturgiczne Dies irae, ewokujce raczej klimat melodyczny ni pojawiajce si jako motyw. W dziele swoim Dallapiccola osiga niezwyk intensywno wyrazu (chry), spotgowan przez uycie wielkich, jak na te lata, iloci instrumentw perkusyjnych i strunowych. W wielu punktach kompozycja zblia si do dodekafonii, traktowanej linearnie, melodycznie, pod ktem widzenia spotgowania wyrazu lirycznego i dramatycznego. Three Questions withTwo Answers na orkiestr (1962) tak brzmi autentyczny, angielski tytu utworu napisanego na zamwienie amerykaskiej The New Haven Symphony Orchestra. Dallapiccola komponowa go w czasie pracy nad oper Ulisse, a swoje zamierzenie wyjani w licie, ktry zagin. Who am I? Who ar you? Who ar we? (Kim jestem? Kim jeste? Kim jestemy?) oto trzy pytania postawione w zwizku z tytuem dziea. Kademu z nich

odpowiadaj w muzyce trzy dwiki. Na te pytania s dwie odpowiedzi jedna agodna, optymistyczna i bardzo kobieca (flet solo), druga szorstka, pesymistyczna, mska (opadajca figura trzech nut w wielkich interwaach). Pena skupionej i silnej ekspresji cao skada si zatem z 5 ogniw: 1. Sostenuto, sotto voce zaledwie 14-taktowe, zbudowane z ledwie zarysowanych motyww i dwikw pojedynczych; 2. Moderato, tranuillo bardziej rozbudowane, uderzajce pikn, liryczn parti fletu solo, wnoszc klimat bardzo istotny dla caego utworu; 3. Impetuoso, violento dobitnie wyraziste, mocne na pocztku i na kocu, porodku ciszone do maksimum, skadajce si z 13 tylko taktw z charakterystycznymi opadajcymi septymami i nonami; 4. Largamente, sostenutissimo przeciwstawiajce gone i agresywne akordy dtych instrumentw fragmentom cichym, w ktrych dominuje brzmienie smyczkowe z dobarwiajcymi elementami perkusji; 5. Molto sostenuto rozwijajce si z motyww wirowych, a wspbrzmienia akordw smyczkowych i delikatne wejcia perkusji stwarzaj tajemniczy nastrj. (16')

Commiato na gos sopranowy i orkiestr kameraln (1972) powicone jest Haraldowi Kaufmannowi, modo zmaremu krytykowi i muzykologowi austriackiemu, i skada si z 5 czci. W I, III i V do orkiestry dochodzi gos sopranu, z tym e w obu skrajnych czciach jest on traktowany par D a vi e s excellence instrumentalnie. Cz III, rodkowa i zarazem centralna w ekspresji utworu, zawiera fragmenty laudy z w. XV, ktr do niedawna jeszcze uwaano za dzieo Bru-netta Latiniego (1220 1294): O fratel nostro, che se' morto e sepolto, nelle sue braccia Iddio fabbia raccolto" (O bracie nasz, ktry zmary i pogrzebion, niech Bg ci przyjmie w swoje ramiona"). s PETER MAXWELL DAYIES *8 IX 1934, Manchester Studiowa w Royal Manchester College of Musie oraz na uniwersytecie w Manchesterze, pniej u G. Petrassiego w Rzymie i u R. Sessionsa w Nowym Jorku. Wsplnie z H. Birtwistle'em zaoy w Londynie zesp Pierrot

Players" (od 1970 The Fires of London")- w swoich utworach w wielu przypadkach bdcych rezultatem praktycznej wsppracy z prowadzonym przez siebie zespoem czy Davies elementy muzyki dawnej (niekiedy wrcz obszernie j cytuje) z nowymi technikami kompozytorskimi, tworzc muzyk rozwijajc si powoli, jak gdyby rozcignit w czasie, lekko ornamentowan, o nakadajcych si rnych fakturach. Zaliczany jest do grona najwybitniejszych kompozytorw angielskich swojego pokolenia. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe First Fantasia 1962, infonia na orkiestr kameraln 1962, Second Fantasia 1964, Symphony 1976; Shakespeare Musie na zesp kameralny 1964, Revelation and Fali do sw G. Trakla na glos i Instrumenty 1965, 8 Songs for a Mad King na aktorapiewaka i instrumenty 1969, Bltnct Man's Bu/f na sopran, mima i zesp kameralny 1972, Stone Litany na mezzosopran i orkiestr 1973, Miss Donnl-thorne's Maggot na mezzosopran i zesp kameralny 1974, Westerlings, 4 pieni l modlitwa na chr 1977; opera Tauerner 1970 i opera kameralna The Martyr&om of Saint Magnus 1977, balet Salome 1978.

Stone Litany: H u n e s from a House of t h D e a d (Litania kamieni: runy z Domu Umarych.) na mezzosopran i orkiestr (1973) powstaa ,na zamwienie Szkockiej Orkiestry Narodowej i opiera si na inskrypcjach runicznych pochodzcych przypuszczalnie z XII w. i zachowanych w kurhanie w Maes Hove na wyspach Orkadach (runy to rodzaj graffiti wyobionych w kamieniu staroytnym 16literowym 249 D e fj u s s y alfabetem FUTHORK). Poddajc owe inskrypcje opracowaniu muzycznemu komentuje autor pozwoliem sobie na pewne dowolnoci, poniewa teksty pisane wymarym jzykiem i tak nie bd rozumiane. Partia wokalna jest koloryzo-wan wokaliz, raczej parti obbligato ni solow; nie chodzi tu o wydobycie sensu z tekstw graffiti, ale o uchwycenie sensu ponadczasowej tajemnicy Maeshove i upiornego krajobrazu wok tego miejsca." Jest to dzieo typowe dla stylu kompozytora, ktry czy elementy jzyka serialnego z elementami nowej tonalnoci, niezwykle przejmujce w ostatnim fragmencie,

nadzwyczaj skupionym ciszonym. (18') CLAUDE DEBUSSY !

*22 VIII 1862, St. Germain-enLaye; 125 III 1918, Pary Ojciec pragn wyksztaci syna na marynarza, on sam myla o malarstwie. Sprawy potoczyy si inaczej, gdy w 1871 De-bussym zaja si pani Maute de Fleurville. Po roku nauki gry na fortepianie, w 1872, Debussy wstpuje do konserwatorium paryskiego, do klasy fortepianu Marmontela (harmoni studiuje u E. Duranda, kompozycj u E. Guirauda). Z roku 1880 datuje si znajomo z Nadied von Meck (mecenask Piotra Czaj-kowskiego); Debussy, zaangaowany przez ni prywatnie jako pianista, odbywa szereg podry po Europie Zachodniej i Rosji. W 1884 zdobywa Nagrod Rzymsk za scen liryczn L'Enfant ,' prodlgue. Debussy'ego do znajdowaa Twrczo dugo nie

uznania ani u publicznoci, ani u krytykw. Dopiero rok wystawienia opery Peleas i Mellzanda (1902) przynis przeom, ' ktry zmieni radykalnie rol i stanowisko Debussy'ego w muzyce wczesnej. Wiksz cz

ycia spdzi kompozytor w Paryu, ale parokrotnie by w Anglii, w podrach koncertowych przemierzy szereg krajw europejskich. By twrc nowego stylu muzycznego, okrelonego zapoyczo' , nym z dziedziny malarstwa (dla pewnych zewntrznych analogu), cho w istocie wywodzcym si raczej z estetyki poezji ' ' symbolistw, mianem impresjonizmu. Podoem muzyki Debussy'ego byo przeciwstawienie si pnemu romantyzmowi, ',"* szczeglnie estetyce Wagnerowskiej. Ide przewodni stanowia prostota wyrazu, przejrzysto i klarowno konstrukcji, naturalno pomysaw jako sprzeciw wobec filozoficzno-reflek-syjnej sztuki Wagnera. Melodyka jako wyraz ulotnego nastroju przybiera u Debussy'ego form krtkich, urywanych 250 Debussy motyww: traci swj walor zasadniczy na rzecz harmonii, ktra odgrywa rol czynnika formotwrczego. Centralnym problemem staje si kolorystyka

dwikowa. Akordy, dziaajce jako barwne plamy dwikowe, buduje Debussy jeszcze tercjowo, przestaj natomiast istnie pomidzy nimi zalenoci funkcyjne jeszcze jeden krok w kierunku rozkadu harmoniki tonalnej. W miejsce adu tonalnego Debussy wprowadza skal caotonow, pentatoniczn, narzucajc wasn, specyficzn jednolito harmoniczn. W instrumentacji poszukuje efektw kameralnych, dy nie do zwielokrotnienia brzmienia, lecz do jak najdalej idcego rnicowania jakociowego. Nowe traktowanie dwiku, brzmienia jako rodka wyrazu muzycznego i elementu formotwrczego stanowi naczeln zdobycz wielkiego francuskiego kompozytora, ojca" muzyki XX w. Najwaniejsze kompozycje Debussy'ego: opera liryczna" Peleas l Mellzamda do tekstu Maeterlincka 1902, muzyka do misterium D'Annunzia Mczestwo w. Sebastiana 1911, balet Gry 1912; z dzie orkiestrowych Popoudnie fauna 1894, Nokturny 1899, Morze 1905, Obrazy (Gigues, Iberta, Rondes de printemps) 1912, Dtua tace na harf i smyczki 1904. Muzyk fortepianow reprezentuj przede wszystkim: Suit Bergamasque 1890, Pour le piano 1901, Estampes 1903, Masues

1904, L'Isle joyeuse 1904, Images (I cz 1905, II 1907), Children's Corner 1908, La plus ue lenie 1910, 12 preludiw (I seria 1910, II 1913), 32 etiud 1915, Duet fortepianowy Sto: Epigraphes antiues" 1914, En blanc et noir na dwa fortepiany 1915. Najwaniejsze pieni: Cinq poemes de Baudelalre 1889, Fetes galantes (I seria 1892, II 1904), Proses lyriues 1893, Chansons de Bilitis 1897, Trois chansons de France 1904, Trots Ballades de Frangois Villon 1910, Trols poemes de St. Mallarme 1913, Chanson espagnole 1884. Twrczo Debus-sy'ego uzupeniaj kompozycje kameralne (Kwartet smyczkowy, trzy sonaty na wiolonczel i fortepian, na flet, altwk i harf, na skrzypce i fortepian, Rapsodia na klarnet i fortepian), kantaty, utwory chralne. ch Maa suita, napisana w 1889 w oryginale na fortepian na cztery rce, jest jednym z najwczeniejszych dzie w twrczoci Debussy'ego. Pochodzi z okresu, kiedy kompozytor ksztatowa dopiero swj nowatorski, impresjonistyczny styl, i jest wyrazem zawsze dla Debussy'ego wanych i wyczuwalnych w jego utworach zwizkw z francusk tradycj.

Debussy uwaa, e muzyka francuska powinna wrci do prostoty starofrancuskich wzorw i przede wszystkim sprawia Przyjemno, a nie mczy skomplikowan, czsto niejasn 251 Dbu s s y problematyk filozoficzn czy ideow. Maa suita odpowiada w peni tym pogldom, nawizuje wprost do charakteru muzyki francuskich klawesynistw z przeomu XVII i XVIII w., posiada wdzik i ow swobod konstrukcyjn waciw kompozycjom takich mistrzw, jak Couperin czy Rameau. Cztery czci W dce (En bateau), Korowd (Cortege), Menuet, Ballet to urocze miniatury o prostej harmonii i lekkiej, tanecznej rytmice. W tej nowoczesnej muzycznej metamorfozie jakby czarujcych obrazkw Watteau odywaj wizje rokokowych zabaw i ycia z epoki galant. (13') Popoudnie fauna. Swoj najsynniejsz i najczciej wykonywan kompozycj orkiestraln, napisan w 1894 pod wraeniem wiersza francuskiego liryka, Mallarmego, okreli Debussy jako preludium" Prelude d l'apres-midi d'un Faun

brzmi tytu oryginalny dziea. A wic nie chodzio kompozytorowi o muzyczne przedstawienie wyraonej poetyckim sowem akcji, lecz o wywoanie nastroju, przygotowujcego niejako t akcj. Najdelikatniejsze barwy orkiestry i wysubtelnione cieniowania dynamiczne ewokuj wizj gorcego popoudnia, przepojonego duszn i senn atmosfer. Wyrafinowane traktowanie instrumentw dtych drewnianych i subtelne wykorzystywanie instrumentw smyczkowych, genialna sztuka retuszowania i zawoalowywania barw orkiestrowych i harmonicznych, wspaniaa gra muzycznych wiate i cieni uczyniy Popoudnie fauna jednym z kamieni milowych w historii muzyki orkiestrowej. Od kilkudziesiciu lat nasycaa si muzyka uczuciowoci i patosem, doprowadzajc do przeegzaltowanej nieraz rcfleksyjnoci pnych romantykw. W Popoudniu jauna nie ma ani ladu tych tendencji. Ta muzyka dziaa samym d7.wie.kiem, odkrywa wiat, ktrym rzdzi wraliwo. (10') Nokturny. Sowo Nokturny naley rozumie tu w oglnym i dekoracyjnym sensie. Nie chodzi wic o zwyk form nokturnu, lecz przede wszystkim o wraenia

i gr wiate, ktre mog budzi. Chmury to widok nieruchomego nieba, po ktrym pyn powoli i melancholijnie oboki, gasnc w szaroci zmieszanej z delikatnymi, biaymi tonami. Zabawy to taneczny rytm rozjanionej na moment racymi wizkami wiata atmosfery; korowd fantastycznych postaci zblia si do miejsca zabawy i gubi si tam. To pozostaje wci to samo: zabawa ze swym pomieszaniem muzyki i wiate taczcych w kosmicznym rytmie. Syreny to morze i jego nieustanny ruch; ponad lalami, na ktrych migoce ksiy252 D eb us s y cowa powiata, tajemniczy piew rozemiany i w przebrzmiewajcy." dwiczy syren, bezkresie

W tej wypowiedzi Debussy'ego, ktra charakteryzuje Nokturny, powtarza si kilkakro sowo wiato", podkrelajc jedn z istotnych cech impresjonistycznego stylu kompozytora. Jest ni wanie nieporwnane operowanie muzycznym wiatocieniem, przykuwajcy uwag migotliwy, iryzujcy, ustawicznie zmieniajcy

si koloryt. Inn cech znamienn dla malarskiego i muzycznego impresjonizmu byo denie do uchwycenia chwilowego wraenia optycznego. Ale Debussy posun si w Nokturnach dalej ni impresjonistyczni malarze: to, co widzi, nie tylko odtwarza, ale take przeksztaca w poetyckie wizje. Maluje zjawisko przyrody (Chmury Nuages), weso zabaw transformuje w fantastyczne widowisko (Zabawy Fetes), w szumie morza syszy piew wodnych duchw (Syreny Sirenes). Swoje wizje wyczarowuje arcywyrafinowanymi niuansami harmonicznymi i najsubtelniejszymi barwami instrumentalnymi, wskazujc, jakie moliwoci tkwi w wyzwolonych z praw tonalnoci, a traktowanych jako barwna plama dysonansach i w przejrzystej, lekkiej orkiestracji. Pomylane pocztkowo jako utwr na skrzypce solo z orkiestr, powstaway Nokturny w latach 189399. Wiosn 1901 wykonano ich dwie pierwsze czysto instrumentalne czci (w Syrenach wzbogacony jest koloryt brzmieniowy wokaliz niewidocznego chru eskiego); spotkay si one z duym uznaniem, gruntujc saw kompozytora. (24')

Morze (La Mer; 1905). Trzy poczone tu w cao szkice symfoniczne (esuisses symphoniues) s pen realizacj teoretycznych pogldw kompozytora o symfonii, pogldw, ktrym niejednokrotnie dawa wyraz w swych artykuach. Debussy napisa 3-czciowe dzieo, ktre pod adnym niemal wzgldem nie da si porwna z jakkolwiek dotychczasow symfoni, a przecie posiada w monumentalny zakrj, jakiego zwyko si oczekiwa i wymaga od utworu symfonicznego. Tematyczna struktura jest tu o wiele bardziej wyrazista ni w innych kompozycjach Debussy'ego, lecz gwny element formotwrczy stanowi rytm. Nawet w finale, ktry jest niewtpliwie muzyczn stylizacj dramatycznego zjawiska przyrody, rytm dominuje ponad wszystkimi innymi rodkami muzycznej charakterystyki. Kochajc i czczc ca natur, zwalcza Debussy ostro jej muzyczne malowanie": Nasi symfonicy nie zwracaj dostatecznej uwagi na pikno pr roku. Studiuj przyrod 253 Debussy

w dzieach, w ktrych przybiera ona nieprzyjemn, sztuczn posta skay s z masy papierowej,. a licie z pomalowanej gazy". Dobussy'emu nic chodzio o muzyczne naladowanie przyrody, lecz o uczuciowe czy nastrojowe oddanie jej pikna. Muzyk zdaniem jego ma sysze najdelikatniejsze dwiki i szepty przyrody, ma ujmowa w tony wraenia, ktre budzi w nim ycie otaczajcego wiata: plusk kropel deszczu, oszaamiajca atmosfera poudniowej nocy, refleksy wiata na wodzie czy radosny gwar witecznej zabawy. Chocia w Morzu zblia si Debussy wicej ni w innych dzieach do owego zwalczanego przeze malowania natury", to jednak mimo e linie melodyczne s tu mocniejsze, a barwy bardziej jasne daleki jest od muzycznego naturalizmu. W I czci, opatrzonej nagwkiem Od witu do poudnia na morzu (De l'aube d midi sur la mer), krtkoodde-chowe frazy instrumentw smyczkowych wywouj wraenie maej fali leniwie poruszajcego si morza, ponad ktrym powoli wznosi si soce. Stopniowo rozjania si obraz, nasyqa wiatem lecz bezkresny ocean nie zmienia si jeszcze. Oywia si dopiero w II czci, zatytuowanej Gra fal (Jen de vagues) i urzekajcej swym

rytmem. Bardziej jeszcze wzburzona jest III cz Rozmowa wiatru z morzem (Dialogue du vent et de la mer). Dialog dwch ywiow to spokojny, to znw nabierajcy akcentw dramatycznych oddziaywa silnie swym emocjonalnym nasyceniem; bo przy niewtpliwej ilustracyjnoci tej muzyki wicej tu jednak eby si posuy sowami Beethovena uczucia ni malarstwa". (25') I m a g e s (Obrazy) to symfoniczny tryptyk, na ktry skadaj si: Gigues (190912; ukoczone i zinstrumentowane przez ucznia Debussy'ego Andre Capleta), Iberia (190608) i Rondes de printemps (190609). Wspln cech tych waciwie samodzielnych kompozycji jest ich subtelne powizanie z folklorem. W Gigues bdzie to dyskretne wykorzystanie melodii i rytmu dawnego angielskiego czy szkockiego taca; w Iberii kilka charakterystycznych elementw hiszpaskiej muzyki ludowej; w Rondes de printemps popularna piosenka francuska Nous n'irons plus au bois, ktr zreszt trudno rozpozna w jej najwymylniejszych przeksztaceniach. Kady z Obrazio jest dzieem na swj sposb wyjtkowym i oryginalnym. W Gigues (7') wiele do powiedzenia ma bardzo rzadko

wykorzystywany obj miosny, a muzyka w osobliwy sposb czy melancholi melodii z szalonym temperamentem rytmicznym. Rondes de printemps (9') obywaj si bez trbek i puzonw; rozproszenie materii muzycznej doprowadzone jest 254 D e buss y tu niemal do ostatecznoci, wszystko zdaje si szemrze i szeleci. Jednak te dwa utwory s jak dotd prawdziwymi rzadkociami repertuarowymi. Iberia (22') naley natomiast do najbardziej reprezentatywnych dzie orkiestralnych Debussy'ego. Ju podczas prawykonania (Pary, 20 II 1910) sprawia due wraenie na wspczesnych przede wszystkim oryginalnym i subtelnym ujciem oraz cakiem nowym podejciem do klimatu i charakteru muzyki hiszpaskiej. Manuel de Falla pisa wtedy: Potga sugestii. graniczy z czarodziejstwem, gdy si pomyli, e ta muzyka pisana bya przez cudzoziemca, kierowanego jedynie wizj wasnego geniuszu. Jake odlege s owe serenady czy bolera, ktrymi nam uprzyjemniali czas kompozytorzy tzw. oryginalnej muzyki hiszpaskiej. Tu mamy przed sob prawdziw

Andaluzj. Mona by powiedzie: prawdziw bez autentycznoci, gdy ani jeden takt nie jest wzity z folkloru hiszpaskiego, a jednak czuje si Hiszpani w najdrobniejszych szczegach". W instrumentacji Iberii osign Debussy szczyty wyrafinowania: melodi prowadz prawie wycznie dte instrumenty drewniane i blaszane, za instrumenty smyczkowe podkrelaj rytmik lub uyte s dla specjalnych, zaskakujcych nieraz efektw; kompozytor dzieli je wielokrotnie, powierza im gitarowe pizzicata, kae wykonywa lizgajce si tremola i byskotliwe glissanda. Wan, moe nawet istotniejsz ni instrumentacja rol spenia pena rozmachu rytmika, przy caej swojej komplikacji jasna i potna w wyrazie. W caym dziele panuje przy tym wyjtkowa konsekwencja i koncentracja tematyczna, przyczyniajca si take do tego, e Iberia staje si sugestywn, syntetyczn wizj hiszpaskiego krajobrazu, ycia i nastroju, podzielon na trzy obrazy: Ulicami i drogami (Par les rues et par les chemins), Wonie nocy (Les parjums de la nuit) i Poranek witeczny (Le matin d'un jour de jte). Poemat taneczny" Gry (Jeux) napisa Debussy w 1912 dla Baletw Rosyjskich" Diagilewa.

Jednake 1-aktowy balet wart zapamitania jako pierwszy tzw. balet realistyczny w nadanej mu przez Wacawa Niyskiego treciowej i choreograficznej postaci nie zyska nigdy popularnoci, i to chyba tylko wpyno na fakt, e i sam muzyk syszy si rzadko. A jest to jedna z najciekawszych i najpromienniej-szych partytur Debussy'ego, czca rnozartowsk subtelno i taneczny wdzik z wyszukanymi impresjonistycznymi rodkami harmonicznymi i instrumentacyjnymi. Charakterystyczny styl Debussy'ego ujawnia w tym jego ostatnim duym dziele symfonicznym nowe rysy (np. elementy poltonalne). 255 Debussy Z jednej strony wskazuj one na pewien wpyw Strawiskie-go, z drugiej za s oznakami ewolucji wasnego jzyka muzycznego, ktrej dalszy bieg przerwaa wojna, choroba i mier kompozytora. Ksztat formalny partytury Gier wyznaczony jest cile librettem baletu. Jego tre, zachowujc klasyczn jedno czasu, miejsca i akcji, stanowi gra miosna, w ktrej jak w grze w tenisa dwie dziewczyny

serwuj" sobie modego czowieka (wystpuje on w stroju tenisisty) jak pik (pika tenisowa i rakieta s tu jedynymi rekwizytami). To tam i z powrotem" kapitalnie oddaje arcyruchliwa, zmienna w rytmie i tempie muzyka z powracajcym w rnych przeobraeniach tematem gwnym. (19') DZIEA KONCERTOWE Skomponowana w latach 1889 90 Fantazja na fortepian i orkiestr wykonana zostaa po raz pierwszy dopiero po mierci Debussy'ego, 20 XI 1919 w Londynie przez Alfreda Cortot, a wydana w 1920. Zawini" tu sam kompozytor, ktry nie chcia dopuci do prezentacji zbyt jego zdaniem tradycyjnego i akademickiego dziea, ktre mimo sugerujcego swobod tytuu ujte jest w klasyczny waciwie, 3-czciowy schemat koncertu. To, czego wstydzi! si De-bussy, nie razi nas dzisiaj, gdy sama muzyka urzeka modziecz wieoci i bardzo ju typowymi cechami impresjonistycznego stylu, ktry wkrtce mia skrystalizowa si doskonale w Popoudniu fauna. Zmienna w tempach cao (Andante ma non troppo Allegro giusto. Lento e espressi-vo Allegro molto), oparta w zasadzie na wprowadzonym zaraz na pocztku (oboje i flety) i

wariacyjnie przeksztacanym temacie, waha si stale midzy dur i moll, co zaciera ostre kontury tonalnoci. Fortepian to olniewa wirtuozowskim blaskiem w swoich figuracjach i arabeskach, to wtopiony jest w mienice si barwy orkiestry. (23') Dwa tace na harf i instrumenty smyczkowe skomponowane zostay przez Debussy'ego w 1904 na zamwienie znanej paryskiej wytwrni instrumentw muzycznych Pleyela, ktra przeznaczya to dzieo na konkurs Brukselskiego Konserwatorium. Ciekawa brzmieniowo kompozycja skada si z Taca obrzdowego (Danse sacree), egzotycznego w kolorycie i dostojnego, oraz Taca wieckiego (Danse profane), utrzymanego w charakterze namitnego, powolnego walca. Dwa tace wykonuje si te w transkrypcji na fortepian i orkiestr smyczkow. (9') 256 Debussy Rapsodia na klarnet i orkiestr. W latach 1909 i 1910 zasiada Debussy w komisji egzaminacyjnej Paryskiego Konserwatorium. Z tego te czasu pochodz jego dwa utwory na klarnet i fortepian: Rapsodio i Petite piece, napisane jako materia

konkursowy dla egzaminowanych klarnecistw. Przeznaczenie Rapsodii warunkowao jej charakter w kierunku wszechstronnego wyczerpania technicznych i wyrazowych moliwoci klarnetu. Korzystajc prawdopodobnie z porad klarnecisty Mimarta, ktry wykona Rapsodi po raz pierwszy publicznie, zrealizowa Debussy znakomicie postawione sobie zadanie. Bardzo melodyjny utwr, oceniany przez samego nawet kompozytora jako jeden z najprzyjemniejszych, jakie napisa, pozwala wykonawcy na popisanie si walorami tonowymi i byniecie technik. (8') DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE \ Kantata Syn marnotrawny (L'Enjant prodigue), napisana w 1884, bya dyplomow prac Debussy'ego w Paryskim Konserwatorium, za ktr otrzyma tzw. Nagrod Rzymsk (Prix de Rome), rodzaj stypendium na kilkuletni pobyt w rzymskiej Villa Medici. Uzyskanie tego zaszczytnego wyrnienia nie byo dla niego tylko formalnoci. Ju raz, w 1882, jego praca zostaa odrzucona, w roku za nastpnym musia zadowoli si drugim miejscem. Za trzecim razem take nie byo jednomylnoci midzy czonkami Akademii Francuskiej,

ktrzy oceniali prac dyplomanta. Mimo e mody kompozytor, piszc t prac, trzyma na wodzy swoje nowatorskie zapdy, wiele jednak pozostao szczegw, ktre sprzeciwiay si tradycyjnym reguom. Za Debussym by przede wszystkim jego nauczyciel, Ernest Guiraud, oraz Saint-Saens (zreszt pniejszy przeciwnik muzycznego impresjonizmu), lecz szal decydujco przechyli dopiero twrca Fausta, Charles Gounod: enfant terrible" Paryskiego Konserwatorium otrzyma w kocu Prix de Rome 22 gosami na 28. Dzi moe to tylko budzi zdziwienie. Bo Syn marnotrawny, chocia przykuwa uwag suchacza zarwno we fragmentach orkiestrowych, jak i w re-cytatywach, ariach, duetach i finaowym tercecie trojga solistw sopranu (Lia), tenora (Alzael) i barytona (Symeon), nie reprezentuje jednak poza niemiaymi prbami niczym pniejszego stylu Debussy'ego i utrzymany jest w dobrym akademickim stylu Masseneta, ktry by take jednym z nauczycieli wielkiego impresjonisty. (30') 17 Przewodnik koncertowy 257 D e b us s y Do obowizkw Debussy'ego jako laureata Nagrody Rzymskiej

naleao przesanie Akademii Francuskiej czterech prac. Jedn z nich bya pochodzca z 1887 Wiosna (Printemps). Wywoaa ona swoimi harmonicznymi i instrumentacyjnymi miaociami prawdziw burz wrd Akademikw, ktrzy potpiali partytur za mtny impresjonizm", wytykali nadmiern swobod, naduywanie barwy kosztem dokadnoci w rysunku melodii i w formie. Zarzuty kieroway si zatem przeciwko temu wszystkiemu, co stanowi miao o odrbnoci muzycznego jzyka Debussy'ego, a tu znajdowao si dopiero w zalku. Bezporedni impuls do napisania Wiosny da Debussy'emu sawny obraz Botticellego pod tym samym tytuem. Wedug wypowiedzi kompozytora muzyka ma tu symbolizowa powolne i bolesne rodzenie si istot i rzeczy w naturze, potem ich stopniowe rozkwitanie, ktre kulminuje w triumfalnej radoci z odrodzenia si do nowego ycia". Wiosna pomylana bya w zasadzie na chr eski i orkiestr, ale ta wersja nie dotara nawet do Akademii, ktra otrzymaa partytur obejmujc tylko gosy wokalne i wycig fortepianowy na 4 rce. Orkiestracji dziea dokona w 1913 Henri Busser, i w tej postaci (bez chru) jest ono wykonywane. (17')

Damoiselle elue (Dziewa wybrana) z 1887 jest kantat na sopran, chr eski i orkiestr, opart na lirycznym poemacie angielskiego symbolisty D. G. Rossettiego, przetumaczonym na jzyk francuski przez Gabriela Sarrazina (polski przekad: Maria Modrakowska). O jednomylnym uznaniu tej kompozycji po jej prawykonaniu zadecydowa jej wdzik i wyjtkowa stylistyczna zgodno muzyki z tekstem. Liryczny wiat muzyki Debussy'ego czerpa bardzo wiele z twrczoci poetw-symbolistw, ktra inspirowaa liczne z jego dzie. W Damoiselle elue po raz pierwszy zwizek ten przynis pomylny rezultat. Naiwno i wyrafinowanie, elementy mistyczno-religijne i wieckie, malarskie obrazy i nastrojowe wizje poematu Rossettiego znalazy w muzyce Debussy'ego peny odpowiednik dwikowy. Swoist atmosfer kantaty ewokuj charakterystyczne, cho nie cakiem jeszcze typowe dla Debussy'ego barwy harmoniczne i orkiestrowe, ale bardziej chyba jeszcze sposb traktowania tekstu. Nie jest to wprawdzie pniejsza, stosujca si do rytmu francuskiej mowy, piewna deklamacja Peleasa, lecz i tu wida denie do zerwania z tradycyjnym stylem przez zastosowanie sylabicz-nego

piewu, stojcego na pograniczu parlanda i ariosa. W nastrj dziea wprowadza w krtkim wstpie orkiestra. Z kolei chr kreli wizerunek bohaterki: ...Dziewa wybrana 258 iDebussy opiera si o zociste porcze nieba, jej oczy lni jak jeziora gbina, gdy zapada ju zmrok. Lilie trzy uja w sw do, a siedem gwiazd we wosach jej lni." W tok opowiadania malujcego niebiask sceneri wcza si te w melodyjnym recytatywie solistka, tymczasem jeszcze w charakterze narra-torki. Wkrtce jednak podejmuje w bardziej piewnym stylu rol bohaterki. Tskni ona za swym ukochanym, ktry pozosta wrd ywych. Oboje modl si, by danym im byo w mioci wiecznie y, jak niegdy w ziemski czas, co znikn niby cie". Wybranka niebios pena jest nadziei, e dwie zczone modlitwy maj cudown moc, i mio silniejsza ni mier wzruszy Najwyszego. Na prno jednak. Gorce pragnienia nie speni si, bo dla ziemskich uczu niebo jest zamknite; i zadraa nagle wiato wok niej, nabrzmiaa potnym wzlotem anielskich wojsk." piewa chr,

a ona sama, przechylona wci poza niebios brzeg, kryje twarz, a spod jej powiek spywaj dwie zy." koczy solistka-narratorka. Mczestwo w. Sebastiana (fragmenty symfoniczne). W roku 1911 moda wwczas, lecz niezalena i zamona tancerka, sawna pniej odtwrczyni Rayelowskich wizji baletowych, Id Rubinstein, pragna zamwi dzieo wycznie dla swego uytku. Wanie znalaz si w Paryu woski poeta, ktry potrafi uj w sowa mistyczne ekstazy i teatralne fantazje", o jakich marzya Id Rubinstein. Gabriel d*Annunzio, poeta egzaltacji i wyrafinowania, podj si napisania odpowiedniego tekstu. Treci miaa by historia w. Sebastiana, rzymskiego ucznika, ktry przywizany do drzewa wawrzynowego, zgin przeszyty strzaami towarzyszy, bo nie chcia wyprze si swojego nowego Boga. D'Annunzio pragn rodkami wspczesnej, wysubtelnionej sztuki przywrci do ycia dawn form misterium. Powstao dzieo poetyckie, mistyczne i zarazem realistyczne, czce chrzecijask ekstaz z pogask zmysowoci, bujn fantazj z surow powcigliwoci.

Niezwyke misterium wymagao te niezwykej muzyki. Id Rubinstein zwrcia si o ni do Debussy'ego, ktry przyj zamwienie, widzc przede wszystkim moliwo stworzenia muzyki scenicznej odbiegajcej od zwykego szablonu operowego. Jego kompozytorska koncepcja wybiega pocztkowo daleko poza moliwoci teatralnej sceny i kierowaa si raczej ku formie oratoryjnej. I chocia osignito kompromis, to ukoczona ostatecznie partytura nie dawaa na przyszo praktycznych moliwoci wykorzystania. Jako muzyka teatralna jest zbyt obszerna i skomplikowana, do koncertowego "* 259 Dessau za wykonania nie nadaje si, gdy zbyt zwizana jest z poezj i dramatyczn akcj. Z tych powodw dzieo Debus-sy'ego po niezbyt entuzjastycznie przyjtej premierze ulego z czasem zapomnieniu, cho naley niewtpliwie do najoryginalniejszych w jego twrczoci. caoci jednak, obejmujcej partie chralne, solowe i czysto instrumentalne, coraz czciej powracaj na estrad zestawione w

swojego rodzaju suicie nastpujce fragmenty symfoniczne: Podwrzec Uli j (La Cour de Lys), Taniec ekstatyczny (Danse extatique), fina I aktu, Mczestwo (La Passion) i Dobry Pasterz (Le Bon Pasteur). Muzyka ich jest miaa, bezkompromisowa w harmonice, fascynujca w nastroju. Poniewa w wersji scenicznej Mczestwa w. Sebastiana muzyka towarzyszy przede wszystkim sytuacjom o charakterze mistycznym, odpowiednia jest te instrumentacja. Melodi prowadz przewanie instrumenty dte drewniane, blacha wcza si bardzo rzadko i dyskretnie, smyczki za, harfy i instrumenty perkusyjne spowijaj wszystko migotliw zason dwikw. (16') d PAUL DESSAU * 19 XII 1894, Hamburg; t 28 VI 1979, Berlin Studiowa w Berlinie skrzypce u I. Zajica, teori u H. Leichtentrltta i X. Scharwenki, kompozycj u M. Loewengarda i E. Behma. Po powrocie do Hamburga obj posad kapelmistrza i korepetytora w Operze, wwczas prowadzonej przez F. Wein-' gartnera. W nastpnych latach Dessau rozwija

oywion dziaalno dyrygenck (191923 w Kolonii, w 1924 w Moguncji, H 192533 w Berlinie). W 1933 wyjecha do Parya, a w sze lat pniej do Stanw Zjednoczonych. W 1948 powrci do kraju i osiad w Berlinie. Dessau naley do najwybitniejszych kompozytorw NBD. Jeszcze w latach czterdziestych zetkn si z Bertoltem Brechtem, : nawizujc od pocztku cis wspprac. W wyniku jej powstaa muzyka do dzie scenicznych wielkiego dramaturga (Matka Courage, Dobry czlowiek z Seczuanu, Przyjaciele, Kaukaskie kredowe koo) oraz opery do tekstw Brechta. Jzyk dwikowy r Dessaua jest cakowicie tonalny, nadrzdn ide twrczoci jest a, bowiem upowszechnienie muzyki, dotarcie z ni do mao albo nawet zupenie nieprzygotowanego suchacza. Std nierzadko niejednolito stylistyczna; obok zwrotw faktur konwencjo; ''"' Dessau nalnych, popularnych, wrcz banalnych, znajduj si ustpy wiadczce o niepospolitym talencie Dessaua. Do szczytowych jego osigni naley muzyka

teatralna i operowa. W tej dziedzinie stworzy dziej stylistycznie i technicznie zaawansowane, o duym adunku wyrazowym, pene napicia i dramatyzmu. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Symfonia 1926, Marsz symfoniczny 1954, In memoriam Bertolt Brecht 1957, II Symfonia 1962, Bach-Variationen 1963, Diverttmento 1984, MozartAdapta-tionen 1965; kameralne 5 kwartetw smyczkowych, Quattro-drama 1965 na 4 wiolonczele, 2 fortepiany i 2 perkusistw, utwory na skrzypce i fortepian, Intermezzo breve fur O. Grote-wohl na fortepian 1964; oratoria Hagadah 1936, Deutsches Ml-serere 1946, kantata Erziehung der Hirse 1954; Jiidische Chronlk (razem z Blacherem, Hartmannem, Henzem i Wagnerem-Re-geny) 1960, Requiem fiir Lumumba 1964, Lenin na orkiestr z chrem 1970; opery: Giuditta 1912, Das Verhor des Lukullus 1949, Puntila 1961 (dwie ostatnie wg B. Brechta), Lanzelot 1969. ch W sierpniu 1956 zmar Bertolt Brecht. W rok pniej powstaa muzyka aobna In memoriam Bertolt Brecht na orkiestr. Kompozycja skada si z trzech

ogniw: pierwsze stanowi Lamento, w formie szerokiego uku, drugie marsz, zoony z gwnych tematw muzyki do Mutter Courage (rodzaj fantazji choraowej, kontrapunktycznie bogato przeprowadzonej, po ktrej pojawia si znowu Lamento w formie skrconej). Ostatnie ogniwo utworu to Requiem ohne Worte (Requiem bez sw) bdce szeroko rozbudowan kod, ktr zamyka charakterystyczny aobny motyw przechodzcy przez cay utwr (maa sekunda w d: j-e). .W skomponowanych w lecie 1963 Bach-Variationen na wielk orkiestr powzi Dessau zamiar trudny: napisanie kompozycji efektownej i wirtuozowskiej z uwzgldnieniem solowych instrumentw wyonionych z orkiestry. Inspiracj do powstania dziea byo bowiem 400-lecie obchodzone przez Mecklemburgische Staatskapelle w Schwerinie. Utwr skada si z tematu i 11 wariacji (Dessau okrela je jako Veran-derungen" przemiany"), przy czym temat oparty jest na Tacu chopskim Carla Philippa Emanuela Bacha. W motywice dziea Dessau zuytkowa take pojedyncze nuty, wzite z nazwisk BACH i SCHOENBERG. W poszczeglnych wariacjach na pierwszy plan wychodz inne

elementy muzyczne, inne barwy instrumentalne i inne idee kontrapunktyczne, cao za jest niezwykle barwna i oywiona, przy czym jest to 261 Di e ni s o w ruchliwo (w myl tematu) gwnie typu tanecznego, rozumianego tu szeroko od tacw barokowych a po wspczesn rumb. (20') EDISON DIENISOW * 6 IV 1929, Tomsk Kompozytor radziecki. Po ukoczeniu studiw matematycznych na uniwersytecie tomskim studiowa w latach 195156 kompozycj u W. Szebalina w konserwatorium moskiewskim. W tym : konserwatorium uczy analizy muzycznej, kontrapunktu i instrumentacji. Nie naley do rodzaju twrcw poszukujcych pisze muzyk nieskomplikowan, dobrze brzmic, waciwie tradycyjn, tyle e unowoczenion umiarkowanymi innowacjami brzmieniowymi; zdobyl te stosunkowo du popularno. Waniejsze kompozycje: Muzyka

na 11 instrumentw dtych i koty 1961, Koncert na flet, obj, fortepian i perkusj 1963, Soce Inkw na sopran i 11 instrumentw 1964, Crescendo e dlmlnuendo na klawesyn i 12 smyczkw 1965, S Geschlchten uom Herrn Keuner na tenor i 7 instrumentw 1966. Concerto na flet, obj, fortepian i perkusj 1967, Oda pamici Che Guevary na klarnet, fortepian i perkusj 1968, Muzyka romantyczna na obj, harf i trio smyczkowe 1968, Trio smyczkowe 1969, D-S-C-H na klarnet, puzon, wiolonczel i fortepian, w hodzie Szostakowiczowi 1969, Petnture na orkiestr 1970, Chant d'automne na sopran t orkiestr 1971; koncerty Wiolonczelowy 1972, Fortepianowy 1975, Fletowy 1975, Bl i cisza na gos, klarnet, altwk i fortepian 1979. Crescendo e diminuendo na klawesyn i 12 instrumentw smyczkowych (1965) to proste, efektowne studium formy. Jest to powiada autor niewielki utwr, o czasie trwania 6 min., w ktrym wszystkie partie s wielokrotnoci cyfry 6; poczynajc od dwiku b pierwszych skrzypiec (non yibrato) kompozycja stopniowo oywia si, a wraz z potgowaniem si ruchu dwiki muzyczne przeobraaj si progresywnie w dwiki niemuzyczne. Po partii centralnej

(tutti, 48 sk.) magma dwikowa jak gdyby cienia si i dy ku pocztkowi, wreszcie dzieo koczy si inicjalnym b pierwszych skrzypiec (non yibrato). Klawesyn jako trzynasty instrument w zespole jest bardziej niezaleny w relacjach strukturalnych od pozostaego instrumentarium." (6') 262 D o b r o w o l s k.i Peinture na orkiestr (1970) utwr powicony malarzowi Borysowi Birgerowi, zbudowany zosta (wg relacji autora) na zasadzie wspdziaania czystych barw i zoonych mikstur o rnym stopniu gstoci. Zaoeniem kompozytora byio oddanie bogatych cieniowa, jakie uzyska moe malarz. Utwr nie ma programu, nie jest refleksem jakiego konkretnego obrazu; raczej mona si w nim doszuka analogii do sposobu traktowania tematu i koloru w caym malarstwie Birgera. Prawykonanie Peinture odbyo si 30 X 1970 w Weiz (Austria); orkiestr rozgoni Siidwestfunk z Baden-Baden dyrygowa Ernst Bour. (12') ANDRZEJ DOBROWOLSKI '! *9 IX 1921, Lww; t8 VIII 1990, Graz

Studia rozpocz w warszawskim konserwatorium; gr na organach studiowa u B. Butkowskiego, piew u S. Beliny-Skupiew-skiego i klarnet u L. Kurkiewicza. Po wojnie kontynuowa nauk w Krakowie w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej: kompozycj u A. Malawskiego, teori u S. obaczewskiej. Od 1947 dziaa jako wykadowca przedmiotw teoretycznych kolejno w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie, potem w Warszawie, w latach 195468 peni funkcj sekretarza Zwizku Kompozytorw Polskich. Po okresie twrczoci raczej tradycyjnej, ubarwionej elementami ludowymi, Dobrowolski przeszed w faz twrczoci nowoczesnej od szeregu lat zainteresowania jego obracaj si wok muzyki orkiestrowej lub instrumentalnej z towarzyszeniem tamy. Poszukiwania Dobrowolskiego dokonuj si gwnie w sferze brzmieniowej, interesuje go problem muzyki przestrzennej. Osiga w tym zakresie niebanalne, artystycznie przekonujce efekty. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Wariacje symfoniczne 1948, Koncert na fagot i orkiestr 1953, Symfonia 1955, Symfonia koncertujca na

obj, klarnet, fagot i orkiestr smyczkow 1960, Muzyka na orkiestr? smyczkow i i grupy instrumentw dtych 1964, Muzyka na smyczki, 2 grupy instrumentw dtych i 2 glo-nikl 1967, Muzyka na orkiestr nr l 1968, Amar, muzyka na orkiestr, nr Z 1970, Muzyka na orkiestr nr 3 1973, A-LA, muzyka na orkiestr nr 4 1974, Muzyka na chr mieszany, 2 grupy Instrumentw dtych, kontrabasy l perkusj 1975, PassacasUa, muzyka na orkiestr nr 5 1979; kameralne Trto na obj, klar263 Dbr o wl ski net i fagot 1956, Studia na obj, trbk, fagot i kontrabas 1959, :, Muzyka na 3 akordeony, harmonijk ustn i perkusj 1977; mu:': zyka elektroniczna Passacaglia na 40 z 5 1959, Muzyka na ta"." me nr l 1962, Muzyka na tam l obj solo 1965, Muzyka na tam. i fortepian 1971, S for S 1973, Muzyka na tam, l kontrabas 1977. ch

"Muzyka na orkiestr smyczkow i 4 grupy instrumentw dtych (1964) to kompozycja przestrzenna, w ktrej jak opisuje autor dominujc rol odgrywa operowanie dwikiem lub kompleksami dwikowymi dochodzcymi do suchacza z rnych miejsc sali. Funkcj przestrzennie rozmieszczonych rde dwiku peni tu cztery grupy instrumentw dtych, ustawione w czterech rogach sali. Umieszczone porodku instrumenty smyczkowe stanowi niemal wycznie to dwikowe dla wspomnianych grup. Kompozytor stosuje w tym utworze szereg efektw zwizanych z przestrzennym traktowaniem dwikw, np. pynne przechodzenie dwikw z grupy do grupy. Na podobnych zasadach skomponowana jest Muzyka na smyczki, 2 grupy instrumentw dtych i 2 goniki (1967), powstaa na zamwienie Biennale Muzycznego w Zagrzebiu (prawykonanie tame 15 V 1967 pod dyr. A. Markowskiego). Rol przestrzennie rozmieszczonych rde dwiku peni w niej 2 grupy instrumentalne i 2 goniki, odtwarzajce zrealizowan dwukanaowo parti tamy (partia ta ktrej materia dwikowy tworz transformowane w

rozmaity sposb dwiki waltorni zostaa zrealizowana w Studio Eksperymentalnym Polskiego Radia w Warszawie). Amar (Muzy/ca na orkiestr nr 2, 1970) napisany jest na zesp o podwjnej obsadzie instrumentw dtych drewnianych, poczwrnej instrumentw dtych blaszanych i smyczki. Jest to utwr typowo kolorystyczny, komponowany wielkimi blokami, w ktrych materia zmienia si nieznacznie i powoli. Kulminacja dynamiczna i ekspresyjna utworu pojawia si dopiero na kocu. Tytu Amar wie si z dedykacj; kompozycja zostaa powicona wybitnemu dyrygentowi muzyki wspczesnej Andrzejowi Markowskiemu i pod jego kierunkiem (wraz z Radio Philharmonik Orkest Hilyersum) po raz pierwszy wykonana 23 IX 1971 w Warszawie. (8') A-L A (Muzyka na orkiestr nr 4, 1974) opiera si na prostej zasadzie wyjcia i powracania do dwiku a (w solmizacji la), std tytu. Dwik a stanowi centrum i jakby cel caego 264 D ona t oni utworu, bardzo wzgldem skonstruowanego. jasno pod formalnym Jednym z

czynnikw formotwrczych jest przestrzenne traktowanie dwikw. Przestrzenno t kompozytor uzyskuje przez rozmieszczenie 8 grup instrumentalnych w rnych miejscach estrady czy sali (autor przewiduje dwie moliwoci rozmieszczenia wykonawcw, wybr danej alternatywy jest podyktowany sytuacj lokacyjn orkiestry). Prawykonanie dziea odbyo si 28 IX 1975 w Warszawie (Orkiestra Filharmonii Narodowej, dyr. A. Markowski). (10') Muzyka na chr mieszany, 2 grupy instrumentw dtych, kontrabasy i perkusj (1975) podobnie jak A-LA rwnie wyzyskuje moliwo przestrzennego formowania dwikw. Kompozytor przewidzia trzy sposoby przestrzennej dyspozycji dwiku: a) samorzutnie przez piewakw, ktrzy w swoich nutach maj co do tych moliwoci indywidualne wskazwki, b) przez dziaanie dyrygenta wedug wskazwek w partyturze oraz c) przez dziaanie dyrygenta, ktry moe te improwizowa wybr dwikw czy grup dwikowych. Forma ksztatuje si tu montaowe, jest wynikiem nastpowania po sobie odcinkw o wyranie wyprofilowanej strukturze materiau i barwy. Prawykonanie utworu miao

miejsce 26 IX 1976 w Warszawie; orkiestr i chrem Filharmonii Narodowej dyrygowa Michael Gielen. (9') FRANCO DONATONI

Waniejsze orkiestrowe smycz265 Donatont

kompozycje: Concertino na

*9 VI 1927, Werona Kompozytor i pedagog wioski. Studia muzyczne odbywa w Bolonii i Rzymie (u I. Pizzettiego). By wykadowc w Conserva-torio Giuseppe Verdi w Mediolanie, od 1971 uczy kolejno w Bolonii, Turynie i Sienie. Donatoni to interesujca osobowo artystyczna. Jego technika kompozytorska ewoluowaa od umiarkowanego serialzmu przez bardzo indywidualnie pojmowany aleatoryzm a do technik surrealistycznych" (zwaszcza w zakresie kompozycyjno-wykonawczym). Bogactwo pomysw, rnorodno rozwiza, czsta ich bezkompromisowo sprawiaj, e twrczo Donatoniego nie jest jednolita, ale duo jest u niego muzyki ciekawie pomylanej, o znacznej sile oddziaywania. W kompozycji Per orche-stra z 1962 Donatoni da znakomity przykad formy otwartej". ki, blach i kocio 1952, Sin/onia na smyczki 1953, Uwertura 1954, Musica na orkiestr kameralna. 1956, Serenata na gos eski "''/ i orkiestr 1959, Kolimi 1959, Strujthes 1959, Puppensplel 1961, Per urchestra l'JG2, PuppensiJlel 2 na riet i orkiestr 1966, Dou; bies II 1970, To Earle II 1972. Voci (OrchesterUbung) 1973, Espresstoo na obj i orkiestr 1974, Portralt na klawesyn i orkiestr ' 1977; kameralne kwartety smyczkowe (IV 1964), Moubnento na klawesyn, fortepian i 9 instrumentw 1959, For Grilly. lmprov-vlsazione per 7 1960, Solo na 10 smyczkw 1969, Orts (Souvenlr No 2) na 14 instrumentw i narratora ad libitum 1969, Estratto No 4 na 8 instrumentw 1975, De pres na sopran i 5 instrumentw 1977, Arie na gos i orkiestr 1978; balet La Lampara 1957.

s Doubles II per orchestra (1970) dedykowane synnemu dyrygentowi woskiemu, Claudiowi Abbado powstay na zamwienie woskiego Radia i Telewizji. Kompozycja stanowi odrbn pozycj w nowej muzyce orkiestrowej dziki nowej fakturze, polegajcej z grubsza rzecz ujmujc na przemieszaniu wanoci parametrw muzycznych. Przesuwajc punkt cikoci z pewnych parametrw na inne, kompozytor stale odnawia faktur orkiestrow i barw orkiestry. Powstaa w ten sposb jakby fantazja na motywach fakturalnych, przechodzca podczas dugiego procesu muzycznego rne koleje, uzalenione w duym stopniu od sposobu interpretowania partytury. (25') Puppenspiel 2 (oryginalny, niemiecki tytu = Teatr lalek) na flet i orkiestr (1966) cilej na flet, flet piccolo i podwjnie obsadzon orkiestr, ktra jest idealnie dostosowana do koncertujcego instrumentu to utwr jednoczciowy. Zaczyna si dugim wstpem orkiestrowym o stopniowo rozrzedzajcej si fakturze na tym tle wchodzi flet ma, nic nie znaczc przednutk ppp, po czym milknie, by pojawi

si znowu, tym razem mniej skromnie, ale te cicho i w niskim rejestrze. Rozrzedzanie faktury orkiestry i rozwj partii fletowej przebiegaj w stosunku odwrotnym: w orkiestrze zostaj w kocu tylko krtkie, ciche akordy (rodzaj arpeggia), a flet rozwija cae bogactwo swoich moliwoci brzmieniowych, kolorystycznych i technicznych (rne rejestry, frullata, tryle, skoki, figuracje, nage szybkie repetycje dwikw itd.). Porodku utworu pojawia si jakby cz wolna, cantando fletu na tle falujcej pod wzgldem gstoci i gonoci orkiestry. Aura fletowa podkrelana jest tu przez flaolety instrumentw smyczkowych. W kocowym, trzecim fragmencie tego nieprzerwanie pyncego utworu flet solowy 266 Dukas potraktowany jest bardziej wirtuozowsko i w miejscach byskotliwych wymieniany na piccolo; potem gra na tle bardzo fakturalnie rozbudowanych blokw orkiestrowych, przepenionych figuracjami, pasaami oraz ustawicznym ruchem mi-kromotyww i drobnych wartoci, (ok. 14')

Portret (Portrait) na klawesyn i orkiestr (1977) powsta na zamwienie Radia francuskiego z myl o polskiej klawe-synistce zamieszkaej w Paryu, Elbiecie Chojnackiej. Orkiestra obsadzona jest potrjnie, na co pozwolio zastosowanie w klawesynie penej elektronicznej amplifikacji z rczn regulacj wolumenu brzmienia. Portret to utwr jednoczciowy, ksztatowany na zasadzie kontrastu midzy fragmentami z rytmem zanotowanym cile a rytmem aproksymatywnym; ametryczny przebieg podzielony jest na odcinki okrelone iloci sekund, pewne fragmenty pisane s w metrum na * . Kompozytor dy do zniwelowania rnic midzy brzmieniem klawesynu a orkiestry i tak np. ju na pocztku utworu smyczki nie graj dwikiem cigym, lecz perku-syjnie (klawesyn amplifikowany ma w sobie te co z perkusji!), potem dochodzi faktyczna perkusja, a oglnie przyciszon muzyk przerywaj nage erupcje fff. Zainicjowane przez klawesyn tremolo udziela si niejako orkiestrze, figu-racje i akordy tworz rodzaj feerii dwikw, muzyka jest ruchliwa zarwno w orkiestrze, jak i w instrumencie solowym, co dowodzi wietnie si w tym utworze przejawiajcego temperamentu kompozytora. Ani razu tok muzyki iskrzcej si

pomysowymi fakturami i motywami nie ulega zahamowaniu, wszystko przebiega tu szybko (zwaszcza w wirtuozowsko napisanej partii klawesynu) jak gdyby dyo do jakiego celu, utwr naadowany jest energi i trzyma te uwag suchacza nawet w pppp! w staym napiciu. Prawykonanie Portretu odbyo si 5 X 1977 w Paryu z udziaem Elbiety Chojnackiej, a pod dyrekcj Ivo Maleca. (ok. 18') PAUL DUKAS , * l X 1865, Pary; 117 V 1935, Pary Studia muzyczne odbywa Dukas w konserwatorium paryskim (188289) pod kierunkiem Mathiasa, Dubois i Guirauda. W 1888 zdoby drug Nagrod Rzymsk za kantat Velleda. Od 1909 prowadzi klas orkiestracji w Konserwatorium Paryskim, od 267 D u kas 1913 wykada kompozycj w Ecole Normale de Musue, rozwijajc take szerok dziaalno publicystyczn i organizacyjn; w 1934 zosta czonkiem francuskiej Akademii Sztuk Piknych. Twrczo

Dukasa nie jest bogata ilociowo znaczn cz rkopisw kompozytor spali niedugo przed mierci, niepewny ich wartoci. Zachowane dziea posiadaj bardzo indywidualny i-. charakter przynaleno obracaj si i wyran stylistyczn:

Polyeucte 1892, suita symfoniczna La Perl; fortepianowe Sonato es-moll 1901, Varlatkms, Interlude et Finale sur un Theme de Rameau 1903, Prlude Elegiaue 1909, La Plalnte au Loin du Faun 1920. Najwiksz Jednak popularno zdoby Dukas scherzem symfonicznym Ucze czarnoksinika (L,'Ap-prenti Sorcier 1897). ch Ucze czarnoksinika (L'Apprenti Sorcier). W balladzie Goethego pod tym samym tytuem znalaz Dukas podniet do stworzenia programowego obrazu orkiestrowego: Mody adept sztuki czarnoksiskiej mniema, e opanowa ju dostatecznie arkana wiedzy tajemnej. Pod nieobecno mistrza zaklina wic miot i kae jej nosi wod. W kocu wody jest ju do, lecz lekkomylny ucze zapomnia zaklcia, ktre by odczarowao miot. Przeraony rozupuje j siekier .na dwie czci i. teraz dwie mioty nosz wod, a domowi zagraa cakowite zalanie. Dopiero przybycie czarnoksinika kadzie kres niezwykej powodzi. W przeciwiestwie wspczesnych kompozytorw, podporzdkowujcych stron dziea treci wielu sobie przesadnie dwikow poetyckiej, do

pomidzy neoromantyzmem a impresjonizmem; stanowi przy tym jakby ekstrakt specyficznie francuskiego stylu. Muzyk Dukasa cechuje perfekcja rzemiosa kompozytorskiego, znakomite wyczucie formy, wirtuozostwo instrumentacji, ktre stawia kompozytora w rzdzie najwikszych mistrzw w tej dziedzinie, : oraz szczeglnie oryginalna plastyczno melodyki i umiejtno charakterystyki muzycznej. j W historii wspczesnej opery francuskiej Arlane et Barbe-Bleue (1907), 3-aktowa opera Dukasa do tekstu M. Maeterlincka, .! znaczeniem swym zblia si do Peleasa i Mellzandy Debussy'ego. Z 1912 pochodzi balet La Peri waciwie symfoniczny poemat taneczny. Dalsze pozycje dorobku twrczego Dukasa to: uwertura

napisa (1897) Dukas swoj muzyk przede wszystkim z trosk o siln, autonomiczn konstrukcj. Zachowujc z podtytuu (Scherzo symfoniczne) tylko charakter, a nie sztywn form, stworzy kompozycj pen polotu i dowcipu. Utwr rozpoczyna krtka, powolna introdukcja, ktra wy268 * Durfc wouje wizj tajemniczego domostwa czarnoksinika, zapowiadajc zarazem sarkastyczny i humorystyczny charakter muzycznej akcji. W notatce umieszczonej na partyturze Ucznia precyzuje kompozytor charakter i znaczenie tematw: Pierwsz fraz skrzypiec na tle altwek i wiolonczel mona nazwa motywem czarw. Motyw ten zawiera dwa elementy tematyczne, z ktrych pierwszy pozostaje w dalszym przebiegu prawie nie zmieniony, drugi za jest waciwym tworzywem caoci (pniej intonuje go fagot jako motyw mioty). Drugi temat, bardzo ruchliwy i fantazyjny, charakteryzuje modego ucznia. Wreszcie trzeci, energicznie skandowany i oparty na chromatycznych akordach, wyraa ma ide pa-nowania,

zwaszcza w postludium, ktre przywraca spokojny nastrj wstpu". Znajomo treci ballady Goethego i tych objanie Dukasa pozwala atwo ledzi bieg muzyczny akcji i dostrzega jasno struktur formaln utworu. wietn- instrumentacj i swoist palet barw harmonicznych odtworzy kompozytor doskonale fantastyczn atmosfer ballady i da jedn z najlepszych realizacji zasad poematu symfonicznego. (13') h ZSOLT DURKO 10 IV 1934, Szeged Kompozytor wgierski. Studiowa w konserwatorium w Budapeszcie u F. Farkasa (195560) oraz u G. Petrassiego w Rzymie (196063). Zrazu nawiza do tradycji bartkowskich i redniowiecznego kontrapunktu, pniej wprowadzi nowe techniki kompozytorskie, pozostajc jednak wierny prymatowi melodii w muzyce, ktra u niego ma czsto jeszcze zwizek z tacami i pieniami wgierskimi. Waniejsze utwory: orkiestrowe Episodi sul tema B-A-C-H 1963, Fiorlture 1966; Drganiami

na skrzypce i orkiestr 1964, Una rapsodia ungherese na 2 klarnety i orkiestr 1965, Canttlene na fortepian i orkiestr 1969, Concerto na 12 fletw i orkiestr 1970, Dartmouth Concerto na sopran i zesp kameralny 1967, Icono-graphy II na rg i zesp kameralny 1971, Turner Illustrattons na skrzypce i 14 instrumentw 1976; opera Moses 1977. Organismi na skrzypce i orkiestr (1964) skadaj si z 9 krtkich, nastpujcych po sobie bez przerw czci. Po niedugiej Introduzione (Psicogramma I), ktra wprowadza 269 Dutilleux suchacza w klimat muzyki subtelnej, pojawia si Primo Organismo, ywioowoci swoj zaprzeczajce Introdukcji. W Psicogrammie II skrzypce graj solo i odtd determinowa bd dalszy rozwj muzyki. Secondo Organismo jest kadencj na skrzypce solo, ale z akompaniamentem orkiestry, w Terzo Organismo skrzypcom towarzysz tylko niektre, wybrane instrumenty. Zmianie nastroju suy Psicogramma III, w ktrej do gosu dochodz harfa, klawesyn, fortepian oraz instrumenty perkusyjne o

okrelonych wysokociach dwiku. Double I i Double II prowadz do kadencji skrzypiec (tym razem solowej, bez towarzyszenia orkiestry), a ostatnia cz, Quarto Organismo, powraca do klimatu Introdukcji, (ok. 12') HENRI DUTILLEUX *22 I 1916, Angers Kompozytor francuski. Studiowa w konserwatorium paryskim u J. i N. Galion, Ph. Gauberta i H. Bussera. W 1938 zdobywa Wielk Nagrod Rzymsk. W latach 194463 dziaa jako kierownik dziau ilustracji muzycznej w Radio francuskim. Od 1961 uczy kompozycji w Ecole Normale w Paryu. Dutilleux jest jednym z czoowych wspczesnych kompozytorw francuskich, nie zwizanych z adnym okrelonym kierunkiem czy grup. Stosuje chtnie faktur polifoniczn, zespala kontrapunktyk z zasad wariacyjnoci, nawizuje do XVIII--wiecznych form baroku muzycznego. Doskonae rzemioso, niezwykle barwna i bardzo subtelna instrumentacja to gwne cechy jego muzyki, ktra nie bdc nowatorsk w sensie eks-

,. perymentowania poszukiwania nowych rodkw osiga znaczny stopie ekspresyjnoci i oryginalnoci. ;,\ Dorobek kompozytorski Dutilleux jest do szczupy; gwne dziea to: balety Reflets d'une belle epoue 1948, Pour les ^ enfants sages 1952, Le loup 1953; kompozycje orkiestrowe Taniec fantastyczny 1942, Trzy obrazy symfoniczne 1948, symfonie (I 1951, II 1956), Serenad concertante na fortepian l orkiestr 1952, Sept pleces 1961, Cin metaboles 1964, Koncert wiolonczelowy ,,Ne{" 1969, Timbres, espace, mouvement 1977; Trzy sonety na baryton i orkiestr 1954; utwory kameralne Pleces en septuor na instrumenty dte, Sarabande et cortege na fagot l fortepian 1942, Sonatlna na flet i fortepian 1943, Sonata na obj l fortepian 1947; Sonata fortepianowa 1948. ' 270 ; D utilleux I Symfonia (1951) nie jest dzieem autonomicznym, lecz niemal programowym. Tematem jest wedug kompozytora obraz

senny, opisany od stadium powstania poprzez irracjonalny rozwj a do zniknicia (gdy sen nie koczy si, lecz znika). Z tym programem czy si absolutna przewaga powolnych epizodw i specyficznie medytacyjny charakter caego dziea. Symfonia jest 4-czciowa, oparta gwnie na technice wariacyjnej, ktra czy si najcilej z sam istot obrazu sennego, z jego metamorfozowym charakterem. Obie skrajne czci maj form wariacji, natomiast obie rodkowe s wyrazowe niemal niezmienne: II cz to scherzo w typie bardzo ywego perpetuum mobile, III cz piewne Lento. Nastrojowo-obrazowy charakter dziea skoni choreografa Leonida Miasina do wystawienia go w formie baletu (1954). (30'40") Powicona pamici Sergiusza Kusewickiego, a po raz pierwszy wykonana na 75-lecie synnej Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej, II S y m f o n i'a (1956) jest dzieem bardzo jeszcze tradycyjnym. Kompozytora zainteresowa wspczesny konwencjonalny stereotyp symfoniczny, i cao zestawi ze rodkw wycznie bardzo dobrze znanych. Olbrzymia, 231 stron liczca partytura a roi si od obiegowych zwrotw melodycznych, od wysuonych motyww, od nieoryginalnej in-

strumentacji i faktury. Tylko w jednym miejscu (III cz, epizod rodkowy) kompozytor wprowadza dwuchrow polimetri. Ale pod wzgldem formy II Symfonia pomylana jest ciekawie: maa koncertujca orkiestra (obj, klarnet, fagot, trbka, puzon, klawesyn, czelesta, koty i kwartet smyczkowy) przeciwstawiona jest wielkiej orkiestrze, co daje interesujce moliwoci wzajemnych konfrontacji pomidzy oboma zespoami. C i n q metaboles na orkiestr (1964) jest wielkim 5-czciowym cyklem symfonicznym. Metaboles mwi kompozytor to termin z dziedziny retoryki, zdradzajcy zamys autora: przedstawi jedn lub kilka idei w rnym porzdku i w rozmaitych aspektach, doprowadzajc stopniowo, etapami, do cakowitego przeksztacenia ich natury. Pi ogniw dziea, nakadajcych si na siebie, skonstruowanych jest wedug nastpujcego schematu: w kadym z ogniw figura pocztkowa podlega szeregowi przeksztace; w pewnym ich stadium deformacja wzorca jest ju tak wyrana, e stanowi w zasadzie now figur, ktra pojawia si w wtku symfonicznym, jak znak wodny na papierze; ta nowa figura jest

punktem inicjalnym kolejnego ogniwa utworu, itd. Meta271 Dvofdk boles nie wywodz si z adnego programu pozamuzycznego." Autor sugeruje jednak dla kadego z czcych si wza-i jemnie ogniw nastpujce okrelenia: 1. Incantatoire, 2. Lineaire, :i. Obscssionel, 4. Torpdf, 5. Flamboyant. ANTONIN DVOftAK *8 IX 1841, Nelahozeves; tl V 1904, Praga er ,,Ojciec" narodowej muzyki czeskiej pochodzi z wielodzietnej rodziny wiejskiego rzenikaoberysty. Prowincjonalny nauczyciel, A. Llehmann, uczy go pocztkowo gry na skrzypcach, altwce, fortepianie i organach. W 1857 Dworzak zostaje wy"! sany do praskiej Szkoy Organowej. Koczy j po dwch latach. Gra przez jaki czas w objazdowej orkiestrze, pniej '' wczonej do orkiestry Teatru Tymczasowego, przede wszystkim

" jednak komponuje. Pierwsze utwory zyskujq mu uznanie i poparcie wybitnych muzykw (m. in. J. Brahmsa); Rapsodie i Tace sowiaskie zdobywaj ogromn popularno. Oratorium Stabat Mater, wykonane po raz pierwszy w Londynie, zachwyca tamtejsz publiczno i krytykw. Podobne sukcesy odnosi '' Dworzak we (dziesiciu) koncertowych do wszystkich podrach

f wisko dyrektora konserwatorium w Pradze; wrd jego najwybitniejszych uczniw (J. Suk, V. Novak) odnajdujemy take Feliksa Nowowiejskiego. Twrczo Dworzaka wyrosa z rodzimych tradycji; ide ' kompozytora byo stworzenie aktualnej narodowej muzyki, ktra by pobudzaa i umacniaa wiadomo narodow spoeczestwa czeskiego. Dworzak nie by pierwszym kompozytorem wytyczajcym sobie tak szeroki program: walk o narodowa i muzyk podj przed nim Smetana, ktry jednak nie posiada tak niezwykej intuicji artystycznej i spontanicznoci inwencji, odnajdujcej waciwe proporcje midzy czeskoci a europej-: skoci. Rzecz prosta, muzyka Dworzaka jest silnie zronita 72

' Anglii. Uznaniu dla twrczoci towarzyszyy wysokie oceny jego sztuki dyrygenckiej. W 1891 otrzymuje tytu doktora h.c. uniwersytetw w Cambridge i Pradze; w owym czasie zostaje profesorem konserwatorium praskiego. W 1892 przyjmuje propozycj objcia stanowiska dyrektora Narodowego Konserwatorium w :' Nowym Jorku. Trzyletni pobyt w Ameryce przynosi kilka wybitnych dzie: Symfoni ,,Z Nowego wiata", Kwartet smyczkowy op. 96, Sonatin skrzypcow op. 100. Ostatnia podr do '. Anglii przypada na rok 189fi; w 1901 Dworzak obejmuje stano-

Dvofdk z prdami swojej epoki; w twrczoci symfoniczne] najwyra niejsze s zwizki z Brahmsem (z ktrym poza przyjani czyo Dworzka rozmiowanie w

klasycznych formach), prze?, jaki czas trwa zafascynowanie Wagnerem, poczwszy od rtzie! modzieczych (opera Alfred, pierwsze kwartety smyczkowe, opera komiczna Krl i wglarz oraz III Symfonia Es-dur) a po utwory lat dojrzaych (opera Dymitr, wielokrotnie przerabiana przez Dworzka w kierunku dramatu muzycznego). Najpopularniejsze (spord dziesiciu) opery: Diubel i Kasiu (1899). Rti-sulka (1900) i Armiila (190:1). stanowi najbardziej oryginalni-, wasne osignicia Dworzaka w tym gatunku muzycznym, s od chwili prawykona elaznymi pozycjami czeskich teatrw operowych. Inwencja melodyczna Dworzaka jest silnie ..zakotwiczona" w ludowej muzyce czeskiej: wiadcz o tym nie tylko utwory bezporednio oparte na motywach ludowych (sowiaskie rapsodie i tace, rozmaite furianty, polki, dumki), lecz zarazem dziea symfoniczne i operowe, ktrych tkanka motywiczna przesycona jest elementami (lub atmosfer) muzycznego czeskiego folkloru. Dziea Dworzaka charakteryzujce si pewnoci rzemiosa, pynnoci i bezporednioci inwencji melodycznej, trafnym wyczuciem formalnych proporcji, zdobyy jeszcze za ycia swego twrcy niezmiernie szeroka popularno, ustpujc jedynie

popularnoci Piotra Czajkowskiego. Dworzak dla muzyki czeskiej jest tym. czym dla norweskiej Grieg, dla rosyjskiej ,,Wielka Pitka", a dla polskiej Moniuszko: wyrazicielem powszechnej w drugiej poowie XIX w. dnoci do stworzenia odrbnej, narodowej sztuki. Imponujco przedstawia si dorobek orkiestrowy kompozytora: 9 symfonii, 5 poematw symfonicznych (Wodnik, Poludnicu, Zloty kolowrotek 189(i. Got<(bek 1890. Ple boliaterska 1897). uwertury (Husycka 1883, cykl Prr.yroda, ycie i mio 1892). serenady. Rapsodie slowinskie 1878, Tace slowiuskie (seria I 1878, II 188(i), Wariacje symfoniczne 1877, Koncert fortepianowa 1876, Koncert skrzypcowy 1880, Koncert wiolonczelowy 1895. Muzyk kameraln reprezentuje m. in. kilkanacie kwartetw i kwintetw smyczkowych, tria i kwartety fortepianowe; inne kompozycje to: oratoria (Stubat Ma ter I87. lubne koszule 1884. Sw. Ludmila 1886), Msza. Requiem 1890. Te Deum, hymny i pieni na chr, pieni solowe, duety wokalne, fortepianowe, miniatury skrzypcowe i fortepianowe. ch

? Przewodnik koncertowy 273 Dvofdk SYMFONIE Dworzak zacz pisa symfonie na dugo przed Brahmsem, ale dopiero dziki Brahmsowi znalaz dla nich nakadc. Fritz Simrock jednak wyda tylko pi/ ostatnich symfonii, rozpoczynajc w dodatku od VI i VII; w ten sposb V Symfonio dugie lata nosia nazw III, a i dzi jeszcze znan na caym wiecie IX Symfoni Z Nowego wiata" okrela si niekiedy jako symfoni V. Kompozytor sprzeciwia si temu, sam jednak oznacza to ostatnie dzieo numerem. VIII, gdy swoj I Symfoni uwaa za bezpowrotnie stracon, cho o czym nie wiedzia odnaleziono j jeszcze za jego ycia. Poziom artystyczny symfonij Dworzaka nie jest rwny. Pierwsze cztery pozwalaj tylko przeczuwa znakomitego melodyst, instrumentatora i technika i maj dzi nie pomyli si w ich ocenie autor raczej historyczne znaczenie. Nastpne cztery propagowane z powodzeniem przede wszystkim przez czeskich dyrygentw to ju dziea nieporwnanie ciekawsze, w ktrych wida coraz pewniejsz rk symfonika idcego ladem Beethovena i Schuberta. Jednak w

peni mistrzowskim osigniciem jest dopiero ostatnia symfonia, kwintesencja symfonicznego stylu Dworzaka. I Symfonia c-moll zwraca uwag szczeglnie dramatycznym charakterem cz. I (Maestoso. Allegro), imitacyjn faktur oywionej cz. III (Allegretto), w ktrej pobrzmiewaj rytmy polki, szeregiem przeprowadze polifonicznych w cz. IV (Finale. Allegro animato), a przede wszystkim mistyczno--modlitewn aur powolnego Adagio di molto (cz. II). Z tym wszystkim jest to dzieo bardzo jeszcze niedowiadczonego twrcy, warte jednak przypomnienia w kontekcie pniejszych wielkich osigni Dworzaka na tym polu. (40') Z tego samego roku co poprzednia, pochodzi II Symfonia B - d u r op. 4, ale jej klimat dwikowy, bliski innym kompozycjom sugerujcym inspiracj natur, jest kracowo rny. Sycha to zwaszcza w opartej na trzech tematach cz. I (Allegro con moto) i w Scherzu (cz. III), stanowicym najdusz cz Symfonii. Caoci dopenia ywy, barwny i rwnie trzytematowy Fina (Allegro con fuoco) i przejmujca tragicznym niemal wyrazem, szeroko zarysowana cz. II (Poco adagio). (44')

Ogromny sukces, jaki osign Dworzak dziki prawykonaniu swego Hymnu Spadkobiercom Biaej Gry" w 1873, utwierdzi go w przekonaniu o susznoci obranej drogi i da 274 i Dvofdk impuls nowej fali twrczoci. III Symfonia Es-dur op. 10 jest bez wtpienia najwybitniejszym z powstaych wwczas dzie 32letniego twrcy. Jest ona jednoczenie wiadectwem dojrzaoci artysty, objawiajcej si w cakowitym opanowaniu zagadnie formy i instrumenacji. III Symfonia naley do nielicznych w tym czasie symfonii 3czciowych. Cz I (Allegro moderato) rozpoczyna si po wprowadzeniu orkiestrowego ta piknym, nieregularnym (synkopa harmoniczna), typowo romantycznym" tematem, ktrego motywy sycha take w tle tematu drugiego. Cao nosi charakter fantazji w typie dramatycznego walca, ale bardzo cile skonstruowanego. Fantazj tak tym razem o charakterze marsza aobnego jest te bardzo rozbudowana, ale prosta w zaoeniu cz. II (Adagio molto, tempo di marcia). Peen temperamentu Fina (Allegro

vivace) uksztatowany jest, jak zwykle u Dworzaka, na kanwie trzytematowej formy sonatowej, jednak w oparciu o typowo scherzow motywik. (32') W skomponowanej w 1874 IV Symfonii d-moll op. 13 uderza znw dramatyczny, peen napicia przebieg czci skrajnych. Szczeglnie charakterystyczny jest tu kontrast, z jakim przeciwstawia si delikatna, lecz szeroko zakrojona linia drugiego tematu cz. I (Allegro) lapidarnemu i penemu pospnej mocy ugrupowaniu tematu pierwszego. W jeszcze wikszym stopniu owa skrtowo" motywiki gwnego tematu i niezwyke rozbudowanie lirycznej myli pobocznej uwidacznia si w energicznym finale (Allegro con brio). Do oglnego dramatycznego wyrazu dostraja si cz. II (Andante sostenuto e molto cantabile), bdca cyklem wielce ekspresyjnych wariacji, a nawet cz. III (Allegro feroce), radosna, ale niespokojna, miejscami uroczysta (trio) kompozycja o charakterze scherza, powstaa wczeniej pod nazw Ccpriccia na wielk orkiestr. (40') V Symfonia F-dur op. 76 (1875) jest typowo dwo-rzakowska, ujmuje piewn melodyk, szczerym liryzmem i taneczn rytmik. Nie nosi tytuu ani nie

zostaa opatrzona komentarzem literackim, muzyka jej posiada jednak w wikszoci tak wyranie pastoralny charakter, e mona by j nazwa Pastoraln". Zwraca przy tym uwag nie wiadomo czy wiadome uycie tonacji VI Symfonii Pastoralnej" Beethovena. Charakterystyczny, klimat nadaje dzieu przede wszystkim I cz (Allegro ma non troppo), poczwszy od pierwszej melodii, prowadzonej kolejno przez klarnet i flet. Nastrj oywia si; instrumenty przejmuj poszczeglne motywy, a wreszcie nadchodzi gwny temat, jedna z owych " 275 Dv o f d k penych werwy czeskich ludowych melodii tanecznych, wykorzystywanych z takim upodobaniem przez Dworzaka. Wkrtce sceneria ulega zmianie, orkiestra uspokaja si, a z umiarem stosowane efekty ilustracyjne sugeruj jak scen w naturze". I znowu rozjania si koloryt, przygotowujc agodny drugi temat. Wprowadzony w ekspozycji materia tematyczny jest w dalszym przebiegu ciekawie przetwarzany. W ulubiony przez Dworzaka sposb tematy przeksztacaj si, przenikaj, kompozytor rzuca te nowe

motywy w rnym owietleniu i ujciu ukazuj si znane ju krajobrazy dwikowe. Wobec jasnych myli i przey Allegra stanowi Andante con moto (II cz.) pewien kontrast. Spokojna powaga prowadzonego przez wiolonczele tematu ustpuje melancholii kolejnego epizodu i dopiero drugi temat (instr. dte) piknym piewem rozwietla nastrj, chocia nie uspokaja uczuciowego falowania, trwajcego do koca utworu. Siady wzburzenia utrzymuj si jeszcze w recytatywnym pocztku III czci (Allegro scherzando) i rytmicznym semkowym motywie, by po kojcych frazach wiolonczel i pytajcej" fermacie rozpyn si niespodzianie w miej melodii walca, stanowicego tu gwny temat. Rytmiczny pocztek do szeroko rozbudowanego tria przechodzi wkrtce w podniosy hymn i dalej w peen subtelnego liryzmu epizod. Fina (Allegro molto) jest moe najbardziej dramatyczn czci Symfonii, chocia zarazem najsabiej formalnie zorganizowan. Obok nowych tematw pojawiaj si take reminiscencje z poprzednich czci, po wzburzonych i bardziej spokojnych epizodach powraca z wolna pocztkowy pastoralny nastrj; w efektownej oprawie

orkie-stralnej powtarza si tu take gwny temat I czci. (42') Muzyka Dworzaka nie od razu zdobya sobie wiatow popularno. Wiele czasu mino, zanim zwrcono uwag na nazwisko czeskiego kompozytora. Stao si to ostatecznie niedugo przed powstaniem jego VI Symfonii D-dur op. 60 (1880). Wtedy wanie melodyjne, pene temperamentu i orkiestrowego polotu Tace slowiaskie i niektre dziea kameralne przyniosy blisko ju 40-letniemu kompozytorowi z dawna upragnione powodzenie i saw, take poza granicami ojczyzny. Po latach zapoznania i wyrzecze los umiechn si do cierpliwego i ambitnego twrcy. Zachcony t szczliw zmian, pod wraeniem odnoszonych sukcesw przystpi Dworzak do pracy nad Symfoni D-dur, ktra chocia ju szsta z kolei po raz pierwszy dopiero miaa zaprezentowa wiatu Dworzaka-symfonika. Vj Symfonia przedstawia dalsz krystalizacj symfoniczne276 >' D v o f & k go stylu Dworzaka, wiksz dojrzao, przejawiajc si moe najbardziej w stosunku do

czeskiego folkloru muzycznego. Kompozytor czerpie nadal podniety z tego bogatego rda, ale wyranie rozlunia si bardzo dotd cisy zwizek z ludowymi wzorami, tak e muzyka Symfonii D-dur jest znacznie szlachetniejszym destylatem ludowego surowca ni dotychczas. Do gosu dochodzi coraz mielej i wyraniej wasna inwencja Dworzaka, ktry jednak zawsze pozostaje jak to sam okreli prostym czeskim muzykantem". Jest nim przede wszystkim w przypominajcym klimat Tacw sowiaskich wesoym Scherzu (Presto; III cz.) znakomitej stylizacji ognistego taca czeskiego, furianta. Pogodne s te zewntrzne ogniwa Allegro non tanto (I cz.) i Allegro con spirito (IV cz.) ktrych przebieg jednak na skutek zbytniej nawet jak na Dworzaka mnogoci motyww i tematw jest nieco chaotyczny. W beethovenowskiej niemal dyscyplinie rozwija si natomiast utrzymane w zblionej do ronda formie nokturnowe Adagio (II cz.) kontrastujce z jasn atmosfer pozostaych czci erotyczne intermezzo". (40') VII Symfonia d-moll op. 70 (1884) napisana zostaa na prob Londyskiego Towarzystwa Filharmonicznego, ktre nadao wanie zyskujcemu coraz wiksze uznanie kompozytorowi

godno honorowego czonka. Dworzak ze szczeglnym oddaniem i troskliwoci pracowa nad nowym dzieem. Prawykonanie miao si przecie odby w kraju, gdzie odnis pierwsze sukcesy i gdzie przypiecztowana zostaa jego kompozytorska sawa. Otakar Sourek, wybitny znawca twrczoci Dworzaka, tak charakteryzuje VII Symfoni: Jego [Dworzaka] twrcza wypowied wznosi si w tej Symfonii na wyyny, jakich w takiej sile i wielkoci symfonicznej koncepcji i formy nigdy przedtem nie osign i co si tyczy powagi i zwartoci ideowej treci nie mia ju osign. Poszczeglne tematy posiadaj prawdziwie symfoniczny nerw, ktry zasila je peni wyrazu i ywotn si oraz czyni podatnym do przetwarzania materiaem. Moty-wiczna praca wykazuje zmys szlachetnego i bogato ksztatowanego prowadzenia linii, jasnej budowy i organicznej zwartoci konstrukcyjnej. miao kombinacji harmonicznych stanowi podziwu godn podpor plastycznego wyrazu melodycznych myli." Tak wysok ocen podyktowa zapewne czciowo patriotyczny podtekst" Symfonii d-moll; niemniej naley ona istotnie do najlepszych osigni Dworzaka.

Zgodnie podkrela si jej dobrze wywaone proporcje, zwarto formaln, w sym277 Dvofdk foniczny nerw". Popularno dziea jest jednak nika w porwnaniu z jego zaletami; rdem tego jest moe nie tyle oglnie pospny nastrj Symfonii, lecz brak cho brzmi to moe paradoksalnie tych elementw, ktre decyduj 0 odrbnym charakterze muzyki Dworzaka, a wic przede wszystkim brak swobody rozwoju i bezporednioci melodyki ksztatowanej na wzorach ludowych. Warsztatowe zalety VII Symfonii uwidaczniaj si szczeglnie w zwizej, oszczdnie instrumentowanej I czci (Allegro maestoso). Nie ma tu waciwej innym symfoniom Dworzaka mozaiki tematycznej; utwr zbudowany jest wedug klasycznego niemal schematu allegra sonatowego na dwch kontrastujcych tematach: dramatycznym (altwki, wiolonczele) 1 lirycznym (flet i klarnet), z ktrych pierwszy utrzymuje stale

przewag, zwaszcza w stosunkowo krtkim przetworzeniu. W repryzi narasta imponujca na miar Beethovena lub Brahmsa kulminacja, samo zakoczenie utrzymuje si jednak w tonie jakby rezygnacji. Poco Adagio (II cz.) jest, jak zwykle powolne czci symfonii Dworzaka, bardzo liryczne i piewne. Jego skupiony nastrj ustala gwny temat, zaprezentowany po raz pierwszy przez klarnet. Podobny charakterem temat rodkowego ogniwa wprowadza rg. Take 3czciow budow ma nie nazbyt wesoe Scherzo (III cz.; Vivace), ktrego bukoliczne trio oparte jest na kanonicznie imitowanym motywie. Bez przygotowania rozpoczynaj rogi wiolonczele pierwszym tematem Fina (Allegro), ustalajc jego zdecydowany, heroiczny profil. Drugi temat (espressivo) jako jedyny w tej Symfonii zdradza wyranie czeskie pochodzenie. Utrzymany w sonatowej formie, utwr koczy si triumfaln kod w D-dur. (40') Gwnym walorem VIII Symfonii G-dur op. 88 (1889) jest jej nadzwyczajne bogactwo melodyczne, tak charakterystyczne dla symfonii Dworzaka. Mnstwo pomysw, ktre rodziy si nieustannie w twrczej fantazji kompozytora, zmuszao go po

prostu do wprowadzania coraz to nowych tematw; tu ley te rdo formalnych swobd charakteryzujcych Symfoni Gdur. W oglnych zarysach zachowuje bowiem kompozytor tradycyjny 4-czciowy schemat, ale w poszczeglnych ogniwach cyklu bardzo swobodnie niemniej przekonywajco rozwija tok muzycznej narracji. Niewiele tu moe bezporednich pierwiastkw muzyki ludowej, lecz mimo to kompozycja tchnie prawdziwie czesk, narodow atmosfer. I cz (Allegro con brio) rozpoczyna elegijna, molowa melodia z charakterystycznym motywem marszowym, koczca si 278 ' Dvofdk typowo szubertowskim zwrotem w dur. Po tym wprowadzeniu, ktre opiera .si gwnie na wiolonczeli i rogu, intonuje flet pastora lnie brzmicy temat: w dalszym przebiegu utworu zajmuje on gwne miejsce wrd wielu innych myli muzycznych. Do wikszego znaczenia dochodzi te pocztkowy, marszowy motyw. II cz (Adagio) jest najbardziej oryginalna t. caej Symfonii. Swoim zrnicowanym kolorytem

nastrojowym przypomina przepikne Largo z Symfonii Z Nowego wiata". Uroczycie brzmice partie, serenadowe melodie, dochodzce jakby z oddali dwiki marsza wszystko to tworzy kalejdoskop barwnych obrazw muzycznych. Gwny temat III czci (Allegretto grazioso) stanowi szeroko rozwinita melodia o wybitnie romantycznym charakterze. Temat poboczny przeprowadzony jest w dalszym cigu w formie sztywnego nieco kanonu, natomiast wdziczn prostot odznacza si trio. Finaowe Allegro ma non troppo inauguruje efektowne solo trbkowe, po ktrym nastpuje cykl znakomitych wariacji, opartych na poddanym przez wiolonczele temacie. (38') IX Symfonia e - m o 11 Z Nowego wiata" op. 95 stanowi bez wtpienia najwiksze osignicie twrcze Dwo-rzaka. Powstaa w 1893 w czasie 3letniego pobytu kompozytora w Stanach Zjednoczonych, dokd zosta powoany na stanowisko dyrektora Konserwatorium Nowojorskiego, i od pierwszego wykonania (16 XII 1893) w Nowym Jorku odnosia olbrzymie sukcesy, pozostajc do dzi jednym z najbardziej popularnych dzie symfonicznych.

Symfonia e-moll nie ma okrelonego programu, u podstaw jej nie le problemy filozoficzne, nie jest to te utwr o charakterze autobiograficznym lub epickim wyraa tylko i wycznie wraenia, nastroje i uczucia, jakie przenikay kompozytora w czasie jej pisania. Wywoyway je i pobudzay nowe warunki, w ktrych znalaz si Dworzak na ziemi amerykaskiej, i std cakowicie oglny zreszt tytu dziea: Z Nowego wiata. Jest to pierwsza kompozycja Dworzaka powstaa w Nowym Jorku. Wszystko, co nowe, oddziaywao jeszcze na kompozytora z przemon si i znalazo bezporedni i szczery wyraz w muzyce przede wszystkim oszaamiajcy przybysza z cichej Pragi wir olbrzymiego miasta, budzce zdumienie, a czsto nawet przeraenie, gorczkowe ycie wielomilionowego skupiska ludzi wszystkich niemal narodw i ras. Szczeglne zainteresowanie, a zarazem wspczucie musia wzbudzi w prostej naturze pochodzcego z ludu kompozytora los tubylczej ludnoci murzyskiej. Wydaje si, e pod impulsem tych wrae powstay skrajne czci Symfonii, wybuchowe, pulsujce mocnymi rytmami, falujce w dy279 Dvofdk

namicznych napiciach i odpreniach, narastajce do gwatownych kulminacji, ale chwilami take zadumane i dwicz-ce liryczn nut. Obraz innej Ameryki, kraju bezkresnych prerii i prastarych lasw, ukazuj rodkowe czci Symfonii. Wprawdzie Dwo-rzak nie zetkn si jeszcze wtedy bezporednio z piknem przyrody Nowego wiata, ale zna je prawdopodobnie z opowiada, a na pewno z lektury, gwnie z tumaczonego na jzyk czeski poematu Henry Wadswortha Longfellowa, Pie o Hiawathcie, ktry zamierza nawet przyoblec w szat dwikow. Opierajc si na wypowiedzi autora, e oba rodkowe ogniwa Symfonii powstay pod wraeniem poematu Longfellowa, przypuszcza si, i spokojne i rozpoetyzowane Largo (II cz.) wie si ze strofami zatytuowanymi Pogrzeb w lesie, a opiewajcymi mier i pogrzeb wiernej towarzyszki ycia indiaskiego wodza Hiawathy, piknej Minnehahy. Warto te wspomnie, e w rkopisie opatrzy Dworzak II cz tytuem Legenda. Poetyckim pierwowzorem penego temperamentu Scherza (III cz.) ma by scena przedstawiajca wito w lesie i taczcych Indian.

Zarwno jednak w zewntrznych jak i w rodkowych czciach nie naley doszukiwa si konkretnych treci programowych, nie ma te mowy o jakiejkolwiek ilustracyjnoci. Natomiast nie tylko wraenia z Ameryki wyznaczyy nastrojowy charakter Symfonii e-moll. Jak w innych amerykaskich" dzieach Dworzaka, tak i tu dochodz do gosu wspomnienia z rodzinnego kraju, ktre wycisny wyrane pitno na wszystkich, a szczeglnie na rodkowych czciach. O wyjtkowym uroku Symfonii e-moll decyduje nie tylko jej nastrojowo, bogactwo melodyczne czy urozmaicona rytmika i wietna in-strumentacja, lecz wicej jeszcze szczeglnie udane zespolenie oryginalnych elementw ludowej muzyki amerykaskiej z rodzimymi, czeskimi intonacjami melodycznymi i rytmik tacw sowiaskich. Przy tym Dworzak nie cytuje i nie wykorzystuje melodii murzyskich czy indiaskich, ale komponuje w duchu tych melodii, tworzc w sumie dzieo pene egzotycznego kolorytu. Zwykle do swobodny w ksztatowaniu formalnym swoich symfonii, trzyma si Dworzak w I czci (Adagio. Allegro molto) cile klasycznej formy sonatowej: krtki wstp, ekspozycja dwch

kontrastujcych tematw, przetworzenie, re-pryza, koda, chocia cao jest niewtpliwie na wskro romantyczna. Ju wstpne Adagio w dynamicznych i rytmicznych kontrastach swoich krtkich motyww kryje due napicie emocjonalne, cechujce cay utwr, ktrego gwny, niespokojny temat rozpoczynaj fanfarowe rogi i przekazuj 280 'Dvofdk klarnetom i fagotom. O ile ten temat ma europejskie, powiedzmy nawet czeskie rysy, to drugi (flet i obj) wskazuje monotonn lini melodii i rytmik na pochodzenie amerykaskie, jeeli nawet w dalszym przebiegu staje si typowo dworzakowski w charakterze. Trzecim waniejszym elementem jest zamykajcy ekspozycj, kocowy temat (flet), czcy w sobie cechy obu gwnych myli. Powane, nieco patetyczne akordy przygotowuj wejcie pierwszego tematu piknego Larga (II cz.); t zaduman melodi piewa roek angielski na tle stumionych smyczkw. Melancholijna atmosfera wzburza si niespokojnie w Un poco piu. mosso triolowymi frazami fletw i obojw, po ktrych klarnety

wprowadzaj uasi-murzysk melodi (Poco meno mosso). To rodkowe ogniwo Larga kulminuje w nagym pojawieniu si gwnego tematu I czci. Powraca pocztek, nieco zmieniony i w innej oprawie instrumentalnej. Znane akordy instrumentw dtych, jeszcze jeden pasa skrzypiec, akord kontrabasw i koczy si jeden z najpikniejszych fragmentw symfonicznych. Czeskie i amerykaskie elementy splataj si cile w dynamicznym, barwnym Scherzu (III cz.; Molto vivace). Jego pierwsza cz opanowana jest przez krtki, rytmiczny motyw, ktry przeskakuje poprzez wszystkie instrumenty. Jak mae intermezzo przewija si walcowa melodia fletw i obojw; pojawia si pochliwie skarykaturowany melodycznie gwny temat I czci. Trio opiera si na podanej przez instrumenty dte drewniane skocznej melodii, niewtpliwie czeskiego, tanecznego rodowodu. Powracajca pierwsza cz Scherza rozszerzona jest o kod, w ktrej sycha znowu gwny temat pierwszego Allegra. IV cz (Allegro con fuoco) rozpoczynaj szybkie, nerwowe figury smyczkw i akordy instrumentw dtych, prowadzc do mocnego, jakby marszowego

tematu gwnego w trbkach i rogach. Charakterystyczne jest to, e w caym dziele zasadnicze myli powierzane s w pierwszym rzdzie instrumentom dtym; take i teraz drugi, szerokim, piewnym ukiem rozpoczynajcy si temat prezentuje klarnet solo, a doczajc si bezporednio myl kocow o rubaszno-tanecz-nym, czeskim zaciciu flet wraz ze skrzypcami. W tej czci nie trzyma si ju Dworzak cile klasycznych schematw, tote przetworzenie, jak rwnie koda przynosz tematyczne reminiscencje z poprzednich czci Symfonii, wrd ktrych triumfuje jeszcze raz gwny temat I czci. Po burzliwych uderzeniach caej orkiestry muzyka wygasa cicho w akordzie instrumentw dtych. (35') 281 D vofdk INNE DZIEA ORKIESTROWE '-- , v ; Wrd symfonicznych dzie Dworzaka znajduj si trzy uwertury koncertowe, skomponowane w 1891, ktre wedug pierwotnego zamysu autora stanowiy pewnego rodzaju cao opatrzon wsplnym tytuem Przyroda, ycie i mio. Dopiero pniej kada z czci

tego tryptyku, bdcego wyrazem coraz silniej w pniejszej twrczoci Dworzaka przejawiajcych si tendencji programowych (najbardziej dochodz one do gosu w nie znanych u nas prawie poematach symfonicznych), otrzymaa osobn nazw: Na fonie przyrody, Karnawa,, Otello. W tych trzech uwerturach chcia Dworzak mwi jego biograf, O. Sourek stworzy muzyczne obrazy trzech najpotniejszych uczu, jakie mog owadn dusz ludzk. S to uczucia i doznania czowieka samotnego, otoczonego wznios cisz letniej nocy, uczucia czowieka, ktrego porywa radosny wir ycia i wreszcie uczucia czowieka opanowanego gwatown, ale zatrut przez zazdro mioci". Z uwerturowego tryptyku Dworzaka czciej bywa wykonywany Karnawa. Melodyka, rytm i orkiestracja wyraaj tu radosn afirmacj ycia. W lirycznym intermezzo (Andan-tino con moto) pojawia si w gosie klarnetu, a pniej roka angielskiego motyw przyrody", wicy Karnawal z pozostaymi dwiema uwerturami cyklu. (10') Tace sowiaskie. Dziki nim nazwisko Dworzaka znane jest nawet tym, co niewiele interesuj si muzyk; one te utoroway

kiedy drog innym dzieom czeskiego kompozytora i stay si fundamentem jego sawy. Dwa cykle Tacw sowiaskich (kady po 8 utworw) z 1878 i 1886 napisane zostay pocztkowo w wersji fortepianowej na cztery rce, lecz dopiero w barwnej szacie orkiestralnej ukazay si w penym wietle ich zasadnicze wartoci: wyjtkowe bogactwo piknych melodii i rytmw. Dworzak nie cytuje w Tacach sowiaskich autentycznych tematw ludowych, lecz komponuje w duchu ludowych melodii, wykorzystujc jedynie znane typy tacw czeskich (gwnie w pierwszym cyklu), a take sowackich, polskich, ukraiskich i serbskich (drugi cykl), W tej twrczej stylizacji kompozytor osign zadziwiajcy rezultat powstay jakby nowe autentyki, przy caej swojej artystycznoci" naturalne bezporednie. W tym te tkwi tajemnica sukcesu i powodzenia Tacw sowiaskich. Szczegln popularnoci ciesz si: I Taniec C-dur, utrzymany w charakterze furianta, III Taniec As-dur artobliwa polka, VIII Taniec gmol, znowu nawizujcy do 282 ' Dvof d k

furianta, X Taniec e-moll, bdcy parafraz ukraiskiej dumki, i XV Taniec C-dur, stylizujcy serbski taniec, koo. (Poszczeglne tace 3'7') KONCERTY Spord symfonicznych dziel Dworzaka, ktre w stosunku do swych wartoci artystycznych s zbyt rzadko u nas wykonywane, na pierwszy plan wysuwaj si koncerty: fortepianowy i skrzypcowy. Wraz z trzecim, znacznie popularniejszym Koncertem wiolonczelowym stoj one najbliej wielkiej sym-foniki Dworzaka, s waciwie w czym wida niewtpliwy wzr Brahmsa raczej 3-czciowymi symfoniami z jeszcze jednym, cho znacznie bardziej eksponowanym gosem instrumentalnym. Troska kompozytora, aby zawrze w tych dzieach przede wszystkim powan tre muzyczn, wskazuje, jak obce byy mu w istocie wszelkie atwe kompromisy. Wszystkie trzy koncerty napisane bowiem zostay z wewntrznej potrzeby", nie spontanicznie, lecz z myl o wirtuozach, ktrzy przyczynili si, wzgldnie mogli si przyczyni, do popularyzacji sztuki Dworzaka; mimo to owe muzyczne podarunki" nie s obliczone na efekt i nawet wyranie popisowe

partie kompozytor podporzdkowa co byo powodem pretensji niektrych solistw koncepcji symfonicznej. Koncert fortepianowy g-moll op. 33 powsta w 1876, w czasie kiedy twrczo Dworzaka mao bya jeszcze znana nawet w jego ojczynie, ale budzia ju zainteresowanie niektrych muzykw. Jednym z nich by zasuony propagator czeskiej muzyki, Karol Slavkovsky, i jemu te dedykowany jest Koncert gmoll. Wysoki kunszt wykonawczy i znane wwczas nazwisko tego praskiego pianisty rokoway bowiem dzieu powodzenie, zwracajc jednoczenie uwag na osob kompozytora. Szeroko, symfonicznie rozbudowany, nie zyska jednak Koncert g-moll nalenego mu uznania u pianistw, dla ktrych partia solowa bya za mao wdziczna. Dopiero pewne retusze, dokonane stosunkowo niedawno przez profesora konserwatorium praskiego, Yilema Kurza, oywiy zainteresowanie tym dzieem. W swym kolorycie instrumentalnym jest ono pokrewne koncertom Beethovena, lecz jego klimat dwikowy wyznaczaj tematy i motywy wywodzce si z czeskiej muzyki ludowej oraz sowiaski

temperament rytmiczny. Najciekawsza muzycznie jest I cz (Allegro agitato) o nieco patetycznym, nadanym jej przez gwny temat charakterze, 283 Dvo?dk ktry agodzi lekki i piewny temat poboczny. rodkowa cz (Andante sostenuto) nie posiada tak wyranego profilu, ale stanowi spokojny, melodyjny pomost do finaowego Allegro con fuoco. czy ono elementy formy sonatowej i ronda i jest chyba najefektowniejsz czci Koncertu. Oparte w zasadzie na dwch czeskich w charakterze, a kontrastujcych nastrojem tematach, zawdzicza swoje oddziaywanie w duej mierze ywo rozwijajcej si, penej werwy narracji muzycznej. (35') Koncert skrzypcowy a-moll op. 53. Pisa Dwo-rzak to dzieo w latach 187980 dla sawnego skrzypka Jzefa Joachima, ale wykonane zostao po raz pierwszy (14 XI 1883) w Pradze przez Franciszka Ondfika w zmienionej (1882) nieco przez kompozytora wersji. Ostatecznie powsta utwr, ktry zaliczy trzeba do czoowych pozycji w koncertowej literaturze skrzypcowej. Przede wszystkim partia solowa jest wietnie

przemylana i opracowana, gdy nie tylko sam Dwo-rzak by dobrym skrzypkiem, lecz take Joachim suy mu przy pracy cennymi radami. Z wiolinistycznymi walorami idzie w parze ogromna melodyjno i temperament rytmiczny, co przy przekonywajcej konstrukcji formalnej daje w sumie prawdziwy romantyczny koncert skrzypcowy. I cz (Allegro ma non troppo) posiada jak czsto u Dwo-rzaka swobodn, rapsodyczn" posta, czc elementy formalne allegra sonatowego i ronda. W jakby improwiza-cyjnym nurcie muzyki przewijaj si trzy tematy: pierwszy wprowadza orkiestra i solista (jest to energiczny temat gwny), drugi, spokojny w melodycznej linii sama orkiestra, trzeci za, waciwy temat poboczny, bardzo piewny i narodow nut zabarwiony, intonuj po raz pierwszy skrzypce solo. Bezporednie przejcie prowadzi do arcylirycznej II czci (Adagio ma non troppo). Podczas gdy w skrajnych ogniwach Koncertu du rol odgrywa rytm, tutaj na pierwszy plan wysuwa si pierwiastek melodyczny, zwizany wyranie z czesk pieni ludow. Szczeglne wraenie sprawia dialog midzy skrzypcami solo a rogami w rodkowym epizodzie. Finaowe rondo (Allegro giocoso, ma non troppo) posiada wyranie

3-czciow budow. Jego zewntrzne czci utrzymane s w ywym, synkopowanym rytmie furianta (| ), rodkowa za kontrastuje spokojnym charakterem dumki (l ) Techniczna wirtuozeria tego utworu, jak i caego dziea, stawiajca szczeglne wymagania solicie, nie jest jednak ani przez chwil celem sama w sobie. Z tego wanie wzgldu Koncert nie posiada tradycyjnej popisowej kadencji. (32') 284 Egk Koncert wiolonczelowy h-moll op. 104, skomponowany w latach 189495 u schyku ycia kompozytora, w Ameryce, stanowi jakby spojrzenie w przeszo na cay jego dorobek muzyczny, a nawet muzyczn epok, w ktrej y. Znajduj si w Koncercie reminiscencje i cytaty z jego oper i pieni, oddwiki Symfonii Z Nowego wiata". Take wielki wzr Brahmsa, chwilami i Beethoyena, przebyskuje poprzez dwiki tej piknej, romantycznej muzyki. Cao jednak, takt po takcie, nosi niewtpliwie znamiona osobowoci Dworzaka. I cz (Allegro) rozwija si podobnie jak w Koncercie skrzypcowym do swobodnie.

Kompozytor nie przestrzega cile formalnych regu, lecz wprowadza cztery tematy, z ktrych dwa zasadnicze eksponowane s dwukrotnie: przez orkiestr i wiolonczel solo. rodkowe Adagio ma non troppo jest jeszcze jedn intymn, liryczn wypowiedzi Dworzaka: jej gwn myl przekazuje najpierw klarnet, a potem wiolonczela solo. Dramatyczny bardziej czon rodkowy przerywa spokojn idyll. Dworzak parafrazuje tu jedn ze swoich pieni. W najbardziej efektownym z caoci Finale (Allegro moderato) solista nie tylko ma do pokonania wiele trudnoci technicznych, lecz musi take dyspouowa szerokim, ciepym tonem. Z gwnym, rytmicznym tematem (wiolonczela solo) kontrastuj bowiem dwa agodne i piewne tematy poboczne: pierwszy jest lirycznym duetem klarnetu i wiolonczeli solo, drugi rozpoczyna si rozlewn melodi instrumentu solowego. Pojawia si te gwny temat I czci i drugi temat Adagia. A wic znowu w ulubiony przez Dworzaka sposb nastpuje melodia po melodii, ustawicznie zmieniaj si dwikowe obrazy. (42') h WERNER EGK

* 17 V 1901, Auchsesheim; tlO VI 1983, Inning Naley wraz z Orffem do tych nielicznych kompozytorw niemieckich, ktrzy uniknli wpywu linearnej" szkoy P. Hindemitha. Egk zasadniczo samouk od wczesnych lat interesowa si literatur i sztuk w oglnoci; stosunkowo do pno zdecydowa si na kierunek kompozytorski. Studia muzyczne odbywa we Frankfurcie i Monachium (u Orffa). Po kilkuletnim pobycie we Woszech osiad w Monachium, gdzie dziaa jako dyrygent i kompozytor muzyki radiowej. Po wojnie zaj si prac pedagogiczn. 285 Egk , Twrczo Egka wyrasta z krgu oddziaywa I. Strawiskego i Modej Francji" (w sposobie traktowania problemw 4 rytmicznych i harmonicznych), z drugiej za strony przez , zmys teatralno-dramatyczny i olniewajc orkiestracj ,-.j. wskazuje na tradycj ^. Straussa. Kompozytor nierzadko sto-

;, suje stylizacj ludow, eksperymentuje w zakresie formy. Jzyk muzyczny Egka jest umiarkowany, najczciej jeszcze tonalny, silnie melodyjny, bezporedni i nieskomplikowany. j Ilociowy i jakociowy trzon twrczoci Egka stanowi opery, balety, muzyka radiowa. Opery: Die Zautiergeige 1935. Peer Gynt 1938, opera radiowa Colttmbus 1933 (przerobiona na oper s oratoryjn 1942 oper-balet 1951), Circe 1948 (wg Calderona, przerobiona w 1966 na burlesk 17 Tage und 4 Mlnuten), Irlsche Legend 1955, Rewizor wg Gogola 1957, Dle Verlobung In San r Domingo 1963; balety: Joan von Zarissa 1940, Abrazas 1947, Etn ;,' Sommertag 1950, Dle chlnesische Nachtlgall 1953, Casanov In

London 1969; kompozycje orkiestrowe: Georglca 1934, Olymptsche Festmuslk 1936, 2 sonaty orkiestrowe (1948, 1969), Suita ; francuska 1949, suita Allegrla 1952, Moria 1972; kantaty: Natur, Liebe, Tod na bas i orkiestr kameraln 1937, La tentatton de , Saint-Antoine na alt i kwartet smyczkowy 1947, Chanson et " romance na sopran i orkiestr kameraln 1953. ch Centralnym dzieem symfonicznej twrczoci Egka wydaje si jego Sonata na orkiestr (OrchesterSonate), skomponowana w 1948, utwr grany stosunkowo czsto, a obdarzony wieloma zaletami elaznej" pozycji repertuarowej (aczkolwiek styl tej muzyki moe nie mie zbyt wielu zwolennikw). Egk daje tu jeszcze inny wariant nowego klasy-cyzmu: opierajc si gwnie na zasadach i formach kontra-punktycznych, usiuje wyj poza tradycjonalizm. Honegger nazwa kiedy muzyk Egka yw, pen wigoru i barw; to samo mona powiedzie o Sonacie orkiestrowej, ktrej koncertujcy charakter doskonale

czy si z wdziczn i plastyczn tematyk. Czci Sonaty: ywe i barwne Allegro, na wskro liryczne, ornamentalne, lecz nie pozbawione przez to wyrazu Andante ze scherzowym epizodem oraz fina Allegro molto, motoryczny, ale jednoczenie tematycznie zrnicowany; swoicie barwny, aczkolwiek w rodkach instrumentacyjnych nie wychodzcy poza konwencje straussowskie. (20') E i n em GOTTFRIED VON EINEM *24 I 1918, Berno (Szwajcaria) Pocztkowo uczy si gry fortepianowej. W 1938 by korepetytorem w Operze berliskiej i asystentem dyrygenta w wagnerowskim teatrze festiwalowym w Bayreuth. W latach 194142 studiuje kompozycj u B. Blachera. W 1944 zostaje zaangaowany przez Oper drezdesk jako doradca muzyczny. Obecnie przebywa w Salzburgu; jest przewodniczcym Rady Artystycznej Festiwali Salzburskich. Twrczo G. von Einem, kontynuujca kierunek pnoromantyczny, ma charakter w znacznej mierze epigonalny. W instrumentacji i kolorystyce orkiestrowej widoczne s

reminiscencje z muzyki R. Straussa, rozwizania formalne i rytmiczne wykazuj silne oddziaywanie Strawiskego. Harmonika mieci si w rozszerzonych granicach tonalnoci dur-moll. Kompozytor posiada subtelny zmys dramatyczny, wyczucie scenicznoci, 0 czym wiadcz jego opery: Dantons Tod (wg Buchnera) 1947, Der Prozess (wg F. Kafki) 1953, Der Zerrissene (libretto B. Blachera wg Nestroya) 1964, oraz balety: Prlnzessin Turandot 1944, Rondo vom goldenen Kalb 1952, Medusa 1957. Waniejsze kompozycje orkiestrowe to: Capriccio 1943, Koncert na orkiestr 1944, Orchestermusik Nr. l 1948, Serenada na podwjn orkiestr smyczkow 1950, Medytacje 1954, Wandlungen 1956, Koncert fortepianowy 1956, Sceny symfoniczne 1957, Von der Liebe fantazja liryczna na gos i orkiestr 1961, Koncert skrzypcowy 1966, Rosa Mystlca na gos i orkiestr 1972, A dle Nacfigeborenen na gosy solowe, chr orkiestr 1975; nadto Sonata na skrzypce 1 fortepian 1949, pieni. ch

W Medytacjach (Meditationen, 1954) na orkiestr von Einem skoncentrowa si na zarzuconym niemal we wspczesnej muzyce problemie odnowienia harmoniki dur-moll. Jest to kompozycja zdecydowanie tradycyjna, zamykajca si w dawnej konwencji materiau, ruchu i formy oraz w romantycznej ekspresji, stanowicej odpowiednik pnego Ryszarda Straussa. Medytacje zoone s z 2 czci: I Alle-gretto w klasycznej niemal formie sonatowej, II Adagio i Rondo con anima (oba utwory opieraj si na podobnym materiale motywicznym, std ich poczenie w cao). Adagio jest rozbudowan a po kulminacj pieni, Rondo obficie skontrastowan gr tematw. (20') 287 EisleT HANNS EISLER *6 VII 1898, Lipsk; t6 IX 1962, Berlin Kompozytor niemiecki, studiowa w Wiedniu u A. ScH6nberga ,s i A. Weberna. Po dojciu Hitlera do wadzy wyemigrowa z Nie-

., mie. Przebywa dugi czas w ZSRR, nastpnie w USA, gdzie ';>l osiad wsppracujc wytwrniami w z Hollywood, tamtejszymi

_s filmowymi. W 1947 opublikowa ksik Composlng for the Films (Komponowanie do filmw). W 1948 wrci do Europy i od 1950 osiedli si w Berlinie, gdzie obj mistrzowsk klas , ; kompozycji w Akademie der Kiinste. W pocztkowym okresie twrczo Eislera wykazywaa silne wpywy dodekafonii Schonbergowskiej, ju w latach trzydziestych dokonaa si jednak ewolucja idca w kierunku uproszczenia techniki. Eisler sign do jazzu, muzyki popularnej, proletariackiej. By czoowym twrc pieni masowej, autorem hymnu pastwowego NRD, komponowa wiele muzyki teatralnej i filmowej. Waniejsze kompozycje: Duo na skrzypce i wiolonczel 1925, Maa symfonia 1932, Symphonische Suit 1933, Deutsche Sym-phonie 1937, s utworw orkiestrowych 1938, Vierzehn Arten den i Regen

zu beschreiben op. 70 na flet, klarnet, skrzypce, altwk, wiolonczel i fortepian 1941, Dos Vorbi(d, tryptyk na alt, baryton i orkiestr 1952, Der Teppichweber von Kujan-Bulak na gos i orkiestr 1957, Erste Gesdnge na baryton i smyczki 1962; opera Johann Faustus 1952. ch Maa symfonia (1932) jest dzieem typowym dla twrczoci kompozytora. Eisler by zwolennikiem postpu w muzyce przej to od samego Arnolda Schnberga ale rozumia w postp inaczej: jasno myli muzycznych stawia wyej ni doskonao formy, tote i w tym stosunkowo wczesnym dziele stara si by jednoznacznie jasny. Klarowna forma, wyrazisto tkanki tematycznej, oszczdno faktury i wypowiedzi widoczne s w Malej symfonii z ca oczywistoci. Uderza lekko tematw, przejrzysto instrumentacji i pewien zmys humeru, moliwy w muzyce tylko na tle igrania z utartymi konwencjami. I cz skada si z 23 wariacji na krtki, 6-taktowy temat, II cz jest jakby intermezzem, III w formie inwencji uderza zwizoci wypowiedzi (zaledwie 38 taktw); cao zamyka efektowne Allegro, wzbogacone scherzow motywik rytmiczn.

Pi utworw orkiestrowych (1938) nawizuje do podobnych dzie nauczyciela kompozytora, Arnolda Schn- : 288 E Ig ar berga. Zdaniem Eislera utwr ten czy w sobie specyficzn antynomi: opiera si na najbogatszych kombinacjach faktu-ralnych, nie tracc nic z przejrzystoci. Kompozycja skada si czciowo z muzyki do filmu Jorisa Ivensa Four Hundred MilUons (Czterysta milionw), powiconego walce wyzwoleczej Chin. Cz I (Landscape Krajobraz) cechuje si subteln, niezwykle oszczdn polifonik, w ktrej wany udzia oprcz instrumentw smyczkowych maj instrumenty dte drewniane i rg. W szybkiej II czci (Reconstruction Odbudowa) dochodz instrumenty blaszane i perkusja. Cz III jest passacagli (Refugees Uciekinierzy) piknie przechodzc od niskich instrumentw smyczkowych a po wielk kulminacj (w augmentacji). Ostatnie dwie czci (Presto i Finale), powstae ju poza materiaem filmowym, maj charakter scherza agresywnej improwizacji, zakoczonej szerokim tematem, nawizujcym

zreszt do tematu passa-caglii. (13') EDWARD WILLIAM ELGAR *2 VI 1857, Broadheath; f23 II 1934, Worcester Ojciec by organist i skrzypkiem w Worcester. Waciwie samouk, pocztkowo zamierza Elgar zosta skrzypkiem-wrtuozem, lecz gdy krtkotrwaa prba studiw u A. ,Pollitzera w Londynie wykazaa bezpodstawno tych planw, zwrci si. do kompozycji. W latach 187984 peni funkcj dyrygenta orkiestry amatorskiej w Worcester, pniej zosta tame organist. Skromne sukcesy i warunki ycia Elgara zaczy si. zmienia z pocztkiem lat 1900. Uznanie przyszo zreszt z zewntrz wrd gorcych zwolennikw muzyki Anglika znalaz si Ryszard Strauss. W 1902 Elgarowi zaproponowano napisanie Ody koronacyjnej dla Edwarda VII, w dwa lata pniej kompozytor otrzyma tytu szlachecki (sir). Nadchodzi okres wzmoonej aktywnoci twrczej, trwajcy do 1920, kiedy to umiera ona kompozytora. W ostatnich latach ycia Elgar napisa niewiele muzyki, dokona natomiast licznych transkrypcji (m. in. Bacha, Haendla). Uznanie, jakim si cieszy, znalazo wyraz take w licznych doktoratach honorowych

przyznanych mu przez angielskie i amerykaskie uniwersytety. Wielu angielskich historykw muzyki uwaa Elgara za najwybitniejszego przedstawiciela nowoczesnej szkoy angielskiej, stawiajc go nawet przed Benjaminem Brittenem. To nieco prze19 Przewodnik koncertowy 289 Elgar sdne mniemanie pynie jednak std, e wanie Elgar wydwign angielsk symfonik z zapomnienia i depresji, w jak popada chyba jeszcze w. XVII wieku. Elgar pod wzgldem stylistycznym naley do epoki pnego romantyzmu i nie ukrywa nigdy wpyww Liszta, Wagnera, Francka czy Brahmsa. Zespoli je i przeksztaci na usugi swego warsztatu, przepuszczajc nadto przez filtr angielskiego folkloru. Najwysze osignicia twrcze Elgara zwizane s z muzyk symfoniczn, ktrej ustpuje kameralistyka i muzyka wokalna. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe 3 symfonie (I Asdur 1908, II Es-dur 1811, III 1933. nie dokoczona), Enigma Variations na temat wasny 1898,

studium symfoniczne Falstaff 1913, preludium symfoniczne Polonia 1915 (w hodzie Polsce i Pade-rewskiemu); koncerty Skrzypcowy h-moll 1910, Wiolonczelowy e-moll 1919; kantaty The Black Knlght 1893, Ki-ig Olaf 1896, The Banner of St. George 1897, Caractacus 1898; oratoria The Llght of Life 1896, The Dream of Gerontius 1900, The Apostles 1903, The Kingdom 1906; The Spirit of England na sopran, tenor, chr i orkiestr 1916. ch W powstaych w 1898 Wariacjach Enigma" na orkiestr da Elgar przykad swobodnej fantazji i sporego kunsztu. Wariacje te bior sw nazw od wieloznacznoci tytuowej zagadki" motywicznej tematu gwnego (zdaniem kompozytora w temacie ukryta jest jeszcze inna melodia) oraz wieloznacznoci poszczeglnych wariacji, ktre rzekomo odnosz si do przyjaci i znajomych kompozytora. Dzieo skada si w sumie z tematu i 14 wariacji, oznaczonych inicjaami ludzi, ktrych kompozytor postanowi scharakteryzowa rodkami muzycznymi. Dominuj tu wariacje liryczne (I, V, VI i XII z elegijnym solo wiolonczeli), pozostae ujte s w tempach ywych i wyraone w bardzo ju

od siebie rnicych si rodkach muzycznej ekspresji; niektre spord nich maj charakter taneczny. Ostatnia, XIV wariacja to wielki symfoniczny fina, oparty na kontrastach midzy liryk a wirtuozeri, zmierzajcy do potnej, wieczcej cao, kulminacji. (30') Koncert skrzypcowy (1910) Elgara jest jednym z jego najlepszych dzie. Elgar sam by skrzypkiem, w czasie komponowania koncertu konsultowa si z Williamem H. Reedem co do problematyki wirtuozowskiej, a kiedy koncert by gotw, pierwsze wykonanie odbyo si przy udziale samego Fritza Kreislera (Londysk Orkiestr Filharmonicz-n dyrygowa autor dziea). Marszowy, wyrazisty temat 290 El o y gwny, piewny drugi temat, liryczna cz powolna, dynamiczny temat finau wszystko to dowodzi uznania za idea klasycznych wzorcw formalnych i ekspresyjnych. Jest to typowa kompozycja neoromantyczna, utwr jak to od razu podkrelali krytycy bardzo osobisty, a przy tym o wiele bardziej wirtuozowski ni

znane koncerty skrzypcowe z tego czasu. Skomponowana w 1911 II Symfonia skada si z 4 czci i powiecona jest pamici krla Edwarda VII". Jest to kompozycja na wskro emocjonalna, bezporednia w tradycyjnym romantycznym wyrazie, bardzo wyrazicie zaczta od pierwszego tematu, by w wolnej czci przej do nuty melancholii i rezygnacji, a w finale do tematyki bynajmniej nie witalnej (charakterystyczne okrelenie tematu finau: Moderato e maestoso, con dignita z godnoci). Czci II Symfonii: Allegro vivace e nobilmente, Larghetto, Rondo:presto i Moderato e maestoso. JEAN-CLAUDE ELOY 15 VI 1938, Mont-Saint-Aignan

Znane utwory: Chants pour une ombre na sopran i 9 instrumentw 1961, Etude III na orkiestr, perkusj, fortepian, harf i czelest 1962, Equivalences 1963 i Polychronies 1964 na orkiestr kameraln, Macles na instrumenty dte, perkusj i gitar elektryczn 1966, Kamakala na 3 orkiestry i chry 1971, Kshara--Akshara na sopran, chr i orkiestr (3 zespoy z 3 dyrygentami) 1974, kompozycja elektroniczna Shantl 1975. W Etiudzie III (1962) kompozytor doczy do orkiestry klasycznej ma orkiestr perkusyjn, zoon z 5 zestaww perkusyjnych, fortepianu, harfy i czelesty. Pomidzy oboma zespoami powstaje co w rodzaju wspzawodnictwa w two19* 291

Kompozytor francuski, ucze D. Milhauda i P. Bouleza. W pierwszych kompozycjach wychodzi Eloy od swoistej syntezy" (czy raczej symbiozy) elementw stylu i techniki Varese'a, punk-tualizmu Weberna i serializmu Bouleza. Hoduje zapisowi cisemu, pisze muzyk o interesujcych rozwizaniach instrumentalnych i fakturalnych, bardzo bogat, nasycon materiaowo. Komponuje powoli i mao.

E l sner reniu struktur i napi. Cao oparta jest na zasadzie dugo przetrzymywanych nut dajcych statyczne podoe dla ostro zarysowanych motyww obu zespow. Lquivalences (1963) na orkiestr kameraln opieraj si na zasadzie, ktra znalaza swj wyraz w tytule: rne aspekty dziea maj

by rozumiane jako elementy przeciwstawne, zestawiane z sob na zasadzie rwnowanej. Kompozytor posuguje si tu przeciwiestwami takimi, jak szum i dwik, statyka i dynamika, minimum i maksimum gstoci, stao i ruchomo, kontynuacyjno i dyskontynuacyjno. W niektrych partiach utworu moliwa jest aleatoryczna wymiana struktur, pewna modyfikacja utworu. Skad zespou: bogato obsadzona perkusja, 3 grupy instrumentw dtych i trio fortepian, czelesta, harfa. JZEF KSAWERY ELSNER *1 VI 1769, Grodkw na lsku; f!8 IV 1854, Elsnerowo pod Warszaw Kompozytor, pedagog, organizator szkolnictwa muzycznego. Uczy si we Wrocawiu: instrumentacji, kompozycji, genera-basu gry na skrzypcach. Przez krtki czas odbywa studia lekarskie, porzuci je jednak dla muzyki. Od 1792 do 1799 przebywa i dziaa we Lwowie na stanowisku kapelmistrza orkiestry teatralnej. Zaoy tame Towarzystwo Filharmoniczne. Za ' . namow Wojciecha Bogusawskiego przenis si do Warszawy, gdzie w 1799 obj stanowisko kapelmistrza Teatru Narodowego

(piastowane przez 25 lat). Rozwija yw dziaalno kompozytorsk i pedagogiczn, kadc podwaliny pod rozwj polskiego szkolnictwa muzycznego. W 1818 z inicjatywy Eisnera powstaa Szkoa Muzyczna, za w 1821 Konserwatorium Muzyczne, ktre w pi lat pniej rozpado si na dwie uczelnie: Konserwatorium (czyli Szko piewu), kierowane przez K. Soliw, l Szko Gwn Muzyki, prowadzon przez Eisnera. Obydwie uczelnie przetrway do upadku powstania listopadowego. Wychowankami Szkoy Gwnej byli m. in.: Fryderyk Chopin, Tomasz Nidecki, Ignacy F. Dobrzyski. Elsner by rwnie wykadowc teorii kompozycji na Uniwersytecie Warszawskim, nalea do Towarzystwa Przyjaci Muzyki Religijnej l Narodowej. / Pionierska rola przypada mu w zakresie edytorstwa muzycznego: w 1803 zaoy sztychamie nut. Redagowa i wydawa 202 Bnescu m. in. Wybr piknych dziel muzycznych i pieni polskich, zawierajcy polskie utwory z przeomu XVIII i XIX w. Pozostawi ok. 50 prac z Rozpraw

o metrycznocl t rytmicznoci jzyka polskiego na czele. W twrczoci kompozytorskiej Elsnera najwicej miejsca zajmuj opery. Elsner (wraz z Karolem Kurpiskim) wprowadzi do muzyki polskiej melodramat i oper komiczn. Opery jego obracay si przewanie w krgu tematyki historycznej i fantastycznej. W swej muzyce Elsner wykorzystywa obficie elementy ludowe; nierzadkie s te u niego zapoyczenia z folkloru miejskiego czy muzyki kocielnej. Spord 38 dzie scenicznych wymieni trzeba przede wszystkim opery: Leszek Bia-ly czyli Czarownica z ysej Gry 1809, Krl okietek czyli Wiliczanki 1818, Jaglello w Tenczynie 1820. Uwertury do oper Elsnera stanowi zamknite autonomicznie caoci kompozycyjne, charakterystyczne dla klasycystycznego stylu jego muzyki instrumentalnej. Muzyk orkiestrow Elsnera reprezentuje 8 symfonii (z ktrych znana jest Symfonia C-dur op. 11 z 1805), 2 koncerty skrzypcowe, Koncert fletowy 1792, walce, polonezy, wariacje. Jako typowy przedstawiciel okresu klasycznego uprawia Elsner rwnie twrczo kameraln (duety, tria, kwartety). Poza tym pozostawi obfit spucizn w zakresie muzyki fortepianowej (polonezy, mazurki,

wariacje, ronda, fantazje) i religijnej (msze, kantaty, pieni). ' ' ' ch GEORGE ENESCU *19 VIII 1881, Liveni; f4 V 1955, Pary Kompozytor skrzypek rumuski. Na skrzypcach zacz gra niezwykle wczenie, bo ju jako 4letni chopiec, majc za lat 7 wstpi do konserwatorium wiedeskiego. Uczy si m. in. u J. Hellmesbergera i R. Fuchsa. Studia koczy w 1894 z najwyszym odznaczeniem. Udaje si do Parya, kontynuuje nauk w tamtejszym konserwatorium pod kierunkiem M. P. Marsicka (skrzypce), A. Gdalge'a, J. Masseneta i G. Faurego (harmonia i kompozycja). I t uczelni opuszcza z pierwsz nagrod za gr skrzypcow. Niewiele czasu upywa i Enescu staje si znanym skrzypkiem-wirtuozem; jako 16letni modzieniec zostaje pasowany na kompozytora w 1897 odbyo si pierwsze publiczne wykonanie Poematu rumuskiego w Paryu. Enescu wybiera stolic Francji na miejsce staego pobytu. Jako skrzy293 E n e s cu

pk odbywa czste i pene sukcesw podre koncertowe po Europie i Ameryce, syn szczeglnie jako niezrwnany inter-pretator dzie J. S. Bacha. Enescu wyksztaci spory zastp wybitnych skrzypkw, z wielkim J. Menuhinem na czele. Od wczesnych lat dziaalnoci kompozytorskiej Enescu ywo interesowa si. rumuskim folklorem. W 1912 w celu popierania muzyki rumuskiej ufundowa Narodow Nagrod dla modych kompozytorw. Czym dla Wgier Bartok, dla Hiszpanii de Falla, dla Polski Szymanowski, tym dla Rumunii by Enescu. Kompozytor duego formatu, dysponowa wysoce rozwinit technik; zwalcza wszelkie atwizny folklorystyczne, posiada instynkt poszukiwawczy (prbowa stosowa technik wier-tonow). Waniejsze dziea: orkiestrowe 3 symfonie (I Es-dur 1905, II Adur 1913, III z chrem i organami 1919), Poemat rumuski 1897, 2 rapsodie rumuskie 1901, 1902, 3 suity, Symphonle con-certante na wiolonczel i orkiestr 1901, Uwertura koncertowa 1948, poemat symfoniczny Vox marls 1950, Symfonia kameralna 1954; kameralne Oktet smyczkowy, 2 kwartety smyczkowe, 2 kwartety

fortepianowe i Kwintet fortepianowy, 3 sonaty skrzypcowe; opera Edyp 1936. ch I Symfonia (1905) powstaa co podkrela sam autor cakowicie pod wpywem Jana Brahmsa; jest przepeniona romantycznym emocjonalizmem, przynaley do klasycznego kierunku formalnego i w adnym szczegle nie ujawnia swego XX-wiecznego pochodzenia. 24-letni kompozytor wykazuje si w tym dziele wyjtkow dojrzaoci rzemiosa; cho nie jest to szczytowe osignicie Enescu, doczekao si wielu wykona i pewnego rodzaju sawy jako jedno z najwybitniejszych dzie neoromantycznych. Znacznym powodzeniem cieszyy si przez dugie lata obie Rapsodie rumuskie (l 1901, II 1902), oparte na rumuskich ludowych tematach tanecznych. Z obu Rapsodii pierwsza, w A-dur, osigna w swoim gatunku wyjtkow popularno jako kompozycja pytowa (w wyk. orkiestr pod dyr. Ormandy'ego, Scherchena, Rodziskiego czy Stokowskie-go). Obie Rapsodie zostay wykonane po raz pierwszy 7 II 1908 w Paryu pod dyrekcj kompozytora, z udziaem synnej w tym czasie Orkiestry Pablo Casalsa.

294 Engelmann HANS ULRICH ENGELMANN i *8 IX 1921, Darmstadt Kompozytor i muzykolog niemiecki. Studia muzyczne rozpocz do pno, w latach 194649 uczszcza do konserwatorium w Heidelbergu; by tam uczniem W. Fortnera. Uczestniczy jako suchacz w kursach kompozytorskich w Darmstadt-Kranichstein u R. Leibowitza i E. Kfenka. We Frankfurcie n.Menem studiowa muzykologi pod kierunkiem F. Gennricha i H. Osthoffa. za filozofi u T. W. Adorna. Engelmann naley do wybitnych indywidualnoci kompozytorskich w RFN. Charakteryzuje go stae poszukiwanie odrbnej drogi twrczej; ewolucja stylistyczna, ewolucja jzyka dwikowego rozpocza si od dzie jeszcze impresjonistycznych, przechodzc przez technik dwunastotonow a do serialnoci i zoonych koncepcji strukturalnych. Muzyk Engelmanna cechuje wyrazista ekspresja i oryginalny klimat brzmieniowy.

Waniejsze utwory: orkiestrowe Muzyka na smyczki, instrumenty dte l perkusj 1948. Fantazja 1951. Partita na 3 trbki, perkusj i orkiestr smyczkowa 1953, Strukturen Den Taten der neuen Bildhauer na wibrafon, ksylofon, harf, ma orkiestr i perkusj 1954. Impromptu 1956, Polifonica 1958, Not-turnt 1958, Capricciosi 1967, Sinfonies 1968; kameralne Kwartet smyczkowy 1952. Kompozycja w 4 czciacli na sopran, flet, fortepian, wibrafon, ksylofon i perkusj 1953. Incanto na sopran i instrumenty 1959, Eidophonie na chr mieszany i perkusj 1962; Cadenza na fortepian i tam magnetofonow 1961, Trias na fortepian, orkiestr i tam 1962; opery radiowe Doctor Faustus Hollenfahrt 1951 i Der Fali van Damm 1968, opera Verlorenen Schatten 1931; balet Serpentina 1963. balet elektroniczny Coincidentials 1970; k'antaty Die Mauer 1955, Dle Freiheit 1957, Metali 1958; melodram radiowy Atlantische Ballad 1955. ch W Eidophonie na chr mieszany i perkusj (1962), napisanej in memoriam Gesualdo da Yenosa, posuguje si Engelmann wycznie sztucznie skonstruowanym tekstem fonetycznym (so-ma-de-va, aluzja

do nazwiska Gesualda) i na tej tkance sylabowej buduje bardzo cis muzyk wokaln z towarzyszeniem bogatej obsady perkusyjnej, muzyk o pewnym zewntrznym podobiestwie z muzyk Nona z lat pidziesitych, tylko moe bardziej jeszcze rygorystyczn, ograniczon do minimum (nawet w dynamice chru). Utwr zbudowany jest jakby na jednej paszczynie ekspresyjnej. Wszystkie elementy kompozycyjne s tu zdeterminowane serialno-fone295 Enriue z tycznym punktem wyjcia, co tworzy ciekaw sie zwizkw strukturalnych pomidzy bardzo rnymi elementami, chocia wydawaoby si, e zarwno chr, jak i nieokrelona co do wysokoci dwiku perkusja nie nadaj si do celw tak daleko posunitej serializacji. Niewtpliwie w tej muzyce wiele szczegw zostao skomponowanych jeszcze przed samym procesem kompozytorskim w konwencjonalnym tego sowa znaczeniu, a wic na zasadzie preformacji. Jakkolwiek ocenioby si ow kompozycj to jest w niej co, co usprawiedliwia przyjt metod, jaka nowa ekwiwalencja pomidzy dwoma

odrbnymi wiatami dwikowymi, pomidzy lini (chr) a rytmem (perkusja). (8') Tytu utworu Trias (Triada) na fortepian, orkiestr i tam (1962) tumaczy si dwukrotnie: trjdzielnoci formy (Scuenza I, Cadenza, Seucnza II) i trjwymiarowoci materii: instrument solowy, orkiestra, tama (element elektroakustyczny). Fortepianowi solowemu towarzyszy niewielki zesp orkiestrowy o pojedynczej obsadzie. Pierwsza cz to ekspozycja materiaowa. Cadenza (solo fortepianowe) skada si z krtkich fragmentw o bardzo zrnicowanym charakterze, po czym tama z gotowym ju nagraniem nakada si na dalszy cig kadencji. W ostatniej czci spotykaj si wszystkie trzy elementy (kompozytor wprowadza tu tam magnetofonow) w trjwymiarowej konstelacji dwikowej, tworzc specyficzn aur asocjacji formalnych. Sinfonies na orkiestr (1968) to kompozycja zoona z kilkudziesiciu czstek o alternujcych tempach, w szerokiej skali od Lento a po Allegro furioso. Faktura kompozycji zmienia si z kadym nowym tempem, dziki czemu muzyka zyskuje na rnorodnoci i ywoci. Grupowe traktowanie

instrumentw, wyrazista rytmika i ostre atakowanie akordw przyczyniaj si do podkrelenia prezentowanych mikro-form muzycznych oraz do jasnoci caego przebiegu muzycznego. MANUEL ENRIQUEZ *17 VI 1926, Ocotlan (Jalisco) Skrzypek i kompozytor meksykaski. Studiowa w Meksyku, w Juilliard School of Musie w Nowym Jorku (m. in. u P. Men-nina) oraz prywatnie u S. Wolpego. By koncertmistrzem orkie296 Eszpoj stry w Meksyku, od 1968 uczy kompozycji i muzyki kameralnej w Conservatorio Nacional. Po kilkunastu latach uprawiania muzyki umiarkowanej i tradycyjnej Enriguez zwrci si do muzyki najnowszej i stosuje rne techniki wspczesne. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe symfonie (II 1962), Obertura lirica 1963, S llbet 1968, Rltual 1973; koncerty skrzypcowe (11 1966), Poema na wiolonczel smyczki 1966, Koncert fortepianowy 1970, kwartety smyczkowe (II 1967, III 1974);

Mixterio na aktork, 4 muzykw i dwiki elektroniczne 1970, Contravox na chr, perkusj i tam 1976, La casa del Soi na grup muzykw, tancerzy, aktorw i tam 1976. Koncert na fortepian i orkiestr (1970) pomylany zosta przez kompozytora jako nieustanny dialog pomidzy wszystkimi rdami dwiku. Partia solowa, potraktowana z pen fantazji (cho konwencjonaln) wirtuozeri, prowadzi dialog z orkiestr, ktrej muzycy sami decyduj o wyborze, dugoci i organizacji zadysponowanych w partyturze fragmentw (nazwanych modulus"), co prowadzi do koordynowanych przez dyrygenta aktw zbiorowej improwizacji. Szczegln rol obdarzone zostay w tym utworze puzony, traktowane niekonwencjonalnie. Koncert wymaga od wykonawcw wyobrani i penego zaangaowania w dziaanie, jakie im autor proponuje. Prawykonanie 19 III 1971 w miecie Meksyku. ANDRIEJ ESZPAJ * 15 V 1925, Komodemjansk Kompozytor radziecki. W 1948 ukoczy konserwatorium moskiewskie (kompozycja u M. Miaskowskiego i J. Goubiewa,

fortepian u W. Sofronickiego); pniej studiowa jeszcze u A. Chaczaturiana. Jest wykadowc tego konserwatorium. Reprezentuje w muzyce radzieckiej nurt tradycyjny o dobrym rzemiole i pewnoci w dziedzinie form klasycznych. Waniejsze kompozycje: symfonie (I 1959, II 1962, III 1964), Tace symfoniczne na tematy maryjskie 1952; koncerty: Fortepianowy 1954, Skrzypcowy 1956 i Koncert na trbk, fortepian, wibrafon, kontrabas l orkiestr. 1968, Sonata skrzypcowa 1966; Uwertura uroczysta na chr, 12 skrzypiec, 8 wiolonczel, 6 harf, 4 fortepiany i orkiestr 1970, utwory chralne i pieni (m. in. rwnie opracowania ludowych pieni maryjskich i jakuckieh). s 297 Evangelisti III Symfonia (1964) jest dzieem o klasycznie wyrazistej formie (jednoczciowej z wewntrznym podziaem na 4 ogniwa) i opiera si na tradycyjnym materiale dwikowym. Rozpoczyna j Andante lini altwkow, ktrej materia moty-wiczny stanie si podstaw rozwoju caego dziea, w lekko modalnie cieniowanym d-

moll. Spokojna i kontemplacyjna linia przechodzi w kulminacj o charakterze hymnicznym (instrumenty dte prowadz szerok melodi na tle ostrych akordw w smyczkach). Funkcj drugiego tematu przejmuje linia fletu altowego (pniej skrzypiec). Nastpny fragment to Vivo o charakterze scherza, oparte na figurach biegniko-wych i zmiennych acuchach akordowych. Rol czci powolnej spenia 16-taktowe Largo (w smyczkach, aluzje do pocztku Symfonii). Cao koczy silnie rozbudowane Allegro assai z tematem w rogach, wietnie przeprowadzone w bogatych kontrapunktach, skontrastowanych przez fragmenty patetyczne i liryczne na przemian. (25') FRANCO EYANGELISTI * 21 I 1926, Rzym; t 29 I 1980, RzymKompozytor woski. Najpierw studiowa na wydziale inynieryjnym uniwersytetu rzymskiego, studia kompozytorskie podj dopiero w 1950 u Daniela Paris. W 1954 wyjecha do RFN, do Wyszej Szkoy Muzycznej we Fryburgu. Wsppracowa ze studiami muzyki elektronicznej w Kolonii, Grayesano i przez pewien czas w Warszawie. W 1961 zosta

przewodniczcym stowarzyszenia ,,Nuova Consonanza" w Rzymie. Wykada muzyk elektroniczn w rzymskiej Akademii S. Cecilia. Pord stosunkowo szczupego dorobku kompozytorskiego Evangelistiego na szczegln uwag zasuguje muzyka orkiestrowa i elektroniczna. Warto pamita, e Evangelisti by tym, ktry pierwszy przenis dowiadczenia z pracy nad muzyk generowan na teren muzyki orkiestrowej, osigajc ciekawe i odrbne rezultaty brzmieniowoekspresyj ne. >" Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Varlazioni 1955, Ordlnl 1955, Rondom OT -not random 1962, Condesazioni 1962; kameral. ne 4! na skrzypce i fortepian 1955, Aleatorio na kwartet smyczkowy 1959, Spazio a 5 na 5 perkusistw, gosy i tam 1961; fortepianowe Proiezionl sonore 1956; utwr sceniczny ' Dle Schachtel 1963; muzyka elektroniczna Incontrl di faset sonore 1957, Campi tntegratl 1959. ch

29 F a II a O r d i n i na orkiestr kameraln (16 instrumentw, 1955) to zdaniem autora pierwszy przykad muzyki wolnej od schematw integralnej serialnoci, w momencie kiedy awangarda skaniaa si wanie do takich koncesji. Forma Ordini jest wynikiem uporzdkowa (std tytu) rnych form dynamicznych. Kompozytor wychodzi tu poza wysokoci i rytmy jako wyznaczniki pierwszoplanowe i operuje przede wszystkim komrkami fakturalnymi, dajcymi w realizacji szans na rne zestawienia cile ustalonego materiau. Z tego wzgldu Ordini znane s jako pierwszy przykad szeroko potem stosowanego przez innych kontrolowanego aleatoryzmu. MANUEL DE FALLA *23 XI 1876, Kadyks; f!4 XI 1946, Alta Gracia (Argentyna) Nauk gry na fortepianie, rozpoczt w Kadyksie u E. Galuzzo, kontynuowa Falla u J. Trag w Madrycie (dokd przenis si ok. 1896). Trzyletnie (190204) studia kompozytorskie pod kierunkiem J. Pedrella

ideowego twrcy hiszpaskiej muzyki narodowej wywary decydujcy wpyw na kierunek twrczoci Falli. W 1904 madrycka Akademia Sztuk Piknych nagradza jego 2-aktowy dramat liryczny, La vida breve, w rok pniej kompozytor zdobywa pierwsz nagrod na konkursie pianistycznym, w cigu kilku nastpnych lat zyskuje due uznanie zarwno jako pianista, jak i kompozytor; jego dziea sceniczne (opery, balety) wystawiane s w Londynie, Madrycie, Paryu, Nowym Jorku, Bristolu. Powrciwszy do Hiszpanii po kilkuletnim pobycie w Paryu, powica si twrczoci i dziaalnoci pedagogicznej (jego uczniami byli m. in. E. i R. Halffter i A. Salazar). w 1936 zostaje przewodniczcym Instytutu Hiszpaskiego. W 1939 opuszcza kraj udajc si do Argentyny. Pisze tam wielkie (nie ukoczone zreszt) oratorium na chr, gosy solowe i orkiestr, Atlantyda. Manuel de Falla zajmuje najwybitniejsze miejsce wrd kompozytorw hiszpaskich ostatnich dwch stuleci. Twrczo jego wyrasta z rodzimej muzyki ludowej; szczeglnie bliski jest kompozytorowi folklor andaluzyjski z sigajcymi jeszcze XV w. wpywami muzyki cygaskiej. Najcenniejszy w

muzyce Falli jest sposb asymilacji i przetwarzania elementw folklorystycznych, zespalania ich z indywidualnymi koncepcjami formalno-: wyrazowymi, daleki dosownemu cytowaniu materiau ludowego. Gboko w folklorze hiszpaskim (niekiedy take w dawnej 299 Folio ; muzyce hiszpaskiej) tkwi nie tylko harmonika, melodia l rytmika muzyki Fall; folklor rzutuje pewne swoje waciwoci na instrumentacj i faktur Jego dzie. Elementy Impresjonistyczne, oddziaujce poprzez twrczo Debussy'ego, wystpuj najwyraniej w utworach Falll przed 1915. Nastpny okres twrczoci cechuje silniejsze zobiektywizowanie, polfonlzowanie, podkrelanie abstrakcyjnoci, powcigliwo wyrazu, wyrafinowanie rodkw. Kompozytor Jest tu bliszy estetyce Ra,. vela ni Debussy'ego. Tajemnic talentu Falll pozostaje stwoi-j renie muzyki na wskro oryginalnej, odrbnej l bogatej, mimo

i rodki techniczne, Jakimi si posugiwa (harmonia, instru , mentacja, faktura), nie byy nowatorskie ani odkrywcze. Twrczo kompozytora Jest szczupa; do najwaniejszych dzie naley dramat liryczny Krtkie ycie 1905, balety Czarodziejska mio 1915 Trjktny kapelusz 1919, opera komiczna, oparta na muzyce Chopina, Biedny ognik (El fuego fatuo) 1919, opera Kukieki Mistrza Piotra 1923, suita orkiestralna Homena-jes 1938, Noce w ogrodach Hiszpanii na fortepian l orkiestr 1915, Koncert klawesynowy 1926, Psyche na mezzosopran, flet, obj, klarnet, harf, skrzypce i wiolonczel 1924, Atlantyda na gosy solowe, chr i orkiestr 192746, fortepianowa Fantasia boetica 1919, pieni (m.in. 7 cancones populares espaolas : 1914). ch Muzyka baletowa Czarodziejska mio (El omor brujo) ukoczona zostaa w 1915. Ca Hiszpani fascynowaa wtedy swoim tacem i piewem andaluzyjska Cyganka, Pastora Imperio. Dla niej te Falla, zwykle powolny i pedantyczny cyzelator, napisa to dzieo w cigu niewielu miesicy; rwnie z

uwagi na wykonawczyni zawiera ono trzy fragmenty wokalne (na alt lub mezzosopran) oraz nosi podtytu Cygaskie sceny z Andaluzji. Utarty ju u nas tytu gwny Czarodziejska mio nie jest cakowicie trafny; tu chodzi raczej o miosne czary", bo dziki nim pikna i moda Hiszpanka, Candelas, uwalnia si od przeladujcego j widma zmarego kochanka, ktre staje na drodze jej nowemu uczuciu: mioci do uroczego Carmela. Biograf kompozytora, Kurt Pahlen, okrela partytur Czarodziejskiej mioci jako wprowadzenie hiszpaskiej muzyki cygaskiej w sfer europejskiej muzyki artystycznej". Falla wykorzystuje tu bowiem w najbardziej oryginalny i twrczy sposb elementy cygaskiej i andaluzyjskiej muzyki rezultatem jest utwr o wyjtkowej kondensacji i koncentracji. Pgodzinna prawie kompozycja skada si z szeregu nawet kilkunastotaktowych utworw, z ktrych kady jest miniatu300 Folia rowym arcydzieem, a wszystkie razem podporzdkowane s z nadzwyczajn logik oglnej koncepcji. Ma stosunkowo

orkiestr, obejmujc 2 flety (piccolo), obj (roek angielski), 2 klarnety, fagot, 2 rogi, 2 trbki, koty, fortepian i kwintet smyczkowy, operuje Falla z prawdziw wirtuozeri, osigajc zaskakujce efekty (chociaby imitowanie nie reprezentowanych w orkiestrze kastanietw i gitar). Czarodziejska milo jest w skali wiatowej podobno najczciej wykonywanym dzieem Falli, lecz prymat ten zawdzicza w duej mierze wykonaniom estradowym w postaci symfonicznej suity (ze piewem lub bez). Skada si ona w- zasadzie ze wszystkich czci muzyki baletowej, z ktrych pewne bywaj jednak czasem opuszczane. Ale nie braknie z pewnoci nigdy sawnego Taca ognia (Dama ritual del fuego) spopularyzowanego take w efektownej transkrypcji fortepianowej. (24'20") Trjktny kapelusz ('l sombrero de tres picos) czerpie natchnienie i temat z bogatego folkloru Andaluzji, rodzinnej krainy kompozytora. Treci baletu jest zdarzenie opisane w noweli Pedro Alarcona (1874): Corregidor (oznak jego urzdu jest wanie trjktny kapelusz), najwysza osobisto w miejscowoci Guadix, zabiega o wzgldy pontnej, lecz zamnej i, co wicej, wiernej mynarki. Sprytna,

wesoa kobieta postanawia da nauczk podstarzaemu zalotnikowi, okazujc mu pozornie przychylno. Gdy jednak omielony corregidor usiuje podczas nocnej schadzki ukoronowa swe miosne zabiegi, pikna mynarka wyjawia prawdziwe uczucia i kompromituje niefortunnego amanta wobec ma i ssiadw. Pierwotny zamiar Falli wykorzystanie noweli Alarcona do napisania opery, uleg zmianie dziki namowom niestrudzonego w poszukiwaniu nowych talentw i dzie dla swojego zespou baletowego Sergiusza Diagilewa. Wojna przeszkodzia jednak realizacji Trjktnego kapelusza w formie baletu i dzieo wystawione zostao z duym powodzeniem w Madrycie (1917) jako pantomima pt. El corregidor y la molinera (Corregidor i mynarka). Po wojnie, gdy koncepcja baletu staa si znowu aktualna, cao zostaa rozbudowana i 22 VI 1919 odbya si w Londynie jedna z najbardziej atrakcyjnych premier baletowych Trjktny kapelusz w scenografii Picassa. Muzyka Trjktnego kapelusza wykorzystuje elementy ludowej muzyki andaluzyjskiej i jednoczenie wykazuje te pewne reminiscencje z muzyki Domenico Scarlattiego, ktrego utwory studiowa Falla wtedy intensywnie (nb. Scarlatti przebywa przez

blisko 30 lat w Hiszpanii i jego dojrzaa twr301 Falla czo jest pod duym wpywem hiszpaskiego folkloru muzycznego). Lecz chocia dla celw charakterystyki muzycznej cytuje Falla prawie dosownie kilka popularnych melodii, to wiksza cz muzyki baletowej pochodzi z inwencji kompozytora, przedstawia szlachetny destylat ludowoci i wyrafinowanego artyzmu. Istniej rne koncertowe opracowania muzyki Trjktnego kapelusza, ujmowane zwykle w dwie suity. Na pierwsz ska~ daj si: nastrojowe Popoudnie, olniewajce fandango zatytuowane Taniec mlynarki, krtki utworek .charakterystyczny Corregidor (dostojnika" symbolizuje humorystyczny temat fagotu) i peen temperamentu Taniec oglny. Druga suita jest duo popularniejsza. Rozpoczynajcy j efektowny Taniec mly-narzd; napisany w cigu jednego dnia, wywodzi si wprost z muzyki andaluzyjskiej; w orkiestrze sycha jakby dwiki gitar. Bardzo barwny jest Taniec ssiadw, w ktrym wida wpyw muzyki cygaskiej. Jednake

najefektowniejsza cz suity take baletu to finaowa Jota, ognisty taniec aragoski, przetworzony z ludowego oryginau w byskotliwej szacie instrumentalnej. (14') Noce w ogrodach Hiszpanii (Noches en los jar-dines de Espana). Falla mia ponad 30 lat i by ju m.in. autorem opery Krtkie ycie, gdy przyby do Parya, gdzie pozosta do wybuchu I wojny wiatowej. Od wspczesnych francuskich kompozytorw, z ktrymi y bardzo blisko, przej wtedy wiele elementw w zakresie instrumentacji harmonii, ale wyranie podkrelanymi zwizkami z folklorem hiszpaskim zawsze dokumentowa odrbny, na narodowym gruncie wyrosy styl swojej sztuki. W Paryu zwierza si Falla u schyku ycia spdziem siedem niezapomnianych lat. Debusy, Ravel, Schmitt i Dukas byli moimi najlepszymi przyjacimi. szczeglnie Dukas. On nakania mnie do komponowania, on zaznajamia Pary z moimi dzieami. Tam napisaem Noce 10 ogrodach Hiszpanii byem tak daleko od Hiszpanii, e owe noce odmalowaem moe pikniejszymi, ni s w rzeczywistoci; to wie si z Paryem."

Skomponowan w latach 1909 15 partytur Nocy dedykowa Falla znakomitemu pianicie hiszpaskiemu, Ricardowi Yies, pierwszym wykonawc dziea by jednak inny wirtuoz, Jose Gubie (Madryt 9 IV 1916). Tytuy trzech czci kompozycji okrelaj, jakie krajobrazy, wraenia i uczucia sugeruje autor muzyk. Poza tym dzieo nie posiada adnego poetyckiego programu. Nie jest wic poematem symfonicznym, jak czsto bywa okrelane, ani koncertem fortepianowym w normalnym tego okrelenia znaczeniu, bo partia solowego instrumentu 302 Farkas suy tu przede wszystkim celom kolorystycznym i chocia rozbudowana, bogata w wirtuozowskie efekty wtopiona jest w symfoniczn cao. Najlepiej okrela rodzaj kompozycji jej podtytu: Symfoniczne impresje na fortepian i orkiestr. Wanie impresyjny (take impresjonistyczny) charakter maj trzy obrazy muzyczne, ktre wyczarowuj nastroje hiszpaskich nocy. I cz, W Generalife (En el Generalife), nawizuje do przeszoci: Generalife by letni

rezydencj arabskich wadcw w pobliu Granady. W przdziwie muzycznym, stwarzajcym atmosfer dusznej letniej nocy, sycha anda-luzyjskie motywy o wyranie orientalnym zabarwieniu, dwiki gitary, gos ptaka. Jakby niesione wiatrem, przepywaj i odpywaj dwiki II czci, zatytuowanej Taniec w oddali (Danza lejana). Z silniejszym jeszcze tanecznym temperamentem zaczyna si noc W ogrodach Sierra de Cordoba (En los jardines de la Sierra de Cordoba). Z wolna jednak sabnie sia rytmu i zacieraj si barwy, by przej w kocu w zmysowe kantyleny skrzypiec. (25') FERENC FARKAS * 15 XII 1905, Nagykanizsa Po szecioletniej (192228) nauce w konserwatorium budapeszteskim u A. Siklsa i L. Weinera uda si jako stypendysta Prix de Rome do Rzymu, gdzie studiowa w mistrzowskiej klasie O. Respighiego. W latach trzydziestych komponowa wiele muzyki filmowej i scenicznej w Wiedniu, Kopenhadze i Rzymie. Od 1940 by profesorem w konserwatorium i dyrygentem chru teatralnego w Kolozswar. W 1949 zosta profesorem kompozycji w konserwatorium w Budapeszcie, dugie lata peni}

funkcj sekretarza Zwizku Kompozytorw Wgierskich. Farkas jest bodaj najpopularniejszym wspczesnym kompozytorem wgierskim, znanym gwnie ze swych dzie wokalnych, operowych. Jego jzyk muzyczny jest prosty, melodyjny, oparty na harmonice tonalnej, pozbawiony zawioci fakturalnych. Twrczo Farkasa jest bardzo gboko zronita z elementami wgierskiej muzyki ludowej, inspirujcej go zwaszcza w sferze rytmicznej. Jest kontynuatorem tradycji Bartoka i Kodalya. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Marlonettes de Noel 1940, symfonie (IV in Memoam IV 194S 1952), Concertino na harf i orkiestr 1937, Muslca pentatonlca 1945, Prlude et fugue 1947, Concertino na fortepian i orkiestr 1947, Sinfonietta con303 FeIdman certante na fortepian i orkiestr 1948, Concertlno na klawesyn .;: i orkiestr smyczkow 1949, Negyvennyolcas verbunk, KoszntS

tanc 1959, Piccola musica di concerto 1961, Trittico concertato na wiolonczel i smyczkow 1964, concerorkiestr Srenade

, tanie na flet i orkiestr smyczkow 1967; opery Csinom Polko 1950, Bubos mtez 1953, Vok Iskalaja 1958, Vdrczk 1964; oratorium Laudatio Szigethiana 1966, kantata Oczekiwanie vAosny 1967, balet Panegyrlcus 1972. ch P r e l u d e et fugue na orkiestr (1947) czy w sobie materia doaekafoniczny z barokowym, a cilej mwic bachowskim sposobem rozwijania muzyki. Preludium,, zdaniem autora, nawizuje do trzygosowych Inwencji Jana Sebastiana Bacha; dwutematyczna Fuga wyzyskuje materia typowy dla dodekafonii, pozbawiony powtrze. Mimo tradycyjnego punktu wyjcia kompozycja Farkasa brzmi w wielu partiach wspczenie gwnie dziki zastosowaniu barwnej plastycznej zreszt i przejrzystej instrumentacji oraz dziki pewnej bezwzgldnoci

harmonicznej w zestawieniu pionowym motyww. Strona rytmiczna kompozycji wykracza w wielu punktach poza barokow ruchowos. MORTON FELDMAN * 12 I 1926, Nowy Jork; f3 IX 1987, Buffalo Kompozytor amerykaski. Studiowa u W. Rieggera l S. Wolpe>' go, ale dopiero J. Cage wskaza mu kierunek waciwy jego temperamentowi twrczemu. W okresie 195051 pisa Feldman John Cage, Earle Brown, Christian Wolf i ja stalimy si nierozcznymi przyjacimi. zaczlimy przyczynia si do nowej koncepcji, w ktrej rne elementy muzyczne (m. in. :': rytm, wysoko dwiku, dynamika) nie byy kontrolowane. -i ; Poniewa muzyka ta nie bya ustalona, przeto nie moga by zapisywana w sposb oglnie przyjty. Kada zawarta w niej :. myl czy idea wymagaa odrbnej notacji. Od tej pory rozmaite

elementy muzyczne (rytm, dynamika, wysoko dwiku itp.) *:: byy rozpoznawane jedynie na drodze wzajemnej zalenoci ; formalnej. Muzyka niezdeterminowana moe prowadzi do ka:.:: tastrofy. Pozwolilimy, aby ona nastpia. Poza ni pozosta tylko dwik ktry wszystko jednoczy. Wycznie dziki te304 i Feldman mu, e nie ustala l elementw tradycyjnie uywanych do konstrukcji dziea muzycznego, dwik moe Istnie samodzielnie nie tylko jako symbol albo pamitka przypominajca inn muzyk." Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Atlcmtis 1958, Philip Guston na ma orkiestr 1962, Structures I i II 1963, Franz Klein na zesp kameralny 1984, First Prlnclples 1967, In Search of an Orchestratlon 1967, The Vio!a In my Life na instrumenty 1970, Strlnguartet and Orchestra 1973, Piano and Orchestra 1975, Cello and Orchestra 1976; kantata Journey to the End of the Nlght 1960, The Swallows of Salangan na chr mieszany i zesp

kameralny 1961, Volces and Instruments I na chr i instrumenty 1972, II na 3 wysokie gosy i 4 instrumenty 1972; kameralne Eztensions I tia skrzypce i fortepian 1951, Stru-tures na kwartet smyczkowy 1951, Projectlons IV na skrzypce i fortepian 1951, Tree Pleces na kwartet smyczkowy 1956, Trio na 2 fortepiany i wiolonczel 1959, For Frank O'Hara dla 7 Instrumentw 1973, Instruments IIV 197478; opera Nelther wg Becketta 1977; utwory na 2, 3 i 4 fortepiany, Sprlng of Chosroes na skrzypce i fortepian 1978. ch The Swallows of Salangan na chr i instrumenty (1961) to utwr typowy dla indywidualnego, chciaoby si powiedzie wrcz: osobistego stylu kompozytora. Zarwno chr, jak i zesp orkiestrowy wykonuj wszystko w skrajnie cichej dynamice. Trwanie czasowe poszczeglnych dwikw moe by przez wykonawcw rnicowane niezalenie od pozostaych gosw wokalnych i instrumentw, zawsze jednak punktem wyjcia jest bardzo wolne tempo, powodujce w rezultacie specyficzn nieruchomo muzyki i najdelikatniejsz gr barw dwikowych. W chrze nie ma tekstu, mimo to miejscami wydaje

si, i materia muzyczna mwi". W tak zaprojektowanym utworze Feldmanowi chodzio gwnie o bezporednio oddziaywania, z dala od wszelkiej jak to okrela - retoryki kompozycyjnej". W Structures na orkiestr (1963) jest Feldman wierny swojemu credo artystycznemu, ktrego gwnym punktem jest tworzenie statycznych paszczyzn bez umylnych powiza pomidzy nimi (powizania takie tworz si same, kompozytor wie o tym i sama wiadomo tych automatycznych zwizkw pozwala mu na przeniesienie si na inne tereny twrczego dziaania na badanie sfery barwy i collage'owej faktury). Struktury opieraj si na zmiennych barwach, ale zmienno 20 Przewodnik koncertowy 305 Fellegara ta jest tak czsta e niespostrzegalna. Dziki krzyowaniu si gosw, w ktrych nigdy nie wiadomo, co jest wane (wana jest cao, wany jest rezultat), kompozytor osiga specyficzn atmosfer spokoju, w ktrym subtelne nawarstwienia gosw nie zmieniaj jednolitego napicia, ewoko-wanego przez bezrozwojowy, czysto dwikowy styl medytacyjny, umylnie

pozbawiony akcentw (w czym Feldman zblia si do Ivesa). (11') VITTORIO FELLEGARA

1969, Chanson na sopran i orkiestr kameraln 1974; balet Mutazionl 1962. ch

*4 XI 1927, Mediolan Kompozytor woski. Studiowa w konserwatorium mediolaskim u J. Chaillyego i K. 'Bossiego. Naley do kompozytorw operujcych umiarkowanie nowoczesnym jzykiem dwikowym; muzyka jego ewoluowaa od wpyww Hindemitha przez neo-style do punktualizmu webernowskiego. Walor muzyki Fellegary ley gwnie w jej waciwociach ekspresyjnych, nie za w nowatorstwie formalnym czy brzmieniowym. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Koncert na orkiestr 1952, Concerto breve 1956, Sinjonio. 1957, Fuga na smyczki 1959, VarlazionlFrammentl II na orkiestr kameraln 1961; kameralne Oktet na instrumenty dte 1953; wokalno-instrumental-ne Eplgraphe na recytacj i 5 instrumentw 1955, kantata Lettere di condannati a morte delia reslstenza Italiana na gos recytujcy, chr i orkiestr 1954, Requiem dl Madrld na chr , i orkiestr 1958, Cantata na 2 gosy eskie i orkiestr 1966, Madrigale na kwintet wokalny i instrumenty Sinfonia 1957 napisana jest na du orkiestr o bogatej obsadzie perkusyjnej. Dzieo skada si z 2 czci, przy czym nie rni si one od siebie zanadto ani charakterem, ani tempem. W kadej czci kompozytor stosuje czste zmiany typu muzyki, przez co skala rodkw ekspresyjnych waha si pomidzy dramatyczn ekscytacj a bezpretensjonaln gr dwikw. Fellegara lubi tutti instrumentw dtych, ktre do monotonnie dominuje tu nad caoci. W kilku miejscach autor osiga szczeglnie ekscytacyjn dynamiczno muzyki, czym, by moe, tumaczy si tytu dziea symfonia. 306 Ferrari Partytura jest oglnie biorc przeadowana, cho jednoczenie nie mona powiedzie, by poszczeglne rodki muzyczne pozbawione byy jasno okrelonych funkcji. Fellegara wyszed w swoim czasie od hindemithowskiej dyscypliny kontrapunktycznej, i to niewtpliwie uwidacznia si w uporzdkowanej

materii muzycznej Symjonii bardzo wyrazicie. (15') C ha n s on na sopran i orkiestr kameraln (1974) napisana zostaa do krtkiego fragmentu poezji Paula Eluarda (Je dormais, j'etais ne d'hier."). Homogeniczne traktowanie instrumentw przyczynia si do wyrazistoci nastroju. Delikatne brzmienia dugich dwikw subtelnie przygotowuj instrumentalny zrazu giew sopranu. Tekst Eluarda pojawia si dopiero w poowie utworu. Z instrumentw stale w tutti towarzyszcych sopranowi wybija si na moment jedynie flet. Monotonia tego jednoczciowego utworu jest zamierzona; wypywa z tekstu i tworzy klimat tajemniczy i peen poezji. (10'30") LUC FERRARI *5 II 1929, Pary Kompozytor francuski. Studiowa w Ecole Normale de Musique w Paryu (fortepian u A. Cortota, kompozycj u A. Honeggera), nastpnie w latach 195354 u O. Messiaena. Od czasu powstania w 1958 Groupe de Recherches Musicales ORTF" wsppracuje z ta placwk i jej kierownikiem P. Schaefferem. W latach 1964 66 prowadzi w Telewizji Paryskiej dwa cykle audycji: Chaue pays fetc son grand homme i Les

grancles repetitions. Wykada w Kolonii, Sztokholmie i Berlinie Zachodnim. Jeden z ciekawszych talentw we wspczesnej muzyce francuskiej. Kompozytor obdarzony wyjtkowym zmysem formalnym; jego utwory kameralne wiadcz o znakomitej technice fakturalnej. Najciekawsze jednak i najbardziej indywidualne osignicia ma Ferrari na gruncie muzyki konkretnej, muzyki na tam. Ukazuje si tu jako twrca spontaniczny, kompozytor doskonale czujcy" muzyk. Waniejsze kompozycje: Visage I na fortepian 1956, Vlsage II na instrumenty dte blaszane i perkusj 1956, Visage III na gos recytujcy i zesp kameralny 1958, Visage IV-Projils na 10 instrumentw 1958, Vlsage V muzyka konkretna 1958, Tautologos I, muzyka elektroniczna 1961, Tautologos II, muzyka kon20* 307 F o r tn r kretna 1961, Sponianc I, improwizacja dla 9 wykonawcw 1962, Spontane II, improwizacja dla 10 wykonawcw 1962, Spontane III, improwizacja dla 8 wykonawcw 1962, Spontane IV, mprowiza-

. i cja dla 11 wykonawcw 1962, Flashes na orkiestr kameraln f 1963, Symphonle lnacheve na wielk orkiestr 1966, Socidt II na instrumenty 1967, Les jeunes filles Socit III 1967, Socit IV na wielk orkiestr 1967, Interrupteur na instrumenty 1967, Tautotogos III na dowolne instrumenty 1969, Socite V na ,;;. 6 perkusistw, aktora i publiczno 1969, AUo, ici la terre, utwr typu multimedia 1971, Muslue soctallste?, czyli wsplny program na klawesyn i tam 1972, Cellule 75 na fortepian, perkusj i tam 1975; ponadto wiele utworw fortepianowych oraz ;.; muzyki konkretnej. ch Flashes (tyle co byski") na ma orkiestr kameraln (1963) nale niemal cakowicie do wiata wraliwoci muzycznej wywodzcego si z muzyki konkretnej, ktr Ferrari wsppracujc z Pierre Schaefferem pozna jak najdokadniej. Poszczeglne instrumenty (nieduy skad

perkusyjny, pojedyncze drzewo i blacha, kwintet smyczkowy) traktowane s nie jak instrumenty orkiestry tworzcej sumaryczn cao brzmieniow, lecz jako samoistne barwy, zestawiane z sob collage'owo, dziki czemu utwr porusza si w zmiennej, niejednoznacznej formie i w niejednoznacznym czasie. Z tych kilku abstrakcyjnych idei potrafi Ferrari zestawi muzyk o swoistej autonomii i odrbnoci. WOLFGANG FORTNER * 12 X 1907, Lipsk Czoowy przedstawiciel wspczesnej muzyki niemieckiej, naley Fortner do grupy kompozytorw charakteryzujcych si szczegln oryginalnoci i miaoci poszukiwa. Studiowa w konserwatorium lipskim, u H. Grabnera oraz u T. Kroyera. Majc 24 lata zostaje profesorem kompozycji w Instytucie Muzyki Protestanckiej w Heidelbergu. Od 1957 jest profesorem kompozycji w Wyszej Szkole Muzycznej w Fryburgu Bryzgo-wijskim. Zajmuje si take organizowaniem koncertw muzyki wspczesnej. Twrczo Fortnera przechodzia kolejne fazy. Pierwsze utwo308 Fortner

ly rozwijaj tradycj chromatycznej polifonii Begera, widoczne jest w nich nawizywanie do Bacha. W kompozycjach pisanych z pocztkiem lat trzydziestych dominuj wpywy Hindemitha i Strawiskiego. Dopiero w latach czterdziestych odchodzi Fortner od jzyka neobarokowego ku indywidualnie zinterpretowanej technice dodekafonicznej. Dzieem reprezentatywnym dla okresu dojrzaoci kompozytorskiej Fortnera jest Symfonia z 1947. Posuguje si on tu oryginalnie przetworzon technik dodekafoniczn; muzyk cechuje dua koncentracja, wyrazisto i sia rytmiczna, bardzo miaa, ostra harmonika. Dzieo to uwaano za najwybitniejsze spord powojennych niemieckich kompozycji symfonicznych. Indywidualne rozwizywanie problemu techniki i formy, intensywno melodyki, efektowne kontrasty kolorystyczne i harmoniczne, zrnicowana 1 wyrazista rytmika, poparte znakomit pewnoci rzemiosa oto cechy muzyki Fortnera, stawiajce tego twrc w rzdzie najciekawszych indywidualnoci ostatniego pwiecza. Do waniejszych dzie nale: pantomima Dle Wttwe von

Ephesus 1951, scena dramatyczna Der Watd 1953 (nowe wystawienie jako tragedia liryczna Bluthochzelt 1957); opery In selnem Garten llebt Don Perllmplln Bellsa 1962, Ellzabeth Tudor 1971, That Time 1977; balety Dle welsse Ros 1950, Trlplum 1966; suita orkiestrowa Sweellnck 1930, Koncert na orkiestr smyczkowa, 1932, Concerttno na altwk 1934, Capricco und Finale na orkiestr 1939, Koncert fortepianowy 1943, Koncert skrzypcowy 1946, Symfonia 1947, Fantazja na temat B-A-C-H na 2 fortepiany, 9 instrumentw solowych i orkiestr 1950, Koncert wiolonczelowy 1951, Mouvements na fortepian i orkiestr 1953, Impromptus na orkiestr 1957, Parergon do Impromptus 1959, Aulodto na obj i orkiestr 1960, Triplum na orkiestr i 3 fortepiany obbligato 1966, Immaglnl na wielk orkiestr smyczkow 1967, Marginalien na orkiestr 1969, Prlsmen na instrumenty solowe i orkiestr 1974, Tripttchon na orkiestr 1977; Marlanlsche Anttphonen na gosy solowe, chr i orkiestr 1928, kantata Nuptlae Catulli 1937, Llzystrata na gos recytujcy, harf l instrumenty dte 1945, Zwel Exerzltten aus der Hauspostllle na gosy solowe orkiestr kameraln 1948, The Creatlon na baryton i orkiestr 1954, Cladbacher Te Deum na

basbaryton, chr, dwiki elektroniczne i orkiestr 1973, Mac/iout-Balladen na gos i orkiestr 1973; 6 madrygalw na 2 skrzypiec wiolonczel 1955, 4 kwartety smyczkowe (I 1930, II 1935, III 1949, IV 1975); utwory fortepianowe, pier^, muzyka kocielna (Etn deutsche Liedmesse 1934). , 309 Fortner W 4-czciowej Symfonii (1947) Fortner zarzuca wczeniejsze klasycyzowanie i skania si ku ekspresjonizmowi i dodekafonii. W I czci (Allegro) czy technik o.stinatow z prac tematyczn i motywiczn przy sporym udziale motyww rytmicznych. II cz (Adagio) to krtki epizod liryczny, podobnie i Scherzo (III cz.), ktre jest jakby popisem instrumentw dtych. Cz ostatni (Finale) kompozytor nieproporcjonalnie rozbudowa. Jej te wyznaczy zasadnicz rol w Syrajonii. Uderza tutaj zoona praca kontrapunktycznych zestawie tematw, do fugi podwjnej wcznie. (30') Fantazja na temat B-A-C-H na 2 fortepiany, 9 instrumentw solowych i orkiestr (Phantasie iiber die Tonfolge B-A-C-H fur

zwei Klaviere, neun SoloInstrumente und Orchester, 1950). Przed rozpoczciem Roku Bachowskiego (1950) otrzyma Fortner zamwienie radia w Baden-Baden na kompozycj zwizan z 200. rocznic mierci J. S. Bacha. Kompozytor napisa utwr zoony z 3 czci, ktre nastpuj po sobie bez pauz. Dwa fortepiany koncertuj tu nie tylko same, ale i wsplnie z wyonionymi z orkiestry solistami, reprezentujcymi poszczeglne grupy instrumentw. Motyw b-a-ch nie jest jedynym motywem kompozycji, lecz tylko czci serii dwunastotonowej. Mimo to jak podkrela kompozytor jest on wci w jaki sposb obecny. Sam wycinek serii b-a-c-h zmieniaj nie do poznania przerzuty ' oktawowe; zatem nie skada si on z maych interwaw, lecz z ich przewrotw (maa sekunda jest wwczas wielk septy-m itd.). I cz kompozycji (Largo. Allegro) eksponuje materia serii w orkiestrze i rozprowadza go (z chwil wejcia Allegro) pomidzy 2 fortepiany i orkiestr. Cz II (Prestis-simo) to scherzo, w ktrym koncertuj zarwno 2 fortepiany, jak i solowe instrumenty wyonione z orkiestry. Cz ta zakoczona jest gwatownym tutti i rwnie nagym recytaty-wem trbki, puzonu i rogu, wprowadzajcym suchacza w klimat III czci (Adagio e

molto espressivo), wycznie piewnej, zakoczonej ostinatow figur b-a-c-h. (20') Mouvements na fortepian i orkiestr (1953). 6 II 1954 wykonano po raz pierwszy to bodaj najwybitniejsze dzieo kompozytora (mouvements oznacza czci" oczywicie symfonii, koncertu itp.). Kompozycja skada si z 6 czonw. Cz I Prelude podaje w postaci subtelnego i delikatnie barwnego wstpu materia dwunastodwikowy, z ktrego zbudowana jest caa kompozycja. II cz Etude I (Allegro molto vivace) narzuca dzieu waciwy mu motoryczny ruch i toccatow, fascynujc wirtuozeri instrumentu solowego. 310 Fortner Nastpna cz Intcrlude (Andante molto sostenuto) nawizuje do delikatnych cieniowali wstpu. IV cz Elude II (Allegro molto vivace) zaostrza te elementy ruchu, ktre w poprzedniej etiudzie byy jeszcze mechanicznie toccatowe. W miejsce poprzedniego schematu motorycznego kompozytor prezentuje tu gr metrw, bardzo blisk metryce jazzowej, podbarwion znakomicie uyt

perkusj. V cz jest waciwie dalszym cigiem 11 Etiudy, w tempie i charakterze boogie-woogie. Cao koczy powolny Epilogue (Quasi Andante) nawizujcy do motywiki I czci. (25') Impromptus na orkiestr (1957) skadaj si z 2 czci. Impromptu l nosi nazw Prelude. Seria dwunastodwikowa jest rzutowana nie tylko na materia melodyczny, lecz rwnie na materia harmoniczny i proporcje rytmiczne, ktre kompozytor ukada wedug staych schematw. W przeciwiestwie do utworw serialnych kompozytorw modej generacji Fortner kadzie nacisk na liryczno-ekspresyjne" walory muzyki. Organizacja materiau dwikowego i rytmicznego, po raz pierwszy poddana tak daleko idcej cisoci, nie wypenia sob problematyki ekspresyjnej, tote kompozytor rezygnuje z komplikacji muzyki na rzecz jej jasnoci i uchwytnoci. Impromptu II Theme varie to cykl 7 wariacji, oparty na technice do zoonej, lecz mimo to w rezultacie niezwykle bliskiej jzykowi muzycznemu kompozytora. Temat wariacji rozpoczyna si kanonem dwugosowym szeregu rytmicznego. W dalszym przebiegu muzyka rozwija si na zasadzie kontrapunktycznych

zestawie materiau dwikowego i rytmicznego. (12') Par r gon do Impromptus. Preludium-Elegia dla ksicia Maxa Eg ona zu Fiirstenberg (Pa-rergon zu den Impromptus. PreludeElegie jur Prinz Max Egon zu Fiirstenberg, 1959), czyli Dodatek do Impromptus, jest muzyk aobn powicon pamici ksicia Furstenberga. wybitnego mecenasa i protektora festiwali w Donaueschingen. Fortner posuy si w tym utworze fragmentem kompozycji ju napisanej, ktrym jest Preludium, oparte na tej samej serii i zasadzie permutacyjnej co Impromptus. Do niego doczy Elegi. Parergon jest muzyk zgodnie z charakterem dziea skupion, delikatnie cieniowan, przejrzyst przy zoonych kontrapunktyczno-lustrzanych kombinacjach. rdem ekspresji ma tu by poezja Friedricha Holderlina. Prismen (1974) na instrumenty solowe (flet, obj, klarnet, harfa i perkusja) i orkiestr (stosunkowo niewielki zesp 311 Foss instrumentw dtych i smyczkowych oraz koty). Kompozycja skada si z 2 czci

(I - Schnell, II Sehr langsam) w konstrukcji formalnej i materiaowej niezwykle przemylanych (np. odbicia lustrzane w strukturach czasowych). W rytmice widoczne s wpywy improwizacji i aleatoryzmu. W czci I uderza ilo solistycznych kadencji i nadrzdno solowej perkusji, ktra sprawia, e muzyka czyni wraenie dramatycznej i penej napi, w czci II muzyka staje si seri akcji spokojnych, dugo wygasajcych. (24') Tryptyk (Triptichon) na orkiestr (1977) skada si jak wynika z tytuu z 3 czci, z ktrych kada napisana jest na inn obsad: Hymnus I na 6 instrumentw blaszanych (trbki i puzony), Improvisationen na wielk orkiestr, za Hymnus II na 18-gosow orkiestr smyczkow (obsadzon w zwielokrotnieniu). Najokazalsz cz tego na konstrukcji otarzy wzorowanego utworu stanowi cz druga. Tryptyk zbudowany jest z serii rytmicznych, ktrych czstki zestawiane s na zasadzie kontrapunktu cisego, ale w miar rozwoju muzyki przeobraa si w wielk fantazj: chaotyczna polirytmia konkuruje w niej z fragmentami improwizacyjny-mi, wrd ktrych wane miejsce zajmuje kadencja skrzypiec solowych, pena subtelnych

mikrotonowych glissand. Cao koczy dugi hymn w formie wariacji na smyczki. (26') LUKAS FOSS * 15 VIII 1922, Berlin Kompozytor, pianista i dyrygent amerykaski pochodzenia niemieckiego. W 1937 ukoczy konserwatorium paryskie (fortepian u Lazare Levy'ego), w 1940 Curtis Institute w Filadelfii; dodatkowo studiowa dyrygentur u S. Kusewickiego, kompozycj u P. Hindemitha na Yale Uniyersity. W 1944 zosta pianist orkiestry symfonicznej w Bostonie; w latach powojennych wielokrotnie wystpowa w Europie jako pianista i dyrygent. Lata 195052 spdzi we Woszech. Po powrocie do Stanw Zjednoczonych w 1952 osiedli si w Los Angeles jako profesor kompozycji i dyrygentury na uniwersytecie kalifornijskim. W latach 196370 dziaa jako dyrygent Buffalo Philharmonic Orche-stra Society. W latach 70tych dyrygowa znanymi orkiestrami symfonicznymi berlisk, leningradzk, tokijsk. .;.. Znaczenie twrczoci Fossa oceni mona naleycie w kontek312 'Foss

cie amerykaskiego ycia muzycznego. Na tle wspczesne] muzyki europejskiej jego sylwetka kompozytorska rysuje si wre.cz konwencjonalnie. Jednak waciwa Fossowi ywioowa ekspresja, pewno rzemiosa kompozytorskiego (zrczno techniczna), powizanie tradycji schonbergowskohindemithowsldej z folklorem amerykaskim, pierwiastek wirtuozowski jego utworw fortepianowych zapewniy mu du popularno i znaczenie na gruncie amerykaskim. Foss jest kompozytorem podnym, centralne miejsce w jego twrczoci zajmuje muzyka wokalno-instrumentalna. Waniejsze dziea: orkiestrowe The Pralrle na 4 gosy solowe, chr orkiestr 1942, Ode 1944, Symfonia 1944, Recordare 1948, Phorion 1966, Geod Nonimprovisation na chr i orkiestr 1969, Orpheus na altwk (lub wiolonczel), gitar i orkiestr 1972, Fanfar 1973, Diuertissement 1973, Folksong 1976; koncerty Klarnetowy 1942, Obojowy 1948, II Fortepianowy 1952, Organowy 1954, Koncert na perkusje, solo l orkiestr. 1974; kantaty Song of Angulsh na sopran i orkiestr 1946, Adon Olom na gos kantora, chr i organy 1947, American

Cantata na sopran, tenor, 2 narratorw, chr i orkiestr 1977; balety Withln These Walls i The Hearth Remembers 1944, Gift of the Magi 1945; opery The Jumplng Frog 1949, opera telewizyjna Grlffelkin 1955, dziewiciominuto-wa opera Introducttons and Goodbyes 1960; Map-A Musical Gam na mixed media 1973. II Koncert fortepianowy (1952), najpopularniejsze dzieo koncertowe Fossa, ujty jest w konwencji tradycyjnej, ktr dopenia typowa dla kompozytora wirtuozeria instrumentalna. Ju pierwsze takty kompozycja ma budow jednoczciow zawieraj, wzorem neoklasykw, peny materia tematyczny utworu. W ekspozycji muzyki wan rol odgrywa wielka kadencja solowa, po ktrej nastpuje swobodne przetworzenie o wielotematycznej konstrukcji. W rodkowym ogniwie dochodzi do gosu nuta elegijna. Innowacja formalna utworu: repryza powtarza wtki motywiczne, a jednoczenie spenia funkcj scherza. W finale recytatywny dialog pomidzy fortepianem i orkiestr przechodzi w motoryczn cz toccatow, w ktrej fortepian solowy pod kadym wzgldem dominuje nad orkiestr. Cao ma charakter z pozoru kaprynej fantazji, ktra 'przy bliszym poznaniu odsania

konsekwencj formaln kompozytora, ch'o wspart na konwencjonalnym materiale, ale obdarzon wanymi dla wspczesnego koncertu solowego cechami witalnoci, ostroci rysw tematycznych i wirtuozerii. 313 Frangaix P h o r i o n na orkiestr (1966). Idea napisania kompozycji jak podaje autor przysza w nocy. Foss pracowa wwczas w lecie 1966 nad Koncertem wiolonczeloiuym, ktrego ostatni cz inspirowaa muzyka Bacha. ..W nie usyszaem (zobaczyem) pisze Foss cae gromady barokowych szesnastek przyniesionych przez fale morskie na ld, przez te fale znowu wchanianych i znowu odrzucanych. Ta pierwsza wizja zainteresowaa mnie do tego stopnia, e musiaem j zrealizowa." Poszczeglne grupy instrumentw graj niesyszalnie, niemal bezdwicznie. Tylko wtedy, gdy dyrygent zwraca si ku jakiemu instrumentowi, dany instrument oywia si, otrzymawszy impuls ze strony dyrygenta, aby znikn w chwili, gdy dyrygent ju si nim nie interesuje. Obsada kompozycji odpowiada zespoowi barokowemu. Partytura w kadym

szczegle nutowym przejta jest z solowej Partity skrzypcowej E-dur (Phorion oznacza tyle co dobro ukradzione"). GeodNonimprovisati o n na chr i orkiestr (1969) to muzyka bez pocztku i koca, bez rozwoju, bez jak pisze kompozytor retoryki. Orkiestra dzieli si na 4 grupy: kada z nich operuje wasn muzyk, ktra pojawia si jakby z oddali. Kady z 4 dyrygentw, potrzebnych do wykonania tego dziea, podaje znaki tak dugo, jak dugo gra jego orkiestra, i siada, kiedy orkiestra przechodzi w gr niesyszaln. Muzyka rozgrywa si stale, czasem jednak przechodzi w niesyszaln tkank dwikow. Pity dyrygent (dyrygent gwny) ma przed sob schemat graficzny, wedug ktrego dysponuje kompozycj. Jak powiada autor nic si nie dzieje: suchacz nie moe da ani nauki, ani emocji, ani przyjemnoci winien sucha tej muzyki, jak si syszy przyrod. JEAN-RENE FRANLAIX *23 V 1912, Mains Syn dyrektora konserwatorium w Mains, Jean Francaix odbywa pocztkowo studia muzyczne w rodzinnym miecie. W 1930 ukoczy, z I nagrod za gr na

fortepianie, konserwatorium paryskie. W zakresie kompozycji Francaix by uczniem N. Boulanger. Bardzo wczenie zdoby szerok popularno; muzyka jego nie korzysta ze zdobyczy wspczesnego war314 Franaix sztatu twrczego jest tradycyjnie tonalna, melodyjna i bardzo prosta fakturalnie. Zalety jej to przede wszystkim wielka lekko, pynno i ywo; zwizana jest silnie z twrczoci i estetyk kompozytorw Grupy Szeciu". Najwaniejsze dziea: 4 opery (m. in. La main de gloire 1950, La princesse de Cleves 1965), 12 baletw (m. in. Le Roi nu 1935, Le jeu sentlmental 1936, Les demoiselles de la nult 1948, Le Roi Midas 1952, Le croupier amoureuz 1967), oratorium L'apocalypse de Saint-Jean 1939, Concertino na fortepian i orkiestr 1932, Serenada na ma orkiestr 1934, Koncert poczwrny na flet, obj, klarnet, fagot i orkiestr 1935, Rapsodia na altwk i orkiestr dt 1948, Symfonia na smyczki 1948, Symfonia 1953, suita symfoniczna Le dialogue des Carmelites 1960, 6 Preludi na orkiestr smyczkow 1963,

Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1965, Koncert klarnetowy 1968, La Ville Mysterleuse (Fanta-sle pour grand orchestre d'apres nouvelle de Jules Verne) 1973, Theme et Varlations na orkiestr 1974, Koncert kontrabasowy 1974, Divertimento na flet i orkiestr kameraln 1974, Cassazione na 3 orkiestry 1975; Trio smyczkowe 1933, Kwartet smyczkowy 1934, Kwintet na flet, harf, skrzypce, altwk i wiolonczel 1934, Kwartet na roek angielski, skrzypce, altwk i wiolonczel 1970; utwory fortepianowe (5 portraits de jeunes filles 1936, Eloge de la danse 1947, Cinq Bis" na 2 fortepiany 1965), pieni. Wykonane po raz pierwszy 15 XII 1934, Concertino na fortepian i orkiestr (solista kompozytor, orkiestra Lamoureux pod dyr. J. Morela) uwaane jest powszechnie za jedno z najlepszych dzie w tej formie bez wzgldu zreszt na styl muzyki i jako tematyki. Frangaix komponuje atwo i jego Concertino ma te w sobie jak wyjtkow naturalno, prostot i lekko, ktra cechuje wikszo kompozycji tego twrcy. Dzieo skada si z bardzo krtkich czci: I cz (Presto leggiero) rozpoczyna si od razu gwnym tematem w fortepianie solowym; II cz (Lento), liczc zaledwie 30 taktw, wykonuje fortepian z towarzyszeniem smyczkw; III

cz (Allegretto) opiera si na temacie w trbce i ma charakter jakby jazzowy; wreszcie ostatnia jest rondem (Allegretto vivo), ywym, impulsywnym, a jednoczenie gadko pyncym. (7'30") Koncert na kontrabas i orkiestr (1974) napisany jest z humorem, ironi, zabawnie i bezproblemowo, jak wiele dzie Frangaix. Po majcej charakter teatralnego 315 Fr on c k wstpu Intradzie w formie marsza nastpuje osobliwe, groteskowe Scherzando. W piewnym Andante kontrabas gra wyej od skrzypiec w orkiestrze (solista posuguje si drugim instrumentem w wysokim stroju C), za w finale (Vivace) solista szaleje w triolach, by po tych trudach gra jeszcze kunsztown i trudn kadencj. Solicie towarzyszy orkiestra kameralna o podwjnej obsadzie, ale bez kontrabasw. (15') Cassazione per tr orchestre (1975) s dzieem bardzo typowym dla stylu francuskiego kompozytora, mimo i dyspozycja przestrzenna orkiestr wskazywaaby na pewne innowacje. Cassazione cz neoklasyczny dowcip z epizodami o charakterze zdecydowanie

romantycznym (aluzje m. in. do Carmen Bizeta), ale w swoim duchu nawizuj przede wszystkim do muzyki rozrywkowej" z czasw Mozarta, do owych kasacji, na ktre skaday si tace i utwory charakterystyczne. W kadej z czci utworu dominuje inna grupa instrumentw. Jego forma ksztatuje si na zasadzie szeregowania swobodnych fantazji i tylko w partiach tanecznych (mazurek, tarantela) uoona jest symetrycznie i konwencjonalnie, (ok. 20') CESAR FRANCK *10 XII 1822, Liege; 18 XI 1890, Pary o ! , Wybitnie uzdolniony, ju w 11. roku ycia odbywa Franek pierwsz podr koncertow po Belgii jako pianista. W 1835 1 wyjeda do Parya; pocztkowo studiuje harmoni i kontrapunkt u A. Reichy, po dwch latach wstpuje do konserwatorium (A. Leborne kompozycja, P. Zimmermann fortepian). W 1842 koczy studia z odznaczeniem jako jeden z najzdolniejszych absolwentw. Przez duszy czas zajmuje si przede wszystkich prac pedagogiczn. W 1858 zostaje organist w kociele Sw. Klotyldy

w Paryu; stanowisko to piastowa bdzie do koca ycia. F. Liszt, odwiedziwszy Francka w 1866, uzna w nim jednego z najwikszych wirtuozwimprowizatorw organowych; porwna go nawet z J. S. Bachem. Podziwiany jako organista, jako kompozytor zyska Franek uznanie dopiero pod koniec ycia. Wtedy zreszt powstay najwiksze jego dziea: Wariacje symfoniczne na fortepian z orkiestr 1885, synna Sonata na fortepian i skrzypce 1886, Preludium, ,;-; chora l fuga oraz Preludium, aria l jlnal na fortepian, Symfo316 Franek ? ni d-moll 1888, Kwartet smuczkowy d-moll 1889, Trzy choray ! , 1890. Formalnie twrczo Francka wyrasta z tradycji beotho-,, venowskiej, jest jej rozwiniciem (cykliczna forma sonaty, .,;.! symfonii, wariacje); stylistycznie posiada waciwoci muzyki - . pnoromantycznej, z caym bagaem typowych rodkw technicznych i wyrazowych. Poza wspomnianymi, wykonywanymi do dzi kompozycjami i Franek pozostawi

m. in. trzy opery, poematy symfoniczne (Les Eolides, Les Djlnns, Le Chasseur maudlt, Psychi), kilka utworw kameralnych, oratoria (m. in. Les Beatitudes, Redemp-tion, La Tour de Babel), pieni i inne kompozycje wokalne, " drobne utwory fortepianowe (fantazje, ballady) i wiele organowych. ch Symfonia d-moll. Powstanie wszystkich dzie orkie-stralnych C. Francka przypado na ostatni, najdojrzalszy okres jego twrczoci. Szereg ten zamyka Symfonia d-moll, ktra wraz z Wariacjami symfonicznymi na fortepian i orkiestr naley do staego repertuaru koncertowego. Swoj jedyn Symfoni pisa Franek w latach 188688, przykadajc do niej wielk wag, jako do utworu opartego na najbardziej osobistych refleksjach. Niestety, podczas prawykonania (Pary 17 II 1889) spotkaa si ona z bardzo chodnym przyjciem. Przyczyn niezrozumienia i bezradnoci krytyki bya miao, z jak przenis kompozytor w tym dziele do muzyki francuskiej harmoniczne zdobycze Wagnera, czc je z waciwym Brahmsowi upodobaniem do faktury kontrapunktycz-nej i gstej instrumentacji oraz z berliozowsko-lisztowsk technik

motyww przewodnich, nie wykorzystywanych jednak w sensie programowym. Francuskie i niemieckie dziedzictwo muzyczne krzyuje si wyranie w Symfonii d-moll, bdcej sum artystycznych i technicznych moliwoci Francka. Talent jego by zaiste formotwrczy. Kade niemal dzieo nosi znamiona niepowtarzalnoci; forma nie jest bezdusznym schematem, lecz wynika zawsze konsekwentnie z rozwoju danej kompozycji, z wymogw samej muzyki. Podobnie ma si rzecz z Symfoni d-moll, ktra skada si z trzech czci, w przeciwstawieniu do normalnego, 4-czciowego schematu. Prcz tego dwa pierwsze takty s tematycznym zarodkiem caego dziea, dziki czemu jest ono wyjtkowo spoiste i jednorodne. Te dwa takty tworz te czoowy ' motyw wprowadzonego przez smyczki (bez skrzypiec) 16taktowego tematu ciekawej formalnie I czci (Lento. Allegro non troppo). Wrd licznych modulacji trzykrotnie przeplata si trwoliwe Lento z ener317 Franek gicznym Allegro. Potem wcza si jeszcze do akcji szeroki,

piewny temat I skrzypiec i jasna, synkopowana melodia w instrumentach dtych drewnianych, trbkach i skrzypcach. Te elementy staj si przedmiotem wietnej pracy symfonicznej. Kilkakrotne kulminacje dynamiczne wieczy potna koda. Allegretto (II cz.) czy w sposb interesujcy cz powoln ze scherzem. Rozpoczyna si piknym wstpem harfy i instrumentw smyczkowych (pizzicato). Na tym tle rozwija si kantylena roka angielskiego, wysnuta z pierwszego tematu poprzedniej czci. Prowadzenie melodii przejmuje klarnet i rg, aby nastpnie przekaza je fletowi i wiolonczelom. Temat liryczny stopniowo wygasa pojawia si feeryczne scherzo. Wrd ciekawych kontrastw koczy si utwr zanikajcym akordem instrumentw dtych i harfy. Cz III (Allegro non troppo) obwieszczaj puzony, fagoty i wiolonczele, intonujc swj temat na pulsujcym tle orkiestry. Przelotnie podejmuj go skrzypce, ktre jednak zaraz wystpuj ze swoj wasn parti, koczc si nawrotem pierwszego tematu II czci oraz dalszymi jej reminiscencjami, narastajcymi do potnej kulminacji. W

zakoczeniu sycha znowu wielki" drugi temat I czci. (42') Potpiony strzelec (Le Chasseur maudit, 1882). C. Franek napisa 4 poematy symfoniczne Les Eolides (1876), Le Chasseur maudit, Les Djinns (1884; z udziaem solowego fortepianu) i Psyche z ktrych pierwszy i trzeci s u nas waciwie nie znane. Wszystkie reprezentuj abstrakcyjny, rzec mona, typ tego gatunku muzycznego, gdzie naczelnym zaoeniem kompozytora jest stworzenie odpowiedniej dla wybranego tematu atmosfery nastrojowej, a nie mniej lub bardziej wierne, dwikowe obrazowanie programowej tre'ci czy akcji. Najbardziej stosunkowo typowym poematem symfonicznym jest Potpiony strzelec. Tutaj eksponuje autor element programowy w znacznie silniejszym stopniu, ale i tak nie popada w fotograficzn" dokadno w muzycznym ilustrowaniu treci ballady niemieckiego poety G. B. Biirgera, pt. Wilder Jager, ktrej tekst jako literackie to kompozycji poprzedza partytur. Ballada opowiada o zuchwaym hrabim, ktry lekcewac wity dzie niedzieli, wyrusza z druyn na polowanie i za swj blunierczy czyn cigany bdzie po wsze czasy

przez demony. Sign wic Franek do poetyckiego wzoru, ktry da mu okazj do wykorzystania i poczenia dwch z dawna w muzyce zadomowionych tematw: ulubionego przez romantykw motywu dzikiej jazdy, gonitwy czy pocigu oraz duo 318 F r one k dalej wstecz sigajcego tematu polowania. Swoje zadanie rozwiza pomylnie, stwarzajc przy wykorzystaniu duego aparatu orkiestrowego, wyrazistych i sugestywnie rozwijanych tematw, odpowiedniego kolorytu brzmieniowego i oszczdnie stosowanych efektw ilustracyjnych logicznie zbudowan, utrzyman konsekwentnie w nastroju demonicznej fantastyki opowie muzyczn. Zaczyna j introdukcja (Andantino quasi allegretto) malujca niedzielny poranek. W dwiki dzwonw i- nabonych melodii wpadaj sygnay rogu zapowiadajcego polowanie, sycha brzk uprzy (trjkt). Silne crescendo prowadzi do granego przez rogi tematu polowania", ktry jak echo

powtarzaj instrumenty dte drewniane, i wkrtce owy ju s w penym toku (Poco piu animato), muzycznie opierajc si na rozwijanym przez ca orkiestr temacie polowania". Lecz oto odgosy nagonki nikn w oddali; hrabia stwierdza, e zgubi swoj druyn, a ko jego, zatrzymawszy si, nie chce ruszy z miejsca. Beznadziejne s te prby dania sygnau na rogu instrument milczy. Natomiast nieznany, bezlitosny gos wieci przeraonemu zuchwalcowi (motyw strachu" w 4 fagotach) kar, jaka go czeka. Nastrj grozy potguje si i kulminuje w solo tuby, ktre rozpoczyna ostatni cz (Quasi presto). Utrzymana w charakterze jakiego niesamowitego perpetuum mobile", ilustruje ona ow szalon jazd potpionego, ciganego przez demony myliwego. (15') Psyche (1888), ostatni z poematw symfonicznych C. Fran-cka, zajmuje jedno z czoowych miejsc wrd dzie, ktre inspirowa uroczy antyczny mit grecki o Erosie i Psyche. Jeszcze raz udowodni tu kompozytor, w jak indywidualny sposb traktowa zawsze ksztat formalny swoich dzie. Psyche, okrelona mianem poematu symfonicznego, zreszt zawsze do elastycznym, jest kompozycj cykliczn, skadajc si z szeciu powizanych

tematycznie czci, ktrych programowe to stanowi fragmenty mitu, eksponujce przede wszystkim posta Psyche: I. Sen Psyche, II. Psyche uprowadzona przez wiatry, III. Ogrody Erosa, IV. Psyche i Eros, V. "Wygnanie Psyche z ogrodw Erosa, VI. Apoteoza (mioci, ktra czy kochankw na zawsze). Dzieo jest tym oryginalniejsze, e Franek rzecz raczej nie spotykana w poemacie symfonicznym wprowadzi rwnie chr mieszany, skadajcy si z sopranw, altw i tenorw. Tego rodzaju niecodzienny zestaw gosw, wrd ktrych brak basw, daje specyficzne, odrealnione" jakby, zwiewne brzmienie, bardzo dobrze harmonizujce z ca atmosfer muzyki lirycznej i subtelnej, kiedy indziej namitnej i arliwej, to znowu dra" - ' 319 G er shwin matycznej i wzburzonej, ale zawsze mienicej si pysznymi barwami harmonicznymi i instrumentalnymi. (32') Wariacje symfoniczne na fortepian i orkiestr (fis-moll) s waciwie l-czciowym koncertem fortepianowym, w ktrym kompozytor znakomicie poczy

elementy formy sonatowej i wariacji, wprowadzajc dwa kontrastujce, a jednoczenie wyjtkowo ze sob harmonizujce tematy. Kompozycj rozpoczyna szeroko rozbudowany wstp, na pocztku ktrego instrumenty smyczkowe (unisono) i fortepian wprowadzaj kolejno oba tematy w ich pierwotnej", 4-takto-wej postaci. Po krtkim, swobodnym ustpie, opartym na pedaowej nucie (koty), prezentuje si pierwszy temat, lecz jeszcze nie w swojej ostatecznej formie (pizzicato smyczkw). Wkrtce fortepian solo rozpoczyna drugi temat, a powtrne przejcie prowadzi do uksztatowanego ju cakowicie pierwszego tematu; nastpuje szereg rnych nastrojowo, lecz cile zazbiajcych si wariacji na nim opartych. Punkt kulminacyjny stanowi burzliwa wariacja D-dur, przechodzca w szes-nastkowe triole, wrd ktrych wiolonczele intonuj pierwszy temat jako fundament basowy w ciepym" Fis-dur. Czarujce brzmienia i modulacje charakteryzuj ten fragment. Na tle akordu fortepianu i instrumentw smyczkowych (z tumikiem) podejmuj wiolonczele elegijnie teraz brzmicy temat drugi, rozwijajc go- dalej swobodnie. Kunsztowny akompaniament fortepianu siga najwyszych rejestrw instrumentu koczy si trylem. Tu rozpoczyna

si ostatnia cz dziea, posiadajca ywy, finaowy charakter. Do wikszego znaczenia dochodzi drugi temat, zwaszcza w pniejszej triolowej formie. Po ciekawym, fantazjowym fragmencie w Es-dur partia fortepianu silnie przypomina Chopina powracaj jeszcze raz oba tematy, a cao zamyka pena blasku koda. (16') GEORGE GERSIIWIN *26 IX 1898, Nowy Jork; f H VII 1937, Beverly Hills Gershwin, jeden najpopularniejszych kompozytorw ameryz

ii powodzenie. Ambicj Gershwina byo jednak stworzenie narodowej muzyki amerykaskiej przez poczenie elementw muzyki jazzowo-rozrywkowej z symfoniczn, artystyczn", w 1923 powstaje Bkitna rapsodia na fortepian i orkiestr jazzow. Dokuczliwe brak w wyksztaceniu muzycznym skaniaj s Gershwina do podjcia studiw w zakresie kompozycji i instru-,,, mentacj u R. Goldmarka. W 1925 pisze Koncert fortepianowy F-dur, w 1928 poemat symfoniczny Amerykanin w Paryu, w 1931 II Rapsodi. Dwa lata przed mierci tworzy swe najwiksze dzieo, oper murzysk Porgy i Bess. Jest rw, nie autorem muzyki do licznych komedii muzycznych i filmw. Bdc w zakresie rodkw stylistyczno-technicznych niesamodzielny, Gershwin stworzy jednak nader interesujcy, bardzo swoisty rodzaj muzyki popularnej, czerpicej elementy z jazzu, muzyki rozrywkowej i powanej. Przez ich szczeglne zespolenie uzyska nowe, oryginalne efekty. Jeli wzi pod uwag zasig czstotliwo oddziaywania jego muzyki, okae si, i Gershwin jest jednym z

; kaskich, pochodzi z rodziny rosyjskich emigrantw. Uczy si gry na fortepianie u Ch. Hambitzera i harmonii u E. Kelenyiego. Ju w 15. roku ycia rozpocz prac w muzycznej : .:< >firmie wydawniczej. Komponowa pocztkowo lekkie piosenki ; (przewanie do tekstw swego brata, Iry), zyskujc ogromne 320 G er sh win

najpopularniejszych kompozytorw XX w. ch Bkitna rapsodia (Rhapsody in Blue, 1923) na fortepian i orkiestr zostaa zamwiona przez synnego muzyka jazzowego, Paula Whitemana, i po raz pierwszy przez jego orkiestr wykonana 12 II 1924. Dzieo przynioso saw nie tylko zespoowi (Whiteman uywa cytatu z Bkitnej rapsodii jako sygnau zespou), lecz przede wszystkim kompozytorowi, ktry dziki niemu wchodzi na szerok aren i staje si w cigu kilku miesicy popularny jak mao ktry kompozytor wspczesny (Gershwin sta si od razu bogaty liczne nagrania, przerbki, wersja baletowa itp.). Wersja orkiestrowa, jak dzi znamy, nie pochodzi od samego kompozytora; zredagowa j upowaniony do tego przez Gershwina kompozytor amerykaski Ferde Grofe. Bkitna rapsodia nie ma zbyt wiele wsplnego z jazzem, cho niewtpliwie z niego wypywa. Jest to muzyka jak podkrelano niejednokrotnie wybitnie amerykaska. (13') Koncert in F na fortepian i orkiestr (1925). Rok po penym sukcesu prawykonaniu Bkitnej rapsodii Walter Damrosch, wczesny dyrygent orkiestry

nowojorskiej, zachci Gershwina do napisania koncertu na fortepian i orkiestr w typie symfonicznym. Gershwin skomponowa Koncert w cigu kilku miesicy i tym razem sam zorkiestrowa kompozycj, wykonan po raz pierwszy 3 XII 1925 pod dyrekcj Damroscha (solist by kompozytor). Utwr, rwnie 21 Przewodnik koncertowy 321 Gnastera zbliony do jazzu, lecz ujty w ramy neoklasycznej formy, skada si z 3 czci: Allegro, z pierwszym tematem w punktowanym rytmie w fagocie i drugim glissandowym w fortepianie, Andante con moto, stanowice poetycki dialog trbki z fortepianem, i Allegro con brio, typowo jazzowe, ostro zarysowane zarwno w tematyce, jak i w instrumen-tacji. Co prawda, Koncert nie ma tej naturalnoci w przebiegu formy i tak improwizacyjnego charakteru, jak Bkitna rapsodia, niemniej cieszy si wikszym powodzeniem w powanym repertuarze symfonicznym ni poprzednie dzieo. Angielski dyrygent Albert Coates nazwa Koncert fortepianowy Gershwina jednym z najlepszych dzie muzycznych wszystkich czasw, w czym oczywicie jest gruba przesada;

mimo to kompozycja naley do najbardziej reprezentatywnych utworw muzyki amerykaskiej. (33') Poemat symfoniczny Amerykanin w Paryu (A American in Paris) skomponowany zosta w Wiedniu w 1928 i jeszcze w tym samym roku wykonany publicznie po raz pierwszy przez Waltera Damroscha w Nowym Jorku (Carne-gie Hali, 13 XII). Kompozycja czy w sobie elementy wasnego stylu kompozytora z francusk lekkoci i elegancj i zadziwia bardzo pynn (najczciej taneczn) inwencj melodyczn, kaprynym humorem i lekko nostalgicznym (Amerykanin w Paryu!) sentymentalizmem. (Wprawdzie Deems Taylor doczy do tej muzyki program: Ktrego poranka w maju lub czerwcu pewien Amerykanin zwiedza Pary.' ale lepiej sucha samej kompozycji ni jej komentatora.) Warto wiedzie, e w dziele tym Gershwin posuy si dla realistycznej ilustracyjnoci klaksonami. W 1951 powsta film kolorowy osnuty swobodnie na temacie Amerykanina. (17') ALBERTO GINASTERA * 11 IV 1916, Buenos Aires; t25 VI 1983, Genewa

Kompozytor argentyski. Studia muzyczne odbywa najpierw w Buenos Aires u J. Andrego i A. Palmy, nastpnie w paryskiej Schola Cantorum. Obok dziaalnoci kompozytorskiej rozwija rwnie dziaalno pedagogiczn jako profesor w Konserwatorium Narodowym w Buenos Aires, pniej take w La , Plta. Debiut kompozytorski Glnastery w 1934 by pocztkiem szybCinasern ko rosnce] popularnoci tego kompozytora. Przyczynio si do tego zapewne poczenie w tej muzyce elementw takich, jak pierwiastek lolklorystyczny, zawsze bliski suchaczom i komunikatywny w odbiorze, oraz stylistyka neoklasyczna, ktrej Ginastera hodowa od pocztku swej twrczoci. To poczenie dziki dbaoci kompozytora o jak najdoskonalsz, wykoczon, starann form sprawio, e muzyka jego rycho przekroczya granice Argentyny. Z biegem czasu tendencje folklorystyczne w twrczoci Ginastery ulegaj coraz silniejszej sublimacji, jzyk dwikowy za wzbogaca si i rnicuje. Ginastera stosuje rozszerzon tonalno, politonalno, serie harmoniczne i melodyczne.

Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Owerture pour Faust crede 1943, I Symfonia Portea 1942, II Symfonia pastoralna 1944, Pampeana nr 3 1954, tryptyk symfoniczny Ollantay 1947, Variaclones concertantes na orkiestr kameraln 1953, Glosses sobre temas de Pali Casals na kwartet smyczkowy i orkiestr 1976; koncerty Conclerto argentino na fortepian i orkiestr 1941, Koncert harfowy 1957, Koncert fortepianowy 1961, Koncert skrzypcowy 1963, Koncert na smyczki 1965, Koncert wiolonczelowy 1966; kameralne 2 kwartety smyczkowe (I 1948, II 1958), Pampeana nr l, rapsodia na skrzypce fortepian 1947, Pampeana nr 2, rapsodia na wiolonczel i fortepian 1950, Kwintet fortepianowy 1963; wokalne Cantos del Tucuman na gos, flet, skrzypce, harf i bben indiaski 1938, Cantata para America M&glca na sopran i perkusj 1960, kantata Mllena na sopran i orkiestr 1970; balety Estancla 1941, Sonsticlo 1948; opery Don Rodrlgo 1964, Bomarzo 1967, Beatrlz Cencl 1971. ch Koncert fortepianowy (1961) jest dzieem jak utrzymuje sam

kompozytor indywidualnej syntezy: 4 czci nawizuj do klasycznej budowy symfonii, materia zmienny pod wzgldem wysokoci i relacji interwaowych przedstawia si jako swoista odmiana dodekafonii, za w niektrych elementach rytmu i meliki kompozytor zblia si do folkloru argentyskiego. I cz to rodzaj wariacji zbudowanych na kadencji fortepianowej, cz II, Scherzo delikatnie cieniowane, z pewn domieszk tajemniczego liryzmu nawizuje do scherza romantycznego, cz III, wolna do dodekafonii spod znaku wielopitrowych akordw Altana Berga; w Tocca-cie (IV cz.) odzywaj si echa europejskiej muzyki folklorystycznej (Bartok; Strawiski). Dzieo jest przepenione wirtuozowskimi epizodami, stawiajcymi przed wykonawcami wielkie trudnoci (szczeglnie jeli chodzi o charakterystyczne 21* 323 G li er '" dla obu skrajnych czci perkusyjne traktowanie instrumentw). Koncert skrzypcowy (1963) napisany zosta na zamwienie Filharmonii Nowojorskiej z okazji inauguracyjnego sezonu w

Lincoln Center for the Performing Arts". Koncert ma 3 czci. Cz I, Cadenza e Studi, skada si z dwch odcinkw. Wstpna kadencja skrzypiec solo o charakterze wirtuozowskim i rapsodycznym eksponuje podstawowy materia muzyczny caego utworu, nastpnie bezporednio czy si z 6 etiudami, ktre kompozytor zamyka kod. Kada etiuda jest jakby wariacj na temat wstpnej kadencji. II cz to Adagio per 22 solisti, poetycka i liryczna wizja dwikowa o rozbudowanej formie. W III czci, Finale, kompozytor nawizuje fragmentarycznie do znanych tematw z Kaprysw Paganiniego, dziki czemu Scherzo nabiera charakteru pogodnej gry tematami. Kocowy odcinek koncertu to Perpetuum mobile, stanowice jednoczenie rodzaj kody. REINHOLD GLIER * 11 I 1875, Kijw; t 23 VI 1956, Moskwa Jeden z najpopularniejszych kompozytorw radzieckich, studio-, wa pocztkowo w Kijowie, nastpnie w konserwatorium moskiewskim u S. Taniejewa, A. Arieskiego i M. Ippolitowa-Iwa-nowa (kompozytorzy ci wywarli widoczny wpyw na muzyk

Gliera). Pierwsze utwory 15letniego ucznia zwracay uwag dojrzaoci artystyczn i opanowaniem warsztatu. Do szyb- ko zdoby Glier saw i powodzenie (ogromn popularno osign jego balet Czerwony mak). Obok dziaalnoci kompozytorskiej wiele czasu powica pedagogice jako profesor konserwatorium w Kijowie i (od 1920) konserwatorium moskiewskiego. Do jego wychowankw nale m. n.: Prokofiew, Miaskowski, Chaczaturian, Latoszyski, Mosoow. Punktem wyjcia w zakresie stylu bya dla Gliera tradycja narodowa, kontynuacja ideaw Potnej Gromadki". Tendencje te okazay si jednak nie do silne, by uchroni Gliera od wpyww pnoromantycznych (Liszt), potem za impresjonizmu (Debus-sy). Muzyka Gliera jest melodyjna, liryczna, piewna, doskonale instrumentowana, posiada ciekawe akcenty folklorystyczne. W bogatym dorobku kompozytorskim poza symfoniami i baletami znajduje si ok. 200 utworw fortepianowych na 2 i 4 'rce, kilkadziesit skrzypcowych, sto kilkadziesit pieni. G l o b o k ar Waniejsze utwory: orkiestrowe symfonie (m. in. ni Ula

Muromlec" 1911), poematy symfoniczne (Syreny 1908, Zaporocy 1921, Zwycistwo 1944), Koncert na glos i orkiestr 1943, Koncert na harf i orkiestr 1938, Koncert na wiolonczel i orkiestr 1946, Koncert na rg i orkiestr 1951; kameralne kwartety smyczkowe (III 1928, IV 1946), sekstety smyczkowe (III 1905); balety Kleopatra 1925, Czerwony mak 1927, Komedianci 1930, Jedziec miedziany 1949, Taras Bulba 1952, Crka Kastylii 1955; opery Szach-Senem 1925, Giulsara 1949. ch Koncert na sopran koloraturowy i orkiestr (1943) to jedno z najpopularniejszych dzie wokalnych muzyki radzieckiej. Dwie czci dziea kontrastuj pomidzy sob tempem, charakterem, typem nastrojowoci i kolorytem dwikowym. I cz (Andante) zbudowana jest na dwch tematach: jeden z lekka melancholijny, drugi bardziej emocjonalny. II cz (Allegro) to do szybki walc koncertowy; partia wokalna, ktrej towarzyszy maa orkiestra typu kameralnego, daje solistce due pole do wirtuozowskiego popisu. Kompozytor wymaga tu od piewaczki koloratury o delikatnym, subtelnym odcieniu. (13'30")

YINKO GLOBOKAR *7 VII 1934, Anderny Kompozytor jugosowiaski. Studia muzyczne rozpocz w Lublanie (kompozycja, puzon) i kontynuowa w konserwatorium paryskim. Dodatkowo uczy si kompozycji u R. Leibowitza i L. Beria. Obecnie przebywa w Kolonii, gdzie prowadzi klas kompozycji w Instytucie Muzyki Wspczesnej i klas puzonu w Wyszej Szkole Muzycznej. W 1969 zaoy zespl New Phonic Art". Globokar nie zalicza si do twrcw awangardowych, poszukujcych, jednak posiada instynkt wspczesnoci, ma wic wasne osignicia w zakresie faktury, instrumentacji, nawet w zakresie rozwiza formalnych. W subtelny i inteligentny sposb wykorzystuje elementy rodzimego folkloru (boniackiego, macedoskiego). Jest znakomitym puzonist-wirtuozem, ukaza wiele nowych moliwoci technicznych tego instrumentu, odkry wiele ciekawych efektw. 325 Globofcar

Waniejsze kompozycje: Accord na orkiestr 1966, Voie kantata na 3 chry i orkiestr 1966, Traumdeutung na 4 chry 1967, Fluide na orkiestr 1967, Discours 11 na puzon tam mag' netofonow 1968, Etude poiLr folklore I, II na orkiestr 1968, Correspondences na orkiestr 1969, Concerto grosso na orkiestr .: 1970, CardiopUonle na instrumenty dte i 3 magnetofony 1971, Ausstrahlungen dla solisty i 20 instrumentalistw 1971, Das : Orchester na orkiestr 1974. ch Traumdeutung (dosownie: tumaczenie snw") Globo-kara (1967) wykonuj 4 chry -r- przy czym pewna cz chrzystw operuje przenonymi instrumentami perkusyjnymi oraz 4 instrumentalistw (czelesta, harfa, wibrafon i gitara), w tym zgodnie z yczeniem kompozytora przynajmniej jedna kobieta. Oto reyseria wyjciowa utworu: pusta scena, przez kilkoro drzwi wchodz instrumentalici i doszedszy do ustawionych w

rnych miejscach sali instrumentw siadaj; z kolei wchodz i ustawiaj si podobnie soprany, a pniej alty pierwszego chru, na pocztku za utworu (przy sowach una donna") pozostali piewacy. Wszyscy chrzyci grupuj si przy instrumentach bez jakiegokolwiek porzdku, a podczas wykonania mog zmienia miejsce; przy kocu utworu chry wychodz piewajc; kady piewak milknie w momencie dotarcia do drzwi. Jednoczciowy utwr co w wietle owej reyserii wej" i wyj" jest zrozumiae skada si z wielu epizodw, z ktrych kady skomponowany jest inaczej, jakby na wasnych prawach materiaowo-strukturalnych. Jest to utwr 0 konstrukcji swobodnej, i tak te bywa w realizacji rozumiany. Chry piewaj i mwi na rne sposoby (piewanie na oddechu, bez dwicznoci; mwienie bez podnoszenia 1 obniania gosu; mwienie afektowane; mwienie w wysokim i niskim rejestrze; piewanie w ramach podanego inter-wau; szybkie mwienie i szybkie piewanie; psalmodyczny piew lub recytacja na jednym tonie z przeduaniem zaznaczonych sylab; charczenie; piewanie przy

zamknitych ustach; tumienie gosu przez przysanianie ust rkami). Cao ma charakter wizji scenicznej bardzo odlegej od tradycyjnej formy kantaty czy oratorium, wizji wkraczajcej w pewnym stopniu w metody teatru instrumentalnego i muzyki wizualnej. Tekst: Edoardo Sanguineti. Etude pour folklorellna orkiestr (1968) ma zdaniem autora stanowi subiektywn interpretacj okrelonych klimatw i charakterystyk folkloru jugosowiaskiego, przede 326 , G uck wszystkim Boni i Macedonii. W adnym wypadku nie chodzi tu o cytaty: kompozytor posuy si tylko typowym dla folkloru materiaem mikrointerwaowym oraz pewnymi brzmieniowymi deformacjami, ktre wypywaj z kontaktu kompozytora z prymitywnym ludowym muzykowaniem. Na Etiud skada si 6 klimatw", ktre szeregowane (czciowo wykonawczo", gdy pewne partie s otwarte), daj cao o wewntrznie bardzo witalnym charakterze.

CHRISTOPH GLUCK

WILIBALD

*2 VII 1714, Erasbach (Grny Palatynat); 115 XI 1787, Wiede Pochodzi z rodziny lenika. W 1732 wyjeda do Pragi; do 1736 studiuje muzyk (pod kierunkiem Czernohorskiego) i prawo na tamtejszym uniwersytecie; uczy si gry na wiolonczeli, niedugo potem koncertuje, udziela lekcji. W 1736 przenosi si do Wiednia, gdzie ksi Melzi angauje go do swej prywatnej orkiestry. Dziki pomocy ksicia udaje si do Mediolanu, uzupenia studia muzyczne pod kierunkiem G. B. Sammartiniego. W 1741 komponuje pierwsz oper Artaserse, po ktrej powstaj w krtkim czasie liczne nastpne. Wszystkie utrzymane s jeszcze w tradycyjnym, konwencjonalnym stylu woskim, nie zapowiadajc pniejszych reformatorskich dzie. Krtki pobyt w Anglii (1745), gdzie zostay wystawione dwie opery Glucka, przynis rozczarowanie i niepowodzenie (jeli nie liczy aplauzu, z jakim przyjto dwukrotny wystp kompozytora jako wirtuoza na szklanej harmonice, tzw. yerillon). Przez kilka nastpnych lat wiele podruje, dugi czas z trup operow, wykonujc m. in. jego utwory. W 1750 osiada w Wiedniu, obejmujc w 1752

stanowisko kapelmistrza prywatnej orkiestry ksicej. Wzrastajce sukcesy artystyczne umacniaj pozycj Glucka w wczesnym yciu muzycznym; w 1754 Maria Teresa mianuje go kapelmistrzem dworskiej orkiestry operowej. Sceny niemieckie i woskie ubiegaj si o pierwszestwo wystawiania oper Glucka. Papie Benedykt XV nadaje mu zaszczytny tytu Kawalera Orderu Zotej Ostrogi. Z pocztkiem lat szedziesitych w twrczoci kompozytora zarysowuje si nowy kierunek zwrot ku woskim sielankom i modnej wwczas francuskiej operze komicznej. Istotne jednak znaczenie dla wypracowania nowej koncepcji estetyki operowej miao zblienie si do grupy wybitnych, wyksztaconych 327 G luc k na kulturze antyczne] osobistoci, jak: hrabia Durazzo, ma-larzscenograf Quaglio, tancerz Angiolini, poeta-dyplomata Calzabigi, oraz zetknicie si z Winckelmannem, goszcym kult prostoty sztuki greckiej. Rok 1761 przynosi oper nowatorsk wielkiej miary: Orfeusza i Eurydyk; Alcesta (1767), Parys

Helena (1770), Ifigenia w Aulidzie (1772), Armida (1777), Iflgenia na Taurydzie (1778) to nastpne wielkie dziea Glucka, wobec ktrych blednie znaczenie pozostaych jego kilkudziesiciu oper. Credo artystyczne Glucka, dokumentowane w jego dzieach poczwszy od Orfeusza, zawierao przede wszystkim postulat przywrcenia w operze rwnowagi pomidzy sowem a dwikiem; kompozytorzy wczeni dbali bowiem gwnie o czysto zmysowe pikno dwiku, lekcewac stron wyrazowotrecio-w, dramatyczn. Gluck odwraca proporcje: podkrela znaczenie i rol akcji dramatycznej, upraszcza faktur, odrzucajc polifoni i koloratur, zaciera rnice pomidzy recytatywem a popisow ari, proponuje w zamian dramatycznie uzasadniony melodyjny recytatyw. Odradza si rola chru, podstawowego elementu w operze Glucka (echa staroytnego greckiego dramatu). Melodyka Orfeusza, Alcesty czy Iflgenll przepojona jest przejmujco dramatyczn ekspresj, kiedy indziej penym poezji, lirycznym wzruszeniem. Poza operami pozostawi kompozytor 4 balety: Don Juan 1761, Semlramide 1765, L,'Orfano

delia China 1777, Alessandro; z muzyki kameralnej sinfonie (uwertury), sonaty triowe; z wokalnej Ody do tekstw Klopstocka. ch Suchacz koncertowy ma styczno z muzyk Glucka poprzez dwie zadomowione na estradzie uwertury do oper Alcesta i Ijigenia w Aulidzie. Uwertura do opery Alcesta" (1767). Alcesta pragnie uratowa ycie swemu mowi, Admetosowi, i posuszna nakazowi wyroczni, powica si bstwom mierci. Wierny Admetos nie chce zgodzi si na ofiar ony chocia Alcesta zostaje mu przemoc zabrana, to jednak potny Her-kules wyzwala j z mocy duchw mierci i czy maonkw na zawsze. Taka jest w gwnych zarysach tre skomponowanej w 5 lat po sawnym Orfeuszu opery Glucka Alcesta, ktrej tekst (wedug Eurypidesa) napisa znakomity librecista, Raniero Calzabigi. Wanie w przedmowie do Alcesty sformuowa Gluck swoje teoretyczne postulaty reformatorskie odnonie do dziea operowego i pisa m. in.: Wydaje mi si, e 328

Gluck sinfonia [uwertura] powinna przygotowywa suchacza na to, co ma by przedmiotem akcji dramatycznej, e winna by poniekd jej muzycznym streszczeniem". Uwertura do Alce-sty" przynosi ju w duym stopniu realizacj tych sw, chocia. pochodzi z wczeniejszej opery Glucka, Telemach; silne kontrasty dynamiczne, odlege skoki melodii, synkopowane rytmy, krtkie, namitne motywy przygotowuj pospn atmosfer heroicznego dramatu, a uycie-w powolnym wstpie puzonw, ktrych dwiki w konwencji barokowej opery symbolizoway podziemny wiat zmarych, jest nawet wyran aluzj do jego treci. (9') Pene przeprowadzenie idei Glucka oznacza dopiero Uwertura do opery Ifigenia w Aulidzie" (1772). Uwertura do Alcesty" wprowadzaa tylko w muzycznodra-matyczn akcj, ta za rzeczywicie daje niejako jej streszczenie. Uwertura do liigenii w Aulidzie" podobnie zreszt jak caa oparta na tragedii Racine'a opera zostaa opracowana i wykonana przez Ryszarda Wagnera (Zurych 1854) estradowo. Poniewa przechodzi ona w oryginale bezporednio w pierwsz

scen, doda Wagner do niej koncertowe zakoczenie, nawizujce do powolnego wstpu. W tej postaci jest te odtd wykonywana. Przedtem grywano j z zakoczeniem skomponowanym rzekomo przez Mozarta, a w rzeczywistoci przez zdolnego berliskiego dyletanta, J. F. Schmidta, ktry jednak nie wnikn w intencje Glucka. W zwizku ze swoim uzupenieniem Uwertury poda Wagner jej objanienie, z ktrego warto przytoczy par waniejszych fragmentw. Wagner wyrnia cztery motywy gwne: 1. Motyw woania, pyncego z drczonego blem serca [Agamemnon, ktry na danie Artemidy ma zoy ofiar ze swej crki Ifigenii]; 2. Motyw niewzruszonej mocy rozkazujcego i przemonego dania [Grave]; 3. Motyw dziewiczego wdziku i powabu (skrzypce i flety) [Ifigenia]; 4. Motyw bolesnego, penego udrki wspczucia. Ca Uwertur wypenia ustawiczna wymiana tych powizanych nielicznymi motywami ubocznymi motyww zasadniczych [trzech ostatnich]. W nich samych nie zmienia si nic poza tonacj, lecz przez zrnicowane odpowiednio zestawienia zyskuj one coraz bardziej na dobitnoci; w ten sposb zostajemy wprowadzeni w nastrj tragicznego konfliktu, ktry

bdzie si rozwija z owych dramatycznych motyww". (9') 329 G lazunow ALEKSANDER GAZUNOW *10 VIII 1865, Petersburg; f 21 III 1936, Pary Bezporedni spadkobierca ideologii artystycznej Potnej Gromadki", kontynuator sprecyzowanego przez ni stylu narodowego. Studiowa u M. Rimskiego-Korsakowa w Petersburgu. Pierwsze kompozycje, powstae po dwch latach nauki, ujawni-; y duy talent symfonika, pewno warsztatu, dojrzao artystyczn. W 1905 wybrano Gazunowa dyrektorem konserwatorium petersburskiego. Od 1928 przebywa w Paryu. Twrczo Gazunowa przedstawia si jako nadzwyczaj konsekwentny cig rozwojowy, jednorodny, realizowany bez waha i poszukiwa. Stylistycznie muzyka ta przynaley w zasadzie do narodowej szkoy rosyjskiej; zaznaczaj si w niej jednake wpywy niemieckie (lisztowski poemat symofniczny, typ wagnerowskiej instrumentacji, beethovenowskie rozwizania

problemw formalnych). Gazunow by przede wszystkim sym-fonikiem, posiada doskona znajomo techniki kontrapunktycznej, niezawodne wyczucie formy, dynamiczn inwencj tematyczn. Niezupenie trafnie, czsto zwany by rosyjskim Brahmsem". Waniejsze kompozycje: orkiestrowe symfonie (IV 1893, VII pastoralna" 1603, VIII 1906), poematy symfoniczne (Stleka Razln 1885, Poemat liryczny 1887, Poemat epicki 1934), fantazje (Morze 1889, Kreml 1891), Valse lente 1904, Koncert skrzypcowy 1904, II Koncert fortepianowy 1917, Koncert na saksofon i orkiestr 1934; kameralne kwartety smyczkowe (V 1900, VI 1921, VII 1930), Kwartet na 4 saksofony 1932; balet Raymonda 1897. ch IV Symfonia Es-dur op. 48 (1893) wraz z dwiema nastpnymi, powstaymi te w latach dziewidziesitych, to szczytowe osignicie w symfonice Gazunowa, ktr charakteryzuje monumentalno koncepcji, wietna konstrukcja, szerokooddechowa melodyka, barwna harmonika (wpyw Wagnera) i masywna, lecz dobrze brzmica instrumentacja. O ile

V Symfonia B-dur ma optymistyczny, radosny wyraz, a VI Symfonia c-moll jest dramatyczna, to w IV Symfonii dochodz do gosu nastroje liryczne; najsilniejsze w I czci, agodz temperament scherza i rzutuj na uroczysty fina. Dzieo skada si tylko z trzech czci. Brak tradycyjnego ogniwa powolnego rekompensuje w pewnym sensie wprowadzajce fina Andante. Powolny rwnie (Andante) jest wstp do I czci (Allegro 330 Gazunow moderato) z szeroko rozwijajc si. melodi roka angielskiego, w ktrej intonacje rosyjskiej pieni ludowej splataj si z typowo orientaln ornamentyk. Narodowe rysy pomysw tematycznych znamienne s dla caej Symfonii^ co potwierdzaj oba gwne tematy Allegra; pierwszy intonowany przez obj i drugi przez roek angielski. II cz, zatytuowana Intermezzo, jest rodzajem tanecznego scherza o pastoralnym zabarwieniu (jasne dwiki instrumentw dtych drewnianych, pizzicata smyczkw, burdo-nowe kwinty basw); w

rodkowym, wolniejszym fragmencie nabiera muzyka charakteru walcowego. Przeciwwag obu pierwszych, wzgldnie krtkich i prostych czci tworzy szeroko rozbudowany i kunsztownie opracowany fina (Allegro). Monumentalno konstrukcji, kontrapunktycz-na faktura i wietna praca tematyczna dopiero tutaj daj peny obraz symfonicznego stylu Gazunowa. W tym efektownym utworze zwraca uwag pokrewiestwo jego tematw z energicznym, marszowym tematem gwnym, jak rwnie w tok narracji wtopione reminiscencje z poprzednich czci, przez co caa Symfonia staje si tworem bardziej jednolitym i jednorodnym. (32') Swoje najlepsze dzieo programowe, poemat symfoniczny Stieka Razin (1885), poprzedzi Gazunow literackim wstpem, ktry wyraa zrealizowane dwikowo myli: Woga niezmierzona i spokojna. Przez wiele lat panowa pokj w krainach pooonych nad rzek, gdy nagle zjawi si szerzcy postrach ataman kozacki, Stieka Razin, ktry przemierzajc kraj na czele dzikiej hordy, pldrowa i pustoszy miasta i wsie. Jego okrt by wspaniale

ozdobiony agle z jedwabiu, pozacane koa. Pod namiotem ze srebrnolitej tkaniny spoczywaa na wypenionych zotem i srebrem beczkach ksiniczka Persane, jego branka i ukochana. Pewnego dnia ukazaa si, gboko zamylona, towarzyszom swego pana i opowiedziaa im, e we nie widziaa zastrzelonego Stek, jego hufiec wtrcony do wizienia, a siebie sam martw w falach Wogi. Sen ksiniczki speni si. Stieka zosta otoczony przez onierzy cara. Gdy spostrzeg, e jest zgubiony, zawoa: Nigdy przez trzydzieci lat moich wypraw nie zoyem Wodze adnego podarunku. Dzi dam jej to, co jest mi drosze ni wszystkie skarby ziemi. Przy tych sowach strci ksiniczk w odmt rzeki. Gono wyrazia dzika horda uznanie swemu przywdcy'! wszyscy rzucili si na onierzy cara." Poemat posiada form swobodnego allegra sonatowego, opartego zasadniczo na motywach pieni rosyjskich burakw, 331 Gobek a zwaszcza najsynniejszej z nich Ej, uchniem, ktra przetwarzana jest z niewyczerpan inwencj i wyznacza nastrojowy

charakter dziea, napisanego z duym epickim rozmachem i nerwem dramatycznym. (16') Z kilku dzie koncertowych Gazunowa jedynie Koncert skrzypcowy a - m o 11 op. 82 utrzymuje si w repertuarze. Zawdzicza to doskonaej, zwartej formie i jednolitej fakturze, a take bardzo piewnej melodyce. Ma ona niewtpliwie rosyjski charakter, ale nie pochodzi z bliskiego i bezporedniego kontaktu z muzyk ludow; jest raczej wykorzystaniem melodycznych tradycji narodowej szkoy kompozytorw rosyjskich i Czajkowskiego" (Z. Lissa). Podobnie jak wiele koncertw romantycznych jest Koncert a-moll 1-czciowy. atwo jednak mona wyledzi w konstrukcji tradycyjne trzy ogniwa cyklu koncertowego, przez ktre przewija si jak myl przewodnia gwny temat. Jego melodia z charakterystycznymi chromatycznymi kocwkami rozwija si stopniowo w pocztkowym agodnym Moderato. Burzliwe pasae prowadz do lirycznego Andante, po ktrym w partii przetworzeniowej dochodzi do ywych, kontrastujcych dialogw midzy instrumentem solowym a orkiestr. Poprzedzone kadencj Allegro wprowadza nowy,

myliwski" temat, najpierw w gosie trbki, a potem w dwudwikach skrzypiec solo. Bogaty i efektowny kolorystycznie utwr przynosi take melodi we fletach i dzwonkach przy wtrze pizzi-cata instrumentu solowego. W caoci czy Koncert znakomicie styl symfoniczny z koncertujcym. (21') JAKUB GOBEK * ok. 1739,?; t 30 III 1789, Krakw Kompozytor polski; pochodzi prawdopodobnie ze lska. By czonkiem wawelskiej kapeli katedralnej, wspdziaa z kanonikiem katedralnym, W. Sierakowskim, w organizowaniu koncertw i uczy W jego szkole piewu. Bdc dobrym wokalist, zacz komponowa najpierw utwory wokalne. Z czasem oprcz muzyki piewanej (dla kapeli rorantystw na Wawelu) pisa take muzyk instrumentalnowokaln 'dla kapeli katedralnej). W jego tece kompozytorskiej znajdoway si z zakresu muzyki kocielnej msze, nieszpory, Offertorlum, czte-' -ry kantaty: o w. Jacku, w. Bronisawie, w. Stanisawie i w. 352 ' Corczycki

Janie Kantym. Gobek by te autorem sporej iloci dziel orkiestrowych, ale niewiele z nich dotrwao do dzi. wiemy, e napisa co najmniej cztery symfonie i Partlt na instrumenty dte. Partita i trzy symfonie dwie D-dur i jedna C-dur zachoway si. i s dzi wykonywane. Wszystkie trzy symfonie Gobka ujte s w form trzyczciow: pierwsza, Symfonia D-dur Allegro molto, Andante, Presto; druga D-dur Allegro, Rondeau andante, Allegro molto; C-dur Allegro molto, Andante molto, Presttsslmo. Forma trzyczciowa, jeszcze bez menueta, wskazuje na wczesnokla-syczny typ symfonii. Poprzednicy klasykw wiedeskich (Haydna, Mozarta, Beethovena), kompozytorzy tzw. szkoy mannheimskiej, stworzyli podwaliny pod rozwj XVIIIwiecznej symfoniki, rozwinli najbardziej typow dla symfonii form allegra sonatowego (stanowic zawsze schemat I czci symfonicznego cyklu), wprowadzili pewne charakterystyczne efekty orkiestrowe, jak np. silne kontrasty dynamiczne, progresje, okrelone zwroty kadencyjne. Gobek co bez wtpienia dobrze wiadczy o jego szerokiej znajomoci wczesnej literatury symfonicznej

dysponowa wcale biegle rodkami warsztatu kompozytorw mannheimskich; niestety, wielu efektw naduywa (zwaszcza progresji), a pewne zwroty stosowa manierycznie. Do gwnych zalet muzyki Gobka naley intensywna melodyka, niekiedy nasycona autentyczn, wie ekspresj. GRZEGORZ GORCZYCKI GERWAZY

* ok. 1665, Bytom na lsku; t 30 IV 1734, Krakw Ostatni, wybitny przedstawiciel polskiego baroku muzycznego. Odebra staranne wyksztacenie; uczy si w Pradze l prawdopodobnie w Wiedniu, w Krakowie ukoczy seminarium duchowne. Lata 169294 spdzi w Chemnie, gdzie w uznaniu jego wiedzy i muzykalnoci powierzono mu wykady retoryki i poetyki w tamtejszej Akademii, a take kierownictwo kapeli. Po powrocie do Krakowa zosta wikariuszem katedry wawelskiej, bdc rwnoczenie czonkiem katedralnej kapeli. W 1694 obj stanowisko jej kierownika i piastowa je a do mierci. Ostatni raz dyrygowa kapel katedraln podczas koronacji Augusta III i jego ony Marii Jzefiny. Gorczycki otoczony by powszechnym szacunkiem jako

wybitny muzyk, cieszy si autorytetem nieposzlakowanego obywatela: w czasie szwedzkiej inwazji jako 333 Grecki l > jeden z nielicznych duchownych pozosta w miecie, penic nieprzerwanie swe obowizki. W twrczoci Gorczyckiego przewaaj kompozycje religijne: * msze, hymny, sekwencje, offertoria i psalmy, pisane gwnie w dawnym, tradycyjnym stylu chralnym. Znaczenie Gorczyckiego dla polskiej muzyki pynie jednak z innych rde i ' szczegln wag posiadaj jego utwory wokalno-instrumen! - talne utrzymane w nowym stylu koncertujcym. Pozostawi ich Gorczycki kilkanacie, znamy jednak tylko i cztery: Laetatus sum, In -olrtute tuo, llluxlt soi, Completortum. Trzy pierwsze kompozycje to motety: Laetatus sum na 4-gto-

[ , sowy chr mieszany, 2 skrzypiec, 3 clarini (trbki) organy, In vlrtute tuo na sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec i organy, wreszcie Illuzlt soi na 2 soprany, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, wiol, 2 wiolonczele i organy. Ten ostatni utwr skupia wybitne cechy talentu i warsztatu Gorczyckiego, wiadczy o wietnym t i wadaniu technik kontrapunktyczn, a zarazem o duej wraliwoci kolorystycznej. Interesujcy szczeg: w Illuzit soi zjawiaj si rytmy polonezowe. Ale mistrzowskim dzieem na skal europejsk jest niewtpliwie Completorium, czyli cykl psalmw i pieww na chr, 2 skrzypiec, 2 clarini (trbki) i organy. Jest to utwr imponujcy rozmiarami i kunsztem kompozytorskim, o icie haendlow-skiej ekspresji. Gorczycki daje w nim jakby przegld wszelkich znanych sobie rodkw technicznych. Styl koncertujcy l wyraa si w ciekawym i trafnym przeplataniu solistw, chru i orkiestry; w partiach fugowych ujawnia si mistrzowska ; polifonia, inwencja melodyczna wici triumfy w ustpach

homofonicznych. HENRYK MIKOAJ GRECKI *6 XII 1933, Czernica Jeden z najciekawszych talentw wrd polskich kompozytorw wspczesnych. Studia odbywa w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach (kompozycja u B. Szabelskego). W latach 197579 by rektorem teje uczelni. Twrczo Greckiego cechuje denie do wypracowania odrbnego jzyka dwikowego. Zarwno w pierwszych kompozy-'' cjach grawitujcych ku postwebernizmowi, jak i w dalszych ' dodekafonicznych lub aleatorycznych naczelnym problemem jest osignicie maksymalnej ekspresji. Grecki uzyskuje J 334 / Grecki dziki swoistemu traktowaniu dynamiki w jej kracowych przejawach, przy rwnoczesnym redukowaniu innych elementw. Ogromna witalno tej muzyki posiada sugestywna sil wyrazow. Jednak od czasu Ad Matrem (1971) problemy

nowatorstwa dwikowego, wspbrzmie, redukcji elementw schodz na plan dalszy. W III Symfonii (1976) wysoko dwiku odzyskuje sw nadrzdn wano, pojawia si obca dotd Greckiemu tendencja do polifonii, forma przyjmuje charakter statyczny, nierozwojowy, poprzedni dynamizm przeradza si w nastrj kontemplacji. Gwn sil kreujc staje si pierwiastek pozamuzyczny tekst. Waniejsze utwory: orkiestrowe I Symfonia 1959" na orkiestr smyczkow i perkusj 1959, Scontri 1960, Refren 1965, Muzyka staropolska 1969, Canticum graduum 1969; kameralne Koncert na 5 instrumentw i kwartet smyczkowy 1957, Sonata na 2 skrzypiec 1957, Genezis (nr l Elementi per tr archi 1962, nr 2 Cantt strumentali per 15 esec-utori 1962, nr 3 Monodram per sopranc, metallt di percussione e set tHolbassi 1983, nr 4 C/ioros I per strumentl ad archi 1964), Diagramy na flet solo 1961, La Musiuette 11 na blach, 2 fortepiany i perkusj 1967, Kantata na organy 1968; wokalne Epitafium do sw J. Tuwi-ma na chr mieszany i zesp instrumentalny 1958, Monologhl per soprana e tr gruppl di strumentl 1960, Dwie pieni

sakralne na baryton i orkiestr 1971, Ad Matrem na sopran, chr i orkiestr 1971, II Symfonia Kopernikowska" na sopran, baryton, chr i orkiestr 1972, Euntes ibant et flebant (1973) i Amen (1974) na chr a cappella, III Symfonia Symfonia pieni alosnycfi" na sopran i orkiestr 1976, Deatus Vlr na baryton, chr i orkiestr 1979 Symfonia 1959" napisana jest na du orkiestr smyczkow i bogato obsadzony zesp perkusyjny. Skada si z 4 czci; na III Midzynarodowym Festiwalu Muzyki Wspczesnej w Warszawie w 1959 wykonano po raz pierwszy jedynie trzy fragmenty (II cz jest niezmiernie trudna do odpowiedzialnego przygotowania). I cz kompozycji, Iniookacjo, opiera si w miejsce dawnych dwu tematw na dwu odmiennych koncepcjach faktury: jedna polega na penym spitrzeniu pionowym duej iloci dwikw, druga na pojedynczych uderzeniach perkusji. Cz II opiera si na grze dwikw i barw instrumentalnych w zoonych rytmach. Cz III Choral jest na wskro punktualistyczna. W IV czci Lauda dominuje muzyka perkusyjno-punktualistyczna, dobarwiana brzmieniem fortepianu, (ca 20')

335 Grecki S c o n t r i (Zderzenia) na orkiestr (1960). Orkiestra podzielona jest tu na 4 zasadnicze grupy: instrumenty dte drewniane i dte blaszane (po 12 instr.), grupa perkusyjna (52 instr. obsugiwane, rzecz jasna, przez mniejsz ilo muzykw) oraz grupa instrumentw smyczkowych (60 instr.). Zderzenia zostay wykonane po raz pierwszy 21 IX 1960 na IV Midzynarodowym Festiwalu Muzyki Wspczesnej w Warszawie (dyr. J. Krenz). W programie Festiwalu pisa Grecki o swym utworze: Operuj dwoma typami zestawie dwikw. S to: kompleksy o rnej iloci dwikw od l do 12 i pasma o rnej iloci dwikw od l do 88. Kompleks dwikowy to pewna ilo dwikw rozlegych w pionie lub poziomie. Pasmo dwikowe to pewna ilo dwikw skupionych w pionie. [.] Dyem do oderwania si od tradycyjnego podziau przestrzeni dwikowej. Podzia, jaki zastosowaem, polega na wzajemnym zderzaniu si kompleksw i pasm dwikowych. Cay utwr zbudowany jest na jednej zasadniczej serii dwunastodwikowej, z tym e poszczeglne grupy instrumentw maj wasne serie, o

charakterystycznej budowie komrkowej, wywodzce si z serii zasadniczej". (17'30") piewy instrumentalne (Canti strumentali per 15 esecutori, 1962) to kompozycja pisana na may skad orkiestrowy o interesujcym brzmieniu sumarycznym: 2 flety, trbka, mandolina, gitara, 2 fortepiany, 2 zestawy perkusyjne i 6 instrumentw smyczkowych. Posugujc si tym zestawem, kompozytor wydobywa w zasadzie tylko dwa efekty: efekt glissanda i efekt perkusyjnoci" caego zespou, starajc si o zachowanie cigoci materiaowej i ekspresyjnej. (8') Muzyk staropolsk na orkiestr (196769) inspiroway wedug autora dwa zabytki muzyki staropolskiej (std tytu): organum Benedicamus Domino, zapisane w Anty-fonarzu klarysek ze Starego Scza (ok. 1300), oraz cantus firmus z pieni Ju si zmierzcha (ok. 1556) Wacawa z Szamotu. W Muzyce przewijaj si oba wspomniane utwory na zasadzie cytatu harmonicznomelodycznego, dziki czemu kompozycja wkracza w wiat dwikowy, ktry mona okreli jako tradycyjny, mimo uycia typowej dla Greckiego techniki bruitystycznej. (ok. 23')

Canticum graduum na orkiestr (1969) ma cech znamienn dla stylu kompozytora: denie do muzyki uproszczonej, elementarnej. Wyraa si to w wiadomej redukcji rodkw, w ograniczeniu materii dwikowej wycznie do 336 ;;Grecki pionw akordowych, budowanych z dwikw obu szeregw gamy caotonowej w nawarstwieniach sekundowych. Akordy zostaj rozbudowane lub cieniane poprzez kolejne dodawanie lub odejmowanie dwikw tej gamy od unisonu do penego szeciodwiku caotonowego. Z kolei oba szeregi gamy (ujte w akordy) zostaj sobie przeciwstawiane, co prowadzi do kulminacji dziea, polegajcej na wielokrotnym powtarzaniu penego ju dwunastodwiku. Po kulminacji nastpuje gwatowna zmiana brzmienia dugie i ciche akordy, teraz oparte na materiale diatonicznym (rwnie w nawarstwieniach sekundowych). Prawykonanie Canticum graduum odbyo si 11 XII 1969 w DiisseZdorfie; orkiestr dyrygowa Michael Gielen. (ok. 12') II Symfonia na sopran, baryton, chr i orkiestr (1972) nosi miano

Symfonii Kopernikowskiej, ale autor nie zamierza stworzy kompozycji tylko okolicznociowej, lecz dzieo bdce rodzajem muzycznej kontemplacji wszechwiata. Teksty tej wokalno-orkiestrowej Symfonii wzite s z Psalmw oraz z dziea De revolutionibus Mikoaja Kopernika. Cao skada si z 2 kontrastujcych z sob, formalnie do rozbudowanych czci. Uderza szczeglnie kontrastowo dynamiczna. W czci I dynamika jest gwatowna i brutalna, w II wokalnej na og ciszona. Partie solowe sopranu i barytonu nadaj tej czci charakter zgoa liryczny. Fina opiera si na chorale z Antyfonarza boogrobcw z Miechowa (II p. XV w.), przy czym autor zastpi oryginalny tekst sowami Kopernika. Prawykonanie II Symfonii odbyo si 22 VI 1973 w Warszawie przy udziale Stefanii Woytowicz, Andrzeja Hiol-skiego oraz Orkiestry i Chru Filharmonii Narodowej pod dyrekcj Andrzeja Markowskiego. (ok. 37') III Symfonia (Symfonia pieni aosnych) na sopran i orkiestr (1976) skada si z 3 czci-pieni. Pierwsza, najdusza (ok. 27 minut) pisze w komentarzu kompozytor to cisy kanon przerwany inwokacj sopranu. W temacie kanonu wykorzystaem

fragment pieni kurpiowskiej ze zbiorw ks. Wadysawa Skierkowskiego. Druga pie najkrtsza jest rodzajem lameiitacji o prostej budowie ABABC. W pieni trzeciej zastosowaem wariacyjne opracowanie melodii ludowej z Opolskiego, ze zbiorw Adolfa Dy-gacza." Teksty trzech pieni III Symfonii to fragment XV-wiecznego Lamentu witokrzyskiego (cz. I), wierszowany napis z celi wiziennej (cz. II) i ludowy z Opolszczyzny (cz. III), wszystkie gboko tragiczne, nasycone cierpieniem. Prawyko22 Przewodnik koncertowy 337 deGrandis nanie dziea odbyo si w Royan 4 IV 1977, piewaa Stefania Woytowicz; Orkiestr Symfoniczn rozgoni Siidwestfunk dyrygowa Ernest Bour. (ok. 55') RENATO DE GRANDIS * 24 X 1927, Wenecja Skoczy Conservatorio Benedetto Marcello w Wenecji (kompozycj studiowa pod kierunkiem G. F. Malipiera i B. Maderny). Kompozytor umiarkowanie nowoczesny (umiarkowany post-

seriallsta"), pisze jzykiem wspczenie konwencjonalnym. Wasne i ciekawe rozwizania ma w zakresie muzyki kameralnej. De Grandis posiada prawdziwy talent dramaturga" muzycznego, pisze sporo dobrej, bezporedniej i sugestywnej w dziaaniu muzyki scenicznej. Waniejsze kompozycje: Canti sulle pause dla 7 wykonawcw 1959, Vorelai dla 8 wykonawcw 1962, farsa w 3 aktach Gloria al re 1963, Cadore na orkiestr 1964, Toccata a doppo cro figurato na 2 fortepiany 1964, Balii, canzonl e rltornelli (opracowania weneckiej muzyki ludowej od XV do XVIII w.) a. > 1964, opera Bilra 1965, Tr Canzonl da battello na orkiestr, kameraln 1967, La Rosslniana divertimento wg Rossiniego , 1969 (take balet 1970), Arlecchiniana na orkiestr 1970, La '.' comedia ueneziana na sol, chr i orkiestr 1970, Serenata prima na tenor i orkiestr 1970, Serenaia terza na bas, chr i 3 instrumenty 1971. Cadre na orkiestr (1964) jest jednym z bardzo niewielu dzi dzie, ktre moglibymy okreli jako cykl wyranie tematycznych

poematw symfonicznych. Cykl ten ilustruje" przeycia autora, ktry od najmodszych lat uprawia alpini-styk, przy czym kompozytorowi nie chodzio o opisanie swoich wrae, lecz o oddanie gbokich emocjonalnych dowiadcze". I cz odtwarza stan fizyczny i psychiczny" przy pokonywaniu ciany, II cz powstaa pod wraeniem zdobywania wysokiego szczytu, III ilustruje" samotno alpinisty podczas dugich godzin oczekiwania na korzystn pogod. W kompozycji obok partii dokadnie okrelonych mieszcz si partie aleatoryczne i improwizowane. Grieg EDYARD GRIEG < s , , , * 15 VI 1843, Bergen; t 4 IX 1907, Bergen Stanowcza rada synnego skrzypka Ole Bulla sprawia, e rodzice Griega (ojciec kupiec, urzdnik konsulatu angielskiego w Berger, matka wyksztacona pianistka i piewaczka) zdecydowali si na muzyczny kierunek jego studiw. W 1858 zostaje oddany do konserwatorium w Lipsku, ktre koczy w cztery lata pniej jako jeden z najwybitniejszych uczniw. Do 1866 Grieg przebywa w Kopenhadze; wraz z

kompozytorem R. Nord-raakiem rozwija dziaalno organizacyjnornuzyczn. w 1867 obejmuje stanowisko dyrygenta Towarzystwa Filharmonicznego w Christianii, dzi Oslo. Wyrazy uznania dla talentu Griega, wypowiedziane przez Franciszka Liszta, skaniaj wadze norweskie do przyznania kompozytorowi stypendium na wyjazd do Rzymu. Po powrocie do Christianii (1871) organizuje tam Towarzystwo Muzyczne. Za zasugi dla sztuki norweskiej rzd przyznaje mu doywotni pensje., zapewniajc cakowit niezaleno materialn. Grieg odbywa wiele podry koncertowych jako kompozytor, pianista i dyrygent; wyjeda do Lipska, Wiednia, Parya, parokrotnie do Anglii (w 1894 otrzymuje tytu doktora h.c. uniwersytetu w Cambridge, w 1906 uniwersytetu w Oksfordzie). Francuska Legia Honorowa oraz Francuska Akademia Sztuk Piknych przyjmuj go w poczet swych czonkw. Twrczoci sw pooy podwaliny pod norwesk muzyk narodow. Chopin Pnocy", jak go nazwa Hans von Btilow, sign do rodzimych pieni tacw, wykorzysta w artystycznym przetworzeniu charakterystyczne zwroty melodyki ludowej, waciwe tej muzyce brzmienia harmoniczne; przeoy na jzyk dwikowy

klimat wyrazowy i nastrj pnocnego krajobrazu (podobnie jak to nieco pniej uczyni Sibelius w muzyce fiskiej). Domieszka nuty sentymentalnej sprawia, i muzyka ta nie ma surowoci ludowego autentyku, posiada jednak walor bezporednioci i prostoty zyskaa te sobie wielk popularno. Najwybitniejsze dziea Griega to przede wszystkim Koncert fortepianowy a-moll 1868, dwie suity orkiestralne Peer Gynt (op. 46 i op. 55) z muzyki do dramatu Ibsena, Suita z czasw Holberga na orkiestr smyczkow 1884, na ten sam zesp Dwie melodie elegijne, Melodie norweskie 1895, Suita liryczna, uwertura koncertowa W jesieni 1865; kompozycje na chr z orkiestr, utwory kameralne trzy sonaty skrzypcowe (F-dur 1865, G-dur 1867 i c-moll 1887), Kwartet smyczkowy C-dur 1878, Sonata tuiolonczetotoa a-moll 1883. 25 opusw utworw fortepianowych zawiera m. in. Sonat e-moll, 10 zeszytw minia22' , 339 Crieg tur zatytuowanych Utwory liryczne opracowania norweskich tacw i pieni

ludowych. Wiele miejsca w twrczoci Grega zajmuj pieni solowe na gtos z fortepianem, ktrych gwn inspiratork i wietn wykonawczyni bya ona kompozytora, >;: piewaczka Nina Hagerup. ch I i II suita z muzyki do P e e r G y n t a op. 46 i 55. Rzadki to wypadek, by muzyka staa si sawniejsza od dramatu, ktry ilustruje. Nie spodziewa si tego zapewne kompozytor ani tym bardziej sawny pisarz norweski, Henryk Ibsen, proszc Griega o napisanie muzyki do wybranych przez siebie fragmentw swojego Peer Gynta. Powstay (187476) 22 numery, z ktrych najbardziej udane i chwytliwe" poczy kompozytor w dwie suity po cztery utwory. Obie suity, a zwaszcza pierwsza, zadomowiy si szybko i na stae w po-pularnosymfonicznym repertuarze. Im wanie i transkrypcjom poszczeglnych ich czci na rne zespoy i wszystkie bodaj instrumenty solowe zawdzicza Grieg to, e jego nazwisko jest tak szeroko znane. Grieg zestawi suity z Peer Gynta, kierujc si wzgldami muzycznymi, a nie rozwojem akcji scenicznej dramatu, std te kolejne utwory nie stanowi konsekwentnej treciowo" caoci.

I Suit inauguruje Poranek (Allegretto pastorale), jeden z najpikniejszych muzycznych wschodw soca, ktry od pastoralnego motywu fletu rozwija si coraz szerzej i barwniej a do promiennej kulminacji. Chocia utwr ten jest wprowadzeniem do IV aktu, rozgrywajcego si w Afryce, jego koloryt brzmieniowy jest wyranie pnocny, norweski. mier Azy (Andante doloroso) wzruszajco komentuje scen ostatnich chwil matki Peer Gynta, ktry agodzi jej konanie swoimi fantastycznymi opowieciami. W napisanym wycznie na instrumenty smyczkowe utworze zwracaj uwag ciekawe, wypywajce z oryginalnego prowadzenia gosw, raz surowe, raz znowu mikkie barwy harmoniczne. Take tylko orkiestra smyczkowa wykonuje egzotyczny, zmysowy Taniec Anitry (Tempo di mazurka), crki arabskiego szejka. Fantastyczny obraz ze wiata nordyckich legend przedstawia fina I Suity, zatytuowany W grocie Krla Gr (Alla marcia e molto moderato): koboldy, gnomy, trolle drcz Peer Gynta, uwodziciela crki ich wadcy, Krla Gr. Ten arcyefektowny utwr skada si z szeregu dynamicznych i instrumentacyj-nych przeobrae krtkiego tematu, zagszczajcych si i narastajcych do punktu

szczytowego, gdzie zostaj przerwane i zakoczone ostrymi, przenikliwymi akordami. (17') Na czele II Suity stoi silnie skontrastowany nastrojowo 340 'Grieg utwr Porwanie narzeczonej. Skarga Ingridy (Allegro furioso. Andante doloroso). Jego skrajne czci, krtkie i gwatowne, ilustruj wzburzenie goci obecnych na weselu, z ktrego Peer Gynt mszczc si za okazywan mu jako nieproszonemu gociowi niech uprowadzi pann mod, Ingrid. Skarga porwanej brzmi w kantylenie skrzypiec duszego ogniwa rodkowego. Odpowiednikiem Taca Anitry jest bardziej jeszcze moe orientalny w klimacie muzyki Taniec arabski (Allegretto vivace) ze piewnym epizodem centralnym, wykonywanym przez same smyczki. Dramatyczny Powrt Peer Gynta (Allegro motto agitato) realistycznie ukazuje sceneri, ktra towarzyszy przybyciu bohatera po latach wdrwek do brzegw Norwegii: burz, zatonicie statku, ocalenie Peer Gynta. Zna tu niewtpliwy wzr Wagnerowskiej uwertury do Holendra tuacza. II Suita jest z

pewnoci mniej popularna ni pierwsza, ale koczy si najwikszym sukcesem Griega Pieni Solwejgi (Andante). Pierwsza, modziecza mio Peer Gynta, wierna Solwejg, oczekuje w swej samotnej grskiej chacie wytrwale powrotu ukochanego, ktry j kiedy porzuci. Jej pie (tu oczywicie czysto instrumentalna), wzruszajca arliwoci uczucia, ma wyranie norweski, ludowy klimat dwikowy. (18') Skomponown pocztkowo na fortepian i zinstrumentowan pniej na orkiestr smyczkow Suit w dawnym stylu Z czasw H o l b e r g a" op. 40 napisa Grieg w 1884 z okazji obchodzonej wtedy w Skandynawii bardzo uroczycie 200. rocznicy urodzin komediopisarza Ludwika Holberga (16841754), ktrego znaczenie jako miaego satyryka i dowcipnego moralizatora jest dla krajw skandynawskich rwne znaczeniu Moliera dla Francji. ycie i twrczo Holberga przypady na czasy Haendla i Bacha, i dlatego dla muzycznego uczczenia swego wielkiego rodaka wybra Grieg dawn form suity, tworzc cykl tacw, wdzicznie stylizowanych pod epok baroku i rokoka. Ale w tym perukowym utworze" jak sam si o nim kiedy wyrazi bardzo

szczliwie umkn Grieg sztywnego akademizmu: posugujc si tematami w dawnym stylu, tchn w klasyczne formy ducha romantycznej poezji Pnocy. Suita skada si z 5 czci. Najczyciej moe w duchu XVIII-wiecznym utrzymuje si pocztkowe, oparte na 3-tonowym motywie Preludium (Allegro vivace) ,z szerokimi, haendlowskimi figuracjami akordowymi. II cz stanowi Sarabanda (Andante espresaivo), w swoim dostojnym charakterze do ju odlega od pierwotnego, tanecznego przeznaczenia. Wdziczny obrazek muzyczny w rodzaju jakiej scenki Watteau stwo341 C r i v. g rzy Grieg w Gawocie (Allegretto), ktry wszake w rodkowym triu d la musette zdradza wyranie swe nordyckie pochodzenie. Najbardziej romantycznouczuciowa jest bachow-sko" powana Aria (Andante religioso), po ktrej cao zamyka peen humoru starofrancuski taniec prowansalski Ri-gaudon (Allegro con brio). (20') Uwertura koncertowa W jesieni" op. 11. Grieg najpeniej i

najchtniej wypowiada si w formach miniatury fortepianowej i wokalnej. W muzyce symfonicznej, ktra nie bya mu tak bliska, pord niewielu kompozycji wikszo stanowi take miniatury, poczone w ramy suity (np. Tace norweskie). Wyjtek przedstawiaj dwa modziecze dziea: Uwertura W jesieni" i Koncert jortepianowy amoll. Uwertura koncertowa W jesieni", nawizujca tematycznie do jednej z pieni Griega, powstaa w 1865. Tytu jednoznacznie okrela ogln programow tre dziea, a muzyka w wielu momentach zapowiadajca ju indywidualno kompozytora do wyranie sugeruje jej szczegy: melancholijny obraz opadajcych lici (zstpujcy motyw instrumentw dtych, szeleszczce biegniki i tremola smyczkw), jesienn zawieruch (silnie zrytmizowany, gwatowny epizod), polowanie (sygna poddany jest tu przez wesoy motyw rogw i obojw), rubaszny taniec chopski (kocowy fragment w dobitnie akcentowanym, trzywierciowym rytmie). (10') Koncert fortepianowy a-moll op. 16, jedyny w twrczoci Griega, napisany w 1868 w czasie letniego pobytu kompozytora w Danii, cieszy si od pierwszego

wykonania wielkim powodzeniem, ktre utrzymywao si do pocztkw naszego stulecia. W pierwszych dziesitkach XX w. rzadziej grywano to dzieo, do czego w duej mierze przyczynio si nadgorliwie krytyczne stanowisko znawcw muzycznych wobec caoksztatu twrczoci Griega. Dla szerokich k suchaczy a prawdopodobnie i dla owych znawcw nie straci jednak Koncert a-moll nigdy nic ze swego uroku i dzi suchany jest zawsze z wielk przyjemnoci, pozostajc w repertuarze kadego prawie estradowego pianisty. Szczery liryzm, silne kontrasty nastrojowe, jasne barwy harmoniczne, nieustanne potrcanie o pokrewne tonacje molowe te wszystkie charakterystyczne cechy stylu Griega cz si jeszcze w Koncercie z entuzjazmem modoci (Grieg mia 25 lat, piszc to dzieo), ktry emanuje /. kadej jego czci. Jest on prawdziwie romantycznym utworem, pokrewnym w oglnym charakterze Koncertowi fortepianowemu (rwnie a-moll) Schumanna, duchowego mistrza Griega, lecz 342 H dba

zupenie oryginalnym w bogactwie melodycznym i rytmicznym, wywodzcym si z norweskiego taca i pieni ludowej. Jakby pienic si kaskad rozpoczyna Koncert szereg potnych, opadajcych akordw, po ktrych instrumenty dte drewniane wchodz z gwnym tematem I czci (Allegro molto moderato), wahajcym si midzy moll a dur i pyncym dalej szerok, liryczn melodi, by w kocu przej w antycypowane przez wiolonczele, perlce si w fortepianie frazy drugiego tematu. Jako nieodrodny romantyk, rezygnuje Grieg z Klasycznego przetwarzania tematw, a rozwija utwr dalej rapsodycznie w szeregu barwnych dwikowo obrazw. Repryza koczy si pen pianistycznego zacicia kadencja, ktra uprzedza krtk kod, przypominajc akordow kaskad pocztku. W tajemniczym nastroju utrzymane jest Adagio (II cz.) rozmarzony piew szlachetnego serca". Daleki od formalnych skrupuw, wprowadza Grieg swobodnie tematy, powtarza je z upodobaniem w rnych ujciach, delektuje si mona powiedzie ich piknem. Bezporednio, po fermacie, rozpoczyna si fina (Allegro moderato molto e marcato. Quasi presto. Andante

maestoso). Jego gwne zrby oparte s na skocznych rytmach norweskich tacw ludowych. Tym wiksze wraenie wywouje szeroka i piewna melodia lirycznego tematu; wprowadzona najpierw przez flet na migotliwym tle smyczkw, przeradza si pod koniec w potny hymn. (30') ALOIS IIABA *21 VI 1893, Vizovice (Morawy); t 18 XI 1973, Praga -',, Kompozytor czeski. Studiowa w konserwatorium w Pradze u V. Novaka (do 1915), pniej (191822) u F. Schrekera w wiedeskiej Musikakademie oraz w berliskiej Musikhochschule. W 1921 wykonany zosta jego Z Kwartet smyczkowy, pierwsze dzieo napisane w systemie wieretonowym. Odtd Haba mia si sta czoowym reprezentantem muzyki mikrotonowej, ktr te wyjania teoretycznie. W latach 192301 uczy w praskim konserwatorium, potem Akademii Muzycznej, kompozycji mikrotonowej. W latach 194548 by take dyrektorem teatru im. Smetany w Pradze. W dziedzinie muzyki mikrotonowej (J- _, i _ i itonowej) przez przeszo p wieku by najpodniejszym i najciekawszym twrc, w dziedzinie muzyki atematycznej

wznis si poza konwencjonalne techniki, wycigajc z Schon343 Hdba bergowskiej zasady niepowtarzalnoci materiau dwikowego materiaowe i formalne konsekwencje. W obu tych dziedzinach okaza si Haba twrc nieprzecitnym, w ostatnich latach ycia tworzy rwnie muzyk bardzie] konwencjonaln blisk folklorowi, posugujc si nawet harmonik funkcyjn. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Uwertura 1920, fantazja symfoniczna Droga ycia 1934, Suita 1952, Koncert skrzypcowy 1954, Koncert altwkowy 1956; muzyka kameralna 16 kwartetw smyczkowych (diatonicznochromatyczne: I 1920, VIIIX 195152, XIII 1961, XV 1964, wiertonowe: IIIV 192122, VI 1950, XII 1960, XIV 1963, l tonowe: V 1923, X 1952, XI 1958, * -tonowy XVI 1967), 4 nonety, duety, Notatki z dziennika na narratora i kwartet smyczkowy 1970, liczne kompozycje na instrumenty solo (m. in. na fortepian wiertonowy), utwory chralne i pieni. Jest take autorem 3 oper: wier-tonowej

Matka 1930, diatonicznochromatycznej Notoa ziemia 1936 i ^ -tonowej Przyjd krlestwo Twoje (do wasnego libretta) 1942. Koncert skrzypcowy (1954) jest dzieem typowym dla atematycznego stylu kompozytora. Jego forma pomylana zostaa kalejdoskopowo: tworz j odcinki zmienne w tempie i charakterze, nie pozbawione duyzn, ale przez rozmaito tematyki i barwy skadajce si na bardzo efektown cao. Wraenie potguje wietnie napisana, trudna partia skrzypcowa. Cao skada si z 3 czci. I cz to Allegro cantabile z wirtuozowsk kadencj skrzypiec solowych przed zakoczeniem. Cz II, Andante cantabile, wydaje si skomponowana z wikszym rozmachem, jej koloryt jest miejscami bardzo pikny (nietematyczne wejcie skrzypiec solo na strunie G), a wprowadzenie tanecznego epizodu o charakterze scherza przyczynia si do formalnej wieloznacznoci dziea. Po czym nastpuje powrt do klimatu pocztkowego, ale bez jakichkolwiek reminiscencji tematycznych i fakturalnych. Bardzo wirtuozowska jest III cz Koncertu, Finale, Allegro agitato, wesoa, taneczna, z kontrastujcym epizodem lirycznym. (30') 3*4

' H aend el GEORG FRIEDRICH HAENDEL *23 II 1685, Halle; 114 IV 1759, Londyn Nauk muzyki rozpocz majc 8 lat. Ojciec nadworny ksicy cyrulik nie chcia jednak dla syna kariery muzycznej, przeznaczajc go do zawodu prawniczego. Do 1702 Haendel ksztaci si w muzyce pod kierunkiem W. Zachowa. Rozpoczyna rwnie studia prawnicze na uniwersytecie w Halle, jednak przerywa je po roku, by powici si wycznie muzyce. Udaje si do Hamburga, wwczas centrum skupiajcego najwybitniejszych mistrzw gry organowej. Bezporedni przyczyn wyboru Hamburga byo jednak zainteresowanie dziaalnoci operow R. Keisera. Haendel zostaje drugim skrzypkiem w jego orkiestrze, daje si pozna jako wietny klawesynista. Przypadek uatwia modemu muzykowi start kompozytorski: Keser zniechcony do podjtego tematu opery, naglony terminem, powierza Haendlowi jej napisanie. Tak powstaje w 1705 Alml-ra debiut kompozytorski uwieczony wielkim sukcesem. W nastpnym roku Haendel udaje si do Woch.

Okres woski" (170609) jest bardzo wany dla jego artystycznego rozwoju. Zawiera przyja z najwybitniejszymi tamtejszymi kompozytorami (A. Corellim, A. i D. Scarlattimi, A. Steffanim), przyswaja sobie zdobycze techniczne i stylistyczne muzyki woskiej. Odwiedza Florencj, Rzym, Neapol i Wenecj jego opera Agryppina, kantaty: Lucrezla, Apollo e Dafne, oratoria: La Resurrezlone i II Trionfo del tempo, zyskuj wielkie uznanie i saw. Nadto uchodzi za jednego z najwikszych wspczesnych wirtuozw gry na klawesynie i organach (nawet D. Scar-latti skapitulowa przed jego mistrzostwem). W 1710 Haendel obejmuje na krtko stanowisko nadwornego dyrygenta w Hanowerze. Parokrotnie wyjeda do Londynu na premiery swych oper; w 1713 ostatecznie osiada w Anglii. Krlowa Anna przyznaje mu doywotni pensj. W latach 171820 sprawuje funkcj directora musicae" u ksicia Chan-dosa (z tego okresu pochodz synne hymny Chandos An-thems). Kiedy w 1719 utworzona zostaa Krlewska Akademia Muzyczna, powoana do kultywowania opery woskiej, Haendel wraz z G. B. Bononcinim i A. Ariostim objli Jej kierownictwo artystyczne.

Nastpne lata to walka Haendla o utrzymanie prymatu opery woskiej, walka z konkurencyjnym" satyryczno-balladowym rodzajem, zapocztkowanym przez J. Gaya i Ch. Pepuscha Oper ebracz. Poczwszy od 1735 trzon twrczoci Haendla stanowi oratoria. Rwnoczenie powstaj synne koncerty organowe (wykonywa je kompozytor sam w przerwach pomidzy poszczeglnymi cz345 H aendel ciami oratoriw). W 1737 Haendel ulega atakowi apopleksji. Po duszej rekonwalescencji powraca jednak do czynnego ycia koncertowego. W 1742 koczy prac nad jednym ze swych najdoskonalszych dzie monumentalnym oratorium Mesjasz. W czasie tworzenia oratorium Jephta pojawiaj si oznaki sabnicia wzroku. Ostatnie 7 lat ycia Haendel by niewidomy, mimo to nie przesta dziaa: dyrygowa oratoriami, przerabia i uzupenia swoje dawne partytury. Spis kompozycji Haendla jest szczeglnie obfity. Obok 46 oper (m. in. RodeWndo, Ottone, Juliusz

Cezar, Kserkses, Ezlo, Ario-dante, Radamtsto czy Amadis s dzi wykonywane z cakowitym powodzeniem; od lat dwudziestych naszego stulecia datuje si renesans oper Haendlowskich) znajdujemy 32 oratoria (m. in. Acts Galatea, Saul, T-,'Allegro, ii Pensleroso ed ii Moderato, Mesjasz, Samson, Juda Machabeusz), 99 kantat, 20 duetw kameralnych (opracowali je w wydaniu kompletnym J. Brahms i J. Joachim), psalmy i hymny, z muzyki instrumentalnej wymienimy: Water Musie, Firework Musie, koncerty organowe, concerti grossi, sonaty kameralne, sonaty na flet, na obj, na wiol da gamba, suity i fugi klawesynowe. Do wyyn mistrzostwa i szczytowego rozwoju doprowadzi Haendel form oratorium ze wspaniaymi, monumentalnie zakrojonymi partiami chru, lirycznymi ariami i ekspresyjnymi recytatywami. W zakresie muzyki instrumentalnej posun daleko rozwj techniki organowej i klawesynowej, przyczyni si w duym stopniu do wyksztacenia pniejszych form muzyki klasycznej (sonata, uwertura, koncert instrumentalny). Jego opery nale stylistycznie do typu opery woskiej z wszystkimi zaletami i wadami bel canta; oryginalny i indywidualny jest w nich sposb dramatycznego charakteryzowania postaci

(nierzadko par arii, z ktrych kada wyraa odrbny rodzaj afektu, stwarza plastyczn charakterystyk danej osoby dramatu). Ujawniaj nadto niezawodne Haendlowskie wyczucie scenicznoci praw rzdzcych operow dramaturgi. cli CONCERTI GROSSI Za twrc formy concerto grosso, a w kadym razie za jej pierwszego doskonaego przedstawiciela uwaany jest Arcaji-gelo Corelli. Dziki jego uczniom rozpowszechnia si ta forma instrumentalnej muzyki barokowej w caej Europie, a jej gwnymi przedstawicielami stali si m. in.: Pitro Locatelli, Antonio Vivaldi, Francesco Geminiani, Jan Sebastian Bach w swoich Koncertach brandenburskich i G. F. Haendel w 346 H o e n c? e l 12 concerti grossi op. 6. Ten zbir jest najpowaniejsz pozycj w orkiestrowej twrczoci autora wspaniaych oratoriw; sam kompozytor przywizywa do owych koncertw du wag, maj te one istotne znaczenie w historii swojej formy. W koncertach nie

stara si Haendel o kunsztown technik kontrapunktyczn, cho nie brak znakomitych jej przykadw, lub o skomplikowane przetwarzanie motyww, lecz wprowadza plastyczne tematy czy wdziczne epizody solowe, dc do uzyskania jak najwikszej prostoty i przystpnoci. Con-certo grosso oznacza form, w ktrej caej orkiestrze grosso, przeciwstawiane s mniejsze grupy instrumentalne, zwane concertino. W 12 koncertach Haendla grupy te obejmuj tylko rne instrumenty smyczkowe, gdy dte nie s w ogle reprezentowane. Mimo tej jednostronnoci" osiga jednak kompozytor mistrzowsko efektowne kontrasty brzmieniowe i wyrazowe. Formalnie nie przedstawiaj koncerty jednolitego schematu; ilo czci waha si od 4 do 6, upodabniajc poszczeglne dziea do sinfonii (pierwowzr uwertury), sonaty lub suity. Wynika to chyba przede wszystkim z faktu, e kady z 12 koncertw jest jakby znakomit improwizacj, kady bowiem powsta przecie spontanicznie w cigu jednego dnia, jesieni 1739. Std te zrozumiae jest, e nie wszystkie posiadaj jednakowe walory ale niewtpliwie wszystkie warte s poznania. Opus 6 Haendla ukazao si drukiem w 1740 pt. 12 Grand Concertos, i jeeli sowo grand oznacza moe szeroki zamys twrczy i

wspaniao realizacji, to jest ono w peni uzasadnione w stosunku do tego znakomitego cyklu. Godnie wprowadza w Opus 6 Koncert G-dur nr 1. Angielski historyk i entuzjasta muzyki Haendlowskiej, Charles Burney (17261814), stwierdza, e w powolnej czci I (A tempo giusto), chocia zamyka si ona zaledwie w 34 taktach, zostao wszystko powiedziane". Istotnie, owa daleka zapowied Andante con moto z Koncertu fortepianowego G-dur Beethovena uzasadnia to spostrzeenie: w dramatycznym dialogu tego krtkiego utworu nastrojowy wyraz zmienia si od pocztkowego zdecydowania poprzez elegijne i rozmarzone epizody molowe w mikkie, rozpywajce si dwiki zakoczenia. Energiczna II cz (Allegro) zawiera szereg wesoych partii solowych. III cz (Adagio) ma znowu charakter dialogu, w ktrym dwoje skrzypiec piewa na sposb wokalnych duetw tego czasu". Kulminacyjny punkt caoci przedstawia IV cz (Allegro) w formie fugi z wdzicznymi epizodami concertina, ktre mniejsz rol spenia w przypominajcej szybkiego menueta V czci (Allegro). (12') 347

H aend el Arcydzieem jest niewtpliwie Koncert F-dur nr 2. Nastrj kompozycji, podkrelony jeszcze uyciem tej samej tonacji, nasuwa nieodparcie wszystkim badaczom i komentatorom porwnanie z Symfoni Pastoraln" Beethovena. Moe najpeniej wyrazi to swym znakomitym pirem R. Rolland: Koncert F-dur nazwabym koncertem beethovenowskim, poniewa znajduje si w nim co z duszy mistrza z Bonn. Wedug Kretzschmara cao przywodzi na myl pikny, jesienny dzie: ranek, kiedy soce walczy jeszcze z ostatnimi chmurkami, popoudniowy radosny spacer, odpoczynek w lesie, wreszcie powrt szczliwy i czuy. Trudno jest, w istocie, suchajc tego Koncertu nie mie przed oczami obrazw natury. Pierwsze Andante larghetto, przypominajce chwilami Symfoni Pastoraln, jest jakby rozmarzeniem piknego dnia; dusza daje si koysa szmerem natury, staje si ociaa i usypia. Tonacja przechodzi z F-dur do B-dur i do g-moll. Aby dobrze odtworzy ten utwr, nie wolno si spieszy, trzeba czsto zwalnia, podda si bez popiechu marzeniu w jego agodnej rezygnacji.

Allegro w d-moll, ktre potem nastpuje, jest yw i subteln gr, dialogiem przeskakujcym midzy dwojgiem solowych skrzypiec concertina, potem midzy concertino i grosso. Tu znw niektre pasae basw, krzepkie, o charakterze ludowym, przypominaj Pastoraln. III cz, Largo w B-dur, jest jednym z ustpw instrumentalnych, w ktre Haendel woy najwicej z siebie. Po siedmiu taktach Larga, w ktrych concertino przeplata si marzycielsko z tutti dwa takty Adagia, tsknie przecigajce si, wprowadzaj rozmarzenie w pewnego rodzaju ekstaz. Potem Larghetto andante e piano wprowadza piew melancholijny i czuy; powraca Largo. Jest w tym maym poemacie melancholia, ktra zdaje si oywia osobiste wspomnienia. Kocowe Allegro ma non troppo ma charakter jowialnie dobroduszny, take zupenie beethovenowski. Wydaje si piewane jakby w marszu, w silnie akcentowanym rytmie pizzi-cato na i . W rodku tego marsza wznosi si fraza dwojga skrzypiec z concertina, bdca jakby hymnem dzikczynienia nabonego i tkliwego". (15')

Koncert e-moll nr 3 jest rwnie jednym z wielkich osigni, dzieem wykraczajcym czsto poza swoj epok. Organowe w brzmieniu, spokojne i melancholijne nieco Larghetto (l cz.) wprowadza w mistrzowskie pod wzgldem kontrapunktycznego ujcia Andante (II cz.), ktrego miay w rysunku melodycznym temat sprawia wraenie labiryntu duszy kaprynej i ponurej". Utwr przykuwa uwag powag, 348 i H aendel logik i rozmachem konstrukcji oraz bogat chromatyk. Allegro (III cz.), o humorze nieco bazeskirn", operuje z gruba ciosanym, energicznym tematem, ktremu przeciwstawia si. wdziczne concertino. Interesujcy jest Polonez (Andante, IV cz.), stosunkowo rzadki go w wczesnej muzyce. Prosta melodia rozwija si wprawdzie na rytmicznie mao typowym akompaniamencie, ale dostojny charakter tego taca jest zachowany. Krtkie Allegro ma non troppo (V cz.), take w tanecznym rodzaju, przypomina niektre podobne czci z ostatnich kwartetw Beethoyena. (12')

Koncert a-moll nr 4 rozpoczyna si lirycznym Lar-ghetto afjettuoso (I cz.), zadziwiajco nowoczesnym przez swoje rubata, zwolnienia, wymowne pauzy. Preludiujce jakby frazy intymnego ariosa solowych skrzypiec rozwijaj si tu na wyjtkowo barwnym tle harmonicznym zespou. II cz (Allegro) jest mistrzowsko uksztatowan, swobodn fug, ktra ciera i miady wszystko potnym krokiem". Z fragmentw energicznego tematu (skrzypce) rodz si krtkie solowe epizody. Uroczyste, archaizujce Largo e piano (III cz.), rozwijajce si w kanonicznym dwupiewie I i II skrzypiec (z wypeniajcym gosem altwek) ponad ruchliw lini basu, ma w sobie powag jakiego staroniderlandzkiego motetu. Finaowe Allegro odznacza si jak wielokrotnie podkrelano beethovenowskimi ju niemal rysami; wietna praca motywiczna i romantyczne" zakoczenie, gdzie w skrzypcach przebrzmiewa melancholijnie gwny temat, uzasadniaj przede wszystkim to trafne spostrzeenie. (12') Koncert D-dur nr 5 nazywa R. Rolland ktrego wietne sformuowania (w przekadzie M. Jarociskiej) czsto tu cytujemy Koncertem w. Cecylii", nie majc zreszt na myli adnych programowych skojarze, a

jedynie nawizujc do faktu, e dwie pierwsze i przedostatni cz Koncertu wykorzysta Haendel rwnie w Maej odzie do w. Cecylii. Koncert D-dur, posiadajc 6 czci, stoi formalnie na pograniczu koncertu i suity. O I czci (Maestoso) mwiono od dawna, e zdaje si stwarza wojowniczy" nastrj, podkrelano te wojskowe" brzmienia; cho brak w smyczkowej tylko obsadzie charakterystycznych instrumentw, jak pikolo, trbka czy bben, wydaje si istotnie, jakby gosy ich tu brzmiay. Allegro (II cz.) z solowymi epizodami ma rwnie mocne, zdecydowane rysy. Natomiast1 w III czci (Presto) pynie muzyka tak lekko i beztrosko, e utwr mona by miao okreli jako scherzo. Uroczyst atmosfer wprowadza znowu IV cz (Largo) powany duet I i II skrzypiec, 349 Haendel przeplatany ritornelami caej orkiestry. Z gasncego w ledwo syszalnym pianissimo penego brzmienia caego zespou wyania si w stylu ju galant Allegro (V cz.), po ktrym nastpuje wdziczny Menuet (Un poco larghetto, VI cz.), delikatna wizja dwikowa tego dworskiego

taca, i zamyka cao w pogodnie uroczystym nastroju. (15') Sawny Koncert g-moll nr 6 to mistrzowski wzr formy concerto grosso. I cz (Larghetto e afjettuoso) jest wyjtkowo prosta w rodkach, utrzymana w organowej jakby fakturze: piano kontrastuje z forte, wysokie rejestry z niskimi, sol z tutti. Tym bardziej zachwyca intensywno wyrazu, ktry R. Rolland okrela jako melancholi w sensie malinconii" Diirera czy Beethovena. Ten sam melancholijny nastrj zdaniem Rollanda dominujcy w muzyce Haendla spowija fug II czci (Allegro ma non troppo), jeszcze jeden znakomity przykad kontrapunktycznego kunsztu kompozytora. Cz III (Larghetto), noszca tytu Musette, to jeden z najsawniejszych instrumentalnych utworw Haendla, pikna wizja sielankowego szczcia". Ponad imitujcymi dudy basami rozwija si mikka i piewna melodia niekiedy tempo sabnie, niemal zasypia, niekiedy staje si naglce, i wtedy jest to mocny rytm taneczny." Bardziej ywe, ludowe w charakterze jest trio. Ostatnie dwie czci nie dorwnuj w peni poprzednim ogniwom; podobno nawet sam Haendel opuszcza je, wykonujc

dzieo. Niemniej tworz one podane zamknicie caoci. Znawcy muzyki Haendlowskiej zalecaj tylko przestawienie ich w kolejnoci, tak aby may menuetowy utwr (IV cz., Allegro) poprzedza bardziej finaowe w charakterze, a stanowice w zasadzie przedostatni cz dziea Allegro. (12') Koncert B-dur nr 7 zwany bywa koncertow symfoni". Nie wiadomo, dlaczego dzieo to nie zyskao uznania takiego entuzjasty muzyki Haendlowskiej, jakim by R. Rolland. Wprawdzie wstpne Largo to krtki (10-taktowy) i mao waki utwr, ale ju II cz (Allegro) jest wirtuozowsk fug o humorystycznym zaciciu. Jej nadzwyczaj prosty temat, wprowadzony przez skrzypce, opiera si w zasadzie na jednym tonie, powtarzajcym si w rnych wartociach (p-nuty, wiernuty i semki), co mona uzna za dowcipn imitacj gdakania kury. Pniej ginie ten temat wrd innych gosw, ale rytm jego powraca to z artobliwym wdzikiem, to z komiczn ktliwoci, to znw niemal gniewnie. Take nastpne Largo e piano (III cz.) jest utworem godnym uwagi. 350 H aende l

Utrzymane w 3-czciowej formie pieni i swobodnej 4-go-sowej fakturze polifonicznej, wyrnia si urozmaicon harmonik i pikn, piewn melodi, ktra utrzymuje si niezmiennie w grnym gosie. Tej nastrojowej medytacji nie ustpuje homofoniczne, pastoralne w charakterze Andante (IV cz.). Koncert koczy rozwijajca si w wesoym wiejskim nastroju Hornpipe. Synkopowany rytm tego bardzo przez Haendla lubianego, staroangielskiego (XIII w.) taca ludowego, ktry w XVII w. przeywa swj renesans jako taniec towarzyski, i melodia przypominajca swobodn improwizacj dudziarza tworz interesujc i wdziczn cao. (15') Koncert c-moll nr 8 otwiera mistrzowska Allemande (Andante), interesujca w swoich subtelnociach i oryginalnych zwrotach harmonicznych. 2czonowe Grave (II cz.) jest krtkim utworem o silnej ekspresji; tonacja f-moli wyznacza jak zwykle u Haenda aobny, niemal tragiczny ton. Kady z dwch czonw rozpoczyna si prostym motywem czterema krtkimi akordowymi -uderzeniami (pewna analogia z czoowym motywem V Symfonii Beethovena) narasta

dynamicznie poprzez 3-gosowy kanon concertina do penego chru tutti. Take w nastpnym Andante allegro (III cz.) wrd czstych zmian solo tutti utrzymuje si rytm uasi-marsza aobnego. Krtkie Adagio (IV cz.) prowadzi do lirycznej, elpgijnej Siciliany (V cz., Andante), gdzie delikatne epizody solowe kontrastuj z silnymi chrowymi odpowiedziami tutti. Finaem jest bardzo krtkie, 2-czciowe Allegro o miarowym tanecznym rytmie, na ktrego tle rozwija si wdziczna melodia. (16') Zbliony formalnie do suity, uwaany jest Koncert F-dur nr 9 za dzieo mniej interesujce. Istotnie manieryczne, uroczyste Largo wstpne i rozlege, melodyjne Allegro (II cz.) z ywym dialogiem midzy concertinem a grossem s przyjemne, ale nie wyrniaj si indywidualnymi rysami. To samo mona powiedzie o fugowanym Allegro (IV cz.), wdzicznym Menuecie (V cz.) i kocowej wawej Gigue. Te raczej konwencjonalne ramy otaczaj jednak prawdziwy klejnot muzyczny pikne, utrzymane w koyszcym rytmie na s, a zatem zblione do siciliany Larghettc (III cz.), ktrego melancholijna melodia z charakterystycznymi,^ echowymi zakoczeniami pena jest uczuciowej wibracji. (16')

Koncert d-moll nr 10 rozpoczyna si patetyczn Uwertur (I cz.), po ktrej nastpuje fugowane Allegro (II cz.). Kolejn cz stanowi solenna, w starym stylu utrzymana 351 Haendel Aria (Lento). Kontrastuje z ni krtkie, 2-czciowe Allegro (IV cz.) bez solowych epizodw, bdce waciwie gig. Najszerzej rozbudowane jest kolejne Allegro (V cz.), z licznymi solami i kontrapunktycznymi partiami tutti. Ten Koncert mao jest zrnicowany w charakterze poszczeglnych czci i tempach: jego zakoczenie stanowi czwarte ju Allegro z wariacyjnymi przeksztaceniami tematu. (18') Koncert A-dur nr 11 otwiera Andante larghetto e staccato, jakby preludium do nastpujcej potem podwjnej fugi (II cz., Allegro) z dwoma kontrastujcymi tematami, powanym i wesoym; takie te podwjne oblicze ma caa fuga. Krciutkie, 6-taktowe Largo e staccato stanowi jej nastrojowy epilog. Wdziczny 10-taktowy temat szerzej rozbudowanego Andante (III cz.) pojawia si najpierw w tutti, a pniej rozdzielony jest midzy tutti i sol. Imitacyjne prowadzenie grnego gosu i tenoru, ktrym alt i bas

towarzysz w tercjach, powoduje czste dysonansowe spicia. Bardziej jeszcze dialogowy charakter ma ywe finaowe Allegro z efektownie stosowanym echowym" powtarzaniem fraz. (12') Do chtnie z ostatnich dzie Opusu 6 grywanego Koncertu h-moll nr 12 wprowadza bogate harmonicznie Largo (I cz.) o marszowym nieco, punktowanym rytmie. Krtki dialog skrzypiec przy wtrze wiolonczeli otwiera Allegro (II cz.), ustalajc jego koncertujcy, a nie jak najczciej w allegrach poprzednich koncertw fugowany charakter. W lekkich partiach concertina, przeplatanych z gstymi tutti, zwraca uwag szczeglne eksponowanie wiolonczeli. Rodzaj intermezza stanowi Larghetto e piano (III cz.) z wariacj, po ktrym bardzo krtkie (7 taktw) Largo (IV cz.) prowadzi do ostatniego, fugowanego Allegro. (15') MUZYKA PLENEROWA Znamienne u Haendla byy tendencje do tworzenia dzie przystpnych, przeznaczonych dla szerokiej publicznoci. O tych tendencjach wiadcz wyranie oratoria Haendla czy jego concerti grossi, a ich najpeniejsz realizacj s utwory przeznaczone

do wykonywania na otwartym powietrzu muzyka plenerowa. Na urzdzane w parkach czy ogrodach koncerty komponowa Haendel mae sinfonie lub bezpretensjonalne tace, ale najwiksz popularno trwa warto posiadaj dwie okolicznociowe kompozycje: Water Musie i Firework Musie, wiadczce o wysokim poziomie wczesnej muzyki rozrywkowej. 352 ' H aende l Nim osiedli si na stae w Anglii, peni Haendel funkcje kapelmistrza na dworze elektora hanowerskiego, lecz perspektywy wspaniaej kariery w Londynie skoniy go do samowolnegoopuszczenia stanowiska. To miae posunicie pocigno za sob niemie skutki. Oto po niespodziewanej mierci krlowej Anny, wielbicielki talentu Haendla, na tron angielski wstpi elektor hanowerski jako Jerzy I; uczyniwszy mu afront, nie mg liczy kompozytor na jego wzgldy. aska krlewska potrzebna bya jednak Haendlowi w tym czasie, kiedy kady muzyk musia szuka opieki u monych protektorw. Tote za namow wpywowych przyjaci napisa Haendel szereg wdzicznych utworw, stosownych do

wykonywania na wolnym powietrzu, i gdy pewnego dnia krl rozkoszowa si jazd na swej barce po Tamizie, zbliya si obca d, z ktrej dobiegy go dwiki piknej muzyki. Plan powid si. Udobruchany wadca kaza przywoa Haendla, ktry osobicie prowadzi swoj Water Musie, i wybaczy mu wielkodusznie dawne grzechy". Taka jest wedug relacji wspczesnych geneza utworw, ktre wraz z pniejszymi, skomponowanymi na podobne okazje, wyda Haendel (1740) w oglnej liczbie 25 jako Water Musie (Muzyka na wodzie). Ten pikny przykad barokowej muzyki rozrywkowej jest wic rodzajem suity. Po uwerturze nastpuje szereg rnych utworw (tace, piewne adagia, melodie ludowe, arie itp.), tworzcych nader powabn cao. Znamienny jest skad orkiestry, ktra z uwagi na plenerowy charakter muzyki obejmuje oprcz instrumentw smyczkowych zwielokrotnion obsad instrumentw dtych. Water Musie jest rozleg, trwajc godzin kompozycj, tote czsto wykonuje si tylko Uwertur i kilka dowolnie wybranych czci. (60') Firework Musie (Ognie sztuczne) napisa Haendel w 1749 dla

uczczenia pokoju w Akwizgranie. Wykonanie utworu uwietnio wielki pokaz ogni sztucznych w londyskim Green Park i wytrzymao konkurencj z tak efektownym widowiskiem. Haendel zadziwi londyczykw ogromnym skadem wycznie dtej obsady, na ktr skada si 9 rogw, 9 trbek, 24 oboje, 12 fagotw i 3 koty. Olniewajce instrumentalnym blaskiem Ognie sztuczne Haendla rozpoczynaj si okaza Uwertur, po ktrej nastpuje cykl rnych utworw. S tu podobnie jak w Water Musie : tace (bourrees, menuety), oraz utwory odpowiadajce alegorycznym ogniom sztucznym i noszce odpowiednie tytuy: uroczyste Largo alla Siciliana nazwane jest La Paix (Pokj), a ywe Allegro Rejouissance (Rado). (20') 23 Przewodnik koncertowy 353 : Haendel KONCERTY ORGANOWE * :. Wrd czysto instrumentalnych dzie Haendla powan pozycj stanowi koncerty organowe. Bo Haendel to take jeden z najwikszych organistw, fascynujcy wspczesnych wicej moe wspania gr i improwizacjami organowymi ni

kompozycjami. Dlatego te przedstawiajc publicznoci londyskiej swoje pierwsze, napisane w Anglii oratoria: Ester i De-borah, postanowi Haendel uatrakcyjni wykonanie tych nie znanych jeszcze dzie osobistym wystpieniem przy organach. Jego synna ju wirtuozeria bya niezawodnym magnesem, ktry musia przycign suchaczy. Majc do dyspozycji biorc udzia w oratoriach orkiestr, wykorzysta j Haendel w poczeniu z organami i w ten sposb powsta nowy gatunek koncert organowy z orkiestr. Z biegiem lat skomponowa Haendel pokan ilo 20 koncertw organowych, ktre wydane zostay w kilku zbiorach, czciowo ju za ycia kompozytora. Wiele z nich to opracowania innych wasnych dzie; tylko 7 uchodzi za utwory cakiem oryginalne. Charakterystyczne przy tym, e koncerty te co zreszt zaznaczy sam kompozytor mog by wykonywane z tak samo dobrym efektem rwnie na klawesynie lub fortepianie. W tym czasie bowiem, i jeszcze dugo po Haendlu, nie byo istotnych rnic w sposobie pisania na te instrumenty. Gste akordy i byskotliwe pasae brzmiay rwnie dobrze na organach, jak na klawesynie lub fortepianie.

Koncerty organowe Haendla utrzymane s w pnobaroko-wym stylu woskim. Ze wspzawodniczenia midzy organami i orkiestr wywodzi si dialogowy sposb ujcia. Darmo tu szuka pltaniny polifonicznej, kontrapunktycznych kunsztw fugi czy kanonu. Prosta, akordowa lub figuracyjna technika panuje niepodzielnie, stwarzajc cao o wyjtkowej peni brzmienia i uroczystym blasku. Nie jest to surowa muzyka kocielna, lecz muzyka przeznaczona wyranie dla sali koncertowej w najlepszym sensie popularna, majca przemwi do jak najszerszego krgu suchaczy. ORATORIA Ponad 30 oratoriw Haendla stanowi najcenniejsz pozycj w jego twrczoci; napisa je kompozytor pno, bo dopiero po 54. roku ycia. Dowiadczony mistrz, majc ju za sob wikszo swoich oper, posiad tajemnic sugestywnego i niezawodnego oddziaywania na suchacza. Ten genialny improwizator pisze Romain Rolland w monografii o Haendlu 354 <v"--": ' -Haendel

zmuszony przez cae ycie do przemawiania z wyyn sceny do szerokiej publicznoci mieszanej tak, aby by zrozumianym, przypomina owych staroytnych mwcw, ktrzy posiadali kult formy i instynkt bezporedniego i ywego efektu. Nowa epoka zatracia sens tego typu sztuki i tego typu ludzi, czystych artystw, ktrzy mwi do ludzi i dla ludzi, nie za dla siebie tylko i paru wtajemniczonych. Dzi prawdziwi artyci zamykaj si w sobie, a ci, co mwi do ogu, s najczciej kuglarzami". Takim kuglarzem" Haendel nigdy nie by. Szczeglnie wanie w oratoriach podziwia mona wiadome denie kompozytora, by przy zewntrznej formalnej prostocie i bezporednioci nie rezygnowa ze swego wysokiego kunsztu technicznego i wielkiej wiedzy muzycznej. Mimo pokanej iloci nie tworz jednak oratoria Haendla stylistycznie jednolitej grupy. Kade oratorium ma inny charakter i nastrj. Wsplna prawie wszystkim jest biblijna tematyka. Wybra j Haendel nie z pobudek religijnych, lecz dlatego, e bya znana wietnie narodowi angielskiemu, dla ktrego pisa swoje dziea. Przy tym oratoria Haendla mimo swej wyjtkowej dramatycznoci nie byy dzieami scenicznymi. Przeciwstawiajc je

cho moe niewiadomie wczesnym operom woskim, musia kompozytor przemawia do wyobrani suchacza, a takie imiona, jak Estera, Saul, Samson, Salomon, zwracay j w kierunku dobrze znanym. Skromny wtek treciowo-dramatyczny uzupenia sobie kady suchacz, a fantazj jego pobudzaa pena wyrazu i napicia wietna muzyka. Dziki niej oratoria Haendla przeszy zwycisko prb czasu, zachowujc w duej cze.ci do dzi wieo. Najcel-niejszymi z nich i u nas najpopularniejszymi s Mesjasz, Samson i Juda Machabeuss. Mesjasz zajmuje wyjtkowe miejsce wrd dzie Haendla, jemu te zawdzicza kompozytor wiatow saw. Olbrzymia partytura powstaa w dwa tygodnie, od 29 VIII do 14 IX 1741. Genialny by talent i niespoyty duch Haendla, jeeli tak spontanicznie potrafi stworzy najznamienitsze ze swoich dzie wanie wwczas, kiedy zdawao si, e na skutek perfidnych intryg jego stanowisko i kariera artystyczna s cakowicie zamane. Noszc si wtedy z zamiarem opuszczenia na zawsze niegocinnej Anglii, ktra dzi czci go jako swojego najwikszego kompozytora, przyj Haendel zaproszenie z Irlandii na szereg koncertw w Dublinie., Z tym te

miastem podobnie jak Don Juan Mozarta z Prag zwizaa si historia Mesjasza; skomponowany dla Irlandczykw, z myl, aby ofiarowa temu szlachetnemu i uprzejmemu narodowi co nowego", wykonany zosta po raz pierwszy w Dublinie 13 IV 23* 355 Haendel 1742. Ju z okazji prby generalnej pisano, e zdaniem znawcw chodzi o najdoskonalsz kompozycj, jak kiedykolwiek syszano", a po entuzjastycznym przyjciu dziea przez du-blisk publiczno: Brak sw, aby opisa wznios rozkosz, jak sprawio dzieo tumnie zebranym suchaczom. Dostojno, wspaniao i subtelno, wsparte najbardziej budujcymi, majestatycznymi i wzruszajcymi sowami tekstu, wspdziaay, by porwa i oczarowa zachwycone serca i uszy". Dubliski sukces nie powtrzy si jednak w Londynie. Zaledwie kilka razy wystawiono tam Mesjasza w cigu najbliszych lat po prawykonaniu. W prasie zamieszczono tylko lakoniczne wzmianki o nowym dziele. Intryga kilku dewotw usiowaa go zdusi. Nie wolno byo

umieszcza tytuu oratorium na afiszach; nazwano go A sacred Oratoria. Dopiero po 1750 zwycistwo Mesjasza stao si ostateczne" (R. Rolland). Trudno dzi dociec, czy rzeczywicie wzgldy religijne tkwiy u podstaw pocztkowego niepowodzenia Mesjasza w Anglii. Moe dziaa tu polityczny antagonizm midzy Anglikami a Irlandczykami, moe jakie dalsze, zakulisowe machinacje zawistnych osobistoci. Szary suchacz" natomiast sta od pocztku po stronie Mesjasza; i nie tylko szary". Wiadomo, e podczas jednego z pierwszych wykona obecni, a wrd nich take krl, podnieli si z miejsc i stojc wysuchali porywajcego Alleluja. Ta tradycja utrzymaa si w Anglii do dnia dzisiejszego. Gboko ludzka i bezporednia wymowa uczuciowa stawia Mesjasza w bezporednim ssiedztwie Bachowskiej Pasji wedug w. Mateusza. To, co religijne i boskie pisa niemiecki historyk literatury, G. G. Geryinus podnis Haendel do wyyn poznania najczystszego czowieczestwa, wyprzedzajc wolnoci ducha wszystko, co najszlachetniejsze w epoce klasycznego owiecenia." O odrbnym charakterze Mesjasza wiadczy te tekst, ktry nie

przedstawia jak w prawie wszystkich innych oratoriach Haendla ani dramatycznej akcji, ani szeregu lirycznych obrazw nastrojowych w kantatowym jakby ujciu. Zestawiony przez Karola Jennesa, skada si on z wersetw zaczerpnitych z Ksig prorokw, ze Starego Testamentu i Ewangelii, a mwicych o Zbawicielu. Cao dzieli si treciowo na trzy wielkie czci: pierwsza zapowiada nadejcie Mesjasza, druga mwi o jego yciu, mierci i zmartwychwstaniu, trzecia o zbawieniu przeze ludzkoci, o spenieniu mesjani-stycznego posannictwa. Opisywanie wszystkich 52 ogniw oratorium wydaje si bezcelowe; 21 chrw, arie i recytatywy kwartetu solistw (sopran, alt, tenor, bas) tworz w sumie bezporednio przemawiajce i zrozumiae dzieo. Nie ma w 356 Haende l nim miejsc sabszych czy obojtnych wszdzie przejawia si genialny kunszt kompozytorski Haendla, czcego w doskonalej harmonii swobodn opisowo dwikow i cise rygory formalne, liryzm i dramatyzm,

partie solowe, chralne.

zespoowe

Od pierwszego wykonania stao si arcydzieo Haendla przedmiotem zachwytu kadej epoki. Wobec jednak rnych trudnoci technicznych, zwizanych z przygotowaniem tej monumentalnej kompozycji, a take w braku ujednoliconej wersji (niektre czci przekomponowywa Haendel kilkakrotnie z powodu zmian w stojcym kadorazowo do jego dyspozycji aparacie wykonawczyni) powstao z czasem kilka opracowa Mesjasza. Najwaniejsze z nich to opracowanie W. A. Mozarta i gwnie dzi wykorzystywane opracowanie Fryderyka Chrysandra, biografa i wietnego znawcy muzyki Haendlow-skiej. Ostatnio udao si, badaczom niemieckim dotrze do pierwotnych tekstw Haendla, i w Niemczech wykonuje si ju czasem Mesjasza w postaci maksymalnie zblionej do oryginau. S a m s o n. To heroiczne oratorium'' zacz Haendel pisa w osiem dni po ukoczeniu Mesjasza i praca trwaa pi tygodni, tzn. od koca wrzenia do koca padziernika 1741. Prawykonanie odbyo si jednak dopiero 18 II 1743. Moe wpyny na to inne

okolicznoci, a moe czeka kompozytor na skompletowanie odpowiedniego zespou wykonawcw, ktrym postawi w nowym dziele szczeglnie wysokie wymagania. Jak zawsze w oratoriach Haendla, duo i tu ma do powiedzenia chr, a partie jego nie s atwe. Ale znacznie wiksze ni zwykle zadanie przypada solistom. W adnym innym oratorium Haendla nie ma tylu i tak zrnicowanych w emocjonalnym wyrazie, melodii i technicznych rodkach wystpw solowych. Chocia konstrukcja caoci wspiera si na chrach, indywidualne role maj decydujce znaczenie dla rozwoju akcji muzyczno-dramatycznej. S to przy tym role trudne, wymagajce nie tylko wietnych warunkw gosowych, lecz rwnie znakomitej interpretacji (w galerii haendlowskich postaci jest np. Dalila jednym z najbardziej skomplikowanych charakterw). Samson naley bowiem do tych oratoriw Haendla, ktre nosz wyrane cechy dramatu muzycznego, chocia s nie do pomylenia na scenie. Swoje dzieo opar Haendel na poemacie Johna Miltona (1608 1674) Samson Agonistes w adaptacji Newburgha Ha-mitona. Tekst jeden z najlepszych w Haendlowskich oratoriach osnuty jest na znanej, tragicznej

historii biblijnej. Obdarzony nadludzk si, wid Samson Izraelitw od zwy357 H a e n. d e l cstwa do zwycistwa w walce z Filistynami, pad jednak ofiar mioci do piknej, lecz podstpnej Filistynki, Dalili, ktra w czasie snu obcia kochankowi wosy, bdce rdem jego siy. Ta zdrada wydaje bezbronnego w rce wrogw; zostaje przez nich olepiony i zakuty w kajdany. Rwnie Izraelici popadaj w haniebn niewol. Od tego momentu zaczyna si oratorium. Wspaniae czyny Samsona przedstawione s retrospektywnie odywaj w jego pamici i we wspomnieniach przyjaci. Jest wic Samson (tenor) przynajmniej pocztkowo bohaterem pasywnym", postaci niesceniczn, niedramatyczn, ale rodzc dramat si napdow akcji, ktra moe si efektownie rozwin dziki innym aktywnym osobom, grupujcym si wok ponionego, pozbawionego monoci dziaania herosa. Gwne dramatis personae wewntrznie skcona Dalila (sopran), dostojny ojciec Samsona, Manoah (bas), wierny przyjaciel

Micah (alt), filistyski siacz Harapha (bas) s muzycznie wyranie zindywidualizowane. Haendel ukazuje si tu jeszcze raz jako wielki malarz charakterw", dziki czemu poszczeglne typy rysuj si tak plastycznie. Osoby wok Samsona prowadz dramatyczny wtek przez dwa pierwsze akty oratorium, a wspierane" s przez chry, ktre w caym dziele speniaj wan funkcj komentowania akcji i przey. Niemniej Samson, w ktrym odzwierciedla si duch losy jego narodu, jest osi dramatu. Aktywnym bohaterem" staje si w III akcie. Bo historia Samsona nie koczy si w niewoli u Filistynw. Podczas ich wita ku czci boka Dagona odzyskuje on z aski Boga si i burzy pogask wityni, grzebic pod jej ruinami i wrogw, i siebie, co toruje Izraelitom drog do zwycistwa i wolnoci. Dzieo rozpoczyna 3-czciowa Sinfonia (uwertura). Wprawdzie nie wie si ona z muzycznodramatyczn treci oratorium, ale dobrze wprowadza nastrj nastpujcego po recy-tatywie Samsona, dziko radosnego chru witujcych ku czci Dagona Filistynw. Dalszy cig I aktu przynosi ari pogronego w rozpaczy i zwtpieniu Samsona, ktrego bohaterskie czyny i obecna

niedola s tematem solowych wystpie Mi-caha i Manoaha. Mocniejsz nut brzmi kolejna aria Samsona, proszcego Boga o pomoc dla swego ludu. Do tego wezwania docza si skupiony, utrzymany w ciemnych barwach, ale przeszywany byskami nadziei chr Izraelitw, ktry znajduje ujcie w kunsztownej fudze. Zrb II aktu tworz dwie rozbudowane sceny. W pierwszej Dalila baga Samsona o wybaczenie i stara si caym swoim uwodzicielskim czarem odzyska jego uczucie; odrzucona, przysiga zemst. Ta bardzo operowa w charakterze scena 358 'Haendel muzyczny portret kobiety faszywej, pustej, a jednak podajcej mioci swojej ofiary jest prawdziwym majstersztykiem. Duet Samsona i Dalili oraz zwizany z nim chr dziewczt nale do najpikniejszych fragmentw w caej oratoryjnej twrczoci Haendla. W drugiej scenie pojawia si Harapha (jego sil celnie podkrela unisono orkiestry), ktry ma walczy z Samsonem w czasie wita Filistynw. Pocztkowo wzdraga si przed pojedynkiem z nieszczsnym, olepionym

przeciwnikiem, lecz hardo Samsona rozdrania go. Obaj siacze tocz ostry pojedynek sowny, ktry Micah przenosi na szersz platform. Pytajc, kto jest wikszy: Dagon twr ludzki, czy Jehowa, wciga do akcji oba antagonistyczne chry: Izraelitw i Filistynw. Na pocztku III aktu Harapha wzywa Samsona do walki. Rozstrzygnicie nabrzmiaego w poprzednich aktach konfliktu dwch wiatw przypa ma obu siaczom, reprezentantom swoich ludw i bogw. Dlatego z oburzeniem przyjmuje Harapha odmow przeciwnika. Chr Izraelitw podnosi jednak na duchu Samsona, ktry postanawia powici si dla Boga i wspwyznawcw. Wzruszajco prost pieni egna si i odchodzi; o jego odrodzonej sile piewa Micah, a orkiestra daje tym sowom sugestywny podkad. Pewni tymczasem zwycistwa Haraphy Filistyni intonuj triumfalny, ywioowy piew, z ktrym kontrastuje przepojona ojcowskim blem aria Manoaha. Nage potne wzburzenie w orkiestrze, i dzikie okrzyki chru potem groniejsza jeszcze cisza. Goniec przynosi wie o ostatnim, icie herkulesowym czynie Samsona. mier bohatera pogra lud Izraela w smutku i aobie. Z tragicznego odrtwienia

budzi go Micah, wskazujc, e to ich Bg przejawi si w sile Samsona; take Manoah wzywa Izraelitw do odwanych czynw. Nadzieja, rado i wola zwycistwa wstpuj w serca zwtpiaych, ktrzy intonuj pochwalny hymn na cze Jehowy, bowiem bohaterstwo Samsona przynioso wolno i saw ludowi Izraela. Juda Machabeusz. Susznie stwierdzono, e w swych oratoriach odtworzy Haendel muzycznie dzieje ludu Izraela dla ludu angielskiego. Klasycznym tego przykadem jest Juda Machabeusz i historia tego dziea. Od sierpnia 1745 bya Anglia widowni krwawej wojny domowej. Pretendent do tronu, Karol Edward Stuart, wyldowa w Szkocji i na czele znacznej armii w szybkim marszu zagrozi Londynowi. Skonsolidowany w obliczu niebezpieczestwa nard angielski stan w obronie kraju i dynastii hanowerskiej. Pod wodz ksicia Cumberlanda, po zacitych i ze zmiennym szczciem rozgrywanych walkach, w bitwie pod Culloden (16 IV 1746) szala 359 H a e n~d e l zwycistwa przechylia si ostatecznie na stron obrocw

prawowitego krla. Haendel sta u boku narodu angielskiego. Napisa wtedy Pie dla ochotnikw miasta Londynu i Occa-sional Oratorio (Oratorium okolicznociowe) wzywajce Anglikw do boju. Juda Machabeusz to ju hymn zwycistwa", skomponowany w lipcu i sierpniu 1746. Niewtpliwy jest zwizek tego oratorium z aktualnymi wwczas wydarzeniami, podkrelony jeszcze dedykacj dla ksicia Cumberlanda. Mateusz, ojciec Judy Machabeusza, wdz Izraelitw, poleg w bitwie. Na wstpie oratorium lud opakuje jego mier, z rozpacz patrzc w niepewn przyszo. Lecz gdy arcykapan Szymon ogasza wybraca boego, Jud Machabeusza, nowym wodzem inny duch wstpuje w serca strapionych. Gorce sowa Judy, na wp modlitwa, a na wp bitewne wezwanie, rozpalaj wol walki o wolno. W II akcie Izraelici wic swoje zwycistwo; nard wielbi wodza, a on sam dzikuje Najwyszemu. Nagle goniec przynosi wiadomo o nowym nieszczciu: potny Antioch skierowa wielk armi pod dowdztwem Gorgiasza przeciwko pastwu Izraelitw. Ale po raz wtry wyrywa Juda Machabeusz z pospnego zwtpienia i beznadziejnego

smutku swj nard, ktry znowu wyrusza przeciw nieprzyjacioom. Arcykapan Szymon wzywa pozostaych, by zaprzestali walk i bawochwalczych praktyk, a wtedy Bg pomoe swemu ludowi zwyciy. Akt III rozpoczyna si powiceniem nowego otarza ofiarnego w wityni. Wrd modlitewnych pie pose wieci nowy triumf Judy Machabeusza, ktry powraca wkrtce na czele armii. Radosne wito zwycistwa koczy si potnym, natchnionym hymnem. Oto caa istotna tre oratorium. Tekst, napisany przez duchownego Tomasza Morella, jest nie tylko saby poetycko, ale posiada zasadnicz wad w konstrukcji; ta sama myl dramatyczna: rozpacz i zwtpienie nadzieja i bojowy entuzjazm zwycistwo i rado, powtarza si dwa razy, i to w tym samym rozwiniciu. Podziwu godne jest, jak na tym wtym fundamencie dramatycznym buduje Haendel mistrzowskie arcydzieo; naiwno przeistacza si w szlachetn prostot, sabo w jak elementarn si. W genialny sposb wypunktowuje znakomit muzyk zasadnicze w dramacie motywy dziaania: mio ojczyzny, walk o wolno i ufno w Bogu. Nigdzie nie zaamuje si te zasadniczy, heroiczny nastrj

nie osabiaj go liryczne epizody, miosne czy pastoralne sceny. Uderzajca jest znikoma ilo arii, przy znacznym zagszczeniu partii zespoowych, przede wszystkim chrw. Bo te zasadniczym bohaterem jest jak przewanie w oratoriach Haendla nie jednostka, ale lud. Sylwetka Judy Machabeusza jest zaledwie naszkicowana; ukazuje on si jako przed360 H aendel stawiciel ludu, wprawdzie przewyszajcy swych towarzyszy indywidualnoci, lecz jeden z nich symbol siy i nierozerwalnych wizw midzy jednostk a narodem. Dlatego te jego arie a take arie arcykapana Szymona, symbolizujcego sumienie narodu powizane s cile ze wspaniaymi, porywajcymi chrami, ktre fascynuj dramatycznym wyrazem przy caej prostocie rodkw technicznych. Oratorium Salomon skomponowa 63-letni Haendel na szczytach sawy, w bardzo jak zwykle krtkim okresie czasu: midzy 5 V a 17 VI 1748; napisane w szczliwym okresie ycia kompozytora, naley do jego najpogodniejszych dzie

(prawykonanie 17 III 1749). Autora tekstu nie znamy, nie wykluczone jednak, e by nim wielebny dr Thomas Moreli, librecista ostatnich oratoriw Haendla. Romain Rolland wysoko ocenia Salomona, nazywajc go uczt poezji i radoci". W oryginale oratorium to jednak nuyo w czym wina statycznego i jaowego raczej libretta rozwlekoci i dopiero skrcona wersja, opracowana (1925) przez Karla Straubego, m. in. zaoyciela Nowego Towarzystwa Haendlowskiego, przywrcia dzieo do estradowego ycia. Niewtpliwe s muzyczne wartoci Salomona. Podziwia naley stworzon przez Haendla galeri ludzkich typw, muzyczn charakterystyk osb i sytuacji zwaszcza w scenie sdu (spokojna sia Salomona, napastliwa gadatliwo zej matki, rozpacz i bagania dobrej matki). Pikne s orkiestral-ne obrazy natury, zdradzajce u Haendla talent zarazem malarza flamandzkiego i poety romantycznego" (R. Rolland). Znakomicie operuje te kompozytor technicznie i wyrazowo chrem, ktry nie jest tu nosicielem akcji, lecz jej obserwatorem i komentatorem na wzr antycznej tragedii.

W Salomonie nie ma zreszt cigej akcji dramatycznej. Szereg luno powizanych scen przedstawia: powicenie wityni i rodzinne szczcie wadcy (I akt), Salomona jako mdrego sdziego (II akt) i jako potnego krla krlw, przyjmujcego gocinnie krlow Sab i urzdzajcego na jej cze co w rodzaju festiwalu muzycznego (III akt). Te trzy poprzedzone majestatyczn Introdukcj akty, na ktre podzielone jest oratorium, mona by nazwa: Mio Salomona", Mdro Salomona", Wielko Salomona". 361 H alf f ter CRISTOBAL HALFFTER *24 111 1930, Madryt Kompozytor i dyrygent hiszpaski. Studiowa u C. del Campo w konserwatorium madryckim (by take uczniem Aleksandra Tansmana), gdzie w 1962 obj katedr, kompozycji, a w 1964 zosta dyrektorem. W dwa lata pniej rezygnuje z pracy organizacyjno-pedagogicznej, powicajc si wycznie pracy kompozytorskiej i dziaalnoci dyrygenckiej.

Halffter, wyszedszy zasadniczo od serializmu, posuguje si rnorodnymi technikami, czy je i zespala, osigajc niejednokrotnie ciekawe rezultaty, tworzc muzyk jednolit pod wzgldem materiau i efektu brzmieniowego. Dokonuje szczeglnie poszukiwa w zakresie kolorystyki orkiestrowej oraz dy do oryginalnych, wasnych rozwiza rytmicznych. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Micro/orroas 1959, Symfonia na 3 grupy instrumentalne 1963, Secuentias 1964, Lineas y puntos na 20 instrumentw dtych i tam magnetofonow 1968, Anillos 1967 (jako balet 1971), Fibonacctana na flet i orkiestr 1969, Requiem por la llberdad imaginada 1971, ' Processlonal na 2 fortepiany, instrumenty dte i perkusj 1974, Koncert wiolonczelowy 1974, Tiempo para Espaclos na klawesyn i smyczki 1974, Elegias a la muerte de tres poetas espaoles 1975; kameralne Antlphonlsmi na 7 instrumentw 1967, kwartety smyczkowe (II Memoires 1970), Pouruol na 12 smyczkw 1975, Mlzar na 2 flety, smyczki perkusj 1977; Brechtlieder na sopran orkiestr 1967, Symposlon na baryton, chr orkiestr 1968, kantata Yes,

speak, out, yes 1968, Officium defunctorlum na chr, gos chopicy i orkiestr 1977. ch Symfonia na 3 grupy instrumentalne powstaa na przeomie 1962/63. Kompozycja skada si z 5 niedugich czci, ktre nastpuj po sobie bez przerw. Wedug kompozytora czci te opieraj si na kontrastach trzech podstawowych elementw materii dwikowej: pooenia w skali wysokoci, gstoci mas i rnicy trwa czasowych. Trzy grupy instrumentalne traktowane s niezalenie i tylko niekiedy podporzdkowuj si zasadom organizacji caoci. Tytu Symfonia nie wskazuje na zalenoci od modelw klasycznych; kompozytorowi chodzio raczej o wskazanie na zwarto struktur dziea. Lineas y puntos (Linie i punkty) na 20 instrumentw dtych i dwuladow tam magnetofonow (1966; tama zo362 H alf{ter staa zrealizowana w Studio Muzyki Elektronicznej Uniwersytetu w Utrechcie)

stanowi przykad poczenia muzyki wykonywanej z muzyk ju zrealizowan. Ju od do dawna powiada o swym dziele kompozytor mylaem o stworzeniu utworu elektronicznego; poniewa jednak nie istnieje w Hiszpanii studio muzyki elektronicznej (co nie wynika bynajmniej z personalnych uprzedze do elektroniki), musiaem zrazu zwrci si ku innym zadaniom. W czystej muzyce elektronicznej brakuje wedug mnie twrczego muzyka, innymi sowy, elementu ludzkiego, przekazujcego dzieo suchaczowi. Z drugiej jednak strony elektronika daje nie przeczu- ; wane nawet moliwoci rozwiza konstrukcyjnych, ktre dzi- ; siejszy kompozytor musi zna i z ktrych w peni powinien ; korzysta. Owe obydwa punkty widzenia skoniy mnie do ', stworzenia dziea, w ktrym moliwoci oferowane przez muzyk elektroniczn zastosowaem w wariacjach dwikw krtkich i dugich oraz akordw w ukadach skupionych i rozlegych. Wspomniane wyej zadanie porednictwa czowieka zostao tu powierzone grupie muzykw, przy czym dyrygentowi przypada rola decydujca. W ten sposb poczyem korzyci, ktre, moim zdaniem, tkwi w elektronice, z moli- i wociami, jakimi rozporzdza aktywny

muzyk, w celu uprzy- j stpnienia publicznoci muzycznych pomysw kompozytora." < (15') ! Fibonacciana na flet i orkiestr (1969) powstay w na- j wizaniu do synnej formuy matematycznej Leonarda da Pisa ' Fibonacciego (r. 1202), polegajcej na proporcjach cigu liczb, j w ktrym suma kadej nastpnej liczby jest rwna dwu po' przednim (l, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 itd.). Forma utworu ; opiera si na zasadzie, ktra jak to podkrela kompozytor od lat suya jako zasada pikna, proporcji idealnych, j i skada si z 5 wikszych czci, granych bez przerwy. Wielk rol odgrywa perkusja, stanowica pomost midzy wirtuozowsko potraktowanym fletem (jego moliwoci studiowa j Halffter u znakomitego flecisty niemieckiego Karla Bern- ; harda Sebona) a orkiestr smyczkow. Fibonacciana s rodz- ; jem capriccia czy divertimenta, prezentuj muzyk lejsz w charakterze i wyrazie, muzyk o kaprynych kontrastach, uformowan na zasadzie nie ewolucyjnej, lecz szeregowania. Koncert wiolonczelowy (1974) powsta w bardzo krtkim czasie na zamwienie Siegfrieda Palma, ktry zreszt wprowadzi ju na

estrad kilkanacie nowych koncertw. , Koncert jest utworem jednoczciowym o formie ukowej j 363 \ Halffter wychodzi z ciszy i do niej powraca. Wewntrznie dzieli si na mniejsze czstki o zmiennym, a nawet kontrastowym charakterze. Rozpoczyna si kadencj solisty od dwiku es pianissi-mo. Nastpnie solista orkiestra podejmuj dialog, niemal zabaw z dwikami, czsto frazy wiolonczeli s wtapiane w orkiestr tak, e muzykowanie solisty jest tylko widoczne, a ju nie syszalne. Owa gra staje si powana dopiero w dalszej partii utworu, kiedy muzyka przechodzi w wolne tempo, by po dugim crescendo dotrze do wielkiej dynamicznej kulminacji. Po niej zabawa zaczyna si od nowa, a gwn rol przejmuje solista, ktry koczy utwr na nucie es, w miejscu, od ktrego utwr si zacz zmierzajc do wyjciowej ciszy. Tiempo para Espacios na klawesyn i smyczki (1974) powstao dla polskiej klawesynistki Elbiety Chojnackiej i zespou Solisti Veneti". Kada z 4 czci utworu dedykowana jest innemu

zaprzyjanionemu z kompozytorem malarzowi, i Krtka cz pierwsza, powicona Eduardowi Chillidzie, jest ! przestrzenn gr rozmaitych warstw kolorystycznych. U Eusebia Sempere pisze w komentarzu kompozytor linia z jej charakterystyczn gruboci wydaa mi si najbardziej podatna do przetworzenia na wartoci czasowe. Cz powicona Lucio Munozow jest gr form; klawesyn eksponuje elementy stae, ponad ktrymi krzyuj si smyczki w rozmaitych kontrastach." W czci ostatniej, powiconej Manuelowi Riverze, autor powrci do zastosowanej ju w jednym z wczeniejszych utworw zasady odbicia lustrzanego. Zasada ta polega na bezustannym powtarzaniu jednego i tego samego ,,obrazu dwikowego", ktry przez owe powtrzenia, odbicia, staje si coraz mniej ostry i rzeczywisty. (18') Elegas a la muerte de tres poetas espao-1 e s na wielk orkiestr ((1975) powicone s trzem wielkim zmarym poetom hiszpaskim Antoniowi Machado, Miguelo-wi Hernandezow i Federikowi Garcii Lorce. Zamierzony monumentalizm koncepcji uwidacznia

si ju w samej orkiestrze (poczwrna obsada instrumentw dtych, 5 perkusistw grajcych na kilkudziesiciu instrumentach), ale nie brak te fragmentw o subtelnym klimacie dwikowym, poetyckich, lirycznych, jak choby pocztek czci I. Elegie s kompozycj pod wzgldem technicznym eklektyczn, jakby autorowi bardziej chodzio o nastrj wywoany muzyk ni o sam muzyk. Dowodz te, e elegijno muzyki mona uzyska w bar364 Hanson dzo rny sposb: gbokim ciszeniem lirycznym (I: Machado), erupcjami dynamicznymi i kontrastami faktury (II: Herntindez) oraz patetycznym monumentalimem (III: Garda Lorca). HOWARD HANSON *28 X 1896, Wahoo (Nebraska); 126 II 1981, Rochester (Nowy Jork) Kompozytor i dyrygent amerykaski. Studia muzyczne odby w Institute of Musical Art w Nowym Jorku oraz na North-

,, western University w Evanston (u A. Oldberga). 192124 prze: bywa w Rzymie, pniej zosta dyrektorem Eastman School of Musie w Rochester. Jako dyrygent wystpowa w USA i w Eu4 ropie. Kompozytor kierunku konserwatywnego, wierny roman.-/ tycznym ideaom sztuki, w estetyce bliski muzyce Sibeliusa, jeden z gwnych filarw wspczesnej symfoniki ameryka; sklej. Waniejsze kompozycje: symfonie (li Romantic" 1930, III ,,De-! laware" 1938, IV Requiem" 1943, V Sacra" 1954, VI 1968, VII t A Sea Symphony" na chr i orkiestr 1977), poemat symfoniczny "< Lux aeterna z solow parti wiolonczeli 1923, Koncert fortepianowy 1948, Mosalcs na orkiestr 1957, Summer Seascape nr 2 na v. zesp kameralny 1966, kantaty Song of Human Rights 1963 i Streams in the Desert 1969. s V Symfonia (Sinjonia sacra) powstaa w 1954 jako dzieo na wp programowe, mwice o tragedii i triumfie, mistycyzmie i afirmacji w wierze chrzecijaskiej. Hanson nie

zawaha si powrci do chorau gregoriaskiego, ktrego zreszt nie cytuje dosownie, lecz zachowuje jego modalny klimat. Tematy pochodz od kompozytora, a gwn zasad techniczn jest kontrapunkt. V Symjonia skada si z 3 czci granych bez przerwy. I cz tworz a trzy wstpy, cz II opiera si na trzech tematach, drugi i trzeci nawizuj do dawnej muzyki kocielnej. III cz rekapituluje tematy czci II, tu temat gregioriaski staje si podstaw chorau. (Largo); cao koczy Codetta. Prawykonanie V Symfonii odbyo si 18 II 1955 w Filadelfii; dyrygowa Eugene Ormandy. M o s a i c .s na orkiestr (1957) powstay jako rezultat pobytu kompozytora we Woszech, gdzie zafascynoway go mozaiki katedry w Farmie. Utwr skada si na wzr mo365 H ar r i s zaiki z drobnych motyww melodycznych powizanych w integraln cao strukturaln i formaln. Ambicj kompozytora byo muzyczne oddanie mozaikowej gry wiate i cieni, konturw i form, barw i linii. Utwr ma form wariacji. Otwiera go temat w postaci passacaglii:

tematem jest tu nie linia melodyczna, lecz zesp relacji harmoniczno-melodycz-nych. W owym quasi-temacie wielk rol odgrywaj tonalnie zestawiane interway tercji maej i wielkiej oraz maej sekundy. Prawykonaniem Mozaik w Cleveland 23 I 1958 dyrygowa George Szell. VI Symfonia (1968) skada si z 6 kontrastowo z sob zestawionych czci, na przemian wolnych i szybkich. Jest to dzieo stosunkowo konwencjonalne w tematyce i instru-mentacji, ale niezwykle typowe dla wspczesnej symfoniki amerykaskiej. Podstaw pracy motywicznej i rozwoju caej czci I (Andante) jest pocztkowy motyw prezentowany przez instrumenty dte drewniane. Kulminacj wyznacza zmasowane tutti orkiestrowe. Cz II (Allegro scherzando) opiera si na prostym rytmicznym modelu trjkowym, wprowadzonym przez bbny i triangel i stanowicym jej podstaw motoryczn. Podobn do czci I i II par tworz dwie nastpne czci (III Adagio, IV Allegro assai), przy czym Adagio jest pomylane jak najprociej z punktu widzenia rytmu i faktury. Cz V to Adagio z charakterystycznymi powtrzeniami rytmw. Koczca cao cz VI (Allegro) opiera

si na klasycznym beethovenowskim motywie trzech semek i pnuty (zwanym motywem losu). Ton nadaj jej koty i instrumenty dte blaszane. (21') ROY HARRIS * 12 II 1898, Lincoln County (Oklahoma); fl X 1979, Santa Monica Kompozytor amerykaski pochodzenia irlandzko-szkockego. Studia muzyczne rozpocz bardzo pno, majc 27 lat. Obok muzyki studiowa rwnie na uniwersytecie kalifornijskim filozofi i ekonomi. W kompozycji ksztaci si dalej u A. Far-wella i A. Blissa, a potem (192628) w Paryu u Nadi Boulan-ger. Od lat trzydziestych datuje si oywiona kompozytorska i pedagogiczna dziaalno Harrisa, ktry uczy muzyki w naj-rnejszych orodkach wielu stanw amerykaskich. Jest take 'inicjatorem Letnich Festiwali w Cumberland (od 1951) i Mi366 i f, H a T r i s dzynarodowego Festiwalu Muzyki Wspczesnej w Pittsburghu (od 1952).

Cho Harrs pno odkry w sobie powoanie kompozytorskie, do prdko zyska w kraju saw najwybitniejszego (w pierwszej poowie stulecia) symfonika amerykaskiego. Muzyka jego posiada szczeglne, bardzo indywidualne rysy, wynikajce z zespolenia pierwiastkw folkloru czysto amerykaskiego (piewy .. j i tace kowbojskie, staroamerykanskie) z murzyskim (Jazz) i z pewnymi waciwociami archaicznomodalnej muzyki (harmonika kwartowo-kwintowa) i Jormami barokowymi. Wszystkie te elementy jednoczy Harris bez popadania w eklektyzm stylistyczny i nie ulegajc sugestiom adnych autorytetw" muzyki wspczesnej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe 12 symfonii (193369: X The Abraham Lincoln Symphony" na chry maski, eski i mieszany, instrumenty dte blaszane i 2 fortepiany amplifi-kowane 1965, Xli Pere Maruette" z tenorem solo 1969), uwertura When Johnny comes marching home 1934, Farewell to pioneers 1935, Time Suit 1936, Ode to Truth 1941, Acceleratlon 1941, March in Time o} "War 1943, Chorale na Instrumenty dte blaszane i smyczki 1944, Mirage 1945,

Chlldren at Play 1946, Melody 1946, Celebratlon 1946, Quest 1947, Fruit of Gold 1949, Dark Devotlon 1950, Cumberland Concerto 1951, Symphonlc Epigram 1954, Ode to Consonance 1957; koncerty 2 fortepianowe (I 1944, II 1953), Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1946, Koncert akordeonotoy 1947, Elegy and Paean na altwk i orkiestr 1948, Koncert skrzypcowy 1950, Fantazja na fortepian i orkiestr 1954, These Times na orkiestr i fortepian 1962, Koncert na fortepian amplifikowany, instrumenty dte blaszane i perkusj 1969; Peace and Goodwlll to Ali na chr, instrumenty dte blaszane, perkusj i organy 1970. ch III Symfonia, powstaa w 1937, uchodzia przez dugi czas za najlepsze dzieo amerykaskie swego gatunku i stanowi charakterystyczny dokument rozwoju symloniki amerykaskiej: w gruncie rzeczy jest raczej wielkim obrazem symfonicznym, skomponowanym na bardzo indywidualnych, acz uproszczonych zaoeniach i przypominajcym swoim grubym rysunkiem sztuk plakatow. Utwr jest zbiorem najrniejszych pomysw i technik, zestawionych na mod

barokow obok siebie, przy czym widoczne tu rozmaite techniki kontrapunkty czne nie maj znaczenia konstrukcyjnego, lecz s rezultatem nawarstwie fakturalnych (dziki czemu otrzymujemy brzmienie do cikie i ciemne). Nad caoci dominuje powolny przebieg czci lirycznych i miejscami a do ba367 Harrison nalnoci tragicznych. W sumie III Symfonia zamyka w sobie to wszystko, co w patetycznej symfonice XIX w. stawiane byo na pierwszym planie. VII Symfonia (1951) to dzieo jednoczciowe (dzielce si jednak wewntrznie na 2 rozbudowane fragmenty). Cao ksztatuje si swobodnie, rapsodycznie, gwnie na zasadzie kontrastw caych grup instrumentalnych. W melodii uderza gra maych i wielkich tercji, w harmonii specyficzna modalno. Pierwszy fragment Symfonii przebiega w tempie powolnym skrzypce intonuj tu w oktawach wtek polimodalny, ktry w dalszym cigu stanie si podstaw rozwoju innych myli muzycznych. Jest to jakby passacaglia z 5 wariacjami. W

drugim wielkim fragmencie, dajcym si podzieli na trzy mniejsze, przewaa technika kontrapunktycz-na. Pojawiaj si coraz to nowe wtki melodyczne, pord ktrych ostry temat obojowy i temat rytmiczny w stumionych I skrzypcach odgrywaj zasadnicz rol. Nastrojowi kontemplacji i spokoju pierwszej uasi-czci Symfonii kompozytor przeciwstawi w drugim fragmencie dynamiczn i rytmicznie wyranie sprofilowan typow (zdaniem krytykw) muzyk amerykask". Po czterech latach Harris przerobi nieco VII Symfoni (prawykonanie nowej wersji: Kopenhaga, 15 IX 1955; dyrygowa E. Ormandy). (19') OU HARRISON ;14 V 1917, Portland (Oregon) Kompozytor amerykaski. Studiowa m. In. u H. Cowella, H. Coopera i A. Schdnberga. W latach 192643 mieszka w Kalifornii, pniej w Nowym Jorku, gdzie dziaa jako krytyk muzyczny. W 1953 powrci do Kalifornii; tu zetkn si z Henry Partchem i podobnie jak on zainteresowa si moliwociami uzyskania nowych rde dwiku (m. in. sam budowa instrumenty muzyczne i w swych kompozycjach uywa niezwykych

i przedmiotw dwikowych). Pisze pod wpywem Ivesa, ktrego i dziea lansowa, i Schdnberga, stosujc te technik dwunasto-i. tonow. Interesuje go rwnie muzyka dawna i azjatycka (ryt-;> my gamelanu odzywaj si m. in. w Suicie na skrzypce, for-i. tepian i ma orkiestr). ">(. Waniejsze kompozycje: Alleluia na orkiestr 1946, Simfony -.S from Simfonies In Free Style 1956, Concerto in slendro na ' H ar t ma n n skrzypce i perkusj 1962, Nova odo na solo, chr, chr mwiony, orkiestr, perkusj i instrumenty orientalne 1963, 4 Strlct Songs na 8 barytonw i orkiestr, Moo gung kwa., Se tang ah na kla-syczn koreask orkiestr dworsk, Symphony in G 1975. s Symphony i n G (1975) napisana jest na standardow podwjn obsad, do ktrej kompozytor docza 2 harfy, 2 fortepiany (w tym jeden preparowany) i kilka instrumentw perkusyjnych. Cao skada si z 4 czci, nastpujcych po sobie w

klasycznym porzdku. Cz I (Allegro deciso) opiera si na obsesyjnie powtarzanym motywie i w oglnych zarysach przypomina form allegra sonatowego (jedyn innowacj jest tu wpleciony w tok muzyki marsz). W czci II (Largo) kompozytor operuje dialogami instrumentw opartymi na pracy motywicznej (uderza zamierzone pokrewiestwo interwaowe wikszoci wtkw melodycznych). Cz III (Scherzo) stanowi: dwa walce, polka, song" w rytmie bardzo zwolnionego marsza oraz rondo" zakoczone fug. Cz ostatnia (Largo. Molto allegro) to przydugi fina z wielokrotnymi kulminacjami. KARL AMADEUS HARTMANN * 2 VIII 1905, Monachium; t 5 XII 1963, Monachium Jeden z najwikszych kompozytorw niemieckich ostatniego pwiecza, znakomity symfonik wspczesnoci, studiowa najpierw teori i kompozycj w monachijskiej Akademii Muzycz-, nej (1923 27), nastpnie by prywatnym uczniem H. Scherchena i A. Weberna w Wiedniu. W 1933 zosta odsunity od oficjalnego ycia muzycznego; podj znowu dziaalno w 1945 jako dyrektor Musica Viva" w Monachium,

instytucji majcej na celu propagowanie nowej muzyki. Od 1953 przewodniczy nie. mieckiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Hartmann nie nalea do adnej ze wspczesnych szk kompozytorskich; Jeli byjy w jego twrczoci pewne zblienia (szkoa schonbergowska, Strawski), to pozostawiy do nike lady na niezmiernie indywidualnej, niezalenej i oryginalnej ,' koncepcji muzyki i estetyki Hartmahna. Zuytkowa on wszel'; kie zdobycze nowoczesnego jzyka muzycznego w sposb twr' czy, nowym, forpodporzdkowujc je mistrzowskim ujciom

Sym-fonika Hartmnmia fascynuje skal ekspresji, plastycznoci tematw, stopniem i intensywnoci napicia dramatycznego. Najwaniejsze kompozycje: symfonie (I 1940, 11 1941, 111 1949, IV 1947, V 1950, VI 1952, VII 1959, VIII 1963), Koncert na trbk i orkiestr dt 1933, Muslfc der Trauer (koncert na skrzypce i orkiestr) 1939, II Koncert na orkiestr kameraln 1942, Koncert na fortepian, instrumenty dte i perkusj 1954, Koncert na altwk, fortepian, instrumenty dte i perkusj 1956, dwa kwartety smyczkowe (1935 i 1949), kantaty Anno 48 1937 i Lamento 1955, opera kameralna Des Simpliclus Slmpliclssimus Jugend 1934 (nowa redakcja 1955), Cesangsszene na baryton i orkiestr do fragmentu Sodomy l Gomory J. Giraudoux 1963 (nie ukoczone). ch SYMFONIE

j malnym. Kompozycje jego s rewelacyjnie odkrywcze w zakre24 Przewodnik koncertowy 369 Hartmann si konstrukcji formalnej, posiadaj imponujc orkestracj; s arcydzieami techniki wariacyjnej i kontrapunktycznej.

I Symfonia (L Symphonie nach Worten von Walt Whit-man jur eine Altstimme und Orchester Versuch eines Re-uiems, 1940) powstaa jako nowa wersja skomponowanego w 1937 Fragmentu symfonicznego (Symfonii na redni gos i orkiestr

w piciu czciach). Hartmann posuy si w niej czterema poematami Walta Whitmana, znakomitego poety amerykaskiego (wyjtek stanowi cz III, instrumentalna, utrzymana w formie tematu z wariacjami, ktra jednak wedug zapewnie kompozytora ma bliski zwizek z klimatem i treci poezji Whitmana). Cz I Introdukcja opiera si na wierszu Ndza, II na wierszu Wiosna, dwie ostatnie na wierszach zy i Proba. Gosowi altowemu towarzyszy wielka orkiestra, w ktrej obok zwielokrotnionego skadu instrumentalnego du rol odgrywaj harfa, czelesta, ksylofon i fortepian. Dramatyczny charakter tego dugiego dziea zadecydowa o nazwaniu go przez kompozytora prb requiem", tym bardziej, e Hartmann skania si tu w kierunku programowej kantaty. Muzyka dziea jest pena powagi, skupienia i intensywnoci wyrazu, a wic przymiotw, ktre cechuj wybrane przez kompozytora wiersze. Prawykonanie I Symfonii odbyo si w 1948 we Frankfurcie n. Menem. (35') II Symfonia Adagio (1941) podobnie jak I Symfonia zostaa wykonana po raz pierwszy dopiero po wojnie, w 1950, w Donaueschingen. Jak tytu wskazuje, II Symfonia jest

jednoczciowa, lecz mimo nazwy nie jest utrzy370 H ar t mann mana w jednym tempie. U podstaw kompozycji stoi waciwie jeden temat, ktry ulega licznym przemianom, metamorfozom ruchu i barwy, przy czym utwr odznacza si jednolitoci i nie ma nic wsplnego z wariacjami tematycznymi. Hartmann rozbudowuje swoje Adagio na zasadzie wielkiej formy i nie liczcej si ze suchaczami konsekwentnej ewolucji tematyczno-konstrukcyjnej. W rezultacie jednak dzieo nie duy si, co wynika zapewne std, i kompozytor jak mao kto w muzyce wspczesnej umie tworzy monumentalne formy 0 znakomitej cigoci formalnej i potnych napiciach. Samo zaoenie formy monumentalnej jest niewtpliwie niewsp-czesne i wzorowane na tradycjach symfoniki niemieckiej 1 austriackiej. Hartmann okazuje si silnie zwizany z tymi tradycjami i tylko nowa oprawa dwikowa bdzie odtd odrniaa jego muzyk od linii tradycjonalistw, do ktrych trzeba zaliczy nawet pniejszego

Hindemitha. Co prawda w tym czasie (1941) Hartmann zblia si do dodekafonistw wiedeskich dziki osobistemu kontaktowi z Webernem, lecz wpywu Weberna na Hartmanna nie mona przecenia. Kompozytor jest na swj sposb wysoce oryginalny. W II Symfonii obok rzadko w muzyce spotykanego zamknicia formy w ramach jednej rozbudowanej czci uderza swoisty klimat instrumentacyjny (m. in. specyficzne uycie fortepianu!), wsplny dla wikszoci tematw i motyww klimat interwa-owy i wreszcie znakomicie rozoone napicie z punktem kulminacyjnym przed kocem dziea. II Symfonia rozpoczyna si motywem wiolonczel i kontrabasw, motywem, ktry w caej kompozycji odgrywa zasadnicz rol. Powtrzenie motywu i odpowiadajcego mu tutti orkiestry prowadzi do pierwszej kulminacji, po ktrej nastpuje fragment Andante, powierzony pocztkowo saksofonowi barytonowemu, a pniej przetwarzany przez ca, niezwykle barwn orkiestr. Dynamika nie wykracza tu poza piano i tylko specyficznie dobarwiajce klimat sforzata zapowiadaj przejcie do odmiennej dynamicznie muzyki. Istotnie w nastpnym epizodzie

Allegro con fuoco muzyka zatraca zupenie dotychczasowy charakter Adagia, przybierajc ton ekstatyczny i namitny (pewne wyraenia s tu brane od samego autora, ktry posuguje si nimi w partyturze! dotyczy to nie tylko Drugiej, lecz wszystkich pniejszych symfonii Hartmanna twrcy muzyki przede wszystkim ekspresyjnej). Pod koniec dziea powraca Adagio. W II Symfonii ujawnia si estetyka kompozytora, ktrej gwnymi kanonami s: intensywno tematyki, cigo formalna, barwno rodkw orkiestrowych i wielostronna ekspresja. (16') fi ' r ^ ' 24' 371 Hartmann III Symfonia powstaa w latach 194849, a zatem po napisaniu IV Symfonii (na orkiestr smyczkow), i jak pisze sam kompozytor wyrosa na gruncie szkoy wiedeskiej; nie chodzi tu jednak o wpywy, lecz raczej o wsplno tendencji estetycznych. Dzieo jedno z najbardziej rozbudowanych w twrczoci Hartmanna jest ju symfoni w peniejszym tego sowa znaczeniu: ma 3 czci, wprawdzie nie oznaczone osobn numeracj,

niemniej jednak wyranie oddzielone. Cz I to Largo ma non troppo, napisane na smyczki, koty i tam-tam, ktre czone z harf, daj od razu atmosfer tajemniczego wiata cieni" (okrelenie kompozytora). Temat kontrabasu solo jest charakterystyczny dla tematyki Hartmanna, polegajcej na rozwiniciu melodii jakby z jednego dwiku, do ktrego doczaj si z wolna ssiednie, chromatyczne. Po wstpie kotw, tam-tamu z harf i kontrabasu solo wchodzi solowy kwintet smyczkowy z tematyk jak gdyby kontrastujc, opart na materiale chromatycznym (niemal dwunastotonowym). Do smyczkw solowych doczaj si pozostae i po maej kulminacji kocz t cz potrjnym piano. Nastpuje teraz cz II, ktra spenia rol niejako allegra sonatowego. Jednake mimo pewnych uj przetwo-rzeniowych jest ona form kontrapunktyczn, wirtuozowsk fug na J . W temacie fugi uderzaj dwa charakterystyczne skoki septymy wielkiej w d, przyczyniajce si do atwej roz-poznawalnoci tematu, co w fudze jest niezmiernie wane. Sam temat fugi jest jakby taneczny. Jego bardzo duy zasig interwaowy zmusi kompozytora do sporzdzenia kilku wersji: i tak np. przy pierwszym pojawieniu si tematu

w kotach, ktre maj ma skal i stosunkowo ma ilo rnych dwikw, temat fugi zosta tylko zaznaczony (podobnie rzecz si ma z instrumentami blaszanymi). Samo rozbudowanie fugi jest znakomite. Muzyka odznacza si tu wirtuozowskim temperamentem, wietn konstrukcj i dzikim, ywioowym pdem, doskonale podkrelonym, a miejscami wprost przejtym przez bogat i rnorodnie traktowan perkusj. Cz III Adagio mit bewegtem Ausdruck powraca do tematyki I czci, lecz potrca o nowy typ ekspresji, o nut ekstazy i patosu. (32') IV Symfonia (1947) z trudnych do rozszyfrowania powodw nosi swj numer, skoro skomponowane pniej i w 1947 jeszcze nie zaczte dzieo nazwane zostao III Symfoni. Napisana na smyczki, skada si IV Symfonia z 3 czci, daleka jest jednak od tradycyjnego schematu formalnego. Cz I to Lento assai con passione. Ju takie okrelenie mwi wiele. Hartmannowi nie chodzi o to, by I cz dziea utrzymana 372 : Hartmann bya w powolnym tempie, lecz o zaczcie utworu okrelonym gatunkiem ekspresji. Lento otwiera

szeroko rozbudowana melodia skrzypiec, przechodzca stopniowo do najwyszego rejestru (kulminacja) i powracajca do rejestru niskiego. Ustawicznym zmianom tempa odpowiada te zmiana charakteru muzyki. Cala cz opiera si na dwu tematach i pochodzcych z nich motywach, ktre jednake nie s ksztatowane podug koncepcji konstrukcyjnej, lecz podug koncepcji rozwoju ekspresji od pocztkowego con passione poprzez appassionato, agitato, lento a do kulminacyjnego grandioso i wreszcie kocowego con passione. Cz II stanowi 3-ogniwo-we scherzo (Allegro di molto Scherzo Allegro di motto), na ktrym zaciya nieco tradycyjna konwencja; szczeglnie nieatrakcyjny wydaje si sam typ ruchowy (przypominajcy nam rytmik oberkow, lecz pozbawion gry akcentw metrycznych, mao taneczn i tu nieco przycikaw). Niemniej jednak sporo tu miejsc znakomitych, porywajcych brutalnym i witalnym tempem. Cz III Adagio appassionato jest niedugim cyklem wariacji na lemat melodii skrzypiec, ktrym towarzyszy dwunastotonowe miejscami ostinato niskich instrumentw smyczkowych. Wariacje koczy krtka, ekstatyczna koda, w ktrej kompozytor kontrastuje

wielokrotne forte z czterokrotnym piano. Mimo i w tym dziele Hartmann posuguje si orkiestr smyczkow, IV Symfonia brzmi wielobarwnie i przypomina nieco typ instrumentacji smyczkowej Albana Berga, instru-mentacji opartej na szerokim zakresie moliwych do wydobycia ze smyczkw rodkw kolorystycznych: (30') V Symfonia (1950), nazwana przez kompozytora Symfonia koncertujc (Symphonie concertante), skada si z 3 czci. Temat I czci (Toccato) wprowadza trbka, nadajc kompozycji od razu ywe tempo i witaln ruchliwo, opart na ustawicznie powtarzanym lub wyczuwalnym ruchu szesnastkowym. Dwik orkiestry jest suchy i tylko lekkie akcenty dodaj mu barwnoci. Muzyka przepywa szybko, bez zatrzymania i bez wyranych rozczonkowa jakby nie bya samowystarczalna i tylko dya do wanego tematu czy epizodu, ktry wytumaczy jej jednostronny pd. Taki epizod pojawia si w postaci tutti (fortissimo), po ktrym poprzedni ywioowy tok jakby si uspokaja. Ostatni fragment Toccc-ty to przypomnienie jej pierwszego tematu. II cz, powolna, nazywa si Melodia. Swobodnie

uformowany, kantyle-nowy temat pojawia si w klarnecie, pniej na tle surowego brzmienia orkiestry w puzonie i w innych instrumentach traktowanych solistycznie i piewnie; w te. liryczn 373 H ar t mann atmosfer melodyjn wkracza krtkie scherzo (bardzo ywo), w ktrym trbka zawsze z tumikiem rozwija wirtuozowsk ruchliwo szesnastek, stale jednak w mocno ciszonej dynamice. Powraca poprzedni typ melodii, tylko mniej ju ornamentalnej, mniej ozdobnej. III cz to Rondo, oznaczone przez kompozytora okreleniem wesoo, bardzo ywo". I tu instrumenty s angaowane solistycznie, maj wasne partie, ktrych odrbno wybija si nawet we fragmentach o charakterze tutti. Zgodnie z tytuem dziea instrumenty koncertuj tu stale, i to nawet wwczas, gdy bardzo szybkie tempo przeksztaca ich wirtuozowskie walory w niezbyt swobodnie brzmic grotesk. Gwatown i zaborcz kod poprzedza epizod spokojny, recytatywny, nazwany przez kompozytora Kadencj (flet, obj, klarnet i trbka).

Symfonia koncertujca Hartmanna pisana jest na orkiestr, ktrej tutti ma wysoce specyficzne brzmienie surowe, zimne i mimo do bogatej obsady mao barwne. Hartmann wyposay orkiestr podwjnym skadem instrumentw dtych drewnianych (jedynie fagoty maj swe przeduenie w kontrafagocie) i podwjnym skadem blaszanych (bez rogw i z jedn tub); grup perkusyjn kompozytor wyeliminowa, co jest tym dziwniejsze, e w poprzednich dzieach bez niej si nie obywa; z instrumentw smyczkowych zostawi tylko wiolonczele i kontrabasy, a wic instrumenty o najniszej skali w tej grupie. Dziki takiemu ustaleniu orkiestry jej brzmienie jest samo w sobie niesymfoniczne, przede wszystkim nieharmonczne (wiemy, jak wielk rol speniaj rogi i wysokie instrumenty smyczkowe w harmonicznej syntetycz-noci brzmienia orkiestry), a wic niejako z natury rzeczy wymagajce lunej tematyki, kontrapunktycznego, przejrzystego traktowania faktury i plastycznoci poszczeglnych partii. Symfonia koncertujca jest pierwszym dzieem, ktre zrywa z poprzednio eksponowanym wiatem przey i emocji, wiatem gbokiej ekspresyjnoci. Tu Hartmann jest swobodniejszy

co nie znaczy, by jego muzyka, jak chc niektrzy komentatorzy, bya radosna"; jest mniej zobowizujcy, w czym zblia si do Strawiskiego, ktremu zreszt z punktu widzenia techniki wiele zawdzicza, (ca 16') VI Symfonia jedno z najwikszych dzie symfonicznych wspczesnej muzyki europejskiej, dzieo, ktre zapewnio Hartmannowi pozycj najwybitniejszego obok Szostakowicza symfonika naszych czasw powstaa w latach 195152 na zamwienie radia bawarskiego. Podane tu lata powstania nie s jak zwykle w takich wypadkach ramami czasu; 374 ' Hartmann w istocie Hartmann pracowa nad swym nowym dzieem dugo 1 niezmiernie intensywnie. Prawykonanie VI Symfonii odbyo si 24 IV 1953 na jednym z koncertw Musica Viva" (orkiestra symfoniczna radia bawarskiego pod dyr. E. Jochuma). VI Symionia skada si z 2 czci: z potnego rozmiarami Adagia i z wariacyjnej Toccaty, na ktr znowu skadaj si 3 rozbudowane fugi. Taka jest oglna forma dziea

jak wida ju w samym zaoeniu monumentalna, szeroko zaplanowana i zupenie niekonwencjonalna, zrywajca nie tylko z klasyczno-romantyczn wieloczciowoci, lecz nawet z bardziej zewntrznymi jej kanonami. Tej monumentalnej formie odpowiada typ i obsada orkiestry, ktrej skad z uwagi na wako dziea warto poda w caoci: 3 flety, 3 oboje, 3 klarnety, 2 fagoty, kontrafagot, 4 rogi, 4 trbki, 3 puzony, tuba, koty, niezwykle bogata obsada perkusyjna instrumentw o okrelonej i nieokrelonej wysokoci (a 5 rnych bbnw, 2 ksylofony itd.), harfa, fortepian, czelesta, mandolina (!) i odpowiednio bogaty skad smyczkw. Zwaywszy, e dzieo Hartmanna jest pisane w technice raczej nieharmonicznej, a w duej mierze kontrapunktycznej, tak wielka obsada jest sama w sobie gigantyczna (co prawda, w niektrych dzieach kompozytorw wczeniejszych obsada orkiestry jest jeszcze wiksza, lecz tam obowizywaa zasada zdwajania dwikw, wzmacniania gosw itp., czego ju Hartmann unika). I cz (Adagio) to jakby transpozycja koncepcji II Symfonii Hartmanna, ujtej jak wiemy w postaci jednoczciowej. I tu, i tam mamy do czynienia z

olbrzymimi planami napi, ktre prowadz do kulminacji. Adagio w VI Symfonii otwiera melodia fagotu na tle tajemniczego motywu kotw; nie ta jednak melodia staje si materiaem motywicz-nym, lecz nastpujce po niej motywy roka angielskiego (motywy triolowe). W dalszym przebiegu dochodz inne instrumenty bogatej obsady orkiestrowej;- ich rola jest rna od ta kolorystycznego a po rozwinicia motyww poprzednich melodii w nowe, dostosowane do charakteru Adagia, piewne linie. Po krtkim epizodzie na smyczki, harf i czelest pojawia si w oboju melodia, ktrej pierwsze trzy dwiki stanowi wany motyw interwaowy dalszego przebiegu nie tylko samego Adagia, lecz zgoa caego dziea. Dalszy przebieg Adagia to typowe dla tej Symfonii ciszone tutti orkiestry, oczywicie zbudowane na materiale motyww poprzednio niejako ustalonych, a prowadzce do krtkich, epizodycznych kulminacji; znajc muzyk Hartmanna, wiemy o nich, e nie s jeszcze kulminacjami waciwymi, do ktrych zmierza cae Adagio. Pierwszym wybuchem ekspresji tej czci jest fragment Allegro moderato, oznaczony przez kom375

Hartmann pozytora dodanym terminem Appassionato, w ktrym I i II skrzypce podaj w wersji namitnie patetycznej temat obojowy. Temat ten nie jest jednak (jak poprzednio) chromatyczny i z lekka melancholijny, lecz diatoniczny i jakby janiejszy (wyjtkowo tu instrumentacja jest pnoromantycz-na, z licznymi zdwojeniami np. melodi I i II skrzypiec zdwajaj a 3 oboje i 3 klarnety). Nastpuj teraz gorczkowe przyspieszenia, oparte na penym tutti instrumentacja zachwycajca! i zmierzajce do fragmentu Largamente, Allegro moderato con iuoco i Adagio, ktry jest waciwym punktem kulminacyjnym caej I czci. Tempo (adagio) utrzymuje si do koca, muzyka przechodzi od iii do ppp, przypominajc po drodze niektre epizody przetworzenia" Adagia, przeksztacajc materia rytmiczny w crescendo bogatego zespou perkusyjnego (maa kulminacja); pod koniec zamienia si ono w diminuendo epizodu jakby marszowego, gdzie gwn rol gra puzon i may bben. II cz to Toccata variata. Skada si ona z krtkiego wstpu (Presto) oraz z trzech wielkich fug, z ktrych dwie ostatnie opieraj si na wariantach tematu pierwszej. W Presto Hartmann podaje materia

tematyczny fug w postaci jakby poredniczcej pomidzy tematyk czci I a plastycznym ju uformowaniem tematyki kontrapunktycznej w II czci. Presto jest pisane wycznie na instrumenty dte blaszane i perkusj, a wic na te instrumenty, ktre pocztkowo nie bior udziau w ekspozycji I Fugi. Jej temat pojawia si w altwkach, zrazu z towarzyszeniem kontrapunktw, pniej w postaci penego tutti instrumentw smyczkowych na tle perkusji. Temat i towarzyszce mu kontrapunkty pojawiaj si w charakterystycznym cienieniu, po ktrym nastpuje pierwszy punkt kulminacyjny tej czci, oparty na pocztkowym tylko motywie tematu, zinstrumentowany kontrastowo przy udziale ksylofonw, kotw, instrumentw smyczkowych i strunowych. Bardzo intresujce jest przetworzenie pierwszego motywu tematycznego w 2 ksylofonach w formie 4-gosowej. Po tym epizodzie smyczki podejmuj tematyk fugi w postaci kombinacji odwrotnych, tzw. lustrzanych. Fuga II, oparta na temacie wariacyjnie zmienionym, rozpoczyna si w jeszcze szybszym ni dotd tempie (suche, hartmannowskie sforzato i gra kotw). Jej temat podany jest w oboju, lecz nie w postaci penej: po 7 taktach zostaje przerwany przez nowe sforzato oraz gr kotw i

smyczkw. Dopiero potem obj ponawia prezentacj tematu w podobnym ksztacie. 2 fagoty i 2 klarnety przejmuj od oboju temat, ktry suy im jako materia kanonu. Dalej temat pojawia si w 2 fletach i czelecie, a wielokrotnie powtarzany (w postaci normalnej i odwrconej), 376 1 H ar t mann staje si materiaem tutti, w ktrym dominuj instrumenty perkusyjne (partia fortepianu grana jest na 4 rce). Kunsztowne kombinacje kontrapunktyczne prowadz poprzez zbiorowe crescendo i perkusyjne decrescendo do III Fugi, ktr otwiera drugi temat wariacyjny w altwkach. Nastpuje teraz fragment jakby analogiczny do I Fugi, lecz w jeszcze szybszym tempie i jeszcze bardziej niepokojco cichy. III Fuga zda wyranie ku kocowi: liczne napicia s tu formowane nie na materiale kontrapunktycznym jak przedtem, lecz niemal wycznie za pomoc dynamiki i zwielokrotnionego brzmienia orkiestry. W kodzie i stretcie spotykaj si dwa rne metra, tworzc jedyne w swoim rodzaju napicie rytmiczne.

Wspaniaa instrumentacja, doskonaa dyscyplina kontrapunktyczna, wyrane eksponowanie czynnika ekspresyjnego oto walory dziea, ktre ma wyjtkow zdolno porywania suchaczy. (26') Olbrzymia partytura VII Symfonii Hartmanna (170 stron!) wyglda jeszcze bardziej imponujco ni poprzednie partytury orkiestrowe i koncertowe tego kompozytora. Pochodzce z 1959 dzieo potwierdzio opini o wakoci sym-foniki Hartmanna, a jednoczenie dowiodo, i jego twrca w pewnym sensie zrezygnowa z dotrzymania kroku aktualnej" wspczesnoci. Hartmann zarzuci tu nie tylko metra zmienne" Blachera, ale i zrezygnowa nieco z waciwej sobie dotd barwnoci orkiestrowej. Zrezygnowa jednak na rzecz czego: na rzecz prawdziwej monumentalnoci symfonicznej, o ktrej poza Szostakowiczem niemal wszyscy kompozytorzy zapomnieli. Hartmann nie wylicza si tu z taktw. Konstruuje VII Symfoni w 2 olbrzymich czciach: I Introdukcja i Ricercare, II Adagio mesto i Scherzoso vir-tuoso, ktre jest zarazem finaem. Po krtkim wstpie o niespokojnej tematyce nastpuje formalnie silnie

rozbudowana cz ricercarowa w bardzo szybkim tempie, zoona z 2 fragmentw fugatowych, 2 koncertw" i 2 kod (technika tema-tyczno-kontrapunktyczna, koncertujca i monumentalne tutti). piewne i spokojne tylko na pocztku Adagio mesto to jeden z najpikniejszych fragmentw VII Symfonii: z klimatu ciszonej liryki wyaniaj si trzy gwatownie narastajce epizody o wstrzsajcym dramatycznym charakterze.. Wreszcie fina w formie scherza, nieco jak zwykle w symfoniach Hartmanna przycikawy, tylko niekiedy dajcy zna o swym nowszym pochodzeniu. W caoci VII Symfonia kontynuuje lini stylistyczn poprzednich symfonii. Co prawda, skomponowana w 1952 VI Symfonia bya dwikowo bardziej 377 Hartmanti ambitna, niemniej jednak i ta daje suchaczom zna, i dziki swym walorom muzycznym i konstrukcyjnym ma im do zakomunikowania co z gbszego rodzaju przey i emocji. VIII Symfonia (1963), wykonana po raz pierwszy w Kolonii 25 I 1963, koczy wielki cykl symfonii Hartmanna. I w tym dziele jak

w dwu poprzednich zawarte s charakterystyczne dla kompozytora ekspresjonistyczne adunki emocjonalne. W swojej formie zblia si VIII Symfonio, ku rapsodii: forma zmienia si co kilka okresw na og s to modele znane z muzyki barokowej i romantycznej. W typie traktowania orkiestry kompozytor nawizuje do koncertu barokowego, w ktrym wszystkie instrumenty maj co od siebie do powiedzenia, natomiast w typie wyrazu nawizuje do romantyzmu. Cao skada si z 2 rozbudowanych czci: I Cantilene, II Dithyrambe. Wstpne wielkie preludium (Lento assai, con passione) czy w sobie kilka znakomicie skulminowanych fragmentw, tworzc cao o wielkim oddechu i sporej sile ekspresyjnej. Cz ta rozwija si powoli z prologu klarnetu i wibrafonu, dziki doczaniu do tematu coraz wikszej iloci solowych instrumentw smyczkowych i rozszerzeniu brzmienia przez harf, czelest, fortepian i ma-rimbafon a do typowo hartmannowskiej intensywnej kulminacji finalnej, penej ekspresji i patosu. Zanim w nastpujcym po preludium Adagio muzyka osignie swj najwyszy punkt emocjonalny, kompozytor wytwarza rzadkiej piknoci kunaty impresjonistyczne. Linie gosw,

szeroko rozbudowane i na mahlerowski sposb dramatyzowane, przechodz rne transformacje z waciw dla kompozytora wyrazistoci przebiegw i z barokowym bogactwem barw i tematw. Cz II skada si ze scherza w trzech wariacjach (na temacie ruchowym), coraz ywotniejszych, zakoczonych penym pasji Finale per tutti, oraz z fugi dwutematycznej, swobodnej w cigu rozwoju, lecz przepenionej imitacjami, ewokujcymi rozmaito i barwno przebiegu. W sumie VIII Symfonia jest jednym z najwikszych osigni gincej wielkiej symfoniki wspczesnej, w ktrej tradycja i przywizanie do niej zajmuj wiele miejsca. KONCERTY Koncert na fortepian, instrumenty dte i perkusj (1954) naley do najoryginalniejszych, jakie napisano na koncertujcy fortepian. Hartmann zrezygnowa tu z niektrych instrumentw i grup instrumentalnych, osi378 ' 'Hartmann gajc przez to brzmienie specyficzne, odlege od konwencjonalnie ju dzi

brzmicego tzw. skadu symfonicznego. W Koncercie brak instrumentw smyczkowych; wrd dtych, nie ma obojw i rogw, a wic instrumentw charakterystycznych dla orkiestry romantycznej. W perkusji uderza bogate zestawienie instrumentw zarwno o okrelonej, jak i nieokrelonej wysokoci. Cz I Hartmann zatytuowa po francusku: Andante et Rondeau varie. Po kilku wstpnych taktach, opartych na charakterystycznych dla Hartmanna, silnie chromatycznych motywach, nastpuje fragment ujty w stopniowym skrceniu metrycznym od do . W Allegro leggiero kompozytor zestawia 2 rne metra, tworzc w ten sposb bardzo dynamiczne, ostre przejcie do waciwego tematu ronda. Temat jest ujty w tych samych alternujcych i dynamicznych metrach. Kade ponowne pojawienie si zawsze nieco odmienionego tematu jest przegrodzone krtkimi intermezzami. Obok koncertujcego tu fortepianu wan funkcj ma perkusja, traktowana na rwni z fortepianem wirtuozowsko i nie konwencjonalnie (wspaniae epizody tom-tomw). Cz II to Melodia (Melodie Langsam und ruhig).

Skomponowana jest w caoci w odkrytych przez Blachera tzw. metrach zmiennych, ktre zreszt w powolnym tempie nie daj szczeglniejszych rezultatw rytmicznych, a raczej s zewntrznym uporzdkowaniem, zastpujcym dawn symetryczn okresowo. Wbrew tytuowi Melodia nie jest wycznie piewn lini o lirycznym charakterze, lecz konstrukcj zoon z kilku temp i rodzajw ekspresji (nie brak tu nawet ostrego, imitacyjnego Agitato). III cz Koncertu (Rondeau varie) jest rwnie pisana w metrach zmiennych, z tym e tu przy tempie allegro i specyficznej, bardzo blacherowskiej motywizacji metrum bogata rytmika staje si pierwszoplanowa. Cz ta okrelona przez kompozytora jako II Rondo wariacyjne skada si z krtkiego wstpu, tematu (tu rol przodujc ma fortepian na tle kotw), krtkiego perkusyjnego cznika, I kupletu" (trbki i puzony na tle poprzednich instrumentw), tematu poddanego wariacji (ponownie fortepian na tle perkusji), II kupletu" poprzedzonego analogicznym do poprzedniego cznikiem (pene tutti bez klarnetw i fagotw, ktre zreszt w tej czci w ogle nie graj), z nowego tematu wariacyjnego i nowego, III

kupletu",' opartego zrazu na instrumentach dtych, do ktrych doczaj si inne instrumenty z koncertujcym fortepianem na czele, oraz krtkiej, toccatowej kody. Forma Koncertu jest stosunkowo zoona, lecz jednoczenie 379 II ar t mann przejrzysta, o co zreszt zadba sam kompozytor, wyznaczajc kademu odcinkowi formy odrbny, zamknity charakter. Dzieo stanowi jakby antytez szeroko rozbudowanych symfonii: tam mielimy do czynienia z monumentalnymi czciami, czsto pozbawionymi rozczonkowania (oczywicie celowo, gdy kompozytorowi chodzio o nieatwo dzi osigaln cigo formaln), tu forma ksztatowana jest przez sumowanie krtkich odcinkw o indywidualnym charakterze. Z symfoniami ma ta muzyka jedn cech wspln ow hartmannowsk, dzik miejscami, lecz porywajc witalno, tym bardziej przekonywajc, e opart na doskonaym rzemiole kompozytorskim. (16') Koncert na altwk i fortepian z towarzyszeniem instrumentw

dtych i perkusji (Konzert fur Bratche mit Klavier, begleitet von Bldsern und Schlagzeug, 1956). Koncert altwkowy jeli tak mona skrci przydugi nieco tytu dziea bywa okrelany przez krytykw jako pendant do Koncertu fortepianowego Hartmanna, i niewtpliwie susznie, gdy jest on jakby odmienion wersj poprzednio napisanego utworu. I tu, i tam towarzyszenie orkiestrowe zostao zredukowane do instrumentw dtych i bogato reprezentowanej perkusji. I tu, i tam podstaw uformowania dziea s krtkie odcinki i blacherowskie metra zmienne. Koncert altwkowy skada si. z 3 czci, analogicznych jak w Koncercie fortepianowym: Rondo Melodia Rondo wariacyjne. Pewne novum stanowi zestawienie instrumentu solowego, ktrym jest w caej kompozycji altwka, z jakby mu towarzyszcym fortepianem; tym 2 instrumentom towarzyszy z kolei orkiestra dtoperkusyjna. W przeciwiestwie do Koncertu fortepianowego, witalnego i ustawicznie kontrastowanego, Koncert altwkowy jest bardziej etiudowowir-tuozowski i nieco barokowy w swej monotonii rytmicznej, ktrej jako nie zdoay zatrze metra zmienne. Szczeglne walory posiada rodkowa cz kompozycji, w ktrej altwka daje

si pozna jako instrument o specyficznej piewnoci i przyciemnionym nieco liryzmie (w tej czci Koncert jest rzeczywicie altwkowy, w pozostaych raczej jakby transponowany ze skrzypcowego). Wysoce wirtuozowsk parti fortepianu kompozytor bardzo wyeksponowa, std zapewne owa hierarchiczna nazwa dziea. (28') * ** Gesangsszene na baryton i orkiestr (1963) do tekstu Jeana Giraudoux z Sodomy i Gomory to ostatnie dzieo wielkiego symfonika niemieckiego, uznane przez Luigi Dallapiccol 380 HaMbenstock-Ramati za jedno z najwikszych przesa naszej epoki. Intensywna liryka, dramatyzm pracy tematycznej i wyszukana instrumen-tacja pozwalaj je uzna za sum ekspresjonizmu muzycznego. Ostatni odcinek tekstu Giraudoux kompozytor poleci solicie deklamowa. Dallapiccola komentuje: Jak kady mylcy czowiek, by Hartmann wiadom zagroenia, ktre wci zblia si i staje si coraz straszniejsze, lecz nie chcia go zaakceptowa i dlatego sw tych nie opatrzy muzyk: Es ist das Ende der

Welt! Das Traurigste von allem! (To koniec wiata! Rzecz ze wszystkiego najsmutniejsza!*)". Ge-sangsszene wykonano po raz pierwszy ju po mierci kompozytora, 12 XI 1964 we Frankfurcie n.Menem (dyrygowa Dean Dixon, graa orkiestra Radia Heskiego, parti solow piewa Dietrich Fischer-Dieskau). ROMAN RAMATI HAUBENSTOCK-

*27 II 1919, Krakw Kompozytor i muzykolog austriacki pochodzenia polskiego. Stuv da kompozytorskie muzykologiczne odbywa Lwowie i we

, i Krakowie (kompozycja u J. Kofflera i A. Malawskiego). W latach 194750 kierowa dziaem muzycznym Bezgoni. Pol!' skiego Radia w Krakowie, by te wspredaktorem Ruchu :"- Muzycznego". W 1950 wyemigrowa do Izraela, gdzie przez 7 lat wykada w konserwatorium w Tel-Awiwie. W 1958 przenis

= ; si do Wiednia; pracowa w firmie wydawniczej Universal ' Edition. Od 1973 jest profesorem Hochschule fur Musik und Darstellende Kunst w Wiedniu. Haubenstock jest kompozytorem o orientacji awangardowe], lecz nie posiada silniejszego instynktu eksperymentatora. Blisza jest mu problematyka brzmienia, barwy, ni zagadnienia czysto kompozycyjne, formalnokonstrukcyjne. Ma interesujce osignicia w zakresie grafiki muzycznej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Recitatlvo ed aria na klawesyn i orkiestr 1955, Papagenos Pocketslze Concerto na dzwonki, czelest i orkiestr 1956, Rtcercarl na smyczki 1956, Les Symphonies des Timbres 1957, Chants et Prismes 1958, Siuences na skrzypce i orkiestr 1958, Symphonle k" 1967, Tableau I III na orkiestr 196771, jaultiple IVIII na Instrumenty 196971, Ludus musicalis 12 modeli na zespoy instrumentalne 1970, Concerto na smyczki 1973; kameralne Rlcer-, cari na trio smyczkowe i Kwartet smyczkowy 1952, Blessings na gos i 9 instrumentw 1954, interpolatton mobil na flet

381 Ha n b e n s t o c k - R a m a t i 1958, Mobile for Shakespeare na glos l 6 wykonawcw 1960, Credentials na gos (Sprechgesang) i 8 wykonawcw 1960, Chorographle na chr 11)71, Sonata na wiolonczel solo 1975; muzyka konkretna Ezergue jmiir unu Symphonic 1957, L'amen de verre 1957; opery Amerika (wg F, Kafki) 1964; muzyka teatralna Comdic 1967. ch Recitativo ed aria na klawesyn i orkiestr (1955) wziy pocztek z idei, ktr wyjani sam kompozytor: klawesyn (jako instrument solowy w tym wypadku) odznacza si wieloma moliwociami dwikowymi, posiada jednake bardzo ograniczon dynamik, co nasuno autorowi myl o elektronicznym wzmocnieniu brzmienia klawesynu i zestawieniu go z materiaem elektronicznym. Pomys ten jednak nie dal si w owym czasie zrealizowa, niemniej sama idea pozostaa, i w gruncie rzeczy spore fragmenty towarzyszcej klawesynowi orkiestry opieraj si na tendencji wywiedzionej ze wiata muzyki konkretnej. W dziele tym stare i

nowe wie si w integraln cao: zarwno Recytatyw, jak i Aria nawizuj do tradycyjnych uj formalnych, materiaowo za odbiegaj od tradycji do daleko, operujc bogatym zasobem rodkw perkusyjnych, smyczkowych i harfowych, co zblia t muzyk do ideau orientalnej impresji. Les Symphonies des Timbres (Symfonie bana) na orkiestr (1957) to pierwsze wiksze dzieo symfoniczne Haubenstocka. Gwnym problemem jest tutaj jak mwi sam tytu barwa, a raczej konstelacje barw. Haubenstock operuje du orkiestr, w ktrej jednak zmienia tradycyjne proporcje: gwny nacisk kadzie na perkusj, traktowan chralnie" (na gosy), i na smyczki, ktre dzieli na con sor-dino i senza sordino, uzyskujc interesujc symultaniczno barw. Take strona rytmiczna jest skomponowana bardzo wiadomie: linie i punkty schodz -si i rozchodz, spotykaj si na rnych harmoniach", wspgraj z sob niemal soli-stycznie, dziki czemu udaje si kompozytorowi uzyska swoist faktur caoci. Haubenstock lubi muzyk cieniowan, w tempie wolnym (szybsze epizody tylko dla kontrastu), raczej homogeniczn (tote poszczeglne akcje rozgrywaj si czsto w ramach

danej jednorodnej grupy orkiestralnej), statyczn, skoncentrowan na barwie. Utwr zaczyna si i koczy wyciszeniem dynamiczno-ekspresyjnym. Chants et Prismes na orkiestr (1958) skadaj si z drobnych struktur ujtych kadorazowo w odrbnej faktu382 Haubenstock-Ramat rze i wyznaczonym przez kompozytora czasie; owe mikrostruktury s materiaem formy jako caoci, formy przewidzianej i zrealizowanej przez zestawienie z czstek, nieco na zasadzie montau. Autor uwaa tak powsta form za pryzmatyczn, tzn. za form, ktr mona w innym utworze o podobnym materiale zrealizowa inaczej, niejako przez inny pryzmat ujcia i rozumienia. Chants et Prismes to kompozycja o znakomicie wywaonych rodkach, ciszona, subtelna, o bogatych cieniowaniach, wobec ktrych gwatowne erupcje symfoniczne s jakby tylko nieodzownymi kontrastami. Prawykonanie dziea odbyo si 13 I 1958 w Hamburgu pod dyrekcj Hansa Rosbauda. (7')

Symphonie k" na orkiestr (1967) stanowi 3 wielkie fragmenty orkiestrowe z opery Amerika. Jej tytu jest atwo domylny k" to Josef K., bohater powieci Franza Kafki. Partytura Symfonii k" jest prosta i przejrzysta, ukazuje muzyk w wysokim stopniu ekonomiczn, zredukowan do kilku formu fakturalnych, z ktrych na pierwszy plan wysuwaj si bloki instrumentw dtych, glissanda instrumentw smyczkowych i grupy instrumentw klawiszowych i perkusyjnych. Znacznie uproszczony jzyk dwikowy Symfonii daje gwarancj szerszego oddziaywania ni trudna w odbiorze i le te na premierze przyjta opera; w sumie jest to kompromis na rzecz przecitnego raczej smaku odbiorcw (kompromis rozmylny). (20') Tableau I na orkiestr (1967) otwiera w twrczoci Haubenstocka nowy etap formowania muzyki. Pojawia si tu pomys, ktry tylko pozornie dotyczy notacji, a ktry w istocie dotyczy kompozycji jako caoci, jako formy. Kompozytor rozbija partytur na 2 czci: po prawej stronie rozkadwki mamy waciwy koordynacyjny tekst partyturowy (oglnie zarysowujcy ide formaln utworu), z ktrego w czasie wykonania korzysta dyrygent, po

lewej natomiast znajduj si dokadne komentarze, rodzaj mikrokompozycyj, w szczegach dopracowanych do koca. I tym tumaczy si tytu utworu. Tableau I stanowi jakby panoram dwikow bardzo zrnicowan, a w niektrych partiach bruitystyczn (zjawisko dotd obce kompozytorowi). Muzyka rozwija si z kilku wtkw fakturalnych, ktre nastpujc po sobie i nawarstwiajc si, tworz feerycznie barwny kalejdoskop dwikowy. Obsada dziea jest niemal klasyczna (potrjna obsada instrumentw dtych drewnianych, poczwrna blaszanych i spora ilo smyczkw). (12') -:. '-. :,,.,,.. - ' 383 Haydn Tableau III na orkiestr (1971) skada si z dugiej serii kontrastujcych z sob akcji dwikowych odpowiednio indywidualnie instrumentowanych i o odrbnej fakturze. Akcje te przechodz jedna w drug bez przerw, tworzc form muzycznego montau, ale nie mechanicznego, lecz pomylanego z punktu widzenia cigoci formalnej. Jak to podkrela kompozytor muzyka jest dramatyczna", ale nie w sensie literackim, raczej w znaczeniu malarskiego czenia barw. Chodzi

o dramatyzm napi i star midzy punktami, liniami i paszczyznami. Jak poprzednie Ta>leaux Tableau III opiera si na podwjnym zapisie: po prawej tekst partytury, po lewej komentarze szczegowe. Prawykonanie: Berlin Zachodni 4 V 1971 pod dyrekcj Michaela Gielena. (14') JOSEPH HAYDN ?J31 III 1732, Rohrau; f 31 V 1809, Wiede Z 12 dzieci wiejskiego koodzieja drugi syn wczenie objawia zaczai zdolnoci muzyczne. 5letniego Haydna zabiera z rodzinnego domu kuzyn z Hainburga, daje mu pierwsze lekcje mu-" zyki. Chopcem zainteresowa si nastpnie kapelmistrz wiedeski; do 15. roku ycia Haydn bdzie piewa w chrze przy kociele Sw. Stefana w Wiedniu. Od 1749 rozpoczyna samodzieln, pocztkowo bardzo trudn egzystencj: daje lekcje, bierze udzia w popularnych wwczas serenadach, nie zaprzestajc uzupenia swego wyksztacenia muzycznego. W 1755 pa-"':' tronat nad losami muzyka obejmuje hrabia Fiirnberg. Za jego P spraw Haydn otrzymuje w 1759 stanowisko directora mu-

"/; scae" u hrabiego Morzina. Trudnoci finansowe spowodoway rozwizanie powierzonej kompozytorowi orkiestry; w 1761 zostaje nadwornym wice-, a pniej kapelmistrzem ksit Esterhazych w Esenstadt. Suba u Esterhazych, cho pozbawiaa Haydna kontaktw z orodkami wczesnego ycia muzycznego, dawaa jednak mono rozwinicia wszechstronnej dziaalnoci twrczej. Mia tam do dyspozycji orkiestr, zesp " kameralny, scen teatraln. Z okresu kilkunastu lat (od 1760 do ok. 1780) pochodzi m. in. ok. 60 symfonii, 40 kwartetw "," smyczkowych (na ogln liczb 61), 126 triw barytonowych, ' blisko 30 sonat fortepianowych, nadto 5 mszy, 11 oper. W 1790 Haydn opuszcza Eisenstadt i osiada na stae w Wiedniu, skd '"' dwukrotnie (179192 i 1794 95) wyjeda do Anglii. Bierze tam udzia w licznych koncertach, uroczystociach, otrzymuje wiele Haydn zamwie symfonii, (pisze m. zwanych in. 12 pniej

londyskimi"), uniwersytet w Oksfordzie obdarza go tytuem doktora h.c. Po powrocie do kraju zwraca si Haydn (pod wpywem syszanych w Anglii oratoriw, m. in. Mesjasza Haendla) do twrczoci oratoryjnej. Pisze (179798) Stworzenie wiata, nastpnie Pory roku (1801). Ostatnie lata ycia spdza otoczony saw i szacunkiem jako jeden z najznakomitszych ludzi epoki. Oratoria, msze, kantaty, opery stanowi cz tradycyjn twrczoci Haydna; jedno z czoowych miejsc w historii muzyki zawdzicza kompozytor swym dzieom instrumentalnym. Pozostawi 104 symfonie, diyertimenti, utwory kameralne, kilkanacie koncertw fortepianowych, 9 skrzypcowych, szereg koncertw na inne instrumenty, 77 kwartetw smyczkowych, tria, 33 sonaty fortepianowe, wariacje, fantazje i drobiazgi na fortepian. Haydn zasuy si szczeglnie rozwijajc i krystalizujc form sonatow, ustala jej schematy melodyczno-wyrazowe, harmoniczne, proporcje formalne, rozszerza prac motywiczn, przetworzeniow. Ponadto w symfoniach, sonatach i kwartetach rozszerza przez wczenie w cykl menueta ilo

poszczeglnych czci do obowizujcych odtd czterech. W dzieach ostatniego okresu wystpuj ju powizania motywiczne wewntrz cyklu sonatowego. O ile w pocztkach twrczoci tkwi kompozytor silnie w stylu technice poprzedniego okresu, w ktrym barokowe bogactwo polifonii nie ustpio jeszcze homofonicznym tendencjom muzyki przedklasycznej, to cae wielkie dzieo lat nastpnych mniej wicej po 1781 stao si ju estetycznym i technicznym sprecyzowaniem i utwierdzeniem nowego stylu klasycznego, nowej epoki, ktr Haydn reprezentuje jako pierwszy z trjcy wielkich klasykw wiedeskich, obok Mozarta i Beethovena. ch SYMFONIE Okoo poowy XVIII w. przedostaa si woska 3czciowa symfonia (sinfonia) operowa wczesna uwertura z teatrw do sal koncertowych, stajc si wkrtce ulubion form muzyki instrumentalnej i wywierajc przemony wpyw na inne jej rodzaje. Od chwili pierwszego' koncertowego wykonania operowej symfonii opanowao wiat muzyczny prawdziwe symfoniczne

szalestwo". Kompozytorzy wydawali nierzadko od razu p tuzina symfonii, wielu napisao ich po kilkadziesit, a oglna liczba signa wkrtce kilku tysicy. 25 Przewodnik koncertowy 335 Haydn Z wolna zmieniaa symfonia swoj form. Przyczynili si do tego rni kompozytorzy woscy, czescy, francuscy i niemieccy: G. B Sammartini (nauczyciel Glucka), przedstawiciele szkoy mannheimskiej J. A. Stamic i F. X. Richter, synowie Jana Sebastiana Bacha Filip Emanuel i Jan Chrystian. Z wielkiej armii kompozytorw symfonicznych XVIII w. na pierwsze jednak miejsce wysuwa si znakomity poprzednik Mozarta i Beethovena Jzef Haydn. Jego dzieo przewysza nieporwnanie wspczesn masow twrczo. W swoich 104 symfoniach (jeszcze kilkunastu przypisuje si jego autorstwo) pooy Haydn podwaliny pod pniejszy rozkwit tej formy. Nie nastpio to od razu. W dugim szeregu symfonii Haydna rozwija si stopniowo nowy styl. W procesie tym mona wyrni trzy wyrane okresy. Pierwszy z nich obejmuje te lata, kiedy Haydn

jako kapelmistrz i nadworny kompozytor ksit Esterhazych w Eisen-stadt ogranicza si wycznie do komponowania na zlecenie i wedug gustu swoich chlebodawcw. Z czasem coraz wicej symfonii Haydna ukazuje si drukiem, coraz czciej wykonywane s one w Wiedniu, a take w innych miastach Europy. Syn ubogiego koodzieja staje si gwiazd muzyczn pierwszej wielkoci, jednym z najsawniejszych ludzi epoki. Sypi si zaszczyty i zamwienia. Na otrzymywane z Francji zlecenia pisze Haydn kilkadziesit dzie, zwanych pniej symfoniami paryskimi". Przypadaj one na lata 177490 i reprezentuj drugi okres symfonicznej twrczoci Haydna. U schyku ycia wyrusza wreszcie na ,podbj" Londynu. Entuzjastycznie witany przez nieatw do zdobycia publiczno angielsk, w czasie dwch sezonw zimowych, 1791/92 i 1794/95, pisze 12 symfonii, znanych odtd jako symfonie londyskie", ktrymi sam dyryguje. Wrd tych dzie oznaczajcych trzeci okres twrczoci znajduj si najwiksze osignicia Haydna w dziedzinie symfoniki. WCZESNE SYMFONIE > Pod tym okreleniem naley rozumie dziea z pierwszego

okresu symfonicznej twrczoci Haydna; okres ten przypada jednak na trzydzieste lata jego ycia. Pierwsz bowiem symfoni pisze kompozytor dopiero w 1759. Zewntrznie przedstawiaj wczesne symfonie formalnie ju klasyczny 4-czcio-wy schemat, z wprowadzonym przez Haydna midzy powoln cz a fina 3czciowego dotychczas cyklu nowym ogniwem menuetem. Ale na og nie przewyszaj one poziomu wczesnej symfoniki. Tematyka ich jest konwencjonalna, pra386 1 Haydn ca motywiczna uboga, czsto brak w pierwszym allegro grupy drugiego tematu, przez co i przetworzenie, pozbawione konfliktu tematycznego, nie posiada wikszego znaczenia. Jednoczenie wida starania kompozytora, by w ramach istniejcych rodkw przezwyciy oglny schematyzm. Niemal w kadej symfonii szuka Haydn innych rozwiza, kadej stara si nada inny charakter. Tym tumaczy si cho i upodobania Esterhazych nie byy tu bez wpywu czsta obecno elementw ilustracyjnoprogramowych. Wiele z wczesnych symfonii Haydna

reprezentuje typ muzyki programowej. W dzieach tych przedstawia kompozytor zwykle jakimi charakterystycznymi efektami lub stwarzaniem odpowiedniego nastroju przede wszystkim obrazki z natury i z ycia codziennego to, co byo ulubionym przedmiotem jego spokojnej, dobrodusznej obserwacji. Tre" utworw okrelaj tytuy, ktrych autorem inaczej ni w niektrych symfoniach paryskich" i londyskich" by sam Haydn. Tak np. mamy cykl trzech symfonii nazwany Pory dnia (Poranek, Poudnie, Wieczr), myliwsk tematyk okrelaj tytuy: Z sygnaem rogu czy Na stanowisku, inne nazwy to: Filozof, Bakaarz, Maria Teresa, i wiele innych. Obecnie coraz czciej mona usysze ktr z wczesnych symfonii Haydna. Symfonia e-moll nr 44, powstaa ok. 1771, wyrnia si indywidualnym profilem. Jej odrbne cechy to: uycie tonacji emoll (jedyny raz w 104 symfoniach), kontrapunk-tyczne ujcie II czci (kanon w oktawie), nuta smutku i zadumy, tak obca kompozytorowi, e gdzie z kocem XVIII czy pocztkiem XIX w. nazwano j

Trauersymphonie (Symfonia aobna); podobno Haydn yczy sobie, by t Symfoni wykonano na jego pogrzebie, wic moe std jej nazwa. Czci: Allegro con brio Menuet (Allegretto) Adagio Presto. (22') Symfonia poegnalna (AbschiedsSinfonie) f i s --moll nr 45 z 1772. Z jej tytuem zwizana jest szczeglna historia. Kiedy ksi Esterhazy zwleka z udzieleniem muzykom swojej orkiestry nalenego im urlopu, Haydn, jako kierownik zespou, postanowi zwrci w szczeglny sposb uwag swego protektora na niestosowno jego postpowania. Podczas jednego z koncertw zamkowych przysuchiwa si ksi nowej symfonii Haydna. Pierwsze trzy czci nie odznaczay si niczym szczeglnym. Take czwarta zacza si tradycyjnie; chyba tylko ujcie ruchliwego i pogodnego zazwyczaj Presto w tonacji fis-moll mogo zwrci uwag. Lecz wkrtce 25 387 Haydn nastpia niespodzianka: utwr przeszed nagle w aosne, pene skargi Adagio. Zdziwiony ksi zdumia si jeszcze bardziej, widzc, e drugi waltornista gasi

lampk przy swoim pulpicie i zmczonym krokiem wysuwa si z estrady, a to samo czyni w pewnych odstpach czasu pozostali czonkowie orkiestry. W kocu pozostao tylko dwch skrzypkw, biedzcych si nad jakim takim doprowadzeniem utworu do koca. Ksi zrozumia aluzj zawart w arcie i udzieli muzykom urlopu. (35') Symfonia f-moll nr 49 La Passione" (1768), napisana jest na smyczki, 2 oboje i 2 rogi w tonacji Beetho-venowskiej Appassionaty. Tytu jej nie wystpuje wprawdzie w starszych rdach, ale legenda gosi, e Haydn napisa j w czasie, kiedy bliski by mierci. W kadym razie nastrj zamylonej melancholii w Adagiu (I czci), namitne wzburzenie w obu szybkich ogniwach (II cz Allegro i IV cz Presto) oraz powcigliwo Menueta (III cz.) wskazywayby, e w dziele znalazy odbicie jakie silne osobiste przeycia kompozytora. (21') SYMFONIE PARYSKIE Wczesne symfonie Haydna mona by okreli jako wstpne studia", w ktrych krystalizowa si symfoniczny styl kompozytora. W symfoniach paryskich" styl ten jest ju wyksztacony. Tematyka, swobodna i indywidualnie

formowana, pozbywa si patetycznego, a w istocie pustego tonu teatralnego, zbliajc si w swojej prostocie do wdzicznego, czasem naiwnego tonu muzyki ludowej. Samodzielne i wyraziste tematy oraz ich motywy speniaj teraz zasadnicz rol: z nich ksztatuj si poszczeglne czci, a zwaszcza pierwsza, w ktrej przetworzenie nabiera ju czsto waciwego znaczenia. Jako kompozytor symfoniczny staje si Haydn rwnie ojcem nowej orkiestry". Usuwajc z niej definitywnie klawesyn, zarzuca dotychczasowy sposb instrumentowania, polegajcy na zestawianiu instrumentw smyczkowych i dtych w dwa chry z dominujc rol kwintetu smyczkowego, traktuje natomiast wszystkie instrumenty bardziej indywidualnie, wykorzystujc ich charakterystyczne moliwoci techniczne i koloryt brzmieniowy. Z pokanej liczby symfonii paryskich" znanych jest najbardziej 6 dzie, ktre jednak rwnie zbyt rzadko goszcz (z wyjtkiem ostatniego) na naszych estradach, ze szkod dla moliwoci lepszego poznania Haydna sym-fonika. 388

Niewiele ustpuje pniejszym, londyskim" symfoniom Symfonia D-dur nr 73 La chasse" (Polowanie] z ok. 1781. Nazwa wie si z finaem, ktry powsta pierwotnie jako muzyka antraktowa do opery (Haydn napisa szereg oper) La fidelta premiata, (1781), w ktrej pojawienie si Diany uzasadniao tego rodzaju programowy utwr. Fina! (Presto), najlepsza cz dziea, oparty jest na wdzicznym temacie, rozwijajcym si w charakterystycznym rytmie na fj Sygnay rogw i fanfary podkrelaj nastrojowy, leny koloryt utworu, ktry w przetworzeniu przeksztaca si rzeczywicie w jakie muzyczne polowanie z nagonk". Dokomponowane pniej poprzedzajce czci Allegro, Andante, Menuet dostosowuj si do muzyki finau bukoliczn prostot. Ciekawe jest podobiestwo tematu Andante do bardzo znanej melodii Haydna, uytej w Symfonii Z uderzeniem w kociol" jako temat wariacji. (25') Symfonia C-dur nr 82 ,,L' o u r s" (Niedwied) z 1786 uchodzi za pierwsz parysk symfoni". Swj dowcipny tytu zawdzicza podobnie jak Symfonia D-dur nr 73 ostatniej czci, ktra napisana jest a la musette; buczce w basach niskie C skojarzyli

Haydn

Francuzi z pomrukami niedwiedzia. Fina i tu jest najlepszym ogniwem cyklu, ale pozostae czci niewiele mu ustpuj. W sumie jest to bardzo pomysowe i pene humoru dzieo, warte czstszego wykonywania. (18') I w nastpnej Symfonii g - m o 11 nr 83 L a poule" (Kura) odkryli przyzwyczajeni do muzycznej programowoci Francuzi szczeg, uznany przez nich za podobny do gdakania kury, a mianowicie pojawiajcy si wielokrotnie w I czci (Allegro) punktowany motyw oboju. Tym razem jednak tytuowa" cz nie jest najlepsza w Symfonii; zreszt i sam tytu jest troch nacigany" i nie znajduje poparcia w caej muzyce, ktra w gruncie rzeczy ma raczej charakter melancholijny. Przecitnym utworem jest te Fina. Natomiast Aiidante (II cz.) naley do pikniejszych powolnych czci w symfoniach Haydna. Niewiele ustpuje mu Memtct (III cz.) z interesujcym kontrarytmem. (25') Symfonia B-dur nr 85 La Reine" (Krlowa), czwarta z symfonii paryskich", nie wie swego tytuu z okrelonymi ilustracyjnoprogramowynii elementami muzycznymi. Jej przydomek" pochodzi std, e bya ulubionym dzieem Marii Antoniny. Przejrzysta konstrukcja i prostota

muzyki nie wymagaj waciwie adnych komentarzy. Warto tylko /.wrci uwag, e II cz (Allegretto), opatrzon nagw389 Haydn kiem Romanze, tworz cztery wariacje na temat francuskiej piosenki ludowej La gentille et jeune Lisette i e w bardzo ludowym Menuecic (III cz., Allegretto) z lendlerowym triem pierwszy temat wykazuje due podobiestwo do pocztku walca Jana Straussa JVad piknym modrym Dunajem. (220 Symfonia G-dur nr 88, napisana w 1787 i okrelana jako pierwsze ze szczytowych symfonicznych osigni Haydna odznacza si pikn, wyrazist melodyk i bogactwem zmiennych, kontrastujcych nastrojw. I cz (Allegro), poprzedzona krtkim wstpnym Adagiem, moga w swej swawolnej niesfornoci" stanowi wzr dla Finau z VIII Symfonii Beethovena; gwne tematy tych utworw wykazuj due podobiestwo. Cz II (Largo) jest najlepszym bodaj przykadem mistrzowskiej techniki wariacyjnej Haydna. Krtki, 8-taktowy temat, wprowadzony przez obj i wiolonczel, pozostaje we wszystkich siedmiu wariacjach nie

zmieniony; oplatany figuracyjnymi gosami pobocznymi, ukazuje si suchaczowi w coraz to innym owietleniu. Nad caoci unosi si uroczysty, peen pogodnego spokoju nastrj, przywodzcy na myl take niektre z powolnych czci Beethovenowskich symfonii. Cz III jest Menuetem, ktrego taneczny jak czsto u Haydna niemal ludowy charakter podkrelaj puste kwinty altwek i fagotw w rodkowym triu. Fina utrzymany jest w formie ronda, penego humoru i haydnowskiej pogody. Po trzecim powrocie tematu skrzypce i kontrabasy snuj przez ponad 21) taktw ciekawy kanon, w ktrym kada z grup prowadzi temat rnic jednej wiernuty. (22') Symfonia G-dur nr 92 Oksiordzka" (ok. 1788) jest ostatni z cyklu symfonii paryskich". Napisa j 56-letni mistrz dla ksicia d'Ogny w Paryu, ale wykona po raz pierwszy dopiero trzy lata pniej (1791) w Oksfordzie, pragnc wyrazi wdziczno za nadanie mu przez tamtejszy uniwersytet tytuu doktora h.c. Std te pochodzi nazwa Symfonii, ktra przyja si na pocztku XIX w. Dzieo spotkao si od razu z gorcym przyjciem i naley nadal do najpopularniejszych symfonii Haydna. Historycznie przynaley do paryskich", ale stylistycznie do

londyskich" symfonii. Zaznacza si tu bowiem wyranie dojrzao techniczna i pogbienie wyrazu emocjonalnego. Tematy s bardziej zindywidualizowane i staj si podstaw intensywniejszej pracy motywicz-nej, wzrasta logika formalna, seryjna produkcja eleganckiej muzyki rozrywkowej ustpuje miejsca rozwanej pracy wiadomego celu i pewnego zdobytej dowiadczeniem wiedzy kompozytora. W Symfonii G-dur nowe s elegijne, smutne rysy 390 Haydn l czci (Adagio. Allegro spiritoso), dramatyczny miejscami liryzm II czci (Adagio cantabile) i niespokojna atmosfera zwykle ludowo rubasznego Menueta (III cz., Allegretto)', dopiero w finale (Presto), penym werwy i obfitujcym we wdziczne tematy, odnajdujemy dawnego" Haydna, muzykujcego beztrosko i lekko. (26') SYMFONIE LONDYSKIE Symfonie londyskie" nie przynosz ju zasadniczych zmian stylistycznych, nie znacz nowego etapu rozwojowego w symfonicznej twrczoci Haydna. Na gruncie wyksztaconych wasnych rodkw powstaj

jednak w wikszoci dziea wyrniajce si wietn technik i logik konstrukcji, i ta dojrzaa pewno muzycznego ksztatowania nadaje symfoniom londyskim" najwysz rang. Poszczeglne ogniwa tych symfonii ssiaduj z sob w zamierzonej zgodnej harmonii, a same w sobie dziki konsekwentnej pracy motywicznej tworz nierozerwalne, spoiste caoci. Regu staje si otwarcie symfonii powoln, przewanie nieco patetyczn introdukcj, czc si bezporednio z pierwsz czci, utrzyman w formie dwutematowego allegra sonatowego. Cz powolna jest najczciej cyklem wariacji, ktre w charakterystyczny dla Haydna sposb przeksztacaj temat, nie burzc jego konstrukcji. Menuet, ktry dziki Haydnowi zadomowi si na stae w cyklu symfonicznym, zatrzymuje na og swj taneczny charakter, bardziej jednak przypomina ludowego lendlera ni taniec dworski. Finay rozwijaj si, oglnie biorc, na prostej zasadzie formalnej ronda, chocia przenikaj tu take przetworzeniowe elementy wyej stojcej formy sonatowej. W symfoniach londyskich" przemawia rwnie pogodny i 'dobroduszny Haydn, znany z dawniejszych kompozycji, lecz

jednoczenie zaznacza si pewna zmiana. Niedawna (1791) mier Mozarta wywara wielkie wraenie na 60-letnim Haydnie, ktry jako czowiek i jako artysta czu teraz moralny obowizek kontynuowania stylu zmarego przedwczenie geniusza. Std wanie wida w symfoniach londyskich" niewtpliwy wpyw Mozartowskiej sztuki, przejawiajcy si przede wszystkim w wikszej ni dotychczas piewnoci tematw; elementem tym wzbogaci Haydn arsena swoich rodkw wyrazu. Wzrasta zarazem intensywno emocjonalnego przeycia, kompozytor wypowiada cho niemiao jeszcze wasne uczucia i nastroje. I w tym wida wzr ostatnich symfonii Mozar391 Haydn ta, wzr, z ktrego wszystkie konsekwencje wysnuje wkrtce dojrzewajcy ju geniusz Beethovena. Pierwsza z symfonii londyskich" Symfonia D-dur n r 93, powstaa w 1791. Jest to chyba najmniej interesujce dzieo tej imponujcej serii. Po bahym Allegro (I cz.) i niezbyt ciekawym, cho melodyjnym Largo (II cz.) bardziej wakie s ostatnie dwa ogniwa

cyklu: wdziczny Menuet (III cz.) i do efektowny Fina (Presto) z oryginalnym rycerskim" tematem. (25') Szczegln popularnoci wrd symfonii londyskich" cieszy si pochodzca z 1791 Symfonia Gdur nr 94 M it dem Paukenschlag" (Z uderzeniem w kocio), kompozycja o mistrzowskiej pracy motywicznotematycznej i wyranie zarysowanych mylach muzycznych. Po krtkim, nastrojowym wstpie (Adagio cantabile) rozpoczyna si I cz (Vivace assai). Rozwija si ona w zasadzie z filuternego tematu gwnego, ktry utrzymany pocztkowo w dyskretnych barwach nabiera nastpnie bardziej zdecydowanych rysw. Wesoy temat poboczny wskazuje na tak czsty u Haydna zwizek z muzyk ludow. Andante (II cz.) przedstawia cykl czterech znakomitych wariacji, opartych na pro-ciutkim temacie jednej z najpopularniejszych melodii Haydna. Tu wanie znajduje si owo nieoczekiwane uderzenie w kocio, ktremu Symfonia zawdzicza swoj nazw (Anglicy nazywaj j The Surprise Niespodzianka). Czy Haydn chcia pokaza suchaczom co nowego", czy te wyrwa ich dowcipnie z nabonego skupienia nie wiadomo. We wdzicznym

Menuecie (III cz.) odzywa si znowu waciwa Haydnowi nuta przekornego humoru (stae akcenty na trzeciej wierci taktu). Fina (Allegro di molto) utrzymany jest w lekkim, artobliwym nastroju. (25') Symfonia c-moll nr 95 (1791) wyrnia si nieczst u Haydna molow tonacj, brakiem powolnego wstpu i jest zarazem najkrtsz z londyskich". I cz (Allegro), gdzie molowo rzutuje silnie na nastrj muzyki, ma rapsodyczny charakter, przypominajc w ujciu Sonat Patetyczn" Beethovena (take w c-moll). Z gwnego tematu tylko pierwszy motyw wykorzysta kompozytor w przetworzeniu, natomiast istotne znaczenie ma tu temat poboczny, wyprowadzony z opadajcego trjdwiku Es-dur. Andante cantabile (II cz.) stanowi cykl wariacji opartych na mozartowsko piewnym temacie. Szczeglnie popularny sta si Menuet (III cz.), wykonywany czsto jako samodzielny utwr. Molowa tonacja 392 1 Haydn nadaje mu pewn powag; w triu pojawia si pikne solo wiolonczelowe. Fina interesujcy jest dla swojej kontrapunk-tycznej

faktury, wypracowanej analogicznie jak w I czci z pocztkowego motywu gwnego tematu. (22') Symfonia D-dur nr 96 (1791) rozpoczyna szereg czterech mniej znanych symfonii londyskich" (nr 9699), ale rnoe ona wanie najbardziej niesusznie do nich naley, gdy wykazuje wiele charakterystycznych cech symfonicznego stylu Haydna. Jej odrbnym natomiast rysem i to moe odstrasza wykonawcw jest solowe wykorzystywanie instrumentw w typie symfonii koncertujcej: w szczeglnie udanym Andante (II cz.) koncertuje 2 solowych skrzypiec, a w Menuecie (III cz.) czsto i zabawnie przez Haydna zestawiane skrzypce z fagotem oraz flet. (25') Symfonia C-dur nr 97 U79192) naley do rzadko wykonywanych z niewiadomych zreszt powodw a zatem i mao znanych symfonii Haydna, chocia jest jedn z najokazalszych symfonii londyskich" i chyba niewiele ustpuje najbardziej uznanym dzieom swojej serii: Symfonii Z uderzeniem w kocio", Symfonii wojskowej, Symfonii zegarowej czy Symfonii Z werblem na kotach". Moe Symfonia C-dur nie ma adnego znaku szczeglnego", jakiej

charakterystycznej melodii czy motywu, moe jej I cz (Adagio. Vivace) nie posiada zbyt wyranego profilu ale zarwno nastrojowe Adagio ma non troppo (II cz.), jak i Menuet (III cz., Allegretto), a przede wszystkim Final (Spirituoso) stoj w bliskim ssiedztwie najlepszych osigni Haydna na polu symfoniki i warte s poznania. (26') Cakiem prawie nie grywana jest Symfonia B-dur nr 98 (1792). Z pewnoci nie naley ona do szczytowych osigni Haydna, niemniej przypomnienie jej odwieyoby monotonny nieco na naszych estradach repertuar symfonii tego kompozytora. Tradycyjny niemal we wszystkich symfoniach powolny wstp czy tu Haydn wyjtkowo cilej z I czci (Allegro), na zasadzie tematycznej wsplnoci. Pozostae czci: Adagio cantabile, Menuetto, Presto. (23') W symfoniach londyskich" wprowadza Haydn szereg innowacji dla poszerzenia technicznych i wyrazowych moliwoci, W Symfonii Es-dur nr 99 (1793) po raz pierwszy pojawiaj si klarnety, ktre odtd z wyjtkiem Symfonii nr 102 pozostan ju w skadzie symfonicznej orkiestry Haydna. Nowy jest te charakter Menueta (III cz., Alle-

393 Haydn gretto); to ju nie dworski taniec ani czsty u Haydna lendle-rowy menuet, lecz utwr zapowiadajcy Beethoyenowskie scherza. Z pozostaych czci dziea wybija si jeszcze kunsztownym opracowaniem doskonay fina (Vivace). (24') Symfonia G-dur nr 100 M ilitarSinfonie" (Wojskowa) powstaa w 1794. Spord symfonii Haydna naley do najbardziej lubianych, przede wszystkim chyba dziki wyranemu, indywidualnemu obliczu. Jeszcze za ycia kompozytora przylgn do niej tytu Wojskowa. Nie naley si oczywicie doszukiwa jakiego programu, jakiej ukrytej, konsekwentnie przeprowadzonej myli pozamuzycznej. 0 wojskowym" profilu Symfonii G-dur decyduje dobr odpowiednich tematw i charakterystyczna instrumentacja. Uroczysty, pompatyczny moe nawet wstp (Adagio) i pierwszy temat I czci (Allegro) nie usprawiedliwiaj jeszcze nazwy Symfonii. Dopiero drugi, marszowy temat (zbliony w melodii do pocztku Marsza

Radetzkiego J. Straussa, ojca) posiada wojskowe" rysy, a przetwarzany dalej z wyjtkowym polotem, ju sam moe uzasadni popularno dziea. Zdecydowanie militarny charakter ma II cz (Allegretto). Narzuca go choby zewntrznie skad orkiestry, w ktrej obok licznie reprezentowanych i odgrywajcych dominujc rol instrumentw dtych (2 flety, 2 oboje, 2 klarnety, 2 fagoty, 2 rogi, 2 trbki) i kotw pojawia si typowa dla janczarskiej kapeli obsada perkusji wielki bben, talerze, trjkt nigdy przez Haydna nie stosowana. W odpowiednim stylu utrzymana jest te muzyka. Rozwija si z 8taktowej, marszowej melodii, ktra wdruje wesoo (raz tylko zbacza" do moll) przez rne instrumenty. Sygna trbki wywouje poruszenie wrd instrumentw-onierzy. Gronie narasta tremolo smyczkw, lecz wkrtce uspokaja si; cicho powraca marszowy temat 1 wkrtce z animuszem koczy si ta' onierska" scenka. Pozostae dwie czci nie stoj w wyranym ideowym" zwizku z poprzednimi. Menuet (Moderato) jest tym razem nieco ociay i oywia go dopiero artobliwe trio. Fina (Presto), pocztkowo wesoy (gwny temat naley do najwdziczniej-szych melodii

Haydna), przynosi w dalszym przebiegu powaniejsze, a nawet do dramatyczne epizody, ale koczy si w dobrym nastroju. (26') Dziewita z symfonii londyskich", Symfonia D-dur nr 101, napisana w 1794, jest jednym z najpopularniejszych dzie serii, chocia nie w peni reprezentuje dojrzay styl symfoniczny Haydna. Mimo bowiem oryginalnoci I czci (Adagio. Presto), piknoci Menueta (III cz., Allegretto) i tem394 , Haydn peramentu rytmicznego Finau (Viva.ce), w swoim zegarowym" Andante (II cz.) czyni wyran koncesj na rzecz gustw publicznoci londyskiej. Z drugiej jednak strony ta wanie cz przyczynia si do wzitoci dziea, ktre od niej otrzymao na pocztku XIX w. swoj nazw Symfonia zegarowa (Die Uhr). (27') O ile w poprzednich symfoniach Haydna wida czsto rne powizania z symfonicznym stylem Mozarta, to w ostatnich trzech pojawiaj si pewne rysy pokrewne Beethovenowi. W Symfonii B-dur nr 102 (1794) bardzo ju Beetho-vena w ujciu

przypominajca jest I cz (Allegro vivace), ze swoim silnie podkrelonym dualizmem tematycznym i dramatycznym zaciciem. Pierwszemu, miao rozwijajcemu si tematowi przeciwstawia si ciekawie zbudowany drugi temat: jego pocztkowy odcinek (piano) ujty jest w ramy caotak-towych uderze penej orkiestry (fortissimo) i podnoszcych napicie duszych pauz. Zawizany konflikt potguje si w przetworzeniu, gdzie silniej do gosu dochodzi temat drugi. Lecz, jak zwykle u Haydna, wszystko koczy si dobrze jakby w oddali przebrzmiewa pierwszy temat, generalna paUza, i utwr zamyka lapidarna koda. Adagio (II cz.) mimo do wyranych rysw smutku czy melancholijnej zadumy nie dramatyzuje; jest stosunkowo krtkie i proste. adnych ju problemw" nie zawieraj dwie kolejne czci. Taneczny Menuet (III cz.) przynosi w triu koyszc, prowadzon w sek-stach melodi, ktra jak stwierdzono powraca w rnych wersjach u Schuberta i Jana Straussa. ywy charakter Finalu (Presto) wyznacza lekki, taneczny temat, rozwijany z nieoczekiwan pomysowoci i typowo haydnowskim humorem. (23')

Symfonia Es-dur nr 103 Mit dem Pauken-w i r b e l" (Z werblem na kotach.), skomponowana w 1795, jest przedostatni symfoni Haydna, dzieem stanowicym syntez jego twrczoci symfonicznej. Kompozycja ta wskazuje zarazem, e pod pogod i wesooci Haydnowskich utworw kryj si czsto powaniejsze myli. Ju I cz to potwierdza. Koty rozpoczynaj j cichym werblem (std nazwa Symfonii)', powanie rozwija si melodia, przechodzc przez fagot, wiolonczel i kontrabas. To wstpne Adagio powraca w nastpujcym bezporednio Allegro con spirito dwukrotnie, powstrzymujc niejako cechujc jego' oba tematy wesoo. Andante (II cz.) stanowi cykl wietnych wariacji opartych na temacie, ktrego melodia, rozwijajca si na trjdwiku, zapowiada struktur i charakterem wyraziste tematy symfonii 395 Haydn Beethovena. Rwnie w Menuecie (III cz.) uderza Haydn w ton powaniejszy ni dotychczas. Melodia gwnego tematu zaczerpnita jakby dla uczczenia Mozarta z jego opery Uprowadzenie z seraju odbiega dalego od beztroskiego,

tanecznego charakteru wikszoci wczeniejszych menuetw kompozytora. Finaowe Allegro con spirito wiadczy o znakomitej, a nie dostrzeganej czsto technice kontrapunktycznej Haydna. Oba tematy tej czci, wprowadzone jednoczenie w skrzypcach i rogach, przeciwstawiane s nastpnie i przetwarzane w sposb nadzwyczaj kunsztowny i peen wyrazu. (25') Symfonia D-dur nr 104, ktra zamkna w 1795 symfoniczn twrczo Haydna, jest te jednym z jego najwyszych osigni w tej dziedzinie. Bardzo czsto wykonywane dzieo czy mozartowsk piewno z antycypujcym Beethovena sposobem przetwarzania tematw: nie cae tematy, lecz ich pozornie mao wakie motywy staj si przewanie przedmiotem muzycznego rozwoju. W pogodny nastrj, nie pozwalajcy mimo wszystko zapomnie o autorstwie Jzefa Haydna, wkradaj si jednak powaniejsze tony, przypominajce, e muzyk t pisa zawsze ten sam, ale ju w jesieni swego ycia bdcy kompozytor. Mocno, jakby sygnaem rozpoczynajcy si krtki wstp (Adagio) przebrzmiewa potem cicho i po wymownej pauzie generalnej zaczyna si I cz

(Allegro) prostym tematem gwnym, ktrego najmniej wanie istotne motywy s podstaw rozwoju; drugi temat pojawia si w ekspozycji tylko raz i powraca jeszcze w repryzie. Podobnie dzieje si w II czci (Andante), ktra jak czsto u Haydna jest cyklem piknych wariacji, opartych tu na bardzo wdzicznym temacie. Ale znowu nie same wariacje, lecz czce je, zwykle niewane partie nabieraj znaczenia, kryjc rzadkie u Haydna wybuchy namitnoci, ktrych wraenie zaciera jednak powrt spokojnego tematu. Menuet (III cz.) kontrastuje silnie z I czci swoim rubasznym humorem. Przekorne akcenty na trzeciej wierci taktu w gwnym temacie i scherzowy, cho niewtpliwie taneczny charakter utworu wskazuj wyranie w kierunku Beethovena. Allegro molto (IV cz.) tylko na pozr jest jeszcze jednym penym temperamentu finaem Haydnowskich symfonii. Gwny temat, ktry rozwija si a la musette nad trzymanym D rogw i niskich smyczkw, potwierdza inspiracj melodyczn utworw Haydna chorwackimi melodiami ludowymi, na co niejednokrotnie zwracano uwag. Rozwijajcy si wesoo na tym temacie tok muzyki hamuje rwny znaczeniem, a odmienny w spokojnym, piewnym charakterze temat drugi

396 ; Haydn (skrzypce), ktry wrci jeszcze dwukrotnie. Tematyczny dualizm, obcy w finaowych rondach symfonii Haydna, jeszcze raz kae pomyle o beethovenowskim stylu symfonicznym. (29') KONCERTY Koncertowe dziea Haydna naley ocenia pod ktem widzenia historycznego stanowiska kompozytora jako twrcy nowego stylu instrumentalnego. W symfonicznej i kameralnej twrczoci najstarszego z klasykw wiedeskich mona rozezna, e jego idea polega nie na byskotliwym wykorzystywaniu i przeciwstawianiu instrumentw, lecz na ich zespalaniu w rne grupy dwikowe; styl koncertujcy by mu raczej obcy. Std te koncerty Haydna (pominwszy nieliczne wyjtki) nale do kompozycji, ktre nie zrodziy si z gbszego przekonania i impulsu, a swoje powstanie zawdziczaj rnym przypadkowym okazjom. Jako prace okolicznociowe, pisane byy pospiesznie i lekk rk", co stao w sprzecznoci z waciwym Haydnowi, penym rozwagi i namysu stylem pracy. Napisane

we nie" notuje kompozytor, usprawiedliwiajc si niejako, na ostatniej stronie partytury Koncertu na rg (1782). Take rnorodno instrumentw, ktrym powierza Haydn solowe partie w swoich koncertach, wskazuje, e jego koncertowa twrczo uwarunkowana bya w duym stopniu przypadkowo napywajcymi zleceniami, zamwieniami i yczeniami. R. Pohl, biograf Haydna, wymienia oprcz 14 koncertw fortepianowych 9 koncertw na skrzypce, 6 na wiolonczel, l na kontrabas, 5 na lir organow (prawdopodobnie bya to lira korbowa, poczona z mechanizmem organowym co w rodzaju katarynki), 2 na flet, 4 na rg i l na trbk. Wiele kompozycji koncertowych Haydna zagino bezpowrotnie, a liczne rozsiane s w manuskryptach po rnych bibliotekach; niewiele z nich zostao wydanych. O koncertach skrzypcowych, napisanych dla koncertmistrza orkiestry Esterhazych, Luigi Tomasiniego, zupenie zapomniano; czasem tylko mona usysze jeszcze Koncert C-dur. Spord kilkunastu koncertw fortepianowych Haydna zaledwie kilka ukazao si drukiem. Haydn, bdcy przecitnym pianist, nie

przejawia takiego zainteresowania t form jak Mozart, ktry komponowa wiele koncertw fortepianowych z myl o wasnych wystpach solowych. Dla 397 Haydn Haydna bya to niejako muzyka uytkowa, traktowa j ubocznie, na marginesie dziaalnoci artystycznej. Stylistycznie przynale koncerty fortepianowe Haydna do typu rokokowej muzyki rozrywkowej o lekkim, serenadowym charakterze. Wdziczna ornamentalna melodyka, unikajca jednak bezdusznych figur, odgrywa w nich dominujc rol. Najadniejszym i najczciej wykonywanym dzieem jest skomponowany w 1767 Koncert D-dur (w starszych drukach op. 21, od 1784 op. 37), ktry chocia nie osiga poziomu pianistycznej techniki wspczesnych sobie koncertw Mozarta inwencj melodyczn i opracowaniem sprawia mie wraenie, zwaszcza penym temperamentu Rondo oll" Ungarese z ustawicznie powracajcym i przeksztacanym tematem gwnym, do ktrego docza si charakterystyczny wgiersko-turecki" motyw z

przednutk. Pozostae dwie czci to Viva.ce (I cz.) i Un poco Adagio (II cz.). (18') Wiksze praktycznie znaczenie posiadaj koncerty na instrumenty dte, wzbogacajc skromn literatur popisow w tym zakresie. Kilka z nich stosunkowo niedawno wydanych pojawia si czasem na estradzie. Koncert D-dur na flet i orkiestr smyczkow, skomponowany w 1780, wydany zosta dopiero 160 lat pniej (1940). Staje on godnie obok podobnych dzie znanego flecisty XVIII w., J. J. Quantza, czy Mozarta, jest ciekawym pr7vkadpm koncertowej twrczoci Haydna. Utrzymany w po. godnym, rokokowym tonie, daje instrumentowi solowemu wd/iczne pole do popisu na tle dyskretnego akompaniamentu orkiestry. Prosta melodyka, wyposaona w tak odpowiadajce charakterowi fletu koronkowe ornamenty, odgrywa tu gwn role 7wiaszcza w piewnym Adagio (II cz.) a w czciach skrajnych' Allegro morJerato (I cz.) l Allegro molto (II cz.), nie brak te?, wirtuozowskich epizodw. Kadencje, ktre zwyrzaiem wczesnym pozostawiano improwizacji solisty, dokomporiowane zostay wspczenie z wydaniem dziea. (2l'40")

Okoo 1P26 odnaleziono i wydano Koncert C-dur na obj Posiada on 3 czci: Allegro spirituoso, Andante i Rondo (Allegretto). Literatura koncertowa na obj w dobie muzycznego baroku bya stosunkowo obfita, gdy instrument ten by ju wtedy bardziej udoskonalony od innych instrumentw dtych, a jego ostre, jasne brzmienie odpowiadao wczesnemu stylowi i upodobaniom. W okresie rokoka i wiedeskich klasykw utraci obj jako instrument solowy popu* 398 ;Haydn larno na korzy bardziej piewnego i gadkiego" fletu. Dlatego dzieo Haydna jest swojego rodzaju curiosum, przenoszcym nas w atmosfer dawnych, dobrych czasw". Kompozytor ' eksponuje w Koncercie obj przede wszystkim' w piewnych partiach (np. ludowy temat wariacji w Rondzie), rzadziej w skromnych epizodach technicznych. (22'10") W 1929 wyszed z druku jedyny Koncert Es-dur na trbk Haydna, napisany w 1796 dla wynalazcy trbki klapowej, Antoniego Weidingera. Chocia utwr powsta u schyku ycia

kompozytora, utrzymany jest jednak raczej w dawnym stylu. Dotyczy to zwaszcza I czci (Allegro). Natomiast w czci rodkowej (Andante) wykorzystuje Haydn chromatyczne moliwoci trbki klapowej (poprzedniczki trbki wentylowej) w interesujcy i do miay sposb. Ostatnie Allegro utrzymane jest w formie sonatowej. Prcz dwch gwnych tematw wystpuj te przyjemne tematy poboczne. W sumie jest to jeden z najwdziczniejszych dla wykonawcy i suchacza koncertw trbkowych. (15'10") Symphonie concertante B-dur op. 84 (1792). Symfonia koncertujca pojawia si ok. 1750 jako dwulub trzyczciowa kompozycja na kilka (29) solowo traktowanych instrumentw i orkiestr. Tego rodzaju utwory pisali ju K. Stamic, J. Chr. Bach, Chr. Cannabich czy K. Dittersdorf, ale najwikszy rozkwit przeya nowa forma w muzyce pno-klasycznej (17701830), kiedy powstao ok. 500 symfonii koncertujcych. Pisali je kompozytorzy rnych narodowoci, gwnie jednak Francuzi, ktrym szczeglnie przypada do gustu prostota i swoboda formalna symfonii koncertujcej, waciwy jej element wirtuozowsko-popisowy, wykorzystywanie rzadziej w koncertach solowych pojawiajcych si instrumentw

(dtych zwaszcza), bogactwo melodyczne i lekki charakter; symfonie koncertujce utrzymane byy z reguy niemal w tonacjach durowych, a nastrj ich by pogodny, rzadko dramatyczny, nigdy za uroczysty czy tragiczny. Od 1820 datuje si zmierzch klasycznej symfonii koncertujcej. Symphonie concertante B-dur stanowi najcenniejszy wkad Haydna do literatury koncertowej. Reprezentujc jego dojrzay styl symfonii londyskich", jest typowym dzieem swego gatunku. W lekkim tonie, pogodnym nastroju i z wirtuozowskim zaciciem koncertuj tu obj, fagot, skrzypce i wiolonczela, wspzawodniczc prawdziwie z silnie obsadzon orkiestr (smyczki, 2 flety, 2 oboje, 2 fagoty, 2 rogi, 2 trbki i koty). Ju I cz (Allegro) prezentuje waciw symfonii koncertujcej swobod formaln, upodabniajc utwr do 399 Haydn fantazji (m. in. brak tu zasadniczo drugiego tematu, co trafia si w utworach Haydna). Rwnie wariacje II czci (Andante), oparte na bardzo piewnym i od razu sfigurowanym temacie (skrzypce solo), potraktowane s

nader swobodnie. Podobny, nie obowizujcy formalnie charakter ma zblione do formy ronda finaowe Allegro con spirito, pene beztroskiego humoru i ycia. (23') ORATORIA Stworzenie wiata (Die Schopjung, 1798). Haydn by jednym z najsawniejszych ludzi epoki, gdy w 1791 zosta zaproszony do Anglii, by tam prowadzi specjalnie napisany cykl symfonii, znany dzi pod nazw symfonii londyskich". Ale jeszcze cenniejszym dzieem, ktrego powstanie wie si z pobytem Haydna w Anglii jest oratorium Stworzenie wiata. W Londynie bra Haydn udzia w uroczystych obchodach ku czci Haendla, widzia, e muzyka wielkiego rwienika Bacha staa si wasnoci tysicy, e olbrzymie rzesze suchaczy zachwycay si jego oratoriami. Te masowe festiwale muzyki Haendlowskiej jake rniy si od koncertw, na ktrych wobec garstki znawcw i melomanw prezentowa Haydn dotychczas swoje utwory, komponowane na stanowisku nadwornego kompozytora ksicia Esterhazego w Eisen-stadt, a potem w Wiedniu. Rnica bya ogromna i tym wiksza podnieta do pjcia w lady Haendla. Na szczytach mistrzostwa zapragn Haydn ukoronowa swoj

twrczo dzieem sumujcym moliwoci jego talentu i wiedzy, dzieem monumentalnym, a zarazem przystpnym, przemawiajcym do masowego odbiorcy. Najlepszy wzr przedstawiay oratoria Haendla. Haydnowi odpowiada lirycznoepicki styl oratoryjny twrcy Mesjasza, jego szeroki rozmach koncepcji, szczery liryzm i umiarkowany dramatyzm. Niemieckie oratorium skostniao w swych bezdusznych formach, obce za kompozytorowi operowym charakterem oratorium woskie nie mogo liczy na prawdziw popularno ze wzgldu na woski tekst. W obu rodzajach zreszt poczyni Haydn ju dawniej nie uwieczone sukcesem prby, piszc oratoria Siedem slw Chrystusa (Sieben Worte des Erlosers) i Powrt Tobiasza (II Ritorno di Tobia). Gdy wic jeszcze w czasie pobytu w Anglii znalaz si odpowiedni tekst oratoryjny Lidleya, napisany wedug Raju utraconego Miltona podobno dla samego Haendla, mg bezzwocznie przystpi do realizacji swego zamierzenia. Przekad i opracowanie tekstu Stworzenia powierzy Haydn 400

Haydn swemu przyjacielowi i gorcemu wielbicielowi muzyki Haen-dla, baronowi Gotfrydowi van Swieten. Na wzr oratoriw Haendla po'dzieli on tre na trzy wielkie czci; w dwch pierwszych przedstawione jest dzieo stworzenia, w trzeciej ycie w raju. Rola tradycyjnego opowiadacza" (historicus) przydzielona zostaa postaciom trzech archaniow: Gabriela (sopran), Uriela (tenor) i Rafaela (bas), przy czym w partiach ich posuono si take tekstem biblijnym, inne osoby to mieszkacy raju Adam i Ewa; uzupeniajc, lecz bardzo wan rol spenia chr. Muzyka Stworzenia utrzymana jest w duchu Haendla, ale nie w jego stylu. 65-letni Haydn by zbyt wielk indywidualnoci i zbyt dowiadczonym kompozytorem, aby naladowa znakomitego poprzednika. Poza tym by symfonikiem, za muzyka Haendla zwizana jest bardziej ze stylem operowym. Wsplna natomiast obu kompozytorom jest prostota i bezporednio wypowiedzi oraz wietna, a przy tym nadzwyczaj swobodna konstrukcja. Std pochodzi w Stworzeniu wyjtkowa, niewymuszona naturalno w nastpstwie i we wzajemnym przenikaniu si partii

solowych, zespoowych, chralnych i orkiestrowych oraz ich cisy zwizek z tekstem, z czego wynika kadorazowo inne ksztatowanie arii i recytatyww. Pikne s w Stworzeniu gboko przemylane, liryczne lub dramatyczne partie wokalne, ale bardziej moe jeszcze podziwu godne jest opracowanie instrumentalne, zwaszcza w samodzielnych ustpach orkiestrowych. Mistrz muzyki instrumentalnej, inicjator nowoczesnej orkiestry, ukazuje tu czsto romantyczne ju oblicze. Z niezwyk ekonomi rodkw tworzy szereg frapujcych obrazw muzycznych, ktre zadziwiaj trafnoci i cyzelatorstwem harmonicznej i instrumen-tatorskiej charakterystyki. Wstpne przedstawienie chaosu ju Zelter nazwa koron na boskim czole"; synne i wywoujce zawsze wraenie jest miejsce w partyturze przy sowach i stao si wiato" (chr i orkiestra), gdzie prosty akord C-dur daje kapitalny efekt. Cay drugi dzie stworzenia obrazuje gwnie orkiestra; odtd w samodzielnych epizodach czy towarzyszc partiom wokalnym pojawia si mnstwo przernych instrumentalnych przedstawie przyrody: burza, deszcz, nieg, grad, morze, gry, rzeki (dzie trzeci) wschd soca,

wdrujcy ksiyc (czwarty dzie). Pitego dnia przewija si w gosach instrumentalnych korowd ptakw, a szstego cay zwierzyniec, gdy archanio Gabriel piewa swoj opowie, zwan ari zoologiczn". Kolorystycznie pocztek III czci, zestawiajcy melodi trzech fletw z subtelnym tem instrumentw smyczkowych, posiada cakowicie romantyczny klimat. 26 Przewodnik koncertowy 401 Haydn Trudno by byo wyliczy wszystkie warte tego fragmenty Stworzenia. Cae dzieo, a zwaszcza dwie pierwsze czci s nimi gsto usiane i wiele uwagi trzeba powici, by nie przeoczy wszystkich jej cennych szczegw. Stworzenie wykonano po raz pierwszy w wiedeskim paa-eu ksicia Schwarzenberga w dniu 23 IV 1798. Pen jednak satysfakcj mg mie Haydn dopiero po pierwszym publicznym wykonaniu oratorium w wiedeskim Burgtheater. Natok by nadzwyczajny pisa wspczesny sprawozdawca wyobrazi sobie zaledwie mona, w jakiej ciszy i z jakim skupieniem suchano caego oratorium, przerywajc wykonanie cichymi

tylko okrzykami w najbardziej frapujcych miejscach, a po kadym fragmencie i kadej czci entuzjastycznym aplauzem." Pory roku (Die Jahreszeiten, 1801). Od dawna popularne byy w malarstwie i grafice obrazy przedstawiajce zajcia zwizane z kadym miesicem roku; wykorzystywano je szczeglnie w bardzo rozpowszechnionych i lubianych kalendarzach". Alegoryczne wyobraenia czterech pr roku spotka mona w sztuce bardzo czsto, poczwszy od XVIII w. Rwnie i w muzyce, ktra zawsze znajdowaa wiele tematw wsplnych z malarstwem, nierzadko trafiaj si kompozycje wykorzystujce wdziczn moliwo malowania" pr roku. Haydn, komponujc swoje oratorium, sign wic do tematu, ktry mia ju muzyczn tradycj, lecz ktry dopiero teraz mia inspirowa dzieo wyjtkowe. Nieme skupienie, podziw i gony entuzjazm ogarniay na przemian suchaczy. Niezwyke dziaanie potnych wizji i szczliwych pomysw przeszo najmielsze oczekiwania" relacjonowa wczesny kronikarz wraenia publicznoci, ktra szczelnie wypenia sal paacu Schwarzenberga w Wiedniu podczas pierwszego wykonania Pr roku (24 IV 1801). Podobne

wraenia wywouje oratorium i dzi, po z gr ptora wieku. Charakterystyczne, e pomimo rnych zarzutw, z jakimi spotykay si Pory roku, wszyscy krytykujcy oceniali je w kocu ku wasnemu zdumieniu jako rzeczywicie zachwycajce dzieo. Zarzuty wizay si jednak z muzyk przewanie tylko porednio, a mianowicie poprzez niezbyt poetycko udany tekst, ktry Gotfryd van Swieten opar na dydaktycznym wierszu angielskiego poety Thomsona, pt. The Seasons. Ju sam Haydn by niezadowolony z niektrych partii libretta. Na tym tle dochodzio midzy obu autorami do czstych nieporozumie, a kompozytor biada: Pory roku dobiy mnie; nie powinienem by ich pisa. Caymi nieraz dniami musia402 '; Haydn em mczy si z jednym miejscem". Ze sw Haydna wnioskowa mona, e cudowna lekko i celno muzycznej wypowiedzi s w tym dziele wynikiem ustawicznie ponawianych zmian i ulepsze. Podeszy wiek dawa zna o sobie osabieniem pamici i szybkim wyczerpywaniem si si.

Jednoczenie czu sdziwy mistrz, obsypywany ze wszystkich stron zaszczytami, ie wanie teraz zwrcone s na oczy caego kulturalnego wiata. Dlatego partytur Pr roku cyzelowa z niezwykym pietyzmem i dokadnoci, chyba jak adn inn. Dzieo, ktre stworzy, nie zdradza nigdzie trudnoci, wrd jakich si rodzio; przeciwnie odznacza si bezporednioci i swobod pierwszej inspiracji. Du rol w procesie twrczym odegraa niewtpliwie tre libretta, ktra pominwszy pewne usterki tekstowe odpowiadaa charakterem Haydnowi. Zawsze zajmoway go drobne sprawy dnia codziennego, jego radoci i smutki; w Porach roku mg bez skrpowania artowa i napomina, cieszy si i smuci, nastraja powaniejszymi lub weselszymi obrazami i mylami. Pory roku nie posiadaj waciwie tradycyjnej formy oratorium, ustalonej przez Bacha i Haendla. Swobodna budowa i lune powizanie poszczeglnych czci czyni z nich raczej cykl czterech kantat (nb. dawniejsze wydania nie wprowadzay okrelenia oratorium"). Dzieo nie zawiera te typowej dla formy oratorium opowiadanej akcji dramatycznej. Troje solistw (dzierawca

Szymon bas, jego crka Hanna - sopran, ukasz tenor) i chr (wieniacy, myliwi) opowiadaj o czterech porach roku. Wielka warto i urok poszczeglnych ogniw instrumentalnych i wokalnych polega wanie na tym, e Haydn nie rezygnujc z najwyszych wymogw sztuki z ca prostot i bezporednioci oddaje ich to nastrojowe wirtuozowsko opanowanym aparatem orkiestrowym. Wiosna. Orkiestrowy wstp przedstawia wedug sw Haydna przejcie zimy w wiosn". Przejcie, gdy pocztek zdaje si jeszcze obrazowa srog zim, ustpujc dopiero pod koniec tego instrumentalnego utworu (szybkie szesnastki fletw i fagotw). Szymon wychodzi z ukaszem i Hann przed dom; wraz z domownikami pozdrawiaj nadchodzc wiosn. Nastpuje aria Szymona (Ju rolnik wes spieszy si), zdajcego do pracy w polu; melodia, ktr przy tym gwide", to temat Andante z Haydnowskiej Symfonii Z uderzeniem w kocio". Po pracy proba o yciodajny .deszcz (tercet z chrem, przechodzcy w fug). Spenione yczenie wita Hanna i ukasz na przemian z chrem pieni radoci; jej tem jest szereg instrumentalnych impresji, ilustrujcych szemrzce wody,

skaczce owieczki, pluskajce rybki, brzczce pszczo26 403 Haydn y, fruwajce ptaki." Po majestatycznym hymnie, ktrego szerok melodi przeplatan wstawkami tercetu piewa chr, dzikczynna pie zamyka I cz wspania fug. Lato. Krtkie nastrojowe wprowadzenie orkiestry (Adagio) przedstawia wit"; koczy je. pianie koguta (obj). Recyta-tywy i arie Szymona, Hanny i ukasza utrzymuj si w nastroju wstpu. Wschd soca wita efektowne crescendo chru i orkiestry. Dzie zapowiada si gorcy. piewa o tym ukasz w cavatinie (Od soca cierpi wszelki stwr), ktra doskonale oddaje cik atmosfer letniego przedpoudnia. Tymczasem Hanna marzy o orzewiajcym cieniu ciemnego lasu; w orkiestrze szeleci listowie smukej osiki", bzykaj owady", dwiczy fujarka pastusza". Lecz spokojny nastrj zostaje zmcony: Szymon, ukasz i Hanna piewaj z obaw o nadcigajcej burzy; sycha ju take grzmot (koty), byska si (syczce triole fletw), znowu grzmi. Po chwili ciszy wybucha nawanica. Jej groz opisuje chr

na ilustrujcym tle orkiestry. Punkt kulminacyjny stanowi potna fuga. ywioy uspokajaj si. Tercet intonuje radosn pie, ktr przejmuje chr, woa przepirka" (obj), cykaj wierszcze" (flety), osiem odywek rogw wieci wieczr, z gry mruga gwiazda". Jesie. Do wstpu, ktrego treci jest rado rolnika z bogatych zbiorw", nawizuj krtkie recytatywy Hanny, u^ kasza i Szymona. Przechodz one z kolei w pie (tercet i chr) bdc pochwa pracy wynagradzanej hojnie przez natur. Zarwno to ogniwo, jak i kolejna scena miosna (duet Hanny i ukasza) potraktowane s nieco powierzchownie. Za to tym wspanialej wypadaj sceny polowa. Najpierw polowanie na ptactwo (aria Szymona Spojrzyjcie wrd rozlegych k): W niespokojnie biegncych figurach szesnastkowych akompaniamentu domylamy si tropicego psa; nagle stan, ptak wzbi si w powietrze, strza (uderzenie w kocio) i zdobycz spada na ziemi". Krtko opowiada ukasz w swoim recytaty-wie (Trwa polowanie wci) o polowaniu na zajce i ju le one w szeregach, radonie policzone". Potem kolej na jelenie (chr: Brzmi, z dala brzmi rogu gos). Tu mobilizuje Haydn cay

aparat wykonawczy, ilustrujc przebieg oww prostymi, ale sugestywnymi rodkami. Ostatnie sceny Jesieni to radosne, roztaczone wito winobrania. Zima. Po orkiestralnym wstpie, przedstawiajcym gst mg, ktr rozpoczyna si zima", przesuwa si szereg lunych scen bez wyranej cigoci treciowej. Szymon i Hanna piewaj o tym, jak sroga jest ta pora roku, ukasz o wdrowcu, ktry zbdzi w nienym pustkowiu i dostrzega zbawienne wiato. Chr i Hanna intonuj pie przdek, czc znako404 i Haydn micie prostot ludowej melodii / akompaniamentem, ktry naladuje warkot koowrotka (pie ta stanowia niewtpliwy wzr dla ulubionych w XIX w. przernych Przniczek). W swawolny ton uderza opowie o wykpionym przez dziewczyn szlachcicu (ukasz i chr). Utwr ten, podobnie jak wito winobrania w Jesieni, trafnie porwnywano przez szorstki i dosadny realizm ze staroholenderskimi obrazami z ycia chopskiego. w lekki i swobodny nastrj nie by jednak stosowny w czasach Haydna do

zakoczenia oratorium. Tym te tumaczy si miay przeskok tematyczny w ostatnich ogniwach Zimy, ktre mwi o rzeczach ostatecznych, wysnuwajc paralel midzy porami roku a yciem czowieka. Monumentaln fug koczy Haydn swoje oratorium. * ** Missa Sanctae Caeciliae. Haydn by kompozytorem zadziwiajco wszechstronnym, a przy tym w kadym dziale swojej twrczoci niezwykle podnym. Take w zakresie muzyki kocielnej czy religijnej. Lista jego dzie obejmuje tu m. in.: oratoria Siedem stw Chrystusa i Powrt Tobiasza, Stabat Mater, kilkanacie hymnw, motety oraz 14 mszy, z ktrych dwie zaginy. Mssa Sanctae Caeciliae jest jedyn u Haydna msz kantatow", tzn. charakteryzujc si tym, e poszczeglne czci (przede wszystkim Kyrie, Gloria i Credo) skadaj si z szeregu cakowicie samodzielnych, a nawet kontrastujcych utworw; samo Gloria w Mszy cecyliaskiej obejmuje ich siedem. Wybr tej nie kultywowanej w Wiedniu, rozlegej formy jej najwspanialszym przykadem jest Msza h-moll J. S. Bacha jak rwnie duy aparat wykonawczy (kwartet solistw, chr mieszany, organy i licznie obsadzona

orkiestra) wskazuj, e Haydnowi chodzio o napisanie kompozycji moliwie okazaej i uroczystej, a przy tym jak wiadczy jej faktura uczonej". czy si to z histori dziea, ktre powstao midzy 1769 a 1773 i wedug uzasadnionych przypuszcze przeznaczone byo na doroczne wito wiedeskiego Bractwa Cecyliaskie-go, czczone 22 listopada uroczyst, piewan sum. Przyjmujc, e tak byo, mona sobie wyobrazi, i Haydn, ktremu czsto zarzucano zbytni powierzchowno i niefrasobliwo, chcia wobec zebranych znawcw i mionikw" zaprezentowa ca swoj wiedz i umiejtnoci. .Powstao istotnie dzieo imponujce, w ktrym Haydn z rwn swobod wada solistami, chrem i orkiestr. S tu i kunsztowne fugi chralne, i efektowne ansamble solistw (sopran, alt, tenor, bas) zarwno piewne sol (Dominus Deus), jak nie spotykany w mszy 405 Heider recytatyw (Et incarnatus est) czy byskotliwa koloratura (Quonam); przy tym orkiestra bierze w akcji aktywny i samodzielny udzia. Niewiele jest natomiast w Mszy

cecyliaskiej fragmentw, ktre odpowiadayby tzw. kocielnemu stylowi, gdzie liturgiczny tekst podparty byby wyrazowe dostosowan muzyk. Podobn niefrasobliwo w tym wzgldzie wykazuj zreszt wszystkie msze Haydna, na skutek czego przez jaki czas nie wolno ich byo wykonywa w kocioach wiedeskich. Sam Haydn owiadcza, e chtnie pisze msze i e do tego rodzaju kompozycji przywizuje najwysz wag. Wiadomo te, i by czowiekiem wierzcym i pobonym, lecz wiar Haydna cechowaa naturalno i pogoda, dominujce w jego charakterze i twrczoci. Bg by dla dobrym stwrc tego piknego wiata; wielbi go radonie i bezproblemowo". To tumaczy charakter mszy Haydnowskich. Mog one razi w surowych romaskich czy gotyckich katedrach, ale harmonizuj z barokowymi, a bardziej jeszcze rokokowymi wntrzami kocielnymi, penymi kolorw i ornamentw. Przewaga elementu czysto muzycznego, pierwiastkw koncertowych, a nawet wirtuozowskich, sprawia jednak, e najlepiej sucha dzi mszy Haydna w wykonaniu estradowym, swobodnie ledzc nurt ich muzyki. Nie brak w tych dzieach miejsc znakomitych czy wrcz genialnych najwicej za

jest ich chyba w Missa Sanctae Caeciliae. h WERNER HEIDER ' *1 l 1930, Furth (Bawaria) Kompozytor, pianista l dyrygent niemiecki. Studiowa w Norymberdze oraz w konserwatorium w Monachium u K. HSllera. Od 1968 prowadzi Ars Nova Ensemble w Norymberdze. W muzyce Hedera ktry zainteresowany jest te jazzem cz si tendencje awangardowe z tradycyjn estetyk dwikow. Waniejsze kompozycje: Konflikte na perkusj i orkiestr 1963, Konturen na skrzypce orkiestr 1964, Strophen na klarnet i orkiestr kameraln 1966, Beztrlc na fortepian i ma orkiestr 1969, Pyramide na orkiestr kameraln 1971, einander na puzon i orkiestr 1971, Plakat na orkiestr 1974; Katalog dla wi-trajonlsty 1966, Programm I na klawesyn tam 1969, Kunst--Stoff na klarnet elektryczny, fortepian preparowany i tam 1971; balet Modelle 1964, Ptcasso-Mustk na sopran l 3 Instrumenty do tekstw Picassa 1966. ~ ; Hess

einander na puzon i orkiestr (1971) opiera si na zasadzie, ktr kompozytor wyjani sownie za pomoc 18 okrele zawierajcych w sobie sowo einander (wzajemnie): voreinan-der, umeinander, auseinander, gegeneinander itd. a do hintereinander, co znaczy (w przyblieniu, gdy polski jzyk nie umoliwia tego typu zoe): przed sob, wok siebie, od siebie, przeciw sobie itd. a do za sob. Sowa te maj sugerowa rne muzyczne konfiguracje, tworz podstawy wzajemnych stosunkw fakturalnych midzy solist a orkiestr czy instrumentami orkiestry. Rejestr, dynamika, rodzaj ruchu, rytm, barwa i faktura rni si od siebie w zalenoci od wybranej przez kompozytora formuy sownej. Kolejne fragmenty urywaj si nagle lub pynnie przechodz jeden w drugi; pocztek, rodek i koniec utworu tworz nieruchome trjdwiki w tonacjach A-D. Prawykonanie utworu odbyo si 15 I 1971 w Norymberdze pod dyrekcj Stanisawa Wisoc-kiego; solist by Armin Rosin. (13') Plakat na orkiestr z bogat perkusj, organami elektronicznymi i fortepianem (1974) stanowi zdaniem kompozytora odbicie naszej rzeczywistoci: yjemy w epoce plakatu zewszd na drodze

optycznej, werbalnej i akustycznej dociera do nas co, co chce zwrci na siebie uwag, przecign na swoj stron. Kompozytor jest namitnym zbieraczem plakatw i std te przysza mu w kocu myl stworzenia czego w rodzaju muzycznego plakatu. Co reklamuje Plakat? Orkiestr; werbuje do jej suchania. Kompozycja skada si z 13 maych plakatw muzycznych", zawsze operujcych orkiestr zmasowan lub mocno dynamicznie zarysowanymi grupami orkiestrowymi. HERMANN HEISS *29 XII 1897, Darmstadt; f6 XII 1966, Darmstadt Kompozytor i teoretyk niemiecki (pseudonim: Georg Frauen-felder). Nauk muzyki rozpocz we wasnym zakresie, po I wojnie wiatowej; przez krtki czas studiowa we Frankfurcie n. Menem, a od 1923 w Wiedniu u J. M. Hauera, z ktrym wsppracowa nad ksik Zwoljtontechnik, dedykowan mu zreszt przez autora. W 1928 wraca'do rodzinnego miasta, dziaa jako dyrygent chru i pianista. W 1932 A. SchBnberg zaprasza Heissa do Berlina na wykady o wasnych (Heissa) kompozycjach. By to Jednak ledwie roczny epizod; do dziaalnoci

407 Kess pedagogicznej Heiss wrcii wiele lat pniej, dopiero v? 19*6, jako docent kursw nowej muzyki w Darmstadt-Kranichstein; w 1953 zostaje profesorem kompozycji w darmstadzkiej Akademie fur Tonkunst. Od 1955 kierowa Studiem Muzyki Elektronicznej w Darmstadzie. Heiss, chocia nalea do starszej generacji kompozytorw, wskutek radykalizmu swego jzyka dwikowego zalicza si. do twrcw niezalenych i poszukujcych. Zaraz w pocztkach swej twrczoci, jako jeden z nielicznych kompozytorw europejskich, zwrci si ku technice dwunastotonowej. Rozwin zreszt w tym zakresie wasne teorie, modyfikujce zaoenia Hauera, drugiego obok SchOnberga odkrywcy dodekafonii, odnoszc je w duej mierze do problematyki rytmicznej i kon-strukcyjno-rytmicznej. Ewolucja zaoe kompozytorskich do-. prowadzia Heissa w poblie nowych ideaw techniki punk-

tualistycznej. Pod koniec ycia zajmowa si ywo problemami muzyki elektronicznej. Waniejsze kompozycje (sprzed II wojny wiatowej zachowao si bardzo niewiele utworw Heissa): orkiestrowe Sinfonla atematica 1950, Sinfonia giacosa 1954, Zehn Konfigura-tlonen wg obrazw P. Klee 1957, Polychromatica 1959; koncerty Koncert fortepianowy 1944, Koncert podwjny na skrzypce, fortepian i orkiestr 1948, Koncert na flet i orkiestr kame-.'.; raln 1954; wokalnoinstrumentalne Requiem fiir Wtlma Heiss na sopran, alt i kwartet smyczkowy 1947, Sieben drei-sti.mmi.ge Sentenzen na sopran, alt, baryton instrumenty 1949, Expression K. 13 pieni wg Kafki na gos wysoki l fortepian 1953, Zum neuen Jahr, l aforyzmw na sopran, klarnet i forte" t pian 1954, ballada Die Glorreiche Unterlassung des Flieger-hauptmanns K. na gos recytujcy l perkusj 1956, Interieurs na gos i fortepian 1957, Msza na alt, tenor, chr i tam 1964, Salutatlo na gos, narratora i tam 1966; opera Der Manager 1951, kompozycje elektroniczne, m. in. Elektronische Komposi-tion 1954, balet elektroniczny Die Tat

1961, Varlable Musik na 4 tamy 1966. ch Sinlonia atematica na orkiestr (l 950). Zaoenie kompozytora byo nastpujce: najwiksz si przekonywania ma w muzyce pomys muzyczny, temat lub motyw, ktry sam w sobie jest ju atrakcyjny. Tradycyjne metody postpowania polegay na tzw. pracy tematycznej, tzn. na pokazaniu tematu, a nastpnie na zmienianiu i przetwarzaniu go, przy czym fragmenty, w ktrych temat nie wystpowa, peniy w formie rol drugorzdn. Stosujc metod atematyczn, Heiss usiuje pomysowi muzycznemu w kadym momencie przebiegu nada 408 Henze la sam wano, w kadym punkcie rozwoju muzyki wycign maksimum ekspresyjnoci melodycznej i gstoci wypowiedzi. (Gdy sama tkanka melodyczna zuywa si, siga kompozytor do bardzo silnie przez siebie rozwinitego modelu perkusyjnej faktury.) Cao skada si z 3 czci zakoczonych kod i zblia sj do utworw

komponowanych punktualistyczn. (25')

technik

H ANS WERNER HENZE *1 VII 1926, GUtersloh Henze naley do najbardziej cenionych kompozytorw niemieckich redniego pokolenia. Dziea jego zyskay obok uznania krytykw du popularno u suchaczy. Studia odbywa u W. Fortnera w Heidelbergu, pniej u R. Leibowitza w Pa-i ryu. W 1951 otrzyma Nagrod R. Schumanna za Koncert fortepianowy. W latach 195052 by doradc od spraw baletowych Opery w Wiesbadenie. Obecnie przebywa -stale we Woszech, powicajc si wycznie kompozycji. Wczesne utwory Henzego nosz lady wpyww Fortnera '"'( i Strawiskiego; utworem, ktry przynis krystalizacje, wasnego stylu, by Koncert skrzypcowy (1947). Henze stosuje prze-' tworzon indywidualnie technik dodekafoniczn, niekiedy l-/ czc j z politonalnoci (np. Chr der gefangenen Trojer 1951). Kompozytora charakteryzuje mistrzostwo w zakresie konstrukcyjno-formalnym, niezwyka oryginalno pomysw i ich syntezy. Niekiedy siga Henze po elementy muzyki jazzowej (balet

Jacfc Riddlng 1949). Zaliczany do czoowych symfonikw wspczesnych, obdarzony przy tym wielkim talentem dramaturgicznym, jest te twrc znakomitych dzie operowych, kompozytorem niezmiernie chonnym i wszechstronnym. Oprcz wymienionych, do najwybitniejszych dzie Henzego nale: opery Das Wundertheater 1948, Boulevard Solitude 1951, Ein Landarzt 1951 (wg F. Kafki), Konig Hlrsch 1955, Der Prinz von Hamburg 1958, Elegy for young lovers 1961, Der junge Lord 1964, Das Ende etner Welt 1964, The Bassarids 1965, Der : i langwierlge Weg in die Wohnung der Natascha Ungeheuer r 1971, La Cutiana oder Ein Leben fur die Kunst 1973, We come to the River 1976; balety Der IcUot 1952, Maratonu di danza i Undine 1956, Tancredi e cantilena 1964; symfonie (I 1947, II 1949, III 1950, IV 1955, V 1962, VI na 2 orkiestry kameralne 1969), Etiudy

. : symfoniczne 1955, Trzy dytyramby na orkiestr kameraln 1958, Sonata na smyczki 1958, Los Caprichos, fantazja na orkiestr 409 H e n ze 1963, Hellocabalus Imperator (Allegoria per musica) na orkiestr 1972, Tristan (Prelud.es) na orkiestr 1973, Ragtimes and Haba-neras (Symfonia na instrumenty dte blaszane) 1975, Aria de la folia espanola na orkiestr kameraln 1977; Koncert kameralny na fortepian, flet i smyczki 1946, Concertino na fortepian, instrumenty dte i perkusj 1947, Koncert kameralny na klawesyn, instrumenty dte i smyczki 1949. Ode an den Westwind na wiolonczel i orkiestr 1953, Concerto per U Marigny na fortepian i 7 instrumentw 1956, Koncert podwjny na obj, harf i smyczki 1966, Koncert kontrabasowy 1966, II Koncert fortepianowy 1967, II Koncert skrzypcowy 1971, II Vitalino radopplato koncert skrzypcowy 1977; Apollo und Hyazlnthus na alt, klawesyn i 8 instrumentw 1949, Nachtstucke und Arien na sopran i wielk orkiestr 1957, Ariosi na sopran,

skrzypce i orkiestr 1963, Versuch iiber Schweine na baryton i orkiestr kameraln 1968, Stimmen na 2 glosy i grupy instrumentalne 1973; szereg utworw kameralnych i fortepianowych. III Symfonia (1950) bya w zamierzeniu Henzego prb formalnego odnowienia symfoniki i odejcia od klasycznych i romantycznych schematw. W I czci, zapocztkowanej spokojnym wstpem, kompozytor rozwija jakby passacagli na temacie dwugosowym w ten sposb, e kade nowe pojawienie si tematu ujte jest w coraz szybszym tempie. Narastaniu tempa towarzyszy stopniowe przechodzenie od dolnego rejestru orkiestry a po wysokie rejestry skrzypiec. II cz, mniej formalnie skondensowana, skada si z kilku mniejszych epizodw o zmiennym charakterze (niespokojny epizod instrumentw dtych blaszanych, Andantino instrumentw drewnianych, harfy i wibrafonu, hymnowy epizod smyczkw i blachy). III cz jest oparta niemal wycznie na krtkich motywach, wzorowanych na motywach poprzednich czci, i zakoczona kanonem smyczkw na tle dzwonkw oraz yw strett. (25')

V Symfonia (1962) jest waciwie koncertem na orkiestr. W przeciwiestwie do poprzednich symfonii, gdzie wszystko byo zestawiane podug idei symfonicznej, tu wszystkim rzdzi koncertujcy charakter instrumentw i grup bardziej zreszt grup ni instrumentw (i tak np. grup, tak tworz: 3 flety i flet altowy, 2 oboje i 2 roki angielskie itd.). W orkiestrze nie ma ani perkusji, ani klarnetu i fagotw, dziki czemu brzmienie zespou przedstawia si nieco inaczej ni 410 H e n ze w tradycyjnych formach. I w tej Symfonii zaoenia s klasyczne lub mwic cilej mieszane: mamy tu bowiem do czynienia zarwno z sonatow technik przetworzeniow, jak i form pieni z wariantami czy wreszcie ze swobodnymi ujciami typu ronda czy passacaglii. W caoci V Symfonia ma charakter dramatycznego fresku, w ktrym elementy liryczne s uyte jedynie po to, by eksponowany dramatyzm muzyki pojawi si z tym wiksz intensywnoci. VI Symfonia (1969) napisana jest na 2 orkiestry kameralne. Obie maj podobny zestaw, rnice s

nastpujce: fortepian koncertowy, harfa, gitara lub banjo oraz charango z mikrofonem kontaktowym w orkiestrze pierwszej, beat organ i koty w drugiej. Utwr, cho jednoczciowy, jest dugi. Orkiestry rozdzielone s stereofonicznie; kompozytor czyni uytek z takich efektw dwuchralnoci, jak echo, kanon, odbicie lustrzane, wariacja i ostry kontrast. Po ekspozycji (bloki dwikowe o rnej konsystencji) pojawia si seria 7 obrazw muzycznych o zmiennej barwie i charakterze inspiracj byy tu strofy wiersza poety kubaskiego Miguela Barneta (Fe de Erratas Spis bdw drukarskich). Natomiast trzeci fragment opiera si na technice kontrapunktw. S w VI Symfonii take cytaty z pieni Frontu Wyzwolenia Wietnamu, z hymnu Mikisa Theodorakisa i z taca kubaskiego son. Wykonano dzieo po raz pierwszy 24 XI 1969 w Teatrze im. Garcii Lorki w Hawanie pod dyrekcj kompozytora. (40') Oda do wiatru zachodniego (Ode an den West-wind, 1953) na wiolonczel i orkiestr, oparta na cyklu poezji P. B. Shelleya, to przykad coraz czstszego w muzyce wspczesnej transponowania idei poetyckiej i materii lirycznej na jzyk

muzyczny. Kompozycja skada si z 5 czci, z ktrych po dwie skrajne s czone bezporednio z sob (Introdukcja z Sonat i Muzyka aobna z Apoteoz). Porodku cyklu mieci si III cz w formie wariacji. Tematy i nawet akordy, ktre pojawiaj si w Introdukcji, s w peni wyzyskiwane w dalszych czciach; w ten sposb muzyka zyskuje zarwno na cigoci formy, jak i na jednolitoci jzyka dwikowego. Jak podkrela sam kompozytor, wszystkie rodki wspczesnego jzyka dwikowego zostay tu uyte dla podkrelenia i uchwycenia romantycznego klimatu. (22') Powstae w 1958 Trzy dytyramby (hymny pochwalne) napisane s na orkiestr kameraln o bardzo oszczdnie obsadzonych smyczkach i do duej perkusji. Na dzieo skadaj 411 Henze si 3 czci: Sonata, Inwencja oraz Introdukcja i passacaglia. W I czci kompozytor nawizuje poniekd do dawniejszych form koncertowego muzykowania: pojedyncze instrumenty dte drewniane maj tu rol instrumentw najwaniejszych, pozostae z fortepianem na

czele tworz rozigrane to. W II czci kompozytor dysponuje miao rozwijajc si, bogat polifonik, aby potem przej w ekspresyjn gr fortepia-nowoperkusyjn. W III czci po ekspresyjnym wstpie duetu skrzypcowo-altwkowego nastpuje konsekwentnie wariacyjna passacaglia o wirtuozowskim charakterze. Trzy dytyramby to muzyka w caym tego sowa znaczeniu kameralna, ciszona, efektowna w muzycznym, nie ilustracyjnym znaczeniu, bardzo wyrazista i plastyczna, waciwie w swoim koncertujcym rodzaju wzorowa. W obu ostatnich czciach dominuj instrumenty perkusyjne, ktre zastosowane.s nie jako instrumenty dobarwiajce, ale wrcz konkurujce z innymi. W Sonacie na smyczki (1958) Henze demonstruje bogat technik zmiennoci fakturalnej i dwikowej. Dzieo napisane jest na niewielki zesp smyczkowy. I cz to 5-minutowe, mocno w stosunku do materiau motywicznego rozbudowane Allegro o neobarokowej fakturze. II cz tworzy eksperymentalny niemal zbir 32 ultrakrtkich wariacji, poprzedzonych adnym tematem. Kada wariacja zawiera jaki wasny mikroproblem techniczny, dajcy si okreli sowami, bez-nutowo; a wic np.:

melodia I i II skrzypiec na tle flaole-tw kontrabasowych (1. wariacja), zatomizowana gra trzech rnych sposobw wykonawczych na tle dugich nut kontrabasw (2. wariacja) itd. W Sonacie objawia si Henze, po raz nie wiadomo ktry, jako kompozytor tradycyjnego nurtu ekspresyjnego i wyprbowanych faktur, niemniej zaprezentowany tu jakby od niechcenia spory katalog rodkw przewysza znacznie zasb rodkw stosowanych nawet przez neoimpresjonistw. Nokturny i arie (Nachtstuckc und Arien, 1957) na sopran i wielk orkiestr to kompozycja mocno rozbudowana, zoona z 3 nokturnw i 2 arii w ukadzie symetrycznym. Tej tradycyjnej formie rondowej odpowiada rwnie do tradycyjna muzyka, instrumentacyjnie odwieona, lecz niewyszukana pod wzgldem tematycznym. W partyturze uderza subtelny zmys instrumentacyjny, umiejtno wytwarzania specyficznego klimatu dwikowego, szeroka skala ekspresji od ciszonej, lecz intensywnej liryki po wybuchowy dramatyzm. W Nokturnach i ariach nie wszystko jest atrakcyjne. Stosunkowo najbardziej spontaniczna jest ostatnia cz 412

' H enze Nokturn III zarysowana wyrazicie i pozostawiajca trwalszy lad przy suchaniu, mniej natomiast plastyczne s obie arie do tekstu Ingeborgi Bachmann, pod wzgldem interwao-wym mocno tonalne. Koncert podwjny na obj, harf i smyczki (1966) skomponowany zosta dla znanej pary maeskiej Hol-ligerw (obj i harfa). Henzemu chodzio o napisanie nie wirtuozowskiego koncertu, lecz maego symfonicznego poematu, w ktrym oba instrumenty solowe stopiyby si z zespoem smyczkowym, zoonym z 18 instrumentw traktowanych na og solistycznie. Tak pomylana orkiestra smyczkowa prezentuje zmienne paszczyzny dwikowe, o statycznym bd dramatycznym charakterze. Bogata kontrapunktyka i praca kanoniczno-imitacyjna przyczyniaj si do tworzenia specyficznych rozwiza formalnych, w ktrych kompozytor wyranie nawizuje do tradycyjnych form piewnego koncertowania". Szecioczciowy II Koncert skrzypcowy (1971) napisany jest na skrzypce solo (niekiedy z mikrofonem kontaktowym, w

pewnym miejscu solista mwi te tekst), tam, gosy na ywo i z tamy oraz 33 instrumenty (bez skrzypiec, z du obsad perkusyjn). W czci I (Presentazione) skrzypek nie gra, zachowuje si tylko zgodnie ze scenariuszem (wchodzi, zdejmuje paszcz i kapelusz itd.), odzywaj si natomiast rne instrumenty rozlokowane przestrzennie w innym ni zwykle porzdku, w fortepianie pojawia si jaki cudaczny walczyk, wcza si i tama z pocztkiem tekstu. Cz II (Teorema) jest ju koncertem skrzypcowym: solista gra na tle rnego rodzaju -muzyk (pawana, energicznie wkraczajcy fragment w b-moll itp.). W czci III (Fantasia), do dugiej, centralnej, skrzypce graj w wikszym stopniu dwikiem deformowanym, pojawiaj si cytaty z tamy, dominuje gra w swobodnych rytmach. IV cz (Divertimento) czy symultanicznie star pawan z piosenk My lady Hundson's Puffe w pseudozgodnym rytmie; partia skrzypiec ma tu wiele powierzchownej wirtuozerii (na og dwudwiki sekstowe i tercjowe). V cz (Fantasia 2) to scena ze skrzypkiem grajcym na innych skrzypcach (z mikrofonem kontaktowym), w materiale podobna do pierwszej Fcmtasi. Wreszcie ostatnia cz (Conclusione) stanowi

przeduenie sceny poprzedniej; solista najpierw pozostaje w tyle estrady, potem przygotowuje si do wejcia ze swoj parti, gra kadencj w duecie z puzonem i koczy konkurujc z orkiestr. (29') 413 H e me Tristan (Preludes), przeznaczony na fortepian, tamy i bogat orkiestr, zoon z 32 rodzajw instrumentw, powsta w latach 197273 na zamwienie London Symphony Orchestra. Skada si z 6 czci i napisany jest w technice czcej cis dyscyplin dwikow i rytmiczn z materiaem dowolnym, traktowanym w przyblieniu. W dziele nie brak cytatw, przede wszystkim z opery Wagnera Tristan i Izolda, do ktrej czyni stale aluzje, a take ze znienawidzonego przez Wagnera Brahmsa (I Symfonia), w czym tkwi idea pogodzenia obu mistrzw, rozjanienia mrokw wagnerowskich brahmsowskim ciepem. Solowy fortepian odgrywa tu rwnie wielk rol, jak tama (wykonana w studio muzyki elektronicznej Petera Zinovieffa, ktremu Tristan jest zreszt powicony).

Przytaczajco olbrzymia jest partytura Gosw (Stim-men, eine Sammlung von Liedern fur zwei Singstimmen und Instrumentalgruppen, 1973), zajmujca 360 stron druku, ktre wypenia seria 22 bardzo od siebie si rnicych kompozycji na mezzosopran, tenor i rozmaite zespoy instrumentalne. Brzmienie grup instrumentalnych towarzyszcych piewakom odbiega od jakiegokolwiek stereotypu: oto utwr 5. napisany zosta na harmonik, marmbul, trinidad steel drum, log drums, banjo tenorowe i par innych instrumentw. Zadaniem muzykw jest gra na rnych instrumentach, i tak np. instrumentalista oznaczony w partyturze numerem 11 gra na 26 instrumentach, oczywicie przewanie perkusyjnych. Autorami tekstw s m. in. Bertolt Brecht, Ho Chi Mnh, Erich Fried, Mario Tobino, Heinrich Heine, Giuseppe Ungaretti, Hans Magnus Enzensberger, Dudley Randall i Michaelis Kat-saros. 11 pieni przeznaczonych jest na tenor, 8 na mezzosopran, a 3 pieni na oba gosy; tekst potraktowany zosta sylabicznie a po skandowanie, stosowany jest rwnie Sprechgesang, niekiedy mowa, czasami te podane s tylko wysokoci przyblione. Towarzyszenie instrumentalne jest tu bogate i rnorodne.

Kompozytor stosuje metra zmienne, rytmy dowolne, aproksymatywne, tam gdzie chodzi o ekspresj jednoznaczn, nie waha si uy takich efektw, jak tama z cytatem z Sibeliusa czy mow prezydenta, muzyka z tranzystorw, a nawet puszczanie balonikw, zestrzeliwanych potem przez czonkw orkiestry, (ok. 80') 414 Hespos ' i' - * , HANS-JOACHIM HESPOS * 13 III 1938, Emden Kompozytor niemiecki, autodydakta. Pisze dziea zaawansowane technicznie, szczeglnie w zakresie sposobw wydobycia dwikw instrumentalnych, a tym samym w zakresie nowej kolorystyki, uzyskujc brzmienia i ekspresje odlege od kon-wencj onalnych. Waniejsze utwory: Dschen na saksofon i smyczki 1968, Endogen na trio smyczkowe 1968, Passagen na zesp kameralny 1969, Mouvements na orkiestr 1969, Palimpsest na gos i perkusj 1970, Sound na orkiestr kameraln 1970, Interac-tlons na orkiestr 1971, KA na saksofon

barytonowy, kontrabas i ma orkiestr 1972, Blackout na orkiestr 1972, Che na orkiestr 1975. Sound na orkiestr kameraln (1970) przeznaczony jest niemal wycznie na instrumenty dte, ktrym kolorystycznie przeciwstawione s 3 solowo potraktowane kontrabasy. Kompozytor wyzyskuje najrniejsze sposoby wydobycia dwikw i ich deformacji (bogaty repertuar zad, przed, operowanie oddechem, manipulacje aplikaturowe, flaolety, uycie tumikw), std tytu Brzmienie. Muzyka rozwija si na zasadzie wci zmieniajcych si kameralnych zestawie instrumentw, ktrym przeciwstawione s akordy penego tutti. W miar rozwoju faktura zagszcza si w pionie i poziomie, staje si bardziej skomplikowana, a dwiki mniej rozpoznawalne, bardziej anonimowe, na czym kompozytorowi zreszt najwidoczniej zaleao. (13'30") Interactions na wielk orkiestr (1971) zapisane s w notacji przyblionej synchronizacj muzyki umoliwiaj akcenty grane przez ca orkiestr. Zestawiajc rne instrumenty w kombinacjach wci si zmieniajcych, uzyskuje autor wielk kalejdoskopowo

kolorystyczn muzyki, ktrej tok mimo i pynie nieprzerwanie nie jest w aden sposb przewidywalny. Take ostre kontrasty dynamiczne przyczyniaj si do absolutnej nieprzewidywalnoci muzycznej narracji. Poszczeglne instrumenty Wyzyskiwane s w sposb odlegy od konwencji; waciwie s to akcje dla muzykw, ktrzy koncentrujc si na wyznaczonym sobie dwiku, wsptworz z innymi cao wypadkow, nie zaplanowan, bardzo odrbn. Tytu Midzyakcje tumaczy tu zarwno sto415 Hespos sunek instrumentw i grup instrumentalnych do siebie, jak i zaoenia formowania muzyki w czasie. (12'30") K A na saksofon barytonowy, kontrabas i ma orkiestr i (1972) opiera si na zasadzie przeciwstawienia 2 solowych | instrumentw syntetycznie traktowanej orkiestrze. InstrumenI ty solowe niejednokrotnie wykorzystywane zostaj na margiI nesach swoich moliwoci, s czsto wzmacniane, ale nierzad-

ko te tumione, wobec czego powstaa konieczno pozostawienia ich albo solo, albo na tle minimalnego, niemal szmerowego akompaniamentu. Orkiestra ma wic za zadanie interweniowa tylko w tych miejscach, gdzie koczy si wspgranie duetu solistw. Zmiany mikrotonowe, glissanda, flao-lety, uderzenia w otwr instrumentw dtych i granie na i podstawku w smyczkowych to zaledwie cz wprowadzo| nych przez kompozytora efektw, ktre sprawiaj, e brzmienie instrumentw solowych i orkiestry jest zupenie odlege od konwencjonalnego. Wiele z tych efektw ma w sobie wicej ze szmeru ni dwiku, tote panuje tu dynamika ciszona niekiedy do maksimum. (8'30") Utwr C h e na wielk orkiestr (1975) powicony jest pamici argentyskiego rewolucjonisty, ktry w 1967 zorganizowa w Boliwii partyzantk i jeszcze w tym samym roku zgin w walce z wojskami rzdowymi. Ernesto Guevara (Che to jego pseudonim) sta si na kontynencie amerykaskim symbolem buntu i walki, tote wielu kompozytorw powicio mu swe utwory. Kompozycja Hesposa napisana jest

waciwie na 2 zespoy orkiestrowe: wielki zesp smyczkowy i zesp pozostaych instrumentw. Ten drugi odgrywa w utworze powaniejsz rol ni zesp smyczkowy, ktry dzielony na rne grupy, w zalenoci od fakturalnej idei kompozytora peni raczej funkcj ta dla caoci, nieco na wzr tamy do kompozycji orkiestrowych. Cao skada si z kilkudziesiciu odcinkw, a kady z nich ma nieco inn faktur; instrumenty traktowane s czsto ekstremalnie i prezentuj dwiki stumione, dziwne i osobliwie pozamuzyczne (od wysokoci dwikowych i rytmw o wiele waniejsze s tu sposoby wydobycia dwiku zdeformowane i nienaturalne). Tylko w epizodach tutti dochodzi do gosu muzyka w czystej postaci ale jako silnie zwielokrotniona, nieczytelna ju polifonia, (ok. 20') 416 ' H ind e mi t h PAUL HINDEMITH <.- tiH ss ,. *16 XI 1895, Hanau; t 28 XII 1963, Frankfurt n. Menem f Hndemith powici si muzyce wbrew woli rodzicw; jako 11letni chopiec opuszcza

najbliszych i zarabia ^ na ycie grywajc w kawiarniach i orkiestrach tanecznych. Studia odbywa w konserwatorium we Frankfurcie n.Menem u A. Mendelssohna i B. Seklesa. W latach 191523 jest koncertmistrzem (altwka) orkiestry Opery frankfurckiej. W nastpnych latach koncertuje wiele w kwartecie znanym pniej jako Kwartet Amara-Hindemitha (od nazwisk zaoycieli). II Kwartet smyczkowy, skomponowany dla tego zespoiu, zdobywa sukces na pierwszym festiwalu muzyki wspczesnej w Donaueschingen (1921). Szereg utworw kameralnych, wykonywanych w latach dwudziestych na festiwalach Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej, przynioso Hindemithowi saw jednego z najwybitniejszych wwczas kompozytorw niemieckich, nawet europejskich. Stylistycznie dziea z tego okresu wykazuj neobarokowe zainteresowanie muzyk polifoniczn XVIII w., gwnie J. S. Bacha. W 1927 Hindemith zostaje profesorem w berliskiej Wyszej Szkole Muzycznej. Reim hitlerowski zmusza kompozytora do opuszczenia kraju. Wraz z L. Amarem zajmuje si organizacj ycia muzycznego w Turcji; w 1940 emigruje do Stanw Zjednoczonych. W latach 1940'-53 wykada na wydziale muzycznym

Yale University w New Haven (Con-necticut). W 1953 wrci na stae do Europy i osiedli si w Szwajcarii. Wyrane tendencje neoklasyczne, zobiektywizowanie techniki kontrapunkty czne j, struktur linearnych, wystpuj ze szczeglnym nasileniem w kompozycjach z lat dwudziestych. Nale tu utwory kameralne III Kwartet smyczkowy 1922, J Trio smyczkowe 1924, IV Kwartet smyczkowy 1923; Kammermusik Nr l7 192428, Koncert na orkiestr 1925; pantomima taneczna Demon 1924; opei-y Cardillac 1926, Hi>! und zuriick 1!>27, IVeues vom Tage 1929. Kompozycje z lat nastpnych, przede wszystkim: Konzert-muslk Nr l 192731, wariacje orkiestrowe Koncert fllharmoniczny 1932, opera Mathis der Maler 1934, wskazuj na istotne zmiany stylistyczne w twrczoci Hindcmitha. Dojrzao artystyczna i pewno techniczna id teraz w parze xe zagodzeniem rodkw harmonicznobrzmleniowych, z silniejszym zaznaczeniem ekspresyjnoci, z wyraniejszym poczuciem tonalnoci (Hindemith jest autorem pracy Unterweisung Im Ton-satz, w ktrej precyzuje teori swego jzyka harmonicznego, opartego

na skali chromatycznej alikwotach).

jej

27 Przewodnik koncertowy 4^7 H indemith Pozostae dziea Hindemitha to m. In.: orklestralne Symfonia Mathls der Maler" 1934, Tace symfoniczne 1937, Symfonia In Es 1940, Symfoniczne metamorfozy tematw Webera 1943, Symphonla serena 1946, Slnfonletta In E 1930, Symfonia ,,Harmonla wiata" 1951, Symfonia In B na orkiestr dt, 1951, Plttsburgh Symphony 1958, Cztery temperamenty na fortepian i orkiestr smyczkow 1940; koncerty Altwkowy 1935, Skrzypcowy 1939, 'Wiolonczelowy 1940, Fortepianowy 1945, Klarnetowy 1947, Koncert na rg i orkiestr 1949, Koncert na instrumenty dte drewniane, harf i orkiestr 1949, Koncert podwjny na trbk, fagot i orkiestr 1949, Koncert organowy 1962; kameralne II Trio smyczkowe 1933, VI Kwartet smyczkowy 1945, Sonata na 4 rogi 1952; balet Nobilissimo yisione 1938, opery Harmonia wiata 1957, The Long Chrlstmas Dinner 1961; kantata Ite, Angell veloces na tenor, alt, chr i orkiestr 1955. Malnzer Umzug na sopran, tenor, Daryton, chr mieszany i orkiestr 1962, Msza na chr mieszany a cap-pella 1963 oraz drobne

kompozycje chralne, pieni.

fortepianowe,

DZIEA ORKIESTROWE Koncert na orkiestr op. 38 (1925) pierwsze dzieo orkiestrowe Hindemitha, ktre weszo na stae do repertuaru wiatowego jednoczy w sobie bodaj najistotniejsze cechy stylu wczesnego okresu twrczoci kompozytora (nale tu koncerty kameralne na instrumenty solowe), a wic koncertujc faktur, swobodny jzyk harmoniczny modelowany li-nearnoci, ktra w tym czasie staje si nadrzdn ide ksztatowania materiau dwikowego, i ogln motoryk ruchu. Utwr waha si pomidzy koncertujcym (concertino skrzypiec, oboju i fagotu w I czci) a nowym, swobodnym symfonicznym stylem, zapowiadajcym pniejsz symfoni Mathis der Maler. Pisany jest na du orkiestr symfoniczn, ktra poza koncertowaniem (niewiele go tu stosunkowo) zdolna jest do dostarczenia mocniejszych efektw symfonicznych, gwatownych wybuchw dynamicznych oraz silnych napi. I cz posiada charakter wstpu (kompozytor trzykrotnie przeciwstawia tutti koncertujcemu triu), II cz,

ujta w bardzo szybkim ruchu motorycznym, eksponuje wycznie sam dynamik ruchu dcego do wyadowania w brutalnych fortissimach, III cz to marsz na instrumenty dte drewniane, zakoczony osobliwym unisonem caego zespou, wresz418 H ind e mith ci fina (Bosso ostinato) opiera si na jednotaktowym temacie, ktry kompozytor osadza w mocnym tutti, aby potem uformowa z niego fugato dce jak obie poprzednie czci do gwatownych wyadowa dynamiki. Rzecz charakterystyczna: cay Koncert nie zawiera rysw lirycznych, nie ma w nim nawet fragmentu, ktry by odpowiada wolnej czci. Muzyka ta skierowana jest waciwie tylko w jednym kierunku w kierunku silnych efektw dynamicznych i napi. (17') Wsplny tytu Muzyka koncertowa nr l4 (Konzertmusik Nr. l4) nosz cztery kompozycje Hindemitha z wczesnego okresu jego twrczoci. W skad tego nie zamierzonego przez kompozytora i std te nie zaopatrzonego w numeracj cyklu wchodz:

Muzyka koncertowa na orkiestr dt op. 41 (1927). (15') Muzyka koncertowa na altwk solo i wiksz orkiestr kameraln op. 48 (1930), zadedykowana Darusowi i Madelaine Milhaudom. Altwce podobnie jak w Koncercie altwko-wym z roku 1927 towarzysz tylko niskie instrumenty smyczkowe i instrumenty dte. Kompozycja 5czciowa z wyranie solow parti altwkowa. (20') Muzyka koncertowa na fortepian, instrumenty blaszane i 2 harfy op. 49 (1931). Kompozycja 4czciowa. Hindemith przerzuca si w niej ze stylu brutalnie eruptywnego i dynamicznego w kolorystyk subtelnych odcieni i intensywn liryk. Muzyka ujta jest tu w formy zdyscyplinowane: I cz odpowiada w zarysach dwutematycznej formie sonatowej, II cz jest fug w ywym tempie, III (wycznie na fortepian solowy i 2 harfy) cyklem wariacji na temat dugiej, 16-taktowej frazy muzycznej, IV motorycznym finaem. (25') Muzyka koncertowa na orkiestr smyczkow i instrumenty dte blaszane op. 50, zwana te Symfoni bostosk (Bostoner Symphonie, 1931), dedykowana Bostoskiej Orkiestrze Symfonicznej. Bogato

obsadzonym smyczkom Hindemith przeciwstawia grup instrumentw dtych blaszanych 4 rogi, 4 trbki, 3 puzony i tub basow. Kompozycja skada si z 2 ogniw 0 swobodnej, czciowo fugowanej formie. Partia instrumentw dtych jest niezmiernie trudna (obliczona na zesp bo-stoski). (17') Koncert filharmoniczny (Philharmonisches Kon-zert, 1932) powsta z okazji 50-lecia istnienia zespou filharmonikw berliskich. Dzieo jest w zasadzie jednoczciowe 1 skada si z 6 znakomicie przeprowadzonych i szeroko rozbu"* 419 H i'n d e m i t h dowanych wariacji, poprzedzonych tematem o brahmsowskim charakterze, ktry to temat sam w sobie nieatrakcyjny daje kompozytorowi moliwoci wielopostaciowego przeksztacania muzyki w zakresie melodycznym, kontrapunktycznym i instrumentalnym. Kada z 6 wariacji zawiera inne problemy instrumentalne. I tak np. 2. wariacja spokojna i skupiona

opiera si niemal wycznie na gosach solowych, 3. wariacja, stosunkowo szybka, powierzona jest instrumentom dtym blaszanym, 4. wariacja, oparta na dwu tempach (umiarkowanym i szybkim), stawia due wymagania instrumentom dtym drewnianym. Pozostae wariacje pisane s na peny zesp orkiestrowy. .Kada z nich wnosi inny klimat dwikowy, inny materia ekspresyjny, a nawet inny jzyk muzyczny. W sumie jest to dzieo wielobarwne, niewolne od przesady ekspresyjnej (szczeglnie we fragmentach patetycznych i mar-szowo-burleskowych). Prawykonanie Koncertu filharmonicz-nego odbyo si 15 IV 1932 w Berlinie pod dyrekcj Wilhelma Furtwanglera. (22') Symfonia M ateusz malarz" (Symphonie Mathis der Maler", 1934). W 1934 Paul Hindemith koczy wielk oper w 7 obrazach, Mathis der Maler, osnut na temacie z ycia malarza Mateusza Griinewalda, inspirowan bezporednio przez jego synny tryptyk z insenheimskiego otarza. Trzy wielkie czci sporzdzonej z opery Symfonii odpowiadaj trzem obrazom tryptyku: Koncert anielski, Zoenie do grobu, Kuszenie w. Antoniego. I cz w operze jest ona uwertur opiera si na starych

pieniach niemieckich, ktre nie s cytowane jako melodie, lecz jako canti firmi osadzone w skomplikowanym gszczu polifonicznym. Cz ta zuytkowuje dwa gwne tematy, z ktrych piewszy jest ywy i bardzo plastyczny, za drugi melodyjny, liryczny. II cz, powolna, to swoistego rodzaju muzyka aobna: jakby paczliwa melodia. Ostatnia cz Symfonii jest niejako dramatyczn rapsodi, intensywn i ekspresyjnie jednoznaczn. Jest to bez wtpienia muzyka obrazujca", a wic w istocie rzeczy pozostajca w silnym zwizku z tematem obrazu Griinewalda. Z pocztkowego, rapsodycznego tematu rozwijaj si gwatowne rytmy, ktrym Hindemith przeciwstawia epizod czysto melodyczny, o maksymalnej sile dynamicznej. Pod koniec dziea pojawia si hymn gregoriaski Lauda Sion Salwatorem oraz w instrumentach dtych blaszanych Alleluja, brzmice potnie i nadajce caemu dzieu redniowieczny, archaiczny charakter. Prawykonanie Symfonii 12 III 1934 w Berlinie pod dyrekcj Wilhelma Furtwanglera byo bodaj ostatnim wikszym wy420

H ind e mith darzeniem muzycznym wczesnych Niemiec. Nastpna kompozycja Hindemitha nie moga ju tam by wykonana, bowiem kompozytor zosta wykrelony z listy twrcw krajowych". (26') Tace symfoniczne na wielk orkiestr (1937). Tytu dziea jest bardzo mylcy. Tace to po prostu 4-czciowa symfonia o nieco suitowym charakterze; std moe w mao tumaczcy si tematycznie tytu. Podobnie jak w innych utworach tego okresu kompozytor przepaja tu muzyk dawnymi melodiami ludowymi, ktrych jednake nie stara si ubra w now szat stylistyczn, dc do uzyskania starodawnego klimatu melodycznego i ekspresyjnego. W Tacach symfonicznych krzyuj si techniki melodyczno-linearne z prac motywiczn typow dla klasycznej symfoniki. Cao pisana jest na wielk orkiestr o moe zbyt przycikim" brzmieniu, spowodowanym przesadnym eksponowaniem instrumentw dtych blaszanych. I cz to marsz i fugato na temacie tanecznym, podane w smyczkach; po fugacie pojawiaj si dwa epizody oparte na temacie w instrumentach dtych drewnianych i na temacie wprowadzonym przez solowe instrumenty smyczkowe.

Ta cz i fina nie maj budowy sonatowej, lecz swobodny ukad jakby suitowy. II cz posiada charakter scherza z powolnym epizodem triowym, o III za stanowi rozbudowane crescendo i decrescendo, osnute na szerokiej melodyce. (28') Symfonia in Es (1940), waciwie pierwsza z tytuu i formy symfonia Hindemitha, jest oglnie jednak biorc kompozycj neotaarokow i w sensie stylistycznym mao majc wsplnego z klasycznoromantyczn symfonik. Niemniej ma ona w szeroki rozmach, w ktrym krytycy widz zwizki z monumentaln symfonik Beethovena i Brucknera. W caoci jest to kompozycja na wskro polifoniczna, linearnie pisana, planowana szerokimi paszczyznami sowem, Hindemithowska. Przeznaczona na stosunkowo nieliczn orkiestr, Symfonia in Es skada si z 4 wielkich czci; partytura tego dziea naley do najokazalszych w twrczoci Hindemitha. I cz otwieraj instrumenty dte blaszane gwnym tematem. Temat ten rozwijaj nastpnie smyczki w dug fraz, pozostajc przy charakterystycznych motywach tematu. II cz jest bardzo powolna, lecz pena dramatycznego niepokoju, spotgowanego ciemnym kolorytem instrumentacji. III cz

to scherzo z triem, przechodzce od razu w fina, ktry (podobnie jak fina IV Symjonii Brahmsa) czy w sobie for421 H indemith my sonaty i passacagli, a zakoczony jest typow dla monumentalnej symfoniki gr instrumentw dtych blaszanych. (36') Wesoa symfonia (Symphonia serena, 1946), napisana dla Antala Doratiego, dyrektora i dyrygenta amerykaskiej Dallas Symphony Orchestra, ma charakter kompozycji baro-kowoprzedklasycznej o prostej budowie formalnej oraz kon-trapunktycznej i koncertujcej technice. I cz przypomina form przedklasycznej sonaty, opartej na powtrzeniach i lekkich zmianach podanych na pocztku myli muzycznych. II cz to parafraza na temat marsza Beethovena, znanego pod tytuem Yorck'scher Marsch. III cz, Colloui (Rozmowy), opiera si na technice dialogu 2 grup smyczkowych. Fina jest skrzyowaniem ronda i formy sonatowej z wariacyjn repryz w przetworzeniu pojawia si pierwszy temat I czci dziea. (30')

Zbliona charakterem do Wesoej symfonii, napisana na ma orkiestr, jest Sinfonietta in E (1950) utworem lekkim, stylistycznie neoklasycznym, przejrzycie orkiestrowanym, obdarzonym plastyczn tematyk. I cz ma form dwutematycznego allegra. II cz skada si z wstpnego Adagia i wesoego fugata. III cz to Intermezzo ostinato oparte na krtkim, plastycznym motywie, ktry rozdawany" jest niemal wszystkim instrumentom orkiestry. IV cz stanowi recytatyw i ywe, wielotematyczne, barwne rondo. (21') Symfonia in B na dt orkiestr (1951). Kompozycja ta, jako e napisana na dt orkiestr (na zamwienie jednej z czterech wielkich orkiestr wojska amerykaskiego, Army Band" w Waszyngtonie, ktra liczy prawie stu muzykw), wykracza poza normaln estradow symfonik. W sumie jednak 3-czciowe dzieo brzmi odrbnie i ma mao wsplnego z brzmieniem dtych orkiestr wojskowych, na co wpywa fakt, e zespoy amerykaskie wyposaone s w olbrzymi skad saksofonowy, ktry zaciera niemie dla koncertowego suchacza wraenie dwikowe, (ca 20')

Symfonia Harmonia wiata" (Symphor.ie Di& Harmonie der Welt"). Geneza dziea jest podobna do genezy symfonii Mateusz malarz. Hindemith komponowa oper osnut na tle ycia i dziaalnoci wielkiego astronoma niemieckiego, Jana Keplera. Opera zostaa wystawiona po raz pierwszy dopiero w 1957 w Monachium, lecz ju pod koniec 1951 kompozytor mg przedstawi w Bazylei Symfoni o tym samym tytule, zestawion specjalnie jako osobna kompozycja z okazji 422 Hindemith 25-lecia dziaalnoci pod dyrekcj Paula Sachera zespou Das Basler Kammerorchester. Poszczeglne czci Symfonii nosz tytuy wzite z terminologii redniowiecznej: Musica instrumentalis, Musica humana i Musica mundana. I cz tej monumentalnie rozbudowanej, najwikszej chyba symfonii Hindemitha opiera si wedug relacji kompozytora na trzech zasadniczych elementach konstrukcyjnych: na krtkim temacie ostinatowym, temacie marszowym i na temacie bardzo ywego fugata, a odpowiada tym fragmentom opery, ktre obrazuj

zewntrzne przeciwnoci, jakie stoj na drodze jej bohatera. Nastpna cz wie si z muzyk zarysowujc w operze zwizki duchowe midzy osobami akcji. Jest to powana, skoncentrowana muzyka, ktra wyzyskuje dwa wielkie tematy. I wreszcie ostatnia cz opisujca (wci zdaniem kompozytora) postulowan harmoni wiata opiera si znowu na dwu tematach: na szerokim temacie fugatowym oraz na temacie passacagliowym, ktry staje si podstaw monumentalnie rozbudowanych 21 wariacji, zakoczonych polifoniczn kod. Prawykonanie Symfonii odbyo si 24 I 1952 pod dyrekcj Paula Sachera. (34') KONCERTY < Cztery temperamenty Temat z wariacjami (Die vier Temper amente Thema mit Yariationen, 1940), na fortepian i orkiestr. Utwr powsta jako muzyka do baletu Cztery temperamenty, nie tyle przedstawiajcego melancholika, sangwinika, flegmatyka i choleryka, co charakteryzujcego muzycznymi rodkami stosunek tych temperamentw do tematu muzycznego. Sam gwny temat nie jest jednostronny i pozwala na rozwijanie go w rnych kierunkach wyrazowych. Po ekspozycji tego tematu pojawiaj

si nowe tematy wariacji, charakteryzujce rne temperamenty: pierwszy temat wariacji jest liryczn fraz (w smyczkach), drugi temat ywym, plastycznym rysunkiem (fortepian), trzeci ma charakter pastoralny (w smyczkach i fortepianie). Wariacje wyzyskuj tkwice w tematach moliwoci przeksztace, ktre w sumie daj wielk skal wartoci ekspresyjnych i emocjonalnych (bo i o takie tu chodzi) od patosu poprzez monotoni, grotesk, intensywno liryczn a po teatralny, powierzchowny (celowo!) dramatyzm. (28'), Koncert fortepianowy (1945), jedna z najpopularniejszych kompozycji koncertowych Hindemitha, skomponowany zosta na zamwienie pianisty Jezusa Marii Sanromy, 423 H in demith ktry te pierwszy wykona go 27 II 1947 z clevelandzk orkiestr pod dyrekcj George Szella. W czci I, bardzo przejrzystym Allegro moderato, opartym na trzech tematach (pierwszy temat w klarnecie, potem rozwijany przez fortepian solowy, drugi temat w 3 klarnetach, ponownie podjty i rozszerzony przez fortepian, i

trzeci temat zainicjowany przez trbki), solista wykonuje sporo fragmentw oraz kadencj. II cz powolna ma form 3czonow. Wiolonczela, klarnet basowy, obj s tymi instrumentami, ktre tu obok solowego fortepianu maj najwicej do powiedzenia. Fina jest lekki, swobodny, zoony na ksztat suity z 5 rnych tacw, wrd ktrych wybija si na pierwszy plan ywy taniec redniowieczny Tr fontane. (30') Koncert skrzypcowy z 1939 jest drugim koncertem skrzypcowym Hindemitha jeli pominiemy fakt, e Muzyka aobna (1936) na altwk i orkiestr smyczkow moe te by grana jako skrzypcowy utwr koncertowy. Koncert skada si z 3 czci; jego budowa wykazuje wicej cech klasycznych ni poprzednie dziea koncertowe kompozytora. I cz (Moderato) zbudowana jest na kilku tematach, z ktrych pierwszy (skrzypce solo na tle akordw smyczkowych), jakkolwiek ma charakter liryczny (typowy dla caego Koncertu), przejmuje rol gwnego, prowadzcego. Cz rodkow (Andante) rozpoczyna niedugi wstp w instrumentach dtych drewnianych; zapowiada on piewny, liryczny temat skrzypiec solowych, ktre w tej czci cakowicie przejmuj prowadzenie akcji muzycznej. Ostatnia cz

(Vivace) to rozbudowany fina, skadajcy si z kilku wstpnych taktw, inicjujcych taneczny charakter muzyki, z szeroko rozwijanej gwnej myli tematycznej skrzypiec solowych (ktre tym razem odbijaj od poprzedniej liryki w kierunku muzyki ywej i tanecznie kaprynej), ze sporego epizodu kantylenowego i z rozbudowanej, bardzo wirtuozowskiej kadencji. (24') Koncert altwkowy Der Schwanendreher" (1935), skomponowany z myl o wasnych wystpach, odbija od dwu poprzednich. Inny jest sam materia tematyczny Koncertu. Hindemith posuy si dawnymi melodiami ludowymi (co jest nawet zaznaczone w podtytule dziea), ktrych nie stylizuje w nowym duchu, lecz stara si o zachowanie dawnej, figuracyjnoornamentalnej ludowej poniekd konwencji zdobniczej. Kompozytor sam opisuje temat" swego Koncertu: Do wesoego towarzystwa przychodzi grajek i gra to, co przywiz z dalekich stron: pieni powane i wesoe, a na koniec co tanecznego. Jako prawdziwy muzykant, rozwija 424 H inde mith

j ozdabia melodie podug swojego pomysu i swoich moliwoci, preludiuje i fantazjuje". (24'40 ') W przeciwiestwie do ultralirycznego Koncertu skrzypcowego cechuje Koncert wiolonczelowy (1940) nuta dramatyczna, nieco surowa, energiczna i wirtuozowska. I cz tworzy silnie kontrastowe Allegro moderato, oparte na dramatycznym tutti i kantylenowym temacie wiolonczeli solo, oraz spora kadencja instrumentu solowego. II cz (Andante con moto) jest 3czonowa: w pierwszym fragmencie kompozytor rozwija szerok, piewn lini wiolonczeli solo, w drugim umieszcza intermezzo w kontrastowo ywym tempie, w trzecim daje polifoniczn kombinacj gwnych wtkw czci. Fina (Allegro marciale) to marsz z czci triow, niezwykle subtelnie i barwnie instrumentowan. (28') Koncert klarnetowy (1947) skomponowa Hindemith dla znakomitego klarnecisty jazzowego, Benny Goodmana. I cz jest typowo koncertujca, lecz nie wirtuozowska, jeli przyj, e dla muzyka jazzowego tej klasy, co Goodman, niezwyke skoki interwaowe nie byy niczym niezwykym.

II cz oparta jest na technice ostinatowej. W III czci uderza niespokojny, kapryny nawet klimat tematyczny. Obie skrajne czci s trudne i pisane jakby tylko dla Goodmana, a jednak muzyka ta niewiele ma wsplnego z jazzem (moliwe, e to byo powodem, i ostatecznie Goodman odmwi grania tej kompozycji). (21') W 1949 Hindemith pisze trzy koncerty na instrumenty dte i orkiestr. S to kompozycje stosunkowo niedugie, utrzymane w klimacie ostatnich dzie tego okresu (Koncert klarnetowy, Koncert fortepianowy i in.). Najduszy jest Koncert na rg i orkiestr, znakomicie utrzymany w duchu moliwoci technicznych tego instrumentu, skadajcy si z 4 niewielkich czci: umiarkowanie szybkiej, bardzo szybkiej, bardzo wolnej i ponownie umiarkowanie szybkiej (Hindemith nie uywa tu terminologii woskiej). II cz spenia funkcj scherza, III jest romansem. Obie skrajne czci przypominaj form allegra sonatowego. (17') Drugim dzieem serii jest Koncert na instrumenty dte drewniane, harf i orkiestr. Flet, obj, klarnet, fagot i harfa wystpuj tu jako concertino" przeciwko instrumentom smyczkowym i

dtym blaszanym. Czci Koncertu: Umiarkowanie szybko (oryginalna kadencja concertina"), Crazioso (concertino" kontra orkiestrze smyczko425 Hindemit h wej i 2 rogom) i Rondo (zaopatrzone rwnie w kadencj concertna"). (15') Koncert podwjny na trbk i fagot z towarzyszeniem orkiestry smyczkowej skada si z 3 czci: Allegro spirituoso, Molto adagio (z wbudowanym porodku duszym fragmentem Allegro pesante) i Vivace. Jest to utwr koncertujcy w typie neoklasycznym, bardzo przejrzycie instru-mentowany, tematycznie plajtyczny i instrumentalnie wysoce wirtuozowski. (14') Muzyka kameralna nr l7 (Kammurrnusik Nr. l7) to cykl utworw na zesp kameralny lub instrument solowy z towarzyszeniem zespou kameralnego. Cykl ten, pisany w okresie 6 lat (std rne opusy poszczeglnych kompozycji), skada si z nastpujcych utworw: 1. Finale 1921 op. 24 nr l na ma orkiestr. Jest to jedno z

najbardziej radykalnych dwikowo dzie tego okresu. W 12-osobowym zespole bierze udzia rwnie fortepian i fisharmonia, a nadto perkusja zoona z 9 instrumentw (niektre specjalnie do tego utworu wymylone, jak np. puszka od konserw wypeniona piaskiem). (30') 2. Koncert fortepianowy op. 36 nr l (1924). Utwr koncertujcy (fortepian i 12 instrumentw), motoryczny, 4-czciowy. (20') 3. Koncert wiolonczelowy op. 36 nr 2 (1925). Utwr w typie przedklasycznym, koncertujcy (wiolonczela i 10 instrumentw), stylistycznie bardziej ju zbliony do neobarokowoci pniejszego Hindemitha. (16') 4. Koncert skrzypcowy op. 36 nr 3 (1925). Kompozycja 5-cz-ciowa (skrzypce i do dua orkiestra kameralna), w typie motorycznojazzowym, z nastrojowym nokturnem (Nacht-stuck). (23') 5. Koncert altwkowy op. 36 nr 4 (1927). Utwr o specyficznej barwie (solicie towarzysz instrumenty dte oraz wiolonczele i kontrabasy), 4-czciowy, neobarokowy. (17') 6. Koncert na wiol miosn op. 46 nr l (1930). Kompozycja

kameralna o subtelnym brzmieniu (viola d'amore i orkiestra kameralna). (16') 7. Koncert organowy op. 46 nr 2 (1928). Kompozycja 3-czcio-wa w stylu neobarokowym (organy) i orkiestra kameralna). (17') (42 B ' Holliger HEINZ HOLLIGER *21 V 1939, Langenthal Kompozytor i oboista szwajcarski. Studia kompozytorskie odbywa u S. Yeressa w Bernie i P. Boulcza w Paryu. Wykada w Staatliche Hochschule fur Musik we Fryburgu Bryzgowij-skim. Jest laureatem wielu konkursw wykonawczych jako oboista, duo koncertuje, czsto w duecie z ona Ursula, har-fistk. Reprezentuje styl postwebernowski, lubuje si w wyszukanych efektach instrumentalnych. Waniejsze kompozycje: kantata Erde und Himmel na gos tenorowy, flet, harf, trio smyczkowe 1961, Studle na sopran, obj, wiolonczel i klawesyn 1962, Improvisationen na obj, harf i 12 smyczkw 1963, Der magisclie Tanzer 196365, Trio na obj, altwk i

harf 1966, Gluhende Ratsel na kontralt i 10 instrumentw 1966, Siebengesang na obj, gosy wokalne, orkiestr i goniki 196667, Dono nobis pacem na 12 gosw 1969, Pneuma na instrumenty dte, perkusj, organy i 4 radia tranzystorowe 1970, Kreis dla 47 instrumentalistw 1972, Kwartet smyczkowy 1973, Atembogen na orkiestr 1975, ch Siebengesang (Siedmiopiew) na obj, orkiestr, 4 soprany, 3 alty i goniki (1967) to rodzaj koncertu obojowego. Solicie przeciwstawiony jest zesp o bardzo specyficznym brzmieniu, wynikajcym z zastosowanych rodkw (gosy eskie, tekst, muzyka z gonikw, wreszcie specjalnie dobrana orkiestra), subtelnie wycieniowany z myl o moliwociach oboju. W wielu punktach brzmienie instrumentu solowego i towarzyszenia ma charakter podobny (zdaniem kompozytora, partia obojowa wpyna zasadniczo na ksztatowanie si materiau orkiestrowego). W ostatnich partiach utworu umieszcza si wewntrz oboju mikrofon, zwikszajcy si brzmienia instrumentu. Atembogen na orkiestr (1975) ma specyficzn obsad

instrumentaln: orkiestra skada si tu z 5 (rnych) fletw, 5 (rnych) klarnetw i rwnie 5 (rnych) rogw oraz kwintetu smyczkowego (po 6 instrumentw kadego rodzaju). Jest to utwr jednoczciowy, oparty na idei kreowania muzyki po zatartych ladach" (sformuowanie autora). Muzyka istnieje tu w skali od jeszcze brzmie" do ju nie brzmie". Cicho i cisza nie s idyll, lecz nastpstwem i ostateczn konsekwencj energii brzmieniowych. Waniejsze w tej partyturze od tego, co ma by zagrane, jest jak ma by zagrane! ,._. 427 H one g g er Muzyka tak ujta sprawia wraenie organizmu obdarzonego biologicznym yciem, a rwnoczenie jest blisza wykonawcom, chociaby przez podkrelenie roli oddechu. Utwr zaczyna si rodzajem przedtaktu: bezgony wdech, instrument nie ma by trzymany przy ustach (dotyczy to wszystkich grajcych na instrumentach dtych), smyczki natomiast maj odpowiednio dugi ruch smyczka w gr bez dotykania strun. Nastpujce potem tutti ma by grane na granicy syszalnoci. W przebiegu utworu zmienia si ukad

zalenoci midzy instrumentami, na kocu np. orkiestra podzielona jest na 6 zespow kameralnych (pod wzgldem barwy przemieszanych). Ciekawie skomponowane jest dugie zakoczenie utworu: orkiestra gra sempre diminuendo, a staje si ledwie syszalna, a wtedy dyrygent jeszcze przez 2 minuty wedug podanego schematu dyryguje ritardando; po ustaniu ruchw dyrygenta muzycy stopniowo przestaj gra. (17') ARTHUR HONEGGER * 10 III 1892, Hawr; t 27 XI 1955, Pary ,, Kompozytor szwajcarski; wiksz cz ycia spdzi we Francji i dziaalno jego zwizana jest z francuskim yciem muzycznym. Wczenie prbowa komponowa; pierwszym jego nauczycielem by organista R. C. Martin w Hawrze. Lata , 190911 Honegger spdza na nauce w konserwatorium w Zurychu, w 1911 wstpuje do konserwatorium paryskiego (kontrapunkt u A. Gedalge'a, skrzypce u L. Capeta, od 1915 kompozycja u Ch. Widora i orkiestracja u d'Indy'ego). W latach dwudziestych wiele podruje po Europie i obydwu Amerykach jako dyrygent i pianista, wykonawca wasnych utworw. Podczas II wojy

wiatowej zajmowa si krytyk muzyczn, prowadzi te klas kompozycji w Ecole Normale w Paryu. W 1947 odby wielk podr koncertow po Ameryce Pnocnej , t i Poudniowej. By obok Milhauda najwybitniejszym , przedstawicielem powstaej okoo 1920 paryskiej Grupy Sze-^ ciu". Kompozytorzy tej Grupy, do ktrej oprcz Honeggera weszli: Poulenc, Auric, Durey, Milhaud i Tailleferre, gosili hasa przeciwstawiania si impresjonizmowi i wagneryzmowi na rzecz maksymalnej prostoty faktury, harmonii i formy, naturalnoci ekspresji, rezygnacji z finezji impresjonistycznej kolorystyki dwikowej, przy czym tematyka ich dzie miaa by czerpana wprost z otaczajcego twrc wiata. Rzecznika428 H one g g er mi I ideologami Grupy byli kompozytor E. Satie i pisarz J. Cocteau. Z czasem tendencje artystyczne kompozytorw Szstki" zaczy si rozchodzi; zainteresowania Honeggera, ktry te do wczenie sta si tylko formalnym czonkiem Grupy, skupiy si wok problemw

strukturalno-formalnych, rytmicznych i kontrapunktycznych, wok klasycznych" gatunkw: symfonii i sonaty. Mimo i czas jaki zajmowaa Honeggera moliwo przetransponowania na jzyk muzyczny elementw ycia wspczesnego (sport, maszyny, np. Pacific 231, Rugby ~ obydwa utwory z lat dwudziestych), w zasadzie nie doczy si jak sam pisa do wyznawcw kultu music--hallu i ulicznego zgieku, stawiajc ponad to kult najbardziej surowych i powanych form muzyki kameralnej i symfonicznej". Twrczo Honeggera jest bardzo rnorodna pod wzgldem stylistycznym, technicznym i pod wzgldem gatunkw muzycznych. Zawiera dziea typowe dla XXwiecznych neostylw" (neobarok, neoklasycyzm), dziea oparte na elementach jazzu; obok miaej, dysonansowej harmoniki, doskonaej techniki kontrapunktycznej, monumentalnoci formy i plastycznoci tematw melodycznych znale w niej mona nie do wyselekcjonowane, pytkie pomysy, fragmenty nieudane. Najwiksze osignicia kompozytora dotycz dziedziny symfonicznej, operowej i oratoryjnej; utwory z tych

gatunkw zdobyy Ho-neggerowi du popularno. Mistrzostwo techniczne idzie tu w parze z bezporednioci i si ekspresji. Nie bdc w adnej fazie swej twrczoci kompozytorem awangardowym, Ho-negger dokona jednak Szczliwego (na ograniczonym terenie i w ograniczonym zakresie) zespolenia elementw jzyka wspczesnego z dawniejszymi kategoriami stylistycznymi. W szeregu dzie orkiestralnych najwaniejsze miejsce zajmuj: Pastorale d'ete 1920, Horace vlctorieux 1921, Pacific 231 1923, Concenlno na fortepian i orkiestr 1924, Rugby 1928, symfonie (I 1930, II 1941, III 1946, IV 1946, V 1950), Mowement Symphoniue No 3 1933, Concerto da camera 1948, Monopartita 1951. Honegger tworzy take wiele dla teatru: m. in. oper biblijn Judlth 1925, tragedi muzyczn Antygona 1927, melodramat Amfton 1928, nowoczesne oratorium Cris du Monde 1931; balety: SJcating-rinfc 1921, Sousmarin 1924, Le Cantigue des Cantlues 1938; inne wybitne dziea to oratoria Krl Dawid 1923, Joanna d'Arc na stosie 1935 i Taniec umarych 1938, Kantata na Boe Narodzenie 1953, szereg kompozycji kameralnych (sonaty skrzypcowe, altwkowe, wiolonczelowe, kwartety

smyczkowe), pieni na gos i fortepian, drobne utwory fortepianowe. ':. '....:v-i0fti;,:.fi'i . -.: r 3 ch 429 H one g g e r SYMFONIE ' ; Honegger zwrci si stosunkowo pno do symfoniki. Jego I Symfonia (Allegro marcato, Adagio, Presto) powstaa w 1930 (prawykonanie w Bostonie) i nie zyskaa wikszej popularnoci. Podobnie te II Symfonia z J941, napisana na orkiestr smyczkow i '', trbki (czci: Allegro, Adagio meslo, Vivace non troppo, Presto), nie zdobya sobie takiego miejsca w repertuarze wiatowym jak nastpne, jakkolwiek miaa znacznie wicej wykona ni szereg innych kompozycji Honeggera. Dopiero III Symfonia Liturgiczna" (Symphonie liturgiue, 1946) przyniosa kompozytorowi saw znakomitego symfonika wspczesnego. Jak informuje sam kompozytor, dzieo trzyma si tradycji beethovenowskiej, jej dramatycznej i patetycznej istoty". Wszystkie 3 czci tej

monumentalnej budowli dwikowej nosz aciskie tytuy: Dies irae (Allegro marcato) De profundis clamavi (Adagio) Dona nobis pacem (Andante con moto). Kompozytor zwraca uwag, e kada cz jest tu najzupeniej osobistym roztrzsaniem okrelonych tekstw liturgicznych", kolejno maj one obrazowa: gwat i spustoszenie, zwtpienie, ale te nadziej, wreszcie walk i obron przed zem. W sumie jednak III Symfoni powinno si traktowa nie jako dzieo programowe, lecz raczej jako wiatopogldowe". I cz opiera si na prostych, plastycznych, ale te grubo zarysowanych tematach, ktre decyduj nie tyle o formie muzyki, co o jej charakterze. Honegger tworzy tu muzyk pen kontrastw, muzyk, w ktrej (celowo!) adna myl nie moe doj w peni do gosu. II cz to (nadmiernie moe) rozbudowane Adagio o ciemnym kolorycie. Pierwszy jego temat pojawia si w oboju; rozwijany jest i zmieniany a do punktu kulminacyjnego, po ktrym mocniej odzywaj si jeszcze tylko dwiki niskich instrumentw blaszanych. II cz opiera si na dwu tematach o charakterze marszowym. Wszystkie epizody tej czci tumacz si uderzajc

w niej programowoci (punkt kulminacyjny na 6-dwiko-wym motywie Dona nobis pacem, ponownie eksponowane brutalne 'rytmy marszowe, kontrastowo subtelne dwiki skrzypiec solo itp.). Symfonia liturgiczna zadedykowana jest Char-les'owi Munchowi, ktry wykona j po raz pierwszy 17 VIII 1946 w Zurychu. (35') IV Symfonia Dli ci a e basilienses" (1946) pochodzi z tego samego czasu co Symfonia liturgiczna i podobnie jak ona jest mocno rozbudowana (3 czci: Lento 430 ; Honegge-r e misterioso. Allegro; Larghetto; Allegro), w charakterze jednak bardziej kameralna, zbliona ju nie do tradycji beetho-venowskiej, lecz do jeszcze wczeniejszej, haydnowsko-mozar-towskiej symfonii. Orkiestra ograniczona jest tu do 6 zaledwie instrumentw dtych drewnianych, 3 blaszanych, perkusji, fortepianu i proporcjonalnie niewielkiego zespou smyczkowego. IV Symfonia powslaa na zamwienie Paula Sachera z okazji 20-lecia istnienia jego zespou w Bazylei. Tytu i program dziea, Deliciae basilienses, radoci bazylejskie",

obrazuj stany duszy kompozytora kochajcego miasto, cieszcego si z panujcego pokoju, z przyjaci, melodii ludowych tego regionu i oglnej radosnej atmosfery. (32') V Symfonia di tr r e" (1950) bierze swj tytu z umiejscowienia jakby tonalnego kompozycji: kada z 3 czci koczy si nut d (re) w kotach pianissimo. Symfoni otwiera potny chora caej orkiestry (Grave), po czym nastpuje stopniowa redukcja orkiestrowego tutti a do punktu, w ktrym klarnet basowy eksponuje drugi temat. W dalszym przebiegu oba tematy gwne s z sob zestawiane, kontrastowane czone. Cz rodkow tworzy a 5-czonowe Alle-gretto (Allegretto Adagio Allegretto Adagio Allegretto), mocno kontrapunktyczne, czce na sposb jakby suitowy elementy scherzowe i liryczne. Fina (Allegro mar-cato) to seria wyadowa olbrzymich napi. Muzyka przebiega tu niespokojnie a do potnego punktu kulminacyjnego, po ktrym powraca do pianissima. V Symfonia jest dzieem wyjtkowo emocjonalnym. Std te atwo zrozumie powodzenie kompozycji wrd publicznoci caego wiata, a szczeglnie amerykaskiej. Architektur dziea porwnywano niejednokrotnie do

budowy paryskiej katedry NotreDame. W istocie jest to dzieo rozmylnie monumentalne, patetyczne, obliczone na szerszy zakres suchaczy. Prawykonanie kompozycji (zamwionej przez amerykask Kussevitzky Musie Foundation) odbyo si 9 III 1951; bosto-sk orkiestr symfoniczn dyrygowa Charles Munch. (28') * ** Pastorale d'et (Letnia sielanka) na kwintet dty i smyczki (1920) to krtka i bezpretensjonalna kompozycja w stylu postimpresjonistycznym. Jej motto zapisane w partyturze pochodzi z Les Illuminations Jeana Arthura Rim-bauda (J'ai embrasse 1'aube d'ete"' Ogarnem porann czerwie lata"). Cao skada si z 3 krtkich czci; obj i rg, a potem klarnet nadaj dzieu charakter zrazu wiejski, pastoralny, pniej za taneczny. Wielu dyrygentw a wrd 431 Honegger nich taka znakomito jak Toscanini zestawiao ten buko-liczny utwr z agresywn i motoryczn kompozycj Pacific 231 jako specyficzne studium muzycznego kontrastu. (6')

Pacific 231 (1923) nie jest jak si niekiedy czyta poematem symfonicznym opiewajcym lokomotyw Pacific 231". Co prawda, sam Honegger nie rozjani sprawy pisanymi przez siebie komentarzami, ktre co jaki czas mwiy o tej kompozycji co innego, niemniej sama geneza dziea wskazuje na ide muzyki wieku maszynowego". Jako 20letni adept kompozycji Honegger dojeda raz w tygodniu z rodzinnego Hawru do Parya i mia okazj zaznajomienia si z rnymi typami wtedy nowoczesnych lokomotyw. Po 10 latach pisze utwr Mouvement Symphoniue, ktremu ostatecznie daje tytu Pacific 231. W przedmowie do wydanej przez Salaberta partytury kompozytor mwi o spokojnym nabieraniu oddechu przy postoju", o wysiku przy nabieraniu rozpdu", o lirycznej kulminacji", ktr lokomotywa osiga przy najszybszych obrotach k, itp. Pniej zniechcony przez jednostronne komentarze krytykw i muzykw Honegger zwraca uwag na istnienie w tym dziele idei czysto muzycznych, w pewnym sensie zblionych do wielkiego chorau figurowanego w typie bachowskiego ksztatowania i rozwijania formy; z pierwotnej koncepcji dziea epoki maszynizmu pozostao w tym nowym, poprawionym komentarzu

kompozytora jedynie samo przedstawienie idei maszyny". Sama kompozycja, by wreszcie do niej przej, jest uformowana na zasadzie stopniowego przyspieszenia ruchu przez fazowe zmniejszanie zasadniczej jednostki monometrycznej", czyli wartoci rytmicznej. Biograf Honeggera, Willy Tappolet, zwraca bardzo trafnie uwag na gwny motyw inter-waowy kompozycji (sekunda w gr 2, tercja w d 3, i tworzcy si pton 1), ktry cile odpowiada numerowi typu lokomotywy, zreszt te nie przypadkowemu (2 koa zwyke, 3 koa napdowe, l zwyke), (ca 9') Concertino na fortepian i orkiestr (1924) jest jednym z pierwszych dzie typowo neoklasycznych, czcych aktualne tendencje do operowania rozlunionym jzykiem harmonicznym i pewnymi schematami motywicznymi z ide regeneracji dawnych form klasycznych. W tej kompozycji dochodz jeszcze wpywy jazzu, ktre dla wczesnych postpowych kompozytorw paryskich byy wanym impulsem odwieania muzyki. Concertino Honeggera skada si z 3 niedugich czci. W I czci (Allegro motto) orkiestra i fortepian solowy przeciwstawiaj

sobie krtkie dopiero w prze432 i Honegger

motywy,

ktre

tworzeniu dojrzewaj do duszych myli tematycznych. Rozmylnie monotonne Larghetto sostenuto (II cz.) przychodzi bezporednio po I czci opiera si na piewnej melodii fortepianu. Ostatnia cz, Allegro, rwnie bezporednio poczona z poprzedni, to taneczne rondo o brawurowych epizodach fortepianu i jazzowych koneksjach rytmicznych i motywicz-nych. (13') Concerto da camera na flet, roek angielski i orkiestr smyczkow. (1948) zostao skomponowane na yczenie i zamwienie wielkiej mecenaski muzyki, Amerykanki Elisabeth Sprague-Coolidge. Jest to stosunkowo niedugi, bezpretensjonalny utwr o prostej fakturze i niewyszukanej tematyce. I cz opiera si na tematach pochodzenia ludowego. Na tle smyczkw rozgrywa si lekko wspzawodniczcy dialog obu instrumentw solowych. II cz stanowi powolny marsz, przechodzcy w toku rozwoju muzyki od niszego gosu do wyszego, a tym samym prowadzcy do napicia kulminacyjnego, po ktrym

powraca pocztkowy ciemny klimat. Ostatnia cz to rozpdzone scherzowe Vivace, kontrapunk-tyczny dialog obu gosw solowych na tle smyczkw. Utwr naley do najpopularniejszych kompozycji pniejszego Ho-neggera. (16'30') DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE Najcenniejsz moe cz twrczoci Honeggera stanowi monumentalne dziea wokalnoinstrumentalne, ktrym zdaje si patronowa wielki duch Haendla. Ich styl i form ksztatowao kadorazowo inne postawione sobie przez kompozytora zadanie, wybrany temat, raz powzita idea. Trudno zaszeregowa te dziea do okrelonych gatunkw; w zasadzie zespalaj one zawsze cho w rnej proporcji elementy oratorium i opery, wszystkie te z rwnym niemal powodzeniem mog by produkowane i na scenie, i na estradzie. Ta szczeglna dwoisto bya niewtpliwie zamierzona przez Honeggera, gdy umoliwiaa dotarcie do szerszych k suchaczy, co uwaa oh za gwny cel wspczesnego kompozytora. Muzyka pisa musi zmieni publiczno i zwrci si do mas. Na to trzeba jednak, eby zmienia swj charakter, eby staa si przystpna, nieskomplikowana, ale

w wielkim stylu." Najdoskonalsze realizacje tych pogldw da Honegger w Krlu Dawidzie, Judycie i Joannie d'Arc na stosie. 28 przewodnik koncertowy 433 H one g g e r Oratorium Krl Dawid (Le Roi David) ugruntowao kiedy pozycj Honeggera, stao si fundamentem jego wiatowej sawy, i od 1923, kiedy powsta ten jak go nazwa kompozytor symfoniczny psalm w trzech czciach", naley do najczciej wykonywanych dziel swego gatunku. Historia kompozycji siga jednak 1921. Wtedy wanie Theatre du Jorat" w Mezieres koo Lozanny, wznawiajc swoj przerwan przez wojn dziaalno wystawieniem dramatu biblijnego Ren Mo-raxa Krl Dawid, powierzy napisanie muzyki scenicznej Ho-neggerowi, ktry naglony terminem skomponowa rozleg partytur w cigu zaledwie dwch miesicy (25 II 28 IV 1921). Niemniej premiera wykazaa wielkie walory muzyki. Zachcony sukcesem, postanowi Honegger uniezaleni j od sceny i przystosowa do wymogw estrady koncertowej. Adaptacja wymagaa pewnych formalnych i czysto muzycznych zmian. Tak wic z jednej strony po oddzieleniu muzyki od akcji

scenicznej zaistniaa konieczno wprowadzenia narratora, ktry obiektywnie relacjonuje przebieg wydarze i integralnie czy poszczeglne ogniwa orkiestralne i wokalne; z drugiej za strony zdecydowa si Honegger przeinstrumen-towa napisan na may skad partytur pierwszej wersji na wielk orkiestr symfoniczn, przy czym chodzio mu nie tyle 0 uzyskanie efektw zmasowanego brzmienia, ile o kolorystyczne wzbogacenie muzyki. Pierwsze wykonania nowej wersji Krla Dawida w grudniu 1923 (Winterthur) i marcu 1924 (Pary) wykazay, e ujta w oratoryjn form muzyka zyskaa jeszcze na bezporednioci i sile wyrazu. W peni ujawnio si mistrzostwo, z jakim we waciwej sobie dnoci do uniwersalizacji jzyka muzycznego czy rne stylistyczne i techniczne rodki blisko 200-letniej tradycji muzycznej od Haendla do Strawiskiego w niezwykle harmonijn i jednolit cao. rodkami tymi operuje przy tym z podziwu godnym umiarem. Oszczdno 1 precyzja artystycznej wypowiedzi przejawiaj si ju choby w tym, e poszczeglne fragmenty dziea na og nie

przekraczaj rozmiarami 30 taktw. Te fragmenty (jest ich 27) wykonywane s przez 3 solistw (sopran, alt, tenor), chr mieszany i orkiestr. Oratorium ukazuje najwaniejsze zdarzenia z historii biblijnego Dawida. W I czci, obejmujcej dzieje walk z Filistynami, bd to: zwycistwo nad Goliatem, odwiedziny z Saulem u czarownicy z Endor, wygnanie Dawida i mier Saula (Lomentacja na grze Gilboa). W II czci (Dawid krlem), skadajcej si tylko z dwch fragmentw, osiga dzieo swj punkt szczytowy w fascynujcym Tacu przed Ark Przymierza, najduszym utworze z caej partytury. Cz III 434 , s : -.. ..,,.. Honegger opiewa mio Dawida do Betsahc, ony Uriaszowej, gniew Jehowy i klski, jakie zsya on na wystpnego krla i jego nard, pych Dawida u szczytu sawy, wreszcie jego staro i koronacj na krla jego syna, Salomona". mier Dawida to wspaniaa apoteoza kocowa, uwieczona potnym Alleluja. Judyta (Judith), ktrej prapremiera odbya si na scenie Opery w

Monte Carlo (13 II 1926), jest rozwiniciem muzyki scenicznej do sztuki Ren Moraxa pod tym samym tytuem, wystawionej po raz pierwszy w Zurychu (11 VI 1925). Tre libretta opiera si na znanej historii biblijnej: wadczyni Izraelitw, Judyta, prowadzi wojn z Asyryjczykami w obronie swego ludu. Gdy jednak Holofernes, wdz Asyryjczykw, stara si pozyska jej mio, ulega mu, aby tym atwiej go zwyciy. Pogronemu we nie kochankowi obpina glow, zanosi do swego obozu i pokazuje ludowi, ktry podniesiony na duchu pokonuje nieprzyjaciela. Judyta zanosi mody dzikczynne za odniesione zwycistwo, lecz rwnoczenie wkada wdowi welon jako aob po Holofernesie. Honegger nazwa Judyt oper powan", ale jest to raczej dramatyczne, sceniczne oratorium. Akcja bowiem, chocia urozmaicona scenami baletowymi, przebiega na og statycznie i koncentruje si na dramacie tytuowej bohaterki, ktrej rola ma w konsekwencji dominujce znaczenie. Analogi ze stylem oratoryjnym nasuwa te wprowadzenie gosu recytujcego, wicego akcj deklamowanym sowem. Dziki tym cechom dzieo dobrze nadaje si do wykonania estradowego. Oczywicie traci si ca wizualn stron widowiska,

ale silniej przemawia sama muzyka. Nie ujta w sztywne ramy tradycyjnych numerw" operowych, rozwija si ona swobodnie w przenikajcych si nawzajem, penych lirycznego lub dramatycznego wyrazu ariosach eksponowanej technicznie partii tytuowej (sopran) i Suebnej (alt), wspaniaych chrach i nastrojowych epizodach orkiestralnych. Honegger nie stara si nigdy o oryginalno za wszelk cen. Take i Judyta, mimo e posiada wyranie indwidualny profil muzyczny, wyrasta ze zoonego klimatu muzycznego swojej doby, odzwierciedla krzyujce si wtedy prdy stylistyczne, czerpie z rnych rde. Dziki temu jednak dzieo zyskuje na komunikatywnoci, na czym Honeggerowi zawsze szczeglnie zaleao. Sceniczne oratorium Joanna d'Arc na stosie (Jeanne d'Arc au bucher), ukoczone 24 XII 1935, powstao w wyniku wsppracy Honeggera z wybitnym lirykiem i dra28' 435 H one g g er maturgiem francuskim, Paulem Claudelem (18681955). Jego pierwotnie autonomiczny tekst poetycki dostosowany zosta do

wymogw muzyki i ujty w 10 scen, poprzedzonych dokomponowanym w 1943 chralnym wstpem. Pierwsze estradowe wykonanie dziea odbyo si w 1938 w Bazylei, sceniczne za cztery lata pniej w Zurychu. Od tego czasu obie odnoszce ogromne sukcesy wersje wykonawcze zdobyy rwn popularno. Ten rozlegy fresk wokalnoinstrumentalny wywouje istotnie wielkie wraenie wartociami czysto muzycznymi, dramatycznym napiciem i emocjonaln ekspresj. W sposb typowy dla Honeggera zespalaj si tu elementy oratoryjne 1 operowe. Cao jdnak, skadajca si z lunych, czciowo retrospektywnych obrazw, posugujca si alegoriami i symbolami (sdowi, ktry skazuje Joann, przewodniczy Wieprz, pisarzem jest Osio, awnikami Barany; w 6. scenie wystpuj krlowie Pychy, Gupoty, Zachannoci, Podliwoci oraz Krl mierci), zblia si w charakterze do redniowiecznego misterium religijnego, jest jakby jego nowym, wspczesnym wcieleniem. ycie i mczestwo Dziewicy Orleaskiej przedstawia rozbudowany aparat wykonawczy.

Dzieo przewiduje role mwione, z ktrych najwaniejsze nale do Joanny i Brata Dominika, role piewane przede wszystkim Magorzaty (dramatyczny sopran), w. Katarzyny (dramatyczny alt), Madonny (dramatyczny sopran koloraturowy), wprowadza chr mieszany, chr dziecicy oraz wielk orkiestr, obejmujc take 2 fortepiany i czelest, a eksponujc szczeglnie instrumenty dte (14 drewnianych z saksofonem, 8 blaszanych bez rogw). Chr spenia rol komentatora zdarze, ktrych bohaterami s solici: piewacy i aktorzy, a w wersji scenicznej take tancerze (dzieo jest dedykowane nieyjcej ju dzi znakomitej tancerce, Idzie Rubinstein). Kierowany ambicj jak najpeniejszego zespolenia muzyki ze zoonym w charakterze tekstem Claudela, wykorzysta Honegger wyjtkow mnogo czsto kracowo przeciwstawnych rodkw stylistycznych i technicznych. Od realistyczne,) ilustracyjnoci przechodzi do ekstatycznych wzlotw, od groteski do wzruszajcego liryzmu, od naiwnej prostoty do kunsztownych komplikacji; jednogosowo dziecicej piosenki staje obok gstej polifonii, morotonia melizmatycznej melodyki gregoriaskiej obok wspczesnych rytmw tanecznych

(parodystyczny fokstrot w scenie sdu); sowo mwione przeplata si z melodeklamacj i piewem, surowa archaizacja z przepychem orkiestrowej kolorystyki, akordowe supy z arcyswobodnym prowadzeniem samodzielnych gosw. Talent kompozytora sprawi, e owa 436 Huber synteza tak rnorodnych elementw dokonaa si niewymuszenie, zupenie naturalnie, e powstaa harmonijna, jednolita w swej odrbnej, indywidualnej atmosferze cao artystyczna. KATJS HUBER *30 XI 1924, Berno Kompozytor szwajcarski. Skoczy konserwatorium w Zurychu ,,., (kompozycja u W. Burkharda, skrzypce u Stefi Geyer). Wyje-yj cha nastpnie do Berlina na dalsze studia kompozytorskie i, pod kierunkiem B, Blachera. Przez szereg lat wykada w konserwatoriach Zurychu, Lucerny i Bazylei, w 1964 zosta profe-

; sorem Akademii Muzycznej w Bazylei. Ma na swoim koncie liczne midzynarodowe sukcesy, jego kompozycje s czsto -./> wykonywane na festiwalach Midzynarodowego Towarzystwa ; Muzyki Wspczesnej. i Huber bliski jest punktualizmowi webernowskiemu, jednak bardzo indywidualnie odmienionemu. Jego muzyka to produkt wyrafinowanej i subtelnej wraliwoci dwikowej, za centralnym punktem jego zainteresowa jest tematyka religijna. '", Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Litania, instrumentalis 1957, CantioMotti-Interventiones na orkiestr smyczkow 1963, Alveare vrant na flet i orkiestr smyczkow 1965, James Joyce Chamber Musie na harf, rg i orkiestr kameraln 1967, Tenebrae na wielk orkiestr 1967, koncert skrzypcowy Tempora 1970, Ein Hauch von Unzeit lIII na instrumenty 1972, Turnus dla dyrygenta, inspicjenta, orkiestry i tamy 1974; kameralne Des Engels Anredung an die Seele na tenor, flet, klarnet, rg i harf 1957, Zioel S&tze na 7 instrumentw blaszanych 1958,

Kwintet na instrumenty dte 1959, Motetl-Can-tlones na kwartet smyczkowy 1963, Sabeth na flet, roek angielski i harf 1967; wokalno-instrumentalne Oratio Mechtil-dis na alt i orkiestr kameraln 1957, Auf die ruhige Nacht-Zelt na sopran, flet, altwk i wiolonczel 1958, Soliloula oratorium wg w. Augustyna na gosy, 2 chry i wielk orkiestr 1964, Psalm of Christ na baryton i 8 instrumentw 1967, . inwendig voller figur. na gosy chralne, goniki, tam i orkiestr 1971; opera Jot oder W.ann kommt der Herr zuriicJc 1973 .*'':' ' 437 Huber Cantio-Moteti-Interventiones na orkiestr smyczkow (196263) stanowi opracowanie i rozszerzenie dwu ostatnich czci znanego kwartetu smyczkowego Moteti-Can-tiones. Kompozycja dedykowana jest Zurychskiej Orkiestrze Kameralnej i jej kierownikowi, Edmondowi de Stoutz, pod ktrego dyrekcj zostaa wykonana po raz pierwszy na festiwalu im. Menuchina w Szwajcarii (1965). Jest to utwr o niekonwencjonalnej fakturze, lecz zbudowany na wyprbowanych zasadach linearnego ksztatowania,

z zastosowaniem dodeka-fonii, wiertonowoci i nowych technik rytmicznych. Sam kompozytor charakteryzuje go nastpujco: I Cantio; technika serialna przy uyciu dwch przeciwstawnych serii nielicznych: chromatycznej i interwaowej, oraz dwch przeciwstawnych serii rytmicznych, wystpujcych w czterech przeksztaceniach. II Intonatio Conclusio; ta cz skada si z 3 segmentw, przy czym w odcinku Conclusio porzdek ich jest zmienny; technika cantus firmus, notacja przestrzenna. III Mo-teti; budowa opiera si tu na nowym wykorzystaniu dawnej techniki izorytmicznej. IV Interuentiones; ta cz oznacza skrajne przeciwiestwo wobec Cantio. Continuum czasowe, uzyskane poprzez przejrzysto cisych progresji i nastpstw; technika wiertonowa. V Recordatio Catttionis i VI Silentium Cantionis dwa zredukowane powtrzenia Cantio". (14') . ..inwendig voller figur." to kompozycja powstaa na zamwienie miasta Norymbergi z okazji roku Dii-rera (1971). Inspiracj dla Hubera bya akwarela Albrechta Diirera Traumgesicht (Oblicze snu). Kompozytor zadysponowa nastpujc obsad, dziea: 50 piewaczek i piewakw,

magnetofon czterociekowy (na tamie nagrane wycznie gosy chralne, puzony i perkusja) i w konfrontacji z tym materiaem wielk orkiestr ze stosunkowo du obsad instrumentw dtych drewnianych i blaszanych, skromn perkusj, 2 harfami, a z grupy smyczkw z 10 altwkami i 8 kontrabasami. Z chru autor wyoni 8 solistw, zaopatrzonych w mikrofony. Interesowaa mnie komentuje kompozytor morfologia czasu wizji Apokalipsy w. Jana, interesowa mnie sposb, w jaki w wiadomoci ludzkiej pojawiaj si wizje w ogle. 'czy si to z przeyciem czasu." Muzyka Hubera jest jakby wyznaniem, a w materiale sownym prb uchwycenia prastrachu ludzkoci przed kocem wiata, przed zagad. Fragmenty tekstu Apokalipsy ujte s w czterech jzykach: greckim, aciskim, niemieckim i angielskim. Tekst jest nie tylko piewany, ale i mwiony czy szeptany, wskutek czego mowa przechodzi w szmer (wraenie to potguj mikrofony). Szeroka skala rodkw wyrazu, wprowadzenie tekstw 438 /bert Diirera i Apokalipsy (fo nich dorzuci Huber cytaty z gazet

rozmowy z zaog bombowca, ktry bombardowa Hiroszim) oraz intensywno materiau muzycznego czyni z dziea Hubera utwr bardzo sugestywny. Turnus dla dyrygenta, inspicjenta, orkiestry i tamy magnetofonowej (1974) jest kompozycj specyficzn: autorowi chodzio o stworzenie dziea spontanicznego, blisko zwizanego z natur. Na tamie pojawiaj si naiwne dwiki wzite z ycia, w orkiestrze cytaty muzyczne, 4 grupy smyczkowe rozmieszczone kwadrofonicznie na sali wykonuj, nie zwaajc na nic, swoje uderzenia pizzicato i kontaktuj si z sob przestrzennie podobnym lub kontrastowym materiaem. Cytaty w orkiestrze siedzcej na podium (instrumenty dte i kontrabasy) pochodz z utworw Brucknera. Brucknerowskie akordy formuj si tu z wielkim trudem, z walki wychodzi zwycisko muzyka natury: gosy kukuki, piewy ptakw, krzyk bawicych si dzieci sowem nowa idylla pastoralna, muzycznie bardzo konkretna, nie stylizowana, pozostawiona w stanie surowym. JACQUES IBERT 15 VIII 1890, Pary; f5 II 1962, Pary

Kompozytor francuski. Wychowanek konserwatorium pary-" skiego, ucze A. Gedalge'a, J. Roger-Ducasse'a, G. Faurego :' i P. Yidala. W 1919 otrzyma Nagrod Rzymsk za kantat Le Poet et la Fe, w 1927 odnis znaczny sukces kompozytorski wystawieniem groteskowokomicznej opery Ang6liue. Przez ' szereg lat (193655) by dyrektorem Akademii Francuskie} w Rzymie, 195556 dyrektorem generalnym w Reunon des Theatres Lyriues Nationaux, w 1957 zosta wybrany czonkiem instytutu Francuskiego. Ibert pozostawa z dala od wszelkich ugrupowa kompozytorskich nie doczy si do Grupy Szeciu". Pierwsze kompozycje powstay pod wpywem Debussy'ego i Ravela, po-tern za Ibert zbliy si. do neoklasycyzmu Strawiskiego. Stworzy wasny jzyk dwikowy, indywidualny styl; utwory Iberta s barwne, znakomicie in^trumentowane, z dowcipem i lekkoci ssiaduje delikatna i poetyczna nastrojowo. Naczelne miejsce w dorobku Iberta zajmuj opery (waniejsze: Angillue 1927, Le Roi d'Yvetot 1928, Gonzague 1930, Les lietites Cardinales 1938) i balety (Les recontres 1925, L'6ventall

439 Ibert de Jeanite 1929, Dian de Poitiers 1936, Les amours de Jupiter 1946, Le Chevalier errant 1951). Spord pozostaych gatunkw uprawianej muzyki, jak muzyka orkiestrowa Ballad de la gele de Readlng 1920, suita Escates 1922, Dlvertlssement 1930, Concerto da camera na saksofon i 11 instrumentw 1934, Koncert fletowy 1934, Symfonie concertante na obj i orkiestr 1949, Hommage a Mozart 1955, Bacchanale 1956; ponadto utwory wokalne, fortepianowe, kameralne. ch E s c a l e s (Porty). Czstym rdem natchnienia bya dla Iberta pikna kraina rdziemnomorska, jej przyroda, miasta, ludzie. Z tego te krgu inspiracji wywodzi si jedno z jego najwybitniejszych dzie, Escales, napisane w 1922 w Rzymie, gdzie kompozytor przebywa kilka lat po otrzymaniu zaszczytnej Prx de Rome. Porty to jak je okrela autor trzy obrazy orkiestralne", trzy symfoniczne szkice, zawdziczajce swe powstanie wraeniom z odbytej wtedy przez Iberta podry statkiem po Morzu rdziemnym. Pierwszy utwr,

zatytuowany RzymPalermo, jest rodzajem nokturnu z eksponowanymi partiami fletu i trbki, wspomnieniem nocy Spdzonej na morzu. Drugi utwr, TunisNefta, to muzyczny portret pnocnoafrykanskiego portu, ktrego egzotyczn atmosfer ewokuje melancholijna melodia oboju. Muzycznym symbolem tytuowego" miasta trzeciego utworu, Walencji, jest barwny i peen temperamentu taniec hiszpaski. (20') Z 1930 pochodzi Dvertissement na orkiestr kameraln, charakterystyczny przykad lekkiej i bezproblemowej", a interesujcej i wartociowej sztuki Iberta. Oryginalnie zinstrumentowana kompozycja skada si z 6 czci: Introduc-tion Cortege Nocturne Valse Parad Finale. O Divertissement pisa kiedy wybitny muzykolog francuski, Armand Machabey: Jest ono swobodne, ale zwarte i jasne, oddala si od dawnej monumentalnoci, wyrastajc na gruncie ironii i parodii. Ale ani parodia, ani naladowanie ludowych motyww jak choby w Finale nie przeczy nigdy dobremu smakowi; zawsze zachowana jest granica ^wytworno-ci panujcej nieodmiennie w dzieach Iberta". (20')

440 d'I n d y YINCENT D'INDY *27 III 1851, Pary; f2 XII 1931, Pary Pochodzi ze starej francuskiej szlacheckiej rodziny, w ktrej uprawiano muzyk i znano si. na niej. W 11. roku ycia rozpocz nauk gry na fortepianie pod kierunkiem L. Diemera, -:>' pniej A. F. Marmontela, oraz harmonii u A. Layignaca. KSI.J; W 1871 wyda drukiem swoje pierwsze kompozycje. Pod naci-'{ skiem ojca porzuca jednak na par lat muzyk na rzecz prawa. iii Zostaje nastpnie uczniem Cezara Francka. Gra trzy lata w orkiestrze jako kotlista, pniej pracuje jako korepetytor chru, od 1875 jest profesorem organw w konserwatorium paryskim i od 1875 ponadto organist w kociele Salnt-Leu-la-Foret. D'Indy interesowa si ywo problemami dydaktyki muzycznej, S by* autorem nie zrealizowanego zreszt przez wadze pastwowe projektu reform szkolnictwa muzycznego. W 1894 wraz j z Ch. Bordes'em i A. Guilmantem zaoy szko dla uprawia-1, ni piewu kocielnego, nazwan Schola Cantorum. W 1900 f

Schola Cantorum przeobrazia si w uczelni muzyczn ze - , wszystkimi teoretycznymi i praktycznymi przedmiotami, stajc si na dugie lata najwaniejszym orodkiem ycia muzycznego , we Francji. D'Indy jest autorem monumentalnego podrcznika kompozycji Cours de composition musicale, w ktrym daje , wyraz nie tylko gbokiej wiedzy muzy czno-anality czne j, lecz take swej ideologii, swemu artystycznemu credo. Zasug , d'Indy'ego byo wydobycie na wiato dzienne kompozycji Mon-teverdiego, Rameau, Glucka. D'Indy by zagorzaym wielbicielem muzyki Liszta i Wagnera , (w latach 187691 nie opuci ani jednego festiwalu w Bay-reuth!). Sia talentu uchronia francuskiego kompozytora od epigonizmu; wiadomie dy do podtrzymywania tradycji narodowej przej j bezporednio po Cezarze Francku. Wzo-. ^ rem poprzednika preferowa nade wszystko form cykliczn, uczyni j zasad architektoniczn wikszoci swych dzie; muzyka d'Indy'ego jest jednak bogatsza formalnie i bardziej zoona (solidniejsza"), posiada wiksz rnorodno odcieni poetyckiego wyrazu. W twrczoci d'Indy'ego przewaaj wielkie formy symfoniczne; kompozytor czsto i chtnie

posuguje , si technik polifoniczn. Podkrela zreszt zawsze, e rodki i techniczne s o tyle wane, o ile wywouj podane i za-^ mierzone efekty ekspresyjne; same za przez si nic nie znacz. D'Indy siga niejednokrotnie do skarbnicy francuskiej muzyki ludowej; uczyni bardzo duo dla wyzwolenia narodowej muzyki spod obcych wpyww i zalenoci. 441 d'l n d y Trzon twrczoci d'Indy'ego tworzy muzyka symfoniczna (21 opusw), m. in.: trzy symfonie Symphonle sur un chant montagnard fran^ais (Symphonle Civenole) z udziaem fortepianu 1886, II Symfonia B-dur 1903, Sinfonla t>revls de balio gallico 1918, poemat symfoniczny Jean Hunyade 1875, trylogia symfoniczna Wallenstein 1880 82, wariacje symfoniczne Istar 1896, Jour d'et dt la montagne 1905, Les Poeme des rivages 1921, Dlptyque medlterraneen 1926, Koncert na fortepian, flet, wiolonczel l orkiestr smyczkow 1927. Obok licznych utworw kameralnych, fortepianowych pieni pozostawi d'Indy sporo dzie wokalno-instrutnentalnych oraz scenicznych (dramaty

liryczne Fervaal 1895, L'Ltranger 1901, La Legend de Salnt--Christophe 1915 i in.). ch Symphonie sur un chant montagnard f r a n-C a i s (Symfonia na temat francuskiej pieni gralskiej) op. 25 najwyraniej moe ukazuje narodowy charakter twrczoci V. d'Indy'ego, gorcego patrioty i wielbiciela przyrody ojczystego kraju, kompozytora, dla ktrego gwnymi rdami inspiracji byy francuskie pieni i tace ludowe, francuska muzyka Renesansu, chora gregoriaski kultywowany w nieskaonej postaci przez francuskich benedyktynw. Tytuowy" temat Symfonii to jedna z bardzo starych melodii pasterskich z Sawennw (std uywany czasem tytu Symphonie Ceuenole), ktr zasysza kompozytor w czasie wdrwki poprzez to grskie pasmo w kwietniu 1886. Podnieta musiaa by silna, skoro ju latem dzieo zostao ukoczone; prawykonanie odbyo si nastpnego 'oku w Paryu. W swej Symfonii unika dlndy utartych schematw. Podobnie jak Cezar Franek ktrego by uczniem i kontynuatorem w Symfonii d-moll, tak' d'Indy stosuje 3-czeciow konstrukcj

zamiast zwykych w symfonii czterech czci, a co ciekawsze wcza do akcji take fortepian, traktowany wprawdzie poza kilkoma bardziej samodzielnymi fragmentami raczej orkiestrowo, ale wprowadzajcy korzystne urozmaicenie brzmieniowe; jego partia stawia wykonawcy due wymagania techniczne. Najoryginalniejsze jednak jest wysnucie caego dziea z jednego tematu, z owej gralskiej melodii, ktra przeksztacana harmonicznie, rytmicznie i melodycznie, poszerzana i skracana stanowi w zasadzie materia wszystkich trzech czci. W zwizku z tym istotne znaczenie ma powolny wstp, gdzie roek angielski wprowadza ten podstawowy temat. z ktrego rozwija si na przemian to ywa, to liryczna cz I (Allegro). Charakter II czci (Andan442 "- I shii te) wyznacza skoncentrowany w wyrazie, intymny dialog orkiestry i fortepianu, przerywany jednak do gwatownymi epizodami. III cz (Vivace) ma posta ywioowego ronda. (25') h MAKI ISHII

*28 V 1936, Tokio Kompozytor i dyrygent japoski. Studiowa w Tokio m. in. u A. Ifukubego i T. Ikenouchiego, oraz od 1958 w Berlinie Zach. u B. Blachera i J. Rufera. W 1961 powrci do Japonii, '" ale po 8 latach zamieszka na stae w Berlinie Zach. W swoich utworach szczeglnie penetruje problemy czasu i barwy, czc ' >**'L elementy muzyki japoskiej z najnowszymi technikami muzyki 5<1 : europejskiej i wzbogacajc instrumentarium konwencjonalnej orkiestry tradycyjnymi instrumentami japoskimi. s-iftr Waniejsze kompozycje: Errpressionen na smyczki 1967, Kyo-o '{ na fortepian i dwiki elektroniczne 1968, Kyo-so na grupy ''-**- perskusyjne i orkiestr 1969, Shl-kyo na orkiestr gagaku 1970, *-' Sen-ten na perkusj i dwiki elektroniczne 1971, Dipol na

orkiestr 1971, Jd na orkiestr 1975, Mono-prism na japoskie bbny i orkiestr 1976. s Kyo-so na grupy perkusyjne i orkiestr (1969) to seria studiw brzmieniowych. Przez brzmienie kompozytor rozumie zarwno dwik pojedynczy, jak i akord czy wreszcie bardziej zoony kompleks fakturalny. Kompozytora interesowaa skala dynamiczna i wyrazowa struktur, ktre zestawia na zasadzie seryjnej niepowtarzalnoci. Od penej oczekiwania ciszy przechodzi do brzmie skrajnie brutalnych. Tytu utworu (kyo brzmienie, so warstwa) wskazuje ria konstrukcj partytury, opart na nawarstwianiu rnych rodzajw muzyki, moliwemu dziki rejestrowemu traktowaniu brzmie. (17') J (1975) pisane jest na zwyk orkiestr z bogato wyposaon perkusj wprowadzajc wielk ilo instrumentw japoskich typu sasara (tyczki bambusowe przy kocu wielokrotnie nacite, o brzmieniu podobnyrn do guira), take-bin-zasara (6 lub 7 pyt bambusowych zawieszonych na sznurze), kin (dzwon witynny), mokugyo (tempie blocks), a nadto vinyl-hose pip o gwidcym tonie. Jest to utwr

jednoczciowy, operujcy zmiennymi barwami pojedynczych 443 11 ur r i a g a dwikw i pulsujcymi wielotonami. Kompozytor zabiega tu o brzmienia egzotyczne (perkusja), anonimowe, interesujce nie przez sw struktur wewntrzn, lecz przez zestawienie barw. Muzyka rozwija si bardzo wolno, co zreszt jest w peni usprawiedliwione koncentracj suchacza na zmiennoci barw instrumentalnych i harmonicznych". (14') s L ENRIQUE ITURRIAGA *3 IV 1918, Lima Kompozytor peruwiaski. Studia muzyczne odby w konserwatorium w Limie (u C. Arrspide'a) oraz w Paryu u A. Ho-; neggera. Profesor konserwatorium, a od 1964 uniwersytetu ; w Limie. W swojej twrczoci czy elementy rodzime z poznan w Europie muzyk neostylistyczn.

Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Preludia y danza -;, 1955, Suit 1957, Obertura para una comedia costumbrista 1964, Vivenclas 1965; Cancin y muerte de Rolando na glos i orkie; ' str^ 1947, 3 canciones na chr i orkiestr 1956, Expresiones na skrzypce solo 1967. Vivencias (1965) to kompozycja 4czciowa, napisana na potrjn obsad drzewa, podwjn blachy i rozdzielone specyficznie smyczki (skrzypce I, II i III, wiolonczele I i II). Cz I, ktra ma charakter wstpu, opiera si na metrach zmiennych i na rytmice stosunkowo zoonej, z pewnoci wypywajcej z rodzimych wzorcw peruwiaskich. Cz II rozwija ide pracy motywicznej rwnie na podstawie zmiennych metrw i zmierza do krtkiej kulminacji. Cz III eksponuje lapidarne motywy nieliczne, tworzce w miar rozwoju cig coraz bardziej organiczny. Ostatnia, IV cz opiera si na tremolach i wielogosowych pasaach niskich instrumentw smyczkowych. Charakter muzyki zmienia si tu co kilka taktw, a w technice utworu widoczny jest wpyw europejskiej techniki dodekafonicznej i serialnej. (14')

444 I u e s CHARLES IVES *20 X 1874, Danbury (Connecticut); t!9 V 1954, Nowy Jork Studia muzyczne odby na Yale Uniyersty u D. Bucka (organy) i H. Parkera (kompozycja). Zanim powici si cakowicie kompozycji, przez dugie lata dziaa jako organista. Ives przez kilkadziesit lat swego ycia by kompozytorem zapoznanym, dopiero rok 1939 (prawykonanie przez Johna Kirkpatricka w Nowym Jorku JI Sonaty fortepianowej) przynis mu znaczniejsze sukcesy, jednak muzyk jego nadal uwaano za wymyln i dziwaczn. Dzi Ives uchodzi za najwybitniejszego kompozytora amerykaskiego w caej historii muzyki tego kraju. Obdarzony wielk odwag, bezkompromisowoci, eksperymentator z urodzenia, rozwizywa swoje problemy twrcze zupenie niezalenie od wiatowych (europejskich) centrw muzycznych, nie zwaajc na gosy krytyki. Odkrywczo i prekursorstwo Ivesa dotyczyy przede wszystkim sfery harmoniki i rytmiki pod wieloma wzgldami wyprzedzi on

Strawiskiego l Schnberga. Ives by w prostej linii protoplast europejskiej awangardy muzycznej XX w. Dzieem skupiajcym jego odkrycia kompozytorskie jest II Sonata fortepianowa Concord, Mass. 18401860" (190915). Ives pozostawi m.in. 4 symfonie (I 1898, II 1902, III 1904, IV 1916), symfoni programow Holidays 1913, Three Places in New England 1914, First Orchestral Set 1927, Hallove'en na fortepian i smyczki 1911, uwertury, wiele utworw o tytuach programowych w rodzaju Central Park in the Night, The Unanswer-ed Question, Over the Pavements; utwory kameralne kwartety smyczkowe, tria i kwintety fortepianowe, 4 sonaty skrzypcowe, 4 fortepianowe; pisa te kantaty i utwory chralne. ch Zdaniem wikszoci krytykw II Symfonia (18971902) naley do najlepszych dzie kompozytora. Skada si ona z 5 czci, powizanych z sob tylko oglnym fantazjowym charakterem. W I czci (Andante) uderza typowa dla Ivesa szeroko rozwinita tonalna melodyka (solo wiolonczelowe), ktra na wzr starej polifonii przewija si przez wiele gosw i rejestrw, budzc w ten sposb pewne skojarzenia ze

swobodn improwizacj organow. W II czci (Allegro) Ives zestawia kilka charakterystycznych, dziarskich marszw z pieniami ludowymi, ktrych motywy przewijaj si w caym dziele. W Adagio cantabile (cz III) mamy rodzaj medytacji na temat hymnw kocielnych, ktre w nastpujcym, podobnym w charakterze Lento maestoso ustpuj miejsca nowym tematom, 445 l ve s aby w finale (Allegro motto vivace) przej w rodzaj wizji tanecznej powizanej programowo z muzyk znan z uroczystoci patriotycznych. I w tej ostatniej czci melodie przewijaj si na wzr przetworzenia symfonicznego, w czym Ives zblia si zreszt zupenie niezalenie do symfonki Gustawa Mahlera. III Symfonia The Camp Meeting" (190104, zrewidowana w 1911) skada si z 3 czci zatytuowanych: Old Folks Gatherin, Children's Day i Communion. Pierwotnie byy to 3 samodzielne utwory kameralne: pierwszy i ostatni organowe, rodkowy na kwartet smyczkowy i organy; Pierwszy temat czci Old Folks Gatherin

opiera si. na hym-nicznej pieni o pentatonicznej strukturze z charakterystycznymi dla tego okresu twrczoci Ivesa opadajcymi tercjami. Drugi temat to Erie (Aria) amerykaskiego kompozytora XIX w., Ch. Cr. Converse'a, znana w Ameryce szeroko jako What a Friend We Have in Jesus. W Children's Day rwnie spotykamy kombinacj melodii tym razem dziecicej i popularnej (Naomi i Fountain) prowadzc do marszowego hymnu Happy Land, te o pentatonicznej budowie. Communion zasadza si na pieni Wood worth. Charakterystyczn lini melodii, koczc si opadajc tercj, kompozytor umieszcza w wiolonczeli solo z powtrzeniami przypominajcymi gos mwicy: I Come, I Come." Maa obsada orkiestry (4 instrumenty dte drewniane, 3 dte blaszane, dzwony i kwintet smyczkowy) sprzyja ewokowanej wykorzystanymi pieniami atmosferze nostalgii i religijnego skupienia, zwaszcza w skrajnych czciach Symfonii. Utwr odznaczony zosta Nagrod im. Pulitzera dopiero po gonym prawykonaniu, ktre odbyo si 35 lat po napisaniu dziea 5 IV 1946 (orkiestr Little Symphony of New York dyrygowa Lou Harrison). Synne s sowa 72letniego wwczas Ivesa: Prizes ar for boys I'm grown up!"

(Nagrody s dla chopcw, ja jestem dorosy!") W IV Symfonii (1916), od lat sawnej, lecz wykonanej po raz pierwszy dopiero w 1965 (w Nowym Jorku, pod dyrekcj Leopolda Stokowskiego), Ives przestawia rzadkie poczenie genialnych pomysw i niesamowitego wprost prymitywizmu, czego dowodem jest w czci II (nazwanej Comedy) muzyka jarmarczna, stanowica kracowe jednoczesne zestawienie bardzo rnych, nie dajcych si pogodzi rytmw, z ktrymi mimo wielu dowiadcze z utworami naprawd chaotycznymi suchacz wci jeszcze nie moe si oswoi. Ives nie obawia si dosownie niczego: najjaskrawsze dysonanse, le 446 I ve s brzmica a moe wanie dobrze! politonalno, muzyka w C-dur (pseudofuga choraowa na tematach amerykaskich), straszliwy zgiek a 3 fortepianw i dzwonw rurowych wszystko to dowodzi wielkiej niezalenoci kompozytora nie tylko od europejskiej tradycji, ale i od tego wszystkiego, co wie si ze smakiem i umiarem dugo rozwijanej symfoniki.

Central Park in the Dark (peny tytu Central Park in the Dark in the Good Old Summer Time. A Contem-plation of Nothing Serious Park Centralny w ciemnoci w dawnych dobrych letnich czasach. Kontemplacja o niczym powanym, 1907) jest kompozycj popularn by moe z uwagi na swoj programowo i na znakomity efekt koincydencji dwu orkiestr symfonicznej i rozrywkowej, ktre w pewnym momencie graj niezalenie od siebie. Niezaleno brzmienia i rytmu dziaa na suchaczy szokujco, ale ju po kilku taktach przyjmuje si ten collage jako co arcynatural-nego. W owym tak charakterystycznym dla Ivesa collage'owym czeniu pikna z brzydot, wytwornoci z pospolitoci, wzniosoci z trywialnoci krytycy dopatruj si chci kompozytora do utrwalenia w muzyce realiw amerykaskiego ycia. The Unanswered Question (Pytanie bez odpowiedzi) na orkiestr (1908) to jedna z najbardziej znanych kompozycji Ivesa, utwr odrbny dziki swej nieprawdopodobnej oryginalnoci, dziki temu, e muzyka przebiega w zupenej niezalenoci od orkiestrowych konwencji muzyki innych autorw. Poszczeglne grupy instrumentalne zestawione

s tak, jakby nie chciay mie z sob nic wsplnego: np. smyczki graj dugo cignce si polifoniczne harmonie w tonacji C-dur, a na tym tle pojawiaj si flety czy oboje w znacznie kunsztowniejszym, dysonansowym czterogosie, jak gdyby dorzucajc swoje myli z zupenie innego krgu do tego, co w smyczkach stanowi i to, i muzyk. W ten sposb wyjtkowo w tym utworze suchacz nie wie, czy syszy to harmoniczne, czy muzyk; czy tematy s wane, czy te maj;; znaczenie poboczne; czy to, co syszy, prowadzi ku czemu, czy raczej koczy myl poprzedni. Dominuje spokj, jaka nuta refleksyjna, jakie pytanie, na ktre nie oczekuje siq odpowiedzi: zawieszenie muzyki tam, gdzie u innych kompozytorw musiaoby si co dzia". W utworze tym Ives nie stroni od banalnoci, ale przecie nie dna jest tu celem; jest raczej tylko wynikiem jego niefrasobliwej i wcale niemuzycznej, lecz literackiej postawy wobec tradycji muzyki symfonicznej. r-: 447 Jandek Three Places in New England na orkiestr (1914) nale do dzie nawet w nowej muzyce

najosobliwszych. Wielki nowator amerykaski przekracza w nim bariery tradycji, nie liczc si ani z utrwalonymi kanonami, ani z nowymi kanonami dwikowymi, ktre w naszym stuleciu zaczy obowizywa (np. komponowanie na granicy tonalnoci, unikanie wyrazistej, rymowanej" tematyki itp.). Three Places nale do gatunku poematw symfonicznych. Dzieo Ivesa inspirowane jest yciem i histori rodzinnego kraju, a nawet w tematyce cile muzycznej amerykask pieni ludow. Cao ma charakter muzycznej fantazji, zoonej z obrazw: w I czci (Very slowly) stawia Ives muzyczny pomnik pukownikowi Shaw, w II (Tempo allegro) zatytuowanej Obz Putnama zabawia si ilustracj jednoczesnej gry kilku kapel wojskowych, za w III (Adagio molto) opisuje nastrj i pikno przyrody rodzinnego Connecticut. Dzieo tworzy w ten sposb rodzaj wielkiej, naturalistyczne opisowej panoramy dwikowej, opartej na tematach dobranych swobodnie i kaprynie, z lokalnym sentymentem patriotycznym. Pierwsze wykonanie dziea odbyo si 10 I 1931 w Nowym Jorku, dyrygowa Nicolas Slonimsky. LEOS JANACEK

*3 VII 1854, Hukvaldy; f!2 VIII 1928, Morawska Ostrawa r Najwybitniejszy po Dworzaku kompozytor czeski. Nauk muzyki rozpocz w 10. roku ycia, nastpne lata byy okresem ., wytonej (konserwatorium w Lipsku, Wiedniu) nauki Pradze,

:.-., nego, stylistycznie jednak trzeba mu przyzna miejsce w muzyce XX w. Zupenie niezaleny od silnych pod koniec XIX w. wpyww wagnerowskich, pody drog, ktr pniej poszli 448 J andek Bartok, de Falla, Szymanowski. Reprezentuje nurt folklorystyczny typu nowoczesnego, w ktrym elementy ludowe stanowiy tylko pewien krg inspiracji, nie determinujc cakowicie rodzaju harmoniki, melodyki czy rytmiki. Janaczek przeprowadza dociekliwe studia nad problematyk stosunku sowa do muzyki, nad melodyczn struktur mowy, osigajc (zwaszcza w zakresie muzyki operowej) rezultaty zaskakujco oryginalne, a przy tym nowoczesne. Szeroki by zasig stosowanych przez niego rodkw harmonicznych, bynajmniej nie trzymajcych si wycznie tradycyjnego systemu tonalnego. Warsztat tego kompozytora, urodzonego w poowie zeszego stulecia, gdy Wagner ledwie zaczyna myle o Tristanle t Izoldzie, jest pokrewny Debussy'emu, Strawiskiemu i Bartokowi. Muzyka Janaczka posiada uderzajcy dynamizm,

! i pracy zarobkowej. W 1875 zostaje wykadowc przedmiotw muzycznych w szkole w Brnie, w 1881 zakada Brnesk Szko Organow; pisze szereg prac z zakresu teorii muzyki i czeskiej etnografii muzycznej (opublikowa kilka zbiorw pieni ludowych). Skromne ycie prowincjonalnego kompozytora i nauczy, ciel zasadniczo si zmienio od czasu wystawienia opery ,t Jenufa w Wiedniu (1916). Janaczek sta si twrc o europejskim rozgosie, centraln postaci czeskiego ycia muzycznego. t W 1920 przenis si do Pragi, gdzie obj katedr kompozycji *, w konserwatorium. ; Chronologicznie naley Janaczek do okresu pnoromantycz-

bogactwo melodyczne, kolorystyczne, spontaniczny emocjonalizm. Jest bardzo oryginalna i odrbna. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe rapsodia Taras Dulba 1917, poemat symfoniczny Blanicka ballada 1920, Sinfonietta 1926; kameralne Sonata na skrzypce i fortepian 1921, Kwartet smyczkowy 1923, Concertino na fortepian i 7 instrumentw dtych 1926; opery Szarka 1887, Jenuja 1903, Kota Kabauotoa 1921, Przygody Liszki Chytruskl 1923, Z domu umarlych 1928; wokalne kantata Amarus na gos solowy, chr i orkiestr 1914, Wielka Ewangelia na gosy solowe, chr orkiestr 19H, Missa GlagoUtica na kwartet solistw, chr mieszany, organy i orkiestr 1926, ponadto utwory fortepianowe, organowe, pieni solowe. ch Sinfonietta (1926) napisana jest na olbrzymi zesp orkiestrowy o wysoce specyficznej obsadzie (4 flety, 2 oboje, 4 klarnety, 2 fagoty, 4 rogi, a 12 trbek oraz 2 trbki basowe, 4 puzony i 3 tuby, koty, perkusja, harfa, smyczki); kada z 5 czci jest inaczej instrumentowana. W I czci (Allegretto) kompozytor ograniczy si do samych

instrumentw blaszanych (bez rogw); zesp ten milczy w nastpnych czciach Sinjonietty i dochodzi do gosu dopiero w ostatniej, pitej. Trzyczonowe Allegretto opiera si na jednym tylko temacie. II cz (Andante) rozwija si z dwch tematw, ktre prowadz do punktu kulminacyjnego, po czym nastpuje powrt do pierwszego tematu. W III czci (Moderato) temat gwny przeplata si z tanecznymi na og intermezzami. IV cz (.Allegretto) to polka na 3 trbki unisono, przedzielona intermezzem i krtk kod w bardzo ywym tempie. Ostatnia cz (Andante con moto) rozpoczyna si trzygosowym motywem fletw; motyw ten przetwarzany prowadzi do punktu, 29 przewodnik koncertowy 449 J anie wic z w ktrym kompozytor cytuje fragment I czci utworu. Cz t zamyka krtka koda w bardzo powolnym tempie. Tematycznie Sinjonietta opiera si na morawskich tacach i pieniach ludowych, podawanych oczywicie nie dosownie. Prawykonanie kompozycji odbyo si 29 VI 1926 w Pradze. (25')

Missa Glagolitica (Msza glagolicka) na kwartet solistw, chr mieszany, organy i orkiestr (1926) jest dzieem 72-letniego kompozytora. Swoj Msz opiera on na starosowiaskim kocielnym tekcie w jzyku, ktry praktycznie wygas w XII wieku. Jak w wielu dzieach Janaczka, i tutaj deklamacja tekstu przejawia si jako problem najistotniejszy. Rzecz charakterystyczna: nie ma tu nic ze redniowiecznego kontrapunktu. Chr czterogosowy piewa homofonicznie, trzymajc si bardziej pierwotnego tekstu liturgicznego ni dawnych modeli muzycznych. Cao zbudowana jest na kwartowo-kwintowym motywie, w miar rozwoju muzyki przechodzi transformacje rytmiczne i ekstatyczne zmiany tempa. Pojedynczym motywom nadaje kompozytor charakterystyczny wyraz" przez powtrzenie i sekwencjonowanie, przy czym kady nowy motyw rytmiczny budzi w tym prostym toku rozwojowym znaczne oywienie (frazy oparte na rytmie triolowym). Czci: Introdukcja, Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei, solo organowe, Intrada (ten ostatni tytu nie jest uyty w swym pierwotnym znaczeniu gdy tu Intrada nie otwiera, lecz koczy Msz wskazuje tylko na uroczysty, typowy dla dawnej intrady charakter muzyki).

FELIKS JANIEWICZ *1762, Wilno; Edynburg t21 V 1848,

Od wczesnej modoci uczy si gry skrzypcowej, majc lat 22 wyjeda do studiuje prawdopodobWiednia, gdzie kompozycj,

: nie u samego Haydna. Szybko zdobywa uznanie jako doskonay skrzypek i dyrygent. W czasie 3-letniego pobytu we Woszech , studiuje dziea Nardiniego i Pugnaniego; po okresowym poby' ci w Paryu odwiedza jeszcze Polsk, po czym w 1792 przenosi ,'., si na stae do Londynu, uzyskujc w krtkim czasie wielki '*. " szacunek i saw jako dyrygent i organizator (by jednym ; !' 'z gwnych zaoycieli Londyskiego Towarzystwa Filharmo,jj tucznego). Od 1800 mieszka w Liyerpoolu, gdzie zaoy ma Jarzbski

firm wydawnicz. W 1815 przenis si do Edynburga; do 1829 wystpowa jako dyrygent i skrzypek, pniej za wycofa si zupenie z czynnego ycia muzycznego. Janiewicz obok J. Kleczyskiego, W. Dankowskiego i F. Les-sla naley do nielicznych przedstawicieli epoki klasycznej w muzyce polskiej. Operuje obiegowym jzykiem swoich czasw, lecz czyni to ze szczeglnym smakiem i pewnoci warsztatow. Przewaajc cz jego dorobku stanowi utwory skrzypcowe: 5 koncertw skrzypcowych, 6 triw, duety skrzypcowe, miniatury skrzypcowe, transkrypcje oraz drobne utwory fortepianowe. ch Divertimento naley do czsto i chtnie grywanych kompozycji polskich z przeomu XVIII i XIX w. Jest to orkiestralna (orkiestra smyczkowa) przerbka fragmentw z triw skrzypcowych (Six trzos pour deux uiokms et basse), dokonana przez A. Panufnika w 1947. Utwr skada si z trzech czci: Allegro moderato (z Tria nr 1), Andante (z Tria nr 2) i Allegro (z Tria nr 1). Naczeln cech Divertimenta jest niezwyka piewno, melodyjno tematw bezpretensjonalnych,

penych niekamanego uroku i wdziku. Ta lekka, precyzyjna, delikatnie rysowana muzyka ma niemal mozartowski charme. (15') ch ADAM JARZBSKI *przed 1590, Warszawa Warka; fl649,

W jednej osobie kompozytor, skrzypek, budowniczy instrumentw smyczkowych, architekt (budowniczy paacu krlewskiego w Ujazdowie), poeta, autor poematu Gociniec nbo Opisanie Warszawy, przedstawiajcego Warszaw XVII w. Wszechstronno zainteresowa, szeroki zakres dziaalnoci ukazuj Ja-rzbskiego jako czowieka w renesansowym jeszcze typie. Przez szereg lat by Jarzbski w modoci skrzypkiem w kapeli kurfirsta brandenburskiego w Berlinie, orodku muzycznym, ktry liczy si w skali europejskiej. Tu niewtpliwie zetkn si z ca najwartociowsz. wczesn literatur muzyczn, zwaszcza instrumentaln. Wyksztacenie swe pogbi w czasie podry do Woch. Okoo 1619 osiad w Warszawie, ! gdzie do koca ycia, przez 30 lat, pozostawa w

kapeli krlewskiej najpierw Zygmunta III, pniej Wadysawa IV. 29' 451 Jolivct Jarzbski doszed do znacznego uznania, godnoci, a nawet sawy, nalea do najszacowniejszego grona warszawskiego pa-trycjatu. Mia tytu architectus, musicus et servitor Sacrae Regiae Maiestatis". Gwnym dzieem Jarzbskiego jest zbi6r 28 kompozycji na 2-l instrumenty 7. towarzyszeniom klawesynu, zatytuowany ('anznid e cunccrti (52H). Utwory Jyry.ejjskiego s;] czsto opatrzone tytuami pochodzcymi ju to z tekstu liturgicznego (DMgam tu Dinnlne, lii I>eo sperunt), ju to od nazw zwie-dznnych przeze w czasie podry miejscowoci (Bertinesu, Spundcsa. Koniysbcrtfu, Nurltnberya, Nova Cnsa). Niektre utwory Jarzbskiego s bardzo kunsztownymi instrumentalnymi transkrypcjami kompozycji wokalnych innych kompozyto1vv, np.: Susanna vh~lens (pit.' U. di I.asso), Cnrona aurea (motet C. Merulo). fh \NDRK ,IOI,IVET

*8 VIH 1905, Pary; f20 XII 1974, Pary Kompozytor francuski. Pierwotnym jego zamiarem bya kariera : Ii1ofaoko-dramatycxna; majc jux ponad 20 lat rozpoczyna studia muzyczne najpierw pod kierunkiem P. Le Flemn, pniej K. Varese'a. w 193G Jolivet, O. Messlaen, n. Lesur i Y. Haudrier zawizuj stowarzyszenie Jeune France" (Moda Francja"), ktrego celem byo wykonawstwo wspczesnej mu-xyki kameralnej i nawizanie kontaktw z muzykami i organizacjami muzycznymi innych krajw. Drogi twrcze czon-kv.- grupy rozeszy si. jednak z czasem. W 1945 Joliyet obj stanowisko dyrektora muzycznego Komedii Francuskiej, od lOfifi by profesorem kompozycji w konserwatorium paryskim. Prowadzi wykady i odczyty w wielu miastach Europy i w Stanach Zjednoczonych; wystpowa rwnie jako dyrygent. Muzyka Joliveta odznacza si ywioow dynamik, swoboda harmoniczna, bogactwem efektw perkusyjno-rytmicznych, wybuja kolorystyk. Kompozytor lubi oddziaywa bezporednio, wywoywa efekty mocne i jaskrawe. Interesowaa go muzyka

indw prymitywnych, ekspresja magii; tematyka ta znalaza wyraz w tytuach utworw (Mumi. Kosmogonia, Tace ry-: tuulne itp.). Waniejsze kompozycje orkiestralne: 3 symfonie (I 1953, II 1959, III 1964), preludium Cosmogonte 1938, Cinq danses rltuellrs 1939, Symphonie rle danses 1940, Suit delpMue na 482 Joli v et Instrumenty dte, fale Martenota, harf l koty 1942, Psychi j 1948, Koncert na fale Martenota i orkiestr 1947, Concerttna na trbk, smyczki i fortepian 1948, Koncert na flet l orkiestr smyczkow 1949, Koncert fortepianowy 1950, Koncert na harf orkiestr kameraln 1952, Koncert fagotowy 1954, Suit trans-' ocane 1955, Koncert na perkusj i orkiestr 1958, Symfonia na smyczki 1961, 2 koncerty wiolonczelowe (I 1962, II 1966). Inne kompozycje: opera Dolores 1942, oratorium La Verlt6 de Jeanne 1956, balety Gulgnol et Pandor 1943 i L'lnconnu 1950, pieni na gos z fortepianem lub orkiestr, utwory kameralne (Heptade na trbk i perkusj 1972, Yin-Yang na 11 smyczkw 1974), fortepianowe (sze

utworw Mann 1935), Mandaia na organy 1969. ch DZIEA ORKIESTROWE Pi tacw rytualnych (Cinq danses rituelles, 1939) na orkiestr wykonano po raz pierwszy w Paryu 15 VI 1942. Andre Joliyet, czonek grupy Moda Francja", przeciwstawia si w tym dziele panujcemu w latach trzydziestych impresjonizmowi i estetyce Strawiskiego daje przykad muzyki zwizanej z pierwotnymi jej formami, gdzie gwnymi elementami byy magia i zaklcie. Aby osign niezaleno od tradycji, Joliyet zrywa z tonalnoci i usiuje stworzy jzyk muzyczny odpowiadajcy pierwotnym formom muzyki. Poszczeglne tace: Powicenie, Taniec bohatera, Taniec weselny, Taniec porwania i Taniec pogrzebowy. (25') Utwr symfoniczny Psyche" (Psyche", mou-vement symphoniue, 1946) to jedna z najdziwniejszych partytur wspczesnej muzyki. Kompozytorowi chodzio jak sam stwierdza o uzyskanie nieprzerwanego, zorganizowanego i totalnego tutti; 90 instrumentalistw (w tym liczni perkusici) bierze udzia w

wyjtkowej orgii dwikw. Instru-mentacja utworu opiera si gwnie na wielowarstwowej technice wypenienia caego zasobu rejestrw. Motto kompozycji: upada dusza jednoczy si po wielu dowiadczeniach z bosk mioci. (22') Symfonia (1953) nie jest centraln kompozycj w dorobku kompozytorskim Joliyeta. Jeli w koncertach solowych a szczeglnie w Koncercie na fortepian, Concertinie na trbk, smyczki i fortepian i Koncercie na fale Martenota kompozytor potrafi fascynowa sam wirtuozeri brzmie453 Jolwef ni orkiestrowego, to w 4czciowej Symfonii nie udaje mu si osign owej joHyetowskiej magii kolorystycznej. Rytmicznie bardzo eksponowana, zbudowana jest kompozycja do chaotycznie, a w dodatku z materiau, ktry nie moe pretendowa do miana tematyki. Mimo to jest w niej wiele fragmentw znakomitych. Jzyk dwikowy jest bliski dwunastotonowoci, lecz jednoczenie odlegy od samej techniki dodekafonicznej. (24')

KONCERTY W K o n c e r c i e na fortepian i orkiestr (1950) Jolivet eksponuje masywy instrumentacyjne i egzotyczn opart na polirytmii wielowarstwowo faktury. Ko?icert skada si z 3 czci: Allegro deciso, Senza rigore i Allegro frenetico. Instrument solowy nie jest potraktowany na sposb wirtuozowski, lecz wtopiony w oglny masyw orkiestrowy jako element wspdziaajcy, biorcy udzia we wszystkich procesach muzyki, od perkusyjnych erupcji a po liryczn piewno. Nie zanadto oryginalne tematy i motywy s przeprowadzane przez ustawicznie zmienny masyw orkiestrowy na zasadzie zaskakujcych kontrastw, ktre dziaaj bezporednio, w sposb nie uchodzcy uwagi nawet najmniej wyrobionego suchacza. Podobnie jak Messiaen, Joliyet nie boi si banalnoci, nie stroni od chwytw zuytych i wyeksploatowanych, niemniej jednak czsto udaje mu si porwa suchaczy przede wszystkim waciwym sobie wyrafinowaniem kolorystycznym. Haaliwa, pozornie niezorganizowana rytmika opiera si gwnie na impulsach rytmiki pozaeuropejskiej. Podtytu Koncertu Equaloriales oraz tytuy poszczeglnych czci (Afryka, Orient, Polinezja)

wskazuj na topografi wpyww w zakresie wspbrzmie i rytmiki. Prawykonanie Koncertu, odbyo si na festiwalu w Strasburgu 19 VI 1951, solist by wwczas sam kompozytor: najlepszym wykonawc dziea jest niezawodna Yvonne horiod. K o n c e r t na harf i orkiestr k a m e r a l n (1952), stosunkowo mniej znany ni inne koncerty .Toliveta, jest kompozycj doskonale napisan, nawizujc w swej ekonomii dwikowej i wyrwnaniu formalnym do Concertina na trbk, smyczki i fortepian. W Koncercie harfowym nie brak miejsc wskazujcych na to, e pisa go twrca wyrafinowany, znakomity kontynuator instrumentacji varese'owskiej. Tematycznie kompozycja jest w duej mierze nieciekawa i tylko wybitnemu zmysowi kolorystycznemu i dokadnemu znawstwu 454 1 Jolivet instrumentu solowego zawdzicza kompozytor dobre jej przyjcie. Concertino na trbk, smyczki i fortepian (Concertino pour orchestre d cordes, piano et trompette, 1948). Joliyet zrywa w tej kompozycji z poprzednim

gigantyzmem dwikowym i upraszcza zarwno jzyk dwikowy, jak i in-strumentacj. Solowym instrumentem jest tu trbka. Fortepian ma za zadanie rozszerzy barw instrumentw smyczkowych o kontrastowy Walor kolorystyczny. Gwny nacisk pooy kompozytor na wirtuozeri instrumentu solowego, ktry stosowany jest w szerokiej skali rodkw od klasycznego potrjnego zadcia" a po nowe efekty, stosowane w muzyce jazzowej. Cao jest cyklem wariacji na jeden temat, wariacji zmiennych pod ktem ekspresji instrumentu solowego (bohatersko, groteska, marszowo, liryzm itp.). Dzieo koczy si niezmiernie trudn wariacj, ktrej przebrnicie stawia przed solist ogromne wymagania. (9'40") W pozostaych koncertach na instrumenty dte Jolivet nie zdoa wyj ponad poziom krtkiego, lecz udanego Concer-tina. Nale tu: tzw. II Koncert na trbk i orkiestr (1954), pisany w stylu ekonomicznego neoklasyeyzmu, Koncert na fagot i orkiestr (1954) oraz Koncert na flet i orkiestr smyczkow (1949). Koncert na fale Martenota (Concerto pour ondes Martenot, 1947) jest bez wtpienia najlepszym dzieem Joli-veta, a

take co rzadko idzie w parze najbardziej popularnym, rozpowszechniajcym zreszt nie tylko imi kompozytora, lecz rwnie walory instrumentu. Rzecz uderzajca: Joliyet nie stosuje fal Martenota jako efektownego kontrastu do powszechnie uywanych instrumentw orkiestrowych, nie robi z tego elektroakustycznego instrumentu jakiej osobli-woci, lecz traktuje go jako instrument o duej sile ekspresji lirycznej. Co prawda, fale Martenota gruj znacznie nad innymi instrumentami samym brzmieniem i wybijaj si sw odrbn barw niemniej jednak Joliyet nie chcia poprzesta na samym towarzyszeniu orkiestry i ostatecznie ustosunkowa obie masy dwikowe w proporcjach rzeczywistej polifonii. Tre" Koncertu kontynuuje myl zawart w utworze Psyche. Oglna forma jest analogiczna do klasycznej, co uwidacznia si ju w samym podziale kompozycji na 3 czci: Allegro moderato, Allegro vivace i Largo ctmtabile. Jednake sama struktura materiau dwikowego i rytmicznego dowodzi prze455 Kabale tu ski

waajcych wpyww orientalnych. W sumie Koncert syntetyzuje elementy jzyka muzycznego Wschodu i Zachodu. Egzotyczne instrumenty, wprowadzone tu wzorem Varese'a w iloci przekraczajcej dotychczasowy import", nadaj orkiestrze Joliveta niezwyk barwno, nieosigaln przy uyciu tradycyjnej, nawet najbardziej rozszerzonej orkiestry. Na tym tle wysokie dwiki fal Martenota nie s tak osobliwe jak na tle zwykej orkiestry. W Koncercie nie brak te popisowych fragmentw, np. kadencja fal Martenota w I czci. Koncert wykonano po raz pierwszy w Wiedniu 23 IV 1948. (21'40") DYMITR KABALEWSKI *30 XII 1904, Petersburg; +27 II 1987, Moskwa Studia muzyczne rozpoczyna Kabalewski w 1918 w moskiewskie] Szkole Muzycznej im. Skriabina kompozycji uczy si u S. Wasilenki l G. Catoire'a. Wstpuje potem do konserwatorium moskiewskiego, gdzie jest uczniem M. Miaskowskiego (kompozycja) i A. Goldenweisera (fortepian). Wkrtce po ukoczeniu konserwatorium rozpoczyna prac pedagogiczn; od 1932 (od 1939 z tytuem profesora) wyklada

kompozycj w moskiewskim.

konserwatorium na chr i orkiestr 1963, kantata O ziemi rodzinnej na chr . dziecicy i orkiestr 1966, kantata-oratorium List do XXX wieku na gosy i orkiestr 1970, utwory kameralne, fortepianowe. ch 456 ii Kabaleiosk ORKIESTROWE DZIEA

Kabalewski naley obok Prokofiewa i Szostakowicza do najwybitniejszych kompozytorw radzieckich. Niekiedy bli-: ski ich muzyce, w istocie pozostaje jednak indywidualny w swym specyficznym, groteskowym humorze, w ywoci pulsu rytmicznego, prostocie i klarownoci faktury, a zarazem pla-, stycznoci tematw melodycznych, w osobliwej dysonansowo-ci. Mistrzowskie s zwaszcza jego drobne utwory fortepianowe, niezmiernie popularne, nalece do staego repertuaru wspczesnych pianistw-wirtuozw. Waniejsze kompozycje Kabalewskiego to opery: Colas Breugnon 1937, Rodzina Tarasa 1950, Mktta Wierszynln 1955, / Siostry 1967; 4 symfonie (l 1932, II 1934, III 1933, IV 1956), UwerV tura patetyczna 1960, poemat symfoniczny Wiosna 1960, 3 kon, certy fortepianowe (I 1929, II 1936, III 1952), Koncert skrzypco" wy 1948, 2 koncerty wiolonczelowe (I 1949, II 1964); Requiem

II Symfonia c - m o 11 (1934), skomponowana po Pierwszej i Trzeciej doczekaa si sukcesu, ktrego obie poprzednie symfonie nie osigny. Zostaa przyjta niezwykle przychylnie przez krytyk wesza do repertuaru symfonicznego wielu orkiestr; dzieo to uchodzi te za reprezentatywne dla stylu kompozytora. II Symfonia nie jest programowa i posiada nieporwnanie wicej cech symfonicznych ni obie wspomniane symfonie. I tak I cz (Allegro quasi prest), wzorowo ujte allegro sonatowe, oparte na dwu rnych i bardzo dynamicznych tematach, wykazuje symfoniczn dra-matyczno w

przetworzeniu, do spory adunek emocji, wyraajcy si w licznych kulminacjach i napiciach. Oczywicie nie jest to symfonia monumentalna Kabalewski jest w swych kompozycjach bardzo oszczdny, posuguje si faktur przejrzyst i prost tematyk. rodkow cz stanowi spokojne i melodyjne Andante. III cz (Prestissimo), ujta w formie krzyujcej elementy sonatowe z elementami ronda, najkorzystniej prezentuje odrbny styl kompozytora, jego tendencje do ustawicznej zmiennoci instrumentacji, rytmiki i nastroju. Jest to waciwie scherzo zczone od razu z finaem, tj. z IV czci symfonicznego cyklu. Jak dalece popularne byy w swoim czasie symfonie Kabalewskiego, z ktrych Druga uwaana jest powszechnie za najlepsz, dowodzi fakt, e wprowadzi je do swego repertuaru sam Tosca-nini. (23'50") IV Symfonia (1956) jest dzieem par excellence dramatycznym. Wiemy, e kompozytor uzna j za autobiograficzn, lecz w szczegach nie ujawni programu". IV Symfonia skada si z 4 rozbudowanych czci Lento. Allegro molto e fuoco (I), Largo (II), Scherzo (III) i Lento. Allegro (IV) pomidzy ktrymi zagwarantowana jest czno formalna dziki wsplnej tematyce

(tematy z I czci dziea powracaj we wszystkich nastpnych), (ca 40') Suita symfoniczna Colas Breugno n". W roku 1937 Kabalewski pisze oper opart na synnej powieci Romain Rolanda, Colas Breugnon. Uwertura do tej opery i sporzdzona wkrtce po jej napisaniu suita symfoniczna zdobyy sobie wyjtkow popularno; o ktrej wymownie wiadcz liczne nagrania pytowe, kra-jowe i zagraniczne. Suita symfoniczna Colas Breugnon" opiera si na gwnych tematach i mylach muzycznych opery, a poniewa zawiera ich sporo, jest jakby wizank tematw, oczywicie konstruk457 Kabalewski cyjnie na tyle zwart, by mona j uzna za cao. Przewaa element tanecznoci i plastycznej liryki; w zakresie uproszczenia faktury Kabalewski poszed tu jeszcze dalej ni w innych dzieach symfonicznych czy koncertowych. (21'44") KONCERTY I Koncert fortepianowy a - m o 11 (1929) wykonany po raz pierwszy 11 VII 1931 w Moskwie

przy wspudziale autora jako solisty od razu zwrci uwag krytykw na modego kompozytora. W dziele uderza przede wszystkim piewno, w duej mierze przejta z materiau rosyjskiej pieni ludowej. I cz odlega jest od formy konwencjonalnego allegra sonatowego i unikajc kontrastw, opiera si waciwie na jednym elegijnym temacie, ktry dominuje nad innymi motywami. II cz to temat z wariacjami, ulubiona forma kompozytora. W III czci, pokrewnej piewnoci pierwszej, tylko nieliczne epizody taneczne przypominaj, e jest to fina kompozycji wirtuozowskiej. (30') II Koncert fortepianowy g-moll (1936), wykonywany swego czasu czsto przez autora oraz przez Grigorija Ginzburga, naley do popularniejszych dzie Kabalewskiego. Kompozytor daje tu niejako ekstrakt swojego stylu, bdcego jakby skrzyowaniem stylu prokofiewowskiego z szostakowi-czowskim, nacechowanego jednak wasn, krtkooddechow lirycznoci i swoist, efektown rytmik. Gwny temat I czci Koncertu jest zarazem jakby tematem prowadzcym. Odgrywa on du rol zarwno w I czci, jak i w finaowej, gdzie pojawia si w postaci nieco odmiennej,

zmodyfikowanej. W szybkich czciach przewaa ruch motoryczno-toccatowy, urozmaicony efektownymi akcentami. W rodkowej czci Kabalewski jest na swj sposb piewny, jednake linie meloI dyczne nie s tu rozbudowane szeroko, jak u Szostakowicza; s bardzo oszczdne zarwno w rozmiarach, jak i w zakresie interwaowym. W sumie II Koncert nie jest utworem ani zanadto symfonicznym, ani te wirtuozowskim. (23'33") III Koncert fortepianowy D-dur (1952), pokrewny Koncertowi skrzypcowemu, jest mimo 3czciowej formy uksztatowany swobodnie okresowe melodie zaledwie sugeruj tematyk sonatow. Niektre fragmenty s po prostu koncertowymi transpozycjami marszw i pieni masowych. W ogniwie rodkowym Kabalewski nawizuje do tradycyjnych powolnych czci koncertw Czajkowskiego i Rachmaninowa. 458 ! Kabalewski Zakoczenie dziea jest pomylane jako fina cyklu koncertw dla modziey, na ktry skadaj si

jeszcze powstae w latach 1948 49 koncerty: Skrzypcowy i Wiolonczelowy. III Koncert fortepianowy znany jest przede wszystkim z wykona Emila Gilelsa. Koncert skrzypcowy C-dur (1948) otwiera cykl koncertw przeznaczonych przede wszystkim dla modych wykonawcw. Nale tu, obok Skrzypcowego, Koncert wiolojicze-lowy i III Koncert fortepianowy. I cz (Allegro molto con brio) Koncertu skrzypcowego wprowadza dwa kontrastujce tematy: wyrazisty i rytmicznie plastyczny temat gwny i piewny temat poboczny. W przetworzeniu Kabalewski raczej upraszcza tematy, ni poddaje przeksztaceniom. W tej niedugiej, zaledwie 5-minutowej czci kompozytor unika eksponowania instrumentu solowego, ktrego zreszt nie traktuje zbyt wirtuozowsko. rodkowa cz (Andantino cantabile) jest przepeniona melodyjnoci. III cz (Vivace gio-coso) opiera si na temacie wykazujcym podobne waciwoci co gwny temat I czci (oscylowanie melodyczne pomidzy dur a moll). Koncert skrzypcowy Kabalewskiego zagrany zosta po raz pierwszy jednoczenie w dwu miastach w Moskwie i w

Leningradzie, 29 X 1948 byo to zatem podwjne prawykonanie. Jako jedni z pierwszych wykonywali utwr modzi skrzypkowie radzieccy Dina Sznejderman, Igor Biezrodny i Igor Ojstrach. Peny sukces zawdzicza dzieo interpretacji Dawida Ojstracha, dostpnej na kilku seriach pyt. (15'27") Koncert wiolonczelowy g - ni o 11 (1949) jest odpowiednikiem skomponowanego rok wczeniej Koncertu skrzypcowego. I to dzieo powstao z myl o modziey, cieszy si jednak mniejszym powodzeniem, co wynika przede wszystkim z faktu, e wiolonczela nie dorwnuje popularnoci skrzypcom. Koncert wiolonczelowy to muzyka elegijna, odlega od charakteru muzyki autora Colas Breugnon, muzyka o ciemnym kolorycie, co oczywicie wypywa przede wszystkim z charakteru solowego instrumentu, a ponadto z melancholijnie zabarwionej melodyki molowej. Cz tematyki zaczerpnita jest z rosyjskiej pieni ludowej. Koncert wiolonczelowy znamy ze znakomitego wykonania Daniela Szafrana. Prawykonanie odbyo si w Moskwie ,15 III 1949. (17') 459 Kapel

h , l o :.'. MAURICIO KAGEL * 24 XII 1931, Buenos Aires Kompozytor i dyrygent argentyski. Regularne studia w zakresie filozofii i literatury odbywa na uniwersytecie w Bue-* nos Aires. Gry na fortepianie i dyrygentury uczy si. prywat"'< nie. w kompozycji Jest samoukiem, w 1956 zosta dyrygentem "f sceny kameralnej w Teatro Colon w Buenos Aires. Bok pni] wyjecha do Europy i osiedli si w Kolonii. Prowadzi tu Kolner Ensemble fur Neue Musk", blisko wsppracuje ze studiem Westdeutscher wykada na elektronicznym Rundfunk,

s profesorem w koloskiej Musikhochschule. Naley do ciekawszych indywidualnoci twrczych wrd kompozytorw grupy awangardowej. "" Waniejsze utwory: Sekstet smyczkowy (I wersja 1953, II 1957), Ana.gra.ma. na 4 gosy solowe, chr mwicy i zesp kameralny 1958, Sur scen, jednoaktowy utwr sceniczny dla recytatora, mima, piewaka i 3 instrumentalistw 1960, Ht' rophonle na orkiestr 1961, Sonant na gitar, harf, kontrabas i perkusj 1962, Diaphonie na chr, orkiestr i 2 projektory 1964, Match dla 3 wykonawcw 1964, Pas de cinq dla 5 wykonawcw 1965, Tremens, monta sceniczny na 2 wykonawcw, instrumenty elektryczne, perkusj, tamy l projektory 1965, Dte Himmelsmechanlk 1965, Camera obscura 1965, Muzyka na 23 instrumenty renesansowe 1966, Kommentar unct Extempore 1967, Klangwehr filr Muslkkorps und. Chr 1970, Atem dla instrumentalisty grajcego na instrumencie dtym 1970, antyopera Staats-theater 1971, Prb prba muzyki z

<* Midzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w ' Darmstadzie, take na uniwersytecie w Buffalo, od 1974 jest

kolektywem improwizujcym 1971, Eorotca na instrumenty pozaeuropejskie 1972, Vartattonen ofine Fug na wielk orkiestr na temat Wariacji -' Brahmsa na temat Haendla 1972, Ztoet-Mann-Orchester dla 2 wykonawcw 1973, 1898" na gosy dziecice i instrumenty 1973, "' Bestiarium ba dwikowa wystawiana jednoczenie na 2 scenach 1975, Kantrimuslk pastorale na gosy i instrumenty 1975, Mar nostrum na gosy i instrumenty 1975, Ei-Posttton akcja na zesp wokalny, generatory i perkusj 1978. s Heterophonie na wielk orkiestr symfoniczn (1961) jest jednym z najduszych dzie wspczesnej awangardy. W kompozycji Kagla bior udzia instrumentalici wszystkich grup orkiestry: 13 instrumentw dtych drewnianych, 11 instrumentw dtych blaszanych, 7 perkusistw, 4 instrumenty 460 Karkoschka

klawiszowe i 7 rnych instrumentw strunowych; w sumie 42 wykonawcw potraktowanych solistycznie. Wraenie sym-fonicznoci tej muzyki potguje bardzo bogata obsada perkusji. Cao skada si z 5 nierwnej wielkoci czci i nie musi by wykonana w caoci; naley jednak wykona co najmniej 2 czci utworu wedug klucza podanego przez kompozytora. Podstawowe tempo to bardzo powolne adagio, w ktrym pojawiaj si epizody bardziej oywione. W partyturze roi si od dowolnoci, ktre sprawiaj, e kompozycja moe by rozumiana o wiele szerzej, niby to sugerowaa partytura. W komentarzu do partytury znajdziemy szereg wskazwek co do realizacji kompozycji: i tak np. ju od samego pocztku dyrygent pozwala na przeciwstawne nawet rozumienie funkcji tekstu muzycznego w utworze. Z punktu widzenia otwartoci dziea jest to jedna z najbardziej oryginalnych kompozycji swojego czasu. (35'} W Di a p h o nie na chr, orkiestr i 2 projektory (1964) Kagel zaprezentowa nowy wariant utworu chralno-symfo-nicznego. Stosujc diapozytywy i projekcje filmowe jako materia notacyjnomuzyczny (a zarazem uzupeniajcy wraenie odnoszone przy suchaniu utworu),

kompozytor przedstawia nowy typ prezentacji rwnie samego utworu: rzutowana na ekran partytura przejmuje teraz rol dyrygenta; innymi sowy, notacja spenia teraz rol optycznej jak, si wyraa kompozytor iluzji, ktra staje si podstaw zaj akustycznych. Praktycznie rzecz biorc, w partyturze nie ma poszczeglnych gosw piewacy i instrumentalici czytaj ten sam tekst (kada grupa osobno), dc do optymalnie poligenicz-nego rezultatu dwikowego (kady rozumie" i interpretuje inaczej ten sam zapis graficzny). Ma to oczywicie wpyw nie tylko na realizacj dziea, ale i na jego odbir przez suchacza. ERIIARD KARKOSCUKA ' . j *(i III 1923, Morawska Ostrawa Niemiecki kompozytor i muzykolog, wykadowca konserwatorium stuttgarckiego. Autor fundamentalnej pracy o wspczesnej notacji muzycznej, Das Schrijtbiia der neuen Mustk. Od 1967 uczestniczy jako wykadowca kompozycji i notacji muzycznej w szeregu seminariw, m. n. w Zagrzebiu, Sztokholmie. 461

Kar k o s chk a Karkoschka wkroczy na teren muzyki przede wszystkim jako wszechstronnie przygotowany znawca problematyki wspczesnej notacji muzycznej. Jego twrczo jest odbiciem wielokierunkowych zainteresowa technikami i metodami kompozytorskimi, zawiera elementy wiadczce o trwaej jeszcze wizi . t- z tradycyjnym sposobem mylenia, ssiadujcym jednak z in->; teresujcymi rozwizaniami. Waniejsze orkiestrowe Bvolu kompozycje: Symphonische

s. , tionen 1953, Undarum Continuum 1960, Transformatio Conti-nua Stufen 1961, Vier Stufen 1966, Wariacje bez tematu 1974; Koncert na skrzypce i orkiestr kameraln 1955, Polyphone Studie na fortepian i orkiestr 1956; Versuch fur alle na podwjny kwartet, 23 instrumentalistw, z udziaem publicznoci 1970; kameralne Musih In einem Satz na 6 instrumentw , dtych, Koordinanten na sopran i kwartet smyczkowy 1961, Cjuattrologe na kwartet smyczkowy 1966, Antlnomie na

kwartet instrumentw dtych blaszanych 1968, Homo sapiens 196S na 16 f i -": gosw solowych, Szene im Schlagzeug dla perkusisty 1970, "{'' Tempora mutantur na kwartet smyczkowy 1971; muzyka elek-; Ironiczna Psylex na sopran, ilet i tam 1968. ch Vi e r Stufen (1966) skadaj si z 4 rozbudowanych czci. Dua orkiestra z dzielonymi instrumentami smyczkowymi i 2 ksylofonami tenorowymi ju dziki swojej obsadzie gwarantuje si brzmienia. Plan dziea jest nastpujcy: cztery stopnie" (std tytu kompozycji) prowadz od elementarnego prymitywizmu do bogatej, chciaoby si powiedzie maksymalnej zoonoci (zoono jest tu jednak bardziej typowa dla tendencji kompozytora ni wyjciowy, rozmylny prymitywizm). W pierwszych dwu czciach kompozycji autor zahacza o aleatoryzm procesu muzycznego, z gry ustalajc jednak zapas" dwikw dla poszczeglnych instrumentw (w II czci) lub totalnie dla caego zespou; w dalszych dwu czciach wysokoci dwikowe s dokadnie podane (obok ptonw uyto tu przyblionych

ptonw"). Faktura dziea, jest co prawda wypadkowa, ale przy mocnym rozbudowaniu rnego rodzaju struktur przedstawia barwne panopticum dwikowe. V e r s u c h fur alle na powjny kwartet i 23 instrumentalistw, z udziaem publicznoci (1970) to kompozycja bardzo ryzykowna, cho skdind interesujca. Yersuch fur alle" po polsku: Prba dla wszystkich", a jeszcze lepiej: Prba z wszystkimi" to eksperyment, ktry wykracza wy462 KarfcoschJco ranie p.oza dotychczasowe pole dziaania w kompozycji. Kompozytorowi chodzio w tym wypadku o wcignicie do wspudziau publicznoci. Jest to o wiele trudniejsze, niby si wydawao, a w wydaniu Karkoschki niemal niemoliwe, gdy autor wymaga od suchaczy zbyt wicie nawet faktycznego wspudziau w utworze (na podstawie rozdawanych partyturek). Publiczno nie dojrzaa jeszcze do tego typu eksperymentu, tote w sensie muzycznej analizy socjologicznej jest to na pewno utwr chybiony, mimo e kompozytor zada sobie tyle trudu z opracowaniem materiau. Mona ten utwr

ujmowa z punktu- widzenia samej substancji muzycznej; wwczas stwierdzimy, e jest to 3czciowa fantazja na temat kilkunastu modeli dwikowych, ujtych graficznie wedug cile okrelonego planu. Wariacje bez tematu (oryginalny tytu: Variationen zu keinem Originalthema und aus diesem heraus) na orkiestr (1974) s kompozycj oryginaln w pomyle i rwnie ciekaw w realizacji. Cao skada si z 6 wariacji: trzy pierwsze (oznaczone cyframi arabskimi) poprzedzaj temat, ktry jest te zaledwie wariacj, trzy ostatnie (oznaczone cyframi rzymskimi) pojawiaj si jako innego rodzaju wariacje nieobecnego waciwego tematu i jako wariacje pocztkowych wariacji. Wariacje zbliaj si wic do tematu" i od niego oddalaj. Warto doda, e za temat" posuyy kompozytorowi drobne fragmenty popularnej pieni Und in dem Schneege-birge. Trzy elementy motywiczne wykorzysta kompozytor do uksztatowania rozpoczynajcej utwr Wariacji 3. Wariacja 2 jest krtkim cyklem wariacji na podstawie szcztkowych motyww tematu", natomiast w Wariacji l temat pojawia si ju do wyranie, by w fragmencie Temat pojawi si w wersji przestrzennej, w panoramicznym rozbiciu w

przestrzeni wykonawczej. Niepostrzeenie pojawia si Wariacja I, ktra waciwie jest tylko wariantem Tematu, po jakim czasie muzyka ulega ciszeniu i obie ostatnie wariacje (Wariacja II i Wariacja III) podejmuj wtki motywiczne i fakturalne obu pierwszych wariacji, z ktrymi w myl symetrii formy wyranie koresponduj. Kompozycja napisana jest we waciwym kompozytorowi, nieco tradycyjnym stylu, cechuje j jednak oryginalna forma i instrumentafcja. Wariacje powstay na zamwienie Filharmonii Reskiej w Koblencji. (22') 463 Kar lowicz MIECZYSAW KAROWICZ *11 XII 1876, Wiszniewo; t 8 II 1909, w Tatrach Syn wybitnego etnologa i lingwisty, a take zdolnego muzyka, *-' nauk harmonii i gry fortepianowej rozpocz Karlowlcz pod '-'' kierunkiem ojca. Studiuje dalej u Z. Noskowskiego, P. Ma-" szyskiego, G. Roguskiego i S. Barcewicza (gr na skrzypcach). K W 1895 wyjeda do Berlina; porzuciwszy ambicje

wirtuozowskie, kontynuuje ju tylko studia kompozycji u H. Urbana (do " 1901). Nastpne 5 lat mieszka w Warszawie; czsto podruje - za granic, do Woch, Francji, Niemiec. Obok kompozycji zajmuje si dziaalnoci organizacyjnospoeczn. W 1907 osiada na stae w Zakopanem. Zgin zasypany lawin w Tatrach pod Maym Kocielcem. -> Twrczo przedwczenie, tragicznie zmarego kompozytora zamyka si niemal wycznie w krgu form orkiestrainych. ~'i Po pieniach z lat 18911900 Karowicz zarzuci zupenie liryk wokaln; od Serenady na orkiestr smyczkow do Epizodu na i maskaradzie pisze utwory symfoniczne. By kompozytorem, ktry wprowadzi muzyk polsk w nurt sztuki pnoromantycznej. Twrczo Noskowskiego czy ele-; skiego, cho wana dla polskiej kultury muzycznej, bya jed;; nake zjawiskiem wtrnym i nieco zapnionym na tle wczesr nego rozwoju muzyki

europejskiej. Karowicz pierwszy oceni waciwie skromny zakres wspczesnego warsztatu polskich ? kompozytorw i potrafi sign dalej: do Czajkowskiego, do pnoromantyeznej chromatyki, instrumentacji i techniki motyww przewodnich Wagnera, do R. Straussa. Przeszczepiajc na grunt polski wiele zdobyczy mao tutaj wykorzystywanych, da jednoczenie wiadectwo znakomitego wyczucia formy. Twrczo jego, nabierajca z czasem coraz wicej cech indywidualnych, zostaa niestety przerwana w okresie intensywnego rozwoju. Najwaniejsze utwory: orkiestralne Serenada na orkiestr smyczkow 1897, prolog symfoniczny Biala golbha 1900, Symfonia ,,Odrodzenie" 1902, Koncert skrzypcowy A-dur 1902, 6 poematw symfonicznych Powracajce fale 1904, Odwieczne pieni 1906, Rapsodia litewska 1906, Stanisaw i Anna Owiecimowie :>; 1907, Smutna opowie 1908, Epizod na maskaradzie (dokoczony i zinstrumentowany przez G. Fitelberga); nadto drobne utwory kameralne i fortepianowe. c/i

Serenada na orkiestr smyczkow op. 2, pierwszy symfoniczny utwr Karowicza (napisany w 1897, wyko464 Karlowicz nany po raz pierwszy 15 IV 1897 w Berlinie), nie posiada wprawdzie dojrzaoci pniejszych poematw symfonicznych, ale zawiera ju niemao rysw charakterystycznych w przyszoci dla stylu kompozytora. Spotykamy tu pnoromantycz-n chromatyk, silnie dysonansowe harmonie, dbao o efekty kolorystyczne, a nade wszystko przebyski specyficznie Karowiczowskiego tonu": owej kontemplacyjnej zadumy, nastroju pesymizmu. Nie brak jednak i zapowiedzi tych waciwoci stylu, ktre zaci nad ca twrczoci Karowicza: skonnoci do rozwlekych okresw melodycznych, konstrukcji niespoistej, monotonii wyrazu. Serenada skada si, z 4 czci: otwiera j Marsz o prostej 3czcowej formie z triem w rodku. Nastpujcy po nim Romans, ujty w pynny, koyszcy rytm |, ma form pieni; na tle pizzicata akompaniujcego

zespou wiolonczele intonuj pierwsz melodi, drugi za temat wprowadzaj skrzypce. Cz t cechuje silne napicie wyrazowe i kontrastowa dynamika. Najbardziej rozbudowana jest cz III, Walc, oparta na szerokim, bardzo tanecznym", diatonicznym temacie. Cao zamyka Finale, zbudowane z elementw formy sonatowej i ronda, wykorzystujce w ogniwie przetworzeniowym technik imitacyjn. (23') Powracajce fale op. 9, powstae w 1904, otwieraj cykl szeciu poematw symfonicznych Karowicza. W tym wczesnym utworze kompozytor trzyma si jeszcze do cile stylistycznych i wyrazowych zapoycze z muzyki Ryszarda Straussa i Czajkowskiego; operuje rodkami harmonicznymi zaczerpnitymi z arsenau muzyki pnoromantycznej. Indywidualne cechy jego talentu wyraaj si tutaj w swobodzie pracy tematycznej wariacyjnej, w tendencji do polifonizacji faktury orkiestralnej oraz w intensywnoci lirycznej. Osnow wyrazow Powracajcych jal wyjania program naszkicowany przez samego Karowicza: .wrd gorzkich myli czowieka targanego niemiosiernie przez los i

dobiegajcego ju do koca dni swoich odywa nagle wspomnienie wiosny ycia, opromienionej sonecznym umiechem szczcia. Jeden za drugim przesuwaj si obrazy. Lecz wszystko ginie, a gorycz i smutek znowu bior zmczon dusz w swe szpony". Forma poematu jest odpowiednikiem zaoe programowych nastpstwem muzycznych-obrazw owych wspomnie i myli czowieka targanego niemiosiernie przez los". Utwr rozpoczyna si inwokacj; pierwsze myli melodyczne powierzone s rogowi i wiolonczeli, za chwil podejmuj je roek angielski, klarnet i fagot. Krtkie, dramatyczne zawizanie jest w skrcie antycypacj wyrazow caoci. Motywy intro30 Przewodnik koncertowy 465 Kartomicz dukcji, skonstruowane na zasadzie jak gdyby pyta i odpowiedzi, stwarzaj nastrj 'gbokiego smutku; w przebiegu utworu odegraj one wan rol konstrukcyjn i ekspresyjn. W dalszym cigu na tle statycznych harmonii rozwijaj si pynne, ruchliwe figuracje, ktre wywouj obraz toczcych si fal:

fal morza lub fal wspomnie. Motyw powracajcych fal" spina bdzie przywoywane kolejno obrazy wspomnie. Pierwszym z nich jeli signiemy do Karowiczowskiego programu jest wspomnienie szczcia; szeroki, niemal ekstatyczny temat gra orkiestra tutti, odpowiada jej klarnet na tle smyczkw. W nadchodzcej kulminacji powracaj motywy wstpu, za po wyganiciu napicia cichy motyw powracajcych fal". Rogi i trbki graj nastpnie motyw inwokacji. Z tkaniny motyww wystpuje obraz modoci symbolizuje go starodawny walc. Ale i on nie pozostaje do koca czysty"; zaamuje si w grymanie wykrzywionym (przypominajcym Straussowskiego Sowizdrzaa) motywie fletu. Znw wraca motyw fal", po czym przedstawione dotd motywy splataj si z sob. Jeszcze w trbkach zabrzmi chromatycznie wznoszcy si wagnerowski" motyw, i oto nastpuje dramatyczna kulminacja dziea: w tutti orkiestry rozbrzmiewaj motywy powracajcych fal" i inwokacji. Pozostaje ju tylko epilog. Melodia rozsnuwa si szeroko, lecz jej liryczne nasilenie nie ma ju mocy zdolnej do wzniecenia dramatycznych konfliktw. Cikie akordy blachy

zagradzaj smyczkw.

drog

melodii

Opieskiego (ktry pisa to w porozumieniu z Karo466 .v..-w- , ' was- Kar Iow tez wiczem) rdem inspiracji Odwiecznych pieni s przeycia kompozytora z tarzaskich wdrwek. Oto jak Kar owicz opisywa te wraenia: I gdy znajd si na stromym wierzchoku, sam, majc jedynie lazurow kopu nieba nad sob, a naokoo zatopione w morzu rwnin zakrzepe bawany szczytw wwczas zaczynani rozpywa si w otaczajcym przestworze, przestaj si czu wyosobnion jednostk, owiewa mnie potny, wiekuisty oddech wszechbytu. Tchnienie to przebiega przez wszystkie fibry mej duszy, napenia j agodnym wiatem i sigajc do gbin, gdzie le wspomnienia trosk i blw przeytych, goi, prostuje, wyrwnywa. Godziny przeyte w tej pwiadomoci s jakby chwilowym powrotem do niebytu: daj one spokj wobec ycia i mierci, mwi o wiecznej pogodzie roztopienia si we wszechistnieniu". Jednotematyczji w zasadzie Pie o wiekuistej tsknocie rozpoczyna chromatyczny wstp; po wprowadzonym przez roek

Prawykonanie Powracajcych fal odbyo si 28 XI 1904 w Filharmonii Warszawskiej pod dyrekcj kompozytora. (25'50") Odwieczne pieni op. 10 skomponowane w latach 1904 06, a wykonane po raz pierwszy 21 III 1907 w Berlinie pod dyrekcj Grzegorza Fitelberga na koncercie kompozytorw Modej Polski" s tryptykiem symfonicznym, zoonym z Pieni o wiekuistej tsknocie, Pieni o miloci i o mierci oraz Pieni o wszechbycie. Poszczeglne czci cz si w jednolity cykl zwizany wsplnym tematem odwiecznoci". rodki pnoromantycznego warsztatu kompozytorskiego znacznie silniej i wyraniej ni w innych dzieach podlegaj tu jednoczcej sile indywidualnego stylu kompozytora. Wag-nerowskostraussowska linia melodyczna nabiera coraz wicej sowiaskiej liryki, klarownie rysuje si waciwa Karowi-czowi koncepcja dynamiczna utworu, znacznie ciekawsza i od-rbniejsza kolorystycznie jest take instrumentacja. Odwieczne pieni maj swj program, cho nie w sensie fabularnym; jest to raczej osnowa emocjonalno-ideowa. Wedug H.

angielski temacie wiekuistej tsknoty" nastpuje cznik, ktry prowadzi do fragmentu rodkowego, kulminacyjnego, niejako przetworzeniowego. Owemu przetwarzaniu podlegaj motywy gwnego tematu, za w szczytowym momencie puzony intonuj temat odwiecznoci", by wraz z trbkami antycypowa temat mierci" z drugiej Pieni. W fagocie i altwce powraca temat wiekuistej tsknoty", po czym ju w kodzie podejmuj go skrzypce, flet, obj i klarnet. W ostatnich taktach skrzypce cicho intonuj temat odwiecznoci" jednak nieco odmieniony wyrazowe: spokojny, janiejszy, pozbawiony poprzedniej arliwoci i surowoci. Pie o mioci i o mierci opar Karowicz na dwch tematach. Utwr rozpoczyna si tematem mioci" (altwki) o melancholijnym, penym sodyczy wyrazie. Podejm go jeszcze po chwili skrzypce i wiolonczele, po czym rozpoczyna si cz przetworzeniowa. Rozwija si bogata praca motywiczna, dokonuje silne schromatyzowanie w punkcie kulminacyjnym w rogach i trbkach sycha przeobraony temat mioci", za bezporednio po nim w puzonach i tubach odwiecznoci". Niespodziewanie pojawia si wprowadzony przez 3 flety

temat mierci" (oparty na biaoruskiej pieni pogrzebowej). W punkcie najwyszego napicia temat ten wystpuje w tutti orkiestry w poczeniu z tematem odwiecznoci". Powraca raz jeszcze temat mioci"; nie on jednak zakoczy ideowowyrazowy konflikt utworu na jego miejsce przychodzi temat odwiecznoci". Koda, niweczca poprzednie napicie, wykorzystuje gwnie temat mierci". Pie o wszechbycie jest trzecim, koczcym cykl ogniwem, zbudowanym jak pierwsze na zasadzie trzyczciowej formy repryzowej. Wykorzystuje dwa gwne tematy: temat 30* 467 Karlowicz wszechbytu" i temat odwiecznoci". Symbolem wszechbytu s. puste oktawy i kwinty; na tle szesnastkowych kwint smyczkw w blasze rozbrzmiewa majestatyczny temat odwiecznoci". Po krtkim czniku nastpuje zmienione harmonicznie powtrzenie poprzednich taktw. Parti przelworzeniow charakteryzuje ciekawa praca tematyczna i zmienna harmonika -narasta chromatyka, rozdrabniaj si wartoci nut, puzony i trbki

dobitnie podkrelaj triolkowy motyw, napicie wzmaga si, a wreszcie triumfuje temat odwiecznoci" na tle kwint tematu wszechbytu" (na krtki moment Karowicz przypomina tu temat mierci"). Blacha (na przemian z tutti orkiestrowym) intonuje hymnowo-choralow melodi, znan ju z Pieni o mierci. Powraca jeszcze akord wyjciowy na tle drzewa i smyczkw, a puste oktawy i kwinty kocz utwr. (22') Rapsodia litewska op. 11. .Wykoczyem kompozycj pisa Karowicz w listopadzie 1906 ktr nazw prawdopodobnie Rapsodi litewsk. Staraem si zakl w ni cay al, smutek i niewol wiekuist tego ludu, ktrego pieni w mym dziecistwie brzmiay. Czy i o ile mi si udao cho z czstk tego, co wisi roztopione w powietrzu kadego ktka tych stron, wla w formy utworu orkiestrowego, tego osdzi nie mog". Dla cisoci wyjani warto, i Karowicz, piszc 0 melodiach litewskich, mia na myli muzyk Biaorusinw. Programu waciwego dwm wczeniejszym poematom symfonicznym: Powracajcym falom i Odwiecznym pieniom w Rapsodii litewskiej nie ma. Z korespondencji Karowicza wynika

jedynie, i utwr powsta jako muzyczne wspomnienie dziecistwa, e mia malowa nastrj krajobrazu ogldanego w rodzinnym Wiszniewie: paskiej, rozlegej krainy moczarw, jezior i borw, krainy samotnoci i melancholii. Rapsodia jest w twrczoci Karowicza jedyn kompozycj opart na oryginalnej muzyce ludowej. Wpyw materiau zaznacza si tu przede wszystkim w fakturze orkiestralnoharmonicznej: drzewo (flety, oboje i klarnety) stylizowane jest na ludowe instrumenty fujarkowe, nierzadko spotykamy spolifonizowa-nic faktury instrumentalnej s te cytaty autentycznych biaoruskich melodii. Na cao dziea skada si 5 obrazw: Allegro beu inoderato wstp, I cz liryczne Lento, Allec/retto pastorale, Andante tranuillo -jakby koysanka, 1 cz V, obraz Allegretto giocoso. taca

Pierwszy obraz maluje Karowicz barwami ciemnymi, wy-kor/ystuje niskie rejestry instrumentw; z tego ta wyaniaj si pasae klarnetw, a po chwili flet (fletfujarka) intonuje koujc, zakotwiczon mocno na centralnym dwiku melodi, 468

Kar owi z bardzo w rysunku blisk oryginalnej biaoruskiej pieni. Rozwija si motyw wstpny, powtrzony zostaje motyw fletu, a po wytrzymanym tremolu smyczkw fagoty rozpoczynaj drugi obraz (Lento) cytatem autentyku ludowego. Smtek dotychczasowych melodii melancholijnych, ubogich rozprasza nieco pojawiajcy si teraz ywy temat o zmiennym rytmie. Kompozytor prbuje jakby pracy przetworzeniowej, powierza melodi coraz to innym grupom instrumentw, powtarza. Temat ten walczy" z powracajcym tematem z czci I; dominuje ostatecznie ywy temat trzeci. Andante tranuillo to misterna, bardzo subtelna w kolorycie, delikatna w rysunku melodycznym koysanka z uporczywie, celowo powtarzanym wielokrotnie a do kocowego wyciszenia tematem rozpoczynajcym si rozkoysan ma tercj. Liryczne, mikkie i pastelowe pierwsze obrazy musiay by jednak w jaki sposb podkrelone i uzupenione czci kontrastujc: taneczne Allegretto giocoso nastpuje niemal bezporednio po koysance". I tym razem siga Karowicz do biaoruskiego folkloru; staccatowa melodia nabiera coraz wikszego

tanecznego rozkoysania, gdy dochodzi do szczytu urywa si. Puzony i trbki piewaj pierwszy temat Rapsodii. Chwilowe oywienie, wzmoenie ruchu ustpuje na powrt miejsca znanemu z pierwszych obrazw nastrojowi melancholii i smutnej zadumy. Dla wywoania tych efektw Karowicz posuguje si m. in. fujarkow melodi fletu. Tak koczy si Rapsodia litewska przejmujca, epicka" fantazja muzyczna. (19') Stanisaw i Anna Owiecimowie op. 12, poemat pochodzcy z 1907, wykonany po raz pierwszy 27 IV 1908 w Warszawie pod dyrekcj Karowicza, jest najwyszym osigniciem artystycznym kompozytora i najdoskonalszym przed Szymanowskim polskim utworem symfonicznym. In-strumentacja (jedn z charakterystycznych jej cech jest czste i daleko idce stosowanie divisi smyczkw, co nadaje brzmieniu wielkiej orkiestry symfonicznej specyficzny koloryt) wiadczy o mistrzowskim opanowaniu wczesnych rodkw techniki instrumentacyjnej, o umiejtnoci posugiwania si nimi dla celw bogatej charakterystyki muzycznej. Zreszt pod kadym waciwie wzgldem partytura Owicimiw zajmuje w twrczoci Karowicza naczelne (obok Koncertu skrzypcowego)

miejsce. Harmonika dochodzi do schromatyzowania rwnego niekiedy porzuceniu tonalnej funkcyjnoci, melodyka, przepojona ekstatyczn arliwoci, staje si terenem subtelnych przeobrae motywicznych, bogatej i zrnicowanej pracy przetworzeniowej, faktura ulega silnemu spolifonizowaniu. Dugo pracowaem nad kompozycj pisa Karowicz 469 K ar lowi c z lecz mam to uczucie, e odpowiednie warunki pracy pozwoliy mi si silniej skupi i e w opracowaniu jest znacznie wicej polifonii ni w dawnych moich rzeczach; potrzeb takiego pogbienia polifonicznego czuem ju od dawna." Interesujca jest i forma tego poematu symfonicznego; chocia zasadnicza koncepcja architektoniczna wie si z wyrazow warstw dziea, mona wyledzi tu pozostaoci schematu allegra sonatowego. Tylko pozostaoci, gdy bynajmniej nie wszystkie elementy formy sonatowej w Owiecimach wy stpuj. Zatarta jest na przykad konfliktowo dwch zasadniczych tematw ekspozycji,

na plan pierwszy wysuwaj si czsto melodie z dalszego planu, z ta niejako, staj si rwnorzdnym materiaem konstrukcyjno-wyrazowym. Z pocztkiem 1907 Karowicz pisa do malarza Stanisawa Bergmanna: Przed laty [.] miaem sposobno widzie [.] obraz paskiego pdzla; Stanisaw i Anna Owiecimowie. Utkwi mi w pamici jako jeden z najpikniejszych obrazw noszcych na sobie podpis polskiego malarza [.] Legenda o mioci Stanisawa i Anny Owiecimw pobudzia mi do napisania poematu orkiestrowego pod tym wanie tytuem". Program Owiecimw okrelony zosta przez kompozytora bardzo wyranie cho nie naley traktowa go jako osnowy fabularnej, istotny jest bowiem wtek psychologiczny, konflikty uczuciowe: Poniewa podanie o Stanisawie i Annie Owiecimach nie jest prawdopodobnie znane szerszemu ogowi, przeto autor pozwala sobie poda je tutaj w kilku sowach. Stanisaw, wychowany z dala od domu rodzicielskiego, zobaczy po raz pierwszy siostr sw, Ann, jako ju dorastajc panienk. Oboje zaponli ku sobie gorc mioci, ale zdajc sobie spraw z tego grzesznego uczucia, walczyli z

nim, lecz nadaremnie. Wwczas uda si Stanisaw do Rzymu, gdzie udao mu si po dugich baganiach nakoni Ojca w. do udzielenia bogosawiestwa na zwizek z siostr. Gdy jednak powrci do domu rodzicielskiego, zasta siostr na marach. Stanisaw niedugo przey siostr. Kapliczka w Kronie kryje zwoki kochajcej si pary, ktra nie zaznaa szczcia na ziemi i ktr dopiero mier poczya". Przebieg muzyczny Owiecimw pozwala doszukiwa si motyww lub tematw, ktrych ekspresja kojarzy si z charakterystyk postaci dramatu lub pewnymi ich przeyciami. Skrzypce w radosnym tutti rozpoczynaj utwr tematem gwatownoci uczu", przez innych zwanym tematem Stanisawa". Pocztek jest peen blasku, bogactwa brzmie i barw, temat ze smyczkw przechodzi do trbek, potem rogw, wreszcie graj go instrumenty dte blaszane; wszystkie motywy poddane s intensywnej pracy przetworzeniowej. Jasnej, dy470 Kar owi c z namicznej frazie tematu Stanisawa" odpowiada motyw, ktry okae si szczeglnie wany: motyw tragicznego losu". Graj

go klarnety, akcentujc zowrogi rozziew trytonowego skoku melodii. Z tematu pierwszego wyrasta cakowicie jednak odmienny wyrazowo motyw Anny" agodny gos oboju piewa liryczn, spokojn melodi. Wielk rozmiarami ekspozycj buduje Karowicz w dalszym cigu, przetwarzajc trzy pokazane na pocztku tematy: motywy przejmowane s przez rozmaite instrumenty, powtarzane, ozdabiane zmiennymi harmoniami. Po tak rozbudowanej ekspozycji nastpuje waciwa cz przetworzeniowa rozpoczyna j temat Stanisawa", tym razem na innym tle harmonicznym, w trybie molowym; temat nie moe si rozwin, przerywa go przy kadym powtrzeniu motyw tragicznego losu". W przebiegu utworu zasadnicze tematy ulegaj wewntrznym przemianom gdy koczy si przetworzenie, gdy wchodz tematy Anny i Stanisawa, ten ostatni temat jest ju pozbawiony pierwotnej brawury i radosnego blasku; z tematami obojga kochankw organicznie splata si motyw tragicznego losu". Jest to kulminacyjny punkt utworu rozpoczyna si koda. Jeli dla tej czci szuka odpowiednika w programie poematu, repryza bdzie obrazowaa wdrwk Stanisawa

Owiecima do Rzymu, nadzieje na szczliw przyszo oraz tragiczny fina. Liryczny motyw Anny" czyli motyw mioci przewija si poprzez szereg instrumentw, lecz pozorny spokj nie trwa dugo. Narasta dramatyczne napicie, motyw Anny" staje si tragiczny, ciemny, nawet niesamowity; podejmuje go najpierw klarnet, podczas gdy rogi i trbki wtruj motywem tragicznego losu". Fala napicia narasta i motyw ten, grany przez rogi i puzony, dochodzi do najniszych rejestrw tuby basowej. Tragiczny fina obrazuj naadowane dramatycznym wyrazem, dysonansowe akordy blachy i smyczkw na trzymanej nucie pedaowej Fis. Sycha teraz marcia junebre. Motyw Anny" splata si z motywem tragicznego losu"; kompozytor siga po rodki najdobitniej wyraajce tragizm i rozdarcie: dominuj molowe tonacje, ciemne rejestry instrumentw, harmonie s przesycone dysonansami, chromatyk. arliwy tragizm, wyraajcy si w piewanym przez smyczki w najwyszych rejestrach motywie Anny", zamienia si w statyczny, pozbawiony dramatycznego napicia smutek, motywy jakby wygasaj. Ostatnie takty to cicha melodia oboju i dugo wytrzymywany akord hmoll przy wtrze stumionych uderze kotw. (24')

471 Kar owi c z Smutna opowie op. 13. W pierwszych dniach listopada 1908 Karowicz pisa o swej ostatniej pracy: Moe doniosem ju Panu, e ostatni m kompozycj, ktra nosi bdzie tytu Smutna opowie (Preludia do wiecznoci), zupenie ju wykoczyem". W kilka miesicy pniej, 22 I 1909, odbyo si w Warszawie prawykonanie Smutnej opowieci pod dyrekcj Grzegorza Fitelberga. Jest to bez wtpienia jedno z pikniejszych dzie Karowi-cza muzyka zakrelona szerokimi paszczyznami, ekonomiczna w rodkach wyrazu, mistrzowska w orkiestralnej polifonii i w instrumentacji. W ekspresjonistycznym gatunku wyrazo-woci, charakterystycznym sposobie pitrzenia napicia poprzez szeregowanie krtkich przebiegw dynamicznych a do ostatecznej kulminacji widoczna jest konwencja pnoromantyczna, nad ktr nie zdoa Karowicz zapanowa i ktrej dostatecznie nie zasymilowa. Wysokiej randze artystycznej muzyki Smutnej opowieci nie dorwnuje komentarz literacki. Zacytowany poniej program

wydrukowany by w tygodniku Scena i Sztuka" (1909 nr 46} na podstawie wywiadu z Karowiczem, a inspirowany niezawodnie przez kompozytora, cho nierad by on z formy, w jak przyobleczono udzielone przez niego informacje. Autor w poemacie tym, utrzymanym w swobodnej formie, przedstawia psychologi samobjcy. Wstp ponury znamionuje nastrj i uczucia czowieka, w ktrego gowie zalkuje myl o samobjstwie, wypeza z najgbszych tajnikw jego wiadomoci na podou apatii i zniechcenia do ycia; powoli przesika ona jak kropla wody przez umys i doprowadza do walki pomidzy chci ycia, ktre wskazuje zjawy piknych chwil przeszoci, a idee fixe samobjstwa. Walka ta rozgrywa si. pomidzy dwoma sprzecznymi tematami, zwycia ostatni: pada strza. Jeszcze chwila szamotania, ostatni odruch gincego ycia, w porywie ku grze czowiek zapada powoli w stan niewiadomoci, coraz gbiej, w nico." Smutna opowie rozwija si w oparciu o dwa tematy: pierwszy wprowadzony zostaje przez wiolonczele i kontrabasy divisi; ponury, surowy, postpuje akordowymi krokami w dugich, pnutowych wartociach.

Powierzony fagotom i klarnetom temat drugi jest tematem sabszym", tonalnie nie sprecyzowanym, mocno schromatyzowanym, o zaamujcym si rysunku melodycznym. Drugi temat uzupenia pojawiajcy si w wiolonczeli solo motyw Dies irae, symbolizujcy myl o mierci. Pospne dwiki stumionych trbek, potem rogw na tle narastajcego dramatycznie brzmienia reszty orkiestry doprowadzaj do kulminacji: wraca temat pierwszy, ulega przerbkom, daje si sysze w coraz to innej 472 Karlowicz szacie instrumentalnej, by znw ustpi niespokojnemu i chwiejnemu tematowi drugiemu. Potnieje pospna melodia Dies irae; uderzenie w tam-tam, w najwyszym nasileniu dynamicznym to wedug cytowanego programu" samobjczy strza owego nieszczsnego czowieka. Raz jeszcze powracaj w dramatycznym powizaniu obydwa tematy, lecz oto ju utwr koczy si zmierzchajc, ciemn melodi kontrabasw i kontrafagotw. (10')

Epizod na maskaradzie op. 14 jest ostatnim dzieem Karowicza; mier kompozytora w lutym 1909 przerwaa prac nad rozpocztym w 1908 utworem, ktry dokoczy pniej Grzegorz Fitelberg. Prawykonanie odbyo si pi lat po mierci kompozytora, w 1914. Na rkopisie widniej skrelone rk Karowicza sowa: ona (gono): Ja Pana nie znam (pgosem): Id, co mino, nie wrci. Syszysz. Odejd zapomnij.*". Przyjaciel Karowicza, S. Szumowski, wspomina, i jednym z ulubionych autorw Karowicza by Turgieniew, poddaje te myl, e by moe rdem inspiracji do napisania Epizodu na maskaradzie byo opowiadanie Turgieniewa Trzy spotkania. Ostatnie z owych spotka mczyzny z tajemnicz pikn nieznajom, spotkanie, po ktrym pozostaa tylko pustka i wspomnienie niedocigego szczcia, nastpio na maskaradzie. Muzyka istotnie zdaje si potwierdza domysy Szumowskiego to psychologiczne takiego komentarza doskonale do niej przystaje. Epizod na maskaradzie ma ksztat allegra sonatowego, poprzedzonego wstpem Allegro maestoso, opartym na fanfarowym motywie, ktry wprowadzaj rogi

przy wtrze ostrych dwikw trbek. Od Molto agitato rozpoczyna si ekspozycja: smyczki rozpoczynaj temat pierwszy, a waciwie grup tematu pierwszego, jest on bowiem szeroko rozbudowany; zamyka go przypomnienie fanfarowego motywu ze wstpu. Jeliby snu analogi z literackim przebiegiem ostatniego obrazu Trzech spotka, mona by temat pierwszy okreli jako temat mczyzny, temat drugi za agodny w rysunku, spokojniejszy, mniej dramatyczny byby obrazem nieznajomej. W przetworzeniu obydwa tematy zmieniaj si, kompozytor wysnuwa z nich motywy nowe, melodie splataj si ze sob. Cz przetworzeniowa naley do mistrzowskich kart twrczoci Karowicza. Repryz rozpoczyna^ motyw wstpu, po nim pojawia si temat pierwszy, wprowadzony przez rogi unisono, i motyw nieznajomej", ktry zamyka repryz. Jeszcze tylko obj wplecie wspomnienie tematu bohatera dziea. (20'30' ) 473 Karowicz W polskiej literaturze wiolinistycznej Koncert skrzyp, cowy A-dur op. 8 Karowicza zajmuje wane miejsce midzy wirtuozowskimi koncertami

Wieniawskiego a cakiem ju nowoczesnym typem koncertw Szymanowskiego. Napisany zosta w 1902 dla znakomitego skrzypkawirtuoza, Stanisawa Barcewicza, ktry wykona go po raz pierwszy w Berlinie 21 III 1903 pod dyrekcj kompozytora. Koncert skrzypcowy naley do wczesnego okresu twrczoci Karowicza, kiedy styl jego przechodzi dopiero w faz krystalizacji indywidualnych waciwoci, a warsztat kompozytorski nie zawiera pniejszych cech, jak mistrzowska instru-mentacja czy polifonizacja faktury lub niezwyka plastyka dramatycznej charakterystyki. Wystpuje w nim wyrana dysproporcja pomidzy mas dwikow orkiestry a instrumentem solowym o ograniczonych, mimo wszystko, moliwociach dynamicznych. Braki nie potrafi jednak zniweczy wartoci estetycznych i uroku utworu, ktry posiada pikne fragmenty liryczne, szerokie kantyleny, ciekawe rozwizania harmoniczne (chtnie i niebanalnie stosowane dysonanse), a take logicznie skonstruowan form. Partia solowa jest nadzwyczaj skrzypcowa", przeziera z niej wietna znajomo instrumentu.

Cz I (Allegro moderato) ma form allegra sonatowego: po 6taktowym wstpie orkiestry skrzypce solo graj temat pierwszy (rzadkie zestawienie tak kontrastowych brzmie, jak tutti orkiestry i instrument solowy z gwnym tematem). Akordowemu, mocno zarysowanemu tematowi pierwszemu przeciwstawia si szeroki, melodyjny temat drugi. W przetworzeniu kompozytor operuje materiaem przedstawionym w ekspozycji. Cz t wieczy kadencja, ktra jest integralnie zronita z caoci przebiegu muzycznego, w przeciwiestwie do typu kadencji czysto wirtuozowskich, popisowych. Repryza rozwija si cile podug schematu formy allegra sonatowego. Cz rodkowa Romcmza (Andante) utrzymana jest w formie trzyczciowej, ze wstpem i kod. Tworzywo melodyczne tej czci stanowi liryczna, skupiona melodia, ktra ukazuje si w rozmaitych owietleniach harmonicznych, w rnych wariantach instrumentacyjnych. W partii skrzypcowej Karowicz dy do uzyskania jak najwikszego nasycenia emocjonalnego, do maksymalnej ekspresji. Fina Koncertu jest rondem z trzykrotnym (po dramatycznym

wstpie) refrenem, wyrazistym rytmicznie, penym blasku i pdu tematem. Epizod pierwszy zasuguje na uwag dla 474 K a y 71 swego ksztatu harmonicznego, drugi za, bardzo kontrastowy, przepojony zosta l lirycznym wyrazem. Przy kocu, podkrelajc jednorodno cyklu sonatowego, pojawia si temat gwny I czci, zamykajcy cao. (29') ROLAND KAYN n *:i IX 1933, Reutlingen "' Kompozytor niemiecki. Studia muzyczne odbywa w Stuttgar-cie. Kolonii i Berlinie Zach., m. in. pod kierunkiem H. Eimer-ta, B. Blachera i J. Rufera. Od 1959 wsppracuje z rnymi studiami muzyki elektronicznej, take z warszawskim. Od pocztku swej twrczoci stan w szeregu kompozytorw awangardowych, w nowoczesno" muzyczn wszed z zaawansowanymi koncepcjami strukturalnymi. Kolejne kompozycje s prezentacjami nowych problemw i ich rozwizaniami -bardzo indywidualnymi i oryginalnymi. Kayna fascynuj najmielsze idee

muzyczne, std jego propozycje kompozytorskie nie s atwe do zaakceptowania, zawsze jednak ukazuj rozlege horyzonty wspczesnego rozumienia muzyki. Wielkie znaczenie maj;] jego prace i kompozycje cybernetyczne. Waniejsze kompozycje: Meditationcn na orkiestr 1953, Aggregate na orkiestr 1959, Pliasen na kontralt, chr, 4 grupy perkusyjne i tam 19fil, Schwingungen na 5 grup instrumentalnych 1962, Gnlrtxis rne struktury dwikowe na zmienny zesp instrumentalny 1962, Inerziali na 5100 wykonawcw 1963, Allotro-pie na rne formacje instrumentalne 1964, Dlffu-sions na l4 organy elektroniczne 1965, Signals per orchestra na 7 grup instrumentalnych 1966, C.i/bernetics na szmery wokalne i 77 instrumentw 1966, Yectors II na orkiestr i 4-ka-nalowy zapis elektroniczny 1968, Ektropie na chry i orkiestry 1973, Yectors III na 2 orkiestry 1977, Syn na 2 chry i orkiestr 1978; muzyka elektroniczna Ci/bernetics I III 1970, Montules 1971, Simitltan 1972, Makro II 1977. P h a s e n na jeden lub wicej gosw:, chr, 4 grupy perkusyjne i tam (1961) napisane s w postaci totalnego wykresu z bardzo

obszernym komentarzem. Dzieo jest jednoczciowe, jego forma za wynika w prostej linii z ukadu mikroelementw we wszystkich instrumentach i glosach. Bogato obsadzone 475 Kayn instrumenty perkusyjne (od zwykych, jak bbny i talerze, po sztabki stalowe i 20 krotali), s traktowane rnorodnie (np. gra na obrzeu instrumentu, glissanda na kotach, improwizowane szybkie repetycje w nieregularnym rytmie, nage tumienie instrumentw o duszym wybrzmiewanu). Podobnie traktowany jest gos (zmiany dynamiczne, zmiany barwy, szybkie, nieregularne nastpstwa gosek, glissanda itd.). Czte-rokanaowa tama magnetofonowa rejestruje nagranie mikrofonowe i odtwarza je po jakim czasie, ale jej zastosowanie nie jest konieczne jest ona tylko ewentualnym dodatkiem. O') Schwingungen (Drgania) na 5 grup instrumentalnych (1962). Opuszczajc pole dowiadcze serialnych, Roland Kayn powici si komponowaniu wedug indywidualnie rozumianej teorii informacji. W tym dziele punktem wyjcia s przestrzenne ukady dwikowe determinowane

rozmieszczeniem grup instrumentalnych. Miejsca, w ktrych znajduj si dane instrumenty, traktowane s jako punktowe" rda dwiku, a o dyspozycji materiau stanowi rnego rodzaju spektra barwne, wzorowane na optyce. Poszczeglne zjawiska dwikowe natrafiaj na siebie, zgszczaj si i rozrzedzaj, skupiaj si w bloki dwikowe i rozdrabniaj w ziarnka struktur dwikowych. O specyfice utworu stanowi, zdaniem kompozytora, zamiana materii w energi. Inerziali (1963) to utwr na dowolny skad instrumentalny (od 5 do 100 wykonawcw); obok instrumentw konwencjonalnych autor kae uzupenia instrumentarium np. osobnym zestawem 1520 flaszek dwulitrowych nastrojonych przez odpowiednie napenienie wod. W realizacji dziea moliwe jest obok przemieszania zespou i podziau caego aparatu wykonawczego na 5 samodzielnych grup przestrzennie rozdzielonych (z udziaem kilku dyrygentw) modelowanie dwiku systemem wielokanaowym z reyseri na konsolecie mikserskiej oraz nagranie wybranych do realizacji i odtworzenie pewnych odcinkw przy zastosowaniu tzw. ptli (tam z przebiegiem cyklicznym). Zapis

partyturowy pozwala na tak daleko idce swobody (jedynie wysokoci dwikowe s podane, jednake bez konkretnego umiejscowienia w czasie), e kadorazowa realizacja stanowi waciwie nowe dzieo. Partytura Inerziali sugeruje tylko moliwoci muzyki. Dziki podanym recepturom realizacyjnym stanowi ona penoprawne dzieo sztuki, mogce w nawet najbardziej przypadkowej realizacji konkurowa z utworami cile zapisanymi. 476 Kayn Wrd wielu kompozycji orkiestrowych Kayna osobne miejsce zajmuje Allotropie na orkiestr (1964). Jest to utwr bardzo swobodny w swojej warstwie materiaowej (wg kompozytora partytura powinna by pojmowana raczej jako zasb informacji o maksymalnej szerokoci rozrzutu, podlegajcy okrelonym cybernetycznym procesom sterowania"), wchodzcy w sfer tak przynajmniej dzi o tym mona sdzi chaosu muzycznego, w ramach ktrego zawsze mona znale jakie uporzdkowania, choby powodujc si dotychczasowymi nawykami suchowymi. Rzecz jasna, w tak pomylanym utworze wielk rol

spenia przypadek, nie jest on jednak na tyle ograniczony, by mona mwi o jego kompozycyjnym zastosowaniu. Jak utrzymuje kompozytor, zoono zjawisk akustycznych wyklucza obiegowe relacje w zakresie wysokoci i czasu trwania dwikw. Materia akustyczny powinien objawia si w sposb zbliony do zagranych dwikw krtkich*. Zastosowano tu 5 rnych kategorii czasowej i brzmieniowej artykulacji: krtkie dwiki wydobyte przez zadcia, przez pocignicie smyczkiem, szarpnicie, uderzenie, uderzenie moteczkiem. Przedmiot dwikowy jest tu jakby zwizkiem molekularnym zagszczonych czstotliwoci". Signals per orchestra (196466) napisane s na (i grup instrumentalnych: w pierwszej przewaaj flety i klarnety, w drugiej graj wycznie instrumenty dte blaszane, w trzeciej organy Hammonda (2 rne instrumenty), w czwartej 60 instrumentw smyczkowych, w pitej gwnie instrumenty klawiszowe, w szstej instrumenty perkusyjne. Punktem wyjcia jest tu obraz dwikowy oparty na notacji graficznej odpowiadajcej rysunkiem materiaowi dwikowemu i jego najbardziej charakterystycznym waciwociom. Realizacja utworu

dopuszcza potny margines dowolnoci w rnych zakresach dwikowych, co byo wyjciowym zaoeniem kompozytora. Operujc materiaem homogenicznym, kompozytor zaprezentowa w tym utworze bardzo du skal zestawie barwnych, ktrych rozmaito podejmuje rne potraktowanie poszczeglnych grup instrumentalnych. Prawykonanie Signals odbyo si 15 X 1966 w Hamburgu pod dyrekcj Pierre Rouleza. (11') 475* Kel e m e n MILKO KELEMEN *30 III 1924, Podravska Slatina (Kroacja) Kompozytor i pianista jugosowiaski. Studia kompozytorskie, rozpoczte w Zagrzebiu u S. Suleka, kontynuowa w Paryu u O. Messiaena (kompozycja) i T. Aubina (dyrygentura) oraz we Fryburgu u W. Fortnera. Po powrocie do Zagrzebia w 1953 obj stanowisko wykadowcy w tamtejszej Akademii Muzycznej. Z inicjatywy Kelemena i przy jego walnym udziale organizacyjnym powsta festiwal muzyki wspczesnej pod nazw Muzicki

Biennale Zagreb". Od 1969 uczy kompozycji w konserwatorium w DUsseldorfie. Kelemen zajmuje dzi czoowe miejsce wrd redniej generacji kompozytorw jugosowiaskich. Wyswobodzi si z naiwnej maniery stylistycznej bazujcej na folklorze, przeszed ewolucj znaczon ladami wpyww Bartoka, Messiaena i dodekafonstw wiedeskich, docierajc do pozycji awangardowych. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Sinfonietta 1950, Symfonia 1951, Koncert fortepianowy 1951, Koncert skrzypcowy 1951, Preludia, Aria e Finale na smyczki 1956, Adagio i Allegro na orkiestr kameraln 1956, Concerto giocoso na smyczki in-( strumenty dte 1956, Concertino na kontrabas lub wiolonczel ', i orkiestr smyczkow 1958, Lquilitires na 2 orkiestry 1961, Sub rosa 1964, Surprlse na orkiestr smyczkow 1966, Compos koncert na 2 fortepiany i grupy orkiestrowe 1967, Floreal 1970, Mtrabllia II na fortepian z modulatorem piercieniowym i am-; plifikacj i orkiestr 1976; kameralne Radlant na flet, altwk, klarnet, czelest, harf i perkusj 1964, Motion na kwartet smyczkowy 1968; O Primavera, cykl pieni na

tenor i smyczki 1964; opery Novi stanar 1982, Krl Uba 1965, Stan oblenia (wg A. Camusa) 1970; balety Heroj i njegov dwojnlk 1959, Las Apasionadas 1963, Escalade (wg E. lonesco) 1967; muzyka elektroniczna Judtli 1969. Koncert Compose na 2 fortepiany i grupy orkiestrowe (1967) stanowi zdaniem kompozytora syntez dotychczasowych tendencji jego muzyki. Sowo compose" oznacza zoony", a jednoczenie dwubarwny wzr, przy ktrym figura" i barwa podstawowa zmieniaj si. Takimi barwami s w tej kompozycji oba fortepiany, ktrym autor wyznacza rol prowadzc. Dziki nim dwik instrumentalny staje si zmasowany", ale o to kompozytorowi chodzio. Poszczeglne grupy 478 Kilar orkiestrowe stanowi nie tylko to dla akcji fortepianu, lecz maj za zadanie nada caoci charakter przestrzenny. W rodku koncertu ma on 5 czci zamieszczona jest dua improwizacja. s

WOJCIECH KILAR *17 VII 1932, Lww "' Studiowa kompozycj w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach pod kierunkiem B. Woytowicza, nastpnie u N. Boulanger w Paryu. Wrd kompozytorw polskich redniego pokolenia naley do twrcw najbardziej indywidualnych i ciekawych. Muzyka jego charakteryzuje si witalnoci, wyeksponowaniem elementu ruchu, prostot i organicznoci uksztatowania. Jest brzmieniowo niezwykle efektowna, wirtuozowska, zawsze atwa w percepcji. Waniejsze utwory: orkiestrowe Mola uwertura 1955, symfonie (I 1955, II Concertante na fortepian i orkiestr 1956), Oda Bela Bartok in memoriam na skrzypce, instrumenty blaszane i perkusj 1957, Rijf 62 1962, Generique 1963, Springfield Sonnet 1965, Przygrywka l kolda na 4 oboje i orkiestr smyczkow 1972, Krzesany 1974, Kocielec 1909 1976; Diphtongos na chr mieszany, perkusj, 2 fortepiany i 14 instrumentw smyczkowych 1964, Solenne na sopran i orkiestr 1967, Upstairs-Down-stalrs na orkiestr i chr sopranw 1971, Bogurodzica na chr orkiestr 1975, Siioo mga na baryton i

orkiestr 1979; balet Maska Czerwonego Moru wg E. A. Poego 1961; ponadto pisze wiele muzyki filmowej. ch Oda pamici Beli Bartoka (Oda Bela Bartok in memoriam) na skrzypce solo, blach i 2 perkusje (1957) jest waciwie koncertem skrzypcowym (prawykonanie w lutym 1959, solista Wadysaw Wochniak, dyrygent Micha Baranowski, Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia). Skrzypcom solowym towarzyszy tu orkiestra, w ktrej kompozytor celowo wyeliminowa kwintet smyczkowy, a ponadto rwnie instrumenty dte drewniane. Skrzypcom towarzysz zatem tylko instrumenty blaszane (w poczwrnym skadzie) i bogato wyposaona i zuytkowana grupa instrumentw perkusyjnych. Jednoczciowy utwr zawiera do rozbudowan kadencj instrumentu solowego. W tematyce Ody nie brak aluzji do tematyki bartkowskiej. (15') .-..,..>.., 479 Kilar R i f f 62 (1962) dedykowany jest Nadi Boulanger z okazji jej 75. rocznicy urodzin. Kilar operuje tu specyficzn obsad 13

instrumentw dtych drewnianych, 2 grup perkusyjnych, 36 skrzypiec i 12 kontrabasw, stawiajc sobie za wzr brzmienie jakby jazzowe, a form neoklasyczn. Element riffu" motywu, ktry wyprojektowany na harmonik i rytm, suy za podstaw kompozycji poczony zosta ze specyficznym gatunkiem barwy orkiestrowej i daje w efekcie muzyk prost, bezporedni, muzyk o witalnym ruchu i mocnej dynamice wewntrznej. (7'33") Springfield Sonnet na orkiestr (1965) to utwr jednoczciowy, ktrego poszczeglne fazy nosz nastpujce tyiuly.Introduzione Soggetto Va.ria.nte. I Yariante II Vo.rio.nte III Punto. Jak stwierdza kompozytor, utwr ten nie ma adnych zwizkw wyrazowych czy strukturalnych z poezj; by jednak porednio inspirowany przez wiersze Walta Whitmana z cyklu Memories of President Lincoln, z czym wie si najoglniej pochodzenie tytuu. (10') Solenne dla 67 wykonawcw (1967) to utwr jednoczciowy, skomponowany z okazji 80. rocznicy urodzin Nadi Boulanger. Kompozycja Kilara opiera si na jednym schemacie wyjciowym, pionowo i poziomo zestawianym w rnych

konfiguracjach. Charakterystyczna jest prostota tego utworu: akordy powtarzaj si w najprostszych ujciach, a ruch opiera si na jednej waciwie zasadzie powtrzenia. Swoisty dynamizm polega na skrajnych przeciwstawieniach gonoci faktur (pojedyncze dwiki przeciwstawiane wielkim zespoom akordowym). Wielka ilo wykonawcw bynajmniej nie dowodzi jakby si mogo wydawa bogactwa faktury; kompozytor rozmylnie zredukowa do minimum rodki instrumentalne, zadowalajc si w rodku utworu niespodziewanym uyciem sopranu solo, piewajcego do mikrofonu jedn jedyn nut f2. (8') Przygrywka i kolda na 4 oboje i orkiestr smyczkow (1972) jest kompozycj jednoczciow, ale mona w niej wyodrbni 3 odcinki, przedzielone duszymi, majcymi znaczenie dla formy pauzami. Pierwszy z nich to przygrywka, wstp w formie zamknitej i zdecydowanej; drugi, centralny zdaniem autora odcinek jest jakby kanonem opartym na staropolskiej koldzie Nasta nam jest dzie wesoy; trzeci, kocowy odcinek stanowi rodzaj kody z dwoma punktami kulminacji wyrazowej. Prawykonanie utworu miao miejsce 16 IX 1972 w Filharmonii

Narodowej, ktrej orkiestr dyrygowa Mario di Bonaventura. (10') 480 ' ' K ii ar Poemat symfoniczny Krzesany na orkiestr (1974) to do rozbudowany, jednoczciowy utwr o bardzo prostej fakturze i wyrazistej motywice, czciowo ludowej. Otwiera go wstp w smyczkach, rozwijany z motywu trzynutowego, powtarzanego w rnych wariantach. Koty, trbki i puzony dopeniaj si tego obsesyjnego motywu. W skrzypcach pojawia si nowy motyw (lidyjski); dochodzi do fragmentu mo-torycznego, bdcego kulminacj utworu. Oparty na perkusyjnym motywie czterech semek motoryczny przebieg trwa do dugo i ulega zmianie dopiero w ostatnich taktach muzyki, kiedy to w skrzypcach pojawia si nowy gralski motyw ludowy. Prawykonanie utworu: 24 IX 1974 w Warszawie, orkiestr Filharmonii Narodowej dyrygowa Jan Krenz. (17') Bogurodzica (1975) naley do utworw, ktre okrelono jako neoprymitywistyczne i neofolklorystyczne. Neofolklorystyczny jest Krzesany, natomiast

Bogurodzica w swojej rozmylnej redukcji zarwno w sferze rytmicznej jak i dwikowej zalicza si do gatunku neoprymitywistycznego. Kilar napisa swe dzieo na du orkiestr i chr mieszany, lecz generaln zasad faktury jest homogeniczno, chr i orkiestra maj wic brzmienie niemal organowe, tradycyjne. Nowa forma melodyczno-rytmiczna starego hymnu (Kilar nie cytuje melodii, wykorzystuje tylko dwie pierwsze zwrotki tekstu) wyrasta tu z rytmu punktowanego (uasimarszowego, rycerskiego) i rytmu miarowego. W melodyce wokalnej dominuje recytacja na jednym dwiku. Ekspresja utworu polega wic nie na rnicowaniu, lecz na uporczywym, potniejcym powtarzaniu kilku obranych przez kompozytora formu, dziki czemu muzyka ta jest wysoce spjna, maksymalnie skupiona i ma w sobie co nieuchronnego. Po raz pierwszy wykona Bogurodzic Witold Rowicki z orkiestr i chrem Filharmonii Narodowej 18 IX 1976 w Warszawie. (8'30") Kocielec 1909 (1976) skomponowany zosta na jubileusz 75-lecia Filharmonii w Warszawie. Jest to rodzaj poematu symfonicznego, w swoim programie nawizujcego do tragicznej mierci Mieczysawa Karowicza, symfonika i taternika

zarazem, ktry 8 II 1909 zosta przysypany nien lawin pod Maym Kocielcem. ,,Dramatis personae Kocielca wyjania kompozytor stanowi trzy symboliczne niejako tematy czy te motywy. Temat Kocielca o charakterze choraowym, lidyjskiej melodyce i wyprowadzonej z niej harmonice wyania si z niskich rejestrw kontrabasw niby = szczyt grski z rozwiewajcych si mgie. Powoli wznosi si " do wyszych rejestrw smyczkw, gstnieje i potnieje." Dru31 Przewodnik koncertowy 481 ^ Kisieleiusfci gl temat to zew otchani", ktry iterpoluje w rozwj tematu pierwszego. Najbardziej rozbudowany zosta trzeci temat temat losu", bdcy rodzajem pieni choraowej i przygotowujcy najsilniejsz kulminacj utworu: powrt tematu zewu otchani" w instrumentach dtych blaszanych. W sumie caa kompozycja pomylana zostaa jako jedna wielka gradacja dynamiczna i ekspresyjna. Prawykonanie utworu odbyo si 5 XI 1976 pod batut Witolda Rowickiego w Filharmonii Narodowej, (ca 18') STEFAN KISIELEWSKI

*7 III 1911, Warszawa Kompozytor, krytyk i publicysta muzyczny, wychowanek konserwatorium warszawskiego (kompozycja u K. Sikorskiego), ktre ukoczy w 1937. Przez nastpne dwa lata przebywa w Paryu, uzupeniajc studia kompozytorskie u N. Boulanger. Po II wojnie wiatowej do 1949 by wykadowc przedmiotw teoretycznych w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie. Rozwija szerok dziaalno publicystyczn (m. in. w Ruchu Muzycznym", Tygodniku Powszechnym"). W latach 196468 by redaktorem naczelnym wydawnictwa muzyki rozrywkowej Synkopa", Wyszedszy w stylu i technice od neoklasycyzmu szkoy paryskiej, Kisielewski dotar do wasnej, jasno zarysowanej estetyki kompozytorskiej. Muzyka jego, formalnie bardzo klarowna, zwarta i przejrzysta, unerwiona rytmicznie, posiada charakterystyczn lekko i ywo, zaprawion czsto specyficznym -humorem. Waniejsze utwory: orkiestrowe Koncert na orkiestr kameraln 1949, Mata uwertura 1952, Perpetuum mobile 1955, Symfonia kameralna 1956, Dlvertlmento

1963, Podr w czasie na orkiestr smyczkow 1965, uwertura Sygnay sportowe 19S6, Symfonia w kwadracie 197178; Tace rzeszowskie na chr i orkiestr 1965, Dialogi na 14 instrumentw 1970, Sonata na klarnet i fortepian 1973; fortepianowe Danse vive 1939, Toc-cata 1944, Perpetuum mobile 1963; 12 pleni do sw K. I. Ga-czyskiego 1954, Straszny dworek, musical oparty na komedii A. Fredry w adaptacji J. Minkiewicza 1963, muzyka filmowa i radiowa. ch Klebe Koncert na orkiestr kameraln powsta podczas wojny, 1943, lecz jak wikszo kompozycji Kisielew-skiego z tego czasu zagin. Po wojnie kompozytor zrekonstruowa utwr i na wiosn 1950 wykonano go po raz pierwszy w Krakowie (pod dyr. W. Krzemieskiego). Koncert, napisany na 5 dtych instrumentw drewnianych i proporcjonalnie niewielki kwintet smyczkowy (w sumie 34 instrumenty), skada si z 3 czci: Allegro vivo, Andante sostenuto i Allegro viva.ce con grazia, zamknitych w formie allegra sonatowego, pieni i ronda. Cz I jest na wskro motoryczna, cechuje j jednostajny pd semkowego ruchu, ktrego nie

niweczy nawet nieco powolniejszy drugi temat. W przetworzeniu kompozytor posuy si fugatem, w repryzie imitacj tematu, w sumie jednak ruch motoryczny zostaje zachowany i decyduje o cigoci muzyki. rodkow cz stanowi swobodny epizod w powolnym tempie, epizod bez wyraniejszej tematyki po prostu kontrast obu skrajnych czci. Ostatnia czq, zawierajca nawet kadencj solow skrzypiec, nawizuje do pierwszej, oczywicie raczej charakterem ni tematyk. W Koncercie wybija si jedna waciwo, ktrej na prno szukalibymy w utworach symfonicznych tego typu: kapitalny dowcip, humor muzyczny, rossiniowska niemal lekko. (14') Maa uwertura (1952) jest jakby transpozycj allegra z Koncertu na orkiestr kameraln. Utrzymana w formie sonatowej, opiera si na jednostajnym ruchu motorycznym, do-barwionym akcentami rytmicznymi i umylnie dysonansow harmonik. W kompozycji nie brak te pewnych elementw tanecznych (polka, galop). W sumie dzieo typowe dla Ki-sielewskiego, ruchliwe, barwne, kontrapunktycznie zdyscyplinowane, oparte na artobliwej tematyce. (3'50")

GISELHER KLEBE *28 VI 1925, Mannheim : Kompozytor niemiecki. Studia muzyczne w konserwatorium berliskim, po wojnie, 1946, kontynuowa je pod kierunkiem J. Rufera w Midzynarodowym Instytucie Muzycznym w Berlinie Zach. i u B. Blachera (kompozycja). Jeszcze w czasie studiw rozpoczyna prac pocztkowo w rozgoni radia berliskiego; w 1957 obejmuje (po Fortnerze) klas kompozycji 31* 483 Klebe ,ij w Akademii Muzycznej w Detmold. Dziea Klebego byy wie..y lokrotnie nagradzane. _.<; Klebe, z pokolenia Stockhausena, Bouleza j Nona,. naley do ^i'. reprezentantw techniki dodekafonicznej. Stylistycznie twr_ji czo jego zawdzicza wiele punktualistycznej technice Weber-

..L na i bogatej, zrnicowanej metryce Blachera; widoczna jest '. i, szczeglna koncentracja zainteresowa kompozytora na probleo; mach rytmicznych. Eksperymentujc w zakresie wasnych no-:;, . wych rodkw technicznych, nie rezygnuje Klebe z denia 'g* do osignicia jak najintensywniejszej ekspresji, nasycenia mu.-f zyki siln emocjonalnoci. Dziea orkiestralne wyrniaj si 5j> szczeglnym wyrafinowaniem dwikowym. Jednym z jego naj_<= bardziej reprezentatywnych utworw jest opera Rdutter uwa /; ana za najwybitniejsze obok Wozzeckn i Lulu A. Berga oraz ,^ Mojesza i Arona A. Schonberga wspczesne dzieo operowe. ^c Waniejsze orkiestrowe Zwitscherrnaschine utwory: Die

,;i 1950, Symfonia na 42 instrumenty smyczkowe 1951, Deux Noc,, turnes 1951, Symfonia 1953, Rapsodia 1953, III Symfonia 1966, f Concerto fur Beat-Band und Orchester 1970, IV Symfonia L; ,,Villons Testament" 1971; kameralne Romische, Elegien na :. gos mwiony, fortepian, klawesyn i kontrabas 1952, Concerto a cinue na fortepian, klawesyn, harf, perkusj i kontrabas 1965, Kwintet fortepianowy 1967; RaskolnikoWs Traum na sopran, klarnet i orkiestr 1956, Sta bat Mater na gosy, chr <y i orkiestr 1964, Msza Gebet einer armen Seele' 1966; balet ; Fleuronville 1956; opery Jacobovsky und der Oberst 1965, -' Das Marchen von der schonen Lilie 1969. " ch Kompozycja orkiestrowa zatytuowana Zwitschermaschi-ne (1950) wybija si w nowej muzyce sam koncepcj transpozycji obrazu na muzyk. Dzieio swe

Klebe okrela jako metamorfoz obrazu Paula K. 11; e o tym tytule". Nie jest to zatem jaki doczepiony ex post program, lecz idea cile zwizana z muzyk. Czterem wiergoccym (zwitschern = wiergota) elementom w obrazie Klee odpowiadaj w muzyce Klebego 4 krtkie czci, znakomicie skontrastowane i tematycznie wietnie zarysowane, aczkolwiek kompozytor posuy si tu jzykiem bardzo swobodnym. Podobnie jak malarstwo Klee muzyka Klebego nie jest tu ani abstrakcyjna, ani przedmiotowa; transponujc elementy malarskie na terminologi muzyczn ani autonomiczna, ani programowa, lecz bardzo osobista, tak jak osobiste jest w sztuce naszego stulecia samo malarstwo Klee. (13') 484 K o ch an GUNTHER KOCHAN *2 X 1930, Luckau Kompozytor niemiecki. Studiowa w konserwatorium berliskim, m. in. u B. Blachera, pniej u H. Eislera w Akademie der Kilnste. Od 1950 przebywa w Berlinie jako wykadowca (od 1967 z tytuem profesora) w Deutsche Hochschule filr Musik. Naley do najzdolniejszych, a rwnoczenie

bardzo popularnych kompozytorw w NRD. Nawizuje wyranie do tradycji wielkich symfonikw niemieckich, wiele te miejsca w jego twrczoci zajmuje muzyka zwizana ze sowem (kantaty), nb. o aktualnej tematyce. Waniejsze utwory: symfonie (I z chrem 1963, II 1968, III 1972), koncerty Skrzypcowy 1952, Fortepianowy 1958, Wiolonczelowy 1967, Altwkowy 1974, Divertimento na trio dte 1956, Sinfonietta 1960, Koncert na orkiestr 1962, Wariacje orkiestrowe na temat C. M. Webera 1965, kantata Die Asche von Birkenau 1965, Das Testament von Ho Chi-minh dla narratora, orkiestry kameralnej i 9 instrumentw 1971, demonstracja symfoniczna" Wir, unaufhaltsam na baryton, narratora, chr i orkiestr 1971; ponadto muzyka kameralna, fortepianowa, pieni, muzyka filmowa. W twrczoci Kochana dwa koncerty instrumentalne zajmuj szczeglne miejsce jako reprezentatywne dla stylu kompozytora i dla jego zaoe ideowych: Koncert skrzypcowy i Koncert fortepianowy. Kochan podkrela niejednokrotnie, e kompozytor powinien mie na uwadze przede wszystkim problem sensownoci i celowoci utworu

dla spoeczestwa. Cechy te upatruje kompozytor w kontynuowaniu tradycji, w nawizywaniu do jej zaoe formalnych i stylistycznych. Oba koncerty s wic w caym tego sowa znaczeniu tradycyjne, zbudowane na tematach, ujte w formie sonatowej, zgszczo-ne ekspresyjnie w przetworzeniu itd. Koncert skrzypcowy (1952) skada si z 3 czci, a jego gwny temat ma regularn budow marszow (charakterystyczne zagicie" melodii za pomoc, akordu neapolitaskiego). Podobnie zbudowany jest rwnie 3czciowy (czci: Allegro Andante Allegro con brio) Koncert fortepianowy (1958), w ktrym zwraca uwag przetworzenie politonalne oraz quasi--toccatowy fina. 485 KodAly ZOLTAN KODALY 4lf, Xli 1832, Kecskemel; |6 Jli 1967, Budapeszt ,;.. Najwybitniejszy kompozytor wgierski po B. Bartoku. Studia *. muzyczne rozpocz do pno; po dorywczej nauce gry na

vi skrzypcach i po amnlorskich prbach komponowania w 1900 . t wstpuje na uniwersytet i do konserwatorium w Budapeszcie. j. Wraz z Dohnanyim i Bartokiem studiuje pod kierunkiem II. . Koesslera. Rozwija oywion dziaalno zbieracz bardzo jako

(czciowo wesp z Bartokiem) wgierskiego folkloru muzycznego. W 1906 uzyskuje tytu doktora muzykologii; zostaje pro-lesorem Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Pierwsze kompozycje gwnie kameralne przyniosy mu uznanie; w latach trzydziestych sawa Kodalya siga poza granice kraju. W 1934 . zostaje czonkiem Narodowej Wgierskiej Hady Artystycznej. "W 1958 otrzyma Nagrod Pastwow im. Kossutha. Znaczenie Kodalya dla wspczesnej wgierskiej kultury muzycznej jest wielkie; Psulmus Hungaricus, Tace z Gulanty czy opera Hary Janos ciesz si na Wgrzech niezmiern popularnoci, uznane za symbol muzyki narodowej. Kodaly zasuy si te ogromnie jako

zbieracz rodzimego folkloru zebra ok. 4000 melodii ludowych. Jest autorem szeregu praa z tego zakresu. Kodaly w adnym okresie swej twrczoci nie usiowa wyj poza krg rodkw tradycyjnych. Jeli potrafi je oywi dziao siq to za spraw jego mistrzostwa technicznego, niezwykle ywej i spontanicznej inwencji melodycznej, barwnej instrumentncji, prostoty fakturalnej, wreszcie oryginalnoci, pyncej z wykorzystania ludowego mate" riau muzycznego. Waniejsze orkiestrowe 1930, kompozycje: Letni wieczr

Letni wieczr (Nyari c.ste), pierwszy zachowany utwr orkiestrowy Zoltana Kodalya, powsta w 1906 jako praca dyplomowa kompozytora, jednake w latach 192930 zosta przeze z inicjatywy Artura Toscaniniego na nowo opracowany i w tej postaci stal si lubian pozycj repertua486 Koddly row. Pierwsza wersja Letniego wieczoru bya legitymacj zdolnego ucznia, druga dzieem dojrzaego kompozytora; na tym te polega rnica midzy nimi, zewntrznie uwidaczniajca si w zmienionej konstrukcji formalnej (forma sonatowa) i harmonicznej. Nie zmieniony niemal pozosta materia melodyczny, subiektywny, liryczny charakter muzyki i instru-mentacja. Dzieo napisane jest na ma orkiestr symfoniczn, w ktrej instrumenty dte blaszane reprezentowane s. tylko przez rogi, wskutek czego powane zadania przypadaj instrumentom dtym drewnianym; m. in. pierwszy temat wprowadza (od razu na pocztku) roek angielski, drugi obj i flet, a trzeci obj. (20')

" Tace z Marosszeh 1930, Tace z Galanty 1933, Koncert na altwk 1947; kameralne kwartety smyczkowe (I 1908, II 1917, III 1947), Serenada na 2 skrzypiec i altwk 1920; wokalne Psalmus Hungaricus na chr i orkiestr 1923, Te Deum 1936, Kadar Kata na kontralt i ma orkiestr 1943, Missa breuis 1945, Kallai ketliis na chr i orkiestr 1951; opery Hary Janos 1920, Czlnkii Panna 1948; pieni, utwory organowe, opracowania pieni ludowych. ch

Suita orkiestralna Hary Janos (1932) opiera si na fragmentach muzycznych z narodowego wodewilu Kodalya pod tym samym tytuem, opartego na ludowym opowiadaniu Garaya. Hary Janos to daleki powinowaty barona Munch-hausena, a bliszy krewny naszego Zagoby: wysuony onierz, sympatyczny garz, przeksztacajcy swe autentyczne przygody w nieprawdopodobne opowieci, ktre urzekaj wszake niefrasobliwym poczeniem prawdy i fantazji. W wiejskiej obery, w gronie nie zawsze wierzcych, ale zawsze chtnie suchajcych towarzyszy Rozpoczyna si opowie (I cz.), co ujte jest muzycznie w form fugata. II cz, Wiedeskie dzwony, to rondo, ktre opowiada" o grajcym automacie, widzianym przez Janosa w Wiedniu, w czasie odbywania suby wojskowej. Liryczny charakter ma oparta na dawnej melodii wgierskiej III cz Pie wspomnienie zalotw walecznego onierza do wiejskiej dziewczyny. W groteskowo zrealizowanej Bitwie i klsce Napoleona (IV cz.) pokonuje genera" Janos wojska francuskie (fragmenty MarsyZanki). Intermezzo (cz. V) w operze take czysto instrumentalny utwr wykorzystuje motywy

wgierskiego taca ludowego; poprzedza cz szst, Wjazd dworu cesarskiego: w nagrod za swe wspaniae czyny genera" Janos ma otrzyma rk arcyksiniczki, odmawia jednak dumnie, wierny czekajcej go na wsi dziewczynie, Orzse. (28') Skomponowane na obchodzone w 1933 roku 80-lecie Budapeszteskiego Towarzystwa Filharmonicznego, Tace z Gala n t y (Galantai tancok) kontynuuj w pewnym sensie tradycje Lisztowskich Rapsodii wgierskich s penym temperamentu, byskotliwie zinstrumentowanym poematem tanecznym, bardzo autentycznym i szczerym w swoim muzykanckim zaciciu. Motywy dawnych tacw wgierskich zaczerpn Ko-daly ze zbioru wydanego na pocztku ubiegego stulecia. Za487 Koddly warte w nim melodie, spisane tak, jak wykonywaa je orkiestra cygaska z Galanty, byy kompozytorowi szczeglnie bliskie, poniewa w tym maym miasteczku wgierskim sucha czsto owej sawnej kapeli, ktrej czonkowie pochodzili z tych samych rodw od przeszo stu lat. W konstrukcji przypominaj Tace

form ronda. Rol refrenu spenia temat, intonowany przez klarnet po stylowym cygaskim" wstpie i solowej kadencji; epizodami" s tace, rne w charakterze, nawizujce swobodnie do swych ludowych wzorw. (15') Analogiczne w typie i ksztacie formalnym, ale znacznie mniej popularne (przynajmniej u nas) ni Tace z Galanty s wczeniejsze (1930) od nich, skomponowane pierwotnie na fortepian, a nastpnie zinstrumentowane, Tace z Maro-s s z e k (Marosszeki t&ncok), w ktrych kompozytor wykorzysta ludowe melodie wgierskie z Siedmiogrodu. (14') Wariacje na temat wgierskiej pieni ludowej Ule, p a-w i u (Ropiilj, pava) napisa Kodaly w 1939 z okazji jubileuszu 50-lecia sawnej orkiestry amsterdamskiego Concertgebouw, gdzie 23 XI tego samego roku odbyo si ich prawykonanie pod dyrekcj Willema Mengelberga. wietny start wietnego dziea, najlepszego w symfonicznej twrczoci Kodalya. Jako temat wariacji wybra kompozytor znakomity znawca folkloru wgierskiego dawn pentatoniczn melodi ludow (wykorzystan przeze te dwukrotnie w twrczoci wokalnej), ktrej sowa podobnie jak w polskiej pieni Hej,

za-bujaly siwe abdzie skrywaj gbszy sens (ucieczka z niewoli). Ten temat, wprowadzony w zasadniczej postaci przez obj we wstpie, przetwarzany jest nastpnie w 16 mistrzowskich, zrnicowanych tempem, charakterem i nastrojem wariacjach, zakoczonych kod. (24') Psalmus Hungaricus op. 13. Kodaly skomponowa trzy dziea oratoryjne: Psalmus Hungaricus, Te Deum oraz Mssa brevis i wszystkie trzy zajmuj wane miejsce nie tylko w wgierskiej, ale rwnie w europejskiej literaturze muzycznej. W szczeglnoci Psalmus Hungaricus, najwiksze chyba osignicie twrcze Kodalya. A przecie bya to pierwsza po okresie pieni i utworw kameralnych, a przed okresem dzie symfonicznych jego kompozycja na wielki aparat wykonawczy. Dzieo opiera si na tekcie 55. Psalmu Dawida w nowej wgierskiej wersji, ktr napisa Mihaly Veg z Keczkemetu w okresie Reformacji i tureckiej okupacji Wgier. Psalm 488 Koering

ten pisze biograf Kodalya, Laszl Eosze by zawsze pieni, przeladowanych i uciskanych, wyrazem ich cierpie, ale zarazem rdem, z ktrego czerpali oni pociech, si i nadziej lepszej przyszoci. Kodaly mg uj sowa psalmisty w pen arliwej namitnoci muzyk, poniewa w duszy jego ya jeszcze pami niedawno minionych lat ponienia. Muzyka podkrela w czcy przeszo z teraniejszoci charakter psalmu. Pentatoniczna melodyka zespala si w naturalny cakiem sposb z europejsk materi harmoniczn i formaln." Gboko wzruszajcy Psalmus Hungaricus powsta w 1923 dla uczczenia 50. rocznicy poczenia Budy i Pesztu. Tumaczony potem na rne jzyki i piewany w rnych krajach, stanowi odtd niejako muzyczn apoteoz narodowych tradycji wgierskich. (23') '' f--" REN KOERING *27 V 1940, Andlau , v . : -li - ->,"* Kompozytor, dyrygent i pianista francuski. Studia kompozytorskie odbywa u P. Bouleza (jest

monografist jego twrczoci). Mieszka i dziaa w Strasburgu. Reprezentuje du dojrzao i pewno kompozytorskiego metier, szczeglnie zmys dla barwy i faktury; muzyka jego posiada cechy wirtuozowskiego podejcia do materiau. Koering wyszed z krgu muzyki Bouleza, wykazuje zainteresowanie aleatoryk i formami swobodnymi. Waniejsze kompozycje: Musiue pour une passion na orkiestr, Ci git I na orkiestr kameraln, Ci git III na 3 orkiestry i chr 1962, Combot T3JV na fortepian i orkiestr. 1961, Trauma na 19 instrumentw dtych blaszanych i perkusj 196266, Trple et trnjectoires na fortepian i 2 orkiestry 1964/65, Kwartet smyczkowy 1973, J Symfonia 1974, Koncert fortepianowi/ 1977. ch Z utworem Combat T3N na fortepian i orkiestr (1961) Koering pojawia si na arenie europejskiej ju po punktualiz-mie, aleatoryzmie i mobilach. Nie frapuje go zatem aden z tych typw muzyki, lecz zgoa co nowego. Koering poszed po linii syntezy, zestawienia wikszoci nowych technik w now cao. Wydaje si, e kompozytora nie obchodzi wiele

489 Kof/ler

okresu po fortepianowej. JZEF KOFFLER

III

Sonacie

rdo zastosowanych rodkw, lecz ich przydatno do zamierzonych przez niego celw kompozycyjnych. Zaleao mu na znalezieniu nie tylko atrakcyjnej substancji, lecz take jej specyficznego charakteru. Std te nad zapisem o nowym stosunkowo ksztacie graficznym umieszczone s najprzerniejsze francuskie oznaczenia charakteru muzyki a po przecie ju niemal zapomniane tumultueur, tres expressif et reveur et poetiue. Combat T3N tytu enigmatyczny, cho mona si domyli, e jest to dzieo programowe czy zblione do programowego przedstawia si w sumie jako jednoczciowa, kapryna w charakterze fantazja o wci niemal serialnie" zmiennym rodzaju ekspresji i emocji. Napisana na bardzo nowoczenie wirtuozowski fortepian i dysproporcjonalnie zaprojektowan orkiestr o olbrzymiej obsadzie perkusyjnej, kompozycja Koeringa powstaa na zamwienie festiwalu w Donaueschingen i tam te zostaa wykonana. W zakresie techniki Combat T3N zblia si bardzo wyranie do stylu Bouleza z

*28 XI 1896, Stryj; fl943/44?, Wieliczka Studiowa w Wiedniu: kompozycj u H. Graedenera i J. B. Foer-; stera, dyrygentur u F. Weingartnera, muzykologi u G. Adlera. W 1924 uzyska stopie doktora filozofii. W latach 1924 41 wykada teori i kompozycj w konserwatorium lwowskim. Oprcz kompozycji i pedagogiki zajmowa si czynnie muzykologi i publicystyk, w latach 193037 by redaktorem czasopism Orkiestra" i Echo", pisywa wiele recenzji artykuw. W 1934 wybrano go do jury Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Koffler jest pierwszym polskim kompozytorem, ktry stosowa technik dodekafoniczn rwnolegle (w czasie) do twrczoci A. Schonberga. W zakresie jzyka harmonicznego osign rezultaty bardzo indywidualne (wysoce wyrafinowane efekty brzmieniowe). Muzyk Kofflera cechuje oszczdno rodkw, zwizo, koncentracja.

Twrczo jego jest bardzo szczupa, liczy zaledwie 30 utworw. : Waniejsze kompozycje: orkiestrowe 3 symfonie (III op. 21 na instrumenty dte, harf i perkusj 1938), Wariacje szeregu -<: ,12 tonw na orkiestr smyczkow 1933, Suita potsca, Uwertura Si radosna 1941; kameralne Kwartet smyczkowy, Trio smyczko490 ' K oIman we op. 10 1930; kantata Milo op. 14 na gos, klarnet, altwk i wiolonczel 1932; balet Alles durch M.O.W. na chr, 2 gosy , i orkiestr. ch Wariacje na orkiestr smyczkow stanowi obok pniejszej III Symfonii najwaniejsz pozycj w niebogatej twrczoci kompozytora. Utwr ten powsta w 1927 jako cykl wariacji fortepianowych, dedykowanych Arnoldowi Schonber-gowi. W tej wersji jednak Wariacje zamykay

si w do konwencjonalnej fakturze, ktra domagaa si rozwinicia. W wersji na orkiestr smyczkow (niewielk) Wariacje mog pretendowa do miana peniejszego utworu, szczeglnie z punktu widzenia barwy. Mimo zastosowania dodekafonii jest to utwr bardzo plastycznie pomylany, co uderza szczeglnie w zastosowaniu tradycyjnych regu konstrukcyjnych (wikszo wariacji utrzymana jest w formie A-B-A, inne skonstruowane s na zasadach imitacyjnego kontrapunktu)." W sumie kompozycja zblia si do muzyki klasykw dodekafonii (tu i wdzie przebijaj nawet sugestie punktualistyczne), ale jest te znacznie od niej prostsza, przejrzystsza. Wariacje Kofflera wykonane byy na festiwalu SIMC w Amsterdamie w 1933. (10') PETER KOLMAN *29 V 1937, Bratysawa Kompozytor i dyrygent sowacki. Studia muzyczne odbywa w Akademii Muzycznej w Bratysawie pod kierunkiem A. Oe-naa, K. Schimpla i J. Cikkera. Od 1961 pracuje w Bratysaw-skiej Rozgoni Radiowej, pocztkowo jako redaktor muzyczny, za od 1965 jako kierownik Studia Eksperymentalnego Muzyki

Elektronicznej i Konkretnej. Kolmana cechuje wielostronno zainteresowa kompozytorskich, zawsze bliskich ujciom awangardowym. Od maniery awangardyzmu" chroni go wyczucie formy i faktury. : Waniejsze kompozycje: Dwa utwory na flet, klarnet, skrzypce i fortepian 1960, Koncert skrzypcowy 1960, Partezipazioni per 12 strumentl 1962, Cztery utwory na orkiestr 1963, Panegyrikos dla 16 wykonawcw 1964, Hommage' a Kandinsky na kwartet smyczkowy 1964, Monumento per 6 000 000 na orkiestr 1964, kompozycja elektroniczna D 68 1968. : v.{ ..: --. ch 491 Kotoiisfci Monumento per 6000000 na orkiestr (1964) naley do cyklu dzie instrumentalnych, cyklu wyrosego jak pisze autor z jednej nurtujcej go myli: w jaki sposb mona zjednoczy rne elementy muzyczne; przy tym zamiast operowa wielkim sowem synteza", kompozytor woli posuy si terminem integracja". Dzieo ma wic z zaoenia charakter eklektyczny, ale jest to eklektyzm zamierzony,

w peni przez kompozytora uwiadomiony, a nawet podany. Rne przeciwstawne dotd zjawiska technika serialna, bruityzm, aleatoryzm, tendencje przestrzenne schodz si tu w koncepcji nadrzdnego stylu. O charakterze muzyki decyduje wedug Kolmana stosunek kompozytora do podziau czasowego, formowanego na zasadzie swoistych ugrupowa". Ten ostatni szczeg ujawnia si w nowej wersji utworu pochodzcej z 1966. WODZIMIERZ KOTOftSKI r *23 VIII 1925, Warszawa l Studiowa kompozycj w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Warszawie u P. Rytia i T. Szeligowskiego. Przez pewien czas zajmowa si problematyk muzycznego folkloru Podhala, Jest autorem kilku prac z tej dziedziny. Wsppracuje stale ze Studiem Eksperymentalnym Polskiego Radia. Od 1967 jest wykadowc oraz kierownikiem Studia Muzyki Elektronicznej w warszawskiej PWSM. Po niedugim okresie wykorzystywania w twrczoci elementw muzyki ludowej Kotoski sign po techniki nowe, zwaszcza punktualizm. Interesuje

si muzyk konkretn i elektroniczn, osigajc na tym polu, jak rwnie w zakresie poszerzania skali efektw perkusyjnych, ciekawe wyniki (jest autorem cennej pracy Instrumenty perkusyjne we wspczesnej .; orkiestrze). Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Tace gralskie 1950, ! Preludium i passacaglla 1953, Muzyka kameralna 1958, Musigue en relief 1959, Canto per complesso da camera 1961, Concerto per uattro na harf, gitar, klawesyn, fortepian i orkiestr kameraln 1962, Mustca per fiatl e ttmpanl 1963, Concerto na obj i orkiestr 1972, Ra wAatrw 1976, Bora 1979; Trio na flet, gitar i perkusj 1960, Kwintet na instrumenty dte 1964, A rjat-tere na gitar, altwk, wiolonczel, klawesyn i metale perkusyjne 1966, Pour quatre na klarnet, puzon, fortepian i wiolonczel 1968, Muzyka na 16 talerzy i smyczki 1969, Musical Cames 482 ' K ot oski

dla 5 wykonawcw 1973, Harfa Eola na sopran i 4 instrumentalistw 1973, Muzyka uosenna na flet, obj, skrzypce i syntezator 1978; muzyka konkretna Etiuda na jedno uderzenie w talerz 1960, Mikrostruktury 1963; muzyka elektroniczna AELA 1970, Eurydice 1970, Les Ailes 1973, muzyka do filmw. s Preludium i passacaglia (1953). Preludium jest jednotematyczne i dzieli si na 4 czci, zakoczone kulminacjami brzmienia orkiestrowego lub ekspresji, przy czym ostatni czon wprowadza w klimat tematyki Passacaglii. Passacaglia skada si z 46 krtkich (10-taktowych) wariacji, ktre jednak nie zmieniaj swego charakteru zbyt czsto; w rezultacie Passacaglia dzieli si na 3 czony. W pierwszym temat jej pozostaje stale w niskim rejestrze, w drugim przechodzi do najwyszych gosw, zmieniajc si jednoczenie, w trzecim jeszcze bardziej zmieniony staje si tematem fugi. (16') Muzyka kameralna na 21 instrumentw i perkusj (1958) skada si z 4 czci, ktre kontrastuj z sob zagszczeniem" brzmienia i wyodrbnieniem poszczeglnych

grup koncertujcych. Perkusja ma w tym utworze rol samodzieln. Cay utwr jest zbudowany na serii dwunastodwikowej i utrzymany w technice punktualistycznej, sugerowanej ju samym skadem instrumentw: po jednym instrumencie drewnianym i blaszanym, czelesta, harfa, gitara, fortepian, 11 instrumentw smyczkowych i dua perkusja. (8'10") Musiue en relief (1959) to cykl 5 niedugich miniatur orkiestrowych. Jak komentuje sam kompozytor, tytu jest waciwie nieprzetumaczalny, gdy okrela zarwno przestrzenne rozmieszczenie dwikw pyncych z rnych punktw estrady (wic relief w znaczeniu uksztatowania powierzchni), jak rwnie emocjonaln stron utworu (francuskie relief jako wyraz, uwydatnienie)". Orkiestr dzieli Koto-ski na sze wyodrbnionych grup: po obu bokach w gbi estrady umieszczone s dwie orkiestry smyczkowe, z przodu estrady dwie grupy po cztery instrumenty dte i jednym perkusicie, w rodku estrady, przed dyrygentem fortepian, czelesta, harfa, wibrafon i marimbafon, a dalej grupa instrumentw dtych i perkusyjnych. Prawykonanie kompozycji odbyo si 5 IX 1959

w Darmstadzie Markowski).

(dyr.

A.

Concerto per o b o e ed orchestra (1972) napisane zostao na obj (take obj d'amore) elektrycznie wzmocniony, 6 instrumentw dtych i orkiestr, na zamwienie Lothara 493 Krauze Fabera. Ten sawny oboista zapragn wprowadzi do swego repertuaru utwr czcy wirtuozeri z uyciem nowych urzdze elektroakustycznych, pozwalajcych na wzmocnienie, przetworzenie lub znieksztacenie dwikw. Koncert obojowy nawizuje w formie do wzorw klasycznych (Allegro Largo Presto), a w dyspozycji instrumentw (solista, grupa kameralna, orkiestra) do jeszcze starszych concerti grossi. Grupa kameralna skada si; z 2 trbek, 2 klarnetw, rogu i fagotu i ulokowana jest w pobliu solisty. Obj i obj miosny zaopatrzone s w mikrofony kontaktowe, ktre umoliwiaj przeksztacanie, wzbogacanie i wzmacnianie brzmienia instrumentu przez syntezator VCS 3 oraz urzdzenie wzmacniajce. Z tego wzmacniania i zmieniania dwiku kompozytor niekiedy rezygnuje na

rzecz naturalnego, szlachetnego brzmienia instrumentu. Po raz pierwszy wykonano utwr 6 IV 1972 w Berlinie, z solist Lotharem Faberem i dyrygentem Jochemem Slothouwerem. (18') Ra wiatrw (1976) jest jakby transpozycj orkiestrow zamysu kameralnego, co zasadniczo wpyno na faktur dziea. Ra wiatrw wyznaje autor ten dziwny znak eglarzy mia dla mnie zawsze jakie tajemnicze znaczenie, jakby kryo si za nim co nieznanego, nieoczekiwanego, ale bardzo wanego. Nie mog wykluczy, e co z tego znalazo odbicie w mojej muzyce. Nie jest to jednak w adnym wypadku muzyka programowa. Rwnie dobrze tytu jej mgby brzmie musica concertante." Partytura utworu jest przejrzysta, ekonomiczna, zwarta. Przewaaj w niej dwiki dugo lece, przedzielane swoistymi ornamentami, co zblia muzyk do typu orientalnego. Utwr zosta wykonany po raz pierwszy w padzierniku 1976, w Grazu, Orkiestr Radiow z Bazylei dyrygowa Michel Tabachnik. (12'30") ZYGMUNT KRAUZE *19 IX 1938, Warszawa ''>')

Studiowa kompozycj u K. Sikorskiego, fortepian u M. Wikomirskiej w Warszawie. Jako pianista specjalizuje si w wykonawstwie muzyki wspczesnej (nagroda w Utrechcie 1966). Zaoyciel kierownik zespou Warsztat Muzyczny", z ktrym wystpowa w Europie i Stanach Zjednoczonych. Kilkanacie ., lat pracowa nad swym indywidualnym stylem. Typowe dla 484 ; Kr auze pierwszego okresu jego twrczoci s przeniesione z plastyW Wadysaw Strzemiski! kompozycje unistyczne, dla pniejszego kompozycje oparte na folklorze z rnych regionw r Kuropy. Waniejsze utwory: Pieces I i II na orkiestr 1969 i 1970, Folk Musie na orkiestr 1972, Koncert fortepianowy 1976, Suit de danses et de chansons na klawesyn i orkiestr 1977; kwartety smyczkowe (II 1970), Aus aller Welt stammende na 10 instrumentw smyczkowych 1973, Automatophone na 14 instrumentw szarpanych i 7

instrumentw mechanicznych 1974, Fet galante et pastorale na instrumenty 1975, utwory fortepianowe, m. in. 5 kompozycji unistycznycli 1964, Stone Musie ,' 1972, The iMSt Recital 1974. s Piece for Orchestra No l (1969) jest kompozycj bardzo typow dla stylu kompozytora, ktry preferuje formy bezkontrastowe, statyczne, nie majce waciwie wyranego pocztku i zakoczenia (utwr moe by przerwany w dowolnym momencie i nie zmieni si przez to jego podstawowe cechy, moe te trwa nieskoczenie dugo). Zdaniem kompozytora odbir takiej muzyki powinien si przedstawia zupenie inaczej ni w przypadku muzyki kontrastowej, penej napi i kulminacji. Poniewa to, z czym suchacz si spotka w pierwszych sekundach trwania utworu, bdzie trwao do koca, moe on wsuchiwa si w poszczeglne detale i fragmenty, ktre mu odpowiadaj, ktre sam wybierze. Muzyka nie przyniesie adnych niespodzianek, zmian i zaskocze. Prawykonanie utworu odbyo si 19 II 1970 we Wrocawiu pod dyrekcj Tadeusza Strugay. (6') Piece for Orchestra No 2 (1970) jest jak kilka innych utworw

Krauzego kompozycj unistyczn, ujt w form bezkontrastow, bezkonfliktow, w form, ktrej rozwj sprowadza si do kontynuacji elementw eksponowanych na pocztku utworu. Przy takiej postawie pisze autor muzyka oczekuje na suchacza. Jest jakby zatrzymaniem sytuacji, do ktrej moe si on zbliy w kadym momencie jej trwania." Orkiestra podzielona jest na na 7 grup; moliwe jest take wykonanie utworu w wersji przestrzennej. Prawykonanie odbyo si w lutym 1974 w Berlinie Zachodnim; orkiestr Sender Freies Berlin dyrygowa Andrzej Markowski. (10') Folk Musie na orkiestr (1972) zbudowana jest z moliwie wiernych, nie znieksztaconych zapisw muzyki ludowej, 495 Kfenek pochodzcych z nastpujcych regionw Europy: Baszkiria, Obwd Wadymirski, Obwd Pskowski, Litwa, Kurpie, Ziemia Lubuska, Powile, Podhale, Huculszczyzna, Czechy, Wgry, Alpy Austriackie i Sowenia. Jednak nie tre i nie penetracja tej muzyki stanowi gwny przedmiot zainteresowania

kompozytora. Ludowy materia zosta uyty do stworzenia jednorodnej masy dwikowej, ktra zmienia si przez wprowadzanie coraz to nowych cytatw. W zamyle kompozytora cao miaa by form bezkontrastow i jednolit. W wykonaniu utworu bierze udzia zesp ponad 40-osobowy, w ramach ktrego wyodrbniaj si grupy instrumentalne oraz instrumenty solowe grajce niezalenie od siebie. W obsadzie zastosowano szereg rzadko uywanych instrumentw (lira korbowa, dudy gralskie, mazanki i ludowe piszczaki). Po raz pierwszy utwr wykonano 17 IX 1972 podczas XVI Jesieni Warszawskiej" pod dyrekcj Kazimierza Korda. (10' lub duej, jeli poszczeglne fragmenty s powtarzane wielokrotnie). Koncert fortepianowy (1.976) jest utworem jednoczciowym; w obsadzie orkiestry uderza z jednej strony brak instrumentw perkusyjnych oraz wikszoci instrumentw dtych drewnianych i blaszanych, z drugiej za strony obecno 2 akordeonw, 2 elektrycznych gitar i 3 saksofonw. Partia solowa ma tu rol dominujc, wszystkie nowe elementy pojawiajce si w trakcie rozwoju muzyki s inicjowane przez solowy fortepian, ktry gra

od pocztku do koca bez przerwy. Najczciej stosowanym rodkiem techniki fortepianowej jest repetycja jednego lub wikszej iloci dwikw. Osi brzmieniow utworu s dwiki o i gis, jego forma za ukada si w schemat A B A1 C A2 D. Prawykonanie odbyo si w padzierniku 1976 na festiwalu w Donaueschin-gen; Orkiestr Symfoniczn radia Siidwestfunk dyrygowa Ernest Bour, parti solow wykona kompozytor. (20') ERNST KRENEK *23 VIII 1900, Wiede j,;: Kompozytor austriacki, jeden z najwybitniejszych reprezentantw kierunku dodekafonicznego. Studia odbywa} najpierw w wiedeskiej Staatsakademie fur Musik (u F. Schrekera), -" potem w Berlinie. Kompozycje z okresu po I wojnie wiato-,;: wej zwrciy uwag na oryginalny talent modego artysty. lKfenek Po wystawieniu pierwszej swej opery, Zwingburg (1924), nastpne dwa lata Kfenek dziaa w szeregu teatrw jako dyrygent i reyser, pogbiajc znajomo problematyki scenicznej. W 1927 odbywa si prapremiera opery Jonny spielt auf (Jonny gra), w

cigu kilku miesicy dzieo zdobyo Kfenkowi wiatow siaw. W latach trzydziestych Kfenek nie tylko komponuje, ale take odbywa podre koncertowe po Europie jako pianista. W 1938 przenosi si do Stanw Zjednoczonych. Komponuje, pisze prace pedagogiczno-naukowe (podrcznik kontrapunktu, studia nad muzyk wspczesn, podrcznik techniki dwunastotonowej i in.), wykada kompozycj na kilku uczelniach. Obecnie powica si tylko komponowaniu. W pocztkowym okresie twrczoci kontynuowa Kfenek kierunek pnoromantyczny, w latach dwudziestych pisa w stylu neoklasycznym. Opera Karol V daa pocztek fazie najbardziej wspczesnej: kompozytor zwrci si ku technice do-dekalonicznej. Nie jest to jednak cile Schonbergowska dode-kafonia Kfenek przeksztaca j w sposb niezwykle oryginalny i twrczy. Jest kompozytorem nieustannie poszukujcym, chonnym, o bogatej inwencji w zakresie ksztatowania materiau dwikowego. Posiada ogromny dorobek kompozytorski. Waniejsze utwory: orkiestrowe symfonie (I 1921, n i III 1922, Mata symfonia 1928, IV 1947, V 1949), Temat i 13 wariacji 1931,

wariacje I Wonder as I Wander 1942, Elegia symfoniczna 1946, Slnfometta brazylijska 1952, Eleven Transparencies 1954, rysunek symfoniczny Kette, Kreis und Spiegel 1957, Horizont umkrelst 1967, S Profile 1968, koncerty fortepianowe (I 1923, II 1937, III 1946, IV 1950), koncerty skrzypcowe (II 1954), Capriccio na wiolonczel i orkiestr kameraln 1955; kameralne kwartety smyczkowe (VI 1936, VII 1944), Sonata na altwk solo 1942, Kwintet na instrumenty dte 1951, Hexaedron na zesp instrumentalny 1958; fortepianowe sonaty (III 1943, IV 1948), 12 wariacji 1937, wariacje Hurrican 1944, 20 miniatur 1954; opery Zwingburg 1924, Jonny spielt auf 1926, Karol V 1933, Pallas ' Athene weint 1954, Der goldene Bock 1963, opery telewizyjne Ausgerechnet und verspielt 1962, Der Zauberspiegel 1966; wokalne Lamentatio Jeremiae Prophetae 1941, Sestina na sopran i orkiestr kameraln 1957, oratorium Spiritus Intelllgen-tiae, Sanctus na gosy piewane i dwiki elektroniczne 1956, Glauben und Wissen na chr, 4 recytatorw i orkiestr 1966, Spdtlese na baryton i fortepian 1973; muzyka elektroniczna San Fernando Seuence 1963, Quintiha na sopran, 6 instrumentw i tam 1965, Doppelt beflugeltes Band na 2 fortepiany i tam 1970.

.4- O-.-' - Hfc-, -- . ct> 32 Przewodnik koncertowy 497 Kfenek DZIEA ORKIESTROWE I Symfonia (1921) jest pierwszym dzieem orkiestrowym kompozytora. Skomponowa j 20letni twrca niemal od razu rozpoznany jako wybitny talent jeszcze w okresie studiw u Schrekera, lecz w tajemnicy przed nim (Schreker usysza to dzieo dopiero na koncercie). Podobnie jak Druga i Trzecia, take I Symfonia Kfenka powstaa w okresie najwikszej ywotnoci kompozytora, kiedy pisa on jedno dzieo w kilka tygodni. Jednoczciowa kompozycja nosi znamiona pracy pospiesznej, opartej na kilku prostych ujciach technicznych, wrd ktrych technika ostinatowa wydaje si najbardziej wyeksponowana. (30') II Symfonia (1922), napisana na wielk orkiestr symfoniczn (z 6 rogami, 4 klarnetami i puzonem kontrabasowym!), skada si z 3 czci: Andante sostenuto. Allegro agitato Allegro deciso, ma non troppo Adagio, i jest najduszym utworem orkiestrowym kompozytora. Kfenek chcia stworzy dzieo

monumentalne w tym celu poszczeglne czci rozbudowane s do granic wytrzymaoci formalnej. Dotyczy to szczeglnie ostatniego Adagia, o ktrym kompozytor po latach bdzie z rozrzewnieniem wspomina: Niektre fragmenty odznaczaj si intensywnoci, jak chciabym jeszcze kiedykolwiek osign". Ekspresja Symfonii uzaleniona jest raczej od potnego masywu dwikowego ni od gatunku materiau dwikowego. (50') Wariacje symfoniczne I Wonder as I W a n-d e r" op. 94 (1942) opieraj si na temacie amerykaskiej pieni wdrowniczej. 7 wariacji tematu tworzy jakby allegro symfoniczne, gdy nie brak tu nawet odpowiednika przetworzenia i repryzy. Utwr rozpoczyna temat pieni wykonywany przez instrumenty dte unisono. W 1. wariacji kompozytor uzupenia temat przeciwtematem, ktry pniej zreszt zyskuje samodzielny charakter. Wariacja 2. wnosi now myl muzyczn i zamyka cz kompozycji odpowiadajc grupie pierwszego tematu. Wariacja 3. prezentuje drugi temat", 4. jest marszem. Ostatnie wariacje s skrconym przetworzeniem i re-pryz. Cao koczy marsz. (16'30")

Elegia symfoniczna (Symphonic Ele.gy, 1946) Kfenka powstaa pod wraeniem mierci Antona Weberna i jego te pamici zostaa powicona. Wkadajc w utwr maksimum swych umiejtnoci, stworzy autor dzieo o niesychanej ekspresji nic tedy dziwnego, e Rlegia naley do najcz498 "...'- Kfenek ciej granych dzie Kfenka. Kompozycja skada si z 4 bezporednio po sobie nastpujcych czci, opartych na wsplnej serii dodekafonicznej. Seria Elegii wykazuje wprawdzie wiele podobiestw strukturalnych ze skondensowanymi seriami Weberna, jednake intencj Kfenka nie byo powtarzanie jego techniki czy naladowanie stylu. Utwr rozpoczyna ciemne, aobne, a zarazem dramatyczne Allegro po nim nastpuje waciwa Elegia. Dwie nastpne czci: Viva.ce Adagio, s jakby powtrzeniem gatunku tematyki i klimatu dwikowego obu poprzednich. (15') Sinfonietta brazylijska (Brasilianische Sinjonictta, 1952) na orkiestr smyczkow. Tytu kompozycji jest mylcy, gdy sugeruje brazylijsko" muzyki,

oparcie si na ludowych tematach itp. waciwoci. W istocie rzeczy Sinfonietta zostaa tylko napisana w Brazylii. Skada si z 4 czci: I cz to lapidarne Allegro w skrconej formie sonatowej, bez przetworzenia. II cz stanowi Scherzo, ywe, ruchliwe, bogato i rnorodnie akcentowane. III cz (Andante sostenuto) jest najbardziej rozbudowana i stanowi centralne ogniwo kompozycji. Kfenek zuytkowuje w nim szeroko kombinacje pizzicatowe i tremolowe, ktre w jednobarwnym skadzie instrumentw smyczkowych peni funkcje kolorystyczne. Ostatnia cz jest lekkim i ruchliwym finaem. (12'30") Eleven Transparencies (1954). Tytu kompozycji nie da si przetumaczy na jzyk polski. Autorowi chodzio tu o muzyk o przewiecajcym" ukadzie instrumentalnym, muzyk przejrzyst, bez zbdnych nut. Jak w tytule zaznaczono, kompozycja skada si z 11 z natury rzeczy krtkich utworw. S to wic miniatury, wzorowane na Webernie, bogato rnicowane, cho w myl przewiecajcej" faktury dziea pisane kameralnie. Eleven Transparencies powstay na zamwienie orkiestry w Louisville, gdzie 12 II 1955 odbyo si te ich prawykonanie. (12')

acuch, koo i zwierciad o", rysunek sy m-foniczny (Kette, Kreis und Spiegel", Sinfonische Zeich-nung), kompozycja na orkiestr symfoniczn, powstaa (1957) na zamwienie dyrygenta Paula Sachera; stanowi prb wyzyskania moliwoci dodekafonii dla wikszych uformowa, powizanych nie tylko wspln motywik, lecz zgoa samym materiaem dodekafonii. acuch to wizanie serii w ten sposb, by kady ostatni dwik serii by jednoczenie pierwszym dwikiem nastpnej serii. Kolo to fragment oparty 32. 499 Kfenek na technice permutacji dwikowych, polegajcych na wymianie miejsc w serii i w podobnych kombinacjach. Zwierciadle to odbicie lustrzane pewnych wycinkw materiau dwikowego. Wszystkie te techniki aczkolwiek nienowe s jednak po raz pierwszy uyte jako podstawa formalna kompozycji. Dzieo Kfenka jest barwne, bogato rnicowane, chocia jeszcze nie serialne; np. rytmik traktuje tu kompozytor konwencjonalnie, wedug metod przedserialnej pracy mo-tywicznej. (20')

H o r i z o n t umkreist (Okrany horyzont) na orkiestr (1967) skada si z 6 odcinkw zatytuowanych: I Azimuth II Elevation III Meridian IV Inner Circle V Para-bols VI Zenith. Ostatni odcinek, w ktrym autor powraca do chaotycznych" struktur pocztkowych, jest rakiem odcinka pierwszego. Podtytuy dziea nie s pomylane ani opisowo, ani programowo. cisa organizacja wyznacznikw dwikowych kae w tym dziele mimo wprowadzonych innowacji widzie kontynuacj jzyka dwikowego znanego nam z wczeniejszych utworw kompozytora. KONCERTY III Koncert fortepianowy (1946) skada si z 5 czci granych bez przerw. W pierwszych czterech fortepianowi towarzyszy kadorazowo inna grupa instrumentw. I cz (Allegro con passione) to dialog fortepianu solowego z instrumentami blaszanymi i kotami. W II czci (Andante soste-nuto w formie fugi) solicie akompaniuj instrumenty smyczkowe. III cz (Allegretto scherzando) zasadza si na przeciwstawianiu fortepianu i instrumentw dtych drewnianych, wreszcie IV z tych dialogowych" czci (Adagio z rozbudowan

kadencj) prezentuje fortepian z towarzyszeniem harfy i perkusji. Dopiero w ostatniej, V czci (Vivace) uyte s jednoczenie wszystkie rodzaje instrumentw i peni rol orkiestry towarzyszcej. Fortepian nie zosta tu jednak wtopiony w orkiestr, lecz przeciwnie: przez cay czas stanowi element przeciwstawny do towarzyszenia. Charakter tej tradycyjnie tonalnej kompozycji nie jest jednolity i waha si od lekkich wpyww muzyki jazzowej do nuty wiedeskiej", od ostrej dynamicznoci a po romantyczn czy pseudoromantyczn uczuciowo. Prawykonanie III Koncertu fortepianowego odbyo si 22 XI 1946; solist i jednoczenie dyrygentem by Dmitrios Mitropulos. (13') 500 ' Kupk o u i Dodekafoniczny II Koncert skrzypcowy (1954) ukoczony 30 lat po I Koncercie naley do najdojrzalszych dzie niezwykle atwo piszcego kompozytora. Koncert skada si z 3 czci powizanych wsplnym materiaem motywiez-nym. I cz ma co prawda dwa tematy, lecz nie rozwija si wedug kanonw allegra sonatowego. Miejsce przetworzenia zajmuje ekspozycja,

powtrzona w zmienionym ujciu, tak e w sumie caa cz skada si z trzech ekspozycji tematycznych, nie pokrywajcych si jednak ani pod wzgldem materiaowym, ani pod wzgldem instrumentalnym. II cz (Adagio) uformowana jest w postaci ronda, opartego na trzydw-kowym motywie gwnym tematu I czci. Fina ma rwnie form ronda, tu jednak muzyka nie jest tak jednostronnie ekspresyjna jak w poprzedniej czci. (25') LADISLAY KUPKOYIC * 17 III 1936, Bratysawa Kompozytor, dyrygent i skrzypek sowacki. W kompozycji autodydakta, gr skrzypcow i dyrygentur studiowa w konserwatorium w Bratysawie (u T. Gasparka). By kierownikiem powstaego w 1963 zespou Hudba dneska", specjalizujcego si w wykonawstwie muzyki wspczesnej. Naley do grupy ambitnych poszukiwaczy nowych rozwiza kompozytorskich. Praktyczne dowiadczenia Kupkovia przyczyniy si do realizacji wielu interesujcych zamierze z zakresu muzyki graficznej. Interesuje si yw realizacj instrumentaln, osigajc (w oparciu o niewtpliwy zmys do efektw

instrumentalnych) dobre w tym wzgldzie wyniki. Waniejsze kompozycje: Maso kria, impresje na temat obrazu M. Medka, na puzon, 6 kotw, 3 tamtamy i dzwon kocielny 1962, Opusteny cintorin dla 8 wykonawcw 1962, Szkice na 6 instrumentw 1962, ClusterDynamika-Glissando na orkiestr smyczkow 1963, Impresja na 2 fortepiany 1963, Dco-Uet na 4 oboje, 4 trbki i 12 perkusistw 1965, Ozveny 16 utworw na orkiestr 1965, Pisnema dla 8 wokalistw 1967, happening Ad Hbttum 1969, Klanginvasion makrokompozycja dla miasta Bonn 1970, Monolith na 48 instrumentw smyczkowych 1971, Dos Gebet na smyczki i perkusj 1973, R-Musik na tam 1973, Marsch na skrzypce i orkiestr 1978. , .. .. .,,. ^.. . , , ,, ch 501 Kurpiski W impresji na temat obrazu M. Medka, M!QSO krzya, skomponowanej w latach 1961 62, Kupkowi zademonstrowa odrbny typ muzyki, uformowanej z elementarnie prostych tworw dwikowych, ktre przetwarzane i rozwijane, stanowi rodzaj

ballady. Charakterystyczna jest obsada instrumentalna utworu: puzon, 6 kotw, 3 tam-tamy oraz dzwon kocielny (do wykonania potrzeba 10 perkusistw). O charakterze kompozycji decyduj dwa zasadnicze ujcia dwikowe: brzmienie cige oraz uderzenia z wybrzmieniami. Prawykonanie utworu odbyo si 29 III 1964 w Bratysawie. (17') KAROL KURPINSKI *6 III 1785, Woszakowice; 118 IX 1857, Warszawa Dziecistwo spdzi Kurpiski w Wielkopolsce, gdzie jako 12-letni chopiec zosta organist w Sarnowie. W 1800 udaje si do Moszkowa (Maopolska wsch.) przez dziesi lat jest tam czonkiem kapeli dworskiej i nauczycielem muzyki. Od 1810 mieszka w Warszawie; dziaa jako drugi dyrygent opery w Teatrze Narodowym. Z lat tych pochodz pierwsze wiksze utwory: opery Dtue chatki i Palc Lucyfera. W 1820 Kurpi-sk zakada pierwsze polskie czasopismo muzyczne (wychodzio, niestety, tylko ptora roku), Tygodnik Muzyczny", na ktrego amach prowadzi yw dziaalno publicystyczno-recenzenck. Cztery lata pniej powierzono mu (po dymisji J. Elsnera) stanowisko dyrektora Opery. Praca artystyczna

i organizacyjna Kurpiskiego przyczynia si ogromnie do szerokiego rozwoju tej placwki muzycznej. W 1835 organizuje Szko piewu przy Teatrze Wielkim, ktr prowadzi przez kilka lat. W 1840 re-1 zygnuje ze stanowiska pierwszego dyrygenta, za w ostatnim okresie w ogle z udziau w yciu muzycznym. Pozostawi Kurpiski okoo 30 dzie scenicznych; prawie wszystkie skomponowa w dziesicioleciu 181121. Niektre opery (patac Lucypera, Zamek na Czorsztynie, Szarlatan) przeywaj dzi swj may renesans, wykonywane niekiedy estra-dowo lub w radiu. ywej aktualnoci dziea Kurpiskiego nie zachoway: w momencie powstawania byy ju zjawiskiem stylistycznie wtrnym w stosunku do muzyki klasykw wiedeskich (gwnie Mozarta), silnie zaznaczay si w nich take wpywy Rossiniego. Nie byy jednak Kurpiskiemu obce aktualne tendencje rozwojowe, zwaszcza w dziedzinie opery; twrca pierwszej polskiej wielkiej opery historycznej, wykorzy502 ' ' Kur piski stywa on rwnie tematyk fantastyczn, legendarn, siga do

muzyki ludowej, co wytyczao kierunek wczesnoromantyczny w muzyce polskiej. Waniejsze utwory: sceniczne Palc Lucypera 1811, Jadwiga, krlowa Polski 1814, Zamek na Czorsztynie 1819, Cecylia Plaseczyska 1829; symfoniczne Koncert na klarnet i orkiestr 1823, Cavatlna na trbk i orkiestr 1825, uwertury do oper, m. in. Dwie chatki, Ruiny Babilonu, Kalmora, Marcinowa w seraju, Czaromyst. Pisa Kurpiski take utwory kameralne, fortepianowe, pieni (patriotyczne: Warszawianka, Czas do boju, czas, Mazur Choplcklego). ch Uwertura do opery Dwie chatk i". Opera komiczna (do opartego na komedyjce francuskiej libretta L. A. Dmu-szewskiego) Dwie chatki powstaa i zostaa wystawiona w Warszawie w 1811. T krtk jednoaktwk poprzedza bardzo szeroko rozbudowana, autonomiczna niemal Uwertura. Adagio quasi andante rozpoczyna j pogodnym motywem oboju, ktry po chwili zamieni si w ruchliwe pasae i dramatyczne akordy; po osabieniu napicia orkiestra gra waciwy pocztek Uwertury (Allegro molto vivace), utrzymanej zgodnie z panujc konwencj w formie allegra sonatowego. Zestawienie dwch

tematw ekspozycji jest rwnie typowe: temat gwny cechuje werwa i ywo, poczynajc od wyjciowego skoku oktawy przez dalsze skaczce" przednutki i wyraziste akcenty; temat drugi jest znacznie powolniejszy, piewny. Podejmuj go pocztkowo skrzypce, pniej za may flet i klarnet. Przetworzenie rozpoczynaj fagoty, klarnety i oboje, a przedmiotem pracy motywicznej jest temat drugi, jego charakterystyczne rytmiczne fragmenty. Nadchodzi repryza powtrzenie materiau ekspozycji: temat liryczny zostaje znacznie skrcony, obj przypomina melodi powolnego wstpu, a wreszcie orkiestra rozpoczyna efektown, pen rozmachu i blasku kod. (10') Uwertura do opery Ruiny Babilon u". Z caego nie znanej nam wartoci dziea zachowaa si do dzi jedynie Uwertura. Naley ona do najlepszych dzie orkiestrowych Kurpiskiego. Jest logiczna w konstrukcji, konsekwentna w przeprowadzeniu formy sonatowej, melodycznie wyrazista i cho przywouje na myl wzory mozartowskie, to jednak rwnoczenie pokazuje, i konwencjonalny jzyk muzyczny epoki by przez Kurpiskiego w zupenoci opanowany.

Pierwsze takty przynosz nastrj silnego napicia, dramatyzmu: risoluto molto vivace brzmi w orkiestrze akordy mo503 Kurpiski Iow, po ktrych nastpuje nerwowy, rytmicznie wyrazisty motyw grany przez skrzypce fraza przejmujca, pena ekspresji. Ten pierwszy temat ekspozycji ulega coraz silniejszemu zdynamizowaniu, a do kulminacyjnego fortissimo, po ktrym muzyka wygasa; generalna pauza oddziela melodie tematu gwnego od podjtego teraz przez obj i skrzypce tematu drugiego, jasnego (w tonacji durowej), pogodnego, kan-tylenowego. Przechodzi on kolejno przez szereg instrumentw, na krtk chwil powraca uamkowo fragment pocztku Uwertury i znw generalna pauza rozdziela formalne czony utworu. Tym razem oddziela ekspozycj od czci przetwo-rzeniowej, gdzie imitacyjnie przewijaj si motywy tematu gwnego, motywy o ostrych, plastycznie zarysowanych konturach rytmicznych. Stopniowo nasila si napicie; w szczytowym jego punkcie powraca (pocztek repryzy) dramatyczny pierwszy temat. Utwr koczy si triumfaln, podnios kod. (8'05")

Uwertura do opery Jadwiga, krlowa P o 1-s k i". Skoczyem Hedwig, oper, ju nawet Kurpiskiemu do robienia muzyki oddaem" pisa w marcu 1814 J. U. Niemcewicz. Prapremiera tej pierwszej polskiej wielkiej opery historycznej odbya si 23 XII 1814 w Warszawie. Jeden z wczesnych recenzentw pisa o Uwerturze do Jadwigi": Uwertura zapowiada nam zaraz charakter poematu. Co uroczystego i wielkiego czu si w niej daje. Stosownie do prawide sztuki, rzucone s nasiona tych myli i wyobrae, ktre si w dalszym cigu rozwin maj". Uwertura rzeczywicie sugestywnie zapowiada konflikt opery; miniatur tego konfliktu jest ju wstp powolny, w tonacji cmoll, oparty na motywie sygnau trbki, przeciwstawiajcym si agodnej melodii smyczkw. Cz gwn kompozycji rozpoczyna temat pierwszy mocny, dobitny, podkrelony zdecydowanymi biegndkami, powtarzany parokrotnie w tutti orkiestralnym. Nim pojawi si temat drugi, Kurpiski w miejsce nietematycznego zwykle cznika wprowadza jeszcze w smyczkach melodi choraow. Temat drugi jest szeroki, piewny. W przetworzeniu wykorzystuje kompozytor staccatowy motyw z

antraktu pomidzy I a II aktem, zasadniczym jednak materiaem przetworzenia jest temat pierwszy. Poddawany najrozmaitszym przemianom, przeprowadzany zostaje imitacyjnie przez poszczeglne instrumenty orkiestry a do kulminacji, po ktrej przebieg ucisza si, zapowiadajc repry-z. Zaczyna j choraowy motyw, bezporednio poprzedzajcy temat drugi (temat pierwszy zosta w repryzie pominity). Koda zamyka utwr mocnym, zdecydowanym akcentem. (9'30"> 504 L achen m a n n Uwertura do opery Ka m o r a". Kalmara, 2-akto-wa opera do libretta K. Brodziskiego (Kalmara czyli Prawo ojcoiuskie Amerykanw lub Indianie), napisana zostaa w 1820. W tym dziele po raz pierwszy u Kurpiskiego uwydatniy si wpywy rossiniowskie. Uwertura nawizuje do muzyki opery, a ujta jest w form allegra sonatowego. Jak wiele uwertur Kurpiskiego, i t rozpoczyna powolny wstp, rozwijajcy najpierw szerok, melancholijn melodi skrzypiec i wiolonczeli, nastpnie pen aoci melodi oboju. (Kurpiski zanotowa w

tym miejscu na partyturze: piew ten jest prawdziwie oryginalnym, amerykaskim".) Smyczki wprowadzaj temat pierwszy ruchliw, staccatow melodi. Pewien element dramatycznego napicia pojawia si w czniku granym przez orkiestr tutti i prowadzcym do piewanego przez smyczki, bardzo rossiniowskiego'' tematu drugiego. Przetworzenie rozpoczyna si choraowym jakby fragmentem akordowym (Kurpiski zaznaczy: hymn"); po zasadniczy materia przetworzenia siga kompozytor do tematu pierwszego (flety i skrzypce), ktry w repryzie pojawia si jeszcze raz. W miejsce drugiego tematu wpleciony jest nowy, marszowy, radosny motyw z muzyki opery. Uwertur koczy efektowna koda. (10') ch HELMUT LACHENMANN *27 XI 1935, Stuttgart - ! Kompozytor niemiecki. Studia muzyczne odby w Stuttgarcie u J. N. Davida (kompozycja) i J. Uhdego (fortepian), pniej ksztaci si pod kierunkiem L. Nona. Dziaa jako pedagog. Reprezentuje w nowej muzyce niemieckiej najbardziej eksperymentalny kierunek.

Typowe dla jego dzie s kracowe deformacje i dekompozycje. Waniejsze utwory: Souvenir na 41 instrumentw 1959, FiinJ Strophen dla 9 wykonawcw 1961. Trio smyczkowe 1966, Consolntion I na 12 gosw mieszanych i 4 perkusistw 1968, Consolntlon U na 16 gosw mieszanych 1968. Notturno na wiolonczel ; i orkiestr kameraln 1968, Air na perkusj i orkiestr 1969. Kontrkadenz na orkiestr 1970, Fassade na orkiestr 1973, .; Schwankungen am Rand na instrumenty blaszane i strunowe 1974, Accanto na klarnet solo i orkiestr 1976, Les Consolations na 16 gosw, perkusj i orkiestr 1978. 505 Ldw * * Schwankungen am R and M u s i k fiir Blech und Saiten (Zachwiania na skraju muzyka na blach i struny, 1974) napisane s wycznie na instrumenty i

przedmioty blaszane oraz strunowe: obok 4 trbek i 4 puzonw mamy tu 2 fortepiany (Steinwaya z pedaem sostenuto), 2 gitary elektryczne, 4 due pyty blaszane i spor ilo instrumentw smyczkowych (wyszych), przy czym niektre z nich s umieszczone na sali i zaopatrzone w mikrofony, pozwalajce na zwikszenie wolumenu ich brzmienia. Muzycy maj gra dwiki z pogranicza muzyki (tym tumaczy si wieloznaczny tytu dziea), dwiki na og skrajne, ekstremalne, gdy kompozytorowi chodzi o maksymaln anonimowo rda dwikw! W ten sposb materia muzyczny jawi si suchaczowi jako zesp niekonwencjonalnych i nieznanych fenomenw akustycznych, ktrych pojawianie si w czasie tworzy do osobliw, mozaikow form. Na sali syszy si zdeformowane dwiki instrumentw blaszanych i strunowych, ciche i gone, realne i nierealne, odosobnione i zmasowane, (ok. 15') Accanto na klarnet solo orkiestr (1976) jest collage'em muzyki nowej i dawnej, oryginalnej i cudzej. Rwnoczenie z tokiem utworu potajemnie" (okrelenie autora) przesuwa si tama magnetofonowa z Koncertem klarnetowym Mozarta. Dwik z tamy od czasu do czasu jest

wczany i wyczany, a zatem rozbijany na drobne fragmenty. Niszczy to, co si kocha, by ocali jego realno takie paradoksalne haso podaje kompozytor w komentarzu. Koncert klarnetowy Mozarta sta si tajnym punktem odniesienia, wok ktrego moja muzyka zakrela uk trwoliwej mioci. Mj utwr jest accanto obok." Kompozycja trudna w odbiorze, lecz fascynujca przy bliszym poznaniu. (26') ANATOL LDW *11 V 1855, Petersburg; t 28 VIII 1914, Nowogrd Ucze M. Rimskiego-Korsakowa w konserwatorium petersburskim. W 1878 obejmuje w teje uczelni stanowisko asystenta przy katedrze teorii, pniej zostaje profesorem harmonii i kompozycji. Na zlecenie Carskiego Towarzystwa Geograficznego prowadzi badania etnograficzne; razem z Balakiriewem i La-punowem zbiera ludowe pieni rosyjskie. Twrczo Ldowa, zawsze znaczona wyranymi ladami naro806 Lodw

dowego charakteru, ulegaa jednak kolejno rnym wpywom, poczynajc, od Chopina Schurnanna, <lo Skriabiaa i I)ebussy'egc operuje sztatem Wanie no (Babi Ldowa cechuje dua wraliwo kolorystyczna, >n znakomitym, niekiedy wrcz wirtuozowskim war-istrumentacyjnym. sze dziea orkiestrowe: 3 poematy (obrazy) symfonicz-Jaga 1904, '/.a czarowanp. jp-ioro 1!)0!) i KiMmara 1910), 8 pieni rrtsyjscich 190(1, Z Apokalipsy 1912, dwa scher/.a. L.aclow pozostawi wiele miniatur fortepianowych (wariacje, preludia, mazurki) i pieni. ch Baba Jaga op. 56 (1904). T miniatur orkiestrow poprzedzi Ldw krtkim cytatem z bajki spisanej przez A. Afana-sjewa (Rosyjskie banie ludowe), dobrze te znanej w Polsce, cho w nieco innej wersji. Nie chodzi tu zreszt o szczegy, Kdy kompozytor i

koncentruje si wycznie na jednym momencie ilustruje lot Baby Jagi na miotle (czy jak chce wersja rosyjska w modzierzu). Tote nie tak wany jest tu sam krtki temat gwny (flety, oboje), lecz oplatajce go krtkie motywy i odpowiednio wykorzystywane efekty instrumentacyjne, ktre su realizacji postawionego sobie przez Ldowa celu. (5') Zaczarowane jezioro op. 62 (1909). Wedug kompozytora dzieko ma przedstawia krajobraz fantastyczny, zy i martwy, bez ludzi". Realizacja tego zamierzenia artystycznego jest znakomita. w niesamowity krajobraz maluje Ldw gwnie barwami orkiestralnymi, rezygnujc waciwie zupenie z wyranych tematw czy .nawet motyww, ktrych miejsce zajmuj przejrzyste figuracje, przez cay czas utrzymane w najcichszych odcieniach dynamicznych i wysokich rejestrach, w utajonej, rwnomiernej, koyszcej jakby rytmice" (Z. Lissa). Gwnym rodkiem wyrazowym jest w utworze kolorystyka orkiestrowa, mistrzowska instrumentacja: w dwikow tkanin, ktr snuj instrumenty smyczkowe i harfy, wplataj siq poyskliwie tony instrumentw dtych drewnianych. (6')

Kikimora op. 63 (1910). Temat tej symfonicznej bani zaczerpn Ldw ze zbioru I. P. Zacharowa Podania rosyjskiego ludu. Kikimora to zoliwy gnom, ktry wzrasta i yje u czarownika w skalistych grach. Od rana do wieczora kot-mdrala zabawia go opowiadaniem zamorskich opowieci. Od wieczora do biaego dnia koysze si Kikimora w kryszta507 Lalo lowej koysce. Po siedmiu latach Kikimora dorasta. Smuka i ciemna jest Kikimora; ma gwk ma jak naparstek, a tuw cienki jak dbo somy. Od rana do wieczora stuka haasuje, wiszcz i syczy od wieczora do pnocy, a potem do brzasku przdzie konopn kdziel, skrca przdz, snuje jedwabn osnow. .Kikimora obmyla i snuje zo na przekr caej ludzkoci". Utwr podzieli Ldw na dwie czci. Dziecistwo Kiki-mory ukazuje Adagio z koysankowym tematem o ludowych, rosyjskich rysach (krysztaow koysk sugeruj dwiki cze-lesty). Nastpujce po duszej fermacie Presto, operujce gwnie krtkim, wiszczcym tematem, ktry pojawia si w rnych

instrumentach, przedstawia doros Kikimor. (8') EDOUARD LALO *27 I 1823, Lilie; t 22 IV 1892, Pary Kompozytor francuski pochodzenia hiszpaskiego. Studiowa pocztkowo w konserwatorium w Lilie, pniej w Paryu (skrzypce u Habenecka) i prywatnie u Schulhoffa i Crevecoeura (kompozycja). Pierwsze utwory Lalo powstay okoo 1845; z czasem spore powodzenie zyskay kompozytorowi opery r i balety. Jednak prawdziwy sukces przynis mu dopiero ', I Koncert skrzypcowy /-moll (1872), wykonany w Paryu przez P. Sarasatego w 1874. Saw utwierdza Symfonia hiszpaska na skrzypce i orkiestr (1873), suita baletowa Namouna (1882), opera Le Roi d'Ys (1887), Symfonia gmoll (1886). Muzyka Lalo naley do epoki pnoromantycznej, pozostaje pod wyranym wpywem Wagnera. Melodyczna wieo tematw, czsto podbarwionych hiszpaskim kolorytem, zrczno i barwno instrumentacji (zapowied impresjonizmu) zapewniy niektrym kompozycjom Lalo trway ywot artystyczny. ch

Symfonia hiszpaska op. 21 (1873) pozostaje dzi najczciej wykonywanym dzieem Lalo. Waciwie jest to koncert skrzypcowy (d-moll). Poniewa jednak jego tradycyjny schemat zosta rozminity z trzech do piciu czci, form a take szerokim symfonicznym oddechem zblia si on raczej do symfonii. Std te pierwszy czon tytuu; drugi czy si z klimatem dwikowym dziea. Lalo, ktrego przodkowie pochodzili Hiszpanii i ktrego namitnoci bya muzyka 508 i ** '< L e e u w innych narodw (Koncert rosyjski, Rapsodia norweska), z du intuicj i smakiem adaptuje tu melodyczne, rytmiczne i instrumentacyjne wzory hiszpaskiej muzyki. Jego Symfonia naley do niewpliwie lepszych espaoladas", jak z pewnym lekcewaeniem nazywaj Hiszpanie powierzchownie hiszpaskie kompozycje (m. in. Glinki, Bizeta, RimskiegoKorsako-wa, Chabriera). I cz (Allegro non troppo) jest typowym allegrem symfonicznym z dwoma kontrastujcymi tematami, przetworzeniem, repryz

i kod. Pierwszy, rapsodycznie ujty temat, zaznaczony przez skrzypce solo w krtkim wstpie, rozwija si szerzej w zgiekliwym tutti orkiestry i w gosie skrzypiec, stanowic dalej gwn osnow rozwoju. Epizodyczn rol spenia drugi, piewny i delikatny temat (dolce espressivo), ktry wprowadza te solista. Hiszpaski koloryt bardziej dochodzi do gosu w II czci (Scherzando. Allegro motto): w pikantnych zwrotach rytmicznych akompaniamentu orkiestrowego i w rozkoysanej kantylenie skrzypiec solowych z nieodcznymi od muzyki hiszpaskiej trjkowymi kocwkami. Skrajne czony tanecznego w charakterze Intermezza (Allegro non troppo) wspieraj si na ciemnym, orientalnie zabarwionym temacie; czon rodkowy jest bardzo wirtuozowski i byskotliwy. Rozpiewane Andante (IV cz.) pozwala popisa si solicie z kolei walorami tonowymi w rozlegej kantylenie i nieco patetycznych recytatywach. Rondo (Allegro) to prawdziwa feeria dwikw, ttnica hiszpaskim temperamentem. Brawurowe sol, ywe barwy orkiestry, gitarowe pizzicata instrumentw smyczkowych, odpowiednie wykorzystanie perkusji i instrumentw dtych wszystko razem tworzy peen efektu fina dziea, ktre nie darmo

dedykowane zostao wietnemu skrzypkowi hiszpaskiemu, Pablo Sarasatemu. (32') h TON DE LEEUW * 16 XI 1926, Rotterdam Kompozytor holenderski. Ksztaci si w Holandii u H. Badingsa. nastpnie w Paryu u O. Messiaena (kompozycja). U J. Kunsta studiowa etnologi muzyczn. Od 1954 wsppracuje z radiem w Hilversum. Lata spdzi w przeprowadzajc 196061 Indiach,

w wyniku studiw nad muzyk pozaeuropejsk i etnomuzykologi, kompozytor zainteresowa si. gbiej problemami rytmiki, w utworach pniejszych de Leeuw zwrci si ku muzyce serilnej i postserialnej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Concerto grosso na smyczki 1946, Trauermuziek in memorlam Wilem Pijper 1947, symfonie (I 1950, U 1951), 2 koncerty skrzypcowe (I 1953, II 1961), Mouvements retrogrades 1957, Anttphonle na zesp kameralny 1960, Ombres 1961, Symphonles na instrumenty dte 1963, Spatlal Musie 1966, Haiku II na sopran i orkiestr 1967, Spatlal Musie IV 1968, Musie na organy i 12 wykonawcw 1971, Gonding na orkiestr typu gamelan 1975.; oratorium radiowe Job 1956, Lamento Pacis, kantata chralna 1969, The Birth of Musie na chr 1975; opera De Droom 1963; Syntazls I muzyka elektroniczna 1966, Monntalns na klarnet basowy i tam 1977. Wielka kantata chralna Lamento Pacis powstaa w 1969 z okazji pisetlecia urodzin Erazma z Rotterdamu. Ton de Leeuw posuy si w niej tekstem Erazma z 1517, w ktrym wielki filozof oskara niemal wszystkie wspczesne sobie wielkoci z

badania folklorystyczne. Od 1959 wykada kompozycj w Am; sterdamie i Utrechcie, od 1972 jest dyrektorem konserwatorium .. , w Amsterdamie. Jest autorem ksiki Muzyku XX wieku. 509 Leibowitz Pierwsze utwory de Leeuwa powstay pod wpywem muzyki Hindemitha i Bartoka; nastpnie,

ycia politycznego i religijnego. W 3-czciowej kantacie, w ktrej zarwno chr, jak i instrumenty tworz grupy przestrzennie rozoone, de Leeuw posuy si materiaem chromatycznym i mikrotonalnyrn (materia mikrotonalny raczej dopenia w pierwszy). W chrze zastosowane zostay rne sposoby wykonawcze od piewanego szeptu a po falset. Kompozytor wykorzysta te wiele starych niderlandzkich chwytw formalnych w pracy motywicznej, rytmicznej, w podziale materiau oraz w technice wielogosowej. (27') REN LEIBOWITZ *17 II 1913, Warszawa; t 28 VIII 1972, Pary Kompozytor i dyrygent francuski pochodzenia polsko-rosyjskie-.: ' go; w 1926 osiedli si na stae we Francji. W latach 193033 studiowa kompozycj pod kierunkiem Schonberga i Weberna, i- instrumentaej u Ravela, dyrygentur u V. de Sabaty. Entuzjasta i propagator techniki dodekafonicznej, Jest autorem sze'Leibowiiz regu prac z tego zakresu, wielu artykuw i publikacji (w prasie

francuskiej, angielskiej i niemieckiej); by przywdc francuskiej grupy dodekafonistw, propagatorem (jako dyrygent) ich muzyki. W 1947 zorganizowa w Paryu Midzynarodowy Festiwal Wspczesnej Muzyki Kameralnej. W twrczoci Leibowitza spotykaj si wpywy wczesnego Schonberga, Berga i Weberna. Spord 91 opusw do waniejszych jego kompozycji nale: Symfonia 1941, L'explication des metaphores na gos mwiony, 2 fortepiany, harf i perkusj 1947, Symfonia kameralna na 12 instrumentw 1948, Sze utworw na orkiestr 1954, Concertino na altwk i orkiestr 1954, koncerty Fortepianowy 1954, Skrzypcowy 1959, Puzonowy 19GO, Wiolonczelowy 1962, 8 kwartetw smyczkowych (IV 1958, V 1963, VIII 1968), A Legend na sopran, fortepian i orkiestr 1968, Scena i aria na sopran i orkiestr 1970, Laboratolre central na gosy mwione i eskie piewane oraz orkiestr 1970, Sekstet na klarnety 1970; opera Labirynt 1969. W Szeciu utworach na orkiestr (Six picces pour orchestre, 1954) Leibowitz przypomina mao publicznoci znany aforystyczny styl schonbergowski. Kada z 6 czci kompozycji zamyka w sobie inny problem muzyczny, cao

nie wychodzi jednak stylistycznie poza wczesnego Schonberga. W I utworze (Yehemente), ktry ma charakter wstpu, kompozytor buduje muzyk na penym akordzie dwunastu dwikw. II utwr (Semplice) to studium Schnbergowskiej Klangjarbenmelodie (melodia barw dwikowych, polegajca na coraz to nowej instrumentacji wybranego akordu), III (Funebre) stanowi passacaglia na mocno eksponowan perkusj. IV utwr (Con slancio) jest zdaniem autora transpozycj na materia dodekafoniczny scherza z Czterech utworw orkiestrowych Bartoka, oczywicie transpozycj w myl aforystycznej koncepcji caoci bardzo skrtow. W V utworze (Melancolico) Leibowitz daje rwnie skrtowy przegld technik kon-trapunktycznych (kanon, imitacja itp.), a w ostatnim (Agitato) tworzy jakby odpowiednik finau o mocnych kontrastach. (12') ', ' . A" !*1 * fjWK , UL l Sil Lessel FRANCISZEK LESSEL * 1780, Warszawa; t 28 XII 1838, Warszawa

Syn Wincentego Lessla, kapelmistrza na dworze Czartoryskich '_' w Puawach, by Franciszek Lessel uczniem Haydna. Po po-"'- wrocie do kraju ze studiw w Wiedniu zostaje zarzdc dbr ' ksinej Wirtemberskiej, pniej osiada w Piotrkowie na sta-/''' nowisku inspektora gimnazjalnego. Dziaa jako pianista, pedagog i kompozytor. Pisze utwory symfoniczne, dwa koncerty ''"' fortepianowe, utwory kameralne, pieni (m. in. 10 melodii do i pieww historycznych J. U. Niemcewicza), kompozycje for-* tepianowe (sonaty, fantazje, wariacje). '' Stylistycznie muzyka Lessla naley do wczesnego klasycyzmu, obraca si w krgu rodkw technicznych Haydna i Mozarta. '" Utwory jego wykazuj swobod i opanowanie rzemiosa, solidne podstawy techniczne; maa oryginalno (tumaczca si zreszt w znacznym stopniu powszechnym panowaniem wczesnych konwencji stylistyczno-warsztatowych) okupiona jest .j wieoci pomysw, wdzikiem melodii i lekkoci. Tkwi w tych kompozycjach zarodki nowej epoki romantyzmu jeszcze w postaci bardzo niepozornej, jako

niemiay zwrot ku .-,:. muzyce ludowej. cli Najwybitniejszym dzieem Lessla jest pojawiajcy si jeszcze i dzi na estradach Koncert fortepianowy C-dur. Zbudowany zgodnie z klasycznymi wzorami tej formy, skada si z 3 czci. I cz Allegro brillante poprzedza dugi wstp orkiestralny, prezentujcy obydwa tematy (forma allegra sonatowego). W partii fortepianowej Lessel do obficie wykorzystuje rodki figuracyjno-ornamentalne, gwnie pasae, biegniki, progresje. Cz II to Adagio (A-dur), kontrastowo liryczne, w typie jakby bardzo powolnego taca chodzonego. Efektowna jest cz III Rondo o stylizowanym mazurkowym charakterze. (24') ' -' ch INGYAR LIDHOLM *24 II 1921, Jnkoping Szwedzki kompozytor i dyrygent. Studiowa pocztkowo w konserwatorium w Sztokholmie (u Rosenberga), nastpnie we Francji, Szwajcarii, Woszech, Norwegii i Anglii (u M. Seitaera). 512

j! L i d h o l m W latach 194346 by altowiolist Krlewskiej Opery w Sztokholmie, pni] dziaa jako dyrygent. W latach 195665 kierowa redakcj muzyki kameralnej radia szwedzkiego, od 1965 jest profesorem kompozycji w konserwatorium sztokholmskim. Lidholm reprezentuje kierunek dodekafoniczny; jest twrc ywo interesujcym si problematyk wspczesnej muzyki. Stara si. przy tym zachowa jzyk umiarkowany, nie zrywa zupenie z tradycyjn tonalnoci dur-moll. Waniejsze utwory: orkiestrowe Utwr koncertujcy na skrzypce i orkiestr 1949, Koncert skrzypcowy 1951, Rltornello 1955, Mutanza 1959, Motus-Colores 1960, Poests 1963; kameralne IJt Kwartet smyczkowy 1952, Concertino na flet, obj, roek angielski l wiolonczel 1954; wokalne Laudl na chr mieszany a cappella 1947, Kantata na baryton l orkiestr 1950, Canto LXXXI 1957, kantata Skaldens natt na sopran, chr i orkiestr 1958, Nausikaa ensam na sopran, chr i orkiestr 1963, opera telewizyjna Hollandarn wg A. Strindberga 1907. ch

Ritornello per orchestra (1955) jest kompozycj 4-czciow, swobodnie uformowan. W I czci pocztkowe tutti orkiestry przechodzi do cisego epizodu na smyczki, ktry mona traktowa jako II cz utworu. Poszczeglne czci nie s oddzielone pauzami. III cz rozgrywa si pomidzy instrumentami perkusyjnymi a koncertujcymi instrumentami blaszanymi i drewnianymi, za w czci finaowej (IV) epizody kameralne przeciwstawiane s penemu tutti, w ktrym na pierwszy plan wybijaj si instrumenty perkusyjne o okrelonej wysokoci. Kada cz jest wic inaczej instrumentowana. (16') Poesis per orchestra (1963) powstaa na zamwienie orkiestry filharmonicznej w Sztokholmie z okazji jubileuszu 50-lecia powstania zespou. Sowo poesis" pochodzi z greckiego i oznacza poezj, moe bardziej: sztuk poetyck. Oglny charakter dziea jest jednak nie tyle liryczny, co dramatyczny: forma Poesis opiera si na starannie przez kompozytora wymierzonej sumie napi pomidzy pojedynczymi, blokowo zmasowanymi jednostkami. Wielkiemu, blokowemu tutti przeciwstawia kompozytor kilka instrumentw solowych dla kontrastu i dla stopniowania

napi. Instrumenty psolowe: fortepian, kontrabas i perkusja. 33 Przewodnik koncertowy 513 Liebe r mann ' l. , ,?' A ROLF LIEEERMANN ~ *14 IX 1910, Zurych ii, Kompozytor szwajcarski, jeden z najwybitniejszych wspczesnych twrcw europejskich starszej generacji. Rwnolegle z prawniczymi odbywa studia muzyczne, pocztkowo pod kie-j runkem J. Berra, pniej H. Scherchena i V. Vogla. W la,,. tach 195759 by dyrektorem rozgoni radia hamburskiego, do 1973 kierowa hambursk Staatsoper, od 1973 jest dyrektorem generalnym oper paryskich. Liebermann naley do nielicznej grupy kompozytorw, ktrzy tt nie uznaj podziau muzyki na powan i rozrywkow, uytkow. W twrczoci swej da szereg dowodw bardzo przekonywajcego czenia rnych genre'w muzycznych; szczeglnie chtnie przeszczepia

do muzyki artystycznej elementy jazzowe. Popularno zyskay Liebermannowi w pierwszym rzdzie opery, ze synn Penelop na czele, odwieajce ten do skostniay gatunek muzyczny. Odnowa sza zarwno w kierunku ' muzycznym, jak i dramatycznym. Liebermann stosuje technik dodekafoniczn, lecz czyni to w sposb specyficzny, wasny, czc j z elementami harmoniki tonalnej. Muzyka jego fascynuje bogactwem brzmieniowym, bujncci ekspresji, rozmachem inwencji. Najwybitniejsze dziea: opery Leonore 40/i5 1952, Penelop 1954, Szkol on 1955; kantaty Une des fins du monde 1944, Streit-Lled zwischen Leben und Tod 1950, Chiiesische Liebeslieder na tenor, harf i smyczki 1945; orkiestrowe Furioso 1947, Symfonia 1949, Concerto jor Jazzband and Symphony Grchestra 1954, Geigy Festival Concerto 1958, Les Echanges na 52 maszyny przemysowe 1904. ch Furioso (1947) jest kompozycj 3czonow, blisk w swej budowie dawnej uwerturze woskiej. Pierwszy czon (Allegro vivace) wysnuty zosta z jednego motywu rytmicznego, ktry staje si wzorem ruchu motorycznego,

niespokojnego i ywioowego (furioso!). rodkowy czon (Andante) stanowi kontrast z poprzednim ruchem. Kompozytor kadzie tu nacisk na melodyk powierzon fletowi i rokowi angielskiemu na tle smyczkw. Repryza pierwszego czonu nie jest mechaniczna, lecz skada si z kombinowanej tematyki obu poprzednich czci. Ku kocowi muzyka zaczyna by stopniowana dynamicznie i ekspresyjnie. Ten barwny w instrumentacji, lecz w gruncie rzeczy bynajmniej nie nowy utwr skomponowany zosta ju w technice dwunastotonowej, ktr Liebermann p514 .:.,.-.. ' Liebermann niej swoicie rozwin. Furioso byo w swoim czasie jednym z dowodw na to, i dodekafonia wcale nie musi zrywa z pewnymi kategoriami ekspresyjnymi (w tym wypadku z patetyczn ekspresj i ywioowoci rytmiczn). (?') Symfonia (1949) jest jedn z pierwszych symfonii dwunastotonowych. Aby sprosta wymaganiom formy, kompozytor uformowa materia dodekafoniczny w ukad jakby tonalny, co w sumie dao ujcie niewiele rnice si od kategorii tonalnoci systemu dur-moll. Seri

(skada si ona z 4 akordw durowych i molowych; uoenie serii w grupy 4--dwikowe daje znw 3 akordy septymowe), w peni ujawniajc t tonaln struktur kompozycji, Liebermann umieszcza dopiero przy kocu III czci. Kombinacje tonalno-dodekafoniczne kompozytor zastosowa celowo, majc na uwadze nawyki suchowe odbiorcw. W I czci (Allegro) seria uywana jest gwnie w postaci grup 6dwikowych zestawionych z 2 politonalnych akordw. Jako tematy tej sonatowej partii su dwie serie. Andante sostenuto zostao przesunite na trzecie miejsce, za II cz Symfonii stanowi Scherzo. Fina (Allegro) opiera si na pracy motywicznopolifonicznej. W Symfonii swojej zastosowa Liebermann w gwnej mierze dodekafoni akordow jej rezultaty daj si bowiem atwo asocjowa. (16') Koncert na zesp jazzowy i orkiestr sy m-foniczn (Concerto for Jazzband and Symphony Orchestra, 1954), ktry nie bez powodu nosi amerykaski tytu, prezentuje now koncepcj poczenia jazzu z muzyk wspczesn. Robio to przed Liebermannem wielu wybitnych kompozytorw ze Strawiskim na czele, lecz zawsze w takich wypadkach jedna z muzyk tracia sw autonomi na rzecz drugiej. W

Koncercie Liebermanna muzyka jazzowa (a raczej taneczna quasijazzowa) i symfoniczna zachowuj swoj odrbno, a ich symbioza ley tylko w granicach formalnego zestawienia. Utwr pomylany zosta jako prba adaptacji do muzyki artystycznej tacw dzi uywanych. Tu wyonia si nastpujca kwestia: obie paszczyzny muzyczne w cigu swego rozwoju rozeszy si do tego stopnia, e realizacja utworu typowego dla jednej z nich dostpna jest tylko dla specjalistw. Aby uzyska zamierzone poczenie obu wiatw muzyki, Liebermann posuy si dwiema'orkiestrami, co jest wyranie zaznaczone w tytule. Jedna z nich jest orkiestr jazzow; w terminologii muzyki jazzowej nosi ona nazw big-band". Skadaj si na ni 4 trbki, 4 puzony, 5 saksofonw 33* 515 Liebermann i grupa instrumentw perkusyjnych. Druga orkiestra symfoniczna ma 12 instrumentw dtych drewnianych, 11 instrumentw blaszanych, perkusj, harf, fortepian i spor ilo instrumentw smyczkowych. Orkiestra jazzowa potraktowana jest na wzr form staroklasycznych jako concertino, orkiestra za

symfoniczna bd jako towarzyszenie zespou jazzowego, bd te (w intermezzach) jako samodzielny zesp. Liebermann stosuje w Koncercie jako osobne czci trzy klasyczne" formy jazzowe: jump, blues i boogie-woogie, oraz taniec poudniowoamerykaski, mambo. Midzy tymi czciami kompozytor umieszcza epizody symfoniczne (Introdukcja, Scherzo l, Scherzo II i Interludium). Cz I Koncertu Introdukcja (Adagio) prezentuje od razu pen seri dwunastotonow (bo Liebermann nie zawaha si uy dodekafonii w tym jazzowosymfonicznym dziele!). Na tle podzielonych smyczkw (con sordino) pojawia si w fortepianie, ktry w caym utworze odgrywa wan rol, seria dwunastu dwikw (uoonych wg zasad, ktre autor ustali w Symfonii). Seria Liebermanna skada si z dwu akordw nonowych (asocjacja z harmonik jazzow!) i z dwu dwikw swobodnych. Tego typu akordy s te podstaw motyww w instrumentach dtych i fortepianie; na niezmiennym tle podzielonych smyczkw pojawiaj si one niemiao, zgodnie z wprowadzajcym charakterem tej czci. Krtki fragment accelerando, cztery uderzenia w koty i ju bezporednio znajdujemy si w II czci, Jump

(Allegro vivace), napisanej na obie orkiestry (orkiestra symfoniczna tylko akompaniuje zespoowi jazzowemu). Nastpna cz Scherzo I (Allegro molto) ma funkcj intermezza, wnoszcego metrum s , odmienne od staego w jazzie metrum na 4. Cz IV Blues (Lento) jest jakby dialogiem pomidzy puzonem a saksofonem altowym. V cz Scherzo II (Allegro vivace) rozwijajca si wycznie w ruchu semkowym (senza espres-sione), stanowi nastpny pomost do ogniwa par excellence jazzowego, Boogie-woogie (Allegro), powierzonego wycznie fortepianowi z towarzyszeniem perkusji i kontrabasu. Jednotaktowe tutti zespou jazzowego prowadzi do VII czci, Interludium (Andante sostenuto), bardzo impresjonistycznej, nieco teatralnej, do ktrej docza si szybkie solo perkusji jazzowej, zaostrzane akcentami blachy, saksofonw, fortepianu i instrumentw smyczkowych. Ostatnia cz Mambo (Allegro molto) to taneczny fina dziea; obie orkiestry schodz si tu na rwnych ju prawach. Mambo jest niezwykle efektowne i bywa z reguy bisowane. Pierwsze wykonanie dziea odbyio si w Donaueschingen 17 X 1954. (20') 516

Ligeti Koncert jubileus-zowy dla firmy J. H. Geigy (Geigy Festival Concerto) na bben i orkiestr jest chyba pierwszym koncertem na instrument perkusyjny o nieokrelonej wysokoci. Powsta (1958) na zamwienie zaoonej w 1758 firmy chemicznej J. E. Geigy AG w Bazylei i std ma charakter okolicznociowy. Mimo to Liebermannowi udao si skomponowa rzecz znacznie przewyszajc muzyk okolicznociow, w dodatku bardzo popisow, wirtuozowsk, przypominajc w swej perkusyjnej witalnoci Concerto for Jazz-band. Utwr skada si z 4 bezpauzowo z sob poczonych czci. I cz jest wstpem opartym na starym hymnie bazylejskim. Cz II, szybk, marszow, cakowicie determinuje koncertujcy bben, ktry zreszt przy kocu tej czci ma osobn kadencj. Scherzo (III cz.), opierajce si na tematyce poprzedniej czci, wydaje si raczej pomostem czcym II i IV cz kompozycji. W finale temat hymnu pojawia si w triumfalnej apoteozie. (12') GYORGY LIGETI *28 V 1923, Dicsoszentmarton (Siedmiogrd)

Kompozytor i teoretyk austriacki pochodzenia wgierskiego. W latach 1945J9 studiowa w Akademii Muzycznej im. F. Liszta w Budapeszcie pod kierunkiem F. Farkasa i S. Veressa. Prowadzi intensywne studia nad folklorem rumuskim. Wsppracowa ze Studiem Muzyki Elektronicznej w Kolonii (1957 58). Od 1959 wykada na Midzynarodowych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadzie, gocinnie (od 1961) w Sztokholmskiej Akademii Muzycznej, ktrej czonkiem zosta w 1964. Od 1973 jest profesorem kompozycji w Staatliche Hochschule fur Musik w Hamburgu. Jest autorem wielu publikacji naukowych z zakresu problematyki folklorystycznej, muzyki wspczesnej i in. Ligeti naley do grupy kompozytorw awangardowych; posuguje si najnowszymi i rnorodnymi technikami kompozytorskimi, uzyskujc jednoczenie sugestywne efekty brzmieniowe. Kompozycje jego s atwe" w odbiorze i czsto wczane do programw festiwali i koncertw muzyki wspczesnej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Apparltlons 1959. Atmospheres 1961, Koncert wiolonczelowy 1966, Lontano 1967, Ramifications na orkiestr smyczkow 1969, Melodien 1971,

Koncert podwjny na flet, obj i orkiestr 1972. San Francisco Polyphony 1974; kameralne 2 kwartety smyczkowe (1954, 517 Lig eti 1968), Aventures 1962 i NouveLles Aventures dla 3 piewakw i 7 instrumentalistw 1965, Koncert kameralny dla 13 instrumentalistw 1970; wokalne Requiem na sopran, mezzosopran, 2 chry mieszane i orkiestr 1965, Lux aeterna na 16gosowy chr mieszany 1966, Ctocks and Clouds na 12 gosw eskich i orkiestr 1973, Volumina na organy 1962, Poemat symfoniczny na 100 metronomw 1962; opera Le Grand Macabre (libretto: M. Meschke i G. Ligeti wg M. de Ghelderode) 197477. Apparitions na orkiestr (1959) to utwr typowy dla stylu, jaki na tle dowiadcze muzycznych Xenakisa wypracowa sobie kompozytor. Muzyka Ligetiego opiera si na ewolucji materiau, Ktrego powolne zmienianie si sugeruje suchaczowi, e w utworze poza prezentowanym materiaem kryje si jeszcze co wicej. Metod Ligetiego odsania sam pocztek utworu: oto w pierwszych taktach kompozytor zatrzymuje dysonansowy

dwudwik w najniszych rejestrach kontrabasw, potem dodaje do tego szmer wiolonczelowy, pniej uderzenie niskiej struny harfy i znw niskie dwiki wiolonczel i kontrabasw; trwa to bardzo dugo. Jest to swoista gra psychologiczna wobec audytorium, jakby pojawienie si aktora, ktry nic nie mwi przez czas duszy. Ta reyseria skutkuje u wikszoci suchaczy znakomicie: suchacz oczekujc, e co si zdarzy, nadaje syszanemu materiaowi wiksze znaczenie, ni sam materia jest w stanie ewokowa. Tu i wdzie pojawiaj si w partyturze zwarte konstrukcje, cao opiera si jednak na gbokim przewiadczeniu autora, e o wiele waniejsze od substancji i formy jest dla suchacza samo wraenie. Tytu kompozycji widma, zjawy zdradza bardzo wyranie par excellence romantyczn postaw kompozytora. Kompozycja skada si z 2 czci: Lento i Agi-tato. Atmospheres na wielk orkiestr bez perkusji (1961) stanowi dalsze ogniwo rozwijanej przez kompozytora koncepcji muzyki; i w tym dziele Ligeti wychodzi z zaoenia, i serialna organizacja materiau dwikowego uniemoliwia generalne procesy przemian muzycznego tworzywa. Upraszczajc waciwoci

strukturalne materiau, redukujc je do rzdu materiau wanego tylko w kontekcie, tworzc (w rnym stopniu homogeniczne) cae zbiory nawarstwianych linii, Ligeti otrzymuje diametralnie rny od serialnego, totalny rezultat dwikowy: jest nim materia pulsujca wewntrznie na zasadzie rnych stopni gstoci. Zrywajc z metod strukturaln, 518 Ligeti nie nawizujc do techniki motywiczno-tematycznej, kompozytor przechodzi do bardzo indywidualnych, cho mocno ograniczonych metod ksztatowania muzyki, ktrych gwn podstaw technologiczn jest zespalanie linii poziomych w homogeniczne kompleksy o swoistej barwie, zdeterminowanej bardzo malarskim nakadaniem na siebie linii i barw instrumentalnych. Stosujc metod nawarstwiania w pionie i rozwarstwiania w czasie, Ligeti tworzy nowy gatunek tkanin" kompozycyjnych, ktrych gwn waciwoci jest (rnego rzdu) stopliwo materiau (aby utrzyma si przy tego rodzaju technikach, kompozytor unika perkusji). Tytu wywodzi si z wraenia, jakie otrzymujemy, suchajc tej muzyki; s to

faktycznie bardzo specyficzne, cho mocno pod wzgldem struktury ograniczone klimaty" dwikowe. W skomponowanym na jesieni 1966 Koncercie wiolonczelowym Ligeti poszed jeszcze dalej w kierunku jednostronnej eksploatacji stworzonych przez siebie we wczeniejszych utworach modeli dwikowych. Bardzo typowa w tym punkcie jest I z dwch czci Koncertu niemal statyczna, bardzo dugo, przesadnie dugo (suchacz moe powiedzie: nuco dugo) rozwijajca si od jednej nuty do kilku ssiednich. Ten proces trwa kilka minut i wygrywany jest bardziej na wyobraeniu suchacza ni na materiale (suchacz ustawicznie oczekuje jakich bardziej konkretnych zaj, akcji muzycznych, ktre jednake nie nadchodz; samo oczekiwanie spenia tu ekwiwalentnie pewne warunki nowej ekspresji). II cz rozpoczyna si powolnym, delikatnym ruchem, ktry przerzucany do rnych instrumentw tworzy coraz wiksze zagszczenia a do osignicia stanu witalnej dzikoci", po czym nastpuje fragment ujty w dokadnie wymierzonym podziale czasowym, zakoczony kadencj niemal szepczcej solowej wiolonczeli. Obie czci opieraj si na bardzo

podobnej zasadzie, o wiele silniej wywodzcej si z psychologii odbioru ni z atrakcyjnoci samej substancji. Liczne fragmenty polegaj na ledwie dostrzegalnych zmianach, przy czym orkiestra nie ma tu charakteru towarzyszenia, lecz uzupenia parti solow w coraz to nowych, cho do partii solowej wci podobnych barwach. Zdaniem kompozytora nie chodzi tu o wirtuozostwo instrumentu, lecz o przejrzyst prezentacj samego ruchu. on t ano na wielk orkiestr (1967) przedstawia typ muzyki kontynuacyjnej". Z jednego aktualnie obranego modelu kompozytor rozwija niemal niezauwaalnie nowe upostaciowania harmonicznointerwaowe, ktre dziki swojej stopnio519 Ligeti wej metamorfozie zmieniaj rwnie barw. Zastosowana tu polifonika jest ledwo rozpoznawalna: w utworze nawarstwiaj si pojedyncze linie i w ten sposb materia oywia si i zamiera, rozrasta si i maleje. Wiele szczegw dwikowych ma znaczenie tylko w kontekcie wielkiego zespou poziomych linii.

Requiem na sopran, mezzosopran, 2 chry mieszane i orkiestr (196365) powstao na zamwienie Radia Szwedzkiego z okazji 10-letia koncertw nowej muzyki Nutida-Musik". Ligeti potraktowa owo zamwienie do swobodnie, czego dowodem jest paradoksalne jak na jubileusz stworzenie wanie requiem (czyby in memoriam muzyce?). Kompozycja skada si z 4 czci. Cz I, Introitus, to 6 minut bardzo powoli tkanej muzyki, ktra sprawia wraenie oczekiwania". W Kyrie (II cz.) kompozytor rozszerza nieco materia kilkoma ssiednimi nutami chromatycznymi (wszelkie zagszczenia i rozrzedzenia wynikaj tu z iloci gosw). Oba te ogniwa zbudowane s na idei rozmylnej monotonii. Dopiero w zmeitryzowanej czci III, De Judici Sequentia, kompozytor atakuje skrajnie wielkimi wartociami dynamicznymi, dajc najpierw pokaz zorganizowanego chaosu; potem muzyka przechodzi w alternacj dwu rnych wartoci dynamicznych, w alternacj gigantycznego wrzasku i zalknionego pianissima. Przebieg muzyki uzaleniony jest od owych kontrastw i zamyka go samo tylko zestawienie barw instrumentalnych. I wreszcie cz IV, Lacrimosa, w ktrej kompozytor powraca do metody z pierwszych dwch czci, do

pierwotnej monotonii (samo zamieranie muzyki trwa okoo 2 i p minuty). (27') Ramifications na 12-gosow orkiestr smyczkow (1969) powicone zostay pamici Natalii i Sergiusza Kuse-wickich. Jest to kompozycja niemal kameralna (istnieje moliwo wykonania jej przez zesp 12 instrumentw smyczkowych solo), wywodzca si z idei, ktre Ligeti wypracowa w utworach z pierwszych lat szedziesitych. Tytu Ramifications Rozffalzienia odnosi si do polifonicznej techniki prowadzenia jednoczenie wielu gosw; gosy te schodz si i rozchodz, tworz nowe, inne sploty, a poniewa wszystko to odbywa si na materiale homogenicznym, smyczkowym, ich zgodno jest niejako apriorycznie zapewniona. Owe nastpujce po sobie rozgazienia i poczenia gosw oraz powstajce przez to rozrzedzenia i zagszczenia faktury decyduj o rozczonkowaniu formalnym utworu. W harmonice czyni Ligeti konsekwentny uytek z techniki mikrotonowej poowa 520 Ligeti

instrumentw smyczkowych jest nastrojona o wierton wyej. Technik t traktuje jednak nie jako system (wierto-nowy), lecz jako dopenienie dwunastodwikowoci, dla uzyskania harmoniki niepewnej", ktra sprawiaaby wraenie popsutych" (okrelenie autora) tworw harmonicznych rwnomiernie temperowanego stroju, a zwaszcza diatoniki. Melodie (Melodien) na orkiestr powstay w 1971 na zamwienie miasta Norymberg! z okazji roku Diirera (prawykonanie 10 XII 1971 w norymberskiej Meistersingerhalle; dyrygowa Hans Gierster, graa Norymberska Orkiestra Filharmo-niczna). Jest to kompozycja jednoczciowa, ujta w rozmylnie pynnym tempie. W tym utworze pisze kompozytor staraem si rozluni, uczyni przeroczyst, gst mikropolifoni* mojego jzyka muzycznego. W gruncie rzeczy pozostaem wierny mojemu wczeniejszemu stylowi: forma muzyczna rozwija si jak rozpita tkanina w nieprzerwanie upywajcym czasie. Jednak poszczeglne gosy nie stapiaj si ju z sob, przeciwnie s one oddzielnie syszalne w swoich nawarstwieniach i splotach. Gosy staj si indywidualnymi melodiami o wasnym charakterze, tempie, rytmie i wasnej strukturze

interwaowej." Kompozytor zestawia w tym utworze figuracje z motywami (melodiami"). Przewaaj inter-way mae, materia muzyczny rozwija si stopniowo, konsekwentnie, dziki nieidentycznym powtrzeniom. Figuracje maj charakter ostlnatowy. Podstaw melodii" s ukady harmoniczne, rozszerzane i rozwijane wedug zaoe nie dwikowych, lecz fakturalnych. W sumie kompozytor czy w swym utworze wyrafinowan fantazj z dokadnoci urodzonego kon-struktywisty. (13') Koncert podwjny na flet, obj i orkiestr (1972) jest utworem raczej koncertujcym ni wirtuozowskim, jakkolwiek nie brak w nim miejsc bardzo trudnych do wykonania. Solowe instrumenty s wtopione w orkiestr gwnie przez to, e ich partie czsto cz si z instrumentami tego samego rodzaju (do solowego fletu dochodz 3 flety, do solowego oboju 3 inne oboje lub obj miosny czy roek angielski). Koncert podwjny skada si z 2 czci. Cz I jest statyczna i powolna, II dynamiczna i szybka. Sam pocztek wywodzi si z klimatu wrcz impresjonistycznego, w dalszym przebiegu dochodz wpywy japoskich praktyk gagaku: przejrzysto przeciwstawiana jest

tu pynnoci, ostre kontury fragmentom niejasnym, w ktrych czas jakby si zatrzyma. Wiele w tym dziele subtelnoci i wyrafinowania. Do obficie korzysta kompozytor z techniki mikrotonowej, a w instrumentach solowych 521 Lig e t i z przdc duodecymowych (flaoletw), dziki czemu muzyk odbiera si w szerokiej skali subtelnych odcieni. . Niepewna nowa harmonika" jak j nazywa sam Ligeti przyczynia si wydatnie do spotgowania odrbnoci emocjonalnej Koncertu podwjnego, ktrego prawykonanie odbyo si 16 IX 1972 w Berlinie Zach. (w ramach Berliner Festwochen; z udziaem Karlheinza Zollera flet, Lothara Kocha obj; Berliner Philharmonisches Orchester prowadzi Christoph von Dohnanyi). (1617') C l o c k s and C l o u d s (1S73) napisane s na nierwno obsadzon orkiestr (po 5 fletw i klarnetw, brak skrzypiec, z grupy blaszanej tylko 2 trbki) i 12gosowy chr eski. Tytu kompozycji nawizuje do studium O zegarach i chmurach austriackoangielskiego filozofa Sir Karla

Raimunda Pop-pera, traktujcego o cile wymiernych przebiegach w przyrodzie (zegary") i o przebiegach nieokrelonych, opisywalnych jedynie statystycznie (chmury"). Moja kompozycja wyjania Ligeti nie ma nic wsplnego z treci rozprawy Poppera, spodoba mi si jednak jej tytu i obudzi, we mnie muzyczne skojarzenia z przebiegiem formalnym, w ktrym precyzyjne pod wzgldem rytmiki i harmonii ksztaty stopniowo przechodz w rozproszone ukady dwikowe i na odwrt, a zatem muzyczna akcja polega tu gwnie na procesach rozlunienia od zegarw do chmur oraz kondensacji od chmur do zegarw." Tekst chru, ujty w mowie ima-ginacyjnej, ma funkcje czysto foniczne; zapisany jest zreszt w midzynarodowej pisowni fonetycznej (Ligeti posuy si tu 1'3 samogoskami i 13 wybranymi spgoskami). Muzyka tego dziea jest finezyjna, bardzo zmienna, mikrointerwaowa, subtelna i bezporednia. Prawykonanie odbyo si w Grazu 15 X 1973; dyrygowa Friedrich Cerha. (13'30") Kompozycja orkiestrowa San Francisco Polyphony (1974) powstaa na prywatne zamwienie finansisty Ralpha I. Dorfmana i jego ony z okazji 60-lecia San

Francisco Or-chestra (prawykonanie kompozycji odbyo si 8 I 1975 w San Francisco pod dyrekcj Seiji Ozawy). Jak stwierdza kompozytor w kocu lat szedziesitych styl jego muzyki ulega stopniowemu przeksztaceniu. Podczas gdy pierwsze utwory oparte byy na gstych, nieprzejrzystych splotach polifonicznych i na brzmieniach statycznych (technika mikropolifonii"), w dzieach pniejszych polifonia staa si wyrazista, konturowana, gosy otrzymay jasny pod wzgldem melodii i rytmu rysunek. Tkanka muzyczna San Francisco Polyphony skada si z wielu linii melodycznych, ktre s bardziej lub mniej 522 i Lip i s k i samodzielne pod wzgldem rytmu, metryki i ruchu i tworz icie ivesowsk wielowarstwow polifoni. Te rne i rozbiene linie melodyczne s utrzymane razem przez nadrzdn struktur interwaow, tak e rezultatem nigdy nie jest chaos, lecz cile uporzdkowana struktura. Muzyka pena jest obrazowych asocjacji, kontrastw rejestrowych (bardzo wysoko, bardzo nisko), barwna w sposb do wyszukany, bo dziki

stale si zmieniajcej fakturze. (15') KAROL LIPIflSKI * 30 X (4 XI) 1790, Radzy; t 16 XII 1861, Urw pod Lwowem Karol Lipiski wczenie rozpocz nauk gry na skrzypcach u ojca, muzyka-amatora. Przez jaki czas gra rwnie na wiolonczeli, co wpyno na pniejszy, waciwy mu wielki i peny ton. W 1810 zostaje pierwszym skrzypkiem w lwowskim teatrze operowym, w 1812 kapelmistrzem teje orkiestry. Zainteresowany w najwyszym stopniu kunsztem Fagani-niego, mody skrzypek ju wwczas sawny w Polsce wyjeda za granic. W 1818 poznaje wielkiego woskiego wirtuoza, zdobywa jego uznanie. Dwukrotnie razem wystpuj. Sawa Lipiskiego zatacza coraz szersze krgi w krajach Europy Zachodniej. Koncertuje w Niemczech, Polsce i Rosji, w latach trzydziestych w Paryu, Londynie i Wiedniu, otoczony podziwem entuzjazmem suchaczy i krytykw. W 1839 przyjmuje stanowisko koncertmistrza w orkiestrze Opery drezde-skiej; pozostaje tam przez 20 lat, penic rwnie funkcj dyrektora muzyki" w katolickim kociele dworskim. By bardzo wysoko cenionym wykonawc

muzyki kameralnej (grywa z F. Lisztem sonaty skrzypcowe Beethovena). Pod sam koniec ycia, majc lat blisko 70, powraca do swego majtku, znajdujcego si w okolicach Lwowa. Uznany by przez wspczesnych za godnego rywala Pagani-niego. Zawdzicza to wietnej technice i niezwykemu brzmieniu skrzypiec. Uderzajce waciwoci jego gry to pikny, gboki i nony ton, nadzwyczaj precyzyjna intonacja, wielka biego w pasaach i akordach. Zdobycze techniczne Lipiskiego obrazuj najlepiej jego Kaprysy z opusw 2, 10, 27 i 29, stanowice kolejne ogniwo w rozwoju wiolinistyki i stawiajce swego twrc w szeregu takich kompozytorw, jak Tartini, Vivaldi czy Locatelli. Z innych utworw skrzypcowych Lipiskiego wymieni naley ronda koncertowe, polonezy i fantazje na tematy 523 Liszt ' ' ; p; operowe, jak rwnie niedawno odnalezione 3 symfonie. Opera Syrena Dniestru nie miaa nigdy wikszego powodzenia. WziL5 toci natomiast cieszyy si wydane wesp z Wacawem

^ z Oleska (Zaleskim) ludowe melodie galicyjskie polskie i rus1 , kie z wasnym akompaniamentem. Styl utworw Lipiskiego stoi na pograniczu klasycyzmu i wczesnego romantyzmu. " ch

instrumentw dtych, a w czciach skrajnych (Allegro marcidle i Rondo. Allegretto) pulsuj stereotypowe raczej rytmy wojskowe i sycha charakterystyczne sygnay, ale przez wprowadzenie do II {Adagio) i III czci ludowej tematyki zyskuje dzieo swoisty, nowy koloryt. (2-7') h FERENC LISZT ",','

Z czterech reprezentujcych styl wirtuozowski koncertw skrzypcowych Lipiskiego, ktre swego czasu zyskay znaczn popularno, do dzi grywany bywa drugi, Koncert wojskowy Ddur op. 21 (Concerto militalre), utwr zwarty, wartki, obfitujcy w interesujce pomysy melodyczne, ywy rytmicznie, silnie skontrastowany. Typ koncertw wojskowych" bardzo lubiany by od czasu rewolucji francuskiej i wielu kompozytorw pisao na przeomie XVIII i XIX w. tego rodzaju dziea, do ktrych charakteru nawiza te Beethoven w swoim Koncercie fortepianowym Es-dur. Gdy jednak na og w banaln cao wplatano tylko mniej lub bardziej pomysowe efekty wojskowe" (marszowe rytmy, fanfary, werble itp.), to Koncert Lipiskiego ma swj wyrany profil. Wprawdzie i tu nie brak przepisowego" skadu

*22 X 1811, Raiding (Doborjan); 131 VII 1886, Bayreuth Fenomenalne zdolnoci Liszta, syna oficjalisty dbr ksicia Esterhazego, sprawiy, i 9-letni chopiec wystpuje ju publicznie jako pianista. W 1821 udaje si do Wiednia na studia kompozycji u A. Salieriego i fortepianu u K. Czernego. Dwa lata : pniej koczy nauk; wyrusza z ojcem w podr do Parya i Londynu, zdobywajc wszdzie oszaamiajce powodzenie. Do 1835 przebywa w Paryu (szczeglne znaczenie dla jego twrczoci miao zetknicie si tam z Chopinem, Berliozem i Paga-ninim). Lata nastpne to nieprzerwane pasmo wdrwek koncertowych; Liszt przemierzy cay kontynent, od Portugalii po c wschodnie krace Europy, Rosj, a nawet Turcj. By pierw-

! Liszt szym wirtuozem w nowoczesnym znaczeniu; wprowadzi -form caowieczorowego recitalu, odway si powici cay wystp utworom jednego kompozytora. Rok 1848 zastaje Liszta w Weimarze na stanowisku nadwornego dyrygenta ksicia Karola Aleksandra. Do 1859 trwa okres niezwykle intensywnej, repertuarowo rewolucyjnej pracy dyrygenckiej. Liszt wystawia m. in. opery Wagnera, utwory sceniczne Schumanna, Berlioza, Beethovena, Schuberta, Webera, Haendla, Glucka. Lata te s szczeglnie wane w jego twrczoci (w 1852 porzuca karier wirtuozowsk, koncentrujc si przede wszystkim na kompozycji). Powstaj poematy symfoniczne, z ktrych najwybitniejsze to: Prometeusz, Tasso, Preludia, Orfeusz. Mazepa, dalej Symfonia dantejska, Symfonia faustowska. Koncert fortepianowy Es-tur, Totentanz na fortepian z orkiestr, fortepianowe Harmonies Poctlqu.es et Rellgleuses, ballady a-moll i h-moll, Sonata h-moll, Etudes d'Executlon Transcenclante Ann'es de pelerinage. Ma ju w swym dorobku kilkadziesit pieni na glos z fortepianem. W 1859 Liszt opuszcza Weimar; wikszo

czasu spdza odtd w Rzymie. ywe od najmodszych lat i wci wzrastajce zainteresowania religijne doprowadzaj do przyjcia w 1865 niszych wice kapaskich. Fakt ten nie wpywa na zmian kierunku dziaalnoci Liszt nadal podruje, wystpuje i komponuje. Od 1872 jest dyrektorem konserwatorium w Budapeszcie, prowadzi bardzo yw dziaalno pedagogiczn (m. in. uczniami jego byli Klindworth, Tausig, Bulowi z Polakw J. Zarbski). Zmienia si natomiast tematyka i charakter twrczoci. Po 1860 przewaaj kompozycje religijne: o'ratoria (Legenda o sto. Elbiecie, Chrystus, SuAty Stanistaw), fortepianowe {Dwia legendy: wity Franciszek z Asyu kacy do ptakw i wity Franciszek a Paulo kroczcy po falach), hymny (Hymn do iw. Franciszka, wiata Cecylia), motety, msze, requiem. W owym okresie powstaj rwnie: II Koncert fortepianowy A-dur i Walc Mefisto". Obraz twrczoci Liszta byby niepeny bez wzmianki o olbrzymiej iloci transkrypcji fortepianowych (m. in. znakomite transkrypcje pieni Webera, Schuberta, Schumanna) i wycigw dokonanych z oper (m. in. Mozarta, Aubera, Belliniego, Doni-zettiego, Meyerbeera, Verdiego, Wagnera), symfonii i

innych kompozycji instrumentalnych (J. S. Bacha, Berlioza, Webera, Schuberta). Twrczo Liszta, odrzuciwszy przerysowany niekiedy patos, koturnowo, mao artystycznie uzasadnion brawurow popiBOWO, odegraa w historii muzyki olbrzymi rol. Najwiksze zdobycze kompozytora to: stworzenie formy programowego poematu symfonicznego, wzbogacenie kolorystyki orkiestrowej, 525 Liszt ,, rozwinicie techniki instrumentalnej, stworzenie nowoczesnej faktury i techniki pianistycznej. Rewelacyjne okazay si harmoniczne pomysy Liszta daleko posunite alteracje, chro-matyka wychodzca ju waciwie niekiedy poza granice funk cyjnoci, ostra dysonansowcs czerpali z nich Wagner, , -. B. Strauss, Reger, nawet jeszcze i Skriabin. "' cfi DZIEA ORKIESTROWE

Gdyby przejrze programy koncertw symfonicznych ostatnich stu lat, okazaoby si prawdopodobnie, e Preludia s jedn z najczstszych pozycji. A dzieo to mona przecie sysze nie tylko w filharmoniach ju sam Liszt nazywa je artobliwie muzyk ogrdkow", poniewa tak czsto wykonywane byo na bardzo rnych imprezach. Kompozycja, ktrej prawykonanie odbyo si 23 II 1854 w Weimarze, pomylana bya pocztkowo jako uwertura do chralnego dziea pt. Cztery ywioy (wg tekstu Jzefa Autran). Niedostatki tekstu wpyny na to, e Liszt zaniecha pracy nad czciami wokalnymi, a opart na ich tematach uwertur przerobi i opublikowa jako samodzielny utwr. Uwertura do Czterech ywiow nigdy by pewnie nie otrzymaa prosramu, ale poniewa teksty poetyckie chrw nie tumaczyy jej ju po dokonanych zmianach, pocz kompozytor szuka wiersza nadajcego si do gotowego utworu i znalaz go w Nouvelles meditations poetiues Alfonsa Lamartine'a, a cilej w XV medytacji Les Preludes". Czytajc jednak ten przydugi nieco wiersz, trudno rozpozna, e to wedug niego napisa Liszt swj literacki komentarz w partyturze:

Czy ycie nie jest szeresiem preludiw do owej nieznanej pieni, ktrej pierwsz wznios nut intonuje mier? Mio iest wietlan jutrzenk kadego serca. Lecz komu dane byo unikn zniszczenia pierwszych rozkoszy szrzcia przez huczc burz, ktra zimnym oddechem rozpdza jego tpkne iluzje i miertelnym gromem niszczy jego otarz nadziei a ktra najgbiej zraniona dusza nie chciaaby po takich wstrzsach pieci swych wspomnie w miym z a-ciszu wiejskiego ycia? Ale m nie zniesie dugo przyjemnego spokoju wrd kojcych nastrojw przyrody i gdy zabrzmi bojowy sygna surm, pospieszy na niebezpieczny posterunek, by w zgieku zyska pen wiadomo siebie samego i swojej si y." Historia Preludiw i ich program" wskazuj, e instro-wane byy one nie pozamuzycznym tematem, lecz wasnymi 526 Liszt przeyciami i wzruszeniami kompozytora, e stanowi jedn z najbardziej osobistych kart twrczoci Liszta. Wbrew pozorom, sugerowanym przez pierwsze zdanie wstpu, nie maj Preludia jakiego metafizycznego

podoa ideowego. Wybierajc tylko te momenty, ktre uwaa za najwaniejsze w swoim yciu i w losach kadego czowieka, stan tu Liszt na realnym gruncie bardziej ni w jakimkolwiek ze swych 12 poematw symfonicznych i stworzy arcydzieo gboko humanistyczne, przekonywajce bezporednioci i szczeroci uczuciowej wymowy. W tym te kryje si przede wszystkim tajemnica trwaej wieoci Preludiw. Preludia s zarazem najlepiej zorganizowanym" poematem symfonicznym Liszta. Szereg zrnicowanych nastrojowo obrazw, z jakich skada si dzieo, tworzy jednolit, mocno sce-mentowasn cao, rozwijajc si w wartkim i treciwym toku narracji muzycznej. Waciwa Lisztowi umiejtno rozwijania kompozycji z niewielu zwizych motyww lub krtkich tematw wici tu triumf 9 wstpnych taktw stanowi zalek, z ktrego rozwija si cao. Unisonowy temat, powracajcy w rnych przeksztaceniach rytmicznych, w odmiennym owietleniu harmonicznym i nastrojowym, w cigle nowej oprawie instrumentalnej, decyduje o muzycznym profilu dziea. Przy tym adnych duyzn, momentw wahania, pustych efektw, lecz

prno tematyczna, niezwykle trafna, bogata i zrnicowana instrumentacja. To prawdziwa bomba muzyczna", ktrej adunek szczerego uczuciowego wyrazu i przekonywajcy dramatyzm interesuje i trzyma w napiciu od pierwszych do ostatnich taktw. Zrozumiae jest, e dzieo musiao od pierwszego wykonania porywa suchaczy, e stao si popisowym utworem najlepszych orkiestr i dyrygentw. (18') Mazepa. Pene tajemnic i grozy, przy tym otoczone nimbem bohaterstwa dzieje Iwana Stefanowicza Mazepy pocigay fantazj wielu twrczych a romantycznych umysw. Jego romans z on jednego z magnatw na dworze Jana Kazimierza, okrutna kara przytroczenie nagiego do grzbietu wypdzonego w bezkres stepu konia ocalenie przez Kozakw, ktrych hetmanem zosta potem, odstpstwo od cara Piotra Wielkiego i ucieczka po bitwie pod Potaw do krla szwedzkiego, Karola XII, wreszcie mier w zagadkowych okolicznociach stay si osnow poematw Byrona, Wiktora Hugo, Puszkina, dramatu Sowackiego. Opery, ktrych libretto podejmuje wtki z ycia Mazepy, pisali Wosi, Francuzi, Adam Minchejroer (wg Sowackiego) i Piotr Czajkowski

(wg Puszkina); balet osnu na tej samej kanwie treciowej Tadeusz Szeligowskd. 527 Liszt Romantyczna historia kozackiego atamana frapowaa Liszta od wczesnej modoci i ju jako 15letni chopiec skomponowa fortepianowy utwr MazeppaStudie, na ktrym opar pniej (1873) potn Etiud koncertow d-moll Mazepa". To dzieo, jeden z najbardziej zadziwiajcych czynw kompozytorskich modego Liszta, stao si szkicem poematu symfonicznego Mazepa, ktrego prawykonanie odbyo si 16 IV 185!. Partytura Mazepy poprzedzona jest wierszem W. Hugo pod tym samym tytuem. Dzieli si ona na dwie czci, z ktrych pierwsza jest wizj szalonego galopu i zapowiada przyszy triumf Mazepy, druga za ma charakter refleksyjny: posta atamana symbolizuje jak gdyby kad nieprzecitn jednostk, ktr geniusz niesie poprzez upadki i wzloty do ostatecznego zwycistwa i triumfu. Ta druga cz wiersza jest ideowym komentarzem poematu; tre pierwszej odnajdujemy w muzyce. Mazepa to jeden z najbardziej

wizualnych" poematw symfonicznych Liszta. Nader jasny jest jego podzia. Galop, omdlenie, triumf takie tytuy mona by nada trzem kolejnym ogniwom. Nie majc zamiaru opowiada" historii Mazepy, daleki zawsze w przeciwiestwie do Berlioza od fotograficznej dokadnoci, wybra Liszt te trzy zasadnicze elementy akcji i zestawi je prawie bez przejcia. Uwaga jego skoncentrowaa si przede wszystkim na koszmarnej jedzie Mazepy, przywizanego do grzbietu pdzcego konia. Jak trzask bicza zmieszany z przeraliwym okrzykiem otwiera dzieo dysonansowy akord instrumentw dtych z rwnoczesnym uderzeniem w talerz i odtd trzy czwarte partytury zajmuje muzyczna wizja tego wstrzsajcego widowiska. Instrumentom smyczkowym powierzy kompozytor gwn rol w ilustrowaniu oszaamiajcego pdu i ttentu kopyt. Natomiast temat Mazepy", symbolizujcy jego nieugit rnoc, naley w pierwszym rzdzie do instrumentw dtych. Jako rodka muzycznej charakterystyki w rodkowym ogniwie (Andante mesto) uy Liszt instrumentalnego recytatywu; harmonia milczy, miast pynnej melodii zacinajce si frazy uamki tematu Mazepy". Pospny nastrj sceny

omdlenia podkrelaj ciemne barwy niskich rejestrw instrumentw smyczkowych i dtych drewnianych. Ostatnia cz (Allegro marciale) jest apoteoz triumfu Mazepy. Ksicia Ukrainy", zwyciskiego hetmana, wita wojowniczy marsz kozacki o punktowanych rytmach i jake charakterystycznych akcentach. Przetworzony jeszcze raz temat Mazepy" staje si na koniec hymnem jego bohaterstwa. Pierwsza cz Mazepy, stanowica gwny zrb dziea, czyni ze najbardziej miay z poematw symfonicznych Liszta, 528 ; '> Liszt wyprzedzajcy daleko swoj epok. By wywoa uczuciowe i obrazowe skojarzenia, sign kompozytor do rodkw, ktre szokoway wielu wspczesnych. Usunicie melodii na plan dalszy, przyznanie czynnikowi rytmicznemu decydujcego znaczenia, miae operowanie dysonansem oto istotne osignicia Liszta w Mazepie. Tu zaprezentowa on take szczyty swej sztuki instrumentacyjnej. Z wirtuozeri operuje wielk orkiestr symfoniczn, usamodzielnia poszczeglne instrumenty, wykorzystuje ich

moliwoci techniczne. Orkiestra brzmi wietnie od pierwszego do ostatniego taktu, jak chyba jeszcze tylko w Preludiach. Nie ma te zbdnych powtrze czy nudnych rozwlekoci. Muzycznodramatyczna akcja rozwija si konsekwentnie, a konstrukcja, tematy (zwaszcza temat gwny w rnych przeobraeniach) i harmoniczny koloryt dostosowane s znakomicie do charakteru dziea. Jakikolwiek byby stosunek dzisiejszego suchacza do Mazepy, pozostanie on klasycznym wzorem kompozycji dwikowo-opisowej. (13') Tasso. Lamento e trionfo. Gorzkie ycie Torpuata Tassa (1544 1595) stao si tematem wielu utworw literackich pira Byrona, Lamartine'a, Leopardiego i in. Piewc swego tragicznego losu znalaz woski poeta take w Johannie Wolfgangu Goethem. Wystawieniem dramatu Goethego Tor-guato Tasso postanowi teatr w Weimarze uczci obchodzon uroczycie w caych Niemczech 100. rocznic urodzin (28 VIII 1849) twrcy Fausta. By doda blasku przedstawieniu, poproszono Liszta o skomponowanie muzycznego prologu. Liszt chtnie podj interesujcy go od dawna temat. Jakkolwiek do dnia premiery pozostao tylko kilka tygodni, wywiza si z powierzonego mu zadania, tworzc

dzieo, ktremu nada form uwertury. Widocznie jednak napisana pospiesznie kompozycja nie zadowalaa autora, gdy 5 lat pniej (19 IV 1854) na koncercie w weimarskim teatrze wystpi z poematem symfonicznym Tasso. Lamento e trionjo, ktry chocia spokrewniony tematycznie z uwertur jest dzieem cakowicie nowym. Zamysem Liszta, podkrelonym w podtytule dziea i w podziale partytury na dwie czci, byo dwikowe przedstawienie wielkiej antytezy zapoznanego za ycia, lecz po mierci opromienionego saw geniusza." Taki jest ideowy program poematu, ktrego szczegowy plan podaj dalsze sowa ze wstpu: Tasso kocha i cierpia w Ferrarze, zosta pomszczony w Rzymie, a yje dzi jeszcze w ludowych pieniach Wenecji. Te trzy momenty nie daj si oddzieli od jego nieprzemijajcej sawy. Aby je muzycznie odda, wywoalimy jego wielki cie, ktry i teraz snuje si po lagunach weneckich; pniej ukazao si nam jego oblicze, dumne i mean34 Przewodnik koncertowy 529 Liszt cholijne, spogldajce na zabawy Ferrary, gdzie stworzy swe

mistrzowskie dziea, i w kocu pospieszylimy za nim do Rzymu, wiecznego miasta, ktre obdarzyo go koron sawy i tak uczcio w nim mczennika i poet [.] Aby nada naszej idei nie tylko autorytatywno, lecz take blask prawdy [.] wybralimy jako temat naszego poematu muzycznego melodi, na ktr w trzy stulecia po mierci poety piewaj weneccy gondolierzy pocztkowe sowa jego Jerozolimy: Wojn pobon piewam i Hetmana, ktry wity grb Paski oswobodzi". (prze. Piotr Kochanowski) Na tej ludowej melodii weneckiej oparty jest cay poemat. Ona stanowi gwny temat, z niej rodz si poboczne myli, jej przetwarzanymi motywami charakteryzowane s rne sytuacje, a raczej nastroje. Tasso naley do najlepszych poematw symfonicznych Liszta. Wyrany i logiczny plan programowy, zwarta konstrukcja i silna wymowa wyrazowa s zasadniczymi walorami dziea. Wprawdzie Liszt przyobleka w szat dwikow na ogl te tematy literackie, ktre silnie wzruszay go i poryway, lecz dopatrujc si w yciu Tassa podobiestw z wasnym losem nie zrozumianego w peni twrcy, szczeglnie wiele

pasji woy wanie w ten poemat. I rzecz charakterystyczna: pierwsza, dusza cz Lamentacja jest nieporwnanie bardziej gboka, decydujc o ywotnoci caego dziea. Tu, gdzie Liszt stara si odda nieobce sobie cierpienia i rozterk, muza jego przemwia szczerze i arliwie. Wobec uczuciowej, przejmujcej blem i smutkiem Lamentacji, druga cz Triumf nie sprawia rwnie przekonujcego wraenia. Jej instrumentalny blask to-rzec mona patetyczna dekoracja, kryjca brak powaniejszej treci; instrumentacja, cho pozornie bogata i efektowna, budzi niedosyt. By moe, Liszt uwiadomi sobie nierwno artystycznego poziomu obu czonw swego dziea; moe te nurtujcy go nadal problem Tassa spowodowa, e w 1868 powrci po raz trzeci do tego tematu, piszc Triumf pomiertny Tassa (Le Triomphe funebre du Tasso), okrelony przez kompozytora jako Epilog do poematu symfonicznego Tasso. Lamento e Trionfo". W tym utworze, bardzo rzadko wykonywanym, chocia ciekawszym od drugiej czci poematu, dostrzec mona reminiscencje jego gwnego tematu. (18') Orfeusz czwarty, najkrtszy poemat symfoniczny Liszta

napisany w styczniu 1854, a wykonany po raz pierwszy 16 II 1854 w Weimarze pod dyrekcj kompozytora powsta 530 \Liszf jako prolog do uroczystego przedstawienia synnej opery Gluc-ka Orfeusz i Eurydyka. Jak wynika z duszego, poprzedzajcego partytur komentarza, dzieo nie jest jeszcze jedn muzyczn wersj greckiej legendy. Posta natchnionego piewaka staa si dla Liszta uosobieniem sztuki i jej uszlachetniajcego wpywu. Tworzc dwikow apoteoz sztuki, nie wprowadzi kompozytor w muzyce Orfeusza mocnych kontrastw nastrojowych, zrnicowanych silnie temp, poniecha nawet owych dobitnych motyww, sucych mu zwykle do uplastycznienia zasadniczych momentw programu; nie ma te wyranych czonw konstrukcyjnych. Szlachetne w proporcjach dzieo rozwija si w szerokim, nie koczcym si" nurcie melodyczno-harmonicznym, ktry ma swe rdo w gwnym, wprowadzonym na pocztku temacie (rogi, fagoty, smyczki). Muzyka faluje agodnie i tylko chwilami spitrza si bardziej

burzliwie, co jednak jeszcze wyraniej podkrela zasadniczy, liryczny charakter caoci. Krtkie frazy melodyczne wtopione w harmoniczne podoe zmieniajcych si czsto tonacji, niemal zupeny brak nikej zreszt i w innych poematach symfonicznych Liszta polifonii orkiestrowej, osobliwa jednostajno tempa (Andante moderato Molto piu Lento Andante con moto Langsam) to swoiste cechy dziea. W deniu do oddziaywania nie wyranym rysunkiem melodii, lecz barw, samym dwikiem, jego rnymi odcieniami i zestawieniami, ukazuje si tu Liszt jako jeden z prekursorw muzycznego impresjonizmu. (11') Symfonia faustowska w 3 obrazach charakterystycznych (wedug Goethego), na wielk orkiestr, tenor solo i chr mski, brzmi peny tytu dziea, ktre uchodzi za najwiksze osignicie Liszta na polu symfoniki. Jednoczenie przedstawia ono punkt szczytowy w zakresie swojego gatunku symfonii programowej wyksztaconego ostatecznie przez H. Ber-lioza. Autorowi Symfonii fantastycznej dedykowa zreszt Liszt swoj napisan w 1854 kompozycj. Forma symfonii zachowana jest w niej raczej zewntrznie, w podziale na 3 czci, bowiem w tych

ramach pojawianiem si tematw, ich przetwarzaniem czy powrotami rzdz nie tyle tradycyjne reguy i schematy, ile idea poetycka. Uwaga Liszta: wedug Goethego", wskazuje jednoznacznie rdo inspiracji. Ale kompozytor nie postpuje za akcj pierwowzoru literackiego, lecz jak to te zaznacza maluje dwikami duchowe portrety trzech gwnych jego postaci, nazywajc ich imionami trzy potne rozmiarami czci. Faust. Cztery rne w charakterze, lecz czciowo pokrewne motywicznie tematy (Lento assai Allegro agitato ed appasM" 531 Liszt sionato Andante Grandioso) i ich mutacje tworz muzyczne studium charakterologiczne penego wewntrznych sprzecznoci bohatera tytuowego: szukajcego prawdy filozofa, uywajcego ycia kawalera, tkliwego kochanka, czowieka czynu. Szczeglnie ciekawy jest powolny wstp harmonicznie jeden z najmielszych fragmentw w romantycznej literaturze muzycznej wykorzystujcy intensywnie trjdwiki zwikszone, prawie wtedy nie stosowane, a dopiero u

Debussy'ego znaczenie.

zyskujce

due

Magorzata. To Andante soave jest subtelnie instrumentowa-nym, na wskro lirycznym utworem. Wprowadzony po raz pierwszy przez obj przy wtrze altwki prosty temat, a pniej melodia skrzypiec symbolizuj t wdziczn posta. Jej myli i wspomnienia kr tylko wok ukochanego Fausta. Pojawiaj si wic jego tematy (zwaszcza drugi miosny), by wreszcie sple si z tematami Magorzaty w miosn scen rodkowego epizodu. Sam Magorzat ukazuje w ostatnim ogniwie jej pierwszy temat, powracajcy w wykonaniu 4 solowych skrzypiec. Mefistofeles. Koncepcja tej czci jest najoryginalniejsza. Liszt zrezygnowa tu waciwie cakowicie z wprowadzania nowych tematw (jedyny wyjtek stanowi motyw z wczeniejszego jego utworu Malediction Kltwa), rzeczywicie genialnie ukazujc Mefistofelesa poprzez zdeformowane i ska-rykaturowane, postrzpione i porozrywane tematy Fausta z I czci. 'Rozwija si prawdziwie demoniczne scherzo (Allegro viva.ce ironico], ktre kulminuje w opartej na miosnym temacie Fausta, wciekej fudze. Wszelka moc diabelskiego szydercy i niszczyciela okazuje si

jednak bezsilna wobec czystej mioci i wiary Magorzaty; jej temat rozbrzmiewa niezmieniony w caej swojej promiennej prostocie. Dzieo koczy dokomponowany w 1857 i w wykonaniach czasem opuszczany Chorus mysticns (Andante mistico), muzyczna replika sawnego zakoczenia II czci Goethowskiego Fausta: , > Przemijajce odblaskiem peni; niedosione tutaj si speni; r'niewysowione tutaj si gosi; wieczna kobieco zbawia i wznosi", (przekad E. Zegadowicza) Na tle organw i smyczkw < piewa najpierw chr mstel, a potem docza si tenor; potna kulminacja prowadzi do uroczystego zakoczenia. (65') 532 Liszt Symfonia dantejska {1856) miaa mie pocztkowo analogicznie do Boskiej komedii trzy czci: Pieko, Czyciec, Raj. Ostatecznie ograniczy si jednak Liszt (prawdopodobnie za rad

Wagnera) do skomponowania tylko dwch pierwszych, piszc jako zakoczenie Magntficat z chrem sopranw i altw. Zwizki z form symfonii s wic nawet zewntrznie wtlejsze ni w Symfonii jaustowskiej. Liszt tworzy tu cakiem swobodne nastrojowe obrazy symfoniczne, inspirowane wprawdzie arcydzieem Dantego, lecz bardzo luno zwizane z jego treci. Interno. Per me si va nella citta dolente. Lasciate ogni speranza voi ch'entrate" (Przeze mnie droga do boleci grodu. Rzucie nadzieje, wy, co tu wchodzicie"; przekad A. wi-derskiej) te sowa, wypisane u Dantego nad wrotami pieka, zamieci rwnie Liszt na pocztku partytury I czci; brzmi one twardo w inaugurujcym j fortissimo temacie puzonw i tuby. Dwukrotne powtrzenie prowadzi do gwatownej kulminacji i. w gb piekielnej otchani. Wszystkimi dostpnymi sobie rodkami maluje Liszt jej groz. Wrd jkliwych ptonowych motyww, niby pomienie wystrzelajcych rytmicznych fraz, .rozdzierajcych jak krzyk dysonansw, wrd przeraliwych omotw, sykw i westchnie przebyskuje to w tej, to w innej rytmicznej postaci chromatycznie zstpujcy motyw gamowy, sycha grony temat pocztkowy. W rodkowym epizodzie ukazuje Liszt tragiczn

par kochankw, Paola i Francesc (por. Czajkowskiego Francesca da Rimini), ktrych mioci nie zmogy nawet piekielne katusze. T delikatnie in-strumentowan scen liryczn naley zaliczy do melodycznie i brzmieniowo najbardziej urokliwych fragmentw orkiestrowych Liszta. Purgatorio. W progi czyca wprowadza Liszt cichym falowaniem skrzypiec, migotliwymi dwikami harfy, stonowanym brzmieniem instrumentw dtych drewnianych, ktre rozwijaj kwartowy motyw rogu w lekko unoszc si melodi. Ta spokojna kraina nie jest jednak jeszcze miejscem wiecznej szczliwoci: z krtkich, niespokojnych motyww wyania si nabona pie, a potem z porozrywanego jakby westchnieniami tematu wysnuwa si symbolizujca udrk i nadziej czycowych dusz fuga (Lamentoso), wybrzmiewajca po osigniciu potnej kulminacji w nastroju penej pokory rezygnacji. Zakoczenie dziea stanowi w mistycznej aurze dwikowej utrzymane Magnificat, ktrego wykonawcami s eski lub lepiej -- chopicy chr i zmniejszona orkiestra (smyczki, instr. dte drewniane, harfa,

fisharmonia). Nb. Liszt napisa jeszcze 533 Liszt drug wersj, koczc si wspania kulminacj chru i orkiestry. (46') DZIEA NA ORKIESTR FORTEPIAN I

Mao dzi ju znany kompozytor i pianista angielski Henryk Litolff (184144 by dyrygentem w Warszawie), rozbudowujc schemat swych piciu Concertos symphonigues do czterech czci, zbliy jak wskazuje nazwa tych dzie form koncertu instrumentalnego do formy symfonii. Jednoczenie wyznaczy orkiestrze bardziej ni dotychczas odpowiedzialn rol: staa si ona co zapocztkowa ju zreszt Beethoven nosicielk gwnych myli, podczas gdy fortepianowi przypada rola instrumentu wspuczestniczcego, z siln tendencj wirtuozowsk. Do tych innowacji nawiza w swoich dwch koncertach fortepianowych Liszt: fakt ten znalaz wyraz choby w zadedykowaniu Koncertu Es-dur wanie Henrykowi Litolffowi, a take w okreleniu Koncertu A-dur

nazw Concerto sym-phonique. Lecz u Liszta ideowa tre warunkowaa kadorazowo odbiegajc od cisych schematw form. Formotwrczym elementem jego koncertw czy poematw symfonicznych by zawsze dramatyzm. Wszystko, co sprzeciwiao si logicznemu rozwojowi myli poetyckiej w koncercie: dugie, powtarzajce si partie orkiestry, czy uwicone tradycj wirtuozowskie epizody musiao odpa, a orkiestra i fortepian otrzymay rwnorzdne role. Koncerty Liszta s muzyk programow w sensie beethovenowskich uczuciowych wypowiedzi, bdcych odbiciem przey i nastrojw. Koncert Es-dur przedstawia wietne poczenie swobodnej formy poematu symfonicznego z typem wirtuozowskiego koncertu instrumentalnego. Byskotliwa technika gry stoi na usugach treci muzycznej i na odwrt treciowy sens kompozycji trudno jest sobie wyobrazi bez tej olniewajcej szaty zewntrznej. Std te pynie niezwyka jednolito koncepcji, ktra zespala cztery czci Koncertu w organiczn cao, opart na szeroko rozbudowanym schemacie ABA i wykorzystujc czoowy temat jako myl przewodni dziea.

Koncert Es-dur wykonany zosta po raz pierwszy w Weimarze 17 II 1855 przez kompozytora i orkiestr pod dyrekcj Hektora Berlioza; odtd datuje si jego niesabnca popularno. Olbrzymie powodzenie Koncertu Es-dur tkwi przede wszystkim w jego wyjtkowym rozmachu, tym poniekd wgier534 Liszt skim temperamencie, pochodzcym nie z trzewego wyrozu-mowania, lecz bdcym czci penej ognia i siy natury wielkiego wirtuoza. Z tego samego rda pynie waciwie nie osignite ju pniej wyczucie i wyzyskanie wszystkich moliwoci brzmieniowych fortepianu przy jednoczenie stosunkowo prostej, a tak oryginalnej, charakterystycznej dla Liszta-wirtuoza technice gry. Cz I (Allegro maestoso) o zdecydowanym, bohaterskim charakterze (Es-dur heroiczna" tonacja Beethoyena) wprowadza dwa tematy: pierwszy krtki i wyrazisty w swych mocnych i ostrych rytmach oraz kontrastujcy z nim, pyncy szerok, piewn melodi temat drugi. wietny dyrygent, a zarazem pianista, Hans von Biilow, ktry przez dugi czas

by jedynym interpretatorem nowego, uznanego za niewykonalne dziea, podoy pod pocztkowe tony pierwszego tematu sowa skierowane do przeciwnikw Liszta: Ihr, ihr konnet alle nichts". (Wy, wy nie umiecie nic"). W nastpujcej bezporednio II czci (Quasi adagio) pojawia si nowy materia tematyczny, stwarzajcy spokojny, liryczny nastrj, nie pozbawiony jednak te momentw bardziej dramatycznych. III cz (Allegretto vi-vace) jest scherzem, ktrego nowy, kapryny rytmicznie temat ma rysy niemal diabolicznej, typowej dla muzyki romantycznej artobliwoci. W tej czci, odznaczajcej si szczeglnym bogactwem pomysw rytmicznych, a zarazem wspania in-strumentacj, posuy si te Liszt niezwyczajnym w koncercie instrumentem, a mianowicie trjktem (triangel), co wyszydzi zagorzay przeciwnik kompozytora, wiedeski krytyk Edward Hanslick, nazywajc dzieo Triangelkonzert". W finale (Allegro animato), o charakterze niezwykle miaej fantazji marszowej", pojawiaj si reminiscencje z poprzednich czci, wrd ktrych dominuje energiczny temat gwny dziea. (18'35")

Koncert A-dur, skomponowany w 1848, poddawa Liszt jeszcze w 1856 i 1861 pewnym przerbkom, chocia wykonany zosta po raz pierwszy ju w 1857. W stosunku do heroicznego, na mocnych rytmach opartego Koncertu Es-dur, stanowi on widoczny kontrast, ukazujc w skupionych, nastrojowych zwrotach harmonicznych liryczne strony talentu Liszta. Szczeglnie pikne s partie, gdzie fortepian prowadzi dialog z wiolonczel. Te epizody wiadcz, e w najlepszych synach drczonego problemami, poszukujcego i wzburzonego wieku XIX ya tsknota za jasnoci i spokojem." Podzia caego, jednoczciowego dziea i jego rozwj wyznacza gwny, czoowy temat, ktrego melodia, oparta na tajemniczo brzmicych harmoniach, przeksztaca si nastpnie 535 Liszt w grony marsz, wzbiera namitnym wzburzeniem w starciach midzy fortepianem a orkiestr, ujmuje w skupionym dialogu instrumentu solowego i wiolonczeli i w kocu powraca w marszowym znowu, lecz teraz triumfalnym charakterze. Cel zosta osignity zdaje si

mwi zakoczenie tego w form fortepianowego koncertu ujtego poematu symfonicznego z nie pisanym programem: Walka i zwycistwo czowieka". (20') Znacznie rzadziej ni nalece do elaznego repertuaru pianistycznego oba koncerty fortepianowe Liszta syszy si inne koncertowe dziea, skomponowane przeze na fortepian i orkiestr, a mianowicie programowy w charakterze Danse macabre oraz Fantazj wgiersk. Z tych dwch dzie Fantazja wgierska warta jest poznania i czstszego przypominania. Pocztkowo opatrzona tytuem Fantazja na ludowe tematy wgierskie, jest w zasadzie dokonanym przez Liszta w 1860 swobodnym opracowaniem fortepianowej XIV Rapsodii wgierskiej (1854) i ukazuje Liszta z najlepszej strony jako frapujcego pianist, niewyczerpanego w pomysach improwizatora wietnego kompozytora. Trzy gwne tematy Fantazji: peen rozmachu hymn wgierski z charakterystycznymi synkopowanymi antycypacjami rytmicznymi, Allegretto alla Zingarese imitujce cymbay w wysokich rejestrach fortepianu i ognista melodia taneczna decyduj o obliczu dziea. czone niewymuszenie rapsodyczr-no-

improwizacyjnymi epizodami, powracaj na zmian w efektownym ujciu pianistycznym i wietnej oprawie orkestral-nej. (15') Napisany w 1849 utwr koncertowy na fortepian i orkiestr pod efektownym tytuem Danse macabre (Taniec mierci) cieszy si kiedy duo wikszym powodzeniem i wyej by ceniony ni oba koncerty fortepianowe czy Fantazja wgierska. Dzi jest odwrotnie. Danse macabre rzadko figuruje w repertuarze pianistw; wyblaka jego programowa tre, upiorne w zamyle kompozytora wizje muzyczne nie wywouj ju zamierzonego wraenia. Bezspornym jednak walorem dziea jest nadal jego wietny pianizm i wysokiej klasy kunszt kompozytorski. Dzieo powstao pod wraeniem znajdujcego si .w Camposanto w Pizie obrazu Triumf mierci, ktrego autorstwo przypisywano jaki czas (niesusznie zreszt) malarzowi Orcagnie. Wzorem Symfonii fantastycznej Berlioza, gdzie w czci obrazujcej sabat czarownic posuy si on melodi sekwencji Dies irae, take i Liszt wykorzysta ten temat jako podstaw do wysnucia dwudziestu kilku wariacji. Po burzliwej 536

' Log othetis kadencji fortepianu pojawia si melodia tematu najpierw w smyczkach i instrumentach dtych drewnianych. Szybko zmieniaj si nastpnie wzburzone, dramatyczne, pospne lub grone obrazy wszechwadnej potgi mierci w kolejnych wariacjach, a wreszcie na zakoczenie powraca znowu temat Dies irae w caym swoim pospnym majestacie. (16') h ANESTIS LOGOTHETIS *ff X 1921, Burgas Austriacki malarz i kompozytor pochodzenia greckiego. W Wiedniu odby studia plastyczne (wydzia grafiki), w tamtejszej Akademii studiowa take kompozycj i fortepian. Logothetis reprezentuje kracowy kierunek w muzyce wspczesnej. Wyszedszy od grafiki absolutnej, nadawa jej stopniowo sens muzyczny, precyzowa ukady czasowe, tworzc w ten sposb zarysy formy. Grafiki muzyczne Logothetisa nie s przeznaczone ani dla okrelonej iloci wykonawcw, ani dla okrelonego sposobu wykonania; wedug sw twrcy, mona je rwnie dobrze gra, jak taczy czy przedstawia. Waniejsze kompozycje: muzyka graficzna Katalysator 1960, Kulminatlon 1961, Tonbiindel 1961, M&andros 1963, Dyna-polis 1963, Odyseja 1964, Labyrlnthos 1965, Subllmatlonen 1968, wszystko na dowoln obsad; balet Katarakt IIIIII + II, Ver-kettung I/II/I + II, Cycloide I/IIIIII/I + II + III, Novae, Rejle-xe IIIIII + II; Polynom na orkiestr w 5 grupach 1958, Agglo-meration na skrzypce z towarzyszeniem (lub bez) orkiestry smyczkowej 1960, Pyrijlegheton Acheron Kokkytos na 3 chry i instrumenty 1971; balet na tam Fantasmata 1960, Emanationen na klarnet i tam 1973. ch Dynapolis (1963) na dowolny skad orkiestrowy przedstawia typ charakterystycznej dla kompozytora partytury graficznej, ktrej realizacja polega na przechodzeniu dwunastbminutowej drogi". Pewne partie partytury utworu zblione s do grafiki, jak znamy z muzyki akcyjnej, w tym wypadku polegajcej na indywidualnym rozumieniu grafw 'jako sugestii wykonawczych, inne partie stanowi dowolny twr graficzny, dajcy si interpretowa zupenie swobodnie. Poszczeglne zjawiska dwikowe sygnalizowane s

przez znaki powizane z czasem trwania kompozycji. (12') 537 Lut o slaw ski Odyseja na dowoln ilo wykonawcw (1964) jest partytur par excellence graficzn, przy czym grafika nie ma tu suy jako podkad do swobodnej improwizacji, lecz powinna przekazywa cigi zdarze dwikowych o okrelonej charakterystyce. Kompozytor posuguje si znakami trojakiego rodzaju: 1. sygnay akcyjne, 2. sygnay asocjacyjne, dotyczce dynamiki, barwy,, artykulacji, charakteru brzmienia itp., 3. symbole wysokoci, nie umiejscawiajce dwikw w skali wykonawczej, lecz mimo to sugerujce jako materiau dwikowego. Odyseja skomponowana zostaa na jednej karcie, na ktrej naklejono kart celofanow z rysunkiem wyznaczajcym kierunek odczytywania muzyki z partytury. Dobr instrumentw jest cakowicie dowolny. Zapis przedstawia tylko najoglniejszy przebieg utworu, rnicujc graficznie gsto brzmienia, rodzaj artykulacji i dominacj okrelonych elementw. WITOLD LUTOSAWSKI

*25 I 1913, Warszawa Witold Lutosawski, najwybitniejszy wspczesny kompozytor polski, rozpocza. studia muzyczne w 6. roku ycia. Pocztkowo uczy si. gry na fortepianie, potem (192430) na skrzypcach. Studia w konserwatorium warszawskim (fortepian u J. Le-felda, kompozycja u W. Maliszewskiego) ukoczy z dwoma dyplomami: pianistycznym (1936) i kompozytorskim (1937); powici si jednak wycznie kompozycji. Od 1963 dziaa rwnie jako dyrygent wasnych dzie. Jest laureatem wielu nagrd polskich i zagranicznych, w okresie 1959 65 by czonkiem zarzdu, pniej wiceprzewodniczcym, a od 1969 czonkiem honorowym Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Wykada w USA. Sztokholmie, Kopenhadze i w Aarhus, w Tanglewood, Dartington i Essen. Jest czonkiem Amerykaskiej Akademii Sztuki i Literatury i szeciu europejskich Akademii Muzycznych i Akademii Sztuk. Nadzwyczaj oryginalny, obdarzony wielk wraliwoci smaku artystycznego, indywidualny w pomysach, wysun si Lutosawski na czoo twrcw europejskich. Wrd

mnogoci kierunkw, tendencji i eksperymentw, waciwych dzisiejszej muzyce, wypracowa odrbny, wasny jzyk dwikowy, stworzy specyficzn, oryginaln stylistyk. Podstawy swego stylu ksztatuje w kompozycjach z lat 193344; wypracowuje wasn technik, kunsztown faktur, eksperymentuje w zakresie harmonii, Lut o saw ski formuje wasn estetyk. W latach czterdziestych pojawia si w jego dzieach nowy element folklor; dostarcza on kompozytorowi materiau melodycznorytmicznego, nigdy dosownych cytatw. Zwrot ku stylizacji ludowej nastpi rwnoczenie z tendencj do uproszczenia faktury, do form drobniejszych. Syntez tych dwch nurtw stanowi Koncert na orkiestr dzieo zadziwiajce precyzj i doskonaoci techniki, oryginalnoci faktury, odkrywczoci pomysw kolorystycznych i rozplanowa dynamicznych. Kompozytora interesuj szczeglnie zagadnienia metrorytmik; w tej dziedzinie osiga on rezultaty niezmiernie ciekawe i oryginalne. Rytm jest w jego utworach czynnikiem formalno-konstruktywnym. w Grach weneckich Lutosawski wprowadza technik aleatoryczn:

przy okrelonej konstrukcji utworu zakada dowolno wykonania. W Trzech poematach Henri Michauy: dyscyplina dwikowa czy si z bogactwem inwencji tematycznej i fakturalnej. Na plan pierwszy wysuwa si teraz problematyka formalna: czenie rnych metod komponowania cisego i aleatorycznego dajcych efekt swobodnego przepywu czasu. Sum artystycznych osigni jest Livre pour orchestre wytwr mistrzowskiej wy obrani kolory sty czno-brzmienio we j. Najwybitniejsze dziea: orkiestrowe Wariacje symfoniczne 1938, I Symfonia 1947, II Symfonia 1967, Uwertura na smyczki 1949, Maia suita (wersja kameralna 1950, symfoniczna 1951), 10 tacw polskich na orkiestr kameraln 1953, Koncert na orkiestr 1954, Preludia taneczne 1954, Muzyka alobna 1958, 3 postludia 1958 61, Gry weneckie 1961, 3 poematy Henri Mi-chaux na orkiestr i chr 1963, Livre pour orchestre 1968, Koncert wiolonczelowy 1970, Miparti 1976, Novelette 1979; kameralne 30 drobnych utworw na instrumenty de.te 1944, Trio na obj, klarnet i fagot 1945, Kwartet smyczkowy 1964, Preludia i fuga na 13 instrumentw 1972; fortepianowe Sonata 1934, Wariacje na temat Paganiniego na 2 fortepiany 1941,

Melodie ludowe 1945, Bukoliki 1952; utwory wokalne pieni na gos i fortepian, piosenki dziecice, m. in. Slomkowy lacuszek 1931, Lacri-mosa na sopran i organy 1937, Tryptyk lski na sopran i orkiestr 1951, 5 pieni na gos i 30 instrumentw do sw K. Iakowiczwny 1958, Paroles tiss^es na tenor i orkiestr kameraln do tekstu J. F. Chabruna 1965, Les espaces du sommeil na baryton i orkiestr do tekstu R. Desnosa 1975; muzyka radiowa, filmowa, teatralna, taneczna, pieni onierskie, masowe. : ch Wariacje symfoniczne (1938) powstaway jeszcze w klasie kompozycji prof. W. Maliszewskiego, s wic utworem 539 Lut o s law ski szkolnym", niemniej jednak Lutoslawski ujawnia tu w peni swj oryginalny talent kompozytorski, zadziwia pomysowoci i umiejtnociami technicznymi. Poszczeglne wariacje odznaczaj si nie tyiko ocirbnym kolorytem orkiestrowym, lecz taKze ronym klimatem harmonicznym, na og zreszt jeszcze jaKby tonamym. Cao dzieli si na 4 zwizane

cile ogniwa: po ekspozycji nastpuje wariacja powolna, po niej id cztery wariacje w niezmiennym tempie allegro, rnice si pomidzy sob jedynie rytmem (wariacja oparta na rytmie i ruchu szesnastek, triol, wiernut i semek), dalszy ustp stanowi dwie powolne wariacje w tempie adagio i andante oraz koczce cao fugato (Allegro ma non troppo). Pierwsze wykonania Wariacji oabyy si na Festiwalu Midzynarodowego Towarzystwa MuzyKi Wspoiczesnej w Warszawie i w Krakowie w 193. (9') Ukoczona w 1947 I Symfonia powstawaa w cigu 6 lat (Ia4i 47) i w swoim typie odlega jest od pniejszych utworw Lutosawsfciego. Skada si z 4 czci: cz I (Allegro giusto) utrzymana jest w rozbudowanej formie sonatowej. Po trzech taktach wstpu trbka podaje nieco groteskowy pierwszy temat, ktrego waciwoci bd pniej suyy do barazo rnych prezentacji motywicznych i tematycznych. Drugi temat, powany, piewny i liryczny, pojawia si w altwkach i wiolonczeli. W przetworzeniu tej czci kompozytor stosuje fugato, oparte na przeksztaconym pierwszym temacie, ktry tu odbiega zasadniczo od poprzedniej okresowoci. Re-pryza jest

pocztkowo niemal dosowna, co wydaje si koniecznoci wobec niezalenego od kontrapunktycznej dyscypliny oglnego rozproszenia materiau motywicznego. II cz (Poco aaagio) opiera si na dwu tematach: pierwszy zjawia si w rogu na tle niskich smyczkw i harfy, drugi, oywiony w oboju na tle pizzicata i podbarwionego krtkimi trylami smyczkw werbla. Z obu kontrastowych tematw rodzi si muzyKa o klimacie ostrym i dramatycznym, niespokojna, pena odrbnej ekspresji. Powrt pierwszego tematu zmienia ten klimat na liryczno-ekspresyjny. III cz (Alle-gretto misterioso), moe najbardziej charakterystyczna w Symfonii, jest bardzo ywym scherzem, rytmicznie ciekawie kontrastowanym, opartym na dwu tematach. W ostatniej czci (Allegro vivace) krzyuj si elementy formy sonatowej i ronda. Lutosawski operuje tu krtkimi motywami, ktrych funkcja formalna moe nie zawsze jest wyrana, a ktre jednak cz si w doskona, orkiestralnie arcybarwn, stale zmienn cao. Podobiestwo niektrych motyww do tematyki I czci tworzy zamknicie formalne caoci w symfoniczny" 540

Lut o s l a wski cykl. Prawykonanie Symfonii odbyo si pod dyrekcj Grzegorza Fiteiberga, Ktremu dzieio jest zadedykowane. (24') Uwertura na smyczki (1949) trwa zaledwie 5 minut, ale obserwujc tok tego zoonego i kontrapunktycznie uior-mowanego tworzywa muzycznego, mamy wraenie, i dzieo jest do szeroko rozbudowane, jeli mieci si w nim tyle muzyki. Powodem tak korzystnej dla kompozytora pomyki" jest niezwyke zgszczenie procesu muzycznego, waito jego zawartoci. Uwertura opiera si nie tyle na tematach, co na motywach, z kiorych w trakcie rozwoju materiau tematy dopiero si rodz. Mona wyodrbni trzy zasadnicze motywy--tematy, kombinowane przewanie poiifonicznie w oglnym schemacie allegra sonatowego. Po prezentacji obu przeciwstaw-nyca tematw pojawia si cz przetworzeniowa, polirytmicz-na i koncertujca, wyzyskujca moe nie tyle motywik tematw, co ich charakter ruchowy, konstrukcyjny. W repryzie tematy pojawiaj si w odwrotnej kolejnoci. (5') Maa suita (1951) zostaa skomponowana pocztkowo w wersji kameralnej U950), a rok

pniej w znanej i rozpowszechnionej wersji symionicznej. Kompozycja opiera si na tematyce ludowej uolklor rzeszowski, cisej: z okolic wsi Ma-chowo; z loikorem tym zetkn si Lutosawski w czasie Festiwalu Muzyki .Ludowej w 1949). I cz (Fujarka) otwiera flet piccolo tanecznym tematem na tle bbna i stale ilociowo powikszajcych si smyczkw. Drugi" temat jest jakby modyiikacj pierwszego i pojawia si w duym ilecie (cz ta nie bez powodu nazywa si Fujarkal). Krtkie kontrapunk-tyczne spitrzenie czoowego motywu drugiego tematu prowadzi do repryzy. II cz (Hurra-polka) to ywy taniec, uoony pocztkowo przekornie na |, pniej ujawniajcy w peni sw dwudzieln struktur metryczn (polka!). W III czci (Piosenka) kompozytor przenosi melodi do coraz to innych instrumentw, pozostawiajc dokoczenie frazy zawsze fletowi. Ostatnia cz Taniec, oparta na oryginalnym motywie la-sowiaka" (lanca z Rzeszowszczyzny), dzieli si na 3 ogniwa: oba skrajne s artystyczn stylizacj taca, rodkowe (Poco piu largo) jest prost i liryczn melodi ludow (skrzypce, obj, flety). Mata suita, bardzo bliska polskiemu suchaczowi przez swj narodowy charakter, stanowi w naszej powojennej muzyce jeden z

najdoskonalszych przykadw artystycznej stylizacji folkloru, (li') Koncert na orkiestr (1954) zoony jest z 3 czci, z ktrych kada posiada wasny klimat stylistyczny, odrbny 541 Lut o s a to s k zarwno w rodkach, jak i ekspresji. Utwr rozbudowany zosta do rozmiarw monumentalnych, czego zreszt nie odczuwa si w czasie trwania. Cz I Intrada opiera si w caoci na przekomponowanej tematyce ludowej. Na podkadzie staej nuty pedaowej pojawia si w wiolonczelach pierwszy temat o charakterze i budowie ludowej, przeksztacany, a raczej co jest waciwsze ludowym formom melodycznym rozwijany progresyjnie. Wan rol odgrywaj w dalszym przebiegu dwa towarzyszce tematy, podlegajce podobnym przetworzeniom i wspdziaajce z tematem gwnym. Cao narasta" stopniowo przez przenoszenie tematw do wyszych rejestrw. Inny rodzaj muzyki wnosi temat drugi w rogach na tle drzewa oraz wietny cznik (smyczki, blacha), w ktrym kompozytor uzyskuje pene nasilenie dynamiczne dziki

stopniowej dysonansowoci brzmienia. Drugi temat, bardzo piewny, przechodzi przez szereg instrumentw do potnego tutti, tworzc w ten sposb kulminacj dynamiczn, po czym wraca temat pierwszy jakby w odwrotnym porzdku ni poprzednio. Zaskakujco odmienn atmosfer odznacza si II cz Koncertu, na ktr skadaj si Capriccio notturno i Arioso. Otwiera t cz szybki, scherzowy temat skrzypiec, ujty w ramy subtelnej polimetrii. Wszystko odbywa si tu w nadzwyczaj ciszonej skali dynamicznej, nie wychodzcej poza piano, chocia panuje oglne rozegranie" w powiewnych pasaach fletw czy skrzypiec bd w pochodach czelesty i fletu piccolo z ksylofonem na tle dysonansowych harmonii smyczkw divisi. Do tej zabawy" wczaj si coraz to nowe instrumenty, wymieniajc pomidzy sob urywki motywiczne, po czym temat scherza przechodzi do altwek. Cige piano, cichutkie wejcia instrumentw solowych i wreszcie zasadnicza zmiana scenerii: fortssimo wchodz trbki z tematem Arioso towarzysz mu mocne akordy caej orkiestry z fortepianem i perkusj na czele. Nawizanie do pocztkowego klimatu scherza inicjuje wiolonczela, wszystko przebiega

jak na pocztku czci, lecz sporo tu szmerowej" perkusji, ktra pod koniec (podbarwiany perkusyjnie przez kontrabasy klarnet basowy gra urywki motyww scherza) zaczyna koncertowa" samodzielnie. Najbardziej rozbudowan czci Koncertu jest ostatnia Passacaglia, Toccata e Chorale. Passacagli otwiera wejcie tematu, pocztkowo jedynie najoglniej zarysowanego, pniej penego (w niskich rejestrach harfy i kontrabasw). Na tle tematu i urywanych pasay fortepianu pojawia si melodia roka angielskiego, lekko kontrastujca. Mimo kilkakrotnego powtrzenia tematu kompozytor uzyskuje znakomit cigo 542 Lutosawski przebiegu, a to dziki specyficznej instrumentacji i dynamice. Dalej temat podejmuje trbka i rg. Po oglnym crescendo dochodzi fortepian, muzyka jeszcze silniej si oywia a po ostateczn kulminacj, po ktrej dla kontrastu nastpuje generalne ciszenie. Z gszczu blachy wylania si ostro zarysowany, uporczywy temat Toccaty, a dalej wyrazisty temat przeciwstawny na tle rogu i tzw. ostrej" blachy.

Tutti przerywaj na chwil koncertujce epizody instrumentw solowych, utrzymujce nadal ruch toccatowy, po czym przy jednoczesnym zwolnieniu ruchu ukazuje si archaizujcy temat Chorau w obojach i klarnetach z dopeniajc go lini fletu, powtrzony pniej w blasze i smyczkach. Ostatnimi epizodami poprzedzajcymi muzyk kocow" jest prny fragment oparty na temacie Toccaty oraz orgie blachy w jakby amanych" akordach. Cao zamyka wspaniay, cho prosty Chora, pozostajcy jak zreszt wikszo tematw Koncertu na dugo w pamici. Prawykonanie Koncertu na orkiestr odbyo si 26 XI 1954; graa Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Narodowej pod dyrekcj Witolda Rowickiego. (29') Muzyka aobna na orkiestr smyczkow (1958) jest utworem powiconym pamici Beli Bartoka, wielkiego mistrza wgierskiego, ktremu kompozytorzy redniej generacji zawdziczaj bardzo wiele. Dzieo Lutosawskiego skada si z 4 czci: 1. Prolog, 2. Metamorfozy, 3. Apogeum i 4. Epilog, ktre wi si pomidzy sob bezpauzowo. Obie skrajne czci zbudowane zostay na identycznym materiale i napisane jakby w technice dodekafonicznej.

Czci rodkowe kontrastowe tak co do gatunku ekspresji, jak i rodzaju techniki nie ujte w technice dodekafonicznej, wypracowane s nie mniej cile. Materiaem Prologu jest zrazu kanon dwu-nastotonowy w interwale trytonu. Kanon ten obejmuje coraz wiksz ilo gosw i prowadzi do potnej kulminacji, opartej na dwu jedynie dwikach w interwale trytonu. Stopniowe ciszenie i pauza generalna stanowi bezporednie przejcie do Metamorfoz, ktre otwieraj pizzicato kontrabasy i wiolonczele. Pocztkowy puls wiartkowy przechodzi poprzez semki do ruchu szesnastkowego i dociera do nastpnej wielkiej kulminacji; jej kracowym eksponentem jest 12-taktowe Apogeum, oparte na akordzie penych dwunastu rnych dwikw. Epilog nawizuje cile do pocztkowych taktw dziea i tworzy w sumie doskona klamr formaln caoci. Prawykonanie Muzyki aobnej odbyo si w maju 1958 pod dyrekcj Jana Krenza. Odtd dzieo doczekao si licznych wykona zarwno w kraju, jak i za granic. (13'30") : -.;.., .. 543 Lut o s aw ski Trzy postludia na orkiestr (195861) bior swoj nazw z

zaoenia kompozytora, ktry tymi utworami chcia zamkn seri kompozycji przedaleatorycznych. Tu koczy si etap swobodnej dodekafonii, jak Lutosawski zaprezentowa m. in. w Muzyce aobnej. Jest to muzyka nasycona odrbn emocj, starannie wykoncypowana w formie i instrumentacji, miejscami bardzo wirtuozowska, (ca 17') Napisane w 1961 Gry weneckie (Jeux Venitiens) s wedug komentarza kompozytora utworem, w ktrym po raz pierwszy posuy si on elementami techniki aleatorycznej. Rozlunienie zwizkw czasowych pomidzy dwikami to wydawaoby si niewielka innowacja. A jednak konsekwencje jej mog mie dla warsztatu kompozytora olbrzymie znaczenie. Mam tu na myli zarwno moliwoci ogromnego wzbogacenia strony rytmicznej utworu, bez zwikszenia trudnoci wykonawczych, jak i dopuszczenie swobodnej, penej, zindywidualizowanej gry na instrumentach w ramach zespou orkiestrowego." I dalej mwi kompozytor: Sposb wykonania, jaki przewiduj dla mego nowego utworu, zdecydowa o uyciu w jego tytule sowa gry. Nazwaem je we-neckimi ze wzgldu na fakt pierwszego ich wykonania w ramach Festiwalu

Muzyki Wspczesnej w Wenecji w kwietniu 1961". Utwr skada si z 4 fragmentw: pierwszy opiera si na alternacyjnej grze aleatoryzmu i tradycyjnego ujcia (smyczki), w drugim eksponowany jest fortepian jako instrument solowy, w trzecim t rol przejmuje flet, do ktrego dostosowuj si inne instrumenty (aleatoryzm faktury), w czwartym kompozytor tworzy odpowiednik penego, rozigranego tutti. (13') W atach 196263 powstay Trzy poematy H. M i-c h a u x (Trois Poemes d'Henri Michaux) na chr i orkiestr, utwr o interesujcej koncepcji, ktra przewiduje udzia 2 dyrygentw (osobny dla orkiestry, osobny dla chru) wykonano go po raz pierwszy w 1963 na festiwalu w Zagrzebiu. Orkiestra skada si z 23 wykonawcw (instrumenty dte, perkusja, 2 fortepiany i harfa), chr z 20 gosw. W Trzech poematach kompozytor konsekwentnie stosuje technik alea-toryczn, ktr po raz pierwszy posuy si w Grach weneckich. Operujc bardzo rnorodnym materiaem wokalnym, w skali od szeptu do krzyku, i instrumentalnym, w skali od prostych punktw i linii do efektw barwnych, Lutosawski wykracza w tej kompozycji poza dotychczasowy klimat stylistyczny

i osiga nowe wartoci ekspresyjne za pomoc samego 544 Lutostawski materiau fonetycznego. Czci dziea: Pensees, Le grand com-bat i Repos dans le malheur, (ca 20') Paroles tissees na tenor i orkiestr kameraln (1965) napisane zostay do poematu Jeana Frangoisa Chabruna Quatre tapisseries pour la chatelaine de Vergi (Cztery kobierce dla kasztelanowej de Vergi). Muzyka pisze kompozytor przekracza tu daleko granice tkaniny sw zakrelone intencjami poety. Usprawiedliwieniem tej dowolnoci niech bdzie fakt, i absolutnie nie wierz w zdolno muzyki do jednoznacznego przekazywania jakichkolwiek pozamuzyez-nych treci. Tekst jest tu rdem inspiracji, a nie faktycznym tematem muzycznym utworu." Dzieo skada si z 4 czci odpowiadajcych 4 fragmentom poematu. Dobr orkiestry (10 skrzypiec, 3 altwki, 3 wiolonczele, kontrabas, harfa, fortepian i perkusja) take podporzdkowanyjest subtelnemu klimatowi poematu. Muzyka dziea wywodzi si z tradycji estetyki francuskiej i czy w sobie naturaln swobod, poe-

tycko, wysublimowanie, pikno z klasyczn dyscyplin i doskonaoci szczegu. Pierwsze wykonanie miao miejsce w czerwcu 1965 na festiwalu w Aldeburgh. Parti solow piewa Peter Pears, ktry dzieo zamwi ktremu jest ono dedykowane, orkiestr Philomusica of London dyrygowa kompozytor. (16') II Symfonia (196667) powstaa po 20 latach od napisania I Symfonii. Dzieli te oba dziea nie tylko wielka przestrze czasu, ale i szereg rnic w zakresie jzyka dwikowego, konstrukcji formalnej i realizacji rytmicznoczasowej. II Symfonia jest symfoni tylko z nazwy. Wedug kompozytora sowo symfonia" wie si cile z pojciem formy zamknitej, ta za zawdzicza swe istnienie zdolnoci suchajcego do zapamitywania usyszanej muzyki i integrowania jej poszczeglnych fragmentw w czasie suchania tak, aby utwr po jego wysuchaniu da si uj jako wyobraenie istniejce jakby poza czasem, podobnie do obrazu czy rzeby. Nie widzc ani moliwoci, ani celu wskrzeszania poszczeglnych dawnych form zamknitych, autor usiowa w swoim dziele zawrze okrelone symfoniczne konstrukcje, ktre mimo rozlunionych stosunkw midzy elementami mog pretendowa do miana formy

zamknitej. Utwr skada si z 2 czci: I Hesitant (chwiejnie), II Direct (bezporednio, wprost). Tytuy obu czci nie s ani okreleniem tempa, ani wskazwk wykonawcz mwi po prostu o charakterze proponowanej muzyki. Pierwsze wykonanie II Symfonii odbyo si 9 VI 1967 w Katowicach, pod dyrekcj kompozytora, (ca 30') 35 Przewodnik koncertowy 545 Lutoslawski Livre pour orchestre (1968) stanowi rodzaj wielkiej symfonii na orkiestr o potrjnym skadzie instrumentw dtych. Dzieo skada si z szeregu czci rnej dugoci, odrniajcych si ujciem fakturalnym oraz metod komponowania. Mimo i tytu utworu wedug sw kompozytora mgby sugerowa luny zwizek poszczeglnych czci z sob, jest to muzyka w rzeczywistoci cile skomponowana. Dwa typy gry zespoowej, tj. ad libitum i dyrygowany, speniaj w budowie formalnej Livre rol o wiele wiksz ni w innych dzieach Lutosawskiego (np. w II Symfonii). Trzy pierwsze czci utworu, stosunkowo krtkie i skondensowane, s te niemal w caoci prowadzone przez dyrygenta w sposb tradycyjny.

Czci te poprzedzielane s krtkimi intermediami, granymi ad libitum i bdcymi momentami odprenia. Wypenia je jak to podaje kompozytor w partyturze muzyka umylnie pozbawiona wikszego znaczenia (wyobraam sobie, e zachowanie si dyrygenta po jednym znaku, jaki daje na pocztku kadego z intermediw, powinno by takie jak w przerwie midzy czciami utworu; zachowanie to powinno sugerowa, e jest to chwila, kiedy suchacze mog odpocz, zmieni pozycj, kaszle itd.; po mniej wicej 20 sekundach dyrygent podnosi rk sygna, e chwila odprenia mina przerywa gr ad libitum i nie osabiajc skupienia, rozpoczyna nastpn cz po 5 sekundach pauzy"). Ostatnie intermedium (po trzeciej czci) ma by pewnym zaskoczeniem: pocztek sugeruje jak poprzednio, e znw chodzi tu o moment odprenia, jednak w miar upywu czasu muzyka ulega stopniowym przeksztaceniom, nabierajc coraz wicej treci, aby w rezultacie rozwin si w obszernie rozbudowany, grany ad libitum fina. Pod koniec sekcje wykonywane ad libitum staj si coraz krtsze, aby ostatecznie przemieni si niemal niepostrzeenie w tradycyjnie dyrygowan muzyk. Wkrtce po tym momencie przypada kulminacja utworu, w ktrej

znw ad libitum caa orkiestra rozbrzmiewa tutta forza ma cantable". Pianissimo smyczkw suy za to" wygasajcemu nastpnie zgiekowi instrumentw blaszanych, a w chwil potem pogodnej kantylenie 2 fletw, aby zakoczy utwr w wysokim rejestrze czterodwi-kiem kwartowym. W utworze zastosowa kompozytor bogato rozwinit wiertonowo, dwunastodwikowo w pionie, wybrane struktury melodyczne i harmoniczne oraz technik rnego rodzaju iryzacji rytmiczno-czasowej, umoliwiajcej due swobody w prezentowaniu ograniczonego materiaowo zasobu dwikowego. Prawykonanie dziea odbyo .si 18 XI 1968 w Hagen, pod dyrekcj Bertholda Lehmanna. (20') 546 "-''' ' l Lutoslawski Koncert wiolonczelowy (1970), powicony Mci-sawowi Rostropowiczowi, wiatowej sawy wiolonczelicie, ktry bra te udzia w prawykonaniu dziea w Londynie (14 X 1970), to kompozycja jednoczciowa, rozpoczynajca si od dugiego sol wiolonczelowego, uporczywie intonujcego kilka podobnych do

siebie motyww, a do pojawienia si towarzyszenia, ktre zrazu markowane jest jako to (trbki, puzony, potem inne instrumenty), by po duszym wahaniu doj do kilku spi tutti. Orkiestra ma charakter interwencyjny" pojawia si na krtko, epizodycznie, cao prowadzi do koca instrument solowy, oparty na materiale bardzo ograniczonym, wzbogacanym wiertonami, ktre w towarzyszeniu (np. w smyczkach) rwnie odgrywaj pewn rol jako materia harmoniczny, intensyfikujcy do jednostajny wyraz tej muzyki. Utwr jest trudny (dla solisty), lecz nie wirtuozowski; penetruje obszary liryzmu i gry skupionej, tak charakterystycznej dla radzieckiego wirtuoza, eksponujc deklamacyjny walor wyszego rejestru wiolonczeli. Dziki obsesyjnie traktowanym powtrzeniom tworzy rodzaj fantazji na jeden temat. (25') Preludia i fuga na smyczki (1972) napisane zostay na zamwienie amerykaskiego dyrygenta Mario di Bonaven-tury i pod jego batut po raz pierwszy wykonane w Weiz (Austria), 12 X 1972. Siedem wyranie skontrastowanych i przechodzcych jedno w drugie preludiw komentuje autor poprzedza finaln, szeroko rozbudowan fug, trwajc blisko 20 minut. Podstaw jej konstrukcji

jest sze tematw o bardzo zrnicowanym charakterze (cantabile grazio-so lamentoso misterioso estatico furioso) oraz niezaleny materia introdukcji i epizodw (.) Przed punktem kulminacyjnym formy sze tematw fugi pojawia si jednoczenie." Fragmenty dziea suce ekspozycji tematw zapisane s i wykonywane aleatorycznie, ad libitum, fragmenty bdce przejciem pomidzy ekspozycjami (odpowiednik fragmentw modulujcych w fudze barokowej) notowane s cile i wykonywane a battuta. (35') Les espaces du sommeil (Przestrzenie snu) na baryton i orkiestr (1975) napisane zostay do tekstu Roberta Desnos. Po swym koncercie ze Swiatosawem Richterem w Warszawie w 1974 wspomina kompozytor zapyta mnie Dietrich FischerDieskau, czy napisaem' kiedykolwiek co na baryton. Bdc od dawna entuzjast tego wielkiego artysty, zostaem olniony perspektyw usyszenia wasnego utworu w jego wykonaniu. Odoyem wszystkie inne prace i niemal cay rok 1975 powiciem na napisanie Les espaces du som35 547

M aderna meil." Jest to kompozycja o wielkiej intensywnoci lirycznej, wyszukana w fakturze, a stosunkowo prosta w rodkach wokalnych. Jej prawykonanie odbyo si 12 IV 1978 w Berlinie Zach. z udziaem sawnego barytona i pod dyrekcj kompozytora. (15') Mi-parti na orkiestr (1976) to kompozycja napisana na zamwienie Concertgebouw w Amsterdamie. Pierwsze wykonanie dziea odbyo si w Rotterdamie 22 X 1976 pod dyrekcj kompozytora. Tytu Mi-parti (wedug sownika Quille-ta compose de deux parties egales mais differentes ska-dajcy si z dwu czci rwnych, ale rnorakich) nie odnosi si podkrela autor do formy utworu, lecz raczej do sposobu rozwijania myli muzycznej. Frazy muzyczne skadaj si tu czsto z dwch czci, z ktrych druga przy powtrzeniu wystpuje w poczeniu z elementem nowym. Pocztkowy czon utworu oparty jest na cyklu omiu pionowych agregacji dwunastodwikowych. Cykl ten w miar rozwijania si akcji muzycznej przemieszcza si wzwy krokami maosekundowymi. Nastpny czon o wzmagajcym si ruchu prowadzi

do punktu kulminacyjnego. Ruch zatrzymuje si na lodowa-tym akordzie instrumentw dtych pianissimo. Lodowato z wolna przemienia si w ciepo wraz ze stopniowym wchodzeniem trojga skrzypiec solo. Kantylena dwunastu skrzypiec ad libitum prowadzi w gr skali i zatrzymuje si na nucie c unisono." (15') BRUNO MADERNA *21 IV 1920, Wenecja; t!3 XI 1973, Darmstadt Kompozytor i dyrygent woski. Studia kompozytorskie odbywa u G. F. Malipiera, za dyrygenckie u A. Guarnieriego i H. Scher-chena. Rozwija szerok i yw dziaalno Jako dyrygent awangardowego repertuaru wspczesnego. Od 1954 zwizany by z Instytutem Muzycznym Kranichstein w Darmstadzie, od 1956 ze Studio di Fonologia Musicale w Mediolanie. Na darmstadz-kich Kursach Nowej Muzyki prowadzi Internationales Kam-merensemble". Maderna wraz z L. Nonem i L. Beriem dokona dziea unowoczenienia muzyki woskiej. Jednak dbao o rozwinite i bo'gate rodki wypowiedzi kompozytorskiej, o nowoczesno Jzyka stara si Maderna poczy z ide upowszechnienia muzyki,

548 Maderna a wic z atrakcyjnoci i przystpnoci jzyka kompozytorskiego. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Studl per II Processo" tli Kafka na glos recytujcy, sopran i orkiestr 1950, Koncert fletowi/ 1D34, Composzlone In trc templ 1954, Dar/c Rapture Crawl 1357, Koncert fortepianowy 1959, 3 koncerty o&ojowe (1962, 1967, 1973), Dimenstont III (i kadencj fletow) 19<i3, Aria da ,,Hyperion" na sopran, flet i orkiestr 1964, Koncert skrzypcowy 1969, Quadrlvium dla 4 perkusistw i 4 grup orkiestrowych 1969, Grand Aulodla na flet, obj i orkiestr 1970, Ausstrahlung na gosy eskie, flet, obj, tam i orkiestr 1971, Aura 1972, Biogramma 1972, Giardino religioso 1972; kameralne Vier Brlefe na sopran, bas orkiestr kameraln 1953, Serenata I na 11 instrumentw 1954, U Kwartet smyczkowy 1955, Serenata II na 13 instrumentw 1957, Serenata per un satellite na instrumenty 1969; elektroniczne Dimensloni na flet i dwiki elektroniczne (I wersja 1952, II wersja 1958), Syntazis 1957, Continuum. 1958, Dimenstont II 1960, Serenata IV

na instrumenty i tamy magnetofonowe 1961, Venetian Journal na tenor, 22 instrumenty tam 1972; opera radiowa Don Perlimplin 1961, opera pantomimiczna Von A bis Z 1970; muzyka fortepianowa, chralna, pieni solowe. ch Concerto per oboe ed orchestra da camera (1962) napisany zosta dla wybitnego oboisty wspczesnego, Lothara Fabera. Zapisany na og tradycyjnie, koncert obojowy zawiera szereg innowacji notacyjnych, prowadzcych do innego ni dotd ujcia formy (szczeglnie w kadencjach). Solista ma za zadanie gra na 3 instrumentach (obj, obj miosny i roek angielski). Utwr rozpoczyna si duszym odcinkiem, wykonywanym na uywanym dzi rzadko oboju miosnym; odcinek ten koczy kadencja, do ktrej kompozytor docza drug perkusyjn (solista ma tu okazj zamieni poprzedni instrument na nieco efektowniejszy technicznie obj). Solowa partia oboju tworzy z kolei trzeci kadencj solow, po czym w dalszym przebiegu obj nakada si na tutti orkiestry, przechodzi przez rne kameralne akompaniamenty, wreszcie milknie, aby pod koniec utworu ustpi1 miejsca rokowi

angielskiemu. Dla solisty jest to koncert bardzo trudny. Quadrivium (1969) przeznaczone j:est na wielk orkiestr podzielon na 4 brzmieniowo wyrwnane grupy i olbrzymi wprost ilo instrumentw perkusyjnych obsugiwanych przez 4 wykonawcw. Bardzo obszerny komentarz do partytury wyjania zoony sposb prowadzenia tego utworu. 549 Mahler Quadrivitnn otwiera perkusyjny wstp, w ktrym bior udzia instrumenty rzadziej spotykane; odrbno brzmienia potguj naoone na perkusj dwiki instrumentw dtych i smyczkowych. Po pewnym czasie pojawia si kadencja, zanotowana w sposb, ktry moe by odczytywany politormalnie: wybrane grupy instrumentw tworz jakby to dla solowych akcji instrumentw perkusyjnych. Kompozytor dobiera rozmylnie i starannie barw instrumentw perkusyjnych i pozostaych instrumentw orkiestrowych. I tak np. gucho brzmicym instrumentom perkusyjnym towarzysz tu wycznie instrumenty blaszane (krtkie motywy staccato). Pniej dugi

cig muzyczny grany jest wycznie przez ksylofony i marimby, a pod koniec utworu dugo trzymane akordy smyczkowe tworz to dla rozmaitych instrumentw perkusyjnych o dugim wybrzmiewaniu (gongi, talerze). Cao kocz dwa charakterystyczne epizody: epizod dwch nisko pisanych klarnetw basowych, a po nim epizod bardzo wysoko zapisanego kwartetu skrzypiec solowych z kadej z czterech grup. (25') Aura (1972) napisana jest na wielk orkiestr symfoniczn, w ktrej zesp smyczkw podzielony zosta na nierwne grupy. Kompozycj otwiera smyczkowy wstp, wyzyskujcy przestrzenne rozstawienie instrumentw; muzyka rozwija si od kilku motyww w pojedynczych instrumentach a po pen orkiestr smyczkw, do ktrych doczaj instrumenty perkusyjne i harfy, a pniej instrumenty dte. Krtki fragment na 3 trbki ma charakter intermezza. Now cz tej w zasadzie jednoczciowej kompozycji tworzy epizod na obj solo, do ktrego doczaj flety. Ten liryczny epizod z wolna przeradza si w dramatyczne tutti, gdzie w przebieg muzyki wstawione s epizody na puzony (samodzielna kompozycja aleato-

ryczna) i na perkusj (ktra wchodzi w pewnym momencie niezalenie od dyrygenta). Cao koczy collage na flet, rogi i trbki, zapisany tak, e dany materia motywiczny moe by grany przez te instrumenty w dowolnym czasie. (20') GUSTAY MAKLER * 7 VII 1860, Kalite (Morawy); t!8 V 1911, Wiede Pochodzi z biednej austriackiej rodziny ydowskiego magazyniera. Wkrtce po przyjciu na wiat syna rodzina Mahlerw przeniosa si do Iglau. W 1866 chopiec rozpoczyna nauk 550 M ahler u miejscowych muzykw (majc 4 lata grywai ju na harmonii w garnizonie wojskowym; echa muzyki wojskowej pojawiaj si pniej w symfoniach). Lata 187578 spdza na studiach w konserwatorium wiedeskim. Pomidzy modym muzykiem a jego nauczycielem, A. Brucknerem, zawizuj si blisze kontakty. Gdy pierwsze prby kompozytorskie (operowe) Mahlera spotkao niepowodzenie, zdecydowa si na karier

dyrygenck. Na tym polu odnosi od pocztku wielkie sukcesy, okazuje si wybitnie utalentowanym dyrygentem (jego uczniami byli m. in. Bruno Walter i Willem Mengelberg). Droga entuzjastycznie przyjmowanych wystpw Mahlera biegnie poczwszy od 1880 przez Halle, Leibach, Oomuniec, Kassel, Prag, Lipsk (gdzie przebywa w latach 1886 88), Budapeszt, Hamburg, Londyn. W 1897 obejmuje najzaszczytniejsze wwczas w Austrii stanowisko dyrygenta, a zarazem dyrektora i kierownika artystycznego Opery wiedeskiej. Wrd tej ywej dziaalnoci kapelmistrzowskiej dramatem niemal sta si dla Mahlera brak czasu na prac kompozytorsk. W padzierniku 1907 kompozytor udaje si do Stanw zjednoczonych, zaproszony na stanowisko dyrygenta Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Mimo oszaamiajcych sukcesw (epokowe przedstawienie Tristana i Izoldy) i wbrew zym horoskopom zdrowotnym podejmuje si w 1908 reorganizacji i prowadzenia orkiestry Filharmonikw Nowojorskich. W 1911 stan zdrowia okaza si katastrofalny, nie daa rezultatw podr do Europy w poszukiwaniu skutecznej terapii.

Twrczo Mahlera wyczerpuje si w dwch rodzajach muzycznych, ktrymi s symfonie i pieni. Cho naley ju do XX w., wyrasta ze rde romantyzmu; genealogia jej to: We-ber (romantyzm nastroju, pewne zdobycze instrumentalne), Beethoven, jako protoplasta nowej formy symfonii orkiestralno-wokalnej (w u, 111, IV i VIII symfonii Gustava Mahlera wystpuj gosy ludzkie), wreszcie Wagner jako wzr bogatej, masywnej instrumentacji. Jest w muzyce Mahlera jakie szczeglne pknicie, rozdwik: nierzadko obok ustpw gboko ekspresyjnych znajduj si miejsca pozbawione szlachetniejszej inwencji, z pogranicza dobrego" smaku, jakby umylnie ironiczne, bolesne grymasy. Lubi Mahler oddziaywa efektami jaskrawymi, mocnymi, efektami iloci, masy. Symfonie przeznacza na olbrzymie zespoy wykonawcze (swoisty rekord bije w tym wzgldzie VIII Symfonia, tzw. Symfonia tysica). Harmonia Mahlera, cho spowita w najprecyzyjniejsze chromatyzmy i alteracje, pozostaje w zasadniczym swym kocu diatoniczna. W utworach z pnego okresu kompozytor zwraca si ku technice polifonicznej.

Mahler jest autorem dziesiciu symfonii: I 1888, 11 1894, m 551 M ahler 1896, IV 1900, V 1902, VI 1904, VII 1905, VIII 1907, IX 1909, X nie dokoczona). Spord pieni najwaniejsze miejsce zajmuj cykle: Lieder eines fahrenden Gesellen 188385, Lieder aus Des Knaben Wunderhorn" 1892, pieni do poezji Ruckerta Kindertotenlieder 190104; osobne miejsce zajmuje Das Lied von der Erde na alt, tenor i orkiestr. ch SYMFONIE Symfonie, stanowice trzon twrczoci Maniera, wyrosy bez wtpienia na gruncie tradycji romantycznych. Posiadaj one w ramach monumentalnych konstrukcji wyrane programy ideologiczne, operuj na og olbrzymim, wietnie wykorzystywanym aparatem wykonawczym (czsto wystpuje w nich chr i solici), ktry urasta do monstrualnych wprost rozmiarw w VIII Symfonii, zwanej dla iloci wykonawcw Symfoni tysica; kompozytor da tu: 50 smyczkw, ok. 40

instrumentw dtych, organw, fisharmonii, 5 harf, czelesty, fortepianu, mandoliny, mnstwa instrumentw perkusyjnych, 8 gosw solowych, 2 chrw mieszanych i jednego chopicego! Lecz sam Mahler zacz w kocu pojmowa, e znakomite efekty dwikowe, olniewajca instrumentacja i monumentalna forma s czsto celem samym w sobie, e wiele partii jego symfonii to wspaniae szaty, ktre nie kryj gbszej treci. Std w Pieni o ziemi (1908), czcej form symfonii i kantaty, zaznacza si wyrany zwrot do oszczdnoci rodkw przy jednoczesnym pogbieniu i uspokojeniu emocjonalno-wyrazowej treci, a IX Symfonia (1909) jest jednym ze zwiastunw nowego, neoklasycznego kierunku, ktrego nie byo ju dane Mahlero-w rozwin. Symfonie Mahlera powstaway wrd absorbujcej kompozytora dziaalnoci dyrygenckiej, w nerwowej atmosferze wielkomiejskiej rosncych i bogaccych si metropolii, wrd krzyujcych si starych i nowych prdw artystycznych. Std wanie w symfoniach jego w osobliwy stop przernych stylw i zamierze. Za monumentaln fasad kryj si frapujce, znakomite pomysy i mao lub nic zgoa nie znaczce szczegy. Lecz

w tym tkwi zarazem oryginalno tej muzyki, ktra jak adna inna odzwierciedla charakter i gusta swojej epoki, a przede wszystkim jest odpowiednikiem jej stylu w malarstwie i architekturze secesji. Monumentalizm, przesadny zbytek i bogactwo ozdb, ch zadziwienia niezwykoci pomysw i efektami dekoracyjnymi, czste zapo- | yczenia z innych stylw te wszystkie cechy secesji odnaj- [ 552 M a h le r duje si w muzyce symfonicznej Maniera: w jej potnych zaoeniach formalnych, przepychu instrumentalnobrzmienio-wym, w charakterze melodyki i harmonii i w owej osobliwej mieszance stylistycznej. Secesja w malarstwie i architekturze, przez dugi czas ostro krytykowana, znajduje dzi coraz wicej zwolennikw i obrocw. Podobnie jest z symfonik Maniera, ktra przeywa obecnie przynajmniej czciowo swj renesans i rehabilituje si zarwno w pojciu fachowcw, jak i publicznoci. Gdy w latach 188588 pisa Mahler swoj I Symfoni D - d u r, by ju autorem licznych dzie

kameralnych, pieni i oper. Z utworw tych jednak niewiele si zachowao, wikszo zniszczy sam kompozytor; byy dla szko, prb si, a przede wszystkim chyba poszukiwaniem, ktre od wszechstronnoci doprowadzio go do najbardziej odpowiadajcej mu formy symfonii. Symfonia Ddur, cho pierwsza, zaprezentowaa Mahlera jako twrc o wyranym obliczu artystycznym, wyznaczya charakter jego nastpnych symfonii. Muzyczna secesyjno Mahlera nie osiga tu jeszcze penej intensywnoci, dzieo stoi w duej mierze na gruncie tradycyjnym. W jednym tylko miejscu przekracza- kompozytor skad wielkiej neoromantycznej orkiestry: gdy w zakoczeniu wymaga 7 rogw, aby hymnowy wszystko przyguszajcy chora osign konieczn peni brzmienia". Inne monumentalizujce tendencje przejawiaj si w kilku jeszcze wskazwkach wykonawczych oraz w pokanych rozmiarach, chocia trwajce 50 minut dzieo jest najkrtsze ze wszystkich dziewiciu symfonii Mahlera. Take formalnie nie odbiega I Symfonia prawie od zwykego schematu. Inspirowana poematem Tytan Jean Paula (przedstawiajcym genialn jednostk, ktra sama si zatraca), dzieli si na dwa czony, obejmujce po dwie czci

symfonicznego cyklu i zatytuowane pocztkowo Z dni modoci i cnoty oraz Komedia ludzka. Tak wic ju od I Symfonii stara si Mahler wyrazi swoj muzyk filozoficzne, a potem take metafizyczne problemy i myli, formujc je w sposb zawierajcy nastroje niemal ekstatyczne. Wydaje si jednak, e w I Symfonii znajomo ich nie jest konieczna, by zrozumie muzyk, ktra mimo wszystkie udziwnienia" i komplikacje jest tu wyjtkowo zrozumiaa i bezporednia. Czci: I. Langsam. Schleppend. Wie ein Na-turlaut; II. Krdftig bewegt; III. Feierlich und gemessen, ohne zu schleppen; IV. Stiirmisch bewegt. (50') Po siedmiu latach pracy, w sze lat po I Symfonii, ukoczy Mahler w czerwcu 1894 swoj II Symfoni c-moll, 553 Mahler ktra od prawykonania (4 III 1895) staa si najbardziej lubianym i najczciej wykonywanym dzieem kompozytora. To stanowisko zawdzicza ona przede wszystkim trzem walorom: nie zawsze przez Mahlera osiganej rwnowadze midzy zamierzeniem a jego realizacj, przekonywajcej muzyczno-emo-cjonalnej sile

wyrazu i potnemu, wietnie wykorzystanemu aparatowi wykonawczemu, ktrego skompletowanie nie wymaga jednak nadzwyczajnych zabiegw. Wprawdzie ma te II Symfonia pewne skazy moe razi jej przeadowanie dwikowe, znuy pewna gadatliwo" czy anormalne rozmiary ale w sumie jest to jednak 79 minut dobrej i ciekawej muzyki, przemawiajcej ywo do wyobrani i uczucia oraz. dajcej duo czysto suchowego zadowolenia. II Symfonia bywa nazywana Symfoni zmartwychwstania od kocowego chru wedug chorau Klopstocka. O tym, dlaczego wykorzysta Mahler ten wanie tekst poetycki, mwi fragment jego listu: Gdy planuj wielki obraz muzyczny, zawsze dochodz do punktu, w ktrym musz sign do sowa, jako nosiciela mojej muzycznej idei [.]. Dla ostatniej czci mojej Symfonii przeszukaem po prostu ca literatur wiatow do Biblii wcznie, aby znale wyzwalajce sowo [.]. Bardzo charakterystyczny dla istoty artystycznego tworzenia jest sposb, w jaki otrzymaem odpowiedni podniet [.]. Od dawna nosiem si z myl wprowadzenia chru do ostatniej czci i tylko obawa, by nie

poczytano mi tego za zewntrzne naladownictwo Beethovena, stale mnie hamowaa. W tym czasie umar Bulow i uczestniczyem w jego pogrzebie w Hamburgu. Nastrj, w jakim znajdowaem si [.], by tak bardzo bliski dzieu, ktrego zamys w sobie nosiem. Wtem chr przej od organw Klopstockowski chora Zmartwychwstanie l Uderzyo to we mnie jak piorun, i wszystko stao si dla mnie jasne i wyrane. Na tak byskawic czeka twrca to jest wite nawiedzenie*! To, co wtedy przeyem, miaem teraz odda dwikami. A jednak gdybym tego dziea nie nosi ju w sobie jak mgbym to przey? Przecie tysice ludzi siedziao rwnie w tym momencie w kociele. I tak jest ze mn zawsze: tylko gdy przeywam, tworz tylko gdy tworz, przeywam!" Sowa Mahlera wskazuj, e punktem wyjcia w procesie twrczym bya dla koncepcja caoci dziea, chocia przez dugi czas niecakowicie skrystalizowana. Poezja Klopstocka ukazaa mu dopiero jej ostateczny ksztat ideowy: ycie mier zmartwychwstanie. Ten zawsze pasjonujcy, powszechny, oglnoludzki dramat" szczeglnie fascynowa niemieckich romantykw u schyku XIX w., czego dowodem jest choby

poemat symfoniczny Straussa mier i wy554 .: M a h l e r

Ryszarda

zwoleme (18b990). W porwnaniu jednak z wyranie programowym ujciem tematu przez Straussa muzyczna symbolika Mahlera jest prawie zupenie pozbawiona literackomuzycz-nych asocjacji. Tym take rni si Mahler zdecydowanie od Berlioza, chocia w monumentalizmie zaoe formalnych, ekstatycznej nastrojowoci i pitrzeniu muzyczno-wykonawczych rodkw s sobie ci dwaj twrcy bardzo bliscy. Muzyka 71 Symfonii w autonomiczny sposb poda za jej filozoficzno-metafizyczn myl przewodni; z wyjtkiem finau nie ma tu adnych ilustracyjnych efektw, nie ma mowy 0 jakim szczegowym programie. Ale poruszajc si na niezbyt przystpnej i w zasadzie nie znanej z gry suchaczowi platformie mylowej, musia Mahler skierowa jego czysto muzycznymi rodkami pobudzon fantazj we waciwym kierunku. Aby by lepiej zrozumianym, posuy si nie tylko wiadomie

wybranymi tematami swoich pieni, lecz take wcign gosy solowe (sopran, alt) i chr, a wic sowo. Czysta muzyka" nie moga wystarczy Mahlerowi, jako jednemu z neoromantykw, dla ktrych muzyka bya przede wszystkim wyrazicielk ludzkich uczu i namitnoci. Ideowa koncepcja nie pozostaa te bez wpywu na konstrukcj formalna. Powanie ju w I Symfonii zarysowany, tradycyjny schemat 4czeciowy cyklu pka w Symfonii c-moll, ktra staje si 5-czciowa symfoni-kantat (nb. w III Symfonii cykl obejmie nawet 6 czci). I cz (Allegro maestoso) w swym monumentalnym zaoeniu i tematyce przypomina Brucknerowskie symfonie. Mimo wielkiego napicia dramatycznego i intensywnoci nastrojo-womuzycznego przeywania nie popada jednak Mahler w przesadny patos, unika szczliwie jaskrawych przerysowa. Uroczysta powaga cechuje ten utwr (pierwotnie zatytuowany wito umarlych), zbudowany na swobodnie potraktowanym schemacie dwutematowego allegra sonatowego. Wyranie odcinaj si grupy pierwszego tematu, dramatycznego 1 niespokojnego, oraz drugiego, lirycznego i piexvnego,

wprowadzajcego podane odprenie. Niemniej jednak miae w pomyle Allegro odbiega charakterem od typu pierwszych czci w dawniejszych symfoniach. Stanowi raczej potny, samodzielny wstp, fundament, na ktrym wznosz si dalsze pitra muzycznej budowli. Dlatego te odgraniczy Mahler wyranie I cz od nastpnych ogniw, dajc w partyturze przynajmniej piciominutowej przerwy". Nastpna cz, Andante moderato, utrzymana w tanecznym rytmie na j|, stanowi kracowe przeciwiestwo monumentalnego wstpu, za jaki uzna wypada I cz. Jest to lekko zinstrumentowana (do instrumentw smyczkowych doczaj si 555 Mahle r dopiero pniej instrumenty dte i koty), przyjemna idylla. Ulubione przez Mahlera tony austriackich, a szczeglnie wiedeskich melodii nadaj jej szczeglnego uroku. Szukajc ideowego sensu tej czci w ramach caej Symfonii, mona przychyli si do zdania, e po pieni blu nastpuje pie szczcia", e naturaln kolej rzeczy wizja mierci wywouje

zwykle reakcj w postaci radoci ycia i kae nam cieszy si jego piknem. O ile midzy I i II czci uczyni Mahler wyrany przedzia, to trzy nastpne poczy w jedn waciwie cao, dajc, aby wykonywane byy po sobie bez przerwy. Jeden z komentatorw symfonicznej twrczoci Mahlera stwierdza, i dwie pierwsze czci II Symfonii s obrazami przeszoci, rnymi tylko w tonie i nastroju", w nastpnych za narasta aktualna akcja, ktrej poetycka symbolika wymagaa bliszego objanienia przez autora. Wprawdzie w partyturze dziwacznego i niespokojnego Scherza (III cz.) nie ma jeszcze piewanego tekstu ani tytuw (jak w czciach nastpnych), ale jest ono szeroko, symfonicznie rozbudowan pieni z Mahlerowskiego cyklu Des Knaben Wunderhorn (Czarodziejski rg chopca), zatytuowan Sw. Antoni kacy do ryb i to zdradza intencje kompozytora. Tekst pieni mwi o w. Antonim, ktry nie znalazszy ludzi w kociele, przemawia do ryb. Przybyy wszystkie, wysuchay z podziwem kazania, lecz zaraz po nim wrciy do swych dawnych obyczajw i nawykw. Gryzcy sarkazm i zabarwiony humorem pesymizm tej przypowieci znajduj wyjtkowo trafne odbicie w

przepenionej jaskrawymi efektami orkiestralnymi muzyce Scherza, ktre jak naley przypuszcza symbolizowa ma bezcelowo wszelkich stara, zmierzajcych do tego, by ludziom wskaza wysze cele. Bezporednio (attacca) nastpujca cz IV opiera si na innej pieni z cyklu Des Knaben Wunderhorn nosi jej tytu: Urlicht (Prawiato), dawany czasem take caej Symfonii. Melodia altowego sol, nadajcego ton caej IV czci, naley do najpikniejszych przejaww inwencji Mahlera. Uycie gosu ludzkiego stoi w cisym zwizku z ideowym programem Symfonii. Tekst pieni, ktrego sens streci mona w zdaniu: pochodz od Boga i chc do wrci", wyraa przekonanie autora, e po burzach i zawodach yciowych czowiek zwraca si do spraw wiecznych i szuka wyzwolenia w mierci. Dla muzycznego oddania tej myli nie wystarczaa ju Mahlerowi sama orkiestra. Uwaa za konieczne wprowadzenie gosu solowego jego partia wybija si na plan pierwszy i dominuje nad ca orkiestr. Dopiero gdy milknie piew, przychodzi ona znowu do gosu, przygotowujc potn cz ostatni. 556

/Mahler Fina stanowi kulminacj caego dziea; rozmiarami przewysza prawie dwukrotnie I cz, a masywem dwikowym nastawiony jest na wywoanie oszaamiajcego, nadzwyczajnego wraenia. Wszystkie instrumenty dte drewniane obsadzone s czterokrotnie, a klarnety (cznie z dwoma przenikliwymi klarnetami Es) piciokrotnie; do 6 rogw i tylu trbek zasadniczej orkiestry dochodz jeszcze po 4 rogi i trbki; obsada perkusji obejmuje 8 kotw, 2 due i l may bben, trjkt, talerze, tam-tam o wysokim i niskim stroju, dzwony, dzwonki. Cay ten olbrzymi aparat instrumentalny oraz gosy solowe i chr maj za zadanie wywoa apokaliptyczn wizj Sdu Ostatecznego i trzeba przyzna, wraenie jest due. Tytuy poszczeglnych ogniw finau wskazuj na ich programow tre. Po duszym wprowadzeniu sycha Walajcego na pustyni, ktry ogasza godzin ostatniego rozrachunku. Wzburzona orkiestra przygotowuje Wielki apel. Wrd wycia, krzykw i biada przybywaj ywi i umarli, wzywani dominujcym nad caym tumultem bezlitosnym woaniem. Lament wzmaga si i przeradza w jeden wielki krzyk przeraenia i rozpaczy, a wreszcie przebrzmewa i milknie. W

przeraliwej ciszy sycha tylko pospny piew ptaka mierci. Lecz z nicoci dobywaj si i stopniowo potniej gosy z radoci i nadziej intonuje chr pie zmartwychwstania. Optymistycznie, jakby mwic: umrzesz, aby y", koczy Mahler swoje dzieo. (79') III Symfonia d-moll ukoczona w 1898, a wykonana po raz pierwszy w caoci dopiero w 1902 pod dyrekcj kompozytora w Krefeld, gdzie z okazji festiwalu Oglnonie-mieckiego Zwizku Muzycznego udao si zmobilizowa odpowiedni aparat wykonawczy jest jednym z naibardziej typowych dzie symfonicznych Mahlera: reprezentuje preferowan przez niego form symfonii orkiestralnowokalnej (orkiestra, alt solo, chr eski i chopicy), ma charakter programowy i posiada gigantyczne rozmiary. 6-czciowe stosownie do swych zaoe programowych dzieo roznada si na dwa czony; pierwszy z nich pokrywa si z I czci, drugi za obejmuje pozostae. Wszystkie czci miay pocztkowo swoje tytuy, z ktrych kompozytor pniej zrezygnowa. Poniewa jednak wprowadzaj one w charakter i nastrojow atmosfer muzyki, bywaj zwykle cytowane.

I cz (Krdftig, entschieden) jest niesychanie rozbudowana trwa 42 minuty, tyle prawie, co Iroica Beethovena! Tytu: Pan budzi si, wkracza lato, wskazuje, e jest to jeszcze jeden tym razem rzeczywicie olbrzymi muzyczny obraz przyrody. Gwny temat tej czci, ktry formuje si na prze557 Mahler strzeni 90 taktw (!), rozpoczyna 8 rogw bardzo prost, chwytliw melodi marszow, i odtd rytmy marszowe (zreszt szczeglnie przez Maniera lubiane) panuj w caym utworze prawie niepodzielnie. II cze (Tempo di Menuetto, sehr mS,ssig\ O czym opowiadaj mi kwiaty na ce, jest pastoraln idyll. Koyszca melodia oboju ewokuje tu obraz ukwieconej ki falujcej na lekkim wietrze. rodkowy fragment przynosi pewne oywienie rytmiczne, po czym powraca pierwsze ogniwo w peniejszej, bogatszej instrumentacji. Romantyczna, idylliczna atmosfera panuje rwnie w III czci (Comodo, scherzando, ohne Hast), O czym opowiadaj mi zwierzta w lesie, ktra jest rodzajem

scherza. Tematyka odznacza si tu haydnowsk niemal prostot. W IV czci (Sehr langsam, misterioso), zgodnie z jej tytuem O czym opowiada mi czowiek, wprowadza kompozytor gos ludzki. Alt solo piewa sowa wizjonerskiej Pieni o pnocy z Zaratustry Nietzschego. Hefleksyjno-filozoficzne to programowe rzutuje na muzyk (pojawiaj si. tu motywy z I czci), ktrej kontemplacyjne skupienie odbiega daleko od realistycznej obrazowoci poprzednich ogniw cyklu. Pikna brzmieniowo V cze (Lustig im Tempo und keck im Ausdruck), zatytuowana O czym opowiadaj mi anioowie, przenosi w tak bliski kompozytorowi wiat redniowiecznych legend i wyobrae, ktry odywa w jego cyklu pieni Des Knaben Wunderhorn. Chr eski (anioowie) piewa wanie pie (Es sungen drei Engel einen siissen Gesang) z tego wietnego cyklu: w jej liryczne tony wplata si dziecico na'wne bim-bom" chru chopicego. Bez przerwy nastenuje VI cze (Langsam, ruhevo, empfunden), O czym opowiada mi mio, w szerokich ukach rozwijajce si Adagio, jakich niewiele byo od czasw i Beethovena".

Wprowadzony przez pieniowy w cha-

smyczki,

sensie prostych, wyobrae ludowych.

naiwnych

rakterze temat powraca wielokrotnie, przegradzany spokojnymi lub bardziej wzburzonymi epizodami, doprowadzajc do l bardzo ekspresyjnej kulminacji, ktra znajduje ujcie w cho-I raowym, triumfalnie brzmicym hymnie. (88') IV Symfonia G-dur jest oryginalnym wyjtkiem wrd dzie symfonicznych Mahlera. Autor cyklopicznych, operuj-$ cych nienormalnie wielkimi i skomplikowanymi rodkami tech-j nicznymi budowli dwikowych nie tylko ograniczy tu aparat j orkiestralny (brak nawet puzonw) i formalne zaoenia, lecz i take porusza si na bardziej przystonej platformie mylowej. Po filozoficznych, czsto metafizycznych wzlotach stan teraz na bardziej realnym gruncie. Poetycki program IV Sym558 MahIcr fonii da si w myl intencji kompozytora streci jako humorystyczno-idylliczne przeciwstawienie tego" i tamtego wiata", i to nie w formie filozoficznych medytacji, lecz w

W spokojny i pogodny nastrj dziea wprowadza od razu I cz (Allegro moderato), opatrzona pierwotnie przez kompozytora nagwkiem Die Welt als ewige Jetztzeit (wiat jako wieczna doczesno). A wic ycie ziemskie raczej jego przyjemnoci i radoci ni wysiki i zmagania stanowi tu mylowy podkad. Dobrodusznym, haydnowskim niejako spojrzeniem i z lekko ironicznym umiechem patrzy Mahler na ludzko. wiadcz o tym zarwno starowieckie rysy opartego na pizzicatowym, serenadowym akompaniamencie tematu gwnego (skrzypce), jak gadka i piewna melodia tematu pobocznego czy wreszcie artobliwe odywki instrumentw dtych drewnianych i radosne dwiki dzwonkw. Mocniejsze wraenie wywouje II cz {Allegro ma non troppo) jakby jaka muzyczna wersja redniowiecznego taca szkieletw. O tym, kto przygrywa do tego taca, mwi tytu owego oryginalnego scherza: Freund Hein spielt auf, 3 Freund Hein" to mier. Lecz nie ma to by wzbudzajca lk i groz posta z kos w rku. Poufaa nazwa (Freund Hein" mona by

przetumaczy kostucha") wskazuje na owo ludowe wyobraenie dobrotliwego przewodnika, ktry grajc na glach (solo skrzypiec przestrojonych o p tonu w gr dla osignicia bardziej przenikliwego dwiku), prowadzi swoj trzdk do jej doczesnego kresu. Freund Hein" ma czas i wie, e nikt mu nie umknie, dlatego te utwr o zamglonym kolorycie dwikowym rozwija si niezbyt szybko, w oparciu o wyrany taneczny rytm. Elegijny, peen wewntrznego ciepa charakter posiada III cz (Adagio) spokojne, pogodne rozmylania, rozwijajce si w cyklu opartych na dwch tematach wariacji. IV cz (Andante) jest najkrtsz i najprostsz w caej Symionii; opiera si na pieni zaczerpnitej z cyklu Des Kna-ben Wunderhorn. Sopran solo na dyskretnym tle orkiestry utrzymuje tu cay czas prowadzenie. Mimo swej prostoty odgrywa fina wedug intencji kompozytora gwn rol, stanowi konsekwentne zamknicie caego cyklu symfonicznego. Jego poprzednie ogniwa byy niejako fantastyczn podr przez rne krajobrazy ziemskiej doczesnoci. U kresu tej podry czeka owa wymarzona kraina, gdzie wszystkie yczenia speniane s

natychmiast, gdzie zwiewne postacie igraj beztrosko wrd tacw i pieww. Te rozkosze niebiaskiego ycia" (tytu tej czci brzmia Das himmlische Leben) opisane s wanie w sowach, ktre . .;. ..-.:;.', . . .. 559 M ahler piewa gos solowy, a ktre wzite zostay z bawarskiej piosenki ludowej; ich naiwn tre podkrela uycie specyficznych gwarowych zwrotw, i dlatego tekst piewa si zawsze w oryginale. Lekk, groteskow czsto tre pieni uwypukla po dziecicemu wesoa, pena poezji partia orkiestralna. (55') V Symfonia cis-moll (1902). Po symfoniach (II IV), w ktrych do muzycznej akcji wcza Mahler rwnie piew, s symfonie V, VI i VII czysto instrumentalnymi kompozycjami; wsplne s im te niezwyke rozmiary i poniechanie pozamuzycznych programw czy zwizkw ideowych. Te trzy dziea pisze Bohdan Pociej tworz w symfonizmie Mahlera swoist trylogi, tryptyk o pewnej symetrii. Czci skrajne tryptyku to realizacje symfonizmu bardziej epickie, o architekturze rozlegej,

picioczciowe, rodek za (VI Sym-jonia) to szczeglna kondensacja idei dramatycznego tragizmu". O ile trzy poprzednie symfonie powstaway wycznie w krgu Wunderhorn-Lieder, to ta trjca zwizana jest silniej z pieniami Mahlera do sw Friedricha Riickerta. Wraz z Drug i Sidm jest Symjonia cis-moll dzieem 5-czciowym, przy czym pi mniejszych czci grupuje si w trzy wiksze czony (I+ 11, III, IV+V). Zainicjowany fanfarami trbek Marsz aobny (I cz.) w ktrym muzyka kroczy miarowo jak w kondukcie", a smutny nastrj pogbia cytat melodii z Kindertotenlieder naley traktowa jako wstp do obrazu dramatycznej walki, jakim jest II cz (Sturmisch bewegt, mit grosster Vehemenz). Tu bowiem, w ramach sonatowego allegra, przetwarzane s motywy i tematy znane ju z Marsza aobnego; jedynie choraowa melodia instrumentw dtych drewnianych rozbrzmiewa po raz pierwszy. III cz (Kr&jtig, nicht zu schnell) to szeroko rozbudowane, na przetworzeniowej zasa'dzie oparte Scherzo (po raz pierwszy w symfoniach uywa tu Mahler tego okrelenia; powtrzy go jeszcze w VI Symfonii), z dwoma kontrastujcymi triami. Taneczny, koyszcy rytm lendlera czy walca oraz waciwe austriackiej muzyce

ludowej intonacje przenikaj cay, falujcy dynamicznie utwr. Romantyczny nastrj podkrela solo-wo traktowany rg uporczywie przerywajcy swymi wystpieniami regularny puls Scherza. Cz IV (Sehr langsam) wykonuj smyczki tylko i harfa. To przepikne brzmieniowo, przeniknite gbokim uczuciem, pene lirycznej ekspresji Adagietto czsto wykonuje si jako samodzielny utwr. Stosownie do nadrzdnego podziau formalnego przechodzi Adagietto attacca w finaowe Rondo o kunsztownej, silnie kontrapunktycznej fakturze. Powracaj tu w zmienionej postaci 560 ' Mahler wstpny marsz, chora z II czci i temat Adagietta; pojawiaj si te nowe myli muzyczne, a wszystko razem spata si w obraz radosnego wyzwolenia. (78') VI Symfonia a-moll (1804) jest obok Sidmej najmniej znan spord symfonii Maniera. Moja Szsta pisa on kiedy bdzie zagadk; na jej rozwizanie way si tylko ta generacja, ktra pi moich wczeniejszych

symfonii zdoa wchon i przetrawi." Przy cigle jeszcze nikej znajomoci symfonii Mahlera moe wanie ta zagadkowo" sprawia, e Szst syszy si tak rzadko. Sam Manier okrela Symfoni a-moll mianem Tragicznej". Istotnie, tragizm obecny we wszystkich jego symfoniach tu osiga najwysze natenie i jedynie tu nie zostaje przezwyciony, lecz doprowadza do katastrofy. wiadomo nieuchronnoci losu czowieka kae myle o wizjach Dostojewskiego. Pod wzgldem formalnym jest to jedno z najbardziej klasycznych" dzie Mahlera. Lecz jego 4 czci wypenia muzyka o niezwykej intensywnoci i zagszczeniu faktury, co niewtpliwie utrudnia percepcj. Ogromn jak zwykle u Mahlera orkiestr uzupenia jeszcze bogate instrumentarium perkusyjne z ksylofonem, czelest, dzwonkami pasterskimi, koatkami i. motem. Muzyczny profil I czci (Allegro energico) determinuje tak ulubiony przez kompozytora marszowy rytm pierwszego tematu, ktry kulminuje w majcym znaczenie motywu przewodniego caego dziea motywie trbek. Nastpuje w nim przemiana akordu A-dur w a-moll przemiana wiata w mrok, radoci w smutek, pogody w zaspienie. Po tym harmonicznym

motywie losu" i smutnym chorale pojawia si namitny temat drugi (I skrzypce). Bardzo intensywne przetworzenie koczy si nieoczekiwanie idyllicznopastoralnym epizodem jak wizj szczliwoci na onie natury (dzwonki pasterskie). W repryzie powraca jednak obraz walki, ktra mona jeszcze przypuszcza bdzie uwieczona zwycistwem. Ale groteskowo-demoniczne Scherzo (Wuchtig) ze starowieckim", zaskakujcym cigymi zmianami metrum, triem nie potwierdza tych nadziei. Nawet w rozpiewanym, brzmieniowo wyrafinowanym i utrzymanym w formie sonatowej Andante (III cz.) wyczuwa si falujcy podskrnie niepokj. W ponad 100-taktowej introdukcji gromadz si czciowo znane ju motywy i tematy; uporzdkowane w trzech grupach tematycznych wezm one udzia w decydujcej walce z losem, ktrej polem jest arcydramatyczny Fina (Allegro mo-derato). Trzy przetworzenia materiau tematycznego to jakby trzy heroiczne zrywy energii i woli, ktre zostaj zamane 36 Przewodnik koncertowy 5(jj M ahler przez nieubagany los (trzykrotne uderzenie mota). Koda

dokumentuje klsk walczcego wobec tragicznej nieuchronnoci przeznaczenia. (60') VII Symfonia e-moll (1905) jest jakby kontynuacj, dopenieniem swojej poprzedniczki, ktrej tragiczna beznadziejno rzutuje tu jeszcze na I cz, ale w Finale zostaje szczliwie przezwyciona. Te dwa skrajne ogniwa stanowi jeden plan dziea, drugi za tworz trzy ogniwa rodkowe. Haso wywoawcze VII Symfonii opieramy si tu na sformuowaniach B. Pocieja to epicka obrazowo". Przy adnej moe symfonii Mahlefa nie nasuwa si z tak oczywistoci skojarzenie z cigiem obrazw, pozornie lunych, a jednak powizanych pewn wspln ide, pewnym bohaterem". Muzyka planu pierwszego ujmuje cao w mocne ramy. I cz (Langsam. Allegro risoluto ma non troppo) to bardzo charakterystyczny dla symfonizmu Mahlera obraz walki. Mahlerowski rytm marsza przenika tutaj muzyk. Marsz pospny, powany, walczcy z I czci przeobraa si. w marsz zwyciski i triumfujco-radosny ostatniej czci (Rondo-Finale), zbudowanej podobnie jak fina V Symfonii na szeregu kontrapunktycznych przeprowadze materiau refrenu i kupletw, tyle

e z wiksz jeszcze maestri i wirtuozeri. Drugi plan Symfonii to dwa Nachtstucke (Allegro rnoderato i Andante amoroso), dwie nocne muzyki" przedzielone scherzem (Schattenhaft) o pokrewnym charakterze. Rzdz tu prawa zgoa innej poetyki i inna te atmosfera muzyczna tu panuje. Ujmujc rzecz porwnaniem literackim: bohater nasz opuszcza pole walki i udaje si na now jakby wdrwk przez obszary czystego pikna estetycznego w caej bogatej skali jego odcieni. Dla realizacji swych wizji dwikowych poszerza jeszcze Manier rozmiary czasowe dziea i instrumentarium, wprowadzajc do (w serenadowej IV czci) po raz pierwszy chyba w literaturze symfonicznej gitar i mandolin. (80') VIII Symfonia Es-dur (1907). Skoczyem wanie moj sm to jest co najwikszego z tego, czego dotychczas dokonaem. I tak osobliwe w treci i formie, e si tego nie da opisa. Prosz sobie wyobrazi, e oto Universum poczyna brzmie i dwicze. e to ju nie s ludzkie gosy, ale krce planety i soca." Wszystkie moje wczeniejsze symfonie byy tylko preludiami do tej wanie. W tamtych dzieach

panuje jeszcze cakowicie subiektywny tragizm, to za jest jednym wielkim dawc radoci." Te dwie wypowiedzi ; M ahle r Mahlera wiadcz o niezwykoci Viii Sym-jonii. Ju samo okrelenie symfonia", nie jest w tym wypadku cakiem na miejscu. Mamy tu bowiem do czynienia waciwie z 2-cz-ciow kantat czy oratorium, wokalnoinstrumentalnym dzieem, w ktrym bior udzia solici, chr i orkiestra. Ale znowu za tym prostym wyliczeniem kryje si gigantyczny aparat wykonawczy: 8 solistw (3 soprany, 2 alty, tenor, baryton, bas), 2 wielkie chry mieszane i chr chopicy oraz 50 smyczkowych i prawie 40 dtych instrumentw, organy, fisharmonia, 5 harf, czelesta, fortepian, mandolina i niesychanie rozbudowana perkusja. Nie darmo wesza sma do historii muzyki pod nazw Symfonii tysica". Swoj niezwykoci wzbudzia kiedy VIII Symfonia niebywa sensacj. Prawykonanie jej pod dyrekcj kompozytora odbyo si (Monachium, 12 IX 1910) w obecnoci 3 tysicy suchaczy wrd ktrych znajdoway si takie osobistoci wczesnego wiata artystycznego i intelektualnego, jak m. in. dyrygenci: Bruno

Walter, Willem Mengelberg, Otto Klemperer, Leopold Stokowski; kompozytorzy: Alfredo Casella, Arnold Schonberg, Alban Berg, Anton Webern; pisarze: Tomasz Mann, Stefan Zweig, Arthur Schnitzler, Gerhard Hauptmann; reyser Maks Reinhardt i stao si najwikszym triumfem Mahlera za jego ycia. Na fali entuzjazmu i sensacji mimo trudnoci z mobilizacj i pomieszczeniem prawdziwej armii muzykw prezentowano potem dzieo (z powodzeniem zreszt) w wielu miastach na caym wiecie. W dwudziestoleciu midzywojennym zapomniano jednak jak gdyby o VIII Symfonii i dopiero po roku 1945 wraz z renesansem twrczoci Mahlera zacza si nowa seria wykona estradowych i radiowych; dokonano te nagrania pytowego. I jakkolwiek rnie ocenia si VIII Symfoni, podkrelajc tak czsty rozdwik midzy koncepcj a realizacj artystycznego zamysu, to jednak sw muzyczn i ideow treci wywiera ona na suchaczu gbokie wraenie. Jeszcze raz da Mahler wyraz swej na wskro humanistycznej zawsze postawie: sma to jak sam powiedzia Ordzie mioci w nieczuych czasach". Tekst tego ordzia stanowi hymn Veni creator (I cz.) i finaowa scena z II czci Fausta Goethego (II cz.); reszt

dopowiada muzyka tej jak j te nazwano Symfonii mioci". I cz jest mimo swoich wielkich rozmiarw jednolita i przebiega jak gdyby w jednym nieustajcym muzyczno-emo-cjonalnym crescendo. Formalnie zbliona do rozlegego allegra sonatowego, wspiera si przede wszystkim na temacie wstpnego chru (Veni creator"). Drugi, liryczny temat intonuj gosy solowe (Infirma nostri corporis"), a trzeci (wany w koncepcji dziea temat mioci"), rozbrzmiewa przy sowach M* 563 Mahle r Accende lumen sensibus, infunde amorem cordibus", ktre prowadz do kulminacji przetworzenia w kunsztownej fudze. Powrt gwnego tematu zapocztkowuje repryz. Kod stanowi ekstatyczne Gloria". II cz nie sprawia tego monumentalnego wraenia, co pierwsza. Jest to waciwie szereg wokalno-instrumentalnych, powizanych orkiestralnymi intermezzami obrazw muzycznych, w ktrych wystpuj postacie i grupy postaci ze scenicznej wizji Goethego: Pater ecstaticus, Pater profundus, Doctor Marianus, Magna peccatrix,

Mulier samaritana, Mater gloriosa, anioowie unoszcy dusz Fausta, chr zbawionych chopcw. Formalnie mona si tu dopatrze kolejnych ogniw symfonicznego cyklu (cz powolna, scherzo i fina). W zrnicowanej nastrojowo muzyce pojawiaj si rwnie reminiscencje z I czci, a cao zamyka uroczysty Chorus mysticus" (por. fina Symfonii iaustowskiej Liszta), koczcy si powracajcym tematem Veni creator". (90') IX Symfonia D-dur (1909). Komponujc to swoje ostatnie skoczone dzieo symfoniczne, wiedzia Mahler, e niewiele pozostao mu ycia: Do widzenia, moja lutnio" zapisa na jednej z kocowych kart partytury IX Symfonii, ktrej prawykonanie poprowadzi Bruno Walter 16 VI 1912 w Wiedniu, ju po mierci kompozytora. Jest wic Dziewita wzruszajcym i przejmujcym poegnaniem z yciem i z odchodzc epok. Podsumowujc bowiem niejako dotychczasow tradycj symfoniczn, wybiega ona ju w przyszo. Kontrapunktyczna na wskro faktura, samodzielne, linearne prowadzenie gosw stwarza politonalne, a nawet atonalne brzmienia. Std ju tylko krok do rezygnacji z tonalnego mylenia, do dwunastotonowej techniki

Schonberga z jednej, a neoklasycznego stylu Hindemitha czy Strawiskiego z drugiej strony. Niecodzienna jest w IX Symfonii kolejno czci: ogniwa szybkie obramowane s powolnymi. Ze wszystkich czterech pokanych rozmiarami czci najwiksza i najintensywniejsza muzycznie jest I cz (Andante comodo), operujca dugimi, zoonymi tematami, przebiegajca w staych kontrastach dur--moll i czstych dramatycznych kulminacjach. To najpikniejsza rzecz, jak napisa Mahler. Wyraa ona ogromn mio do tej ziemi, tsknot, by y na niej w pokoju. zanim nadejdzie mier. Bo nadchodzi ona nieubaganie. Caa ta cz jest przeczuciem zbliajcej si mierci. Powraca ono nieustannie. a najsilniej w tym niesamowitym miejscu, gdzie staje si pewnoci." (Alban Berg). II cz jest scherzem. Rozpoczyna si ono, jak nakazuje 564 ! M ahler partytura, w tempie spokojnego lendlera, ale stopniowo nabiera rozpdu i przechodzi w jaki szaleczy taniec, przerwany powolnym znowu lendlerem, ktry spenia rol tria. Zakoczenie tej

czci utrzymane jest w nastroju smtnej rezygnacji. III cz (Allegro assai) zatytuowa Mahler Rondo. Burleska i opatrzy dopiskiem Do moich braci w Apollu". W tym artobliwie ironicznym utworze parodiuje pseudouczony, kontrapunktyczny styl niektrych wspczesnych sobie rzemielnikw muzycznych, czyni wyran aluzj do muzyki Lehara (gony temat I skrzypiec), nie oszczdza nawet wasnych tematw (z III i V Symfonii), ale i tu koczy w nastroju melancholijnej zadumy. Poegnalnym piewem jest finaowe Adagio, ktremu ton nadaje gwny, nieco emfatyczny temat, wprowadzony przez smyczki. Panuje tu podobna atmosfera jak w I czci: oczekiwanie mierci, walka, bl pogodzenie si z losem. Zamierajcymi jak sam okreli je kompozytor dwikami egna nas ten bardzo przekonujcy w swym muzyczno-emocjonalnym wyrazie Utwr. (80') X Symfonia. W latach 190910 pracowa Mahler nad 5-czciow X Symfoni, ktra miaa nosi tytu Dante-Sinfo-nie lub InfernoSinfonie. Dzieo jak mwi B. Pociej pozostawi kompozytor skomponowane, ale nie

wykoczone. Adagio (I cz) fragment III czci (Purgatorio Czyciec} opracowane zostay przez zicia kompozytora, Ernsta Kfenka, i wykonane w 1924 w Wiedniu. Potem, ale dopiero od 1958, zaczto wykonywa i nagrywa samo Adagio (22'). Dalsz histori X Symfonii dopisa angielski muzykolog i muzyk Deryck Cooke (19191976). Ten wietny znawca muzyki Mahlera opracowa na podstawie znanych ju wczeniej i nowo uzyskanych materiaw cae dzieo, dajc w latach 1960, 1964, 1972 trzy coraz to bardziej udoskonalone wersje partytury. O ostatniej dokonanej przez Cooke'a wersji X Symfonii w jej pytowym nagraniu z 1974 pisze Bohdan Pociej: Od pierwszego Adagia (z ktrym zdylimy by moe zawrze znajomo ju uprzednio z wykona i nagra wczeniejszych), rozpinanego, rozsnuwanego midzy ekstatycznoci a zwiewn, powabn (wiedesk) tanecznoci. poprzez taneczny, wirujcy ruch, ciar, twardo i pewn .zewntrzno pierwszego Scherza; poyskujc niesamowitym wiatem subtelno krtkiego czycowego epizodu (Purgatorio); ostro, ponuro i gwatowno II Scherza

dochodzimy wreszcie do Finau. Jest on najbardziej zoony, pknity, rozdarty, paradoksalny, 565 Mahter problemowy (gsty), najbardziej pod wzgldem formalnym, architektonicznym swobodny, ale rwnie najbardziej dramatyczny i tragiczny". Pie o ziemi (1908) powstaa po VIII Symfonii, ale prawykonanie jej odbyo si dopiero po mierci kompozytora, 20 XI 1911, w Monachium pod dyrekcj Bruno Waltera. Symfonia na alt (lub baryton), tenor i orkiestr" tak okreli Manier swoje dzieo w podtytule. Nie wiele ma ono jednak wsplnego z tradycyjn form symfonii. Chodzi tu w gruncie rzeczy o cykl 6 pieni, z ktrych ostatnia trwajca prawie tyle, co wszystkie poprzednie, a zwizana z nimi samodzielnym cznikiem orkiestralnym jest rodzajem solowej kantaty. W twrczoci Mahlera przenikay si zawsze dwa y-wioy pieniowy i symfoniczny (orkiestrowy) przypomina Bohdan Pociej w jednym ze swych znakomitych esejw mahlerowskich. ywioy te czyy si, cieray, rywalizoway midzy sob o

panowanie nad dzieem muzycznym. Wspaniay i waciwie jedyny w swoim rodzaju przykad takiej rywalizacji mielimy w VIII Symfonii. Tutai za, w Pieni o ziemi, mamy nie spotykan przedtem ani pniej cakowit harmoni ywiou pieniowego i symfonicznego. Harmoni idealn." Teksty do swojego dziea zaczerpn Mahler ze zbioru Die chinesische Flot (Fletnia chiska. 1907), zawierajcego liryki poetw chiskich z VIII i IX w. p.n.e., przeoone swobodnie przez Hansa Bethge. Mahlera urzeky te wiersze, tchnce mioci do ludzi, ycia i wiata, a jednoczenie przesaniane smutnym cieniem rozstania i mierci. Odnalaz w nich nastroje i myli, ktre go wiadomego bliskiego ju kresu swych dni przenikay. Dokonujc za odpowiedniego wyboru wierszy, ustalajc ich kolejno, a nawet dokonujc pewnych zmian (ostatnia pie czy 2 wiersze), da swoj bardzo osobist wypowied. Pieni uoone s na zasadzie kontrastu. Te, ktre piewa tenor (pierwsza, trzecia i pita), to pieni biesiadne, grotesko-wo-ironiczne: Toast o ziemskiej biedzie (Das Trinklied vom Jammer der Erde), O modoci (Von der Jugend), Pijany wiosn (Der Trunkene im

FruhlingY, pieni altu s liryczne, przeniknite smutkiem i tsknot: Samotny jesieni (Der ein-same im Herbst). O piknoci (Von der Schonheit), Poegnanie (Der Abschied). Pieni opracowane s czci zwrotkowo, czci za swobodnie przekomponowane: wszystkie maj wietn, barwna, lecz dyskretn opraw orkiestralna. Muzyk w porwnaniu z wczeniejszymi dzieami symfonicznymi Mahlera cechuje powcigliwo w stosowaniu rodkw technicznych. 566 1 Mahler Element orientalny, mao w zasadzie eksponowany, ujawnia si przede wszystkim w trzytonowym motywie (seksta-kwin-ta-tercja skali molowej), przewijajcym si niby motyw przewodni przez cae dzieo, ktre sam Mahler nazwa poegnaniem z modoci, piknem i przyjani". (60') * * * Mahler pozostawi 42 pieni solowe z akompaniamentem fortepianu lub orkiestry o kameralnym raczej skadzie. Ujte s one w 5 cykli, ktre powstaway w kilkuletnich przewanie odstpach: Lieder und Gesdnge aus der Jugendzeit (14), Lieder eines fahrenden Gesellen (4). Lieder aus Des Knaben Wun-

derhorn" (12), 5 pieni do sw F. Riickerta Kindertotenlieder, Lieder (7); tylko dwie pieni z ostatnich lat ycia kompozytora (Revelge i Der Tambourg'sell) ukazay si osobno. W wikszoci swoich pieni wykorzysta Mahler wiersze Fryderyka Ruckerta (17881866) teksty z Des Knaben Wunderhorn, antologii staroniemieckich pieni ludowych, dziecicych i kocielnych. Lieder enes fahrenden Gesellen (Pieni wdrownego terminatora) napisa Mahler wyjtkowo do wasnych poezji. Sprawia to nieszczliwa mio, jak zajmujcy wtedy stanowisko dyrygenta Opery w Kassel 24-letni kompozytor zapon do pewnej piewaczki. Gorce uczucie zrodzio cykl czterech gboko przeytych, intymnych w nastroju pieni orkiestrowych. Zbliaj si one do stylu Brahmsa, ale w atmosferze brzmieniowej (np. mikkie seksty prowadzone nad dzwonowymi" kwintami basw), a bardziej moe jeszcze w klarownej instrumentacjd, ukazuj ju typowo Maherowskie rysy. (15') Pieni do tekstw z Des Knaben Wunderhorn przedstawiaj najbardziej typowe karty liryki Mahlera; w ich spokojnej prostocie i zabawnym humorze pisze jeden z biografw

kompozytora ujawni Mahler ca swoj dziecic dusz." Tego klimatu, tej prostoty i bezporednioci nie maj pieni do tekstw Ruckerta, a przede wszystkim napisane w 1902 Kindertotenlieder, ukazujce smutn mdro dojrzaego i dowiadczonego przez los czowieka. Niemniej jest to jeden z najpikniejszych cykli pieniarskich w nowszej literaturze muzycznej. Skada si na 5 pieni (Nun will die Sonn' so heli auigeh'n, Nun seh' ich wohl warum so dunkle Flam-men, Wenn dein Miitterlein, Oft denk', ich, si sind nur aus-gegangen!, In diesem Wetter.'), ktre pomylane s jako jednolita, nierozerwalna cao", i std proba kompozytora, by brawami obdarzy wykonawcw dopiero po skoczeniu ostatniego utworu. Tytu cyklu jest waciwie nieprzetumaczalny; 567 M alaw ski moe najlepiej wyjani jego sens okrelenie pieni dla zmarych dzieci". Tak naley zrozumie teksty pene smutnej zadumy i tkliwoci, blu i rezygnacji, taka jest te muzyka to spokojna i mikka, to wzburzona i dramatyczna, przewanie jednak przepojona smutkiem i melancholi. (24')

ARTUR MALAWSKI *4 VII 1904, Przemyl; 126 XII 1957, Krakw Studia muzyczne rozpocz w Krakowie, w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego (w 1928 uzyska dyplom); do 1936 wykada tam przedmioty teoretyczne i prowadzi klas skrzypiec. Trzy lata spdza w Warszawie, studiujc w konserwatorium (kompozycja u K. Sikorskiego, dyrygentura u W. Bierdiajewa). Dyplom otrzymuje w 1939. Od 1945 wykada w Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie, pocztkowo przedmioty teoretyczne, pniej kompozycj i dyrygentur. Rwnoczenie (195054) prowadzi klas dyrygentury w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach. By laureatem kilku nagrd pastwoi. wych (m. in. za Wariacje symfoniczne i Wierchy). ' Twrczo Malawskiego, jednego z najwybitniejszych wspczesnych kompozytorw polskich, stanowi najpeniejsz syntez ' tradycji muzyki polskiej (Szymanowski) z nowymi zdobyczami technicznymi. Rozwj kompozytora dokonywa si drog

przemian ewolucyjnych poprzez wpywy Debussy'ego, Ravela, Szymanowskiego, czerpanie z dowiadcze kompozytorw r wspczesnych a do oryginalnego, wasnego stylu. Muzyk Malawskiego cechuje silna dramatyczno, ekspresyjno, wyrazista melodyka, zmienno metrum, efekty polimetrycznego ostinata, odrbno porzdku harmonicznego, przejrzysta, cho zoona faktura, czsto pojawiajcy si (zwykle w kontracie) element groteski. W najwikszym swym dziele, balecie-pantomi-mie Wierchy, Malawski mistrzowsko wysnuwa z wasnej tematyki muzyk gboko wronit w atmosfer folkloru' podhalaskiego, korzysta z waciwoci gralskiej faktury wielo* : gosowej, rytmiki tanecznej; dokonana w Wierchach stylizacja jest bardzo odlega od autentyku przewaa indywidualna koncepcja i synteza rodkw. f, Najwaniejsze dziea: orkiestralne Sinfonietta na ma i,-, orkiestr symfoniczn 1936, Wariacje symfoniczne 1917, Toccata ;,>, na ma orkiestr symfoniczn 1947, Etiudy symfoniczne na

fortepian i orkiestr 1948, Uwertura 1948, Toccata z fug w for' M alaw ski mi wariacji 1949, Tryptyk gralski 1950, II Symfonia 1958, Hungaria 1957; kantata Wyspa Gorgon 1939, balet-pantomima Wierchy na gosy solowe, chr i orkiestr 1950; utwory kameralne II Kwartet smyczkowy 1943, Sonata skrzypcotoa 1951, * Trio fortepianowe 1953; utwory fortepianowe Mazurek 1946, Pi miniatur 1947. Malawski pozostawi take pieni, melorecytacje, muzyk teatraln, radiow i filmow. ch Wariacje symfoniczne (1937), napisane na wielk orkiestr, nie s pierwszym utworem symfonicznym kompozytora; poprzedziy je Allegro capriccioso i Sinjanietta na ma orkiestr s jednak pierwsz tego typu kompozycj Malawskiego powsta w klasie prof. Sikorskiego, do ktrego mody twrca uda si, majc za sob spory ju dorobek. Forma Wariacji jest tradycyjna, niemniej spoza znanych schematw przezieraj tu cechy wasnego jeyka dwikowego, odrbno rytmiki i owa typowa dla Malawskiego

emocjonalno. Rozwj kompozycji przebiega od prostego tematu o modalno-lu-dowym charakterze do rozbudowanej fugi podwjnej. Muzyka jest przejrzysta zarwno w formie, jak w fakturze, chocia nie brak mielszych rodkw muzycznych, na przykad stopniowo narastajcy akord dwunastodwikowy, budowany kwartami, poprzedzajcy opart na burleskowym temacie kocow fug. (16') Podstaw Toccaty na ma orkiestr symfoniczn (1947), zbudowanej nie tyle na motywach melodycznych, co na motywach rytmicznych, jest sam ruch nie nazbyt szybki, raczej oywiony przesuniciami akcentw ni witalnoci, ruch o wyrazistej konstrukcji wewntrznej. Do niezwykej przejrzystoci faktury przyczynia si instrumentacja, oparta tylko na fletach, klarnetach, trbkach, puzonie, perkusji i kwintecie smyczkowym. Funkcj odrbnego tematu ma tu niedugi fragment Tranuillo, przeksztacony pniej w Andantino. Repry-za (lub raczej to, co przypomina repryz, gdy Malawski nie budowa Toccaty w cisej formie sonatowej!) jest rozbudowana i wnosi nowe odmiany motyww rytmicznych (scherzando, quasi presto). (5')

Etiudy symfoniczne na fortepian i orkiestr (1948) to niewtpliwie najwybitniejszy spord dzie Malawskiego utwr symfoniczny. Pisane s co prawda w stylu wirtuozowskim, niemniej nale do gatunku symfonicznego, gdy sporo fragmentw dowodzi wtopienia" fortepianu w orkiestr na 569 M alaw ski wzr Symfonii koncertujcej Szymanowskiego. Faktura samego fortepianu solowego odlega jest od wspczesnej konwencjonalnoci i wybija si oryginalnoci. Z punktu widzenia formy Etiudy ujte s w 6 niedugich utworw o rnym, nieraz kracowo rnym gatunku ekspresyjnym i charakterze. W kadej etiudzie cyklu zawarty zosta jasno okrelony zarwno dla pianisty, jak dla orkiestry problem techniczny lub ekspresyjny. Kad z etiud cechuje odrbna, swoista na-strojowo czy emocjonalno, jakkolwiek Malawski dba wyranie o cigo ekspresyjn i wsplny dla wszystkich czci klimat harmoniczny i kolorystyczny. Po 1. etiudzie, odznaczajcej si ostro zarysowan, nieco scherzow tematyk, nastpuje etiuda powolna o intensywnej

nastrojowoci, wywoanej gwnie subtelnociami melodycznoharmonicznymi i kolorystycznymi. Po niej przychodzi etiuda najtrudniejsza, o pomysowej, bardzo konstruktywnej i organicznej polimetrii wewntrznej i efektownej, na wskro pianistycznej partii fortepianowej. 4. etiud cechuje dla kontrastu melodyjno i ekspresyjno, _ktra zasadza si na sugestywnie narastajcej dynamice formalnej, prowadzcej do silnie emocjonalnego punktu kulminacyjnego. Dzieo zamykaj dwie pene ywego temperamentu etiudy, oparte na wyrazistych tematach: prbki muzycznego komizmu i artobliwoci; ostatnia etiuda (fugato) przechodzi stopniowo w muzyk o typowej dla finau intensywnoci emocjonalnej i dynamicznej. Etiudy symfoniczne byy tym dzieem, ktre przynioso Arturowi Malawskiemu wyjtkowy rozgos za granic. Wykonane na festiwalu Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej w Amsterdamie (9 VI 1948), spotkay si z dobrym przyjciem krytykw i publicznoci. Przygotowujc po latach do druku nowe wydanie Etiud, Malawski nada kadej z 6 czci osobn nazw, wskazujc bd na form utworu, bd te na jego charakter. 1. etiuda (Andante, Allegretto)

okrelona zostaa jako IntradaScherzino, 2. (Andantino) jako Romanza, 3. (Con moto) Capriccio, 4. (Andante soste-nuto) Notturno, 5. (Allegretto) Burlesca i 6. (Allegro molto) Finale-Fugato. (18') Uwertura (1948) jest jednym z najpopularniejszych utworw Malawskiego (jeli w ogle mona mwi o popularnoci wspczesnej muzyki). Kompozytor daje tu pokaz dyscypliny formalnej i na wskro funkcjonalnej, a wic sucej uplastycznieniu formy, instrumentacji. Forma nie odbiega od wspczesnych konwencji uwerturowych z ich dwutematycznoci i ywym tokiem motorycznym, na tle ktrego nawet wtki powolnego tematu nabieraj ekspansji ruchowej. Napisana na 570 'Matawski du orkiestr, jest Uwertura Malawskiego jednym z najlepszych polskich dzie tego gatunku. (6') W Toccacie z fug w formie wariacji na fortepian i orkiestr (1949) stworzy Malawski jakby nowy wariant Etiud symjonicznych. Oczywicie nie

chodzi tu o kopi wasnego utworu: Toccata jest raczej jakby motoryczno-poli-fonicznym odpowiednikiem tego, co w Etiudach symjonicznych byo formalnie swobodne (pomidzy etiudami nie zachodziy blisze zwizki tematyczne). Gwnym motorem kompozycji jest sam ruch, uporczywy, lecz niejednostronny. Po krtkim, 4taktowym wstpie (Andante) pojawiaj si pierwsze wariacje o tanecznym i jakby jazzowym rytmie. W sumie jest ich 9, przy czym niektre maksymalnie krtkie (wariacja 6. obejmuje zaledwie 4 takty!). Poszczeglne wariacje s pomidzy sob skontrastowane, nie na tyle jednak, by ruch przesta by toccatowy. Ponownie podane krtkie Andante prowadzi bezporednio do fugi, opartej na scherzandowym temacie i piewnym kontrapunkcie. Solowa partia fortepianowa odgrywa tu rol dominujc. W sumie Toccata jest interesujcym przykadem poczenia trzech rnych elementw formalnych: toccatowego ruchu motorycznego, wariacyjnych przeksztace i polifonicznej dyscypliny. (8') II Symfonia Dramatyczna" powstawaa do dugo: z roku 1953 datuj si jej pierwsze szkice, a jeszcze w 1956 kompozytor pracowa nad retuszami instrumentacyjnymi (w tym te

czasie powzi myl nazwania swego dziea Symfoni dramatyczn). Niektre fragmenty utworu zostay napisane i zuytkowane jako muzyka do dramatu Shawa Su>. Joanna, std ich niesymfoniczny" charakter. II Symfonia jest bez wtpienia dzieem silnie subiektywnym, przesiknitym gboko dramatycznym wyrazem, ktry bije szczeglnie mocno z ostatnich czci dziea. Sam kompozytor okrela ten dramatyzm jako pesymistyczny. Strona wyrazowa dziea nie bya jednak przez autora zamierzona, lecz wypyna niejako automatycznie, jako rezultat tematyki i klimatu emocjonalnego. Przy caym wspczesnym ujciu formalnotechnicznym utworu kompozytor nie wyszed tu poza granice romantycznych kategorii emocjonalnych. W cz I, zbudowan z typow dla Malawskiego nawarstwieniow" przerbk, wprowadza kr,tki wstp zbudowany na pierwszym tu dramatycznym temacie. W ekspozycji temat ten staje si liryczny, piewny i kontrastuje ostro z drugim, rytmicznym. Przetworzenie polega w gwnej mierze na jednoczesnym przerabianiu obu tematw, przy czym idzie tu

571 MaLawski nie tyle o przeksztacenia motywiczne, ile o przeksztacenia poprzednich struktur tematycznych we frazy melodyczne o coraz to nowych waciwociach ekspresyjnych. II cz to poprzedzony krtk introdukcj temat z wariacjami o cigle zmiennym charakterze (w sumie 9 wariacji i koda). Scherzo (III cz.) czy w sobie waciwoci tektoniczne znane z form ronda, wariacji i allegra sonatowego. Utrzymane w swobodnej formie Intermezzo (IV cz.) stanowi pomost pomidzy sferami ekspresyjnymi obu ssiadujcych czci. Jest to muzyka nadzwyczaj skupiona, powana, gboka. Ostatnia, V cz Capriccio zasadza si w oglnych zarysach na formie trjdzielnej i stanowi wydwik ekspresji dziea, ktre zamyka krtki, dramatyczny epilog. Dla caoci cnarakterystyczna jest tak odskakujca od poprzednich, cienkich" w fakturze kompozycji Ma-lawskiego masywno brzmienia, wynikajca, jak zapewnia kompozytor, z potrzeby mocnego wyrazu". Prawykonanie II Symfonii odbyo si 20 VI 1956 w Warszawie; wykonawcy: orkiestra Filharmonii

Narodowej pod dyrekcj Bohdana Wodiczki. (ca 43') W szeroko rozbudowanym, 5czciowym dziele H u n g a-r i a (1957) Malawski poszed po linii programowej (nie dotyczy to jednak strony formalnej utworu). Autor pisa swe dzieo na zamwienie komitetu uczczenia rocznicy mierci Bartoka i dopiero w trakcie pisania ostatnich czci powzi myl nazwania kompozycji Hungari. Czci dziea: Allegro barbaro (aluzja do dziea Bartoka o tyme tytule), Improwizacja, Quasi rondo, Nokturn i Final. (25') s Wierchy balet-pantomima na gosy solowe, chr i wielk orkiestr symfoniczn. Utwr jeszcze pod tytuem Rapsodia gralska naszkicowany by pod koniec wojny w 1944/45, potem, ju jako Wierchy, przekomponowany w atach 195052. Za ycia Malawskiego Wierchy wykonane byy tylko estradowe (Krakw 10 I 1952), w tym samym roku kompozytor otrzyma za swe dzieo Nagrod Pastwow III stopnia. Libretto sporzdzi sam Malawski w oparciu o wiersze Jana Mazura, poety gralskiego, ale ulegajcego wpywom jzyka literackiego i oglnopolskiej, miejskiej kultury. Kanwa treciowa bliska jest

Harnasiom. I tu jest dziewczyna, Marysia, zwizana uczuciem i sowem z Frankiem, modym gralem, spokojnie gazdujcym, i tu zjawia si rywal Juhaszabijok, ktry urokiem swego pdzikiego ycia, junack fantazj usiuje odbi dziewczyn dla siebie. Jest burza, karczma, bijatyka, tylko zakoczenie odmienne. U Szymanowskiego konwen572 1"Maiec cja romantycznej historii utrzymana jest do koca: dziewczyna odchodzi z Harnasiem w gry; w Wierchach uczucie Marysi do Juhasa okazuje si przelotn skonnoci, zwycia gibsza i trwalsza mio do Franka, za pokonany Juhas wyciga pojednawczo rk do zwyciskiego rywala fina jest wielk scen pojednania. Na zbienociach treciowych wyczerpuj si podobiestwa pomidzy Harnasiami i Wierchami. O rnicy podstawowej zadecydowa stosunek do materiau ludowego. Malawski przyjmuje koncepcj penej i wycznej stylizacji, odchodzi daleko od gralskiego autentyku, nie stosujc adnych cytatw. Stylizacja za dotyczy

typowych cech melodyki gralskich nut", podstawowych schematw metrorytmicznych i materiau ska-lowegp. O ile Szyrnanowski dy w JHu.rnasia.ch do uchwycenia idiomu muzyki gralskiej, do artystycznej syntezy autentycznych pierwiastkw muzycznego folkloru Podhala, zajmujc jakby obiektywizujc" postaw kompozytorsk o tyle Malawski stara si rozszerzy techniczny krg stylizacji muzyki gralskiej, wprowadzajc elementy obce jej. W fakturze Wierchw przewaa czynnik polifoniczny, na ktrego usugach pozostaje instrumentacja dziea. Orkiestrze powierza zreszt Malawski rol rwnorzdn w stosunku do tancerzy, solistw-piewakw (sopran, tenor, baryton) i chru jest ona jednym z czynnikw akcji muzyczno-dramatycznej dziea. Wierchy skadaj si z 30 odcinkw, takich jak tace, pantomimy, interludia i sceny, uszeregowanych wedle porzdku wtku treciowego. Te odcinki podlegaj uporzdkowaniu wyszego rzdu, uoone s w prolog, 5 czci i fina, (ca 42') IVO MALEC ,.. , r ._ .... *30 III 1925, Zagrzeb

Kompozytor jugosowiaski (chorwacki). Ukoczy Akademi Muzyczn w Zagrzebiu. Od 1955 wsppracuje z Groupe de Recherehes Musicales" w Paryu, gdzie osiad na stae w 1959. Mimo oddalenia utrzymuje cisy kontakt z yciem muzycznym kraju. Jest jednym z kompozytorw jugosowiaskich najczciej wykonywanych na midzynarodowych festiwalach i koncertach muzyki wspczesnej. Spora ilo wykona muzyki Malca nie jest proporcjonalna do stopnia jej odkrywczoci i zaawansowania. Pozornie nowy jzyk muzyczny kryje duo elementw tradycyjnych, tak e 573 Malipiero zasuguje niekiedy na miano eklektycznego. Najwiksz sugestywno i ekspresyjno osiga Malec w kompozycjach orkiestralno-wokalnych. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Symfonia 1951, Mou-ve7nents en couleur 1959, Seitences na wibrafon i orkiestr, smyczkw;) 1960, Tutti na orkiestr i tam 1962, Sigma 19B3, Oral na gos recytujcy i orkiestr l'J67, Vocativ 1968, Liecl na gos i orkiestr smyczkow

1969; muzyka kameralna Trois steles dla 1214 muzykw 1963, Echos na 10 instrumentw 1965, Miniatures pour Lewis Caroll na flet, skrzypce, harf i perkusj 1968, Dodecameron dla 12 solistw piewakw 1970, Missa dla 6 perkusistw 1973, Arco-12 na oktet smyczkowy 1975; muzyka konkretna Mavena, Etude, Structures, Reflets, Essai en slcie; balet Makete 1956; Cantate pour elle na sopran, harf i tam 1966, Lumina na 12 smyczkw i tam 1968. W Sigma na wielk orkiestr (1963) Malec nawizuje do nowej techniki orkiestrowej, ktrej naczeln zasad jest przede wszystkim stworzenie duej rozmiarami partytury. Take partytura Sigma opiera si na wielkiej iloci instrumentw, tak wielkiej, e sam materia muzyczny musia ulec znacznemu uproszczeniu i w tym wypadku dzieo przedstawia si raczej jako wielopaszczyznowa tkanina fakturalna ni jako dzieo materiaowo wielowarstwowe. Tym uproszczeniom przeciwstawia kompozytor odcinki solistyczne, oparte z zasady na technice punktualistycznej. W caoci jest to utwr barwny, pisany bez jakiej wyraniejszej idei formalnej, ale nie pozbawiony swoistej odrbnoci. (14')

GIAN MALIPIERO

FRANCESCO

* 18 III 1882, Wenecja; 11 VIII 1973, Treviso By jednym z najwybitniejszych obok Prokofiewa, Honeggera i Brittena przedstawicieli XXwiecznego neoklasycyzmu. Studia muzyczne, rozpoczte w 1899 w konserwatorium wiedeskim, kontynuowa w Wenecji, Berlinie (kompozycja u M. Brucha), ukoczy za w Bolonii (kompozycja u E. Bossiego). Bardzo ywotny i energiczny dziaacz-organizator, pisarz muzyczny, wydawca penego zbioru dzie Monteverdiego, Vivaldiego by Malipiero wybitnym pedagogiem (od 1921), skupiajcym wok siebie uczniw z caego wiata. m ' M alipie r o Styl muzyki Malipiera, bardzo odrbny i indywidualny, przechodzi znaczn ewolucj; kompozytor wyszed od romantyzmu, by przez zainteresowanie muzyk XVII i XVIII w. doj do wasnych rodkw i form wypowiedzi artystycznej. Pierwsze w peni dojrzae dziea pochodz z lat I wojny wiatowej. Ich melodyka

wykazuje wyran czno z muzyk XVI w., jak rwnie ze piewem gregoriaskim. O przejmowaniu pewnych cech i waciwoci dawnej muzyki wiadczy chwiejno tonal-noci dur-moll, ksztatowanie fraz melodycznych otwartych", niesymetrycznych (bardzo zreszt zawsze wyrazistych i plastycznych). Malipiero chtnie nadaje swym utworom wielkie, monumentalne proporcje; waciwe s one przede wszystkim dzieom scenicznym, charakteryzujcym si dramatyczn kontrasto-woci, niezwykle sugestywna, nastrojow" ekspresj czysto dwikow. Brzmienie orkiestralnych dzie Malipiera jest bogate, barwne, zespolone z wielk dojrzaoci techniczn i zmysem formalnym kompozytora. Waniejsze kompozycje: operowe Giulio Cesare 1935, Anto-nio e Cleopatra 1938, L'Allegra rjgata 1943, II Flgliuol protipo 1953, Venere prigionlera 1958, 11 marescalco 1960, Don Ciovanni 1963, I metamorfosi di Bonaventura 1966, Don Tartufjo bacchet-tone 1966, L'lscariota 1971, Uno det dlect 1971; orkiestrowe symfonie (Slnfonia del mar 1906, Sinfonla del silenzio e delia morte 1910, I 1934, II 1936, III 1944, IV 1946, V 1947, VI 1947, VII 1948, VIII

1950, Sinfonla delio Zodiaco 1950, IX 1966, X 1967, XI 1969), Wariacje bez tematu na fortepian i orkiestr 1923, 2 koncerty skrzypcowe (1932, 1963), 5 koncertw fortepianowych, Koncert noiolonczelowy 1937, Concerto a tr na skrzypce, wiolonczel, fortepian i orkiestr 1938, Koncert na 2 fortepiany orkiestr 1957, Koncert fletowy 1968. Malipiero jest rwnie autorem szeregu utworw kameralnych, m. in. 8 kwartetw smyczkowych (VIII 1964), ricercarw, dzie chralnych (a cappel-la i chrw z gosami solowymi i orkiestr), baletw, muzyki fortepianowej, pieni, transkrypcji na rozmaite instrumenty dzie Monteverdiego, Corellego, Scarlattiego, Veraciniego, Tar-tiniego i Frescobaldiego. ch SYMFONIE Swj cykl symfoniczny Malipiero rozppcz w 1934 I Symfoni, tzw. Sinfoni in 4 tempi come le uattro stagioni, a wic programow symfoni na temat czterech pr roku. Do niej dosza H Symfonia (Sinfoni elegiaca, 1936) i na tym mia by koniec. Dopiero po dziewiciu latach kompozytor zdecy-

* - . . , 575 M alipier o dowa si kontynuowa pisanie symfonii, i w krtkim stosunkowo czasie piciu lat powstao 7 dzie tego gatunku: 1944 III Sinfonia delie campane (O dzwonach), 1946 IV Symfonia (In Memoriam), 1947 V Symfonia, tzw. Sinfonia concertante, in eco (Koncertujca, jako echo), i VI Symfonia (Sinfonia degli archi), a rok pniej VII Symfonia (Sinfonia delie can-zoni). Dwie dalsze zostay napisane w 1950: VIII Sinfonia in un tempo (1czciowa) oraz Sinfonia delio Zodiaco. Po 16-let-niej przerwie powstay jeszcze 3 symfonie: 1966 IX Dell'ahi-me", 1967 X Atrapo", powicona pamici H. Scherchena, i 1969 XI Delie cornamuse". II Symfonia (Elegiaca, 1936) skada si z 4 wielkich czci: I (Allegro non troppo) wprowadza suchacza w elegijny i patetyczny nieco klimat dziea, tumaczcy si osobistymi przejciami autora, II (Lento non troppo) opiera si na szeroko rozbudowanym, piewnym temacie, III (Messo) jest w nastroju najwyraniej melancholijna, IV (Lento Allegro Lento quasi andante) powraca mimo penego wigoru epizodu Allegro do elegijnego

punktu wyjcia caego dziea. Podobno II Symfonia zaabsorbowaa kompozytora bardziej ni wszystkie pozostae. (20') W IV Symfonii (In Memoriam, 1946) Malipiero zoy hod ofiarom wojny, a jednoczenie jak sam si wyrazi da wyraz nadziei na lepsz przyszo. I ta Symfonia skada si z 4 czci. W I czci (Allegro maderato) kompozytor eksponuje dwa ostro zarysowane tematy i poddaje je swobodnemu rozwiniciu. II cz (Lento funebre) ma charakter wyrazowo jednoznaczny: skupiony temat przechodzi w melodi o aobnym charakterze. III cz (Allegro) jest nieco przycikawym i jakby astmatycznym scherzem, za IV (Lento) znowu zahacza o ton aobny, co wicej, w trakcie rozwoju daje nawet zdaniem kompozytora wyobraenie konduktu aobnego. Gwny temat tej czci, wywodzcy si z motywu dzwonw kocielnych, przeladowa kompozytora przez kilkadziesit lat, nigdzie jednak nie mg by tak dobrze umieszczony jak wanie w tym powojennym dziele. IV Symfonia opiewa nie tylko wojn i jej skutki, ale i okrutny okres powojenny", by posuy si raz jeszcze komentarzem autora, ktrego zdaniem I i III cz dziea maj za

temat nadziej, za obie pozostae zgoa rezygnacj. IV Symfoni wykonano po raz pierwszy 27 II 1948 w Bostonie, tamtejsz orkiestr dyrygowa Sergiusz Kusewicki. (25') 576 ' M a m a n g o /c i s VI Symfonia Sinfonia degli archi (Symfonia 0 smyczkach, 1947) wie si najcilej z technik smyczkow, ktra we woskiej muzyce ma moe najwspanialsze tradycje, e wspomnimy Corellego, Tartiniego i Paganiniego. Malipiero zamyka si. tu w wiecie archaicznej techniki skrzypcowej, oddalajc si jednak zarwno od muzyki barokowej, jak klasycznej, a pozostajc przy wspczesnej syntezie woskich tradycji 1 wasnego stylu o przewadze czynnika melodyczno-lirycznego. I ta Symfonia skada si z tradycyjnie zestawionych 4 czci. (20') IX Symfonia (D e 111 a h i m e", 1966) skada si z 3 czci (Allegro, Lento ma non troppo, Allegro); kompozytor powiada: podobnie jak osiem symfonii poprzedzajcych j zachowuje typowo wosk form

antyprzetworzeniow". Cech tej kompozycji jest wielkie rozbudowanie formalne, oparte jednak nie na konwencjach symfonii, lecz na zasadach wielkiego poematu orkiestrowego. Komentarz autora: W dziele przewaa narracja ciga, logiczna, chocia nie bazujca wycznie na materiale tematu. Lune myli muzyczne, nastpujce po sobie, podporzdkowane s nadrzdnej logice, bez ktrej Symfonia nie miaaby prawa zaprezentowa si mniej lub bardziej cierpliwym suchaczom. Dzieo nosi w podtytule okrelenie dell' ahime (ahme znaczy dosownie: biada!), poniewa w poowie III czci, utrzymanej w ywym tempie, pojawia si ze przeczucie*, ktrego konsekwencj jest elegijny fina". NIKOS MAMANGAKIS * 3 III 1929, Rethymnon (Kreta) Kompozytor i dyrygent grecki. Studiowa w konserwatorium w Atenach, od 1953 dziaa jako nauczyciel muzyki i dyrygent na Krecie, 195761 studiowa kompozycje, u C. Orffa i H. Genzmera w Monachium, gdzie mieszka do 1964. Pni] przebywa na zmian w Atenach i Berlinie Zach. W swoje] muzyce posugiwa si zrazu elementami rodzimego folkloru, z czasem

adaptowa nowe techniki kompozytorskie, koncentrujc si na zagadnieniach kolorystyki i formy. Waniejsze utwory: Muzyka dla 4 protagonistw na 4 gosy solowe, narratora i ma orkiestr 1960, Kassandra na sopran i orkiestr kameraln 1963, opera ludowa Plutos 1965, balet 37 Przewodnik koncertowy 577 Manzoni j;*, elektroniczny Bachantki 1969, Anarchia na perkusj i orkiestr Y 1971, Bizantyjska msza aobna na gosy, orkiestr kameraln J: i tam 1976. 3 Anarchia (1971) jest rodzajem koncertu na instrumenty per, kusyjne i orkiestr, ktra spenia tu funkcj towarzyszenia, Aby unikn banalnych efektw perkusyjnych kompozytor tylko w trzech miejscach utworu zastosowa fortissimo. Kompozycja skada si z 7 rnych faz, wykonywanych zawsze przez instrumenty nalece do jednej rodziny (membranofony z nieokrelon wysokoci dwiku, membranofony z okrelon wysokoci dwiku itd.). Dopiero w ostatniej fazie

graj rwnoczenie instrumenty nalece do rnych rodzin. Wewntrzna struktura utworu wzoruje si na pewnych matematycznych analogiach wyprowadzonych z teorii szeregu, i to w sposb tak radykalny, e osignite zostaj granice anarchii std tytu dziea. GIACOMO MANZONI *26 IX 1932, Mediolan Kompozytor woski. Studiowa w konserwatorium w Mediolanie, a take na tamtejszym uniwersytecie odbywa studia lingwistyczne. Dziaa jako krytyk muzyczny i wspredaktor Enciclopedta delia Musica, od 1965 jest wykadowc w konserwatorium w Bolonii. W pocztkach dziaalnoci kompozytorskiej Manzoni pozostawa pod silnym wpywem L. Nona i L. Beria. Przeszed rne i liczne etapy poszukiwa, tworzc oryginalne nieraz koncepcje (w lad za Kenakisem siga nawet do matematyki). Stale poszukujcy i dynamiczny, dy do wypracowania nowych uj formy, nowych Jakoci barwnych i fakturalnych. Oprcz pisania muzyki zajmuje si te pisaniem o muzyce. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Fantasia, recttativo

' ' e finale 1956, Studio per 24 1962, Studio 2 1963, Insiemi 1967, yarabilt 1972; Cinue Vicariote na chr i orkiestr 1?61, Ombre (alla memorta di Che Guevara) na chr i orkiestr 1968, Parole *"' da Beckett na 2 chry, 3 grupy instrumentalne i tam 1971, JltJlderlin (Frammento) na chr i orkiestr 1972; kameralne -f suity na skrzypce i fortepian (I 1952, II 1956), 3 Liriche di M anzoni p. Eluard na gos i 5 Instrumentw 1958, Musica notturna na 5 instrumentw dtych, fortepian i perkusj 1967, Spiel na 11 instrumentw smyczkowych 1969, Parafrazl con -finale na 10 instrumentw 1909, Kwartet smyczkowy 1971; opery Der Atom-tod 1985, Per Massimtliano Robesperre 1975. Insiemi per orchestra (1967) naley do nielicznych prb kompozytorskiej transpozycji idei matematycznych na jzyk muzyczny. Przenoszc na muzyk teorie George'a Canto, ra, Manzoni dokona prby nowej organizacji materiau dwikowego. Zbir wszystkich dwikw, ktre

mona w orkiestrze wyprodukowa, traktowany jest jako punkt wyjcia do realizowania muzyki nie posiadajcej w sensie tradycyjnym ani pocztku, ani koca, muzyki, ktra moe by dzielona w dowolny sposb. Taka dyspozycja posuya kompozytorowi do muzycznie autonomicznej ilustracji napi w dzisiejszym yciu spoecznym i politycznym". Tytu utworu (w przyblieniu: caoci", zbiory") wskazuje na zalenoci oglnej idei od teorii zbiorw Cantora. Parole da Beckett na 2 chry, 3 grupy instrumentalne tam (1971) rozpoczynaj si czterominutow ekspozycj tamy, na ktrej koniec nakada si muzyka z estrady: najpierw zesp kameralny, potem instrumenty blaszane, smyczki tworzce osobny zesp oraz amplifikowany chr; do niego z kolei docza znw tama. Ten typ rozwoju formalnego przewaa. Pod koniec utworu muzyka staje si jednoznaczna, faktura ulega homogenizacji, dominujc rol ekspresyjn odgrywa chr (tekst Samuela Becketta pozostaje na og niezrozumiay). W sumie rezultat brzmieniowy jest tutaj wypadkow oglnego zaplanowania dziea w jego rozbiciu na 2 chry i 3 wielkie grupy instrumentalne. Tama tworzy warstw szst (czterolad,

cztery goniki). Poniewa wszystkie grupy wokalne i instrumentalne zaopatrzone s w mikrofony i s amplifikowane cao jest kompozycj w duym stopniu elektroakustyczn. Tama do utworu wykonana zostaa w Studio di Fonologia dcl" a RAI w Mediolanie. (29'30') Holderlin (Frammento) na chr i orkiestr (1972) jest swobodn w formie fantazj, impresj poetyck do tekstu poety niemieckiego Friedricha Holderlina. Kompozycja Manzoniego ma w sobie rzeczywicie co fragmentarycznego mwi zreszt o tym jej podtytu skada si bowiem z drob"* 579 M ar co nych czstek fakturalnych, na sposb malarski, collage'owy nakadanych na siebie. Chr peni tu rol gwn i wystpuje czsto bez towarzyszenia, ktre zreszt jest raczej tem, wyznacza zaledwie klimat poetycki muzyki. Chr piewa i mwi na wysokociach okrelanych dokadnie i w przyblieniu, na oddechu (bez wibracji), szepcze, piewa majc usta zamknite cakowicie lub do poowy, krzyczy wreszcie w pewnych momentach i mamrocze. (17')

TOMAS MARCO *12 IX 1942, Madryt Kompozytor hiszpaski. W Madrycie ksztaci si w grze na ii skrzypcach i kompozycji, a nastpnie uzupenia studia mu-; zyczne we Francji i RFN. Od 1962 dziaa jako krytyk muzyczny, wsppracuje z radiem, jest autorem kilku ksiek, wykada '.". w madryckim konserwatorium. Zajmuje go psychologiczna percepcja dwiku; jego pierwsze utwory byy technicznie bardzo zoone, pniejsze rozmylnie upraszczane. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Los Caprchos 1967, Anabdsts 1970, Angelus nowus 1971, Koncert skrzypcowy 1973, .-, Escoral 1974; Aura na kwartet smyczkowy 1968, Jabberwocky na aktorw, instrumentalistw, tam i przerocza (multimedia) 1967, Ultramarlna na sopran i instrumenty 1975 Angelus novus (Hommage d Mahler) na orkiestr (1971) odwouje si do historiozoficznej myli Waltera Benjamina, ktrego

zainspirowa, obraz Paula tlee zatytuowany Angelus Novus: anio historii zwraca si ku przeszoci, ale z raju nadciga burza, ktra pcha go w przyszo do owej przyszoci obraca si jednak plecami. Dla kompozytora obraz ten sta si bodcem do uwiecznienia przeszoci rodkami wspczesnymi: w muzyce nie ma cytatw z Mahlera cho jemu dzieo zostao powicone s tylko refleksy jego stylu, jego sposobu posugiwania si aparatem orkiestrowym i pojciem czasu. Jest to kompozycja jednoczciowa, niezmiennie pynca w tym samym ruchu. Ruch inicjuje perkusja; docza si do niej fortepian, traktowany perkusyjnie, potem inne instrumenty perkusyjne, dalej akordy instrumentw dtych blaszanych; zgszczenie faktury narasta, nowe instrumenty wprowadzaj nie tylko swoj barw, ale i sposoby wydobycia dwikw (frullato, yibrato, tremolo, tumienia, glssanda). Po osig580 Marco niciu kulminacji dynamicznej nastpuje ciszenie, lecz tylko po to, by znw w tutti dy do nastpnej dynamicznej kulminacji. Proceder ten powtarza si

kilkakrotnie i jest zasad tego bardzo prostego i bezpretensjonalnego utworu. (12') Koncert skrzypcowy (Los mecanismos de la memo-ria Mechanizmy pamici, 1373) to utwr 2-czciowy. Cz I (Fressibile) wprowadza od razu parti solisty w niskim bardzo rejestrze, w ktrym kompozytor stara si o jak najwiksz zmienno barwy i wysokoci. Na podobnej zasadzie opiera si partia orkiestry (w potrjnej obsadzie): pojedyncze gosy maj tendencj do zacierania swoich konturw dziki zmianom dynamicznym i sposobom uycia dwiku. Z wolna pojawia si rytm regularny, ktry determinuje przebieg; cao zasadza si na obsesyjnie powtarzanym motywie chromatycznym. Koczy cz I chora wszystkich instrumentw, wrd ktrych skrzypce solo tylko wizualnie pozostaj na pierwszym planie; pod wzgldem muzycznym s one wtopione w symfoniczne brzmienie. Cz II ma identyczne z czci I okrelenie: Flessibile ale opiera si na bardziej zrnicowanym dialogu midzy skrzypcami solowymi a orkiestr. Zasada monotonii ruchu i zmiennoci wewntrz materiau jest tu zachowana, podobnie jak miarowy rytm, ktry dla kompozytora jest czym w rodzaju gwarancji spjnoci

urozmaiconego kolorystycznie i fakturalnie przebiegu. (18') Escorial na orkiestr (1974) oparty jest wedug komentarza kompozytora na strukturze i geometrycznym modelu Escorialu, synnego paacowo-kocielnego zespou architektonicznego wzniesionego w XVI w. przez Filipa II. Sowo escorial" ma jednak w jzyku hiszpaskim take inne znaczenia np. moe to by miejsce, w ktrym znajduje si uel. Z tym wanie drugim znaczeniem wie si w kompozycji materia muzyczny, ktry (jak pisze Marco) przez zwolennikw muzyki zwanej awangardow uwaany jest za wypalony uel. Znaczenie pierwsze ma swj muzyczny odpowiednik w budowie formalnej utworu, jest odbiciem surowoci i logiki formy, z jak Escorial zosta zbudowany, ale odbiciem transcendentnym, gdy kompozytora bardziej inspiroway icTee i uczucia zwizane z realnym fragmentem przeszoci Hiszpanii, ktry w teraniejszoci moe znale swe symboliczne odbicie. Forma Escorialu opiera si na logice ruchu; kulminacj osiga kompozytor w miejscu, kiedy w bezwzgldny, niemal marszowy rytm staje si czynnikiem gwnym utworu, kiedy poza owym rytmem nie ma niczego wicej.

581 Maros RUDOLF MAROS *19 I 1917, Stachy Kompozytor wgierski. Studiowa w Budapeszcie pod kierunkiem Z. Kodalya (kompozycja) S. Temesyaryego (altwka). Studia uzupeniajce odbywa u A. Hby w Pradze oraz w trakcie Midzynarodowych Kursw Nowej Muzyki w Darmstadzie. Od 1949 jest profesorem Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Maros reprezentuje najmodszych wychowankw szkoy" Kodalya. Wrd kompozytorw wgierskich zajmuje obecnie czoowe miejsce. Zapewni mu je autentyczny, rzetelny talent kompozytorski. Maros operuje jzykiem dwikowym charakterystycznym dla lat 60-tych, nieco eklektycznym, ale robi to na tyle indywidualnie, ze specyficznym temperamentem, e muzyka jego odcina si wyranie od oglnego ta wspczesne] i" muzyki wgierskiej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Uwertura dla teatru

l marionetek na ma orkiestr 1944, Concertino na fagot i or:.. kiestr 1954, Cinue studt 1960, Musica da balio 1962, Sinfonia per archl 1964, Eu/onia I III 196365, Gemma 1968, Momi3 mentum 1945 1969; kameralne Kwartet smyczkowy 1948, Zwei Nanien na sopran i zesp kameralny 1963, Muslca da camera per 11 1966, Trio na harf, skrzypce i altwk 1987, Lament na mezzosopran i 11 instrumentw 1969, Consorts na kwintet dty 1970, Johe na instrumenty dte 1974; balet Reflections 1970. ch Eufonia I na perkusj, 2 harfy i orkiestr smyczkow (1963) skada si z 7 czci. Cz I rozwija si na podstawie gstych maosekundowych wielodwikw. Cz II wprowadza figu-racje instrumentw perkusyjnych o okrelonych wysokociach (motywy czterodwikowe) przeciwstawiane ostrym,

bartkow-skim akordom pizzicato (porodku bogata polirytmiczna figu-racja smyczkw, pod koniec wraca idea kontrastowania perkusji akordw smyczkowych). III cz opiera si na naturalnych flaoletach smyczkowych. Nastpne czci s rodzajem wariantw czci poprzednich i polegaj na przeciwstaw-noci materiau perkusyjnego i smyczkowego w rnych postaciach fakturalnych (w tym cz V zbudowana jest z mikrotonowego materiau smyczkowego i stanowi jakby ekspresyjn kulminacj utworu). W czci ostatniej, VII, mamy do czynienia z uasi-syntez wszystkich rodkw i faktur. Eufonia I przypomina wic w zaoeniu formalnym wariacje. Sam tytu utworu Eufonia oznacza z greckiego dwiczno 582 Martin (w tym konkretnym przypadku dwiczno" naley oczywicie rozumie w dzisiejszym sensie tego okrelenia). (n'so") E u f o n i a II na instrumenty dte, perkusj i 2 harfy (1964) jest utworem jednoczciowym zoonym z 4 podczci. Egloga I wprowadza polifoniczne zestawienia akordw; na ich tle

flet altowy rozwija wtek figuracyjny, ktry nastpnie w wolniejszych wartociach przejmuje klarnet basowy, W kocu oba te instrumenty graj w duecie na tle instrumentw dtych. Z t czci kontrastuje pod wzgldem rytmicznym kunsztownie uformowana cz druga, Nenia I, podczas gdy Nenia II zbudowana jest na materiale figuracyjnym (otwiera j i zamyka epizod perkusyjno-harfowy). Cz ostatnia, Egloga II, powraca do idei polifonii akordowej, na ktrej nadbudowane s figuracje drzewa i blachy. W warstwie wspbrzmieniowej kompozytor korzysta z dysonansowoci zestawie mikrotonowych. (13') E u f o n i a III na wielk orkiestr symfoniczn (1965). Pod wzgldem formy utwr skada si z jednostek typu bloko\ye-go, bryowego, artykuowanych crescendo i decrescendo. Cz rodkowa, wprowadzajca element kontrastu, w swoim uksztatowaniu stanowi rodzaj hommage a Bartok" (aluzje do Muzyki na smyczki, czelest i perkusj Bartoka s oczywicie tylko zewntrzne). W caoci kompozycja stanowi konstrukcj bardzo wyrazicie uformowan, wspart wyszukan kolorystyk dwikow. (11') FRANK MARTIN

*15 IX 1890, Genewa; t 21 XI 1974, Naarden Kompozytor szwajcarski. Studiowa w Genewie u J. Laubera. Debiut kompozytorski (1911) przynis Martinowi duy sukces; wykonany wwczas utwr, Trois Pomes paens, by zapowiedzi niezwykego talentu twrczego. W 1926 zostaje pianist i klawesynist Towarzystwa Muzyki Kameralnej, dwa lata pniej rozpoczyna wykady w Instytucie JaquesDalcroze'a, dziaa te jako instruktor muzyki kameralnej w konserwatorium i dyrektor Nowoczesnego Technikum Muzycznego. W 1946 osiedli si na stae w Holandii, najpierw w Amsterdamie, potem w Naarden. W latach 195057 prowadzi rwnie wykady kompozycji w konserwatorium koloskim. 583 Martin Naley do najwybitniejszych kompozytorw generacji Strawiskiego i Hindemitha. By twrc co w muzyce wspczesnej szczeglnie trudne, a co za tym idzie, rzadko spotykane indywidualnym, niezalenym od panujcych kierunkw i prdw. Twrczo Martina nie

bya nigdy rewolucyjna, nie powstawaa jako negacja tradycji, lecz raczej jako jej logiczny wynik. Jzyk muzyczny kompozytora stanowi niezmiernie ciekaw syntez wspczesnych technik w subie stylu bardzo odrbnego, unikalnego. Kompozytor godzi elementy dawne (to-nalno durmoll) z nowymi (nieschematycznie traktowana do-dekafonia, do ktrej doszed wasn drog, nie akceptujc przy tym estetyki Schbnbergowskiej). Obok syntezy harmoniki tonalnej z dodekafoni znajdziemy u Martina niezmiernie interesujce kombinacje gatunkw tradycyjnych (wariacje, kanon, sonata) z elementami wspczesnego ksztatowania formalnego; kady element dziea muzycznego jest przez niego traktowany w sposb wiadczcy o nieskrpowanej pomysowoci: rytmika bogata, zdynamizowana; melodyka oryginalna, o wielkiej spontanicznoci inwencji szlachetnego gatunku; mistrzowska, fascynujca kolorystyka brzmieniowa; wszystko zespolone w cao o idealnej rwnowadze f ormalnowyrazowe j, przesycone intensywn ekspresj. Najwybitniejsze dziea: orkiestrowe Rythmes 1926, Symfonia 1937, Petite symphonie concertante na harf, klawesyn, fortepian i 2 orkiestry smyczkowe

19413, Koncert na 7 instrumentw dtych, perkusj i smyczki 1949, Etiudy na orkiestr smyczkow 1956, Ouwerture en hommage a Mozart 1956, Les t Elments etiudy symfoniczne 1964; utwory koncertowe 2 koncerty fortepianowe (I 1934, II 1969), Ballada na saksofon i orkiestr smyczkow 1938, Ballada na wiolonczel i ma orkiestr 1949, Koncert skrzypcowy 1951, Koncert na klawesyn i ma orkiestr 1952, Koncert wiolonczelowy 1966, Erasml monumentum na organy i orkiestr 19G9, Polyptlque na skrzypce i orkiestr smyczkow 1972; oratoria La Vln herbe na 12 gosw solowych, smyczki i fortepian 1941, Colgolha 1948; kantata Pilate na 4 gosy solowe, chr i orkiestr 1964; Requiem na 4 gosy solowe, chr i organy 1972; Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke na alt i ma orkiestr 1943, 6 Monologe aus ,,Jedermann" na baryton i orkiestr 1943, MartaTriptychon na sopran, skrzypce orkiestr 1968, 3 Poem.es de Villon na 3 gosy mskie i 3 gitary elektryczne 3971; utwory kameralne Quatre So-nnets a Cassandre na glos, flet, altwk i wiolonczel 1921, Rapsodio, na 2 skrzypiec, 2 altwki i kontrabas 1935, Trio smyczkowe 1936, Kwartet smyczkowy 1967, 3 tace na obj. harf i smyczki 1970,

Ballada na altwk, instrumenty dte, harf, Klawesyn perkusj 1972; utwory chralne (Cing Chansons Martin d'Ariel na chr a cappella 1950); opera Burza wg Szekspira 1956; balet Dos MUrchen von AschenbrOdel 1941. ch Maa symfonia koncertujca (Petite symphonie concertante, 1945) na harf, klawesyn, fortepian i 2 orkiestry smyczkowe nie jest koncertem na 3 instrumenty solowe z to-warzyszeniem orkiestry, lecz kompozycj typu symfonicznego, w ktrej przeciwstawione s sobie 2 grupy instrumentw strunowych: z jednej strony harfa, klawesyn i fortepian, z drugiej smyczki. Maa symfonia koncertujca posiada zreszt dwie wersje. Pierwotnie zostaa skomponowana na skad wymieniony w tytule, pniej na orkiestr (skad instrumentalny tej wersji: potrjne drzewo", proporcjonalnie duy skad instrumentw blaszanych, koty i perkusja, smyczki, fortepian i harfa te dwa ostatnie instrumenty potraktowane orkiestrowo). Nowa wersja nosi tytu Symphonie concertante i znacznie ustpuje poprzedniej co do

wartoci, tote sam kompozytor zrezygnowa z jej popularyzacji (prawykonanie symfonicznej wersji odbyo si w 1947 na festiwalu w Lucernie), i odtd grana bywa wycznie wersja pierwotna. Maa symionia koncertujca jest dzieem wybijajcym si w powojennym repertuarze symfonicznym. Uderzajcy jej rys to idealna zgodno pomidzy wiatem kolorystycznym, ewokowanym przez oryginalne zestawienie instrumentw strunowych (sama idea uycia tych instrumentw przypomina Muzyk Bartoka), a rodzajem tematyki, jzyka dwikowego 1 rytmicznego. Materia dwikowy opiera si tu czciowo na technice dodekafonicznej. Ju pierwsze takty kompozycji eksponuj seri dwunastodwikow o specyficznym gatunku chromatyki. Dzieo skada si z 2 czci, bezporednio po sobie nastpujcych, przedzielonych tylko fermat. I cz zbudowana jest na 2 podczeiach: Adagio i Allegro con moto, podobnie jak II na Adagio i Allegretto alla marcia. W sumie mamy wic jakby 4czciow symfoni o idealnej cigoci formalnej, zdeterminowanej bezporednim

przechodzeniem z powolnego do szybkiego.

tempa

I cz otwiera stosunkowo krtkie Adagio, eksponujce nie tylko seri, lecz w pewnym sensie klimat dwikowy towarzyszenia", tzn. obu osobnych grup smyczkowych (Martin sugeruje raczej kameralny skad smyczkowy przecitnie od 2 do 4 instrumentw jednego typu). Muzyka przechodzi od niskich rejestrw w coraz wysze rejony dwikowe, po czym powraca do punktu wyjcia i ustpuje trzem instrumentom solowym", ktre wchodz bezporednio w tempie allegro con 585 Martin moto, przygotowanym przez acceleranfo instrumentw smyczkowych. Rozpoczyna si dwikowo niezwykle oryginalna gra trzech instrumentw, z ktrych na pocztku, jako najsabszy dynamicznie, eksponowany jest klawesyn, potem fortepian i harfa. Podoe muzyki stanowi ostro pod wzgldem rytmicznym zarysowany jakby neoklasyczny temat motoryczny o plastycznej strukturze interwalowej. Solo harfy jest z uwagi na mae

moliwoci dostrojenia si do gitkiej tematyki klawesynu i fortepianu bardziej jednostronnie wirtuozowskie i prowadzi do punktu kulminacyjnego, po ktrym temat gwny podejmuje zesp smyczkowy, dotd nadajcy jedynie ostre akcenty rytmiczne nieprzerwanie pyncej tematyce trzech instrumentw niesmyczkowych. Nastpuje teraz niedugi epizod w wolniejszych wartociach rytmicznych, a nawet w nieznacznie wolniejszym tempie. Tu eksponowane s sol instrumentw smyczkowych, przeciwstawione pojedynczym instrumentom solowym", zestawianym te w rne kombinacje (barwa harfy, barwa harfy z klawesynem, harfy z fortepianem). Powraca poprzednie tempo z cytatem serii dwunastodwikowej w fortepianie, na ktrej tle klawesyn przechodzi do waciwego swoim moliwociom zdobnictwa, sprowadza" punkt kulminacyjny i eksponuje now myl tematyczn typu motorycznego. Myl t podejmuje fortepian, harfa dobarwia ruch glissandami, za dwie orkiestry smyczkowe dostrajaj si do motoryki, ruchu motywiki klawesynu. Prowadzenie przejmuje fortepian, ktry ostrym martella-tem doprowadza do nowych napi. Klawesyn, fortepian i skrzypce podejmuj

teraz gwny temat Allegra i osigaj jeszcze jeden punkt kulminacyjny. W epizodzie Un poco piu tranuillo nastpuje ciszenie muzyki i zwolnienie tempa, a przez to bardzo naturalne przejcie do II czci dziea. Jeli w I czci forma jest poddana dyscyplinie tematycznej i instrumentalnej, to w II kompozytor eksponuje sam barw i sam ruch. Cz ta zaczyna si gr harfy (kilkudwikowy zaledwie, lecz rytmicznie bardzo plastyczny motyw) na tle jakby lutniowych uderze klawesynu (arpedia w monotonnym ruchu podobnych lub identycznych akordw). Temat harfy podejmuje fortepjan, ktry te wprowadza znaczne oywienie rytmiczne i motywiczne. Rozpoczyna si" gra trzech instrumentw niesmyczkowych, podbarwiona towarzyszeniem smyczkw. Klawesyn wprowadza jeszcze wiksze oywienie ruchu, po czym nastpuje Allegretto alla marcia, marszowe, ale w najlepszym gatunku, trudnym do skojarzenia z powszechnie uywan manier rytmu marszowego. Odczuwa si tylko dyscyplin toku ruchowego, nigdy za uporczywy rytm. Klawesyn fortepian eksponuj na przemian motyw rytmiczno586

Martin -melodyjno-harmoniczny, ktry wanie on najpeniej dowodzi niesychanej integracji wszystkich elementw w tym dziele. Dusze sol klawesynu i fortepianu na tle niespokojnego towarzyszenia'' smyczkw przeradzaj muzyk w fascynujcy ruch motywiczny i rytmiczny, po czym nastpuje koncertowy popis obu tych instrumentw na tle coraz szybszych i peniejszych smyczkw i ostrych glissand harfowych, ktre jak chyba bardzo rzadko w muzyce s tu uyte na waciwym miejscu i we waciwej postaci. Cay utwr koczy si kodalnym Vivace penego zespou instrumentw strunowych. W sumie jest to muzyka najwyszego gatunku, wirtuozowska tylko do granic symfoniki, nie przekraczajca miary, cho bynajmniej nie umiarkowana", ostro punktujca napicia i kulminacje, a jednoczenie w swej egzotycznej barwie instrumentalnej subtelna, delikatna, znakomicie cieniowana. W zasadzie monotematyczna, imponuje Maa symfonia koncertujca wspania tematyk i melodyjnoci zupenie nowego, odrbnego typu. Mimo posuenia si materiaem dwunastodwikowej serii Martin pozostaje

przy prostych, wypracowanych przez siebie w innych dzieach formuach melodyczno-harmonicznych. Partie trzech instrumentw niesmyczkowych, a take partie smyczkowe s trudne, acz rozmylnie niewir-tuozowskie. Martin daje suchaczowi niezapomniane wraenia, i to niezalenie od tego, ktry raz sucha si jego kompozycji. Prawykonanie Malej symfonii koncertujcej odbyo si w Zurychu 17 V 1946 pod dyrekcj Paula Sachera. (22') Koncert na 7 instrumentw dtych, koty, perkusj i orkiestr smyczkow (1919) napisany zosta na zamwienie Berneskiego Towarzystwa Muzycznego. Kompozytor wybra do niespotykany zesp orkiestrowy, w ktrym 8 instrumentw, a mianowicie: flet, obj, klarnet, fagot, trbka, rg, puzon i koty, maj partie jakby solowe; koty graj nawet solow kadencj (akompaniowan). Partie instrumentw koncertujcych nie s pisane trudno kompozytorowi chodzio raczej o to, by instrumenty zabysy", ni o to, by dowodziy swych moliwoci technicznych. W I czci (Allegro) zasada psolowego koncertowania realizowana jest moe najpeniej kady instrument solowy ma swj wasny motyw, ktry rozwija

w przetworzeniu, a nastpnie ozdabia w repryzowanym epizodzie. II cz (Adagietto) jest par ex-cellence liryczna (melodia fagotu i puzonu). W III czci (Allegro muace), wirtuozowskim finale, instrumenty graj przewanie grupami ywy taniec, ktry przechodzi rne przeksztacenia (w solowy epizod kotw, tutti rytmu marszowego, 587 M ar l i n aluzje do rodkowej czci dziea, przetworzenie pocztku III cz.). Cao koc/.y flctowo-klarnetowy epizod na temacie ludowym i kodaine, wirtuozowskie accelerando. (22') W napisanym w 1051 Koncercie skrzypcowym Martin wskr/esi wszystkie zalety romantycznego koncertu, eliminujc jednoczenie wszystkie wady literatury koncertowej zeszego stulecia. Nic tedy dziwnego, e utwr zaliczono do arcydzie muzyki wspczesnej; jest on w dodatku atwy do przyjcia nawet przez mao wyrobionego suchacza. Cechuje go symfoniczne wtopienie instrumentu solowego w orkiestr, rwnorzdne traktowanie partii solistycznej i orkiestrowej, ktra nie spenia wycznie funkcji towarzyszenia, emocjona-no-

liryczno-patetyczna aura dwikowa; s to jednoczenie dowody, i kompozytor nie poszukiwa w tym dziele nowej ekspresji, lecz pozosta przy typowej jeli tak mona powiedzie dla koncertw skrzypcowych konwencji. Oczywicie, nie jest to dzieo epigonalne, lecz dzieo okresu dojrzaego, okresu, w ktrym walczy si nie o odnow rodkw, lecz 0 ich doskonao. I cz (Allegro), ujta w swotodnej formie, ma nieco tajemniczy klimat dwikowy jego kulminacj ekspresyjn jest epizod dramatyczny. W miejsce kadencji wirtuozowskiej kompozytor wstawia dugi monolog instrumentu solowego. II cz to silnie liryczne Andante molto mo. derato, polifoniczne i skupione. III cz (Presto) stanowi ywioowy fina o plastycznej tematyce, znakomicie uformowany, miejscami bardzo wirtuozowski, w ktrym instrument solowy jest bardzo silnie skontrastowany z orkiestr. (30') Koncert na klawesyn i ma orkiestr (1952) to kompozycja bardzo typowa dla dojrzaego stylu Franka Martina. Podobnie jak w Koncercie skrzypcowym, tak i tu czy kompozytor intelektualn i

konstruktywn postaw twrcz z subtelnym i intensywnym emocjonalizmem, o rnorodnych co prawda odcieniach, lecz zawsze wybornym 1 umiarkowanym. Bardzo specyficzna jest w tym dziele kolorystyka instrumentalna, ktra w poczeniu z oryginaln, cho strukturalnie prost harmonik tworzy delikatn tkanin dwikow dla instrumentu solowego. Klawesyn ma doskona i odpowiedni dla swoich moliwoci parti solow, czsto o melodyce figuracyjnomelizmatycznej. Koncert Klawesynowy skada si, oglnie biorc, podobnie jak Mala symfonia, koncertujca, z 2 czci szybkiej i wolnej: I cz oparta jest na szeciodwikowym materiale tematycznym, pocztkowo potraktowanym jako ostinato, pniej stanowicym kanw do rozwijania coraz to nowych pomysw faktural588 M ar tinet nych; II cz zachwyca nie tylko walorami czysto dwikowymi, lecz nadto subteln, skupion ekspresja. (20') W Etiudach na orkiestr smyczkow (1958) Martin odbiega

zupenie od klimatu dwikowego Koncertu skrzypcowego i innych poprzednich kompozycji. Jest to dzieo jakby antyemocjonalne, surowe, wyabstrahowane, o dyspozycji formalnej wysoce konstruktywnej i rzemielniczej". Po uwerturze nastpuje krtka seria etiud, z ktrych kada przedstawia rzeczywicie jakie okrelone zadanie dla wykonawcw. Uwertura (Andante con moto) opiera si na wzr dawnych uwertur na rytmie punktowanym i przebiega od energicznych pierwszych taktw do pianissima i powrotem do motywiki energicznego wstpu (kulminacja). Nastpuje teraz I etiuda (Tranuillo e leggiero), przynoszca problem zmian sposobw wykonawczych. II etiuda (Allegro moderato) traktuje o grze pizzicato bez smyczka, III (Molto adagio) o ekspresji i sostenucie; wreszcie IV etiuda (Allegro giusto) otrzymaa form fugi wirtuozowskiej, zakoczonej patetyczn kod. Etiudy pisane s na potny zesp smyczkowy, ktrego tutti ma niespodziewan nawet dla muzyka si dynamiczn i moc ekspresyjn. (20') JEAN-LOUIS MARTINET * *8 XI 1912, Sainte-Bazeille "'' ' :'

Kompozytor francuski. Studia odbywa w Paryu pod kierunkiem Ch. Koechlina (fuga), w konserwatorium u Rogera-Ducasse'a i O. Messiaena (kompozycja). Dyrygentury uczy si. u R. Desormiere'a i Ch. Muncha. W 1943 otrzymuje pierwsz nagrod za kompozycj, w dwa lata pniej za dyrygentur. rodki techniczne Martineta (zaczerpnite ze zdobyczy Debussy'ego, Ravela, Bartoka i Strawlskiego), aczkolwiek nie odkrywcze, stosowane s przez kompozytora w sposb dajcy w efekcie dziea niezwykle wiee i indywidualne. Bogactwo harmoniczno-brzmieniowe pozwala wyledzi wpywy Messiaena; utworom Martineta waciwa Jest wielka precyzja i Jasno faktury, klarowno l subtelno skdind zrnicowanego l penego brzmienia. W umiarkowanym s.topniu posuguje si Mar. tinet rwnie technik dodekafoniczn. Umiar i harmonijno cechuje utwory o najbardziej nawet wyszukanej budowie formalnej i najwikszym bogactwie napi emocjonslno-wyrazo-wych. 589 Martinu

j Waniejsze utwory: Preludium l Fuga na 2 fortepiany 1942, poemat symfoniczny Orphe 1945, Wariacje na kwartet smyczkowy 1946, La trtlogie des Promithees 1947, Eplsodes-Cantate na , glos basowy, chr l orkiestr 1950, Trois Teztes du XVJ-tme siacie na chr a cappella 1952, Trois Mour^erfients Symphonigues 1954, Moiiuement Symphonigue No 4 na fortepian i orkiestr 1955, Mouuement Sj/mpftonique No 5 na orkiestr smyczkow 1957, Mouvement Symphonigue Aro 6 na orkiestr 1S59, symfonia In memorlam 1963, Diverttssement pastora na fortepian i orkiestr 1968, 2 Images na orkiestr 19(56. ch Orfeusz powsta w latach 1944 45 i stanowi najbardziej reprezentatywn kompozycj Martineta. Jest to zdaniem autora fresk symfoniczny" w 3 czciach, oparty na mitologicznym temacie. I cz Introdukcja pozwala na poznanie dwch postaci, Orfeusza i Eurydyki. Muzyka przedstawia" tu nie tylko bohaterw poematu, lecz rwnie krajobraz. II cz Zejcie do podziemi scharakteryzowana jest ostrymi akcentami blachy i drzewa i

znakomicie nakrela tragiczny wyraz akcji. Muzycznie najciekawsza jest III cz mier Orfeusza oparta na zoonych kombinacjach symetrycznych rytmw i przechodzca w fugowane Desolato, ktre koczy dzieo. Pierwsze wykonanie odbyo si w styczniu 1947 w Theatre des Champs-Elysees w Paryu. Odtd kompozycja Martineta goci do czsto w repertuarze wspczesnym jako dzieo o indywidualnym jzyku muzycznym i wyrazie. (35') BOHUSLAY MARTINtT *8 XII 1890, Polika; f28 VIII 1959, Liestal Martinu, jeden z liczne] grupy neoklasykw XX w., naley do najwybitniejszych kompozytorw czeskich. Ju jako 8-letnl .,-. chopiec gra dobrze na skrzypcach, w 1906 wstpuje do konser> watorium w Pradze; dwukrotnie wydalony z uczelni, przenosi .f si do Szkoy Organowej. Od 1913 przez 10 nastpnych lat jest

,<j skrzypkiem w Czeskiej Orkiestrze Filharmonicznej. W 1922, za 54 namow (i pod kierunkiem) Suka podejmuje lecz tylko na krtko konserwatorium. przenosi si studia w Rok pniej

,; do Parya; pozostaje tam do 1940. Kompozycje jego nlere'- welacyjne w zakresie rodkw technlcznyclj, jzyka dwikon*Martinu t> wego, natomiast indywidualne i bezporednie w ekspresji zyskuj wwczas coraz szersz saw. II wojna wiatowa zmusza Martinu do opuszczenia Francji. W 1941 udaje si (na 5 lat) do Stanw Zjednoczonych. Po wojnie wraca do Pragi na stanowisko profesora mistrzowskiej klasy kompozycji tamtejszego r konserwatorium. W 1948 wyjeda znowu do USA, potem mieszka we Francji i Woszech, by w 1956 osiedli si w Szwajcarii, gdzie te zmar. Obok pewnoci, a nawet gitkoci rzemiosa kompozytorskle, Bo, poczucia proporcji formalnych, pynnoci i wieoci

melodyki, jasnoci budowy muzyka Martinu niesie wiele konwencjonalizmw, sporo powierzchownej stylizacji czeskiego folkloru (zwaszcza w pniejszym okresie twrczoci) i manie-ryzmw. Znaczenie artystyczne dzie Martinu nie dorwnuje obfitoci l bogactwu uprawianych przez niego gatunkw, cho niewtpliwie stawia go na czele czeskich kompozytorw pierwszego pwiecza XX w. Waniejsze dziea Martinu: spord kilkunastu oper Mtracles de Notre Dam 1934, Jultette 1938; z baletw Istar 1921, Spallcek 1931, The Strangler 1950; concertina fortepianowe (I 1925, II 1935, III 1948), Rapsodia na orkiestr 1928, Koncert na kwartet smyczkowy i orkiestr 1931, Concerto grosso 1938, Tr rtcercari na orkiestr 1938, Koncert podwjny na fortepian, 2 orkiestry smyczkowe i perkusj 1938, I Symfonia " 1942, II Koncert skrzypcowy 1943, Koncert na 2 fortepiany l orkiestr 1943, II Koncert wiolonczelowy 1945, V Symfonia 1946, Slnfonla concertante 1949, VI Symfonia 1953, Koncert na obj i ma orkiestr. 1956, Trzy Jreski na orkiestr 1956, Parables 1958. Martinu jest nadto twrc wielu kompozycji kameralnych,

sonat skrzypcowych, wiolonczelowych, drobnych utworw fortepianowych i pieni. ch Concerto grosso na orkiestr kameraln (1938) to jedna z najpopularniejszych kompozycji Martinu, a nadto bardzo typowa dla jego stylu: krtka, przejrzysta w formie i fakturze, w stylu bliska neoklasycyzmowi. I cz (Allegro ma non troppo) opiera si na maym, ptaktowym motywie, ktry peni funkcje nie tyle gwnego, co wszechobecnego" motywu (pojawia si on nawet przy kocu fraz i zwrotw melodycznych). II cz (Andante) przynosi szeroki piew instrumentw smyczkowych, inicjowany przez wiolonczele, rozwijany a do punktu maksymalnego napicia, po ktrym powraca pocztkowy klimat czci. III cz przybraa form ronda, z tematem eksponowanym w 2 fortepianach, ktre potraktowane zostay solistycznie. Tematyka tego Allegretta wzorowa.... 591 Matsudaira. na jest na ludowych czeskich motywach. Cao waha si

pomidzy muzyk kameraln a symfoniczno-koncertow. (15') Koncert podwjny na 2 orkiestry smyczkowe, fortepian i perkusj (1938) jest obok Concerto grosso jedn z najbardziej reprezentatywnych kompozycji Martinu. Przeznaczony na 2 odrbne orkiestry smyczkowe (std nazwa), skada si z 3 czci: Poco allegro, Largo, Allegro. Martinu pisa ten utwr w okresie cikiej sytuacji osobistej i politycznej; w sumie da dzieo wybitnie emocjonalne, osobiste, przepojone wielkim dramatyzmem. Prawykonanie Koncertu odbyo si ju w czasie wojny, 9 II 1940 w Bazylei, pod dyrekcj Paula Sa-chera. (20'20") Powstae w 1058 Parables (Przypowieci) opieraj si w pewnym sensie na tekstach Antoniego de Saint-Exupry (dwie pierwsze) i Jerzego Neveux (ostatnia). Kada z przypowieci traktuje o odrbnym temacie: pierwsza o pracy artystycznej nad rzeb oraz o jej wielowiekowej trwaoci, druga opisuje jesienny ogrd, trzecia mwi o spotkaniu Tezeu-sza z Ariadn (przypowie o labiryncie). Muzyka Martinu nie jest programowa, raczej oddaje odpowiednie dla tematyki przypowieci nastroje i ekspresje. Panuje w niej impresjonistyczna

aura dwikowa i neoklasyczny ad formalny, przy niewtpliwie czeskiej melodyce. (19'50") YORITSTJNE MATSUDAIRA *5 V 1907, Tokio Studiowa w Paryu u A. Czeriepnlna (kompozycja) l H. Gil--Marchexa (fortepian). Od 1956 przewodniczcy japoskiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej oraz japoskiego Towarzystwa Nowej Muzyki. ." Matsudaira jest wybitnym reprezentantem europeizujcej l ; muzyki japoskiej. Posiada mistrzowsko wypracowane, wasne rzemioso kompozytorskie, stylistycznie potrafi czy osigni cl muzyki europejskiej (dodekafonia) z elementami japoskiej V. muzyki. ri:: Waniejsze orkiestrowe varlations kompozycje: Th&me et

*. w stylu japoskiej muzyki gagaku 1958, Flgures sonores 1957, '' Suit de danses 1959, Trols mouvements na fortepian l orkiestr 592 *? Mayuzumi ' 1964, Danse sacre et finale 1964, Mowements circulatolres na ' 2 orkiestry kameralne 1971, Prelude, Interlude and Apr&slude 1973; kameralne kwartety smyczkowe, Trio fortepianowe, ' Metamorphoses d'apres Saioara na sopran l Instrumenty ' (opracowanie dawnej japoskiej muzyki dworskiej) 1954, Somak; -sah na flet solo 1961, Dialogue chorigrapilue na 2 fortepiany i zespl instrumentw 1966, Portralt na 2 fortepiany i 1 perkusje 19S8, Rei Jsei" na mezzosopran i instrumenty 1969. c/i

18 na fortepian i orkiestr 1951, Sa-mal na orkiestr kameraln

Figures sonores na orkiestr kameraln (1957). Aparat wykonawczy zosta tu zredukowany do podwjnego drzewa i trbek, 4-osobowej perkusji, czelesty, ksylofonu, wibra-ionu, 2 harf, fortepianu i niewielkiej iloci skrzypiec, altwek oraz wiolonczel. Zgodnie z tytuem, ten dugi utwr rozwija si ornamentalnie, dekoracyjnie jest jakby mozaik na orkiestr. W kilku miejscach dochodzi do kulminacji dwikowych o duej sile wyrazu, w caoci jednak przewaa typowa dla europeizujcych Japoczykw monotonia. (19') TOSHIRO MAYUZUMI *20 II 1929, Jokohama

Przyswoi sobie technik serialn, czyni poszukiwania w zakresie efektw sonorystycznych, zachowujc przy tym tradycj dawnej muzyki japoskiej. Osiga na tej drodze niezwykle ciekawe rezultaty artystyczne, tworzy muzyk jednolit wyrazowe i stylistycznie. Waniejsze kompozycje: Symphonic Mood 1950, Sphenograms na gos kontraltowy, flet, saksofon, marimb i trio fortepianowe 1950, Bacchanale na orkiestr 1954, Ectoplasme na instrumenty elektroniczne, perkusj smyczki 1956, balet L'Eve future 1955, Sonata skrzypcowa 1955, Phonologie symphonique 1957, 38 Przewodnik koncertowy 593

Studia muzyczne odbywa najpierw (194551) w Tokio w Narodowej Akademii, nastpnie (195152) w konserwatorium paryskim (u T. Aubina). W 1956 bra udzia w Kursach Nowej Muzyki w Darmstadzie. Jest organizatorem grupy Ars Nova Japonica", zajmujcej si muzyk wspczesn, i kierownikiem Studia Muzyki Elektronicznej Radia Japoskiego w Tokio. Mayuzumi, podobnie jak Matsudaira, reprezentuje nurt zwolennikw syntezy muzyki japoskiej i europejskiej.

Mayuzumi , Microcosmos dla 7 wykonawcw 1957, fttrvance-Symphcmy na ;tX 12-gosowy chr mski i orkiestr 1958, MandalaSymphony 1960, ,:j. poemat symfoniczny Samsara 1962, balet Bugraku 1963, Essay fji na smyczki 1963, opera Minoko 1964, Onpafcu no tanio na orkie-

5if str 1964, Concertino na ksylofon i orkiestr 1965, Incantatlon ",s;i, na orkiestr 1967, Koncert na perkusj i symfoniczn orkiestr t<> dt 1969, Mandala na gos i dwiki elektroniczne na tamie 1969, Showa tempyo raku na orkiestr gagaku 1970, opera Knkakuji 1976. ch Bacchanale na wielk orkiestr symfoniczn (1954) nale do najbardziej znanych dzie japoskich gatunku symfonicznego. Mayuzumi nawizuje w tym utworze wyranie do tradycji muzyki europejskiej. Jako Japoczyk rozumie j inaczej, i to powoduje pewn oryginalno. Wbrew literackiemu tytuowi kompozycja nie ma w sobie nic z literatury czy opisu. Autor uwaa swoje dzieo za przejaw muzycznej siy, pasji i witalnoci std tytu. Bacchanale opieraj si na tematach nietonalnych i na zasadzie bezwzgldnej dysonansowoci, mimo to robi wraenie dziea tonalnego, co wynika ju choby z faktu posuenia si prac tematyczn,

konwencjonaln orkiestr i typowym dla muzyki europejskiej mieszaniem barw instrumentalnych. Cao skada si z bezporednio po sobie nastpujcych 2 czci o duej zmiennoci agogicznej i ruchowej. (11') Essay (1963) kompozycja na dziewiciogosow orkiestr smyczkow to utwr zamykajcy si w jednym, bardzo wsplnym klimacie dwikowym. Tworz ten klimat delikatne przesunicia smyczkowe drobnointerwaowych glissand, co do ktrych kompozytor podaje dokadny sposb realizacji. Nie jest to zatem jedna z .wielu kompozycji opartych na schemacie glissandowym, lecz bardzo indywidualna muzyka, w ktrej wszystkie drobne odchylenia intonacyjne tak charakterystyczne dla ptonowoci i wiertonowoci japoskiej odgrywaj zasadnicz rol. Utwr rozwija si bardzo powoli za pomoc jednego tylko motywu wstpujcych przesuni interwaowych. Jego rozwj widoczny jest w staym zgszcze-niu materii dwikowej, od solowych skrzypiec a po pen orkiestr smyczkow. W rodkowym epizodzie tego jednoczciowego utworu interway rwnie interway glissand rozszerzaj si, a

nawet tworz rnego rodzaju drobne figury (co w rodzaju kontrapunktu motyww), aby po jakim czasie wej ponownie w klimat pocztkowej muzyki. (9') 594

fortepianowe kilku pieni Moniuszki, Morceau fantastiue i opei. ra Maria, osnuta na tle poematu A. Malczewskiego. -.'; ch

Melcer-Szczawiski HENRYK SZCZAWISKI MELCERl Koncert fortepianowy e-moll, nawizujc do najlepszych tradycji romantycznego koncertu fortepianowego, czy poezj muzyki Chopina z byskotliw technik lisztow-sk, zarazem posiada jednak cechy indywidualne. O wartoci Koncertu, zasugujcego w peni na czstsze ni dotychczas wykonywanie na naszych estradach, wiadczy zaszczytna pierwsza nagroda, ktr uzyska na berliskim Konkursie im. Antoniego Rubinsteina w 1895. Koncert e-moll, nazwany przez kompozytora Utworem koncertowym" (Conzertstuck), powsta prawdopodobnie niedugo przed konkursem, lecz nie z myl o nim. Zdradzaj to wspomnienia Melcera: Pewne trudnoci wyniky z powodu klauzuli zapisu Rubinsteina, wymagajcej nie koncertu, lecz conzertstiicku. Jednake udao mi si zaradzi niebezpieczestwu, i to w ten sposb niezmiernie prosty: poczyem cz drug i trzeci, ktre wykonaem bez przerwy, nie zmieniajc ani jednej nuty, i

*21 IX 1869, Kalisz; t!8 IV 1928, Warszawa Melcer to Jedna ze szczeglnie zasuonych osobistoci polskiego ycia muzycznego na przeomie XIX i XX w. Muzyki uczy siq w Instytucie Muzycznym w Warszawie (fortepian u R. Strobla, kompozycja u Z. Noskowskiego). By te uczniem T. Leszetyc-kiego w Wiedniu. Doskonay pianista, kierownik wielu placwek muzycznych, dziaa kolejno w Helsinkach, Lwowie, odzi, Wiedniu; od 1907 piastowa stanowisko dyrygenta Filharmonii Warszawskiej, a w latach 1922 27 dyrektora Konserwatorium. Pozostawi szereg wartociowych kompozycji, z ktrych na czoo wysuwaj si: dwa koncerty fortepianowe, transkrypcje

przemianowaem ad usum jury ten mj koncert na Conzertstuck!" Tak wic Koncert e-moll skada si z 3 czci. I cz (Maestoso) inauguruje rg, a potem caa orkiestra naczelnym motywem pierwszego tematu, ktry stanowi zarazem przewodni myl dziea. Po duszym epizodzie, w ktrym pojawiaj si te motywy poboczne, ukazuje si drugi, liryczny temat o szerokiej, rozlewnej melodii. Repryza rozpoczyna si oryginalnie, fug (Allegro roderato) opart na gwnym motywie pierwszego tematu. Liryczna II cz (Andanti-no) ujta jest bardzo zwile i tworzy jakby pomost czcy skrajne ogniwa. Formalnie jest to temat z jedn wariacj. Finaowe Rondo stanowi najbardziej efektown cz Kon38' 595 Mendelssohn ' ;; certu. Pene temperamentu mazurowe rytmy, melodyka wykorzystujca charakterystyczne intonacje ludowe, wirtuozowska brawura partii fortepianowej i ywe barwy orkiestry stwarzaj w sumie porywajcy modziecz werw utwr.

ELIX MENDELSSOHN BARTHOLDY ( *3 II 1809, Hamburg; f4 XI 1847, Lipsk Krtkie ycie Feliksa Mendelssohna obfitowao w sukcesy ,; i wielkie osignicia twrcze. Talent cudownego dziecka" i staranna edukacja sprawiy, i majc lat kilkanacie by Ju wyksztaconym kompozytorem, pianist i dyrygentem, a niezwykle wczesna dojrzao pozwolia mu zaprzyjani si z osiemdziesicioletnim ju blisko Goethem. Pierwsze lekcje fortepianu odbywa pod kierunkiem matki, nastpnie uczy si w Paryu u M. Bigot i w Berlinie u I. Moschelesa. Kompozycj studiowa u K. F. Zeltera; w 1819 wstpuje do berliskiej Singakademie. Rodzice organizuj prywatny zesp wykonujcy kompozycje syna, wysyaj go do Parya dla poznania takich saw muzycznych jak Meyerbeer, Rossini, Halevy, Kalkbrenner czy Spontni. Mendelssohn zdobywa due uznanie i popularno Jako pianista. W 1829 za jego spraw dochodzi do odkrycia" zapomnianego od czasu powstania arcydziea Bacha: Pasji wg w. Mateusza. (Odtd datuje si wielki renesans muzyki Bachowskiej.) Na

nastpne trzy lata (182932) przypadaj liczne podre koncertowe po Europie. Mendelssohn wystpuje jako kompozytor, pianista i dyrygent, staje si sawny. W 1835 obejmuje stanowisko dyrygenta orkiestry lipskiego Gewandhausu. Przez dwa lata (184142) piastuje godno Generalnego Krlewskiego Dyrektora Muzycznego w Berlinie; w 1843 rozpoczyna dziaalno nowo otwarte przez Mendelssohna Konserwatorium Lipskie, w ktrym on sam wykada fortepian i kompozycj. l Trzon symfonicznego dorobku Mendelssohna stanowi 5 symfonii (c-moll, B-dur, a-moll Szkocka", A-dur Wioska", d-moll , Reformacyjna"), uwertury (Sen nocy letniej, Hebrydy, Cisza morska l szczliwa podr, Pikna Meluzyna, Ruy Blas), dwa . koncerty fortepianowe (g-moll i d-moll), Caprtccio brtllant na fortepian i orkiestr, Koncert skrzypcowy. Mendelssohn jest te twrc szeregu utworw chralnych (psalmy, motety, oratoria: m. in. Sw. Pawel, Eliasz), muzyki do sztuk teatralnych (najpopularniejsza do Snu nocy letniej Szekspira), utworw kameralnych, miniatur

fortepianowych (48 Pleni bez sw, 6 preJudtiU Mendelssohn l fug, Varlatlons srleuses, Ronio capriocioso), 74 pieni na glos z fortepianem. Chcc bliej okreli miejsce Mendelssohna w muzyce romantycznej, trzeba by go nazwa romantycznym klasykiem". Jest w jego dziejach icie mozartowska dyscyplina formy, precyzja i Jasno konstrukcji, krgo zwrotw melodycznych; jest jednak i romantyczny wyraz (nierzadko bliski sentymentalnej czuostkowoci), rnorodno barw dwikowych, poetycka fantastyka. Zdobycze techniczne Beethovena i Schuberta wzbogaca dalszymi osigniciami w zakresie techniki orkiestralnej, rozwijania moliwoci wykonawczych poszczeglnych instrumentw, w modyfikacjach formalnych. Odkryciem" Mendelssohna jest forma miniatury fortepianowej, stanowica niejako przeszczepienie pieni na teren muzyki instrumentalnej. Interesujca jest kolorystyka orkiestry Mendelssohnowskiej, charakterystyczna lekka, powiewna motywika (tzw. Elfenromantik"). Mendelssohn to jeden z pierwszych kompozytorw epoki romantycznej, ktry okaza

zainteresowanie formami przedklasycznymi, polifonicznymi. ;, SYMFONIE .. ':' :, Mendelssohn urodzi si w tym samym roku, w ktrym umar Haydn, jego byskawicznie dojrzewajcy talent ksztatowa si w czasie, kiedy ywa bya jeszcze pami Mozarta, kiedy geniusz Beethovena znajdowa si w peni rozwoju. Reprezentacyjn form muzyki tych trzech mistrzw bya symfonia, ktra odtd przez cay wiek XIX miaa pozosta najwyszym sprawdzianem kompozytorskiego talentu i wiedzy. Nie mogo Jej wic brakn take w twrczoci Mendelssohna. Ju midzy jedenastym a czternastym rokiem ycia napisa on dwanacie maych, przewanie trzyczciowych, symfonii na orkiestr smyczkow, a w 1822 skomponowa nawet symfoni na pen orkiestr. Utwory te, wydane drukiem dopiero niedawno, nie weszy nigdy do repertuaru, a szkoda, s bowiem ciekawym dokumentem zainteresowania Mendelssohna epok baroku, a Bachem w szczeglnoci. Nazwane przez kompozytora sinfoniami" nosz cechy barokowej motoryki i figuracyjnoci a take pewnych typowych zasad formalnych (np. Sinfonia XII

rozpoczyna si fug). Z pniejszych symfonii Mendelssohna najwiksz popularno zyskay: III Symfonia Szkocka" i IV Symfonia Woska". 597 Mendelssohn I Symfonia c-moll op. 11. Nie ulega wtpliwoci, e ta pochodzca z 1824 czternasta waciwie z kolei symfonia Mendelssohna ma dzi historyczne raczej znaczenie, e dugie lata cakowicie zapomniana jest swojego rodzaju ciekawostk muzyczn, odwieajc do ju ograny repertuar z pierwszej poowy XIX wieku. Nie ma tu jeszcze owej mistrzowskiej syntezy klasycznej formy z romantyczn uczuciowoci, osignitej przez Mendelssohna w jego dwch najbardziej znanych symfoniach III Szkockiej" i IV Wo-skiej" nie w peni wyksztacony jest wasny styl kompozytora, odznaczajcy si wyjtkow klarownoci, piknem melodii i bogactwem nastrojw. Mimo to jednak w' kadej czci utworu znajdziemy wiele z tego, co w pniejszych dzieach Mendelssohna bdzie stanowio o jego odrbnoci, a wic: wyrazisto konturu formalnego, motoryczna ruchliwo czci

szybkich, subtelna nastrojoWo czci wolnej, czste modulacje i niezwykle trafna instrumentacja, co dotyczy zwaszcza kwintetu, wiodcego tu prym. Mody Mendelssohn nawizuje w I Symfonii do tych elementw muzycznego ksztatowania, ktrych nauczy si" od Mozarta i Haydna, muzykuje z modziecz bezporednioci i beztrosk, przymglon co prawda uyciem molowej tonacji, nie dbajc o zarzut epigo-nizmu, ktry mona by cho nie bez zastrzee wysun w stosunku do energicznego, dwutematowego Allegro di molto (I cz.) i penego temperamentu, ale utrzymanego w dawnym raczej stylu finau (Allegro con fuoco). Powolna cz II (Andante) natomiast odznacza si mikkimi, soczystymi barwami i cakiem ju wyranie zapowiada pniejszego Mendelssohna; w do oschym Menuecie (III cz., Allegro molto) czyni to samo kontrastujce trio, gdzie klarnety i fagoty piewaj prost, lecz wyrazist melodi na pastelowym tle skrzypiec. (37') Wzr Beethovenowskiej IX Symfonii mia rnoe Mendelssohn przed oczami, gdy tworzy swoj II Symfoni B-dur op. 52 (1840), noszc okrelenie symfoniakantata", a zatytuowan Lobgesang (Pie pochwalna). Dzieo powstao dla uwietnienia

uroczystoci z okazji 400. rocznicy drukarstwa (prawykonanie w lipskim kociele Sw. Tomasza 25 VI 1840). Ten okolicznociowy charakter zadecydowa zapewne o przystpnym charakterze muzyki, nie aspirujcej do dorwnania wzorowi Beethovena, a to z kolei o. duym przez duszy czas powodzeniu II Symfonii i jej zmierzchu. Kiedy nawet Schumann nalea do jej entuzjastw, dzi grywana jest nader rzadko. Dzieo rozpada si na dwa czony: trzy wykonywane bez 598 Mendelssohn przerw czci instrumentalne (AllegroScherzo-Adagio) wprowadzaj niejako kantatowy fina, gdzie do orkiestry doczaj dwa gosy solowe (sopran i tenor), 4-gosowy chr mieszany i organy. Motyw pierwszego chru (..Alles was Odem hat, lobe den Herrn" ..Pana niech wielbi wszystko, co oddycha'') pojawia si jako motto Symfonii we wstpie do I czci i przewija si poprzez nastpne (brak go w III czci), czc je w poetycki sposb z kantat, ktrej psalmowe teksty wybra sam kompozytor. (65')

III Symfonia a - m o 11 Szkocka" op. 56 i IV Symfonia A-dur Woska" powstaway w jednym czasie i mimo zasadniczych rnic nastrojowych zrodziy si z jednego rda: z gbokiego umiowania, jakim darzy wielki romantyk przyrod. III Symfonia jest jednym z mistrzowskich dzie Mendelssohna i elazn pozycj w repertuarach koncertowych od czasu jej pierwszego wykonania w 1842 w Lipsku. Reprezentuje najlepsze cechy wielkiego talentu kompozytora, jego bogat, pynn inwencj melodyczn, silnie schromatyzowan harmonik, wietne wyczucie barw orkiestrowych i umiejtno stworzenia sugestywnej atmosfery nastrojowej, przesiknitej na wskro romantycznym duchem. Swoje powstanie zawdzicza Symfonia a-moll wraeniom, jakie odnis kompozytor z odbytej w modzieczych latach podry po Szkocji. 10-letni okres, ktry upyn do chwili ukoczenia i wykonania Symfonii, przyczyni si niewtpliwie do ujcia pierwotnych szkicw w dojrza cao. Za wstpne niejako studium do tego dziea moe uchodzi uwertura He-brydy, lecz to co opowiedzia w niej Mendelssohn muzycznie o osobliwej piknoci szkockich wysp, rozwin teraz w szerokich ramach formalnych symfonii w

romantyczn opowier o caej Szkocji". Jednolity nastrj dziea, podkrelony bezporednim nastpstwem wszystkich jego czterech czci, odpowiada swoistemu klimatowi nastrojowemu szkockiej krainy z jej zamglonym krajobrazem, skalistymi nadmorskimi wybrzeami z maomwnymi i zadumanymi mieszkacami, ktrzy wesel si rzadko, ale z caego serca. Ju wstp I czci (Allegro un poc agitato) wprowadza w melancholijn atmosfer szkockiego krajobrazu; ociale rozwija si smutny temat w instrumentach dtych i altwkach. Rwnie w gwnym temacie, wprowadzonym przez skrzypce, dwiczy nuta tsknoty i skargi, ktra .nabrzmiewa coraz wikszym uczuciem, by wreszcie wybuchn namitnie w caej orkiestrze. Mikka, lecz smutna melodia drugiego tematu jeszcze bardziej podkrela zasadniczy melancholijny nastrj. Pocztkowy motyw gwnego tematu rozpoczyna burzliwe 599 Mendelssohn przetworzenie, w ktrym dochodzi do dramatycznych spi midzy obu tematami, przy czym

przewag zyskuje zawsze temat pierwszy. Repryza koczy si nastrojowym powrotem wstpnego Andante. Szkockim narodowym instrumentem s dudy, nie dziw wic, e w stanowicym II cz Scherzu (Vi-vace non troppo) daj si sysze ich dwiki. W tym lekkim i wesoym utworze w janiejszych barwach ukazuje kompozytor szkock krain i jej mieszkacw. Ludowe pierwiastki dodaj szczeglnego uroku obu tematom, podawanym sobie swawolnie przez rne instrumenty. Lapidarne przejcie prowadzi do III czci (Adagio) o rozmarzonym, nieco sentymentalnym charakterze. Pen liryzmu melodi gwnego tematu piewaj skrzypce chocia trzykrotnie dochodz do gosu mocniejsze, dramatyczne myli, to jednak nie mc one wdzicznego, lirycznego nastroju tego utworu. Ostatnia cz (Allegro vivacissimo) posiada pocztkowo powany, surowy charakter, narzucony przez gwny temat o pospnym, twardym profilu. Lecz dalej pynie muzyka bardziej ju spokojnym nurtem; hymniczny piew koczy dzieo. (38') IV Symfonia A-dur W o s k a" op. 90, ukoczona jeszcze w 1833, opublikowana zostaa dopiero po przedwczesnej mierci

kompozytora. Mendelssohn, ktry troskliwie szlifowa to dzieo, nie dugo cieszy si jego sukcesami. Do niezmiennie trwajcego powodzenia przyczynia si niewtpliwie pogodny i miy nastrj Symfonii, rezultat wrae kompozytora z odbytej w 1830 podry po Italii. I cz (Allegro vivace), oparta w duej mierze na ywo pulsujcym, szesnastkowym rytmie, wprowadza od razu soneczny nastrj". Poboczny temat ze sw rozmarzon melodi, prowadzon w tercjach przez klarnety, posiada nieco sentymentalny charakter, jakby myli kompozytora zwrciy si ku minionej wietnoci staroytnej kultury, ktrej pamitki spotyka wszdzie na ziemi woskiej. Ta elegijno-liryczna nuta rozbrzmiewa jeszcze silniej w II czci (Andante con moto). Oboje, fagoty altwki prowadz prost, balladow melodi ludow, opart na pizzicatowym akompaniamencie wiolonczel i kontrabasw. Bardziej ywe i jasne epizody podkrelaj skupiony charakter piknego w brzmieniowym kolorycie utworu. III cz (Con moto moderato) otwiera wesoa walcowa melodia, ktra wraz z mikkimi odywkami rogw zdradza, e to niemiecki romantyk znalaz si pod lazurowym niebem Italii. Fina (Presto) ma charakter woskiego

taca skakanego saltarella. Nad jego nieustannym kastanietowym" rytmem przewija si prawdziwie ludowa melodia taneczna. W tego rodzaju utworach by Mendelssohn niedocigym mi600 ' Mendelssohn strzem. Allegra i finay jego symfonii, scherza, Uwertura do Snu nocy letniej", fina Koncertu skrzypcowego i wiele innych posiadaj podobnie jak satarello swj cakowicie wasny charakter, musujcy yciem i chochlikow lekkoci. (28') V Symfonia D-dur R e f o r m a c y j n a" op. 107. Zamiar napisania tej Symfonii zrodzi si z bezgranicznej admiracji, jak darzy Mendelssohn od najmodszych at twrczo Jana Sebastiana Bacha, a bezporedni podniet stanowia dla kompozytora obchodzona uroczycie w 1830 we wszystkich krajach protestanckich 300. rocznica proklamacji protestanckiego wyznania w Augsburgu. Te okolicznoci rzutoway na koncepcj partytury: std patetyczne rysy w jej czciach skrajnych (Andante, Allegro con fuoco i Andante con moto. Allegro vivace. Allegro

maestoso) i radosny nastrj czci II (Allegro vivace), std ukony w stron bachowskiej polifonii, std nawizywanie do melodyki chorau protestanckiego (m. in. w stanowicym III cz Andante), std rozlega fantazja na temat chorau Lutra Ein' feste Bur g ist unser Gott w finale. Ale to w spontanicznym porywie skomponowane dzieo nie spotkao si z rwnie entuzjastycznym przyjciem. Wrcz przeciwnie. W Paryu muzycy strajkiem uniemoliwili jego wykonanie, prezentacje w Londynie i Berlinie przeszy bez echa. Z czasem i sam kompozytor straci dla sympati: Symfonii reformacyjnej nie mog ju cierpie; spord moich dzie j pierwsz bym spali; nie powinna si nigdy ukaza". Wydano j jednak, ale dopiero w 1868 roku, w 21 lat po mierci Mendelssohna (std wysoka cyfra opusowa tej chronologicznie wczeniejszej symfonii). Mimo to przez wiek blisko bya praktycznie zapomniana. Ostatnio jednak syszy si j coraz czciej, jest nagrywana na pyty, ma swoich zwolennikw i przeciwnikw - jedni odnajduj w niej wiele interesujcej muzyki, drudzy wytykaj przede wszystkim brak gbszej, szczerej inspiracji. (25') INNE DZIEA ORKIESTROWE

Koncertowa uwertura H e b r y d y (Grota Flngala) op. 26 z 1833 naley do tych dzie Mendelssohna, ktrych warto musieli uzna nawet najzagorzalsi przeciwnicy jego muzyki i ktre nadal, cho ju nie tak czsto, s grywane. Dzieo podobnie jak Ul Symfonia zawdzicza powstanie pobytowi kompozytora w Szkocji (1832). Tytu wskazuje na owe pospne wyspy Pnocy, owiane romantycznym czarem pieni Osja601 Mendelssohn na i legendarnych bardw. Ich fantastyka, wiat bohaterskich postaci i tajemniczych zdarze odywaj w muzyce Mendelssohna. Dwikowomalarskie efekty, sugerujce szum morza czy aosne wycie wiatru, nie stanowi tu jednak celu same w sobie, lecz su do uzyskania jeszcze wikszej koncentracji nastrojowej. (10') Okolicznociowe kompozycje rzadko kiedy s dzieami penowartociowymi. Ten znany fakt potwierdza uwertura R u y B l a s op. 95. Tym razem zoyy si na to dwa powody: czas i temat. Kompozycj, zamwion dla uwietnienia okolicznociowego wystawienia dramatu Ruy Blas

Wiktora Hugo, napisa Mendelssohn w cigu kilku zaledwie dni (1839), do ostatniej bowiem chwili nie mg si przekona do teatralnego stylu francuskiego pisarza i do treci jego dziea. W rezultacie rutyna zastpia spontaniczny impuls twrczy i powstaa muzyka, ktrej sentymentalno i namitno s do konwencjonalne, a patos niezbyt szczery. Jest to jednak dzieo znakomitego kompozytora. Niewtpliwe braki uwertury rekompensuj w duej mierze: solidne wypracowanie techniczno-formalne, wartka i pynna melodyka, byskotliwa oprawa instrumentalna i rozmach rytmiczny te cechy, ktre tradycyjnie wi si z pojciem efektownej uwertury. Dzieo jest rzadko wykonywane, czciej jednak ni uwertura Cisza morska i szczliwa podr, (l') Muzyka do Snu nocy letniej". wiatow saw Mendelssohna ugruntowao w 1829 londyskie wykonanie Uwertury do Snu nocy letniej", ktr kompozytor napisa jeszcze jako 19-letni modzieniec. To wczesne, lecz mistrzowskie dzieo, uwaane za najwiksze osignicie twrcze Mendelssohna, przedstawia te kwintesencj jego stylu jest nastrojowe, melodyjne, liryczne i chochlikowe lekkie (Elfenromantik), czy w typowy dla

Mendelssohna sposb doskona, klasyczn form z romantyczn nastrj owoci i programow fantastyk. (12') Duo pniej ni Uwertur napisa Mendelssohn na zlecenie krla pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV, muzyk do caego Szekspirowskiego Snu nocy letniej. Jej pierwsze wykonanie w Poczdamie (2 X 1843) przyjto bardzo entuzjastycznie, ale z nowych czci tylko wietne Scherzo i nastrojowy Nokturn z piknie poprowadzon parti rogw dorwnuj Uwerturze muzyczn wartoci; popularnoci natomiast przewysza je niewtpliwie Marsz weselny, nieodczny niemal atrybut uroczystoci lubnych. (33') 602 Mendelssohn KONCERTY K : Koncert fortepianowy g-moll op. 25. Zanim uznano i to nie bez rnych zawsze zastrzee Mendelssohna jako kompozytora, zaywa on ju dugo niekwestionowanej sawy pianisty. Od pierwszego niemal wystpu zachwyca wielkim darem odrnaterializowywania i uduchowiania" technicznych problemw. Zapominao si o instrumencie, suchajc jego

interpretacji utworu; dawa muzyczne objawienie" pisa jeden ze wspczesnych o grze Mendelssohna. On za postpowa wiadomie. W ktrym z listw wyrazi bowiem takie zdanie o wspczesnych sobie wirtuozachkompozytorach: Daj mi oni rwnie mao zadowolenia co linoskoczkowie i akrobaci, ktrzy wywouj przynajmniej barbarzyskie podniecenie obaw, e mog zama kark, i widokiem, e tego jednak nie czyni. Ale akrobaci fortepianu nie ryzykuj swego ycia, lecz nasze uszy z tym nie chc mie nic wsplnego". Ideaem Mendelssohna by Koncert fortepianowy G-dur Beethovena. Romantyczna ju aura tego dziea wskazywaa mu waciw drog, umacniaa w deniu do przywrcenia koncertowi rangi prawdziwego dziea sztuki. Ten cel udao si w duej mierze osign Mendelssohnowi w Koncercie gmoll, podczas gdy drugi, Koncert d-moll op. 40, nie posiada ju tych walorw i znikn z repertuaru pianistw. Gdy w 1832 koczy Mendelssohn Koncert g-moll, mia ju za sob kilka podobnych dzie: Koncert fortepianowy a-moll z orkiestr smyczkow i dwa koncerty na dwa fortepiany z orkiestr (E, A). Wprawdzie byy to niejako szkolne prace, ale uatwiy kompozytorowi

rozwizywanie technicznych i formalnych problemw, wraenia za z niedawno odbytej podry do Woch, ktrym zawdzicza te powstanie Symfonia A-dur, uskrzydliy jego fantazj. W Koncercie g-moll zwraca uwag usunicie na dalszy plan pierwiastka wirtuozowskiego na rzecz wydobycia wyrazowej treci utworu. Powizanie tradycyjnych 3 czci krtkimi przejciami jest tego konsekwencj, a zarazem prb uwolnienia si od panujcego schematu, rozrywajcego jednolito koncepcji. I cz (Molto allegro con fuoco), zbudowan niesychanie oszczdnie i zwarcie, rozpoczyna 8-taktowe tutti orkiestry, po ktrym oktawami wchodzi fortepian solo, wprowadzajc zaraz w nastpnych taktach pierwszy temat. Drugi temat, rwnie w solo fortepianowym, jest typowo mendelssohnowsk melodi w nastrojowo-intymnym charakterze. W krtkim, bo zaledwie 22taktowym przetworzeniu poszczeglne grupy instrumentw przejmuj kolejno motyw Allegra, drugi za temat wprowadza solowa kantylena fortepianu. Rwnie zwarta jest 603 Mendelssohn

repryza, ktr koczy niebanalna kadencja. Krtkie przejcie, oparte na rytmicznym motywie, prowadzi do Andante (II cz.), zbudowanego w 3-czciowej formie pieni. Ujmuje ono zwaszcza w rodkowym ogniwie czystoci lirycznej linii melodycznej i ow waciw Mendelssohnowi eteryczn zwiewnoci. III cz poprzedza krtki wstp (Presto), ktry w silnym crescendo prowadzi amanymi akordami do penego werwy Molto allegro e Vivo.ce w formie dwutematowego allegra sonatowego. W tej czci najsilniej wystpuj momenty wirtuozow-sko-popisowe. (23') Koncert skrzypcowy e-moll op. 64 jest obok Uwertury do Snu nocy letniej" najczciej wykonywanym i najbardziej popularnym dzieem Mendelssohna, rywalizujcym o palm pierwszestwa z koncertami skrzypcowymi Beethove-na, Erahmsa i Czajkowskiego. Swoj ogromn popularno zawdzicza nie tylko piknej melodyce i romantycznej atmosferze, lecz take wyjtkowo szczliwemu zespoleniu stylu symfonicznego i koncertujcego. Piszc swj jedyny Koncert skrzypcowy, zasiga Mendelssohn rad znakomitego skrzypka owych czasw, Ferdynanda Davida, ktry

te wykona to dzieo po raz pierwszy w Lipsku 13 III 1845. Dziki szczegowym wskazwkom Davida partia skrzypcowa zapewnia solicie szerokie moliwoci popisania si zarwno walorami tonowymi, jak i umiejtnociami technicznymi. Trzy czci Koncertu stanowi jedn, powizan czcymi partiami cao. Bez wstpu, od razu rozpoczynaj skrzypce swj wystp prostym, bardzo piewnym tematem, ktry nadaje ton caej I czci (Allegro molto appassionato). Po dramatycz-norecytatywnych pasaach i figuracjach oddaje instrument solowy gos- orkiestrze, ktrej krtki epizod koczy si samodzieln, odgrywajc w dalszym przebiegu waniejsz rol myl poboczn. Figuracyjna partia skrzypiec prowadzi do drugiego tematu, podjtego przez klarnet i flet. Jego liryczna melodia przywodzi na myl ktr z Mendelssohnowskich Pieni bez sw. Rwnie jedn z nich zdaje si II cz (Allegretto non troppo), w ktrej skrzypce piewaj o spenieniu wszystkich tsknot i o mioci". Bardziej oywione rodkowe ogniwo nie rozprasza spokojnego, nieco zadumanego nastroju. Fina (Allegro molto vivace) ma lekki, zwiewny charakter Muzyki do Snu nocy letniej". Instrument

solowy i orkiestra koncertuj tu w klasycznej rwnowadze. W tym rondzie zawar Mendelssohn cay urok i czar lenej fantastyki, ktrej tajemniczy nastrj przeja muzyka romantyczna z baniowego wiata romantycznej poezji. (25') 604 ' Mendelssohn ORATORIA P a u l u s. Od wczesnej modoci zajmowa si Mendelssohn muzyk chraln i wokalnoinstrumentaln, wieczc swoj dziaalno w tym zakresie dwoma oratoriami: Paulus i Eliasz (oratorium Chrystus pozostao w szkicach). Oba te dziea uwaane s za jedne z najwybitniejszych osigni w muzyce oratoryjnej po Bachu i Haendlu; wytyczaj drog licznym nastpcom. Praca Mendelssohna nad oratoriami Haendla w czasie penienia funkcji dyrygenta orkiestry w Diisseldorfie skrystalizowaa powzit jeszcze w 1832 myl skomponowania dziea tego gatunku, opartego na yciu apostoa Pawa. Nie wiemy, dlaczego kompozytor wybra ten wanie temat. Mia tu poprzednika w Heinrichu Schitzu, ale chyba nie jego dzieo, a raczej jakie

osobiste wzgldy oraz dramaturgiczne i symboliczne elementy zawarte w historii jednego z pierwszych mczennikw zawayy na decyzji. Libretto, oparte na tekstach biblijnych i wersetach choraowych, napisa przyjaciel Mendelssohna, teolog protestancki Julus Schubring. Ptora roku od wiosny 1834 do jesieni 1835 powstawaa partytura, ktr po raz pierwszy pooy Mendelssohn na pulpit w Diisseldorfie 22 V 1836. Jeszcze nigdy nie odniosem tak wspaniaego sukcesu pisa do matki chyba dlatego, e w mojej pracy nie kierowaem si tym, co ludzie lubi i za co pac, lecz tym, co uwaaem za dobre." To dobre" to byy wzory Haendla i Bacha. Mendelssohn nawiza do obu genialnych mistrzw baroku, przejmujc wiadomie pewne elementy z biblijnych historii muzycznych twrcy Mesjasza i z pasji Jana Sebastiana, ktre zna wtedy jak nikt inny. Zapewne ci dwaj wielcy poprzednicy sprawili, e obdarzony lirycznym w zasadzie talentem Mendelssohn zawar w swoim oratorium tyle dramatycznej siy. Zarazem jednak nie ma Paulus owej surowej wzniosoci Bachowskich pasji ani te scenicznego niemal dramatyzmu oratoriw Haendla. W miejsce tego muzyka Mendelssohna nie tylko

interpretuje zewntrzny sens sw Biblii, lecz siga rwnie do ich gbszej, etycznej treci zespala warstw realistyczn z symboliczn. Z tym czy si te odrealnienie postaci narratora przez powierzanie w zalenoci od sytuacji jego partii na zmian rnym gosom; podobnie postpuje kompozytor, kac czterem gosom eskim piewa sowa Boga. Chr nie bierze waciwie udziau w akcji, a raczej komentuje j. Cae, bardzo przejrzycie zbudowane dzieo, dzieli si na dwie czci, zawierajce 45 numerw. Dramatyczna kulminacja (nawrcenie si Pawa) znajduje si w pierwszej czci i ona jest 605 Mendelssohn te muzycznie ciekawsza. Dzieo poprzedza trzyczciowa uwertura; jej tematyczna substancja wywodzi si z chorau Wachet auf, ruft uns die Stimme (Zbudcie s, woa nas gos), ktry jest niejako myl przewodni oratorium i ktry w postaci potnego chru stanowi jego punkt centralny. Pocztek pierwszej czci ukazuje harmonijnie pynce ycie modej gminy chrzecijaskiej (spokojne

chry recytatywy); przewodzi jej diakon Szczepan (wielki, szlachetny w wyrazie recytatyw), przeciw ktremu narasta podsycany przez faryzeuszy gniew tumu. Najwiksz nienawi i zawzito przejawia Sza-we z Tarsu (dramatyczna aria w stylu Haendla), ktry po ukamienowaniu Szczepana (namitny, wrcz dziki chr) okrutnie rozprawia si z chrzecijanami. Lecz wanie wwczas, gdy spieszc do Damaszku dysza grobami i pragnieniem mordu", syszy gos Boga (cztery gosy eskie): Szawle, Szawle, czemu mnie przeladujesz". W duszy Szawa dokonuje si przemiana. Raony lepot, przyjmuje ten cios z pokor, jako kar za popenione winy. Szczery al i pokuta sprawiaj jednak, e Szaw-owi wrcony zostaje wzrok. Punkt kulminacyjny caej muzycznie i nastrojowo urozmaiconej sceny nawrcenia tworzy chora Wachet auf. Druga cz zajmuje si apostolsk dziaalnoci Szawa, ktry przyjwszy imi Pawa gosi now wiar. Chry i arie (punkt centralny tej czci to 5-glosowy chr Aber unser Gott ist im Himmel" Ale Bg nasz jest w nebiesiech") opowiadaj o cudownym uzdrowieniu chromego, o walce Pawa z bawochwalcami, o wrogim

sprzeciwie, z jakim spotyka si jego misja. Teraz Pawowi grozi ukamienowanie, lecz Pan ochrania go i umacnia w wierze (kawatina tenora z solem wiolonczelowym). Akcj koczy poegnanie Pawa z gmin. Mendelssohn zrezygnowa z pierwotnego planu wczenia do oratorium mczeskiej mierci Pawa, o ktrej wspomina tylko ostatni recytatyw sopranu. Koron caoci jest wspaniaa fuga podwjna ku chwale Paskiej. Eliasz. Prorok Eliasz czczony przez ydw, chrzecijan i muzumanw, wielki i nieustraszony prorok Starego Zakonu by w Niemczech epoki romantyzmu wzorem wieszcza, przywdcy i bojownika o szczytne ideay. Dla mnie jest Eliasz najprawdziwszym prorokiem, jakiego potrzebowalibymy choby i dzi: niezomny, arliwy, cho zapewne porywczy, gniewny i grony, w opozycji do caego dworactwa i motochu, w opozycji do caego niemal wiata, a przecie unoszcy si na anielskich jakby skrzydach." Te sowa Mendelssohna mog wyjani, dlaczego wanie Eliasz sta si bohaterem jego drugiego, napisanego w 10 lat po Paniusie oratorium. Eliasz ukoczony 606 . Mendelssohn

zosta latem 1846 i 26 VIII tego roku wykonany po raz pierwszy w czasie festiwalu muzycznego w Birmingham pod dyrekcj kompozytora i z udziaem synnego szwedzkiego sowika", sopranistki Jenny Lind. Oddana muzyce oratoryjnej publiczno angielska przyja entuzjastycznie nowe dzieo, ktre wytrzymao najsilniejsz konkurencj w ramach festiwalu wykonano rwnie Mesjasza Haendla, Stworzenie wiata Haydna i Missa solemnis Beethovena. Odtd naley Eliasz do czoowych pozycji w literaturze oratoryjnej. Piszc Eliasza postawi sobie Mendelssohn trudne zadanie: z jednej strony chcia unikn operowoci, ktr rodzi wprowadzenie do akcji wikszej iloci osb, z drugiej za nie mia zamiaru ogranicza si do samego tylko opowiadania. Aby speni te zaoenia, musia ingerowa w tekst Starego Testamentu (gwnie Ksig krlewskich), ale i tak nie osign zadowalajcego go w peni rezultatu: cakowitej jednolitoci i pynnego rozwoju akcji. W efekcie powstay luno wprawdzie powizane, ale przekonujce dramatycznie sceny, ktrych oddziaywanie potguj liczniejsze ni -zazwyczaj ansamble wokalne (duet, tercet,

kwartet), nie komentujce, lecz prowadzce akcj. Elementarna sia starotestamentowej relacji rzutowaa na muzyk Mendelssohna, ktry stojc u szczytu swego mistrzostwa z cakowit swobod i suwerennoci panuje nad technicznymi rodkami. Muzyka Eliasza jest zrnicowana charakterem i bardzo plastyczna w wyrazie liryczne fragmenty kontrastuj z dramatycznymi, a stosowane z umiarem i smakiem elementy programowo-ilustracyjne podmalowuj sugestywnie ich tre i nastrj. Zwarto formalna, pieniowa me-lodyjno w ariach i ariosach, wyrazista rytmika, wietne operowanie mas chru i orkiestry to inne niezaprzeczalne walory Eliasza. Pocztek dziea jest zaskakujcy: Eliasz (bas) obwieszcza, e z wyroku boskiego nie bdzie w tych latach ni rosy, ni deszczu". Dopiero teraz rozpoczyna si fugowana uwertura, obrazujca cierpienia narodu wybranego". Narastajce nieustannie wzburzenie kulminuje w dramatycznym okrzyku chru: Pom, o Panie! Czy chcesz naszej zagady". Po tym rozpaczliwym wybuchu jakby siy opuszczaj ciko dowiadczony lud -rw si ostatnie,

recytatywne frazy uosabiajcego go chru. W bagalny duet sopranw Syjon wyciga swe rce" wcza Si chr powtarzajc: Panie, wysuchaj 'modlitwy naszej". Oba-diasz (lub Abdiasz; tu: albo w dosownym znaczeniu hebrajskiego sowa suga Jehowy, albo yjcy w IX w. p.n.e. jeden z dwunastu tzw. maych prorokw) pociesza godujcych i wzywa w recytatywie i lirycznej arii tenorowej, by zwrcili ... . 607 Mendelssohn si do Boga, ktry w swej dobroci wybaczy im ich winy. Ale nie uspokaja to pogronego w rozpaczy i zwtpieniu ludu (chr: Pan przecie nie widzi tego, on szydzi z nas!"). Poniewa wysech potok Karith, brzegi ktrego byy mu schronieniem, uda si Eliasz z boskiego rozkazu do Sarepty, do domu ubogiej wdowy, gdzie nie braknie jada i napoju a do dnia, gdy Pan zele deszcz na ziemi". Dramatyczna akcja rozwija si w powizanych cile recytatywach, arii i duecie: wzruszony baganiem Wdowy (sopran) przywraca Eliasz do ycia jej syna; Szczliwy ten, kto w bojani Pana ciekami jego idzie" komentuje chr. Operowy niemal charakter ma

kolejna scena; w trzecim roku suszy staje Eliasz przed krlem Achabem (tenor) i poniewa lud burzy si przeciw niemu wzywa prorokw Baala, by na grze Karmel rozstrzygno si: ten jest Bg prawdziwy, ktrego stos sam cudownym sposobem zaponie (recytatywy z wejciami chru). Prorocy (chr) wzywaj Baala: Wysuchaj nas!" Proby staj si coraz natar-czywsze i dziksze, bo Eliasz szydzi z nich (recytatyw Woajcie goniej! On jest przecie Bogiem"). Daremne s wszystkie bagania wyznawcw Baala cud nie dokonuje si. Wysuchana natomiast zostaje proba Eliasza (recytatyw Ty, ktry sugi swe czynisz duchami"). Rado ogarnia lud (chr Ogie z nieba spad"), ktry rozpoznaje w Jehowie prawdziwego Boga i oddaje mu cze w choraowym Pan jest Bogiem". Eliasz wzywa teraz lud, by rozprawi si krwawo z prorokami Baala (recytatyw i chr Bierzcie ich"), po czym w arii Czy sowo Pana nie jest jak ogie" daje wyraz swej fanatycznej wierze. Refleksyjne arioso altu Biada tym, co nie s ze mn" stanowi liryczne intermezzo. W kolejnym numerze recytatywy przeplataj si z krtkimi wejciami chru: Obadiasz, Eliasz, Chopiec (sopran) i lud bagaj Boga o deszcz. Proba zostaje w kocu wysuchana i wszyscy

jednocz si w potnym hymnie Dziki niech bd Ci, Panie". Drug cz rozpoczyna wieloczonowa aria sopranu Suchaj, Izraelu, suchaj gosu Pana!" to przestroga dla ludu, ktry zapomnia ju o swej niedawnej niedoli. Do krzepicego wiar zakoczenia arii nawizuje ufny chr Nie obawiaj si, mwi nasz Bg, jam z tob jest". Jakby z nowymi siami staje Eliasz znowu przed krlem Achabem i obarcza go odpowiedzialnoci za klski, jakie spadaj na jego lud. Lecz Krlowa (alt) podjudza przeciw prorokowi tum, ktry da jego mierci. Ostrzeony przez Obadiasza, udaje si Eliasz na pustyni. W nastroju gbokiej rezygnacji utrzymana jest Jego aria To koniec ju". Krtki recytatyw tenora Oto pi na pustyni pod krzewem jaowca" wprowadza tercet Aniow (2 soprany i alt) wlewajcych otuch w serce proroka: Podnie oczy tam, na te gry, 608 Messiaen skd pomoc do ci przyjdzie"; Wsta Eliaszu, bo duga droga przed tob, czterdzieci dni i czterdzieci nocy masz i a dojdziesz do boskiej gry Horeb" mwi Anio (recytatyw altu),

lecz Eliasza ogarnia zniechcenie i zwtpienie (recytatyw O Panie, daremne trudy moje"). Wic znowu pokrzepia go Anio (aria Powolny bd Panu i czekaj na"). Nastpna scena chr Pan przeszed mimo", oraz poprzedzony lapidarnym recytatywem altu kwartet Aniow (2 soprany i 2 alty) z chrem wity, wity jest Bg, Pan nasz" obrazuje we wspaniaej oprawie muzycznej ukazanie si Boga Eliaszowi. Pene ufnoci w bosk moc arioso Eliasza Rozstpi si gry" inauguruje scen przeniesienia proroka do nieba; przedstawia to chr, przypominajc rwnie czyny jego. Sens misji proroka komentuj: tenorowa aria I wtedy sprawiedliwi janie bd", recytatyw sopranu Dlatego wysany by prorok Eliasz", chr Ale jeden zbudzi si przed pnoc" oraz kwartet (sopran, alt, tenor, bas) miao wic, kto spragniony jest". Kocowa fuga chralna Panie, nasz wadco, jak sawne imi Twoje" to hyrnn pochwalny z blaskiem wieczcy dzieo. OLIYIER MESSIAEN *10 XII 1908, Awinon Kompozytor francuski. W latach 191930 studiuje w

konserwatorium paryskim, ktre koczy z kilkoma nagrodami. Jest m. in uczniem M. Duprego (organy) i P. Dukasa (kompozycja). Wiele czasu powici Messiaen studiom nad piewem gregoriaskim, nad rytmik modalnoci muzyki egzotycznej (hinduskiej), nad greckimi stopami metrycznymi oraz nad piewem ptakw. W 1931 zostaje organist przy kociele S w. Trjcy w Paryu; stanowisko to piastuje do dzi. Wraz z A. Jolivetem, D. Le-surem i Y. Baudrierem tworzy w 1930 grup zwan Moda Francja", reprezentujc wczesn awangard muzyczn. W tym samym roku Messiaen zostaje profesorem w Ecole Normale i Schola Cantorum. Po przeszo rocznym pobycie w niewoli niemieckiej (1940) obejmuje w 1942 klas harmonii (pniej estetyki, teorii i analizy rytmicznej) w konserwatorium paryskim. Od 1966 jest profesorem kompozycji w teje uczelni. Jest autorem kilku prac teoretycznopedagogicznych oraz ksiki o wasnej technice kompozytorskiej: Techntque de mon langage musical. W twrczoci Messiaena zaznaczaj si wyranie cztery rda 39 _. Przewodnik koncertowy 609 M e s slaen

Inspirujce: tematyka religijna, muzyka egzotyczna (hinduska, chiska, japoska, w ogle dalekowschodnia"), metryka grecka oraz piew ptakw. Zdobycz kompozytora jest sprecyzowanie i stosowanie indywidualnie wypracowanej techniki modalnej (modi Messiaena to odmiany skal, powstae z rwnego podziau skali chromatycznej np. na 8 lub 9 czci), stwarzajcej specyficzne to wspbrzmieniowe utworw. Rewelacyjnie rozwizuje Messiaen problemy rytmiczne; po raz pierwszy w dziejach muzyki wyzwala rytm z uporzdkowa metrycznych, poddaje go (wraz z takimi elementami, jak artykulacja i dynamika) se-rialnemu traktowaniu. Szczeglnie efektowne i zaskakujce rezultaty osiga w zakresie kolorystyki dwikowej. Znakomit odtwrczyni partii fortepianowych w utworach Messiaena jest jego ona Yvonne Loriod. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Les Ojfrandes oublies 1930, Hymne au Salnt Sacrement 1932, L'Ascenslon 1933, Poemes pour Mi na gos z orkiestr 1937, Trols petltes llturgles de la presence divine na orkiestr i chr 1944, Trols tala 1947, Tu-rangaltta-Symphonie

1948, Le revell des oiseauz na fortepian i orkiestr 1953, Olseauz exotlqv.es na fortepian i ma orkiestr 1956, Chronochromle 1960, Sept Halkal-esquisses japonises na fortepian, ksylofon, marimb i ma orkiestr 1962, Couleurs de la Cit Cleste na fortepian, instrumenty dte i perkusj 1963, Et erspecto resurrectionem mortuorum na instrumenty dte i perkusj 1964, La Transjiguration de Notre Seigneur Je-sus Chrlst na chr, 7 instrumentw solowych i orkiestr 1969, Des Canyons aux Etoiles 1974; utwory kameralne Quatuor pour la fin du Temps na skrzypce, klarnet, wiolonczel i fortepian 1941, Temat i wariacje na skrzypce i fortepian I9.il; organowe Le Banuet cleste 1926, La Nattuit du Seigneur 1935, Le Corps glorieux 1939, Messe de la Pentecte 1950, Livre d'or-gue 1951, Mditations sur le mystere de la Sainte Trinite 1969; fortepianowe Preludia 1929, Visions de l'amen na 2 fortepiany 1943, Vingt Regards sur 1'Enfant Jesus 1944, Quatre etudes de rythme 1950, La fauvette des jardins 1970; wokalne Chants de terre et de ciel na sopran i fortepian 1936, Harawi (chant d'amour et de mort) 1945, Cinq rechants na 12 gosw 1948; utwory na fale Martenota. ch

Mody, 25-letni Olivier Messiaen piszc Wniebowstpienie (L'Ascension, 1933), by autorem szeregu kompozycji orkiestrowych i kameralnych; wikszo z nich to muzyka religijna. Messiaen bowiem lubi tematy religijne, a nawet liturgiczne (oto przykadowe tytuy jego wczeniejszych utworw: Le Banuet eucharistiue, Simple chant d'une ame, Les 610 . .,,. - i ,*-. Messiaen Offrandes oubliees, Le Tombeau resplendissant, Hymne au Saint Sacrement). L'Ascension skada si z 4 czci ilustrujcych obrany przez kompozytora temat: I Chrystus w majestacie, proszcy Ojca o bogosawiestwo, II Pogodne alleluja ducha spragnionego nieba, III Alleluja na trbce, alleluja na talerzu, IV Modlitwa Chrystusa wznoiszcego si do Ojca. Kada cz instrumentowana jest inaczej. W utworze tym, i w poprzednich, kompozytor nie jest oryginalny; wydaje si nawet, e nie stara si o to. Dopiero w pniejszych kompozycjach wypracowuje wasny jzyk muzyczny, odcinajcy si wyranie od jzyka wspczesnych mu kompozytorw. Niemniej jednak

Wniebowstpieniu niepodobna odmwi atrakcyjnoci muzycznej; jest to jedno z gbszych dzie Messiaena. (30') Trzy mae liturgie o obecnoci Boej (Tros petites liturgies de la Presence divine) powstay w 1944; po raz pierwszy wykonano je w Paryu 21 IV 1945. Kompozycja napisana zostaa na 36 gosw kobiecych potraktowanych jednogosowo i bogat, rnorodnie obsadzon orkiestr z fortepianem i falami Martenota jako instrumentami solowymi. Przewaaj w niej instrumenty specyficzne: czelesta, wibrafon, marakasy, talerz chiski, tam-tam. Kwintet smyczkowy ma funkcj podobn jak w tradycyjnej orkiestrze symfonicznej. Nad caym zespoem instrumentalnowokalnym gruj zdecydowanie fale Martenota. Trzy raale liturgie o obecnoci Boej (do tekstu kompozytora) to muzyka porywajca kolorystyk. (36'40") Symfonia Turangalila" (Turangaltta-Symphonie) zawdzicza swoje powstanie Sergiuszowi Kusewickiemu, ktry w 1945 zamwi u Messiaena duy utwr dla Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej. Kompozytor pracowa jak sam dokadnie podaje od 17 VII 1946 do 29 XI 1948, a pierwsze wykonanie Symfonii Turangalila" odbyo si

2 XII 1949 w Bostonie. Dyrygowa Leonard Bernsten, parti fortepianow graa Yyonne Loriod, parti fal Martenota Ginette Martenot. Symfonia to dzieo o potnych rozmiarach zarwno pod wzgldem dugoci utworu, jak i iloci instrumentw; trwa okoo 75 minut i grywana jest na koncertach jako jedyny punkt programu, co o tyle nie jest nuce, e w swym charakterze zbliona jest do koncertu. W olbrzymiej, a waciwie monstrualnie gigantycznej orkiestrze wprowadzi Messiaen obok bogatej ilociowo obsady smyczkowej i dtych instrumentw drewnianych duy skad instrumentw blaszanych, wrd ktrych wybija si wiksza liczba" (wyraenie Messiaena) trbek (cztery). Trzem instrumentom klawiaturowym (dzwonki, czelesta 39* 611 Messiaen i wibrafon) kompozytor wyznacza rol gamelanu (charakterystyczny zesp perkusyjny z Jawy i Bali), instrumentom perkusyjnym funkcje rytmicznokontrapunktyczne (w skad perkusji wchodz: trjkt, chiski talerz, may talerz turecki, 3 talerze, tam-tam, tamburyn, marakasy, 3 tempel blocki, wood

bock, bbenek prowansalski, may kocio, wielki bben, werbel i 8 dzwonw). Nad tym olbrzymim zespoem gruj majce zdolno wybijania si ponad orkiestr, a nawet przyguszania jej fale Martenota oraz potraktowany wirtuozowsko fortepian solowy, ktrego partia wyposaona jest tak bogato, e caa Symfonia moe uchodzi za koncert fortepianowy. Dzieo skada si z 10 duych czci, a kada z nich prezentuje odrbny wiat dwikowy. Na szczeglne podkrelenie zasuguje jzyk rytmiczny utworu, oparty na nie znanych w dotychczasowej muzyce europejskiej konstrukcjach proporcjo-wokontrapunktycznych, w pewnej mierze przejtych z muzyki Dalekiego Wschodu; godny uwagi jest te jzyk dwikowo-orkiestrowy, wzorowany na muzyce wschodnioazjatyckiej. Turangaila to pie o mioci, a cilej jak tumaczy kompozytor hymn radoci i kontrapunktw rytmicznych". I cz Introduction (Wstp) przedstawia oba najwaniejsze tematy kompozycji; jeden z nich pojawia si diafonicznie w puzonach, drugi, delikatnie arabeskowy w klarnetach. Nastpne czci nosz tytuy bezporednio zwizane z treci Symfonii: II Chant d'amour I

(Pie o mioci I), III Turangalila I, IV Chant d'amour II (Pie o mioci II), V Joie du sang des etoiles (Rado ycia gwiazd), VI Jardin du sommeil d'amour (Ogrd snu miosnego), VII Turangalila II, VIII Developpement de 1'amour (Rozkwit mioci) i IX cz Turangalila III. Cz X, Fina, jest odpowiednikiem I czci. Poszczeglne czci kompozycji s mniej lub bardziej programowe: i tak np. II cz opisuje (czerpiemy z komentarza samego kompozytora) dwa kracowo przeciwstawne aspekty mioci: mio namitnie zmysow i duchow, wysublimowan"; jaskrawym przeciwiestwem tej progra-mowoci jest IX cz, o ktrej autor mwi wycznie z punktu widzenia technicznego. Mona spotka si z zarzutami, e pod wzgldem stylu Symfonia nie przedstawia si zbyt oryginalnie, jednake dokadne jej poznanie nie pozwala podpisywa si pod opini niektrych krytykw uwaajcych dzieo za twr eklektyczny, wykazujcy wpywy jazzu, Strawiskiego i Pucciniego. Messiaen da w tym monstrualnym, ale na pewno wybitnym dziele leksykalny niemal przegld stosowanych przez siebie rodkw rytmicznych, melodycznych i orkiestralnych, zerwa z krpujcymi kanonami

fakturalnymi, zestawi sporo muzyki wedug nie znanych dotd 612 Messiaen muzyce europejskiej zasad wielowarstwowej polifonii, zaryzykowa nawet ze brzmienie orkiestralne a wic w sumie dokona rzeczy niezwykej; jeli za suchaczowi nie dostarczy estetycznych wrae, to zarysowa przed nim jedn z najbardziej fascynujcych moliwoci muzyki nie krpowanej adnymi dotychczasowymi miarami. (74'15") Przebudzenie si ptakw (Reveil des oiseaux, 1953). Jedn z kilku odrbnych cech estetyki Messiaena jest obok specyficznych poszukiwa w zakresie jzyka dwikowego i rytmicznego zainteresowanie piewem ptakw. W kilku pokanych rozmiarw dzieach, jak: Livre d'orgue, Reveil des oiseaux i Oiseauz ezotiues, Messiaen transponuje piew ptakw europejskich i egzotycznych na swoisty jzyk muzyczny, specyficzny bardziej w dziedzinie rytmicznej ni melodycznej. Reveil des oiseaux skada si z 4 czci (nie wydzielonych w partyturze, ale podanych w odautorskim komentarzu do partytury): Pnoc,

Godzina 4 rano, piew poranny, Poudnie. W kompozycji bierze udzia" 38 gatunkw ptakw poczwszy od wystpujcych na pocztku utworu sowikw, a koczc na zamykajcej ostatni cz kukuce. W zalenoci od barwy i charakteru motywu ptasiego piew ich wykonuj rne instrumenty, i to tak odmienne od stosowanych dotychczas, e burzce utarte wyobraenia o instrumentowaniu" piewu ptakw; wymieni zatem trzeba: skrzypce, fortepian, may flet, roek angielski, klarnet, trbk, ksylofon, rg, dzwonki, czele-st. Oczywicie poszczeglne instrumenty, a zwaszcza fortepian, s tu uywane w sposb zdecydowanie odrbny (pod wzgldem artykulacji, dynamiki i rytmiki), mao suchaczom znany. I tak np. wprowadzajc w III czci motyw turkawek we fletach, stosuje Messiaen frullato, itp. Mimo oryginalnoci pomysu kompozytora i wspaniaej realizacji instrumentalnej tego pomysu, Przebudzenie si ptakw jest dla suchacza nieco monotonne. Wyjani jednak naley, e Messiaen jest kompozytorem niezwykym i bardziej go obchodz ptaki ni nawet wysoce wyrobieni suchacze. (22') Ptaki egzotyczne (Oiseaux eocotiues) na fortepian, ma

orkiestr dt, ksylofon, dzwonki i perkusj (1956). W utworze tym Messiaen wyszed poza materia piewu znanych nam, europejskich ptakw i zaj si" ptakami Indii, Chin, Malezji, Wysp Kanaryjskich i obu Ameryk. Kompozytora interesuj nie tylko muzyczne motywy piewu tych ptakw, lecz cay zapas ornitologicznych szczegw (dowodz tego komentarze przeze poczynione). W Oiseaiuc exotiques wystpuj 4 gatunki ptakw hinduskich, l chiski, 1 malajski, 613 Messiacn l z Wysp Kanary j skich, 2 z Ameryki Poudniowej i 37 gatunkw z Ameryki Pnocnej. W rytmice dziea Messaen posuy si oprcz rytmw motyww ptasich rytmami hinduskimi i greckimi. W sumie kompozycja jego stanowi nie tylko, jak chc niektrzy, wykad na temat egzotycznych ptakw, lecz jest utworem o autonomicznych walorach muzycznych. Podobnie jak Przebudzenia si ptakw, tak i tego .dziea nie naley jednak sucha konwencjonalnie, wedug ustalonych przez tradycj norm estetycznych i formalnych trzeba si do niego odnie tak, jak by si suchao samej przyrody. Kompozytor usuwa si tu w cie;

na pierwszy plan wychodz ptaki i muzycznie rzecz ujmujc solowy fortepian, ktremu Messiaen powierza bardzo trudne zadanie interpretacyjne (doskona interpretatork tej partii jest Ivonne Lo-riod). (14'40") Powstaa w latach 195960 Chronochromie skada si z 7 czci, ktre nastpuj po sobie bezpauzowo: Introduction, Strophe I, Antistrophe I, Strophe II, Antistrophe II, Epde, Coda. Jak podkrela sam kompozytor, podstaw kompozycji s tu dwa elementy dwik i czas (tym tumaczy si tytu Chronochromie: chronos czas, chroma = barwa). Messiaen operuje w tym utworze a 32 rnymi wartociami czasowymi, ktre poddawane s cigym permutacjom, oraz materiaem melodycznym, zaczerpnitym' ze piewu ptakw Francji, Szwecji, Japonii, Meksyku, a ponadto z szumu wodospadw alpejskich. Cao przedstawia si jako wielka symfonia dwikw, przytaczajca suchacza zarwno bogactwem materiau barw, jak i celowo w kompozycji wytrzymywan" monotoni ruchu. W Sp t H a i k a i na fortepian, ksylofon, marimb i ma orkiestr (1962) Messiaen kontynuuje w od dawna przez siebie wypracowany

model muzyki, oparty na orientalnych modi i na motywach piewu ptakw (w tym wypadku ptakw yjcych w Japonii). Bardzo zoona i efektowna partia solowa (powierzana z reguy Yvonne Loriod) przeciwstawiana jest czteroosobowej grupie perkusyjnej (koncert pomylany zosta dla Loriod i Groupe instrumentale a percussion de Stras-bourg") oraz niewielkiej orkiestrze, w ktrej wybijaj si szczeglnie oboje. Ambicje kompozytora szy w kierunku uzyskania brzmienia zblionego do brzmienia instrumentarium japoskiego, Np. za pomoc tak, zdawaoby si, konwencjonalnego zespou, jak grupa smyczkowa, Messiaen otrzymuje w czci IV, Gagaku, brzmienie bardzo osobliwe w sensie europejskim, zblione do brzmienia japoskiej harmonijki ustnej. 014 Messiaen Couleurs de la Ci t Celeste (Banay Miasta Niebiaskiego) na fortepian, instrumenty dte i perkusj (1963) wywodz si wedug autora z piciu cytatw z Apokalipsy. Forma dziea zaley cakowicie od barw, na podobiestwo barw rozwijaj si tematy melodyczne i rytmiczne, dwiki i wspbrzmienia. Mianem

barw okrela kompozytor m. in. alleluja pieww gregoriaskich, rytmy hinduskie i greckie, piewy ptakw z rnych krajw, permutacje wartoci rytmicznych i faktur. Barwy dwikw mwi Messiaen s z kolei symbolem Miasta Niebianskiego i Tego, ktry je zamieszkuje. piewom ptakw z Nowej Zelandii przeciwstawia si otcha z dwikami puzonw i echem tamta-mw, krzykom brazylijskiej arapongi przeciwstawia si barwna ekstaza punktw organalnych." Prawykonanie dziea odbyo si 17 X 1964 na festiwalu w Donaueschingen pod dyrekcj Pierre Bouleza; na fortepianie graa Yvonne Loriod. Et exspecto resurrectionem mortuorum (I oczekuj zmartwychwstania umarych') na instrumenty dte i perkusj (1964). Kompozycja powstaa in memoriam polegych w ostatnich dwch wojnach. Skada si z 5 wielkich czci, z ktrych kada poprzedzona jest mottem z tekstu Pisma witego. Orkiestra skada si z 18 instrumentw dtych drewnianych (a 5 klarnetw), 16 instrumentw dtych blaszanych i grupy metalowych instrumentw perkusyjnych obsugiwanych przez 6 muzykw. Kompozytor tworzy rodzaj symfonicznej ilustracji: i tak np. I cz (Z gbokoci woani do Ciebie, Panie!") opiera si na

wspbrzmieniu nisko pisanych 6 waltorni, a odpowiednik tekstu finaowego (Syszaem gos wielkiego tumu") tworzy pena orkiestra, brzmica w kocowym chorale majestatycznie na tle uderze gongw. Cao przenika ton choraowy, laudacyjny. (28') Powstaa w latach 196569 wielka kompozycja chralno-orkiestrowa La Transfiguration de Notre S e i-gneur J e s u s Christ (Przemienienie Pana Naszego Jezusa Chrystusa) na chr mieszany, 7 solistw instrumentalnych i wielk orkiestr stanowi potn budowl muzyczn, w zamierzeniu realizacji przewyszajc wspczesne kompozycje tego gatunku. Messiaen stworzy olbrzymi medytacj muzyczn, opart na tekstach aciskich Pisma witego, listw w. Pawa, mszau i dziea Summa the,ologica Tomasza z Ak-winu. Cao dzieli si na 2 wielkie formy, z ktrych kada skada si z 7 czci. Obie formy s analogiczne: fragment Ewangelii, dwie medytacje, ponownie fragment Ewangelii i dwie medytacje oraz chora kocowy, oparty na tekcie 615 Messiaen

z Psalmw. Tej potnej architekturze muzycznej odpowiada potna obsada 18 instrumentw dtych drewnianych, ktre maj wspiera chr, wydobywa akcenty i instrumentacyjne rezonanse, a wreszcie prowadzi linie melodyczne i suy charakterystycznej dla niemal wszystkich dzie orkiestrowych Messiaena imitacji piewu ptakw (instrumenty dte drewniane graj w tym dziele niemal bez przerwy!); wielka obsada 17 instrumentw dtych blaszanych; may zesp solistycz-ny, zoony z fletu, klarnetu, ksylorimby, wibrafonu, wielkiej marimby, wiolonczeli fortepianu; chr mieszany, zoony ze 100 piewakw podzielonych na 10 grup (I i II sopran, mezzosopran, I i II alt, I i II tenor, baryton, I i II bas); kwintet smyczkowy (68 instrumentw) oraz grupa 6 perkusistw, obsugujcych wielk ilo instrumentw, przewanie metalowych. Partytura opatrzona jest obszernym komentarzem omawiajcym utwr. Po perkusyjnym wstpie rytmicznym nastpuje recytatyw muzyczny bez towarzyszenia i przedzielona pauz wokaliza na sowie transfiguracja". II cz mwi 0 pojawieniu si Chrystusa w wietle: jasno inicjuje ptak afrykaski, a tenory piewaj

exspectamus". Doczaj si w III czci inne ptaki, marimba i ksylorimba konkuruj z warkotem najniszych tonw tuby kontrabasowej i tak przebiega kolejno cay utwr, oparty na tekstach czy tematach", ilustrowany lub wyjaniany muzyk, wspierany ekspresyjnie kontrastami gosw wokalnych i instrumentalnych w najrniejszych zestawieniach. Kontrapunkty linii i rytmw hinduskich mieszaj si z gosami pojedynczymi linii instrumentalnych (pikna partia wiolonczeli i fortepianu w czci V 1 X), a drobna tkanka instrumentw smyczkowych czy tryle akordowe caej orkiestry tworz specyficzne klimaty, urzekajce odrbnoci i indywidualnym emocjonalizmem. Barwy instrumentalne i rejestrowe, potgujce organowy charakter mikstur, to dzielce materi na czstki, to znw scalajce rny materia w now, homogeniczn cao wszystko to suy podkreleniu i wydobyciu ekspresji, ktrej wraenie, szczeglnie w obu choraach, w VII i XIV czci dziea --potguj sowa: Magnus Dominus, et laudabilis nimis: in ci-vitate Dei nostri, in monte sancto ejus", czy koczcy dzieo: Domine, dilexi

decorern domus tuae, et locum habitatonis gloriae tuae!". Des Canyons aux Etoiles. (Z kanionw do gwiazd., 197174) to ostatnie wielkie dzieo Messiaena. Przeznaczone jest na fortepian solo, rg solo, ksylorimb, dzwonki i zesp instrumentalny. Skada si z 3 czci, dzielcych si jeszcze na (opatrzone literackimi tytuami) podczci : l5 616 Meyer (cz. I), 67 (cz. II), 812 (cz. III). Ogniwa 4 i 9 gra tylko fortepian solo (partia dla Ivonne Loriod), ogniwo 6 rg solo. Cao inspirowana jest przyrod w stanie Utah (USA). Z komentarza autora: Z kanionw do gwiazd. To znaczy wznoszc si od kanionw a do gwiazd i wyej, a do zmartwychwstaych w raju, aby chwali Boga we wszystkich' jego aktach twrczych: pikno ziemi (skay i piew ptakw), pikno nieba rzeczywistego i nieba duchowego. Jest to wic dzieo przede wszystkim religijne: dzieo chway i kontemplacji". KRZYSZTOF MEYER *11 VIII 1943, Krakw

Studiowa kompozycj w Krakowie u S. Wiechowicza i K. Pen-dereckiego, pniej pod kierunkiem N. Boulanger w Paryu; laureat szeregu nagrd. W swojej muzyce Meyer pozostaje na , pozycjach umiarkowanych z tendencj do bezporedniego wyraania muzycznych emocji. Waniejsze kompozycje: 5 symfonii (l 1964, II 1967, III 1968, IV 1973, V 1979), koncerty Fletowy 1964, Skrzypcowy 1965, "Wiolonczelowy 1972, Obojowy 1972, Koncert na trbk 1975, piewy polskie na sopran i orkiestr 1974, Fire balls na orkiestr 1976, Tryptyk liryczny na tenor orkiestr 1976, 5 kwartetw smyczkowych (I 1963, II 1969, III 1971, IV 1974, V 1977), 5 sonat fortepianowych (V 1975), Sonata wiolonczelowa 1961, Sonata Jcla-wesynowa 1973, Sonata skrzypcowa 1975, 24 preludia na fortepian 1978, opera fantastyczno-komiczna Cyberlada wg S. Lema 1970. III Symfonia Symphonie d' O r p h e e (1968) napisana jest na chr mieszany i wielk orkiestr do tekstu Paula Yalery Orphee (z cyklu Album de vers anciens). Jak komentuje autor, jest to kompozycja jednoczciowa, zoona z kilkudziesiciu lunych fragmentw; niektre z nich

pojawiaj si tylko raz, inne za wystpuj kilkakrotnie. W caoci tworz one zamknity przebieg 'muzyczny o wyranej gradacji i kulminacjach. W materiale dwikowym Symfonii zastoisowana jest m. in. technika seryjna, w orkiestracji operowanie rnymi barwami, moliwymi do uzyskania dziki wyonieniu z orkiestry kameralnych grup instrumentalnych. 617 Miaskowski Utwr dedykowany jest Nadi Boulanger. Jego prawykonanie odbyo si 16 IX 1972 w Warszawie, Orkiestr i Chrem Filharmonii Narodowej dyrygowa Mario di Bonaventura. (ca 20') IV Symfonia (1973), w odrnieniu od dwch poprzednich symfonii Meyera, ktre byy jednoczciowymi utworami wokalno-instrumentalnymi, przeznaczona jest wycznie na orkiestr i zasadza si na konstrukcji formalnej bardziej rozbudowanej, cho nie naladujcej schematu klasycznej symfonii. Uywajc nazwy symfonia komentuje autor rozumiem przez to przede wszystkim utwr na wie-k orkiestr symfoniczn,

skomponowany w wielkiej formie zamknitej i posiadajcy pewien ciar gatunkowy w przebiegu akcji i rodzaju ekspresji. IV Symfonia skada si z 3 czci, z ktrych kada operuje odmienn organizacj dwikw, a take rn intensywnoci przebiegu." Prawykonanie IV Symfonii odbyo si 14 V 1975 w Zagrzebiu na Biennale; dyrygowa Jerzy Maksymiuk, graa Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia i Telewizji, (ok. 28') V Symfonia na kameraln orkiestr smyczkow (1979). Po szeciu latach kompozytor znw podj problematyk sym-fonizmu tym razem na gruncie orkiestry kameralnej. Pi-cioczciowa V Symfonia zblia si w charakterze do kwartetw smyczkowych Meyera kompozytor stosuje w niej oszczdn, kameraln faktur, rezygnujc z monumentalizmu, cechujcego poprzednie symfonie. Prawykonanie: J. Maksymiuk z Polsk Orkiestr Kameraln 20 IX 1979 w Warszawie, (ok. 30') V LJ MIKOAJ MIASKOWSKI *20 IV 1881, Modlin; t 8 VIII 1950, Moskwa Studia muzyczne odbywa Miaskowski pocztkowo pod

kierunkiem R. Gliera, pniej u M. Rimskiego-Korsakowa i A. Ldowa. Na twrczo jego, operujc tradycyjnymi rodkami . technicznymi, skadaj si m. in.: 27 symfonii, 3 sinfonetty, 2 poematy symfoniczne, Koncert skrzypcowy 1938, Koncert wiolonczelowy 1945, 14 kwartetw smyczkowych, II Sonata wiolonczelowa 1949, 9 sonat i drobne utwory fortepianowe, pieni (do poezji Hippiusa, Tiutczewa, Balmonta, Boka, Delwiga, Lermon-towa). Sze pierwszych symfonii (do 1922) obraca si w krgu sty''$18 "Miaskowski ..": listyki neoromantycznej, w nastpnych widoczne jest przeamywanie si nowych tendencji, wpyw muzyki ludowej. Skrystalizowanie nowego stylu dokonuje si poczwszy od XII Symfonii (1932). Dziea z tego okresu wyraaj estetyk bdc pochodn nowych form ycia i sztuki kraju radzieckiego; bogato reprezentowany jest w nich folklor muzyczny pieni ; i tace radzieckich. ". ch wielu narodw

Z bogatego dorobku symfonicznego Mikoaja Miaskowskiego tylko kilka dzie zdobyo wiksz popularno. Z wczeniejszych kompozycji na czoo wysuwa si VI Symfonia (1922). Jak podaje sam kompozytor, pierwszymi impulsami do napisania tego dziea byy francuskie pieni rewolucyjne L0. vra i Carmagnole, ktre stay si te wzorami' ksztatowania melodyki i jzyka rytmicznego. Ponadto dzieo to inspirowa poemat Les Aubes francuskiego poety E. Yerhaerena. Czci Symfonii: Poco largamente (melancholijnie zabarwiony wstp) i Allegro feroce, Presto tenebroso, Andante appassionato, Finale (cytujce Dies irae). Sinfonietta a-moll na orkiestr smyczkow (1939) naley do stosunkowo szerzej znanych pozycji symfonicznego dorobku kompozytora.. Jest to bezpretensjonalny, melodyjny, 3czciowy utwr. Jego I cz (Allegro pesante e serioso) opiera si na szerokim temacie unisono, II (Andante) uj Miaskowski w form wariacyjn, w III (Presto) wprowadzi pene tutti orkiestrowe (smyczki divisi). (ca 24') W XXI Symfonii (1940) Miaskowski pokaza si jako wietny autor muzyki masowej. Symfonia ta w przeciwiestwie

do wielu innych od razu zdobya powodzenie u suchaczy i uznanie krytyki. Stosunkowo nieduga, o prostej tematyce i budowie formalnej, o oszczdnej instrumentacji i wyrazistej konstrukcji, jest dzieem par excellence lirycznym. Opiera si na gwnej myli tematycznej, eksponowanej na pocztku przez klarnet solo (Andante sostenuto) i zmieniajcej swe oblicze w miar rozwoju muzyki od prostej piewnoci do fugata kontrapunktycznego, po ktrym kompozytor umieszcza triumfujc" kulminacj, nawizujc klimatem do pierwszych taktw. (15') XXVII Symfonia c - m o 11 (1949) jest ostatni z wielkiego cyklu dzje symfonicznych Miaskowskiego. Uznana za jedno z najwybitniejszych dzie symfoniki radzieckiej, przewyszya znaczeniem i popularnoci wczeniejsze symfonie 619 M ich el kompozytora. XXVII Symfonia skada si z 3 czci i utrzymana jest w duchu ostatnich symfonii P. Czajkowskiego. Otwiera j pieniowy temat adagio, ktrego charakter ulega coraz to nowym

przemianom. Drugi temat I czci uznany za jeden z najpikniejszych w nowej muzyce radzieckiej cechuje prostota i jakby ludowy rys melodyczny. Rwnie cz II jest przepeniona piewnoci. W finale natomiast uderza witalno marsza triumfalnego i klimat uroczystej podniosoci. f WILFRIED MICHEL * 1940, Neheim-Hulsten Kompozytor niemiecki. Studiowa muzyk kocieln na Aka-.'';' demie fiir Musik und darstellende Kunst w Wiedniu u A. Heil-lera, pniej u S. Redy. Dalsze studia kompozycji odby u W. Fortnera w Staatliche Hochschule Liir Musik we Fryburgu Bry-c zgowijskim. W latach 197074 dziaa jako organista klasztoru . -.; Oelinghausen, studiujc jednoczenie kompozycj u M. Kele-mena i live electronic musie u G. Beckera. Od 1977 uczy w Mu-sikhochschule w Kolonii. Michel reprezentuje kierunek poszukiwawczy, jego partytury zawieraj wiele interesujcych innowacji w zakresie technik brzmieniowych i faktury. Waniejsze kompozycje: Blasmusik na kwintet dty 1972,

Aerophonie na 17 instrumentw dtych 1974, Standptmkte na , sopran, flet, 2 perkusistw i wspgrajcego dyrygenta 1974, ; Portraitsplel na orkiestr 1975, Kontr asignatur na kontrabas i tam (rwnie w wersjach na wiolonczel oraz 3 kontrabasy lub 3 wiolonczele bez tamy) 1976, Pneumoludlum na organy, Stundenlleder na organy 1976. Jednoczciowy Portraitspiel (1975) przeznaczony jest na pojedyncz w zasadzie obsad instrumentw dtych drewnianych, peniejsz obsad saksofonw i instrumentw dtych blaszanych oraz na perkusj i smyczki. W materiale dwikowym przewaaj rodki odrbnie wykoncypowane i deformacje; akcje muzyczne w poziomie pisane gsto nawarstwiane s wielokrotnie; w rezultacie mamy do czynienia z polifoni akcji i zdarze muzycznych spajanych powtrzeniami pojedynczych dwikw i figur. Tworzy to specyficzn faktur totaln o nowym wyrazie. (8') ' 620

Mielczew s/ci MIELCZEWSKI *ok. 1600; t IX 1651 ':L

MARCIN

''-" Cho by Jednym z bardzo nielicznych dawnych kompozytorw polskich, przekroczya signa ktrych granice sawa kraju I

m. in. Francji, Niemiec, Rosji, Sowacji o yciu Mielczew" skiego zachowao le. niewiele wiadomoci. Tyle. e potrafimy go ulokowa w czasie: by kompozytorem I poowy XVII w.. r a wic naley do okresu baroku. Po raz pierwszy nazwisko Mielczewskiego pojawia si w. rachunkach krlewskich z 1639 jest Ju wtedy Jednym z najwybitniejszych kompozytorw w krlewskim zespole (nie wiemy. Jaka funkcj peni Jako wykonawca), ktry opuszcza w 1645 i wstpuje do kapeli krlewskiego brata, Karola Ferdynanda, gdzie obejmuje stanowisko kapelmistrza. Dziaalno Mielczewskiego przypada na czasy najwikszej wietnoci kapeli krlewskiej w Warszawie i okres inwazji muzyki

i muzykw woskich. Zawiadczaj to przybysze z obcych krajw; krl Zygmunt .sprowadzi z Woch wielu najsawniejszych muzykw l w suchaniu ich symfonii, nawet lat sdziwych doywszy, szczeglne mia upodobanie". O Wadysawie IV pisa nuncjusz papieski, e .lubi bardzo muzyk; i chocia sam nie piewa Jak krl nieboszczyk, ktry piewa w poufaym gronie ma jednak upodobanie w piewie l trzy-, ma doskonae gosy. Ojciec mia daleko wicej piewakw ka-.. plcznych, syn lubo ma mniej, ale daleko lepszych mogcych , . I w porwnanie z najlepszymi w Europie". Wraz z woskimi muzykami przyszed do Polski muzyczny barok woski wczeniej nawet ni do Francji czy Anglii. Rozpowszechni si tak bardzo charakterystyczny dla tego okresu styl koncertu^ Jacy. Twrczo Mielczewskiego, ilociowo bogata l stosunkowo dobrze do naszych czasw zachowana, obejmuje rodzaje czysto wokalne, wokalnolnstrumentalne l wycznie Instrumentalne. Mlelczewskl stosowa zarwno tradycyjn technik a cappella (piewu chralnego bez towarzyszenia Instrumentw) w dawnym stylu kocielnym, jak nowoczesn technik koncertujc, ktr

przeszczepi take na grunt muzyki kocielnej (msze w stylu koncertujcym). Zespoy wokalnoinstrumentalne zestawia bardzo rozmaicie i miao: od maych obsad solowych do wielkich Jak na tamte czasy kilkunastogosowych (np. na 8 gosw ludzkich i 6 instrumentw), o efektownym, bogatym brzmieniu. Talent Mielczewskiego wyraa si najdobitniej w inwencji melodycznej i pomysowoci zestawie ko-- lorystycznych. Najwybitniejsze dziea wokalnolnstrumentalne Mielczewskiego to: koncerty - Deus In nomlne tuo, Veni Do621 M ilh.aud min, Audlte et admlramlnt, Benedictlo et claritas, TrSumpfialis dtes 'i wielkie Vesperae Dominicales. Z utworw chralnych wymieni trzeba: msze a cappella Salve Sancta Parens, Cibauit eos, Rorate oraz motet Gaude Dei Genitrix. Szczeglne miejsce zajmuje w twrczoci Mielczewskiego muzyka instrumentalna canzony na dwoje skrzypiec lub dwoje skrzypiec i fagot z towarzyszeniem klawesynu. Ukazuj one z jednej strony silne

wpywy wczesnej muzyki woskiej, z drugiej za taneczne, popularne motywy polskie; te ostatnie wpywaj ksztatujce na rodzaj melodyki i rytmiki. Utwory instrumentalne oraz wokalno-instrumentalne Mielczewskiego w dzisiejszej praktyce wykonawczej grane s w obsadzie zwikszonej, orkiestrowej. DARITJS MILHAUD *4 IX 1892, Aix-en-Provence; 122 VI 1974, Genewa Kompozytor francuski. Jako paroletni chopiec rozpoczyna nauk gry na fortepianie, potem take na skrzypcach. W 1909 wyj Jed na studia muzyczne do Parya. Przewidywania rodzicw (widzieli w Milhaudzle skrzypka) nie sprawdziy si, modego muzyka pochona kompozycja. W konserwatorium harmoni ^, studiowa u X. Leroux, fug u Ch. Widora, kontrapunkt u A. Gedalge'a, W 1918 udaje si do Brazylii Jako sekretarz wczesnego ambasadora francuskiego, pisarza-dyplomaty, P. Claudela. (Wyrazem zainteresowania tamtejszym folklorem muzycznym

^ bd skomponowane w latach 192021 miniatury fortepianowe, Saudades do Brazl.) Po powrocie do Francji w 1918 Mllhaud ', wraz z kilkoma modymi muzykami (Auric, Durey, Honegger, Poulenc, Tallleferre) wchodzi w najywszy nurt wczesnego ycia muzycznego. Modym twrcom patronuje E. Satle l J. Cocteau, ktry nie baczc na odmienno talentw l tendencji poszczeglnych kompozytorw czy ich mianem 7, Grupy Szeciu". Wsplna wszystkim Jest tylko postawa wya razajca sprzeciw wobec neoromantycznej ekspresji wagnerow.* sklej i Debussy'ego, prostot wywobec estetyki a postulujca

622 Milhaud (1947) obejmuje stanowisko profesora konserwatorium, ktre piastowa do 1962. Twrczo Milhauda jest ogromnie rnorodna pod wzgldem form i gatunkw. Rny jest te poziom jego kompozycji od dziel artystycznie wysoko stojcych do utworw o melodiach niewybrednych, a nawet pospolitych. Milhaud najbardziej zbliy si do gosonego przez Grup Szeciu" ideau prostoty i komunikatywnoci; czerpa inwencj z codziennych wydarze, z ycia kawiarnianego, cyrkowego, z music-hallw, muzyki rozrywkowej i jazzu. Jest twrc techniki politonalnej, dajcej silnie dysonansowe (cho jeszcze nie zrywajce z tonalnoci) efekty harmoniczne. Melodyka i rytmika jego utworw odznaczaj si maksymaln prostot i jasnoci; zblione s (aczkolwiek w postaci silnie przestylizowanej) do muzyki ludowej (dia-tonika, okresowo rytmiczna). Muzyka Milhauda jest na og nieskomplikowana formalnie, umiarkowanie powcigliwa. Kompozytor dy do ekonomii czasu "i rodkw wypowiedzi ilustruj to dobitnie kilkuminutowe zaledwie symfonie oraz opery.

,, razu, przejrzysto formy i zwizanie muzyki z elementami narodowymi. W latach dwudziestych Milhaud bardzo wiele podruje po Europie, odwiedza rwnie USA. II wojna wiatowa J zastaje go we Francji; w 1940 emigruje do Stanw Zjednoczonych, gdzie pozostaje przez 7 lat, mieszkajc w Oakland (Kalifornia) i wykadajc w Mills College, Po powrocie do Parya

W obfitej twrczoci Milhauda najwaniejsze miejsce zajmuj: opery La brebls gare 1910 15, Les malheurs d'Orph6e 1924, Le pauvre matelot 1926, Krzysztof Kolumb 1928, Medea 1938, Bolivar 1943, La Mer Coupable 1965; balety Le boeuf sur le toit 1919, La creatton du monde 1923, Salade 1924, Le Traln Bleu 1924, The Bells 1945, La ros de vent 1957; utwory orkiestrowe i koncertowe Caramel Mou na orkiestr jazzow 1920, Saudades do Brazll 1921, 12 symfonii, 5 symfonii na ma orkiestr, Koncert na perkusj i ma orkiestr 1930, Concerttno de printemps na skrzypce orkiestr 1934, koncerty fortepianowe (l 1936, II 1941, III 1946, IV 1949, V 1955), koncerty na 2 fortepiany i orkiestr (I 1941, II 1961), koncerty skrzypcowe (II 1946, III 1958), Scaramouche na saksofon i orkiestr 1939, II Koncert wiolonczelowy 1945, Koncert na marimb, wibrafon i orkiestr 1947, Koncert na altwk i orkiestr 1955, Murder of a Great Chlej of State 1963, Muslue pour Prague 1965, Suit en soi 1969, Stanford Serenad na obj i 11 instrumentw 1969, Muslue pour San Francisco (z udziaem publicznoci) 1971, Ode pour Jrusalem 1972. Ponadto Milhaud jest autorem kilkunastu kwartetw smyczkowych, sonat

skrzypcowych, bardzo wielu dzie wokalnych na chr (kantaty, hymny, psalmy), pieni solowych (m. in. do sw L. Latila, P. Claudela, J. Coc-teau, pieni hebrajskie). ch 623 M ilhaud II Symfoni (1944) napisa Milhaud na zamwienie Fundacji Kusewickiego. Cao kompozycji odznacza si pogodnym charakterem, ktrego nie mc drobne, utrzymane w odmiennym nastroju epizody III czci, I cz Paisible to spokojny, powolny marsz o politonalnej harmonice, II cz Mysterieuz eksponuje w wysokim rejestrze motyw skrzypiec i duszy temat fletowy, ktry przechodzc przez kilka faz napi, prowadzi do punktu kulminacyjnego. III cz Douloureux (Andante) odbija nieco klimatem od pozostaych przez swj szeroko rozwinity patetyczno-liryczny temat. IV cz Avec serenite jest piewna mimo szybkiego tempa przebiegu muzycznego. Ostatnia cz Alleluja uksztatowana zostaa w formie swobodnej fugi. H Syrnjoni wykonano po raz pierwszy 20 XII

1946 w Bostonie pod batut kompozytora. (25'10") IV Symfoni (1947), przeznaczon na wielk orkiestr, napisa Milhaud z okazji 100. rocznicy rewolucji lutowej. Cztery czci dziea zatytuowane s programowo: Rewolucja (Anime) Polegym republikanom (Lent) Rado z odzyskanej wolnoci (Moderement anime) Pomi o 1848 (Anirne). I cz otwiera solo perkusyjne, ktre przechodzi w triumfalny marsz. II cz to rozwinity piew liryczny instrumentw dtych drewnianych i smyczkowych. III cz ma charakter scherza, za IV opracowuje materia tematyczny I czci w rytmach tanecznych i marszowych. VI Symfonia (1955) powstaa na zamwienie Fundacji Kusewickiego z okazji 70-lecia Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej. I cz utworu ma charakter liryczny (pierwszy temat w smyczkach, drugi w tutti orkiestrowym). II cz zawiera gwatowne tutti orkiestry zakoczone fragmentem lirycznym, przygotowujcym III cz, bardzo piewn, spokojn zrazu, potem przechodzc w intensywniejsz aur melodyczn. IV cz to ywy fina o tanecznym rytmie i nieco szorstkiej tematyce. VI Symfoni

zaprezentowa po raz pierwszy Charles Munch 7 X 1955 w Bostonie. XI Symfonia (1961) to jeszcze jeden dokument pracowitoci i podnoci wielkiego kompozytora francuskiego. Mil-haudowi wystarcza najbahszy pomys tematyczny czy nawet (bo i tak si zdarza) tematyczno-fakturalny, ju nastpne takty rodz si niemal automatycznie same", bez pomocy pomysowoci. Rezultat: muzyka tyle naturalna, co banalna, tyle dobra, co konwencjonalna. A przecie wiemy, e Mil-haudowi zdarzaj si pomysy ciekawe (w okresie pierwszego 624 i Milhaud dwudziestolecia naszego wieku by jednym z najoryginalniejszych kompozytorw), ale nie one s motorem komponowania, lecz wanie owa atwo. 18minutowej XI Symfonii sucha si te atwo, wraenie jednak, jakie pozostawia, nie jest zbyt gbokie; nie jest to bowiem symfonika wyszukana ani pod wzgldem formalnym, ani tematycznym. Lwi pazur kompozytora wida zaledwie w kilku taktach partytury (m. in. na pocztku III czci, gdzie materia dwikowy, ruch,

rytm i faktura tworz prawdziwie symfoniczn harmoni). Przewaajca cz Symfonii opiera si na niewiele' mwicych motywach, ktrych stereotypowo zaciera nie tylko rysunek linii, ale nawet form. A jednoczenie jest i w tej symfonice co, co mona okreli jako bardzo powoln, ale sta ewolucj. XII Symfonia (Symfonia wiejska, 1962) nie odbiega zbytnio od linii, ktr kompozytor obra w swojej twrczoci symfonicznej (rozpocz j bardzo pno, bo po 20 latach intensywnej twrczoci innego gatunku; pierwsze wykonanie I Symfonii Milhauda przypada dopiero na rok 1940). Wiej-sko dziea moe niepotrzebnie jest zaznaczona w tytule; Mil-haud jest z reguy bardzo popularny, atwo zrozumiay, bliski francuskiej pieni ludowej; prostota jego tematw nosi zawsze znamiona ludowoci, niekiedy te egzotycznej. W XII Symfonii (4czciowej) Milhaud muzykuje jak zwykle swobodnie, lekko, mona by rzec niefrasobliwie. By moe, nie jest to zgodne z zasadami symfoniki, ale za to co waniejsze zgodne z natur twrczoci kompozytora. Milhaud bowiem ma swj dobrze wyrobiony wiat rytmu, metrum, ruchu, zwrotw modalnych, a nawet faktury i artykulacji

dwikowej; komponuje tak, jakby poza nim nie istniaa adna muzyka. Napisana na zamwienie Uniwersytetu kalifornijskiego, jest XII Symfonia dzieem stosunkowo niedugim (ok. 17'), przepenionym melodyjnoci typu ludowego, czciowo tanecznego. Suita baletowa Stworzenie wiata (La creation du monde, 1923) jest jedn z najpopularniejszych kompozycji Milhauda. W 1922 kompozytor odby podr po Ameryce, gdzie mia okazj pozna muzyk jazzow gran przez orkiestry murzyskie z Harlemu. W rok pniej rozpocz prac nad baletem (scenariusz: Blaise Cendrars) majcym zilustrowa oparte na starych legendach afrykaskich murzyskie wyobraenie o stworzeniu wiata. Z baletu 'Milhaud wybra kilka waniejszych scen, ktre uoy w suit 5-czciow, o ogniwach zachodzcych na siebie, poprzedzonych krtk uwertur. W sumie utwr stanowi jedno z pierwszych udanych do40 _ Przewodnik koncertowy (J25 M ir o glio wiadcze wyzyskania jazzu dla celw artystycznej stylizacji. Milhaud operuje tu rytmicznymi i dwikowymi formuami jazzu

(blues, rumba), a ponadto stosuje szereg efektw instrumentalnych wypracowanych w amerykaskich zespoach jazzowych. Dzisiejszemu suchaczowi Suita wyda si miejscami prymitywna i banalna, niemniej z historycznego punktu widzenia pozycja ta jest w muzyce europejskiej jedn z najbardziej interesujcych. (15') IV Koncert fortepianowy (1949) jest dzieem o potnych wymiarach i wyjtkowej barwnoci. I cz (Anime) uderza ywioowym rozpdem i kontrastow tematyk. II cz reprezentuje typowo milhaudowskie powolne intermezzo o nawarstwiajcych si z wolna szerokich paszczyznach polifonicznych, za fina (Joyeux) zachwyca ywoci przebiegu, w ktrym elementy motoryczne i taneczne s doskonae poczone z wirtuozostwem solowego fortepianu. (14'05") FRANCIS MIROGLIO *12 XII 1924, Marsylia j Kompozytor francuski. Skoczy konserwatorium w Marsylii, i, nastpnie studiowa w Paryu u D. Milhauda (kompozycja) i P. Van Kempena (dyrygentura). By suchaczem Kursw Nowej Muzyki w Darmstadzie. Miroglio jest we francuskim rodo-,t' wisku

muzycznym cenionym reprezentantem umiarkowanej awangardy; dysponuje dobrym, cho nierwnym rzemiosem. Preferuje w swej twrczoci muzyk kameraln i instrumen-", taln. Waniejsze kompozycje: Allotrople na smyczki i perkusj 1955, Pierres Noires na fale Martenota i perkusj 1958, Cho-" reiques na gitar solo 1958, Magtes kantata kameralna na sopran i 10 instrumentw 1960, Fluctuances na flet, harf i 2 ii. zespoy perkusyjne 1961, Soleils na fortepian 1962, Espaces (I na ; orkiestr 1962, 11 na instrumenty dte i perkusj 1962, III na '': smyczki 1962, IV na zesp instrumentalny i tam 1962, V na ' zesp instrumentalny 1968), Rseaur w 4 wersjach wykonawczych 1964, phases na zmienne zestawy instrumentalne 1965, Eztenslons (I na orkiestr 1970, II dla 6 perkusistw 1972), Strates clates na orkiestr 1974, Horizons courbes na zesp 916 instrumentalistw 1977. 626 M i y oshi R s e a u x pour harpe et orchestre (1964). Utwr ten istnieje w 4 rwnoprawnych wersjach: na harf solo, na harf

kwartet smyczkowy, na harf 2 grupy perkusyjne oraz na harf zesp instrumentalny (smyczki, drzewo, puzon, perkusja). Towarzyszenie jest wic tutaj czym nieobn-wizujcym, czym, co moe by do harfy dodane, ale nie musi. wyjtkiem kilku miejsc harfa gra bez przerwy (co jest zupenie zrozumiae, gdy si zway, e ten sam utwr egzystuje jako solowy). W caoci towarzyszenie ma charakter dopeniajcy i tworzy nie kontrast, jak zwykle, lecz sympatyzujcy" z harf klimat dwikowy, bardzo delikatny, miejscami tylko zdradzajcy wybuchowy temperament autora. (14') AK1RA MIYOSHI * 10 I 1933, Tokio Kompozytor japoski. Studiowa romanistykq na uniwersytecie ; tokijskim, za kompozycj prywatnie u K. Hiraiego i T. Ikenouchiego, a nadto w konserwatorium paryskim u R. Gallois, -Montbruna. Kieruje konserwatorium Toko Gakuen w Tokio, uczc tei tame na Uniwersytecie Sztuki. Jako kompozytor

,;- Myoshi reprezentuje kierunek Jczcy dowiadczenia techniczne l estetyczne zdobyte we Francji ze wschodnim poczuciem pik,|, na l czasu. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Trois mouvements symphonlgues 1960, Koncert na orkiestr 1964, Koncert skrzypcowy 1965, Metamorphosed Odes 1969, Festlval Overture 1970, Red Death l na orkiestr l dwiki elektroniczne 1970, Ouver-ture de Fet 1973; kwartety smyczkowe (II 1967), Torse V na 3 marlmbafony 1973; dramat poetycki Ondlne, Ongaku-shigeM 1959, Ketto (Pojedynek) na sopran orkiestr 1963. Koncert skrzypcowy (1965), wielokrotnie w Japonii nagradzany, jest kompozycj czc w sobie elementy nowszych technik kompozytorskich z romantyczn niemal postaw estetyczn, zreszt bardzo w sumie europejsk. Komentujc utwr autor podkrela potrzeb wyraenia swej romantycznej natury (pomylaem sobie, e nie ma sensu obawia si spontanicznoci mojej penej konfliktw wyobrani"). Konto* 627

Moniuszko cert skrzypcowy ma form swobodnej fantazji, skrzypce solowe dominuj w nim nie na zasadzie prymatu dwikowego, lecz dziki zwracajcej uwag suchacza wirtuozerii. STANISAW MONIUSZKO r;V *5 V 1819, Ubiel; t 4 VI 1872, Warszawa .^ Nauk muzyki rozpocz Moniuszko u organisty A. Freyera. Lata 183740 spdza w Berlinie na studiach w Singakademie u K. Rungenhagena; tam te ogasza drukiem swe pierwsze i pieni. Po powrocie do kraju osiada w Wilnie na stanowisku organisty przy kociele Sw. Jana. W cigu nastpnych lat dziea Moniuszki powoli zdobywaj estrady Wilna l Warszawy. ! Kompozytor odbywa trzykrotnie podre artystyczne do Petersburga. Wystawienie w styczniu 1858 Halki w Warszawie ostatecznie umacnia pozycj Moniuszki zostaje dyrygentem Opery warszawskiej. W tym samym roku jedzie do Pragi, Berlina i Parya (we Francji bdzie po raz drugi w 1861). W 1870 jest obecny na premierze Halki w Petersburgu. Obok dziaalnoci

,-g kompozytorskiej i dyrygenckiej zajmowa si te Moniuszko ? prac pedagogiczn. Znaczenie Moniuszki w historii muzyki polskiej, a szczeglnie ir- rola, jak odegraa jego twrczo w wczesnym yciu kultu!' ralno-narodowym, s ogromne. Nowatorem nie by, stworzy jednak sztuk gboko narodow, opart na rzetelnym rzemiole kompozytorskim, sztuk, podstaw ktre] leaa wysokiej u

s: miary Inwencja melodyczna, niezawodny zmys sceniczny, instynkt dramaturgiczny. Spord dorobku scenicznego kompo,; zytora najcenniejsze s opery: Halka (1857), Straszny dwr (1864), Hrabina (1860) l Verbum nobtte (1860). W dzieach tych Moniuszko osign znaczn niezaleno; nie unikajc prze':-'. monych wwczas wpyww opery woskiej, pniej za (Straszny dwr) dramaturgii wagnerowskiej, da jednak syntez, polskoci z europejsk tradycj operow, syntez rozlegego i bogatego dowiadczenia kompozytorskiego,

dojrzaoci technicznej ze wie inwencj, ktra staje si rdem uroczych, nierzadko oryginalnych pomysw melodycznych. Mniejsze znaczenie posiadaj opery: Flis (1858) i Para (1869), jak rwnie operetki i balety. Mistrzostwo Moniuszki objawio si w peni w ponad 300 pieniach solowych (12 piewnikw domowych l in.). Ich rodowd siga Schuberta, a jednak s zawsze niezmiernie indywidualne, swojskie". Jest w nich szczero wyrazu, prostota Moniuszko faktury, bogactwo i piewno melodyki, bardzo plastyczna charakterystyka dwikowa. Najpontniejsz form dla mnie jest nie opera, ale kantata, majca nad oper nieobliczon ' wyszo pod kadym wzgldem" pisa Moniuszko do Kraszewskiego. Pozostawi w tym gatunku muzycznym dziea wybitne: Mllda (1848), Nijola (1852), Widma (1859), Sonety hrymskie ., (1867). Pisa take utwory religijne; najwartociowsze z nich to: , ' Litanie ostrobramskie (1855), Msza piotrowiska oraz Requiem. Orkiestrowe kompozycje Moniuszki nie dorwnuj operom, kantatom pieniom, zasuguj jednak na to, by o nich pamita.

Co wicej, niektre zachoway sw atrakcyjno artystyczn do dzi; odznaczaj si prostot formy, przejrzystoci instrumentacji, wartkoci toku muzycznego. Naczelne miejsce wrd utworw orkiestrowych przypada uwerturze koncertowej Bajka, dalej nastpuj uwertury operowe do Hatfct, Flisa i Hrabiny, pniej do Vert>um nooile, Strasznego dworu l Parli. Arcydziekami jake zawsze bliskimi sercu Polaka s: porywajcy zamaszystym rytmem Mazur z Halki i dostojny, posuwisty Polonez ze Strasznego dworu. Bajka, czyli jak gosi podtytu francuski Conte d'hiver (Opowie zimowa), jest wedle okrelenia Moniuszki uwertur fantastyczn". Powstaa w latach 184748, wykonana zostaa po raz pierwszy w Wilnie l V 1848 pod dyrekcj kompozytora. Mimo programowego tytuu (przypominajcego znan ba Andersena) nie jest to utwr sensu stricto ilustracyjny, nie narzuca konkretnych pozamuzycznych treci; Moniuszko wola tu zawierzy fantazji i wraliwoci suchacza. Bajka naley bez wtpienia do najlepszych kart muzyki instrumentalnej Moniuszki. Nie zawioda tu przede wszystkim bogata inwencja melodyczna

kompozytora Halki, tematy s plastyczne, a przy tym bardzo po moniuszkowsku" piewne oraz starannie, niebanalnie zinstrumentowane. Pod wzgldem formalnym stanowi Bajka skrzyowanie allegra sonatowego ze swobodnymi zaoeniami poematu symfonicznego, szeregujcego nowe tematy w zalenoci od zawartoci trecio-wo-wyrazowej utworu. Dominuj dwa tematy pokazane bezporednio na pocztku, w ekspozycji: pierwszy, spokojny, bardzo epicki, intonuj smyczki; temat drugi wprowadzaj skrzypce z fletami. W czci rodkowej, rozpoczynajcej si od Vivace, Moniuszko wprowadza dwie nowe myli melodyczne, z ktrych wysnuwa dalsze ich warianty, a do powrotu tematu pierwszego, otwierajcego utwr; jest to odpowiednik repryzy. Zamiast lirycznego tematu drugiego wraca jedna z melodii czci rodkowej. Zmieniony nieco temat pierwszy 629 Moniuszko rozbrzmiewa na zakoczenie utworu w penym blasku tutti orkiestry. (13')

Uwertura do opery Haik a". Prac nad oper podj Moniuszko w 1846. Pierwsza, 2-aktowa wersja bya gotowa w rok pniej; dzisiejsza, 4-aktowa, pochodzi z 1857. Uwertura jest jednym z najczciej obok Bajki estradowo wykonywanych utworw orkiestralnych Moniuszki. Tworzy ona zamknit cao tek pod wzgldem konstrukcji formalnej, jak i wyrazowej; posiada szczeglnie silny adunek dramatyczny, jest muzyk o wielkiej, sugestywnej sile wyrazu. Opierajc si na motywach zaczerpnitych z opery, przygotowuje nastrj majcych si rozegra wydarze, wprowadza w klimat emocjonalno-wyrazowy dalszego toku. Uksztatowana jest wedug kanonw (do zreszt swobodnie stosowanych) allegra sonatowego, poprzedzona krtkim wstpem, ktrego pierwsz melodi, peen aoci motyw Halki, gra flet. Waciwa ekspozycja rozpoczyna si szeroko zarysowanym, dramatycznym arliwym tematem w skrzypcach, dalej sycha motyw z I aktu (Spocz ju czas"). Temat drugi to liryczna melodia, piewana przez flety i klarnety. Koczy go motyw arii Jontka (I ty mu wierzysz, biedna dziewczyno"). Z przetworzenia kompozytor rezygnuje; po pojawieniu si motywu Halki ze wstpu Uwertury rozpoczyna si od razu repryza

znanych z ekspozycji tematw. (8') ch Uwertura do opery F li s". Z trzymiesicznej prawie podry, ktr odby Moniuszko w 1856, a ktrej trasa wioda przez Niemcy do Parya, przywiz kompozytor ukoczone niemal dzieo; jego prapremiera odbya si 24 IX 1858 w warszawskim Teatrze Wielkim. Bya to jednoaktowa opera komiczna Flis do libretta S. Bogusawskiego. Uwertura do Flisa" czy si bezporednio z lekk i pogodn akcj opery, rozgrywajc si w cigu kilku godzin na wilanym brzegu niedaleko Warszawy. Na pocztku opery witaj flisacy z radoci koniec burzy. T wanie burz przedstawi Moniuszko pomysowo, cho niezbyt gronie, w Uwerturze do szeroko rozbudowanej w stosunku do rozmiarw opery, dajc jeszcze raz wiadectwo swych umiejtnoci swobodnego wykorzystywania barw orkiestralnych. (10') h Uwertura do opery Hrabin a". 3aktowa opera komiczna Hrabina powstaa w latach 185960. Po prawykonaniu dziea w Warszawie pisa jeden ze sprawozdawcw koncertowych: Uwertura do obszerna ale lekka, przeroczysta, gwnie jest opart na temacie licznego walczyka,

630 Moniuszko ktry si wraca kilka razy w operze". Istotnie, Uwertura znakomicie charakteryzuje przedstawiony w operze konflikt dwch wiatw: patriotycznego, szlachecko-selankowego i arystokra-tycznokosmopolitycznego. Rozpoczyna si melodi zaczerpnit z toastu w akcie III, melodi wiwatow, penym zacicia i werwy mazurem. Nastpny fragment to Andantino, wprowadzajce agodny, liryczny motyw; ustp ten jest szczeglnie interesujcy z uwagi na wyjtkowo ruchliw, zmienn harmoni. Muzyka ta i rozbrzmiewajcy dalej wdziczny, powabny walc stanowi ilustracj salonu Hrabiny. Bezporednio potem wprowadza Moniuszko pie Broni. Z kolei powraca walc, po czym na zakoczenie rozbrzmiewaj fanfarowe motywy (w owych czasach grywane w Ksistwie Warszawskim w czasie podnoszenia sztandaru). W ten sposb Uwertura wyjania" niejako ideowy sens opery i zamyka si efektown muzycznie kod. (8') ch Uwertura do opery Verbum nobil e". W Nowy Rok 1861 poznaa publiczno warszawska urocz jedno-aktow oper Moniuszki,

Verbum nobile do tekstu Jana Chciskiego, nadwornego" odtd librecisty kompozytora. Ta wdziczna sielanka muzyczna, obrazek rodzajowy z ycia szlacheckiego, bdcy zarazem do cienk satyr (na zarczanie par ju w kolebce), gorco przyjta zostaa w czasie, gdy grone chmury zbieray si na firmamencie polskiego ycia politycznego. W penej werwy Uwerturze podobnie jak w partyturze caej opery sycha pewne echa muzyki Mozarta i Rossiniego, atmosfer jednak caoci wyznaczaj charakterystyczne dla Moniuszki polskie" motywy i zwroty melodyczne. (5'20") n Wstp do opery Straszny dw r". Moniuszko pisa Straszny dwr prawie trzy lata: od 1861 do 1864. Ta najznakomitsza z jego oper poprzedzona jest krtkim, 83takto-wym wstpem intrad, bezporednio czc si z pierwszym obrazem opery. Na intrad skada si kilka tematw zaczerpnitych z opery; rozpoczyna si tajemniczo brzmicymi akordami zwikszonymi, jak gdyby motywem uderze zegara; po kilku taktach rozbrzmiewa melodia opowiadania Miecznika z ostatniego aktu opery, wyrazista, pogodna. Przewijaj si motywy obydwu sistr: Hanny i Jadwigi,

po nich wchodzi skupiony, peen wyrazu temat z arii Stefana Matko moja mia." Mimo skromnych rozmiarw intrad jest utworem zamknitym, logicznie skonstruowanym, wietn miniatur or-kiestraln. Na estradzie pojawia si prawie zawsze wraz z dalszymi orkiestralnymi ustpami opery, jako monta. (3'15") ch 631 M o nt e v er di Uwertura do opery P a r i a". 11 XII 1869 wykonano po raz pierwszy na scenie warszawskiej ostatni oper Moniuszki, Pari, opart na tragedii Delavigne'a pod tym samym tytuem. Dzieo francuskiego pisarza, ktrego pieni piewane byy w czasie rewolucji lipcowej, zainteresowao kompozytora. Sympatie jego stay zawsze po stronie przeladowanych, a wanie treci Parii, ktrej akcja rozgrywa si w Indiach, jest tragedia, rodzca si na tle niesprawiedliwoci kastowego podziau spoeczestwa hinduskiego: bohaterski obroca ojczyzny, Idamor, zostaje zabity przez wielkiego kapana, gdy okazuje si, e pochodzi z najniszej, pozbawionej praw i pogardzanej kasty pariasw. W 1859 zwrci si Moniuszko do J. Chciskiego z propozycj

napisania libretta wedug tragedii Delavigne'a, ktre poeta wkrtce dostarczy. Muzyk jednak ukoczy kompozytor dopiero po dziewiciu latach. Uwertur jedn ze swych najefektowniejszych kompozycji tego rodzaju umieci Moniuszko dopiero po trzech scenach nazwanych prologiem, wic j tym samym cilej z akcj opery, ktrej tematy pojawiaj si tutaj w piknej szacie instrumentalnej. Skrajne czci Uwertury posiadaj dramatyczny charakter; kontrastujca cz rodkowa oparta jest na szerokim, piewnym temacie, stanowicym w operze zakoczenie duetu miosnego. (9'30") CLAUDIO MONTEYERDI *1567 (ochrzczony 15 V), Cremona; 129 XI 1643, Wenecja Z muzyk zetkn si Jako mody chopiec: piewa w chrze katedralnym w Cremonie. Nauczycielem muzyki by tam synny kompozytor i wirtuoz organowy, M. A. Ingegneri. W 16. roku ycia Monteyerdi ogosi drukiem pierwsze swe dzieo kilka

madrygaw. By ju wtedy znakomitym organist i wiolist. W 1590 uda si. do Mantui, gdzie otrzyma posad piewaka i instrumentalisty w ksicej kapeli. Ksi Yincenzo Gonzaga, nie chcc by w czasie licznych podry pozbawionym rozrywek a r muzycznych, zabiera z sob kilku muzykw, wrd nich Mon''. teverdiego. By wic kompozytor w Innsbrucku, Spa, Liege, ..': Antwerpii, Brukseli, zetkn si blisko ze wspczesn muzyk ',','.' francusk. Jest wielce prawdopodobne, e Monteverdi by ,([ obecny na prawykonaniu opery Jacopo Periego Eurldice w 1600 t ~ we Florencji. Byy to narodziny nowego stylu, stylu monofe dycznego, polegajcego piewie solowym towarzyszeniem M ont e v e r di instrumentalnym; na plan pierwszy wysuway si tu znaczenie i na z

ekspresja tekstu. Wszystko to w reakcji na wybuja wielogosowo pnego renesansu. W 1607 w Mantui wykonano pierwsz oper Monteyerdiego Orfeo. Po raz pierwszy piewakom towarzyszya zrnicowana i bogata orkiestra. Opera odniosa sukces, ktry jednak zamio nastpne dzieo, z 1608 Arianna. Prawykonanie tego utworu odbyo si w obecnoci ogromnego tumu suchaczy, ocenianego na 40006000 osb. Jak Italia duga i szeroka, piewano wzruszajcy Lament Arianny. Po mierci ksicia Gonzag opuci Monteverdi dwr man-tuaski. W 1613 ofiarowano mu najzaszczytniejsze stanowisko muzyczne we Woszech: maestro da cappella przy bazylice Sw. Marka w Wenecji. Tu, otoczony dostatkiem, spdzi Monte-verdi 30 lat ycia, komponujc nieprzerwanie mimo podeszego wieku. Sawa jego i wpyw dotary do wszystkich krajw Europy, by admirowany i uwielbiany jako wynalazca nowej i najwikszego podziwu godnej metody komponowania", jeden z najwspanialszych kompozytorw wiata". Istotnie, w twrczoci Monteverdiego spotykaj si i przeamuj dwie epoki: odchodzca w przeszo epoka renesansu z caym przepychem

wielogosowocl i epoka baroku, tworzca dopiero w nowy styl, ktrego wyrniajc cech jest usamodzielnienie linii melodycznej, zwizanie jej z tekstem sownym, tak aby jego walory ekspresyjno-dramatyczne byy wydobyte i podkrelone przez muzyk, przy rwnoczesnej rozbudowie rodkw harmonicznych. Genialno Monteverdiego nie polega na tym, e dostrzeg on dramatyczny walor muzyki (cho i to byo nowoci), lecz e znalaz dla odpowiednie rodki tech-nicznokompozytorskie. Jemu wic zawdziczamy wprowadzenie kontrastw dynamicznych fortepiano, tremola i pizzicata skrzypcowego. Monteverdiowska estetyka wyrazu uczuciowego mu/syki spocza u podstaw kilkusetletniego rozwoju muzyki europejskiej. Waniejsze utwory: opery i balety oraz formy zblione La Favola d'Orfeo 1607, L'Arianna 1608, II balio dell'lngrate 1608, II combattimento di Tancredl e Clorinda 1624, 'Incoro-nazione di Poppea 1642; wiecka muzyka wokalna 9 ksig madrygaw: I 1587, II 1590, III 1592, ' IV 1603, V 1605, VI 1614, VII (Concerto) 1619, VIII (Madrigali guerrieri et amorosl) 1638, IX (Ma.drlga.il e Canzonette) 1651; Scherzi musicali 1607, Scherzl musicali

cloe Arie et Madrigali In stll recltatlvo con una Ciaccona 1632. Nadto muzyka kocielna: Sanctlsslmae Vir0lnis Missa senls uocibus ac Vesperae 1610, msze, psalmy i in. ch 633 Monteverdi Scherzi musicali. Ostatni mistrz madrygau", pisa.te Monteverdi wyrose z tradycyjnych, bardzo kiedy lubianych villane!li chralne canzonetty, ktre z kolei przez rozbudowanie czysto instrumentalnych epizodw przeksztaca w bardziej wakie muzycznie utwory, wydane w 1607 pod tytuem Scherzi musicali. Zawarte w nich miaoci w prowadzeniu gosw (m. in. swobodne posugiwanie si non), w rytmice wykorzystywaniu dysonansw stay si przedmiotem ostrej krytyki konserwatywnej. W przedmowie do Scherzi musicali brat Claudia, Giulio Cesare Monteverdi, doprowadza do absurdu argumenty G. M. Artusiego, zagorzaego przeciwnika wczesnej nowej muzyki", ktry odmawia jej wszelkiej wartoci i nie wry adnych perspektyw na przyszo!

DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE Wykonane w czasie karnawau 16.24 w galerii Palazzo Moce-nigo w Wenecji Combattimento di Tancredi e Clorinda (Walka Tankreda z Klorynd) wywaro na doborowej publicznoci wielkie wraenie stwierdza wspczesny kronikarz. Nowe dzieo Monteverdiego musiao przemwi do suchaczy. Genialny nowator zademonstrowa tu bowiem w peni wszystkie walory i sugestywno swojej koncepcji dramatycznego stylu muzycznego inspirowanego ideami Platona i poezj Tassa genre concitato" (stylu namitnego"), czyli ekspresyjnego sposobu wyraania uczu. Wtek treciowy Combattimenta zaczerpn Monteverdi ze synnego poematu Toruata Tassa Jerozolima wyzwolona, wykorzystujc jego tekst swobodnie, ale z pietyzmem i dramatycznym wyczuciem. Tankred, jeden z gwnych bohaterw I wyprawy krzyowej, spotyka na swej drodze pikn muzumank, Klorynd (posta fikcyjna stworzona przez Tassa), w ktrej zakochuje si. W czasie oblenia Jerozolimy odbywaj si poza murami miasta pojedynki. Dwukrotnie walczy te Tankred z dzieln, nie rozpoznan, bo zakut

w zbroj Klorynd. Pierwszy pojedynek riie przynosi rozstrzygnicia: gdy hem spada nagle z gowy Kloryndy, Tankred zaprzestaje walki i wyznaje jej mio. Drugi wszake pojedynek koczy si tragicznie, gdy dopiero zadawszy miertelny cios przeciwnikowi, stwierdza Tankred, e jest nim Klorynd. Pokonana przebacza swojemu zwycizcy, prosi go, eby j ochrzci, zanim skona, i umiera jako chrzecijanka 7. e sowami: Niebo otwiera si; odchodz std w pokoju". Niewielkie rozmiarami dzieo jest jedn z najwaniejszych kreacji w historii muzyki dramatycznej. Na wp opera, na 034 Monteverdi wp oratorium, wykazuje jednoczenie silny zwizek ze stylem kantatowym. Dwoje walczcych Tankred (tenor) i Klo-rynda (sopran) to wprawdzie gwne osoby dramatu, lecz rola ich ograniczona jest do kilku tylko charakterystycznych wystpie. Nieporwnanie waniejsze zadanie spenia testo" (mezzosopran), poprzednik pniejszego historicusa" lub ewangelisty" w barokowych oratoriach. Ten wiadek" wyjania przebieg akcji w bardzo

wyrazistych recytatywach, w ktrych sowo i muzyka wi si w nierozerwaln cao. Prawdziwym jednak bohaterem" Combattimenta jest orkiestra, cilej mwic kwartet smyczkowy wsparty na podstawie basso continuo. W instrumentalnej przede wszystkim warstwie tej dramatycznej sceny realizuje Monteverdi zaoenia genre concitato", rozwija szeroki wachlarz nastrojw, od bitewnej furii do ekstatycznych wzlotw. Dla muzycznego zilustrowania poetyckich treci tu wanie po raz pierwszy w historii stosuje tremolo (dramatyczne napicie) i pizzicato (szczk broni); kada sytuacja znajduje odpowiednik w muzyce, jak chociaby w ustpie sygnowanym Motto di cavallo, gdzie ana-pestowa figura rytmiczna naladuje ttent konia. Dzi te czy inne efekty stosowane przez Monteverdiego mog wydawa si naiwne, ale wtedy byy cakowit nowoci; bez nich te trudno wyobrazi sobie dalszy rozwj muzycznych rodkw wyrazu. (19') Madrygay, a przede wszystkim opery, zapewniy Montever-diemu niemiertelno. W cieniu ich poizostaa kocielna muzyka twrcy Orfeusza, a okazuje si, e i tu znajduj si dziea o wielkim piknie i znaczeniu, w swojej dziedzinie rwnie nowatorskie.

Takim dzieem jest V e s p r o delia Beata Yergine (Nieszpory Maryjne), kompozycja powstaa w 1610, ktrej niedawne stosunkowo wykonania wzbudziy sensacj w wiecie muzycznym. Vespro jest rodzajem szeroko rozbudowanej kantaty kocielnej (tak jak madrygay Monte-verdiego oznaczaj pierwsz faz rozwoju kantaty wieckiej), odpowiadajcej w zasadzie liturgii naboestwa nieszporowego. Dzieo skada si z introitu, Domine ad adiuvan-dum, piciu psalmw: Dixit Dominus (Psalm 10S), Laudate pueri Domine (Psalm 112), Laetatus sum (Psalm 121), Nisi Dominus {Psalm 126), Lauda Jeruzalem (Psalm 147) z ich antyfonami: Nigra sum, Pulchra es, Duo Seraphim, Audi coe-lum, Santa Maria, jednego hymnu Ave Maris stella, i Magni-ficatu. Lecz te tradycyjne od wiekw 'formy wypeni Monteverdi now treci i rewolucyjnymi elementami ekspresyjnej monodii, nie znanej dotychczas muzyce kocielnej, traktujc muzyk jako psychologiczno-wyrazow projekcj tekstu. 635 Monte verdi Pomimo na wp liturgicznego charakteru wielka cz dziea odbiega daleko od tradycyjnych

kompozycji kocielnych opartych na motywach gregoriaskich. Jest to jakby synteza rodkw technicznych i wyrazowych, jakie stay do dyspozycji kompozytora na pocztku XVII w., z nowymi, wasnymi zdobyczami Monteverdiego. Cz Vespro skomponowana jest w weneckim stile concertato", jaki rozwinli Andrea i Giovanni Gabrieli (polichralno, efekty kolorystyczne, duy udzia instrumentw), cz posuguje si nowym stylem monodycz-nym. Oprcz tego wykorzystuje Monteverdi rytmy woskiej muzyki ludowej tego czasu i styl francuskich airs de cour. Z rnych rde pochodzce elementy cz si w zmienn, lecz nadzwyczaj jednolit kompozycj. Jest to dzieo imponujcych rozmiarw czas trwania wynosi okoo 125 minut. Zespolenie pod wsplnym tytuem niezalenych liturgicznie utworw pozwala jednak na opuszczenie czy ewentualne przestawienie czci, co stosowane jest przy estradowych wykonaniach. Imponujcy jest te aparat wykonawczy: 4-gosowy chr mieszany, siedem gosw solowych (dwa soprany ,alt, dwa tenory, dwa basy) i dua jak na te czasy orkiestra, w skad ktrej wchodz flety, trbki, puzony, kwintet smyczkowy,

klawesyn i organy; w zespole realizujcym basso continuo bior jeszcze udzia: wiolonczele (ewentualnie take viola da gamba), kontrabas, fagot i kontrafagot. Tym aparatem posuguje si Monteverdi z prawdziw wirtuozeri. Dzieli chr na dwa zespoy, mnoc ilo samodzielnych gosw do 6, 7, 8 i 10, zestawia w rny sposb gosy solowe, orkiestrze kae raz wspiera wokalistw, to znowu im j przeciwstawia, a wreszcie powierza jej samodzielne partie w czstych ritornellach i przede wszystkim w przepiknej, niemal czysto instrumentalnej Sonata sopra Sancta Maria ora pro nobis". Wrd wielce pomysowych efektw instrumentalnych frapuje miao, z jak wykorzystuje Claudio Monteyerdi -techniczne moliwoci modych jeszcze podwczas skrzypiec. Niezwyke jest bogactwo ukadw, form i instrumentacji w Vespro, ale szczytowe osignicie Monteverdiego to zamykajcy cao Magnificat na siedem gosw i sze instrumentw" (w istocie partytura wymaga wikszej liczby instrumentw, ktrych partie czciowo pokrywaj si). Uycie gregoriaskiego cantus planus" w partii koncertujcego, operowego zespou orkiestrowego czy traktowanie chru jako

wykadnika efektw kolorystycznych raczej anieli polifonicznej budowy, miao w przemieszaniu, form i caa nowatorska intensywno ekspresyjnej interpretacji tekstu muzycznymi rodkami czyni z Magnificatu jak nie waha si powie636 ' Morthenson dzie wietny znawca muzyki Monteverdiego, H. F. Redlich najbardziej radykaln manifestacj nieustannej odkrywczoci Monteverdiego w nowych rejonach muzyki, poza sfer muzyki kocielnej". (125') h JAN W. MORTHENSON U/ * 7 IV 1940, Ornskoldsvik (i .,, Kompozytor szwedzki. Kompozycji uczy si u R. Mangsa i I. Lidholma w Sztokholmie oraz w Studio Muzyki Elektronicznej w Kolonii. Studiowa te na uniwersytecie w Uppsali lite-, ratur, estetyk i muzykologi. Jest autorem pracy Nonfigu-rative Muslh. Oryginalny talent kompozytorski Morthensona

przejawi si ju w jego najwczeniejszych pracach: uderza w nich prymat dwiku, barwy i dynamiki, wobec ktrych to elementw melodyka i rytmika jawi si jako elementy wtrne. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Sinfonia da camera. 1960, Coloratura (I na smyczki 1961, II na orkiestr 1962, III na zesp kameralny 1963, IV na orkiestr 1963), Antlphonla I 1963, '- Decadenza II 1970, Labor 1973; Wechselspiel II na flet i 3 go-"" niki 1961; kompozycje elektroniczne Spoon Rlver 1969, Super-"' sonics 1970, kompozycja multimedialna Cltydrama 1973, Morendo '"* na orkiestr, grup wokaln tam 1977. s Coloratura IV na orkiestr (1963) dokumentuje sposb pojmowania wspczesnej kompozycji, opisany przez Morthensona w ksice Nonfigurative Musik (wyd. niem., Kopenhaga 1966). Cay nacisk pooony jest tu na dwiku jako takim (barwie), wszystkie pozostae wspczynniki nie ingeruj w polu dwikowym: ruch, rytm, harmonia, dynamika i forma pozostaj na poziomie zerowym; niemal stay akord siedemnastu naoonych tercji poddany zosta mikrotonowej alteracji i zor-kiestrowany z

instrukcj 100% prawdopodobiestwa nie dano adnej preferencji jakiemukolwiek charakterowi czy kombinacji instrumentw. Wewntrzne ycie utworu ley w paszczynie molekularnej; nie istniej tam pozytywne konfiguracje czy rozwizania." Prawykonanie Coloratury IV odbyo si na festiwalu SIMC 1966 w Sztokholmie pod dyrekcj Herberta Blomstedta. (7') Morendo na orkiestr, grup wokaln i tam (1977) opiera si na bogatym materiale dwikowym sigajcym a Moser po mikrotony, ktre czsto su uzupenieniu brzmie prostych, nawet unisonowych. W chrze kompozytor wykorzystuje technik mieszanych samogosek" (poszczeglne fonemy s wic rzadko syszalne), tekst jest asemantyczny. Partia chru potraktowana zostaa jako brzmieniowe przeduenie" i uzupenienie partii orkiestrowej. Formaln podstaw utworu jest zasada staego zamierania {std tytu), ktra rozbudowana symfonicznie prowadzi do inwersyjnego rozwoju formy. Sam Morthenson okrela swj utwr jako muzyk egzystencjalistyczn". W technice

brzmieniowej uderza konsekwencja jzyka dwikowego i tematyczno pewnych motyww interwaowych, ktrym autor przydaje znaczenie konstrukcyjne. (17') ROLAND MOSER *16 IV 1943, Berno Kompozytor szwajcarski. Studiowa w konserwatorium w Bernie (196266, u S. Yeressa), w konserwatorium we Fryburgu Bryzgowijskim (kompozycj u W. Fortnera, dyrygentur u F. Travisa, fortepian u E. Picht-Axenfeld) oraz w Studio Muzyki Elektronicznej w Kolonii (u H. Eimerta), a take na Kursach Darmsztadzkich. Od 1969 uczy w konserwatoriach w Winterthur , i w Lozannie. Wsptwrca zespou muzycznego ,,Neue Hori-zonte". Pisa zrazu pod wpywem Weberna, pniej Feld-msna i Donatoniego, usiujc wprowadzi do muzyki wasne idee formalne i dwikowe. Waniejsze kompozycje: Arbeit (Sisyphl in memorlam) na wiolonczel i tam, Pezzo na flet i fortepian 1967, Ritornelle und Dialoge na klarnet, puzon, skrzypce, wiolonczel, fortepian, organy i 2 perkusistw 1968, Heinrlch Heine na mezzosopran, fortepian i instrumentalistw 1970,

Dtng na orkiestr 1973; muzyka konkretna Stilleben mit Glas. Ding na orkiestr (1973) jest utworem bardzo osobliwym, skada si bowiem z 10 fragmentw o dugoci od 17 do 50 sekund zaledwie. Ale krtko owych 10 fragmentw nie polega na webernowskiej koncentracji materiau, jakby to z czasu trwania mona byo wnioskowa, lecz wynika z zasady spontanicznoci, poza ktr nic wicej si nie liczy. Utwr 638 ' Moszuma?isfca-ATazar powsta na tle lektury chiskiej ksigi mdroci I czing, w ktrej ding jest pidziesitym znakiem alfabetu (z niemieckim sowem Ding" rzecz, tytu utworu nie ma nic wsplnego). Do graficznego obrazu owego znaku nawizuje kompozytor w rysunku linii instrumentalnych i w ukadzie faktury poszczeglnych fragmentw dziea. Jego prawykonanie odbyo si 13 IX 1873 w Genewie pod dyrekcj Jacques'a Guyonneta. (6') KRYSTYNA MOSZUMASKANAZAR *5 IX 1924, Lww

, Studiowaa kompozycj u S. Wiechowicza l fortepian u J. Hoff, rr-ana w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie, 5" gdzie od 1964 uczy na Wydziale Kompozycji, Teorii i Dyrygen-, tury. Laureatka licznych nagrd. Reprezentuje w muzyce polskiej styl umiarkowanie wspczesny. Waniejsze kompozycje: Heiaedre na orkiestr 1960, Muzyka ' na smyczki 1962, Exodus na orkiestr symfoniczn i tam 1964, Wariacje koncertujce na flet i orkiestr kameraln 1966, Intonacje na 2 chry i orkiestr 1968, Pour orchestre 1969, Bel canto na sopran, czelest i perkusj 1972, Madonny polskie na chr i orkiestr 1974, Rapsod na orkiestr 1976, From End to End Percussion 1976, Wyzwanie na baryton i zesp instrumentalny do tekstu Dylana Thomasa 1977, Warianty na fortepian . i i perkusj 1979. Pour orchestre (1969) skada si z 3 czci rnicych si zaoeniami konstrukcyjnymi i kolorystycznymi. Charakterystyczne dla czci I s dugie linie i pasma dwikowe, dla III akordy barw, ktre w swojej konsystencji zgszcza-j si niekiedy, 'tworzc spicia i kulminacje. Cz II, rodkowa, jest kontrastem dla obu czci skrajnych dominuje tu perkusja

i gwnie eksploatowane s dwiki niecige, zestawiane grupami. Prawykonanie utworu odbyo si 29 III 1973 na festiwalu Poznaska Wiosna Muzyczna" pod dyrekcj Re-narda Czajkowskiego. (ok. 18') 639 Mozart - '< r-- ' k' <-;l> ,;,*' * WOLFGANG AMADEUS MOZART *27 I 1756, Salzburg; t 5 XII 1791, Wiede gjj Jeden z najwikszych geniuszy muzycznych wiata, by Mo-f,*, art rzec mona bez przesady w chwili przyjcia na wiat skoczonym artyst. Zapoznanie si. z technik gry na fortepianie i skrzypcach byo niejako formalnoci dokonao si *' za porednictwem ojca, wicekapelmistrza orkiestry arcybiskupa salzburskiego. Kompozycji Mozart nie uczy si wcale pierwsze utwory pisze majc 5 lat. Potem wyrusza z rodzicami i starsz siostr, Ann, w szereg podry koncertowych, trwajcych do 1766. Cudownym dzieckiem zachwyca si Monachium, Wiede, Pary, Lyon, Londyn, Haga, Amsterdam, Genewa i Zurych. Po 4-letnich peregrynacjach rodzina Mozartw

osiada na powrt w Salzburgu. Wiele czasu spdza miody kompozytor T*! w Wiedniu (tam w 1768 powstaj dwie pierwsze opery, La finta . semplice i Bastien et Bastienne). W latach 176971 Mozart odbywa trzy podre do Woch; odnosi olbrzymie sukcesy. Majc 15 lat powraca do rodzinnego miasta jako triumfator, czonek > akademii filharmonicznych w Weronie i Bolonii, Kawaler Or-i. deru Zotej Ostrogi. Ciemniejsze s ju nastpne lata (177281), okres suby na dworze salzburskiego arcybiskupa, hr. Collo-.s redo, czowieka niechtnego muzykowi i nie doceniajcego > wielkiego talentu Mozarta. W 1777 kompozytor wyrusza w ostatni wielk podr koncertow do Parya, Monachium i Mannheimu. ycie wyzwolonego artysty" rozpoczyna w 1781, gdy porzuciwszy sub dworsk u Colloreda, zamieszkuje w Wiedniu. Lata osiemdziesite s okresem niewiarygodnie intensywnej twrczoci. W 1782 Wiede oglda Uprowadzenie z seraju, w 1786 Wesele Flgara, w 1788 Don Juana. Sukcesom artystycznym towarzysz jednak bardzo skromne dochody; sytuacja materialna Mozarta pogarsza si

katastrofalnie. Ostatnie lata przynosz trzy nowe opery Cosi fan tutte (1790), askawo Tytusa i Czarodziejski flet (1791). Kompozycj wielkiego Requiem przerywa Mozartowi mier. '"' Wymienilimy dotd tylko kilka oper wszystkich napisa Mozart 22. Siga do najrnorodniejszych form operowych: od opery seria Idomeneo i La Clemenza di Tito poprzez ,!'*; singspiel (Uprowadzenie z seraju) do opery buffa (Wesele Fi-' ' gara); Don Juan jest wreszcie genialn syntez opery komicznej z dramatem, nawet tragedi. Kompozytor operuje nowa-,"; torskimi rodkami charakterystyki muzycznej, psychologicznej i sytuacyjnej, chrom nadaje znaczenie rwnorzdne nieraz z ariami i partiami orkiestralnymi. Czarodziejski flet ze sw

Mozart symbolik, fantastyk i tajemniczoci przygotowywa grunt dla XIX-wieczne] opery romantycznej. Twrczo orkiestralna i instrumentalna Mozarta, dzi przedstawiajca idea harmonii, adu i rwnowagi elementw, bya

w swoich czasach pod pewnymi wzgldami nowatorsk rewelacj, np. w miaociach harmonicznych (pewne zjawiska wyprzedzay nawet Beethoyena), w uzyskiwaniu nie znanych dotd efektw kolorystycznych (przez rozwijanie techniki instrumentalnej). Mozart rozbudowuje i krystalizuje form allegra sonatowego i cyklu symfonicznego; udoskonala te form solowego koncertu; klarown, przejrzycie doskona konstrukcj swych dzie wie czsto ze mia, wyrazist, dramatyczn ekspresj. Utwory orkiestralne to kilkadziesit symfonii, divertimenta, kasacje, serenady, marsze, menuety, tace ludowe, uwertury, koncerty fortepianowe, skrzypcowe, koncerty na klarnet, obj, flet, rg. Na niewiarygodnie obfit (w zestawieniu z krtkim okresem ycia Mozarta) twrczo skadaj si nadto liczne kompozycje kocielne msze, Requiem, oratoria, kantaty wieckie i religijne, kanony, arie z orkiestr, pieni na gos z fortepianem; wiele utworw kameralnych kilka kwintetw, ponad dwadziecia kwartetw smyczkowych, tria, duety, sonaty skrzypcowe, fortepianowe, wariacje fortepianowe, ronda, fantazje, wreszcie kompozycje organowe. ch

SYMFONIE Symfonie Mozarta rodziy si w cigu jego caego niemal ycia. Ju w latach 176465 skomponowa pierwsze trzy symfonie, a ostatnie trzy przypadaj na 1788. Niewiarygodne wprost wydaje si, e kilku- czy kilkunastoletni nawet chopiec mg tworzy dziea wymagajce tak wielkiego kunsztu kompozytorskiego i dowiadczenia, a przecie wikszo symfonii Mozarta powstaa wanie w okresie 176474. Wprawdzie symfonie modego Mozarta z tego czasu nie wykazuj na og zbyt wielu cech indywidualnych, lecz doskona form, stylem i technik dorwnuj nawet niektrym symfoniom Haydna, przewyszajc czsto twrczo symfoniczn innych wspczesnych kompozytorw. W latach powstawania wikszoci wielkich oper Mozarta sabnie jego zainteresowanie symfoni, lecz w kilku dzieach tego gatunku wida znaczne pogbienie i usamodzielnienie stylu, dokonujce si niewtpliwie pod wpywem powstajcych rwnoczenie dzie dramatycznych. Mozart nie wykorzy41 Przewodnik koncertowy 641

Mozart stuje ju tak spontanicznie swego genialnego talentu. Chocia poszczeglne symfonie powstaj w icie rekordowym czasie, to jednak wyranie wida, e myl o nich duszy czas zajmowaa umys kompozytora. W czasie, kiedy Mozart rozwija sw dziaalno kompozytorsk, nie bya jeszcze symfonia najwiksz i najpeniejsz form muzyki instrumentalnej. Inne byy te jej zaoenia estetyczne. Suy miaa jak rwnie cenione serenady czy divertimenta miej rozrywce i raczej przyjemnie nastraja, ni absorbowa powaniejsz treci wewntrzn. Indywidualny, charakterystyczny wyraz okrelonego nastroju uczuciowego by jej w zasadzie obcy. Starania kompozytora szy przede wszystkim w kierunku doskonalenia formy i techniki, subiektywny za wiat przey i dozna .znajdowa znikome odbicie w jego dziele. Wikszo symfonii Mozarta utrzymana jest w lekkim wiedeskim stylu drugiej poowy XVIII w. Dziea te nie maj jeszcze wyranie indywidualnego oblicza, s prawdziwie rokokowe w swej gracji i lekkoci, w niefrasobliwym humorze. Kilka wszake symfonii wyamuje si z zasad oglnie

panujcego stylu, posiada wasne, charakterystyczne rysy, zapowiada przemiany, ktre miay nastpi ju w muzyce Beethovena. Zachowao si 41 symfonii Mozarta. Wszystkie one s zebrane w zbiorowym wydaniu, a niedawno nagrane zostay na pyty. Dziki temu mona pozna w obszerny dzia twrczoci Mozarta, cigle jeszcze zbyt mao reprezentowany na estradach 1 i koncertowych (chocia w ostatnich latach zaznacza si trzeba przyzna znaczna poprawa w tym wzgldzie). Niniejszy 'l przegld prezentuje te z symfonii Mozarta, ktre byy ju wyi ' konywane na polskich estradach, a ktre przedstawiaj zara1 li l ' em gwne etapy rozwoju symfonicznego stylu kompozyto' ra i po czci najwiksze jego osignicia, i J Ju na przeomie 1773/74 tworzy Mozart w Salzburgu dzieo

ij ' wyamujce si znacznie z zasad tradycyjnego stylu: S y m f oniag-moll KV 183* jest zapowiedzi tymczasem wprawdzie odosobnion gbokich przemian, ktre miay nastpi wkrtce w muzyce. Kompozycja posiada wyjtkowo dramatyczny powany charakter, widoczny ju w I czci {Allegro con brio) i trwajcy do koca. Szczeglnie Menuet (III cz.) * Dla orientacji w ogromnej, nie opusowanej twrczoci Mozarta uywa si numeracji wg chronologiczno-tematycznego katalogu, tzw. KochelVerzeichnis" (KV), zestawionego i wydanego w 1862 przez Ludwika Kochla (VI wyd. z 1969 opra. Alfred Einstein). 642 --:- ' ">'" Mozart i fina (Allegro) zachowuj wbrew zwyczajowi owych czasw prawie pospny nastrj, zagodzony w niewielkim tylko stopniu przez Andante (II cz.). Poprzednie i pniejsze symfonie Mozarta nie maj tak dramatycznego oblicza. Dopiero przedostatnia Symfonia KV 550 (take g-moll) przewyszy jeszcze to dzieo gbokoci subiektywnego ujcia. (18')

Symfonia C-dur KV 200 powstaa w 1773 w Salz-burgu. Jest ona rozmiarami skromna, jak to byo w zwyczaju wwczas, gdy jednego wieczoru wykonywano szereg symfonii, 1 oszczdna w rodkach (kwintet smyczkowy, 2 oboje, 2 rogi, 2 trbki i koty). Niemniej jednak 4 jej czci: Allegro spiri-toso, sawne niebiaskie" Andante, interesujcy Menuet z charakterystycznymi odywkami rogw oraz Presto s zgrabne formalnie, unikaj modnych, utartych zwrotw, ciesz ucho wdzikiem i pogod. Wprawdzie Symfonii tej trudno mierzy si z jej wietn imienniczk", Symfoni C-dur Jowiszow", ale spord wczeniejszych symfonii Mozarta jest to dzieo, w ktrym indywidualno kompozytora zarysowuje si ju do wyranie. (16') Symfonia A-dur KV 201, skomponowana z pocztkiem 1774 w Salzburgu, naley do najciekawszych i najpikniejszych w twrczoci modego Mozarta. Stosunkowo krtkie dzieo utrzymane jest zasadniczo w pogodnej atmosferze, zawoalowywanej chwilami lirycznym wzruszeniem. W stosunku do wikszoci wczeniejszych

symfonii Mozartowskich wida tu denie do zintegrowania czterech czci cyklu, tematy s bardziej wakie, a ich rozwijanie pogbia si dziki pracy kontrapunktycznej i wikszej samodzielnoci instrumentw dtych. Tak np. w energicznym Allegro moderato (I cz.) temat imitowany jest w powtrzeniu (tutti) przez dolne gosy; w nie pozbawionym akcentw humoru Andante (II cz.) rogom i obojom powierzane s mae wprawdzie, ale indywidualne zadania; w finaowym Allegro con spirito zwraca uwag rozwinite przetworzenie i przeprowadzenie gwnego tematu w dialogu midzy dolnymi i grnymi gosami. Gwny, zjawiajcy si niezwyczajnie w piano temat penego gracji Menueta (III cz.) charakteryzuje si silnie punktowanym rytmem. (18') Symfonia D - d u r Paryska" KV 297 napisana zostaa w maju i czerwcu 1778. Mozart przebywa wtedy (po raz drugi ju) w Paryu, gdzie dzieo jego spotkao si z bardzo yczliwym przyjciem. Nie zastosowa si wprawdzie do wskazwek ojca, ktry zaleca mu pisanie dla teatru, ale posucha innej jego rady: Zanim napiszesz, suchaj, zastana* 643 Mozart

wiaj si nad gustem narodowym. Znam Ciebie przecie: Ty moesz wszystko naladowa". Symfonia D-dur wykazuje jak wszystkie modziecze symfonie Mozarta woskie cechy stylistyczne, wpywy Haydna, a nawet pewne romantyczne ju waciwoci, lecz wyrniaj j elementy charakterystyczne dla francuskiej muzyki instrumentalnej tego czasu. Dzieo skada si wedug wzorw woskich z 3 czci (t budow ma wiele symfonii Mozarta), ale koncesj na rzecz francuskich upodoba jest cakowity brak powtrze duszych fragmentw. Francuzi nie maj niemieckiego dugiego smaku" pisa Mozart, przyznajc zreszt, e waciwie lepiej jest krtko a dobrze". W niezwykle ywych czciach skrajnych (Allegro assai i Allegro), motywy i tematy s niemal zupenie nie przetwarzane, natomiast rozsianych jest mnstwo piknych, wdzicznie i cz-s sto bardzo oryginalnie czonych melodii. Silne kontrasty dynamiczne i nage zwroty harmoniczne utrzymuj cige napicie, brak natomiast waciwej niektrym wczeniejszym ju symfoniom Mozarta subiektywnoci wyrazu. Owej intymnoci uczuciowej mao

rwnie w subtelnej skdind czci rodkowej (Andante). Ale zwizo i niefrasobliwa lekko odpowiaday wanie gustowi Francuzw. Dla nich te posuy si Mozart szerzej ni zwykle drewnianymi instrumentami dtymi, fletami, obojami i klarnetami, chocia te ostatnie stosuje jeszcze oszczdnie, a w Andante nawet z nich rezygnuje. W sumie ukazuje Symfonia D-durt trafnie zwana te francusk", innego nieco Mozarta, dajc wiadectwo niezwykej gitkoci jego genialnego talentu. (20') Symfonia B-dur KV 319 i nieco starsza od niej Symfonia C-dur KV 338 nazywane bywaj symfoniami salz-burskimi". Powstay w krtkim okresie, jaki spdzi Mozart w Salzburgu, podejmujc na nowo prac u hr. Colloredo. Do rodzinnego miasta powrci wtedy kompozytor po duszym pobycie w Mannheimie i w Paryu. Podr rozszerzya jego artystyczne horyzonty, pomnoya wiedz. Pozna bezporednio inne kierunki (szkoa mannheimska!), urozmaici zasb technicznych i wyrazowych rodkw. Wyodrbnienie obu symfonii z lat 177980 przez nadanie im wsplnej nazwy ma wic take gbsze znaczenie podkrela indywidualne rysy, wyrniajce je spord wczeniejszej twrczoci symfonicznej Mozarta.

Symfonia B-dur bya pocztkowo 3-czciowa. Menueta salz-burska publiczno nie lubia w symfonii, dopisa go jednak Mozart par lat pniej, prezentujc dzieo w Wiedniu. Obok widocznych jeszcze cigle woskich wpyww pojawiaj si w 644 Mozart Symfonii B-dur charakterystyczne cechy mannheimskiej i francuskiej muzyki instrumentalnej. piewno i lekko obok zwartoci i jdrnoci wypowiedzi staj si gwnymi elementami stylistycznymi. To dzieo musia Mozart pisa w wyjtkowo dobrym nastroju, tak ywe i wesoe s jego wszystkie czci: Allegro assai, Andante moderato, Menuetto, Allegro assai. (24') Symfonia C-dur KV 338 to ostatnia symfonia ukoczona (20 VIII 1780) przez Mozarta w Salzburgu (por. Symfonia B-dur KV 319). I tu nie ma jeszcze menueta, ktry zosta dokomponowany dopiero dla wykonania w Wiedniu (KV 409). Jednake w stary 3-czciowy schemat formalny wnosi Mozart ju wiele nowych elementw, ktre przejmuje w duej mierze od Haydna. Cao ma przede

wszystkim szerszy zakrj i powaniejszy charakter. Szczeglnie uwidacznia si to w I czci (Allegro vivace) o nowych, typowych dla pniejszego Mozarta nagych zwrotach do molowych tonacji, co nadaje utworowi ostrzejszych, dramatycznych nawet rysw. Tym wikszy kontrast osiga kompozytor szeroko i piewnie prowadzon melodi drugiego tematu. W podobnym, cho mikszym tonie utrzymane jest dwudzielne Andante di molto (II cz.). Podane urozmaicenie brzmieniowe w stosunku do I czci daje zredukowanie znacznej przedtem obsady orkiestry do samych tylko instrumentw smyczkowych. Efektownie zinstrumentowany jest znowu, pokrewny w oglnym charakT terze poprzednim ogniwom, ruchliwy Fina (Allegro vivace) z oryginalnym tarantelowym" tematem instrumentw dtych. (22') Symfonia D-dur Haffnerowska" KV 385, jakkolwiek skomponowana w pniejszym okresie twrczoci Mozarta (1782), przedstawia nawrt do stylu serenadowego, ktry reprezentuje wiele z wczeniejszych symfonii Mozartowskich. W istocie powstaa ona z serenady skomponowanej dla uczczenia

rodzinnego wita zaprzyjanionej z Mozartem familii Haffnerw z Salzburga. Jako serenada zaczynaa si marszem i zawieraa dwa menuety. Nadajc jej form symfonii, skreli Mozart wstpny marsz i jeden z menuetw oraz przeprowadzi pewne przeksztacenia w pozostaych czciach. Mimo tych zmian pozosta zwaszcza w I czci pewien patos, jaki cechowa podwczas okolicznociowe kompozycje. I cz (Allegro con spirito) posiada tylko jeden temat, nadzwyczaj prosty, peen beethovenowskiej niemal siy, ktry przeprowadzany jest dalej w kunsztownym opracowaniu kontrapunktyczinym. Andante (II cz.) ma charakter udramatyzoG45 Mozart wanej pieni. Jego temat, prosty w pierwotnej postaci (I skrzypce), nabiera stopniowo wikszej peni przez rozbudowanie i urozmaicenie harmonii, dynamiki i faktury. Menuct (III cz.) z wiejskim" triem bardzo przypomina Haydna, podobnie jak i Fina (Presto), ktrego temat wysnu Mozart z jednej z arii napisanego w tym samym roku Vprowadzenia z seraju. (28')

W krgu wpyww Haydna powstaa Symfonia C-dur Linzka" KV 425, ukoczona 3 XI 1783. Historia jej jest przykadem, jak szybko i z jak atwoci tworzy Mozart swoje dziea. Powracajc z krtkiego pobytu w Salzburgu do Wiednia, przyby kompozytor 30 X 1783 do Linzu, gdzie zatrzyma si nadzwyczaj gocinnie przyjmowany u swego dawnego przyjaciela i protektora, hr. Thuna. Za jego spraw mia Mozart da 4 listopada koncert kompozytorski, tzw. wwczas akademi. Poniewa nie mia z sob adnej ze swych symfonii, na eb na szyj." pisze nowe dzieo, ktre koczy w przeddzie koncertu. W ten sposb Symfonia C-dur, zwana od miejsca swego powstania Linzka" (Linzer Sinjonie), jest swojego rodzaju rekordem kompozytorskim. Symfonia Linzka" w konstrukcji i tematyce pokrewna jest symfoniom Haydna, na co m. in. wskazuje jej powolny wstp (Adagio), wiele zwrotw harmonicznych i rytmicznych oraz oglny nastrj. Ale niemao tu take indywidualnych, mozartowskich rysw w bogactwie piewnych melodii, instrumentacji, w zaskakujcych modulacjach i chromatyzmach. Dzieo, utrzymane w radonie uroczystym, nieco serenadowym charakterze, oscyluje midzy

beztrosk wesooci a patetycznym rozmarzeniem. Jego najpikniejsze partie to przetworzenia w czciach skrajnych (Allegro spiritoso i Presto) oraz cz powolna (Poco adagio), urocza Siciliana z wariacjami. Caoci dopenia wdziczny Menuet (III cz.). (26') Symfonia D-dur Praska" KV 504, ukoczona 6 XII 1786, wykonana zostaa po raz pierwszy w styczniu nastpnego roku w Pradze (std nazwa), gdzie wzbudzia wyjtkowy zachwyt. Od ukoczenia poprzedniej symfonii miny trzy lata. Narodzi si pokany szereg mistrzowskich dzie Mozarta, m. in. najwybitniejsze koncerty fortepianowe i opera Wesele Figara. Mozart by wwczas u szczytu rozwoju swej twrczoci. Jako symfonik sta si dziki nowej kompozycji od razu wielkoci. Ani formalnie, ani technicznie nie odbiega Symfonia D-dur od wzorw Haydna. Ju w duszym, wstpnym Adagio, a take w melodyce i rozwijaniu motyww widoczny jest 646 .<; Mozart

zwizek z symfonicznym stylem najstarszego z klasykw wiedeskich. Ale denie do uzyskania subiektywnego wyrazu, do oddania wasnych przey i wzrusze wycisno na kompozycji pitno dojrzaej cakowicie indywidualnoci artystycznej. W trzech czciach Symfonii D-dur bo dzieo wedug wzoru woskich symfonii XVIII w. nie posiada menueta odczuwa si staranie kompozytora o uzyskanie wsplnej jednolitoci wewntrznej; wszystkie trzy wahaj si midzy dur a moll, forte a piano, midzy jasnymi a ciemnymi barwami, nie ukazujc wyranie swego waciwego oblicza. W zdecydowanym Allegro (I cz.) sycha echa z Wesela Figara, a gwny temat jest zapowiedzi fugata z uwertury do Czarodziejskiego fletu. wietnie zorganizowana" zarwno w caoci, jak i w powizaniu poszczeglnych instrumentw orkiestra podkrela przejrzysty obraz utworu. Wiksz jeszcze klarownoci odznacza si Andante (II cz.). Delikatno muzycznego wyrazu nie przechodzi w zbytni mikko; kompozytor czasem tylko potrca bardziej melancholijne tony. Ostatnia cz (Presto), ruchliwa i ywa, unika zdecydowanie nadmiernej wesooci. To umiarkowanie odpowiada pewnej powcigliwoci poprzednich

czci, waciwej zreszt wielu dzieom Mozarta; pisa 0 niej znakomity historyk muzyki, Ambros, e nie jest nastpstwem niezdolnoci do wzlotu w wysze rejony, lecz dowodzi szlachetnego, penego umiaru wyrwnania wszystkich si, utrzymujcych si nawzajem w najpikniejszej rwnowadze". (27') Trzy ostatnie, wielkie symfonie Mozarta, powstae bezporednio po sobie w cigu trzech miesicy letnich 1788, tworz swego rodzaju wspaniay tryptyk muzyczny. Jego pierwszym ogniwem jest wiedeskoromantyczna" Symfonia Es-dur KV 543, drugim dramatyczna, w ciemnych barwach utrzymana Symfonia g-rnoll KV 550, fina za stanowi jasna i radosna Symfonia C-dur Jowiszowa" KV 551. Wszystkie trzy przedstawiaj najszczliwsze zespolenie inwencji i wiedzy, uczucia 1 smaku, doskonaoci i pikna decyduj o sawie Mozar-tasymfonika. Symfoni Es-dur KV 543, ukoczon 26 VI 1788, ktry z romantykw obdarzy nazw abdzi piew (Schwanengcsang). Trudno dociec, dlaczego nazwano tak dzieo, ktre jest przecie jakby pierwszym

ogniwem tryptyku i po ktrym powstao jeszcze szereg mniejszych i wikszych kompozycji Mozarta. Rwnie i nastrojowo obcy 'jest Symfonii Esdur smutek czy pesymizm; wrcz przeciwnie: od pierwszego do ostatniego taktu wszystko tchnie tu radoci ycia, pene jest energii i powabu. Po powolnym, uroczystym wstpie (Adagio) 647 Mozart rozpoczyna si I cz (Allegro), ktrej oba tematy odznaczaj si wielk piewnoci i pogod. W agodnych lukach melodycznych, wrd wdzicznych arabesek dwikowych i penych gracji rytmw rozwija si dalej utwr, zakoczony fanfarow kod. Sielankowe Andante (II cz.) opiera si na spokojnym, nieco uroczystym nawet (marszowy rytm) temacie. W rodkowym epizodzie utwr oywia si bardziej, pojawiaj si ciemniejsze barwy, ale potem powraca znowu spokj i rozmarzenie. Menuet (III cz.), tym razem nie galancki, dworski, lecz po haydnowsku rubaszny, wiejski, rozpoczyna si energicznie przy znakomitym wykorzystaniu niskich rejestrw skrzypiec. Trio z czarujcym solem klarnetowym (instrumentu tego uy Mozart tylko parokrotnie

w symfoniach) przywodzi na myl przepikn liryczn idyll. Fina (Allegro), lekki i artobliwy, peen jest niespodziewanych zwrotw harmonicznych i kontrastw, tak .czstych w symfoniach Haydna. Utwr ten, wymijajc szczliwie wszystkie rafy zamylenia, jakie mogyby popsu nastrj nadziei, zamyka Symjoni akcentami wiary, ktra nie zna przeszkd". (30') Symfonia g-moll KV 550 (25 VII 1788) posiada zupenie inny charakter ni ogromna wikszo dzie Mozarta. Tego rodzaju zapamitanie si w jednym, pospnym nastroju jest rzadkim zjawiskiem w jego muzyce. Rodzca si wraz z postpujcym naprzd rozwojem muzycznych rodkw wyrazu potrzeba silniejszego oddziaywania i bardziej intensywnych wrae nastrojowych przytumia na jaki czas odczuwanie tego specyficznego klimatu Symfonii gmoll. Co wspczesnym Mozarta wydawao si tragiczne, a nawet przejmujce groz", stao si dla nastpnych pokole jedynie tskn melancholi, przybran w rokokowe ksztaty. Schu-mann, nazywajc Symfoni g-moll zwiewn greck Gracj", wyrazi pogld romantyzmu, ktry ju mylnie interpretowa sztuk Mozarta. Dzi dziki gbszemu

poznaniu mozar-towskiej epoki i czsto jakby zawoalowanej, prawdziwej treci jej utworw rozumiemy lepiej wewntrzn wibracj tej zaiste romantycznej symfonii. W rny sposb podchodzono do Mozarta i jego dziea. Ukazywano go jako zawsze wesoego i beztroskiego przedstawiciela czasw galant", to znw popadano w drug skrajno, rysujc obraz Mozarta tragicznego, uginajcego si pod ciosami losu. Prawdziwy jednak Mozart to czowiek, ktry potrafi z dziecic icie bezporednioci cieszy si yciem, ale ktremu nieobce te/, byy zmagania z sob i walka z prze-ciwnociami, stajcymi na drodze jego osobistego i artystycznego ycia. Te zmagania i walka zdaj si by ukryte w 648 /; Mozart dwikach Symfonii g-moll. Kompozytor nie wypowiada jednake wyranie, bez osonek, swoich uczu sugeruje je tylko. Wszystkie 4 czci Symfonii gmoll odznaczaj si rwnym mistrzostwem konstrukcji i jednolitoci nastroju. piewnym, lecz niespokojnym tematem rozpoczyna si Allegro molto (I

cz.). Ten szloch spoza koronkowej chusteczki" potguje si w dalszym przebiegu do silnych, namitnych wybuchw, po czym napicie emocjonalne sabnie do niemiaej -skargi tematu pobocznego. W przetworzeniu nie wprowadza kompozytor nowych tematw, jak to czyni zwykle. Temat gwny i motyw tematu pobocznego staj si przedmiotem wyjtkowo miao przeprowadzonego konfliktu dramatycznego. Repryza zdaje si przynosi odprenie, ale pod gadk powierzchni dwikw dramat toczy si dalej. Melancholijne Andante (II cz.) utrzymuje poprzedni nastrj, w duo spokojniejszych jednak barwach, do czego przyczyniaj si dwa poboczne tematy, rozadowujce melancholi tematu gwnego. Menuet (III cz.) jest jednym z najbardziej dramatycznych utworw, jakie kiedykolwiek oparte zostay na podou owej dawnej, wytwornej formy tanecznej''. Tylko w triu odzywaj si kojco spokojne dwiki ludowej jakby piosnki. Nic te dziwnego, e szczeglnie ta cz razia uszy wspczesnych suchaczy, bya wedug nich odstpstwem od zasad dobrego smaku. Burzliwy fina (Allegro assai) mimo swego oywienia utrzymuje si w charakterze caego dziea, a miejscami (pocztek przetworzenia) potguje nawet

jego dramatyzm zwaszcza w nerwowych figurach pyncych z motyww gwnego tematu. (28') Koron twrczoci symfonicznej Mozarta stanowi Symfonia C-dur Jowiszowa" KV 551 (10 VIII 1788), ostatnia z wielkiej trjcy symfonicznej, a zarazem ostatnie Mozar-towskie dzieo tego gatunku. W Symfonii C-dur nie znajdujemy owego bogactwa uczuciowego wyrazu co w Symfonii g-moll ani melodycznego, romantycznego" wdziku Symfonii Es-dur, posiada ona moe najmniej indywidualne rysy w porwnaniu ze swymi poprzedniczkami, ale nie darmo przecie przylgna do niej nazwa Jowiszowa (Jupiter-Symphonie), uzasadniona w peni mskim, zdecydowanym od pierwszego do ostatniego taktu charakterem, jak istotnie olimpijsk wzniosoci oraz tym, e atwo, z jak Mozart rozwizuje tu wszystkie problemy harmonii, kontrapunktu, instrumentacji, absolutne mistrzostwo, z jakim wada dla celw wyrazu ca wiedz muzyczn swych czasw, wyrasta niemal ponad miar czowiecz" (O. Jahn). Wyjtkowo doskonae proporcje i znakomita architektura formalna Symfonii Jowiszowej" spra649

Mozart wiaj, e jest ona przykadem tego, co zwyko si okrela mianem klasyeznoci. Niezwyka przejrzysto i rwnowaga cechuje I cz (Allegro vivace), znajdujc wyraz od razu w gwnym, rozpoczynajcym utwr temacie pompatycznym nieco z pocztku, a subtelnie nastrojowym w dalszym przebiegu. Dwoisty w charakterze temat inauguruje II cz (Andante cantabile); piewne motywy tego tematu kocz si nieoczekiwanie ostrymi akordami. Pod gadk powierzchni muzyki kryj si powaniejsze myli i uczucia (niespodziewane akcenty, splatanie si motyww). Wdziczny Menuei (III cz.; Allegretto) poprzedza kulminacj dziea fina (Allegro molto), ktremu w pierwszym rzdzie zawdzicza Symfonia swoj saw i nazw. Nie odgrywa tu jak zwykle u Mozarta gwnej roli pynna i piewna melodyka, lecz wietna technika kontrapunktyczna i motywiczna. Nastpujce po sobie, zmieniajce si, przeciwstawiane i splatane myli tworz kunsztowny obraz muzyczny o prawdziwie jowiszowych" rysach. (28') UWERTURY

Uwertury do kilku z oper Mozarta zajy od dawna miejsce w repertuarze koncertw symfonicznych jako samodzielne, efektowne utwory orkiestrowe. Wymagajce idealnej precyzji technicznej i interpretacyjnej, mog uchodzi za sprawdzian artystycznego poziomu orkiestry i dyrygenta. Uwertura do opery Uprowadzenie z seraj u". Z kilkunastu oper Mozarta najwiksze znaczenie posiadaj: Wesele Figara, Don Juan i Czarodziejski flet. Z pozostaych du stosunkowo popularnoci cieszy si Uprowadzenie z seraju (1782). Nie jest to waciwie opera, lecz singspiel (rodzaj wodewilu niemieckiego), gdzie recytowane dialogi przeplatane s w bardziej nastrojowych fragmentach krtkimi ariami, duetami itd'. Treci Uprowadzenia s perypetie modej pary: szlachcic francuski, Belmont, odnajduje swoj narzeczon, Konstancj, uprowadzon przez korsarzy, w tureckim haremie, skd udaje mu si j uwolni. Bahy tekst i naiwn akcj ratuje pikna muzyka Mozarta, ktrej warto pozwala oceni do czsto wykonywana Uwertura. Ma ona form ustalonej przez Scarlattiego woskiej uwertury, gdzie cz powolna ujta jest w ramy czci szybkich (Allegro-Andante--Allegro), a

charakter jej okreli najlepiej sam Mozart w licie do swego ojca: Uwertura jest krtka, wprowadza na przemian forte i piano; przy forte wpada zawsze muzyka janczar650 1 Mozart ska; zdaje si, e nikt przy niej nie zanie, choby nawet spdzi bezsenn noc". Te sowa odnosz si jednak tylko do zewntrznych ogniw utworu, gdzie dla uzyskania orientalnego kolorytu uywa Mozart charakterystycznych instrumentw perkusyjnych: talerzy, trjkta i wielkiego bbna. rodkow cz stanowi liryczna romanca, oparta na melodii pierwszej arii Belmonta, ktr rozpoczyna si opera. (6') Uwertura do opery W esele Pigar a". Libretto Mozartowskiego Wesela Figara (1786) napisa wytrawny bre-cista Lorenzo da Ponte wedug komedii Piotra Beaumarchais, poety francuskiego, ktry odegra niema rol w ideowym przygotowaniu rewolucji francuskiej. Beaumarchais zna dobrze nie tylko ycie i niedole ludu, ale take sprawcw jego ndzy dwr krlewski i arystokracj. Std wanie w swoich sztukach podkrela zawsze kontrasty i sprzecznoci midzy

reprezentantami ludu a osobami ze sfer wyszych. Take opera Mozarta, cho oparta na zagodzonym" nieco tekcie Beau-marchais'owskiego Wesela Figara, pod pozorami pogody lekkoci kryje wiele elementw rewolucyjnych. Te powane, ostre akcenty znalazy wyrany oddwik w muzyce opery, a take w jej Uwerturze, rozwijajcej si w oszaamiajcym Presto, ktre wedug sw Mozarta nigdy nie moe by za szybkie". ywioowa, cztery do piciu minut trwajca kompozycja nie wykorzystuje adnych fragmentw opery jest samodzielnym utworem, ktry jednak kapitalnie wprowadza w nastrj i sens akcji scenicznej. Pod gadk powierzchni muzyki, w jej obsesyjnym pdzie, w nagych akcentach i dynamicznych wybuchach caej orkiestry wyczuwa si cigy niepokj, aluzje do zasadniczych konfliktw opery. (5') Uwertura do opery Don Jua n". Ustalio si przekonanie, e Don Juan (1787) jest powan, a nawet tragiczn oper z komicznymi wstawkami. wiadcz jednak przeciwko temu ju choby okrelenia obu autorw: librecista da Ponte nazwa swj tekst dramma giocoso (wesoa sztuka), Mozart za okreli dzieo mianem opera buffa (opera komiczna).

Oczywicie Mozart daleki by od napisania pytkiej muzyki. Czujc i rozumiejc ca demoniczno" postaci Don Juana i wnikajc w dramatyczny splot wypadkw, ktrych w by bohaterem, wybra drog poredni midzy grotesk a tragedi: skomponowa muzyk, w ktrej za koronkow jakby zason pogody przewijaj si powane'refleksje i myli. Uwertura wprowadza w ten wanie charakter opery. Formalnie przedstawia dzieo typ uwertury francuskiej: powoli szybko powoli. Pierwsze ogniwo (Andante) zaczyna si ciki651 Mozart mi, pospnymi akordami, ktre w akcji opery towarzysz pojawieniu si kamiennego posgu Komandora. Zasadnicza tonacja opery (d-moll) podtrzymuje grony nastrj niepokoju, jaki wywouj niepewne poruszenia orkiestry, urywane rytmy. miay zryw prowadzi wreszcie w jasnym D-dur do zasadniczej, rodkowej czci (Allegro molto). Mona j uzna za muzyczny portret Don Juana, a zarazem kwintesencj tragikomicznego dualizmu opery. Krzyuj si tu bowiem miae, mskie tematy z lirycznymi epizodami, wesoo z powag, demoniczno ze zmysowoci.

Wreszcie jednak sabnie rozmach i rozpd. Krtki, powolny epilog koczy Uwertur niepokojcym zboczeniem do matowo tu brzmicej tonacji C-dur. To wietne dzieo napisa Mozart podobno w cigu jednej nocy. (5') Uwertura do opery Czarodziejskifle t". Czarodziejski flet (1791), ostatnia opera Mozarta, zajmuje wrd jego dzie scenicznych specjalne miejsce. W przeciwiestwie do pozostaych oper, zblionych do form opery woskiej, ma ona raczej charakter dramatycznego misterium. Take libretto Czarodziejskiego fletu, zawie i symboliczne, zostao napisane w jzyku niemieckim a nie woskim, jak w innych operach Mozarta. Odrbny charakter opery uwidacznia si i w mistrzowskiej Uwerturze. Trzy potne akordy caej orkiestry rozpoczynaj wstpne Adagio o pospnym kolorycie. Gwny temat (Allegro), wprowadzony przez II skrzypce, przejmuj w formie fugata dalsze grupy instrumentw smyczkowych. Po czwartym regularnym wejciu tematu gosy rozwijaj si ju dalej swobodnie. Silne crescendo zamyka I cz, ktra mimo do skomplikowanej budowy jest niezwykle przejrzysta. Nastpuje teraz krtkie Adagio, wypenione trzema trzykrotnie powtrzonymi akordami (nawizanie do symboliki opery,

gdzie liczba 3 odgrywa pewn rol) instrumentw dtych, po czym rozpoczyna si cz II, w ktrej znowu przetwarzany jest gwny temat, i tym razem w kunsztownym, aczkolwiek swobodniejszym opracowaniu kontrapunktycznym. Zanika jednak pierwotny, pogodny charakter przewaa tonacja molowa. Lecz stopniowo nastrj znw si rozjania, a zakoczenie nacechowane jest ju ywioow radoci. (6') DIYERTIMENTA, SERENADY, NOKTURNY Wiek XVIII to okres krystalizowania si nowoczesnych form, szczeglnie muzyki instrumentalnej, ktrej rne gatunki przenikaj si i zazbiaj, z wolna dopiero wyodrbniajc si, 652 Mozart nabierajc wasnych cech, zyskujc przewag i pierwszestwo. Rwnorzdne z symfoni znaczenie miay wtedy inne formy muzyki orkiestrowej, okrelane przewanie mianem serenad (rwnie divertimenta, cassationes, notturni), chocia nazwa ta nie oznaczaa waciwie pomijajc przypadkowe,

zewntrzne podobiestwa jakiego cile oznaczonego rodzaju. Serenady byy to pocztkowo utwory przeznaczone do wykonywania na wolnym powietrzu i std du rol odgryway w nich instrumenty dte, jako najsilniej i najpeniej brzmice. Z czasem, gdy serenady zaczy przenika do sali koncertowej, zyskay przewag instrumenty smyczkowe. W porwnaniu z symfoni odznaczay si serenady lejszym charakterem, wiksz swobod opracowania w zasadzie pojedyncz, kameraln" niejako obsad poszczeglnych gosw, co pocigao za sob solistyczne niejednokrotnie traktowanie instrumentw. W serenadach, podobnie jak w pokrewnych divertimentach czy w suitach, ilo czci nie bya cile okrelona i czsto dochodzia nawet do omiu, przy czym struktura caoci opieraa si przewanie na formach wyksztaconych w symfonii; ulegay one tylko pewnym modyfikacjom, polegajcym najczciej na uproszczeniu konstrukcji, innym uszeregowaniu lub powtrzeniu niektrych czci. O tym, jak wielkie znaczenie i wzicie posiaday serenady, divertimenta i cassationes w XVIII w., wiadczy fakt, e w. twrczoci Mozarta znajdujemy 31 pozycji tego rodzaju. Byy to

przewanie utwory okolicznociowe, pisane czsto na zamwienie, a powstae gwnie w czasie pobytu Mozarta w Salzburgu na stanowisku koncertmistrza arcybiskupiej kapeli nadwornej. Trzy diyertimenta: D - d u r KV 136, B - d u r KV 137, F - d u r KV 138. Z pocztkiem 1772 napisa Mozart zapewne na jak konkretn okazj te trzy utwory na kwartet smyczkowy. Nosz one nazw divertiment", ale maj form zblion raczej do trzyczciowej uwertury woskiej gdzie ze skrajnymi szybkimi ogniwami kontrastuje powolne ogniwo rodkowe ni do wieloczonowego krewniaka serenady. W kadym razie dotyczy to Divertimenta D-dur (Allegr:oAndante-Pr sto) i F-dur (AllegroAndante-Presto); Divertimento Bdur (Andan-te-Allegro di moltoAllegro assai) pokrewne jest natomiast uwerturze francuskiej (powoli szybko powoli). Jednake we wszystkich trzech utworach muzyka1 utrzymana jest w wczesnym prostym stylu woskim, chocia pewne elementy kon-trapunktycznej i tematycznej pracy wskazuj na wpyw Haydna. 653 Mozart

Jedno z najciekawszych, Divertimento C-dur KV 188 (1776) przeznaczone byo zapewne na jakie uroczyste dworskie okazje. Dla osobliwego skadu instrumentw, obejmujcego 5 trbek, 2 flety i 4 koty, nazwano je Divertimen-tem trbkowym. Jak we wszystkich tego rodzaju utworach Mozarta, take i tu podziwu godna jest zwarto formalna (Andante, Allegro, Menuetto, Andante, Menuetto, Gavotte), lekka melodyka i wietne wykorzystanie instrumentw dtych. Z roku 1774 pochodzi szeroko rozbudowana Serenada D-dur KV 203, skadajca si a z 9 czci: Andante mae-stoso; Allegro assai; Andante; Menuetto; Allegro; Menuetto; Andante; Menuetto; Prestissimo. Orkiestra jest stosunkowo dua obejmuje 2 oboje (2 flety), fagot, 2 rogi, 2 trbki i zesp smyczkowy. Dzieo to naley do najciekawszych serenad Mozarta: poszczeglne czci efektownie kontrastuj ze sob charakterem i obsad instrumentaln, przy czym zwraca uwag wirtuozowskie, solowe wykorzystywanie skrzypiec i oboju. (38') W Salzburgu przyjani si Mozart szczeglnie z rodzin tamtejszego burmistrza, Zygmunta Haffnera, ktrego nazwisko uwieczni w

tytule znanej Serenady Haffnerowskiej D-dur KV 250. To 8-czciowe dzieo, nie ustpujce najlepszym symfoniom Mozarta, skomponowane zostaio z okazji zalubin crki burmistrza, Elbiety. W wigili lubu, letnim wieczorem (21 VII 1776), wykonali salzburscy muzycy Serenad D-dur po raz pierwszy. Zapewne sam Mozart chwyci za skrzypce, by zagra modej parze solowe partie w rozmarzonym Andante (II cz.), w galanckim" triu Menueta (III cz.), utrzymanego w ciemnych barwach, czy w penym temperamentu Rondzie (IV cz.). Koncertuj zreszt nie tylko skrzypce, ale i inne instrumenty z duej obsady, ktra skada si oprcz smyczkw z 2 obojw lub fletw, 2 fagotw, 2 rogw i 2 trbek. (25') Trzyczciowe {Andante Allegretto grazioso Menuet) Notturno D-dur KV 286 napisa Mozart prawdopodobnie z okazji Nowego Roku 1777 na cztery orkiestry, z ktrych kada skada si ze smyczkw i 2 rogw. Z wyjtkiem tria w Menuecie wyzyskuje Mozart te orkiestry dla uzyskania potrjnego efektu echa: z melodii zagranej przez pierwsz orkiestr nastpne powtarzaj kolejno o poow krtsze odcinki, co sprawia wraenie jak gdyby melodia ta prze-brzmiewala z wolna gdzie w oddali. Nie chodzi

tu jednak tylko o wdziczn, znan ju zreszt wczeniej manier muzyczn. 654 ; Mozart Owe efekty echa wtopione s organicznie w konstrukcj uroczego dzieka, a tematy przy umiarkowanym tempie wszystkich czci s czsto tak pomylane, e partie echowe stanowi ich istotny element. Hermann Abert zwraca te uwag na momenty brzmieniowe, jakie niekiedy tu powstaj; np. w Menuecie, gdzie gsto zazbiajcy si fanfarowy motyw rogw zlewa si w fal dwikw, atakujcych ucho suchacza ze wszystkich stron". Divertimento D-dur KV 334 powstao latem 1779 w Salzburgu. Obsada jego jest niewielka: do kwartetu smyczkowego doda Mozart tylko dwa rogi, czsto zreszt wykorzystywane w muzyce plenerowej. Na uwag zasuguje natomiast wirtuozowskie niemal potraktowanie partii .1 skrzypiec. Czci Skrajne dziea Allegro (I cz.) i Rondo (Allegro; VI cz.) maj lekki i pogodny, typowo serenadowy charakter, lecz w rodkowych ogniwach cyklu dochodzi jak czsto u Mozarta do gosu czynnik bardziej osobistej, emocjonalnej

wypowiedzi. Szczeglnie ostro zaznacza si to w wariacjach II czci (Andante), utrzymanych w pospnym d-moll, tonacji opery Don Juan. Pene rezygnacji tony tej aobnej niemal muzyki przenikaj rwnie do dwch molowych triw drugiego Menueta (V cz.), zadumanego Adagia (IV cz.), a nawet uroczego w swej rokokowej gracji pierwszego Menueta (III cz.), ktry naley rwnie w rnych transkrypcjach do najpopularniejszych utworw Mozarta. (43') Same instrumenty dte s wykonawcami trzech serenad: Bdur KV 361, Es-dur KV 375, cmoll KV 388. Moe najbardziej charakterystyczna z tej trjki i dlatego wykonywana czasem przez nasze zespoy jest Serenada na instrumenty dte B-dur, napisana w 1780 dla kapeli monachijskiej. 7-czciowy utwr rozpoczyna si haydnowskim, uroczystym wstpem (Largo), jaki rzadko spotyka si w orkiestrowych kompozycjach Mozarta. Energiczny temat nastpujcego bezporednio Allegra wykorzystany jest w rnorodnych kombinacjach. Koron caoci stanowi III cz. (Adagio), oparta na rytmicznym semkowym temacie, ktry przewija si ustawicznie jako fundament basowy. Ponad nim pynie powierzana rnym solowym gosom melodia o

wyjtkowej piknoci. Powaniejsze myli przynosi pierwsze trio Menueta (IV cz.), kontemplacyjne i nieco pospne. Romantyczne jakby rysy posiada V i VI cz: jedna przez ciekawe poczenie subtelnej Romancy z kaprynym molowym Allegretto, ktre wykorzystuje humorystyczne moliwoci fagotw, druga za (Tema con variazioni) szczeglnie w dramatycznej waria655 Mozart cji 4. i w tajemniczym nastroju 5. Ostatnie Rondo to znowu prawdziwy" Mozart. Poszczeglne gosy prowadzone s tak samodzielnie, e czsto trudno rozrni instrumenty gwne od towarzyszcych. W sumie gra ich trzynacie: 2 oboje, 2 roki angielskie, 2 klarnety, 4 rogi, 2 fagoty i kontrafagot, a brzmieniowe kombinacje, jakie uzyskuje kompozytor, zastanawiaj swoj nowoczesnoci i miaoci. (35') Jednym z najbardziej uroczych utworw Mozarta jest skomponowana w 1787 Eine kleine Nachtmusik KV 525 (a wic waciwie may nokturn"). Ten przeliczny klejnot sztuki Mozarta jest klasycznym przykadem rokokowej muzyki rozrywkowej w

najlepszym stylu. Jego 4 czci odznaczaj si powabem i wdzikiem, ktrego nie przesaniaj adne smutne myli czy powaniejsze refleksje. W kadym takcie tej beztroskiej muzyki rozpoznajemy dojrzae mistrzostwo kompozytora, lecz adna nuta nie zdradza cierpicego i walczcego z przeciwnociami czowieka, jakim by Mozart w ostatnich latach swego ycia. Eine kleine Nachtmusik jest kompozycj wyjtkowo prost i przejrzyst, napisan waciwie tylko na kwartet smyczkowy, ale wykonywan z zasady przez orkiestr smyczkow. I cz (Allegro) rozpoczynaj skrzypce fanfarowymi odywkami, po ktrych utwr rozwija si dalej z werw i yciem. Sielankowa Romanca (II cz., Andante) brzmi jak liryczna pie miosna. Zdecydowany, jdrny Menuet (III cz., Allegretto) ma bardziej ludowy, lendlerowy, ni dworskodystyngowany charakter. Finaowe Rondo (IV cz., Allegro) przywraca pocztkowy, swobodny nastrj, przelotnie tylko zmcony bardziej dramatycznym epizodem. (15') KONCERTY FORTEPIANOWE Mozart napisa ogem 25 koncertw fortepianowych. Wywary one duy wpyw na dalszy rozwj tej formy. Pierwsze

koncerty fortepianowe powstay stosunkowo pno jak na Mozarta bo w 17. roku jego ycia, lecz mimo to byy jeszcze mao samodzielne. Wkrtce jednak wyksztaca si coraz wyraniej wasny styl kompozytora, nacechowany przede wszystkim lekkoci, finezj i piewnoci. Namitno, bl i smutek, wybuchy radoci i szczcia caa tre emocjonalna, ktr jego nastpcy oddawali przy pomocy zrnicowanej rytmiki, dynamicznego cieniowania czy odpowiedniej faktury, koncentruje si u Mozarta w potoczystej i piewnej melodii. Mozart nauczy fortepian mwi" tak w pynnej kan656 Mozart tylenie, jak i w efektownych pasaach czy innych figuracjach. Jego koncerty stanowi po dzi dzie kamie probierczy dla sztuki melodyjnego wykonania pianistycznego. Przy tym jednak akompaniament orkiestry spenia niemal rwnorzdn rol z instrumentem solowym. Zespolenie tych dwch organizmw dwikowych jest gwn zasug Mozarta dla rozwoju formy koncertu fortepianowego.

Koncerty fortepianowe Mozarta zawdziczaj przewanie swe powstanie rnym okazjom tym tumaczy si ich pewna nierwno stylistyczna. W zalenoci od smaku i przygotowania spodziewanych suchaczy, a czasem i wykonawcy, elastyczny talent Mozarta przydawa jednym koncertom wicej temperamentu i bogactwa rytmicznego, innym za wicej wdziku i uczucia. Mona zaryzykowa twierdzenie, e Mozart wiadomie i konsekwentnie dy do powizania rozrywkowego, lekkiego charakteru muzyki stylu galant ze swoim subiektywnym odczuwaniem. W ten sposb koncerty jego staj si wzorem sztuki, w ktrej twrca i publiczno posiadali rwny udzia i w ktrej obok znakomitych zreszt koncesji na rzecz przyzwyczaje i smaku wczesnych suchaczy znajdujemy dowody indywidualnego przeycia artystycznego, a obok beztroskich igraszek dwikowych gbokie, nieraz dramatyczne myli i akcenty. Czasem te, czasem owe pierwiastki zyskuj przewag, lecz mona wyranie zauway, e kompozytor coraz bardziej rezygnuje z dogadzania gustom publicznoci, stara si pozby spucizny przeszoci, uwolni od balastu tradycyjnych rodkw, znale sposb i

moliwoci wypowiedzi wasnych przey, nastrojw i myli. Oba molowe (d, c) koncerty fortepianowe Mozarta posuwaj si w tym kierunku najdalej. Byy oczywicie obcymi gomi" w wiedeskich salonach okresu rokoka. Nawiza w nich Mozart do stylu Filipa Emanuela Bacha, ktry w swych molowych koncertach uderza w podobnie subiektywny, czsto namitny ton; poza tym koncerty molowe naleay w tym czasie do rzadkoci. Oczywicie u Mozarta intensywno wyrazu jest jeszcze stonowana, nie posiada tego napicia emocjonalnego, ktre cechuje pniejsze koncerty Beethovena, a nastpnie romantykw. Lecz na swoj epok i takie przejawy twrczego przeywania muzyki byy czym nowym, zaskakujcym. Dlatego wanie Beethoven, dla ktrego sztuka stylu galant bya obca, szczeglnie lubi koncerty dmoll i c-moll Mozarta i napisa do nich kadencje, dlatego byy one najczciej grywane i cenione w czasach romantyzmu, dlatego s i nam najblisze. A moe byy do niedawna? Ostatnio bowiem coraz czciej wykonywane s i z aplauzem przyjmowane niejako na nowo odkrywane te bardziej bezosobowe", roko-42 Przewodnik koncertowy (557

Mozart kowe koncerty, o ktrych powiedzia sam Mozart, e s bardzo byskotliwe, przyjemne dla ucha, naturalnie nie popadajc w bana, tu i tam mog sprawi satysfakcj znawcom, jednake i laicy musz by zadowoleni, nie wiedzc nawet dlaczego". Do niedawna niesusznie pomijany przez wykonawcw Koncert C-dur KV 415, napisany zim 1782/83, naley do owych bardzo byskotliwych" koncertw Mozarta. Elementy popisowe wyznaczaj zwaszcza profil I czci z jej migotliwymi pasaami, w ktrej przetworzeniu molowe zakoczenie mci przelotnie pogodny nastrj. Caa jednak muzyczna dykcja tego Allegra ma przy tym wszystkim owe olimpijskie rysy, waciwe Mozartowskim kompozycjom utrzymanym w tonacji C-dur, a nabierajce szczeglnej wyrazistoci w Symfonii Jowiszowej". O ile utrzymane w trzyczciowej formie pieni (ABA + koda) Andante (II cz.) jest utworem raczej bahym, to tym bardziej interesujco przedstawia si III cz (Allegro), jeden z najbardziej oryginalnych finaw w koncertach fortepianowych Mozarta. W tym penym polotu, kaprynie uformowanym rondzie

szczegln uwag zwraca dwukrotne przerwanie szybko w takcie na l rozwijajcego si toku muzyki elegijnym Adagiem w takcie na f. (25') Koncert Es-dur KV 449, ukoczony 9 II 1784, otwiera seri dwunastu wielkich koncertw fortepianowych" Mozarta, powstaych w latach 178488 w Wiedniu. Koncert Es-dur to w tym szeregu jak mwi sam Mozart koncert szczeglnego rodzaju, napisany na ma raczej ni du orkiestr", ktry mona wykonywa rwnie bez instrumentw dtych a uattro", a zatem w kameralnej obsadzie dwojga skrzypiec, altwki i wiolonczeli. Dzieo odznacza si rzeczywicie kameraln, przejrzyst faktur i std nazywane bywa koncertem kameralnym". W penej wigoru I czci (Allegro vivace) szczeglnie pikny jest drugi temat, prowadzony w mikkich tercjach i sekstach; troskliwie wypracowane przetworzenie przynosi dramatyczny dialog midzy fortepianem i orkiestr, w ktrym dominuje trylowy motyw pierwszego tematu. rodkowa cz to wdziczne Andantino z kontrastowym molowym epizodem. Finaowe rondo (Allegro ma non troppo) ma charakter szybkiego marsza. (20')

Koncert D-dur KV 451 z 1784 naley do najokazal-1 szych, symfonicznych" koncertw fortepianowych Mozarta. 1 Dua orkiestra z fletami, obojami, fagotami, rogami, trbkami 658 . . Mo2arJ i kotami jest niemal rwnouprawnionym partnerem fortepianu, zwaszcza w uroczystej czci I (Allegro). Instrumenty dte drewniane, ktre szczeglnie wiele maj tu do powiedzenia, dialoguj te chtnie z fortepianem w lirycznym Andante (II cz.). Do fortepianu naley natomiast przede wszystkim ywe Rondo (III cz.) z wdzicznym tanecznym tematem. (24') Koncert G-dur KV 453 reprezentuje intymny bardziej ni wirtuozowski typ koncertu, zapewne dlatego, e zosta napisany (kwiecie 1784) dla pianistki-amatorki, uczennicy Mozarta, Barbary Ployer. To take stao si chyba przyczyn przerzucenia znacznie wikszego ni zazwyczaj u Mozarta ciaru akcji muzycznej na orkiestr. Wyjtkowo intensywnie traktowane s zwaszcza instrumenty dte drewniane, ktre

kompozytor wykorzystuje indywidualnie, przeciwstawia smyczkom, czy z nimi lub z fortepianem. Utrzymana zasadniczo w nastroju powcigliwej, mskiej wesooci", obfituje cao w miejsca urzekajce pomysowoci i poezj. W I czci (Allegro) mona wskaza choby subtelne preludium" orkiestry, partie, gdzie instrumenty dte prowadz wspart na akordach smyczkw i oplatan figurami fortepianu melodi, czy drugi, nierealny" w swym modulacyjnym przebiegu czon przetworzenia, gdzie niemal zacieraj si kontury obu gwnych tematw: marszowego i elegijnego. rodkowe, trzyczciowe Andante utrzymane jest w charakterze lirycznej romancy, nie pozbawionej powanych i namitnych rysw. Podobnie jak w I czci, tak i tu kadencja przypomina w skrcie waniejsze myli utworu. Fina skada si z dwch ogniw: piciu wariacji (Allegretto) i opartego na tym samym temacie, ywioowego Presta, ktre koczy si nieoczekiwanie w dyskretnym piano. (30') Ostatnim z szeciu koncertw fortepianowych napisanych przez Mozarta w 1784 jest Koncert F-dur KV 459, wyrniajcy si silnym wyeksponowaniem elementu rytmicznego i energicznym

przebiegiem, zwaszcza w I czci (Allegro). Rozpoczyna j marszowy temat, co w poczeniu z wymienionymi ju cechami kwalifikuje dzieo do kategorii tzw. koncertw wojskowych, szczeglnie modnych po rewolucji francuskiej. Sam temat jest waciwie do pospolity, ale fantazja, z jak go Mozart przetwarza, kae o tym natychmiast zapomnie. Szczeglne efekty daje instrumentacja, wcigajca do bardzo czynnej akcji w pracy tematycznej instrumenty dte drewniane. Rwnie pomysowo ujte jest Andante (II cz.), a take wesoe Rondo-Finale, gdzie nie brak nawet fugata, fortepian za prowadzi kilkakrotnie interesujce dialogi z instrumentami dtymi. (24') 42* . 659 Mozart Koncert d-moll KV 466, ukoczony 10 II 1785, jest obok Koncertu c-moll najgbiej przeytym przez kompozytora dzieem tego gatunku. Utrzymany w tonacji opery Don Juan, zwraca uwag wsplnym z ni dramatycznym charakterem, ujawniajcym si w gwatownych synkopach, niespokojnych, urywanych rytmach, silnej stosunkowo chromatyce czy

nagych zmianach dynamicznych. Namitne i patetyczne tematy Koncertu d-moll posiadaj ju romantyczne rysy. Tu rozpoczyna si okres burzy i naporu" w muzyce, std ju niedaleko do tragicznego" Koncertu c-moll Beethovena. W historii muzyki instrumentalnej stanowi Koncert dmoll punkt zwrotny, od ktrego rozwijajce si dotd rwnolegle formy symfonii i koncertu zaczynaj si przenika. Koncert ten jest ju poniekd symfoni z wspgrajcym instrumentem solowym, a nie tylko byskotliwym wystpem fortepianu na tle akompaniamentu orkiestry, jak to dotd byo take i w twrczoci Mozarta. Pospny, demoniczny nastrj Don Juana spowija obie skrajne czci Koncertu d-moll. W Allegro (I cz.) pojawiaj si czsto dramatyczne dialogi midzy solist a orkiestr. Burzliwe Allegro assai (III cz.) daleko odbiega od gadkich rond z dotychczasowych koncertw Mozarta. Jedynie rodkowa cz, Romanza, jeden z najpikniejszych utworw komoozyto-ra, czaruje piewn, z gbi serca pync melodi. (32') Koncert C-dur KV 467 powsta w 1785 w Wiedniu i naley do najwikszych osigni Mozarta ze wzgldu na oryginaln i samodzieln technik pianistyczn.

O charakterze I czci (Allegro maestoso) decyduje jej gwny temat, wskazujcy na wyrany zwizek z ujciem ulubionych od czasu rewolucji francuskiej tzw. koncertw wojskowych. Podobne wojskowe" rysy posiada te myl poboczna, zbliona uderzajco w melodii do gwnego tematu Mozartowskiej Symfonii g-moll (KV 550). Szczeglnym piknem odznacza si rodkowe Andante (II cz.). W nadzwyczaj prostej partii fortepianu, rozwijajcej si na malowniczym tle orkiestry, dwiczy nuta szczerego uczucia; to jakby pena spokojnej zadumy pie o dawno przezwycionym blu". Ostatnia cz (Allegro vivace assai) jest jak najczciej u Mozarta rondem o lekkim, tanecznym charakterze. Muzyka skrzy si tu subtelnym, mozartowskim humorem, a najwdziczniejsze partie powierzone s dtym instrumentom drewnianym. (30') Rwnie z 1785 pochodzi Koncert Es-dur KV 482 ktry jednak rni si znacznie swoim charakterem od Koncertu d-moll. I cz (Allegro), gdzie element wyrazowy ogra660 Mozart

nicza si do szlachetnej melodii gwnego tematu, ma najbardziej obiektywny charakter. Mozart pozosta tu wierny ideaom dotychczasowej muzyki rozrywkowej, wymagajcej wprawdzie od kompozytora duej pomysowoci, ale odwracajcej si z niechci od jakichkolwiek subiektywnych myli. Rezultatem tego s owe ornamenty i figuracje, ktre wywouj zadowolenie suchacza, nie absorbujc powaniejszymi problemami. Ale w II czci wyamuje si Mozart z panujcej maniery. Przeprowadzenie cyklu wariacji w koncertujcym stylu byo wypadkiem prawie zupenie wtedy odosobnionym. Wanie w tym Andantino znajdujemy zawizki dialogowego przeciwstawiania orkiestry instrumentowi solowemu, ktre nabrao takiego znaczenia w ostatnich trzech koncertach fortepianowych Beethovena. U Mozarta nie zaostrza si ten dialog do tak silnych, konfliktw. Nie pozwala na to choby tylko dobr myli muzycznych, ktre postpuj jeszcze w tym samym kierunku, uzupeniaj si i rozszerzaj, nie doprowadzajc do silniejszych spi. Ostatnia cz w formie ronda (Allegro) naley do ulubionego w swoim czasie typu programowo zabarwionych utworw, tytuowanych La chasse (Polowanie), od ktrych roi si

zwaszcza w fortepianowej muzyce XVIII w. Std w nieustanny ruch, a zwaszcza czste odywki rogw, stosowane jako efekt ilustracyjny. Dowcipnie wpleciony powolny epizod (Andantino cantabile) sprawia zaskakujce wraenie i jest wyrazem zdrowego humoru, na ktrym nie zbywao te Mozartowi. (34') Koncert A-dur KV 488 powsta w 1786, podczas pracy kompozytora nad Weselem Figara; swoim pogodnym, beztroskim charakterem pokrewny jest muzyce tej opery. Uwydatniaj si w nim typowe cechy fortepianowego stylu Mozarta; jest chyba najpopularniejszym jego koncertem lekkim, finezyjnym, piewnym, o efektownych figuracjach i koronkowych ornamentach. I cz (Allegro) ma form dwu-tematowego allegra sonatowego, wzbogaconego jeszcze szeregiem innych, rwnie wdzicznych i piewnych melodii. Perliste kaskady dwikw fortepianu rozbyskuj coraz to nowymi barwami na dyskretnym tle akompaniamentu orkiestrowego. Cz II (Adagio), ujta w 3-czciow form pieni (ABA), jest melancholijn sicilian w rytmie na f . Cz III (Allegro assai) to pene temperamentu rondo, czce znakomicie

elementy wirtuozowskie z pynn i piewn kantylen melodii. (25') Koncert c-moll KV 491, ukoczony 24 III 1786, jest jeszcze bardziej dramatyczny ni Koncert d-moll. Dla pod661 Mozart krelenia tego nastroju stosuje Mozart najpeniejszy ze wszystkich swoich koncertw skad orkiestry (obsada instrumentw dtych). To, co nowego i oryginalnego mia do powiedzenia, prowadzio go do nowych i oryginalnych rodkw. Na Koncercie c-moll wycisny wyrane pitno smutne przeycia kompozytora z lat 178485. Podkrelana z ca ostroci molo-wo", miae synkopy, niespokojne, urywane motywy, bogata jak na Mozarta chromatyka i gwatowne kontrasty dynamiczne I czci (Allegro) nie pozostawiaj wtpliwoci co do uczu, ktre zrodziy to dzieo. Intymna i agodna melodyka rodkowego Larghetta, utrzymanego w charakterze romancy, w maym stopniu agodzi dramatyczny nastrj czci skrajnych. Fina (Allegretto) przynosi temat z wariacjami, najznakomitszymi, jakie napisa Mozart w koncertach. Sam temat

jest porywajc melodi, a wariacyjne przeksztacenia pogbiaj jeszcze tkwic w nim tre emocjonaln. (31') Na czstsze wykonywanie zasuguje w peni Koncert C - d u r KV 503 z 1786. Nazwany niegdy koncertem Jowiszowym" by szczeglnie ceniony za doskonao proporcji i rwnowag wewntrzn. Partia solowa ma tu wiksz ni zwykle samodzielno w stosunku do orkiestry i stawia wykonawcy due wymagania techniczne. Cao Allegro maestoso, Andante, Allegretto ttni yciem i temperamentem, usiana jest nagymi modulacjami, ale nie brak te bardziej lirycznych, powaniejszych epizodw, jak np. rodkowa cz finau, kontrastujca z jego w zasadzie pogodn atmosfer dwikow. (32') Koncert D-dur KV 537, skomponowany w lutym 1788, jest przedostatnim Mozartowskim dzieem tego gatunku. Utwr nazwano pniej Koncertem koronacyjnym, poniewa Mozart wykona go na akademii urzdzonej we Frankfurcie n. Meneni (15 X 1790), z okazji koronacji cesarza Leopolda II. Koncert D-dur niedawno jeszcze nalea do najczciej wykonywanych i najbardziej

znanych koncertw fortepianowych Mozarta, chocia nie przewysza pozostaych, a nawet ustpuje niektrym gbi ujcia. Jest za to moe najbardziej efektowny. Mozart pisa go z myl o szerszym i wybitnym audytorium, przed ktrym mia wystpi, i dlatego dzieo przedstawia raczej typ koncertu brawurowego, majcego olni suchaczy blaskiem efektw wirtuozowskich. Ten zamiar kompozytora widoczny jest szczeglnie w I czci (Allegro), ktrej tematy maj mao indywidualnych rysw, a gwny nacisk pooony jest na byskotliw figuracj. Podobny, lecz bardziej typowy dla Mozarta charakter ma ostatnie, szeroko rozbudowane rondo (Allegret662 Mozart to). Jednake geniusz Mozarta nie pozwala mu popada w jednostronno i monotoni: ze skrajnymi ogniwami kontrastuje subtelnym, uczuciowym nastrojem urocze Larghetto. (32') Do typu refleksyjnego", reprezentowanego wczeniej przez oba imolowe koncerty (d i c), powraca Mozart w Koncercie Bdur KV 595, ukoczonym 5 I 1791. Jest to ostatni z koncertw

fortepianowych kompozytora, ktry wykonujc go, wystpi te po raz ostatni na estradzie. Oglna atmosfera dziea jest intymna, poniekd ju romantyczna. Wirtuozowski popis usunity zostaje na dalszy plan, do gosu za dochodzi indywidualna bardziej wypowied, utrzymana w nastroju powagi i skupienia. Pocztek I czci (Allegro) nie zapowiada jeszcze charakteru Koncertu, bdcego jakby poegnalnym pozdrowieniem Mozarta, skierowanym do wiedeskich przyjaci, suchaczy jego pianistycznych wystpw. Ale ju wkrtce pojawiaj si molowe melodie i osobliwe epizody w wykonaniu instrumentw dtych drewnianych, ktre cakowicie zmieniaj pocztkowy pogodny, cho niekoniecznie radosny nastrj. II cz (Larghetto) jest melancholijn, zaduman elegi, zrodzon mona tu chyba zaryzykowa to stwierdzenie z przeczucia bliskiej mierci. Dopiero finaowe Allegro rozprasza smutny nastrj. Utrzymane w jasnych barwach, odznacza si wietnym opracowaniem harmonicznym, subtelnym brzmieniem i prawdziwie koncertowym stylem. Gwny temat tego ronda to prosta melodia ukoczonej niemal rwnoczenie Pieni wiosennej (Komm, lieber Mai) Mozarta. (31')

Koncert Es-dur na dwa fortepiany KV 365 napisany w 1779 prawdopodobnie z myl o wsplnych wystpach z siostr, Nannerl przypomina w zaoeniu i ujciu pniejszy, potrjny koncert fortepianowy (Fdur, KV 242). Kompozytor nie zamierza jak wida przeprowadza kontrapunktycznej niezalenoci obu instrumentw. O profilu dziea decyduje nieustanne, prawdziwe wspzawodniczenie (concertare wspzawodniczy) grajcych, ktrzy wykonuj swe partie to razem, to osobno, raz szybko po sobie, raz przerywajc sobie nawzajem, powtarzajc dokadnie melodi lub przeksztacajc j wariacyjnie. Orkiestra potraktowana jest z prostot i dyskretnie, przy czym szczegln uwag zwracaj wytrzymywane akordy instrumentw dtych, stanowice doskonae to dla figuracji fortepianw. 'W caoci (Allegro, Andante, Allegro) jest Koncert Esdur przejrzystym i wietnie brzmicym dzieem o wesoym i swobodnym nastroju, ktry szczeglnie przejawia si w ostatniej czci. (24') 663 Mozart

Koncert na 3 fortepiany F-dur KV 242 skomponowa Mozart w 1776 dla hr. Antonii Lodron i jej dwch crek (std spotykana czasem nazwa Lodnm-Konzurt). Ale majc moe na uwadze szersze moliwoci wykonawcze zaaranowa te dzieo na 2 fortepiany. Nie zmienio to zreszt zbytnio charakteru caoci, gdy partia trzeciego fortepianu ogranicza si na og do wypeniania harmonii i echowych odywek. Wykonuje si wic nieraz z rwnym powodzeniem i t zredukowan wersj. We wzajemnym stosunku instrumentw solowych i orkiestry nawizuje Koncert F-dur (Allegro Adagio Rondeau. Tempo di Menuetto) do dawnej formy conoerto grosso. Kompozytora wicej zajmuj tu efekty brzmieniowe ni praca tematyczna, w ktrej znowu wikszy ni orkiestra udzia maj fortepiany. Ich rozpisane przez Mozarta kadencje nie ograniczaj si do samych figuracji, lecz wykorzystuj w fantazjowy sposb tematy danej czci. Sama muzyka utrzymana jest w przyjemnym, acz nieco konwencjonalnym tonie; pisana bya wyranie pod gust wczesnej arystokracji. Niemniej samego 20-letniego wtedy kompozytora cieszyo jak wynika z jego listw to dzieko, w ktrego wykonaniach bra te nieraz udzia. (22')

KONCERTY SKRZYPCOWE Pod kierunkiem swego ojca, Leopolda, wytrawnego pedagoga i autora znakomitej szkoy gry na skrzypcach, przeszed W. A. Mozart gruntowne studia wiolinistyczne, ktre umoliwiy kilkunastoletniemu modziecowi otrzymanie odpowiedzialnego stanowiska koncertmistrza nadwornej orkiestry w Salzburgu. Z tego wanie czasu, cilej z 1775, pochodzi 5 koncertw skrzypcowych Mozarta, do ktrych doczyy si pniej jeszcze 2 dziea tego gatunku. Odtd (1777) nie zdj Mozart zawieszonych jak pisa w jednym z listw na koku skrzypiec" i nie napisa ju adnego dziea na ten instrument. Tym tumaczy si fakt, e koncerty skrzypcowe nie nale do najgbszych dzie Mozarta, ktry nie osign w nich tej samodzielnoci stylistycznej co w pniejszych koncertach fortepianowych. Lecz mimo niewtpliwych i silnych wpyww woskiej i francuskiej szkoy wiolinistycznej posiadaj one prawdziwie mozartowskie oblicze; pene gracji i humoru, lekkoci i piewnoci, s wykadnikiem stylu galant, piknym przykadem pnorokokowej muzyki rozrywkowej.

Stosunkowo niedawno, bo w 1933, wydany zosta z kadencjami Hindemitha nie znany dotd Koncert D-dur, na664 ' Mozart zwany Adelaide-Konzert. Dzieo to mia skomponowa 10-let-ni Mozart w Wersalu dla jednej z crek Ludwika XIV, Adelajdy. Autentyczno utworu bya wielokrotnie podwaana, dopiero jednak w 1978 francuski skrzypek Marius Casadesus przyzna, i on jest autorem tego dziea. Tak wic nadal pierwszym koncertem skrzypcowym Mozarta jest Koncert B-dur KV 207 (18'), ktry jednak wraz z nastpnym D-dur KV 211 (25'), jest wykonywany bardzo rzadko. Czciej spotka si mona z wdzicznym, trzecim Koncertem G - d u r KV 216. Tu szczeglnie wiele do powiedzenia ma orkiestra, nie tylko w tutti, ale i w partiach solowego instrumentu. Np. w I czci (Allegro) drugim, piewnym tematem dziel si skrzypce z orkiestr. W sumie jednak okazae i byskotliwe Allegro jest najmniej ciekaw czci. piewne, delikatne Adagio (II cz.) ju bardziej zwraca uwag piknym brzmieniem, dyskretn emocj, szerokim i agodnym tematem gwnym. Ale najbardziej interesujce jest

swawolne rondo finaowe (Allegro), utkane z kontrastujcych w charakterze i nastroju melodii, gdzie m. in. obok zdobnego, usianego trylami, ale sztywnego fragmentu rokokowego (gitarowe pizzi-cato -skrzypiec) pojawia si ywioowy epizod o cakiem ludowym charakterze. (27') Czwarty z kolei Koncert D-dur KV 218 naley do najczciej wykonywanych. Lubi go wirtuozi, bo jest efektowny, a technicznie niezbyt skomplikowany. Suchaczom niezmiennie podobaj si migotliwe figuracje ywej I czci (Allegro), marzycielskie Andante cantabile (II cz.) z arcymelodyjnym tematem gwnym oraz filuterne Rondo (III cz.) z zabawnymi echowymi" odywkami orkiestry i wdziczn melodi ludow, ktr przynosi jeden z epizodw, podczas gdy inny opiera si na dowcipnie przetworzonym temacie czci rodkowej. (25') Rwnie popularny jest Koncert Adur KV 219, ktry istotnie nie ustpuje w niczym swemu poprzednikowi. ywe, perliste Allegro aperto (I cz.) i jdrny, przypominajcy Haydna Menuet (III cz.) z energicznym alla turca stanowi ramy dla nastrojowego Adagia (II cz.), w ktrym brzmi tony tak typowo mozartowskiego,

lekko melancholijnego liryzmu. (30') W to, czy szsty Koncert Es-dur KV 268 jest w rzeczywistoci dzieem Mozarta, wtpi wielu biografw i znawcw jego muzyki, ktrzy jednak nie wydali jeszcze ostatecznego wyroku. Niejasne ojcostwo" Koncertu Es-dur sprawia, e jest on stosunkowo rzadko wykonywany. Pod wzgldem 665 Mo~art trudnoci technicznych przewysza pozostae koncerty skrzypcowe Mozarta, muzycznie jednak ustpuje niektrym z nich. Mimo to jego 3 czci (Allegro moderato, Un poco adagio i Rondo. Allegretto) zawieraj wiele ciekawych i piknych momentw, zdradzajcych rk dowiadczonego kompozytora. (18') Dopiero w 1907 wydano po raz pierwszy ostatni Koncert D-dur KV 271a, pochodzcy z 1777. Wydaje si jednak, e partia skrzypcowa zostaa w tym dziele przepracowana przez ktrego z pniejszych wykonawcw, na co wskazuje szereg utrudnie technicznych i obcych Mozartowi figur skrzypcowych. Rysem

charakterystycznym I czci (Allegro) jest cise zespolenie partii skrzypcowej i orkiestrowej, nie spotykane w innych koncertach. Najwicej inwencji wykazuje rodkowe Andante, ktre bywa porwnywane z analogiczn czci Beethovenowskiego Koncertu skrzypcowego (take w tonacji D-dur). Poetyczn atmosfer melodyjnego Andante podkrela wyjtkowo barwny koloryt brzmieniowy orkiestry. Szeroko rozbudowane Rondo (III cz.) przynosi szczeglnie wiele rnych w charakterze melodii. I ten Koncert maj w repertuarze tylko nieliczni skrzypkowie. (28') INNE DZIEA KONCERTOWE Rok Mozartowski" (1956) przypomnia m. in. szereg koncertowych dzie kompozytora, z ktrych kilka zadomowio si na naszych estradach. W pierwszym rzdzie jest to Symfonia koncertujca Es-dur (Sinjonie concertante) KV 364 na skrzypce i altwk, napisana w 1779. Zarwno w oglnej koncepcji, jak i w szczegach jest to klasyczne dzieo swego gatunku. Penobrzmicej, szeroko, symfonicznie zakrojonej caoci przydaj solowe instrumenty szczeglnego blasku, modulacyjne przejcia, najdrobniejsze figury i zwroty s finezyjnie wycyzelowane, problem

wirtuozowskiego duetu rozwizany jest jak najprociej, a przecie znakomicie. Oba instrumenty solowe graj przewanie na zmian, powtarzaj cae frazy lub dziel je midzy siebie; jeeli graj razem, to w tercjach lub sekstach, a rzadko tylko poruszaj si swobodnie w samodzielnych partiach. Trzy zrnicowane nastrojowo czci ywe, a przy tym piewne Allegro, zadumane Andante i wesoe, pene krotochwilnego humoru Presto skadaj si na wietne, ciekawe dzieo jeden z najlepszych niewtpliwie koncertw Mozarta. (28') 666 ' Mozart Pomijajc modzieczy Koncert podwjny na dwoje skrzypiec Cdur KV 190 z 1773 oraz skomponowany w 1778 w Paryu Koncert podwjny na flet i harf KV 299, rwnie w tonacji C-dur, reszt swoich dzie koncertowych powici Mozart instrumentom dtym. Jedn z najcenniejszych prac Mozarta z paryskiego okresu jest Symfonia koncertujca (Sinfonie concertante) E s - d u r KV Dodatek I, nr 9 na obj, klarnet, fagot i rg. Ze wszech miar interesujce dzieo napisane

zostao (kwiecie 1778) dla synnej orkiestry mannheimskiej i jej solistw, wystpujcych w Paryu w ramach tzw. Concerts spirituels". Symfonia, zwana trafnie koncertujcym kwartetem", skada si z 3 czci: Allegro, Adagio i Andantino con variazioni, roztaczajcych nie tylko wszystkie uroki Mozartowskiej melodyki, ale wykazujcych dojrzae mistrzostwo w ksztatowaniu formalnym i wietn znajomo dwikowych walorw i technicznych moliwoci kadego z czterech instrumentw solowych. Przewanie wystpuj one razem, czasem jednak dwa wysze (obj, klarnet) przeciwstawiane s niszym (fagot, rg), czasem za koncertuj razem zblione charakterem dwiku klarnet i fagot. Maa orkiestra towarzyszca traktowana jest z wielk prostot, by tym lepiej zaprezentowa si mogli solici. (25') Mozart wzbogaci literatur fletow kilkoma dzieami kameralnymi i 4 koncertami. Dwa pierwsze koncerty fletowe, najlepsze zreszt, G-dur KV 313 i D-dur KV 314, powstay w czasie pobytu kompozytora w Mannheimie (177778). Mozart podziwia tu wspania kapel nadworn, pierwsz orkiestr symfoniczn w dzisiejszym pojciu, przysuchiwa si grze

znakomitych solistw orkiestry, m. n. wietnemu flecicie, Janowi Wendlingowi. Moe dla tego wirtuoza napisa Mozart oba pierwsze koncerty na flet, zamwione przez bogatego kupca holenderskiego, Dechampa. S to zatem kompozycje okolicznociowe, ktre wprawdzie ustpuj moe jak stwierdza Abert, biograf Mozarta skrzypcowym koncertom pod wzgldem gbi i oryginalnoci zawartych myli, ale zarazem zaskakuj" nie tylko szeregiem wielce poetycznych i charakterystycznych rysw indywidualnych", lecz take subteln instrumentacj oraz zwartoci i przejrzystoci formy". Ta troskliwo opracowania jest podziwu godna nie dlatego, e chodzi o utwory pisane na zamwienie bo Mozart nie bagatelizowa adnej kompozycji lecz z uwagi na ciekawy fakt, i ulubiony instrument rokoka nie by kompozytorowi sympatyczny. Wanie w zwizku z koncertami na flet 667 Mozort pisa on w jednym z listw: Jak wiecie, wcieky jestem, gdy mam pisa na instrument, ktrego nie

znosz". (Koncert G-dur 24', Koncert D-dur 21') Czciej u nas grywany Koncert fletowy G-dur KV 313 mona by na podstawie jego pierwszego, zdecydowanego i rytmicznego tematu zaliczy do tzw. koncertw wojskowych, w caoci jednak I cz (Allegro maestoso) nie ima charakteru tego popularnego, zwaszcza z kocem XVIII w., typu koncertu. Ju bowiem dwa wdziczne tematy poboczne, wprowadzone w orkiestrowym wstpie, s bardzo melodyjne i gadkie". Rwnie w dalszym cigu rozwija -si utwr lekko, w dialogach midzy instrumentem solowym a orkiestr. Dialogi te dominuj take w powabnym Adagio (II cz.). Refren finaowego Ronda (Tempo di Minuetto) powtarza si trzy razy tylko wedug dawniejszej maniery woskiej w wykonaniu fletu i dwojga towarzyszcych skrzypiec. Dopiero w ostatnim powtrzeniu zabiera gos caa orkiestra. W delikatnej in-strumentacji pojawia si piewny temat poboczny. (26') Mozart by pierwszym kompozytorem, ktry w peni wykorzysta klarnet jako instrument solowy. Uczyni to w Kwintecie klarnetowym A-dur KV 581 (Stadler-Quintett) i w napisanym w 1791 (na krtko przed mierci) rwnie dla swego

przyjaciela, wietnego klarnecisty wiedeskiego, Stadlera, Koncercie klarnetowym A-dur KV 622, ktry jest jedn z najpikniejszych kompozycji koncertowych Mozarta. Chocia jak wskazuj pierwsze szkice Koncert pomylany by pocztkowo na nie uywany dzi, a bardzo wtedy popularny bassethorn (roek basetowy, altowa odmiana klarnetu), to jednak w dziele wykorzystane s wietnie moliwoci klarnetu. Partia jego wykazuje cakowit samodzielno i swobod tak w pynnej kantylenie, jak i w efektownych figurach technicznych. Ze znawstwem wydobywa Mozart i przeciwstawia kontrastujce barwy dwikowe rnych rejestrw instrumentu, a szczeglnie rejestru niskiego, ktrego dwiki stosuje bodaj jako pierwszy w charakterystycznych arpediowych figurach akompaniamentu. W podobnie mi-strzow.ski stposb pozwala rozwin solicie bogat skal nastrojowego wyrazu, do czego klarnet nadaje si najlepiej ze wszystkich instrumentw dtych. Nie bdzie przesad, jeeli si powie, e Koncert A-dur sta si fundamentem nowoczesnego, wirtuozowskiego traktowania klarnetu. Szeroko zakrojona I cz (Allegro) odznacza si du melodyjnoci i znakomitym opracowaniem formalnym. Partie piewne i fi-guracje ustpuj sobie

miejsca, a efektownych 668 , Mozart

nie

brak

te

dialogw midzy instrumentem solowym a orkiestr. rodkow cz stanowi rozpiewane, liryczne Adagio, unikajce ruchliwych figur klarnetowych. Techniczne moliwoci klarnetu wyzyskane s natomiast celowo w ywym Rondzie (Allegro), gdzie pojawiaj si take powaniejsze, subtelnie wypracowane epizody. (30') Swojego rodzaju ciekawostk jest Koncert na fagot B-dur KV 191, skomponowany przez Mozarta jeszcze w Salzburgu (1774) dla zapalonego fagocisty, barona Tadeusza Durnitza. Wdziczna w swej modzieczej wieoci i prostocie praca staa si jedn z fundamentalnych pozycji solowej literatury na fagot. Peen humoru Koncert wykorzystuje barytonowo-basowy charakter fagotu i daje due moliwoci popisowe we wszystkich rejestrach instrumentu. (15') Cztery koncerty na rg stanowi take podstaw repertuaru na ten instrument. Pierwszy Koncert Ddur, KV 412 pochodzi z 1782, nastpne dwa Es-dur: KV 417 i

KV 447 z 1783, ostatni za, rwnie Es-dur, KV 495 z 1786; wszystkie napisane zostay dla zaprzyjanionego waltornisty, Ignacego Leutgeba, ktry by niezmiennie celem dobrodusznych artw Mozarta. Take partytury koncertw wiadcz o tym: rkopis czwartego koncertu pisany jest na zmian czarnym, czerwonym, niebieskim i zielonym atramentem, rondo pierwszego nosi w gosie rogu oznaczenie Adagio, w orkiestrze za Allegro. Oczywicie, powstae w takim nastroju kompozycje pisane byy lekk rk", niemniej rk mistrza, ktry ze znawstwem wyzyskuje techniczne i brzmieniowe moliwoci rogu. A trzeba pamita, e w tym czasie nie istnia jeszcze mechanizm wentylowy i rg by instrumentem naturalnym", ograniczonym do szeregu tonw harmonicznych. Niewiele dlatego w koncertach Mozarta wirtuozerii, wyzyskana jest natomiast w peni piewno instrumentu i charakterystyczne efekty: sygnay myliwskie, echowe odywki, dugo wytrzymywane tony; podkrelaj one pierwotny, leny i myliwski charakter rogu. Akompaniament orkiestry jest zawsze bardzo prosty i dyskretny, niemniej pojawiaj si czasem ciekawsze rozwizania, urozmaicajce i oywiajce przebieg utworw. (Koncert D-dur 8'30", pozostae po 14')

MSZE Pokana jest lista kocielnych kompozycji Mozarta. Nie liczc kilkudziesiciu mniejszych utworw, obejmuje ona 8 litanii i nieszporw oraz 19 mszy. Po wikszej czci dziea te po669 Mo2art wstay we wczeniejszym okresie twrczoci kompozytora i pisane byy na zamwienie. Byy to czasy, kiedy opery, koncerty, symfonie caa niemal twrczo muzyczna powstawaa na potrzeby chwili, na zlecenia mionikw muzyki mniejszego lub wikszego formatu, prawdziwych mecenasw sztuki i snobujcych si laikw, na zamwienie przedsibiorcw i wykonawcw czy ivreszcie na wasny uytek. Dla zdobycia dowiadczenia, dla uzyskania nazwiska, a przede wszystkim po to, by zdoby rodki do ycia, gorliwie poszukiwali kompozytorzy staego protektora i przygodnych zleceniodawcw. Talent i postawa twrcy decydoway, czy w ramach narzucanych czsto z zewntrz wymaga i warunkw potrafi on zachowa wasn indywidualno,

czy potrafi wyj poza schemat i przecitno. W muzyce kocielnej bardziej ni w jakiejkolwiek innej dziedzinie swojej twrczoci zaleny by Mozart od czynnikw zewntrznych. Przepisy kocielne, panujcy gust, wasne upodobania hr. Colloredo nakaday wizy swobodzie jego inwencji. Ograniczony by czas trwania mszy; udzia solistw i partie kontrapunktyczne redukowano do minimum, dekoratyw-no i przepych rezultat wczesnego zewiecczenia muzyki kocielnej stawiano na pierwszym miejscu. Te wymogi nie pozostaway bez wpywu na warto muzyczn mszy Mozarta, ktre z kilkoma wyjtkami uzna mona za jego sabsze utwory. Nad wspczesnymi sobie, pokrewnymi mszami Hassego, Naumanna, Jzefa Michaa Haydnw gruj one jednak czsto wyraniejszymi rysami indywidualnymi. Msze Mozarta znamiionuje na og denie do uzyskania moliwie przyjemnego, gadkiego brzmienia; czsto prostot i wdzik tylko krok dzieli od pytkoci i powierzchownoci. Jednake subtelne wyczucie kompozytora, jego artystyczny umiar uchroniy go zarwno od tego niebezpieczestwa, jak i od przesadnej dekoratywnoci.

Bogactwem melodii, swobod w operowaniu gosami ludzkimi i instrumentalnymi, opanowaniem technicznych problemw legitymuj si rwnie msze innych wspczesnych mistrzw. Msze Mozarta przewyszaj je piknoci harmonii i przemawiajcym w licznych fragmentach uczuciem. Wychowany w wierze katolickiej, zyty od dziecistwa z obrzdami liturgicznymi, traktowa Mozart powanie swoje kompozycje kocielne. Minio e pisane na zamwienie, powstaway jego msze z przekonania, i std styl ich odbiega znacznie od stylu wielu wczesnych kompozycji tego rodzaju, ktre bardziej nadaway si do opery ni do wityni. Po zerwaniu krpujcych i upokarzajcych wizw, jakie czyy go z salz670 Mozart burskim dworem, nie skomponowa ju Mozart adnej mszy. Zbyt absorboway go ziemskie sprawy i wiecka twrczo, by mg znale czas i zapa do kompozycji kocielnych. Przy tym jak sam kiedy powiedzia wiara jego zatracia si vv yciu i wiecie", a zawsze miaa nieco teatralne,

charakterystyczne dla epoki zabarwienie. Dlatego te zwraca si do muzyki religijnej z estetycznych raczej wzgldw ni z wewntrznego przekonania; jednym z niewielu wyjtkw jest Requiem. Mis s a brevis C-dur KV 220 (ukoczona w styczniu 1775) to jedna z piciu mszy napisanych w owej byskawicznej" formie, jakiej da wtedy od Mozarta arcybiskup Col-loredo. Zakaz jego spowodowa, e w dziele nie ma prawie zupenie partii konrapunktycznych, nie ma nawet fug, koczcych tradycyjnie Gloria i Credo. Wszdzie zreszt wida trosk o przystpno, o przejrzysty ksztat formalny. W caoci przewaa bezporedni, czasem nawet wyranie wiecki, serenadowy" ton. Std zapewne i owe charakterystyczne figury skrzypcowe w szybkiej (Allegro) partii Sanctus, od ktrych dzieo nazwane zostao Spatzenmesse (Wrbla msza). Spokojna, swojska rzec mona atmosfera, ktra panuje oglnie, jedynie w Qui tollis i w Et incarnatus nabiera powaniejszych akcentw emocjonalnych. (22') Przedostatni msz okresu salzburskiego jest ukoczona 23 III 1779 Msza C-dur KV 317 Koronacyjna", noszca ten tytu dlatego, e napisana zostaa na

uroczysto koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej w odpustowej miejscowoci MariaPlain w pobliu Salzburga. Obok Requiem, motetu Exultate i krtkiego Ave verum jest to najczciej wykonywana kompozycja kocielna Mozarta. Reprezentuje ona w sposb typowy swj gatunek; jest zwarta formalnie, nie za duga, w miar powana, wietnie brzmica, interesujca w technicznych szczegach. Proste, hoimofoniczne traktowanie chru, chwytliwa tematyka, przejrzysto budowy przyczyniy si niewtpliwie do popularnoci tego dziea, ktrego fragmenty (np. Et incarnatus i Crucifixus) posiadaj wiele indywidualnego wyrazu. (27') Piszc od lata 1782 do maja 1783 Msz c-moll KV 427, wypenia Mozart lubowanie, e skomponuje msz, gdy Konstancja Weber zostanie jego on. Dziea jednak podobnie jak pniej Requiem nie doprowadzi do koca. Ukoczone zostay cakowicie: Kyrie, Gloria, Sanctus, Benedictus i pierwsze ogniwo w Credo. Uzupeniwszy prawdopodobnie dzieo :;,:.. 671 Mozart

fragmentami z innych swoich mszy, zaprezentowa je Mozart 25 VIII 1783 w Salzburgu podczas okolicznociowego pobytu w tym miecie. Pniej nie znalaz ju czasu czy ochoty na dokoczenie Mszy c-moll, natomiast wykorzysta niektre jej czci w realizowanej pospiesznie na zamwienie kantacie Davidde penitente (KV 469). Dzi wykonuje si Msz c-moll w pochodzcym z 1901 rdowym opracowaniu Aloisa Schmit-ta, ktry w miejsce brakujcych ogniw wprowadzi odpowiednio dobrane utwory Mozarta. W porwnaniu z innymi mszami Mozarta Msza c-moll wyrnia si monumentalnoci koncepcji (okrelana bywa Wielk"), co uwidacznia si choby w ujmowaniu poszczeglnych odcinkw tekstu w samodzielne utwory, ktrych na przykad Gloria posiada siedem (typ mszy kantatowej). Zewntrznym rozmiarom odpowiada szerokie rozpracowanie tematyczne (przewanie w cisej formie) i bogactwo uytych rodkw: wiele chralnych partii jest 5-, a nawet 8-gosowych, cztery gosy solowe (sopran, mezzosopran, tenor, baryton) wykorzystywane s w bardzo rny sposb, orkiestrze przyznaje Mozart znaczn samodzielno, a poszczeglnym instrumentom zwaszcza dtym

(np. puzony w Kyrie i Sanctus) powierza ciekawe efekty. Stylistycznie nie jest Msza c-moll dzieem jednolitym. Solowe numery, ktre napisane zostay przez Mozarta dla zaspokojenia artystycznych ambicji ony, Konstancji (ona te wykonaa je w Salzburgu), a wic solo w Christe elejson czy utrzymane w boonarodzeniowym nastroju, ariowd ozdobne Laudamus Te, jak rwnie zespoowe Domine i Quoniam przyczyniaj si niewtpliwie do urozmaicenia caoci. Ich wirtuozowska brawura wokalna dopuszczalna zreszt w wczesnej muzyce kocielnej kontrastuje jedhak zaskakujco z potnymi, utrzymanymi w duchu Haendla i J. S. Bacha chrami. Na tych ostatnich spoczywa punkt cikoci Mszy c-moll. Monumentalny 8-gosowy podwjny chr Qui tollis, Kyrie, wielkie 4- i 8-gosowe fugi Cum Sancto Spiritu i Hosanna to utwory, dziki ktrym dzieo wytrzymao prb czasu i staje godnie obok Requiem. (75') Requiem d-moll KV 626. Wikszo dzie Mozarta nie posiada zbyt ciekawych metryk pochodzenia. Na dworze salzburskim, jako nadworny kompozytor cesarski w Wiedniu, midzy ustawicznymi podrami koncertowymi, w cigej trosce o

zdobycie materialnych rodkw do ycia, komponowa Mozart swoje dziea przewanie na zamwienie lub z rnyl o wasnych wystpach. W zadziwiajco krtkim czasie, bez adnej historii" powstaway dziea doskonae formalnie, pe672 Mozart ne niezrwnanej inwencji melodycznej, zrnicowane nastrojowo, ale rzadko zwizane z aktualnymi przeyciami kompozytora. Tym bardziej wyjtkowa i ciekawa jest historia ostatniego arcydziea Mozartowskiego. Aureola romantycznej tajemniczoci otoczya okolicznoci powstania Requiem trudno dzi oddzieli cakowicie prawd od legendy. Jednake poznanie choby tylko najbardziej pewnych szczegw wydaje si poyteczne dla lepszego zrozumienia i zblienia do tej najpikniejszej pieni aobnej", do wprowadzenia w jej atmosfer. Latem 1791, w czasie pracy nad partytur Czarodziejskiego jletu, otrzyma Mozart nieoczekiwane i niezwyke zlecenie. Tajemniczy posaniec wrczy mu anonimowy list. Nieznany autor pisma zapytywa, czy Mozart podjby si skomponowania mszy aobnej,

w jakim czasie i za jakim wynagrodzeniem. Mozart przyj zagadkowe zamwienie, nie podajc dokadnego terminu ukoczenia pracy. Posaniec wypaci z gry dane honorarium i pozostawi kompozytorowi zupen swobod co do koncepcji dziea. Nadmieni przy tym, e dowiadywanie si, kim jest zamawiajcy, byoby daremnym trudem. Nie od razu przystpi Mozart do pracy nad Requiem. Dopiero po ukoczeniu Czarodziejskiego fletu zaj si now kompozycj, ktra przycigaa go z przemon si i ktrej powica teraz cay czas i wszystkie bardzo ju nadwtlone siy; dla jego przeczulonej chorob wyobrani tajemniczy Ust by gosem zwiastujcym blisk mier: Czuj szum w gowie i siy zawodz. Posta owego nieznajomego stoi mi cigle przed oczami i da ode mnie pracy. Pisz dalej, poniewa komponowanie mniej mnie mczy ni wypoczynek. Z tego, co powinienem zrobi, widz, e wybia godzina. Wkrtce wydam ostatnie tchnienie. Jestem u koca, nim zdyem wykorzysta mj talent. ale nie mona zmieni swego przeznaczenia. Nikt nie jest panem swoich dni. Ukocz jednak moj smutn pie, nie mog pozostawi jej nie skoczonej."

Nie dane byo jednak Mozartowi zwyciy w wycigu ze mierci. Do ostatnich prawie chwil pracowa nad Requiem. Jeszcze 4 grudnia kaza sobie poda partytur do ka i piewa wraz z przyjacimi wyjtki a do sw Lacrimosa dies Ula w nocy nastpia mier. Sprawdziy si przeczucia kompozytora, e pisa Requiem dla siebie, lecz nie rozlegy si dwiki tej aobnej mszy na jego pogrzebie. Tylko kilku najwierniejszych przyjaci szo za trumn, a i oni zawrcili od bramy cmentarnej, odstraszeni podobno wichur i nieyc. Stao si wic, e Mozart pochowany zosta we wsplnym grobie i na, skutek fatalnego zbiegu okolicznoci nie udao si nigdy ustali miejsca jego wiecznego spoczynku. w Przewodnik koncertowy gY3 Mozart Wkrtce po mierci Mozarta wyjania si zagadkowa historia zamwienia Requiem. Tajemniczym wysannikiem okaza si plenipotent hrabiego von Walsegg. Arystokrata ten, do zreszt zdolny muzyk utrzymujcy ma kapel, pragn uchodzi rwnie za kompozytora i w tym celu zamawia anonimowo u rnych autorw utwory muzyczne. Otrzymane rkopisy

przepisywa wasnorcznie i sygnowa swoim nazwiskiem. Zamawiajc u Mozarta Requiem, ktre miao by wykonane na intencj jego niedawno zmarej ony, sta si przypadkowym inspiratorem muzycznego arcydziea. Mozart nie ukoczy Requiem. Pozostawi dwie pierwsze czci: Introit i Kyrie; w pocztkowych taktach Lacrimosa z trzeciej czci (Sekwencja Dies irae) urywa si rkopis. Zaufany ucze Mozarta, Siissmayr, pomagajcy mu w czasie pracy nad Requiem, podj si na zlecenie ony kompozytora, Konstancji, wykoczenia partytury. Z zachowanych szkicw, na podstawie zapisanych kartek" i ustnych uwag Mozarta uzupeni Sekwencj i Ojiertorium, stajc si faktycznym autorem pozostaych czci: Sanctus, Benedictus i Agnus Dei. Dugo trway dociekania i spory, zanim ustalono, co byo dzieem Mozarta, a co dokomponowa Siissmayr, ktry istotnie do gboko wnikn w intencj i styl kompozytora. W kadym razie, wykonujc niesychanie trudne zadanie, osign rezultaty, ktrych darmo szuka w jego innych utworach. Mimo pewnych brakw technicznych (zwaszcza w instrumen-tacji), mimo niszego lotu inwencji dokona poytecznej

pracy, nadajc dzieu zamknity ksztat. Czy lepiej byo pozostawi Requiem nie dokoczone, czy uzupeni je fragmentami zachowanych w rkopisach mszy Mozarta, to pozostanie spraw dyskusji. Pikna jest muzyka Requiem klasycznie zrwnowaona, ale pena przy tym uczucia i dramatycznego wyrazu. Krtki wstp, gdzie fagoty i klarnety (w oryginale roki basetowe) wprowadzaj gwny temat Introitu, urywa si nagle czterema ostrymi akordami puzonw i bezporednio chr intonuje Requiem aeternam dona eis Darnin. Nastrj powagi i smutku nabiera dramatycznych akcentw (et lux perpetua luceat eis), by rozjani si w krtkim solo sopranu Te decet hymnus. Ze sowami Exaudi orationem meam przycza si energicznie chr i powraca do ufnej proby o spokj wieczny dla zmarych. Po powolnym Introit nastpuje oywione Kyrie szeroko rozbudowana fuga. Jej oba tematy, mocne Kyrie elejson i niespokojne Christe elejson, splecione s w nierozczn potn cao, ktrej ekspresja potguje si w chromatycznym przebiegu a do kulminacji na ostrym dysonansowym akordzie. Kolejna cz mszy aobnej, Sekwencja, po-

674 ' ' .<-"...;"' ' ' * ' Mozart dzielona jest na 6 zamknitych ogniw: Dies irae (chr), Tuba mirum (solici), Rex tremendae majestatis (chr), Recordare (solici), Conlutatis (chr) i Lacrimosa (chr). W Dies irae zmienia si cakowicie dotychczasowy 'Charakter muzyki: zmasowany chr, piewajcy gono i przenikliwie w wysokich przewanie rejestrach, burzliwy akompaniament instrumentw smyczkowych, nage zimiany tonacji stwarzaj przy zachowaniu tego samego aparatu wykonawczego nowy koloryt brzmieniowy, sugerujcy tu chaos i groz koca wiata. Puzon uspokaja tumult majestatycznym sygnaem; rozpoczyna si Tuba mirum wizja sdu ostatecznego, ktr roztacza kwartet solistw (sopran, alt, tenor, bas). Ta Mozartowska wizja nie budzi grozy i strachu. Z kadym wejciem kolejnego solisty brzmienie st9je si bardziej szlachetne, nastrj rozjania si nadziej i spokojem. Rex! Rex! Rex!" trzema grzmicymi akordami, wspartymi na gosach instrumentw dtych i przegradzanymi energiczn figur smyczkw, intonuje chr potne Rex tremendae majestatis, ktre w

dalszym, imi-tacyjnyim przebiegu nabiera mikszych rysw; pokora wobec majestatu boskiego przeradza si w akt nadziei i proby o ask. Nadzieja i wiara w najwysze miosierdzie przenika Recordare. Ten kwartet wokalny jest najbardziej rozbudowan i rozpracowan czci dziea, zadaiwia bogactwem i znaczeniem motyww, mistrzostwem oglnej koncepcji i subtelnym cyzelatorstwem szczegw. Silny kontrast przynosi Con-futatis maledictis, dialog .potpionych i zbawionych dusz, symbolizowanych przeciwstawianymi sobie gosami mskimi i eskimi; tylko na chwil cz si oba chry przy sowach OTO supplex et acclinis w piknych wspbrzmieniach harmonicznych. Rwnym urokiem brzmieniowym odznacza si pene smutku i skargi Lacrimosa dies Ula. Kulminacj pierwszego ogniwa Offertorium, Domine Jesu, utworu surowego i niespokojnego, stanowi kunsztowna fuga Quam olim Abrahae promisisti. Drugie ogniwo, Hostias, jest nieporwnanie spokojniejsze; linie melodyczne podkrelaj deklaimacyjiny charakter tekstu. Ostatnie trzy czci Requiem to: bardzo zwarte, majestatyczne Sanctus z krtkim Hosanna w formie fugi, agodne, rozwijajce

si w czterech gosach solowych Benedictus i wreszcie wzruszajce Agnus Dei, o ktrym powiedziano: Nie napisa tego Mozart niech bdzie. Ale ten, kto to napisa, jest Mozartem". 675 Musorgsfcz ;l- -.'$-., \ MODEST MUSORGSKI *21 III 1839, Kariewo; f28 III 1881, Petersburg ,L; Musorgski, najwybitniejszy z kompozytorw rosyjskiej Potnej Gromadki", ktrego twrczo wywara wpyw na nowsz -,j muzyk francusk (szczeglnie Debussy'ego), by samoukiem. !- Syn rodziny ziemiaskiej z pskowskiej guberni, wczenie roz-'; pocz nauk gry na fortepianie bya to jedyna systematycz-] na nauka muzyki przyszego twrcy Borysa Godunowa. Prze-, znaczony do kariery wojskowej (185155 studiuje w petersburskiej Szkole Kadetw), po ukoczeniu Szkoy rozpoczyna sub wojskow w synnym doborowym Prieobraeskim" regimencie.

Zetknicie z A. Dargomyskim i kompozytorami szkoy modorosyjskiej zmienia zasadniczo losy Musorgskiego. Pod kierunkiem Baakiriewa zdobywa podstawowe wiadomoci z zakresu kompozycji, a w 1857 wbrew perswazjom przyjaci, Cuiego, Rimskiego-Korsakowa, Borodina i cenicego bardzo wysoko jego talent Stasowa (kady z nich oprcz kompozycji uprawia jaki inny, dajcy materialne zabezpieczenie zawd) porzuca sub wojskow, chcc powici si wycznie muzyce. Decyzja ta okazaa si w skutkach katastrofalna. Od tego momentu datuj si nieprzerwane zmagania Musorgskiego z trudnociami materialnymi. Przyjmuje w kocu skromn posad w urzdzie pastwowym, po pewnym czasie jednak musi przerwa prac na skutek wyczerpania nerwowego. Podr koncertowa po Rosji poudniowej, zorganizowana wesp z wybitn piewaczk, Leonow, nie zdoaa wydoby kompozytora z warunkw graniczcych z ndz. Musorgski, ogarnity depresj, zaamany psychicznie, popada w alkoholizm. Umiera w 42. roku ' ycia w petersburskim szpitalu wojskowym. Ilociowo twrczo Musorgskiego jest odwrotnie proporcjonalna do jej wartoci.

Poza Borysem Godunowem najwybitniejszym dzieem kompozytora pozostay trzy nie dokoczone opery: Mladh, Chowaszczyzna (zinstrumentowana przez Himskiego-Korsakowa), Jarmark soroczyskl (rozpoczty w 1874, dokoczony przez Cuiego, Czeriepnina i Szebalina). Z innych dzie wymieni trzeba orkiestraln Noc na ysej Grze (1872), drobne kompozycje fortepianowe (m. in. synny cykl Obrazfct z wystawy zinstrumentowany przez M. Ravela). Najliczniej reprezentowane s pieni nalece do najwikszych w tej dziedzinie osigni artystycznych (m. in. cykle Izba dziecica 1872, Bez sloca 1874, Pleni l tace mierci 1877). Szereg lat po mierci Musorgskiego panowa pogld, jakoby ' by on twrc niedoksztaconym, ktrego dziea wymagaj 0336 Mii.sorLrs/ct {tft' retuszy, a nawet zmian, kompozytorem o bogate] wprawdzie inwencji, lecz niezadowalajco rozwinitym warsztacie technicznym. Wytykano mu nadto surowo i dziwaczno pomysw. Taka

charakterystyka muzyki Musorgskiego wypywaa z zupenego niezrozumienia odrbnoci te] sztuki, jej rde i tradycji. Pord kompozytorw rosyjskich Musorgski jest przed Strawiskim najbardziej rosyjski". Z ludowej muzyki czerpa charakterystyczne, bardzo specyficzne uksztatowania melodyczne, rytmiczne i harmoniczne, wykorzystywa skale modalne, waciwoci fakturalne chralnych pieni ludowych (szczeglna odmiana polifonii). Znamiona stylistyczne pieni Musorgskiego, bardzo odrbne, maj swe rdo w akcen-i , tach jzyka rosyjskiego, intonacji mowy, jej melodii. Estetyka Musorgskiego estetyka realizmu stanowia wykadnik denia do psychologicznej prawdy muzycznego przedstawiania. ,;,; . ; Celem kompozytora bya jak najplastyezniejsza charakterystyka =,_ i jak najintensywniejsza ekspresja. Sztuka Musorgskiego jest i oryginalna, niezalena od obcych wpyww i wzorw, za odkrywczo i miao pewnych jej uj harmonicznych wpyny w znacznym stopniu na ksztatowanie si harmoniki impresjonistycznej.

ch Musorgski pozostawi wiele swoich dziel w nie dokoczonej lub nie wykoczonej postaci. Tak byo te z jego najciekawszym symfonicznym utworem, fantazj orkiestrow Noc witojaska na ysej Grze, zwan oglnie Noc na ysej Grze, ktr opracowa dopiero po mierci autora jego przyjaciel, Mikoaj RimskiKorsakow. Oto jak nakreli on szczegln histori tej kompozycji w Kronice mojego muzycznego ycia: Z Noc na ysej Grze nie mogem sobie pocztkowo w aden sposb poradzi. Pod wraeniem Taca umarlych Liszta naszkicowa Musorgski ten utwr pierwotnie w latach szedziesitych [1867, miaa to by muzyka sceniczna do dramatu Mendgdema Czarownice], lecz pniej przesta si nim interesowa. Podczas pracy nad Mlad Giedieonowa [wielki operobalet, nigdy nie zrealizowany, do ktrego muzyk mieli napisa Baakiriew, Cui, Musorgski i Rimski-Korsakow] wykorzysta Musorgski materia Nocy, dodajc jeszcze piew do sceny Czernoboga na grze Trigawa. To bya druga posta utworu. Trzecia powstaa przy pracy nad Jarmarkiem soroczyskim [jako Intermezzo midzy I i II aktem tej

opery wg Gogola]. Lecz adna z wersji nie nadawaa si jako cao do opublikowania i wykonania. Dlatego postanowiem sporzdzi z materiaw Musorgskego czysto instru677 MusoTgski mentalny utwr, przy czym staraem si zachowa wszystko, co najlepsze i powizane ze sob, i jak najmniej doda od siebie. Ale musiaem najpierw znale form, w ktr mona by uj myli Musorgskiego. Zadanie byo cikie i w cigu dwch penych lat nie udawao mi si go pomylnie rozwiza. Ani forma, ani modulacje, ani instrumentacja nie udaway mi si. Praca nad innymi dzieami przyjaciela posuwaa si lepiej naprzd." W kocu udao si Rimskie-muKorsakowowi mistrzowsko rozwiza trudne zadanie, i Noc na ysej Crze, ktrej partytura ukazaa si w 1886, zajmuje w jego opracowaniu jedno z pierwszych miejsc wrd dzie Musorgskiego. Program Nocy na ysej Grze poda sam kompozytor: Podziemny zgiek nadnaturalnych gosw. Zjawiaj si piekielne duchy, a potem sam Lucyper. Gloryfikacja Czernoboga i czarna

msza. Sabat czarownic. W kulminacyjnym punkcie sabatu dochodz z dala dwiki dzwonw wiejskiego kocika, ktre rozpraszaj duchy ciemnoci. wit". Widoczne jest tu podobiestwo z dyspozycj programow finau Symfonii fantastycznej Berlioza; pokrewiestwo daje si zauway te w kolorycie dwikowym. Ale w innych rodkach, w konstrukcji i nastroju, zachowuje Musorgski pen samodzielno. Uatwiajcy" suchanie program nie ma decydujcego znaczenia. Istotny jest przede wszystkim nastrj i jaka elementarna sia tej muzyki. Kompozycja ujta w trzy zasadnicze czony, skadajce si z krtkich, kontrastujcych epizodw i zamykajcego burzliw cao spokojnego Andante, inspirowana ludow fantastyk", wykazuje te w melodyce kilku zasadniczych, wariacyjnie przeksztacanych tematw rosyjski charakter (w trzecim ogniwie pojawiaj si sparodiowane motywy starocerkiewnych melodii jako symbol czarnej mszy"). (11') wit nad rzek Moskw. Drugim obok Borysa Go-dunowa wielkim dramatem muzycznym Musorgskiego jest Chowaazczyzna (1886), ukazujca losy narodu rosyjskiego w jednym z krytycznych momentw rozwojowych w kocu

XVII w. Przedstawi tu Musorgski walk reakcyjnych si feudalnej Rusi pod wodz ksicia Iwana Chowaskiego z kierunkami postpowymi, dcymi do historycznych, przeomowych przeobrae, ktrych uosobieniem staa si posta Piotra Wielkiego. Jednake rdo wszelkich przemian dziejowych widzia Musorgski przede wszystkim w ludzie i dlatego nazwa swe dzieo ludowym dramatem muzycznym". Lud te odgrywa wielk rol w Chowaszczynie. We wspaniaych scenach chralnych ukazuje kompozytor rne grupy 678 M u s or g ski spoeczne, wprowadzajc rwnie szereg plastycznie i realistycznie zarysowanych postaci indywidualnych. Znamienn cech opery jest znaczna ilo samodzielnych fragmentw orkiestrowych, zinstrumentowanych zreszt przez Mikoaja Kimskiego-Korsakowa, ktry wykoczy cae dzieo po mierci Musorgskiego. Kady akt opery poprzedzi kompozytor szerszym wstpem instrumentalnym; samoistny charakter ma te Taniec dziewczt perskich i Marsz alobny.

Z tych obrazw orkiestrowych najczciej wykonywany estradowe jest wstp do I aktu, zatytuowany wit nad rzek Moskw, obok Nocy na ysej Grze znakomity przykad malarsko-dwikowych wizji orkiestrowych wielkiego nowatora opery rosyjskiej. wit tworzy obraz muzyczny zamknity w sobie, lecz jako prolog symfoniczny do opery wprowadza zarazem w nastrj i sceneri jej I aktu, a nawet w charakter dziea: przedstawia stary grd moskiewski w momencie budzenia si dnia, co miao by wedug Musorgskiego rwnie obrazem alegorycznym: wschd soca symbolizuje pojawiajce si wiato nowego ycia nad pogron jeszcze w wiekowym nie Rosj. Muzycznie skada si wit z kilku kontrastujcych tonalnie epizodw, w ktrych ta sama melodia o szerokim oddechu, oparta na motywach ludowych, powraca w coraz to nowej postaci i w nowym kolorycie instrumentalnym. (5'30") Obrazki z wystawy. W 1874 umar nagle jeden z najlepszych przyjaci Musorgskiego, architekt i malarz, Wiktor Hartmann. Nieoczekiwany cios wstrzsn bardzo kompozytorem, ale mier przyjaciela inspirowaa porednio wietne dzieo Musorgskiego. Z inicjatywy rosyjskiego estetyka i

znawcy sztuki, Wodzimierza Stasowa, urzdzona zostaa latem 1874 wystawa akwarel i rysunkw Hartmanna. Z wrae odniesionych przez Musorgskiego na tej wystawie zrodzio si wanie jedno z jego najciekawszych dzie instrumentalnych fortepianowy cykl Obrazki z wystawy. Praca nad tym dzieem postpowaa byskawicznie. Do Stasowa, ktremu Obrazki s dedykowane, pisa Musorgski: Dwiki i myli przylatuj do mnie jak pieczone gobki. Poykam poykam je a do przesytu. Zaledwie udaje mi si przenie wszystko z konieczn szybkoci na papier." Tak to niemal od rki powstao 10 genialnych miniatur, o ktrych z satysfakcj wyraa si nawet sam autor, zwykle krytycznie nastawiony do swych dzie'. Szczeglnie cieszyy Musorgskiego Promenady, bdce jego muzycznymi autoportretami; oto co mwi o nich Stasow: Kompozytor przedstawi tu samego siebie, jak kieruje si raz w lewo, to znw 679 Musorgski w prawo, lub niezdecydowanie krci si w koo czy podbiega

szybko do jakiego obrazu; czsto zaspia si te jego oblicze: wtedy myli ze smutkiem o swym zmarym przyjacielu". Dziesi bardzo rnych tematycznie obrazkw Hartmanna wywaro szczeglne wraenie na Musorgskim i ich tre odda niezwykle sugestywnie w swych oryginalnych miniaturach. Gnom ilustracja do bani, przedstawiajca pokracznego kara, ktry wdruje zataczajc si na krzywych nogach; groteskowe skoki w muzyce na przemian z pezajcym jakby ruchem dwikw maj wyjtkow si wyrazu. Wedug wczesnych poj estetycznych pewna brutalno tego utworu bya czym niesychanie odwanym. Stary zamek u stp jego piewa trubadur niewypowiedzianie smutn melodi miosn. Tuileries obrazek Hartmanna ukazuje alej znanego paryskiego parku, zaludnion bawicymi si dziemi, wrd ktrych wybucha bjka. Muzyk utworu znamionuje jak zwykle tam, gdzie Musorgski zwraca si mylami do najmodszych czarujca delikatno. Tym bardziej zabawne s zawzite okrzyki, rozbrzmiewajce z gromady skconych urwisw.

Bydlo wielki drabiniasty wz na cikich, zgrzytajcych koach, cigniony przez par wow, przesuwa si przed naszymi oczami. Ponad ociaymi basami" rozwija si szeroko pikna melodia o ludowych rysach niewtpliwie pie wonicy. Taniec kurcztek w skorupkach szkic kostiumowy Hartmanna do baletu Trilby sta si w muzycznym ujciu Mu-sorgskiego wdzicznym scherzinem. Samuel Goldenberg i Szmul dwie ydowskie melodie: jedna dostojna i spokojna, a druga ywa i skoczna, wietnie charakteryzuj bogatego, zaywnego i powcigliwego Golden-berga oraz biednego, nadskakujcego i gadatliwego Szmula, ktry bezskutecznie stara si zwrci uwag swego partnera. Z kapitalnym humorem odda tu Musorgski postacie Hartmannowskiego pierwowzoru. Rynek w Limoges przedstawia ktni przekupek. Katakumby na tym obrazku odmalowa Hartmann samego siebie, zwiedzajcego z latarni paryskie katakumby. Muzyka ma tu skupiony, powany charakter.

Chatka na kurzej stopce owo fantastyczne domostwo Baby Jagi stanowi temat akwareli Hartmanna. Musorgski stworzy pod jej wraeniem demoniczne scherzo, ktrego trio przedziwn harmoni i zacinajc si melodi obrazowa ma poruszajc si niezgrabnie chatk. 680

instrumentalnym (36')

Musorgskiego.

M u s o r gski Wielka brania w Kijowie to architektoniczny projekt Hartmanna, ktry pobudzi fantazj Musorgskiego do napisania utworu, nawizujcego swym patosem do muzyki Bo-rysa Godunowa. Musorgski znalaz kongenialnego instrumentatora swych Obrazkw z wystawy w osobie Maurycego Ravela. Znakomity kompozytor francuski (muzyka jego czerpaa wiele sokw oywczych z dzie Musorgskiego, uwaanego za jednego z prekursorw impresjonizmu muzycznego), wnikajc wietnie w intencje kompozytora rosyjskiego, opracowa jego dzieo w sposb gboko twrczy. Rozwinwszy cay kunszt swej frapujcej sztuki, uczyni Obrazki z wystawy najpopularniejszym utworem

Pieni i tace mierci. W twrczoci Musorgskiego wane miejsce zajmuje liryka wokalna. Podobnie jak w swoich operach ukazuje si tu kompozytor jako znakomity dramaturg, dcy do osignicia maksimum realizmu i prawdy psychologicznej w muzycznej interpretacji tekstu literackiego. S w liryce wokalnej Musorgskiego rodzajowe obrazki z ycia ludu, s koysanki i pieni taneczne, s romantyczne ballady i satyry czy parodie. S wrd nich prawdziwe arcydziea. Najwysze wzloty pieniarskie Musorgskiego przedstawiaj trzy cykle: Z izby dziecicej, Bez soca oraz Pieni i tace mierci (187577). Na ten ostatni cykl do tekstw A. Goleniszczewa-Ku-tuzowa skadaj si cztery samodzielne, lecz poczone wspln myl poetyck i jednym, dramatycznotragicznym charakterem pieni, nalece do najwikszych objawie sztuki Musorgskiego. S to cztery wizje, cztery maski mierci, zawsze nienawidzcej i gwatownej; mier pena hipokryzji, mier okrutna, mier udzca* mier triumfujca". Koysank piewa umierajcemu dziecku najpierw matka, a potem mier. Ten dialog prawdziwej i faszywej mioci sprawia

wstrzsajce wraenie. W Serenadzie konajcej dziewczynie, ktra nie zaznaa jeszcze mioci, ukazuje si mier w postaci zabiegajcego o jej wzgldy rycerza. Trepak to rozbudowany obraz muzyczny, dramatyczna scena: zabkanego w nienej zawiei i mroku, pijanego chopa porywa mier w ostatni tan, mamic zwidami bliskiego lata. Wdz ukazuje mier jako triumfatora na polu bitwy; ona tu bya wodzem i zwycizc. Napisane na gos i fortepian, byy Pieni i tace mierci instrumentowane pniej przez Rimskiego-Korsako-wa, Gazunowa i Szostakowicza. n 681 My cielsk i ZYGMUNT MYCIELSKI * 17 VII 1907, Przeworsk; t 5 VIII 1987, Warszawa : Kompozytor, krytyk i publicysta muzyczny. Studiowa w Krakowie u M. Peter-Wysockiej i O. B. Rizziego, nastpnie w Paryu u P. Dukasa i N. Boulanger. W latach 192836 dziaa tam w Stowarzyszeniu Modych Muzykw Polskich. Wwczas

take rozpocz kontynuowan do dzi dziaalno publicystyczn. Od 1960 do 1968 by redaktorem naczelnym Ruchu Muzycznego". Artykuy i felietony Mycielskiego opublikowane zostay w zbiorach Ucieczki z piciolinii, Notatki o muzyce i muzykach, Post-ludia. Otrzyma szereg nagrd artystycznych. Estetyka kompozytorska Mycielskiego jest bardzo konsekwentna, okrelona kategoriami stylu narodowego. W caej twrczoci dadz si wyledzi ludowe rda inspiracji. Podstawowy element wyrazowy to szeroka, plastycznie ksztatowana melodyka. Bardziej nowoczesne rodki formowania materiau dwikowego stosuje kompozytor w II Symfonii. Waniejsze utwory: orkiestrowe Lamento di Tristano pamici Karola Szymanowskiego 1937, Pi szkicw symfonicznych 1945, Uwertura lska 1948, symfonie (Symfonia polska 1951, II 1962, III Sinfonia breve 1967, IV 1972, V 1977); kameralne Trio fortepianowe 1934; wokalne Portret muzy na gos recytujcy, chr mieszany i 15 instrumentw do sw K. I. Ga-czyskiego 1947, Nowy lirnifc mazowiecki na sopran, baryton, chr mieszany i orkiestr do sw P. Hertza 1955; balet Zabawa w Lipinach 1953.

ch Uwertura lska (1948) nie czerpie z tematyki tego regionu Polski i waciwie nie ma z nim nic wsplnego, poza tym jedynie, e kompozytor pisa j podczas swego pobytu na lsku. Kompozycja opiera si na schemacie A-B-A w tempach uwertury woskiej: allegro-adagioallegro. Po krtkim toccatowym wstpie, przerywanym pauzami, pojawia si temat Allegra w fortepianie i smyczkach. Cz powolna (Allegretto quasi andantino) zasadza si na kantylenie smyczkw na tle ostinata wiolonczel. Cz szybka pojawia si ponownie w ruchu toccatowym. Barwno orkiestry potguj w tym stosunkowo dugim jak na uwertur dziele 2 fortepiany. (10') Symfonia polska (1951) skada si z 4 czci. W I czci Ballada Mycielski eksponuje trzy tematy o wiado682 N ii s s on :nie niesymfonicziiym charakterze. Pojawienie siej poszczegl-nvch tematw, podobnie jak i wywiedzionych z nich motyww, nie jest uzasadnione formalnie,

lecz emocjonalnie. Zarwno w tej czci, jak i w innych kompozytor ksztatuje form bardzo swobodnie. II cz Scherzo opiera si na stale powtarzanym 2-taktowym motywie. III cz Ele-gia eksponuje liryzm i przypomina pierwszy temat I czci. W Finale kompozytor powraca do zaprezentowanych ju tematw, w zakoczeniu kompozycji umieszcza pierwszy, gwny temat Symfonii, (ca 25') W dodekafonicznej II Symfonii (1962) Mycielski poddaje pewnej kondensacji zarwno materia tematyczny, jak i form. Operuje tu lini, motywem i rytmem, mniej natomiast barw. Forma II Symjonii jest indywidualnym poczeniem dawnej tektoniki z nowym materiaem. Cao skada si z 2 czci, z ktrych pierwsza dzieli si z kolei na pi, a druga na cztery ogniwa. (20'35") III Symfonia (Sinfonia breve, 1967) to utwr jednoczciowy, zbudowany jak pisze w swoim komentarzu kompozytor z wielu elementw zaczerpnitych z Piciu preludiw na kwartet smyczkowy z fortepianem. Owe elementy eksponowane oddzielnie -w tym niewielkim cyklu usiowaem stopi w jedno opowiadanie. Bo muzyka jest dla mnie zawsze narracj, monologiem, dialogiem czy

wielogosow konstrukcj, ktrej towarzysz rytmy i barwy." Prawykonanie utworu odbyo si w kwietniu 1970 w Katowicach, Wielk Orkiestr Symfoniczn Polskiego Radia i Telewizji dyrygowa Stanisaw Wisocki. (12') BO NILSSON * l V 1937, Skelleftea W zakresie kompozycji autodydakta; kontrapunktu i instrumentacji uczy si. u M. Pedersena. Bra udzia w Midzynaro--" dowych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadze. Nilsson repre-:-zentuje w muzyce szwedzkiej kierunek awangardowy o charakterze zdecydowanie eksperymentalnym. Rwnoczenie dy do jak najwikszej cisoci metod kompozycyjnych (nieprzypadkowo wyszed w pocztkach swej dziaalnoci od aforystycznej i kameralnej muzyki Weberna). 683 N ii s s on Waniejsze kompozycje: Spektrum na 14 instrumentw perkusyjnych, instrumenty strunowe i dte 1957, Doppelsplel na 36 instrumentw perkusyjnych 1957,

Zwanzig Cruppen na flet, ^ obj i klarnet 1958, Mddchsntotenlieder na sopran i zesp kameralny 1958, Ein irrender Soin na alt, flet altowy i ma i orkiestr 1959, Und die Zeiger seiner Augen wurden langsam ";, zuriickgedreht na sopran, alt, chr eski, 4 goniki i orkie-H. r str 1959, Reaktlonen na kwartet perkusyjny 1960, Brlef an GOsta Oswald na gos orkiestr 1960, Szene I 1960, Szene II 1961, Szene III 1961, Der Weg na orkiestr 1962, Entree na orkiestr i goniki 1962, Vleles kann ersetzt werden na obj : i kwintet perkusyjny 1964, 4 Prologer na orkiestr 1965, Revue f: na orkiestr 1967, Quartets na 36 instrumentw dtych, perkusj i tam 1968, Caprice na instrumenty dte, perkusj, smyczki i tam 1970, Eurythmical Voyage na fortepian, orkiestr i tam 1970, Nazm na recytatora, solistw, chr, orkiestr i rodki "i elektroniczne 1973. ch Ein irrender S o h n (1959) tekst Gsta Oswald to kompozycja napisana (wzorem Bouleza) na gosy altowe, gwnie: na wokalny gos altowy, flet altowy oraz orkiestr zoon z 20 przewanie mao uywanych instrumentw, jak ksylorimba czy dzwonki, a po elektryczn gitar, tak mandolin i koty. Samo brzmienie

tutti tak dobranego zespou gwarantuje odrbno jego barwy. Oba solowe gosy altowe wybijaj si z gszczu warstw towarzyszcych, ktre rozbite na punkty, tworz swoistego rodzaju impresjonistyczne brzmienie totalne o bogatej skali emocjonalnej. Entree na orkiestr i goniki (1962) stanowi przykad kompozycji wspczesnej, w ktrej obok orkiestry wan rol odgrywa materia dwikowy nagrany na tamie i reprodukowany z gonikw; materia ten pochodzi rwnie z partytury, dziki czemu kompozycja zyskuje na integralnoci, wzmocnionej powtrzeniem pewnej czci materiau. Wielka orkiestra symfoniczna wzbogacona jest tu instrumentami nietypowymi, waciwie przedmiotami, o ktre mona uderza (np. flaszki rnej wielkoci, zbiorniki tp.). W tym niedugim utworze wirtuozostwo instrumentalne (szczeglnie w zakresie instrumentw perkusyjnych) sprzyja witalnoci ruchu i napiciom wywoanym przez oczekiwanie na akcj. 684 ' N o no LUIGI NONO

* 29 I 1924, Wenecja Studia muzyczne odbywa u H. Scherchena i B. Maderny. Rwnoczenie koczy prawo, uzyskujc doktorat. Pierwsz -. kompozycj, ktra zdobya mu uznanie i zainteresowanie, byy wykonane w 1950 Wariacje orkiestrowe. Nono mieszka obecnie w Mediolanie, zajmuje si rwnie pedagogik (kompozycja). Luigi Nono naley do pokolenia Bouleza i Stockhausena; jest jednym z czoowych reprezentantw europejskiej awangardy muzycznej. Awangardowo jego nie jest jednak rwnoznaczna z wyspekulowanym eksperymentatorstwem. Muzyka Nona, bardzo silnie ekspresyjna, emocjonalna, siga do gboko humanistycznej tematyki (np. II Canto sospeso do tekstw zaczerpnitych z listw winiw, bojownikw o wolno). W pierwszych utworach wida wpyw Schonberga, pniej blisza staje si woskiemu kompozytorowi technika webernowska. Poszukiwania nowych rozwiza dokonywane przez Nona dotycz zarwno warstwy technicznej, jak i ekspresyjnej utworw. Wykorzystuje on niekiedy elementy rytmiczne tacw woskich czy hiszpaskich. Technik punktualistyczn stosuje

w muzyce wokalnej, osigajc (II Canto sospeso, Cori di Didone) wrcz rewelacyjne efekty barwne. Waniejsze kompozycje: Variazioni canonlche e sulla seria dli opus 41 di Arnold Schonberg na orkiestr 1950, Compost-zione per orchestra I 1951, Polifonia Monodia Ritmica na 6 instrumentw i perkusj 1951, Epitafium na gosy, chr i instrumenty 1953, Due espressioni per orchestra 1953, La Yictolre de Guernica na chr i orkiestr. 1954, balet Czerwony pluszcz 1954, Canti na 13 instrumentw 1954, Incontri na 24 instrumenty 1955, II Canto sospeso na gosy solowe, chr i orkiestr 1956, Varianti na skrzypce solo, smyczki i instrumenty dte drewniane 1957, Cori di Didone na chr i perkusj 1958, La terra e la compagna na gosy solowe, chr i orkiestr 1958, Composl-zione per orchestra II (Dlarlo Polacco '58) 1959, opera Intollerai-za 3960 1961, Sul ponte di Hircshima Canti di vlta e d'amore na gosy solowe i orkiestr 1962, Canciones a Guiomar na sopran, chr i instrumenty 1963, La fabbrica illuminata na gos i tam 1964, A floresta e jovem e chea de vida, oratorium wieckie 1966, Per Bastiana: Tal-Yang Cheng na tam magnetofonow i instrumenty -1967, Non

consumiamo Marz Manifest No I 1969, Y entonces comprendi na gosy eskie, chr i tam 1970, Ein Gespenst geht um in der Welt na sopran, chr i orkiestr 1971, Coroo una ola de fuerza y luz na sopran, for685 N ono tepian, orkiestr i tam 1972, Al gra sole carico d'amore (akcja sceniczna) 1974, Per Paul Dessau na tam 1977, .sojferte onde serene. na fortepian i tam 1977. Due espressioni na orkiestr (1953) opieraj si na metodzie staego przetwarzania wybranej linii melodycznej z rnych punktw widzenia. Kompozytor zastosowa tu liczne warianty tak zwanych melodii barw dwikowych (szczeglnie widoczne jest to na przykadzie zespou smyczkowego), rozmaite techniki kontrapunktyczne oraz rytm furlany, woskiego taca ludowego oczywicie rytm zmodyfikowany artystycznie i pozbawiony swojej pierwotnej okresowoci. Obie Ekspresje (tytu bardzo charakterystyczny dla artystycznej ideologii kompozytora) poddawane s rozwojowi barwnemu i dynamicznemu, przy czym Nono ograniczy si do zaledwie

czterech podstawowych kategorii brzmieniowych: instrumenty perkusyjne (talerze i triangle w bogatej kontra-punktyce), flety i klarnety (z wasnym materiaem motywicz-nym) oraz instrumenty smyczkowe (w dwu odrbnych kategoriach piewnej i perkusyjnej). W Incontri (Spotkania, 1955) na 24 instrumenty dwie struktury pojawiaj si samodzielnie, rnic si pomidzy sob budow rytmiczn, instrumentacj i harmonik. Zachowane s jednak midzy nimi pewne proporcje, ktre pozwalaj na wzajemne ich spotkania. Spotkania odbywaj si nie na zasadzie trudnej w tym wypadku jednoci", lecz jak powiada kompozytor na zasadzie odpowiadania sobie, wsplnoci, symbiozy. Materia dwikowy skada si z prostych punktw i linii, zestawionych w sposb bardzo silnie niemal serialnie zrnicowany. II Canto sospeso. Kompozycja powstaa w latach 195556, napisana jest na 3 gosy solowe, chr i orkiestr. Skada si z 9 czci, wykonywanych kolejno przez: orkiestr; chr a cappella; sopran, alt, tenor i orkiestr; orkiestr; tenor i orkiestr; chr i orkiestr; chr eski i orkiestr; orkiestr; chr a cappella. W dziele tym autor poszed po linii

wyzyskania materiau sownowokalnego dla celw bogato zrnicowanej techniki kompozytorskiej. Cakowicie nowoczenie potraktowany zosta stosunek pomidzy dwikiem a sowem w partiach chralnych, gdzie sowa, podzielone czsto na poszczeglne sylaby, przechodz z jednego gosu do drugiego i dziki zrnicowanej rytmice i dynamice 686 ; N ono daj tworzywo muzyczne wyjtkowo zoone. Takie traktowanie materiau wokalnego byo w owym czasie nader odosobnione. Serialna technika, ktr Nono posugiwa si ju od lat kilku, do czasu powstania tej kompozycji opieraa si na materiale par excellence instrumentalnym. Tote trzeba n Canto sospeso pojmowa jako muzyk o charakterze eksperymentalnym, aczkolwiek doskonao techniczna, jak demonstruje kompozytor, pozwala zapomnie, i mamy tu do czynienia z koncepcj bardzo wyszukan i wwczas nie stosowan. Wiele uwagi powici Nono samemu tekstowi, ktry opar na listach zasdzonych na mier waciwie anonimowych bohaterw ostatniej wojny, m. in. nauczyciela i dziennikarza

bugarskiego, trzech modych Grekw, dwojga Polakw, dwu kobiet radzieckich i pisarza woskiego. (28') W Yarianti na skrzypce solo, instrumenty smyczkowe i dte drewniane (1957) Nono poddaje zasadnicz struktur dodekafoniczn staym modyfikacjom, tak e w rezultacie muzyka zmienia si na podstawie jednego wzoru, ktry spenia rol dwikowego wsplnego mianownika w materiale muzycznym. Wbrew pozorom Varianti nie s koncertem skrzypcowym, i to zarwno w sensie formalnym, jak i w sensie stosunku solisty do orkiestry (na ktr skadaj si 32 instrumenty smyczkowe i 6 instrumentw dtych drewnianych). Forma wynika tu z samych modyfikacji materii muzycznej, za stosunek solisty do pozostaych instrumentw jest oparty tylko na przodujcej roli solisty, ktremu inne instrumenty nie towarzysz, lecz z ktrym wspdziaaj. Kady instrument a szczeglnie smyczki traktuje kompozytor z punktu widzenia maksymalnej zmiennoci materiau muzycznego. Dwik jest w tym utworze kadorazowo komponowany": jeden dwik jest np. wykonywany przez 5 instrumentw, z ktrych kady ma odmienny sposb wydobywania dwiku, swoisty

rytm, inn dynamik. Rezultat: materia muzyczna o nie spotykanej dotd konsystencji dwikowej. (16') W Cr i di Di d one (1958) Nono wyciga dalsze konsekwencje z techniki wokalnej zapocztkowanej w II Canto sospeso. Jeli II Canto sospeso stanowi syntez stylu wokal-noinstrumentalnego, to Cori di Didone, powstae w roku 1958, prezentuje wyostrzon odmian stylu czysto wokalnego. Chrowi kameralnemu (sopran, alt, tenor, bas, po 8 gosw) towarzyszy wycznie perkusja. Chr odgrywa rol dominujc. We wszystkich 6 czciach dziea (5 czci i fina) tekst Giu-seppe Ungarettiego piewany niezrozumiale lub z trudem 687 N ono " dajcy si zoy" poddawany jest specyficznemu serial-nemu rozoeniu" na czstki. Poszczeglne czci nie rni si wiele od siebie, co jest zasug .kompozytora i rezultatem stosowanej przez niego i z utworu na utwr konsekwentnie rozwijanej techniki komponowania" materii muzycznej przez konstytuowanie, nawarstwianie i zestawianie

jednolitych, pokrewnych oraz rnych elementw. Szczeglnie w zakresie dynamiki kompozytor stosuje bogat skal rodkw serial-nych, i to niewtpliwie ma wpyw na specyficzne oywienie materii muzycznej, podanej jak zwykle u Nona w duym rozbudowaniu czasowym. Skala rodkw serialnych zastosowanych w Cori di Didone jest olbrzymia i siga od potnie zwielokrotnionych nawarstwie a po unisono, ktre w tak stosowanej technice serialnej nie ma ju charakteru redukcyjnego, lecz (stosowane oczywicie bardzo rzadko) jest jedn z moliwych konsytuacji dwikowych. W La terra e la compagna na gosy solowe, chr i orkiestr (1958) Nono wychodzi z zaoenia, i moliwoci wokalne s daleko bardziej wielostronne ni moliwoci muzyki instrumentalnej. Tak, oczywicie, nie jest, ale Nono mimo to ma racj. Moliwoci wokalne s wiksze w muzyce serialnej, a tylko ta technika obchodzia w tym czasie woskiego kompozytora. W La terra e la compagna (tekst: Cesare Pavese) Nono stosuje 2 gosy solowe, sopran i tenor, chr na p solistyczny (4 gosy w szeciokrotnej obsadzie) oraz rwnie niekonwencjonalnie, bo chrowo obsadzone instrumenty, wrd ktrych nie brak a 8

rnych talerzy i 4 tam-tamw. Podczas gdy instrumenty operuj tylko wskim zakresem rodkw serialnych, gosy solowe i chralne dysponuj dodatkowo tekstem, ktry rozdzielony pomidzy gosy, stanowi jeszcze jedn warstw materiaow. W tej sytuacji instrumenty maj rzeczywicie rol podrzdn. Zasadniczym oparciem jest w tej muzyce chr. Chrowo traktowane instrumenty pojawiaj si sporadycznie, i tym moe tumaczy si niecodzienno muzyki. I tak np. 18 instrumentw smyczkowych wcza si do muzyki tylko na 3 i p sekundy, by ustpi miejsca gosom wokalnym. Wan rol odgrywa tu zesp perkusyjny, a szczeglnie instrumenty metalowe, ktre w caoci przez dobre 5 minut towarzysz gosom wokalnym, a nawet pod koniec cakowicie przejmuj akcj muzyczn. Nie ulega wtpliwoci, e taka z dawnego punktu widzenia dysproporcjonalna dyspozycja instrumentalna przyczynia si niemal mechanicznie do odwieenia" muzyki. La terra e la compagna jest w swej warstwie tekstowej rwnie niezrozumiaa, jak inne wokalne dziea Nona, napi/ N ono sane w ostatnich latach. Przypuszczalnie naley tej muzyki

sucha z partytur w rku albo przynajmniej z tekstem. Kompozycja II na orkiestr Dziennik polski '58 (Compositione per orchestra II Diario Polacco '58). W padzierniku 1958, dziki zaproszeniu na II Warszawsk Jesie, Luigi Nono przebywa kilka dni w Polsce i tu te powstaa koncepcja napisania utworu symfonicznego powiconego naszemu krajowi. W nastpnym roku kompozytor otrzyma zamwienie od radia heskiego na utwr symfoniczny ukoczy wwczas wielk partytur Diario Polacco na 4 orkiestry wyposaone w olbrzymi ilo instrumentw, do ktrych doda kilka nowych instrumentw perkusyjnych. Prawykonanie dziea odbyo si w Darmstadzie 2 IX 1959 (dyr. B. Mader-na). Nastpne wykonania, szczeglnie w Wenecji, przyniosy kompozytorowi olbrzymie sukcesy. (12') Sul ponte di Hiroshima Canti di vita e d' a m o r e na gosy solowe i orkiestr (1962) nale do wielkiej serii wielkiej liczebnie utworw, ktre mona okreli jako zaangaowane". Nono posuy si tu tekstem z Dziennika z Hiroszimy i Nagasaki, wydanego przez Giinthera Andersa, a take dwoma wierszami: Djamila Boupacha z cyklu E sta Noche (autor: Jesus

Lopez Pacheco) i Tu z cyklu Passero per piazza di Spagna (autor: Cesare Pavese). Tym trzem tekstom odpowiada trzyczciowo utworu; gwnym tematem jest przeraenie wobec dziea zniszczenia samego czowieka, dziea dokonanego przez ludzi z ca bezwzgldnoci, do jakiej wspczesny czowiek jest zdolny. Muzyka Nona ogranicza si do eksponowania samego tekstu i ma charakter wielkiego plakatu, subtelnego tylko w tych miejscach, gdzie gos solowy, sopran, podejmuje najbardziej przejmujce wtki poetyckie. W rodkowej czci orkiestra milczy: poemat z cyklu Esta Noche piewany jest przez sopran zupenie bez towarzyszenia (tekst mwi o mczeskiej mierci Algierki). Dopiero w kocowej czci oba gosy cz si w wokalnosymfoniczny poemat z towarzyszeniem mocno preparowanej orkiestry, potraktowanej z ca brutalnoci na granicy szmeru i szumu (Nono zastosowa tu technik wiertonow oraz bogat skal smyczkowo-perkusyjnych efektw). Sul ponte di Hiroshima jest dzieem w rodzaju wokalnego poematu symfonicznego, opartego na dwu elementach, a moe lepie}: dwch wiatach ekspresyjnych . najdelikatniejszym liryzmie melodycznej wypowiedzi i

wielkim dramatyzmie (bardzo scenicznej) emocjonalnoci. 44 Przewodnik koncertowy 689 N ono W Canciones a Guiomar (1963) Nono przedstawi co w rodzaju kantaty solowej na sopran i orkiestr. I w tym dziele wokalny serializm wie kompozytor z perkusyjn ekspresj orkiestry, w ktrej na pierwszy plan wybija si per-kusyjno-czelestowopizzicatowa aura dwikowa. Do orkiestry docza kompozytor 24 gosy kobiece, ktre przy kocu utworu przewijaj si w gstej, niemal anonimowej fakturze. Canciones a Guiomar napisane s do tekstw Antonia Machado. Utwr ten oznacza nowy i ciekawy zwrot w twrczoci Nona: przejcie od skomplikowanej faktury do obcej mu przedtem ekonomii dwikowej. W partyturze po raz pierwszy nut jest niewiele, orkiestr stanowi may zesp instrumentalny (perkusyjno-smyczkowy, z dobarwieniem czelest i gitar), ktry tworzy gdzieniegdzie tylko to dla eksponowanego sopranu; linia sopranu zachwyca prostot, przejrzystoci i piewnoci (mimo skomplikowanej doproweniencji strukturalnej materiau dwikowego). Mimo

uproszczenia faktury sam jzyk dwikowy uleg pewnemu wzbogaceniu dziki wprowadzeniu bardzo specyficznie zredukowanej wiertonowoci (w instrumentach smyczkowych; trio smyczkowe: altwki, wiolonczele i kontrabasy). Do caoci Nono doczy kod na chr i perkusj, fakturalnie bardzo pomysowo rozoon na kilkanacie gosw solowych. Rwnowaga pomidzy harmoni w pionie a struktur linii melodycznej w sopranie, bogate cieniowanie tria smyczkowego, interesujco na gosy" rozpracowana perkusja, skontrastowanie linii solowej z instrumentami, ciekawe (niemal motywiczne) impulsy rytmiczne, umiejtnie skulminowane napicia i gradacje dynamiczne wszystko to sprawia, e muzyka dziaa ju nie przez tekst, ale wasn, odrbn substancj. Per Bastiana: Tai-Yang Cheng na tam magnetofonow i instrumenty (1967) naley do wci jeszcze nielicznych w latach szedziesitych kompozycji orkiestrowych z udziaem tamy magnetycznej. Jak to opisuje kompozytor, zasadniczy materia akustyczny rnicowany jest na trzy sposoby, wedug trzech aktw kompozycyjnych": 1. struktura chromatyczna oparta na interwaowym montau chiskiej pieni ludowej; 2.

mikrointerwaowa tkanka dla stereofonicznie rozmieszczonych grup instrumentalnych (orkiestra podzielona jest na 3 grupy: I flety, klarnety, trbki, skrzypce, altwki; II fagoty, rogi, skrzypce; III oboje, fagoty, puzony, wiolonczele, kontrabasy; w ramach grup materia potraktowany jest rejestrowe); 3. tama magnetofonowa wyprodukowana w Studio di Fonologia Radia Mediolaskiego, oparta na mijajcych si grupach frekwencyjnych". Z syntezy tych trzech 690 ... ' >* N o no uj akustycznych wynika bezporednio pionowo i poziomo rozcigliwe pole dwikowe", w ktrym integruj si i przeciwstawiaj sobie rne wraenia odbiorcze. Partytura dziea stanowi przykad bardzo jasno artykuowanej projekcji graficznej; niektre partie s nader zoone, inne pryrnitywne. \V caoci przewaa blokowo traktowana masa dwikowa, rnicowana wewntrznie, gwnie przy udziale zmiennoci dynamiki, ujtej przewanie w postaci dwu przeciwstawnych sobie wyznacznikw. (15')

Ein Gespenst geht um in der Welt (Po wiecie kry widmo, 1971) taki niemiecki tytu ma kompozycja Nona przeznaczona na sopran solo, chr i orkiestr, dzieo powstae z inspiracji Manifestu komunistycznego Marksa i Engelsa, dedykowane przez autora Angeli Davis, Bobby'emu Seale i Erice Huggins, a oparte na tekstach Midzynarodwki, pieni Bandiera Rossa i Tung Fang Hung oraz przekazach sownych dwch osb, ktre przeyy atak na koszary Moncada na Kubie. Chr radzi autor umieci wzdu przej dla publicznoci (podia wysokie przynajmniej na metr), aby w ten sposb ogarn ca publiczno. Dzieo jest jednoczciowe, utrzymane w stylu autora z lat pidziesitych, ze swobodnie niekiedy ujmowanymi rytmami, wyrazicie kontrastowe, w motywice czasami jednoznaczne; bywa, e instrumenty wielkiej orkiestry dosownie podwajaj partie wokalne, bywa te, e chr wystpuje samodzielnie, aby z tym wiksz ekspresj przekaza przesanie tekstu, (ok. 25') Como una ola de fuerza y luz (Jak fala sily i wiatla, 197172), na sopran, fortepian, tam i orkiestr. Dzieem tym zoy kompozytor hod jednemu z modych chilijskich bojownikw o wolno: Luciano Cruz zgin w wieku lat

27 w nie wyjanionych bliej okolicznociach. Jego przyjaciel, poeta argentyski Julio Buasi, powici mu wiersz, ktrego fragment koczy si sowami zawsze ywy w naszej pamici twj czyn i twoja mier jak fala siy i wiata.". Kompozycja Nona skada si z 4 czci: I. Wezwanie do skargi nad Lucianem; II. Duma i mstwo Luciana; III. Dlugi marsz i IV. Zbiorowy wybuch wiary w jego obecno wrd nas. Kompozycja jest mocno rozbudowana; wan rol przejmuj w niej solici (sopran i fortepian, ktrego parti wielokrotnie gra wybitny pianista, przyjaciel Nona Mauricio Pollini); tama magnetofonowa (zrealizowana w Studio di Fonologia delia RAI-TV w Mediolanie) ma ogromne znaczenie jako wspczynnik nastroju i ekspresji dziea. Orkiestra 44- 691 N o r d h e im (w wielkiej poczwrnej obsadzie) traktowana jest blokowo, co potguje jednoznaczny wyraz i si kompozycji. Zarwno partia orkiestrowa, jak i solowy fortepian s amplifikowane i zaopatrzone w wasne goniki, z ktrych rozchodzi si na sal koncertow wzmocniony dwik. Materia

tamy zawiera nagrania gosu sopranu Slavki Taskovej i fortepianu Mauricia Polliniego. Prawykonanie dziea odbyo si 28 II 1972 w mediolaskim Teatro alla Scala, przy udziale Mauricia Polliniego, Slavki Taskovej, w reyserii dwikowej kompozytora, pod dyrekcj Claudia Abbado. (30') ARNE NORDHEIM *20 VI 1931, Larvik Studia muzyczne odbywa w Oslo i w Paryu. Jest przewodniczcym norweskiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Mu-rj zyki Wpczesnej. Wsppracuje ze Studiem Eksperymental-:.' nym Polskiego Radia w Warszawie, gdzie zrealizowa kilka utworw. Naley do grupy awangardowych kompozytorw nor-7 weskieh. Szczeglne miejsce w jego twrczoci zajmuje proble-..-; matyka sonorystyczna. Nordheim wypracowa indywidualny poetycki jzyk muzyczny, bdcy wiadectwem duej wyobrani, osadzonej w solidnych realiach warsztatu kompozytorskiego. Oprcz kompozycji zajmuje si take krytyk muzyczn. Waniejsze kompozycje: Aftonland na sopran i zesp kame-,,* ralny 1958, Canzona per

orchestra 1961, balet Katharsis wg ? H. Boscha 1962, Epitafjio na orkiestr i tam magnetofonow , : 1933, Partita I na altwk, klawesyn i perkusj 1963, muzyczny spektakl telewizyjny Favola 1967, Respons I na 2 grupy perkusyjne i dwiki elektroniczne 1987, Stynaler na akordeon, gitar elektryczn i perkusj 1967, Eco na sopran, chry, orkiestr 1 tam 1967, Colorazione na organy Hammonda X-66, perkusj, 2 magnetofony, wzmacniacze i goniki 1968, Floating na orkie-:, str 1970, Spur na akordeon i orkiestr 1975, Dorta na tenor i orkiestr 1975; muzyka elektroniczna Warszawa 1968, Soli-',,.. taire 1968, Lux et tenebrae 1970, Pace 1970. Eco na sopran, chry, orkiestr i tam magnetofonow (1969) to kompozycja w pierwszym zaoeniu elektroniczna. Ostateczna realizacja dziea oparta zostaa na pomyle poczenia trzech kategorii dwikowych: elementu wokalnego, 692 ' ' JV o r g a a r d instrumentalnego elektronicznego. i Aparatem

wykonawczym Eco jest wielka orkiestra symfoniczna (bez skrzypiec), wzmocniona rozbudowan perkusj, chrem mieszanym i dziecicym oraz sopranem solo. Cay aparat wykonawczy dzieli si jakby poziomo: instrumentom wysokim (takim jak pikuliny, mae klarnety, triangle, marimby i wibrafony) przeciwstawione s brzmienia niskie (kontrafagoty, klarnety basowe, puzony, tuby, elektryczna gitara basowa, wybrane rejestry na organach Hammonda, tam-tamy i niskie instrumenty smyczkowe). Pena ekspresji kompozycja Nordheima kojarzy si z romantycznym poematem symfonicznym o tematyce literackiej (wedug kompozytora o jakoci utworu zadecydoway wiersze Salvatora Quasimodo). Spur (Siad, 1975) na akordeon i orkiestr powsta na zamwienie Siidwestfunk w Baden-Baden i tam te zosta we wrzeniu 1975 pod batut Krnsta Boura wykonany po raz pierwszy. Jest to bardzo wirtuozowski koncert na akordeon, ktry brzmieniem swoim czsto zblia si do brzmie elektronicznych, z towarzyszeniem orkiestry, ktra niemal bez przerwy odbiera impulsy od solisty, tworzc materia bardzo podobny lub wrcz stapiajcy si z parti solow akordeonu. Std tytu utworu

instrument solowy pozostawia swj lad w partii orkiestrowej. Dwik akordeonu amplifikowany jest przez wzmacniacze i rozprowadzony dwukanaowo (prawa tastatura instrumentu po lewej stronie audytorium, lewa po prawej). (15') PER N0RGAARD * 13 VII 1932, Gentofte Kompozytor duski. Studia muzyczne odbywa najpierw w Kopenhadze u V. Holmboe'a i F. H0ffdinga, nastpnie w latach 185657 w Paryu u N. Boulanger. Oprcz kompozycji zajmuje si take pedagogik i krytyk muzyczn. Charakterystyczn cech obfitej twrczoci N0rgaarda jest witalizm, wyraajcy si poprzez daleko nieraz posunit redukcj rodkw muzycznych, poprzez dziaanie skrajnie niezloonymi elementami muzycznymi, jednak o duej sile dramatycznego wyrazu. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Slnfonia austra 1954, Konstellatloner 1958, Fragment VI na 8 grup orkiestrowych 195961, Iris 1966, Luna 1967, U Symfonia 1970, III Symfonia 693

Noskowski z chrem i organami 1975; kameralne Quartetto brioso na kwartet smyczkowy 1958, Rondo na instrumenty perkusyjne 1964, Polsme na zespl kameralny 1965, Ula. na zesp kameral-. : ny 1972; wokalne Saangar fraan Aftonland na gos altowy, flet, harf i trio smyczkowe 1956, Vintergraavejr i Ung Waar na tenor, chr i orkiestr 1957, Tryptyh na chr mieszany i orkiestr 1957, Nocturner, suita na sopran i 19 instrumentw 1962; opery Labyrinthen 1963, CMgamesch 1973; balet Le jeune liorwne d marier 1965. ci Tryptyk na chr mieszany i orkiestr (1957) N0rgaarda nie ma wiele wsplnego z tym, co kompozytor teraz tworzy (sam autor Tryptyku uwaa, e jedyne miejsce kompozytora jest pomidzy dwoma krzesami"). Napisany do tekstw a-ciskicn, skada si Tryptyk z 3 czci. I cz Haec acci-pet przypomina popularne kantaty Szostakowicza z okresu diatoniczno-semkowego" i opiera si na bardzo gadkiej, niewiele mwicej polifonice. II cz Jubilate Deo jest znacznie wyraziciej zarysowana: pewnym jej partiom niepodobna

odmwi znamion nowej ekspresji, cho cao trzyma si znanych konwencji chralno-kantatowych. III cz Requiem czy elementy archaizacyjne z ekspresyjnymi. Trzonem muzyki jest tu z reguy chr; orkiestra, traktowana bardzo ascetycznie pod wzgldem brzmienia, zaledwie podtrzymuje partie chralne lub je podbarwia. ZYGMUNT NOSKOWSKI *2 V 1846, Warszawa; 123 VII 1909, Warszawa Jako kilkunastoletni chopiec rozpoczyna nauk gry na skrzypcach u J. Hornziela. W 1864 wstpuje do Instytutu Muzycznego ,.r (skrzypce A Ktski, teoria S. Moniuszko), rok pniej pisze v,,; pierwsz kompozycj, za w 1867 uzyskuje dyplom; gra w orkie-;, strze operowej, jest akompaniatorem w klasie piewu Instytutu , Muzycznego i nauczycielem muzyki w Instytucie Ociemniaych, o Przyznane przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne (1872) stypendium pozwala Noskowskiemu na dalsze studia w Berlinie (u F. Kiela). Trzy lata pniej osiedla si na stae w Konstan-,s cji nad Jeziorem Bodeskim na stanowisku kierownika stowa-.: rzyszenia piewaczego. Po piciu latach wraca do Warszawy, .,,, gdzie w

1881 zostaje dyrektorem Warszawskiego Towarzystwa N o skow ski .*. Muzycznego. Rozwija yw dziaalno organizacyjn (starania 0 stworzenie staej orkiestry symfonicznej). Od 1888 by profesorem kontrapunktu i kompozycji w Konserwatorium Warszawskim, wychowawc najwybitniejszych muzykw polskich przeomu XIX i XX w., w tym wszystkich przedstawicieli Modej Polski". Noskowski by najwybitniejszym polskim symfonikiem doby pomoniuszkowskiej, przed wystpieniem kompozytorw grupy Moda Polska". Chonno talentu, otwarty stosunek do nowoci sprawiy, i wypracowa sobie warsztat techniczny bynajmniej nie pozostajcy w tyle za tendencjami epoki. Znakomicie opanowa technik instrumentacji, jego utwory symfoniczne znamionuje dua rnorodno kolorystyczna. Zmys orkiestralny, atwo inwencji melodycznej, sprawno w operowaniu duymi caociami formalnymi oto podstawowe zalety muzyki Noskowskiego. Due znaczenie, zwaszcza pedagogiczne, posiadaj pieni dla dzieci; szereg z nich zdobyo szerok

1 trwa popularno, w przeciwiestwie do oper, ktre miay niedugi ywot sceniczny. Waniejsze utwory: orkiestrowe 3 symfonie (I 1875, II ,,Elegijna" 1879, III ,,Od wiosny do wiosny" 1903), uwertura koncertowa Morskie Oko 1875, poemat symfoniczny Step 1897, wariacje Z ycia narodu, obrazy fantazyjne na tle Preludium A" Chopina 1901; kameralne Kwartet fortepianowy przed 1878, II Kwartet smyczkowy 1885; fortepianowe krakowiaki, mazurki, suity; opery Livia Quintilla 1898, Wyrok 1906; chry, kantaty, pieni solowe (piewnik dla dzieci do sw M. Konopnic-kiej, szereg cyklw pieni do poezji A. Asnyka, K. Tetmajera). ch Step op. 66 to najpopularniejszy i najczciej grywany utwr symfoniczny Noskowskiego. Ukoczony w 1896, wykonany zosta po raz pierwszy w czerwcu tego roku w Warszawie pod dyrekcj kompozytora. Jako klasyczny poemat symfoniczny {pierwszy w muzyce polskiej), Step jest utworem programowym; w tym wypadku program mia by impulsem do rozniecenia patriotycznych wzrusze. Trzeba

pamita, e Step powsta w okresie niewoli narodowej, kiedy od twrcw wygldano pociechy i pokrzepienia serc". Malowanie obrazw dawnej wietnoci historycznej byo jednym ze sposobw zaspokojenia tych potrzeb. Noskowski poprzedzi partytur tak inwokacj: Stepie wspaniay, pieni ci witam. Pord twoich niezmierzonych przestrzeni sycha byo i szum skrzyde, i dwik kopyt konnicy, rozbrzmiewaa fujarka pastusza i tskna pie kozacza, ktrej towarzyszyy teorbany i bbenki, rozlegay si okrzyki wojenne i zgrzyt cierajcych si szabel. Walki i za695 N osk w ski pasy olbrzymie skoczyy si, wojownicy w grobie legli. Ty jeden tylko, wielki stepie, pozostae wiecznie pikny i spokojny!." Najoglniej mona o Stepie powiedzie, i nie bdc dzieem najwyszego lotu, jest jednak utworem w peni udanym, o doskonale wywaonych proporcjach rodkw formalnych i wyrazowych. Skupia zasadnicze zalety stylu orkie-stralnego Noskowskiego. Najsilniejsz stron dziea jest melodyka

(czciowo zwizana z folklorem polskim i ukraiskim), wiadczca o wieej inwencji; odpowiada jej instru-mentacja przejrzysta, plastyczna, barwna. rodki harmoniczne nie wykraczaj poza konwencj epoki. Step ujty jest w form allegra sonatowego. Waciw ekspozycj poprzedza wstp przygotowujcy nastrj dziea; skadaj si na: motyw dzikich pl" szeroka melodia smyczkw na tle dochodzcej jakby z oddali ukraiskiej dumki (piccolo), oraz drugi motyw stepu", zaintonowany przez rg, a nastpnie podjty przez obj i inne instrumenty. Ekspozycja oparta jest na tematach zawierajcych motywy polskie (polonez) i melodie dumek ukraiskich (temat kozacki"). Temat pierwszy wprowadza orkiestra tutti; temat drugi rozbrzmiewa w klarnecie, dalej we flecie i skrzypcach. Przetworzenie w przewanej czci wykorzystuje motyw z grupy tematu pierwszego, repryza za powtarza obydwa tematy ekspozycji. Koda koczy utwr przypomnieniem motywu stepu". (19') Uwertura koncertowa Morskie Oko op. 19, powstaa w 1875, naley do wczesnych, modzieczych utworw Noskowskiego. Odznacza si

zwartoci przebiegu, bardzo trafn instrumentacj, wyrazist melodyk, ktra suy programowo-ilustracyjnej koncepcji utworu. Impulsem do napisania Morskiego Oka byy wspomnienia Noskowskiego z wycieczek w Tatry. Utwr wiadczy o wyzwoleniu si spod silnych dotd wpyww Mendelssohna i Schumanna, o dojrzaoci artystycznej i rzetelnym rzemiole kompozytorskim. Dzieo posiada form allegra sonatowego, opartego na dwch kontrastujcych melodiach: pierwsza w tempie allegro, druga Un poco piu tranuillo nasuwa (do oczywicie odlege i powierzchowne) skojarzenia z gralskim folklorem muzycznym. Cao poprzedzona jest wstpem Andante (ktrego motyw wykorzysta kompozytor w przetworzeniu), do niego te nawizuje zamykajca Uwertur koda. (14'25"j III Symfonia F-dur Od wiosny do wiosny" jest ostatni symfoniczn kompozycj Noskowskiego, napisan w 1903 dla nowo powstaej (1901) Filharmonii Warszawskiej. 696 Nowowiejski

Podobnie jak uwertura Morskie Oko i poemat symfoniczny Step III Symfonia jest utworem programowym. Kompozytor wykorzystuje tu melodie ludowe, poddaje je jednak silnej stylizacji przy uyciu niestety obiegowych rodkw. Cz I w formie allegra sonatowego, utrzymana w jasnych barwach i wyrazistych, tanecznych rytmach, symbolizuje wiosn. W czci nastpnej lato Noskowski rozwija liryczne, sielskie melodie, siga do pieni sobtkowej Oj, Janie, Janie, Janie Zielony; jesie scherzo jest radosnym witem doynek. Sycha pie doynkow wesp z koyszc melodi kujawiaka. Pierwiastek dramatyczny dochodzi do gosu dopiero w IV czci, malujcej zim. Mona si tu doszukiwa skojarze z obrazem nienej zamieci (biegniki, pasae, silne zrytmizowanie); na tle penego napicia tutti orkiestry sycha rozbrzmiewajc w rogach melodi pieni Kto si w opiek. (32'20") ch FELIKS NOWOWIEJSKI * 7 II 1877, Barczewo; 118 I 1946, Pozna

Kompozytor, dyrygent, organista, pedagog. Otrzyma gruntowne i wszechstronne wyksztacenie muzyczne w Berlinie (u Bru-cha), Ratyzbonie i Pradze (u Dworzaka) oraz muzykologiczne w Berlinie (m. in. u Bellermanna). Ju w pocztkach swej kompozytorskiej dziaalnoci Nowowiejski zdobywa liczne nagrody na midzynarodowych konkursach, osigajc z czasem wysokie godnoci (m. in. za kompozycje kocielne godno szambelana papieskiego). W latach 19025 odbywa liczne podre artystyczne jako dyrygent po Europie, Afryce i Azji. Lata 190914 spdza w Krakowie na stanowisku dyrygenta tamtejszego Towarzystwa Muzycznego. Po I wojnie wiatowej przenosi si Nowowiejski do Poznania, gdzie najpierw (do 1926) peni obowizki profesora konserwatorium, pniej (1931 32) jest dyrygentem poznaskiej orkiestry symfonicznej. Od 1932 powica si wycznie kompozycji. Nowowiejski naley do niezbyt licznej grupy kompozytorw, ktrzy za ycia doczekali si nie tylko uznania ze strony fachowcw, ale take zdobyli szerok publiczno. Dziea jego, zwaszcza oratoryjne, wykonywane byy w rozlicznych miastach Europy i Ameryki

Pnocnej, przynoszc twrcy wiatowy roz-- glos. Polskie ycie muzyczne zawdzicza Nowowiejskiemu wiele cennych inicjatyw w zakresie dziaalnoci pedagogicznej, orga697 Nowowiejski nizacyjno-muzycznej, wykonawczej; jako dyrygent by Nowowiejski propagatorem muzyki wspczesnej. Jego wasna muzyka stylistycznie naley do okresu pnoromantycznego, warsztat kompozytorski bazuje na rodkach wywodzcych si z muzyki Liszta i Wagnera, wykorzystuje aktualne zdobycze Maniera i Ryszarda Straussa. Nowowiejski nie zamyka si przed wpywami estetyki impresjonizmu, co jednak istotniejsze: potrafi z rnorodnych stylistycznie elementw stworzy jzyk nie oryginalny ani odkrywczy, jednak wyrazisty i indywidualny, spoisty wewntrznie, sugestywny, bogaty w melodyczn inwencj. Wielk rol w twrczoci kompozytora Roty odegraa inspiracja muzyk ludow; Nowowiejski pozostawi wiele opracowa oryginalnych melodii ludowych, w licznych utworach tworzywo muzyczne wyrasta z materiau ludowego.

Twrczo Nowowiejskiego jest obfita, przewaaj ilociowo kompozycje wokalne i wokalnoinstrumentalne, formy oratoryj-nokantatowe, msze, pieni chralne i solowe. Waniejsze dziea: orkiestrowe cztery symfonie (I h-moll 1904, II Rytm i praca" 1937, III, IV Symfonia Pokoju 1941), poematy symfoniczne Beatrycze 1903, Nina i Pergolesi 1903, Poegnanie Ellenal 1915, Legenda na skrzypce i orkiestr przed 1914, uwertury koncertowe Swaty polskie 1903, Legenda Batyku 1924, Koncert wiolonczelowy 1938, Koncert fortepianowy 1941; pie na gos i orkiestr Re dla Safo 1939; oratoria Powrt syna marnotraw-<- nego 1901, Quo vadls 1903, Znalezienie Sw. Krzya 1905; opery Obieysasy 1917, Legenda Batyku 1924, Ondraszek przed 1939; balety Krl Wichrw powstay z operobaletu Tatry (Leluja) 1927, Malowanki ludowe 1925; organowe 9 symfonii, 4 koncerty. ch III Symfonia op. 53. Kompozycje symfoniczne autora Legendy Batyku wyrastay stylistycznie na gruncie pnoro-mantycznych tradycji, reprezentowanych przez M. Regera, G. Mahlera, R. Straussa; pierwiastek programowy odgrywa w nich du rol, zwizane s na og z poetycko-

literackimi treciami, podobnie zreszt jak wielkie instrumentalnowo-kalne dziea Nowowiejskiego. W pniejszych kompozycjach zaznaczaj si pewne wpywy impresjonizmu muzycznego i tendencje modernistyczne, ktre jednak nie wpyny decydujco na zmian stylu muzycznej wypowiedzi kompozytora. Wyrazem tych nowszych stylistyczno-warsztatowych zainteresowa Nowowiejskiego staa si przede wszystkim III Sym-jonia, naszkicowana jeszcze przed wybuchem II wojny wiatowej, a wykoczona i zinstrumentowana w czasie okupacji. Prawykonanie jej dla uczczenia 15. rocznicy mierci kompozytora odbyo si 27 I 1961 w Poznaniu; orkiestr Pa698 W o w o 10 i e j s k i stwowej Filharmonii dyrygowa Jerzy Katlewicz. Ju brak tytuu wyrnia to dzieo choby zewntrznie spord pozostaych trzech symfonii Nowowiejskiego. Ale najbardziej istotnym, nowym rysem jest znaczna swoboda harmoniczna, prowadzca do poliharmoniki, a nawet przekraczajca ramy to-nalnoci, co z kolei wpywa na inny ni dotychczas u kompozytora charakter melodyki. Dawniejsze

neoromantyczne tradycje pozostaj widoczne przede wszystkim w duej obsadzie orkiestry, w ktrej nie brak czelesty i perkusyjnie traktowanego fortepianu, jak te w deniu do powizania wszystkich 4 czci {Allegro molto vivo ed energico Andante tranuillo con espressione Scherzando Lento tranuillamente) na zasadzie wsplnoci motywicznej. (38') Poegnanie Ellenai op. 17 nr 3. Kompozytorzy w okresie Modej Polski podobnie zreszt jak i malarze chtnie sigali po tematy swoich dzie do klasykw polskiej literatury. Nie brak tego przykadw rwnie w twrczoci Feliksa Nowowiejskiego. Jednym z nich jest obraz symfoniczny" Poegnanie Ellenai, nawizujcy do poematu Anhelli Juliusza Sowackiego, ktry inspirowa te noszcy ten sam tytu poemat symfoniczny Ludomira Ryckiego. Chocia dzieo Nowowiejskiego powstao w 1915 napisane jest na nowoczesny w typie zestaw wykonawcw: gos recytujcy, klarnet solo i orkiestr smyczkow. Poegnanie Ellenai ma swobodn form, w ktrej wyrniaj si jednak trzy wyrane ogniwa: z zewntrznymi, powolnymi, kontrastuje szybsze, rodkowe. Programowy charakter muzyki wyznaczaj fragmenty poetyckie z

XII rozdziau Anhellego. Pierwsze Adagio 'wprowadza w nastrj, ktry ewokuj sowa: Obrciwszy wic ku Anhellemu szafirowe oczy, zalane zami wielkimi, rzeka Ellenai: Umiowaam ciebie, bracie mj, i opuszczam.*" rodkowe Allegro ma charakter dramatyczny: A oto o pnocy sta si wielki szelest. Chmura jakoby duchw ciemnych zatrzymaa si nad jam, miejc gono, a ciemne twarze pokazyway si przez rozszczepione lodu sklepienie i krzyczay." Liryczna atmosfera, ktrej gwnym nosicielem jest teraz nowy temat, powraca w ostatnim Andante: I na znak cudu upada ra ywa na biae piersi umarej, i leaa na nich, a w jamie rozesza si od niej wo rana i mocna." (11') Uwertura koncertowa Legenda Batyk u". Podanie o zatopionym grodzie Winecie stao si kanw, na ktrej Feliks Nowowiejski osnu swoje najpopularniejsze dzieo oper Legenda Baltyku (1923). Poprzedzajcy akcj sce699 Nowowiejski niczn, a oparty na przewodnim motywie Winety" wstp rozbudowa kompozytor pniej w samodzieln koncertow uwertur.

Barwny instrumentalnie utwr wykorzystuje motywy i tematy opery, tworzc ywy obraz muzyczny, ktrego centralny punkt stanowi sugestywna burza morska". (12') Ukoczony 18 IX 1941 Koncert fortepianowy d - m o 11 Sowiaski" op. 60 jest przedostatnim dzieem Nowowiejskiego, wykonanym po raz pierwszy 25 II 1963 w Olsztynie. W trzech czciach Koncertu: Allegro moderato An-dantino Grave maestoso. Viva.ce assai, materia motywiczno-tematyczny zdradza intonacyjne pokrewiestwo z polsk pieni ludow, pojawiaj si rytmy mazura (II. cz.), krakowiaka i poloneza (III cz.), pobrzmiewa czsto nuta smtku i zadumy, co w sumie ewokuje sowiask" aur nastrojow. (26') Quo vadis op. 30 Feliksa Nowowiejskiego inspirowaa cieszca si wiatow saw powie Henryka Sienkiewicza, ktra przyniosa mu (1905) literack Nagrod Nobla. Ale kompozytor za fabularn kanw wzi nie tyle akcj Sienkiewiczowskiego pierwowzoru, ile jej to. W libretcie, zamwionym u berliskiej literatki, Antonii Jiingst, nie ma wikszoci

fikcyjnych i historycznych bohaterw powieci; pozostay tylko trzy postacie: aposto Piotr, Ligia i dowdca pretorianw. Wan natomiast rol spenia chr, ktry jest waciwie gwn dramatis persona, a przy tym opisuje i komentuje wydarzenia. Taka koncepcja dziea zadecydowaa zapewne o tym, e kompozytor okreli je nie jako oratorium, ktre ma w zasadzie charakter estradowej opery, lecz jako sceny dramatyczne wedug powieci Henryka Sienkiewicza", tworzc raczej rodzaj szeroko zakrojonej 5-czciowej kantaty na sol (sopran, baryton, bas), chr mieszany, organy i wielk orkiestr symfoniczn. I scena Poar Rzymu mocnymi rodkami muzycznej charakterystyki i zmasowanym aparatem wykonawczym stwarza sugestywny w naturalistycznej czsto ekspresji obraz widowiska, napawajcego lud rzymski groz i przeraeniem. Dramatyczny nastrj potguje si jeszcze w II scenie Forum Romanum . gdzie dowdca pretorianw oskara chrzecijan o podpalenie Rzymu, a wzburzony tum da mierci winnych na arenie Colosseum. Duy kontrast w charakterze i atmosferze muzyki przynosi III scena Kata-kumby. Niedol niesusznie przeladowanych, lecz

niezachwianych w swej wierze chrzecijan oddaje kompozytor stonowanymi teraz barwami instrumentalnymi i harmonicznymi. 700 Nowowiejski wprowadzajc dla uplastycznienia programowej" treci utworu pewne elementy muzyki kocielnej. W IV scenie Na Via Appia pogbia si jeszcze liryczna atmosfera muzyki i sublimuje jej kolorystyczna warstwa. Naglony przez wspwyznawcw, a przede wszystkim przez patrycjuszk Ligi, opuci aposto Piotr niebezpieczny Rzym. Na Via Appia ukazuje mu si Chrystus, ktry na pytanie: Quo vadis, Domine?" Dokd idziesz, Panie?", odpowiada: Id do Rzymu, aby tam jeszcze raz da si ukrzyowa". Piotr wraca do Rzymu, gdzie dopeni si jego los. V scena Ruiny Colosseum to refleksyjny fina uwieczony potn fug podwjn. Quo vadis. napisa Nowowiejski w 1903, kiedy jako laureat otrzymanej w berliskiej Szkole Mistrzw Nagrody Rzymskiej im. Meyerbeera przebywa w wiecznym miecie". Niewtpliwie bezporedni kontakt z reliktami

antycznego Rzymu sprawi, e mody muzyk w cigu 6 miesicy ukoczy swj wiatowy bestseller. Ale mimo przychylnie przyjtego prawykonania (1907) w czeskim miecie Usti n.ab sam kompozytor oy do dziea nastawiony krytycznie i opracowa now wersj, ktrej wykonanie (1909) w Amsterdamie przez wietn orkiestr Concertgebouw pod dyrekcj Johana Schoonderbeeka uwieczone zostao olbrzymim sukcesem. Gdy przebrzmiay ostatnie akordy, powsta na sali nieopisany entuzjazm."; Nowowiejski musia ukaza si na podium, a tysice melomanw i orkiestra krzyczeli z radoci."; Ju dawno nie wykonano w Amsterdamie dziea, ktre wywoaoby tak korzystne wraenie." czytamy m. in. w wczesnych recenzjach. Dzieo wydane wkrtce w Fuldzie miao otwart drog sukcesu i kroczyo ni triumfalnie poprzez estrady Europy i Ameryki. Kronikarz zanotowa, e do 1938 wykonano je w ponad 150 miastach, a tekst przeoono na 13 jzykw. W Polsce w tym samym czasie syszay Quo vadis: Warszawa, Katowice, Krakw, Gdask, Pozna. Pierwsze po II wojnie wiatowej wykonanie dziea rozpisanego na nowo ze szczliwie odnalezionej partytury odbyo si 19 II 1966 w

poznaskiej Operze pod dyrekcj Roberta Satanowskiego; nastpnie usysza je Krakw (6 VI 1969, pod dyr. Jerzego Katlewicza). Tu i tam przyjto dzieo z gorcym aplauzem. wiadczy to, e jakkolwiek znawca mgby mie takie czy inne zastrzeenia w czysto muzycznej materii, to dla szerokiego krgu suchaczy ta monumentalna kompozycja zachowaa nadal atrakcyjno, a jako jedna z niewielu pozycji w naszej literaturze oratoryjnej zasuguje na utrzymanie jej w staym repertuarze. (120') $i*y" :m&;i ^ 701 Osborne [>w NIGEL OSBORNE *23 VI 1948, Manchester ' Kompozytor angielski. Studiowa muzyk w St. Edmund Hali w Oksfordzie u E. Wellesza (techniki serialne) i K. Leightona (kompozycja). Studia kompozycji kontynuowa w Warszawie u W. Rudziskiego. Jednoczenie pracowa w Studio Ekspery-

^ mentalnym Polskiego Radia. Jest laureatem kilku nagrd m''*'''' dzynarodowych. Osborne reprezentuje w muzyce angielskiej '** nurt awangardowy; interesuj go socjo-psychologiczne aspekty muzyki, jej oddziaywania nowego suchacza. na

wyraony zosta w muzyce przez bogate, a subtelne zrnicowania materiau i faktury. Natomiast druga cz kantaty jest bardziej jednoznaczna w wyrazie, chocia daleka od powierzchownej plakatowoci. Partia sopranu solowego przedstawia wielkie trudnoci natury intonacyjnej i ekspresyjnej. i LUIS DE PABLO

Waniejsze kompozycje: kantata 7 Words 1971, Kinderkreuz-zug na instrumenty i chr dziecicy 1974, Mustca da camera na skrzypce, tam i publiczno 1975, kantata The Sickle 1975, Passers by na flet prosty basowy, wiolonczel, syntezator i dia-" pozytywy 1976, l Am Goya na basbaryton i 4 instrumenty 1977, Orlando Furioso na orkiestr modzieow i chr 1977, Koncert wiolonczelowy 1977, Kerenza at the Zawn na obj i tam kwadrofoniczn 1978. The Sickle, kantata na sopran solo i orkiestr (1975) powstaa do dwu wierszy poetw rosyjskich doby rewolucyjnej Sergiusza Jesienina (Rozgawdzia si gstwina zota") i Wodzimierza Majakowskiego Nasz marsz (Bijcie o place buntw opot!"). Muzyka skontrastowana jest wedug tematyki i sfery emocjonalnej obu wierszy. Pierwszy wiersz, liryczny, spokojny, melancholijny,

*28 I 1930, Bilbao Kompozytor hiszpaski. Po ukoczeniu studiw muzycznych (na uczelniach krajowych) powici si obok twrczoci kompozytorskiej propagowaniu muzyki wspczesnej. Zorganizowa w Madrycie zesp pod nazw Tiempo y Musica", ktrego za702 i dePablo daniem byo zaprezentowanie najwaniejszych dzie wspczesnych kompozytorw hiszpaskich i obcych. Przeoy na jzyk hiszpaski szereg pism SchOnberga i Weberna. W 1964 zorganizowa Bienal de Msica Contemporanea de Madrid", a w rok pniej zaoy pierwsze w

Hiszpanii studio muzyki elektronicznej ALEA" i zwizany jest z dziaajc przy studio grup kompozytorw-wykonawcw. Wszechstronno zainteresowa twrczych de Pabla wystawia go na niebezpieczestwo wspczesnego eklektyzmu, ktremu w duym stopniu ulega w swej obfitej twrczoci. Obok C. Halfftera i Raxacha jest on jednak najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem obecnej muzyki hiszpaskiej. Waniejsze kompozycje: 4 Invenclones na orkiestr 1955 62, Rodial na 24 instrumenty 1960, Polar na 11 instrumentw 1961, Prosodio na zesp kameralny 1962, Tombeau na orkiestr 1963, Cesuras na 6 instrumentw 1963, Escena na kwartet wokalny, chr i zesp instrumentalny 1964, Mdulos l dla 11 wykonawcw 1965, Mdulos II na 2 orkiestry 1966, lniclativas na orkiestr 1966, Ein Wort na gos i 3 instrumenty 1966, Imaglnario II na orkiestr 1967, Mdulos VI (Parafrasis) na 24 instrumenty 1968, Quasi una fantasia na sekstet smyczkowy i orkiestr 1969, Por diversos mottuos na 22 instrumenty, tam i obrazy 1969 (nowa wersja na mezzosopran, zesp wokalny i 2 fortepiany

1970), Protocolo utwr sceniczny do rnych tekstw 1972, Portrait imagine dla 18 wykonawcw, 12 gosw, na 2 tamy i 3 syntezatory 1975, Vielleicht dla 6 perkusistw 1975, A modo de concierto na perkusj i instrumenty 1976, Credo na 10 instrumentw dtych 1976, Zurezho Olerkia na gosy, instrumenty perkusyjne i 2 txalaparty 1976. W Imaginario II na orkiestr '(1967) de Pablo trzyma si postserialnej aleatoryki, w ktrej dla rozrnienia formy zastosowane zostay pewne marginesy dowolnoci wykonawczych; dziki temu utwr posiada kilka wersji. Dzieo nie ma ani pocztku, ani koca, swobodny jest te czas jego trwania. Dyrygent ma za zadanie ustali swoj wersj wykonawcz wedug wasnego uznania, a dokadniej: wedug wasnego wyobraenia (std tytu). W kompozycji niemal kady instrument ma osobn rol do spenienia, ale znaczenie tych rl jest w samej partyturze jeszcze nie uwidocznione, a samo tworzywo nie daje obrazu swych rnych moliwoci; jego warto ujawnia si dopiero z chwil zadysponowania i wykonania utworu. 703

Paderewski Portrait i m a g i n e dla 18 wykonawcw, 12 gosw, na 2 tamy magnetofonowe i 3 syntezatory (1975) jest kompozycj tylko z pozoru skomplikowan. Jej zaoenia s jednak proste: niewielki zesp instrumentalny, uzupeniony organami Hammonda i rozbudowan perkusj (2 wykonawcw), oraz 12-gosowy chr przeciwstawione s 3 syntezatorom (rdami muzyki s flety proste, dzwonki japoskie) oraz 2 tamom (obsugiwanym przez l wykonawc). Zestrojenie pionowe odbywa si na zasadzie spotkania muzyki zapisanej w metrum z muzyk dowolnie przez dyrygenta wprowadzon, w czasie przyblionym. Kompozycja rozwija si bardzo powoli, za pomoc powtrze tak wielokrotnych, e a nieczytelnych; niekiedy kompozytor stosuje jakby repertuar" sposobw ujcia danego dwiku, czynic z utworu rodzaj swobodnego collage'u. Tylko w niektrych miejscach chodzio kompozytorowi o wyrazow jednoznaczno muzyki, wwczas partytura ujta jest w zapisie cisym. (51') IGNACY JAN PADEREWSKI

*6 XI 1860, Kurywka; t 29 VI 1941, Nowy Jork 5 Paderewski od dziecka wykazywa zdolnoci muzyczne. Gry na fortepianie uczy! go pocztkowo domowy nauczyciel. Majc 12 lat, przyszy pianista wyjeda do Warszawy; studiuje w konserwatorium u J. Sliwiskiego, R. Strobla, J. Janothy, P. Schlozera i G. Roguskego. Po otrzymaniu dyplomu w 1878 przez krtki czas prowadzi klas fortepianu w tej szkole, po czym * udaje si do Berlina na dalsze studia (kontrapunkt u F. Kiela, ' :: kompozycja u H. Urbana). Pod kierunkiem T. Leszetyckiego pracuje w Wiedniu nad udoskonaleniem swej techniki pianistycznej. Pierwszym sukcesem estradowym Paderewskiego sta si koncert w Wiedniu (1887); by to pocztek legendarnej wprost kariery wirtuozowskiej. Tournee po Ameryce w 1891 rozsawio szeroko nazwisko polskiego pianisty. W czasie I wojny wiatowej Paderewski rozwija intensywn dziaalno patriotyczno-spoeczn. W 1919 zostaje (na krtko) premierem i ministrem spraw zagranicznych pierwszego rzdu polskiego. Okres midzywojenny spdzi za granic, w Ameryce i Szwajcarii (Morges),

ktr opuci w 1940, by wyjedna w USA pomoc i '' dla Polski. Misj t przerwaa mier. Sawa genialnego pianisty, znakomitego kompozytora, wielkiego dziaacza-patrioty, czowieka o niezwykej, fascynujcej osobowoci przynosia 704 P a d er e wski niezliczone honory, zaszczyty i odznaczenia; 10 uniwersytetw Europy i Ameryki obdarowao go tytuem doktora h.c. Nie wszystkie kompozycje Paderewskiego, przyjmowane na og bardzo gorco przez wspczesnych (ze synnym Menuetem na czele), zachoway w peni sw artystyczn atrakcyjno. Stylistyczny i techniczny eklektyzm odbiera im w wielu wypadkach warto oryginalnych koncepcji; u rde inspiracji atwo dostrzec wzory Chopinowskie i Schumannowskie. Razi dzi w niektrych utworach zbyt dosownie pojta poprawno, pewien brak naturalnoci. Mimo to owe braki (czy przerosty) nie zdoay zniweczy dla nas muzyki Paderewskiego. I chocia Album tatrzaskie prezentuje troch salonow ludowo walory

pianistyczne i chwytliwa melodyjno uchroniy ten fortepianowy cykl od zapomnienia. Menuet jest nadal lubian i popularn miniaturk estradow. Z utworw orkiestrowych Fantazja polska zachowaa bez wtpienia autentyczn ywioowo artystyczn, w pewnym stopniu rwnie Koncert a-moll i Symfonia h-moll muzyka obracajca si w ramach okrelonej konwencji pnoromantycznej, napisana z du pewnoci rzemiosa i szerokoci inwencji melodycznej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Koncert fortepianowi! a-moll 1888, Fantazja polska na fortepian i orkiestr 1883, Symfonia h-moll 1907; opera Manru 1900; fortepianowe Tace polskie, Chants du Voyageur, Album de Mai, Wariacje i Fuga a-moll, Wariacje i Fuga es-moll, Album tatrzaskie; pieni do sw Asnyk.i, Mickiewicza, Catulle'a Mendes. ch Koncert fortepianowy a-moll op. 17. I cz Koncertu skomponowa Paderewski w 1883, nieco pniej powstay dwie pozostae. Dzieo to zyskao sobie du popularno; przez wiele lat utrzymywao si w repertuarze pianistw, dzi jeszcze

zasuguje na uwag pord nielicznych w polskiej literaturze koncertowej. Niezaprzeczaln zalet utworu jest doskonaa faktura pianistyczna, potoczysto melodii, zgrabna konstrukcja. Cz I Allegro w formie allegra sonatowego, oparta jest na dwch gwnych tematach: pierwszy z nich ma charakterystyczny ksztat rytmiczny (w grupie tematu pierwszego pojawia si motyw nawizujcy do melodii ludowych) i koyszcy akompaniament drugi jest akordowy, bardziej ,,harmoniczny" ni melodyczny. W przetworzeniu tematw stosuje Paderewski bogat figuracje., ornamentyk, rozoone akordy, pasae, ozdobniki, podkrelajc w ten sposb wirtuozowski charakter kompozycji. Cz II Romans posiada tradycyjn 3-czciow form pieni. Wyrazistemu, penobrzmicemu tematowi gwnemu przeciwstawiona jest zwiew-45 Przewodnik koncertowy Paderewski na" cz rodkowa, w ktrej na tle szesnastkowych triolek fortepianu dialoguj skrzypce i wiolonczela solo. Poetycki, skupiony nastrj Romansu pryska wraz z pierwszymi dwikami czci III Allegro molto viva.ce zamaszystego, energicznego ronda.

Na zakoczenie rozbrzmiewa efektownie wpleciona w tok muzyki melodia chorau. (33') Fantazja polska op. 19. Peny, oryginalny tytu utworu brzmi: Fantaisie polonaise sur des themes originaux pour piano et orchestre. Prac nad t kompozycj ukoczy Paderewski z pocztkiem lat osiemdziesitych w 1883 zostaa wydana drukiem. W zasadzie jednoczciowy, utwr dzieli si wyranie na trzy ustpy, zespolone jednym motywem przewodnim o mazurowym charakterze. W prologu prezentuje Paderewski cay materia melodyczny (temat gwny i poboczne, wszystkie wysnute z polskiej muzyki ludowej), cz druga Viva.ce opiera si gwnie na rytmach mazurowych, ktre w czci ostatniej Allegro giocoso zostaj kunsztownie przetworzone w zwroty o charakterze krakowiaka. wietne brzmienie wirtuozowsko potraktowanego fortepianu, efektowna instrumentacja i spoisto formy czyni z Fantazji polskiej jeden z najpopularniejszych utworw polskiej literatury pianistycznej. (22') Symfonia h-moll op. 24. Nad wielk t kompozycj pracowa Paderewski kilka lat (190307). Symjonia h-moll Polonia" jest

muzyk inspirowan przez wyranie okrelone impulsy impulsy narodowo-patriotyczne. Jest alegori roku 1863. W dziele tym wykaza Paderewski du wraliwo kolorystyczn, dobre rzemioso kontrapunktyczne, inwencj tematyczn; wady to przede wszystkim zbytnia rozwleko, zagubienie proporcji konstrukcji na rzecz podniosej monumentalnoci. Symjonia hmoll razi te pewn naiwnoci dwikowego malarstwa", rozbienoci pomidzy zamierzeniami a efektami realizacji. Niemniej jednak pojawia si i dzi jeszcze na polskich estradach koncertowych. Utwr skada si z trzech (pierwotnie Paderewski planowa cztery, Scherzo nie wyszo jednak poza stadium szkicw) czci. Cz I (Allegro vivace e molto appassionato) poprzedzona jest wstpem, prowadzcym do waciwego allegra, ktre rozpoczyna si dobitnym, penym ekspresji tematem, granym przez wiolonczele fortissimo. Wrd bogactwa motyww pojawia si m. in. motyw przemocy", grany przez 4 kontrabasowe sarusofony i tonitruon instrument perkusyjny o niskim, szeleszczcym dwiku, skonstruowany przez Paderewskiego. Motyw

przemocy" bdzie si przewija przez 706 :.--- ? '>* P a g a ni n i wszystkie czci Symfonii, spajajc j w jednolit cao, podniosy nastrj I czci potguj zastosowane przez kompozytora w zakoczeniu organy. Cz II (Andante con moto) ma charakter liryczny, elegijny; oparta jest na szeroko zakrelonej melodii (klarnet solo) gwnego tematu, jasnej, spokojnej, niespodziewanie przerywanej jednak przez gucho brzmicy, ciemny motyw przemocy''. Cz III (Vivace) jest niemal samodzielnym utworem, prawie e poematem symfonicznym. Wyrazowo stanowi apoteoz narodowej potgi, zwycistwa nadziei nad siami przemocy. Przewijaj si tu motywy oparte na melodii Jeszcze Polska nie zginta, zmagaj si z ponurym motywem przemocy", rozbrzmiewa marsz aobny, ale na koniec powracaj motywy symbolizujce zwycistwo. Monumentalna, pena blasku koda wieczy dzieo. Wykonana po raz pierwszy w 1908 w Bostonie, grana bya niedugo potem w Londynie i Paryu. Wybitny francuski pisarz

muzyczny, Jules Combarieu, pisa po wykonaniu utworu: Symfonia Paderewskiego jest dzieem bardzo osobistym. Jest nim naprzd pod wzgldem technicznym, poniewa z wyjtkiem kilku taktw, gdzie mimowolnie pomylaem o Berliozie wypywa z natchnienia i nie zawdzicza nic nikomu. Jest dzieem osobistym z racji wyszych. Paderewski to jeden z tych, ktrzy pisz, poniewa maj co do powiedzenia i u nich talent jest promieniowaniem charakteru [.] In memoriarn, Sursum corda pod tymi skromnymi tytuami pierwszej i ostatniej czci ^Symfonii przepywa nieprzerwany prd gorcego uczucia". (51'50") ch NICCOLO PAGANINI *27 X 1782, Genua; t 27 V 1840, Nicea Najznakomitszy skrzypek-wirtuoz wszystkich czasw, kompozytor. Na skrzypcach zacz gra jako kilkuletni chopiec pod kierunkiem ojca. Nastpnymi nauczycielami byli: G. Costa w Genui, F. Paer w Farmie. Wczesny debiut wirtuozowsko--kompozytorski (Paganini gra swoje Wariacje na temat ,,Car-1 magnoli" majc 9 lat) da pocztek postpujcej szybko,

oszala-jj miajcej w przyszoci karierze wirtuozowskiej. Biografom --, trudno i dzi jeszcze oddzieli prawd od legendy, w jak : spowia ycie wielkiego skrzypka fantazja suchaczy zniewolonych, oczarowanych, nieraz wprawionych w osupienie graniPag a nini czce z przeraeniem (widywano rzekomo diaba kierujcego zza plecw skrzypka ruchami jego smyczka.). Szlaki podry koncertowych Paganiniego wiody przez stolice wszystkich krajw europejskich, nie ominy i Warszawy. Tu w 1829 zmierzy si z partnerem, ktrego uzna za niemal rwnego sobie; by to sawny polski wirtuoz Karol Lipiski, zdaniem Wocha, drugi skrzypek wiata o pierwszym nie wspomnia. Paganini za ycia nie pozwala na wydawanie wielu swych utworw. By typowym reprezentantem , kierunku wirtuozowskiego w kompozycji; komponowa przede wszystkim po to, aby zapewni sobie odpowiedni repertuar oparty na wasnych dowiadczeniach technicznych, tych za nie chcia zdradza inaczej jak tylko w czasie wasnych produkcji koncertowych. A zdobycze te byy Istotnie rewelacyjne, stanowiy epok w

rozwoju wiolnlstyki. (Wielu transkrypcji fortepianowych utworw Paganiniego dokonali Liszt l Schumann; do tematw jego signli m. in. Chopin w modzieczym utworku Souvenlr de Paganini, Brahms w synnych Wariacjach fortepianowych, Rachmaninow w Rapsodii, Lutosawski w Wariacjach na 2 fortepiany.) Osobliwoci gry Paganiniego byy diabelskie" staccata, podwjne flaolety, pizzicato lewej rki poczone z gr smyczkiem, gra na strunie G, szczeglne i niepowtarzalne prowadzenia smyczka, stosowanie specjalnego stroju skrzypiec w sumie niezwyka maestria techniczna, pozostajca zreszt w subie prawdziwej muzykalnoci. Paganini komponowa wiele, lecz tylko drobna cz doczekaa si wydania. Napisa m. in. 12 koncertw skrzypcowych, 22 kwartety na skrzypce, altwk, wiolonczel gitar (by bowiem znakomitym wirtuozem take na tym instrumencie), kilkanacie sonat na skrzypce i gitar, wiele sonat i wariacji na skrzypce i orkiestr, skrzypcowo-gitarowe tercety, duety i wiele innych drobnych utworw. W repertuarze wspczesnych skrzypkw pozostay: 24 kaprysy na skrzypce solo (17991818), koncerty skrzypcowe D-dur i h-moll, Taniec

czarownic (Le Moto perpetuo. ch

Streghe)

1813,

KONCERTY SKRZYPCOWE Oba znane koncerty Paganiniego stanowi do dzi ostateczny chyba sprawdzian biegoci technicznej skrzypka, wymagaj najwyszej klasy wirtuoza, brawurowo pokonujcego tercjowe, sekstowe czy undecymowe pochody, karkoomne biegniki i akordy, nieskazitelnie grajcego arcytrudne llaolety, po708 Paganini dwjne chwyty i tryle, z najwiksz precyzj prowadzcego smyczek. Ale nawet wtedy rzadko wywouj takie wraenie jak ongi w wykonaniu ich twrcy. Wszystkie bowiem zapierajce dech efekty, ktre Paganini kae wydobywa ze skrzypiec, stay w kocu na usugach jego wyjtkowej, niepowtarzalnej osobowoci artystycznej i w niej znajdoway konieczne uzupenienie. Legendarny skrzypek posiada ow twrcz zdolno odtwarzania, ktra skoczenie doskona interpretacj potrafi mierny nawet utwr

uczyni wartociowym, a kadym razie fascynujcym.

Wysz warto muzyczn "posiada I Koncert D-dur op. 6, skomponowany prawdopodobnie w 1811, chocia on wiadczy, e jako kompozytor by Paganini przede wszystkim wirtuozem. Pierwotnie dzieo utrzymane byo w tonacji Es-dur, a partia solowa w D-dur, co wymagao przestr.ojenia skrzypiec o p tonu w gr. Dziki temu, znanemu ju zreszt wczeniej i chtnie stosowanemu zabiegowi, zwanemu scor-datur, chcia Paganini przyda brzmieniu instrumentu wicej blasku. W ekspozycji I czci (Allegro maestoso) pojawia si najpierw uroczysty temat pierwszy, ktremu przeciwstawiony jest melodyjny temat drugi, zyskujcy pniej coraz wiksze znaczenie. Przetworzenie, o charakterze rozlegej fantazji, wprowadza jeszcze trzeci, molowy temat. Ale problemy formy, pracy tematycznej, instrumentacji itd. schodz tu na dalszy plan dominuje element wirtuozowski, ktremu podporzdkowane s wszystkie inne. Niejakie wytchnienie przynosi nastrojowe bardziej Adagio espressivo (11 cz.), gdzie mona stwierdzi, e melodyka Paganiniego bliska jest w charakterze rossiniowskiej. Finaowe Rondo (Allegro spi-

rituoso), ktrego temat gwny powraca stale w rnych przeksztaceniach wariacyjnych, jest znowu skrajnie wirtuozowskim utworem, technicznie jeszcze trudniejszym ni I cz (pojawiaj si m. in. podwjne flaolety, wymagana jest gra na strunie G do e2). (37'15") W stylu wczesnego byskotliwego koncertu francuskiego utrzymany jest te II Koncert h - m o 11 op. 7. Znowu rozbyska tu fajerwerk oszaamiajcych efektw technicznych (nowoci s podwjne tryle), ale staj si one prawie cakowicie celem same w sobie. Cao grzeszy powierzchownoci opracowania, szczeglnie w partii orkiestry, jest duo sabsza muzycznie od Koncertu D-dur. Ukad czci i ich charakter przedstawia si zreszt identycznie jak w tamtym dziele. Po mniej ciekawym, poza warstw wirtuozowsk, Al709 P anuinik legro maestoso nastpuje liryczne Adagio (jego kantylenowy temat miaa rzekomo inspirowa kreacja woskiego aktora, Denariniego, gdy jako wizie modli si o wyzwolenie), a finaem jest take rondo (Andantino allegretto

moderato). To tzw. rondo dzwonkowe" (dla swego charakterystycznego tematu gwnego), od ktrego cay Koncert zwany bywa La Clochette (Dzwonek), jest najbardziej interesujc czci, spopularyzowan przez F. Liszta w genialnej transkrypcji fortepianowej popularnej Campanelli. (27'25") ANDRZEJ PANUFNIK *24 IX 1914, Warszawa Studiowa kompozycj u K. Sikorskiego w Warszawie, dyrygen-f' tur u F. Wengartnera w Akademii Muzycznej w Wiedniu i u h. Gamberta w Paryu. Po wojnie by kolejno dyrygentem w Krakowie i w Warszawie. W latach 194554 odby wiele podry artystycznych (kraje europejskie i Chiny). W 1954 osiad na stae w Anglii, gdzie m. in. w latach 195759 kierowa j orkiestr w Birmingham. Jest laureatem szeregu nagrd kompozytorskich krajowych i zagranicznych. Panufnik by w latach czterdziestych jedn z najsilniejszych osobowoci twrczych, jego dziea charakteryzowaa odrbno, radykalizm i eksperymentatorstwo dwikowe (Uwertura tragiczna,

Koysanka). Utwory pisane po 1949 wskazuj na zmian tendencji stylistycznych kompozytora. W cigu ostatnich lat Panufnik stworzy wasny, bliski tonalnoci jzyk i specyficzny rodzaj muzyki, w ktrym ogromn rol odgrywa pier-t, wiastek pozamuzyczny eksponowanie wzniosej tematyki , i gbokiego emocjonalizmu w poczeniu z zawsze cis dyscyplin techniczn. Waniejsze kompozycje: Uwertura tragiczna 1942, Koysanka na 29 instrumentw smyczkowych i 2 harfy 1947, Slnfonia rustica 1948, Symfonia pokoju na chr i orkiestr 1951, Uwertura bohaterska 1952, Koncert gotycki na trbk, smyczki, harf i koty 1952, Slnfonia eeglaca 1957, Koncert fortepianowy 1962, Slnfonia sacra 1963, Song to the Virgin Mary na chr i 6 gosw solowych 1964, Unwersa.1 Prayer na 4 gosy solowe, 3 harfy, organy i chr mieszany 1969, Koncert skrzypcowy 1971, Slnfonie dl sfer 1975, Sinfonia mlstlca 1977, Metasinfonla 1978, Concerto festivo ' na orkiestr 1979. 710 P e nd e r e cki ginfonia sacra (1963) jest trzecim wielkim symfonicznym dzieem

kompozytora i zostaa skomponowana jako hod twrcy na tysiclecie chrzecijastwa polskiego i polskiej pastwowoci. Dlatego te opar si w niej autor na pierwszym znanym hymnie w jzyku polskim, na Bogurodzicy. Symfonia skada si z 2 czci: Trzech Wizji kontrastujcych z sob i Hymnu. Wizja l (rozmowa" 4 trbek usytuowanych przestrzennie w 4 rogach estrady) peni rol uroczystej wstpnej fanfary. Wizja II napisana wycznie na smyczki wywoa ma kontemplacyjn i mistyczn atmosfer, natomiast Wizja III jest dramatycznym tutti, pod koniec znakomicie skulminowanym. II cz Symfonii, Hymn, ma zdaniem autora charakter prostej modlitwy: zaczyna si pianissimo flaoletami smyczkw i przez crescendo przechodzi do pojawiajcej si tu po raz pierwszy (zreszt w formie szcztkowej i zdeformowanej) melodii Bogurodzicy. Przy kocu Hymnu do muzyki wczaj si 4 trbki z przypomnieniem wstpnej fanfary. Symfonia oparta jest na konsekwentnej dyscyplinie interwaowej, rytmicznej i formalnej, lecz mimo to udao si kompozytorowi stworzy dzieo o wysokiej temperaturze emocjonalnej. Jego prawykonanie odbyo si 12 VIII 1964 w Monte

Carlo pod dyrekcj Fremaux. (22')

Louisa

KRZYSZTOF PENDERECKI *23 XI 1933, Dbica Jeden z czoowych kompozytorw wspczesnych. Studiowa w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie (u A. Malawskiego i S. Wlechowicza). Od 1972 jest rektorem teje ; uczelni; wykada take na Uniwersytecie Yale. Laureat wielu nagrd artystycznych. rdem inwencji Pendereckiego jest niezwykle pobudzona wyobrania brzmieniowokolorystyczna; terenem miaych poszukiwa niemal wycznie sam materia dwikowy; pro-: bierna tyka formalnokonstrukcyjna ley na marginesie zainteresowa kompozytora. Zawenie i redukcja elementw dziea muzycznego do warstwy brzmieniowej rekompensowane s pomysowoci zaskakujcych, czsto 'niezmiernie subtelnych efektw szmerowo-dwikowych, umiejtnym operowaniem paszczyznami dynamicznymi. Szczeglnie interesujco rozszerza i wykorzystuje Penderecki

moliwoci techniczne instrumentw smyczkowych. 711 Penderecki Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Emanacje na 2 orkie-*. stry smyczkowe 1959, Anaklasls na zesp perkusyjny i orkiestr j smyczkow 1960, Tren Ofiarom Hiroszimy" na smyczki 1960, Polymorphla na 48 instrumentw smyczkowych 1961, Fluorescen-ces 1961, Sonat per moloncsllo ed orchestra 1964, Capriccio per '; oboe e archl 1965, De natura sonoris (l 1966, II 1971), Capriccio per viollno e orchestra 1967, Pittsburgh Overture na symfoniczn orkiestry dat 1967, Koncert wiolonczelowy 1972, Partita na klawesyn i zesp kameralny 1972, I Symfonia 1973, Intermezzo na smyczki 1973, Przebudzenie Jakuba 1974, Koncert skrzypcowy 1976; kameralne 2 kwartety smyczkowe (I 1960, II 1968), Miniatury na skrzypce i fortepian 1959; wokalne Psalmy Dawida na chr mieszany i perkusj 1958, Strofy na sopran, glos recytujcy i 10 instrumentw 1959, Wymiary czasu l ciszy na - 40-g!osowy chr mieszany i zesp kameralny 1960, Stabat , Mater na 3 chry a cappella 1962, Cantata ad honorem Almae Matris Unlversltatis

Jagellonicae na chr i orkiestr 1964, t Passio et Mors Domini Nostrl Jesu Chrlsti, secundum Lucam na gosy solowe, recytatora, chr chopicy, chr mieszany i i orkiestr 1965, Dles Irae na gosy solowe, chr orkiestr 1967, Jutrznia na 2 chry, gosy solowe i orkiestr 1970, Kosmo-gonia na gosy solowe, chr i orkiestr 1970, Cantlcum Canti-corum Salomonis na 16 gosw i orkiestr kameraln 1973, Magnificat na bas solo, zesp wokalny, podwjny chr, gosy chopice i orkiestr 1974, Te Deum na gosy solowe, chr i orkiestr 1979; opery Diabiy z Loudun 1969, Ra^ utracony 1978; muzyka konkretna Psalmus 1961. ch Napisany w 1960 Tren Ofiarom Hiroszimy" na 52 instrumenty smyczkowe stanowi prb przeniesienia punktu ciQkoci z tematyki na efekty dwikowe, ktrych w zespole smyczkowym jest mnstwo. Poszczeglne instrumenty smyczkowe s traktowane grupowo i tworz swoisty obraz kolorystyczny. Przejmujcy sw ekspresj, naley utwr Pende-reckiego do najczciej wykonywanych dzie wspczesnej muzyki polskiej. (9')

Wymiary czasu i ciszy (1960) wykonywa ma 40--osobowy chr mieszany i zesp kameralny. Podobnie jak Klebego i Yeressa inspiroway Pendereckiego przy pracy nad t kompozycj wraenia z obrazw Paula Klee. Autor zastosowa tu rodki wyszukane (np. syczce spgoski i gwizd), a ponadto efekty szmerowe. Prawykonanie Wymiarw odbyo si na IV Midzynarodowym Festiwalu Muzyki 712 Penderecki Wspczesnej Warszawska Jesie", gra zesp kameralny Filharmonii Krakowskiej pod dyrekcj A. Markowskiego. (9') Fluorescencje na orkiestr (1961) realizuje mocno rozbudowana orkiestra kameralna o nietypowym skadzie: grupa instrumentw dtych, kwartet smyczkowy, 6 niewielkich grup perkusyjnych i fortepian. Cao skada si z 6 odcinkw, z ktrych kady opiera si na innej zasadzie konstrukcyjnej: statyczno ssiaduje tu z dynamicznoci, gsty ruch z mao zmiennymi barwami itp. Penderecki dokona daleko idcego wyboru rodkw instrumentalnych, w niektrych zakresach oryginalnych. Doczenie do wybranego

instrumentarium takich rde dwiku, jak syrena, i takich efektw, jak stukot maszyny do pisania, decyduje o specyficznym klimacie utworu: nie obowizuj tu ju zasady orkiestrowe, a kada moliwa prezentacja muzyki zgadza si" z ogln ide utworu, wedug ktrej sama materia jest ju muzyk. (13'15") Pasja wedug w. ukasza (tytu aciski: Passio et Mors Domini Nostri Jesu Christi, secundum Lucam) powstaa w latach 1963 65 na zamwienie Westdeutscher Rund-funk z okazji 700-lecia katedry w Miinster, gdzie wanie odbyo si 30 III 1966 pierwsze wykonanie dziea. Kompozytor podj tu prb powizania nowego jzyka dwikowego z dawn form, ktra od czasw Bacha ustpia innym oratoryjnym formom muzyki religijnej. W wielu punktach Penderecki nie zawaha si posuy archaicznymi motywami melodycznymi, stylizowan polifonik, metod rozwijania gosw na tle cantus firmus i stosowan szeroko w epoce renesansu polichralnoci (3 chry mieszane oraz chr chopicy rozstawione s przestrzennie). Sama technika budowy Pasji przejta jest bezporednio od Bacha, std partie mwione, recytatywy i arie, fragmenty jakby choraowe i orkiestrowe tworz barokowy

klimat religijnego skupienia i powagi. W sumie kompozycja syntetyzuje rne techniki znane nam z muzyki religijnej wszystkich czasw, apeluje wyranie do suchacza historycznego", uznajcego za wartociowe przede wszystkim to, co ju istnieje, czy tradycj ze wspczesnoci. Cao skada si z 2 wielkich czci; w czci drugiej osobne miejsce zajmuje Szabat Mater na chr a cap-pella. (ca 80') De natura sonoris I (1966) i De natura sono-r i s II (1971) maj charakter studiw brzmienia orkiestrowego (wielkiej orkiestry symfonicznej w utworze pierwszym, blachy, perkusji i smyczkw w utworze drugim). De natura 713 P e nd e r e cki sonoris I, o pogodnym, wrcz scherzowym nastroju, budowana jest z klasterw orkiestrowych i z dwikw skrajnie wysokich lub skrajnie niskich. Jej rodkowy epizod nawizuje do improwizacji jazzowej na tle pizzicata kontrabasu. W De natura sonoris II dominuj barwy ciemne {zwrmy uwag na zestaw blachy: 4 rogi, 4 puzony i tuba, i na specyficzny dobr instrumentw perkusyjnych,

jak m.in. pia i flauto a coulisse, ktre przez sw odrbno nadaj dzieu w osobliwy dramatyczny klimat). Utwr ma form 3czciow, wynikajc z dyspozycji obsady: smyczki blacha (kulminacja fii) smyczki. Perkusja wystpuje we wszystkich czciach jako element stay. Prawykonanie pierwszego utworu odbyo si w Royan 7 IV 1966 pod dyrekcj Andrzeja Markowskiego, drugiego za w Nowym Jorku 3 XII 1971 pod dyrekcj Jorge Mestera. (7'40" i 9') Dies irae na sopran, tenor, bas, chr i orkiestr Pomici Zamordowanych w Owicimiu (1967) stanowi monumentalnie zakrojone epitafium w formie oratoryjnej. Kompozytor posuy si w tym dziele szeregiem tekstw z rnych epok, w jzyku greckim lub generalnie przetumaczonych na jzyk aciski. Materia tekstowy stanowi: psalmy, wiersze Wadysawa Broniewskiego, Louisa Aragona, Tadeusza Rewicza, teksty w. Jana, Ajschylosa, w. Pawa i Paula Valery. Czci oratorium: I Lamentatio, II Apocalypsis i III Apotheosis. Dies irae operuje jzykiem muzycznym czcym nowe techniki dwikowe z tradycyjnymi ujciami melodycznymi. Prawykonanie: Krakw, 14 IV 1967. (22')

Capriccio na skrzypce i orkiestr (1967) to rodzaj jednoczciowego wirtuozowskiego koncertu, w ktrym dominuj skrzypce (m. in. maj dwie bardzo trudne kadencje), muzyka za odznacza si pewn niefrasobliwoci, wesooci std tytu dziea. W take wirtuozowsko potraktowanej orkiestrze wielk rol odgrywa perkusja i gitara elektryczna, a obok nich piewajca" pia oraz specyficzny rodzaj dzwonw rurowych. Prawykonanie utworu odbyo si 22 X 1967 w Donaueschingen (skrzypce Wanda Wikomirska; orkiestr Siidwestfunks Baden-Baden dyrygowa Ernest Bour). (ca 10') W Kosmogonii na gosy solowe, chr i orkiestr (1970) rol pierwszoplanow odgrywa tekst, wybrany przez kompozytora w bardzo przemylany sposb, a odnoszcy si do tematu zawartego w tytule: kosmogonia to po grecku powstawanie wiata". W utworze rzecz dzieli si na 2 gwne czci; pierwsza to cykl zwany Pocztek, obejmujcy teksty, 714 P e n d e r ecki klasykw Mikoaja Kuzaczyka, Mikoaja Kopernika,

Lu-krecjusza, i z ksigi Genesis (sowa: et facta est lux"), druga Nieskoczona przestrze, rozpoczyna si od sw poety Owidiusza, by przez teksty Leonarda da Vinci i Giordana Bruna przej skokiem do wspczesnoci do wypowiedzi kosmonautw, Gagarina i Glenna. Operujc prostymi paszczyznami muzycznymi (przewaga nut dugich, lecych, przetrzymanych, miejscami tylko przecinanych krtkimi akcjami muzycznymi, ilustrujcymi chaos), kompozytor skupi si na muzycznej interpretacji tekstu w gosach solowych i chrze, ktry traktowany jest w duej skali od piewu" unisono do 20gosowego chru mwionego. W orkiestrze przewaaj brzmienia perkusyjne (dzwony i gongi), nadajce caoci charakter duego, improwizowanego fresku. Kompozycja napisana zostaa na zamwienie ONZ z okazji 25-lecia istnienia Organizacji; prawykonanie odbyo si 24 X 1970 w Nowym Jorku pod dyrekcj Zubina Mehty. (ca. 20') W Jutrzni na sopran, alt, tenor, bas i basso profondo, 2 chry i orkiestr (1970, prawykonanie 8 IV tego roku w katedrze w Altenbergu pod Koloni) zawarte s dwa odrbne naboestwa prawosawne. Pierwsza cz dziea (Zoenie do Grobu) jest

odpowiednikiem dugiego obrzdu odprawianego w wieczornych godzinach Wielkiego Pitku, obrzdu majcego charakter udramatyzowanej medytacji i opakiwania nad grobem. Z liturgii prawosawnej kompozytor zebra kilka fragmentw, ukadajc je w now ju nieli-turgiczn cao. Druga cz utworu (Zmartwychwstanie) odnosi si do Jutrzni Paschalnej, ktrej pocztek przypada w liturgii prawosawnej na godzin 12. w nocy z Wielkiej Soboty na Niedziel Wielkanocn. Muzyka dziea, zakrojona gigantycznie z punktu widzenia obsady, ogranicza si w rodkach muzycznych do prostych uj, wzbogaconych ornamentyk, ujtych na og w zapisie proporcjowym. Jak pisze komentator: W utworze Pendereckiego znale mona wpywy wschodnioeuropejskiej muzyki kocielnej: wielogosowe, akordowe recytatywy, basso profondo, drewniane koatki uywane w okresie postu, brzmienie wielkanocnych ludowych dzwonw drewnianych i spiowych dzwonw kocielnych, dzwonki mszalne itd. Pocztek Zmartwychwstania imituje rodkami muzycznymi akcj liturgiczn: chry zbliaj si niczym procesja, tekst pocztkowo niezrozumiay, toncy w gwarze i szumie z wolna krystalizuje si", (ca 40' i ca 35')

Powstaa na zamwienie przedsibiorstwa Perkins Engines" i jemu te powicona I Symfonia (197273) prze715 P e nd er c cki znaczona jest na orkiestr standardow z wielk iloci instrumentw perkusyjnych. Skada si z 5 czci, ktre wzorem tradycji sonatowej maj z sob bliski zwizek. I cz, Arche, odpowiada ekspozycji sonatowej, cz II, Dynamis, opiera si na tym samym materiale, rozwija go i stanowi jakby przejcie do czci centralnej zamierzonej monumentalnie Passacaglii, formy bardzo kompozytora jak twierdzi inspirujcej. Zmienione nieco powtrzenia Dynamis i Arche stanowi dwie ostatnie czci I Symfonii, fascynujcej odrbnoci kolorytu instrumentalnego i rozmachem dynamicznym. Prawykonanie dziea odbyo si w katedrze w Peterborough w ramach Perkins Engines In-dustrial Concert 1973 19 VII 1973 pod dyrekcj kompozytora. (30') Canticum Canticorum Salomonis quod H e-braice dicitur Sir Hasirim" (1973) powstao na

zamwienie Fundacji im. Gulbenkiana w Lizbonie i tam te wykonano je po raz pierwszy 5 VI 1973 pod dyrekcj Wer-nera Andreasa Alberta. Utwr napisany zosta na 16-osobowy chr mieszany, w ktrym kady gos traktowany jest niemal solistycznie, i orkiestr kameraln ze zwikszon obsad perkusji. Orkiestra dzieli si na mae grupy, a poszczeglne instrumenty take bywaj traktowane solistycznie. Gwn rol odgrywa jednak chr, piewajcy po acinie wybrane fragmenty z pierwszych piciu rozdziaw Pieni nad pieniami, przy czym czytelno tekstu nie ma znaczenia; wane s zawarte w nim emocje, ktre kompozytor transponuje na paszczyzn ekspresji czysto muzycznej arliwej, nasyconej uczuciem skupionej kontemplacji. Dzieo zaczyna si fragmentem a cappella w fakturze punktualistycznej, stopniowo przechodzcej w tok coraz bardziej zwarty a do kunsztownych ukadw polifonicznych. Rol cezur odgrywaj inter-ludia instrumentalne. Poza tym partia orkiestry peni na og funkcj kolorystycznego dopenienia gosw chru. (17') Magnificat na bas solo, zesp wokalny, podwjny chr, gosy chopice i orkiestr powstao w 1974 na zamwienie Austriackiego

Radia i Telewizji, w zwizku z obchodami 1200-lecia katedry w Salzburgu, gdzie 17 VIII 1974 odbyo si prawykonanie dziea pod dyrekcj kompozytora, z udziaem basa Petera Laggera. Cao skada si z 7 nierwnych co do dugoci i wanoci czci. Po czci wstpnej (Magni-iicat anima mea), utrzymanej w nastroju elegijnym i czcej brzmienia quasi-szmerowe z czystymi konsonansami, nastpuje monumentalna trjtematyczna fuga (Quia respexit hu716 Penderecki niilitatem ancillae suce); jej tematy i kontrapunkty powierzone s caym grupom gosowym (nie pojedynczym gosom) i poddane kunsztownym opracowaniom z uyciem tak klasycznych rodkw kontrapunktycznych, jak augmentacja i di-minucja, inwersja i rak, stretto. III cze (Misericordia) i cz IV (Fecit potentiam.) maj charakter epizodyczny, ich zadaniem jest zmiana nastroju z bagalnego w surowy, ascetyczny niemal. Rozbudowana, barwna i ruchliwa cz V (Desposuit potentes de sede) przyjmuje form passacaglii, a w wyrazie jest par excelence dramatyczna. VI cz (Sicut Iccutus est) ma znowu charakter

epizodyczny, a wykonanie jej przez chr a cappella przywraca klimat skupienia i asce-zy. Ostatnia, VII cz {Gloria) pomylana jest jako mocno rozbudowany, dynamiczny fina, traktujcy orkiestr w sposb wirtuozowski i skulminowany na trjdwiku D-dur (trzykrotnie powtrzone w chrze fortissimo Gloria!!!). (40') Przebudzenie Jakuba (Als Jakob erwachte.,.) na orkiestr (1974) jest niedug kompozycj o wyranie wyprofilowanej estetyce brzmienia, w ktrej dominuje brzmienie harmonijne, przyciszone, zmiany barw nastpuj agodnie, nie kontrastowo, materia muzyczna zmienia si niezauwaalnie. W utworze tym autor postpi pod wzgldem formy i jakoci brzmie podobnie jak w swych utworach symfonicznych, tu jednak muzyka inspirowana bya nie przez zaoenia konstrukcyjne, lecz przez klimat tekstu z biblijnej historii Jakuba A gdy si ockn Jakub ze snu, rzek: Prawdziwie Pan jest na tym miejscu, a jam nie wiedzia" (Ksiga Rodzaju 28, 1617). Prawykonanie kompozycji odbyo si w Monte Carlo 14 VIII 1974 pod dyrekcj Stanisawa Skrowa-czewskiego. (12')

W Koncercie skrzypcowym (1976) autor poszed rozmylnie po linii tradycyjnej, nawizujc do klasycznej muzyki repertuarowej, takiej jak gra od lat skrzypek Isaac Stern ktremu to dzieo zostao powicone. Koncert jest dzieem jednoczciowym, rozwijanym konsekwentnie z chromatycznego motywu krcego wok trytonu. Z tego motywu rodzi si caa muzyka, pod wzgldem techniki oparta na se-ryjnoci, w charakterze elegijna, kulminujca we frazach penych napi. Jak wiele innych dzie kompozytora i Koncert zaczyna si w najniszym rejestrze (peda organowy F, na nim tonalny akord j-as-des), myl gwna pojawia si we wiolonczelach (lamentacyjna fraza w stylu niemal barokowym). Dalszy przebieg formuje zasada koncertowania rnych grup instrumentalnych, pojawia si kadencja skrzypiec, scherzo 717 P e r a g all o w formie marsza (z charakterystycznymi akcentami bbna i talerzy), w repryzie wracaj myli pocztkowe oraz tonalny akord ekspozycji. Prawykonanie Koncertu odbyo si 27 IV 1977 w Bazylei, z Isaakiem Sternem jako solist i orkiestr pod

dyrekcj Moshe Atzmona. (ok. 35') MARIO PERAGALLO 25 III 1910, Rzym Studia muzyczne odbywa u F. Bajardiego, G. Rotolego (forte-' pian) oraz u V. di Donata i A. Caselli (kompozycja). W latach ' 195054 by dyrektorem artystycznym Accademia Filarmonica Romana, od 1950 dziaa aktywnie we woskiej sekcji Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Peragallo rozpocz sw drog kompozytorsk od stylistyki pnoromantycznej, w twrczoci operowej ulegajc silnie wpywom weryzmu muzycznego. Przez impresjonizm doszed do wspczesnoci, z ktrej przyj technik dodekafoniczn. Wszystkie te style l techniki wspistniej z sob w muzyce woskiego kompozytora, zjednoczone bezporedni ekspresyjnoci, swobodn, pynn melodyk, instrumentacyjn wirtuozeri. Muzyka Peragalla jest efektowna, barwna, byskotliwa. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Koncert na orkiestr 1939, Fantasia 1950, Form Sovrapposte 1959; 2 koncerty fortepianowe (1949,

1951), Koncert skrzypcowy 1953; kameralne 3 kwartety smyczkowe (1933, 1934, 1931), Musica per doppio guartetto d'archi na 8 instrumentw smyczkowych 1948, Vibra-zlont na flet, typtychon i fortepian 1960; opery Glnema degll Almierl 1937, Lo stendardo di San Ciorgio 1941, La Gita in campagna 1954, La parucco dell'imperatore 1959. cft Koncert skrzypcowy (1953) opiera si na klasycznym schemacie formalnym. Kompozytor wyszed z prostego zaoenia, e dysponujc materiaem dodekafonicznym, mona pozosta przy zasadach tradycyjnych, jeli tylko koncert bdzie dostarcza solicie moliwoci zabynicia technik instrumentaln. I cz Koncertu (Sostenuto e vigoroso) przejawia charakter dramatyczny, mimo bardzo zdobniczej roboty pasaowej. W Andante (II cz.) i w bezporednio po nim nastpujcym Allegro moderoto (III cz.) Peragallo zestawia dwa 718 : Pergolesi wiaty dwikowe: liryczn ekspresj melodii i ywioow zabaw scherza. W Finale muzyka powraca do pocztkowej

atmosfery dwikowej, dramatyzujc wtki z I czci, aby w pewnym momencie osign bardzo symfoniczn kulminacj. Koncert opiera si na technice seryjnej, do swobodnej: w kadej czci pojawia si seria zasadnicza i trzy serie z niej wywiedzione. Poza tym uderza rapsodyczna swoboda konstrukcji i bardzo woska intensyfikacja wyrazu melodycznego. GIOYANNI PERGOLESI ^ tt BATTISTA

romantycznych przygodach; w sto lat pniej dwaj kompozytorzy, P. Sarrao i S. Monteyiti, na kanwie rzekomych wydarze z ycia Pergolesiego osnuli swoje dwie opery. W 1752 w Paryu wystawiono oper Pergolesiego La serva padrona (Suca pani), wykonano te Stabat Mater i oto nadszed renesans muzyki Pergolesiego, niemal moda na ni. La serva padrona zostaa powszechnie uznana za model, wzorzec opery buffa. wiat muzyczny podzieli si na tzw. buffo-nistw zwolennikw pergoleslowskiej opery buffa, i anty-buffonistw zwolennikw opery francuskiej. Muzyka Pergolesiego jest wiadectwem wielkiego talentu melodycznego, zarwno w utworach operowych, jak i czysto instrumentalnych. Waniejsze dziea: opery seria Salustla 1731, L'Ollmpiade 1735, opery buffa La serva padrona 1733, Lo /rat 'nnamo-rato 1732, Flamtnto 1735; intermezza LMetta e Fracollo 1734, II finta Polacca 1734. Z muzyki instrumentalnej pozostawi 719 Per gol e si

* 4 I 1710, Jesi k. Ancony; 116 III 1736, Pozzuoli k. Neapolu Muzyki uczy l w Neapolu. W latach 172528 by wykadowc '- w konserwatorium w Loreto, od 1732 kapelmistrzem na dworze ksicia Stigliano, po 1734 dziaa w Bzymie na dworze ksicia Mondalani. Komponowa zacz w bardzo modym wieku; pierwsze wykonania oper nie przyniosy mu sukcesw. Zniechcony, porzuci form opery i zwrci si do muzyki instrumentalnej. W kilka lat pniej poprbowa powtrnie szczcia na deskach teatralnych niestety, znw bez powodzenia. Zaamany l zniechcony, powici si twrczoci religijnej. Zmar na grulic, majc zaledwie dwadziecia sze lat, nie doczekawszy si sawy. Z yciem jego zwizay si legendy o

Pergolesl Symfoni G-dur, Koncert skrzypcowy, Fletowy, So; not wiolonczelow, ponadto: oratoria, kantaty, msze, motety, "y wiele pieni, arii i duetw. ch Dwuaktowa opera La serva padrona i sawne Stabat Mat r stay si z czasem niejako synonimami sztuki Pergole-siego. Niestety, sukcesem tego drugiego dziea nie mg si ju kompozytor cieszy. Pisa je ostatnim wysikiem, w wycigu ze mierci. Udao mu si zwyciy ukoczy swj abdzi piew", ale go nigdy nie usysza; zmar w kilka dni po jego napisaniu. Stabat Mater" naley do gatunku tzw. sekwencji, ktre ze skromnych wstawek tekstowych podkadanych od ok. IX w. pod rozwijan w obszernych koloraturowych wokalizach ostatni zgosk sowa alleluja" w redniowiecznych psalmodiach i uzupeniajcych treciowo dany fragment tekstu biblijnego przeksztaciy si w samodzieln form muzyki sakralnej. Elementy ludowe, wieckie, przenikajce wraz z sekwencjami do piewu gregoriaskiego i sprzeczne z jego charakterem, spowodoway, e ich ogromna z czasem ilo ograniczona zostaa przez Koci w XVI w. do piciu, z ktrych

najbardziej znana jest aobna Dies irae" i wielkopostna Stabat Mater". aciska poezja Stabat Mater", przypisywana mnichowi minoryckiemu, Jacopone da Todi (zm. 1306), przesycona jest najgbszym wspczuciem dla stojcej pod krzyem Matki Boskiej. Sekwencja skada si z dwch czci: opowiadajcej i modlitewnej. Urok jej tragizmu, naiwna, lecz arliwa uczuciowo z dawna przycigay artystw. Niezliczona jest ilo przekadw we wszystkich niemal jzykach, wielka jest te liczba muzycznych wersji w caej historii muzyki wokalnej od Josquina des Pres, Orlanda di Lasso, Pergolesiego, Vivaldiego, poprzez Haydna, Schuberta, Bocche-riniego, Rossiniego, do Dworzaka, Verdiego, Szymanowskiego, Poulenca, Pendereckiego eby wymieni tylko dziea najbardziej znane i doskonae. Napisane na dwa gosy eskie (czciowo solistycznie, czciowo chralnie), orkiestr smyczkow i continuo, zajmuje Stabat Mater Pergolesiego wane miejsce w historii muzycznych opracowa tej redniowiecznej sekwencji, stanowic wczesny pomnik nowego, uczuciowego stylu w muzyce religijnej. Dzieo nie posiada nic z kocielnej surowoci, a jest co byo kiedy przedmiotem ostrych atakw ze

strony konserwatystw na wskro liryczn wypowiedzi kompozytora, operujcego rodkami neapolitaskiej szkoy operowej z pocztku XVIII w. Ale teatralno i charakterystyczna sodycz 720 P e r k o wski tego stylu operowego stonowane s w przepiknej brzmieniowo muzyce Pergolesiego wyjtkow oszczdnoci rodkw, przewietlone gbokimi doznaniami bliskiego mierci czowieka. Wanie owa intensywna cmocjonalno Slabat Mater Pergolesiego zapewnia dzieu niesychan popularno w XVIII w. (z tego czasu pochodz liczne wycigi fortepianowe oraz opracowania, m. in. wersja Paesiella, wprowadzajca chr mieszany) i podtrzymuje j po dzie dzisiejszy. Mona te zrozumie entuzjazm wspczesnego Haydnowi kompozytora i dyrygenta niemieckiego, J. A. Hillera, ktry powiedzia: Nie zasuy na miano czowieka ten, kto mgby wobec tej muzyki pozosta zimny i niewzruszony". (49') PIOTR PERKOWSKI

* 17 III 1901, Oweczacze; 112 VIII 1990, Otwock Studia odbywa w konserwatorium warszawskim u R. Statkowskiego_i K. Szymanowskiego, nastpnie u A. Roussela w Paryu. By jednym z inicjatorw i zaoycieli Stowarzyszenia Modych Muzykw Polskich w Paryu, od 1931 jego przewodniczcym. Po II wojnie rozwija oywion dziaalno organizacyjn na terenie Zwizku Kompozytorw Polskich (1945 49 by jego prezesem). W latach 195572 peni funkcj profesora kompozycji w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Warszawie. Od umiarkowanie modernistycznego jzyka muzycznego przeszed Perkowski do bardziej przejrzystych struktur formalnych, do stylistyki Szymanowskiego, do akcentowania pierwiastka lirycznego. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Szkice toruskie 1938, Swantewit (muzyka symfoniczna z II aktu baletu) 1945, Uwertura warszawska 1954, Nokturn 1955, Slnfonla drammatica 1963, Impresje szkockie 1968, Amjlctlon 1970, 2 koncerty skrzypcowe (1948, 1959), Koncert wiolonczelowy

1973; Epitafium dla Nlcosa Belojannisa na baryton, chr i orkiestr 1952, Niebo w plomlenlach na gos, fortepian i orkiestr 1969, Poematy Aben-Azama na baryton i orkiestr 1975; kameralne 2 kwartety smyczkowe (1930, 1977), Karolowi Szymanowsklemu na skrzypce i fortepian 1952, Sonatina na trbk i for.tepian 1954; opera radiowa Girlandy 1962, balety Swantewit 1930 (nowa wersja 1945), Klementyna 1963, Balladyna 1964. 46 Przewodnik koncertowy 721 Petrassi I Koncert skrzypcowy powsta w 1932, a jego nowa wersja w 1948. Jest to dzieo 3-czciowe, zbudowane swobodnie na zasadzie wielotematycznej. Cz I (Allegro) opiera si na dwu wtkach tematycznych, przy czym partia solowa dochodzi do gosu nie tylko w ekspozycji, ale i w rozbudowanych przetworzeniach. Cz II (Alla classica, Lento) rozpoczyna si wielk kadencj w solowym dwugosie, eksponujcym zasadnicz myl czci wolnej. Cz III (Allegro) zamknita jest w formie ABA i zaopatrzona w wirtuozowsk kadencj. Partia solowa Koncertu niezwykle trudna, efektowna szczeglnie w zakresie rnych

form gry skrzypcowej dominuje w tym utworze niemal cakowicie nad orkiestr, ktra czsto przejmuje rol towarzyszenia. GOFFREDO PETRASSI *16 VII 1904, Zagarolo j " Petrass to Jeden z najwybitniejszych wspczesnych kompozy' " torw woskich. Pno, bo dopiero w 21. roku ycia, rozpoczyna '"' nauk muzyki. Studia harmonii odbywa pod kierunkiem V. di ' Donato, nastpnie wstpuje do Konserwatorium w. Cecylii w Rzymie (klasa kompozycji A. Bustniego), ktre koczy w 1933. W tym samym roku jego orkiestrowa Partlta zyskuje due uznanie, jest wykonana take poza granicami WJoch, w Paryu i Amsterdamie. W 1939 zostaje wykadowc, a od 1960 prowadzi mistrzowsk klas kompozycji w Konserwatorium ' w. Cecylii w Rzymie. W latach 194750 by dyrektorem arty-" stycznym Rzymskiej Akademii Filharmonicznej. Przez wiele lat piastowa urzd superintendenta teatru La Fenice w Wenecji. Najwybitniejszy dzia twrczoci Petrassiego to kompozycje orkiestralne i kantatowe, mniejsze

znaczenie posiadaj opery i balety. Nie jest to muzyka nowych propozycji, raczej udana prba syntezy elementw dawnego jzyka muzycznego (std Petrassi okrelany jest jako neobarokista) z technicznymi zdobyczami muzyki nowszej, do techniki dodekafonicznej i serial-* nej wcznie. Petrassi umie osign rwnowag formalno-wyrazow; ekspresja jego muzyki jest z gatunku intensywnych i silnych, melodyka wyrazista, uksztatowanie formalne niezmiernie logiczne i niekonwencjonalne. Utwory o szczeglnej wartoci to Koncert fortepianowy 1939, koncerty na orkiestr (II 1951, III 1953, IV 1955, V 1955, VI 1957, 'VII 1964, VIII 1972), Koncert fletowy 1960; kameralne Intro722 Petrassi dukcja t Allegro na skrzypce i 11 instrumentw 1933, Sonata da camera na klawesyn i 11 instrumentw 1948, Estrl dla 15 instrumentalistw 1967, Ottetto di Ottonl 1968, ALA na flet i klawesyn 1972; wokalne Salmo IX na chr orkiestr 1936, Magnlflcat na sopran, chr i orkiestr 1940, kantata Cro dl

mortl 1941, Noche oscura na chr 1950, Motetti per la passione na chr 1965, Beatitudlnes (pamici M. L. Kinga) na baryton instrumenty 1969, Orationes Chrtstl na chr orkiestr 1975, ch III Koncert na orkiestr powsta w 1953. Skada si z 4 czci nastpujcych po sobie bez przerw. I cz to szybkie, tematycznie swobodne, przejrzycie kontrastowe Allegro spirituoso. W II i IV czci (Moderato i Adagio mode-rato) rozwija Petrassi liryczn fraz, ktr poddaje licznym modyfikacjom ekspresyjnym. III cz nosi tytu doskonale oddajcy jej atmosfer: Vigoroso e ritmico. W sumie kompozytor siga do ideaw koncertujcego stylu muzyki XVIII--wiecznej, ktry dwikowo uwspczenia. Muzyka Petrassie-go jest lekka std podtytu utworu: Recreation concer-tante przejrzycie instrumentowana, w miar nawet pogodna, lecz jednoczenie niewolna od dramatyzmw (cytaty z kantaty dramatycznej Noche oscura). Pierwszym wykonaniem Koncertu (VII 1953) w Aix-enProvence dyrygowa Hans Rosbaud. (18') IV Koncert na orkiestr (1955) przeznaczy Pelras.si wycznie na

smyczki. Podobnie jak w poprzednim koncercie, tak i tu 4 czci utworu: Placidamente Allegro in quieto ze rodkowym epizodem Sereno Molto sostenuto Allegro molto, cz si z sob bezporednio, dajc kompozycj w zasadzie jednoczciow. IV Koncert pisany jest czciowo w technice dodekafonicznej. V Koncert na orkiestr (1955), napisany na zamwienie Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej z okazji 75-lecia zespou, zosta wykonany po raz pierwszy 2 XII 1955 przez t orkiestr pod dyrekcj Charlesa Muncha. Koncert dzieli si na 2 czci: MoZto moderato. Presto Andantino tran-uillo. Mosso con vivacita. Lento e Grave. Utrzymany jest w stylu zblionym do poprzednich kompozycji, a wic w stylu swobodnie koncertujcym (technika .czciowo dodekafonicz-na), zrywajcym z neoklasycyzmem. Kompozytor przeznaczy go na stosunkowo du orkiestr a zatem na zesp zupenie odmienny od poprzednio uywanych co tumaczy si specyfik zamwienia. (24') 46- 723 Petrassi

Koncert fletowy (1960) dowodzi, e pokanemu dorobkowi kompozytora odpowiada olbrzymia ewolucja. Petrassi potrafi od neobarokowego I Koncertu na orkiestr zaj a do wspczesnego stylu, w poblie umiarkowanego Beria. Koncert fletowy, napisany dla Severino Gazzelloniego, daleki jest od stylu dzisiejszej awangardy, a jednoczenie niemal z kadej stronicy partytury wida, e to utwr wspczesny, utwr, ktry nie mg powsta przed 1960. Petrassi wyciga tu swoiste konsekwencje z techniki serialnej oraz wirtuozostwa Gazzelloniego i tworzy swobodn fantazj o lunej formie i przekonywajcej aurze instrumentacyjnej, dobrze skojarzonej z fletem, ktry jako instrument nie najmocniejszy, wymaga ta tyle specyficznego, co subtelnego. Niskie instrumenty dte, harfa, gitara, niskie smyczki i bogata perkusja (13 rnych instrumentw!) wszystko to dostosowane jest do moliwoci wspgrania z solist, ktrego partia wykracza poza dotychczasowe konwencje fletowe. Jest w tym dziele jaka idealna rwnowaga pomidzy form a ekspresj i pomidzy jzykiem dwikowym (niezbyt zreszt wyszukanym) a form. Plastyczno tematyki, niekonwencjonalna faktura instrumentalna, ekspresyjno

niewolna nawet od patetyczno-ci, barwno orkiestracji i cigo formalna wszystkie te walory wyranie si uwidaczniaj. (16') Orationes Christi (Modlitwy Chrystusa) na chr mieszany, instrumenty dte blaszane, altwki i wiolonczele (1975) zoone s z 2 czci: I. Pater, venit hora (wg w. Jana, XVII) i II. Pater, si vis oraz Pater mi (wg w. ukasza, XXII, 1 w. Mateusza, XXIV). Cz I otwiera rozbudowany, powolny wstp instrumentw dtych w dugich wartociach i ciszonej dynamice; potem wchodzi chr (zwraca uwag specyficzny zestaw gosw: soprany, kontralty, tenory rozbite na 2 gosy, barytony i basy). Faktura chralna czy homofoni z technik linearn, uderza uycie rnych technik wydobywania gosu, a zwaszcza jego ciszania. Orkiestra towarzyszca chrowi usuwa si na dalszy plan, w autonomicznych fragmentach natomiast peni funkcj jak gdyby ujawniania tumionego niepokoju (gwatowne crescenda, przyspieszenia ruchu, agitata). Cz II rwnie otwiera dugi wstp (smyczki divisi a po obsad solow), po nim pojawia si chr a cap-pella (wszystkie gosy powtarzaj sowo Pater", w melodii dominuj wielkie skoki).

Drugi tekst (wg w. Mateusza) ujty jest w maksymalnie prostej fakturze hymnicznej. Kompozycja Petrassiego czy powcigliwo w stosowaniu rodkw z wyjtkow intensywnoci muzycznego wyrazu. (26') 724 'Pkiel BARTOMIEJ PKIEL f 1670, Krakw Wybitny reprezentant stylu barokowego w muzyce polskiej, czonek znakomite] kapeli krla Wadysawa IV najpierw wicekapelmistrz, pniej, od 1649, kapelmistrz, ponadto krlewski organista i nauczyciel chopcw z kapeli. W czasie wojny szwedzkiej, kiedy kapela nie prowadzia normalnej dziaalnoci, Pekiel wcielony zosta do orszaku krlowej, dbajcego o jej bezpieczestwo i wygody. Po wojnie Pekiel capellae magister S.R.M.P. do Warszawy ju nie wrci; osiad w Krakowie, gdzie w 1658 obj kierownictwo kapeli wawelskiej. By na tym stanowisku pierwszym Polakiem; dotd zajmowali je wycznie Wosi.

Twrczo Pkiela jest obfita; obejmuje gatunki tradycyjne, utwory pisane w stylu a cappella, oraz nowoczesne w stylu koncertujcym. Ewolucja stylu i techniki kompozytora widoczna jest wyranie w dzieach mszalnych, ktre stanowi wprost ilustracje dziejw tego gatunku od renesansu po zaawansowany barok. Niektre tytuy najwybitniejszych mszy: Missa concer-tata La Lombardesca." oraz Missa pulcherrima l Missa brevls, Ta ostatnia jest wiadectwem mistrzowskiego opanowania techniki kontrapunktycznej, Missa pulcherrima za jest bodaj najznakomitszym utworem mszalnym w muzyce polskiej w ogle. Opus maximum" Pkiela to jednak Audlte mortales, pierwsza polska kompozycja w typie oratoryjnym, w ktrej Pkiel wznis si na artystyczne wyyny, da wiadectwo wasnego, indywidualnego stylu, wyraz gbokiej inspiracji stworzy dojrza, pikn muzyk. Audite mortales przeznaczone jest na zespl wokalny (2 soprany, 2 alty, tenor i bas) oraz instrumenty towarzyszce 3 wiole da gamba, wiol basow, organy. Sowa uyte w dziele pochodz z tekstw biblijnych o sdzie ostatecznym. I chocia nie

znajdujemy tu dokadnej odpowiednloci pomidzy ekspresj sowa i towarzyszcej mu muzyki, to w caoci Audlte mortales posiada sugestywny, dramatyczny wyraz. Obraz twrczoci Pkiela nie byby kompletny, gdybymy nie wspomnieli o utworach religijnych wykorzystujcych elementy polskiej muzyki ludowej, pierwiastek narodowy. Takie s wanie Patrem koldowe, oparte na melodyce pieni i kold. W XVII w. polskie ycie muzyczne odznaczao si szczeglnie wysokim poziomem wykonawstwa w zakresie solowej muzyki instrumentalnej rzecz przedziwna, e nie powstaway wwczas prawie adne rodzime dla tych wykonawcw kompozycje. W zakresie twrczoci lutniowej jedynym wiadectwem jej Istnienia w ogle jest zbir 40 tacw dworskich Pkiela. ch 725 Pietrow ANDRZEJ PIETROW * 2 IX 1930, Leningrad

Kompozytor radziecki. Studiowa w konserwatorium lenlngradz-kim u O. Jewachowa. Muzyka Pitrowa mieci si. w estetyce twrczoci Szostakowicza, przesycona jest pierwiastkiem dramatyczno-patetycznyni, to znw liryzmem, budowana jest na ; ludowych intonacjach, najczciej wedug schematw szerokich napi wyrazowych, czytelnych kulminacji. Waniejsze kompozycje orkiestrowe Suita pionierska 1951, Suita sportoioa 1953, Radda i ojko poemat symfoniczny 1954, Uwertura uteczna 1955, cykl symfoniczny Pleni naszych dni 1964, Pamici polegych w latach blokady Leningradu poemat na smyczki, trbki, organy, 2 fortepiany i perkusj 1966; Za pokj cykl pieni na gos i orkiestr 1951, Poemat patetyczny na gosy solowe, 2 fortepiany i perkusj 1970; opera Ptotr I 1975, balety Wymarzona jabo 1959, Stworzenie wiata wg J. Effela 1968; komedia muzyczna Chcemy taczy 1967. ch Pamici polegych w latach blokady Leningradu poemat na smyczki, trbki, organy, 2 fortepiany i perkusj (1966). Jest to rodzaj poematu symfonicznego, mwicego zdaniem krytykw

radzieckich bardzo prostym jzykiem narracyjnym o tym wszystkim, co przeya ludno oblonego miasta. Jak pisze kompozytor, mino przeszo dwadziecia lat od okrutnych dni blokady Leningradu i wydaje si, e dzisiaj nic ich ju nie przypomina; ale wystarczy przeczyta wiersze Berholca pochodzce z tego okresu albo przej si po cmentarzu Piskariewskim pomidzy pomnikami a przed oczami zjawia si obraz dramatu walczcego miasta. Min dalsze dziesiciolecia., lecz nigdy z wiadomoci ludzi nie zginie pami o bohaterstwie miasta, bohaterstwie, ktre stao si wieczn legend o niezomnoci ducha ludzkiego". Z tych wanie rozmyla powsta pomys poematu, noszcego w sobie wszelkie cechy radzieckiego symfonicznego monumentalizmu. sile Pis t on WALTER PISTON * 20 I 1894, Rockland; 112 XI 1976, Belmont (Massachusetts) Kompozytor i pedagog amerykaski. Po ukoczeniu akademii malarskiej (1916) pocztkowo ubocznie interesowa si muzyk : (w czasie I wojny wiatowej gra w orkiestrze

wojskowej na : saksofonie). Dopiero w 1920 rozpoczyna studia muzyczne na ' Uniwersytecie Harwardzkim. Po zdobyciu dyplomu (1924) wyjeda do Parya na 2-letnie studia do N. Boulanger. Po powrocie do Stanw Zjednoczonych wykada na Uniwersytecie Harwardzkim, gdzie w 1944 otrzymuje stanowisko profesora muzyki. Jest laureatem kilku muzycznych naukowych nagrd amerykaskich, czonkiem Amerykaskiej Akademii Sztuki i Literatury oraz Akademii Nauki i Sztuki, autorem cenionych pod-c. rcznikw harmonii i kontrapunktu. Piston naley do wielkiej rodziny" neoklasykw; utwory jego wiadcz o doskonaym opanowaniu rzemiosa kompozytorskiego, swobodzie technicznej, zainteresowaniu linearnoci kontrapunktyczn. Muzyka to nie odkrywcza, raczej konwencjonalna w rodkach, posiadajca jednak du skal wyrazo-woci i pomysowo melodyczn. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Koncert na orkiestr 1933, symfonie (IV 1950, VI 1955, VII 1960, VIII 1965), II Suita 1948, Serenata 1956, Concertino na fortepian i orkiestr kameraln 1937, koncerty

skrzypcowe (I 1939, II 1960), Preludium t Allegro na organy i orkiestr smyczkow 1943, Fantazja na roek angielski, harf smyczki 1953, Koncert altwkowy 1957, Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1959, Preludium symfoniczne 1961, Plne Tree Fantasy 1965, Ricercare 1967, Wariacje na wiolonczel i orkiestr 1967, Koncert klarnetowy 1967, Fantazja na skrzypce i orkiestr 1970, Koncert fletowy 1971; kameralne 2 tria fortepianowe (1935, 1966), Kwintet fletowy 1942, Dlvertl-mento na 9 instrumentw 1946, Kwintet fortepianowy 1949, Kwintet na instrumenty dte 1956, 5 kwartetw smyczkowych (V 1962), Sekstet smyczkowy 1964, Kwartet fortepianowy 1964. ch Concertino na fortepian i orkiestr kameraln (1937) naley do najbardziej reprezentatywnych dzie amerykaskiego neoklasycyzmu spod znaku Nadi Boulanger. Jest to muzyka w penym tego sowa znaczeniu klarowna, przejrzysta zarwno w tematyce, jak i w formie. Concertino skada si z 5 bezporednio po sobie nastpujcych czci, ktre odpowiadaj w przyblieniu cyklowi sonatowemu (V cz

to koda). wietna kontrapunktyczn (fugato 727

robota

tematy tworz podstaw rozwoju formalnego dcego do kulminacji. ILDEBRANDO PIZZETTI

Pizz e 11 i instrumentw drewnianych), wyrazisto motyww i melodii, wirtuozeria kadencji solowej wszystko to stawia Concer-tino Pistona w rzdzie udanych pozycji koncertowych wspczesnego repertuaru. (14') Mniej natomiast atrakcyjny wydaje si Piston w symfoniach (do czsto zreszt granych), z ktrych wybija si VI Symfonia, napisana w 1955 na zamwienie Fundacji Kusewickiego z okazji 75-lecia zespou Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej. (Prawykonanie odbyo si 25 XI 1955 w Bostonie, dyrygowa Charles Munch.) VI Symfonia jest dzieem 4czciowym. I cz (Fluendo espressivo) przedstawia swoiste studium skrzyowania konwencji sonatowej z ekspresyjnoci typu romantycznego. Po lekkim i przejrzystym scherzu (Leggierissimo vivace) nastpuje Adagio sereno, oparte na dwu odrbnych tematach (pierwszy w wiolonczelach, drugi we flecie). IV cz (Allegro energico) to fina o wybuchowych akcentach i motorycznym niemal ruchu. Dwa ostro z sob skontrastowane *20 IX 1880, Farma; 113 II 1968, Rzym ,_c Woski kompozytor, pedagog, dyrygent. Pocztki nauki odbywa u ojca, w latach 18951901 uczy si w konserwatorium w Farmie. Od 1908 by wykadowc w konserwatorium we Florencji, .,,;, w latach 191723 Jego dyrektorem, a od 1924 dyrektorem konserwatorium w Mediolanie. Po mierci O. Respighiego w 1936 obj kurs mistrzowski kompozycji w Accademia di Santa Ce-cilia w Rzymie, ktry prowadzi do 1958; by rwnie prezesem Instytutu Historii Muzyki. Do uczniw Pzzettego nale m. in. M. Castelnuovo-Tedesco i Nino Rota, znany kompozytor muzyki filmowej. Pod wpywem G. Tebaldiniego (organisty, korfl-< ii: pozytora, dyrygenta i pisarza muzycznego) Pizzetti zapozna SI :>': bliej z muzyk starowosk, stajc si obok A. Caselli j: i G. F. Malipiera Jednym z najgortszych rzecznikw tradycji narodowych, kontynuacji rodzimej muzyki. Od wczesnej mo-;: doci obok kompozycji uprawia te publicystyk i krytyk. V

muzyczn (by zaoycielem florenckiego czasopisma Dssor.',K nanza"). Niektre jego studia monograficzno-historyczne Mu728 l Pizzetti sicisti contemporanei 1915, Musica e dramma 1945, La Musica Italiana dell'Ottocento 1948 zachowuj trwa warto. W dwch ostatnich wyoy swoje artystyczne credo, dotyczce gwnie zreszt preferowanej przez kompozytora muzyki scenicznej. Pizzetti by zwolennikiem dramatu muzycznego, muzyk rozumia jako sztuk par excellence emocjonaln, ekspresyjn. Waniejsze dziea: orkiestrowe Ouverture per una farsa tragica 1911, Concerto deirestate 1928, Sinfonla 1940, Canzone dei benl perdutl 1950, Preludia a un altro giorno 1952; koncerty Fortepianowy (Canti delia stagione alta) 1930, Wiotoncze-lowy 1934, Skrzypcowy 1944, Harfowy 1960; wokalne Messa di Requiem 1922, kantata Vanitas vanitatum 1958, Vocallzzo na mezzosopran i orkiestr 1960, Cantata d'amore" Flliae Jerusa-lem, adjuvo vos

1966, Cantico di gloria na chr mieszany, 2 chry mskie i 22 instrumenty 1968; liczne utwory kameralne, pieni (Canti di ricordanza 1943); opery Fedra 1915 wg G. D'Annunzia, Debora e Jale 1922, Lo Straniero 1930, L'Oro 1947, Vanna Lupa 1949, Ifigenia 1950, La Figlia di lorio 1954, Assassinio ne.Ua Cattedrale 1958, n Calzare d'argento 1961, Cll-temnestra 1965; ponadto muzyka filmowa, teatralna. ch Concerto delTestate (Koncert letni) powsta w 1928 i naley do najpopularniejszych orkiestrowych dzie woskich tego okresu. Kompozycja Pizzettiego ujta jest w formie fantazji, opiera si na zasadzie zmiennoci niemal impresjonistycznych scen i nastrojw, ale jednoczenie utrzymana jest w formie na tyle zwartej, e tytu koncert" nie jest przypadkowy. Czci utworu: Rankiem Nokturn Gagliarda Fina. Tematyka Koncertu jest wyrazista, cho miejscami powierzchowna (co ma uwypukli gr barw), ywa, zdecydowana zarwno w swej wesooci (na sposb woski niefrasobliwej), jak i w smutnej powadze. wczesna niezwyka barwno dziea, ktra kazaa pewnym krytykom widzie w kompozytorze odnowiciela

impresjonizmu na gruncie woskim zesza na plan dalszy; zostaa ywo tematyki i odrbno formy, zreszt wywiedzionej z tradycji barokowej. *, > I , ' l* \',.i ii' i ' /fv. .V -'+. ., /< f rt * i f* W* " ^./r ^ rae P oulene FRANCIS POUENC "' )rf' *7 I 1899, Pary; 130 I 1963, Pary Systematycznych i gruntownych studiw muzycznych Poulenc nie odbywa; gry na fortepianie (by wietnym pianist) uczy si pod kierunkiem R. Vesa, kompozycj studiowa przez krtki czas prywatnie u Ch. Koechlina. I wojna wiatowa uniemoliwia mu dalsze studia; w 1917 debiutuje jako kompozytor na koncercie zorganizowanym przez E. Satie'ego w teatrze Vieux Colombier w Paryu. Wraz z picioma pozostaymi czonkami Grupy Szeciu" Poulenc dy do

realizacji antyroman-tycznych hase, do prostoty i jasnoci formy, lekkoci faktury, zwizania muzyki z tematyk codziennoci (cyrk, music-hall, popularna piosenka, jazz). Tendencje te wystpuj szczeglnie wyranie w najwczeniejszych utworach; ekscentryczno pomysw towarzyszy niekiedy pospolitoci realizacji muzycznej. Dalszy rozwj stylu Poulenca poszed w kierunku wzbogacenia , i uszlachetnienia skali wyrazowej, przy zachowaniu prostoty rodkw (przejrzysta forma, diatonika jako podstawa jzyka harmonicznego). : Waniejsze dziea: opery Les mamelles de Tiresias (do tekstu G. Apollinaire'a) 1944, Dlalogues des CarmSlites 1956; <- Msza 1937, Stabat Mater 1950, religijne utwory chralne, motety, kantaty Secheresses 1937, Figur humalne 1943; utwory orkie-stralne Auoade 1929, Suita francuska na orkiestr kameraln 1935, Concert champetre na klawesyn i orkiestr 1928, Koncert '': na 2 fortepiany i orkiestr 1932, Koncert organowy 1938, Sinfonietta 1947, La dam de Monte Carlo, monolog na sopran i orkiestr 1961; kameralne Le bestiaire na gos, flet, klarnet, fagot

i kwartet smyczkowy 1919, Trio na obj, fagot i fortepian 1926, Sekstet na instrumenty dte i fortepian 1940, Sonata na skrzypce i fortepian 1943; utwory fortepianowe Trols Mouvements perpituels 1918, Suita 1920, Deux Novelettes 1928, Les Soires de Nazelles 1936; pieni 4 Poemes de Guillaume Apollinalre 1931, Fetes galantes 1943, Calligrammes do poezji Apollinaire'a 1948, Courte paille 1960; du popularno zdobyy balety: Les Blches 1923 i Les Animaui modeles 1942. ch Concert champetre (Koncert wiejski, 1928) na klawesyn (lub fortepian) i orkiestr napisa Poulenc dla synnej klawesynistki Wandy Landowskiej, i ona te uczestniczya w pierwszym wykonaniu tej kompozycji 3 V 1929 w Paryu (parysk Orkiestr Filharmoniczn dyrygowa Pierre 730 . Poulenc Monteux). Koncert ten jest w pewnym sensie stylizowany na muzyk XVII-wieczn (do czego kompozytorw pociga ju samo uycie klawesynu jako instrumentu solowego), lecz jednoczenie podbarwienie go nowszymi

efektami instrumenta-cyjnymi czyni ze przykad muzyki neoklasycznej, przejrzystej w formie i fakturze, lekkiej w tematyce i rytmice. Czci Koncertu: Adagio, Allegro molto Andante (w stylu sicilia-ny) i Presto (fina w bardzo ywym tempie). (25'25") Koncert na 2 fortepiany i orkiestr (1932) jest jedn z najpopularniejszych kompozycji koncertowych nie tylko Poulenca, lecz chyba caej Grupy Szeciu". I cz to energiczne w tematyce, dwutematyczne Allegro ma non troppo, w ktrym oba fortepiany od razu inicjuj ekspozycj pierwszego tematu (drugi temat, jakby rozrywkowy, gra rg na tle instrumentw dtych drewnianych), a w przetworzeniu przeksztacaj tematyk w sentymentaln gr nastrojw, po czym przechodz do krtkiej kadencji i repryzy. II cz (Larghetto) opiera si na melodii granej przez jeden z fortepianw na tle efektownego towarzyszenia drugiego. III cz (Finale) powraca do rozrywkowego (kabaretowego poniekd) sentymentalizmu I czci i dodaje do niego nieco wigoru rytmicznego, liryzmu oraz wirtuozowskiego popisu. Prawykonanie kompozycji odbyo si w Wenecji 5 IX 1932; solistami byli kompozytor i Jacques Fevrier,

ktrym towarzyszya orkiestra teatru La Scala pod dyrekcj Desire Defauwa. (18'35") Sinfonietta (1947) jest wyranie utrzymana w stylu dwu poprzednio omwionych dzie: lekka tematyka, niewolna od banalnych nawet zwrotw, prosta faktura, przejrzysta forma i dobrze odmierzona instrumentacja oto zalety, ktre zadecydoway o popularnoci utworu i kompozytora. Sinfonietta skada si z 4 krtkich czci: ywego i nastrojowego Allegro con fuoco, utrzymanego w charakterze scherza Molto vivace, niezbyt gbokiego, ale lirycznego Andante cantabile oraz bardzo ywego i tematycznie plastycznego Finale. Prawykonanie Sin{onietty odbyo si 24 X 1948 w Londynie, pod dyrekcj Rogera Desormiere. (28') Pousseur HENRI POUSSEUR * 23 VI 1929, Majmedy l Najwybitniejszy wspczesny kompozytor i teoretyk belgijski. i Nie odbywa systematycznych studiw muzycznych. Od 1954 - - wsppracuje ze studiami elektronicznymi najpierw radia ko-

loskiego, pniej mediolaskiego. W 1959 zaoy w Brukseli wasne studio muzyki eksperymentalnej. Od 1970 wykada na C uniwersytecie w Liege, gdzie zaoy Centre de recherches f musicales" (fili brukselskiego studia muzyki elektronicznej). -' Wraz z Boulezem i Stockhausenem naley do czowki awangar?' dy europejskiej. Utwory Pousseura (od ok. 1950 posuguje si on technik serialn) s zarwno oryginalne, jak i skompliko': wane technicznie, co jednak nie zawsze idzie w parze z ze-j wntrzn, suchow atrakcyjnoci tej muzyki. Na wzr Bouleza C pisze Pousseur kompozycje zbudowane z ruchomych", zesta} wianych dowolnie przez wykonawc fragmentw (np. Mobile). Waniejsze utwory: orkiestrowe Symphonies dla 15 soli') stw 1955, Rimes na orkiestr i tam 1959, Couleurs croisscs

1967, Ephemerid.es d'lcare na fortepian i instrumenty 1970, L'effacement cu Prince Igor 1971, Chronlues lllustrees 1976; kameralne Quintette a la memoire de Webern na klarnet, klarnet basowy, skrzypce, wiolonczel i fortepian 1955, Ode na kwartet smyczkowy 1960; fortepianowe Utwr i -tonowy ' na 3 fortepiany 1954, Mobile na 2 fortepiany 1958, Caracteres 1961, Apostrophe 1964, Kt/lezions 1966; Trois Chants sacrt-s na sopran i trio smyczkowe 1951; muzyka elektroniczna Scambi 1957, Trois Visages de Liege 1961, Votre Faust, Jantaisie variable du genre opera 1962, Electre, action musicale 1960, Ex-Dei in machinam memoria na instrument melodyczny i zesp aparatw elektronicznych 1971; 19 /i na wiolonczel 1975. V4 Symphonies dla 15 solistw (1955) s jakby wspczesn transkrypcj symfonii kameralnej Arnolda Schnberga (ktry po okresie monumentalizacji obsady zwrci si do nagle i nieoczekiwanie ku orkiestrze o maej obsadzie). Orkiestra, ktr posuguje si Pousseur, jest mimo 15 instrumentw jeszcze bardziej kameralna, a to gwnie dziki redukcji instrumentw do

mniejszej obsady (i tak np. I cz Symfonii bardzo krtka i aforystyczna w motywice napisana jest na sam kwartet smyczkowy). Cao skada si z 7 nierwnych co do dugoci, ale zawsze niedugich czci o rnym charakterze, zdeterminowanym ju choby przez sam obsad. 732 i Pousseur Fortepian i 2 harfy dodaj tu zespoowi specyficznie orkiestrow barw, lecz traktowane s niemal identycznie jak inne instrumenty. I w tym wanie szczegle mona si dopatrzy idealnej zbienoci idei z muzyk, koncepcji z realnym rezultatem. Oczywicie u podstaw tej idei ley cay szereg kompozycji wczeniejszych (przede wszystkim Kontr a-Punkte Stockhausena, ktremu Pousseur w ogle pozostaje duny), a jednoczenie z partytury bije pewna oryginalno choby w samej fakturze. Mona temu dzieu zarzuci, e nie jest rozwijane integralnie, e skada si a nadto widocznie z czstek wydzielanych dyspozycjami kolorystycznymi i dynamicznymi. Okazuje si, e jasno formy (o ni tu chyba chodzio) nie zawsze idzie w parze z jej doskonaoci. Rzecz ciekawa: kompozytor osiga w

tym bardzo jeszcze niekrelonym gatunku stylistycznym du plastyczno samego materiau. Rymy Rimes (pour difjerentes sources sonores) 1959 s muzyk przeznaczon na estrad koncertow; nie jest to jednak dzieo orkiestrowe. Skada si ono z dwu warstw: jedn tworzy orkiestra zoona w kadej z 3 czci z innych instrumentw, drug nagrane na tamie elementy elektroniczne. W czasie wykonania, obok dyrygenta, ktry prowadzi orkiestr, dziaa" te kompozytor, ktry w okrelonych punktach wcza muzyk nagran elektronicznie. W I czci kompozytor posuguje si wycznie orkiestr, w II orkiestr zoon ze wszystkich instrumentw strunowych i perkusji oraz tam, w III wszystkimi rodkami cznie. Tym te tumaczy si tytu utworu Rymy (na rne rda dwiku). (10'25") Wykonane w Madrycie w 1970 Ephemerides d'Icare2 (Efemerydy Ikara 2) na fortepian i instrumenty to prba czenia elementw muzycznej statyki z dynamik, prba znalezienia specjalnego rodzaju syntezy wielu jednoczesnych an-tynomii: czasu przepywajcego wolno i szybko, materiau jakby akordowotonalnego i atonalnego,

cisoci i dowolnoci, otwartoci oraz niedeterminacji i konkretnego zapisu. Fortepian solowy przeciwstawiany jest nie tylko caemu zespoowi, ale i pojedynczym instrumentom, dziki czemu kompozycja zyskuje na barwnoci rnorodnoci. Chroni u es illustrees na orkiestr (1976) s utworem jednoczciowym, rozmylnie (tytU: Kroniki ilustrowane) nawizujcym do muzyki romantycznej i pnoklasycznej. Przewaaj tu motywy banalne, ujte w tonacjach (pocztek w hmoll), w rytmach punktowanych; pojawiaj si te cytaty 733 Pro k o S i e w (np. z finau IX Symfonii Beethovena). Tylko zmiany metrum, temp i charakteru muzyki zbyt czste jak na utwr, ktry miaby by persyflaem wiadcz, e kompozycja ta napisana zostaa w XX w. W inLrumentacji uderza oszczdno rodkw, ograniczanie si do kilku dopeniajcych siq gosw; i znw tylko uycie saksofonw, bogatej perkusji (4 ksylorim-by!) i fortepianu mwi o nowoczesnoci" dziea. Marsz ywy, marsz aobny i walc

stanowi w tym niezwykle pomieszanym dziele novum a rebours. SERGIUSZ PROKOFIEW *23 IV 1891, Soncowka (gubernia jekatierinosawska); 15 III 1953, Moskwa a. Dzieje Prokofiewa-kompozytora rozpoczynaj si ju od. 5. roku jego ycia. Lekcje gry na fortepianie dawaa mu pocztkowo matka, bardzo muzykalna, dobra pianistka. Pierwsze prby kompozytorskie walce, marsze, dwie opery: Olbrzym l Na ,:' bezludnych wyspach, zwracaj uwag Taniejewa; za jego rad Prokofiew rozpoczyna (1902) regularn nauk, muzyki (harmonia i kompozycja) u R. Gliera. Po dwch latach wstpuje do konserwatorium petersburskiego (harmonia i kontrapunkt A. Ldw, orkiestracja M. RimskiKorsakow, dyrygentura M. -" Czeriepnin, fortepian A. Jesipowa). W czasie studiw powstaj poematy symfoniczne: Reverles i Esuisse automnale. W 1914 Prokofiew koczy konserwatorium jako wietny pianista i kompozytor, odznaczony pierwsz nagrod za I Koncert fortepianowy. W cigu I wojny wiatowej komponuje Ii Koncert fortepianowy, trzy opery (Undlne,

Magdalena i Gracz), balet Bazen, I Symfoni Klasyczna.", I Koncert skrzypcowy, Suit scytyjsk, utwory fortepianowe: sonaty, Suggeslloris diaboli-_,. ues i Sarkazmy. W 1918 opuszcza kraj, udajc si najpierw ,.., do Ameryki, pniej do Francji. Szybko zdobywa saw zna-. komitego pianisty-wirtuoza i niezwykle oryginalnego kompozytora. W Paryu wsppracuje z S. Diagilewem, pisze dla niego balety: Syn marnotrawny, Nad Dnieprem, Stalowy krok; powstaj opery Mlto do trzech pomaracz. Ognisty anlol, 3 dalsze symfonie, III Koncert fortepianowy i nastpne sonaty. Dotychczasowa twrczo kompozytora stanowia w historii : muzyki zupene novum. Wrg atwo uzewntrznianej i romantycznej ekspresji, programpwoci i patosu, Prokofiew zdumiewa , wspczesnych niezwykle oryginalnym, wasnym stylem. Muzy' Prokofiew ka jego jest motoryczna, bogata rytmicznie, dowcipna w nieoczekiwanych zwrotach melodii t zaskakujcych zestawieniach harmonicznych (zwykym trjdwikiem potrafi Prokofiew

dziaa jak najwieszym dysonansem). Jest nowatorem w zakresie pianistyki rozwija technik gry akordowej, wzbogaca dynamik, lubuje si w kontrastach wyrazowych, stawia przed wykonawc niezwykle trudne, ale odkrywczo rozwizane problemy rytmiczne. Rok 1932, rok powrotu i osiedlenia si na stae w Zwizku Radzieckim, przynosi zasadniczy zwrot w twrczoci Prokofie-wa. Kompozytor rezygnuje z eksperymentatorskich poszukiwa, rozpoczyna ewolucj zdajc do uproszczenia technicznych rodkw, wyeksponowania melodyki jako pierwszorzdnego, najbardziej komunikatywnego elementu wyrazowego. Zwarto konstrukcji formalnej utworw ustpuje powoli miejsca narracyjnej rozlewnoci. Prokofiew zwraca si do form kantatowych i tematyki historycznej. Do 1941 powstaj: kantata Aleksander Newshl, opera Slemlon Kotko, balet Romeo i Julia, Piotru i Wilk dowcipna bajka symfoniczna dla dzieci, a take V Koncert fortepianowy i II Koncert skrzypcowy. Dalsze kompozycje z okresu wojennego to utwory fortepianowe, kameralne, opera Wojna l pokj, Uwertura na tematy rosyjskie, V Symfonia; powojenne m. in. VI i VII Symfonia, oratorium Na

stray pokoju, suita orkiestralna Ognisko zimowe, balet Ba o kamiennym kwiecie, opera Opowie o prawdziwym czowieku. Warstwa techniczno-formalna muzyki Prokofiewa jest w zasadzie neoklasyczna, nad wszystkim jednak gruje specyficzny duch przekory", podsuwajcy kompozytorowi niespodziewane zaamania konwencjonalnej z pozoru linii melodycznej, zaskakujcy zwrot harmoniczny niweczcy zwyczajno" tonalnego porzdku czy wreszcie jak niespodziank rytmiczn. Prokofiew odwiey rodki znane, lecz wynikem tego byo stworzenie nowej jakoci muzycznej, stylu absolutnie oryginalnego niepowtarzalnego: Prokofiewowskiego. ch SYMFONIE .: Siedem symfonii Sergiusza Prokofiewa powstawao na przestrzeni 35 lat, a wic w cigu caej niemal jego dziaalnoci twrczej, i daje swoisty przegld przemian stylistycznych, ktre dokonyway si w jego muzyce. Najpopularniejszym bezspornie dzieem z tego zakresu staa si I Symfonia D-dur op. 25 sawna

Symfonia klasyczna (1917), znakomity, peen swoistego 735 P r ok o f e w dowcipu pastisz muzyki Haydna, reprezentujcy Prokofiewow-ski neoklasycyzm. Dwuczciowa (ciekawa analogia formalna z Niedokoczon symfoni Schuberta) II Symfonia d-moll op. 40 (1924), w swoim radykalizmie rodkw pokrewna Suicie scytyjskiej, dokumentuje najwyraniej okres nowatorskich eksperymentw Prokofiewa, podczas gdy dramatyczna III Symfonia c-moll op. 44 (1928), i IV Symfonia C-dur op. 47 (1930), wykorzystujca znaczne partie z baletu Syn marnotrawny, uwidacznia jego ekspresjonistyczne z kolei tendencje. Dopiero po 14-letniej przerwie powstaje V Symfonia Bdur op. 100 (1944), drugi obok Klasycznej filar sawy Prokofiewa--symfonika. Bardziej tradycyjna w charakterze, nawizujca do wielkiej symfoniki Beethovena i Brahmsa, wykazuje znaczne pogbienie wyrazu emocjonalnego i zwikszon dbao o ksztat formalny kosztem rezygnacji z eksperymentu i nowatorskich poszukiwa cechy charakterystyczne dla pniejszego okresu twrczoci

Prokofiewa, ktre intensywniej jeszcze przejawiaj si w trzyczciowej VI Symfonii esmoll op. 111 (1947) i ostatniej, VII Symfonii cis-moll op. 131 (1952). I Symfonia D-dur op. 25 (Symfonia klasyczna), jedno z najsawniejszych, skomponowane w latach 1916-17 dzieo Prokofiewa, jest przykadem jego ustawicznych poszukiwa oryginalnego jzyka muzycznego. Mody Prokofiew odczuwa wtedy, e moliwoci przesubtelnionego impresjonizmu wyczerpay si, a nastrojowa mglisto i wyrafinowany koloryt dwikowy tej muzyki wywouj przesyt i znuenie. Oglnie zreszt odczuwano potrzeb bardziej wyrazistej i jdrnej dykcji muzycznej oraz jasnej i logicznej konstrukcji, co wyrazi kiedy Jean Cocteau w daniu: Po muzyce malowanej jedwabnym pdzlem muzyka tworzona kutym elazem!". Inaczej jednak wygldaa realizacja tego hasa w muzyce francuskiej, a inaczej u Prokofiewa. Pocztkowo lubowa si on w mocnych, a nawet brutalnych efektach, przesyca swoj muzyk sarkazmem i oschoci. W innym kierunku zwrci si w Symfonii klasycznej. Gdy wykonano to dzieo po raz pierwszy 12 IV 1918, wzbudzio ono w wiecie muzycznym sensacj. Spodziewano si bowiem

kompozycji, ktra bdzie jeszcze bardziej radykalna w doborze rodkw od ostatnich utworw Prokofiewa, a zwaszcza Suity scytyjskiej. Tymczasem usyszano dzieo o przejrzystej konstrukcji i wyrazicie zarysowanych tematach. Pocztkowo nie wiedziano waciwie, co oznac/.a tytu utworu, i dopiero kompozytor okreli jasno jego sens mwic, e jest to symfonia, jak mgby napisa Haydn, gdyby y w naszych czasach". A wic nie parodia klasycznego stylu XVIIIwiecznego ani naladownictwo tego stylu, 736 ' Proko f i e w lecz jego obraz ogldany przez pryzmat nowoczesnych, cho i umiarem stosowanych rodkw. Nawizujc do logiki formalnej oraz prostoty tematycznej i instrumentalnej waciwej XVIII wiekowi, nie zrezygnowa jednak Prokofiew z typowych dla swojej muzyki, pomysowych zestawie harmonicznych czy niespodziewanych zaama melodycznych. Dziki tym cechom poszczeglne czci Symfonii klasycznej odznaczaj si urocz wieoci, zabarwione s delikatn ironi. To zmruenie oka, owa szczypta humoru widoczna jest najwyraniej w

Gawocie, ktry take w transkrypcjach fortepianowych i skrzypcowych naley do najpopularniejszych utworw kompozytora. Jeli za chodzi o cae dzieo, to spenia si tumaczca rwnie tytu ukryta nadzieja" kompozytora, aby symfonia ta z biegiem czasu moga si okaza rzeczywicie klasyczn". Symfonia napisana jest na may zesp klasycznej orkiestry z podwjnym drzewem i blach, kotami i kwintetem smyczkowym. Jej I cz to Allegro z charakterystycznym gwnym tematem, bezmodulacyjnie zestawiajcym tonacj D-dur z tonacj C-dur. Ide kompozytora byo uywanie przede wszystkim akordw durowych, a unikanie molowych, przez co caa kompozycja utrzymuje si w jasnym, radosnym" klimacie harmonicznym. II cz (iMrghetto) posiada form 3czciowej pieni ze zmienion repryz i opiera si na prostych tematach, ktre jednak nie pozbawione s odrbnych rysw melodycznych. III cz tworzy wspomniany ju Gawot (Non tronpo allegro), rwnie 3czciowy, oparty na harmonicznie silnie zindywidualizowanym temacie (D-dur), ktry przy powtrzeniu, podany jakby w innym owietleniu, jest lejszy,

bardziej beztroski, taneczny. Fina (Molto vivace) opiera si, podobnie jak I cz, na klasycznej formie sonatowej, lecz w tematyce jest znacznie prostszy, bardziej jeszcze klasyczny", nieprzerwanie pyncy ku kocowi, ywioowy. Wana jest rola Symfonii D-dur w historii nowej muzyki; staa si ona bowiem jednym z najbardziej wakich impulsw ewokujcych styl neoklasyczny (rozwinity przez Strawi-skiego i zblionych do niego kompozytorw), w ruch powrotu do dawnych ideaw, do oywienia dawnych form zdobyczami nowej melodyki, harmoniki i instrumentacji. (15') II Symfonia d-moll op. 40 (1924) powstaa w Paryu i tam wykonana zostaa po raz pierwszy (6 VI 1925} pod dyrekcj Sergiusza Kusewickiego (jemu jest te dedykowana). Siedem lat upyno od I Symfonii i jaki ogromny kontrast w charakterze, nastroju i przede wszystkim jzyku muzycznym. W 11 Symfonii wyczuwa si jakby oszoomienie mno41 Przewodnik koncertowy ^yj w PT o k o / iew

gocia tendencji i kierunkw, jakie otoczyy kompozytora na obcej ziemi we wczesnych, penych niepokoju latach dwudziestych. Std owo miotanie si midzy skrajnociami, midzy atonalnosci i tonalnoci, midzy eksperymentem a nawrotami do ludowej niemal prostoty; std rwnie podekscytowana, dramatyczna atmosfera; std moe nawet sama budowa dziea, ktre sklada si z dwch tylko czci: z agresywnego brzmieniowo, tragicznego w wyrazie Allegro ben articolato oraz spokojniejszego emocjonalnie Tematu z wariacjami (wprowadzony przez obj temat przechodzi w 6 rozbudowanych wariacjach daleko idce przeobraenia). Symjonia d-moll nie odniosa sukcesu podczas prawykonania i nie zrobia te pniej wielkiej kariery. Moe bowiem interesowa dzi bardziej ni kiedykolwiek miaoci oglnej koncepcji i swoich detali, ale posiada jaki szczeglny rys utrudniajcy jej dotarcie do suchacza. Wyczuwa to sam Pro-kofiew; powraca do tego dziea, a w 1953 przystpi do jego generalnej przerbki mier kompozytora przerwaa t prac. (34') III Symfonia c - m o 11 op. 44. Napotykajc trudnoci z wystawieniem swojego Ognistego

aniola (prapremiera napisanego w 1927 dziea odbya si dopiero w 1955!), postanowi Prokofiew z muzyki tej opery opracowa symfoniczn suit. Ale w trakcie pracy (lato 1928) pierwotna koncepcja ulega zmianie i ostatecznie powstaa 4-czciowa symfonia^ wyzyskujca materia tematyczny Ognistego aniola. Nie jest jednak III Symfonia dzieem programowym, nie ilustruje treci macierzystej" opery, ktrej motywy przewodnie powstay zreszt pierwotnie jak stwierdza sam autor jako tematy instrumentalne i w ten sposb powrciy do swego zasadniczego przeznaczenia. Niemniej ma III Symfonia wsplny z oper, mroczny, sataniczno-mistyczny klimat nastrojowy i utrzymana jest w jej ekspresjonistycznym stylu. I cz (Moderato) rozwija si w bardzo lunej formie allegra sonatowego, wspartego w zasadzie na trzech tematach, ktre w operze nale do gwnej bohaterki, Renaty. Muzyka jest tu bardzo dramatyczna, emocjonalnie wzburzona, co podkrela silna dysonansowo, kontrapunktyczne nawarstwienia i skomplikowana rytmika. Momenty pewnego uspokojenia wnosi myl poboczna, bdca w operze tematem rycerza Ruprech-ta. Burzliwe przetworzenie prawie dosownie

powtarza jeden z symfonicznych antraktw Ognistego aniola. W ciemnym kolorycie, rozjanianym od czasu do czasu dwikami fletw i lirycznymi wejciami solowych skrzypiec, utrzymana jest II cz (Andante), ktrej gwny temat wpro738 . v.v^.--.<o>. "r';u Prokofiew wadzaj stumione instrumenty smyczkowe. Archaizujce, mistyczne brzmienia tego utworu uzasadnione s tym, e odpowiada on epizodowi z V aktu opery, rozgrywajcego si w klasztorze. III cz (Allegro agitato) jest demonicznym scherzem, przebiegajcym wrd brzmieniowych kontrastw w wirowym jakby ruchu, a inspirowanym wedug sw kompozytora finaem Sonaty bmoll Chopina. Namitne wzburzenie uspokaja si w rodkowym fragmencie, ktrego pastoralne motywy przewijaj si jeszcze pniej w instrumentach dtych drewnianych, ale musz ustpi pod naciskiem zmasowanej orkiestry. Fina, kierujcy fantazj suchacza ku pospnym wizjom redniowiecznego wiata", otwiera

peen namitnej energii wstp (Andante), * ktrego wyrazicie zarysowany temat czoowy zawiera w zarodku zasadnicze elementy trzech gwnych tematw. Melodi jednego z nich, bardziej spokojnego, prowadz skrzypce z arliwoci przypominajc Czajkowskiego. W repryzie powraca poboczna myl I czci poczona z gwnym tematem finau. W zakoczeniu dochodzi do majestatycznej kulminacji. Prawykonanie dedykowanej Mikoajowi Miaskowskiemu III Symfonii odbyo si 17 V 1929 w Paryu pod dyrekcj znakomitego Pierre Monteux. Pniej Leopold Stokowsk sta si gorliwym propagatorem tego dziea. (33') IV Symfonia C-dur op. 47 (112) powstaa (1930), jak dwie poprzednie w Paryu, a jej prawykonanie w Bostonie (14 XI 1930) mino waciwie bez echa. Niepopularne dzieo wzi Prokofiew duo pniej znowu na warsztat 7 IX 1947 (w dniu 800lecia Moskwy) ukoczy jego now wersj, ktra jest obecnie grywana, chocia rwnie raczej rzadko. Niezalenie od^ tych czy innych rnic obie wersje opieraj si na muzyce wczeniejszego baletu Prokofiewa Syn marnotrawny (1928), podobnie jak to miao miejsce z muzyk opery

Ognisty anio w III Symfonii. Prawie dosownie powtarzaj fragmenty baletu obie rodkowe czci Andante tranuillo i Moderato, quasi allegretto ktre tanecznym wdzikiem wyranie zdradzaj swoj proweniencj. W czciach skrajnych Andante. Allegro eroico i Finale. Allegro risoluto element taneczny i liryzm krzyuj si z dramatyczn agresywnoci (w Finale powracaj pod koniec tematy I czci prowadzc do triumfalnej kulminacji). (37') V Symfonia op. 100. To jubileuszowe" dzieo Prokofiewa powstawao do wolno. Jak podaje sam kompozytor, kon"* 739 Proko/ieu; cepcja jego dojrzewaa przez dwa lata, czas wystarczajco dugi, by potem spisa cao w dwa miesice (latem 1944). Prawykonanie kompozycji odbyo si 13 I 1945 w Moskwie pod dyrekcj kompozytora. Jeszcze w tym samym roku zaprezentowano j w USA, gdzie zostaa uznana za jedno z najwybitniejszych dzie nowej symfoniki wiatowej. Jest te tak w istocie, chocia Prokofiew nawizuje tu raczej do tradycji. Muzyka utrzymana jest w klimacie pnoromantycznym z

lekk domieszk jzyka impresjonistycznego, zbliajc si charakterem bardziej do obiektywnej, epickiej symfoniki Borodina i Gazunowa ni do liryczno-dramatycznych symfonii Czaj-kowsKiego czy Szostakowicza. Czysta, absolutna'' muzyka V Symfonii, chocia pozbawiona jest okrelonych sugestii programowych, zawiera duy adunek przemawiajcych nadzwyczaj bezporednio emocji. V Symfonia jest dzieem, ktre powstao w cisej cznoci z yciem, z aktualnymi wydarzeniami: optymistyczny charakter muzyki mia podnosi na duchu, krzepi siy narodu radzieckiego w heroicznych zmaganiach z faszystowskimi najedcami, umacnia wiar w ycie i szczliw przyszo, ktr niosy dni zwycistw nad hitlerowskimi armiami. Budowa V Symfonii nie naley do konwencjonalnych zamiast tradycyjnego ukadu Prokofiew zestawia czci w nowym porzdku: powolna szybka powolna szybka. Dzieo napisane jest w B-dur (wyrazistym, nie nominalnym) i cae zwrcone ku tradycyjnej symfonice, aczkolwiek w ukadzie formalnym zaszy wspomniane wyej zmiany. Cz I (Andante) przynosi najpierw gwny temat

(flety i fagoty) o optymi-stycznoheroicznych rysach, pniej za temat liryczny (flety i oboje). Jednakowo dalszy rozwj bazuje waciwie tylko na pierwszym z nich, ktrego charakter wyrazowy potguje si w przetworzeniu, by w repryzie zyska swoj apoteoz. II cz (Allegro marcato) to scherzo ostre w tematyce, zabarwione nut groteskow, z lekka nawet wirtuozowskie (instrumenty dte drewniane!). Z barwnego kalejdoskopu dwikw dwa razy wyaniaj si solowe melodie klarnetu (drugi raz w triu). Rwnie klarnet, tym razem jednak z klarnetem basowym, intonuje gwny temat III czci (Adagio), utrzymanej w ciemnym kolorycie, a miejscami uderzajcej w nut dramatyczno-tragiczn. Drugi temat wprowadzaj instrumenty dte. Reminiscencje z I czci stanowi pocztek finau (Allegro giocoso), podkrelajc jednolit koncepcj dziea. Wrd pojawiajcych si dalej lirycznych epizodw, epickich fraz, momentw powaniejszych refleksji dominuje atmosfera optymizmu. (40') , .. .. ,v .. ., , _ v. , 740 ' Prokofiew VI Symfonia op. 111. Znale melodi od razu zrozumia nawet dla nie wtajemniczonego

suchacza, a jednoczenie oryginaln to najtrudniejsza sprawa. Naley by przy tworzeniu szczeglnie czuym na to, by melodia pozostawaa prosta, a jednoczenie nie zmieniaa si w tani, ckliw czy naladowcz. atwo o tym mwi, lecz trudniej wykona. Wszystkimi moimi wysikami pokieruj tak, aby sowa te nie pozostay tylko recept, lecz ebym mg je urzeczywistni." Wprawdzie ten postawiony sobie po powrocie do Zwizku Radzieckiego cel realizowa Prokofiew do konsekwentnie w swojej pniejszej twrczoci, ale mimo to niektre jego dziea spotykay si z niezrozumieniem, a nawet ostr krytyk oficjaln. Podobny los spotka rwnie tak wydawaoby si przystpn VI Symfoni, ktra podczas prawykonania w Leningradzie (10 X 1947) odniosa bardzo niky sukces, a nieco pniej (15 XII 1947) przyjta zostaa w Moskwie wrcz zimno. Trudno si zreszt temu dziwi, skoro tak dowiadczony kompozytor, jak Mikoaj Miaskowski, przyzna, e zaczai pojmowa to dzieo dopiero po trzykrotnym jego usyszeniu. VI Symfonia powstaa w latach 194547 i jakkolwiek nie ma adnego programu, to z rnych wypowiedzi kompozytora mona wnioskowa, e rozprawia si z

tematem wojna zwycistwo pokj". Dzieo jest trzyczciowe. I cz (Allegro moclerato) jest swobodnym allegrem sonatowym, bazujcym na trzech tematach. Pierwszy, szeroko rozwinity, wprowadzaj skrzypce (z tumikiem), drugi w oktawach oboje, trzeci za pospnosmutrie altwki (z tumikiem) na tle marszowych rytmw fortepianu i fagotw. Cao jak stwierdza sam kompozytor ma czci liryczny, czci za twardy i brutalny charakter". II cz (Largo), janiejsza i melodyjniejsza", wykorzystuje cztery zasadnicze myli muzyczne, ktre przynosz kolejno: organowe brzmicy zesp instrumentw dtych drewnianych, skrzypce, wiolonczele i cztery rogi. Szybki, zbliony formalnie do ronda fina (Vivace) nie ma jednak w caoci tradycyjnie niefrasobliwego nastroju tej formy. Midzy dwa nowe, proste i pogodne tematy (skrzypce, flet. obj i klarnet) wplataj si powane epizody z I czci, a samo zakonczenie jest wrcz dramatyczne. (44') W VII Symfonii op. 31 (1952) nawiza Prokofiew do symfoniki Czajkowskiego, ktry w ostatnich latach twrczoci stat mu si bardzo bliski; da w tym dziele przykad muzyki prostej, opartej na wzorach ludowych i tradycji symfoniki rosyjskiej, muzyki

penej piewnoci, temperamentu tanecznego i patosu, w ktrej nie ma miejsca dla dramatycznych kon741 Prokofiew iliklw czy nawet silniejszych kontrastw. Wszystko to wie si z faktem, e ide Prokofiewa byo stworzenie symfonii, ktrej odbiorc biernym (suchacze), a moe i czynnym (wykonawcy) byaby w pierwszym rzdzie modzie. Rozpoczynajca si krystalicznymi dwikami czelosty I cz (Moderato) wykorzystuje na przemian trzy zrnicowane charakterem tematy: spokojny, energiczny i kapryny. II cz (Allegretto) jest walcem, wyranie wskazujcym na wzr Czajkowskiego. III cz {Andante espressivo) rozwija si ze piewnego tematu, pokrewnego motywicznie pierwszemu tematowi I czci. Fina (Vivace) jest pogodnym rondem, ktrego wartki nurt zatrzymuje patetycznie teraz brzmicy temat poboczny I czci. (32') SUITY Spor cz twrczoci Prokofiewa stanowi muzyka

sceniczna. Znakomity kompozytor zdawa sobie jednak spraw, e wystawienie baletu czy opery natrafia zawsze na wiksze trudnoci i przeszkody ni wykonanie utworu instrumentalnego. Dlatego to, aby swej muzyki scenicznej nie skazywa na zbyt dugie czekanie czy nawet zapomnienie, konsekwentnie i z upodobaniem podobnie jak m. in. Strawiski ujmowa j w symfoniczne suity, ktre czsto staway si niewspmiernie bardziej popularne ni sceniczne caoci. Ta tradycja Proko-fiewowskich suit datuje si od 1915, od Suity scytyjskiej. Mao kto pamita, e Suita scytyjska oparta zostaa na muzyce nie wystawionego nigdy baletu Aa i ollij, ktr Prokofiew napisa do libretta modego wwczas poety, Sergiusza Gorodeckiego. Temat baletu, ktrego losy przesdzia dezaprobata Diagilewa, zaczerpnity zosta z prasowiaskiej mitologii. Dramatyczn osnow stanowi powracajcy we wszystkich chyba wierzeniach motyw walki wiata z ciempoci: uosobienie zych i ciemnych mocy, Czubog, zagraa otaczanemu wielkim kultem posgowi Ay, symbolizujcej yciodajne siy przyrody, zostaje jednak pokonany przez scytyjskiego herosa, olija,

ktrego wspomaga bg soca, Wieles. Cztery czci Suity scytyjskiej nie odpowiadaj cile akcji baletu, a tylko porednio do niej nawizuj. S to jakby cztery lune obrazy z prasowiaskiej przeszoci, skadajce si z szeregu epizodw i nie powizane nawet wsplnymi motywami czy tematami. I cz, Adoracja Wielesa i Ay (Allegro feroce), dzieli si na dwa rne charakterem epizody. Pierwszy wy742 Prokofiew daje si ukazywa jak zbiorow scen obrzdow, dzik i gwatown. W zawzitych frazach pocztkowych, przebiegajcych przez rne grupy instrumentw, burzliwym oskocie perkusji, w wistach instrumentw dtych drewnianych i w rykach blachy, w energicznych i uporczywych rytmach sycha jakby tysiczne, cikie kroki i gwatowne okrzyki tumu, renie stepowych rumakw. Wrzawa osiga punkt kulminacyjny (dysonansowe akordy 8 rogw i 4 puzonw), po czym uspokaja si. W drugim epizodzie tum zdaje si kontemplowa posgi Wielesa i Ay. Bardziej przejrzycie rozwija si teraz muzyka. Flety, harfy i

czelesta stwarzaj tutaj atmosfer spokojnego rozmarzenia, daj obraz o orientalizujcym kolorycie dwikowym. Z trzech ogniw skada si II cz: Czubog i taniec duchw ciemnoci (Allegro sostenuto). Energiczny i grony temat na tle uporczywego rytmu symbolizuje w pierwszym, marszowym epizodzie zowrogiego Czuboga. ywioowo barbarzyski charakter tej czci utrzymuje si nadal w rodkowym ogniwie, w szalonym tacu duchw ciemnoci. Ostatni fragment spokrewniony jest tematycznie z pierwszym. Rwnie trjdzielna jest III cz, Noc (Andantino) stepowy nokturn", utrzymany w impresjonistycznym kolorycie brzmieniowym. Tutaj nie ma adnej akcji. Odpowiednio dobrane barwy instrumentalne stwarzaj nastrojowy muzyczny pejza pogronego w mroku, bezkresnego stepu. Tylko w rodkowym epizodzie cisza zostaje zakcona ostrymi frazami, wnoszcymi niepokj w nokturnowy krajobraz dwikowy. W finale, Orszak soca (Tempestuoso), zmobilizowa Prokofiew olbrzymi armad orkiestrow". Zmasowa j, by przedstawi jeszcze jeden muzyczny wschd soca, symbolizujcy tu take

zwycistwo wiata nad ciemnoci. Wiksza cz finau przygotowuje sam moment wschodu soca, ktry oddany jest efektownym narastaniem brzmieniowym (doczaj si coraz to nowe grupy instrumentw) i jasnymi, palcymi" dwikami 5 trbek. Barwno i nowatorstwo instrumentacji (m. in. nakadanie si rnych grup orkiestry, szmerowe" wykorzystywanie kwintetu) wraz z ywioow rytmik i jaskrawymi barwami harmonicznymi tworzy cao brzmieniow, ktra kiedy wywieraa szokujce wraenie i dugo cigaa gromy na gow Prokofiewa. Mwiono o nim, e ,,w cholewach depce kwietne klomby ogrodu sztuki", e muzyka Suity scytyjskiej jest brutalna, przeadowana1 rodkami orkiestrowymi, e grzeszy nadmiarem metod instrumentacyjnych. Dzisiaj cho rny moe by stosunek suchacza nie przeraaj ju takie czy inne ekstrawagancje Prokofiewa w Suicie scytyjskiej. Pozostaa ona jednak niewtpliwie jednym z jego 743 P roko f i e w najbardziej bezkompromisowych miaych, dzie i

wywiera zawsze due wraenie sw pierwotn si i ywioowym temperamentem. (19'05") Suita z baletu Bazen". Balet Bazen (1915) to jeden z najwikszych sukcesw scenicznych Prokofiewa. Dzieo, inspirowane przez Sergiusza Diagilewa i wykonane po raz pierwszy przez jego sawne Balety Rosyjskie" w Paryu (1921), spotkao si od razu z entuzjastycznym przyjciem, ktre wywouje te kada nowa inscenizacja. Tytuow posta odkry Prokofiew w zbiorze bajek Aleksandra Afanasjewa, a libretto baletu opar na dwch bajkach, w ktrych w bazen, co siedmiu innych baznw okpi" wystpuje. Muzyka take w koncertowej suicie jest w swoim sarkastycznym humorze bardzo prokofiewowska i bardzo zarazem w charakterze rosyjska, gdy kompozytor opar j na pieniach i tacach ludowych, pochodzcych z jego rodzinnej miejscowoci Soncowka (Zagbie donieckie). Czci suity: 1. Bazen i jego ony; 2. Taniec Banicy; 3. Bazny umiercaj swoje ony; 4. Bazen przemienia si w mod dziewczyn; 5. Trzecie interludium; 6. Taniec crki Bazna; 7. Przybycie Kupca, taniec ceremonialny, wybr oblubienicy; 8. W sypialni Kupca; 9. Moda dziewczyna przeobraa si w

Koz; 10. Pite interludium i pogrzeb Kozy; 11. Ktnia Bazna z Kupcem; 12. Taniec iinaowy. (24') Suita z opery M io do trzech pomarac z". Spord oper Prokofiewa najbardziej znana jest Mio do trzech pomaracz, napisana w latach 191719 w oparciu o dramatyczn ba woskiego poety z koca XVIII w., Carla Gozziego. Baniowogroteskowy charakter literackiego pierwowzoru odpowiada Prokofiewowi, ktry ze szczeglnym upodobaniem wykorzysta wszelkie kontrasty midzy wiatem realnym a fantastycznym. Dla muzycznej charakterystyki wiata ludzi zastosowa plastyczne i melodyjne tematy, prost harmonik i przejrzyst instrumentacj, za w epizodach fantastycznych skomplikowa rodki harmoniczne i orkiestrowe, wykorzystujc raczej elementy rytmiczne ni melodyczne. W Mioci do trzech pomaracz nie ma duszych numerw wokalnych typu arii czy epizodu chralnego; miejsce ich zajmuj krtkie, piewne recytatywy. Stosujc technik motyww przewodnich, charakteryzuje Prokofiew postacie opery nie w partiach piewanych, lecz we fragmentach tanecznych, ktre wczone organicznie w

przebieg opery, nadaj specyficzny charakter.

jej

Symfoniczna suita z Mioci do trzech pomaracz (istnieje te transkrypcja fortepianowa) skada si z 6 najciekawszych 744

P r ok o f ie w muzycznie i najbardziej samodzielnych fragmentw baletowych opery, zatytuowanych: 1. Cudaki, 2. Scena w piekle, 3. Marsz, 4. Scherzo, 5. Ksi i ksiniczka, 6. Ucieczka. Pena nagych przeskokw harmonia, groteskowo pikantnej rytmiki i instrumentacji wyznaczaj typowo prokofiewowski klimat dwikowy tych uroczych miniatur, z ktrych wyrnia si energiczny, groteskowo-uroczysty Marsz, utrzymane w charakterze taranteli Scherzo i najbardziej liryczny obraz, Ksi i ksiniczka. (16'10") Suita Cztery portrety z opery Gracz" op. 49 (193031). Z oper Gracz wg powieci Fiodora Dostojewskiego nie Wiodo si Prokofiewowi: ani jej pierwsza wersja z 1915, ani druga z 1927 nie odniosy sukcesu. Prokofiew

postanowi wic wykorzysta materia muzyczny Gracza dla stworzenia symfonicznej suity. Tym razem nie by to jednak zestaw fragmentw scenicznego dziea. Z operowych partii czterech osb wybra kompozytor charakterystyczne motywy i tematy i z nich powstay samodzielne orkiestrowe portrety tych osb: Aleksy, Babcia, General, Polina po ktrych nastpuje jeszcze Epilog. (25') II Suita z baletu Romeo i Julia". W 1936 ukoczy Prokofiew swj wietny balet Romeo i Julia, ktrego muzyka, inspirowana dzieem Szekspira, oddaje znakomicie prostymi stosunkowo rodkami romantyczn atmosfer poetyckiego pierwowzoru, a poszczeglne postacie i sytuacje dramatyczne scharakteryzowane s odrbnymi, wyrazistymi tematami, ulegajcymi wraz z rozwojem akcji odpowiednim przeksztaceniom. Trzy suity orkiestrowe zestawione przez Proko-1'iewa z gwnych fragmentw muzyki Romea i Julii, a take transkrypcja fortepianowa, spopularyzoway szeroko dzieo radzieckiego kompozytora. Gwna jednak w tym zasuga najczciej wykonywanej II Suity orkiestrowej (1936), ktrej kada cz jest jake niezwykle plastycznym obrazem muzycznym.

Montecchi i Capuletti (Allegro pesante), w 3-czciowej formie, przedstawia" obie wrogie rodziny monowadcw z We-rony. Krtkie dysonanse caej orkiestry poprzedzaj gwny temat suity (take baletu), rozwijajcy si w cikim, punktowanym rytmie na rozoonym trjdwiku. Julia (Vivace) rysuje pogodny portret, muzyczny bohaterki tragedii. Z dwch tematw tej czci jeden ma radosny, drugi za liryczny charakter. Ojciec Laurenty (Andante espressivo) jest groteskowym, nieco rubasznym fragmentem, rysujcym celnie posta wiernego przyjaciela i doradcy Julii. Zwarty Taniec (Vivo) olniewa ywoci rytmu, a Rozstanie Romea z Juli (Lento 745 Profcofieto poco animato) to liryczna miniatura. Taniec dziewczt antylskich (Andante con eleganza) utrzymany jest w zwiewnej, egzotycznej atmosferze i pastelowych barwach; gwny temat wprowadzaj altwki. Romeo przy grobie Julii (Adagio fu-nebre) odpowiada tragicznemu zakoczeniu dramatu. Zasadnicz myl muzyczn jest tu przeksztacony temat I czci, oparty teraz na rytmie marsza aobnego. (30')

Z myl o najmodszych skomponowa Prokofiew w 1936 symfoniczn ba Piotru i Wilk, osnut na tle popularnej bajki ludowej. To oryginalne dzieo jest waciwie poematem symfonicznym, z ktrego treci poetyck zapoznaje suchaczy recytujcy narrator. Takie pierwsze przedstawienie" kompozycji odbyo si 2 V 1936 w Filharmonii Moskiewskiej i przyjte zostao przez dzieci z wielkim entuzjazmem. Rwnie u starszych liryczna, a zarazem pena humoru muzyka Piotrusia, ujta take w form baletu, cieszy si wielkim powodzeniem. A oto programowa tre dziea, ktra bardzo dokadnie oddana jest i zilustrowana w muzyce. Pewnego ranka postanowi Piotru opuci swoj zagrod i wyj na szerok, zielon k. Na gazi drzewa siedzia Ptaszek, przyjaciel Piotrusia. Otwarta furtka zwabia Kaczuszk, ktra wysza, by popywa po stawie. Zauwaywszy Kaczuszk, Ptaszek sfrun na traw i zacz si z ni sprzecza. Obudzi si tymczasem leniwy Kot i przyczoga do Piotrusia. Nagle Kot zauway Ptaszka i zacz si do niego skrada, ale Piotru na czas obroni swego przyjaciela. A tu zjawi si Dziadek Piotrusia, rozgniewany, e Piotru wyszed na k: A co by byo, gdyby

Wilk wyszed z lasu?" Dziadek zabra Piotrusia i zamkn furtk. Ledwo Piotru odszed, wyoni si z lasu Wilk. Kot i Ptaszek schronili si na drzewie, ale przeraona Kaczuszka wybiega ze stawu i nie zdoaa uciec przed Wilkiem. W tym momencie Piotru otworzy okno i zobaczy tragedi Kaczuszki. Dzielny chopiec nie ulk si Wilka i za chwil wyszed z domu z duym sznurem, z ktrym wspi si na drzewo. Ptaszek za namow Piotrusia sfrun na d i zaczai drani Wilka. Nie udao si Wilkowi schwyta zwinnego Ptaszka, ktry zwabi go pod drzewo z siedzcym na nim Piotrusiem. Piotru skrci lasso, rzuci je w d i schwyci Wilka za ogon. Na prno szarpa si Wilk; nie udao mu si uwolni. Tymczasem przyszli Myliwi z lasu i w zwyciskim pochodzie, z Piotrusiem na czele, zaprowadzili Wilka do ogrodu zoologicznego. Bohaterstwo Piotrusia przekonao nawet nieufnego Dziadka. Piszc Piotrusia i Wilka postawi sobie Prokofiew take 746 Prokoiiew pedagogiczne zadanie, podobnie jak Beniamin Britten w swoich Wariacjach na temat Purcella:

ukazanie dzieciom poszczeglnych instrumentw orkiestry, ich brzmienia i moliwoci wykonawczych. Kada wystpujca w bani posta zaznacza kompozytor przedstawiona jest przez swj instrument: Ptaszek przez flet, Kaczuszka przez obj, Kot przez klarnet staccato w niskim rejestrze, Wilk przez akordy trzech rogw, Piotru przez kwartet smyczkowy, strzay Myliwych przez talerze i duy bben." A wic swojego rodzaju pogldowa lekcja instrumentoznawstwa. Prowadzc swoj lekcj nie stroni Prokofiew od tradycyjnych efektw muzyczno-ilustracyjnych (wiergot Ptaszka, strzay, pokwakiwanie Kaczuszki), ale zasadniczo posuguje si szerokimi tematami przewodnimi, jak na przykad tematem Piotrusia", ktry staje si niejako refrenem przewijajcym si w rnych przeksztaceniach i tonacjach przez ca kompozycj. Poetycznym wdzikiem i trafnoci muzycznej charakterystyki zwierzcego wiatka przypomina Piotru i Wilk znane dzieo Janacka, Liszk chytrusk. U Prokofiewa mocniejsza jest jednak formalna konstrukcja. Jego dzieo skada si wyranie z 3 czci. W pierwszej czci, w ekspozycji zasadniczych tematw (Piotrusia, Ptaszka, Kaczuszki, Kota, Dziadka), zawizuje si akcja; cz

rodkowa obejmuje dramatyczne sceny od pojawienia si Wilka a do jego kieski co w muzyce oddane jest przetwarzaniem znanych ju tematw i splataniem ich z nowymi tematami (Wilka, Myliwych); wreszcie szczliwe zakoczenie przygody rozgrywa si w trzeciej czci o charakterze repryzy (powrt podstawowych tematw). Ten kociec formalny nie krpuje jednak kompozytora. Przylegajc do akcji literackiej, muzyka rozwija si do swobodnie. Wiele w niej typowo prokofie-wowskich rysw i pomysowych szczegw: w nakadaniu si i przenikaniu tematw, w harmonicznych i melodycznych zwrotach, w rytmice, w instrumentacji. A wszystko stosownie do przeznaczenia kompozycji jest tu proste i przystpne. Jest te szczere szczeroci spontanicznego impulsu twrczego cay utwr powsta przecie w cigu kilkunastu dni. (23'20") KONCERTY I Koncert fortepianowy D e s - d u r op. 10. Prokofiew, znakomity pianista, kontynuator tradycji wietnych rosyjskich kompozytorw-pianistw Antoniego Rubinsteina, Skriabina czy Rachmaninowa stworzy swj wasny styl fortepianowy,

ktrego cech charakterystyczn jest szczeglnie 747 Prokofiew intensywne wykorzystywanie dynamicznych moliwoci instrumentu i zwizanych z nimi efektw dwikowych. Fundamenty tego stylu tkwi w I Koncercie, napisanym w 1911. W tej modzieczej kompozycji wida te ju wyranie charakterystyczne dla Prokofiewa od zarania jego twrczoci denie do szukania nowych rodkw wypowiedzi i nowych rozwiza formalnych. Koncert Des-dur, podobnie jak pniejsza nieco Symfonia klasyczna, stanowi przejaw tendencji neoklasycznych. Miejsce wydelikaconych nastrojw" i wyrafinowanego kolorytu dwikowego francuskich impresjonistw, mtnych niedomwie" rosyjskich symbolistw czy przesadnej czsto refleksyjnoci niemieckich neoromantykw zajmuje styl prosty, jasny i wiey, opierajcy si na wyrazistej tematyce, jdrnym rytmie, przejrzystej konstrukcji. ywioowo i pewna arityromantyczna trzewo cechuj to dzieo. Szczeglnie wan funkcj spenia rytm, ktry staje si istotnym czynnikiem formotwrczym. Nage zwroty

harmoniczne, czste byski typowo Prokofiewowskiego humoru przydaj muzyce charakterystycznego zabarwienia. Z uwagi na mniejsze w stosunku do normalnego" koncertu rozmiary, na cise zespolenie trzech czci (Allegro brioso Andante assai Allegro scherzando), przechodzcych bezporednio jedna w drug, ze wzgldu na swobodn budow caoci przedstawia si kompozycja od strony formalnej raczej jako tzw. concertino. (16') Wkrtce po lekkim, penym wdziku dowcipu Koncercie Desdur ju w latach 191213 skomponowa Prokofiew II Koncert fortepianowy g-moll op. 16, dzieo 0 cakiem innym charakterze: 4czciowe, powane, chwilami nawet pospne lub patetyczne w wyrazie, o agresywnej rytmice i gstej materii harmonicznej. Prawykonanie Koncertu g-moll 5 IX 1913 w Petersburgu z Prokofiewem jako solist nie przynioso kompozytorowi sukcesu. Wikszo suchaczy szokoway jego nowatorskie rodki pianistyczne, szorstkie brzmienia harmoniczne, ostre, miejscami brutalne rytmy. Pniejsze wykonania przyjmowano ju z niniejszymi oporami. Niemniej w 1923 opracowa Prokofiew now

wersj, ktra poczwszy od pierwszej prezentacji 8 V 1923 w Paryu pod dyrekcj Sergiusza Kusewickiego zdobya pene uznanie. W Koncercie g-moll uderza przede wszystkim bogactwo i rnorodno rodkw wyrazu: gwatowna motoryka i szerokie uki melodyczne, zaskakujce, lecz utrzymane w granicach tonalnoci efekty harmoniczne, piewne i taneczne elementy obok rytmicznych barbaryzmw". Orkiestra jest barwnie in-strumentowana, ale spenia rol ta dla wyjtkowo trudnej 1 bardzo wirtuozowskiej partii fortepianu. W budowie formal-^l 748 Prokofiew nej dziea oryginalna jest nie tyle jego czteroczciowo, ile nieobecno tradycyjnego ogniwa powolnego. Rwnowaga formalna i nastrojowa zostaje jednak zachowana przez wplecenie w ruchliw cao partii powolnych i lirycznych. Cz I (Andantino) nawizuje swym rozlewnym liryzmem oraz patetycznymi i melancholijnotragicznymi akcentami do tradycji romantycznych. Jej pierwszy temat, wprowadzony przez

fortepian po lakonicznym wstpie orkiestry, ma charakter epicki, podczas gdy drugi to typowa Prokofiewowska groteskowomarszowa melodia. Oryginaln nowoci, nie spotykan w literaturze koncertowej, jest wypenienie przetworzenia potn i karkoomn technicznie kadencj solow fortepianu, opart na pierwszym temacie. Kracow zmian charakteru i nastroju muzyki przynosi II cz, Scherzo (Vivace). Nieustanny motoryczy ruch, ogromne tempo, jednostajno ryt-mu czyni ze jakie szaleczo rozpdzone perpetuum mobile. Rodzaj pomostu midzy Scherzem a Finaem tworzy III cz (Allegro moderato), nazwana zreszt przez kompozytora Intermezzem. Bardzo prokofiewowski w swym fantastycznym charakterze, czci powany, czci za groteskowy utwr mona uzna za cykl luno zwizanych wariacji. Najbardziej skontrastowan nastrojowo czci Koncertu jest arcywirtuo-zowski, brawurowy Final (Allegro ternpestuoso), gdzie partie o elementarnej sile ekspresji przeplataj si z lirycznymi, fragmenty ttnice nieustpliwym rytmem z melodyjnymi epizodami. (30') Najpopularniejszy z dzie koncertowych Prokofiewa III Koncert fortepianowy C-dur op. 26

powstawa kilka lat i ukoczony zosta ostatecznie w 1921, kiedy to wykonano go te po raz pierwszy 17 XII w Chicago (solist by sam autor, dyrygowa Friedrich A. Stock). Jest to jeden z pierwszych zwiastunw zwrotu, ktry mia si dokona w twrczoci kompozytora po roku 1932, tzn. od chwili jego powrotu do Zwizku Radzieckiego po wielu latach spdzonych na obczynie. Ju w tym dziele zarzucany niekiedy muzyce Prokofiewa kosmopolityzm", barbaryzmy, brutalna motorycz-no i szorstko harmoniczna ustpuje wypowiedzi o rysach narodowych, nawizujcej do rosyjskiego folkloru, gdzie przewag zyskuj melodyjno i liryzm. W Koncercie C-dur w doskonaej rwnowadze cz si ulubione przez Prokofiewa zaskakujce efekty harmoniczne z szeroka rosyjska piewnoci tematw, przy czym istotn rol odgrywa te rytm, ktry jest niejako motorem caej kompozycji. Zagszczona jego na pozr mechaniczn nieraz uporczywoci atmosfera rozadowuje si jednak zawsze w punkcie kulminacyjnym tak typo749 Prokofiew wym dla niespodziewanym Prokofiewa zwrotem

lirycznym czy byskiem humoru lub ironii. Ta ywa zmienno cechuje obie zewntrzne, ywioowe czci, a w wikszym moe jeszcze stopniu ogniwo rodkowe. I cz (Allegro) zaczyna si powolnym Andante. Jego wprowadzony przez klarnet temat o wyranie rosyjskim charakterze zawiera w sobie motywy, ktre powraca bd wielokrotnie w caym dziele, a w tej czci staj si od razu zasadniczym elementem dalszego rozwoju. Drugi temat przynosi obj na tle pizzicata instrumentw smyczkowych. Pocztkowy pasterski" temat klarnetu powraca w przetworzeniu w tutti orkiestry, tworzc punkt kulminacyjny tej czci. II cz (An-dantino) jest cyklem piciu rnych charakterem i nastrojem wariacji, opartych na gawotowomarszowym temacie, ktry podlega miaym przeksztaceniom, tylko strukturalnie zwizanym jeszcze ze swym pierwowzorem. Muzyczny obraz III czci (Allegro non troppo) zaostrza intensywna dynamika. Temat liryczny, podzielony dowcipnie midzy fortepian solowy i skrzypce, poprzedza krtkie, zabawne intermezzo. Gwny temat, wprowadzony na pocztku przez fagoty (staccato), przejmuje teraz

znowu przewodnictwo i doprowadza do potnej kulminacji, od ktrej niedaleko ju do wirtuozowskiej kody. (27') IV Koncert fortepianowy B-dur op. 53. Istnieje sporo utworw fortepianowych napisanych na jedn rk. Prawie wszystkie pomylane s na rk lew, mona je jednak wykonywa chocia z wiksz trudnoci take i praw. Szereg kompozycji tego rodzaju otwiera ju w XVIII w. drobny utwr Ph. E. Bacha. Plon pierwszej poowy XIX w. jest ilociowo i jakociowo niewielki. Dopiero koniec ubiegego i pocztek biecego stulecia przyniosy wiksze i mniejsze dziea fortepianowe na jedn rk, ciekawsze muzycznie i efektowniejsze pod wzgldem technicznym (m.in. Regera, Skriabina, Saint-Saensa), a wrd nich rwnie koncerty R. Straus-sa, Ravela, Prokofiewa. Powstanie dzie tych trzech kompozytorw inspirowa Pawe Wittgenstein, zdolny pianista austriacki, ktry straci w I wojnie wiatowej praw rk. O ile jednak kompozycja R. Straussa, a przede wszystkim Ravela zyskaa aprobat Wittgensteina, to napisanego w 1931 Koncertu B-dur na lew rk Prokofiewa pianista ten nie wykorzysta. Zwracajc go z

uprzejmym podzikowaniem autorowi, zaznaczy, e nie zrozumia w nim ani jednej nuty. To zawayo na losach kompozycji. Pocztkowo nosi si Proko-fiew z myl przerobienia jej na normalny" koncert, ale w kocu zamiaru tego nie zrealizowa i dzieo przez dugi 750 - - ' i ' Prokofteto czas pozostawao nie znane szerszemu ogowi. Dopiero po mierci Prokofiewa niemiecki pianista, Siegfried Rapp z Weimaru, wykona je 5 IX 1956 w Berlinie, odnoszc znaczny sukces. Trudno zrozumie pisa wtedy jeden z krytykw e dopiero teraz, po 25 latach, to znakomite dzieo zaprezentowane zostao publicznoci." Istotnie, jest Koncert B-dur jedn z ciekawszych kompozycji Prokofiewa. Jeli nie sposb porwna go z pozostaymi czterema koncertami fortepianowymi, to choby dlatego, e orkiestra ograniczona jest tu do maego, kameralnego raczej zespou ze wzgldu na mniejszy si rzeczy wolumen brzmieniowy jednorkiego pianisty. Ale rytmiczna witalno, melodyczne bogactwo i akrobatyczny pia-nizm skadaj si na efektown cao. Bardzo

prokofiewow-ska muzyka wypenia cztery ogniwa dziea: wirtuozowsko-tech-niczne czci skrajne (obie Vivace), skupione Andante (II cz.) i utrzymane w sonatowej formie Moderato (III cz.). (24') Historia ostatniego, V Koncertu fortepianowego G-dur op. 55 (1932) Prokofewa siga 1918. Ju wtedy gotowe byy szkice caego niemal dziea, ktre miao stanowi manifest muzycznej prostoty osignitej nowymi rodkami" i nosi tytu Muzyka na fortepian z orkiestr. Ta pierwsza nie dokoczona wersja zagina jednak, a nowa wykonana po raz pierwszy w Berlinie przez kompozytora z orkiestr pod dyrekcj Wilhelma Furtwanglera zmienia znacznie charakter kompozycji. Prosta pozostaa ona w swej warstwie melodycznej i harmonicznej, natomiast nader skomplikowaa si jej faktura fortepianowa. W sumie jest to dzieo o silnym zaciciu wirtuozowskim, monumentalne (5 czci), odznaczajce si szczegln potg brzmienia. W I czci (Allegro con bro) krzyuj si elementy allegra sonatowego i formy trzyczciowej. Dramatyczne napicie rodzi si tu nie z konfliktu dwch tematw (temat drugi spenia raczej rol kontrastujcego

epizodu lirycznego), lecz z samego przebiegu pierwszego tematu, potgowanego uporczywym rytmem fortepianu. Cz II (Moderato ben accentuato), w ktrej obok brawurowo prowadzonego fortepianu dominuj instrumenty dte blaszane, jest penym typowo prokofiewowskego humoru i pikanterii groteskowym marszem. Kulminacyjny punkt dziea stanowi krtka cz III Toccato (Allegro con fuoco), bardzo ruchliwa, motoryczna i wirtuozowska. Ogromny kontrast nastrojowy przynosi IV cz (Larghetto) spokojny, romantyczny", stosunkowo prosty w uytych rodkach utwr z emocjonalnie silniej zaangaowanym ogniwem rodkowym. Oparta na dwch niezbyt zreszt skontrastowanych tematach cz V (Finale), ktra przynosi te pewne reminiscencje mo751 P r ok o }ie w tywiczne z poprzednich czci, utrzymana jest w wesoym, finaowym tonie. (23') I Koncert skrzypcowy D-dur op. 19. W 1915 Prokofiew nosi si z zamiarem napisania skromnego concer-tiria na skrzypce i orkiestr.

Praca nie wysza jednak poza pierwsze szkice i dopiero w dwa lata pniej powrci kompozytor do rozpocztego dziea. Ale pierwotny zamys uleg teraz zmianie; zamiast 1-czciowego concertina zaplanowany zosta 3czciowy koncert. Na zmian koncepcji wpyn decydujco fakt, e Prokofiew, obeznany ju dobrze w dotychczasowej pracy z moliwociami skrzypiec, pragn wykorzysta je wszechstronnie w szerzej rozbudowanym dziele. W przecigu kilku zaledwie miesicy roku 1917, wyjtkowo w twrczoci Prokofiewa urodzajnego, powstaje partytura / Koncertu skrzypcowego, ktrej konsultantem do kwestii techniczno-wiolinistycznych by znakomity skrzypek polski, Pawe Kochaski. W przeciwiestwie do wielu innych dzie Prokofiewa, Koncert D-dur sta si od razu popularny i lubiany zarwno przez wykonawcw, jak i suchaczy, a sam autor rwnie ywi do szczeglny sentyment. T ogln sympati pozyska l Koncert przede wszystkim chyba przez swj liryczny w zasadzie charakter, nawizujcy do tradycji najwikszych dzie tego gatunku w wiatowej, a bardziej jeszcze rosyjskiej literaturze muzycznej. Ale liryzm Prokofiewa jest swoistego rodzaju. Kompozytor nie popada nigdy w mdy sentymentalizm, rozmarzenie

piewnych partii czy we waciwy sobie sposb z kaprynym humorem, lekkoci i grotesk. Od-powiednit) do charakteru Koncertu partia solowa, zwizana cile z rwnorzdn waciwie parti orkiestry, zespala w doskonaej rwnowadze elementy wirtuozowskie z waciw skrzypcom piewnoci. Oryginalna jest koncepcja formalna; zachowujc klasyczny trzyczciowy schemat, zmieni Prokofiew tradycyjny charakter poszczeglnych ogniw cyklu: skrajne S liryczne i kantylenowe, natomiast ogniwo rodkowe przynosi w miejsce czonu powolnego szybkie, groteskowe Scherzo. Atmosfer I czci (Andantino) okrela subtelny, liryczny temat pierwszy, z ktrym silnie kontrastuje humorem i groteskowymi zwrotami poprzedzony wirtuozowskim cznikiem temat poboczny. Popisowa znowu partia koczy ekspozycj. Ruchliwe przetworzenie wykorzystuje oba tematy, odksztacajc je znacznie m. in. efektownymi figuracjami solowego instrumentu i zaostrzeniem harmonicznobrzmieniowego kolorytu. Mocno skrcona repryza pogbia jeszcze liryczny klimat pocztku. II cz (Vivacissimo), w formie zblionej do ronda,

752 ; Prokofiew przebiega w nieustannym szybkim ruchu. To jeszcze jedno muzyczne perpetuum mobile, w ktrym panuje cho nie wycznie humor. Liryczny fina (Moderato. Allegro moderato) rozpoczynaj skrzypce solowe gwnym tematem, spokrewnionym z gwnym tematem I czci. Te oba tematy pojawiaj si w potnej, wieczcej trzyczciow konstrukcj tej czci kodzie: pierwszy z nich intonuje solista i I skrzypce, drugi za orkiestra. (20') Okres blisko 20 lat dzieli daty powstania obu koncertw skrzypcowych Prokofiewa. II Koncert skrzypcowy g-moll op. 63 pochodzi bowiem z 1935, kiedy kompozytor pracowa nad baletem Romeo i Julia; intensywny liryzm jest te wspln cech tych dwch dzie. W Koncercie g-moll wypar on tak typowe dla wczeniejszego" Prokofiewa elementy groteskowe, zagodzi brzmieniowe ostroci, wpyn na ograniczenie efektw wirtuozowskich, co nie przesdza zreszt, e partia solowa jest technicznie mocno eksponowana. Ujawniaj si natomiast rosyjskie intonacje ludowe i pewne

nawizania do muzyki klasycznej (Beethoven, Brahrs), daje si zauway czste stosowanie faktury polifonicznej. Charakterystyczny profil Koncertu g-moll uwydatniaj ju oba gwne tematy utrzymanej w swobodnej formie sonatowej I czci (Allegro moderato'): oba wprowadzone przez skrzypce solowe nie kontrastuj z sob, lecz s bardzo liryczne i piewne. Pierwszy z nich przypomina ludowe pieni rosyjskie, drugi za pokrewny jest miosnym tematom z Romeo i Julii. W trjdzielnej czci powolnej (Andante assai) pogbia si jeszcze nastrj lirycznej zadumy, ktrego nosicielem jest kantylenowy temat skrzypiec. Jego charakter oraz sposb rozwijania ze materii muzycznej ka szuka wzorw w muzyce klasycznej. Dopiero fina (Allegro ben marcato) podobnie jak poprzednie ogniwo trzyczciowy przynosi zmian nastroju. Chocia z tanecznym tematem gwnym kontrastuje melodyjny temat poboczny, a w rodkowej czci pojawia si nowa, niezbyt pogodna myl, cao rozwija si ywo i z temperamentem, ktry narasta jeszcze pod koniec dziea. II Koncert skrzypcowy wykonany zosta po raz pierwszy l XII 1935 przez Roberta Sontansa w Madrycie. Potem jego propagatorem i wietnym

wykonawc sta si Dawid Ojstrach. W Polsce dzieo to jest jak dotd mao znane. (26') Jeszcze rzadziej ni H Koncert skrzypcowy mona usysze ostatnie w caoci ukoczone dzieo Prokofiewa: symfoniczny jak go okreli autor Koncert wiolonczelowy e - m o 11 op. 125 (195052). W tym jednak wypadku tumaczy 48 Przewodnik koncertowy 753 Prokofiew to fakt, e kompozycja naley do najtrudniejszych pozycji swego rodzaju w literaturze wiolonczelowej i poza wietnym Mcisawem Rostropo\viczem, z ktrego inspiracji powstaa i ktry wsppracowa cile z kompozytorem przy jej tworzeniu, a wreszcie zaprezentowa j po raz pierwszy 18 II 1952 w Moskwie, niewielu ma wykonawcw. Dzieo to spoytkowuje czciowo materia z wczeniejszego, mniej udanego Koncertu wiolonczelowego op. 58 (1934 38) Prokofiewa i jest rozlegym wirtuozowskim koncertem, wykorzystujcym wszechstronnie i niemal ekstremalnie techniczne i brzmieniowe moliwoci instrumentu solowego. Trzy czci Koncertu to: utrzymane w klasycznej sonatowej formie,

liryczno-dramatyczne Andante, scherzowe Allegro giusto, oparte na dwch kontrastujcych tematach: pierwszy, energiczny, wprowadzony zostaje na tle marszowego akompaniamentu; piewna, rosyjska w charakterze melodia drugiego rozwija si szerokim, epickim gestem (potem oba tematy przechodz rne przeobraenia) oraz wariacyjnie ujty fina (Andante con moto. Allegro). Rwnie z inspiracji i przy wsppracy Mcisawa Rostropowicza pisa Prokofiew w 1952 Concertino na wiolonczel i orkiestr g-moll op. 132. Dzieo, pokrewne stylowi VII Symfonii w swoim lirycznym tonie, melodyjnoci i przejrzystoci formalnej, nie zostao jednak ukoczone. Na podstawie pozostawionych materiaw dokona tego M. Ros-tropowicz. (20') Historia Prokofiewowskiej kantaty Aleksander Newski czy si cile z filmem Sergiusza Eisensteina pod tym samym tytuem: kantata powstaa z muzyki do tego filmu. W maju 1938 znakomity twrca Pancernika Potiomkina zwrci si do Prokofiewa z propozycj napisania ilustracji do swego nowego filmu. Pisanie dla filmu nie byo nowoci dla Prokofiewa, ale temat wymaga szczeglnego

nakadu pracy zaznajomienia si z epok (XIII w.) i jej muzyk. Przeprowadziwszy odpowiednie studia, nie poszed jednak Prokofiew drog historycznej wiernoci, nie cytowa, lecz komponowa w duchu i w oparciu o dawne wzory. Ta metoda okazaa si suszna. Gdy l XII 1938 Aleksander Newski wszed na ekrany kin radzieckich, mona byo stwierdzi, e muzyka Prokofiewa przylegaa cile do Eisensteinowskiej wizji filmowej, bya integraln czci caoci, aktywn uczestniczk dramatu". Odniesiony wesp z reyserem sukces zachci Prokofiewa do autonomicznego wykorzystania muzyki filmu. W 1939 powsta projekt napisania na jej kanwie wielkiej kantaty. 754 Prokofiew Prawa samodzielnej konstrukcji instrumentalno-wokalnej warunkoway jednak duo pracy adaptacyjnej: selekcji istniejcego materiau muzycznego, jego przetworzenia, uzupenienia itd. Niektre z wybranych fragmentw pozostay nie zmienione, inne wymagay skrtw lub rozbudowania, inne wreszcie trzeba byo tworzy niemal na nowo. Cao naleao ponadto

przeinstrumentowa odpowiednio do wymogw estrady koncertowej. W rezultacie powstao dzieo o cakiem indywidualnym profilu formalnym i wyrazowym. Prokofiew odstpi od zwykego, cyklicznego zestawienia samodzielnych czci. Przekonywajc logik rozwoju i wewntrzn spoisto kantaty osign przez lune nawizanie do formy sonatowej, do jej tematycznej konfliktowoci i trjfazowego rozwoju. Po wstpnej I czci nastpne trzy stanowi ekspozycj podstawowych tematw; centralna V cz analogicznie do sonatowego przetworzenia przynosi konflikt, starcie si przeciwstawnych tematw; wreszcie po lirycznym intermezzo (VI cz.) powracaj jak w repryzie zasadnicze tematy II i IV czci, w innym nieco, finaowym ujciu. Daleki od cisego schematu formy sonatowej, uzyska Prokofiew w ten sposb jej dramatyczn wymow, wynikajc z zestawiania kontrastujcych tematw i ich gwatownego starcia. Wykorzystujc przy tym cae swoje rozlege dowiadczenie w zakresie rnych form muzycznych, da w Aleksandrze Newskim cakiem oryginalny stop elementw programowej symfoniki, operowego

dramatyzmu, a take pierwiastkw muzyki filmowej. Aleksander Newski, wykonany po raz pierwszy 17 V 1939 przez Filharmoni Moskiewsk pod dyrekcj kompozytora, jest 7czciow kantat na mezzosopran, chr mieszany i orkiestr. I cz, Ru pod jarzmem mongolskim, to zwizy prolog symfoniczny, wprowadzajcy w atmosfer dziea. Muzyczn wymow uplastyczniaj sowa ze scenariusza filmu: Smutne lady bitew na zniszczonej przez Mongow Rusi, zway ludzkich szkieletw, miecze, zardzewiae kopie. Porose chwastami pola, ruiny spalonych wiosek." Puste oktawy czy zamglone solo oboju na tle trwoliwego tremola skrzypiec (rodkowy epizod) wywouj zamierzone wraenie pustki i tragizmu. II cz, Pie o Aleksandrze Newskim, zawiera pierwsz grup tematw rosyjskich", charakteryzujcych si piewnoci, ludow prostot i mikkoci barw. Ten wokalnoinstru-mentalny utwr przypomina w skrajnych, powolnych ogniwach rosyjskie byliny, owe starodawne epickie opowieci, sawice odwag, wielko i si ludowych bohaterw, zwaszcza tych, ktrzy walczyli w obronie kraju.

rodkowe ogniwo, opowiadajce o zwycistwach Aleksandra Newskiego nad 755 prokofiew Szwedami, kontrastuje ruchliwoci i pewnymi batalistycznymi" elementami. Grona jest wymowa III czci, Krzyacy w Pskowie. Tu ukazane s trzy zasadnicze tematy teutoskich agresorw", wyrniajce si tpot mechanicznych rytmw, twardymi po-litonalnymi harmoniami i brzmieniow martwot: chora piewany przez chr mieszany po acinie, ryczcy chr basw i twardy sygna czterech rogw. Tematy te symbolizuj obudn witobliwo, zwierzc tpot i wojenn napastliwo ciemiycieli. W przeciwstawnym nastrojowo rodkowym epizodzie sugeruje Prokofiew obraz niedoli narodowej". Opierajc si na smutnej melodii rosyjskiej, czysto instrumentaU nymi rodkami osiga podan atmosfer. IV cz, Powsta, ludu rosyjski, przynosi nowe tematy rosyjskie". Ta chralna scena nie jest jednak jak II cz opowieci o dawnych czasach, lecz mobilizujcym woaniem do walki

z wrogiem. Bojowo i zdecydowanie przepajaj gwn melodi chru, zwizan jak wszystkie rosyjskie tematy" z rodzim pieni ludow. Ale, analogicznie do innych melodii ludowych, take i ta odznacza si indywidualnymi cechami stylu Prokofiewa, przede wszystkim w rytmie i harmonii. Centralny epizod tej czci przynosi mski, a zarazem liryczny hymn ATo ojczystej ziemi nie by wrogom, jeden z najpikniejszych fragmentw partytury. Najszerzej rozbudowana V cz, Bitwa na lodzie, stanowi punkt kulminacyjny kantaty ukazuje zwycisk walk wojownikw Aleksandra Newskiego z rycerzami-psami, ktra rozegraa si na zamarznitej powierzchni jeziora Pejpus. Obraz dwikowy bitwy rozwija si w przeciwiestwie do trzyczciowych w konstrukcji formalnej pozostaych ogniw kantaty swobodnie w nastpujcych po sobie na wzr ronda epizodach, ktre przynosz znane ju tematy rosyjskie" i teutoskie" w muzycznodramatycznym konflikcie. Cae batalistyczne rondo muzyczna panorama bitwy, ujte jest w ramy wstpu ukazujcego krajobraz, gdzie toczy si bdzie bitwa, i zakoczenia, opiewajcego polegych obrocw ojczyzny.

Do tego zakoczenia nawizuje w kolorycie dwikowym i nastroju VI cz, Pole mierci: smutna pie rosyjskiej dziewczyny, ktra szuka swego narzeczonego na pobojowisku. Jest to jedyna w kantacie solowa aria. Wnosi ona po zgiekliwych emocjach muzycznej bitwy podane odprenie, a w caoci akcentuje moment osobistego, ludzkiego wzruszenia. VII cz, Wjazd Aleksandra Newskiego do Pskowa, zamyka kantat triumfaln apoteoz znanych ju z poprzednich czci dziea tematw rosyjskich". (42') h 756 !" ' P u r c e II HENRY PURCELL *ok. 1659, Londyn; t 21 XI 1695, Londyn Pochodzi z rodziny nadwornych muzykw; jak utrzymuje tradycja, majc 6 lat zosta piewakiem w chrze przy kaplicy krlewskiej, a w trzy lata pniej zacz komponowa. W 1673 mutacja zmusza go do porzucenia piewu; zostaje mianowany asystentem

stroiciela l konserwatorem instrumentw na dworze krlewskim. Nastpne lata przynosz stopniowo coraz wysze stanowiska w 1683 Purcell jest ju krlewskim konstruktorem i konserwatorem organw. Zdobywa due obok sawy kompozytorskiej uznanie jako doskonay organista. W 1689 zostaje muzykiem prywatnego zespou krlewskiego. Przedwczesna mier przerwaa wietnie rozwijajc si twrczo i karier kompozytora, uznanego za najwybitniejszego w historii muzyki angielskiej. Twrczo Purcella przypada na okres cierania si w muzyce europejskiej rnych prdw kierunkw. ywe byy cigle tradycje kunsztownej polifonii, od Woch jednak postpowa zwyciski i nieodwoalny rozkwit monodii, wyksztacaa si forma opery, tworzyy si nowe formy muzyki instrumentalnej. Purcell, chocia silnie zwizany z tradycj polifonicz-no-kontrapunktyczn, chonie nowe rodki nowe formy. Tworzy oper z cakowicie przekomponowanym muzycznie tekstem (Dydona l Eneasz), czy w niej zdobycze opery weneckiej i francuskiej (chry zblione s do stylu Lully'ego) z elementami angielskich Masues i rodzimego

folkloru. Obdarzony wybitnym zmysem melodycznym, wyzwala si ze sztywnych for-' mu; w miejsce monotonnej, ustawicznie kadencjonujcej melodyki pojawiaj si u Purcella linie melodyczne pynne, bardzo subtelne. Nowatorstwo angielskiego kompozytora przejawia si take w doborze rodkw harmonicznych; stosuje nie rozwizujce si dysonanse, nierzadko brzmienie septym i sekund, czsto zmian trybw dur i moll. Purcell pozostawi bogaty spadek kompozytorski: oper Dydona l Eneasz 1689 (?), muzyk sceniczn (w stylu operowym) m. in. King Arthur 1691, The Falry Queen 1692, The Indian . Queen 1695, The Tempest 1695 (?); ody, kantaty kocielne i wieckie, psalmy, hymny, kanony, duety l pieni solowe z basso continuo; muzyk instrumentaln na smyczki Cha-conne g-moll, Trzy fantazje, Pawan g-moll, Fantazje., uwertury, sonaty; nadto kompozycje klawesynowe i organowe. Na estradzie koncertowej pojawiaj si instrumentalne utwory Purcella najczciej czone razem fragmenty muzyki scenicznej. .-.:;'- .'-.- i' - ch

757 Rachmaninow l _ - ', i SERGIUSZ RACHMANINOW *1 IV 1873, Oneg; t 28 III 1943, Beverly Hills Wbrew wczesnemu zwyczajowi Rachmaninow, syn kapitana carskiej gwardii, nie obra kariery wojskowej zadecydoway :: o tym okazywane we wczesnym dziecistwie zdolnoci muzyczne. Studiowa najpierw w konserwatorium petersburskim, nastpnie moskiewskim (pod kierunkiem M. Zwieriewa i A. Arien-skiego), ktre ukoczy w 1892. Pierwsze wystpienia kompozytorskie przynosz Rachmaninowowi due sukcesy. Obejmuje stanowisko dyrygenta Teatru Wielkiego w Moskwie (wystawia opery Dargomyskiego, Czajkowskiego, RimskiegoKorsakowa i Mu-sorgskiego). W 1907 przenosi si do Drezna, za dwa lata potem odbywa podr koncertow (jako pianista) po Ameryce; nie przyjmuje zaszczytnej propozycji objcia stanowiska kierownika Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej. Lata 191017 spdza w kraju, jest wiceprzewodniczcym Carskiego

Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, dyryguje koncertami filharmonicznymi. Po tournee koncertowym w krajach skandynawskich (1917) wyjeda do Stanw Zjednoczonych i osiedla si tam na staje; rozwija yw dziaalno wirtuozowsk i kompozytorsk. U rde twrczoci Rachmaninowa ley przede wszystkim tradycja muzyki rosyjskiej reprezentowana przez dziea Czajkowskiego. Jest to rosyjsko silnie zeuropeizowana", podporzdkowana wczesnemu uniwersalnemu jzykowi muzycznemu; muzyka Rachmaninowa odznacza si gadkoci i plastycznoci formy, barwn instrumentaria, piynna, i piewn melodyk. Mimo i stylistycznie mao samodzielna i niezbyt nowoczesna (wyrana jest poza Czajkowskim proweniencja chopinow-skoskriabinowska), posiada swoisty blask i rozmach, cechy, ktre zyskay jej bardzo szybko popularno nie tylko szerok, ale take i dugotrwa. Szczeglne miejsce wrd dzie Rachmaninowa zajmuj kompozycje fortepianowe, stanowice kwintesencj jego stylu (rzecz ciekawa, e rodzaj gry Rachmaninowa by w znacznym

stopniu nowoczeniejszy anieli jego muzyka); s to utwory jakby wyrose" z fortepianu, idealnie pianistyczne, fakturalnie bezbdne, bogato wyposaone w efekty wirtuozowskie. Waniejsze kompozycje: orkiestralne symfonie (II 1907, III 1936), Wyspa umarlycti (wg Bocklina) 1907, koncerty fortepianowe (I 1891, II 1901, III 1909, IV 1927), Rapsodia na temat Pa-ganiniego na fortepian i orkiestr 1934; fortepianowe preludia (m. in. niezmiernie popularne Preludium cls-moll), Moments ;, musicauz 1896, dwie sonaty (II 1913), Etiudy-Obrazy op. 33 Rachmaninow i op. 39 1911 l 1917, wariacje, suity na dwa fortepiany (I 1893, II 1901); wokalne opery (Aleko 1892, Francesca da Rimini 1904), kantata Wiosna 1902, Liturgia w. Jana Chryzostoma 1910; Dzwony 1913; nadto utwory kameralne i kilkadziesit pieni solowych. ch SYMFONIE Daty powstania 3 symfonii Rachmaninowa oddzielone s duszymi okresami czasu: modziecza I Symfonia d-moll pochodzi z 1895, II Symfonia e-

moll z 1907, III Symfonia a-moll z lat 193536. Chocia jednak rni si formatem i indywidualnym charakterem, maj wyrane wsplne cechy: cz dramatyzm symfoniki Czajkowskiego z epickim stylem Borodina, wykorzystuj materia muzyczny starorosyjskich pieww obrzdowych i cerkiewnych, eksponuj pierwiastek melodyczny, zespalaj swoje poszczeglne czci wspln muzyczn myl przewodni, utrzymane s podobnie jak koncerty fortepianowe w tonacjach molowych, co tumaczy si tymi samymi co tam przesankami. Obracajcy si w utartych ramach repertuar duszy czas pomija symfonie Rachmaninowa. Obecnie wykonuje si je coraz czciej, a zwaszcza drug. Natomiast I Symfonia d-moll op. 13 (opatrzona mottem z Anny Kareniny Tostoja), ktra od pocztku nie miaa powodzenia, pozostaa dzieem praktycznie zapomnianym. II Symfonia e-moll op. 27, dedykowana nauczycielowi Rachmaninowa, Sergiuszowi Taniejewowi, wykonana zostaa po raz pierwszy 26 I 1908 w Petersburgu pod dyrekcj kompozytora i w przeciwiestwie do swej poprzedniczki przyniosa mu

znaczny sukces. W swej koncepcji formalnej i charakterze przypomina trzy ostatnie symfonie Czajkowskiego, a zwaszcza V Symfoni, z ktr ma nawet wspln tonacj. Powolny, utrzymany w pospnym, melancholijnym tonie wstp (Largo) przynosi w I skrzypcach 2taktowy semkowy motyw, niejako motto caego dziea. Z niego wysnuwa si gwny temat liryczno-dramatycznej I czci (Allegro mo-derato) i zdecydowany, uasi-marszowy temat II czci (Allegro motto), ktry od rogw przejmuj skrzypce; jego intonacje daj si sysze w odznaczajcej si szczeglnym urokiem melodycznym, lirycznej czci III (Adag,io), a wreszcie stanowi zawizek rytmicznego tematu gwnego w burzliwym Finale (Allegro vivace), gdzie pojawiaj si rwnie motywy z poprzednich czci, podkrelajc wewntrzn spoisto caego dziea. (42') 759 Rachmaninow III Symfonia a-moll op. 44, ktrej prawykonanie odbyo si 6 XI 1936 w Filadelfii pod dyrekcj Leopolda Sto-kowskiego, powstaa po kilkunastu ju latach pobytu kompozytora na obczynie, i jego nostalgicznym uczuciom

zawdzicza swj zasadniczy, pospno-smutny nastrj, jak rwnie tak znaczne nasilenie kolorytu narodowego, e nazwano j Rosyjsk". Ten charakter uzyskuje III Symjonia z jednej strony przez wykorzystanie melosu starocerkiewnych pieww, z drugiej za przez szerok, piewno-liryczn, tak typow dla rosyjskiej muzyki melodyk tematw. Trzy czci dziea powizane s motywem przewodnim o archaicznych rysach, ktry pojawia si od razu w krtkim wstpie (Lento) I czci (Allegro moderato), prowadzc w burzliwej -gradacji do jej gwnego tematu. Drugi te'mat prezentuj kolejno wiolonczele i skrzypce. Cho utwr ma form klasycznego allegra sonatowego, pojawiaj si te inne jeszcze myli. Na pocztku II czci (Adagio ma non troppo) sycha znowu motyw przewodni, po czym ukazuje si opadajcy falist lini pierwszy temat, do ktrego docza si bezporednio ywy temat drugi. Epizod rodkowy (Allegro vivace), gdzie rwnie pobrzmiewa motyw przewodni, spenia w tej 3-czciowej Symfonii rol scherza i ma te jego ruchliwy, tutaj take demoniczny charakter. Najswobodniejsza formalnie cz III (Allegro} przetwarza energiczny temat gwny (drugi jest liryczny w wyrazie) w formie fugata. Pod

koniec przetworzenia rozbrzmiewa nieraz ju przez Rachmaninowa cytowany (poemat symfoniczny Wyspa umarlych, Rapsodia na temat Paganiniego) motyw Dies irae. Mimo tego gronego memento" samo zakoczenie utrzymane jest w radosnym nastroju. (33') KONCERTY FORTEPIANOWE Rachmaninow, ostatni mohikanin rosyjskiej muzyki", by jednym z nielicznych ju w XX w. kompozytorw-pianistw, wietnym odtwrc i propagatorem wasnych dzie fortepianowych. Nale tu rnorodne utwory solowe, 2 suity na dwa fortepiany, a przede wszystkim 4 koncerty i Rapsodia na fortepian i orkiestr. Ich styl pozostaje w cisej cznoci z pianistycznym talentem Rachmaninowa. Tym tumaczy si wirtuozowski rozmach, pewna zewntrzna dekoratywno i wietna, czsto bardzo masywna faktura fortepianowa. Ale to jest tylko zewntrzna oprawa. Wyksztacony pod wpywem Czajkowskiego, Liszta i Chopina, fortepianowy styl Rachmaninowa posiada jednak wyrane cechy indywidualne: soczyst peni brzmienia z jej pnoromantyczn barwnoci harmoniczn, 760

Rachmaninow upodobanie do patetyczneballadowe j narracji, do rozlewnego czasem, ale zawsze szlachetnego liryzmu, wyznaczan rosyjskim charakterem szerok melodyk. Wszystkie koncertowe dziea Rachmaninowa utrzymane s w tonacjach molowych, co niewtpliwie wskazuje na elegijnoliryczne, czasem dramatyczne, lecz rzadko tragiczne muzycznonastrojowe upodobania kompozytora. I Koncert fis-moll op. l jest modziecz prac, ukoczon w 1891 i nie posiadajca jeszcze dojrzaoci stylu, jaka cechuje pniejsze koncerty. Duy temperament twrczy emanujcy z dziea, ujmujce partie liryczne i wdziczne dla solisty pole wirtuozowskiego popisu sprawiy jednak, e Koncert wykonywano przez wiele lat z duym powodzeniem, ale sam kompozytor nie by ze zadowolony. W 1917 powrci do swego pierworodnego dziea i podda go gruntownym zmianom, przeksztacajc modziecz prb si w twr dojrzaego artysty. Wzbogaci harmonik, nada partii fortepianowej wiksz gsto" i peni brzmienia oraz odwiey cao bardziej pomysow orkiestracj, dajc tym wiadectwo

osignitego w cigu minionych lat mistrzostwa. Pierwsza wersja Koncertu fis-moll jest dzi cennym utworem pedagogicznym. Najlepsza bez wtpienia z caoci (nowej wersji) I cz (Vivace. Moderato) ma form dwutematowego allegra sonatowego. Z waciwym sobie talentem i smakiem czy tu Rachmaninow rosyjski liryzm z wdziczn lekkoci i wirtuozowskim blaskiem. Utwr zaczyna improwizacyjny wstp, ktry kontrastuje pianistycznym zaciciem ze piewn melodi pierwszego tematu; swym charakterem zblia si ona do typu rosyjskich romansw. Drugi temat, bardziej rytmiczny, posiada podobnie jak wstp swobodne, improwizacyjne rysy. W dalszym przebiegu tematy ukazuj si w rnych barwach i ujciach. Monumentalna kadencja, umieszczona w repryze po powrocie drugiego tematu, zawiera duy adunek emocjonalny; suy wic nie tylko wirtuozowskiemu popisowi, lecz wbudowana jest w koncepcj caego utworu. Zakoczenie jej patetycznym powrotem pierwszego tematu wyranie to podkrela. II cz (Andante) poprzedza rwnie krtki wstp. Zasadniczy temat melancholijn nieco, wzruszajc melodi intonuje

fortepian. rodkowa partia rozwija lakoniczny temat wstpu. Fina (Allegro vivace) posiada ywy, taneczny charakter, przywodzc na myl obraz radosnej zabawy ludowej, wrd ktrej rozgrywa si jaka nastrojowa scena (centralny epizod). (20') 761 Rachmaninow Najpopularniejszym z wielkich dzie Rachmaninowa jest II Koncert c - m o 11 op. 18. Skomponowany w pierwszym okresie jego twrczoci, w 1901 roku, porywa typowo rachmaninowowskim patosem, wzrusza szczer emocj szerokich ukw melodycznych, olniewa wietnym wyzyskaniem technicznych i kolorystycznych moliwoci instrumentu solowego oraz orkiestry. Wszystkie 3 czci mimo tematycznych rytmicznych kontrastw odznaczaj si szczegln jednolitoci liryczno-dramatycznego nastroju. Po wstpnych, narastajcych dynamicznie akordach fortepianu wprowadzaj skrzypce prosty, lecz potny, dramatyczny temat gwny I czci (Moderato), oplatany pasaami i figu-racjami instrumentu solowego. Drugi, bardzo piewny temat poddaje fortepian solo. Silne

kontrastowanie tych dwch wtkw: dramatycznego i lirycznego, jest podstaw rozwoju utworu. W repryzie powracaj oba tematy; pierwszy nabiera majestatycznego, marszowego charakteru (fortepian i orkiestra), a drugi, bardziej teraz dramatyczny, podejmuje rg i oddaje instrumentom smyczkowym (tremolo). Adagio sostenuto (II cz.) nawizuje do lirycznych partii poprzedniej czci. Elegijna melodia, podejmowana przez rne grupy instrumentw i fortepian, stwarza jednolity nastrj tsknej zadumy. Pocztkowy temat wirtuozowskiego finau (Allegro scherzan-do), rosyjski w charakterze, rnorodnie przeksztacany, wystpuje to w orkiestrze, to w partii fortepianu. Z jego marszowymi, nieco szorstkimi rytmami kontrastuje nie koczca si", namitna melodia drugiego tematu, ktry pokrewny jest intonacyjnie lirycznym tematom poprzednich czci. Jego szczera uczuciowo sprawia zawsze gbokie wraenie, zdarza si, e wzrusza do ez. Pena blasku orkiestralnego i wirtuozowskich efektw koda zamyka ten bardzo lubiany Koncert. (34')

O ile Koncert c-moll jest niewtpliwie najpopularniejszy, to napisany w 1909 III Koncert dmoll op. 30 uchodzi za najbardziej wartociowy. Tutaj styl fortepianowy Rachmaninowa moe najpeniej ukazuje swoje charakterystyczne oblicze, jest najbardziej skoncentrowany. Ciepo umiarkowanego w uczuciowym nasyceniu wyrazu, melodyjne i szerokie, to znw ywe i rytmicznie urozmaicone tematy rysuj muzyczny profil dziea, wypracowanego formalnie i technicznie z mistrzowsk precyzj i znawstwem. Rwnie pikne jak w poprzednim Koncercie s tematy I czci (Allegro ma non tanto) Koncertu d-moll, np. pierwszy temat, ktry wprowadza od razu solista na tle skrzypiec i zaraz go dalej przetwarza. Drugi temat ma artobliwy charakter, 762 ' Rachmaninow a podejmuj go na zmian solista i orkiestra. Po szeroko rozbudowanej kadencji przebrzmiewa on cicho w smyczkach i instrumentach dtych. W II czci (Adagio), zatytuowanej Intermezzo, szczeglnie pikny jest epizod rodkowy, ruchliwy i wdziczny,

gdzie koncertuje fortepian, klarnet i fagot przy wtrze pizzicata instrumentw smyczkowych. I tu zamieszczona jest potna kadencja, ktra prowadzi do Finau (Alla breve), ciekawego zarwno rytmicznie, jak i kolorystycznie (perkusja, 3 puzony, tuba basowa). (40') IV Koncert g-moll op. 40 powsta w 1927, po 10-let-niej przerwie w dziaalnoci kompozytorskiej Rachmaninowa, i zosta przeze w 1938 przerobiony. Piszc to dzieo, przebywa kompozytor od dawna stale za granic, ale wykorzysta szkice, ktre poczyni jeszcze w kraju. Dlatego te i tu zachowuje melodyka szeroki, rosyjski gest i pewne typowe znamiona. Pozostaj take przejrzysto konstrukcji i rwnowaga w traktowaniu obu organizmw dwikowych: fortepianu i orkiestry tu szczeglnie barwnej, cechy waciwe poprzednim koncertom. Natomiast tak charakterystyczny dla nich romantyczny patos ustpuje teraz miejsca nastrojom tragicznym, co uwydatnia si szczeglnie w czci powolnej (Largo). Koncert g-moll jest jak dotd rzadko wykonywany. (24') Rapsodia na temat Paganiniego amoll op. 43 stanowi w formalnym zaoeniu bardzo ciekawe dzieo. Jest to w zasadzie cykl 24 wariacji,

opartych na popularnym Kaprysie skrzypcowym (a-moll) Paganiniego, utworze wielokrotnie wykorzystywanym i przetwarzanym przez rnych kompozytorw (m. in. przez Liszta). Tytu Rapsodia oznacza jednak, e autor nie trzyma si cile konstruktywistycznej i suchej" w zasadzie formy wariacji, lecz nadaje jej bardziej swobodny i epicki charakter. Ju sam pocztek odbiega od zwykego schematu, gdy po krtkim wstpie przychodzi 1. wariacja orkiestralna, poprzedzajca waciwy, Paganiniowski temat, wprowadzony dopiero teraz przez fortepian. Drugim tematem Rapsodii jest melodia bezimiennej sekwencji redniowiecznej Dies irae (jej pierwszy zapis siga XII w.), ktra nadaje kompozycji narracyjny, rapsodyczny ton. Ten drugi temat, ukazany po raz pierwszy w 7. wariacji, spleciony z tematem Kaprysu powraca w 10. wariacji i w kodzie, przy czym fragmenty jego wystpuj w innych wariacjach. W harmonizacji'melodii Dies irae nawiza Rachmaninow do klasycznych wzorw cerkiewnej muzyki rosyjskiej. 24 wariacje Rapsodii rozpadaj si na trzy wyrane i rne grupy, odpowiadajce poniekd trzem trady-

763 R a c h. ro a ninow cyjnym czciom formy koncertu instrumentalnego. Pierwsza grupa, w zasadniczej tonacji a-moll, odznacza si msk energi, ywym ruchem i zdecydowan rytmik, bdc niejako odpowiednikiem allegra koncertowego. Wariacjom drugiej grupy, odbiegajcym od pierwotnej tonacji, wsplna jest nuta liryzmu i skupienia; to jakby rodkowa, powolna cz koncertu. W trzeciej grupie, w ktrej powraca tonacja a-moll, potguj si jeszcze bardziej ni w pierwszej energiczne akcenty rytmiczne i dynamiczne, nadajce jej ywy, finaowy charakter. W sumie zatem przedstawia Rapsodia oryginaln syntez formy rapsodii, wariacji i koncertu. Jej muzyk cechuje przejrzysta faktura fortepianowa, dua prostota rodkw harmonicznych i instrumentalnych oraz pewne surowe, ascetyczne rysy, ktre zyskuj przewag nad waciwym oglnie kompozycjom Rachmaninowa wylewnym liryzmem szerokiej melodyki. (22') *** Dzwony op. 35 skomponowa Rachmaninow w 1913 do tekstu

Edgara A. Poego, sawnego a wwczas szczeglnie modnego poety grozy i mierci. Utwr Poego (polski przekad: M. Modrakowska), ukazujcy ycie ludzKie w jego rnych okresach poprzez symboi dzwonu, narzuci zewntrzn, lormaln konstrukcj dziea, ktre skada si z czierech czci. W pierwszej (Allegro ma non troppo) srebrny dzwonek" mkncych wesoo po niegu sanek przypomina beztroskie marzenia i nadzieje modoci; druga (Lenlo) ukazuje w dwikach weselnego zotego dzwonu" szczcie miosnych uniesie; trzecia (Presto) dwikiem alarmowego miedzianego dzwonu" maluje grony obraz poaru symoolu dramatycznego wieku dojrzaego; w czwartej (Lenlo lugure) pogrzeoowy elazny dzwon" wieci koniec czowieczej drogi. Uszeregowanie wykonawcw w podtytule kompozycji: poemat na orkiestr, chr i solistw" (sopran, tenor, baryton), podkrela, e wiodc funkcj spenia w niej orkiestra. Jej powierzone s wprowadzajce kad cz wstpy, z ktrych przetworzonego materiau powstaj Kolejne obrazy programowe, do niej naley rwnie wane w planie caoci zakoczenie. Dla widocznej wagi instrumentalnego czynnika, nazwano nawet Dzwony trzeci symfoni" Rachmaninowa (do

czasu napinania przeze pniej rzeczywistej Lii Symfonii.). W symfonii-kantacie, bo t zoon form reprezentuj Dzwony, sowo odgrywa jednak niewtpliwie take istotn rol i rzutuje na charakter muzyki. Symboliczna wymowa tekstu Poego nie moga nie wpyn na artystyczn koncepcj Rach764 i R a j c z e 10 maninowa. Ale kompozytora interesuje tu przede wszystkim moliwo ucielenienia tak ulubionego przeze ywiou dzwonnoci" stylizacja motywu dzwonu pojawia si w wielu jego dzieach. Rzeczywicie przez rne zestawienia i wykorzystanie instrumentw osignita tu zostaje bogata skala odpowiednich skojarze brzmieniowych: pogodnych, lirycznych, zowrogich, pospnych. Mroczna w zasadzie aura poetyckiego tekstu nabiera przy tym w muzycznej interpretacji Rachmaninowa mikszych, cieplejszych barw. Sprawia to gwnie typowa dla kompozytora melodyka rozlewna, li-ryczno-patetyczna, serdeczna. To ona wanie przy ponurych ostatnich sowach tekstu rozjania zakoczenie dziea. (34')

ALEKSANDER RAJCZEW t ,, , 5 *11 IV 1922, om -' - ' * ' ' Studia muzyczne odby w Sofii u P. Wadigerowa oraz (1949 . 50) w Budapeszcie (kompozycja u J. Yiskiego, dyrygentura ; u J. Ferenczika). Od 1951 uczy w konserwatorium w Sofii. !i Uwaany jest za jednego z najwybitniejszych wspczesnych twrcw bugarskich, jego zasugi polegaj na kultywacji wielkich form wokalno-symfonicznych cile zwizanych z rodzimym folklorem. i Waniejsze kompozycje: Koncert fortepianowy 1947, balet Pie hajdukw 1953, symfonie (I 1949, II Nowy Prometeusz" 1958, III 1965), Sonate-Poeme na skrzypce i orkiestr 19S2, epizod ,>: symfoniczny Ltpsfc 33 (z okazji 90. rocznicy urodzin G. Dimis trowa) 1972, Vwertura uroczysta na orkiestr 1975. II Symfonia (Nowy Prometeusz) powstaa w 1958 i w tym te roku bya wykonana po raz pierwszy. Kompozycja ta ucnodzi za szczytowe osignicie nowej

muzyki bugarskiej. Jej tytu wywodzi si z powieci proletariackiego pisarza i poety bugarskiego Christo SmirnensKiego (18981923). 11 Sym-jonia skada si z Prologu, i 4 czci (Allegro con juoco, scherzo Pr sto. Andante i fina Allegro). Kwartowe i kwintowe motywy wi si w nich integralnie z reminiscencjami folklorystycznymi, kunsztowne fugata prowadz w finale do wielkich symfonicznych kulminacji. (30') 765 R a m e a u i ..- : , JEAN PHILIPPE RAMEAU *25 IX 1683, Dijon; 112 IX 1764, Pary Ojciec, sam organista, przeznaczy syna do zawodu urzdnika sdowego. Zamiowania muzyczne okazay si jednak silniejsze ," i Rameau szybko opanowa gr na klawesynie, organach i skrzypcach. W zakresie harmonii i kompozycji by samoukiem. W latach 170122 zmienia czsto miejsce pobytu: kilka lat spdza we Woszech, nastpnie przebywa jako organista kolejno w Awinionie, Paryu, w rodzinnym Dijon, Clermont--Ferrand, Lyonie.

W 1722 przyjecha do Parya, gdzie pozosta ' do koca ycia. Od 1745 by nadwornym kompozytorem Ludwika XV. Tu przed swoj mierci krl obieca znakomitemu kompozytorowi nadanie tytuu szlacheckiego, przyrzeczenia jednak nie zdy dotrzyma. Rameau od wczesnej modoci uprawia muzyk jako wykonawca, kompozycji powici si dopiero majc lat 40 (odkd mecenasowa mu wpywowy dworzanin krlewski). Twrczo 3 Jego mieci si zasadniczo w trzech gatunkach: muzyki klai-. ;:. wesynowej, kameralnej i operowej. Cztery tomy Pieces de clavecin zawieraj suity tacw o programowych tytuach; miniatury te wraz z utworami Couperina stanowi wane ogniwo w historii muzyki klawesynowej. Muzyk kameraln reprezentuje zbir piciu cyklw Pieces de clavecin en concerts avec un vlolon ou une flute et une mole ou un deuzleme vlolon .;.,. 1741, czyli utwory-koncerty na klawesyn ze skrzypcami lub fletem i altwk lub skrzypcami. Centralne miejsce zajmuj jednak bez wtpienia utwory sce-

:.'<*: niczne rnych rodzajw. S to tragedie liryczne, jak Hippolyte et Ariele 1733, Castor et Polluz 1737, Dardanus 1739; opero-balety: Le Tempie de la Glolre 1745, Pygmallon 1748, Les surprises de l'amour 1748, Les Paladins 1760; komedio-balety, wreszcie balety heroiczne: Les Indes galantes 1735, Les Fetes de l'Hymen et de l'Amour 1747; balety Les Sybarites 1753, Zephire 1754. '"' ^ Nie mia Rameau szczcia do librecistw: osnowa tematycz-;. , na jego oper jest w wikszoci baha i nika. Stylistycznie dziea te nale do tradycji muzyki francuskiej tego gatunku, wywodzcej si od Lully'ego. W muzyce orkiestrowej (balety, uwertury do oper, sceny instrumentalne) zawar Rameau bogactwo miaych zwrotw i cieniowa harmonicznych i kolorystycznych. Pierwszy wprowadzi do orkiestry klarnety i rogi, nie stroni od rozwizywania problemw formalnych, wskaza moliwoci rozwoju kolorystyki orkiestrowej. : Pozostaje jeszcze ogromny obszar twrczej dziaalnoci RaRavel meau, a mianowicie teoria muzyki. Nie popadajc w przesad mona stwierdzi, e Rameau jest ojcem

teorii systemu dur--moll, stworzy podwaliny harmoniki funkcyjnej, ktra w dalszym rozwoju opanowaa muzyk, europejsk na przecig blisko 200 lat. Z dzie teoretycznych Rameau (18 tomw) wymieni trzeba chocia kilka: Traite de 1'harmonie 1722, Nouueau syste-me de rrmslue thtoriue 1726, Ncmvelles r6jlexons. sur s demonstration du principe de 1'harmonie 1752. Obok licznych prac teoretycznych Rameau pozostawi take rozpraw powicon grze na klawesynie pt. Dissertation sur les differents methodes d'accompagnement pour le clavecln ou pour l'orgue 1732. Na estradzie koncertowej pojawiaj si utwory Rameau najczciej tace transkrybowane na orkiestr i zestawione w mae suity przez rnych autorw (np. F. A. Geyaerta, F. Mottla). ch MAURICE RAVEL * 7 III 1875, Ciboure; t 28 XII 1937, Pary Ravel pochodzi z rodziny francusko-szwajcarsko-baskijskiej. Amatorskie zamiowania muzyczne ojca, z zawodu inyniera, uatwiy Ravelowi

kontakt z t dziedzin sztuki. Majc lat 12, rozpocz nauk gry na fortepianie i nauk harmonii, w 1899 wstpi do konserwatorium paryskiego (harmonia E. Pessard, kontrapunkt A. Gedalge, kompozycja G. Faure, fortepian Ch. Beriot). Szybko osiga dojrzao artystyczn; w 1898 zadebiutowa fortepianowymi Sites Auriculaires, za trzy lata pniej by ju twrc rewelacyjnych Jeuz d'Eau. Trzykrotnie bezskutecznie stawa do konkursu o Prix de Rome; szybciej jednak zyska powodzenie wrd publicznoci i wraz z Debussym stan w szeregach wczesnej awangardy muzycznej. Okresem szczeglnie intensywnej pracy twrczej byy lata 190512; kompozytor zaprzyjania si z S. Diagilewem, nawizuje z nim wspprac; wesp z I. Strawiskim pracuj w 1912 nad ukoczeniem (rekonstrukcj) i instrumentacj Chowa-szczyzny Musorgskiego. W czasie I wojny wiatowej Ravelowi mimo sabego zdrowia i zakazw lekarzy udaje si dosta do wojska; zostaje kierowc w taborze samochodowym. Lata dwudzieste przynosz szereg utworw, m. in. synne Bolero, ktre uczynio Ravela najpopularniejsz osobistoci muzyczn wczesnej Francji. W 1928 udaje si do Ameryki; w wielu miastach

Europy wystpuje jako dyrygent wykonawca was. . r- 767 Ravel nycli utworw. Od 1934 zapada ciko na zdrowiu; umiera po trzech latach leczenia i nieudanej operacji. Punktem wyjcia postawy artystycznej i estetycznej bya zarwno dla Debussy'ego, jak Ravela ch przeciwstawienia si wszechwadnej wwczas sztuce i estetyce Wagnera, jej wybujaoci, jaskrawoci rodkw i przerysowaniom ekspresyjnym. Sposb realizacji tej tendencji by jednak u obu kompozytorw zupenie odmienny i indywidualny (cho utaro si faszywe okrelenie obu twrcw jako przedstawicieli impresjonizmu w muzyce). Ravel jest nieodrodnym nastpc tak bardzo francuskich (eby nie powiedzie narodowych") twrcw, jak Couperin czy Rameau; muzyk jego cechuje niezwyka troska o precyzje, i jasno formy, wyrazisto rysunku melodycznego, przejrzysto i lekko faktury. Jest rozmiowany w koronkowej ornamentyce, ktra jednak nigdy nie rozmazuje linij, lecz Je wydobywa i podkrela. Harmonika nie zrywa z konwencj

tonaln; zupenie wyjtkowo spotka mona tak bardzo lubian przez Debussy'ego skal caotonow. Ravel raczej odwiea istniejce rodki harmoniczne, siga do tonacji kocielnych, a nawet greckich. Na usugach charakterystycznej intelektualnej" estetyki Ravela pozostaje take instrumenta-cja, wywodzca si z tradycji czy szkoy RimskiegoKorsakowa. Jest bogata, oryginalna, zawsze bardzo plastyczna, wspomagajca rysunek, a nie plam dwikow. Ze Strawiskim czy Ravela skonno do stylizacji i archaizacji; wystpuje u niego stylizacja greczyzny" (Dafnis l Chloe}, inspiracja muzyk cygask, hiszpask, walcami Straussa, muzyk starofrancusk, a nawet jazzem. Ravel wydaje si bliszy XX-wiecznemu klasycyzmowi ni impresjonizmowi Debussy'ego. W zakresie zdobyczy pianistycznych stoi w rzqdzie takich nowatorw, jak Chopin i Liszt; pianistyka jego, wyrastajca z lisztowskich tradycji wirtuozowskich, jest na wskro oryginalna, wydobywa i wykorzystuje nie dostrzegane przedtem moliwoci technicz-nowyrazowe, niezwykle wzbogaca kolorystyk fortepianow. Najwaniejsze kompozycje: utwory sceniczne komedia muzyczna Godzina hiszpaska

1907, balet Dafnis i Chloe 1912, ope-ra-balet Dziecko l czary 1925; orkiestralne Kapsodia hiszpaska 1907, 2 suity z Dafnis l Chloe 1911, Le Tombeau de Couperin z suity fortepianowej 1919, poemat choreograficzny La Valse 1920, Bolero 1927; Koncert fortepianowy G-dur 1931, Koncert fortepianowy na lew rk 1931; muzyka kameralna Kwartet smyczkowy F-dur 1903, Tzigane rapsodia na skrzypce i fortepian 1924, Sonata na skrzypce l fortepian 1927; utwory fortepianowe Pavane pour une Infante defunte 1899, Jeux d'Eau 1901, Mirolrs 1905, Sonatlna 1905, Caspard de la Nuit 1908, Ma Mer VOye 1908, Valses nobles et sentlmentales 1911, t68 Ravel Le Tombeau de Couperin 1917; pieni do sw Verlaine'a, Mallarmego, Deurr Epigrammes de element Marot 1898, Cinq milodies populaires grecques 1905, Histolres naturelles 1906, Quatre Chants Populaires 1910, Deux melodies ht>ralques 1914, Don Quichotte d Dulcinee 1932; Schehoraza.de na gos i orkiestr 1903, Chansons Madcasses na gos, flet, wiolonczel i fortepian 1926. Szereg swych utworw solowych przewanie

fortepianowych transkrybowa Ravel na orkiestr. ch Szeherezada. Pod wraeniem poematu symfonicznego Rimskiego-Korsakowa, Szeherezada, rozpocz Ravel w 1899 prac nad oper pod tym tytuem. Ostatecznie jednak napisa tylko uwertur, ktrej wykonanie wywoao ostr krytyk i wielkie wzburzenie we francuskim wiecie muzycznym. Nie zraony tym kompozytor sign do tego samego tematu w 1903 i napisa Szeherezada, utwr na sopran i orkiestr (lub fortepian), odnoszc tym razem duy sukces. Kompozycj osnu Ravel na poemacie Tristana Klingsora, rwnie pod tytuem Szeherezada, zachowujc jego podzia na 3 czci. Najdusza jest I cz, Azja, o bardzo ciekawej atmosferze dwikowej i symfonicznym niemal traktowaniu orkiestry. Azjo! Kraju cudownych opowieci, w ktrych mieszka duch fantazji, podobny do piknej wadczyni, picej w tajemniczym, lenym ustroniu!" tak brzmi proz pocztek poematu Klingsora, ktry opowiada dalej o barwnym i tajemniczym yciu Azji, o sawie jej mieszkacw. Dekla-macyjny piew podobnie jak w

wokalnych utworach De-bussy'ego pynie niezalenie od partii orkiestralnej, dominujcej i oddajcej niemal wizualnie tre tekstu. W II czci, zatytuowanej Czarodziejski -flet (Flute enchantee), gos solowy mimo cigej jeszcze przewagi pierwiastka recytacyjnego zyskuje na piewnoci i cilej zespala si z akompaniamentem, zwaszcza tam, gdzie towarzysz mu pojedyncze instrumenty. III cz, Obojtny (L'Indtfjerent), to ju niejako prawdziwa" pie. Partia wokalna wysuwa si teraz na pierwszy plan, a akompaniament staje si mniej samoistny. Tekst i muzyka nabieraj pocztkowo akcentw namitnych i dramatycznych przy sowach: Wejd! Kielich uyczy ci natchnienia.", by zadrga nut smutku i rezygnacji w penym gbokiego alu owiadczeniu: . lecz nde ty odchodzisz", (ca 15') Pawana dla zmarej infantki (Pavane pour une Injante defunte). Swoj dziaalno kompozytorsk rozpocz 49 Przewodnik koncertowy 769 Ravel

Ravel w 1893, lecz jego najwczeniejsze kompozycje nie wywoay wikszego zainteresowania publicznoci i krytyki. Pierwszym znacznym sukcesem staa si dopiero Pawana dla zmarej infantki, napisana na fortepian w 1899 i wietnie potem (1912) zinstrumentowana. Tytu dziea skania do snucia rnych domysw co do jego genezy. Pawana to dawny powolny i uroczysty taniec prawdopodobnie woskiego pochodzenia (z Padwy), ktry jednak szczeglnie rozpowszechni si w Hiszpanii w XV i XVI w. Ale dlaczego pawana dla zmarej infantki"? Na og przypuszczano, e Ravel, ktry z ust matki mg dowiedzie si o dawnych rytualnych tacach w katedrze sewilskiej, zamierzy swj utwr jako wanie tego rodzaju taniec, wykonywany wok zoonej na marach ksiniczki dla uwietnienia ceremonii aobnych. Inni szukali rodowodu w powieci Raymonda Schwaba Infantka Por-gue. Moe te hipotezy nie s cakiem bezpodstawne, chocia sam kompozytor nie potwierdzi adnej z nich, okrelajc jedynie charakter i atmosfer Pawany w nastpujcych sowach: Nie naley przypisywa tytuowi wikszego znaczenia, ni ma je w istocie. Nie dramatyzowa. To nie jest aobny lament na mier dziecka, lecz raczej pawana, ktr

mogaby taczy maa ksiniczka, jak malowa Velazquez na dworze hiszpaskim". Ravel wymaga, by Pawana wykonywana bya spokojnie, w rwnym rytmie, bez adnych namitnych i sentymentalnych rubat: Pamitajcie, e napisaem pawan dla zmarej infantki*, a nie umar pawan dla infantki*". Pawana, jeden z pierwszych utworw Ravela, ustpuje niewtpliwie jego pniejszym dzieom. Sam kompozytor wyraa si o niej z pewnym lekcewaeniem, ale sawa, jak zdobya sobie od pierwszego wykonania i zachowuje nadal, uzasadniona jest w peni jej wyjtkowym urokiem i wieoci koncepcji. Jakby w miniaturowym zwierciadle odbijaj si tu charakterystyczne cechy Ravelowskiej muzyki: impresjonistyczny koloryt dwikowy, swobodne wykorzystywanie dysonansu, subtelna rytmika i wdzik melodyki. Zarazem jest Pawiana przykadem ulubionej przez Ravela stylizacji dawnych form. (6') Alborada del gracioso (Porarma pie trejnisia). W 1905 napisa Ravel cykl fortepianowy Miroirs (Zwierciada), szereg utworw, ktre jak sam pisze w rozwoju jego harmoniki

przedstawiay tak znaczn zmian, e wyprowadziy z rwnowagi muzykw zytych dotychczas cakowicie z moim sposobem pisania". Alborada del gracioso jest najpopularniejszym z 5 utworw zawartych w Miroirs, reprezentuje charakterystyczne cechy muzyki Ravela i jego szczeglne 770 - '"-s Ravel upodobanie do folkloru hiszpaskiego. Posiadajc jak wiele fortepianowych utworw Ravela osobliw predyspozycj do zinstrumentowania, zostaa przez autora przybrana w pikn szat orkiestraln, co w niemaym stopniu przyczynio si do jeszcze wikszego spopularyzowania kompozycji, w ktrej hiszpaski temperament rytmiczny kontrastuje sugestywnie z namitn, zmysow melodyk. Moe racj ma jeden z komentatorw, gdy pisze, e Alborada ilustruje ma scen, a na niej Arlekina, ktry cigle na nowo zaczyna swoj serenad; gdy po zabawnych prbach wreszcie mu si to udaje, rado jego nie ma granic. (10') Rapsodia hiszpaska (Rhapsodie espagnole), napisana w 1907, jest

waciwie jedynym dzieem Rayela, ktre od razu powstao w orkiestralnej szacie i przeznaczone byo do wykonania koncertowego. Kompozycja spotkaa si z bardzo sprzecznymi ocenami. Fakt wygwizdania jej podczas prawykonania (1908) przez grup niezadowolonych suchaczy wywoa oywion polemik prasow, ktra doprowadzia do powtrnego wykonania utworu, tym razem uwieczonego cakowitym sukcesem. Dzi naley Rapsodia do najbardziej efektownych, biorcych" kompozycji Ravela. Swoje trwae powodzenie zawdzicza wspaniaej instrumentacji i penemu aru klimatowi muzyki hiszpaskiej, ktrej elementy inspiroway melodyk, rytmik i koloryt harmonicznoinstrumentalny dziea. Rapsodia hiszpaska jest rodzajem 4-czciowej suity. Jej I cz to nastrojowe, tajemnicze Preludium do nocy (Prelude d la nuit), oparte na powtarzajcej si uporczywie 4tonowej, opadajcej figurze ostinatowej, ktra przypomina si te w nastpnych czciach. Ponad tym monotonnie powracajcym motywem rozsnuwa si barwna sie dwikw duszna atmosfera gorcego wieczoru. II cz stanowi ywa Malaguea. Z mrocznego wstpu dobywa si

jej taneczny temat. Intonuje go trbka z tumikiem, przejmuj skrzypce i znowu porywaj miao trbki. Po efektownej kulminacji w penym brzmieniu caej orkiestry nastpuje uspokojenie i roek angielski wprowadza wyrazist melodi. W zakoczeniu pojawia si ostinato z I czci, prowadzc do stumionych rytmw pocztku. Temat piknej Habanery (III cz.), napisanej jeszcze w 1895 na fortepian, wprowadzaj instrumenty dte drewniane, oddajc nastpnie t zmysow melodi dwojgu skrzypcom i altwce. Pulsujcy rytmem taniec oywia si, zagszcza w Instrumentalnych gosach i zanika. 49* 771 Ravel Olniewajca przepysznymi barwami orkiestralnymi Feria (IV cz.) z nastrojowym dialogiem roka angielskiego i klarnetu w centralnym epizodzie jest godnym zakoczeniem nad wyraz efektownego dziea. (18') Suita Moja matka g (Ma Mer l'Oye), okrelona przez kompozytora jako pi utworw dziecicych", napisana zostaa ' pierwotnie w fortepianowym

ukadzie na cztery rce .(1908) dla wnukw polskiego rzebiarza, Cypriana Godebskie-go, z ktrych rodzicami czya Ravela bardzo bliska przyja. W 1912 zinstrumentowa autor swoje dzieo, a w 1919 Micha FOkin, choreograf synnych Baletw Rosyjskich" Dia-gilewa, uj je w form baletu z dokomponowanymi, czysto orkiestrowymi czciami (Preludium, Taniec kolowrotka Danse du rouet, Zakoczenie). W tej postaci nie odniosa jednak kompozycja wikszego sukcesu; popularna staa si natomiast w formie orkiestrowej suity koncertowej. Nazwa caoci nie jest nowa; siga pochodzeniem dawniejszej literatury francuskiej, a mianowicie roku 1697, kiedy to ukazay si bajki Charles'a Perraulta pod zbiorowym tytuem Contes de ma Mer l'Oye. Poszczeglne czci suity przepiknej w kolorycie harmoniczno-mstrumentacyjnym osnute s na fragmentach bajek rnych autorw. Wszystkie nosz tytuy nadane im przez Ravela, a trzy z nich opatrzone s odpowiednimi cytatami: 1. Pawana picej Krlewny (Pavane de la Belle au bois dormant). 2. Tomcio Paluch (Petit Poucet):

Zdawao mu si, e z atwoci odnajdzie drog przy pomocy okruszyn chleba, ktre rozsypywa wszdzie, gdzie przechodzi. Ale by bardzo zaskoczony, nie mogc odnale ani jednej okruszyhki; oto przyfruny ptaki, ktre zjady wszystko". (Ch. Perrault) 3. Brzydulka, Cesarzowa pagd (Laideronette, Imperatrice des Pagodes): Rozebraa si i wesza do kpieli. Natychmiast wszystkie pagody zaczy piewa i gra na instrumentach; jedne miay teorbany zrobione ze skorupki orzecha, inne miay wiole sporzdzone z upek migdaa, bo trzeba byo dostosowa instrumenty do ich wzrostu". (Mme d'Aulnoy) 4. Rozmowy Piknotki z Potworem (Les entretiens de la Belle et de la Bet): Gdy myl o twym dobrym sercu, nie wydajesz mi si taki brzydki. Ach, ja mam wprawdzie dobre serce, ale jestem potworem. ,Iest wiele ludzi, ktrzy s gorszymi 772 Ravel

potworami od ciebie.* Gdybym by mdry, uoybym na podzikowanie pikny komplement, ale jestem przecie tylko gupim zwierzciem. Umieram szczliwy, poniewa widz ci jeszcze raz. Nie, mj najdroszy, nie umrzesz. Bdziesz y, by zosta moim mem. I oto znikn Potwr, a ona ujrzaa u swych stp ksicia piknego jak mio, ktry dzikowa jej za uwolnienie od czarw". (M-me de Beaumont) 5. Zaczarowany ogrd (Le jardin feeriue). W dziecicym krlestwie Charles'a Perraulta oraz pa d'Aulnoy i Leprince de Beaumont czu si Ravel znakomicie, nigdy bowiem nie zagubi owej wieoci odczuwania i ywej fantazji, waciwej dziecicemu wiekowi i zwykle wraz z nim traconej. Kochajc si w rnych przedziwnych zabawkach mechanicznych i fantastycznych bibelotach, nie opuci waciwie nigdy zaczarowanej krainy bani, gdzie wszystko jest moliwe. Zamiar wskrzeszenia poezji dziecistwa pisa Ravel skoni mnie do uproszczenia stylu i uczynienia faktury bardziej przejrzyst." I niewtpliwie ta wyrafinowana prostota, pena subtelnych emocji i czarujcej poezji, podnosi jeszcze bardziej

urok owych wdzicznych, niezwykle pomysowo zinstrumentowanych miniaturowych bani muzycznych. (18') Walce szlachetne i sentymentalne (Valses nobles et sentimentales) napisa Ravel w 1911 jako kompozycj fortepianow, orkiestrujc j jednak wkrtce, jak wikszo swoich utworw przeznaczonych pocztkowo na ten instrument. Dziwne byy losy Walcw. W wersji fortepianowej wygwizdaa je i wymiaa publiczno zoona przewanie z muzykw i krytykw. Wykonane zostay wtedy na koncercie Societe Musicale Independente, na ktrym suchacze mieli zgadywa autora poszczeglnych utworw. Niewielk wikszoci przyznano mi ojcostwo Walcw" wspomina Ravel. Przypuszczano, e s one kompozycj Zoltana Kodalya, Eryka Satie'ego miao i oryginalno dziea wprowadziy zamt w osdy fachowcw. Take w orkiestralnej szacie jako muzyczna kanwa baletu Adelaide nie zdoay Walce zyska uznania, na jakie w peni zasuguj, i dzi nawet wykonuje si je rzadziej ni pokrewny w charakterze, moe bardziej efektowny, ale muzycznie nie dorwnujcy im poemat choreograficzny La Valse.

Tytu Walce szlachetne i sentymentalne wskazuje jasno wyznaje Ravel e pragnem stworzy cykl walcw wedug wzoru Schuberta." Oczywicie nie ma tu mowy o jakimkolwiek naladownictwie. Walce s uroczym pastiszem wiedeskich pierwowzorw Schubertowskich, podchwytuj ich spo773 Ravel kojny, liryczny charakter; rwnoczenie nieco chodna zmysowo przepaja t muzyk, elektryzujcy dreszcz, kocia gibko." Chocia kady z siedmiu utworw utrzymany jest w innym tonie, razem tworz jednak zwart cao, w ktrej epilogu pojawiaj si jeszcze raz niedawno przebrzmiae, gwne motywy poszczeglnych walcw. Te subtelne miniatury muzyczne cz zachwycajco prostot wyrazu z wyrafinowaniem rodkw technicznych (uwaa si, e Walce szlachetne i sentymentalne przedstawiaj sum harmonicznych dowiadcze kompozytora), posiadaj w niewysowiony urok Rayelowskiej muzyki. (20') Dafnis i Chloe (190912). W 1909 rozpocza w Paryu swj 30-letni niemal ywot impreza

artystyczna znana pod nazw Balety Rosyjskie". Twrca i kierownik wietnego zespou, Sergiusz Diagilew, zapewniajcy sobie zawsze wspprac najwybitniejszych kompozytorw, pozyska take Ra-vela. W ten sposb powstaa muzyka do baletu Dafnis i Chloe; libretto opracowa choreograf Baletw Rosyjskich", Micha Fokin. Prapremiera dziea pod dyrekcj Pierre Monteux wraz ze wspaniaymi interpretatorami tytuowych rl, Wacawem Niyskim i Tamar Karsawin odbya si 8 VI 1912. Niewiele dzie Ravela przyjto z takim od razu entuzjazmem i tak ciepo. Najbardziej moe charakterystyczny by gos recenzenta paryskiego Figara": Zazwyczaj Ravel olniewa; teraz jednak porwa, porwa nie agresywnie lub wyniole, lecz nadzwyczaj wieo i delikatnie, odpowiednio do tematu." Ravel najchtniej wypowiada si w mniejszych formach, i ta charakterystyczna cecha bya jak stwierdza jego przyjaciel i biograf, M. D. Calvocoressi jego rozwaonym, starannie przemylanym wyborem". Dafnis jest wyjtkiem. To najwiksze ze wszystkich swoich dzie okrela Ravel jako Symfoni choreograficzn w trzech czciach". Symfoni jednak w

zwyczajnie przyjtej formie kompozycja oczywicie nie jest. Nie jest te jednak baletem z waciwymi mu czonami: Pas seul", Pas d'action", Adagio" itd. Moe najlepiej charakteryzuje jej struktur sam autor, kiedy mwi, ie zostaa zbudowana symfonicznie wedug planu cile tonalnego, z pewn iloci tematw, ktrych rozwinicia zapewniaj jednorodno utworu". Tak czy inaczej niepodobna jak do wszystkich, tak i do tego dziea Ravela przykada utartych schematw. Piszc Dafnisa, nie myla Ravel, jak sam wyznaje, o archaizowaniu, lecz o wiernym odtworzeniu Grecji swoich marze, Grecji, ktr z tak luboci wyobraali sobie i odtwarzali francuscy malarze koca 774 Ravel XVIII w. Dziki temu muzyka jest tu tak bardzo francuska, lak bardzo oczywicie po ravelowsku romantyczna. Balet nawizuje treciowo do mitologicznej opowieci greckiej o niewinnej mioci dwojga wzruszajcych naiwnoci pasterzy. Ich spokojna idylla przerwana zostaje porwaniem modziutkiej Chloe przez piratw.

Nimfy, widzc smutek i bl osamotnionego Dafnisa, prosz boka Pana o pomoc. Pan przez pami swej mioci do nimfy Syrinx wysya satyrw, ktrzy uwalniaj Chloe. Kochankowie zostaj poczeni i skadaj luby dozgonnej mioci przed otarzem nimf. Mimo tak nikego wtku dramatycznego jest Dafnis i Chloe wspaniaym widowiskiem scenicznym, podzielonym na sceny baletowe i pantomimiczne z udziaem chru. Lecz o piknoci dziea decyduje przede wszystkim sama muzyka, frapujca brzmieniowym kolorytem, temperamentem rytmicznym i wirtuozowsk instrumentacj. I godne jest uwagi, e najcelniej-sze fragmenty (z wyjtkiem ostatniego Taca oglnego) to wanie te, gdzie na scenie si nie taczy. Z nich gwnie skadaj si dwie koncertowe suity, ktre szeroko spopularyzoway muzyk Dafnisa i nale zwaszcza druga do najczciej wykonywanych dzie Ravela. I Suita (11'): Nok-turn Interludium Taniec wojenny (Danse guerriere); II Suita (18'): wit (Lever du jour) Pantomima Taniec oglny (Danse generale). Nagrobek Couperina (Le Tombeau de Couperin). Nawrt do muzyki dawnych mistrzw w sensie

kontynuowania rodzimych tradycji by jednym z gwnych hase kompozytorw francuskich na przeomie XIX i XX w. Klaudiusz Debussy, Gabriel Faure, Ernest Chausson stawiali sobie za cel uwolnienie si od panujcej w muzyce instrumentalnej z gr sto lat hegemonii niemieckiej. Wyrazem tych tendencji bya* take twrczo Ravela. W 1917 ukoczy on fortepianow suit Nagrobek Couperina, napisan dla uczczenia wielkiego klawesynisty francuskiego. Ale hod ten pisa potem kompozytor zoony jest w rzeczywistoci raczej muzyce XVIII wieku ni samemu Couperinowi". Mistrz pastiszu muzycznego, nie podrabia tu Ravel stylu Couperina i jedynie wyborem jego reprezentacyjnej formy suity, oraz w peni francuskim charakterem muzyki usprawiedliwia tytu kompozycji. Suita Nagrobek Couperina skada si z 6 czci: Prelude, Fugue, Forlane, Rigaudon, Menuet, Toccata, z ktrych kada powicona" jest jednemu z polegych w I wojnie wiatowej przyjaci kompozytora. Ale w tych uroczych miniaturach wicej jest pogody ni smutku. Cay ich wdzik ujawnia si do775 Ravel

piero w dokonanej przez Ravela w 1919 orkiestrowe] transkrypcji (bez Fugi i Toccaty), ktra jest majstersztykiem Ra-velowskiej instrumentacji. Przy maksymalnej ekonomii rodkw, bez wszelkich zbdnych efektw, posugujc si mozar-towskim prawie zespoem, osiga Ravel zadziwiajc barwno obrazu dwikowego. (18') Poemat choreograficzny Walc (La Valse) skomponowa Ravel w latach 191920, okrelajc go jako rodzaj apoteozy wiedeskiego walca". I jest to istotnie jaki fantastyczny, na szerok, symfoniczn, skal zakrojony walc koncertowy z introdukcj i kod, ktry przywouje nieodparcie obraz i atmosfer starego rodzimego Wiednia w tym czasie, kiedy zawojowa std cay wiat, a wic jak chce zreszt Ravel okoo 1855. Dzieo przebiega w dwch rozlegych ukach, w dwch potnych crescendach. Pocztek ma wywoywa, wedug intencji kompozytora, wizj mrocznej scenerii (tremolo wiolonczel i kontrabasw). Z niematerialnego krajobrazu dwikowego wyania si gwny temat, z wolna rozjaniaj si barwy. Jak przez kbice si mgy komentuje Ravel wida przelotnie taczce walca pary. Stopniowo rozpraszaj

si oboki i mona dostrzec olbrzymi sal, wypenion wirujcym tumem." W nakadajcych si na siebie falach rozwija si kompozycja pena tanecznego rozmachu, oszaamiajca dynamizmem, kolorystycznie fascynujca. Muzyka rozbyskuje jasno, to znowu przygasa, w porywajcych kulminacjach osiga najwysze natenie i blask i wreszcie po burzliwej stretcie nagle ganie. (13') T z i g a n e na skrzypce i orkiestr. Ravel wyrazi si raz, e gdyby napisa utwr w stylu arabskim, to byby on o wiele bardziej arabski ni tamtejsza rodzima muzyka. Oczywicie nie mona tej wypowiedzi traktowa dosownie, lecz prawd jest, e Ravel by mistrzem muzycznego pastiszu, mistrzem w podchwytywaniu czy podrabianiu" rnych stylw. Nie s to jednak nigdy kopie; kompozytor nie naladuje, lecz wnika w istot danego stylu czy rodzaju muzyki i komponuje w duchu wybranego wzoru, nie rezygnujc ze swych oryginalnych, autonomicznych rodkw. Tego rodzaju kompozycj jest te rapsodyczny obraz taneczny" Tzigane. Dzieo napisane w 1924 w pierwotnej wersji na skrzypce i fortepian dla

wgierskiej skrzypaczki, Jelly d'Aranyi, przedstawia niejako prb wczucia si w nastrj melancholijnego krajobrazu wgierskiej puszty i w psychik zamieszkujcych j koczowniczych rodzin cygaskich Zamiar ten bezsprzecznie uda si Ravelowi. Natomiast trud776 Ravel no mwi tu o autentycznej wgierskoci" utworu. Rzecz ma si mniej wicej podobnie jak z wgierskimi dzieami Liszta; zreszt sam autor okreli Tzigane jako utwr wirtuozowski, w charakterze wgierskiej rapsodii". Ravel opar si raczej na wzorach tak popularnej w pocztkach naszego stulecia salonowej muzyki cygaskiej. W ten sposb powsta znowu rodzaj pastiszu, ktry tylko dziki wielkiemu talentowi twrcy i jego artystycznemu smakowi nie popad w pospolito i bana. Kompozytor bowiem znakomicie uchwyci genre cygaskiej muzyki. Jej tony tskne, to znw pene ognia, ttni w bardzo efektownej partii skrzypiec, ujtej w barwn opraw or-kiestraln. (10') W Bolerze jak w niektrych innych dzieach Ha-vela zaoeniem kompozytora byo stworzenie muzyki majcej suy

za podkad do widowiska baletowego; znakomite dzieio powstao w 1927 i dedykowane zostao sawnej tancerce, Idzie Rubinstein. A oto co pisze Henri de Curzon o scenicznej premierze Bolera: Tylko w jeden sposb da si plastycznie przedstawi prawdziwy charaKter Bolera i odda jego urzekajcy czar: interpretacja dziea przez Id Rubinstein w Operze paryskiej stanowi bdzie w niedocigy wzr. Scena przedstawia wntrze hiszpaskiej gospody: Jfest ono na wp ciemne; wzdu cian, za stoami, siedz wieniacy przy winie. Porodku wielki st, na ktrym tancerka rozpoczyna taniec najpierw z godnoci, miarowo.. Ruchy jej krzepn, gdy rytm powtarza si uporczywie raz po raz..; Gocie nie zwracaj pocztkowo uwagi na taczc, lecz stopniowo zaczynaj nasuchiwa, patrz ze wzrastajcym zainteresowaniem. Coraz bardziej ogarnia ich urzekajca monotonia rytmu wstaj, podchodz do taczcej, jak zahipnotyzowani staj wok stou, urzeczeni tacem, ktry przeradza si w zbiorow magi." Pierwszym estradowym wykonaniom Bolera towarzyszyy liczne protesty, na salach koncertowych czsto rozlegay si

gwizdy, krytyka okrelaa kompozycj jako nic nie mwic i monotonn. Nie naley si temu zbytnio dziwi. Pierwsze zetknicie z tym rewelacyjnym, a przecie tak prostym dzieem mogo by szokujce. Gwn rol bowiem odgrywa tu rytm dzieo jest jakby jego apoteoz. Jeden krtki, 18-tak-towy temat przewija si nieustannie wraz ze swoimi wariantami poprzez rne instrumenty na tle jednostajnego akompaniamentu rytmicznego, poddanego na wstpie i podtrzymywanego pniej przy wspudziale innych instrumentw przez may bbenek (werbel). Lecz mimo to utwr jest daleki od mechanicznej motorycznoci" i przedstawia gboko emocjo777 Ravel naln wizj ludowego taca hiszpaskiego, ktrego nazw zosta zatytuowany; i chocia tempo jest dwa razy wolniejsze ni w tanecznym bolerze, to sami Hiszpanie uznaj narodowy charakter kompozycji. Czynnik emocjonalny, namitny temperament Bolera sprawi wanie, e finau dziea, prowadzonego przez Toscaniniego, suchaa porwana z miejsc publiczno stojc. Rwne znaczenie co rytm ma w Bolerze

wspaniaa instrumentacja. Susznie nazwano t karuzel dwikw" pogldow lekcj instrumentoznawstwa, wspania rewi instrumentw, a sam Ravel okrela j skromnie jako studium instrumentacji". Dynamika, bardzo skpo oznaczona przez kompozytora w partyturze, narasta przez kolejne wczanie si coraz to nowych instrumentw (pierwsza strona partytury wymaga tylko 4 rnych instrumentw, ostatnia 26), ktre po odegraniu swej solowej partii (owego krtkiego tematu) wnikaj w akompaniament. To gigantyczne crescendo doprowadza do olniewajcej si i blaskiem kulminacji. (15') Koncert fortepianowy na lew rk D-dur. Oba koncerty fortepianowe Ravela s jego ostatnimi wielkimi dzieami, oba powstay w 1931. Trudno znale w twrczoci jakiego kompozytora prace tego samego rodzaju, pisane rwnoczenie, o tak kracowo rnym charakterze. Podczas gdy Koncert G-dur jest lekki i wiey, to Koncert D-dur (na lew rk) posiada rysy dostojnej powagi, nie pozbawionej pewnego szlachetnego patosu. Oba s dzieami wielkiej koncepcji i stylu. W czasie szkicowania Koncertu Gdur otrzyma Ravel od Pawia Wittgensteina propozycj

napisania koncertu na lew rk. Zdolny ten pianista, ktry straci w I wojnie wiatowej praw rk, wpad na pomys zamwienia u wybitnych kompozytorw wspczesnych repertuaru odpowiadajcego jego moliwociom. Ravel odnis si entuzjastycznie do projektu Wittgensteina i wkrtce napisa dzieo. Lecz po pierwszym wykonaniu w Wiedniu (1931) rzadko byo ono grywane. Znany pianista francuski, Alfred Cortot, mniemajc, e trudnoci spowodowane ograniczeniem si do jednej rki stanowi przeszkod w czstym wykonywaniu Koncertu, wyda w 1939 transkrypcj na dwie rce. W rezultacie wersja Cortota przyczynia si do spopularyzowania Koncertu. w pierwotnej postaci, tym bardziej, e suchowo nie rni si obie wersje zupenie. Hiszpaski temperament Ravela, poczony z waciwym mu upodobaniem do impresjonistycznej stylizacji w duchu muzyki barokowej, wycisn te pitno na Koncercie D-dur, ktrego ustawicznie powracajcy, sarabandowy rytm wywouje 778 Ravel

sw dostojn powag wykwintn atmosfer rycerskiej dworskoci czasw Ferdynanda i Izabeli". Przy caej swojej poe-tycznoci jest to koncert wymagajcy nie tylko duych walorw interpretacyjnych, ale take wielkiej biegoci technicznej. Z wirtuozowskim polotem potraktowana partia fortepianu nie zdradza nigdzie, i utwr wykonuje tylko jedna rka. W caym Koncercie nie ma ani jednego miejsca, w ktrym mona by odczu, e przy wykonaniu obiema rkami dzieo brzmiaoby peniej. Koncert D-dur scharakteryzowa sam Ravel w nastpujcych sowach: .Ma on tylko jedn cz, wiele efektw jazzowych, a jego faktura jest nieco skomplikowana. W pracy tego rodzaju nie chodzi o to, aby sprawiaa wraenie swobodnej tkaniny dwikowej, lecz o to, by upodobni j do partii fortepianowej, przeznaczonej na dwie rce. Dlatego uciekem si do stylu bliskiego troch imponujcemu stylowi tradycyjnego koncertu. Po pierwszej w tym duchu utrzymanej czci pojawia si epizod o charakterze improwizacji z jazzowymi efektami. Stopniowo wyjania si dopiero, e ten w jazzowym stylu utrzymany epizod zbudowany jest w rzeczywistoci

na tematach pierwszej czci". (20') Koncert fortepianowy G - d u r okreli Ravel jako koncert w najcilejszym znaczeniu tego sowa, napisany w duchu koncertw Mozarta i Saint-Saensa. Jestem rzeczywicie zdania mwi dalej e muzyka koncertu moe by wesoa i byskotliwa; nie musi pretendowa do gbi ani oglda si za dramatycznymi efektami." Taki te jest Koncert G-dur: wirtuozowski, musujcy wprost yciem, lekko i swobodnie omijajcy rafy klasycznej formy sonatowej". Dzieo skada si z 3 krtkich czci. I cz (AUegramente) jest byskotliwa i odznacza si koronkowym jakby snuciem wtkw melodycznych. Nie tylko pianista musi by tu dobrym wirtuozem, w tj'm samym niemal stopniu dotyczy to trbacza, a take innych czonkw orkiestry. Pierwszy temat, wesoy w charakterze, oplatany migotliwymi figuracjami i glissandami fortepianu, przynosi orkiestra. Spokojniejszy drugi temat wprowadza fortepian solo. Oryginalnie pomylana jest kadencja z tematycznymi niejako trylami prawej rki na tle amanych akordw lewej. Cz powolna (Adagio assai) ma nieco nokturnowy charakter i

kontrastuje z poprzedni czci nadzwyczajn, rzeczywicie mozartowsk prostot. Melodia szeroko rozbudowanego tematu jest pocztkowo tak atwa, tak mao sfigurowana, e nie nastrcza wykonawcy niemal adnych trudnoci. Chocia utwr utrzymuje si w takcie na |, lewa rka pianisty 779 Raa: a ch akompaniuje na |, co stwarza spokojny, sielankowy nastrj, podkrelony pikn parti fletu, jak rwnia odpowiednim akompaniamentem orkiestry. W muzyce ostatniej czci mona dostrzec pewne elementy jazzu. To krtkie, efektowne Presto ttni yciem zarwno w bardzo wirtuozowskiej partii fortepianu, jak i w peno-brzmicej orkiestrze. (24') Trzy pieni Don Kichot do Dulcynei (Don Qui-chotte a Dulcinee) s ostatnim dzieem Ravela. Skomponowane jesieni 1932, zawdziczaj powstanie zamwieniu wytwrni filmowej przygotowujcej film o Don Kichocie, w ktrym gwn rol kreowa Teodor Szalapin. Warto wspomnie, e z t sam propozycj zwrcono si

jednoczenie do kilku kompozytorw (Falla, Ravel, Milhaud, Ibert, Dellanoy), o czym jednak zainteresowani nie wiedzieli. Ravel, chocia nie mia adnego dowiadczenia w pisaniu muzyki dla filmu, zabra si jednak do pracy, przerwanej wkrtce chorob, ktra za kilka lat miaa mu przynie mier. Powstay tylko trzy pieni z towarzyszeniem orkiestry do nieco pretensjonalnych sw Paula Moranda wdziczne melodie na wp powane, na wp wesoe: Pie romantyczna (Chanson romantique), Pie epicka (Chanson epiue), Pie przy kielichu (Chanson d boire). Koczcymi ostatni pie sowami: Pij na zdrowie radoci", poegna si Ravel na zawsze z muzyk. (6'30") ENRIQUE RAXACH ^ ^ * 15 I 1932, Barcelona Kompozytor holenderski pochodzenia hiszpaskiego. Studia z zakresu kompozycji, instrumentacji i teorii muzyki odbywa w konserwatorium barceloskim. W 1962 osiedli si w Holandii, gdzie kontynuowa studia, tym razem dyrygenckie, pod kierunkiem P. Huppertsa w Utrechcie. Jedno z nazwisk wspczesnej muzyki hiszpaskiej najczciej reprezentowanych na

midzynarodowych festiwalach. Raxach nawizuje do technik awangardowych, przejmuje nowe idee formalne i brzmieniowe, starajc si zaadaptowa je do swego indywidualnego stylu, co istotnie w niektrych utworach osiga, gwnie w muzyce orkiestrowej i kameralnej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Estudios na smyczki 1952, Triptychon 1954, Musica nocturna 1955, Polifonlas na smycz780 Raxach ki 1956,. Metamorphosis (I 1956, II 1958, III 1959), Prometheus 1958, Estrofas na zesp instrumentalny 1962, Fluorin na zesp instrumentalny 1963, Syntagma 1965, Teztures 1966, Inside Outst-de na orkiestr i tam 1969, Figuren in elner Landschaft 1974, Ad marglnem na flet, skrzypce, altwk i orkiestr 1975; kameralne Fases na dwoje skrzypiec,. altwk i wiolonczel 1961, 3 kwartety smyczkowe (III 1972); Kantata do tekstw G. Bocangela y Unzueta na tenor i zesp kameralny 1953, Fragmento na sopran i instrumenty 1965, The Esoteric Garden na chr i orkiestr 1972.

cft Fluxin na orkiestr kameraln (1963) tytu charakterystyczny dla prezentowanej muzyki, przy czym jego raczej aciski rodowd byby tu umotywowany = rzeka jest utworem solistycznokameralnym z charakterystyczn, powe-bernowsk pojedyncz obsad rnych barw, z 4 perkusistami (czwarty gra rwnie na fortepianie) i elektronicznym harmonium. W I czci utworu uderza caociowe potraktowanie zespou jako fluktuujcej masy dwikowej i gra wartoci dynamicznych, w II gra wartoci rytmicznych, w III kilkakrotnie powtarzane wstawki" instrumentw solowych na tle perkusji, w IV i V swoisty dynamizm uzyskany na drodze stopniowego crescenda i obsesyjnych powtrze. Wszystkie te elementy s ju dobrze znane, uderzajce jest raczej ich ekspresyjne zastosowanie ni model strukturalny, miejscami dysproporcjonalny w stosunku do zamierzonych efektw. Syntagma na orkiestr (1965) opiera si na kilku technikach. Cztery z nich uwaa kompozytor za najwaniejsze: jedno fakturaln, jej rozszerzenie i zmienno transformacyjn (kompozytor wprowadza dla tych technik termin: krystalizacja),

pozioma tkanka strukturalna i niezalene, dowiadczalne jakby nastpstwo segmentw, ktre decyduje o stopniu napicia muzyki w kadym jej szczegowym stanie. Te stany muzyki (inaczej: Atmosfery") s cile przez kompozytora formowane na zasadzie homogenicznej zwartoci. Mimo tej jednolitej postawy wobec materiau kompozytor stawia na pierwszym planie wraeniowy rezultat zastosowanych technik. (17') Textures na orkiestr (1966), powicone pamici Va-rese'a, skadaj si z 3 czci bezporednio po sobie nastpujcych: I Seuences, II Tropes, III Constellation. Tytu dziea 781 Re gamey i tytuy czci wskazuj na zasady konstrukcyjne utworu. Cz I opiera si na uszeregowaniu odcinkw rnej dugoci i prezentuje zarazem peny materia wyjciowy kompozycji. W II i III czci pojawiaj si jego transformacje, rozszerzenia i kombinacje. Konstrukcyjne kryteria s w tym dziele jedynym rdem wszystkich koncepcji kompozycyjnych, dotyczcych

gstoci brzmienia, wysokoci dwikowych i przepywu czasu. KONSTANTY REGAMEY * 28 I 1907, Kijw; t27 XII 1982, Lozanna Kompozytor szwajcarski pochodzenia polskiego. Studiowa filologi indoeuropejsk w Warszawie i Paryu; by przez pewien czas wykadowc tej dyscypliny na Uniwersytecie Warszawskim. W zakresie kompozycji jest samoukiem, w latach 193739 f zajmuje si publicystyk muzyczn (jako redaktor Muzyki Polskiej"). II wojn wiatow spdza w Polsce, powstaj wwf. czas pierwsze kompozycje. W 1944 wyjeda do Szwajcarii dugie lata by profesorem filologii sowiaskiej i orientalnej na uniwersytetach we Fryburgu Lozannie. Znaczny sukces odnis J Kwartet smyczkowy (1947) Rega-meya, wykonany na festiwalu we Fryburgu. Po wczeniejszych kompozycjach, utrzymanych w

technice dodekafonicznej, Kwartet oznacza zwrot ku nowym poszukiwaniom stylistycznym, idcym w kierunku poczenia dodekafonii z rozszerzon tonalnoci. Twrczo Regameya cechuje poszukiwanie nowych kombinacji dwikowych i kolorystycznych oraz syntezy nowoczesnych systemw tonalnych. Najwaniejsze utwory to: Pieni perskie na baryton i orkiestr 1942, Kwintet na skrzypce, klarnet, fagot, wiolonczel i for-- tepian 1944, Sonattna na flet i fortepian 1945, Introdukcja t allegro na orkiestr 1946, Kwartet smyczkowy 1947, Wariacje temat na orkiestr 1948, Muzyka na smyczki 1953, Etiudy na gos eski l orkiestr 1956, Poemes de Jean Tardieu na chr mieszany l solistw 1962, 4X5 koncert na 4 kwintety 1964, Autographe na orkiestr, I wersja 1963, II 1966, Drei Lleder des Clowns na baryton i orkiestr kameraln 1966, Symphonie des tncantatons na sopran, baryton i orkiestr 1967, Nletozsa-'mo a nieskoczono na niem recytatork, piew i nieziden782 1 Re gamey

tyfikowan ilo instrumentw 1968, Alpha, kantata na tenor i orkiestr 1970, opera baniowa Mio, meln Mio 1973, Ula, koncert podwjny na skrzypce, wiolonczel i orkiestr 1976. ch Wariacje i temat (Variations et Theme, 1948) na orkiestr skonstruowane s podobnie jak synne wariacje symfoniczne I star d'Indy'ego: temat pojawia si dopiero na kocu utworu, niejako wyania si z niejasnych dotd tematycznie konturw. Wariacje Regameya nie s cile dodekafoniczne, iuh dyscyplina dwikowa polega raczej na stosowaniu pewnych rodkw kontrapunktyki cisej, jak odwrcenie czy ruch rakiem. Kada wariacja ma wasne, charakterystyczne oblicze, uzalenione nie tylko od zmiennoci rytmicznej czy motywicz-nej, lecz nadto od zmiennoci instrumentacyjnej. (18'20') W Muzyce na smyczki (Musiue pour cordes, 1953) Regamey zastosowa technik dodekafoniczn w ujciu zwrconym niejako ku tradycji. Kada z 3 czci kompozycji ma wasne centrum, wok ktrego rozgrywa si organizacja materii dwikowej na rnych zreszt

zasadach. Obok dode-kafonii bowiem dziaa tu w rwnym stopniu kontrolujce dyscyplina tonalna, uwidoczniona w harmonice i w kolorystyce wspbrzmie. Materiaem kompozycji s dwie serie, rnice si pomidzy sob zasadniczo. Muzyka na smyczki jest fakturalnie bogato zrnicowana, pena barwnoci i subtelnoci, ukazuje kompozytora bardzo wraliwego na estetyk brzmienia, ekspresyjnie niemal wszechstronnego gdy obok ekspresyjnoci typu romantycznego znajdujemy tu te pewne cechy groteski, parodystycznoci czy persyflau (charakterystyczny epizod okrelony znamiennym Prokofiieusement w rodkowym odcinku III czci). (30') 4X5" Koncert na 4 kwintety (1963). Tytu odnosi si przede wszystkim do zasady struktur serialnych i rytmicznych, ktre jak pisze autor determinuj form kadej czci, ale odpowiada te cechom zewntrznym utworu, takim jak fakt, i jest to koncert na 4 kwintety skadajce si z 5 czci, z ktrych kada trwa 4 minuty* Termin kwintet" oznacza tu zesp piciu pokrewnych brzmie. Tylko drzewo i blacha reprezentowane s przez

prawdziwe kwintety solistw. Cay utwr bazuje na serii wszechinterwaowej. Czci koncertu: Perotinamente Quasi una monodia Condensazioni in moto Mosaica e corale Concertando. (20') 783 Regerc W 1963 Orkiestra Kameralna w Lozannie obchodzia 20-le-cie swego istnienia. Na w jubileusz, a cilej na zamwienie dyrektora zespou, Yictora Desarzens, Regamey pisze wraz z kilku innymi kompozytorami krtki utwr w rodzaju hommage'u: Autograf w formie ywego, ruchliwego epizodu. Po trzech latach autor zdecydowa si na napisanid wersji rozszerzonej, dodajc do wersji pierwotnej pierwsz cz (Lent). Komentarz autora: Dajc swojemu utworowi! tytu Autograf, kompozytor nie mia zamiaru ujawnia swojej megalomanii, ale chcia jedynie podkreli osobisty i auten-j tyczny charakter tego hodu muzycznego: swego podpisu nie"' wolno faszowa ani zmienia stosownie do okolicznoci, mody lub przypadku. Sprbowa wic niejako streci w tym krtkim utworze charakterystyczne cechy swego potocznego stylu, z jego zaletami i wadami, z

rwnoczesnym posugiwaniem si rnorodnymi technikami (ktre jednak nie s zestawione obok siebie, lecz wzajemnie si przenikaj). Tworzywo muzyczne Autografu wypywa z dwch komrek melodycznych, bdcych muzycznymi transpozycjami nazwisk: Desarzens i Regamey, ktre wystpuj w postaci kontrastujcych tematw w drugiej czci utworu. Jako utwr przeznaczony dla orkiestry kameralnej specjalizujcej si (midzy innymi) w wykonaniach muzyki klasycznej, Autograf napisany jest na obsad symfoniczn mozartowsk (z czego nie wynika zreszt tendencja do stylizacji w duchu owej epoki)". (11') MAX REGER * 19 III 1873, Brand; 111 V 1916, Lipsk Pocztkw muzyki uczy si Reger pod kierunkiem ojca. Potem ' studiuje gr organow u A. Lindnera, teori i kompozycj u H. Hiemanna (189095). W latach 189596 pracuje w konserwa ' torium w Wiesbaden, w 1901 przenosi si do Monachium. W tam-

tejszej akademii muzycznej (190506) wykada kontrapunkt '*-' i kompozycj, prowadzi klas gry organowej. W tym okresie odbywa podre koncertowe po Niemczech, Austrii i Szwajcarii, w 1907 obejmuje stanowisko profesora kompozycji konserwatorium lipskiego; wyjeda na koncerty do Rosji, Ho-' ' landii i Anglii. Przez trzy lata (191114) dyryguje orkiestr dworsk w Meiningen, w 1915 osiada w Jenie, powicajc si przede wszystkim kompozycji. Przewaajc cz twrczoci Regera stanowi utwory kaReger meralne, w tym gwnie kompozycje przeznaczone na instrumenty smyczkowe. Po raz pierwszy oci czasw J. S. Bacha podejmuje Keger form sonaty solowej na skrzypce, altwk czy wiolonczel. W zakresie muzyki organowej twrczo Regera (wietnego wirtuoza organowego) charakteryzuje si formami waciwymi dawnej muzyce organowej, jak: preludium i fuga, wariacje, kanon, passacaglia, toccata, przygrywka choraowa; najwybitniejsze kompozycje z tego gatunku to: fantazje choraowe, Fantazja i fuga op. 29, Fantazja l fuga na motywie BACH (1910). Do najczciej grywanych

utworw symfonicznych nale: Wariacje i fuga na temat J. A. Hillera 1907, Suita romantyczna 1912, Cztery poematy symfoniczne wedlug Bdcklina 1913, Wariacje i fuga na temat W. A. Mozarta 1914. Reger siga do techniki polifonicznej dawnych mistrzw XVIIXVIII w.; dziea jego posiadaj monumentalne proporcje architektoniczne, mistrzowsk konstrukcj formaln. Utwory orkiestralne wykazuj wyrany wpyw techniki organowej; kom* pozytor rnicuje dwik jak gdyby na zasadzie operowania rejestrami brzmieniowymi (wpyw techniki organowej). Harmonika pozostaje w zasadzie tonalna, lecz swoboda modulacyjna i bardzo silne schromatyzowanie pozwalaj widzie w Regerze twrc, ktrego dzieo prowadzi w prostej linii do muzyki nowoczesnej, XXwiecznej. Obraz twrczoci Regera uzupeniaj liczne utwory fortepianowe, skrzypcowe, chralne, pieni na gos solowy z fortepianem. ch Wariacje i fuga na temat J. A. Hillera op. 100 (1907) oraz Wariacje op. 132 stoj na pierwszym miejscu w twrczoci symfonicznej Regera, s najlepszymi przykadami jego

wielkiego zmysu konstrukcyjnego i wietnego operowania aparatem orkiestralnym. Temat Wariacji op. 100 zaczerpn Reger z singspielu Der Aerndtekranz (Doynkowy wieniec) Jana Adama Hillera (17281804), kompozytora, pedagoga i jednego z nastpcw J. S. Bacha na stanowisku kantora przy kociele Sw. Tomasza w Lipsku. Temat ten, okrelony przez wydawc niezbyt szczliwie jako wesoy", pojawia si we wdzicznym Andante grazioso; podaj go instrumenty dte drewniane z krtk przygrywk smyczkw. Jedenacie nastpujcych teraz wariacji stoi na pograniczu wariacji charakterystycznej przeksztacajcej temat tak gruntownie, e czsto trudno go rozpozna i wariacji figuracyjnej. Z niewyczerpan fantazj rozwizuje Reger kolejne wariacje, z ktrych kada ma cakowicie odrbny charakter. Raz pojawiaj si nowe melodie kontrapunktujce z tematem lub 50 Przewodnik koncertowy 785 Re g e r jego motywami, raz niektre motywy czy frazy tematu przeobraone s rytmicznie lub melodycznie, czasem wariacja staje si samodzielnym niemal

tworem, bardzo luno zwizanym z tematem. Przy caym jednak kunszcie zaprezentowanej techniki wariacyjnej nie unikn Reger pewnej, typowej zreszt dla jego muzyki cikoci i zawioci, ktr wywouje w duej mierze kontrapunktyczne przeadowanie i zbytnie zagszczenie harmoniczne. Kompozycj zamyka szeroko rozbudowana podwjna fuga. Z jej dwch tematw wiksze znaczenie ma pierwszy, podczas gdy drugi, przypominajcy do wyranie temat wariacji, odgrywa raczej epizodyczn rol. W zakoczeniu oba tematy fugi Jcz si ponad cytatem Hillerowskiego tematu (puzony), tworzc patetyczn kulminacj. (40') Wariacje i fug na temat W. A. Mozarta op. 132 (1914) okreli Reger jako dzieo lekkie i pene gracji", i rzeczywicie przynajmniej w porwnaniu z innymi jego kompozycjami mona mu przyzna racj. Kompozytorowi udzielia si tu w jaki sposb lekko i wdzik muzyki Mozarta, w ktrym widzia najwikszy muzyczny cud" i ktremu Wariacjami wystawi muzyczny pomnik. Tytuowy" temat pochodzi z Sonaty fortepianowej A-dur (KV 331) Mozarta, gdzie uyty zosta rwnie jako podstawa wariacji. Tym samym Reger podj si nieatwego zadania, ktremu

jednak sprosta: stworzy dzieo oryginalne, a jednak pokrewne duchowi uwielbianego mistrza. Temat Mozarta ukazuj instrumenty dte drewniane i smyczkowe, po czym nastpuje 8 wariacji Andante gra-zioso, Poco agitato, Con moto, Vivace, Quasi presto, Sostenuto, Andante grazioso, Molto sostenuto ktre, aczkolwiek zrnicowane pod wzgldem uytych rodkw i sposobu ujcia, cz si harmonijnie w jednolit architektonicznie cao. Szczytowy punkt bardzo interesujcego kontrapunktycznie, harmonicznie i instrumentacyjnie przebiegu stanowi podobnie jak w Wariacjach op. 100 wietna podwjna fuga. Do jej pierwszego, spiczastego" tematu docza si drugi, bardziej spokojny, i rne motywy z wariacji, a w kocu oba tematy fugi cz si z tematem Mozarta w masyw dwikowy o bachowskiej monumentalnoci i blasku. (35') 786 R eimann AEIBERT REIMANN *4 III'1936, Berlin Kompozytor i pianista niemiecki (RFN). Studiowa w Berlinie Zach. u B. Blachera (kompozycja) i u O. Rauscha (fortepian). Jako pianista

by akompaniatorem wielu wybitnych piewakw (m. in. D. Fischer-Dieskaua i J. Carroll). W kompozycji par excellence liryczny talent, wyszed zrazu od awangardowych technik w typie postwebernowskim, by z czasem dotrze do muzyki dramatycznej o silnym wyrazie. Waniejsze kompozycje: 2 koncerty fortepianowe (1961, 1972), RoMdes na orkiestr smyczkow 1967, Loqui na orkiestr 1969, Ltnes na sopran i orkiestr, smyczkow 1973, Wolkenloses Christfest requiem na baryton, wiolonczel i orkiestr 1874, Wariacje na orkiestr 1975; opery Ein Traumspiel 1964, Melu-slne 1970 i Kng Lear 1978, balet Die Vogelscheuchen 1970. II Koncert fortepianowy (1972) powsta na zamwienie miasta Norymbergi z okazji 10-lecia tamtejszej Meistersingerhalle. Napisany na fortepian i 19 muzykw, nie ma charakteru wirtuozowsko-popisowego. To raczej dzieo kameralne, ktrego wzoru naleaoby szuka w Koncercie kameralnym Albana Berga. Podobnie jak tam, rwnie u Rei-manna muzycy s niemal solistami i dochodzi czsto do duetowych konfrontacji midzy instrumentem solowym a wyonionymi z kameralnej orkiestry solistami. Fortepianowi

towarzysz 2 kwartety smyczkowe, 7 instrumentw dtych drewnianych, 3 instrumenty blaszane i perkusja. Niektre instrumenty nadaj ton kolejnym czciom Koncertu: i tak np. w I czci bdzie to flet altowy, w II skrzypce solo, w III instrumenty dte blaszane, tworzce rodzaj chru. Forma Koncertu jest niemal tradycyjna, a partia solowa czy elementy specyficznego wirtuozostwa kameralnego z schon-bergowskim liryzmem. (19') Requiem (Wolkenloses Christjest Bezchmurne Boe Narodzenie) na baryton, wiolonczel i orkiestr (1974) powstao do tekstw Otfrieda Biithego. Baryton i wiolonczela (w prawykonaniu 2 VII 1974 w Landau Dietrich Fischer--Dieskau i Siegfried Palm) przeciwstawione s w tym utworze specyficznie dobranej orkiestrze, w ktrej uderza niewielka ilo wysokich instrumentw dtych drewnianych w stosunku do a 6 instrumentw niskich oraz nieobecno skrzypiec i wiolonczel w smyczkach. Partytura Reimanna 50* 787 Kenosto

jest bogata w elementy liryczne, eksponowane przez duet solistw. Melodyka tego dziea koncentruje si wok modeli zwartych (mae interway, dugo przetrzymywane motywy harmoniczne); przewaa barwa ciemna (fagoty, altwki, kontrabasy), z ktr kontrastuj jasne dwiki instrumentw blaszanych (tylko trbki i puzony!). Forma dziea kontrastowa, rapsodyczna i miejscami improwizacyjna odpowiada klimatowi poezji modo zmarego dramaturga i poety z Darm-stadtu, poezji wbrew tytuowi krytycznej, nie pozbawionej akcentw oskarenia (fina: Kruzifixus advenit und Napalm), (ok. 35') Wariacje na orkiestr (1975) skadaj si z tematu i 20 wariacji uksztatowanych zmiennie, czsto kontrastowo. Temat stanowi dugo w smyczkach i instrumentach blaszanych, a potem we wszystkich instrumentach przetrzymywane brzmienia, budowane z maych interwaw a do wiertonw wcznie. Krtkie figuracje perkusyjne nadaj tak uksztatowanemu tematowi charakter intrygujcego wstpu. Wariacje polegaj na zrnicowaniach rytmicznych, dynamicznych i kolorystycznych. W zakresie faktury Reimann stosuje rne rozwizania, od polifonicznych konfiguracji wielu

linii a po punktualizm, w zakresie kolorystyki do eklektycznie niemal wszystkie konwencje ostatniego dwudziestolecia (klastery, mikrotonowo, mikromotywika w powtrzeniach, przesadna dynamika, wielokrotne pasae, skrajne rejestry orkiestrowe). W sumie jest to dzieo o mechanicznych zaoeniach formalnych i tak te rozwizane. Nie brak w nim jednak miejsc fascynujcych odrbnoci brzmienia (np. Wariacja 14 delikatne brzmienia fletu altowego, tamtamu i dzwonw), (ok. 17') PAOLO RENOSTO * 10 X 1935, Florencja Kompozytor wioski. Studia muzyczne odby w konserwatorium we Florencji (fortepian u P. Rio Nardiego, kompozycj u L. Dallapiccoli). Dziaa te jako pianista i dyrygent (w dyrygenturze by uczniem B. Maderny w Salzburgu). Od 1965 posuguje w si technikami aleatorycznymi strukturalnymi. S Waniejsze kompozycje: Scops Struktury l improwizacje ,t na altwk i orkiestr 1966, Players na dowolne Instrumenty

7a Respighi lub zesp kameralny 1968, Nacht na 2 grupy instrumentalne w typie orkiestr lub na smyczki, lub na gosy eskie i smyczki 1969, zdarzenie teatralne Andante amoroso dla 3 aktorw, gosu eskiego, fortepianu i perkusji (tekst A. Rossellego) 1970, jednoaktowa opera La camera degll sposi 1972. Scops Strutture e Improwisazioni na altwk i orkiestr (1966) zostay wykonane po raz pierwszy w 1966 w Mediolanie. Podtytu Struktury i improwizacje- mwi o sposobie materiaowej i formalnej organizacji dziea, opartego na dwu sobie przeciwstawionych zasadach kontroli dwiku i gry fantazji. Obok struktur dokadnie zanotowanych, przewanie ujtych blokowo, mamy tu do czynienia z przebiegami improwizacyjnymi (w rnych zakresach). Nad caoci dominuje partia altwki solowej, ale oglny charakter muzyki jest zmienny to liryczny, to patetyczny, to znw dramatyczny, w zalenoci od koncepcji wyrazowej danego fragmentu. OTTORINO RESPIGHI

*9 VII 1879, Bolonia; 118 IV 1936, Rzym '''* ''"" v5'*': lv Czoowy przedstawiciel symfonki woskiej pierwszej poowy XX w. Nauk muzyki rozpocz w Liceum Muzycznym w Bolonii (skrzypce F. Sorti). Obok tego studiowa kompozycj u L. Torchiego i G. Martucciego, kontrapunkt l fug u C. Dairoiio. W 1900 przebywa w Petersburgu jako muzyk teatrw cesarskich; poznaje tam RimskiegoKorsakowa, u ktrego pobiera lekcje kompozycji. Po drugim kolejnym pobycie w Petersburgu rozwija we Woszech oywion dziaalno koncertow; od 1905 jest altowiolist w Kwintecie Mugelliniego. Na krtko przenosi si do Berlina, gdzie zostaje akompaniatorem w szkole piewu. W Berlinie styka si z M. Bruchem i F. Bu-sonim. Od 1913 jest profesorem, a od 192426 dyrektorem konserwatorium Sw. Cecylii w Rzymie. Odby kilka podry koncertowych po Ameryce. W twrczoci Respighiego skupiy si wpywy estetyki i rodkw kompozytorskich RimskiegoKorsakowa, Debussy'ego i R. Straussa. Muzyka jego jest mao oryginalna, nieraz eklektyczna, za to wirtuozowska w zakresie orkiestracji. Dla rozwoju

symfonikl woskiej, zaniedbanej w XIX w. na rzecz opery, 789 Respighi twrczo Respighiego miaa due znaczenie. Perfekcja w ope-/, rowaniu technik orkiestrow, woska piewno melodii i po.^> udniowa powoduj, e niesabncym ywioowo cieszy si

;,H powodzeniem. Respighiego inspiruje czsto muzyka dawna czerpie z niej przede wszystkim ciekawe efekty brzmieniowe. *^\ Wady i niedostatki dzie woskiego kompozytora wyrastay " z natury jego talentu: by wirtuozem orkiestry, nieraz jednak mao wybrednym, nie stronicym od bezporednich, pewnych, a przez to najczciej zewntrznych efektw, w jego partytu; ' rach partie mistrzowskie ssiaduj nierzadko z pomysami banalnymi, mao ambitnymi. Waniejsze utwory: poematy (Fontanny rzymskie rzymskie 1924, orkiestrowe symfoniczne 1917, pinie Uroczystoci

rzymskie 1929), 4 impresje symfoniczne Vetrate di chiesa 1927, Trittico Botticelliano na ma orkiestr 1927, suita Ptaki 1927, temat z wariacjami Metamorphoseon modi Xli 1930, Concerto '' in modo misolidlo na fortepian i orkiestr 1925, Concerto gregoriano na skrzypce i orkiestr 1922; kameralne Quartetto ' dorico na kwartet smyczkowy 1924; opery Belfagor 1923, Maria Egizlaca 1932, La Fiamma 1934, Lucrezia 1937 (dokoczona przez on kompozytora, Elz); pisa liczne pieni solowe, utwory fortepianowe. ch W twrczoci Respighiego na czoo wybija si tryptyk symfoniczny cho nie nazwany tak przez autora bdcy wyrazem jego uwielbienia dla wiecznego miasta": Fontanny rzymskie, Pinie rzymskie i Uroczystoci rzymskie. Te trzy dziea s pokrewne nie tylko tematem i podobnymi tytuami, ale. take sposobem ujcia. W pierwszym z nich od strony muzycznej zreszt najlepszym stworzy Respighi wasny typ poematu symfonicznego o bardziej opisowym ni opowiadajcym charakterze, skadajcego si z czterech obrazw nastrojowych i

odznaczajcego si wyrafinowanie wirtuozowsk instrumentacj, nie gardzc jaskrawymi, czsto nawet realistycznymi efektami. Ten typ reprezentuj rwnie dwa nastpne dziea, chocia powstay w do duych odstpach czasu. Kad ze swych rzymskich" kompozycji opatrzy Respighi impresyjnymi wstpami literackimi, ktre przy bardzo plastycznie i jasno przemawiajcej muzyce stanowi najlepsze wprowadzenie w atmosfer dzie. Fontanny rzymskie (Fontane di Roma, 1917). ,,W tym poemacie symfonicznym pragn autor wyrazi wraenia i uczucia, jakie nim owadny, gdy patrzy na cztery 790 'Reypighi fontanny rzymskie o tej porze dnia, w ktrej ich odrbny charakter najlepiej harmonizowa z otoczeniem albo ich pikno wywieraa najwiksze wraenie na patrzcym. I cz (Andante mosso) to Fontanna w Villa Giulia o wicie na tle malowniczego krajobrazu pasterskiego z przecigajcym stadem owiec, ktre niknie w opalizujcych mgach rzymskiego poranku.

Mocna, nieustajca fanfara rogw na trylu caej orkiestry otwiera II cz \Vivo) Fontanna Trytona rankiem. Na ten radosny sygna zbieraj si Najady i Trytony; goni si i plsaj nieokieznanie w strugach wody. Solenny temat brzmi na falujcym tle orkiestry. To Fontanna di Trevi w poludnie (III cz., Allegro moderato). Temat wznosi si poprzez instrumenty drewniane i blaszane, nabierajc triumfalnego charakteru. Rozbrzmiewaj fanfary: rydwan Neptuna, cigniony przez konie morskie, przesuwa si w otoczeniu Syren i Trytonw po roziskrzonej odblaskami soca powierzchni wody. Korowd oddala si wrd nikncych, stumionych fanfar trbek. IV cz (Andante) Fontanna w Villa Medici o zachodzie rozpoczyna smutny temat, ktry unosi si jak gdyby nad agodnym pluskiem wody. Oto pena melancholii godzina zachodu soca. Powietrze dry od gosu dzwonw, wiergotu ptakw, szumu lici. W kocu wszystko zamiera i milknie w ciszy nocy." (18') Pinie rzymskie (I Pini di Roma, 1924)

1. Pinie w Villa Borgheae. Wrd pinii w Yilla Borghese bawi si dzieci. Plsaj, tacz, bawi si w wojsko i wojn, upojone s zabaw i okrzykami jak jaskki o zmierzchu. Potem rozbiegaj si. 2. Pinie w pobliu Katakumb. Nagle zmienia si obraz. Cie pinii otacza wejcie do Katakumb, z ktrych wntrza dochodz pospne psalmodie; piew wznosi si, urasta w uroczysty hymn i niknie znowu tajemniczo. 3. Pinie na Janiculum. Drenie przenika przestworza. W jasnej powiacie ksiyca rysuj si pinie na Janiculum. piewa sowik. 4. Pinie na Via Appia. Mgy poranne nad Via Appia. Samotne pinie stoj na stray historycznego krajobrazu rzymskiej Kampanii. Niewyrany, lecz uporczywy, przebija si stokrotny rytm tysicy krokw. W fantazji poety zjawia si wizja potnej przeszoci: wrd gwaru i dwiku wojennych trb zblia si konsul ze swoim orszakiem, by w blasku nowej sawy pody przez Via Sacra w triumfie i chwale na Kapitol." (20') 791 R espighi Uroczystoci rzymskie romane, 1929). (Feste

1. Igrzyska. Niebo jest ciemne ponad Circus Ma^imus. Lud w witecznym nastroju woa: Ave Nero!. Otwieraj si elazne bramy i poprzez ryk dzikich bestii rozbrzmiewa uroczysty chora. Tum faluje na wszystkie strony i dry. Wznosi si piew mczennikw i ginie w oglnym zgieku. 2. Jubileusz. Z wolna przesuwa si rozmodlony tum pielgrzymw wzdu drogi. Ze szczytu Monte Mario ich zmczone oczy dostrzegaj Rzym. Zrywa si potny hymn, ktremu odpowiadaj dzwony ze wszystkich wie kocielnych. 3. Ottobrata. Padziernikowe wito w domach otoczonych winnicami. Sycha odlegy ttent kopyt koskich, odgosy polowania, pieni miosne. W zapadajcym zmierzchu dwi-czy romantyczna serenada. 4. Befana. Wieczr Trzech Krli na Piazza Nayona. Charakterystyczny rytm fanfar gruje nad oguszajcym haasem. Typowy zgiek rzymskiego tumu pieni wieniakw, dwiki katarynek i organkw, nawoywanie z bud jarmarcznych i gosy: Dajcie nam przej jestemy Rzymianami." (23')

Respighi, mionik dawnej muzyki, przypomina j wspczesnym w nowej postaci, rozwijajc bogat skal swojej sztuki instrumentacyjnej. Szczeglnie interesowa si muzyk mistrzw XVII i XVIII w.; transkrybowa utwory Monteyer-diego, Vitalego, Pergolesiego, Cimarosy, Marcella, J. S. Bacha, opracowa na orkiestr Dawne arie i tace lutniowe (3 serie), napisa mi Rossinian i arcywdziczne Ptaki. Chtnie te nawizywa do dawniejszej jeszcze, redniowiecznej muzyki, szczeglnie w Metamorphoseon modi XII, w fortepianowym Concerto in modo misolidio i skrzypcowym Concerto gregoriano, chocia i w innych jego dzieach mona spotka charakterystyczne modalne zwroty. W suicie utworw dawnych Ptaki (Gli ucelli) Respighi ukazuje si inny ni w rzymskich" poematach: wielbiciel dawnej muzyki instrumentalnej, subtelny cyzejator i kolorysta. Kompozycja skada si z instrumentacji i parafraz krtkich utworw klawesynowych, przewanie woskich i francuskich kompozytorw XVII i XVIII w., ktrzy celowali w takich programowych miniaturach. W uroczych Ptakach znajduj si kolejno nastpujce utwory:

Preludium Bernarda Pasqui-niego (16371710), Gob Jakuba di Gallota (ok. 1670), Kokoszka Jana Filipa Rameau (16831768), Sowik angielskiego Anonima (XVII w.) i Kukuka znowu B. Pasuiniego. Charakterystyczne gosy czy piew ptakw wplecione s w tok ka792 Respighi dego przewanie w tanecznej formie utrzymanego utworu, co daje w sumie nastrojowe obrazki muzyczne, podmalowane mistrzowsko odpowiedni instrumentacj w ramach moliwoci maej orkiestry symfonicznej. Suita Ptaki, napisana w 1927, przerobiona zostaa te na balet, ktry wykonano po raz pierwszy w 1934 w Rzymie. (20') Zbliony do Ptakw charakter ma Tryptyk botticel-1 i a s k i (Trittico Botticelliano) napisany w 1927 na ma orkie'str (pojedyncze drzewo, rg, trbka, trjkt, dzwony, czelesta, harfa, fortepian i smyczki), ktrej pastelowymi barwami maluje Respighi dwikow wizj trzech najsawniejszych obrazw florenckiego mistrza woskiego Odrodzenia, Sandra Botticellego;

s to: 1. La prirnavera (Wiosna)', 2. L'ado-razione dei Magi (Pokon Trzech Krli); 3. La nascita di Venere (Narodziny Venus). DZIEA KONCERTOWE Concerto in modo rnisolidio na fortepian i orkiestr (1925) opiera si na melodyce chorau gregoriaskiego i wiadczy o dobrym wczuciu si kompozytora w nastrj tej muzyki. Wykorzystujc charakterystyczne postpy dwikowe dawnej miksolidyjskiej tonacji kocielnej, osnu Respighi jednak cae dzieo na kanwie nowoczesnej harmoniki i uzyska zarwno w partii orkiestry, jak i fortepianu godne uwagi efekty brzmieniowe. Elementy dawnej i nowej muzyki splecione s najudatniej w znakomitej Passacaglii, stanowicej III cz Koncertu. Dwie poprzednie to Moderato i Lento. (40') Concerto gregoriano na skrzypce i orkiestr (1922) przynioso kiedy Respighiemu duy sukces i zawsze znajdzie chtnych suchaczy. Surowszy krytyk moe mu wprawdzie zarzuci pewn powierzchowno ujcia, stylizacj obliczon raczej na zewntrzny efekt ni twrczo rozszerzajc zakres rodkw kompozytorskiego warsztatu, ale sucha si tej muzyki dobrze. Tytuu nie naley bra zbyt

dosownie. Gregoriaskie tematy czy charakterystyczne intonacje melodyczne su raczej tylko do wywoywania pewnych skojarze u suchacza i osignicia okrelonej aury nastrojowej, ktra zreszt utrzymana jest bardzo jednolicie, poczwszy od powolnego wstpu (Andante tranquillo), poprzez zakoczone kadencj solowego instrumentu Allegro molto moderato (I cz.) i szeroko narastajce Andante espressivo e sostenuto (II cz.), 793 Rimski-Korsakow a po peen rozmachu Fina (Alleluja). Jeeli uwzgldni si jeszcze niezawodn zawsze u Respighiego ucznia mistrza kolorystyki orkiestralnej, M. Rimskiego-Korsakowa barwn instrumentacj, na ktrej tle rozwija si efektowna partia skrzypiec, wypada stwierdzi, e dzieo wywouje zamierzone wraenie. (30') MIKOAJ KORSAKOW RIMSKI-

t Rmski-Korsakow by muzykiem-samoukem. Cho niezwykle zdolny, obdarzony wyjtkowym suchem i pamici muzyczn pocztkowo zainteresowania muzyczne traktowa ubocznie. W cigu lat 185662 uczszcza do Korpusu Morskiego w Petersburgu; w 1862 wyrusza w 3-letni rejs na pokadzie klipra Amaz". Jednak wczeniejsze (1861) zetknicie si z M. Baa-kiriewem i gronem jego przyjaci-kompozytorw miao decydujcy wpyw na dalsze plany yciowe Korsakowa. Po powrocie z morskiej wdrwki zaczyna intensywnie komponowa. Ju w 1871 dziki bezprzykadnej pracowitoci i sumiennoci zdo< bywa tak szeroki zasb wiedzy muzycznej, e uwaany jest za jednego z najznakomitszych muzykw rosyjskich; mianowany zostaje profesorem kompozycji i instrumentacji w konserwatorium petersburskim (rwnoczenie jest inspektorem orkiestr d:':*' tych marynarki wojennej). Od 1874 kieruje zaoon przez M. Baakiriewa Bezpatn Szko Muzyczn. Jako pedagog szybko staje si autorytetem na skal europejsk; jest autorem 1 podstawowych nie traccych do dzi znaczenia podrcznikw harmonii i instrumentacji. Bya jeszcze jedna dziedzina, w ktrej

*I8 III 1844, Tychwin; f21 VI 1908, Lubiesk Jak wszyscy kompozytorzy Wielkiej Pitki", tak i Mikoaj

Korsakow osiga bardzo znaczne sukcesy dyrygentura. Rosyjskie koncerty symfoniczne organizowane przez M. Bielajewa pod dyrekcj Korsakowa spotykay si z wielkim uznaniem, podobnie entuzjastycznie witano kompozytora-dyry-genta na Wystawie Paryskiej w 1889. Paryskie sukcesy pwt""' rzyy si w czasie drugiej podry koncertowej Korsakowa w ramach Koncertw historycznych", zorganizowanych przez Diagilewa w 1907. Zainteresowania twrcze Korsakowa koncentroway si gw.'-. nie wok opery i muzyki symfonicznej. Spord jego 15 oper najwaniejsze s: Pskotulanka 1872, nieka 1881, Noc wigilijna 1895, Sadko 1896, Bajka o carze Satanie 1899, Zloty kogucilt 794 i Rimsfci-Korsafcoio , _ 1907. Cho warstwa techniczno-formalna oper Rimskiego-Korsakowa posiada widoczne powizania z muzyk Wagnera (technika motyww przewodnich), jednak jego ideologia operowa bya odrbna i nowa. Dla Rimskiego-Korsakowa opera bya bardziej dzieem

muzycznym ni scenicznym, muzyka raczej opisywaa i ilustrowaa, anieli wyraaa. Na ksztatowanie materii dwikowej znaczny wpyw wywara rosyjska muzyka ludowa, oddziaujc gwnie na struktur melodyczn; w miejsce zamknitych arii pojawiaj si u RimskiegoKorsakowa piewne recy-tatywy. Na usugach programu lub wtkw fabularnych pozostaje wspaniaa, arcybogata i odkrywcza instrumentacja. , W tej dziedzinie podobne wyyny osign przed nim tylko Berlioz, po nim czciowo R. Strauss, a przede wszystkim Strawiski. Rimski-Korsakow da pocztek nowoczesnemu pojmowaniu instrumentacji; bya ona dla organicznie zronita z form dziea muzycznego: kompozycja winna by jego zdaniem . pomylana orkiestrowe, jej idee winny rodzi si od razu w swym ksztacie kolorystycznym. Partytury Rimskiego-Korsakowa obok rewelacyjnej barwnoci cechuje przejrzysto , i logika faktury, precyzja, jasno i ciso formy. Dzi muzyk symfoniczn Korsakowa reprezentuj przede wszystkim: Kaprys hiszpaski

1887, Szeherezada 1888, duo rzadziej Uwertura na tematy rosyjskie na skrzypce i orkiestr 1885, Koncert fortepianwy 1883. Pen warto artystyczn zachoway pieni na gos z fortepianem. Rimski-Korsakow pozostawi te zbiory ludowych pieni rosyjskich. Mniejsze znaczenie posiadaj kompozycje kameralne: dwa kwartety smyczkowe, Sekstet smyczkowy A-dur, Kwintet B-dur na fortepian i instrumenty dte i in. ch Znakomitym przykadem instrumentalnego talentu" Rimskiego-Korsakowa jest napisany w 1887 Kaprys hiszpaski op. 34. Piszc o nim w autobiograficznej Kronice mojego ycia muzycznego, potwierdzi kompozytor jeszcze raz organiczny zwizek zachodzcy pomidzy jego tematyczn i instrumentaln inwencj: Napisaem Capriccio hiszpaskie ze szkicw do zamierzonej wirtuozowskiej fantazji na tematy hiszpaskie. Uwaaem, e Capriccio powinno olniewa blaskiem kolorytu orkiestrowego i, jak mi si wydaje, nie pomyliem si. Opinia, ktra wytworzya si wrd krytykw i publicznoci, goszca, e Capriccio to wietnie zihstrumentowany utwr, jest bdna. Capriccio to wietny utwr

na orkiestr. Zmiana tembrw, szczliwy wybr rysunkw melodycznych i wzorw figuracyjnych, odpowiednich dla kadego instrumentu, 795 Rimski-Korsakow wirtuozowskie kadencje solowe, rytm perkusji itd. stanowi tutaj istot utworu, nie za jego szat zewntrzn tj. instru-mentacj. Tematy hiszpaskie, przewanie o charakterze tanecznym, day bogaty materia do zastosowania rnorodnych efektw orkiestralnych". Kaprys hiszpaski trafnie okrelony jako arcyoryginalna etiuda orkiestrowa", a zarazem poetycka opowie muzyczna 0 jaskrawych barwach przyrody Poudnia, o yciu hiszpaskiego ludu" jest szeroko rozbudowanym utworem o charakterze wysoce artystycznego potpourri. Cao skada si z 5 czci: Alborada (pie poranna), Wariacje, Alborada, Scena i pie Cyganki i Fandango (ludowy taniec hiszpaski), ktre obficie wykorzystuj wzory ludowych melodii i rytmw hiszpaskich, ukazujc je w olniewajcej szacie instrumentalnej. (15')

Symfoniczna suita Szeherezada op. 38 (1888) przedstawia w swym oszaamiajcym kolorycie instrumentalnym kwintesencj orkiestrowego stylu RimskiegoKorsakowa i temu przede wszystkim zawdzicza nie sabnc popularno, ktra wie si w pewnym stopniu takie z pozamuzyczn treci dziea. Programowe to kompozycji stanowi legendarna historia o sutanie Szachrijarze, ktry przekonany o faszu i niewiernoci kobiet, postanowi pozbawia ycia kad swoj on po jednej spdzonej z ni nocy. Ostatnia jego ona, Szeherezada, unikna jednak tego losu, opowiadajc sutanowi w cigu 1001 nocy wymylane przez siebie bajki. Sutan, powodowany ciekawoci, odracza wykonanie wyroku z dnia na dzie 1 w kocu odstpi od swego okrutnego postanowienia, pozostawiajc Szeherezad na zawsze u swego boku. Poszczeglne czci suity nawizuj do niektrych opowiada Szeherezady, na co wskazuj tytuy -zamieszczone przez autora w pierwszym wydaniu partytury: 1. Wstp. Morze i okrt Sindbada; 2. Opowiadanie ksica-kalendera (kalen-derami zwano wdrownych mnichw); 3. Miody ksi i

moda ksiniczka; 4. wito w Bagdadzie. Morze. Okrt rozbija si o skal, na ktrej wznosi si elazny posg jedca. Zakoczenie. W nastpnych jednak wydaniach partytury usun Korsakow te tytuy, o czym pisze w Kronice mojego ycia: Niewaciwe, wedug mojego zdania, doszukiwanie si zbyt okrelonego programu w tym utworze zmusio mnie pniej do zniszczenia nawet tych aluzji". Blisze wniknicie w struktur i charakter dziea pozwala stwierdzi, e istotnie nie chodzio kompozytorowi o drobiazgowe odzwierciedlenie w muzyce literackich treci wybranych bajek Szeherezady, jak by to mogy sugerowa pierwotne tytuy. Szeherezada, okrelona 796 Ro qu e Al s ina przez Rimskiego-Korsakowa jako suita, jest raczej szeroko rozwinit symfoni programow wzgldnie poematem symfonicznym w czterech rozbudowanych obrazach muzycznych. Kady z tych obrazw czy kada z tych czci zawiera wasne, nowe tematy i motywy, ktre wi si z literackim wtkiem poszczeglnych bajek. Ale przez wszystkie ogniwa dziea

przewijaj si dwa zasadnicze tematy: sutana Szachrijara i Szeherezady. Oba te tematy ukazuj si najpierw we Wstpie: pierwszy surowy, grony i pospny, drugi ornamen-talnie rozwinity, mikki i tskny, o wschodnim kolorycie. ledzc przebieg dziea, mona zauway, e rozwija si ono niejako w dwch planach. Odrbne tematy i motywy oraz odpowiednia instrumentacja wyznaczaj tre danej bajki, a raczej okrelaj jej atmosfer; zarazem owe dwa tematy zasadnicze, ukazujce si w zmiennych postaciach, w rnym owietleniu i w rnym wzajemnym stosunku, znacz przemiany, zachodzce w psychice okrutnego sutana pod wpywem opowieci Szeherezady. Antagonistyczny stosunek obu tematw we Wstpie ulega stopniowo cho nie bez waha kracowemu przeobraeniu w Zakoczeniu, gdzie tematy zgodnie splataj si ze sob. W realizacji pomysw twrczych rozwin Rimski-Korsakow ca skal swego wyjtkowego talentu. Szeherezada odznacza si wielkim bogactwem pomysw rytmicznych i melodycznych, nawizujcych czsto do ludowej muzyki rosyjskiej i do orientalnych intonacji, co w poczeniu z mistrzowskim wykorzystywaniem moliwoci wielkiej orkiestry symfonicznej oddaje w

feerycznym kolorycie pen egzotycznego czaru atmosfer wschodniej legendy i tajemniczej bani. (40') h CARLOS ROQUE ALSINA *19 II 1941, Buenos Aires Kompozytor i pianista argentyski. Studiowa fortepian, teori i dyrygentur w Buenos Aires, w kompozycji autodydakta. W 1959 zaoy zesp nowej muzyki, pniej dziaa w RFN i USA. Jako pianista koncertowa w obu Amerykach i Europie. Reprezentuje styl umiarkowany, czcy nowe zainteresowania brzmieniowe z ju znanymi i wyprbowanymi rodkami formy i ekspresji. Waniejsze kompozycje: Oratoria na 3 solistw. 4 aktorw i 3 mae zespoy instrumentalne 1904, Textes 1387, utwr teatral797 Rossini ny na sopran i instrumenty, Symptom na orkiestr 1969, Schichten na orkiestr kameraln 1971, Stiicke na orkiestr

Stiicke (Utwory) per orchestra (1977) to cykl 6 krtkich utworw na orkiestr o wzmocnionym brzmieniu perkusyjnym (4 perkusistw). Kady utwr opiera si na innej zasadzie fakturalnej: utwr pierwszy na powtrzeniach nut; drugi na zestawieniach nut dugich, lecych, w kolorystyczne piony; trzeci na subtelnych zestawieniach barw w pianissimo, z krtkimi akcentowanymi interwencjami; czwarty na koncertujcej grze instrumentw blaszanych, prowadzcej do tutti, po ktrym pojawia si kontrastowe Lento; pity na technice punktualistycznej i grupowej; szsty utwr jest jakby syntez wszystkich poprzednich technik. W sumie jest to dzieo barwne, na przemian subtelne i witalne, w ktrym rne techniki stapiaj si w cao o wyrazistej ekspresji. (17') GIOACCHINO ROSSINI * 29 II 1792, Pesaro; 113 XI 1868, Pary Syn miejskiego trbacza i nadzorcy rzeni. W wieku lat dziesiciu piewa w chrze kocielnym, uczy si gry na klawesynie, piewu i harmonii, pniej take gry na rogu. W 1806 wstpuje do konserwatorium w Bolonii, ktre opuszcza w 1810.

Majc 14 lat pisze pierwsz oper Demetrlusz l Polibiusz; w 1810 powstaje opera buffa La cambiale di matrimonlo (Weksel maeski) i odtd kady nastpny rok przynosi nowe dziea operowe. Ale dopiero Woszka w Algierze (1813) uzyskaa entuzjastyczne przyjcie. Trzy lata pniej Rossini skomponowa (w cigu 13 dni!) swoje dzieo ycia", oper buffa Cyrulik sewllsM. Kompozytor zyskuje europejsk staw. Pisze wiele; nastpne opery to m. in.: komiczne La Cenerentola (Kopciuszek) 1817, La gazza ladra (Sroka zlodziejka) 1817; powane Mofzesz w Egipcie 1818, La Donna del Lago (Dziewica z jeziora) 1819, Semiramtda 1823. Ostatni oper by Wilhelm Tell 1829. W 1824 Rossini osiad w Paryu, przez dwa lata by dyrektorem Theatre Italien. Otrzyma tytu Kompozytora Jego Krlewskiej Moci i Generalnego Inspektora piewu. Premiera 798 f? o s s n i Wilhelma Telia w Paryu staia sit; wielkim sukcesem kompozytora zosta udekorowany wstg Legii Honorowej, a rzd Karola X zawar z nim kontrakt na 5 nowych oper (ktrych kompozytor ju

nigdy nie napisa) oraz przyzna mu roczn pensj. W 1831 Rossini przebywa w Madrycie, gdzie rozpocz na zamwienie arcybiskupa Madrytu kompozycj Stabat Mater, jednego z niewielu dzie powstaych po roku 1829. Rossini mieszka na przemian w Paryu i Bolonii (dziaa w tamtejszym konserwatorium), jest jak Europa duga i szeroka sawnym, podziwianym kompozytorem. Nazywano go woskim Mozartem", pisa bowiem muzyk arcymelodyjn, przepojon gracj i elegancj, muzyk, majc w sobie ducha wesooci. A tymczasem ycie Rossiniego od roku 1830 byo dramatem kompozytora pozbawionego dawnej gotowoci i atwoci twrczej. Nkay go rwnie powane dolegliwoci fizyczne. Od 1855 przebywa wycznie w Paryu. Na 5 lat przed mierci pisze wielki (wbrew nazwie) utwr religijny La petite Messe Solennelle. Wielko i znaczenie dziea Rossiniego ley w jego twrczoci operowej. Jest on kontynuatorem tradycji mozartowskiej opery buffa; klasycznym dzieem w tym gatunku jest Cyrulik sewilski. W Wilhelmie Tellu przejawia si ju nowa epoka, nowy styl: wczesny romantyzm.

ch 6 sonat na smyczki skomponowa w 1804 12-letni Rossini. Sze okropnych sonat, napisanych przeze mnie. w najbardziej dziecicym wieku. Cao skomponowana i przepisana w cigu trzech dni." zanotowa Rossini m. in. na gosie I skrzypiec. Zadziwiajce, jeli si wemie pod uwag z jednej strony wiek kompozytora i jego nike jeszcze przygotowanie fachowe oraz krtki czas, w jakim dzieo powstao, a z drugiej strony rozmiary i muzyczne wartoci tego debiutu kompozytorskiego. Nie brak tu pewnych obiegowych zwrotw i reminiscencji (Mozart!), faktura jest bardzo prosta (melodi prowadz przewanie I skrzypce), rodki harmoniczne raczej nieskomplikowane, forma si powtarza kady z 6 utworw skada si z trzech ogniw: allegra sonatowego, trjdzielnej czci powolnej i finau w formie ronda lub wariacji. Mimo to stwierdza W. Sandelewski w swojej cennej biografii kompozytora Sonaty urzekaj bogactwem inwencji, wdzikiem i spontanicznoci pomysw, nadzwyczajnym poczuciem rytmicznym, rwnowag i logik opracowania caoci. Skrzy si w nich beztroski humor, ale nie brak

rwnie szczerego i gbokiego liryzmu, a nawet rysw dra799 Rossini matycznych.. Dziki tym zaletom s czym wicej ni zwyk ciekawostk muzyczn i obecnie (wydano je w 1954) pojawiaj si coraz czciej w repertuarze koncertowym." (90'6X15') Uwertura do opery W i l h e l m T e 11". Wilhelm leli, ostatnie (1829) dzieo sceniczne Rossiniego, ktrego libretto oparte jest na sawnym dramacie Fryderyka Schillera, odbiega charakterem od innych oper kompozytora. Dramatyczne, rewolucyjne momenty tekstu pogbiy lekk i skrzc si zazwyczaj beztroskim humorem muzyk Rossiniego, ktry i tu zreszt najprostszymi czsto rodkami technicznymi uzyskuje frapujce wraenie. Pene werwy i ognia, potoczycie melodyjne uwertury do oper Cyrulik sewilski, Sroka zodziejka czy Woszka w Algierze porywaj genialnym w swej prostocie i lekkoci ujciem. Takie s te opery poprzedzone nimi. O innym charakterze Wilhelma Telia wiadczy ju jego uwertura, nie ustpujca rozmachem innym podobnym dzieom Rossiniego, lecz w tym wypadku stanowica

rodzaj miniaturowego poematu symfonicznego; jego tre tworzy kilka nastrojowych obrazw, ktre wi si z gwnymi nurtami dramatycznej akcji. Liryczny prolog w wykonaniu piciu solowo traktowanych wiolonczel to z pewnoci nastrojowa scena z tchncego spokojem i mioci ycia w rodzinie Wilhelma Telia czy innych mieszkacw szwajcarskich kantonw. Lecz oto zblia si niebezpieczestwo wybucha grona nawanica. Wraz z rozszalaymi ywioami budzi si te nienawi ludu ciemionego przez austriackich najedcw i tyraskiego namiestnika, Gesslera. Z wolna uspokaja si burza i kompozytor maluje znowu idylliczn scen z pasterskiego ycia szwajcarskich grali (instr. dte drewniane). Marzycielski nastrj przerwany zostaje niespodziewanym sygnaem trbki i rogw. Rozpoczyna si radosny, peen temperamentu fina, w ktrego nieustpliwym rytmie sycha jakby ttent pdzcych koni. To entuzjastyczne zakoczenie wieci zwycistwo susznej sprawy wyzwolenie ciemionego ludu spod obcego jarzma. (12') Stabat Mater pozostao jedynym obok Malej Mszy Uroczystej wikszym dzieem, jakie napisa

Rossini po 1829. Utwr ten zamwi (1831) u przebywajcego wtedy w Hiszpanii kompozytora archidiakon Madrytu, Don Francisco Fernandez Yarela. Autor Cyrulika potraktowa spraw do beztrosko: sam napisa sze czci, a reszt dokompo-nowa jego ucze, Tadolini. Oddajc gotow prac (1831), zastrzeg sobie jednak, eby nigdy jej nie publikowano. Stao 800 Roussel si inaczej. Z jednej strony spadkobiercy Yareli odprzedali w kilka lat pniej prawa do Stabat Mater paryskiemu wydawcy, z drugiej za sam Rossini, dokomponowawszy (1842) powierzone kiedy Tadoliniemu cztery czci, rwnie odda manuskrypt do druku w Paryu, tyle e innemu wydawcy. W rezultacie budzcego sensacj procesu dzieo stao si sawne, zanim je poznano. Prawykonanie (Pary, stycze 1842) przyjte zostao take entuzjastycznie, i Stabat Mater rozpoczo triumfalny pochd przez estrady wiata. Budzio jednak i ostre sprzeciwy. Trudno si dziwi, e na przykad Ryszard Wagner, uwaajcy cis zaleno tekstu i muzyki za spraw zasadniczej wagi, rozdziera szaty nad dzieem

Rossiniego, dla ktrego ten problem nie mia wikszego znaczenia. Stabat Mater utrzymane jest w zasadzie w stylu oper Rossiniego. Ta muzyka oddziauje swoj melodyjnoci, pynnym rozwojem, jasnoci konstrukcji i przejrzyst instrumenta-cj. Przemawia do suchacza nawet w oderwaniu od tekstu sownego: mona si ni rozkoszowa, a nawet podziwia takie w swoim rodzaju genialne fragmenty, jak: Eia Mater (chr z recytatywem), Sancta Mater (kwartet solistw), Inflammatus (sopran solo z chrem), Quando corpus (kwartet solistw) i Amen. (55') ALBERT ROUSSEL *5 IV 1869, Tourcoing; f23 VIII 1937, Royan Kompozytor francuski. Ukoczywszy szko morsk (ficole Na-vale), pywa od 1889 na statkach francuskich, muzyk interesujc si pocztkowo niewiele; uczy si jedynie gry na fortepianie. Dopiero w 1894 zrezygnowa ze swego zawodu i rozpocz studia muzyczne najpierw pod kierunkiem E. Gigouta, nastpnie w Schola Cantorum u V. d'Indy'ego. W 1906 powstaje najwybitniejsza kompozycja Roussela z tego

okresu, symfonia Le Poeme de la Foret. W 1909 Roussel raz jeszcze egluje do Kochinchiny, odwiedza Indie. Duy sukces zdobywa wystawiony w 1913 w Paryu balet Le Festin de 1'Araignee. Wanym i interesujcym muzycznie rezultatem podry do Indii bya rozpoczta w 1914 (ukoczona w 1918) opera-balet Padm&vatl. Lata dwudzieste przynosz szereg wybitnych dzie: II Symfonie. B-dur (1920), oper La Nalssance de la Lyre (1923), Suit In F na orkiestr (1926), Koncert fortepianowy (1927). W 1930 Roussel 51 Przewodnik koncertowy 801 Rousset udaje si do Stanw Zjednoczonych jako honorowy go Orkiestry Bostoskiej, dla ktrej skomponowat w tym samym roku III Symfoni. Kolejno powstajce utwory to: balet Bacchus et Ariane (1930), opera buffa Le Testament de la Tante Carollne 1933, Slnfonletta. na orkiestr smyczkow (1934), lv Symfonia (1934), Hapsociia flamandzka (1936), Concertino na wiolonczel i orkiestr (1936). Roussel jest nadto kompozytorem muzyki kameralnej (m. in. Divcrtissement na fortepian i 5 instrumentw dtych, dwch sonat skrzypcowych, Kwartetu

smyczkowego), fortepianowej, pieni.

muzyki

W pocztkach swej twrczoci Roussel wyranie ulega wpywom d'Indy'ego i Debussy'ego, skupia zainteresowania na problemach kolorystyczno-brzmieniowych. Diuertissement (1906) zapowiada majca nastpi w pniejszych latach zmian tendencji i stylu. Jeszcze Le Festin de l'Araignee i Padmfli-uti bliskie s impresjonistycznemu malarstwu dwikowemu, barwnie, subtelnie instrumentowane. Kompozycje powstae po 1920 zapocztkowuj zwrot stylistyczny; Roussela interesuj teraz problemy konstrukcyjno-kontrapunktyczne III i IV" Symfonia reprezentuj dojrzay, nowy kierunek. Kompozytor operuje wielkimi paszczyznami formalnymi, buduje monumentalne konstrukcje za pomoc gstej, -bogatej dynamicznie masy brzmieniowej. Technika polifoniczna staje si Rousselowi blisza ni uprzednie zainteresowania harmonicznokolorystyczne. Uczta pajka (Le Festin de 1'Araignee, 1912), suita orkiestrowa z baletu-pantomimy (znana pod niewaciw nazw Festyn pajkw). 3 IV 1913 w paryskim Theatre des Arts wystawiono balet Uczta pajka z muzyk Alberta Roussela. Balet

ten cieszy si duym powodzeniem; zestawiona jeszcze przed wystawieniem baletu 5czciowa suita (Preludium, Wkroczenie mrwek, Taniec motyla, Taniec jtek, aobny marsz jtek) zyskaa sobie rwnie atwo powodzenie na estra-.dach koncertowych. Po raz pierwszy suita zostaa wykonana w Nowym Jorku pod dyrekcj Waltera Damroscha (23 X 1914). Jest to muzyka pisana w specyficznym jzyku harmonicznym (akordyka kwartowo-trytonowa), znakomicie zinstrumentowana, a jeli chodzi o dobr tematw zdradzajca geniusz autora Suity in F i IV Symfonii. (16') Suita i n F (1926) to jedno z najwybitniejszych dziel neoklasycznych. Roussel idzie tu w kierunku poczenia wspczesnych technik od impresjonizmu a po harmonicznie usystematyzowan politonalno w jedn formalnie 802 - -;!i-- -*RousseZ zdyscyplinowan cao. Suita, napisana (pozornie) w tonacji Fdur, skada si z 3 czci. I cz (Prelwd) jest toccat, kt-rej tematyka ma charakter neobarokowy, toccat o niepowstrzymanym, cho niezbyt

szybkim ruchu semkowym, stajcym si podstaw rnych motyww i kontrapunktujcych z nimi fraz melodycznych. II cz (Sarabanda) opiera si na dwu tematach, w skrzypcach i klarnecie. Ostatnia cz (Gigue) to rondo finaowe o szybkim ruchu, plastycznych motywach i barwnej instrumentacji. Suita utrzymana jest w bardzo pogodnym nastroju. W swoim gatunku jest to dzieo wprost wyjtkowe. Prawykonanie odbyo si w Bostonie 21 I 1927 pod dyrekcj Sergiusza Kusewickiego. (14'30") III Symfonia g - m o 11 op. 42, napisana na zamwienie Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej z okazji jej 15-lecia (1930), zostaa wykonana po raz pierwszy przez t orkiestr pod dyrekcj Sergiusza Kusewickiego. Obok IV Symfonii Roussela jest ona jednym z najwybitniejszych francuskich dzie symfonicznych lat trzydziestych. Wanym czynnikiem czcym niemal wszystkie czci III Symfonii jest krtki 5-dwikowy motyw przewodni". I cz (Allegro vivo) ma klasyczn form allegra sonatowego: po trzech taktach wstpnych pojawia si pierwszy temat w skali frygijskiej, dalej nastpuj jego krtkie, lecz rnorakie rozwinicia oraz drugi temat (we flecie). Przetworzenie

ukazuje oba tematy w zmienionej postaci. W repryzie powraca pierwszy temat w penym tutti orkiestry. II cz (Adagio) opiera si na dugim, lirycznym temacie, w ciemnym kolorycie instrumentalnym; napicie narasta a do momentu, w ktrym zjawia si w 5-dwikowy motyw, tym razem jako temat fugi. III cz (Vivace) to scherzo w tempie walca, lecz o mao tanecznym charakterze. W IV czci (Allegro con spirito) jnuzyka jest bardziej klasyczna, zdyscyplinowana, w formie allegra symfonicznego z penym wigoru, temperamentu oraz polotu przetworzeniem. Przy kocu pojawia si dwukrotnie zasadniczy motyw przewodni" Symfonii. (25') IV Symfonia (1934) jest znacznie bardziej zwiza ni Trzecia. Poprzedzony 17-taktowym wstpem (Lento), w powolnym tempie wchodzi pierwszy temat I czci (Allegro con brio), bardzo plastyczny i solidnie zindywidualizowany, o lekko klasycyzujcym charakterze; temat ten rozwija si a do wejcia drugiego tematu (rg). W przetworzeniu tematy s kontrastowane, nawarstwiane i prowadz do coraz to nowych napi. W repryzie pierwszy temat powraca w drzewie i trbkach, drugi w oboju. II cz (Lento mplto) rozpoczyna

51* 803 Rycki si spokojn melodi smyczkw, pniej obj przypomina wstp z I czci. Tempo ulega przyspieszeniu, klimat staje si coraz bardziej niespokojny i dopiero wejcie klarnetu ze zmienion myl tematyczn tej czci przywraca muzyce pierwotny spokj. Jest to najdusza cz, trwa 9 minut. III cz (Allegro scherzando) jest fragmentarycznym scherzem, zaledwie 3 minutowym, z lekka tanecznym, lecz nie pozbawionym piewnego charakteru. IV cz (Allegro molto) to krtkie, skondensowane pod wzgldem formy i tematyki rondo finaowe, z gwnym tematem w oboju na tle instrumentw smyczkowych pizzicato. IV Symfonia pisana jest w tonacji A-dur, ktrej tym razem kompozytor wbrew swoim zwyczajom zanadto nie rozszerza. . Prawykonanie odbyo si 19 X 1935 w Paryu; orkiestr Pasdeloup dyrygowa Albert Wolff. (23') LUDOMIR ROZYCKI * 6 XI 1884, Warszawa; 11 I 1953, Katowice

Pochodzi z muzykalnej rodziny ojciec jego by profesorem konserwatorium warszawskiego. Mody Rycki studiuje pod kierunkiem A. Michaowskiego (fortepian). G. Roguskiego i M. Biernackiego (teoria). Z. Noskowskiego (kompozycja). W 1904 koczy z odznaczeniem konserwatorium warszawskie, po czym udaje si na dalsze studia do Berlina. Przez 3 lata jest suchaczem tzw. Meisterschule w Krlewskiej Akademii Muzycz- nej; pracuje pod kierunkiem E. Humperdincka. W 1905 L. Rycki, K. Szymanowski, G. Fitelberg i A. Szeluto organizuj ..Spk Nakadow Modych Kompozytorw Polskich", ktrej zadaniem byo wydawanie i propagowanie nowej muzyki. (Grupa tych twrcw zyskaa potem miano Modej Polski w muzyce".) W latach 190711 Rycki przebywa we Lwowie na stanowisku dyrygenta operowego i profesora fortepianu w tamtejszym konserwatorium. Po krtkim pobycie w Warszawie udaje si za granic; mieszka w Paryu, pniej do 1918 ' w Berlinie. Powrciwszy do kraju, przez przeszo 10 lat zaj-' . muje si wycznie kompozycj. W 1930 zostaje mianowany pro-v fesorem Wyszej Szkoy Muzycznej w Warszawie. Rwnoczenie prowadzi oywiona dziaalno publicystyczn i organizacyjn

- (utworzenie Sekcji Wspczesnych Kompozytorw Polskich). Po 'II wojnie, spdzonej w Warszawie, osiada w Katowicach jako 'Rycki dziekan Wydziau Teorii, Kompozycji i Dyrygentury w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej. Stylistycznie twrczo Kyckiego jest niejednolita; kompozytor w swym wysiku twrczym nie zdoa wypracowa odrbnego jzyka, obroni si przed eklektyzmem. Najoglniej ujmujc, cechy i waciwoci jego muzyki to: pynno i wyrazisto melodyki (na og diatonicznej), plastyczno charakterystyki muzycznej, przewaga faktury homofonicznej, efektowna i barwna instrumentacja; harmonika pozostaje w ramach systemu funkcyjnego, siga wprawdzie niekiedy po zdobycze impresjonistw, lecz jakby z drugiej rki, gdy jest to nie tyle impresjonizm debussy'owski, ile jego pucciniowska wersja. Czstym rdem inspiracji byy dla Ryckiego tematy literackie i plastyczne.

Najwybitniejsze dziea: opery Boleslaw Smialy 1908, Meduza 1912, Eros i Psyche 1916, Casanov 1922, Beatriz Cencl 1926, Mlyn diabelski 1930; balety Pan Twardowski 1920, Apollo i dziewczyna 1937; utwory symfoniczne poematy (Staczyk 1903, Boleslaw Smialy 1906, Anhelli 1909, Krl Kofetua 1910, Mona Lisa Gioconda 1911, Warszawa wyzwolona 1950), 2 koncerty fortepianowe (I 1918, 11 1942), Koncert skrzypcowy 1944; kameralne Kwintet fortepianowy c-moll 1913, Kwartet smyczkowy d-moll 1916; nadto pieni m. in. do sw T. Miciskiego, C. Jel-lenty, S. Wyspiaskiego, A. Asnyka, K. Tetmajera; miniatury fortepianowe. ' ' ch DZIEA ORKIESTROWE '- -. Staczyk (1903) Jest dzieem 20letniego zaledwie kompozytora, doskona zapowiedzi pniejszego Ryckiego, auto^ ra Pana Twardowskiego. Wykonany po raz pierwszy 26 II 1904, utwr od razu zdoby uznanie krytyki. Jeden z pierwszych jego recenzentw nie waha si napisa: Jest to scherzo fantastyczne, pomylane samodzielnie, pene zacicia charakterystycznego i dosadnych efektw barwnych.

Nosi ono nadto na sobie pitno swojskie, ktre si ujawnia nie tylko w tytule, ale, co waniejsze, w nastroju dziea i przewodniej jego myli. Staczyk p. Ryckiego jest odczuty i napisany po polsku". Staczyk to poemat symfoniczny o do czstej zmianie tempa i nastroju. Tematem kompozycji jest posta bazna krlewskiego, taka jak znamy z obrazu Matejki. Rycki eksponuje tu dwojakiego rodzaju tematy polskie liryczne i woskie, utrzymane w rytmie barkaroli, oraz operuje 805 R i ycki zwizan najbliej z programem dziea motywik scherzow. (10') W poemacie symfonicznym A n h e 11 i (1909) Rycki ponownie podejmuje tematyk narodow. Napisany na uroczysto ku czci Juliusza Sowackiego i osnuty na tle dzie"la wielkiego poety, opiera si Anhelli na trzech tematach odpowiadajcych trzem motywom poematu motywom mczestwa, mioci i wiary. Jest to muzyka bardziej liryczna ni dramatyczna, bardziej nastrojowa ni opisowa, rozmylnie monotonna, ilustrujca mczestwo ycia z dala od

Ojczyzny, na bezkresnych przestrzeniach Sybiru. (19'09") M ona Lisa Gioconda (1911), preludium symfoniczne. to muzyczna ilustracja fragmentu ksiki Dymitra Merekow-skiego, Leonardo da Vinci. Jest to muzyka subtelna, absolutnie nie stylizowana na woskie tematy, cho utrzymana w klimacie woskiej piewnoci i finezji emocjonalnej. Partytura dziea jest efektowna, cho prosta i instrumentacyjnie bezpretensjonalna. (9'05") KONCERTY I Koncert fortepianowy g - m o 11 (1918) skada si z 3 czci: Allegro, Andante i Finali? (Allegro giocosol. Utwr dobrze pod wzgldem rozwoju formy skonstruowany jest pianistycznie bardzo efektowny i stwarza dla solisty due pole do popisu (najwybitniejszym wykonawc i popularyzatorem Koncertu by Wadysaw Kdra). Cz I (Allegro), poprzedzona powolnym wstpem tutti (Andante), zbudowana jest wedug tradycyjnej formy allegra sonatowego. Charakteryzuje j szeroko na sposb brahmsowski rozbudowane przetworzenie oraz efektowna, aczkolwiek utrzymana cakowicie w stylu romantycznym instrumentacja.

Pierwszy temat posiada charakter na wskro patetyczny, drugi przypomina swym liryzmem melodyk Czajkowskiego. Cz II (Andante) 3-czciowa jest rodzajem spokojnej i nastrojowej ballady. Fina ma ciekaw form 3-czciow z rodkow czci w formie ronda. Temat finau jest niemal ludowy (echa taca galicyjskiego, kolomyjki do monotonnej mimo ywego tempa). W przeciwiestwie do komponowanych w tym czasie utworw w duchu narodowym czy ludowym Koncerf przynaley do nurtu wczesnej epigonalnej koncertowej muzyki europejskiej i tylko w finale daje zna o (wzgldnie) polskim charakterze. (28'15") 806 Rubinsteiu II Koncert fortepianowy (1942) obejmuje tylko 2 czci: Moderato i Finale. W czci I zarzuca Rycki tradycyjn budow sonatow i stosuje form swobodn, ktr mona by okreli mianem poematu koncertujcego" o podou programowym. (Napisany podczas okupacji Koncert posiada charakter dramatyczny, ze scen egzekucji w czci I.) Cz II

oparta jest na melodii jednej z popularnych piosenek Ryckiego (Laleczki moje). Wczenie piosenki niemale kabaretowej do koncertu z tak dramatycznym programem moe si wyda co najmniej ryzykowne, Rycki potrafi jednak nada tej melodii duy potencja emocjonalny i rozwin j w muzyk pen napicia dramatycznego, uzyskanego na drodze nawarstawianych progresji. W II Koncercie orkiestra nie spenia roli akompaniamentu, lecz zawiera bogat tematyk, zrwnowaon pod wzgldem brzmieniowym z parti fortepianu. Doskonae jest szczeglnie zakoczenie Koncertu, w ktrym partia fortepianu czy si z orkiestr we wspania, instrumentacyjnie brawurow cao. (18'45") ANTONI RUBINSTEIN *28 XI 1829, Wychwatyce na Podolu; 120 XI 1894, Pelerhof k. Petersburga Pochodzi z rodziny muzykalnej i wyksztaconej muzycznie. Gry na fortepianie uczya go pocztkowo matka. Jako fenomenalnie uzdolnione, cudowne dziecko" w 10. roku ycia rozpocz Rubinstein wystpy. Wyjeda za granic, gra w Paryu przed Chopinem i Lisztem, podbija Pary, Londyn, gra w Niemczech,

Holandii, krajach skandynawskich. ata 184446 spdza w Berlinie na studiach kompozytorskich u S. Denna. W 1848 osiedla si na stae w Petersburgu. Organizuje tam koncerty, dyryguje chrem, w 1859 powouje do ycia Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne, a w 1862 pierwsze w Rosji konserwatorium muzyczne. W latach 186267 i 186790 piastuje stanowisko dyrektora tej uczelni, w latach osiemdziesitych daje nie znane dotd koncerty historyczne; demonstruje w nich histori muzyki fortepianowej od Bacha poczwszy, zdumiewajc ogromem repertuaru. Po 1890 wikszo czasu spdza w Niemczech, gwnie w Drenie. Nieprzerwanie jednak koncertuje po Europie, odbywa ogromne tourne po Ameryce (wystpowa tam razem z Henrykiem Wieniawskim). Uznawany jest za jednego z najwikszych pianistwwirtuozw stulecia. 807 Ru> in s t ein Rubinsteln pooy wielkie zasugi jako animator rosyjskiego ycia muzycznego; naczelnym celem jego dziaalnoci na tym polu byo stworzenie nie istniejcego dotd szkolnictwa muzycznego, staych form ycia koncertowego,

w oglnoci wyplenienie muzycznego zacofania. Jako kompozytor by rwnie aktywny; pozostawi ponad 200 opusw. Utwory Rubinsteina znamionuje wysoki poziom rzemiosa kompozytorskiego, wietna znajomo zdobyczy technicznych epoki, jednoczenie jednak eklektyzm stylistyczny, akademicko i brak indywidualnej inwencji. Hubinstein obraca si w krgu stylistyki romantycznej, poczwszy od jej wczesnych -, przejaww (Mendelssohn), przez romantyzm dojrzay (Chopin, Schumann) a do pnego (Liszt). Waniejsze kompozycje orkiestrowe to 6 symfonii (II C-dur Ocean" 1854, pierwsza rosyjska symfonia programowa, iv d-moll tzw. Dramatyczna", V g-moll, oparta na tematyce ludowej), 4 uwertury, poemat symfoniczny Iwan Grony, koncerty 5 fortepianowych (IV d-moll), Skrzypcowy i Wiolonczelowy; wiele cyklw i miniatur fortepianowych, sporo utworw kameralnych. Spord 15 oper (bohaterskich, lirycznych, komicznych, religijnych) sceniczn warto zachowaa opera liryczna Demon. 1875. Najczystszym jednak wiadectwem talentu kompozytorskiego Rubinsteina s

pieni na gos z fortepianem (popularne: Noc, Prorok, Ballada). ch IV Koncert fortepianowy d-moll op. 70. Antoni Rubinstein podobnie jak Franciszek Liszt reprezentowa typ pianisty w wielkim stylu, ktry dba nie tyle o absolutn nieskazitelno wykonania, ile o porywajce wraenie. Gra rzeczywicie porywajco, fascynujc publiczno ju to ogromnym temperamentem i wirtuozowskim zaciciem, ju te niezwykle ciepym tonem i mikkoci kantyleny. Takim by rwnie jako kompozytor. W swoich dzieach, zwaszcza w wielkich formach, dy przede wszystkim do uzyskania imponujcego brzmienia i jak najwikszej kondensacji wyrazu, mniej troszczc si o sprawy formy czy innych szczegw kompozytorskiej techniki. Konsekwencje tych dwch postaw pianisty i twrcy, zsumoway si w jego 5 koncertach fortepianowych (emoll, F-dur, G-dur, d-moll, Es-dur) i pozostaych kompozycjach na fortepian i orkiestr (Fcmtazja Cdur, Caprice Russe, Konzertstilck). Ale styl Antoniego Rubinsteina by mao samodzielny, eklektyczny, zaleny silnie od obcych wpyww; z dzie tych rzadko ktre bywa wykonywane. Ostatnio

czciej mona usysze Koncert d-moll. I w nim 808 R u d 2 i s k i W.

IV * 14 [II 1913, Siebie - . - Sludia kompozytorskie odbywa} u T. Szeligowskiego w Wilnie, tam take ukoczy w 1936 studia uniwersyteckie w zakresie filologii sowiaskiej. Lata 193839 spdzi w Paryu na studiach u Nadi Boulanger i Ch. Koechlina. W latach 193942 wykada kompozycj w Wilnie, po wojnie w odzi, obecnie w PWSM w Warszawie. Jest autorem szeregu prac popularyzatorskich (m. in. ksiki Muzyka dla wszystkich i O muzyce przy goniku), czoowym biografem Moniuszki, napisa studium Warsztat kompozytorski Beli Bartoka, przygotowuje do druku obszern monografi o rytmie muzycznym. W swej twrczoci kompozytorskiej nawizuje do tradycji narodowych, po~ moniuszkowskich, siga do folkloru, czc te tendencje z umiarkowanie nowoczesnym jzykiem dwikowym. Waniejsze kompozycje: 2 symfonie (1938, 1944), Koncert fortepianowy 1947, Uwertura Battycka 1948, Muzyka koncertujca na fortepian i orkiestr kameraln 1959, poemat muzyczny Dacfj wiata na glos recytujcy i orkiestr 1960, Studia na 3 instrumenty solowe i smyczki 19,61, Obrazy witokrzyskie na orkiestr 1965, Gaude Matcr

wida, a raczej sycha wyranie, e rdem inwencji Antoniego Rubinsleina byla po czci jego fenomenalna pami i /najfimo literatury muzyc/.nej, gwnie fortepianowej wiele przypomina tu Chopina, Schumanna, Liszta. Ale imponuje doskonale opanowanym rzemiosem kompozytorskim j wietnym pianizmem. O uzyskanie efektu stara si Rubin-steiu przede wszystkim, jak choby w pierwszym temacie I czci (Moderato asuai), gdzie zaraz na pocztku dziea kae rozbrzmiewa caemu fortepianowi. Romantyczn natomiast mikkoci odznacza si temat drugi, a bardziej jeszcze liryczna, powolna, oparta na trzykrotnie powracajcym temacie cz II (Andante), przypominajca o Rubinsteinie twrcy piknych pieni. Pianistyczny rozmach odywa w wykorzystujcym take rosyjski w charakterze temat finaowym rondzie (Allegro annai), gdzie kompozytor nie stroni od faktury kontrapunktycznej. (34') WITOLD RUDZIftSKI ' ,' t, . <y'

Polonia na orkiestr i chr 1960, oratorium Lipce 1968, Concerto grosso na perkusj i orkiestr ISffl, Uwertura gralska na orkiestr 1970, oratorium Nike Wilana na gosy, chr i orkiestr 1973, Duo concertante na per300 RudziskiZ. , kusj 1976; opery Janko Muzykant 1951, Komendant Parya -.,,,,. 1957, Odprawa posw greckich 1963, Sulamita 1964, Chtopi 1972. Obrazy witokrzyskie na orkiestr (1965) inspirowane byy Popioami Stefana eromskiego. Jest to swobodna, 4-czciowa fantazja, ujta w form symfoniczn, z wyran tendencj do podkrelenia czynnika ilustracyjnego (szczeglnie w I czci, Ogary poszy ty las). W kompozycji uderza zastosowanie wielu rnych technik wspczesnych, do wiertonowoci wcznie. Czci dziea: Ogary poszly w las, Kolda, Intermezzo i Kulig. (18') ZBIGNIEW RUDZISKI * 23 X 1935, Czechowice

Ukoczy Pastwow Wysz Szkol Muzyczn w Warszawie, w klasie kompozycji p. Perkowskiego. Studia uzupeniajce odby u N. Boulanger w Paryu. Obecnie wykada kompozycj w warszawskiej PWSM. Warsztatowi kompozytorskiemu Bu-dziskiego obce s tendencje i rodki awangardowe, jego muzyk cechuje jasno formy, przejrzysto i wyrazisto intencji kompozytorskiej. Waniejsze kompozycje: Sonata na 2 kwartety smyczkowe, fortepian i koty 1960, Epigramy na flet, chr i perkusj 1962, Contra /idem na orkiestr 1964, Moments musica.ux na orkiestr (I 1965, II 1967, III 1968), Impromptu na 2 fortepiany, 3 wiolonczele i perkusj 1966, Symfonia na chr mski i orkiestr 1969, Requiem ofiarom wojen na chr, recytatora i orkiestr 1971, Tutti e solo na sopran, flet, waltorni. i fortepian 1973, Campanella na perkusj 1977. ch W Symfonii na chr mski i orkiestr (1968/69) Rudziski nawizuje do formy, ktr mona by okreli jako symfonia breve. Obsada utworu: 12-gosowy chr basw i specyficznie pod

wzgldem brzmieniowym dobrana orkiestra (3 oboje, 3 fagoty, 3 trbki, 4 rogi, 3 puzony, tuba, perkusja i 2 fortepiany), niejako z gry tworzy dwikowy punkt wyjcia, jak sumaryczn cech totaln, desygnowan przez przewag brzmie ciemnych i niskich. Mimo i jest to symfonia chral810 Saint-Saens na . kompozycja nie opiera si na tekcie literackim, a jej 3 czci, nastpujce bezporednio po sobie: Preludium Interludium Postludium, przemawiaj za autonomiczn interpretacj dziea. (15') CAMILLE SAINT-SAENS * 9 X 1835, Pary; 116 XII 1921, Algier Rodzina Saint-SaSnsa pochodzia ze wsi normandzkiej. Wczenie dostrzeono fenomenalne wprost zdolnoci muzyczne dziecka; majc niespena 6 lat, zaczyna komponowa, gra na fortepianie. Regularn nauk rozpoczyna w 1842 (fortepian u C. M. Stamatyego, harmonia u P. Maledena), a ju w 4 lata pniej wystpuje po raz pierwszy publicznie, zyskujc jednogonie

opini wirtuoza. W 1848 wstpuje do konserwatorium (organy u F. Benoist, kompozycja u J. Halevy'ego). Po ukoczeniu studiw obejmuje stanowisko organisty najpierw przy kociele Saint-Merry (185357), pniej u Sw. Magdaleny. Przez 4 lata (186165) powica si pracy pedagogicznej jako profesor fortepianu w Ecole Niedermeyer. Dziaa take jako organizator muzyczny: dla podniesienia poziomu francuskiej muzyki instrumentalnej, wykonawstwa orkiestralnego, zakada wraz z R. Bus-sine'em Narodowe Towarzystwo Muzyczne (Societe Nationale de Musiue). Sam przyczyni si do wzbogacenia literatury symfonicznej: pisa poematy symfoniczne, w ktrych rozwija Berliozowskie idee muzyki programowej, suity, symfonie (spord tych ostatnich III naley do najwybitniejszych francuskich utworw symfonicznych zeszego stulecia), koncerty. Saint-Saens wystpowa czsto jako wykonawca swych dzie fortepianowych, zdobywa laury jako pianista, podobnie zreszt jak i w grze na organach. Rwnie dyrygowa. W cigu ostatnich kilkunastu lat ycia Saint-Saens wiele podrowa. By kilkakrotnie w Afryce Pnocnej (std Suita algierska i fantazja Afryka), we francuskich Indochinach, w 1906 w Stanach

Zjednoczonych, pniej w Ameryce Poudniowej. Komponowa do ostatnich dni ycia. Zmar w trakcie jednej z podry do Algieru. Twrczo pojmowa Saint-Saens ywioowo; mwi, e komponuje tak, jak jabo rodzi jabka". Nie znosi w muzyce nowinkarstwa", eksperymentu; rozkoszowa si piknem dwiku, barwami harmonii, wytwornoei i szlachetnoci rysunku melodycznego. I credo to realizowa. By czsto atakowany za eklektyzm, od ktrego istotnie nie mona go wybroni. Rwno811 Saint- S aens czenie jednak znal wietnie mtler kompozytorskie i mia wro; ,..,, dzone poczucie formy (przykadem moe tu by III Symfonia ..jp.,-, c-moll), elegancji i klarownoci stylu, dobrze instrumentowa. Koncerty fortepianowe (gwnie II, IV i V) zasilay i zasilaj do dzi repertuar koncertowy, s popisowe, byskotliwe, w miar

liryczne, o logicznej i zwartej konstrukcji, bardzo pianistyczne. Saint-Saens wywar wyrany wpyw na twrczo P. Dukasa i M. Ravela. Spord (12) oper przetrwaa do dzi waciwie tytkc opera biblijna Samson i Ualila (1875), czca mistrzostwo technicz-noinstrumentalne ze szczer i przekonywajc inspiracj melodyczn. Dziea orkiestralne i koncertowe reprezentuj przede wszystkim: 3 symfonie, koncerty fortepianowe (I 1858, II 1868, III 1869, IV 1875, V 1896), koncerty skrzypcowe (I 1859, II 1879, III 1880), Koncert wiolonczelowy amoll 1873, poematy symfo-v niezne Le Rouet d'Omphale 1871, Danse macabre 1874. Z pozostaych rodzajw twrczoci (pieni, kantaty, ody, drobiazgi fortepianowe) stosunkowo najtrwalsz warto posiadaj kompozycje kameralne, m. in. Kwartet fortepianowy B-dur 1875 i Sonata skrzypcowa d-moll 1885. Saint-Saens zostawi prace o muzyce, rozprawki filozoficzne, poezje i sztuki teatralne. ch III Symfonia c-moll Organowa" op. 78 powstaa w 1886, w roku mierci PYanciszka Liszta, i jest

jakby muzycznym pomnikiem ku jego czci. W tym dziele jeszcze silniej ni w kilku swoich poematach symfonicznych potwierdzi Saint-Saens, jak wiele zawdzicza Lisztowi. Lisztowska jest w Symfonii c-moll swoboda formalna (dzieo ma w zasadzie dwie tylko, szeroko rozbudowane czci) wraz z charakterystyczn monotematycznoci (gwny temat pojawia si po wstpnym Adagio w Allegro moderato, wprowadzony przez smyczki), barwno orkiestry, w ktrej nie brak fortepianu i organw, ciga zmienno temp, miaoci modula-cyjne; lisztowski jest te patetyczno-mistyczny klimat muzyki, oscylujcej midzy dwoma biegunami: liryzmem i dramatyzmem. Rne, czsto przeciwstawne elementy czy Saint-Saens z waciw sobie elegancj, wyczuciem proporcji i wytrawn znajomoci technicznokompozytorskich tajnikw w jednolity organizm dwikowy. Symfonia c-moll uchodzi za jedno z najlepszych dzie orkiestrowych Saint-Saensa. Kiedy stawiano j obok Patetycznej Czajkowskiego, wrono rwnie wspania karier, ktrej jednak nie zrobia. Ale trzeba stwierdzi, e z caej ogromnej twrczoci jednego z najsawniejszych w swoim czasie twrcw niewiele w ogle kompozycji utrzymao

812 Saint-Saens si w staym wiatowym repertuarze. Niektre jednak przeywaj dzi swj renesans. Fakt, e znajduje si wrd nich lisztowska" Symfonia organowa, jest godny uwagi i wiadczy o ,,rehabilitacji" zarwno twrczoci wielkiego nowato-ra Liszta, jak i wielkiego epigona SaintSaensa. (37') Gdy zapytamy kogo o jak kompozycj Saint-Saensa, to na pewno wymieni on Taniec szkieletw (Danse ma-cobre) op. 40. ktry jest niewtpliwie najbardziej znanym dzieem patrona' francuskiej szkoy konserwatywnej. Rne, alegoryczne przewanie tace mierci" byy nader czstym tematem w literaturze, a wicej jeszcze w sztukach plastycznych, nie tylko w redniowieczu, ale i w nastpnych wiekach, zwaszcza w czasach kontrreformacji. Pniej wykorzysta ten temat Goethe w wierszu Totentanz, Mahler w IV Symfonii, a m. in. take francuski poeta, Henryk Cazalis. W oparciu o jego wiersz powsta (1874) Taniec szkieletw Saint--Saensa. Programowa tre tej kompozycji jest tak wyrazicie oddana w muzyce, e niemal nie potrzebuje komentarza. Noc. Bije godzina

dwunasta (harfa, pizzicato 'wiolonczel i kontrabasw); mier dwikami swych rozstrojonych gli (solo skrzypcowe) zwouje duchy do upiornej zabawy- Coraz dzikszy i bardziej niesamowity staje si taniec; kres kadzie mu-o wicie pianie koguta (obj). Chwil jeszcze sycha gos gli pospnego wodzireja i cae niesamowite widziado znika. Posugujc si bardzo prostymi rodkami muzycznymi, stworzy Saint-Saens plastyczn wizj tej fantastycznej sceny. Cao, utrzymana w ciemnych barwach, jest waciwie szeroko rozbudowanym walcem, ktrego dwa tematy powracaj na przemian w wariacyjnych przeksztaceniach. Nie ma jednak wtpliwoci, e jest to taniec upiorw: znakomita solowa partia ksylofonu (klasyczny przykad zastosowania tego instrumentu) imituje realistycznie pusto i twardo brzmicymi dwikami klekot wirujcych w makabrycznych plsach szkieletw. Celom muzycznej opisowoci suy te rytmika, harmonia i barwy instrumentalne. (9') KONCERTY m II Koncert fortepianowy g-moll op. 22 (1868). Saint-Saens by pierwszym z kompozytorw francuskich, ktrego koncertowe

utwory fortepianowe weszy do wiatowego repertuaru. Podny w rnorodnych dziedzinach twrczoci muzycznej, take i na tym terenie pozostawi znaczn ilo dzie: 5 koncertw, Allegro appassionato op. .70, Rhapsodie 813 S aint - S a en s d'Auvergne op. 73, Wedding-Cake op. 76, Fantaisie Africaine op. 89, Caprice Andalou op. 122. W tych wszystkich dzieach godny podkrelenia jest znakomity ukad partii fortepianowej. Saint-Saens sam doskonay pianista wykorzystuje ze znawstwem i wietnym wyczuciem wszystkie techniczne i wyrazowe moliwoci instrumentu. O najpopularniejszym z koncertowych dzie fortepianowych Saint-Saensa Koncercie g-moll, powiedzia kto zoliwy, e zaczyna si jak Bach, a koczy jak Offenbach". W kompozycji tej autor stara si unika utartych drg. I cz (A danie sostenuto) rozpoczyna fortepian jakby preludiujc. Kadencja poprzedza pojawienie si gwnego tematu, ktry po prawdziwie koncertowych starciach midzy instrumentem solowym a orkiestr podejmuje chr instrumentw smyczkowych

w wirtuozowskiej oprawie fortepianu; jest to fragment 0 bardzo efektownym kolorycie dwikowym. Podczas gdy 1 cz stanowio wbrew klasycznemu schematowi Andante, to miejsce tradycyjnie powolnej czci II zajmuje wawe Allegro scherzando, odznaczajce si piknymi pomysami melodycznymi, ciekaw instrumentacj i kapryn rytmik. Fina (Presto) jest pen temperamentu, niebanaln tarantel. (21'40") IV Koncert fortepianowy c-moll op. 44 (1875) naley obok Koncertu g-moll do najlepszych kompozycji tego rodzaju w twrczoci Saint-Saensa; jednoczy on wszystkie cechy jego stylu, typowe zarazem dla mniej radykalnie zorientowanego kierunku muzyki francuskiej w drugiej poowie XIX w. Przejrzysta instrumentacj, gadka harmonia, elegancja, cechujca oryginalne w inwencji tematy, oraz specyficznie francuska lekko ujcia stanowi o walorach improwizacyjnego jakby w charakterze dziea. Konstrukcja formalna Koncertu c-moll znowu jak w Koncercie g-moll odbiega od tradycyjnych wzorw, poniewa nie uwzgldnia powolnej czci rodkowej. I cz (Allegro

moderato) przedstawia cykl swobodnych wariacji, dajcych fortepianowi due pole do wirtuozowskiego popisu. W II czci (Allegro vivace), lekkiej i artobliwej, pojawia si rwnie temat I czci, wreszcie poprzez krtkie Andante, zakoczone kadencj,^ dobiega utwr w bardzo efektownym ujciu do koca. (24'30' ) V Koncert fortepianowy F-dur op. 103 (1896) zamyka twrczo Saint-Saensa w tym dziale. Dedykowany znanemu wwczas pianicie, Louis Diemerowi, jest dzieem interesujcym i efektownym, cho nie cakiem wyrwnanym (ostatnia cz!). I cz (Allegro animato) zwykle bardziej 814 i Sant-Saens energiczna, popisowa tutaj rozwija si w subtelnym raczej nastroju, ktry ustala jego gwny, koyszcy temat, przedstawiony na samym pocztku przez fortepian solo. Cay utwr odznacza si znakomitym wypracowaniem technicznym i tak charakterystyczn dla francuskiej muzyki klarownoci. Inne cakiem, lecz rwnie zajmujce, jest rodkowe Andante bardzo we Francji lubiana (z

historycznych wzgldw i geograficznego ssiedztwa) mauresgue" (utwr mauretaski), z waciwymi sobie kontrastami gwatownie rytmicznych i monotonnie melodyjnych partii. Egzotyczne elementy daj kompozytorowi moliwo uzyskania specjalnych efektw. Dwm pierwszym czciom nie dorwnuje, niestety, przykrtki i powierzchowny, cho byskotliwy fina (Molto allegro). (28') Ostatni, III Koncert skrzypcowy hmoll op. 61 (1880) posiada najwikszy muzyczny ciar gatunkowy z koncertowych utworw skrzypcowych SaintSaensa. Nale tu dwa wczeniejsze koncerty (A-dur) i (C-dur), Introdukcja i Rondo capriccioso, Morceau de Concert. Koncert h-moll rozpoczynaj skrzypce solo po krtkim tremolu instrumentw smyczkowych plastycznym, piewnym tematem o bardzo romantycznej linii melodycznej. Tutti orkiestry poprzedza prawie bezporednie wprowadzenie drugiego tematu, prostego i zwartego. Na tym materiale tematycznym opiera si I cz (Allegro ma non troppo), unikajca silniejszych spi i kontrastw. II cz (Andantino quasi allegretto) jest jakby pastoraln idyll, utrzyman w charakterystycznym rytmie (S) woskiego taca

siciliany. Z nastrojem tej czci wi si echowe" odywki skrzypiec (z orkiestry), oboju i fletu, odpowiadajce solowemu instrumentowi. Recytatyw skrzypiec solo wprowadza III cz (Allegro non troppo). Po penym wiolinistycznego zacicia, rytmicznym temacie gwnym ukazuje si drugi temat, poprzedzony niezbyt ciekaw myl poboczn, ktra powraca w penym nateniu dynamicznym na kocu kompozycji. (25'30") I Koncert wiolonczelowy a-moll op. 33. Sant--Saens napisa dwa koncerty wiolonczelowe: a-moll op. 33 (1872) i B-dur op. 119 (1903). Opinie co do ich wartoci muzycznej s podzielone: jedni uwaaj, e ciekawszy jest I Koncert, drudzy s przeciwnego zdania. Utaro si mniemanie, i oba dziea nie reprezentuj najwyszych wzlotw inwencji, a jednak jak caa twrczo inicjatora francuskiej szkoy konserwatywnej odznaczaj si one elegancj formy, wytrawn technik kompozytorsk i bezporednioci 815 Satie i* stylu. Stanowi przy tym cenne pozycje w do ubogiej

koncertowej wiolonczelowej.

literaturze

Wiksz niewtpliwie popularnoci cieszy si wykonany po raz pierwszy przez Augusta Tolbecque'a (Pary, 19 *I 1873) I Koncert, prostszy w koncepcji, lecz nieszablonowy i efektowny. Dzieo rozpada si wprawdzie na trzy czony, lecz jest jednoczciowe, a jego jednolito podkrela powracajcy kilkakrotnie gwny, triolowy temat pierwszego ogniwa (Allegro non troppo), utrzymanego w zwartej sonatowej formie. rodkowe ogniwo (Allegretto con moto) ma scherzowo--taneczny charakter; ze swym przekornym, menuetowym tematem i egzotycznym kolorytem brzmieniowym jest to bardzo miy i oryginalny fragment Koncertu. Finaowe Allegro non troppo daje solicie moliwoci popisania si zarwno byskotliw technik, jak i piewn kantylen. (19') ERIK SATIE * 17 V 1866, Honfleur; f l VII 1925, Pary Kompozytor francuski. Wzrasta w rodowisku muzycznym: ojciec by muzycznym wydawc, matka (Angielka) pianistk i kompozytork. Studia muzyczne rozpocz pno; majc 23 lata

zapisa si do konserwatorium paryskiego. Po roku okazao si dowodnie, e Satie nie potrafi si nagi do szkolnej dyscypliny, rezultaty byy wicej ni mierne. Na yciL zarabia teraz grajc na fortepianie w kawiarniach Montmartre'u. Tam spotka go Debussy, ktry wszed do grona nielicznych przyjaci znajcych pierwsze prby kompozytorskie Satie'ego. Debussy, niemal rwnolatek Satie'ego, uleg silnemu wpywowi jego niezwykej osobowoci i jego estetyki. Do nieoczekiwanie, majc lat 40, zdecydowa si Satie podj regularne i sumienne studia muzyczne. Trzy lata trwaa nauka w Schola Cantorum pod kierunkiem d'Indy'ego i A. Roussela. Znaczenie Satie'ego dla nowej muzyki francuskiej byo ogromne, ale nie tyle poprzez osignicia kompozytorskie, ile poprzez inspirujc si jego estetyki. Wyszed od negacji tradycji romantycznej, atakowa Wagnera, nawoywa do jasnoci i prostoty rodkw, utorowa drog Debussy'emu. By zawsze z awan*'*" gard: w 1918 on da pocztek Grupie Szeciu (les Six), on sta si duchowym przywdc nastpnej generacji awangardowych kompozytorw, tzw. Szkoy z Arcuel" (,,L'Ecole d'Arcueil")-By niestrudzonym

propagatorem nowoci, wrogiem tradycji, 816 ! Schaeffer kocha ironi, grotesk, nonsens parodi, by z natury ekstrawagancki. Ogromnej siy inspirujcej, ktra oddziaywaa tak silnie na otoczenie, nie wystarczao Satie'emu do wasnej twrczoci. Innym potrafi wskazywa drogi ku nowatorstwu, sam jednak nie zdoa na ni wkroczy i dotrze do celu. Chocia w jego muzyce jest sporo ciekawych pomysw harmonicznych, poszukiwa w dziedzinie rytmu i kolorystyki, brak jednak istotnej pomysowoci kompozytorskiej. Nie trzeba da si zmyli szokujcym tytuom jego utworw (Prawdziwe flakowate preludia dla psa, Trzy utwory w Jormie gruszki, Utwory zimne) s lun powok na wtym szkielecie bynajmniej nie szokujcej muzyki. Najwybitniejszym dzieem Satie'ego jest balet Parad, stworzony zreszt razem z J. Cocteau, A. Massonem P. Picassem jako manifest kubistw. Twrczo Satie'ego skupia si gwnie wok muzyki baletowej i fortepianowej. Balety: Parad

1919, La belle excentrique 1920, Mercure 1924, Rel&che 1924; dramaty liryczne na orkiestr i gos: Socrate 1925, Paul et Virgtnie; utwory fortepianowe Gymnopedies 1888, Pieces fratdes 1897, Prlude en tapisserie 1908, yrtables preludes flasgues pour un chlen 1912, na cztery rce Trois morceaux en form de polre 1903. Szereg utworw Satie'ego (fortepianowych, pieni) zostao zinstrumentowanych przez takich kompozytorw, jak: Debussy, Poulenc, MilhaUd. ch BOGUSAW SCHAEFFER 6 VI 1929, Lww ' " * Nauk muzyki rozpocz w Opolu (skrzypce), nastpnie studiowa kompozycj w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie u A. Malawskiego. W 1953 ukoczy studia muzykologiczne na Uniwersytecie Jagielloskim (u Z. Jachimeckiego). W nastpnych latach rozwija yw dziaalno nauko-wopublicystyczn. Od 1959 powici si niemal wycznie twrczoci kompozytorskiej. Laureat wielu konkursw kompozytorskich. Od 1963 wykada kompozycj w PWSM w Krakowie. Jest

czonkiem Grupy Krakowskiej", artystycznego ugrupowania skupiajcego reprezentantw awangardy muzycznej i plastycznej. Autor szeregu prac naukowych i' popularyzatorskich, m. In.: Nowa muzyka problemy wsplczesne) techniki kompozytorskiej (1969), Klasycy dodekajonil (t. I 1961, t. II 1964), Dwiki i znaki. "Wprowadzenie do kompozycji wsplczesnej (1969), May 52 Przewodnik koncertowy 817 Schaeffer | j, Informator muzyki XX w. (1975), Nowa muzyka. Twrcy i pro-,;,* bierny (1975), Wstp do kompozycji (1976), redaktor i wspautor ''' Leksykonu kompozytorw XX wieku (t. I 1963, t. II 1965); w 1979 ;,,. wydal popularn Histori muzyki. Spord kompozytorw wspczesnej polskiej awangardy Schaeffer jest Jedynym, ktrego bogatej twrczoci nie da si zamkn w kategoriach okrelonej stylistyki. I to nie z braku ,.' charakterystycznych wyznacznikw stylistycznych raczej z powodu ich nadmiaru. Twrczo SchaeMera jest wyjtkowa przez absolutn bezkompromisowo poszukiwawczej postawy

kompozytora, dla ktrego kade dzieo Jest odrbnym traktatem" na dany temat kompozytorski czy to z dziedziny zagadnie strukturalnych, kolorystycznobrzmeniowych, nowego typu ekspresji, wyrazu emocjonalnego czy techniki instrumentalnej. Schaefier jest nadto jednym z nielicznych przedstawicieli muzyki tzw. trzeciego nurtu", tj. operujcej elementami muzyki powanej i jazzowej; uprawia rwnie takie gatunki. Jak muzyka wizualna, graficzna, teatr instrumentalny, happeningi (od 1964), muzyka akcji i muzyka dla aktorw. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Muzyka na smyczki Nokturn 1953, Quattro motiimenti na fortepian i orkiestr 1957, Tertlum datur na klawesyn i instrumenty 1958, Monosonata na 24 instrumenty smyczkowe 1959, Equivalenze sonore na perkusj 1959, Topofonlca na 40 instrumentw 1960, Concerto per set e tr na zmienny instrument solowy i orkiestr 1866, Scultura 1960, Mustca ipsa na orkiestr niskich instrumentw 1962, Collage and Form dla 8 jazzmenw i orkiestry 1963, Course j" na zesp jazzowy i orkiestr kameraln 1962, Koncert skrzypcowy 1963, S-alto na saksofon altowy i orkiestr kameraln 1963, Musie for Ml na

wibrafon, zesp jazzowy i orkiestr 1963, Collage 1964, HouiJ dla 3 aktorw i orkiestry, Symfonia 1967, Koncert jazzowy 1969, Eiperlmenta 1971, Symfonia w 9 czciach 1973, Harmonie t kontrapunkty 1976, Grauesono na instrumenty dte i perkusyjne 1977; Missa eletronica na chr chopicy i tam 1975; kameralne i fortepianowe, kompozycje sceniczne TIS MW2 1963, Kwartet dla 4 aktorw 1966, Iranian Set 1976, Vanlnla.no. 1978; elektroniczne Symfonia 196466, Temat 1970, SyntfUstory 1973; konkretne Assemblapes 1966, Monodram 1968, Koncert na tam 1968; Maan na orkiestr i tam 1979. ch Muzyka na smyczki Nokturn (1953) przeznaczona jest dla 6 grup smyczkowych (I, II i III skrzypce, altwki, wiolonczele i kontrabasy), z ktrych kada wyania solist. Podtytu, Nokturn, nie dotyczy formy utworu, lecz okolicznoci jego powstania (zosta skomponowany w nocy w po818 Schaefjer staci szkicu, opracowanego pniej w wersji partyturowej). Niemal

przez cay czas stosuje tu kompozytor con sordino. Kompozycja (oparta na dwu motywach) jest pierwszym powojennym orkiestrowym utworem polskim utrzymanym w technice dodekafonicznej. (11') W Quattro movimenti na fortepian i orkiestr (1957) autor rozmylnie nawizuje do tradycji, za ktr uwaa ju muzyk pierwszej poowy XX w. Utwr opiera si na technice syntezy nowych rodkw, takich jak dodekafonia, metra zmienne czy bruityzm perkusyjny. Kada z 4 czci traktuje o innym problemie muzycznym: w I czci przedmiotem muzyki jest barwa orkiestrowo-harmoniczna, w II konstrukcja rytmiczno-metryczna, w III struktura, w IV witalnie traktowane rytm i ruch. Prawykonanie odbyo si we Wrocawiu 18 I 1968 (solista: Claude Helffer). (16') Tertium da tur (1958) na klawesyn i instrumenty nosi podtytu traktat kompozytorski". Problematyka kompozytorska utworu, a zwaszcza jej niektre zagadnienia szczegowe, wymagaa instrumentu o wszym zakresie rodkw; takim by zarzucony w tym czasie, a bardzo interesujcy klawesyn, posiadajcy ma skal, obdarzony dwikiem krtkim, mao nonym, instrument, w ktrym brak moliwoci

cieniowania dynamicznego rekompensowany jest moliwoci zmiany rejestrw rnicujcych jednoczenie barw dwiku. Rozwizania poszczeglnych zagadnie kompozytorskich ukaday si w alternatywy, z ktrych adnej przy zaoeniu autentycznoci muzyki nie chcia autor przyj: pisa muzyk w dawnym stylu, z epoki klawesynu, lub nie pisa na klawesyn. Kompozytor zmuszony by wynajdywa nowe, trzecie" moliwoci std przekorny tytu Tertium datur. Utwr jest w zasadzie jednoczciowy, daj si jednak w nim wyodrbni 3 fragmenty rnej wielkoci: pierwszy ma charakter introdukcji, drugi jest cyklem 9 wariacji z klawesynem w roli niemal solistycznej, trzeci swobodn improwizacj na fortepianie (w wykonaniu klawesynisty) na tle instrumentw dtych drewnianych, smyczkw i wibrafonu. Prawykonanie Tertium datur odbyo si w Warszawie 18 IX 1960. (ca 10'30") Monosonata (1959) napisana jest na 6 kwartetw smyczkowych, podzielonych na 3 nierwne grupy (1 + 2 + 3 kwartety). Tytu nie odnosi si do formy, lecz do techniki dwikowej, ktra opiera si na jednym melodycznoharmonicznym rnotywie (motto na pocztku utworu, zoone z 8

rnych dwikw i 7 rwnie rnych interwaw). Z tego motywu 52' 819 Schaeffer wywodz si niemal wszystkie szczegy, od wysokoci dwikowych a po rytmik. Jzyk harmoniczny rozwija si od pojedynczego dwiku a po podwjny dwunastodwik. Prawykonanie utworu odbyo si 25 X 1959 w Katowicach pod dyrekcj Jana Krenza. (12') Maa symfonia: Scultura (1960) napisana jest na wielk orkiestr symfoniczn i ujta w 5 stosunkowo krtkich czci, ktrych plastyczne (std scultura rzeba) zmasowanie dwikowe skonio autora do nazwania kompozycji symfoni. Z noty programowej: Jeli w innych kompozycjach problemy techniczne (a po ontologiczne) pasjonoway mnie przede wszystkim, to w tym utworze na pierwszy plan wysunem nowy wyraz muzyki, wyraz jednake nie zbiorowy, lecz odrbny, indywidualny". Prawykonanie Scultury odbyo si w Warszawie 29 IX 1965, dyrygowa A. Markowski. (12')

Musica ipsa (1962) jest koncertem w 3 krtkich czciach na orkiestr niskich instrumentw dtych, smyczkowych i perkusyjnych z fortepianem (w II czci). Techniczna problematyka utworu to komponowanie" materii muzycznej z elementw o stopniowej zmiennoci, przeciwstawione skrajnemu serializmowi; estetyczna problematyka utworu to nowy symfoniczny" emocjonalizm. Prawykonanie kompozycji odbyo si 20 IX 1962 w czasie VI Warszawskiej Jesieni. (7'30") W wykonanym po raz pierwszy na festiwalu Musiki Biennale" w Zagrzebiu (13 V 1963) koncercie na saksofon z towarzyszeniem solistycznej orkiestry kameralnej S' a 11 o (1963) kompozytor zastosowa szereg rodkw wirtuozowskich mao znanych lub nie znanych literaturze saksofonowej, jak dwudwiki oktawowe, flaolety, efekty perkusyjne itp. Tytu S-alto tumaczy si dwojako: S'alto koncert na saksofon altowy, oraz salto" skok, oczywicie w technice kompozytorskiej. Utwr ten skomponowany jest wycznie pod ktem instrumentu salowego, ktry w swoich ograniczonych ramach posiada bardzo szerokie moliwoci ekspresyjne, dynamiczne i modyfikacyjne. Jak

w Tertium datur, tak i tu partytura ma posta diagramu muzycznego. W II czci koncertu zastosowano jako materia orkiestrowy czytanie tekstu (z Biesw Dostojewskiego), stanowice to dla sol saksofonisty. (15') Musie for MI na wibrafon, zesp jazzowy i orkiestr (1963) powstaa jako rodzaj koncertu dla Jerzego Miliana, jazzmana i wybitnego wibrafonisty. Utwr skada si z 3 czci, ktre nastpuj po sobie bezporednio. Cz I, poprze820 Schaefjer dzona wstpem Prelogical (opartym na materiale pojedynczych dwikw i krtkich motyww), utrzymana jest w stylu niejazzowym; udzia bior: piewaczka i czelesta, 6 narratorw (mwicych teksty J. Schilingera i B. Schaeffera) oraz orkiestra symfoniczna. W czci II wystpuje wycznie sekstet jazzowy, koczcy si kadencj wibrafonu, kontrabasu i perkusji. Cz III czy elementy jazzowe i niejazzowe w cao prowadzc do kulminacji. W utworze zastosowana zostaa przestrzenno (2 trbki umieszczone s po bokach sali koncertowej, a 3. trbka i perkusja

na kocu sali; w czasie swego sol 3. trbacz wychodzi na rodek sali). Prawykonanie utworu odbyo si 25 X 1963 w Warszawie pod dyrekcj Wadysawa Kabalewskiego i z udziaem Jerzego Miliana. (15'24') Collage and Form (1963) to typowy utwr trze-cionurtowy. Kompozycja skada si z 2 czci: I stanowi malarski collage, ujty w postaci gry elementarnymi motywami jazzowymi, II forma dokadnie przylegajca do wypracowanych w jazzie przez dugie lata okrelonych wyobrae 0 ideale formy. W obu czciach muzyka pisana jest cile, bez inlprowizacji, ktra w tych warunkach byaby tylko poz, co wicej: pisana wedug zasad kompozytorskich odnoszcych si w tym samym stopniu do jazzu, jak i do wszelkiej muzyki. Prawykonanie Collage and Form odbyo si 19 III 1967 w Urbana (USA). (9') Koncert jazzowy (1969) napisany jest na 12-osobowy zesp jazzowy (klarnet, 4 rne saksofony, trbka, rg, puzon 1 kwartet jazzowy: wibrafon, fortepian, kontrabas i perkusja) oraz orkiestr zoon wycznie z fletw, fagotw, trbek, puzonw, wiolonczel i kontrabasw. Skada

si z 2 kontrastujcych czci. Cz I opiera si na improwizacjach -muzykw jazzowych. Tylko niektre partie pisane s cile, wikszo fragmentw czerpie materia z elementw zasugerowanych katalogowo w komentarzu. Z kilkunastu epizodw najwiksze znaczenie maj 4 collages oraz Nokturn i Ekstaza. Cz II zapisana jest cile i eksponuje w solistycznych wystpieniach wszystkie instrumenty jazzowe. Zoona pod wzgldem rytmicznym partytura wymaga od dyrygenta i muzykw gruntownej znajomoci idiomatyki jazzowej. Prawykonanie Koncertu jazzowego odbyo si w Bostonie 30 X 1976, orkiestr dyrygowa Gunther Schuller. (17') Experimenta na orkiestr (1971) to kompozycja oparta na materiale otwartym, uwzgldniajca 8 rodzajw ekspresji orkiestrowej w skali od liryki szmeru a po 8ZI Schaeffer ekstaz najwyszych kulminacji dynamicznych. Partia fortepianowa zawiera spore fragmenty przy udziale tzw. przedmiotw dwikowych.

Prawykonanie odbyo si 26 IV 1972 w Poznaniu. (11') Symfonia w 9 czciach (1973) to przykad muzyki idiomatycznej, czyli muzyki opartej na okrelonych kategoriach stylistycznych. Rnice idiomatyczne mona byo wykaza tylko w dziele wieloczciowym, poszczeglne za czci miay sens dopiero wtedy, gdy mogy by zbudowane na rnych, kontrastowych na og zasadach. Decyzja, by Symfonia skadaa si z wielu czci, podyktowana te bya moliwoci penej koncentracji wielu muzykw orkiestrowych (w utworze przewaa tutti) na wybranym przez kompozytora typie muzyki. W Symfonii uderza negacja wysokoci dwikowych rytmw, ich miejsce zajmuje barwa i rejestr, charakter i idiomatyka (np. ..muzyka jazzowa z lat trzydziestych", muzyka chaotyczna", melodie"). Graficzny obraz partytury Symfonii zosta zredukowany do kracowej funkcjonalnoci. Utwr napisany jest na wielk orkiestr symfoniczn, w ktrej instrumenty rozmieszczone s w cakowitym przemieszaniu i potraktowane samodzielnie, i z ktrej wyodrbniono 6 solistw majcych demonstrowa pozostaym muzykom, jak naley rozumie poszczeglne idiomy,

przy czym materia solistyczny jest jednak wtopiony w symfoniczn cao. Prawykonanie Symfonii odbyo si 18 XI 1978 we Wrocawiu pod dyrekcj Mieczysawa Gawroskiego. (17'25') Harmonie i kontrapunkty to tytu dyptyku orkiestrowego powstaego w latach 197576. Jego pierwsz samodzieln cz stanowi Uwertura Warszawska, powicona bohaterom Warszawy; jego drug, rwnie samodzieln cz inspiroway fakty z ycia Traugutta, std tytu: Romuald Traugutt. Mimo programowych tytuw oba utwory powstay jako muzyka autonomiczna, co podkrelone jest w ich gwnym wsplnym tytule. Autor powraca tu do elementarnych zasad fakturalnych harmonii i kontrapunktu. Obie kompozycje skadaj si z fragmentw na trzy odrbne sposoby instrumentowanych, nastpujcych po sobie bez wikszych przerw i charakteryzujcych si zmiennoci wyrazu, skrtowoci i bezwzgldnoci jzyka dwikowego, gwatownoci ekspresji, ostr kontrastowoci dynamiczn. Ich prawykonanie odbyo si w Filharmonii Narodowej pod dyrekcj Wojciecha Michniewskiego pierwszej 20 IX 1975, drugiej 20 IX 1977. (8'30" i 8')

* 822 S c h n a b e l GOTTFRIED SCHNABE * 13 III 1930, Karlsruhe Kompozytor niemiecki. Studiowa w Akademii Muzycznej w Detmold oraz w konserwatorium w Fryburgu Bryzgowijskim (kompozycj u W. Fortnera, fortepian u C. Hansena i E. Picht-Axenfeld). W latach 195965 by dyrygentem teatru w Diisseldorfie. Od 1966 mieszka w Calw (Schwarzwald), gdzie dziaa te jsko pedagog. W muzyce Schnabla uwidaczniaj si rnorakie wpywy nowsze, dziea jego nie s jednak pozbawione rysw indywidualnych, zwaszcza w formie i kolorystyce. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Symfonia w 2 czclach 1950, Lyrlsche Fantasle 1957, Ballet blanc 1958, Klelne Weckmusik 1959, Droulement na orkiestr kameraln 1968, Statics 1970; Kyrle na 3 chry i gosy solowe a cappella 1968. W Statics na orkiestr (1970) gwny akcent pooony zosta na kolorystyk utworu, ktry skada si wic z kontrastujcych pl

dwikowych, szeregowanych lub niekiedy nakadajcych si na siebie. Przebieg formalny wyznaczony jest odcinkami, w ktrych dominant stanowi skomponowana cisza, i odcinkami okrelonymi przez autora jako erupcje muzyczne. W tej muzyce nie ma napi (erupcje su tylko rozczonkowaniu formy), nie zmierza ona ku kulminacjom lecz ku ciszy. Jest to muzyka statyczna, o duej jednolitoci ekspresyjnej i znacznym zrnicowaniu barwowym. ARNOLD SCHONBERG * 13 IX 1874, Wiede; t 13 VII 1951, Los Angeles Kompozytor i teoretyk austriacki. Pocztkowo interesowa si muzyk wycznie amatorsko gra na skrzypcach i wiolonczeli; majc 16 lat zdecydowa o swej przyszoci, wybierajc zawodowe" uprawianie muzyki. Zostaje uczniem i przyjacielem (a pniej szwagrem) A. Zemlinsky'ego w Wiedniu. Na przeszkodzie pracy kompozytorskiej staje konieczno zarobkowania: Schonberg zajmuje si instrumentowaniem operetek, dyryguje w jednym z kabaretw artystycznych w Berlinie. Staraniem R. Straussa otrzymuje stanowisko wykadowcy w

konserwatorium Sterna w Berlinie l stypendium. W 1903 wraca do 823 Sch6nberg Wiednia, przez pewien czas wykada w Szkole Eugenii Schwarz-waKi. Wrd jc^o uczniw /najduja siq m in.: A. Webern, A. Berg, E. Wolleyz. \V c?asie l wojny wiatowej kompozytor zakada Towarzystwo Prywatnych Wykona Muzycznych, zajmujce si. wykonywaniem przede wszystkim utworw sameyo Sehonberga i jego uczniw. W 1025 obejmuje stanowisko profesora w Pruskiej Akademii Sztuk w Berlinie, na ktrym pozostaje do 1933. Po dojciu do wadzy Hitlera opuszcza kraj, osiedla si w Kalifornii. Wykada kompozycj na jednym z dwch uniwersytetw w Los Angeles. Pord prac teoretycznych, jak Grundlagen der rnusikalischen Komposltlon (1948), Ktructural Functions of Larmtmy (1045), szczeglne miejsce zajmuje Harmonielehre z 1911. Schonberg wskazuje tu na moliwo wyzyskiwania penego materiau skali dwunastotonowej (dodekafonicznej). Ewolucja stylistyczna Sehonberga dokonywaa si stopniowo; przez wpiywy Brahmsa, Dworzaka i

Wagnera, przez kolejne odrzucanie dotychczasowych zasad tonalnych harmoniki, doszed kompozytor do nowych, wasnych koncepcji techniki kompozytorskiej. Najwczeniejsze kompozycje, pochodzce z pocztku lat dziewisetnych, ustpuj miejsca utworom o bardziej rozwinitych rodkach: pojawiaj si akordy kwartowe jako zasada konstrukcji wspbrzmie, skala caotonowa, nastpuje coraz wyraniejsze oddalanie si od tonalnoci w sfer usamodzielnionego dysonansu: Schonberg tworzy nowe zasady traktowania instrumentw, wypracowuje technik polegajc na konstruowaniu melodii jako nastpstwa barw dwikowych. Osigniciem szczytowym jednak byo sprecyzowanie zasad dodekafonii, techniki, ktrej zaoeniem jest operowanie dwunastoma dwikami rwnorzdnego znaczenia. Podstaw konstrukcyjn utworu staje si tu tzw. seria, czyli nastpstwo nie powtarzajcych si dwikw skali dwunastotonowej. Technika dodekafoniczna Sehonberga wie si cile z formami kontra-punktycznowariacyjnymi. Twrczo Schonberga, mimo swej cakowitej odrbnoci i nowatorstwa, jest silnie zwizana z tradycj i zdobyczami muzyki niemieckiej. Olbrzymie zdobycze techniczne pozostaj jednak na usugach

estetyki ekspresjoni-stycznej i postromantycznej. Wpyw Sehonberga teoretyka, twrcy nowej techniki na kompozytorw XX w. by olbrzymi, podczas gdy znajomo i popularno jego kompozycji jest stosunkowo maa, nie da si jeszcze porwna z popularnoci Strawiskiego, Bartoka czy nawet Hindemitha, cho ostatnio zaczyna zatacza coraz szersze krgi. Najwaniejsze dziea: sceniczne monodram Erwartung 1909, dramat liryczny Die gluckliche Hand 1913; opery: Von Heute auf Morgen 1929, Mojesz i Aron 1932; orkiestrowe poemat Sch6nberg

utworw fortepianowych 1923, Suita 1924; pieni Gurre-Lleder na gosy, chr i orkiestr 1901, Pierrot lunaire, 21 melodramatw na fortepian, flet, klarnet, skrzypce, wiolonczel i gos mwiony 1912, Mo-derner Psalm na gos mwiony, chr i orkiestr 1950; oratorium Dle Jacobsleiter 1922, kantata Koi Nidre 1938, Ode an Napoleon na gos mwiony, kwartet smyczkowy i fortepian 1942, Preludium do Cenesis na chr i orkiestr 1945, Ein Uberlebender aus Warschau na gos mwiony, chr mski i orkiestr 1947, Psalm 151 dla narratora, chru i orkiestry 1950. ch DZIEA ORKIESTROWE

peleas i Melizanda 1903, I Symfonia kameralna 1908, II Symfonia kameralna 1940, Pi utworw orkiestrowych 1909, Wariacje na orkiestr 1928, Suita na orkiestr smyczkow 1934, Koncert skrzypcowy 1936, Koncert fortepianowy 1942, sekstet smyczkowy Verkldrte Nacht 1899 i 2 wersje na orkiestr smyczkow: 1917, 1943; kameralne kwartety smyczkowe (I 1905, 1908, III 1927, IV 1937), Kwintet na instrumenty dte 1924, Trio smyczkowe 1946, Fantazja na skrzypce i fortepian 1949; utwory na fortepian Trzy utwory fortepianowe 1909, Pi

V e r k l a r t e Nacht (Rozwietlona noc) op. 4 na orkiestr smyczkow powstaa w 1899 w wersji kameralnej, jako sekstet smyczkowy. W 1917 Schonberg przerobi j na pen orkiestr smyczkow, w 1943 za zredagowa jej now wersj. Jest to muzyka w zaoeniu programowa (opiera si na wierszu Ri-charda Dehmela; oto jego tre: w nocy, przy wietle ksiyca, podczas spaceru przez las mczyzna przebacza zdrad kobiecie, ktr kocha). Przed p wiekiem utwr ten szokowa suchaczy zarwno swoj odmiennoci, jak i

przeniesieniem programowoci na teren muzyki kameralnej; dzi odnajdujemy w nim odrbny typ romantyki, bardzo szlachetny patos, pikno liryczne i bogactwo ekspresji. (22') I Symfonia kameralna op. 9 na 15 instrumentw solowych, powstaa w 1906 i wykonana po raz pierwszy 8 II 1907 w Wiedniu, posiada szczeglne znaczenie w nowej muzyce. Schonberg odwraca si tu od masowej instrumentacji, dziaajcej sam ilociow moc, i wskazuje na zalety stylu kameralnego, w ktrym materia dwikowy musi by atrakcyjny sam przez si. Jest wic w tym dziele prekursorem caego ruchu symfoniki kameralnej. Symfonia kameralna (w E-dur) napisana zostaa na flet, obj, roek angielski, may 825 Schonberg klarnet basowy, fagot, kontrafagot, 2 rogi i pojedynczo obsadzony kwintet smyczkowy. Utwr jest jednoczciowy, lecz sam kompozytor wyodrbnia w nim czstki formalne, ktre odpowiadaj symfonicznej ekspozycji (z dwoma tematami), scherzu (z triem i repryz), przetworzeniu (w trzech podczciach), powolnej czci i finaowi

(z przestawion kolejnoci tematyki ekspozycji). (22') W okresie powstawania I Symfonii kameralnej pracowa Schonberg rwnie nad II Symfoni kameraln op. 38 (w es-moll), ktr jednak doprowadzi w owym czasie tylko do poowy. Wykoczy j w 1940 w Ameryce, gdzie te odbyo si jej prawykonanie (Nowy Jork 15 XII 1940). Dzieo, utrzymane w stylu pierwszego 10-lecia twrczoci, dorwnuje wczeniejszej Symfonii kameralnej zarwno pod wzgldem dyscypliny formalnej, jak i jakoci instrumentalnej. (24') W Piciu utworach orkiestrowych op. 16 (1909) zrealizowa Schonberg dyskutowan z Gustawem Mahlerem i przez Mahlera odrzucon ide melodii barw dwikowych" (Klangfarbenmelodie"). Jeden z utworw, III nazwany programowo przez kompozytora Letnim porankiem nad jeziorem operuje ju nie tyle materiaem dwikowym, co instrumentacyjnym. Schonberg poddaje wybrany przez siebie akord licznym zmianom kolorystycznym i osiga w ten sposb rne nawietlenia identycznego akordu. T cz kompozytor przetytuowa pniej na Wechselnder Akkord (Zmieniajcy si akord), a wic na

termin bardziej muzyczny. Pi utworw traktuje o rnych problemach orkiestrowych i porusza rne zakresy ekspresji muzycznej, jakkolwiek 4 ogniwa cyklu maj wsplny charakter zdeterminowany rytmem, a raczej metrum walca wiedeskiego. Jest to muzyka waciwie beztematyczna (w czym wie si z Debussy'owskim impresjonizmem), operujca tylko pewnymi formuami instrumentalno-kolorystycznymi. W sumie dzieo Schnberga prowadzi do techniki zatomizowanych motyww, ktr Webern rozwin w punktualizm. Prawykonanie odbyo si 3 IX 1912 w Queen's Hali w Londynie pod dyrekcj Henry Wooda. (24') Wariacje na orkiestr op. 31. We wrzeniu 1928 Schonberg koczy pierwsze wielkie dzieo symfoniczne pisane w technice dwunastotonowej. Jeszcze w tym samym roku 2 XII kompozycja zostaje po raz pierwszy wykonana przez Berlisk Orkiestr Filharmoniczn pod dyrekcj Wilhelma Furtwanglera. Nad Wariacjami pracowa kompozytor 2 lata, w okresie najsposobniejszym do pisania, mianowicie pomidzy 826

Schnberg rokiem 1925, kiedy zosta powoany na stanowisko profesora kompozycji Akademii Berliskiej (na miejsce zmarego w 1924 Busemiego), a 1933, kiedy brutalnie usunito go z grona wykadowcw teje uczelni. W Wariacjach na orkiestr Schnberg uy bardzo zoonej techniki dodekafonicznej, ktra obok koncepcji formalnej posuya mu za podstaw dla ustawicznego zmieniania materiau dwikowego, ustawicznego poddawania techniki rnym wymogom ekspresyjnym. Na t muzyk skadaj si: temat i 9 (a cznie z finaem 10) wariacji; poprzedza je mglicie impresjonistyczna, jakby dopiero rodzca temat Introdukcja, ktra stanowi moe rodzaj wprowadzenia w klimat dziea i jego odrbnoci ekspresyjnej. W przeciwiestwie do swoich pocztkowych dziel dodekafonicznych, Schnberg unika tu tzw. ekspozycji materiaowej. Samej serii w Introdukcji jeszcze nie wida wystpuj tu zaledwie jej fragmenty, motywy, ktre istotnie ..wprowadzaj" aur dwikow caego dziea. Temat Wariacji delikatnie liryczny pojawia si w wiolonczelach jako zmelodyzowana i zrytmizo-wana

seria. (Na temat skadaj si 4 rne postacie serii.) I wariacja oparta na scherzandowych rytmach nie jest jeszcze zbyt charakterystyczna i raczej stanowi pomost pomidzy tematem a II wariacj powoln, melancholijn niemal ktra opiera si na temacie w skrzypcach solo. subtelnie kontrapunktowanym w kanonie przez obj. W III wariacji, bdcej w caoci waciwie kanonem, temat powierzony jest do przetworzenia instrumentom dtym blaszanym. Praca motywiczna odbywa si tu na zasadzie stopniowo wzrastajcego oywienia rytmicznego (rytmy punktowane). IV wariacja to walc. nietaneczny, kunsztownie, a jednoczenie kameralnie instrumentowany. oparty na zoonej technice kontrapunktycznej. V wariacja, fascynujca intensywnoci pqdu i rozmachu, stanowi cznie z poprzednia jakby odpowiednik scherza symfonicznego. W VI wariacji uderza solistyczne, kameralne potraktowanie instrumentacji. Gwn rol w tym penym wdziku fragmencie graj klarnet i altwka. VII wariacja tworzy ekspresyjn i kolorystyczn kulminacj dziea, gdzie gwn rol odgrywaj: flet, piccolo, czelesta i skrzypce solo. Wariacj VIII i IX stanowi koncertujca i instrumen-tacyjnie byskotliwa gra

dwikw i motyww serii. Cao koczy si dugim, szeroko rozbudowanym finaem w tempach: umiarkowanie szybko, grazioso, presto, adagio i presto. Tu zasadniczym motywem jest wspaniale podany motyw b-a-c-h, a tem wielokrotne aluzje do fragmentw poprzednich wariacji. Cale dzieo przepenione kunsztown kontrapunktyk, 827 Schonberg roi si od spi rytmicznych i kontrastw charakteru, fascynuje pomysow barwnoci najrnorodniejszych zestawie kolorystycznych, ktrych nie spotkamy w adnej wczesnej partyturze. Lektura tej partytury stanowi znakomit lekcj techniki kontrapunktu i wariacji wspczesnej, w suchaniu za s Wariacje jednym z najbardziej przekonywajcych dzie Arnolda Schnberga. (23') KONCERTY Koncert fortepianowy op. 42 (1942). W stosunku do 6 lat wczeniej powstaego Koncertu skrzypcowego jest Koncert fortepianowy nie tak trudny, nie tak wirtuozowski, nie tak efektowny i nie tak udany. jest

Instrument solowy Schonberg traktuje tu bd solistycznie, bd kameralnie, bd wreszcie jako instrument niemal orkiestrowy. Kompozycja ma do kapryn form: jej czci nie s oddzielone od siebie, ale te nie s organicznie powizane z sob powd tego ley przypuszczalnie w nastrojowo zmiennym charakterze muzyki. Po Andante, ktre jest jakby luno si rozwijajcym lirycznym Schonbergowskim! walcem, nastpuje fragment przetworzeniowy. Molto allegro to odpowiednik scherza (raczej symfonicznego ni koncertowego), fina za pojawia si po czci Adagio i kadencji fortepianu. Podobnie jak w Koncercie skrzypcowym kompozytor opiera si tu na technice dodekafonicznej i konstrukcjach kontrapunktowoprzetworze-niowych. Prawykonanie Koncertu fortepianowego miao miejsce 6 II 1944. Orkiestr Nowojorsk dyrygowa Leopold Sto-kowski; solista: E. Steuermann. (22') Powicony Antoniemu Webernowi Koncert skrzypcowy op. 36 (1936) jest dzieem sformuowanym z bezkompromisow logik i obdarzonym intensywnoci ekspresji posunitej a do romantycznie namitnej ekscytacji. Po dugim okresie poszukiwa formalnych i po okresie koncesji

formalnych kompozytor nawizuje tu do formy tradycyjnej, zarwno w sensie iloci, charakteru i kolejnoci czci, jak i sposobw rozwijania muzyki. Koncert skada si z 3 czci: szeroko rozbudowanego Poco allegro, przepenionego lirycznoci Andante grazioso i marszowo nieustpliwego Allegro-Finale. Obie skrajne czci zaopatrzone s w kadencje. Koncert najeony jest trudnociami wykonawczymi peno w nim arcytrudnych miejsc wielogosowych, akordw, miaych skokw, zmian rejestrw, flaoletw, a nawet podwjnych flaoletw. Sam Schonberg nazwa dzieo artobliwie koncertem dla skrzypka 828 Schonberg o szeciu palcach". Kompozytor posuy si w tym Koncercie dodekafoni, lecz znacznie luniejsz, co w duym stopniu tumaczy si wymogami wirtuozostwa koncertowego; seria jest tu jednoczenie tematem. Prawykonanie odbyo si w Filadelfii; Orkiestr Filadelfijsk dyrygowa Leopold Stokowski, solist by Louis Krasner. (33') Preludium do Genesis na chr mieszany i orkiestr (1945) powstao na zamwienie Nata

Shilkreta, wydawcy i kompozytora muzyki lekkiej w Los Angeles, ktry dorobi si sporego majtku. Ambicj Nata Shilkreta byo znale si wrd najwikszych wspczesnych kompozytorw. Zaproponowa wic Schnbergowi, Strawiskiemu, Tochowi, Mil-haudowi, Castelnuovo-Tedesco i Polakowi Tansmanow napisanie krtkich utworw ilustrujcych poszczeglne rozdziay biblijnej Ksigi Rodzaju. Sidmym kompozytorem projektowanej suity mia by i by sam Shilkret. Schonberg napisa wstp do Ksigi Rodzaju znany jako Prelude (The Earth was without jorm, and void). Jest to utwr nadzwyczaj zwizy, aforystyczny, rozwijajcy si od jednego rzutu jako formalne i ekspresyjne crescendo. Prawykonanie cyklu Genesis odbyo si 18 XI 1945 w Los Angeles, dyrygowa Werner Janssen. Osobn pozycj zajmuje w twrczoci Schonberga kantata Ocalay z Warszawy (Ein Uberlebender aus Warschau, 1947) na gos mwiony, chr mski i orkiestr; treci s morderstwa dokonywane przez onierzy niemieckich na bezbronnych ydach, bezwzgldnie niszczonych w komorach gazowych i palonych. Relacja gosu mwionego to wstrzsajcy

od pocztku do koca opis naocznego wiadka zagady. Schonberg zastosowa tu z najwikszym mistrzostwem odkryty przez siebie efekt gosu na wp mwionego, na wp muzycznego (pod wzgldem wysokoci, tzw. Sprechgesang). Relacji wiadka towarzyszy muzyka dramatyczna, prowadzca crescendo do kulminacji i kocowego piewu modlitewnego unisono (chr mski). (7') Psalm 151 dla narratora, chru mieszanego i orkiestry jest ostatnim dzieem kompozytora. Prac nad utworem rozpocz Schonberg we wrzeniu 1950, mier przerwaa j w 85. takcie; w 86. takcie jest podany tylko tekst melodii sopranw Und trotzdem bet ich" (I mimo to modl si"). Kompozycja ta napisana jest cakowicie w technice dodekafonicznej (seria: e-dis-c-asces-g-f-a-jis-b-cis-d). W konstrukcji serii uderza ograniczenie si gwnie do maych in829 S c huber t terwaw i jej podzia na odpowiadajce sobie interwalowe grupy szeciodwikowe (druga grupa jest transportowanym rakiem pierwszej). Faktura

kompozycji jest oszczdna przejrzysta, poszczeglne instrumenty s tu uyte solistycznie. Szczeglny walor wnosi gos mwicego tekst psalmu narratora, gos deklamujcy wedug wysokoci zaznaczonych przez kompozytora w przyblieniu. FRANZ SCHUBERT * 31 I 1797, Wiede; f 19 XI 1828, Wiede Krtkie ycie Schuberta upyno w Wiedniu. Pochodzi ze skromnej rodziny szkolnego nauczyciela i chocia od najmodszych lat uczy si muzyki (lekcji fortepianu udziela mu po<(fr cztkowo starszy brat, a skrzypiec ojciec), przeznaczony by ", przez rodzicw do zawodu nauczycielskiego. piewu, gry na organach i kontrapunktu uczy si u M. Holzera. Lata 180813 spdza w konwikcie pijarskim, przez krtki czas Jest uczniem A. Salieriego. Majc 17 lat. komponuje Malgorzat przy koowrotku pie, ktra otwieraa epok pieni romantycznej. , W cigu nastpnych dwch lat powstaje m. in. Krl olch, Polna

ryczko i Wdrowiec. Przez pewien czas (1818) Schubert jest nauczycielem muzyki u rodziny Esterhazych w Zelesz. Wszelkie starania o oficjaln posad" muzyczn nie odnosz rezul..; tatu Schubert spdzi ycie w warunkach materialnych bardzo skromnych, bez rodziny, w gronie przyjaci, cho rozmiowany w muzyce Wiede chtnie piewa jego pieni lub gra miniatury fortepianowe, czsto nie znajc nawet nazwiska autora. Ambicj i marzenie Schuberta stanowia twrczo operowa. Usiowania w tym kierunku nie byy jednak wieczone powodzeniem brak zmysu dramatycznego nie pozwala mu stwo-, rzy dziea w tym gatunku znacznego. Wykonania opery Bliniaki (Zwilllngsbruder), melodramatu Czarodziejska harfa, muzyki do Rosamundy przyniosy Schubertowi duo rozgoryczenia i krytyczn ocen publicznoci. Symfonie, twrczo kameralna pozostaway za ycia Schuberta i szereg lat po jego mierci w zapomnieniu. Dopiero entuzjazm Schumanna i Liszta wydoby dziea z ukrycia; do penego wydania kompozycji Schuberta ; przystpiono szedziesit lat po jego mierci. W historii muzyki Schubert naley do twrcw-nowatorw; on

stworzy pie romantyczn, nadajc jej od pocztku ksztat skoczony, doskonay. Napisa ok. 600 pieni solowych, w tym 830

pozostaj zawsze: nadzwyczajne bogactwo i atwo inwencji melodycznej, pomysowo harmoniczna i szlachetno wyrazu. ch

Schubert SYMFONIE - ' . : cykle Piknu mynarka, Podr zimowa i abdzt piew, przekroczy w nich wczesne granice dysonansu, rozwin chroma-tyk, zastosowa miae modulacje, tekstowi nada znaczenie dramatyczno-wyrazowe rwne muzyce, akompaniament fortepianowy wyzwoli z dotychczasowych martwych schematw, zrnicowa i rozbudowa, czynic ze wany czynnik wyrazu. Impromptu, moment musical to te nowoci Schubertowskie nie znane dotd formy miniatury fortepianowej. 8 symfonii, 6 uwertur, 15 kwartetw smyczkowych (wrd nich synny mier i dziewczyna), kwintet fortepianowy (pikny i popularny Pstrg) i inne kompozycje kameralne, fortepianowe walce i le:idlery, sonaty, wreszcie utwory chralne zamykaj list dzie Schuberta. W wielkich formach sonaty i symfonii mona dopatrywa si saboci konstrukcyjnych, duyzn formalnych, braku ekonomii rodkw, lecz niezawodne Dla wspczesnych by Schubert ..tylko" genialnym twrc pieni oraz autorem licznych znakomitych miniatur fortepianowych i utworw kameralnych. Dopiero nastpne pokolenia mogy stwierdzi, e jako kompozytor symfonii zajmuje miejsce bezporednio po Beethorenie. Skromnoci i niezaradnoci wielkiego mistrza pieni, ktry za mao troszczy si o los swoich kompozycji, naley przypisa, e wanie jego dwa gwne dziea symfoniczne dugi czas spoczyway cakowicie zapomniane, w ukryciu. Jakby objawieniem nie docenianego dotychczas Schuberta-symfonika staa si Wielka" Symfonia C-dur (VII), odkryta dopiero w 1838. Jeszcze pniej (18651 odkryto manuskrypt sawnej VIII Symfonii Niedokoczonej". Ironia losu tym przykrzejsza. e ambicj Schuberta byo opanowanie i wypowiadanie si w formach symfonii i opery, zdobycie sawy na tym wanie terenie. A jednak wielkie formy nie odpowiaday artystycznej

osobowoci Schuberta, ktry by przede wszystkim genialnym lirykiem i w pieniach zawar nieprzemijajce wartoci, wypiewa swe najpikniejsze myli. Operom jego brako dramatycznego ycia, symfoniom konsekwencji rozwoju tematycznego, zwartoci i jednolitoci konstrukcji (wyjtek stanowi Niedokoczona). Kompozytor zaledwie nad/.a przenosi na papier owe mnstwo pomysw, ktre rodziy si w jego umyle. Dlatego symfonie Schuberta powstaway tak spontanicznie i std ten brak eko831 Schubert nomii w ich organizmie formalnym sawne niebiaskie duyzny". Schubert napisa 8, a cilej 9 symfonii, poniewa jednak przedostatnia, tzw. Gasteiner" Sinfonie (1825), nie zostaa odnaleziona, przyjto dzisiejsz numeracj (nb. istniej jeszcze szkice Symfonii E-dur). Modziecze symfonie Schuberta, napisane przeze w latach 1813 18, nie dorwnuj przy caym swoim uroku dwom ostatnim, mistrzowskim dzieom. Wsplna jest im natomiast ciekawa synteza cech stylistycznych sym-foniki

klasykw wiedeskich: haydnowskiej ludowoci (menuety), niewyczerpanego bogactwa piewnej melodyki Mozarta i monumentalizujcych zaoe formalnych Beethovena. Oczywicie s to cechy raczej zewntrzne. Romantyczna nastrojowo, typ melodyki, cay klimat brzmieniowy nabiera w pniejszych symfoniach wyranych indywidualnych rysw, ujawniajcych si w peni w dwch ostatnich dzieach. Trzy pierwsze symfonie: D-dur (1813), B-dur (1814) i D-dur (1815) znikny na duszy czas z repertuaru koncertowego, ostatnio jednak zdaj si przeywa pewien renesans. I Symfonia D-dur (1813) stylistycznie nawizuje do pnego klasycyzmu, i to nie tylko spod znaku Mozarta i Beethovena. Zwraca ona uwag oryginalnym, uroczystym Menuetem (cz. III) i liryczno-dramatycznym ogniwem powolnym (Andante). Pozostae czci to poprzedzone nieco egzaltowanym w swym modzieczym patosie wstpem dwutematycz-ne Allegro (cz. I) i zakoczony donon kod fina (Allegro). (30') II Symfoni B-dur napisa Schubert w 1814, a wic w wieku zaledwie 16 lat. Mimo to zadziwia w niej musi techniczna

perfekcja opracowania. I tu szeroko zakrojon cz I poprzedza uroczysty wstp (Adagio): dalej muzyka biegnie nader potoczycie i byskotliwie, kompozytor operuje gwnie pierwszym tematem (smyczki); temat drugi (drzewo) potraktowany zosta epizodycznie; oryginalnym rysem jest nieoczekiwany powrt caej grupy pierwszego tematu w drugiej czci ekspozycji. Sielankowy nastrj wprowadza powolne ogniwo (Andante), bdce cyklem zrcznych wariacji. Bardzo silny kontrast przynosi Menuet (Allegro), krtki i zwarty, przerastajcy w swym dramatyzmie nawet synny menuet z Symfonii g-moll Mozarta. Utrzymany jak we wszystkich piciu pierwszych symfoniach Schuberta w sonatowej formie fina (Allegro), jest rwnie efektowny jak cz I, zaskakuje jednak krtkim, lecz nadzwyczaj burzliwym przetworzeniem. (30') 832 Schubert Napisana w 1815 III Symfonia Ddur jest od swoich poprzedniczek nieco czciej wykonywana. Poprzedzona konwencjonalnym wolnym wstpem (Adagio) cz pierwsza (Allegro) pod wzgldem melodyjnoci naley do

najwdzicz-niejszych tego rodzaju utworw w symfoniach Schuberta. Co ciekawe, ale i typowe dla rodzcego si wwczas romantyzmu muzycznego, obydwa tematy wprowadza instrument dty klarnet. Bardzo oryginalny jest fina (Presto), mistrzowsk instrumentacj i niepohamowan ywioowoci zapowiadajcy ju synne finaowe saltarello z Symfonii Woskiej Mendelssohna. Rwnie interesujcy jest Menuet (cz. III), prawdziwy pokaz umiejtnoci warsztatowych modziutkiego kompozytora w zakresie pracy motywicznej. W Symfonii brak ogniwa powolnego; zastpuje je prawdziwie wdziczne Allegretto (cz. II) o charakterze zwizej humoreski. (28') IV Symfonia c - m o 11, napisana przez modego kompozytora w 1810 bez szkicw wstpnych, od razu w formie partytury, nosi tytu Tragiczna. Na ten charakter wskazywaaby tonacja c-moll, patetyczno-tragiczna tonacja Beethovena, a zwaszcza jego V Symfonii, dziea ulubionego przez Schuberta. Ale tematy IV Symfonii, ich wzajemny stosunek i nastrj caoci wiadcz, e nuta tragizmu nie odpowiadaa 19-letniemu kompozytorowi i przeobrazia si w aobn skarg, liryczny smutek czy melancholijn zadum, odzwierciedlajc romantyczne oblicze swego

twrcy. Wicej tragizmu zawiera niewtpliwie Symfonia Niedokoczona". Odczuwa to Schu-mann, piszc do wydawcy Whistlinga po odnalezieniu (1846) partytury IV Symfonii: Jestem stanowczo przeciw okreleniu: Tragiczna, ktrego wydaje mi si nie napisa sam Schubert. Niech Pan nazwie j po prostu Symfonia c-moll; tragicznej stawiaoby si zupenie inne wymagania." I cz otwiera wstpne Adagio molto potnym unisonem orkiestry. Ponad rwcymi si szesnastkami instrumentw smyczkowych wznosi si wzruszajcy motyw, ktry tsknie lub bardziej energicznie przejmuj inne instrumenty. Teraz rozpoczyna si Allegro vivace ywym, rytmicznym tematem gwnym; jego dramatyczne wzburzenie drga jeszcze w lirycznej melodii piknego, typowo schubertowskiego tematu drugiego. W przetworzeniu decydujc rol odgrywa pierwszy temat, ktry otwiera te repryz. Durowa tonacja i zdecydowanie w gr pnce si figury gamowe nadaj zakoczeniu mocne optymistyczne rysy. II cz (Andante) wprowadza w cakiem inny nastrj. Spokj, rozmarzenie, a niekiedy melancholia i tsknota zdaj si

promieniowa z dwikw tego utworu, utrzymanego w de53 Przewodnik koncertowy 833 S chub ert likatnych barwach. Tutaj Schubert wypowiedzia si najpeniej. Sugestywny kontrast wnosi Menuet, bdcy w swym charakterze raczej scherzem (Allegro viva.ce) przez sw romantyczno-tajemnicz atmosfer, ktra przywodzi na myl nocne igraszki jakich elfw czy koboldw. Elegijna nuta odzywa si znowu w finale (Allegro), lecz podobnie jak w I czci optymizm przezwycia w kocu smutek i rezygnacj. (30') V Symfonia B-dur. Na przedmieciu Wiednia, w Lichtenthal, w domku Pod Czarnym Rumakiem", gdzie od 1801 mieszkaa liczna rodzina Schubertw, czsto odbyway si koncerty. Pocztkowo wykonywano tylko rne utwory kameralne w rodzinnej" obsadzie. Z czasem jednak, gdy muzyczna atmosfera domu przyciga zacza nowych wykonawcw amatorw grajcych dobrze i z zapaem na rnych instrumentach rodzinny zesp przeksztaci si w ma orkiestr, wykonujc odpowiednio przystosowane

wspczesne utwory symfoniczne, a midzy nimi nawet dziea Beetho-vena. Ta amatorska orkiestra, w ktrej Franciszek Schubert gra na altwce, wykonaa te po raz pierwszy jego IV, V i VI Symfoni. Z tych trzech dzie V Symfonia Bdur skomponowana zostaa (1816) wyranie z myl o owej amatorskiej orkiestrze. Wskazuje na to przede wszystkim bardzo prosta instrumen-tacja i skad zespou, w ktrym brak trudniejszych do obsadzenia w amatorskich warunkach trbek i kotw. Pogodna atmosfera ruchliwego, gwarnego i rozpiewanego przedmiecia wiedeskiego ksztatowaa muzyk V Symfonii, zrodzia jej pikne melodie, rozrzucane zawsze tak szczodrze i beztrosko przez Schuberta. Dwie pierwsze czci Allegro i Andante con moto s bardzo proste i gadkie; zdaje si niemal, e maj suy tylko do rozegrania si orkiestry. Ciekawsze natomiast zwykle bywa przeciwnie s nastpne dwa ogniwa cyklu. Menuet (III cz.) odznacza si wyjtkow wieoci inwencji oraz du zwartoci i pozbawiony jest typowo schubertowskich rozwlekoci. Nie przynosi ich take fina, w ktrym lekko i zgrabnie, wrd do

nieoczekiwanych zwrotw harmonicznych pynie wartki nurt muzyki o jdrnej rytmice. (27') VI Symfonia C-dur jest ogniwem czcym 5 modzieczych symfonii Schuberta z dwoma dojrzaymi mistrzowskimi: VII i VIII. Podobnie jak jej poprzedniczki, utrzymuje si take jeszcze wyranie w stylu klasykw wiedeskich, gwnie Haydna i Mozarta, ale wida silniejszy wpyw Beetho834 "v Schubert vena, dotd prawie niedostrzegalny, a teraz przejawiajcy si szczeglnie w powaniejszych zaoeniach konstrukcyjno-for-malnych. Pod tym wzgldem kolosalna jest jednak rnica midzy ssiadujcymi ze sob jednoimiennymi" dzieami: VI Symfonia trwa okoo 30 minut, a VII trzy kwadranse; aby nie byo nieporozumie (obie s w tonacji C-dur), odrnia si je nazwami Maa i Wielka. VI Symfonia powstaa w 1818. Rok wstecz przesta by Schubert poaowania godnym szkolnym zwierzciem pocigowym", jak sam okrela swoje paranie si zawodem nauczyciela na wiedeskim przedmieciu

Lichtenthal. Uzyskana swoboda, modzieczy entuzjazm i dza czynu wpyny niewtpliwie na charakter dziea. Jest ono bardziej energiczne i mskie, peniejsze w koncepcji i konstrukcji ni dotychczasowe symfonie, wiele szczegw zapowiada ju wyranie pniejszy indywidualny styl Schuberta. Bd to: samodzielne traktowanie instrumentw dtych, polifonizujca faktura partii przetworzeniowych, wiele nowych elementw w harmonice. Bardzo ju schubertowskie s przede wszystkim rodkowe czci: w kameralnym jakby charakterze utrzymane Andante (II cz.), ktre kae myle o Schubercie, ksiciu pieni", i interesujce, wyranie sprofilowane Scherzo, (Presto, III cz.). Caoci dopeniaj: utrzymana w jasnych barwach cz. I (Adagio. Allegro) i stanowicy raczej rodzaj potpourri ni utrzymany w cisej formie peen humoru fina (Allegro mode-rato). (27') VII Symfonia C-dur, dzieo tak szeroko zakrojone, powstaa w zadziwiajco krtkim czasie w marcu 1828. Opierajc si na lunych tylko szkicach, uj j Schubert od razu w form partytury. Nie danym byo jednak kompozytorowi usysze utworu, z ktrego by tak dumny.

Towarzystwo Przyjaci Muzyki odmwio wykonania, tumaczc decyzj trudnoci i napuszonoci" Symfonii. Odkryta (1838) przez Roberta Schumanna midzy rkopisami przedwczenie zmarego kompozytora, wykonana zostaa po raz pierwszy 22 III 1839 w lipskim Gewandhaus pod dyrekcj Feliksa Mendelssohna. Odtd dziki swemu bogactwu melodycznemu, romantycznemu, prawdziwie schubertowskiemu kolorytowi dwikowemu oraz silnym wizom z austriack muzyk ludow zaliczana jest do najwybitniejszych osigni romantycznej symfoniki. Wanie w Symfonii C-dur spotykamy owe niebiaskie duyzny", o ktrych mwi z zachwytem Schu-mann, a ktre wywouj moe zamierzone przez kompozytora wraenie oderwania si od czasu i rzeczywistoci. Przebywao si w wiecznych przestrzeniach i w bezczasowym 53* 835 Schubert wiecie" powiedzia Hans von Biilow po usyszeniu VII Symfonii. Rozmiary jej s w istocie due (czsto dokonuje si niepotrzebnych skrtw) i nie duyzny s niebiaskie, lecz szczegy". Symfonii tej trzeba sucha jakby wielkiego cyklu

wzajemnie uzupeniajcych si i przenikajcych pieni, a wtedy objawi si pod warunkiem wietnej interpretacji jej pikno i zrozumiay bdzie entuzjazm, z jakim pisa Schumann po odkryciu dziea: .ten Wiede ze swoj wie Stefana. opasany niezliczonymi wstgami Dunaju, rozcigajcy si na kwietnej rwninie, ktra z wolna postpuje ku coraz wyszym grom, ten Wiede ze wszystkimi swymi wspomnieniami po najwikszych niemieckich mistrzach musia si sta yzn gleb dla wyobrani muzyka. Z Symfonii Schuberta, z zawartego w niej jasnego i kwitncego romantycznego ycia wyania mi si dzi to miasto wyraniej ni kiedykolwiek i znowu pojmuj, e wanie w tym otoczeniu mogy si rodzi takie dziea." Proporcjonalnie do rozmiarw caej Symfonii rozbudowany jest wstp (Andante). Wysnuwa si on z krtkiego, 8-takto-wego tematu rogu, ktry wprowadza od razu w romantyczny nastrj, podtrzymywany dalej przez wczajce si po kolei grupy instrumentw. Od kulminacji w potnym unisonie smyczkw i puzonw tok muzyki oywia si i w trjkowym rytmie pena orkiestra wprowadza w I cz (Allegro ma non troppo). Sygnaowy motyw odzywa si w

skrzypcach, cigle przy wtrze trjkowego rytmu (instr. dte drewniane), i przechodzc od instrumentu do instrumentu, rozwija si w szeroki uk melodyczny pierwszego tematu. Oboje i fagoty przynosz w tercjach drugi temat (w e-moll charakterystyczne dla Schuberta pokrewiestwo tercjowe), ktry bdzie wraz z motywami wstpugwnym materiaem tajemniczego w nastroju przetworzenia. Atmosfera rozjania si znowu w repryzie, gdzie w zakoczeniu powraca majestatycznie peen teraz blasku temat wstpu. Niezwyke rozmiary posiada II cz (Andante); muzyka pynie tu, jakby czas przesta istnie, ale nie nuy. Jest to bowiem acuch piknych, kontrastujcych i wzajemnie uzupeniajcych si melodii, ktre pochodz przecie z inwencji jednego z najwikszych lirykw. Wrd nich prym wiedzie pocztkowa, marszowa melodia oboju z charakterystycznym rytmicznie motywem refrenowym, oraz bardziej liryczna melodia rodkowego odcinka utworu. Scherzo (Allegro vivace) rozpoczyna si energicznie szorstkim motywem smyczkw, ktry w gosach obojw i fletw nabiera lekkoci i gracji. semkowy ruch utrzymuje si jednak nadal, stajc si podstaw dalszego rozwoju a do chwili, gdy

w skrzypcach zabrzmi wdziczna melodia lendlerowa. Trio 836 l Schubert jest znowu jakby jeszcze jedn pieni Schuberta, ktrej pocztek intonuj instrumenty dte drewniane. Fina (Allegro vivace) sprawia wraenie podobnie jak cz powolna jakby kompozytor chcia zgromadzi mnstwo cisncych si pod piro melodii i jakby al mu byo od nich si oderwa lub niszczy" ich pikno jakimkolwiek przetwarzaniem. Tak wic szeroko rozbudowany utwr przynosi szereg tematw, ktre powracaj wielokrotnie w nie zmienionej zasadniczo postaci. Cierpi na tym, by moe, struktura symfoniczna, ale cay fina pozostawia due wraenie estetyczne. (44') Dopiero w 1865 rozbrzmiaa po raz pierwszy na sali koncertowej VIII Symfonia h-moll Niedokoczona", ktrej manuskrypt odnaleziono przypadkowo u Anzelma Huttenbrennera, przyjaciela Schuberta. Manuskrypt ten ofiarowa Schubert zarzdowi

Towarzystwa Muzycznego w Grazu jako wyraz wdzicznoci za mianowanie go honorowym czonkiem. Towarzystwo z kolei odwdziczyo si" kompozytorowi w ten sposb, e przez 37 lat od jego mierci przechowywao w swoim archiwum synn dzi Symfoni, ktra moga uczyni walczcego cae ycie z niedostatkiem Schuberta zamonym czowiekiem. Wedug klasycznych wzorw Haydna, Mozarta i Beetho-vena forma symfonii zamyka si w czterech ogniwach. Symfonia hmoll posiada jedynie 2 czci i dlatego nazwana zo-. staa Niedokoczon. Nazwa ta spowodowaa szeroko rozpowszechnione mniemanie, e Schubert nie dokoczy dziea, poniewa zmar w czasie jego komponowania. Tak jednak nie byo. Schubert y bardzo krtko, lecz od roku napisania Symfonii hmoll (1822) mia przed sob jeszcze 6 lat niezwykle podnej pracy. Jaka bya przyczyna, e odstpi od tradycyjnego 4czciowego schematu pozostanie tajemnic. Na ten temat snuto rne, nieraz bardzo romantyczne przypuszczenia. Najbardziej jednak prawdopodobne jest, e Schubert zaniecha komponowania dalszych czci, uwaajc, i koncepcja

dziea tego nie wymaga. Wskazywayby na to zachowane w rkopisie partytury, a nie zrealizowane szkice scherza, jak rwnie wyjtkowa w symfonicznych dzieach Schuberta koncentracja wyrazu i lapidarno struktury formalnej. Brahms, rozpoczynajc kiedy w Wiedniu prb koncertu, zwrci si do orkiestry ze sowami: ,;Teraz, moi panowie, zagramy Schuberta Skoczon w h-moll. Pan mia na myli, Mistrzu, zapewne Niedokoczon Schuberta". spyta koncertmistrz, dajc wyraz konsternacji1 muzykw. Niedokoczon? gniewnie odpowiedzia pytaniem Brahms. 837 S ch ub er t Jeeli wszystkie dziea byyby tak skoczone jak to, wierzcie mi, ylibymy w prawdziwym raju muzycznym". W istocie: Niedokoczona Symfonia jest skoczona. Dwie istniejce czci dopeniaj si idealnie, tworz jednolity, bez skazy oszlifowany klejnot muzyczny. W tajemnicze pytanie ukada si z niskich tonw wiolonczel i kontrabasw pospna melodia,

ktra wprowadza I cz (Allegro moderato). Podobn w wyrazie odpowied daje pierwszy temat (obj i klarnet na tle szepczcych w zaaferowaniu skrzypiec i ostinatowego pizzicata kontrabasw). Lecz po chwili nastrj zmienia si: wiolonczele intonuj w jasnym D-dur drugi temat. Ta wanie przepikna melodia, szlachetny stop ludowej prostoty (lendlerowy charakter), subtelnego artyzmu i intymnej tkliwoci, uczynia Niedokoczona najpopularniejszym chyba dzieem" symfonicznym. Gwatowne akcenty puzonw i namitne wybuchy caej orkiestry przerywaj jednak rycho i bezpowrotnie liryczny dotd nastrj utworu, ktry z podanego w ekspozycji materiau tematycznego rozwija si bdzie dalej wrd dramatycznych kontrastw. Andante con moto (II cz.) przynosi ukojenie po burzliwym Allegro. Ju wstpny motyw rogw i fagotw ponad spokojnym pizzicatem basw zapowiada pastoralny charakter kompozycji, ktry ustalaj nastpnie idylliczne dialogi instrumentw dtych drewnianych. Wprawdzie tematy przeobraaj si potem, nabieraj bardziej zdecydowanych rysw, pojawia si te energiczny hymnowy epizod, ale zasadniczy krajobraz dwikowy pozostaje ten sam i jak we mgle rozpywa si w

kocowych, modulacjach. (22')

eterycznych

Muzyka do R o s a m u n d y" op. 26. W 1823 napisaa Wilhelmina von Chezy 4-aktowe widowisko dramatyczne pt. Rosamunda, ksiniczka Cypru; o muzyk poproszono Schu-berta. Niestety, i tym razem nie mia kompozytor szczcia do sceny. Niefortunna autorka libretta do opery Euryanthe We-bera pooya" take i t sztuk. Pikna muzyka Schuberta nie moga stanowi dostatecznej przeciwwagi dla bezsensownej treci dramatu", w ktrym oprcz przebranej ksiniczki roio si od pasterzy, zbjcw, zatrutych listw (po ich przeczytaniu kady umiera) itp. romantycznych" akcesoriw. Nawet najmniej wymagajca publiczno musiaa mia si z naiwnych sytuacji i okropnoci" tekstu. Po dwch przedstawieniach Rosamunda zesza ze sceny, by nigdy na ni ju nie powrci. yje jednak nadal muzyka Schuberta: Uwertura, muzyka baletowa i antraktowa czsto pojawiaj si w programach koncertowych. Nic w tym dziwnego. Zawsze 838 ' ' S c h uli e r

wiee i wdziczne melodie, jakie pozostawi nam tu kompozytor, cz urok^ ludowej prostoty z doskonaoci artystycznego ujcia. (10') h GUNTHER SCHULLER *22 XI 1925, Nowy Jork Kompozytor i dyrygent amerykaski. Studiowa w Manhattan School of Musie w Nowym Jorku. W latach czterdziestych by waltornist w Cincinnati Symphony Orchestra, pni] (do 1959) czonkiem orkiestry Metropolitan Opera. W latach 196777 by rektorem New England Conservatory of Musie w Bostonie. Dziaa nie tylko jako kompozytor, lecz te jako pedagog, pisarz muzyczny i muzyk jazzowy, a jako dyrygent wystpowa z wieloma orkiestrami symfonicznymi Ameryki Europy. Zainteresowania muzyczne Schullera rozcigaj si od folkloru pozaamerykaskiego do jazzu, od XIV-wecznej ars nova" do wspczesnych kierunkw awangardowych, za stosunek jego do muzyki w ogle jest niezmiernie dynamiczny. Schuller jest kopalni pomysw instrumentalnych, proponuje wiele oryginalnych koncepcji

formalnych, zawsze wyrastajcych z rzetelnego, pewnego warsztatu kompozytorskiego. Jest twrc formuy third stream musie" ,,trzeci nurt", tj. muzyka czca jazz z muzyk symfoniczn. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Symfonia na instrumenty dte i perkusj 1950, Spectra 1956, Seven Studies on Theme of Paul Klee 1959, Concertino na kwartet jazzowy i orkiestr 1959, Capriccio na tub i orkiestr 1960, Warianty 1960, Contrasts 1961, Musie for Journey to the Stars" 1962, Koncert fortepianowy 1962, Symfonia 1965, Koncert kontrabasowy 1968, Shapes and Designs 1968, American Trlptych 1969, Muzeum Piece 1970, Koncert skrzypcowy 1976; kameralne Kwartet na 4 kontrabasy 1947, Fantasy, kwartet na 4 wiolonczele 1959, Kwartet smyczkowy 1957, Lines and Contrasts na 16 rogw 1960, Abstraction 1960, Double Qulntet 1961; opera The Visitation (Die Helmsuchung) do libretta wg F. Kafki 1966, opera dziecica The Flsherman and Hls Wife 1970. W Spectrach na orkiestr (1956) Schuller posuy si specyficzn metod narracyjnoci: wychodzc z zaoenia, e konwencjonalne symfoniczne formy nowej muzyce nie wystar-

839 Schuller czaj i e nowa organizacja dwikowa wymaga nowych uj przynajmniej w jakich wybranych zakresach, Schuller skomponowa utwr jednoczciowy, ktry nie opiera si na adnym ze znanych schematw formalnych i wynika sam z siebie": po raz pierwszy uderza kompozytor w centralny problem konwencji symfonicznej, w zwyczajowe akustycznomuzyczne formowanie muzyki symfonicznej podug tradycyjnego rozmieszczenia barw dwikowych. Orkiestr dzieli na 7 grup (z tego 5 obsadza zupenie kameralnie), ktre graj oddzielnie lub w rnych kombinacjach midzy sob, dziki czemu tworz si w muzyce nowe, niekonwencjonalne wymiary przestrzennoci. Spectra opieraj si na idei wdrowania" dwiku; tytu oznaczajcy analogi do spektrum barw odnosi si do zastosowania rnych barw dwikowych, ktre przenikajc dzieo swoimi strukturalnymi waciwociami, stanowi dla formy muzycznej now propozycj. (Naley tu zaznaczy, e kompozytor posuguje si w swoim dziele bardzo rnymi technikami dwikowymi, w

sporej czci rwnie bardzo tradycyjnymi.) W utworze symfonicznym Contrasts (1961) Schuller zademonstrowa bardzo elementarn technik kompozycyjn: dzieo rozwija si w kilku paszczyznach rejestrowych i barwnych, ktre potraktowane s- jako elementy nowej polifonii. Materiaowo jest to dzieo cile zapisane, ale strukturowane bardziej swobodnie, na zasadzie dowolnego ukadania prostych zreszt uporzdkowa bardzo podobnego materiau (t technik przej Schuller dla swego utworu z jazzu). Kontrasty skadaj si z 2 czci: w I mamy co w rodzaju wielopaszczyznowej improwizacji, w II strukturalizm i polimetria dynamizuj proces muzyczny poprzez dziaanie rytmu i ruchu. Punkt cikoci w tej muzyce spoczywa na solistycznym kwintecie dtym (pozostae instrumenty orkiestry s tak podzielone, i tworz osobne grupy: wysokie instrumenty dte drewniane, niskie instrumenty dte drewniane, instrumenty blaszane, smyczki i perkusja). Shapes and Designs (Ksztaty i szkice) na orkiestr (1968) nale do grupy kompozycji orkiestrowych opartych na sugestiach z malarstwa. Schuller

postawi sobie tu za zadanie przeniesienie wizualnych i geometrycznych form z malarstwa na jzyk muzyczny, ktry moe by potraktowany jako swoisty odpowiednik form wizualnych. Zarwno zasig dwikowy, jak i rejestry stanowi tu odpowiednik form plastycznych. Cao' skada si z 4 czci: I. dwa przecinajce si trjkty, II. acuchy form, III. uki, IV. kliny. W kadej 840 S chum ann z tych czci zawar kompozytor jak ide formaln, wzbogacajc przeniesion z malarstwa faktur czysto muzycznymi uzupenieniami. I tak np. uki w III czci wyraone s inter-waami przy udziale techniki wiertonowej. Gwnym tematem kompozycji s nie tyle formy geometryczne, co moliwoci zestawie barwnych za pomoc instrumentw orkiestry. ROBERT SCHUMANN * 8 VI 1810, Zwickau; t 29 VII 1856, Endenich Syn ksigarza-wydawcy, Schumann od wczesnych lat ycia obraca si w krgu zainteresowa literacko-poetyckich. Nie od razu te wiadomy by swego

muzycznego powoania". Jako 8letni chopiec zaczyna wprawdzie nauk muzyki u J. G. Kuntzscha (organisty), gra na fortepianie, lecz w 1828 wstpuje na wydzia prawa uniwersytetu w Lipsku. Spotkanie z pianist F. Wieckiem zdecydowao o zmianie planw yciowych. Schumann doskonali pod kierunkiem tego pedagoga gr na fortepianie (crka Jego, Klara Wieck, wietna pianistka, zostanie pniej on R. Schumanna). W 1831 rozpoczyna systematyczn nauk kompozycji u H. Dorna. Obok dziaalnoci kompozytorskiej zajmuje si Schumann krytyk i publicystyk muzyczn w 1833 rozpoczyna walk o now muzyk w swym pimie Neue Zeitschrift fiir Musik". Entuzjazmuje si nowymi wielkimi talentami, jako jeden z pierwszych nazywa geniuszem Chopina, Brahmsa, odnajduje zapomniane utwory Schuberta. W 1843 rozpoczyna wykady kompozycji w nowo zaoonym konserwatorium lipskim. Kilka lat pniej przenosi si do Dusseldorfu na stanowisko dyrygenta. Przez znaczn cz ycia nkaj Schumanna zaburzenia systemu nerwowego. W 1854 dochodzi do kryzysu kompozytor usiuje popeni samobjstwo, rzucajc si do Renu. Dwa ostatnie lata ycia spdza w odosobnieniu w Endenich pod Bonn.

Twrczo Schumanna reprezentuje najczystszy typ muzyki romantycznej; apostoowa on ideologu zwizania muzyki z poezj, poszukiwaniom nowych form wyrazu, nowych rodkw technicznych. Naczelne miejsce w jego twrczoci zajmuj kompozycje fortepianowe i pieni. W. tych gatunkach jest rewelacyjnym nowatorem. Obok koncertu fortepianowego napisa 35 opusw miniatur fortepianowych; najwaniejsze z nich to: Wariacje na temat A BEGG, Papillons, Tace Davlds-bundlerw, Karnawa, Utwory fantastyczne (op. 12, op. 111), 841 Schumann Sceny dziecice, Notuelety, Sceny lene, Albumbliitter. Form ksztatuje Schumann w zalenoci od treci wyrazowej utworw, napicia emocjonalnego, ksztatu poetyckiego (w pieni) Fraza Schumanna jest nerwowa, kapryna, niezwykle czul na najsubtelniejsze zmiany wyrazowe. Dopomaga temu bogata, czsto synkopowana, oryginalna rytmika, zmienno metrum Spord pieni reprezentujcych obok Schuberta, Brahmsa. a pniej H. Wolfa

najwysze osignicia artystyczne w historii tej formy najwaniejsze s: cykl pieni do sw H. Heinego Myr^hen, Mio t ycie kobiety. Mio poety. Z muzyki instrumentalnej oprcz utworw fortepianowych pozostawi Schumann cztery symfonie (I Wiosenna" 1841, II 1845, III Reska" 1850, IV 1853), uwertury (m. in. Manfred, Herman i Dorota. Faust), Koncert fortepianowy, Koncert skrzypcowy, Koncert wiolonczelowy, Fatazj na skrzypce i orkiestr, wreszcie szereg kompozycji kameralnych (m. in. trzy kwartety smyczkowe, Kwintet fortepianowy, dwie sonaty skrzypcowe). Na marginesie twrczoci Schumanna pozostaje opera Genowefa i muzyka do Manfreda Byrona. ch SYMFONIE Punktem wyjcia dziaalnoci kompozytorskiej Schumanna by fortepian. Do Opusu 23 pisa wycznie na ten instrument, ktry i pniej stanowi centrum jego kompozytorskiej pracy. To czego nie osign Weber, a Schubert i Mendelssohn tylko zapocztkowali artystyczne odrodzenie muzyki fortepianowej, przeprowadzi Schumann. W swoich cyklach miniatur fortepianowych kadc

podwaliny pod nowoczesn technik pianistyczn stworzy poetyzujce utwory charakterystyczne 0 lekkim zabarwieniu programowym, w ktrym byo jednak wicej uczuciowego wyrazu ni malarstwa". Ta nowa sztuka fortepianowa zrodzia te nowy styl fortepianowy, znamienny przez stosowanie misternych figuracji i dcy do wyzwolenia zamknitej w klasycznych, regularnych okresach tematyki. Dopiero na tej bazie staj si zrozumiae symfoniczne i kameralne dziea Schumanna. Droga do nich prowadzi wanie przez fortepian i niejednokrotnie wywouj one wraenie zinstrumentowanych utworw fortepianowych. Zwrot do muzyki kameralnej i symfonicznej oznacza przeom w twrczoci Schumanna. Osignwszy szczyty w maych formach muzyki fortepianowej i liryki wokalnej, fantazja twrcza kompozytora domagaa si szerszych ram formalnych 1 bogatszych rodkw wypowiedzi. Sysz czsto w moich 842 l . " -

1 ' S c h u m a n 7i obecnych kompozycjach jeszcze mnstwo rzeczy, ktre mog zaledwie zaznaczy" wyznawa kiedy Schumann. Formy muzyki kameralnej i symfonicznej daway moliwoci rozwinicia myli kompozytora. Warunkoway jednak zarazem czciow rezygnacj z nowatorskich postulatw, nakaday formalne wizy nie skrpowanemu dotd niczym twrcy, wymagay wreszcie wikszego rozmachu. Ten styl by z natury swej obcy mistrzowi nastrojowej i lirycznej miniatury, da od niego najwyszej koncentracji i wielkiego wysiku, co zostawio lady nawet w pniejszych kompozycjach, chocia braki formalne tuszowane" byy genialn inwencj melodyczn, liryzmem i nastrojowoci muzyki Schumanna. Symfonicznym dzieom Schumanna zarzucano nie tylko zaleno od stylu fortepianowego. Utaro si te przekonanie, e brak im szerokiego, epickiego, prawdziwie symfonicznego oddechu, prbowano cakiem ju bezpodstawnie umniejszy warto tematycznej inwencji kompozytora. Istotnie, Schumann by w pierwszym rzdzie niezrwnanym mistrzem maych

form, a jego zaleno od stylu fortepianowego jest niewtpliwa. Ale nie brako mu przy tym talentu i umiejtnoci w operowaniu wielkimi paszczyznami dwikowymi, w przetwarzaniu bogatego materiau tematycznego, w rozwijaniu szerokich ukw melodycznych. W swoich czterech symfoniach i innych utworach orkiestralnych ukazuje si Schumann przede wszystkim jako liryk, ktry jednak potrafi na og ujmowa swe myli w epicki sposb. Do 1840 komponowa Schumann prawie wycznie utwory fortepianowe i pieni, prawdziwe klejnoty jego lirycznego talentu. Ale fortepian, nawet w poczeniu z gosem ludzkim, stawa si za skromnym, niewystarczajcym rodkiem do wypowiadania myli i uczu wielkiego romantyka. Zarwno te, jak i pewne ambicjonalne wzgldy wpyny te na to, e pocztek roku 1841 przynis jego I Symfoni B-dur Wiosenn" op. 38. W ostatnich dniach ukoczyem prac (przynajmniej w szkicach), z ktrej jestem zadowolony, ale ktra mnie take cakiem wyczerpaa. Niech Pan pomyli: caa symfonia, a w dodatku wiosenna sam nie mog w to uwierzy jest gotowa" komunikowa Schumann jednemu z przyjaci o plonie swej 4-dniowej (od 23 do

26 I) pracy. Ukoczona cakowicie (20 II) partytura I Symfonii znalaza si 31 III 1841 na pulpicie dyrygenckim Mendelssohna, ktry poprowadzi pierwsze wykonanie dziea w lipskim Gewandhaus. I Symjonia wytyczya kierunek twrczoci Schumanna. Nie poszed on tu now drog, ktra w muzyce fortepianowej 843 Schumann doprowadzia go do wasnych, niepowtarzalnych osigni, lecz tradycyjn form przyjt od Beethovena i Schuberta przepoi indywidualnoci swej romantyczno-uczuciowej natury. W Symfonii B-dur, skomponowanej w pierwszym roku maestwa z ukochan Klar Wieck, w najszczliwszym okresie ycia Schumanna, wypowiedziaa si jego natura w prostym, bezporednim muzykowaniu, w jasnych barwach, w pogodnym spojrzeniu na wiat. Poszczeglne czci urodzonego w pomiennej godzinie" dziea miay pierwotnie nosi tytuy: Nastanie wiosny, Wieczr, Wesole zabawy, Wiosna w pelni, pozosta tylko nieoficjalny" tytu caoci Symfonia wiosenna. Ale idei swojej by Schumann wierny. Do dyrygenta majcego prowadzi

jedno z pniejszych wykona Symfonii B-dur pisa: Czy nie mgby Pan natchn swojej orkiestry w czasie grania wiosenn tsknot? Ja odczuwaem j przede wszystkim, piszc w lutym 1841. Chciabym, eby od razu pierwsze wejcie trbek brzmiao jak sygna przebudzenia wstp miaby ukazywa, jak wszystko zaczyna si zieleni, a Allegro jak cigle i cigle przybywa wszystkiego, co naley do wiosny". Taka jest zatem ukryta tre poetycka I czci (Allegro molto vivace). Jej gwny temat to przeksztacenie owego sygnau przebudzenia" ze wstpu (Andante un poco maestoso). Drugi temat, bardzo intymny jak na symfoni, podtrzymuje miy, wdziczny nastrj tej czci. Po marzycielskim, nokturnowo zamglonym Larghetto (II cz.), przypominajcym w swym lirycznym zamyleniu sawne Marzenie, jest Scherzo (Molto vivace) typowym poetyzujcym utworem charakterystycznym" o dwch kontrastujcych tematach w czci gwnej: szorstkim, wzburzonym i liryczno-tanecznym. Dwa tria Scherza nale do najpikniejszych objawie talentu Schumanna. Utrzymany w formie sonatowej fina (Allegro animato) harmonijnym akordem szczcia,

mioci i wesela koczy ten hymn ku czci wiosny". (35') II Symfonia C-dur op. 61. Wrd symfonii Schumanna jest to dzieo o najwikszych, cho nie w peni zrealizowanych aspiracjach. Moe wpyny na to krytyczne warunki, w jakich znalaz si kompozytor w czasie tworzenia tej muzyki, o czym sam mwi w jednym z listw: Symfoni pisaem w grudniu 1845 jeszcze na wp chory; przypuszczam, e to musi si w niej sysze. Dopiero w ostatniej czci poczuem si lepiej." lady przykrych przej kompozytora, owej walki ducha z ciaem", uwidaczniaj si w tonie rezygnacji, blu czy namitnego uniesienia, ktry czsto powraca w muzyce II Symfonii. W emocjonalnym bardziej, a nie poetycko-programowym charakterze, w monumentalnym zakroju, w do844 1 S chumann borze tematw i sposobie ich rozwijania raczej nawizuje ona do typu symfonii Beethovena, ni stanowi kontynuacj nurtu romantycznego, reprezentowanego przez obie pierwsze symfonie Schumanna (Symfonia C-dur jest waciwie trzeci z kolei, bo

powstaa po pierwszej wersji Symfonii d-moll). Najlepsz i najbardziej wartociow czci jest Adagio (III cz.), ktrego temat zbliony do jednej z myli Ofiary muzycznej J. S. Bacha podejmuj skrzypce, a dopiewuj instrumenty dte drewniane. Jest to jaki nastrojowy nokturn, utrzymany w delikatnych barwach i przemawiajcy szczer uczuciowoci.-Tej jednolitoci muzyczno-wyrazowej wypowiedzi nie posiadaj pozostae ogniwa. Symfonia rozpoczyna si sugestywnym wstpem (Sostenuto assai), ktrego fanfarowy motyw (instr. dte blaszane) jest myl przewodni dziea i pojawia si take w I, II i IV czci. I cz (Allegro ma non troppo) zwarta i rozpdzona, skonstruowana jest bardzo oszczdnie. Scherzo (II cz., Allegro vivace) posiada wiele interesujcych momentw (beethove-nowskie zwodnicze zakoczenie, motywy oparte na zmniejszonym trjdwiku). Najmniej udany jest fina (Allegro molto vivace)\ tu -wyranie wyczuwa si rozdwik midzy zaoeniem a realizacj. Miaa to by potna kulminacja dziea wskazuj na to: ujcie utworu w form triumfalnego marsza, powrt czoowego motywu Symfonii i reminiscencje z poprzednich czci. Ale rytmika nie ma naleytego rozmachu,

obfito tematw nie posiada rwnowanika w opracowaniu formalnym, mno si nieprzekonywajce powtrzenia. Nieliczne s tu przebyski wielkiego talentu twrcy, co kae pamita, e ju w kilka lat potem zamilka jego muza na zawsze. (39') III Symfonia E s - d u r Reska" op. 97. Dzieo to powstao w 1850, a zatem jest chronologicznie ostatni symfoni Schumanna, gdy IV Symfonia ukoczona zostaa ju w 1841. Schumann skomponowa Symfoni Es-dur w pierwszym szczliwym roku swego pobytu w Diisseldorfie, kiedy obsypywano go zaszczytami i okazywano wszelkie dowody sympatii i uznania. Po cikim okresie drezdeskim pogodna atmosfera nadreskiej krainy wpywaa kojco na twrc i inspirowaa wkrtce dzieo, ktre stao si jeszcze jednym artystycznym pomnikiem opiewanej od wiekw rzeki. Schumann da tego wyrany dowd, nazywajc III Symfoni Resk, wykorzystujc jako tematy melodie tzw. rheinlaendlerw i piszc przedostatni cz pod wraeniem uroczystoci kocielnej z okazji nominacji kardynalskiej, na ktrej by obecny w Katedrze koloskiej. Ten silny zwizek muzyki

845 S ch umann z zewntrznymi wraeniami sprawi, e Symfonia Es-dur posiada swobodny charakter (5 czci), jest raczej szeregiem barwnych obrazkw ujtych w symfoniczne ramy ni formalnie wyszlifowan caoci symfoniczn. Rodzaj wrae i przey kompozytora zadecydowa o tym, i jest to dzieo lekkie i pogodne, aczkolwiek nie tak spontanicznie radosne, jak by to mona przypuszcza choby na podstawie uytego materiau tematycznego i tytuu. Zbyt due byy w rzeczywistoci rnice pomidzy wiatem przey tego romantycznego poety dwikw a wiatem, ktry mu tyche przey dostarcza. I cz (Lebhaft) jest jakby kart wizytow dziea. Panuje tu ywy, pogodny, miejscami bardziej liryczny nastrj, ktry sugeruje tytu Symfonii. Pierwszy temat (skrzypce) z rozmachem daje pocztek, a drugi w szerokim uku piewnej melodii kontynuuje tok muzycznej narracji. Na tych dwch tematach opiera si w zasadzie cay utwr, przyjemny brzmieniowo i prosty, cho monumentalnie zakrojony. O charakterze decyduje specyficzna struktura rytmiczna (akcenty!)

gwnego tematu. Jak susznie nieraz podkrelano, syszy si powtrzenia, a brak tematycznego rozwoju, elementw wewntrznego ksztatowania, bez ktrych utwr symfoniczny staje si jaowy. Lekkie rwnie Scherzo (II cz.) jest waciwie szeroko rozbudowanym, 3czciowym lendlerem, w ktrego melancholijnym nieco triu instrumenty dte drewniane koncertuj ponad trzyman dugo nut pedaow basw. Powolne ogniwo cyklu rozbite tu zostao na dwie samodzielne czci. Pierwsza z nich, Andante (Nicht schnell), oparta jest na sentymentalnej nieco melodii w mendelssohnowskim stylu. Drug, Adagio (Feierlich), opatrzy Schumann pierwotnie wskazwk: W charakterze towarzyszenia uroczystej ceremonii" (utwr jest muzyczn reminiscencj wrae z Katedry koloskiej). Std organowe brzmienie orkiestry, uroczyste dwiki rogw, fagotw i puzonw czy entuzjastyczne gosy instrumentw dtych drewnianyqh. O finale (Lebhaft) mona powiedzie mniej wicej to samo co o I czci utrzymanej w formie sonatowej, a zamknitej rytmicznym epizodem trbek. Wrd nawau barwnych, wesoych melodii, ktre obok

zasadniczego tematu przynosz nowe pomysy i echa z poprzednich czci, zapomina si o niewtpliwych formalnych i strukturalnych niedostatkach tego tworu. (31') IV Symfonia d-moll op. 120 Schumanna jest waciwie drugim jego dzieem tego gatunku, gdy zostaa napisana w 1841, wkrtce po ukoczeniu I Symfonii; opublikowanie 846 ' S chumann przeinstrumentowanego dziea dopiero w 1853 dao jednak podstaw do dzisiejszej numeracji. IV Symfonia naley do najpikniejszych utworw symfonicznych muzyki romantycznej. Jej pierwotny tytu Fantazja symfoniczna, uzasadnia oryginaln konstrukcj: 4 czci wykonywane s bez przerwy (attacca). W ten sposb uzyskanej, jednolitej strukturze odpowiada emocjonalna i nastrojowa wsplno wszystkich czterech ogniw, osignita w duej mierze przez ich pokrewiestwo tematyczne. Powolny wstp, utrzymany w ciemnych barwach i melancholijnym nastroju, poprzedza pierwsze Allegro,

rozpoczynajce si niespokojnym tematem, wprowadzonym przez skrzypce, flety i oboje. Z tego acucha rwnych szesnastek rozwija si caa I cz. w ruchliwy temat gwny, pojawiajcy si w coraz to innych przeobraeniach i owietleniach, oraz liczne zwaszcza w przetworzeniu motywy poboczne tworz bardzo romantyczn cao. Molowy akord przerywa niespodzianie radosny nastrj, wywoany przez pene wigoru zakoczenie Allegra', zaczyna si liryczna Romanza (II cz.) uczuciow, solow melodi wiolonczel i oboju. W t pikn pie wplata si tskny motyw wstpu (instrumenty smyczkowe, a potem dte drewniane). Pogodny i marzycielski zarazem epizod rodkowy rozjania atmosfer utworu ciepym i agodnym brzmieniem wiolonczel oraz subteln figuracj solowych skrzypiec. Energicznym, synkopowanym tematem rozpoczyna si bezporednio ywe Scherzo (III cz.), zabarwione pospnym nieco humorem. Jego trio, nawizujce do charakteru Romanzy, powraca po powtrzeniu czci gwnej i cichnie jakby gdzie w oddali.

W powolnym przejciu przewija si gwny temat I czci. Nastrj oywia si, wzrasta napicie i radonie, wrd orkie-stralnego przepychu rozpoczyna si fina. Przelotne momenty zadumy czy smutku gin w dwikach ostatniego oszaamiajcego Presta. (28') Uwertura Manfred" op. 115. Nigdy dotychczas nie oddaem si adnej kompozycji z takim umiowaniem i z takim nakadem si jak Manfredowi" wyrazi si Schumann, ktry w osobliwym bohaterze dramatu Byrona znalaz wiele rysw wasnej psychiki. Std zapewne muzyka do Manfreda naley do najlepszych osigni Schumanna w pniejszym okresie jego twrczoci i w XIX w. cieszya si szczegln popularnoci. Dzieo to stoi na pograniczu muzyki scenicznej i koncertowej; obejmuje Uwertur i 15 numerw na sol, 847 Schumann chr i orkiestr. Z caoci szczeglnie Uwertura stanowi nie tylko cenny, zamknity w sobie utwr programowy, lecz take najlepsz moe orkiestraln kompozycj Schumanna. Na-i wet zasadniczy mankament jego wielkich symfonicznych dzie,^

owa niezdecydowana i nieporadna w pewnym sensie instru-mentacja, zosta tu przezwyciony. Uwertura Manfred" brzmi znakomicie, a pikna, zwarta forma i szlachetno uczuciowego wyrazu wietnie oddaj to nastrojowe, na ktrym wykwita poezja Byrona (por. Symfoni Manfred" Czajkow-skiego). (10') KONCERTY Koncert fortepianowy a-moll op. 54. Jeszcze w tym czasie, kiedy zamierza powici si karierze pianistycznej uniemoliwionej pniej przez czciowy parali rki na skutek zbyt forsownego wiczenia rozpocz Schumann komponowanie koncertu fortepianowego (1830). Te modziecze prby nie wyszy jednak poza stadium szkicw. Krytyczne ustosunkowanie si do tradycyjnego stylu koncertowego stao si prawdopodobnie powodem, dla ktrego kompozytor poniecha na dugi czas myli o napisaniu koncertu fortepianowego. Schumann we wszystkich gatunkach swojej twrczoci wiadomie szuka nowych drg, rozsadza tradycyjny schemat symfonii, stworzy nowy typ charakterystycznej miniatury fortepianowej, pogbia i rozwija nowy styl liryki wokalnej, pod

ktr podwaliny pooyy genialne pieni Schuberta. Szukajc rozwiza odpowiadajcych jego romantycznemu ideaowi, wzbrania si take przed zastosowaniem stereotypowej, 3czciowej formy koncertu, kultywowanej wtedy w znakomity zreszt sposb take przez Mendelssohna i Chopina. W jego pojciu nie moga to by efektowna muzyka wirtuozowska, porywajca publiczno olniewajc brawur, lecz swobodne, romantyczne nawizanie do beethovenowskiego rodzaju symfonicznego" koncertu. Do ony swej, sawnej pianistki Klary Wieck, pisa Schumann: Nie potrafi skomponowa koncertu dla wirtuozw, musz obmyle co innego". W rezultacie ukoczy w 1840 Fantazj a-moll na fortepian i orkiestr op. 54; staa si ona pniej I czci Koncertu a-moll. Wydawcom, ktrzy nie chcieli wydrukowa tego Allegro affettuoso, zawdziczamy, e 5 lat pniej dokompono-wa Schumann pozostae dwie czci Koncertu. Dzieo to, wykonane po raz pierwszy przez Klar Wieck w dzie Nowego 848 ' S c humann

Roku 1846 w lipskim Gewandhaus, stoi dotd na czele romantycznych utworw swego gatunku. Trzyczciowo Koncertu a-moll jest ostatni, spowodowan naciskiem z zewntrz koncesj Schumanna na rzecz tradycyjnej formy koncertu. Konsekwentnie bowiem przeprowadza kompozytor w caym utworze jedn myl artystyczn, ktra wolna od autonomicznych efektw wirtuozowskich jest jedynie wyrazem gbokiej i szczerej uczuciowoci. Prawdziwie romantyczn atmosfer nastrojow nadaje I czci (Allegro affettuoso), a waciwie caemu Koncertowi, jej gwny temat, wprowadzony po trzech taktach wstpu fortepianowego przez chr instrumentw dtych. Ten swobodnie uksztatowany, wahajcy si midzy moll-durmoll temat nie tylko stanowi osnow pierwszego Allegra; z jego motyww wysnute s take pozostae czci. Fortepian jest w tym rzeczywicie fantazjowym utworze idealnie spleciony z orkiestr. II cz (Andante grazioso), zatytuowana Intermezzo, to czarujcy dialog midzy fortepianem a orkiestr, przywodzcy na myl Schumanna twrc synnego Marzenia. Bezporednie przejcie (attacca)

prowadzi do Finau (Allegro vivace), pulsujcego radoci i yciem. Jakby jasne promienie soca rozproszyy mgliste opary" takie wraenie sprawia rzucony przez fortepian, mocny, rytmiczny temat tej czci w nowej, penej temperamentu postaci. W tym samym charakterze utrzymane s rwnie poboczne myli Finalu, a przede wszystkim finezyjnie urytmizowana melodia, podjta przez fortepian solo (potem instrumenty dte drewniane i smyczkowe). Melancholia i rozmarzenie poprzednich czci zostay przezwycione; jasne dwiki fanfar zapowiadaj koniec dziea. (29') Koncert skrzypcowy d-mol ma troch niejasn metryk. Powsta jesieni 1853, kiedy u przebywajcego wtedy w Diisseldorfie Schumanna goci mody Brahms, i std stawiane czasem hipotezy, e moe on jest wspautorem albo nawet autorem Koncertu d-moll. Bardziej jednak przemawia twierdzenie, i wanie Brahms, ona kompozytora, Klara, i znakomity skrzypek Jzef Joachim, ktremu dzieo jest dedykowane, uznali za suszne nie wykonywa ani nie publikowa tej pracy, pisanej ju nie w penej jasnoci umysu twrcy. Przemawia za tym fakt, e muzyka Koncertu (czci: Allegro moderato Andante

Allegretto) ma niewtpliwie rysy schumannowskie, chocia jakie niepen.e, skrzywione s to owe oznaki szybko rozwijajcej si choroby umysowej. Tak czy inaczej o partyturze Koncertu nie wiedziano praktycznie (nikt o niej wczeniej nie wspomina) do 1937, kiedy to zostaa wydana; po raz pierwszy dzieo wykona Georg Kulenkampff. 54 Przewodnik koncertowy 849 Schumann Zdaniem niektrych, nie przysuono si tym dobrze Schumannowi, gdy jak uwaaj oni Koncert d-moll ma raczej warto jako studium dla psychiatrw. Wydaje si jednak, e jest to sd zbyt kracowy. W istocie muzyka ta nie tak bardzo ustpuje innym pomijajc wietny Koncert fortepianowy koncertowym kompozycjom Schumanna; zawiera nawet szereg interesujcych miejsc, chocia w caoci nazbyt preferuje niskie rejestry instrumentu solowego. Niemniej ostateczna ocena musi uwzgldnia fakt, e dzieo tworzy czowiek stojcy tu przed ostatecznym zaamaniem psychicznym. (30') Koncert wiolonczelowy a-moll op. 129. Ze wszystkich niezbyt zreszt licznych koncertw

wiolonczelowych to dzieo naley do najbardziej lubianych i najczciej wykonywanych. Napisane w 1850, stao si zarazem najwybitniejszym osigniciem Schumanna w dziedzinie muzyki koncertowej, obok wietnego Koncertu fortepianowego. Inne dziea: odkryty dopiero w 1937 Koncert skrzypcowy (1853), Fantazja na skrzypce i orkiestr op. 131, Introdukcja i Allegro op. 92 na fortepian i orkiestr, Konzertstuck op. 139 na fortepian i orkiestr, Koncert na 4 rogi i orkiestr op. 86, nie maj ju tej rangi. Zasuon popularno zawdzicza Koncert wiolonczelowy przede wszystkim umiejtnoci i pewnoci, z jakimi potraktowa kompozytor instrument solowy, na ktrym z upodobaniem grywa w modoci. Schumann wykorzysta znakomicie dwiczne, niskie, a przy tym tak wyraziste i ujmujce brzmienie wiolonczeli. Zdajc sobie jednak spraw, e ciemna barwa instrumentu nie potrafi przyku uwagi suchacza przez duszy czas i moe go znuy, uj poszczeglne czci krtko i zwarcie. Gos solowy wypywa swobodnie z przejrzycie i subtelnie potraktowanego ta orkiestrowego i rozwija si w piknej kantylenie. Nie ma tu zwykego wspzawodnictwa midzy solist a orkiestr;

poniewa partie orkiestry ograniczone s do minimum, brak te szerszego przetwarzania tematw. Jednolity nastrj szlachetnego rozmarzenia podkrelony jest organicznym zespoleniem wszystkich czci. Oba tematy I czci (Nicht zu schnell) rozwijaj si w typowo schumannowskich liniach melodycznych, nacechowane polotem i poezj. piew wiolonczeli gruje cigle nad orkiestrowym tem. cznik prowadzi bezporednio do powolnej czci rodkowej (Langsam), piknej romancy, w ktrej solicie towarzyszy solowo traktowana wiolonczela z orkiestry. Pewne oywienie wprowadza gwny temat I czci, poddany teraz przez instrumenty dte drewniane i podchwycony ze 850 S chumann wzburzeniem przez wiolonczel. Ponad guchym tremolem instrumentw smyczkowych wznosz si recytatywne frazy gosu solowego, a szeroki nurt muzyki znajduje ujcie w finale (Sehr lebhaft). W tym nadzwyczaj ywym rondzie do gosu bardziej dochodz elementy wirtuozowskie. Na pierwszy plan wybija si pikantny" temat gwny,

przetwarzany w rnych pomysowych i efektownych kombinacjach. I z tym dzieem podobnie jak z Koncertem fortepianowym rozstajemy si w pogodnym, lekkim nastroju. (23') Raj i P e r i (Das Paradies und Peri) op. 50. Schumann by ju autorem wikszoci swoich wietnych miniatur fortepianowych i licznych, rwnie znakomitych pieni, kilku utworw kameralnych i I Symfonii B-dur, kiedy w 1843 wkroczy na nowy dla teren muzyki oratoryjnej, tworzc wielkie dzieo wokalnoinstrumentalne Raj i Peri, ktre szybciej ni wczeniejsze utwory przyczynio si do rozsawienia nazwiska kompozytora wrd wspczesnych. Nic dziwnego. Wszystkich fascynowa wtedy napisany przez anglo-irlandzkiego poet Tomasza Moore'a (17791852) poemat orientalny Lalla Rukh (1817), na ktrego kanwie oparty zosta tekst oratorium. Miar popularnoci tego poematu jest choby fakt, e w Polsce Raj i Peri tumaczony by trzykrotnie, a kolejne wydania tych przekadw ukazyway si kilkakrotnie a po rok 1897. Potem ta do rozwleka opowie poetycka, ktra kiedy do ez wzruszaa romantycznych czytelnikw, doczya do

martwych w zasadzie pozycji w historii literatury. Tre poematu jest nastpujca: Peri, peen skruchy upady anio hinduskiego nieba, chciaby odpokutowa swoj win i wrci do raju midzy bogosawione duchy. U wrt raju dowiaduje si, e mog si one przed nim otworzy, jeeli przyniesie z ziemi dar najmilszy niebiosom". Peri unosi si ponad kwietnymi pagrkami Indii", lecz pikna kraina, gnbiona przez tyrana, spywa krwi wrd wojennej poogi. Jako najwiksze dobro przynosi Peri kropl krwi serdecznej modzieca, ktry bez wahania powica swe ycie za wolno ojczyzny. Ale bramy nieba pozostaj zamknite: Dar musi by witszy". Szuka go teraz Peri w Egipcie, krc ponad wodami Nilu, gajami palmowymi, grobami faraonw. I nad tym tajemniczym zaktkiem wiata .zawiso nieszczcie zaraza zbiera obfite niwo. Peri chwyta ostatnie tchnienie modej dziewczyny, ktra z mioci rozstaje si z yciem u boku umierajcego kochanka. Lecz i ten dar nie ma najwyszej wartoci. W dalszej wdrwce dociera Peri do Syrii, 54* 851 5 chumann

skd przynosi niebu w darze z gronego zbjcy, ktry wzruszony modlitw niewinnego chopca, paczc gorzko aowa swych niecnych czynw. Teraz otwieraj si przed Peri bramy raju. Trzem wdrwkom Peri odpowiadaj trzy czci oratorium, ktre z kolei dziel si na 26 numerw, wykonywanych przez 6 solistw (sopran, mezzosopran, alt, tenor, baryton, bas), 8-gosowy chr mieszany i du orkiestr (z tub, perkusj i harf). W pierwszej czci pojawiaj si bardziej dramatyczne, mocne akcenty (wojna!), ale cao jest na wskro liryczna, pena poezji i romantyzmu, take w swoim barwnym, orientalnym kolorycie. Liryzm ta podstawowa cecha talentu Schumanna materializuje si tu w wyjtkowym bogactwie melodycznym. Cao sprawia wraenie ogromnego cyklu pieni solowych i chralnych. Nawet recytatywy ci w kierunku piewnego ariosa, z tendencj do muzycznego ilustrowania sw tekstu. Te opowiadajce partie nadaj dzieu balladowy charakter, a poniewa zajmuj stosunkowo duo miejsca, powierzone s zarwno gosom solowym, jak i chrowi.

Solowe piewy zwaszcza Peri s najcenniejszym elementem dziea. Im to, oraz pomysowe i troskliwie wypracowanej partii orkiestralnej, zawdzicza ono swj efekt, gdy chry nie zawsze posiadaj rwn si wyrazu. Pikne skdind dzieo Schumanna nie jest bowiem wolne od skaz. Za rozwleko i powtarzajcy si trzykrotnie motyw powrotu Peri do bram raju, co hamuje rozwj akcji, ponosi win tekst literacki. Pewna natomiast monotonia (przede wszystkim w trzeciej czci), wynikajca z niemal nieprzerwanie lirycznego nastroju, obcia Schumanna. Pierwszemu zu mona jednak zaradzi odpowiednimi skrtami, ktre na pewno nie zaszkodz trwajcemu okoo ptorej godziny dzieu. Za liryczna monotonia" jest mankamentem raczej teoretycznym. W powodzi piknych melodii, przy caym bogactwie harmonicznym, rytmicznym, kolorystycznym i fakturalnym muzyki oraz wrd czstych zmian wykonawcw suchacz tego raczej nie zauwaa. 852 ' Sciarrino SALVATORE SCIARRINO * 4 IV 1947, Palermo

Kompozytor woski. W kompozycji autodydakta, tworzy zacz w 1959; po trzech latach nazwisko jego pojawio si w programach koncertowych, najpierw gwnie jako autora dzie kameralnych. Dziaa w Rzymie, gdzie uczy w Conservatorio di Musica S. Cecilia. Sciarrino wypracowa w cigu lat wasny styl muzyki ciszonej, opartej gwnie na materiale harmonicznych tonw grnych, zredukowanej dynamicznie do tworw niemal anonimowych, nierozpoznawalnych. Waniejsze utwory: orkiestrowe Berceuse 1967, Rondo na flet koncertujcy, smyczki, 2 oboje i 2 rogi 1972, Grand Sonata da Camera 1972, Wariacje na wiolonczel i orkiestr 1974, Koncert fortepianowy 1977, Berceuse variata 1977, II paese senza tramonto 1977, II paese senz'alba 1977, Attraverso i cancelli na instrumenty 1978; kameralne 7 kwartetw smyczkowych (11 1967, VII 1976), Trio smyczkowe 1974, Aka oka to I, II i III na gosy eskie 12 instrumentw do tekstw baskijskich 1967, opera Amore e Psiche 1973. W Berceuse (1967) kompozytor traktuje brzmienie orkiestry jako sum 70 solowych gosw instrumentalnych; nie ma tu

adnych zdwoje, kady instrument ma wasn odrbn parti. Orkiestra podzielona zostaa na 4 heterogeniczne grupy, z ktrych kada wykonuje 4 strofy przedzielone cisz. Porzdek i ilo wej owych ritorneli s dowolne od minimum jednego a po hipotetycznie moliwe cakowite wyczerpanie wszystkich kombinacji przewidzianych w partyturze. Dodatkowo pomidzy strofy mog by wprowadzone wedug uznania dyrygenta odcinki statyczne. Utwr jest dedykowany Sylvano Bussottiemu. Prawykonanie Berceuse odbyo si podczas festiwalu SIMC w Wenecji w 1969, dyrygowa Gianpiero Taverna. W Grand Sonata da Camera (1972) intencj kompozytora byo wydobycie z rnych instrumentw specyficznego klimatu totalnego, w ktrym syszalne jest tylko to, co si wybija z natury swojego brzmienia ponad stale przepywajc mas motyww i pasay. IJiewielka orkiestra gra nieprzerwanie w ciszonym do pianissimo tutti, w niezmiennej fakturze. Urozmaicony jest tylko sam materia dwikowy. Utwr nie ma konkretnej formy, brak w nim rozczonkowa, przepywajca muzyka jest wci taka sama. Jest to muzyka

853 S e arie bardzo osobista, organicznie zwizana z materiaem i faktur, ktre Sciarrino odkry przed laty, a z ktrych i w tym utworze nie rezygnuje; dotyczy to instrumentw dtych, a zwaszcza smyczkowych: przewaga dwikw tumionych i flaoletw tworzy mas dwikow tyle nieprzejrzyst, co w swej wieloznacznoci fascynujc, (ok. 10') Wariacje na wiolonczel i orkiestr (1974) to dzieo bardzo typowe dla indywidualnego stylu kompozytora. Zarwno instrument solowy, jak niemal wszystkie instrumenty towarzyszce (zwaszcza smyczkowe, operujce seriami flaoleto-wymi deformujcymi brzmienie oryginalne w stron dwikw wysoko brzmicych i stumionych) potraktowane zostay bardzo kunsztownie. Zasad jest tu dynamika ciszona, co jest konieczne z uwagi na nisk warto dynamiczn stosowanych efektw instrumentalnych. W partii solowej kompozytor posuy si te mikrointerwaami. Po rozbudowanym, powolnym, wycznie orkiestralnym temacie nastpuj 4 wielkie wariacje z charakterystycznymi

powtrzeniami (ktre wystpuj take ju w samym temacie). I wariacj tworzy solo wiolonczeli, oparte na grze tremolo i flaoletowej, pisane bardzo wysoko i brzmieniowo zdeformowane, poniewa kompozytor kae kady dwik wydobywa nieco bliej podstawka, szeroko rozpostartej melodii wiolonczeli towarzysz pojedyncze grupy instrumentalne w postaci nikych plam barwnych. Wariacja II utrzymuje si w wolnym tempie tematu i wariacji I, wszake faktura zagszcza si znacznie, co przy przestrzennej projekcji ustawienia instrumentw na estradzie nabiera dodatkowego znaczenia. I w tej, i w nastpnej III wariacji partia solowej wiolonczeli ma charakter interwencyjny, skupia na sobie uwag specyficznym wirtuozostwem. .Wariacja IV (Presto non troppo) wprowadza szybki ruch w instrumentach drewnianych, nastpuje oglne zagszczenie faktury, ktre prowadzi do orkiestralnej kody. W samym zakoczeniu utworu pojawia si znw wiolonczela solo. (17') HUMPHREY SEARLE *26 VIII 1915, Oksford Kompozytor angielski. Studiowa w Oksfordzie, Londynie (u G. ,u.

Jacoba, H. O. Morrisa i J. Irelanda) i w konserwatorium wie-t>; deskim (193738); by te prywatnym uczniem kompozycji S e ar l e u A. Weberna. Przez lat dziesi (193848) pracuje w BBC, po czym na trzy lata porzuca wszelkie inne zajcia poza kompozycj, w 1951 zostaje doradc muzycznym w zespole baletowym Sadler's Wells. Od 1965 profesor w Royal College of Musie w Londynie. Jest aktywnym czonkiem kilku organizacji powiconych muzyce wspczesnej, autorem monografii o twrczoci Liszta, pracy o XXwiecznym kontrapunkcie. Searle naley, obok Tippetta i Seibera, do pierwszej generacji angielskich dodekafonistw. Kompozycje jego cechuje precyzja instrumentalna, ekonomia rodkw; mimo dostrzegalnych wpyww SchSnberga i Weberna twrczo angielskiego kompozytora zachowuje odrbno i oryginalno koncepcji, jest bardziej dramatyczna i romantyczna" w zaoeniach wyrazowych. Zainteresowania Searle'a skupiaj si gwnie wok muzyki or-kiestralnej i kameralnej. ,' Najwaniejsze kompozycje: orkiestralne I Suita na smyczki

1942, Night Musie na orkiestr kameraln 1943, II Nokturn na orkiestr kameraln 1946, Fuga giocosa 1948, Poemat na 22 instrumenty smyczkowe 1950, symfonie (I 1953, II 1958, V 1964, VI 1971), Scherzi 1964, Zodlac Varlations 1973; I Koncert fortepianowy 1944; kameralne Kwintet na fagot 1945, Intermezzo na 11 instrumentw smyczkowych 1946, Kwartet na skrzypce, altwk, klarnet i fagot 1948, Fantazja na wiolonczel i fortepian 1972; Ballada na fortepian 1947; utwory na gos mwiony, chr i orkiestr Gold Coast Customs 1949, The Riverrum 1951, The Shadow of Cain 1952, Ozus na tenor i orkiestr 1967, Jerusalem 1970; opery The Photo of the Colonel wg lonescu 1964. Hamlet 1968; balety Noctambules 1956, Dualities 1963. ch I Symfonia jednoczciowa (1953). Searle, ucze Weberna zreszt jeden z nader nielicznych posuy si w tej kompozycji seri z Kwartetu smyczkowego op. 28 swego nauczyciela. Symfonia jednoczciowa jest, oglnie biorc, utrzymana w schemacie klasycznej sonaty. Po wstpie Lento, w ktrym seria podana jest w postaci zasadniczej, nastpuje sonatowe Allegro deciso. Nastpne czci to: Adagio, Intermezzo

speniajce rol scherza, oparte na ustawicznej progresji tempa, i Allegro molto w formie zblionej do ronda, zakoczone wstpnymi taktami Lento. (25') 855 S e b e r i-1, {v , ' c MATYAS SEIBER * 4 V 1905, Budapeszt; t 24 IX 1960, Londyn Angielski kompozytor, dyrygent, wiolonczelista i teoretyk muzyczny, pochodzenia wgierskiego. Studia odbywa w budapesz-s> teskiej Akademii Muzycznej w latach 191924 pod kierunkiem 'V Z. Kodalya (kompozycja) i A. Schiffera (wiolonczela). W latach 192833 wykada w konserwatorium we Frankfurcie n. Menem '^ (wprowadza po raz pierwszy w Europie wykady z teorii i praktyki jazzu). W 1935 wyjeda na stae do Londynu. Od 1942 wykada w Kolegium Morleya, dyryguje tamtejsz orkiestr, ,^ rozwija oywion dziaalno publicystyczn. Seiber by kompozytorem bardzo ruchliwym, eksperymentu-4, jcym, zainteresowanym gwnie

problemami techniki rzemiosa "w kompozytorskiego (cho wydobywa zawsze walor emocjonalny '.,. muzyki). W kompozycjach modzieczych przebija zainteresowanie folklorem (wpyw Kodalya), jak rwnie piewem gregoriaskim i XVwieczn polifoni. W dzieach okresu pniejszego Seiber stosuje technik dodekafoniczn (pozostawa pod silnym wpywem Schonberga), czc j z zamiowaniem do starych form polifonicznych (XV-wieczni kompozytorzy niderlandzcy). W Fantasia coficertante z 1944 kompozytor bliski jest techniki serialnej. By jednym z prekursorw czenia muzyki powanej z elementami jazzu. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Pastorale i burleska na flet i smyczki 1942, Fantasia concertante na skrzypce i orkiestr smyczkow 1944, Koncert skrzypcowy 1949, Elegia na altwk i ma orkiestr 1953, Trzy utwory na wiolonczel i orkiestr 1956; kameralne kwartety smyczkowe (I 1924, .:v.-. II 1935, III 1951), Kwartet klarnetowy 1926, Fantazja na wiolon-j.*,: czele, i fortepian 1941, Utwr koncertowy na skrzypce i fortepian 1954, Permutaztone a cinque na kwintet dty 1958; wokalne 4 Greek Folksongs na sopran i orkiestr smyczkow

1942, kantata Ulysses 1947, Missa brevis 1924, Cantata seculare 1952, kantata Portrait oj an Artist 1957; balet The Invitation 1960. cU Jak to stwierdzi sam kompozytor, w Elegii na altwk i ma orkiestr (1953) chodzio o muzyk bezproblemow, acz o powanym, spokojnym i zrwnowaonym charakterze, ktry znakomicie odpowiada temu instrumentowi. Seiber pooy tu szczeglny nacisk na specyficzne walory kantylenowe instrumentu i nada caoci na wskro elegijny charakter. Materia tematyczny Elegii skada si z trzech rnych elementw, kt856 'Serocki re kompozytor w rny sposb rozwija i zestawia. Na szczegln uwag zasuguje jeden z elementw: motyw rytmiczny, ktry prowadzi do kontrastowo szybkiej czci rodkowej, a ktrego rozwinicie jest niezwykle kunsztowne. W Elegii Seiber stosuje dodekafoni obok tonalnoci. (8') KAZIMIERZ SEROCKI

* 3 III 1922, Toru; t9 I 1981, Warszawa Kompozytor, pianista. Studia muzyczne odbywa w Warszawie i odzi (kompozycja u K. Sikorskiego, fortepian u S. Szpinal-skiego), w latach 1947 48 w Paryu (kompozycja u N. Boulan-ger, fortepian u Lazara Levy). Po krtkim okresie dziaalnoci koncertowej jako pianista powici si wycznie kompozycji. Jest laureatem nagrd pastwowych, Midzynarodowej Trybuny Kompozytorw UNESCO i in. Serocki jest jedn z najdojrzalszych i najciekawszych indywidualnoci kompozytorskich w nowej muzyce polskiej. Zainteresowania jego rozcigaj si od stylizacji folklorystycznej przez neoromantyzm, dodekafonf, punktualizm do aleatoryz-mu. Daleki od jakiegokolwiek zapoyczania, nie ogranicza si te do jednej wybranej kategorii stylistycznej. Kompozycje jego s etapami wysoce indywidualnych poszukiwa w zakresie formy i techniki, czy je zawsze znakomite, bezbdne rzemioso, wyszukana inwencja w zakresie rozwiza formalnych, wyrazista dynamika, silna ruchowo i wraliwo kolorystyczna; ostatnio posuguje si te rodkami elektronicznymi.

Waniejsze utwory: orkiestrowe symfonie (I 1952, II Symfonia pieni 1953), Koncert na fortepian i orkiestr 1950, Koncert na puzon i orkiestr 1953, Sinfonietta na 2 orkiestry smyczkowe 1956, Musica concertante 1958, Epizody na smyczki i 3 grupy perkusji 1959, Segmenti na zesp kameralny 1961, Freski symfoniczne 1964, Forte e piano na 2 fortepiany i orkiestr 1968, Dramatic Story 1970, Fantasia elegiaca na organy i orkiestr 1972, Impromptu fantasue 1973, Concerto alla cadenza na flet prosty i orkiestr 1974', Ad libitum 1977, Pianophonie na fortepian, rodki elektroniczne i orkiestr 1978; kameralne Suita na 4 puzony 1953, Continuum, sekstet na instrumenty perkusyjne 1966, Swinging Musie na zesp instrumentalny 1970, Fantasmagoria na fortepian perkusj 1971, A piacere na fortepian 1963; wokalne Serce nocy na baryton i fortepian (oraz na baryton i orkiestr) 1956, Oczy powietrza na sopran i fortepian 857 S e TO cki (oraz na sopran i orkiestr) 1957, Niobe, poemat na 2 gosy recytujce, chr i orkiestr 1969;

ponadto pieni solowe, chralne, muzyka filmowa. ch Sinfonietta na 2 orkiestry smyczkowe (1956) skada si z 3 czci. I cz zbudowana jest w formie allegra sonatowego, przy czym jednak repryza prezentuje materia tematyczny w odwrotnej kolejnoci. II cz (Adagio), zamknita w ramach zaledwie 39 taktw, przybiera form jakby swobodnie potraktowanej passacaglii. Ostatnia cz (Vivace) krzyuje elementy sonatowe z elementami ronda przy cisej pracy motywicznej. W caoci Sinfonietta jest utworem typu polifonicznego, czciowo wirtuozowskim, czciowo wyzyskujcym dwudzielno orkiestry, utworem, w ktrym kompozytor zblia si do nowszych technik dwikowych z dodekafoni wcznie. Pierwsze wykonanie Sinfonietty odbyo si w Katowicach we wrzeniu 1956; dyrygowa Jan Krenz. (14') W Muzyce koncertujcej (Musica concertante, 1958) Serocki eksploatuje moliwoci techniki serialnej. Utwr ten skada si z 7 niedugich czci; kada z nich instrumen-towana jest odmiennie i jedynie rodkowa, IV cz, wyzyskuje moliwoci penego tutti. W skad specyficznej

orkiestry wchodz: piccolo, klarnet basowy, saksofon sopranowy, trbka, 5-osobowa, a wic mocno rozbudowana perkusja, w ktrej nie brak wibrafonu i marimbafonu, 2 harfy i 14 instrumentw smyczkowych. Kompozycja zostaa wykonana po raz pierwszy w Darmstadzie 12 IX 1958. (15') W Epizodach na smyczki i 3 grupy perkusyjne (1959) Serocki idzie w kierunku dalszego rozszerzenia rodkw kompozytorskich na elementy przestrzenne. Pisze o tym w ten sposb: Utwr skada si z czterech epizodw nastpujcych po sobie bez przerw. Nazwy poszczeglnych epizodw sygnalizuj problemy przestrzenne, ktre usiowaem w nich rozwiza. Epizod pierwszy Proiezioni (Projekcje) powsta z rnorodnych form rzutowania poszczeglnych struktur, z ktrych kada stanowi odrbn komrk dwikow. Drugi epizod Movimenti (Ruchy) jest jakby kontrapunktem przestrzennym trzech gosw grup perkusyjnych. Zaoeniem trzeciego epizodu Migrazioni (Wdrwki) jest wykorzystanie przestrzennego rozstawienia instrumentw smyczkowych dla uzyskania rnych form ruchu dwiku w przestrzeni. W epizodzie czwartym Incontri (Spotkania) wprowadzone s

wszystkie elementy epizodw poprzed858 'Serockt

formalne

nich". Ostatnia cz jest wic jakby syntez rodkw wyzyskanych poprzednio, tote kompozytor wyznacza jej rol nadrzdn. Utwr wykonano po raz pierwszy na IV Midzynarodowym Festiwalu Muzyki Wspczesnej Warszawska Jesie" 25 IX 1960. (11') Segmenti (1961) na 12 instrumentw dtych, 6 strunowych (fortepian, czeest, harf, klawesyn, gitar i mandolin) oraz 4 perkusistw, obsugujcych olbrzymie instrumentarium stanowi jakby symfoni szmerw i nieokrelonych dwikw. Sam tytu dotyczy formy kompozycji, zoonej z drobnych czci, z ktrych kada ma inny materia dwikowy, inne rozplanowanie przestrzenne barw itp. (6') Forte e piano muzyka na 2 fortepiany i orkiestr (1968) powstaa jako kompozycja repertuarowa dla duetu fortepianowego braci Kontarskych. Jest to utwr jednoczciowy, mona w nim jednak wyrni

odcinki o wyranie wyodrbnionym charakterze. Oba fortepiany peni czciowo rol solistyczno-wirtuozowsk, czciowo jednak uyte s na sposb koncertujcy. Partie fortepianu ujte s w relacji graficznej na tyle otwartej, e jej realizacja pozwala na spore dowolnoci interpretacyjne, szczeglnie w czasie; natomiast zapis bogato zrnicowanej partii orkiestrowej jest tradycyjny, cisy. W utworze wyodrbniaj si jako punkty napicia partie o silnym nawarstwieniu wszystkich elementw zarwno pod wzgldem brzmienia harmonicznego, jak i sposobu instrumentacji. Prawykonanie Forte e piano odbyo si 29 III 1968 w Kolonii pod dyrekcj Christopha von Dohnanyiego (solici: Aloys i Alfons Kontarscy). (12') Powstay w latach 196870 i wykonany po raz pierwszy w Warszawie 23 IX 1971 utwr symfoniczny Dramatic Story nawizuje jak to podaje kompozytor do formy dramatu teatralnego. Kilka elementw strukturalnych stanowi rodzaj ekspozycji dramatycznej; po niej utwr rozwija si w sposb dajcy si porwna do sposobu dziaania osb wystpujcych w dramacie scenicznym std tytu. Kompozycja zbudowana jest na zasadzie powizanych z sob scen,

ktre zdaniem autora mogyby by take realizowane w formie baletu. (15') Impromptu fantasue (1973) przeznaczone jest na 6 fletw prostych o rnych skalach (od sopranina do wielkiego basu), 3 lub 6 mandolin i tyle gitar, 35 instrumentw perkusyjnych (obsugiwanych przez 2 perkusistw) oraz for859 S e r o cki tepian. Gwny problem kompozycji tkwi w poszukiwaniu nowych barw i nowych sposobw wydobywania dwiku, prowadzcych do deformacji materiau dwikowego i jego wyostrzenia. W duym stopniu graficzna notacja pozwala muzykom na spore dowolnoci realizacyjne. Prawykonanie utworu odbyo si 18 IV 1974 w Witten. (9'11') Ad libitum na orkiestr (1977) skada si z 5 odrbnych kompozycji symfonicznych, ktre cznie zawieraj 31 segmentw, przeznaczonych kadorazowo na inny skad instrumentalny, a tym samym brzmicych odmiennie. Cao zostaa skomponowana w formie otwartej: kolejno segmentw w

ramach kadej z piciu kompozycji oraz kolejno samych kompozycji jest dowolna i pozostawiona cakowicie do uznania dyrygenta, z tym jednak zastrzeeniem, e aden z segmentw nie moe by ani opuszczony, ani powtrzony. Podany w partyturze porzdek piciu kompozycji i mieszczcych si w nich segmentw stanowi tylko jedn z wielu moliwych propozycji realizacyjnych. Ad libitum naley wic do grupy dzie poliwersjonalnych. Dlatego te trzeba utwr wykonywa publicznie w dwch rozmaitych wersjach, by da suchaczom moliwo konfrontacji przynajmniej dwch rnych wariantw formalnych dziea. Ad libitum napisane jest z rzadkim mistrzostwem; szczeglnie partie o charakterze dynamicznym fascynuj si i odrbnoci brzmienia. Prawykonanie: 19 IX 1977 Hamburg, dyrygowa Jan Krenz. (16'18') Pianophonie na fortepian, rodki elektroniczne i orkiestr (1978) reprezentuj nowy typ muzyki, w ktrej amplifi-kacja dwiku odgrywa zasadnicz rol. Serocki stosuje tu dla dwiku fortepianowego 3 rodzaje przeksztacenia: tzw. transpozycj ( przeksztacenie waciwe), selekcj dwikow i sterowanie dwiku w przestrzeni. Materiaem kompozycyjnym s struktury

dwikowe wypracowane w Heinrich-Strobel--Stiftung Radia Fryburskiego (SWF), a elektroniczne przetworzenie naley zdaniem kompozytora cakowicie do procesu twrczego, ktrego wynikiem stao si dzieo. Prawykonanie tej kompozycji odbyo si 18 XI 1978 w Metz; solist by Szabolcs Esztenyi. Orkiestr SWF dyrygowa Ernest Bour, reyseria d"wikowa: Hans Peter Haller. (30'33') KONCERTY Koncert na fortepian i orkiestr (Koncert romantyczny, 1950). Podstaw tematyczn tego 3czciowego dziea s tematy uksztatowane samodzielnie, na wzr melo860 'Scrocki dyki ludowej. Cz I (Allegro molto ritmico) zasadza si na schemacie sonatowym. Fortepian wprowadza oba tematy, przetwarza pierwszy, a w repryzie rozwija drugi. II cz (Lento i delicatamente e cantabile) oparta jest na schemacie pieni i skada si z orkiestrowego wprowadzenia, szerokiego tematu eksponowanego w fortepianie, dialogu pomidzy solist a orkiestr i powrotu do wstpnego klimatu. III cz

(Allegro viva.ce) to rondo o tematyce polskich tacw ludowych, oczywicie stylizowanych. Z uwagi na gatunek emocjo-nalizmu Koncert fortepianowy Serockiego nazwany zosta przez kompozytora Romantycznym. (23') Koncert na puzon i orkiestr (1953) nie jest konwencjonalnie pomylanym koncertem instrumentalnym, lecz raczej kompozycj typu symfonicznego z puzonem jako instrumentem nadrzdnym, grujcym specyficzn barw i si. Std moe Koncert ten skada si z 4 czci. Cz I (Allegro) rozpoczyna powolny wstp (Lento espressivo), zawierajcy aluzje do tematyki ekspozycji. Pierwszy temat rytmiczny, i drugi melodyjny, podaje puzon, przy czym orkiestra nie tworzy tu akompaniamentu, lecz bierze od razu udzia w rozwijaniu i przetwarzaniu tematw. Przy kocu tej czci kompozytor umieci kadencj instrumentu solowego. Largo, molto cantabile tytu II czci mwi sam za siebie, warto tylko doda, e autor posuguje si tu dwoma tematami i faktur polifoniczn. W III czci" (Allegretto grazioso) i w IV (Rondo) dochodz do gosu elementy taneczne, oczywicie z uwagi na specyfik instrumentu nie nazbyt ywe, (ca 20')

Fantasia elegiaca (1972) jest rodzajem koncertu na organy i orkiestr, przy czym brzmienie organw zostao tu specyficznie ograniczone do tzw. gosw pomocniczych; s one uyte jako uasi-alikwoty i pojawiaj si w rozmaitych transformacjach o rnym stopniu zagszczenia jako odrbne mikstury kolorystyczne. W utworze dominuj organy, natomiast bardzo zrnicowana kolorystycznie partia orkiestry stanowi najczciej to i ma za zadanie zapewni muzyce cigo przebiegu. Notacja utworu umoliwia solicie i dyrygentowi pewne dowolnoci realizacyjne. Prawykonanie dziea odbyo si w czerwcu 1972 w Baden-Baden; solist by Karl-Erik Welin; dyrygowa Ernest Bour. (13'15') Concerto alla cadenza per flauto a becco ed orchestra (1974) jest zdaniem autora rodzajem wielkiej solistycznej kadencji koncertowej na flety proste i or861 Sessions kiestr. W tym jednoczciowym utworze pisze kompozytor mona wyrni osiem sekwencji przechodzcych jedna w drug: intrad orkiestrow, kadencj I, quasi arioso, inter-ludium I,

kadencj II, interludium II, kadencj III i kod. Solista ma do dyspozycji 6 fletw prostych (sopranino, sopran, alt, tenor, bas i wielki bas) oraz osobno 6 ustnikw do wszystkich wyej wymienionych fletw, G w sumie daje 12 odrbnych rde dwiku." Barwa dwiku jest tutaj gwnym elementem komponowania. Ona tworzy form poprzez odmienne ksztatowanie kolorystyczne poszczeglnych sekwencji. Partia orkiestrowa (smyczki i instrumenty strunowe czsto traktowane perkusyjnie oraz mocno rozbudowana perkusja) stanowi zintegrowane kolorystycznie to dla solisty. Prawykonanie Koncertu odbyo si 3 IV 1975 we Frankfurcie n. Menem; solist na 6 fletach by Czesaw Pakowski, Orkiestr Radia Heskiego dyrygowa Hans Zender. (ok. 15') ROGER SESSIONS 28 XII 1896, Brooklyn (Nowy Jork); 116 III 1985, Princeton Kompozytor amerykaski. Studia muzyczne odby u H. Parkera na Yale University (191517), potem jeszcze prywatnie u E. Blocha w Nowym Jorku (192125 by jego asystentem przy Cleveland Institute of Musie). W latach 192533 mieszka we

Florencji, Rzymie i Berlinie. Wykada kompozycj na wielu uniwersytetach amerykaskich. Wraz z A. Coplandem organizowa Copland-Sessions Concerts (192831). Sessions, wierny najpierw ; ideaom romantycznym, szybko jednak przeszed na pozycje radykalniejsze, biorc sobie za wzr Strawiskiego. Jego trudny (w kontrapunktyce i rytmice) jzyk muzyczny nie przysparza mu zwolennikw, oryginalno niektrych pomysw budzia wszake respekt nawet wrd antagonistw. Z biegem lat muzyka Sessionsa stracia na odrbnoci, stajc si bardzo konwencjonalna (mimo i kompozytor adaptowa niektre nowsze techniki, z dodekafoni wcznie). Waniejsze kompozycje: symfonie (I 1927, II 1946, III 1957, IV 1958, V 1963, VI 1966, VII 1967, VIII 1968), Rapsodia na orkiestr 1970, Koncert skrzypcowy (z orkiestr bez skrzypiec) 1935, Koncert fortepianowy 1956, Koncert podwjny na skrzypce, wiolonczel i orkiestr 1971, Concertino na orkiestr kameraln 1972; kwartety smyczkowe (I 1936, II 1950), III Sonata fortepianowa 1965, 5 Pieces na fortepian 1975; Msza na chr i organy 1956, ' S ib eliu s

opera Montezuma (libretto G. A. Borghese) 194762, Psalm 140 na sopran i orkiestr 1963, kantata When Ltlacs Last In the Doorymd Bloom'd na sopran, alt, baryton, chr i orkiestr (do tekstu W. Whitmana) 1970. III Symfonia (1957) skada si z 4 czci. Cz I (Allegro grazioso e con fuoco) wprowadza trzy kontrastujce moty-wicznie i wyrazowe odcinki, bdce odpowiednikami ekspozycji, przetworzenia i repryzy w klasycznej formie sonatowej. Cz II (Allegro un poco ruvido) rwnie dzieli si na trzy odcinki i stanowi odpowiednik scherza w tradycyjnej symfonii. Jej rodkowy fragment (Piu mosso e appassionato tranuillo) opiera si na dialogu midzy deklamacyjnymi pasaami skrzypiec i unisonem puzonw a znacznie wolniejszymi pasaami w drzewie i rogach. Cz III (Andante sostenuto e con ajjetto) zasadza si na dwu silnie z sob kontrastujcych tematach (pierwszy temat w klarnecie, harfie i tumionych rogach, drugi w skrzypcach, imitowanych w dalszym przebiegu przez wiolonczele). Ostatnia cz (Allegro con fuoco) dzieli si na pi kontrastujcych barw odcinkw, ktre jednoczy stay

puls rytmiczny, nadajcy muzyce zwarto i cigo. JEAN SIBELIUS *8 XII 1865, Hameenlinna; t 20 IX 1957, Jarvenpaa Najwybitniejszy kompozytor fiski. Otrzyma bardzo staranne wyksztacenie, studiowa prawo na uniwersytecie w Helsinkach. Majc 9 lat rozpocz nauk gry na fortepianie, w wieku 15 lat na skrzypcach. Prby kompozycji wyprzedziy pniejsze wyksztacenie teoretyczne; w 1885 Sibelius zdecydowa si na karier zawodowego muzyka. Studiowa w konserwatorium u M. Wegeliusa, u bawicego krtki czas w Helsinkach F. Bu-soniego; jako stypendysta w Berlinie i Wiedniu pracuje pod ' kierunkiem A. Bechera, R. Fuchsa i K. Goldmarka (1889). Po powrocie do kraju w 1890 rozwija bogata dziaalno kompozytorsk, czy j z udziaem w wczesnym narodowo-wyzwole-czym ruchu fiskim. Siga do starej poezji (epos Kalewala), czerpie z niej inspiracj muzyczn, z legend, bani, z przyrody rodzinnego kraju. W 1892 obejmuje katedr teorii muzyki w kon... ., ., .. s , . 863 S ibelius

serwatorium w Helsinkach; od 1897 otrzymuje stal roczn pensj od rzdu fiskiego. Kiedy w 1914 wyjeda do Stanw Zjednoczonych, jest ju autorem czterech symfonii; Koncertu skrzypcowego. W tym samym roku otrzymuje tytu doktora h.c. uniwersytetu w Yale. Powrciwszy do kraju, osiedla si w Jaryenpaa pod Helsinkami, gdzie przebywa bdzie odtd stale, prowadzc pracowite ycie kompozytora i pedagoga. Twrczo Sibeliusa posiada ogromne rzesze wielbicieli na caym wiecie (istniej towarzystwa imienia Sibeliusa), sam za twrca przez cae swoje dugie ycie otrzymywa dowody najwyszego uznania nie tylko od rodakw, cenicych w nim przede wszystkim twrc muzyki fiskiej. Od 1925 y zreszt w promieniach sawy, ktr przyniosy mu dziea pochodzce z poprzednich trzydziestu lat pracy kompozytorskiej. Ostatni utwr orkiestralny, poemat symfoniczny Tapiola, powsta w 1925; potem ju rda twrczoci Sibeliusa wyczerpuj si, przestaje komponowa niemal zupenie (ma wwczas szedziesit lat). Stylistycznie muzyka fiskiego kompozytora naley do epoki pnego romantyzmu, z caym

arsenaem rodkw harmonicznych, instrumentacyjnych, upodobaniem do wyrazistej, rysowanej szerokimi liniami melodyki. Rwnoczenie jednak Sibelius potrafi odnale indywidualn drog wypowiedzi artystycznej; jest jednym z najznakomitszych symfonikw swego czasu, obdarzonym wyjtkow inwencj twrcz, wybitnym zmysem orkiestracji i kolorystyki, operujcym swobodnie wybranymi rodkami technicznymi, rozwizujcym ciekawie problemy wielkich form symfonicznych. O odrbnoci i specyficznym kolorycie tej muzyki decyduje w znacznej mierze posugiwanie si zwrotami archaicznymi, wykorzystywanie melodii i rytmw fiskiej muzyki ludowej, majcej egzotyczny (pnocny") charakter. Sibelius jest m. in. twrc 7 symfonii (I 1899, II 1902, III 1907, IV 1911, V 1915, VI 1923, VII 1924), poematw symfonicznych (Kulleruo 1892, Saga 1892, Cztery legendy 1895, Finlandia 1899, Aallottaret 1914, Tapiola 1926). Inne waniejsze kompozycje: orkiestralne uwertura i suita Karelia 1893, Pie wiosenna 1894, Valse triste 1903, suita Peleas i Melizanda 1905, intermezzo taneczne Pan i Echo 1900, marsz aobny In Memoriam 1909, Impromptu 1917, Suita

charakterystyczna. 1922; Koncert skrzypcowy 1905, Humoreska na skrzypce i orkiestr 1917; kwartet smyczkowy Voces intimae 1909. Sibelius jest nadto autorem szeregu kompozycji na skrzypce lub wiolonczel solo, drobiazgw fortepianowych, utworw chralnych i pieni. ch Sibelius SYMFONIE " <' ! Sibelius napisa siedem symfonii; dwie pierwsze u nas najczciej wykonywane utrzymane s w wysoce romantycznym czy neoromantycznym stylu, w piciu nastpnych zaznaczaj si tendencje do swoicie pojtego neoklasycyzmu. Symfonie Sibeliusa nie posiadaj tej zwartoci formy, ktr wiek XIX przej w zasadzie od Beethovena, brak im te konsekwentnego rozwoju tematycznego; wysnuwaj si co jest charakterystyczn cech techniki kompozytorskiej Sibelusa ze zwizych, lecz wyrazistych motyww, ktre staj si zawizkiem tematycznej osnowy. Urok tych dzie polega na czsto mozaikowym niemal, rapsodycznym zestawianiu rnorodnych myli muzycznych, na ich intensywnym nasyceniu emocjonalnym oraz na barwnej, cho czsto troch przyci-kiej instrumentacji. Gboka, pena

kontrastw, ale z dominujc nut pospnego dramatyzmu i zadumanej melancholii nastrojowo, przenikajca ca twrczo Sibeliusa, znajduje rwnie i tu swj wyraz. Moje symfonie stwierdzi raz kompozytor s muzyk pomylan i wypracowan autonomicznie, bez jakiegokolwiek treciowego podoa. Nie jestem literackim kompozytorem. Muzyka zaczyna si dla mnie tam, gdzie koczy si sowo. Jak scen mona namalowa, dramat mona wyrazi sowami; symfonia powinna by tylko i wycznie muzyk. Oczywicie bywao, e gdy komponowaem, nasuwa mi si pewien obraz, ale istot moich symfonii stanowi czysto muzyczna inspiracja." I Symfonia e-moll op. 39, napisana w latach 1898 99, oznacza w twrczoci Sibeliusa kulminacyjny punkt okresu, w ktrym powstaa wikszo jego dzie inspirowanych rodzim mitologi (epos Kalewala) i przyrod. Utrzymana w pa-tetycznoromantycznym, penym, nastrojowej ekspresji klimacie dwikowym, ma wyranie rapsodyczne rysy. W ten charakter dziea wprowadza ju wstpne, melancholijne solo klarnetu (Andante ma non troppo) ria tle guchego tremola kotw. Nage

tremolo smyczkw, gwatowne, rytmiczne motywy otwieraj waciw I cz (Allegro), doprowadzajc do burzliwej kulminacji, po ktrej flety intonuj kontrastujcy, idylliczny temat. Z tego materiau rozwija si dalej dramatyczny utwr. Elegijny nastrj dominuje w II czci (Andante), zarwno w ogniwach skrajnych, wysnuwajcych si z jednostajnej melodii smyczkw, jak i w rodkowym ogniwie, gdzie przewodnictwo obejmuj rogi, a potem instrumenty dte drewniane. III cz to wzburzone, rytmiczne scherzo (Allegro) z przeciwstawnym, spokojnym triem. Fina (Andante) 55 Przewodnik koncertowy 865 Sibelius otwiera znana z I czci melodia klarnetu; powierzona teraz smyczkom i w penej instrumentacji, nabiera ona pospno--patetycznego tonu, waciwego caej dwutematycznej czci (44') II Symfonia D-dur op. 43, rozpoczta (1901) w Rap-pallo nad Morzem Liguryjskim, a ukoczona (1902) w Finlandii, zapewne idyllicznej atmosferze Poudnia zawdzicza swoje miksze, za pnocnemu krajobrazowi surowsze rysy. W I czci

(Allegretto) przewaaj owe idylliczne nastroje. Rozpoczynaj j akordy smyczkw, ktrym instrumenty dte drewniane odpowiadaj pastoraln melodi. Nowy, nerwowy temat take w drzewie zakca nieco spokj, ale dopiero w dalszym przebiegu narasta w szerokim crescendo wzburzenie, osigajc kulminacj w penej obsadzie blachy, by rozadowa si wkrtce w pogodnym znowu nurcie muzyki. II cz (Tempo andante, ma ruboto) ukazuje melancholijny krajobraz dwikowy, wyznaczony przez pospny temat cigncy si w fagocie ponad zowrbnym werblem kotw i przechodzcy w twarde akordy instrumentw dtych blaszanych. Nostalgiczna melodia smyczkw w rodkowym czonie utwierdza raczej zasadnicz atmosfer. Scherzo (III cz., Vivacissimo) posiada przejrzyst., jasn konstrukcj. Dwukrotnie przeplata si jego gwna, niesamowita troch w swym rozpdzie cz z triem, ktre kontrastuje z prost, oryginalnie z 9-krotnie powtrzonego dwiku wysnuwajc si melodi oboju o ludowych, fiskich rysach. Za drugim razem prowadzi ona bezporednio do finau (Allegro moderato), gdzie ciemne barwy instrumentw dtych kontrastuj z yw tematyk smyczkw i fanfarowymi odywkami trbek i

rogw, i gdzie poprzez stae i nage zmiany nastrojw osignita zostaje potna kulminacja kodalna. Monumentalnie zakrojona, jakkolwiek operujca nie nazbyt rozbudowan orkiestr, jest w sumie II Symfonia jednym z najwybitniejszych i najokazalszych dzie symfonicznych Sibeliusa. (46') Spord reprezentujcych dojrzay styl Sibeliusa pniejszych symfonii, stosunkowo najczciej wykonywana jest V Symfonia Esdur op. 82, napisana w 1915, ponownie za opracowana przez kompozytora w 1919. Trzyczciowe dzieo posiada monumentalny zakrj, cho nie jest ponad miar rozbudowane. Opart na indywidualnie przetworzonym schemacie formy sonatowej cz. I (Tempo molto moderato) otwiera bardzo romantyczny jeszcze temat (rogi), ktrego mo-tywika suy za podstaw rozwoju dziea. Odmienny w charakterze jest temat drugi, o niespokojnej, przerywanej nj> 866 'S ib eliu s racji. Trzecim elementem jest krtka, kadencjonujca myl kocowa. W dalszym przebiegu tematy i ich motywy s w rny

sposb przetwarzane; nie brak tu nawet obszernego epizodu w rytmie walca, ktry przypomina nam o wielkim zainteresowaniu fiskiego kompozytora t form taneczn (Valse triste). Cz t zamyka patetyczna koda, oparta na materiale pierwszego tematu. Utrzymana w ciszonej dynamice rodkowa cz kompozycji (Andante) ma charakter agodnego intermezza, w ktrym szczeglna rola przypada pizzicatom instrumentw smyczkowych. Fina (Allegro) zwraca si pocztkowo ku nastrojom patetycznym, po chwili jednak pojawia si scherzowy, jakby wirujcy temat, do ktrego z czasem docza si oryginalne ostinato rogw. Na tym materiale osnuty jest cay utwr, zakoczony potn kod, wywiedzion z owego ostinatowego motywu blachy. (30') POEMATY SYMFONICZNE ! .? Gleb, na ktrej wyrosa muzyka Sibeliusa, bya przyroda, historia i pie ludowa Finlandii. Sibelius nie cytowa nigdy ludowych melodii, nie posuy si ani jednym ich motywem, ale z wyjtkow intuicj komponowa w duchu tych melodii. Dlatego te jego dziea, przepojone tak silnie duchem fiskiego folkloru muzycznego, drgaj echami Kraju

Tysica Jezior. Zwaszcza poematy symfoniczne, do ktrych mona zaliczy ponad 10 kompozycji. Elias Lonnrot, fiski Kolberg, wdrujc przez wiele lat po finlandzkiej ziemi, zbiera ludowe pieni, opowiadania, legendy, banie i wiele z nich poczy w wielki poetycki epos, noszcy tytu Kalewala (1849). Z tym wanie mitologiczno-bohaterskim eposem zwizana jest programow treci dua cz poematw symfonicznych Sibeliusa, z ktrych kilka naley do jego najpopularniejszych dzie. Warto jeszcze doda, e pierwsze sukcesy odnosi kompozytor napisanym w 27. roku ycia poematem symfonicznym Saga, ostatnie za utworem tego samego gatunku, zatytuowanym Tapola, ktrym w wieku lat 60 zakoczy praktycznie sw twrczo. Saga op. 9 skomponowana zostaa w 1892, lecz wykonywana jest dzi w gruntownie zmienionej wersji z 1901. Nie objaniony adnym odautorskim komeptarzem tytu pozwala tylko przypuszcza, e jest to jaka nie okrelona bliej wizja z mitycznej przeszoci Finlandii, inspirowana moe Kalewala. W kadym razie muzyka utrzymuje si zasadniczo w heroicz-no-balladowym tonie. W ramach schematu formalnego allegra

55% 867 Slbelius sonatowego podstaw rozwoju s trzy tematy: temat gwny (fagoty, wiolonczele, kontrabasy) i dwa antagonistyczne w stosunku do siebie tematy poboczne (pierwszy altwka, drugi skrzypce), ktrych konflikt wypenia przetworzenie; w repryzie powraca temat gwny i bliszy mu, pierwszy z tematw pobocznych, podczas gdy drugi ukazuje si tylko jako przelotna reminiscencja. (19') abd z Tuoneli op. 22 nr 2 jest drug z Czterech legend, znanych te pod tytuem Suita Lemminkdinen". Si-taelius planowa kiedy napisanie opery na wtku zaczerpnitym z narodowego eposu, Kalewali. Zamiaru tego nigdy jednak nie zrealizowa, ale wiadectwem jego pozostaa uwertura, ktr jest abd z Tuoneli. Ta i pozostae trzy tworzce tematyczn cao legendy ukazuj epizody z ycia jednej z gwnych postaci KolewaZi, Lemminkainena. Pierwsza legenda Lemminkiiinen i dziewczyny (17') powicona jest burzliwym przygodom modego bohatera i jego miosnym perypetiom z pikn Kyllikki na wyspie Saari.

Druga legenda abd z Tuoneli (10') to nastrojowy obraz Tuoneli, fiskiej krainy umarych: Wysoko w grach, w kraju tysica cichych wd, ley w uroczystej ciszy, otoczone nagimi skaami, jakby zamare jezioro Tuonela. Ostro rysuj si na niebie kontury milczcych jode i fantastycznych ska w czerwonawo-szarym wietle zorzy polarnej. Po ciemnej, gadkiej toni majestatycznie sunie piewajcy abd [symbolizuje go roek angielski]. Rozpoczyna swj peen skargi piew o obcej wiatu tsknocie, o minionej piknoci ziemi, o szczciu, ktre kiedy istniao. Myl ulatuje w nieodgadnion dal, wszystkie uczucia roztapiaj si w agodnej melancholii. To jest czar Tuoneli, ktry urzeka kadego, kto owe milczce pikno zobaczy w blasku zorzy polarnej" (Sibelius). Kto usyszy piew abdzia z Tuoneli, tego ogarnia tsknota za mierci, ten musi umrze dodaje legenda. Taki los spotyka te Lemminkainena, co jest tematem trzeciej Sibeliu-sowskiej legendy Lemminkainen w Tuoneli (15'). Mio matki, silniejsza ni mier, przywraca jednak bohatera do ycia. Czwarta legenda nosi tytu Powrt Lemminkainena. (7')

Cztery legendy op. 22, napisane w latach 189396, kompozytor przerabia jeszcze kilkakrotnie, tak e druga i czwarta wydane zostay w 1901, dwie pozostae za dopiero w 1954. Temu te naley przypisa fakt, e cae dzieo z wyjtkiem najlepszego z cyklu abdzia z Tuoneli syszy s bardzo rzadko. 868 S t b e 11us Najpopularniejszy z poematw symfonicznych Sibeliusa, Finlandia op. 26 (1899), powsta z utworu zamykajcego cykl historycznych ywych obrazw, ktry pokazano w ramach politycznej manifestacji, jaka odbya si w Helsinkach w 1899 na znak protestu wobec zarzdze wadzy carskiej, wymierzonych przeciwko narodowi fiskiemu. Patriotyczny charakter dziea kamuflowany by duszy czas nic nie mwicym tytuem Impromptu. Bardzo skondensowana w czasie i emocjonalnym wyrazie muzyka Finlandii dzieli si na dwie cile poczone czci. Pierwsza z nich to zaczynajce si dwukrotnie powtrzonym, lapidarnym motywem blu" Andante sostenuto, wyraajce cierpienia i nadzieje fiskiego narodu; drug tworzy Allegro moderato i

Allegro, ukazujce walk i zwycistwo. Cao czy wsplny materia tematyczny. (8') Tapiola op. 112 (1926) dedykowana zostaa Walterowi Damroschowi, pod ktrego dyrekcj odbyo si jej prawykonanie 26 XII 1926 w Nowym Jorku. Tytu zwizany jest z postaci fiskiego boka lenego, zwanego przez lud Tapio; Tapiola to jego siedziba. Na wstpie partytury umieci autor krtk, napisan przez siebie strof: Daleko rozpocieraj si mroczne lasy Pnocnego Kraju, ; Prastare tajemnicze, pogrone w dziwnych snach; W nich mieszka wielki bg boru, A lene duchy snuj w ciemnociach swoje czary". Cae dzieo, utrzymane w surowym, tajemniczym nastroju, wysnuwa si z krtkiego, dwutaktowego motywu lasu", ktry od razu na pocztku wprowadzaj unisono instrumenty smyczkowe. Potem rozwija si on, zmienia barw, przechodzi rne przeksztacenia od melancholijnego liryzmu, poprzez sche-rzowe oywienie, a po dynamiczny i dramatyczny punkt kulminacyjny, ktry jednoczenie stanowi zakoczenie. (19')

Napisany w 1903, a w dwa lata pniej przeredagowany, naley Koncert skrzypcowy d-moll op. 47 do najbardziej charakterystycznych w stylu dzie Sibeliusa. W typowy dla sposb czy szeroki rapsodyczny zakrj z melancholijnym przewanie liryzmem oraz wykorzystuje obficie przetworzone artystycznie elementy fiskiego folkloru ' muzycznego. Koncert d-moll, cieszcy si jak powana cz twrczoci Sibeliusa od dawna duym powodzeniem zwaszcza w krajach anglosaskich, take i u nas staje si coraz popularniejszy. Przyczynia si do tego efektowna, ze znawstwem (Sibelius 869

skrzypce solo, drugi za rozpoczynaj wiolonczele i fagoty. Partie liryczne wymieniaj si tu z bardziej ywymi, tworzc urozmaicon w nastroju i charakterze cao, do czego przyczyniaj si rwnie dwie rozbudowane kadencje. Przymglona, poetyczna atmosfera spowija rodkowe Adagio di molto prost, cho dug piemedytacj na skrzypce solo. Cakiem inne jest rondo finaowe (Allegro, ma non tanto); energiczne, urozmaicone rytmicznie, wesoe i taneczne, koczy si z wirtuozowskim rozmachem i brawur. (35') h ELIE SIEGMEISTER

Siegmeister * 15 I 1909, Nowy Jork by dobrym skrzypkiem) napisana partia solowa. Przejrzysty akompaniament stanowi dobrze przemylane to dla skrzypiec, ktre mog zarwno popisa si piknym tonem (zwaszcza w niskich rejestrach), jak zabysn technik i przemwi" w bardziej recytatywnych epizodach. Rapsodyczny charakter ma przede wszystkim I cz (Allegro moderato), utrzymana w swobodnej formie sonatowej, opartej na dwch tematach, z ktrych pierwszy wprowadzaj Kompozytor amerykaski. By uczniem W. Rieggera, w latach 192731 ksztaci si pod kierunkiem N. Boulanger w Paryu. Od 1949 wykada w Hofstra College, w 1965 zosta profesorem ," Hofstra Uniyersity koo Nowego Jorku. Inspiracj dla Sieg-meistra jest muzyka amerykaska i rodzimy folklor, niekiedy te jazz (Koncert klarnetowy). Jest eklektykiem, wiernym tradycyjnym formom, lubi szerokie

tematy oparte na planie harmonicznym, ale w swojej muzyce wprowadza niekiedy ostr dy-sonansowo. Waniejsze utwory: symfonie (III 1957, IV 1970, V 1971), Koncert klarnetowy 1956, Koncert fletowy 1960, II Kwartet smyczkowy 1960, Sekstet na instrumenty dte blaszane i perkusj 1965, The l- Face of War 5 pieni na gos basowy i orkiestr 1968; opery Darling Corle 1952, Mlranda and the Dark foung Ma 1955, The Mermaid in Lock Number Seven 1958 i The Plough and the Stars 1969, balet Fables jrom the Dark Wood 1976. III Symfonia (1957) jest utworem jednoczciowym, zoonym z 4 odcinkw (sections"): Moderato (z trzema zalkowymi pomysami motywicznymi), uasiprzetworzeniowe 870 S i k o r s k i K. Allegro, epizodyczne Lento i finalne Ritmico. W pierwszym odcinku uderza prostota motyww i wprowadzenie elementw marsza, ktry rozwija si w odcinku drugim (charakterystyczny rytm punktowany). We fragmencie

powolnym dominuje melodia oboju na tle dialogw, imitacji i efektw echa. W odcinku kocowym materia muzyczna zgszcza si nabiera charakteru niemal tanecznego. III Symfonia to utwr bardzo typowy dla popularnej symfoniki amerykaskiej, utwr o bezpretensjonalnych i niemal szkolnych zaoeniach formalnych, inspirowany amerykask muzyk, przede wszystkim muzyk ludow. (18') KAZIMIERZ SIKORSKI *28 VI 1895, Zurych; 123 VII 1986, Warszawa ; Kompozytor i pedagog. Studiowa kompozycj w warszawskiej Wyszej Szkole Muzycznej im. F. Chopina, nastpnie muzykologi we Lwowie u A. Chybiskiego. W latach 192527 i 1930 przebywa na studiach muzycznych w Paryu. Od lat trzydziestych obok pracy twrczej oddaje si nieprzerwanie dziaalnoci pedagogicznej, jest wychowawc caego pokolenia polskich kompozytorw; przez dugie lata piastowa godno rektora Pastwowej Wyszej Szkoy Muzycznej w Warszawie. Laureat szeregu nagrd artystycznych odznacze pastwowych. Autor

podstawowych podrcznikw: Instrumentoznaw-stwo, Harmonia, Kontrapunkt. W swej twrczoci Sikorski wyszed od estetyki i warsztatu pnoromantycznego. Drog powolnej ewolucji osign rezultaty artystyczne mieszczce si w peni w muzyce wspczesnej. Lubi formy cise, polifoniczne, pisze muzyk o klarownej fakturze, jasnej i logicznej konstrukcji, oszczdn w rodkach. Waciwoci powysze stawiaj twrczo Sikorskiego w rzdzie zjawisk nieawangardowych, nieposzukujcych, lecz zawsze autentycznych, o duych walorach wykonawczych. Waniejsze utwory orkiestrowe: 4 symfonie (I 1919, II 1921, III Symfonia w formie concerto grosso 1953, IV 1971), Uwertura na ma orkiestr smyczkow 1945, Allegro symfoniczne 1946, Koncert na klarnet i orkiestr 1947, .Koncert na rg i ma orkiestr 1948, Suita z Istebnej na ma orkiestr symfoniczn 1951, Koncert na flet i orkiestr 1957, Koncert na trbk i orkiestr smyczkow 1960, Koncert polifoniczny na fagot i orkiestr 1965, Koncert na obj i orkiestr 1967; ponadto 3 kwartety smyczko-

871 Sikor ski T. fj we, Sekstet smyczkowy 1930, pieni solowe, chralne, opraco:,- wania i instrumentacje utworw dawnej muzyki polskie]. ch Koncert na klarnet i orkiestr (1947). I cz (Allegro non troppo) zbudowana jest w formie allegra sonatowego i oparta na trzech tematach; II cz (Lento) skada si z 5 wariacji na dwa tematy: pierwszy temat w niskich instrumentach smyczkowych, drugi w klarnecie solowym. Ostatnia cz (Allegro giocoso) jest rondem a-ba-c-a + koda. Cao cechuje przejrzysta faktura, ciso formalna, oparta na dyscyplinie kontrapunktycznej, i wirtuozostwo instrumentu solowego. (24') Koncert na rg i ma orkiestr (1948) jest daleko prostszy ni Koncert klarnetowy, a muzycznie, tzn. z punktu widzenia tematyki i jzyka dwikowego, znacznie mniej atrakcyjny. Cz I (Allegro) posiada form sonatow, II (Lento sostenuto e molto cantabile) form rozszerzonej pieni, III (Allegro giocoso) form ronda. W tematyce kompozytor posuy si melodyk

ludowej (18')

muzyki

kurpiowskiej.

Koncert na flet i orkiestr (1957) powsta w 9 lat po Koncercie na rg i jest trzecim z planowanej serii koncertw solowych na instrumenty dte z towarzyszeniem orkiestry. I cz zbudowana jest w formie klasycznego allegra sonatowego, II (Adagio espressivo) w formie wariacji, ostatnia za w formie ronda. Tym razem kompozytor poszerzy swj jzyk dwikowy o nowe techniki do dodekafonii wcznie. Podobnie jak w Koncercie na klarnet i orkiestr, przewaa tu faktura polifoniczna i do^ czsto pojawiaj si epizody kontrapunktycznie cise. (26' 27') TOMASZ SIKORSKI * 19 V 1939, Warszawa; t 13 XI 1988, Warszawa Kompozytor i pianista. Studia muzyczne odbywa w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Warszawie, w klasie kompozycji K. Sikorskiego (ojca) i w klasie fortepianu Z. Drzewiec872 1 S i k o T s k i T.

kiego. Powica si. przecie wszystkim kompozycji, incydentalnie wszake wystpuje jako wykonawca muzyki awangardowej. problematykQ kompozytorpk Sikorskiego okreliy w podstawowych zarysach Ju pierwsze utwory. Zagadnieniem centralnym okazaa si przestrzenno zjawisk dwikowych. Muzyka Skorskego jest statyczna, budowana z przenikajcych SI wybrzmiewajcych dwikw. Jakoci brzmienia zredukowane s niemal wycznie do natenia, gstoci i barwy. czy si z tym specyficzny dobr instrumentarium, z przewag Instrumentw perkusyjnych (dzwony, gongi, tam-tamy) oraz fortepianu. Waniejsze kompozycje: Echa II na l4 fortepiany, 4 gongi, 4 tamtamy, dzwony i tam 1963, Antyfony na sopran, fortepian, rg, dzwony, 4 gongi i tam 1963, Prologi na chr eski, 2 fortepiany koncertujce, 4 flety, 4 rogi i 4 perkusje 1964, Seuenza I na orkiestr 1966, Sonant na fortepian 1967, Hotno-fonia na 4 trbki, 4 rogi, 4 puzony, fortepian i gong 1968, Na smyczki 1970, Widok z okna ogldany w roztargnieniu na fortepian 1971, Volx humaine na chr, 12

instrumentw dtych blaszanych, 2 fortepiany, 4 gongi i 4 tam-tamy 1971, Hommage a Kandlnsky na orkiestr 1971, Holzwege na orkiestr 1972, Muzyka nasluchlwanla na 2 fortepiany 1973, Muzyka z oddali na chr i instrumenty 1974, Inne glosy na 24 instrumenty dte, 4 gongi l dzwony 1975, Samotno dwikw na tam 1975, Choroba na mier na recytatora, 2 fortepiany, 4 trbki l 4 rogi (do tekstu S. Kierkegaarda) 1976, Musie In Twlllght na fortepian i orkiestr 1978; opera radiowa Przygody Slndbada eglarza 1972. ch Seuenza I na orkiestr (1966) to dzieo jednoczciowe, zoone jak podaje autor z kilku pl dwikowych, ktrych struktura jest wynikiem indywidualnej gry poszczeglnych instrumentw lub grup instrumentalnych". W utworze uwidacznia si dbao kompozytora o jednolito ekspresji, 0 zamknicie rnorodnoci w harmonicznej formy i jednoci

dyrygowa Andrzej Markowski. (9') W Voix humaine (1971) na chr mieszany, 12 instrumentw dtych blaszanych, 2 fortepiany, 4 gongi i 4 tam-tamy Sikorski penetruje moliwoci przestrzennego traktowania materiau muzycznego. Gos ludzki zosta tu potraktowany w sposb czysto instrumentalny podaje komentator. Struktura rytmiczno-dwikowa utworu jest uwarunkowana przy873 Sinopoli jciem zasady niezalenoci poszczeglnych wykonawcw, zasady, ktra zostaa zastosowana konsekwentnie w caej kompozycji." Utwr wykonano po raz pierwszy w czasie XV Jesieni Warszawskiej" 18 IX 1971; Orkiestr i Chrem Filharmonii Narodowej dyrygowa, Witold Rowicki. (10') GIUSEPPE SINOPOLI *2 XI 1946, Wenecja Kompozytor i dyrygent woski. W kompozycji ucze F. Donato-niego w Sienie, w dyrygenturze H. Swarowskiego w Wiedniu. Od 1972 prowadzi wykady z zakresu

1 fakturalnej. Prawykonanie odbyo si 22 IX 1966 w Filharmonii Narodowej; Orkiestr Symfoniczn RAI z Turynu

muzyki elektronicznej w konserwatorium w Wenecji. Naley do najwybitniejszych twrcw swego pokolenia we Woszech. Pisze muzyk uformowan wedug starannie wykoncypowanych zasad, wielowarstwow i brzmieniowo niejednoznaczn. Waniejsze kompozycje: Prismi 1968, Opus Daleth 1971 i Tornbeau d'Armor II 1977 na orkiestr, Opus Ghlmel 1971 i Opus Scir 1972 na orkiestr kameraln, Sunyata na sopran i kwintet smyczkowy 1972, Koncert fortepianowy 1974, Souvenirs d. la memolre na 3 gosy i orkiestr 1974, Kwartet smyczkowy 1977, Koncert kameralny na fortepian i ma orkiestr 1978. Koncert fortepianowy (1974) jest pisany nie dla solisty, lecz raczej dla wszystkich instrumentw orkiestry, ktr kompozytor jak to sam podkrela traktuje, jakby bya zwielokrotnionym fortepianem (dotyczy to zwaszcza partii perkusyjnych i smyczkowych). Tylko niekiedy fortepian solowy odrywa si od orkiestry i tworzy muzyk wasn. Cao skada si z 2 czci, obie oznaczone s Adagio. Naczelnym problemem kompozytorskim jest w Koncercie moliwo rekonstrukcji dekadenckiej muzyki fortepianowej, wiata obsesyjnych

i neurotycznych brzmie wynajdywanych przez wybranych mistrzw pocztku XX wieku. Souvenirs a la memoire na 2 koloraturowe soprany, kontratenor i orkiestr (1974) skadaj si z 7 utworw. Cztery z nich s orkiestrowe (I, II, VI i VII), natomiast trzy kameralne (III V); owe trzy kameralne kompozycje mog by grane osobno jako (tytu w tym przypadku niemiecki) 874 , Sinopoli Drei Stiicke aus Souvenirs a la mcmoire". W partyturze uderza pojedyncza obsada wszystkich niemal instrumentw dtych i pojedyncza smyczkowych oraz znaczna liczba instrumentw klawiaturowych i perkusyjnych; zestaw taki gwarantuje apriorycznie odrbno brzmienia orkiestry. Polime-tria, bogactwo rytmicznych uj, kontrasty dynamiczne - wszystko to czyni z utworu Sinopolego rodzaj fantazji dwikowej. W czciach kameralnych uderza tendencja do jednolitoci w zakresie czasowym, homogeniczno blokw akordowych i dynamicznych. Gosy, pozbawione tekstu, traktowane s instrumentalnie; w partyturze kompozytor zaznacza

wyranie, i zaley mu na nieuchwytnoci piewanych samogosek, ktre powinny upodobni si do dwikw instrumentalnych. (35'; Drei Stucke: 11') Tombeau d'Armor II na orkiestr (1977) naley do najbogatszych partytur nowej muzyki. Sinopoli osnu swj utwr na kanwie poezji Tristana Corbiere'a (18451875), ktrego dzieo odkry i opisa Paul Yerlaine w pracy Poetes maudits. Kompozytor woski chcia przypomnie owego poet wykltego", a zwaszcza jego prekursorski poemat Armor o osobliwym klimacie ciemnoci i samounicestwienia. Podobnie jak wczeniejszy Tombeau d'Armor I i ta kompozycja wykracza poza sfer koncepcji eksperymentalnej i zwraca si (wedug autora) do indywidualnej psychoestetyki. Tombeau d'Armor II skada si z . kilkunastu scen muzycznych o wyrazistym charakterze, poczonych konsekwentn logik muzycznego rozwoju. Koncert kameralny (1978) przeznaczony jest na fortepian i orkiestr zoon z instrumentw dtych, harfy, cze-lesty i perkusji. Cao bya zamierzona wieloczciowo; do wiedeskiego prawykonania 22 V 1978 Sinopoli przygotowa 2 pierwsze czci, ktre stanowi kompozycj

zamknit. Cz I jest ujta w tempie wolnym i odpowiada wolnej czci tradycyjnego koncertu, cz II jest szybka. Fortepian peni tu rol gwn, ma nawet kadencj solow, ale w sumie wtopiony jest w orkiestr. Wzorowany na Bergu, a bliski stylowi Bouleza, Koncert kameralny stanowi w stosunku do wczeniejszych, bardzo zoonych partytur kompozytora znaczne uproszczenie, (ok, 12') 875 Skriabin ALEKSANDER SKRIABIN * 6 I 1872, Moskwa; t 27 IV 1915, Moskwa :' Syn prawnika, Skriabin od pierwszych lat okazywa fenome.,:} nalna zdolnoci muzyczne: talent pianistyczny, kompozytorski, ,A absolutny such. Skoczywszy studia w korpusie kadetw, mody muzyk wstpuje do konserwatorium moskiewskiego; gr --, ; na fortepianie studiuje w klasie W. Safonowa (koczy studia .u. w 1892 ze zotym medalem), kompozycj u S. Taniejewa, nastp-f.t nie u A. Arienskiego (dyplomu z kompozycji nie uzyska, popa-,-" dajc w konflikt z Arienskim). Pierwsze

kompozycje zyskuj mu przyja i poparcie wydawcy-mecenasa M. Bielajewa. Za jego staraniem Skriabin w 1896 udaje si w podr koncertow ;,;, po Europie. Zdobywa saw wietnego pianisty. Przez cztery ;> lata i68* profesorem klasy fortepianu w konserwatorium moskiewskim. Nastpnie kilka lat spdza za granic: w 1902 wyje-L'-v: da do Szwajcarii, stamtd do Woch, Ameryki Pnocnej, tj Francji. Wykonania dzie symfonicznych, poczwszy od III Sym-i:_y fonii (Pary 1905), staj si pocztkiem wielkiej sawy Skriabina . . jako kompozytora. Na terenie Rosji popularno zawdzicza tjl, w znacznej mierze synnemu dyrygentowi S. Kusewickiemu, ,}-, organizujcemu koncerty powicone wycznie twrczoci ,il; Skriabina. W peni si twrczych umiera kompozytor w Moskwie na zakaenie krwi. -..'.. Twrczo Skriabina obejmuje prawie wycznie dwa gatunki: muzyk fortepianow i orkiestraln. Opusy od l do 25 kompozycje fortepianowe stawiaj Skriabina w rzdzie . twrcw oryginalnych, ale silne s jeszcze powizania z muzyk Chopina. Nastpne dziea, wraz z przeniesieniem centrum ,, ;. zainteresowania na muzyk

symfoniczn, przynosz ewolucj r." i dojrzay, nowy, wasny styl. Z najwybitniejszych kompozycji wymienimy: symfonie (I 1900, 11 1902, III Boski poemat" 1904), poematy symfoniczne (Poemat ekstazy 1907, Prometeusz zwany Poematem ognia 1910). Twrczo fortepianow, zawierajc L obok preludiw, etiud, walcw i mazurkw Koncert fortepla-,,. nowy fts-moll, wzbogaci Skriabin w pniejszych latach ofr o Poemat tragiczny, Poemat satanlczny i sonaty (z tych szczeglnie wane s VIII, IX i X). Estetyka muzyki Skriabina preferuje przede wszystkim ekspresj, podkrela msteryjny charakter sztuki, postuluje poczenie muzyki z plastyk, efektami wizualno-barwnymi. Problematyka warsztatu kompozytorskiego Skriabina obejmuje (w najoglniejszych zarysach) zagadnienia harmonii l instru-mentacjl. Poszukiwania nowych zasad organizacji wspm Sfcriabin f brzmie doprowadziy kompozytora do cakowitego schromaty-zowanla harmoniki tonalnej, porzucenia centrum tonalnego,

"< wreszcie do stworzenia wasnego porzdku" harmonicznego; Skriabin zerwa z tercjow struktur akordw l wynikajcymi z niej prawidowociami, kwart uczyni podstawow komrk harmoniczn; szczeglne znaczenie zyska rwnie tryton (kwar, ta zwikszona). Stosuje odrbne, skriabinowskimi" pniej nazwane skale, o specyficznym porzdku Interwaowym. Orkiestra jest bogata, zwielokrotniona, dla spotgowania wyrazu docza kompozytor organy i chr, np. w Prometeuszu (marzeniem Skriabina byo stworzenie syntetycznego dziea muzyczno-plastycznego, ktre obok muzyki dziaaoby przy zastosowaniu efektw wietlnych klawiatura barwna, plastycznych i. wchowych). Rwnorzdnymi z harmoni i melodi (ta ostatnia odgrywa stosunkowo mao istotn rol) czynnikami formo-twrczymi s elementy dynamiczne i kolorystyczne. Muzyka Skriabina jest bujna, zanurzona w gstwinie ornamentalnej polifonii, w ustawicznym bezksztatnym" falowaniu napi dynamicznych. Jej silne i wyrane kolorystyczne oddziaywanie sprawia, i ekspresjonistyczny Skriabin nieoczekiwanie styka si z

Debussym-impresjonist. Dla muzyki XX w. twrczo obydwu kompozytorw miaa ogromne znaczenie. ch III Symfonia Boski poemat" (Le divin poerne, 1904). O ile w pierwszych dwu symfoniach Skriabina zachowana jest romantyczna konwencja formalna, o tyle w trzech nastpnych kompozytor zupenie wykracza poza schematy symfoniczne i tworzy swobodne poematy o podou programowym. W III Symfonii Skriabin wzi za podstaw tekst Tatiany Schloezer, o podou teozoficznym std tytu. Kompozytor zamierza tu odda muzycznie ewolucj duszy ludzkiej. Boski poemat skada si z 3 czci. Jest to muzyka romantyczno--ekspresjonistyczna, skoncentrowana na wyraaniu stanw emocjonalnych i ekspresyjnych, poza tym oderwana od nurtu rozwojowego muzyki narodowej, odnajdujca tradycj w wybranych twrcach, z ktrych Chopin i Wagner stanowi najsilniejsze impulsy tworzenia muzycznego. Materia muzyczny Boskiego poematu jest jeszcze stosunkowo prosty, lecz ju. zapowiada ostatnie sonaty fortepianowe i V Symfoni Prometejsk", dziea o kracowym ekspresjonizmie:

tematyka III Symfonii (utrzymanej w tonacji Odur) ulega rozkadowi na drobne, nie zawsze rozpoznawalne motywy, ktre staj si podstaw jakby impresyjnego zestawienia formy, a ne jej logicznego ksztatowania. Kompozycja bya wykonana po raz Pierwszy 29 V 1905 w Paryu pod dyr. Artura Nikischa. (44') 877 Sfcriabin Poemat ekstazy (Le poeme de l'extase, 1907). Tematem tego dziea (zwanego te IV Symfoni), ktre wsplnie z Boskim poematem i Prometeuszem wchodzi w skad olbrzymiego tryptyku symfonicznego o podou programowo-filo-zoficznym, jest ekstaza miosna pokazana w caej rozcigoci od rodzenia si uczucia a po ekstatyczn rozkosz (volupte extatique). Jest to muzyka biegnca jednym tchem", napisana na olbrzymi zesp orkiestrowy, nieproporcjonalny do wagi materiau tematycznego i motywicznego, muzyka podnoszca do ostatniej niemal potgi elementy harmoniki tristanowskiej, muzyka niewtpliwie subiektywnie uprawomocniona, ale jednoczenie dla suchacza niejasna, przeadowana, jednostronna. Tych niesychanych emocji, jakie zawiera, dzi ju nie

potrafimy dzieli, cho jednoczenie dzieo Skria-bina stanowi jeden z najokazalszych dokumentw rozwoju muzyki, jeden z najmocniejszych punktw w historii sztuki muzycznej. (24') Prometeusz, noszcy te tytu Poemat ognia (Poeme du feu, 1910). W tym ostatnim swoim dziele orkiestrowym Skriabin poszed jeszcze dalej w kierunku muzyki filozoficznej". Wykonanie kompozycji miao by wedug niego misterium, wysuchanie korzyci duchow. Program tego poematu symfonicznego nie jest zbyt jasny: czowiek przeciwstawiony zosta kosmosowi (konstrukcja muzyczna tego przeciwstawienia: fortepian solowy o rozlegej skali rodkw ekspresji i orkiestra, traktowana niezmiennie w podobnych ukadach). Tematem utworu jest mitologiczny Prometeusz. Kompozycj otwiera akord nadajcy caemu poematowi specyficzny, mistyczny" klimat. Trbka i fortepian podaj dwa wane motywy. Muzyka staje si coraz bardziej ekspresyjna i dramatyczna. Dzieo koczy ekstatyczny piew (bez tekstu) chru mieszanego na tle orkiestry. W Prometeuszu zastosowa kompozytor w zwizku z jego programowym charakterem integracj kolorystyczn (fortepian barwny clavier a lu-miere).

Prawykonanie odbyo si 15 III 1911 w Moskwie; dyrygowa Sergiusz Kusewicki, parti fortepianow bardzo odpowiedzialn gra kompozytor. Pierwsze wykonanie kolorystyczne" odbyo si dopiero w 1915. Aczkolwiek Prometeusz jest dzieem o wielkich wartociach muzycznych, nie wykonuje si go jednak zbyt czsto nawet bez kolorw. (22') 878 i S onimski SERGIUSZ SOftIMSKI * 12 VIII 1932, Leningrad Studiowa w konserwatorium leningradzkim, kompozycj u B. Arapowa i O. Jewachowa, fortepian u W. Nilsena. Od 1956 wykada na teje uczelni. Jzyk muzyczny Sonimskiego jest umiarkowanie nowoczesny, nieco eklektyczny. To, co wyrnia jego muzyk, to zespolenie tradycyjnego rzemiosa z wyczuciem ciekawszych brzmie i bogat kontrapunktyk. Waniejsze utwory: symfonie (11958, II1978), Pleni wolnoci cykl wokalno-symfoniczny do rosyjskich tekstw ludowych 1960, GJos z chru kantata do sw A. Boka 1964, Concerto buf/o na

orkiestr kameraln 1966, Koncert na 3 gitary elektryczne i orkiestr 1973, Ple dramatyczna na orkiestr 1974, Motet symfoniczny 1976; muzyka kameralna Dialogi na kwintet dty 1964, Antyfony na kwartet smyczkowy w stroju netemperowanym 1970; opery Wiryneja 1967, Mistrz i Magorzata wg M. Buhakowa 1973, balet Ifcor 1971. Concerto buffo na orkiestr kameraln (1966) to utwr jak stwierdza sam kompozytor pogodny, peen napicia i energii, aru i spontanicznej radoci; dosy skomplikowana budowa kompozycji wynika z poczenia cisych zasad polifonii ze swobodn gr improwizacyjn. Solistycznie traktowana orkiestra, wzbogacona przez fortepian i 15 instrumentw perkusyjnych, pozwolia kompozytorowi na zblienie si do nowej problematyki dwikowej pomimo motorycznego punktu wyjcia. Cz I (Potrjna fuga kanoniczna) rozwija si z trzech serii, bdcych podstaw tematu w rnych postaciach i w rnym uksztatowaniu rytmicznym; cz ta odznacza si bogat, cis kontrapunktyk typu kanonicznego (potrjna fuga kanoniczna; charakterystyczne jest 14-gosowe stretto wszystkich trzech tematw). Cz II (Improwizacje) opiera si na improwizowaniu w rnych

tempach, przy czym materiaem tematycznym i ruchowym s obok motyww poudniowoamerykaskich starorosyjskie melodie taneczne. W kodzie tematy pojawiaj si najpierw jednogosowo, w charakterystycznym rozrzuceniu po wszystkich instrumentach", po czym cz si polifonicznie w brawurow, wielogosow cao, ktrej znamiennym rysem jest wesoy wirowy ruch. 879 Sm e t o n a BEDRICH SMETANA *2 III 1824,'Litomyl; f!2 V 1884, Praga Przysowiowa czeska muzykalno sprawia, i w skromnej rodzinie prowincjonalnego piwowara obdarzonego dwadziedor-gem dzieci talent chopca zosta wczenie rozpoznany i ksztacony. Majc lat 6, Smetana gra Ju dobrze na skrzypcach l fortepianie (wystpuje te po raz pierwszy publicznie). W 1843 wyjeda na studia muzyczne do Pragi; odbywa je pod kierunkiem znanego pedagoga, J. Prokscha. Rwnoczenie komponuje i pracuje jako nauczyciel fortepianu u hrabiego L. Thuna. Poznaje wybitne osobistoci wiata

muzycznego: Roberta Klar Schumannw, nawizuje korespondencj z F. Lisz-! tem. Po upadku ruchw rewolucyjnych w czasie Wiosny Ludw (w ktrych bra czynny udzia) kompozytor zakada (w duej mierze dziki poparciu finansowemu Liszta) instytut gry fortepianowej. W 1858 wyjeda do Szwecji na zaproszenie Stowarzyszenia Mionikw Muzyki Klasycznej w G8teborgu, gdzie osiada na okres 5 lat jako dyrygent. Pisze tam poematy symfoniczne: Obz Wallenstelna Haakon Jar!. W 1866 zostaj wystawione w Pradze pierwsze opery Smetany Brandenbur-czycy w Czechach i Sprzedana narzeczona. Po tych sukcesach kompozytor otrzymuje stanowisko pierwszego dyrygenta Opery w Pradze. W 1868 powstaje opera Dallbcr, w 1873 Ltbusza. Nastpnego roku kompozytor traci such; mimo tragicznego ciosu rozpoczyna prac nad cyklem 6 poematw symfonicznych Moja Ojczyzna ukoczy dzieo w 1879. Kolejne opery to Dwie wdowy (1874), Pocaunek (1876), Tajemnica (1878) i Diabelska ciana (1882). Spis kompozycji Smetany uzupeniaj drobne utwory symfoniczne, m. in. dwie Uwertury uroczyste, polki orkiestralne, Introdukcja t polonez; utwory kameralne Trio fortepianowe g-moll, dwa kwartety smyczkowe (e-moll Z mojego

ycia'! i d-moll), miniatury fortepianowe (polki, walce, etiudy), utwory chralne i pieni solowe z fortepianem. Warsztat kompozytorski Smetany formowa si pod wpywem biecych nurtw rozwojowych, gwnie pod wpywem muzyki Wagnera i Liszta. W pierwszym okresie twrczoci (do ok. 1860) w utworach Smetany znajdoway zastosowanie nie tylko rodki techniczne okresu pnoromantycznego, ale rwnie p-noromantyczna estetyka. Dopiero przeom artystycznoideowy zadecydowa o wartoci, roli i odrbnoci tej muzyki. Przeom w polega na zwrceniu si do czeskiej muzyki ludowej, do tematyki historycznej, patriotycznej. Dziea z tej fazy twrczoci stanowi nader udane artystyczne poczenie form muzyki ; Smetana .,-,,. pnoromantycznej (m. in. poematu symfonicznego) z materia- lem muzycznym wronitym mocno w rodzim folklorystyczn -,, gleb. Smetana pooy ogromne zasugi jako twrca narodowe] opery; Jego utwory sceniczne szybko zdobyy szerok popularno take i poza granicami Czech. Znaczenie Smetany dla muzyki czeskie] jest

analogiczne do tego, jakie ma dla nas muzyka Stanisawa Moniuszki. Dworzak i Smetana to " caa epoka czeskiej muzyki. ch Moja Ojczyzna. Dziea Smetany posiaday w czasie swego powstawania nie tylko artystyczne, ale take polityczne znaczenie; w okresie niewoli kompozytor gosi nimi caemu wiatu, e i on posiada pikn, wspania, ukochan nade wszystko ojczyzn, e take jego nard ma bogat w sawne okresy histori". T tre ideow kryje m. in. take najwiksze z orkiestrowych dzie Smetany, skomponowany w latach 187479 symfoniczny cykl Moja Ojczyzna (Ma Vlast). Jego 6 samodzielnych czci poczonych jednak wsplnymi motywami, tematami lub ich przeksztaceniami czy cytatami w organiczn architektonicznie cao stao si pomnikiem wielkoci i sawy czeskiego narodu i pikna jego krainy. Smetana pozostawi krtki szkic treci cyklu swoich poematw symfonicznych, wedug ktrego obszerniejsze komentarze literackie napisa rodak kompozytora, V. Zeleny. Na jego interpretacji, uznanej przez Smetan za waciw, opiera siq omwienie poszczeglnych czci Mojej Ojczyzny. I. Wyszehrad. Dwie harfy jakby dwikami liry legendarnego

piewaka Lumira rozpoczynajcego opowie wprowadzaj w dzieo powicone sawnemu, najstarszemu zamkowi Pragi. (Pierwszy akordowy motyw przyja radiostacja praska jako swj sygna.) I oto pynie opowie, ktr instrumenty dte drewniane rozpoczynaj opartym na prostym trjdwiku motywem Wyszehradu". Przej go Smetana z opery Libusza, a powtrzy jeszcze w Wetawie i Bla-niku zawsze jako aluzj do praskiej pamitki narodowej, symbolu niezniszczalnego ducha narodu. Tutaj motyw ten spenia zasadnicz rol. Przewija si zarwno w tej czci poematu, gdzie kompozytor maluje burzliwe, lecz pene chway czasy Wyszehradu, jak i pniej, gdy nadchodzi tragiczny upadek. Smutny, opuszczony stoi teraz Wyszehrad, obraz przebrzmiaej wielkoci. W jego opustoszaych ruinach skarg brzmi echo liry dawno ju zamilkego barda. (14') II. W e 11 a w a. Poczwszy od rde Wetawy, wzdu jej dalszego biegu a po Prag prowadzi nas kompozytor w tym 66 Przewodnik koncertowy 881 Sm etana

najpopularniejszym ze swojej heksalogii i najczciej samodzielnie wykonywanym poemacie. Mijane okolice daj sposobno do stworzenia sugestywnych obrazw ojczystego kraju i ycia jego mieszkacw. Rodzcy si z niepozornego rdeka strumyk (2 flety, potem z 2 klarnetami) przeobraa si w rzek (pikny, szeroki temat Wetawy", wysnuty przez kompozytora z ludowego tworzywa) coraz wiksz i wspanialsz. Oto wpywa ona w obrb Czeskiego Lasu; wesoe dwiki myliwskich rogw sygnalizuj odbywajce si tam polowanie. Wkrtce bory ustpuj miejsca rozlegym polom, wrd ktrych odbywa si kdy roztaczone i rozpiewane wesele. Zapada noc. W blasku ksiyca, wyranie w ciszy syszalny szmer fal akompaniuje zwiewnym korowodom tanecznym nimf (smyczki z tumikami, arpedia harfy, stumione akordy rogw). Perliste, falujce figury prowadz znowu do znanego tematu Wetawy". Raptownie zmienia si sceneria: gwatowne rytmy wzburzonej orkiestry odtwarzaj znakomicie grony widok witojaskich Wodospadw. Pokonawszy skalne przeszkody, szeroko i majestatycznie wpywa Wetawa do Pragi. Dokumentuje to pojawiajcy si teraz w penej

blasku instrumentacji i w tonacji durowej temat Wetawy" oraz znany z poprzedniego poematu, majestatycznie brzmicy, potny motyw Wy-szehradu" (12') III. S z a r k a. Szarka to jedna z przywdczy mitycznych amazonek czeskich, ktre wsprzdziy kiedy ojczyzn, a pozbawione tego prawa przez mczyzn, w nienasyconym pragnieniu zemsty wyday im walk na mier i ycie. Pierwsza cz poematu charakteryzuje obie walczce strony. Dochodzca pocztkowo jakby z oddali, lecz coraz blisza aosna melodia klarnetu wprowadza w ten moment opowieci, kiedy wojownicy, prowadzeni przez dzielnego Czcirada do walki przeciw zawzitym przeciwniczkom, spostrzegaj Szark, ktra kazaa swym pozostajcym w ukryciu towarzyszkom przywiza si do drzewa. Czcirad, zakochany w Szarce od pierwszego wejrzenia, uwalnia j, nie przeczuwajc podstpu. Zmczeni weso uczt wojownicy zasypiaj. Szarka uwalnia si z obj picego rycerza i wymyka si pokryjo-mu z obozu, by nastpnie przecigym dwikiem rogu wezwa towarzyszki, ktre z furi rzucaj si na picych wojownikw i wycinaj ich w pie. Poszczeglne fazy opowieci ilustruje muzyka bardzo konsekwentnie i

jednoznacznie charakterystycznymi motywami, tematami, efektami instrumentacyjnymi. Ale mimo to, a moe wanie dlatego nie wywouje Szarka takiego wraenia jak inne poematy cyklu. (10') 882 ' Smetana IV. Z czeskich k i gajw. Podobnie jak w We-tawie przedstawia tu kompozytor przyrod i lud swojej ojczyzny. Pocztek ma oddawa wzniose uczucia, jakie wywouje w wdrowcu zetknicie si ze wspaniaoci natury. A oto pojawiaj si na tle piknego krajobrazu ludzie: sycha dwiki dwch pastuszych fletw, a potem beztrosk piosenk dziewczcia wiejskiego. Pikno przyrody w lecie, poudniow por, gdy soce stoi w zenicie" maluje kompozytor wedug sw Zelenyego w nastpnym obrazie. ,,W lesie gboki cie, tylko tu i tam promie wiata przedziera si przez wierzchoki drzew". W gorcej atmosferze letniego popoudnia sycha wiergot ptakw i rozbrzmiewajc coraz peniej, powan pie. Kolejny epizod to doynki lub inne wito wiejskie". ywy rytm polki podtrzymuje odtd do koca wesoy nastrj, przerwany

chwilowo tylko znan ju pieni. (13') V. Tabor. Ten poemat siga poetyck treci odlegych czasw wojen religijnych. Historyczny chora Kocie, Boy wojownicy (pie taborytw, zwanych tak od zaoonego przez nich miasta), sta si hymnem husytw. Jego melodi uczyni te kompozytor gwnym tematem poematu, pragnc podkreli, jak bardzo zwizaa si ona z wszelkimi poczynaniami zawzitych bojownikw, jak zagrzewaa ich do nieustpliwej walki o wolno i wiar. (13') VI. B l a n i k. Gdy miny burzliwe lata wojen husyckich, bohaterowie ich znaleli schronienie w Blaniku. W tej grze nieopodal Taboru, pogreni w tysicletnim nie, oczekuj czasu, ktry wezwie ich do walki w obronie ojczyzny. Przyroda otoczya ukrywajc picych rycerzy gr caym czarem swego witynnego spokoju. Soczysta ziele rozpociera si na zboczach wzniesienia, gdzie pasterz pasie spokojn trzod. Idylliczna cisza. Ale przyjdzie czas, kiedy mocarni bohaterowie wyrw si z podziemnych sal Blanika, aby przynie pomoc zagroonej ojczynie i przywrci narodowi dawn wolno wraz z jej saw i blaskiem." Oto literacki program

Blanika, ktrego muzycznym tworzywem jest przejty z Taboru chora husycki oraz znany z pierwszych dwch poematw cyklu motyw Wyszehradu". (13') Uwertura do opery Sprzedana narzeczona". Pena temperamentu i werwy Uwertura do wietnej opery komicznej Smetany jest obok Weltawy z cyklu Moja Ojczyzna najczciej na estradach koncertowych wykonywanym w 883 Spisak utworem czeskiego kompozytora, efektownym nadzwyczaj wiedz o tym dyrygenci otwarciem programu. Dzieo to, stawiajce przed orkiestr wirtuozowskie wrcz zadania, nieodparcie nasuwa porwnanie z pokrewn w charakterze uwertur Mozarta do Wesela Figara i wiadczy o bardzo wysokiej technice kompozytorskiej Smetany. Grupy instrumentw smyczkowych odbieraj sobie w kunsztownym fugato jakby wirujcy z najwiksz szybkoci (prestissimo) semkowy temat gwny. Spord tej nieustajcej gonitwy wyania si niepostrzeenie (instrumenty dte) ludowy, typowo czeski temat

0 synkopowanych, penych ognia tanecznych rytmach. Teraz oba tematy cigaj si, wymykaj sobie w coraz to nowych zwrotach harmonicznych i pojawiaj si w rnych instrumentach. Nowy, piewny temat wprowadza chwilowe uspokojenie. Lecz zaraz od nowa rozpoczyna si wesoa gonitwa 1 trwa ju do koca musujcego radoci ycia dziea. (7') MICHA SPISAK * 14 IX 1914, Dbrowa Grnicza; t 29 I 1965, Pary W 1937 skoczy} konserwatorium w Katowicach (klasa skrzypiec i kompozycji); przez pewien czas studiowa kompozycj u K. Sikorskiego w Warszawie. Nastpnie wyjecha do Parya, : gdzie by uczniem N. Boulanger; przebywa stale w Paryu. Twrczo Spisaka najblisza jest neoklasycyzmowi; w opar--.' ciu o do skonwencjonalizowane rodki, dokonujc specyficznego wyboru, pisa kompozytor muzyk zabarwion indy-:'. widualnie. Szczeglne jej zalety to lekko instrumentacji, przej-,.'< rzysto faktury, plastyczno tematw melodycznych, wytrawne znawstwo techniki instrumentalnej.

Waniejsze utwory: orkiestrowe Concertlno na orkiestr smyczkow 1942, Aubade na ma orkiestr 1943, Toccata 1944, '.,; Koncert na fagot i orkiestr 1944, Suita na orkiestr smyczkow 1945, Divertlmento 195161, Concerto glocoso 1957, symfonie ; koncertujce (I 1947, II 1956, III 1961), Koncert na obj i orkiestr 1962; kameralne Kwartet na obj, 2 klarnety i fagot 1938, Sonatina na obj, klarnet i fagot 1946, Sonata na skrzypce i fortepian 1948, Kwartet smyczkowy 1953, Suita na 2 skrzypiec 1957, lmprovltaztone na skrzypce i fortepian 1962; fortepianowe Humoreska 1943, Koncert na 2 fortepiany 1940; ponadto utwory chralne, kantata Le galopin dla recytatora, basa, gosu dziecicego, chru dziecicego i mskiego 1962. ,(- r::. Ch 884 i Spohr Suita na orkiestr smyczkow powstaa w 1945. jest to utwr 4czciowy. Cz I (Allegro) opiera si na dwutematycznej formie sonatowej, przy czym w przetworzeniu docza si trzeci temat, o charakterze tanecznym. Obie powolne czci rodkowe (Andante Largo) cechuje silnie

eksponowany liryzm i dramatyzm. W IV czci (Allegro) umieszcza Spisak charakterystyczne dla swego kompozytorstwa, groteskowe rondo o dwch tematach. (16') II Symfonia koncertujca' (Symphonie concertante N 2, 1956) napisana jest na 8 instrumentw solowych i orkiestr smyczkow. Solistami" s instrumenty dwu kwartetw: kwartetu instrumentw drewnianych i kwartetu smyczkowego. W I czci Grave. Allegro (powtrzone dwukrotnie) kompozytor zestawia dwa odmienne tempa i dwa zwizane z nimi wiaty ekspresyjne: majestatyczne i (pniej) tajemnicze Grave z ywioowo motorycznym Allegro o koncertujcej fakturze. Te dwa kontrastowe zestawienia czy ekspresyjna melodia oboju na tle kwartetu smyczkowego i orkiestry. W Lento (II cz.) szeroko rozwinitej melodii w oktawach przeciwstawione zostay figuracje tremolandowe pozostaych instrumentw orkiestry smyczkowej. III cz (Allegro) ma form ronda z koncertujcymi, wirtuozowskimi epizodami, (ca 17') Koncert na fagot i orkiestr (l944) to dzieo .bardzo charakterystyczne dla stylu i techniki Spisaka.

Utrzymane w typie klasycznego, a raczej neoklasycznego koncertu solowego, jest muzyk prost, o wyrazistej, czsto z uwagi na waciwoci instrumentu solowego groteskowo zakrojonej tematyce; we fragmentach lirycznych muzyk spokojn, zwiz. Czci Koncertu: Allegro moderato Andante Allegro. Dzieo wykona po raz pierwszy 2 VI 1947 Ren Plessier z Orkiestr Radia i Telewizji Francuskiej. (10'27") LOUIS SPOHR *5 IV 1784, Brunszwik: |22 X 1859, Kassel Niemiecki skrzypek, kompozytor, dyrygent. Ojciec, cho z zawodu lekarz, z zamiowaniem oddawa si grze na flecie, matka byfa pianistk i piewaczk. Spohr majc lat 5 rozpocz nauk gry na skrzypcach, niewiele pniej zacz komponowa. W pierwszych latach XIX w. Spohr, stale jeszcze uczc si, odbywaj pierwsze wystpy (w C2ase jednego z koncertw w Berlinie na fortepianie akompaniowa mu I3letn Meyer885 S p o h, r

beer). W 1805 Spohr obj stanowisko kapelmistrza orkiestry ksicia w Gotha; w tym czasie komponuje wiksze utwory orkiestrowe i wokalne, a take pierwsz oper. W latach 1812 15 przebywa w Wiedniu jako kierownik orkiestry w Theater an der Wien, kilka lat we Frankfurcie n.Menero, wreszcie od 1822 do 1857 na dworze ksicym w Kassel. Jako skrzypek-wirtuoz Spohr ustpowa wedle wiadectwa wspczesnych jedynie Paganiniemu, jako kompozytor za szczeglnej sawy zaywa w Anglii. Jego wystpy i koncerty, poczwszy od 1820, przyjmowane byy przez Anglikw entuzjastycznie. Spohr pozostawi obfit spucizn kompozytorsk: 9 symfonii (w tym kilka o tytuach programowych, jak Symfonia historyczna, Pory roku, Ziemskie l boskie w yciu czlowleka), 15 koncertw skrzypcowych (VIII o-moll In modo d'una scena ca.nta.nte" 1816), uwertury smyczkowe, 20 duetw koncertujcych na 2 skrzypiec, 3 tria fortepianowe, znany Wielki nonet (Grand nonetto) F-dur na skrzypce, altwk, wiolonczel, kontrabas, Het, obj, klarnet, fagot i rg, 7 kwintetw smyczkowych i in. Z 10 oper Spohra Faust 1816 i Undine

1816 do tek-j stw E. T. A. Hoffmanna zdobyy sobie poczesne miejsce w historii tego gatunku jako jedne z pierwszych oper romantycznych. Obraz dorobku Spohra dopenia przeszo 100 pieni. Spohr, rwienik Webera, Fielda, naley do epoki romantycznej. Jego estetyka zawiera podstawowe zaoenia sztuki romantycznej: zwizanie muzyki z programem historycznym lub poetyckim, akcentowanie wagi i roli czynnika melodycznego jako naczelnego przekanika wyraanych za porednictwem muzyki uczu. O ile wielkie dziea operowe i symfoniczne Spohra nie opary si dziaaniu czasu i stay si wartociami historycznymi, to niektre koncerty i mniejsze utwory skrzypcowe, (sonaty, ronda, fantazje) zachoway yw warto artystyczn. ch Z 12 koncertw skrzypcowych Ludwika Spohra utrzymuje si w repertuarze VIII Koncert skrzypcowy a-moll op. 47 (1816). Autor nazwa go Konzert in Form einer Cesangs-szene Koncertem w formie sceny wokalnej. Przeniesienie dramatycznej sceny na grunt muzyki koncertowej nie byo czym zupenie nowym. Ale

dowiadczonemu twrcy oper, a zarazem najwybitniejszemu niemieckiemu wirtuozowi skrzypcowemu pierwszej poowy XIX w., tu po raz pierwszy powiodo si przeprowadzi to w sposb w peni konsekwentny i udany artystycznie, podobnie jak nieco pniej (1821) K. M. Weberowi w fortepianowym Konzertstucku. W przeciwiestwie jednak do Webera nie chodzio Spohrowi o programow ilustracj dramatycznej akcji, lecz o ten moment, kiedy 886 'SIachowski w operze akcja zatrzymuje si i dana osoba wypowiada swoje uczucia. Takim lirycznym monologiem w formie recytatywu, ariosa i arii jest wanie ta instrumentalna scena wokalna" Spohra. Skada si ona z dwch jak w romantycznej operze cile poczonych czci. I cz Recytatyw (Allegro molto) rozpoczyna orkiestra, ktrej energiczny temat przeplata si nastpnie szereg razy z patetycznymi deklamacjami solowych skrzypiec lub te im wtruje. II CZQ Aria skada si z dwch ogniw: lirycznego, w piknej kantylenie skrzypiec rozwijajcego si ariosa

(Adagio) i waciwej arii (Allegro), ktrej mocny temat gwny czy w sobie pokrewne zreszt motywy recytatywu i ariosa. O ile w pierwszym ogniwie Koncertu skrzypce solowe przemawiay", w drugim za pieway", to tu, w finale tej dramatycznej sceny bez sw, przyjmuj zdecydowan postaw, byskajc swoimi wirtuozowskimi moliwociami. (20') MAREK STACHOWSKI *21 III 1936, Piekary lskie Studiowa kompozycj u K. Pendereckego w Pastwowe] Wyszej Szkole Muzycznej w Krakowie, gdzie obecnie wykada. Jest laureatem kilku nagrd kompozytorskich. W swojej muzyce najpierw szed ladem profesora, pniej stara si o osignicie wasnego stylu. Interesuje go gwnie warstwa sonory-styczna dziea, a take chodzi mu o wywoanie specyficznej nastrojowoci, zarwno w utworach czysto instrumentalnych, jak i w utworach zwizanych z tekstem poetyckim. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Musica con una battuta del tam-tam 1966, Irlsatlon 1970, Musiue solennelle 1973, Poiime sonore 1975, Divertimenio na orkiestr smyczkow 1978;

kameralne 2 kwartety smyczkowe (1965, 1972), Auditlon na {let, wiolonczel i fortepian 1970; wokalne Pi zmysw i ra na mezzosopran i instrumenty 1964, Neusis II na chr, zesp solistw i instrumenty 1968, Chant de l'espoir na gos recytujcy, sopran, baryton, chr mieszany i chopicy i orkiestr 1969, piewy thakuryjskie na chr i orkiestr 1974, Ptaki na sopran i 4 instrumenty 197C. a Musiue solennelle na orkiestr (1973) jest kompozycj jednoczciow, opart w caoci na zasadzie narastajcego crescenda. Zasad t pisze autor w komentarzu naley 887

Podm sonore na orkiestr (1975) utrzymany jest w jednolitym klimacie dwikowym i ekspresyjnym. Tytu Poeme sonore komentuje autor wyjania wiele, chocia nie wszystko. Gwn ide utworu jest stworzenie atmosfery swoistej poetyki w oparciu o zdobycze sonorystyczne wypracowane w cigu ostatnich lat. S to rwnoczenie najbardziej zewntrzne cechy tej kompozycji, w ktrej zawarte zostay pewne prby rozwiza systemicznych, szczeglnie w zakresie melodyki i harmoniki." Prawykonanie utworu odbyo si w Mnchengladbach (RFN) 24 VI 1976 pod dyrekcj Roberta Satanowskiego. (15') ROMAN STATKOWSKI

Statkowski jednak rozumie szeroko, a wic obok znaczenia sugerujcego stopniowy i stay wzrost gonoci dotyczy ona takich wspczynnikw, jak wolumen brzmienia, stopniowy wzrost zagszcze, coraz wiksze nasycenie instrumentacyjne itp.; tak zaprogramowany rozwj muzyki prowadzi do kulminacji, ktra pojawia si przy kocu utworu." Prawykonanie utworu odbyo si 27 IX 1974 w czasie Jesieni Warszawskiej" pod dyrekcj Maurice'a le Roux. (10') * 24 XII 1859, Szczypirno; 112 XI 1935, Warszawa :> Studia muzyczne odbywa Statkowski w Instytucie Muzycznym w Warszawie (kompozycja u W. eleskiego), w latach 188690 : ksztaci si w konserwatorium petersburskim (kompozycja u M. Soowjowa, instrumentacja u M. RimskiegoKorsakowa). Koczy uczelni ze zotym medalem. Po krtkiej podry do Niemiec i Belgii powraca do Petersburga, gdzie pracuje w przedstawicielstwie filii

warszawskiego skadu fortepianw Hermana i Grossmana. W 1903 opera Filenis zdobywa I nagrod na midzynarodowym konkursie w Londynie. Od 1904 kompozytor mieszka w Warszawie; prowadzi klas historii muzyki i este-tyki w Konserwatorium Warszawskim, po mierci Z. Noskow-skiego take klas kompozycji. Na dorobek kompozytorski Statkowskiego skadaj si, obok -'i-i wielu dzi Jeszcze wykonywanych do czsto miniatur forte-i pianowych i skrzypcowych (stylizowane, salonowe mazurki, walce, krakowiaki lub polonezy), utwory kameralne (8 kwartetw), Polonez B-dur na wielk orkiestr i Fantazja d-motl, nadto szereg utworw wokalnych: pieni chralne, solowe oraz dwie opery: Filenis i Maria. Stibilj Uwertura do opery M a r i a". Opera ta napisana zostaa (1903 04) na konkurs w Warszawie, gdzie zdobya pierwsz nagrod. W 1906 odbya si prapremiera Marii (libretto wg A. Malczewskiego) w Operze warszawskiej. Uwertura do Marii" naley do najczciej grywanych dzi kompozycji z epoki przedmodopolskiej"; jest waciwie jedynym dzieem

Statkowskiego, ktre pomylnie znioso prb czasu. Mona w niej wyledzi rodowd stylistyczny wywodzcy si od Schumanna, Liszta, Wagnera, mona tropi lady Czajkow-skiego i Rimskiego-Korsakowa. Mimo to Uwertura do Marii" jest dzieem spoistym i indywidualnym, wiadectwem duej swobody w zakresie techniki instrumentacyjnej, dowodem niebanalnej inwencji melodycznej i wyrobionego zmysu konstrukcyjnego. Uwertura posiada form allegra sonatowego; w sposobie traktowania tematw, w snuciu motyww przewodnich zaczerpnitych z opery zblia si do postaci poematu symfonicznego. Na wstpie przewijaj si zasadnicze motywy opery: motyw rozki Marii z Wacawem, ich tragicznej mioci, wreszcie motyw Wojewody. Temat pierwszy ekspozycji jest bardzo silnie udramatyzowany, temat drugi liryczny, to motyw mioci Wacawa i Marii. W przetworzeniu kompozytor wysnuwa z przedstawionych tematw (gwnie tematu drugiego) nowe motywy, mistrzowsko dokonuje pracy przetworze-niowej. Po repryzie obydwu tematw, na zakoczenie, zjawia si temat Pacholcia; cao

zamyka dramatyczny fina z III aktu opery. (12') .,;..< ,,. -" ch MILAN STIBILJ *2 XI 1929, Lubiana Kompozytor Jugosowiaski, Soweniec. Studiowa w Lublane . oraz w Zagrzebiu (u M. Kelemena), ponadto pracowa w Studio Muzyki Elektronicznej w Utrechcie. W muzyce instrumentalnej , Stibilja uwidacznia si wpyw mylenia kategoriami muzyki elektronicznej; jego ideaem jest muzyka o odrbnej estetyce brzmie, a jednoczenie ywioowa i pena wyrazu. ., Waniejsze utwory: poemat symfoniczny Slowlk i rota 1961, . Ekthesis na orkiestr 1968, Congruences na fortepian i orkiestr 1363, Impresje na flet, harf i smyczki 1963, Mondo na skrzypce, ..- klarnet, kontrabas i perkusj 1964, Kontemplacja na obj 889

Stockhausen l smyczki 1966, soweskie requiem Apokatastasls 1967, kompozycja elektroniczna Mavrica (Tcza) 1968, Zoom na klarnet bongosy 1970, Indian Summer na orkiestr. 1974, Xystus na 2 perkusistw, kwintet daty i smyczki 1975. Indian Summer (Babie lato) na orkiestr (1974) skomponowane zostao w Kanadzie, a inspiracj do napisania tego utworu stao si przeycie amerykaskiej pnej jesieni, gdy licie uzyskuj najrniejsze barwy. Kompozycja Indian Summer eksponuje kontrastujce barwy dwikowe na zasadzie wspgrania rozmaitych struktur materiaowych i harmonicznych. Uderza rnorodno rodkw ekspresji, ilustracyjno i nastrojowo. Prawykonanie utworu odbyo si w marcu 1974 w Zurychu. KARLHEINZ STOCKHAUSEN *22 VIII 1928, Modrath Kompozytor, pianista i dyrygent niemiecki. Studiowa w konserwatorium koloskim ((194751), nastpnie u F. Martina, D. Milhauda i O. Messiaena w Paryu. Od 1953 pracuje w studio elektronicznym rozgoni radia koloskiego.

Zajmuje si publicystyk, jest autorem prac teoretycznych z dziedziny wspczesnej techniki kompozytorskiej. Stockhausen naley do naj-radykalniejszego odamu awangardy europejskiej; jest jednym z najbardziej konsekwentnych kontynuatorw Webernowskiej techniki punktualistycznej. Skomponowa niewiele utworw, kady z nich jednak stanowi prb postawienia i rozwizania nowych problemw kompozytorskich. Kontra-punMy (1953), napisane na 10 instrumentw, operuj 6 rnymi barwami. Punk-tualizm barw idzie tu w parze z bogactwem zrnicowa rytmicznych i dynamicznych. W XI kompozycji z Klavierstiicke (lV 1953, VI VIII 1954, IXX 195461, XI 1956) Stockhausen daje niezmiernie oryginaln propozycj kompozytorsko-wyko-nawcz: utwr skada si z luno rozrzuconych fragmentw (zwanych przez kompozytora grupami), ktre grajcy moe zestawia w cakowicie dowolnej kolejnoci na zasadzie jak gdyby improwizacji. W 1956 powstaj Zeltmasse na 5 instrumentw dtych; niezwykle ciekawym eksperymentem s Gruppen na 3 orkiestry. Nowatorstwo dwikowo-techniczne, polifakturalno nie s jedynymi zaletami tego dziea; jest ono take

890 Stockhausen przykadem nowoczesnej wirtuozerii orkiestralnej. Stockhausen jest bez wtpienia najwybitniejszym i najoryginalniejszym spord twrcw muzyki elektronicznej; ten nowy gatunek reprezentuj m. in.-. Elektronischs Studien I i II (1954), nieprzecig-niony dotd pod wzgldem sugestywnoci wyrazu Gesang der Junglinge (1956), Kontdkte na dwiki elektroniczne, fortepian i perkusj 1960, Mikrophonie I na tam-tam, 2 mikrofony, 2 filtry i regulator 1964, Mirrtur na orkiestr, generatory sinusowe i modulatory 1964, Mikrophonie II na chr, organy Hammonda i modulatory 1965, Prozesslon na tam-tam, altwk, elektro-nium, fortepian, mikrofon i regulator 1967. Inne utwory: Zyklus dla perkusisty 1959, Refrain dla 3 wykonawcw 1959, Carr na 4 orkiestry i 4 chry 1960, Punkte na orkiestr 1952/62, Momente na sopran, chr i instrumenty 1962, Hymnen, muzyka konkretna , i elektroniczna 1967, 15 kompozycji tekstowych Aus den sieben Tagen na nieokrelony zesp 1968. Utwr ten jest ostatnim etapem ewolucji kompozytorskiej Stockhausena,

ktry od daw-niejszgo totalnego serializmu doszed tu do kontemplatywnego rozpynicia si w dwikach i filozofii Inspirowanej Dalekim Wschodem. Nowsze utwory: Spiral dla solisty 1968, Fresco na , 4 grupy orkiestrowe 1969, Mantra dla 2 pianistw 1970, 17 tekstw muzyki intuitywnej Fiir kammende Zelten 1970, Trans na orkiestr i tam 1971, Ylem dla 19 instrumentalistw lub piewakw 1972, Inori dla solisty i orkiestry 1974, Musifc im Bauch na perkusj i zegary grajce 1975, Sirius na multimedia 1976, Jubildum na orkiestr 1977. ch Kontra-punkty (Kontra-Punkte, 1953). Podstaw napisanych na 10 instrumentw Kontra-punktw jest idea kontra--punktycznego czenia rnorodnego materiau w jednolit cao, tak by kontrasty zostay zniesione. Kontra-punkty s utworem jednoczciowym i jedynie stopniowe redukowanie barw instrumentalnych daje pewne rezultaty formalne. W kompozycji uy Stockhausen 6 barw dwikowych: fletowo--fagotowej, klarnetowo-basklarnetowej, trbkowo-puzonowej, fortepianowej, harfowej i skrzypcowo-wiolonczelowej. W trakcie rozwoju utworu (rozwoju

bardzo statycznego) wyczane s z repertuaru barw kolejne instrumenty a wic trbka, puzon, fagot, skrzypce, klarnet basowy, harfa, klarnet, wiolonczela i flet; cao koczy fortepian. (10') Grupy na 3 orkiestry (Gruppen -fur drei Orchester, 1957). W Grupach, rozwizuje Stockhausen problem muzyki instrumentalnej w przestrzeni"; rozporzdza tu 3 orkiestrami, ktre 891 Stocfchausen rozstawione by maj wok suchaczy taki wanie sposb otaczania publicznoci wykonawcami nazywa kompozytor funkcjonaln muzyk przestrzenn". Poszczeglne orkiestry, kierowane przez swoich dyrygentw, graj partie" bd cakowicie samodzielne, bd te powizane (choby tempami) z wsptowarzyszcymi. W przeciwiestwie do Kontra-punktw, formowanych na wzr Weberna punktualistycznie, Grupy opieraj si na grze caymi ugrupowaniami dwikowymi std tytu kompozycji. Prawykonanie odbyo si wiosn 1958 na jednym z koncertw serii Musik der Zeit"; dyrygowali:

Bruno Maderna, Pierre Boulez i kompozytor. C a r r e na orkiestr i chr (1960) to muzyka bardzo specyficzna. Kompozycja napisana jest na wielk, 80-osobow orkiestr, podzielon na 4 zespoy, oraz na 4 chry (kady zesp dysponuje mieszanym chrem 1216 piewakw). Zespoy instrumentalne i wokalne ustawia si wzdu 4 cian duej sali (std tytu utworu), dajc suchaczom moliwo syszenia muzyki od wewntrz" (suchacze siedz porodku sali). Ju w tym utworze zapowiedziana jest technika momentowa" (por. Momente), uyta w tym wypadku z koniecznoci, poniewa suchacz nie moe z rodka sali obserwowa wszystkich zaj w muzyce, majc w polu widzenia najczciej tylko jeden zesp. Aby suchacz osign pewne minimum informacji o utworze, kompozytor musia zadysponowa bardzo dugi czas trwania utworu i specyficzn technik dwikow i formaln, technik, ktra nie zna kulminacji; mona wic tej muzyki sucha bez potrzebnej zazwyczaj koncentracji, mona si jej przysuchiwa. Jak powiada kompozytor, ta muzyka nie porywa, lecz pozostawia w spokoju, a wszelkie zmiany odbywaj si w niej samej, wewntrz muzyki". Gosy

wokalne i instrumentalne s z sob zmieszane, a teksty powstay ze zrnicowa fonetycznych i ograniczaj si do bezdwicznych spgosek (jest to zatem tekst nieprzetumaczalny). Prawykonanie Carre odbyo si 28 X 1960 w Hamburgu (chr i orkiestra Radia Hamburskiego pod dyrekcj Michaela Gielena, Mauricia Kagla, Andrzeja Markowskiego i kompozytora). (33') Punk t e na orkiestr (1952/62). Kompozycja jest waciwie now redakcj gotowego utworu sprzed 10 lat, wersj, w ktrej zamiast pojedynczych punktw" pojawiaj si ugrupowania, a nawet wibrujce masy, tworzce mikromuzyczne organizmy. Tylko w kilku miejscach utworu spotykamy faktyczne jednostki punktualistyczne; w wikszoci wypadkw materia muzyczny ukada si kontynuacyjnie, homogenicz892 Stocfc/iausen nie z jednorodn dla danej konsytuacji barw, si brzmienia i szybkoci. Kompozytor operuje paszczyznami dwikowymi ukadanymi na zasadzie niemal malarskiej. Jego zamierzeniem byo uzyskanie wibrujcej materii

muzycznej, w ktrej kada czstka starannie poddawana jest przez grajcego muzyka specjalnemu, charakterystycznemu nawietleniu. W Momente (1962) na sopran, 4 grupy chralne i 13 instrumentalistw Stockhausen daje po raz pierwszy wzr tzw. przez niego muzyki momentowej", muzyki bez wyranego pocztku i koca, a nawet bez okrelonego przebiegu. Autor wymaga od suchacza nie jak dawniej rozumienia formalnego, lecz suchania skoncentrowanego na aktualnie syszanym przebiegu. W centrum uwagi powinna si znale tylko ta muzyka, ten jej wycinek, ktry jest syszalny. Kompozytor operuje tu bardzo rnorodnym materiaem wokalnym (gos piewany i mwiony) i stara si o zatarcie rnicy pomidzy elementem wokalnym a instrumentalnym. W M i x t u r na orkiestr, generatory sinusowe i modulalatory piercieniowe (1964) Stockhausen wychodzi poza konwencje orkiestrowe (nawet te najnowsze) i wkracza w dziedzin muzyki przetwarzanej". Punktem wyjcia jest tu orkiestra (przecitne zestawienie obejmuje 12 instrumentw dtych drewnianych, 12 dtych blaszanych, 24 smyczkowe, 24 smyczkowe grajce pizzicato oraz l lub 2 harfy

i 3 perkusistw; moliwe jest te proporcjonalne zmniejszenie skadu). Dwiki instrumentw przejmuj mikrofony, przeprowadzaj je przez regulatory natenia i modulatory, przekazujc do gonikw umiejscowionych w bezporedniej bliskoci instrumentw. Wszystko to dzieje si wedug dokadnego planu: i tak np. modulatory maj powierzone bardzo konkretne zadanie, zaznaczone w partyturze na wzr gosw. Cao skada si z 20 momentw" (Stockhausen okrela je charakterystycznymi tytuami: Mikstura, Perkusja, Bloki, Kierunek, Zmiana, Uspokojenie, Wertykalnie, Smyczki, Punkty, Drzewo, Odbicie, Translacja, Tutti, Blacha, Kamerton, Stopnie, Dialog, Warstwy, Pizzicato i Wysokie C). O tempie decyduje dyrygent jeszcze przed wykonaniem (cao trwa musi nieco duej ni kwadrans). Materia dwikowa jest w tym wypadku o wiele prostsza ni w orkiestrowych utworach kompozytora, dzieje si jednak tak dlatego, e w procesie tworzenia dziaa szereg ukadw sterujcych, a wic i wzbogacajcych materia (mikrofony, wzmacniacze mikrofonowe, mikrofony kontaktowe itd.). W caoci kompozytor operuje blokami dwikowymi, czsto opierajc si na materiale

893 Strauss zaledwie przyblionym aleatorycznym w jakim wybranym zakresie, czasem wrcz anonimowym, dajcym si rnie interpretowa. Mimo to szczeglnie w warstwie rytmicznej niektrych eksponowanych motyww dzieo sprawia wraenie dokadnie zadysponowanego, o bardzo wyrazistych konturach, dziki czemu w wielu szczegach mona widzie nawizanie do specyfiki dotychczasowej muzyki orkiestrowej. W wielu punktach kompozycja przedstawia si bardzo prosto, chciaoby si powiedzie jak na Stockhausena przesadnie prosto, co bynajmniej nie dowodzi, i kompozytor zrezygnowa tu z waciwego sobie bogactwa materiaowego; niejako przenis si on z komponowaniem ze sfery materiaowej na inne zakresy (np. transformowanie dwiku przez modulatory). Koncepcja caoci jest do koca przemylana, a efekt wraeniowy z pewnoci wart trudu nad wymyleniem owych specjalnych sposobw konstruowania i transformacji dwiku. RICHARD STRAUSS

* 11 VI 1864, Monachium; t 8 IX 1949, Garmisch-Partenkirchen ycie R. Straussa byo pasmem sukcesw, pene sawy i twrczych zdobyczy. Ojciec, waltornista krlewskiej orkiestry w Monachium, wczenie wprowadza chopca w muzyk, zabiera go na prby orkiestralne; w latach 187581 Strauss studiuje .:(, teori i kompozycj u F. W. Meyera, monachijskiego dyrygenta. Powstaj pierwsze utwory, m. in. Symfonia d-moll, Koncert skrzypcowy, Symfonia Jmoll. Po krtkotrwaej asystenturze przy H. von Bulowie w Meiningen Strauss zostaje (1885) nastpc synnego dyrygenta. Rozpoczyna te studia powicone filozofii i estetyce. Przez trzy lata przebywa w Monachium v (jako trzeci dyrygent w Operze Dworskiej), nastpnie obejmuje funkcje dyrygenckie kolejno w Weimarze (188994), Monachium -,, (tym razem na stanowisku pierwszego dyrygenta), w Berlinie. ; Rwnoczenie odbywa szereg podry koncertowych, rozwija dziaalno organizatorskopublicystyczn, walczy o now

muzyk, przypomina zapomniane, a wartociowe dziea operowe, ;ji: jest prezesem oglnoniemieckiego zwizku muzykw (190109), prowadzi mistrzowsk klas kompozycji w berliskiej Akademie der Kunste (191720), stoi na czele Opery wiedeskiej (191924). Od 1924, uznany za najwikszego wczesnego kompozytora niemieckiego, powica si komponowaniu; w latach 1933 35 peni 894 S t r a uss nadan mu przez Goebbelsa funkcj prezesa Niemieckie] Izby Muzycznej. W 1945 emigruje na dwa lata do Szwajcarii. Ostatnie lata ycia spdza w Garmiseh. Gdy R. Strauss rozpoczyna sw dziaalno kompozytorsk, muzyka europejska pozostawaa jeszcze pod urokiem neoromantyzmu, ywy by wpyw Liszta, a przede wszystkim Wagnera. Kompozytor zwrci si ku najbardziej dla tej epoki charakterystycznej formie: programowemu poematowi symfonicznemu; podj tradycj biorc swj pocztek w symfonice Berlioza. Poematy Straussa s majstersztykami

orkiestralnego kunsztu, plastycznej i realistycznej charakterystyki muzycznej (ktrej suy dysonansowa harmonika, wyrazisto tematw), posiadaj specyficzny straussowski" rozmach koncepcji i ywioowo ruchu. W cigu 10 lat powsta cykl poematw symfonicznych: Don Juan (1888), Makbet (1890), mier l wyzwolenie (1890), Dyl Sowizdrza (1895), Tako rzecze Zaratustra (1896), Don Kichot (1897) i ycie bohatera (1898). Strauss rozwija dalej proces schromatyzowania harmoniki durmoll, w przeciwiestwie jednak do Wagnera jest wielbicielem cisoci formalnej, klarownoci konstrukcji, mistrzowska jest nstrumentacja poematw ywioowo bogata, barwna i nowatorska. Na pocztku XX w. nastpi kryzys neoromantyzmu jako ideologii estetycznej i okresu stylistycznego; pojawiaj si burzyciele starego": Debussy, Ravel, Strawiski, Schonberg, Falla, Prokofiew, Bartok. Wielko talentu Straussa uchronia go od zaamania si w zetkniciu z nowymi tendencjami. Twrczo kompozytora z nastpujcego teraz okresu reprezentowa bd opery. Wystawiona w 1905 Salome, a w 1908 Elektra stanowiy rewelacj artystyczn; Strauss zaprezentowa w nich koncepcj

psychologicznego dramatu muzycznego, wywodzcego si wprawdzie z idei dramatu Wagnerowskiego, lecz unowoczenionego" i bardziej wyrafinowanego. Dosign! wyyn mistrzostwa w odkrywczoci brzmieniowej (opery te s zreszt raczej udramatyzowanymi poematami symfonicznymi anieli rasowymi" dzieami scenicznymi), w posugiwaniu si orkiestr dla udramaty-zowania akcji scenicznej, w miaoci traktowania partii wokalnych (zaamujca si ustawicznie w schromatyzowanych skrtach fraza piewu, ppiew-precytacj a, szept). Najdalej jednak ku nowemu poszed Strauss w harmonice: daleko pozostawi wagnerowsk chromatyk, sign po efekty fascynujco miae i oryginalne, dochodzc do granic atonalnoci. W pniejszym okresie twrczoci Strauss skania si ku selekcji i uproszczeniu rodkw ku swoistemu neoklasycyzmowi. Kolejne dziea sceniczne to m. in. opery: Kawaler srebrnej ry, Ariadna na Naksos, Kobieta bez cienia, Helena z Egiptu, Arabella, Milczca kobieta', balety: Schlagobers, Ruiny ateskie. ' ' '"" '--'>-<'> 895 Strauss

W spucine Straussa wane miejsce zajmuj nadto: Sinfonla domesttca, Symfonia alpejska, suita orkiestrowa Mieszczanin szlachcicem, Burleska na fortepian z orkiestr, Metamorfozy na 23 instrumenty smyczkowe, Koncert na obj, dwa koncerty na rg, pieni solowe z orkiestr lub z fortepianem. ch DZIEA ORKIESTROWE Don J u a n op. 20 (188788) stanowi pierwsze ogniwo w szeregu poematw symfonicznych Ryszarda Straussa, pierwsze a zarazem obok Dyla Sowizdrzaa najwybitniejsze. W tym dziele 25-letniego kompozytora przejawi si najbardziej spontanicznie jego talent. Porywajcy modzieczy ogie rozpala t ywioow muzyk, k,tra olniewa pysznym kolorytem harmonicznym i orkiestralnym. Inwencja tematyczna zadziwia wieoci i polotem, poetycko-wyrazowa tre wtopiona jest mistrzowsko w doskonay, zwarty ksztat formalny. Bezporedni impuls do napisania Don Juana da Straussowi dramatyczny wiersz niemieckiego poety, Mikoaja Lenaua; trzy

fragmenty z tego wiersza poprzedzaj partytur. Wybrawszy wanie te, a nie inne cytaty, wskaza Strauss, e zamiarem jego nie byo stworzenie dwikowej historii o Don Juanie, lecz raczej przedstawienie jego osobowoci i si, ktre nim kieroway. Don Juan Lenaua, a zatem i Straussa, to nie cyniczny uwodziciel czy szukajcy przygd awanturnik, lecz czystej krwi bohater, dla ktrego pikno kobieca i mio jest jedynie rodkiem do niczym nie skrpowanego rozwinicia si i wyswobodzenia swego modzieczego ducha. Temu swobodnemu, olniewajcemu pdowi modoci przeciwstawiony jest kocowy fragment wiersza, niejako jego pospny epilog: oto Don Juan, utraciwszy siy modziecze, znalaz si nagle samotny w pustym, zimnym i ponurym wiecie. Czeka go jeszcze jedna przygoda mier" (S. Kisielewski). Don Juan jest utworem programowym, kontynuuje lini wyznaczon przez Berlioza i Liszta. Ale literacki program" stanowi tu jedynie ide przewodni, tematyczn osnow. Muzyka nie ilustruje poezji Lenaua, lecz rzdzc si swymi autonomicznymi prawami, oddaje tylko jej klimat i nastrj. Unikajc naturalistycznej opisowoci dwikowej, stwarza Strauss w

swoim utrzymanym w swobodnej sonatowej formie dziele bardzo realistyczny portret Don Juana. Dziki wyjtkowej plastyce tematw, muzycznych symboli osiga to, e 896 Strauss nawet bez znajomoci wtku epickiego muzyka przemawia cakiem jasno i porywa. v Porywa od pierwszych taktw gwatownego, wybuchajcego jak raca motywu wstpnego. Taki sam, niepohamowany i wybuchowy, typowy dla inwencji Straussa, jest pierwszy temat, rozwijany namitnie przez skrzypce na tle pulsujcych triol instrumentw dtych drewnianych. To temat Don Juana. Pierwszy epizod liryczny, utrzymany w urzekajcym kolorycie instrumentalnym, rozpoczynaj skrzypce solo, symbolizujce zapewne pikn kobiet, o ktrej przychylno zabiega bohater poematu w dynamicznej, zmysowej kantylenie chru skrzypiec (znakomity kontrapunkt w gosie rogw). Powracajcy temat Don Juana poprzedza kolejny epizod liryczny, kolejn przygod miosn; elegijnie rozmarzona kantylena oboju jest waciwym drugim tematem. Lecz Don Juan

dy nieodparcie do nowych zwycistw na tle tremola skrzypiec wznosi si mia lini melodia 4 rogw, drugi temat Don Juana (trzeci w formalnej konstrukcji), jeden ze szczytowych wzlotw inwencji Straussa. Charakterystycznie dla Straussa zagszczonej ekspozycji odpowiada rwnie skondensowane przetwarzanie materiau motywiczno-tematycznego, wzbogacane jeszcze nowymi epizodami. Wzrastajce cigle napicie kulminuje w powtrzeniu wstpnego motywu. Pojawia si teraz jakby repryza, w ktrej dotychczasowy rozpd stopniowo sabnie, barwy trac blask, ciemniej. Ostatni zryw przecina niespodziewanie generalna pauza. Ciche tremolo smyczkw, pospne dysonanse instrumentw dtych drewnianych, guchy pomruk kotw symbolizuj duchowe zaamanie Don Juana, gdy wypalia si jego yciowa energia. (17') mier i wyzwolenie (Tod und Verklarung) op. 24 skomponowa Strauss zim 1889/90 jako pierwszy i najlepszy ze swoich poematw symfonicznych nie zwizanych z obcym literackim tematem. O programowym zaoeniu tej kompozycji pisa sam Strauss w jednym z listw: Przed szeciu laty przyszo mi na myl, by w poemacie muzycznym

przedsta wi godzin mierci czowieka, ktry dy do osignicia najwyszych ideaw, a wic chyba artysty. Chory drzemie w ku oddychajc ciko nieregularnie. Przyjemne sny wyczarowuj umiech na obliczu cierpicego. Sen staje si lejszy; znowu zaczynaj go drczy straszne ble, wstrzsaj nim dreszcze. Gdy atak ustpuje i ble 'Zmniejszaj si, chory wspomina minione ycie: przesuwa si przed nim dziecistwo, modo, ambicje i namitnoci; pniej, kiedy ble ustaj, jawi mu si cel ycia, ktry chcia urzeczywistni, zamkn w artystycznym ksztacie, a ktry jednak okaza si dla czo57 Przewodnik koncertowy g97 S t rauss wieka nieosigalny. Nadchodzi ostatnia godzina; dusza opuszcza ciao, by w wiecznych przestrzeniach wszechwiata znale w najwspanialszej postaci to, czego na ziemi artysta nie mg speni". Taka jest te mniej wicej, tyle e podana z nadmiern egzaltacj, tre wiersza przyjaciela Straussa, kompozytora i poety, Aleksandra Rittera, wiersza zamieszczonego na pierwszej stronie partytury. Tym razem jednak nie poezja

inspirowaa muzyk, lecz na odwrt wiersz powsta po skomponowaniu poematu, ktry cign zreszt ongi na Straussa gwatowne ataki krytyki. Nie znajc prawdy, wytykano kompozytorowi zbyt ju daleko posunit ilustracyjno, tani naturalizm, mniemano niesusznie, e takt po takcie komponowa wedug poetyckiego wzoru. Wbrew jednak tym i innym zarzutom dzieo cieszyo si zawsze znaczn popularnoci, chocia z czasem zblada jego ideowa wymowa, zwizana z modnymi u schyku XIX w. pesymistycznymi prdami filozoficznymi (Schopenhauer), i nie tak przejmuje kliniczna dokadno", z jak oddane s cierpienia umierajcego. mier i wyzwolenie pozostao jednym z najbardziej wstrzsajcych dzie Straussa" (R. Rolland), a zarazem najkomunikatywniejszym dziki wyjtkowo spoistemu poczeniu warstwy realistycznej z ideow. Niewtpliwie przyczynia si do iego rwnie tre poematu sugerowana tytuem i cytowanym zwykle wierszem Rittera, a uwypuklona elementami programowo-ilustracyjny-mi. Ale pomijajc wszelkie zewntrzne wzgldy, decyduje tu sama muzyka, jej angaujca sia wyrazu, plastyczno i melodyjno materiau motywicznotematycznego, instrumenta-cyjna i

rytmiczna pomysowo, wreszcie przejrzysta budowa. Formalnie jest dzieo rodzajem swobodnego allegra symfonicznego, poprzedzonego szerok introdukcj i zamknitego hymniczn kod. Te proste w zasadzie ramy konstrukcyjne kryj wyjtkowo bogate ycie motywiczne i tematyczne. Wrd lirycznych i dramatycznych epizodw szczeglne znaczenie maj dwa gwne tematy: rwcy w gr, rytmicznie zoony temat ycia", wprowadzony w gwatownym tutti orkiestry, i temat mierci", ukazany po raz pierwszy przez flety na tle smyczkw. W II czci rwnie wak rol spenia motyw wyzwolenia", ktry po raz pierwszy pojawia si w poowie dziea w skromnej jeszcze postaci (instrumenty dte blaszane i niskie smyczki), a w dalszym przebiegu nabiera ogromnej siy i majestatu. (24') Dyl Sowizdrza op. 28, ktrego peny tytu brzmi Wesole psoty Dyla Sowizdrzaa (Till Eulenspiegels lustige Streiche), powsta w 1895, w siedem lat po Don Juanie. Strauss 898 " ".-.< n;,' '!,)! :;>>."#: Strauss

lubi zadziwia nieoczekiwanymi posuniciami, stawia suchaczy przed niespodziewanymi problemami. Take i teraz po dzieach o powanej tematyce, z ktrych kade byo rewelacyjn nowoci wystpi z kompozycj cakiem inn w zaoeniach i charakterze, zaskakujc fachowcw i znawcw ju samym choby okreleniem umieszczonym pod tytuem: Uoone w formie ronda na wielk orkiestr symfoniczn wedug dawnej melodii szelmowskiej". Dawna bowiem forma posuya Straussowi tylko jako pretekst do rozwinicia fascynujcej nowoci kompozycji epickiej, ktra odbiega daleko od tradycyjnych, sztywnych wzorw i uderza rzadKo spotykanym w muzyce komizmem. Strauss nie poprzedzi partytury Sowizdrzaa adnym programowym komentarzem, chcia, by suchacze sami rozgryli orzechy, ktre im szelma podaje". Z czasem dopiero wyjani jednemu ze swoich biografw bieg swych myli przy pracy nad dzieem, powiconym ulubionej przez siebie postaci owego gotyckiego Panurga, wczykija, ebraka, szelmy, tchrza, kpiarza, garza i blagiera jurnego i spronego, jednego z owych bohaterw, ktrych od niepamitnych czasw tworzy lud,

ucieleniajc w ich osobie zarwno swoj wesoo i zwierzco, jak i swoj niezaleno ogromn, a dawion." (R. Rolland). Nie potrzebowa si te Strauss ucieka do pisanego programu, by suchacz odczu zasadniczy wesoy nastrj dziea. Dyl bowizdrzal oszaamia spontaniczn werw i nieokieznanym humorem. Dowcip jest tu czysto muzycznej natury, nie ogranicza si do zabawnych efektw czy wesoych aluzji. Wdziczna zuchwao Sowizdrzaa niejako udzielia si kompozytorowi podczas pracy nad dzieem. Zda si, e nie musia nic konstruowa, tak wartKo i gadKo pynie muzyka, nie potrzebowa te naduywa grotesKowych szczegw. Jednoznaczn wymow osign doborem kapitalnych tematw, wietnymi pomysami rytmicznymi, przepychem barw instrumentalnych i harmonicznych, a przede wszystkim szczer ywioowoci caego ujcia. Temat lirycznego wstpu to jakby pocztkowe sowa kadej niemal bajki: By sobie raz." Po tym zagajeniu od razu ukazuje si posta Sowizdrzaa we wprowadzonej przez rogi szelmowskiej melodii", ktra stanowi tematyczny refren caoci i powraca w rnych ujciach, przeksztaceniach i nastrojach, raz wyrana, to znw ledwo

rozpoznawalna. Docza si do niej wkrtce waciwy, lapidarny, ale wyrazisty motyw Sowizdrzaa, wywodzcy si z tematu' wstpnego. Powierzajc go gosom instrumentw dtych, a zwaszcza przenikliwemu klarnetowi w stroiu D, osiga Strauss szczeglnie mocne efekty. 57' 899 Strauss Poznalimy bohatera historii, ktry teraz wkracza w akcj. Oto wjeda na koniu midzy rozstawione na placu garnki przekupek i wrd zamieszania i zorzecze ze miecnem umyka; oto przebrany za mnicha kroczy powanie wiejskimi drogami zwodzc ludzi; oto przeywa nieszczliw przygod miosn i wpada w gniew, gdy odrzucono jego zaloty. Wkrtce powraca jednak dobry humor i ju miay iilut prowadzi uczone dysputy z filisterskimi profesorami, wymiewa ich potem i wyszydza (kapitalna peczka a szkoda, e tak ulotna), by znowu powrci do lekkomylnych figli, patanych po wsiach i miastach. Wpada wreszcie w rce siepaczy i staje przed sdem. W obliczu gronych sdziw opuszcza go humor i iantazja, a ogarnia lk i skrucha. Ale jest ju za pno. Niepoprawny lekkoduch zawisa na

szubienicy i z piskiem ulatuje ze niecna duszyczka. Sowizdrza jednak nie umar. Jak wielu ulubionych przez lud bohaterw yje w jego pamici i legendach. Daje to kompozytor do zrozumienia w nastrojowym zakoczeniu, gdzie w ostatnich taktach jeszcze raz ukazuje si szelmowska posta Sowizdrzaa. (18') Szsty poemat symfoniczny Ryszarda Straussa, Don Kichot op. 35 (1897), nie dorwnuje popularnoci poprzednio omwionym, przewysza jednak pod tym wzgldem pozostae. Poczwszy od prawykonania, przyjmowany by do powcigliwie, iacnowa krytyka zarzucaa mu zbyt daleko posunit programowos, ma zwarto, zbytni naturalizm w instru-mentacji; suchacz gubi si na og w zawiociach formalnych i gszczu nagromadzonych szczegw, wykonawcy obawiali si anormalnych trudnoci tecnmcziiych. Istotnie, Don Kichot nie jest tak ywioow i bezporednio przemawiajc kompozycj jak genialny Don Juan i rwnie wyjtkowy Dyl Sowizdrza czy nawet mier i wyzwolenie. Nadmiar rodkw technicznych, skomplikowanie faktury, przewaga

elementw programowoilustracyjnych nad czysto muzyczn inspiracj i szczeroci spontanicznej wypowiedzi artystycznej to wszystko ukazuje Straussa w Don Kichocie jako przedstawiciela muzycznej secesji. Podobnie jak Mahler w symfoniach, tworzy on zadziwiajc budowl dwikow, ktra zbyt jest przeadowana i fasadowa", by moga budzi zachwyt bez zastrzee. Mimo wszystkie zarzuty pozostaje jednak Don Kichot dzieem duej klasy, interesujcym i oryginalnym w swym mistrzostwie polifonicznym, rewelacyjnej iristrumentacji i w literacko-muzycznej koncepcji. Piszc Don Kichota, opar si Strauss na synnym dziele Cervantesa (15471618). Sawna literacka posta rycerza z La Manchy, odywajca w cigu wiekw w rnych wcieleniach, znalaza 900 c Strauss w niemieckim symfoniku jeszcze jednego interpretatora. Podziwu godne jest mistrzostwo techniczne, z jakim zrealizowa Strauss wybrany temat. Z dwch tematw gwnych i kilku pobocznych motyww, ktre s zarazem symbolami ludzi, przedmiotw, nastrojw czy sytuacji, tworzy

ogromne, trwajce 38 minut dzieo symfoniczne. Jak kady z jego poematw, take i ten posiada najcilejszy ksztat, formalny. Don Kichot to tak brzmi jego podtytu Fantastyczne wariacje na rycerski temat". W 10 wariacjach, ujtych w ramy wstpu i zakoczenia, przetwarza Strauss zasadniczy materia motywicznotematyczny, a kade najdrobniejsze przeksztacenie motywu wzgldnie tematu jest muzycznym odpowiednikiem okrelonych sytuacji literackich. Te z kolei staj si jeszcze bardziej plastyczne dziki arcymistrzowskiej instru-mentacji, w ktrej posuy si Strauss wieloma cakiem nowymi efektami, a nawet specjalnie wedug jego pomysu zbudowanym instrumentem dmuchano-perkusyjnym, tzw. wind-maszyn" imitujc szum wiatru. Istnieje obszerny komentarz, wyjaniajcy szczegowo literacko-muzyczny przebieg Don Kichota. .Nie jest on jednak konieczny do zrozumienia dziea. Wystarczy zna krtk, uoon przez samego Straussa charakterystyk poszczeglnych czci (wariacji), by orientowa si w ich pozamuzycznej treci: Introdukcja

Temat 1. wariacja 2'. wariacja 3. wariacja 4. wariacja 5. wariacja 6. wariacja 7. wariacja Pod wpywem lektury rycerskich romansw popada Don Kichot w obkanie i postanawia zosta bdnym rycerzem. Don Kichot, rycerz o smtnym obliczu (wiolonczela solo). Sancho Pansa (klarnet basowy, tuba tenorowa, altwka solo). Wyjazd osobliwej pary ze znakiem piknej Duicynei z Toboso i przygoda z wiatrakami. Zwyciska bitwa z armi wielkiego cesarza Alifaniarona (czyli ze stadem baranw). Rozmowy rycerza z giermkiem. dania, pytania i przypowieci bancho Pansy, pouczenia,

perswazje, Kichota.

przyrzeczenia

Don

aosna awantura z procesj ptnikw. Czuwanie Don Kichota. Wyznania do dalekiej Dulcynei. Spotkanie z wiejsk 'dziewk, ktr Sancho Pansa przedstawia swemu panu jako zaczarowan Dulcyne. Jazda napowietrzna. 901 Strauss 8. wariacja 9. wariacja 10. wariacja Fina Nieszczliwa zaczarowanym (barkarola). przejadka cznem

Walka z domniemanymi czarownikami dwoma ksiulkami jadcymi na muach. Pojedynek z Rycerzem Byszczcego Ksiyca. Pokonany, egna si Don Kichot z broni i

powraca do domu, postanawiajc zosta pasterzem. Znowu przy zdrowych zmysach, koczy swoje ostatnie dni w kontemplacji. mier Don Kichota. (38') 21 III 1904 wykonana zostaa w Nowym Jorku po raz pierwszy ukoczona ostatniego dnia poprzedzajcego roku S i n f o-n i a d o m e s t i c a op. 53. Dziennikarzom oznajmi Ryszard Strauss wczeniej, e Symfonia domowa przedstawia bdzie jeden dzie z ycia mojej rodziny", a temat ten potraktowa czciowo lirycznie, czciowo za z humorem. Ale ju wkrtce uwaa za stosowne doda, i nie chodzi tu o jaki art muzyczny: Bo c moe by powaniejszego ni maestwo?" Jest wic Sinfonia domestica pogodnym, lecz serio potraktowanym obrazem jednej doby z ycia szczliwej rodziny: ojca, matki i dziecka, gdzie humor przeplata si z powag, radoci z troskami, ale wszystko w atmosferze czuej i serdecznej. Sinfonia domestica pisze Stefan Kisielewski to utwr niezwykle humanistyczny, oglnoludzki, przyjazny czowiekowi i jego sprawom". W tym jednoczciowym dziele, bdcym w zasadzie jeszcze jednym poematem symfonicznym

Straussa, rysuj si wyranie cztery ogniwa, odpowiadajce symfonicznemu cyklowi. Pocztkowo zawieraa partytura wiele, nieraz nawet bardzo szczegowych komentarzy sownych, ktre potem Strauss w wikszoci usun. Warto jednak przytoczy niektre z nich, gdy prowadz one fantazj suchacza za myl kompozytora. Skdind trzeba to zaznaczy wszystkie programowo-ilustracyjne momenty podporzdkowane s cakowicie koncepcji muzycznej, tak e dziea wystarczy tylko sucha, a jego muzyka bez znajomoci programu przemwi z tak sam, moe nawet wiksz si, I cz stanowi Wprowadzenie i rozwinicie trzech gwnych grup tematycznych". Jako pierwszy pojawia si temat ma" w mskiej tonacji F-dur, potem temat ony" w mikkim, zmysowym H-dur i wreszcie temat dziecka" we wdzicznym, dokadnie w rodku midzy poprzednimi dwiema tonacjami usytuowanym D-dur. Symbolik tonacji wspiera symbolika tematyczno-instrumentalna: energiczny temat ma" 902 Strauss

wprowadzaj wiolonczele, on charakteryzuj kapryne arabeski solowych skrzypiec, dziecko za prosta melodia nie stosowanego waciwie we wspczesnej orkiestrze oboju miosnego (oboe d'amore). Na kocu pogodnego utworu sugeruje kompozytor pojawienie si rodziny. Motywem ojca wykrzykuj podziwiajce malca ciotki: Ale to wykapany tata!", wujowie za motywem matki: Nie, to caa mama!" Tre II czci zawarta jest w nagwku: Scherzo. Szczliwi rodzice, zabawy dziecka, koysanka"; fina dnia oznajmia wybicie sidmej godziny wieczr. III cz to Scena marzenia i troski" melodyjne Adagio, na zakoczenie zegar bije godzin rano. miosna, liryczne, ktrego sidm

IV cz przynosi Przebudzenie i wesoy spr (wietna fuga podwjna), pojednanie i radosne zakoczenie". Dedykowana Mojej kochanej onie i naszemu chopcu", wykonywana jest Sinfonia domestica nader rzadko. Wymaga bowiem przede wszystkim olbrzymiej orkiestry, w skad ktrej oprcz licznie obsadzonych smyczkw wchodz 4 flety (z pikolem), 4 oboje (z obojem

miosnym i rokiem angielskim), 4 klarnety w rnym stroju, klarnet basowy, 4 saksofony, 4 fagoty (z kontrafagotem), 8 rogw, 4 trbki, tuba basowa, 2 harfy, 4 koty, trjkt, talerze, tamburyn, dzwonki. Ten skad instrumentalnych rodkw stoi niewtpliwie w jaskrawym kontracie do celu, do tematu, jakiemu ma suy. Wydaje si czasem, e kompozytor nie maluje spokojnego w gruncie rzeczy ycia rodzinnego, lecz co najmniej dramatyczne wypadki wojny domowej. Wytumaczenie jest proste. Strauss zbyt mocno tkwi jeszcze wtedy w stylu epoki, ktra chciaa, by wszystko byo olbrzymie, bogate, wspaniae (Wagner, Bruckner, Mahler). Zdajc sobie jednak zapewne spraw z rozdwiku midzy prostot zaoe programowych Symfonii domowej a monumentalnoci orkiestry, wiele miejsc uksztatowa tak ekonomicznie, e nie odnosi si wraenia, i liczy ona ok. 110 muzykw. Ci za i to druga przeszkoda na drodze do realizacji dziea maj niezwykle cikie i odpowiedzialne zadania do spenienia; pitrz si przed nimi, zwaszcza przed dcistami, wszelkiego rodzaju trudnoci techniczne, wytonej stale uwagi wymagaj komplikacje rytmiczne i ago-giczne oraz polifoniczne powikania tematw (doliczono si

ich ok. 40) i motyww. Niewielu jest wreszcie dyrygentw, ktrzy zechcieliby opanowa t arcytrudn partytur i podj ryzyko jej realizacji. Cay ten wysiek opaca si jednak sowicie. Sinfonia domestica, ktra odstrasza nawet mocno w orkiestrowych bojach zahartowanych wykonawcw, jest bowiem dzieem wyjtkowo efektownym, a dla suchacza ra903 S t rouss czej przystpnym. Uchodzc za szczytowe osignicie Straussowskiej symfoniki, zachwyca wieoci koncepcji, feeri barw instrumentalnych i polifonicznotechnicznym mistrzostwem. (45') DZIEA KONCERTOWE Burleska na fortepian i orkiestr (d-moll) pochodzi z 1885; trzy lata pniej skomponowa R. Strauss Don Juana, pierwszy ze swoich kapitalnych poematw symfonicznych. Niewielki okres czasu, lecz rnica ogromna. Don Juan to dojrzaa w peni manifestacja wszystkich oryginalnych cech muzyki R. Straussa, podczas gdy Burleska przynaley jeszcze wyranie do Straussowskich .lat nauki i wdrwek", kiedy mody

kompozytor prbowa si w rnych formach i gatunkach muzycznych. Niemniej jest to wrd wczesnych prac R. Straussa jego najlepsze chvba, najbardziej straussowskie" dzieo, jedyne waciwie, ktre wytrzymao konkurencj z jego poematami symfonicznymi, cho fakt, e sam kompozytor okreli je kiedy jako czysty nonsens" i wyraa si o nim do krytycznie, wskazuje, jak szybko i daleko posuna si ewolucja jego stylu. Burleska napisana zostaa dla sawnego pianisty i dyrygenta, Hansa Biilowa; ten jednak uzna parti fortepianow za niewykonaln: W kadym takcie inne ustawienie rki wytyka Straussowi. Czy myli Pan, e sid na cztery tygodnie, aby studiowa tak niedorzeczne dzieo?" Ale rwnej klasy pianista, autor opery Niziny, Eugeniusz d'Albert, ktremu dedykowa wobec tego Strauss Burlesk, upora si jednak z technicznymi trudnociami i wykona j po raz pierwszy w 1890. Historia to o tyle ciekawa, e 15 lat wczeniej wanie Biilow by pierwszym wykonawc Koncertu fortepianowego b-moll Czajkowskiego, uznanego znowu przez Mikoaja Rubin-steina za dzieo niewykonalne.

Burleska nie ma na pewno tak indywidualnych rysw, jak pniejsze dziea R. Straussa, ale niewiele ustpuje im instrumentalnym wirtuozostwem i tak charakterystycznym dla autora Sowizdrzaa wigorem. Pikantny wdzik jej solowej partii (przekomarzajcej si zabawnie z kotami) sprawi, e jest do czsto wykonywana, i to jako szczeglnie przez pianistki (wietn irrterpretatork Burleski bya Elly Ney). (20') Koncert na obj i orkiestr, napisany 1945/46 w Szwajcarii, jest jednym z ostatnich dzie sdziwego ju wtedy twrcy i reprezentuje mao u nas znany styl R. Straussa 904 S t rauss z pniejszego okresu jego twrczoci, odznaczajcy si znaczn oszczdnoci rodkw i nawizujc do klasycznych wzorw prostot formaln. W Koncercie obojowym lekkie i szybkie ogniwa zewntrzne (Vivace i Allegro), z ktrych drugie jest 2-czciowym rondem, stanowi ramy dla powolnego Andante, gdzie najwyraniej dochodzi do gosu arkadyjski" nastrj panujcy w caym dziele. Materia tematyczny jest tu bardzo

prosty, niemal mozartowski. Instrument solowy, kto- ' rego wszystkie moliwoci techniczne i brzmieniowe zostay wietnie, wykorzystane, wyranie rysuje swoj parti na dyskretnym tle niewielkiej orkiestry (instrumenty dte drewniane, 2 rogi, smyczki), tylko epizodycznie wysuwajcej si na pierwszy plan. (24') Duett-Concertino na klarnet i fagot z orkiestr smyczkow i harf to ostatnie czysto instrumentalne dzieo sdziwego mistrza. Zwraca tu uwag oryginalna obsada i wykorzystywanie smyczkw w kameralnym jakby sekstecie. Pogodna, trjdzielna kompozycja wykonana zostaa po raz pierwszy 4 IV 1948 w Szwajcarii (Lugano, Radio Monte Ceneri). Dwa koncerty na rg R. Straussa to wana pozycja w literaturze solowej na ten tak poyteczny w symfonicznej orkiestrze nazywany z racji swej scalajcej brzmienie funkcji jej wat" instrument, ktrego soczyste, pene, lecz mikkie brzmienie nierozcznie zwizao si z romantyczn atmosfer muzyczn (romantyka lasu). Mistrz wspczesnej kolorystyki instrumentalnej szczegln sympati darzy rg, ktremu powierza w swych dzieach odpowiedzialne partie i czsto najpikniejsze tematy (Don Juan\).

Ta sympatia bya tym ywsza, e ojciec kompozytora by znakomitym waltornist. Wanie dla swojego ojca napisa 17-letni Ryszard utrzymany w formie 3-czciowego concertina I Koncert E s -- d u r op. 11, gdzie wietnie wykorzystane zostay walory instrumentu, zwaszcza w finaowym rondzie, utrzymanym w popularnym kiedy typie tzw. chasse (polowanie). (17') Te same walory, podparte jeszcze wieloletnim dowiadczeniem reprezentuje II Koncert Es-dur op. 86 z 1943. Szerzej rozbudowane, podobne w charakterze do Koncertu obojowego R. Straussa dzieo skada si z trzech czci, eksponujcych przede wszystkim instrument solowy. I tu jak w I Koncercie po lirycznym ogniwie rodkowym (Andante) nastpuje wesoe, pene temperamentu rondo. (25') 905 Strauss Metamorfozy (Metamorphosen). To studium na 23 solowe smyczki" zaliczane jest do najwybitniejszych instrumentalnych dzie R. Straussa. 81-letni starzec pisa je w ostatnich miesicach II wojny wiatowej, kiedy wali si dosownie w

gruzy jego wiat: rodzinne Monachium ze swymi przybytkami muzyki, tak zwizane z jego sceniczn twrczoci gmachy oper w Drenie, Wiedniu, Berlinie odchodzili na zawsze bliscy mu ludzie. Pod dat 12 IV 1945 napisa Strauss na partyturze dwa sowa In memoriam" Ku pamici". A wic moe poegnanie z epok, ludmi, yciem? A moe potomnoci ku przestrodze? Dzieo ma trzy cile poczone czci dwie powolne obramowuj cz szybk. Jak susznie zauwaono, w Metamorfozach staj obok siebie w doskonaej harmonii Beetho-ven (wietnie rozwinity cytat pierwszych czterech taktw marsza aobnego z Eroiki), Wagner (tristanowska chromatyka) i Ryszard Strauss (z neoklasycznego okresu). Prawykonanie Metamorfoz odbyo si 25 I 1946 w Zurychu pod dyrekcj Paula Sachera. (25') Cztery ostatnie pieni na sopran i orkiestr (1948). Ryszard Strauss to jeden z ostatnich wielkich lirykw: jego twrczo pieniarska obejmuje z gr 100 tytuw. Wikszo tych pieni stanowi pozycje o znacznej wartoci artystycznej miniaturowe zwierciada, ukazujce charakterystyczne cechy stylu kompozytora w

skromniejszych ramach, jakie z natury swej zakada forma pieni. Nie ma tu, bo nie moe by, tej oszaamiajcej feerii dwikw, co w jego orkiestral-nych i scenicznych dzieach. Ale za to przepojone s te pieni melodyjnoci i szczer, intymn uczuciowoci, czsto te odzywa si w nich charakterystyczny humor Straussowski. Pieni R. Straussa powstaway spontanicznie z bezporedniego impulsu. Z myli muzycznej, ktra Bg raczy wiedzie dlaczego rodzi si we mnie, powstaje, jeeli jakby powiedzie naczynie jest pene po brzegi, w oka mgnieniu pie, skoro tylko przy kartkowaniu zbioru wierszy natrafi na mniej wicej choby w treci korespondujcy tekst" wyznawa kompozytor swemu przyjacielowi, Hauseggerowi. Pieni swoje pisa R. Strauss do wierszy rnych, gwnie wspczesnych poetw. W Czterech ostatnich pieniach 1. FrilhUng (Wiosna); 2. Vor dem Schlafengehen (Przed zaniciem); 3. September (Wrzesie); 4. Im Abendroth (O zmierzchu) autorem tekstu trzech pierwszych pieni jest Her-mann Hesse, ostatniej za Joseph von Eichendorff. Cztery ostatnie pieni

nalece do najlepszych w liryce wokalnej 906 Strawiski R. Straussa ukazuj charakterystyczne cechy jego pieniar-skiego 'stylu: prymat idei poetyckiej i podporzdkowanie muzyki tekstowi, wyraajce si w rezygnacji z powtarzania sw, z symetrycznej budowy i tematycznej pracy. Prawykonanie Czterech ostatnich pieni odbyo si 22 V 1950 w Londynie; piewaa Kirsten Flagstad, dyrygowa Wilhelm Furtwangler. (25') h IGOR STRAWINSKI *17 VI 1882, Oranienbaum pod Petersburgiem; 16 IV 1971, Nowy Jork Strawiski urodzi si w rodzinie petersburskiego piewaka operowego. Regularnych studiw muzycznych nie odbywa nigdy, nie posiada dyplomu adnej uczelni muzycznej; w 1905 natomiast koczy prawo. Majc lat 19 pokazuje swe amatorskie kompozycje Rimskiemu-

Korsakowowi moment ten decyduje o przyszoci. Zostaje prywatnym uczniem Korsakowa (kompozycja i orkiestracja). I Symfonia i suita Le Faun et la Bergere (1907), wykonane w Petersburgu, postawiy kompozytora w rzdzie najwybitniejszych modych twrcw rosyjskich. Lecz dopiero wsppraca z Sergiuszem Diagilewem (organizujcym Balety Rosyjskie" w Paryu) przyniosa dziea o znacze niu przeomowym nie tylko dla twrczoci Strawiskiego, lecz muzyki europejskikj w ogle. Pierwszym z serii pisanych na zamwienie Diagilewa baletw by Ognisty Ptak (1910), dzieo, w ktrym widoczne s wprawdzie wpywy Rimskiego-Korsako-wa, ale ktre rwnoczenie jest ju osobist, mistrzowsk, byskotliw, wietnie instrumentowan partytur. W Pietruszce (1911) Strawiski ukazuje si ju jako muzyczny rewolucjonista. Nowatorstwo jego dotyczy wyzwolenia rytmiki jako elementu formotwrczego, ktrego funkcja w konstrukcji utworu staje si niemal analogiczna do tej, jak penia dotd melodyka harmonia. Zdobycze Strawiskiego bd dotyczyy gwnie dziedziny

= metrorytmik, instrumentacji i faktury. Czynniki te posiadaj w jego muzyce znaczenie pierwszorzdne, w odrnieniu od melodyki harmonii, teraz czynnikw wtrnych, nie formotwrczych. (Fakt ten wie si niewtpliwie z antyromantyczn, intelektualn postaw artystyczn kompozytora.) Nowa dysonansowo muzyki Strawiskiego, nowy i specyficzny rodzaj napicia wyrazowego i nie znany dotd typ emocjonalnoci oto co szokowao i zdumiewao wczesnych odbiorcw. Wystawiony w Paryu (1913) balet wito wiosny najdokadniej 907 Strawi ?'i s k burzcy dotychczasowe pojcia o metrorytraice okaza siq zbyt siln dawk nowatorstwa dwikowego i wyrazowego; spektakl przybra form jaskrawej manifestacji publicznoci, ktrej haaliwa reakcja i oburzenie uniemoliwiay wykonanie dziea. Kolejnym utworem z cyklu kompozycji zwizanych z folklorem rosyjskim jest Wesele (191417), napisane na niezwyky zesp: gosy solowe, chr, 4 fortepiany i 17 instrumentw perkusyjnych. Lata 191014 spdza Strawiski w Paryu, wsppracujc z

Diagilewem, lata I wojny wiatowej w Szwajcarii. Od 1920 do wybuchu II wojny wiatowej przebywa znw w Paryu (w 1925 wyjeda po raz pierwszy do Ameryki). Obok komponowania (m. in. w 1920 powstaje balet Pul-dnella) koncertuje jako dyrygent pianista, wietny wykonawca swoich utworw (niekiedy rwnie ze swym synem pianist). Po klsce Francji (1941) opuszcza Europ, przyjmuje obywatelstwo amerykaskie osiedla si w Los Angeles. Okres I wojny i rewolucji przynis zmian w twrczoci Strawiskiego; miejsce dotychczasowych, oszaamiajco, fajer-werkowo barwnych, ywioowo rytmicznych, barbarzyskich" partytur zajmowa poczy utwory o bardziej kameralnej obsadzie instrumentw, utwory, w ktrych przejawiaa si dno do ekonomii rodkw orkiestralnych, do rnicowania pojedynczych brzmie, na niekorzy dotychczasowej rozrzutnoci" i barwnoci instrumentalnej. Kompozytor zwraca silniejsz uwag na konstrukcj architektoniczn, zdradza zainteresowanie polifoni. Przykadem tych tendencji jest powstaa w 1918 Historia onierza (widowisko poetycko-baletowe).

Rwnoczenie pisze Strawiski zwizane z jazzem Rag-time (1918) i Plano-Rag Musie (1920). Kadzie podwaliny pod kierunek nazwany neo-klasycyzmem XX w.; siga do stylizacji, przetwarzania dawnej muzyki za pomoc nowych rodkw. Najwaniejsze utwory reprezentujce gatunek pastiszowo-neoklasyczny to: opera-ora-torum Krl Edyp 1927; balety Apollo i muzy 1928, Pocalunek wieszczki 1928, Gra w harty 1936, Orfeusz 1947, melodramat Persejona 1934. Dzieem epokowym, a rwnoczenie odmiennym od wszystkich dotychczasowych, jest pochodzca z 1930 Symfonia psalmw na chr i orkiestr. Strawiski czerpie tu wiele z tradycji piewu kocielnego; w tej kompozycji pisanej na chwa Boga" uderza przejmujca, skupiona wyrazowo, nie spotykana w innych utworach kompozytora. W 1956 powstao dzieo raz jeszcze wiadczce o nieograniczonej ruchliwoci i chonnoci twrczej Strawiskiego: Cantlcum sacrum ad honorem Sanctl Marcl nomlnls wedle niektrych najdoskonalsze ze wszystkiego, co Strawiski napisa. Zaskoczenie, jakie towaStrawiski

rzyszyo wykonaniu Cantlcum sacrum w Wenecji, wyniko z faktu, I kompozytor zastosowa tu technik dodekafonlczn, dowodzc, e nic, co wspczesne, nie Jest mu obce". Z ostatnich dzie wymieni trzeba eksperymentalny balet na 12 tancerzy (i 12 tonw) Agon 1957, Threnl (Id es Lamentatlones Jeremlae Prophetae) na gosy solowe, chr i orkiestr 1958, A Sermon, a Narratlve and a Prayer na gosy solowe, orkiestr i narratora 1961. Oprcz wspomnianych utworw wybitne dziea orkiestralne i koncertowe to: Symfonie Instrumentw dtych 1921, dwie suity na ma orkiestr 1921, 1925. Koncert na fortepian i instrumenty dte 1924, Caprtccio na fortepian i orkiestr 1929, Cztery etiudy 1929, Koncert skrzypcowy 1931, Koncert na 2 fortepiany i orkiestr 1935, Dumbarton Oaks Concerto 1938, Symfonia In C 1940, Polka cyrkowa 1941, Oda na orkiestr 1943, Sceny baletowe na orkiestr 1944, Symfonia w trzech czciach 1945, Hebanowy koncert na orkiestr jazzow 1945, Koncert In D 1946, Movements na fortepian i orkiestr 1959, Voriattons Aldous Hurrtey In memorlam na orkiestr 1964; opery Slowik 1914, .Matura 1922. The Rake's Progress 1951; Msza 1948; kompozycje

kameralne Trzy utwory na kwartet smyczkowy 1914, Oktet na instrumenty dte 1924, Duo concertant na skrzypce i fortepian 1932, Septet 1953, In Memorlam Dylan Thomas na tenor, kwartet smyczkowy i 4 puzony 1954, Etght Instrumental Miniatur dla 15 wykonawcw 1962; wokalnoinstrumentalne Babel, kantata na chr mski, orkiestr i narratora 1944, Anthem na chr 1962, The Flood (Potop) przedstawienie muzyczne dla lektorw, solistw, chru, orkiestry i tancerzy 1962, Abraham and Isaac na baryton i orkiestr kameraln 1963, Introltus na chr mski i zesp kameralny 1965, Requiem Canttcles na gosy, chr i orkiestr 1966. ch SYMFONIE Symfonia in C (1940) powstaa na zamwienie znakomitej Chicago Symphony Orchestra, ktra te wykonaa j po raz pierwszy 7 XI 1940 pod dyrekcj kompozytora. Pierwsze dwie czci dziea Strawiski pisa jeszcze we Francji, nastpne dwie w Stanach Zjednoczonych, gdzie w tym czasie obj katedr poezji na Uniwersytecie Harwardzkm. Symfonia skomponowana jest na stosunkowo niewielk orkiestr typu klasycznego (podwjna

obsada instrumentw dtych, koty i smyczki), i formalnie oraz fakturalnie rzecz 909 Str awiski ujmujc utrzymana jakby w typie muzyki Haydna. I cz (Moderato alla breve) rozwija si na zasadzie klasycznej formy sonatowej, z wyranie wydzielon ekspozycj, przetworzeniem i repryz. Podstaw ekspozycji s dwa tematy, pierwszy w oboju, drugi w oboju i fagocie, a dalej w smyczkach. Pierwszy 3dwikowy motyw tematu obojowego tworzy zasadnicz komrk motywotwrcz w przetworzeniu. W re-pryzie oba tematy pojawiaj si w odwrotnej kolejnoci. II cz (Larghetto concertante), 3-czciowa aria, w ktrej dialoguj pocztkowo obj ze skrzypcami, pniej flet i klarnet, ma charakter recytatywu o bogatych figuracjach. Bezporednio, bezpauzowo zczona jest z ni III cz (Allegretto), utrzymana w charakterze scherza o polimetrycznej strukturze, zakoczonego wspania fug. Fina otwiera wstp Largo (2 fagoty na tle rogw i puzonw), po ktrym nastpuje Allegro giusto z energicznym tematem o ekspansywnej sile. Cz ta rozwija si w obu jej

tempach i w oparciu o gwny motyw z I czci. (28') Symfonia w trzech czciach autor jednej z popularniejszych monografii o Strawiskim, Aleksander Tansman, okrela j jako podsumowanie twrczoci kompozytora powstaa w latach 194245. Pierwsze szkice wskazyway na rodzaj kompozycji koncertowej na fortepian i orkiestr. Pniej Strawisk otrzyma zamwienie od Philharmonic Society of New York na dzieo symfoniczne, i koncert przerodzi si w symfoni; odbiegaa ona jednake od klasycznego 4-czciowego schematu formalnego std te w tytule wyranie okrelona zostaa jako Symphony in Three Movements. W dziele tym Strawiski da pokaz znakomitej dyscypliny formalnej i konstrukcyjnej. Du orkiestr symfoniczn 0 potrjnym skadzie instrumentw dtych i proporcjonalnej obsadzie kwintetu smyczkowego uzupenia perkusja, harfa 1 fortepian, pozbawiony pierwotnego solowego pierwszestwa. I cz nie tylko nie posiada tytuu, lecz nawet nie ma okrelenia tempa. Jest to jednak co w rodzaju allegro vivace (jak wskazuj dane

metronomiczne), ktre skada si z trzech podczci, odpowiadajcych ekspozycji, przetworzeniu i repryzie. Ca t cz determinuje motoryczno-toccatowy charakter samego ruchu. II cz (Andante) to intermezzo w wesoym, niemal rossiniowskim typie, ujte w formie pieni 3-cz-ciowej. Ostatnia cz (Con moto) kontrastuje z kameralnoci poprzedniego ogniwa i nawizuje do ywioowoci allegra, a nawet do jego jakby sonatowej trjdzielnoci. Po krtkim wstpie fortissimo penej orkiestry kompozytor rozwija kilka epizodw kontrapunktycznych o konstrukcjach fugata, za910 ; S tr awiski koczonych dramatyczn kod. Prawykonanie Symfonii w trzech czciach odbyo si 24 I 1946 w Nowym Jorku; Nowojorsk Orkiestr dyrygowa kompozytor. (22') SUITY BALETOWE Suita baletowa Ognisty Ptak (UOiteau de Feu). Wystawiony 25 VI 1910 w Operze paryskiej balet Ognisty Ptak by pierwszym wielkim sukcesem Strawiskiego i dzi jeszcze naley do jego najbardziej popularnych dzie.

Osnowa libretta historia o ksiciu Iwanie, ktry dziki pomocy Ognistego Ptaka uwalnia sw ukochan, pikn ksiniczk, z rk zego czarnoksinika, Niemiertelnego Kocieja oparta jest na starorosyjskich legendach. Z najwaniejszych partii baletu sporzdzi kompozytor w 1911 suit, orkiestrowan identycznie z muzyk baletow na olbrzymi obsad z potrjnym skadem instrumentw dtych. Suita skada si z 6 czci. Po krtkim Wstpie, obrazujcym tajemniczy ogrd Kocieja, pojawia si nagle ywioowy Taniec Ognistego Ptaka, przebiegajcy w ostrych i jasnych barwach instrumentw drewnianych i fortepianu. W przeciwiestwie do tego taca Taniec ksiniczek ujty zosta kameralnie, w delikatnych barwach instrumentalnych (znany temat jakby ludowy w oboju). Idylliczny nastrj przerywa Piekielny taniec poddanych czarownika Kocieja, szeroko rozbudowana orgia barw i rytmw. V cz suity to podana w najsubtelniejszych barwach Koysanka. Ostatnia cz, finaowa, opiera si na temacie podanym przez rg; stanowi to efektowne, uroczyste zakoczenie perypetii. W pniejszych wersjach suity (1919 i 1945) Strawiski posuy si znacznie mniejsz orkiestr. (25')

Suita baletowa Pietruszka. Po sukcesach Ognistego Ptaka Strawiski postanowi napisa dzieo orkiestrowe, w ktrym fortepian miaby rol zasadnicz, prowadzc. Lecz ju podczas pisania pierwszych taktw muzyki wyonia si myl poczenia kompozycji z histori Pietruszki, wiecznego i nieszczliwego bohatera wszystkich jarmarkw". Zarwno fabu, jak i kompozycj zainteresowa si organizator Baletw Rosyjskich", Sergiusz Diagilew, ktry zachci kompozytora do rozwinicia muzyki w widowisko choreograficzne. A oto tre baletu: na karnawaowym jarmarku w Petersburgu odbywa si przedstawienie wdrownego teatrzyku kukiekowego, ktrego wacicielem jest Szarlatan. Publiczno jarmarczna kupcy, mieszczki, chopi, wonice, Cyganie, dzieci z zaciekawieniem ledz miosne perypetie kukieek: 911 Strawiski bazna Pietruszki, zakochanego w piknej Balerinie, i jego rywala, czarnego Maura. Midzy Maurem a Pietruszk wywizuje si bjka, w ktrej bazen zostaje zabity. Kurtyna opada, widzowie

rozchodz si powoli, nagle na dachu teatrzyku pojawia si duch Pietruszki, wygraajcy pici Szarlatanowi. Z baletu wystawionego przez zesp Diagilewa 13 VI 1911 w paryskim Theatre du Chatelet kompozytor zestawi suit zoon z nastpujcych czci: Karnawal Czarownik Taniec rosyjski Pietruszka Maur Taniec Baleriny Taniec modych dziewczt Niedwied i kataryniarz Kupiec i Cyganie Taniec wonicy i stajennych Ludzie w maskach Bjka Pietruszki z Maurem mier Pietruszki. (Suit Strawiski zrewidowa w 1946, usuwajc niektre niedogodnoci partii solowej fortepianu; podkreli zarazem koncertujcy charakter tego instrumentu.) W Pietruszce Strawiski oddala si od wpywu swego mistrza, Rimskiego-Korsakowa, ktry jeszcze tak silnie zaway na wyborze tematu i instrumentacji Ognistego Ptaka. Ale i tu nie brak zalenoci od obcej tematyki. I tak np. kompozytor cytuje nie tylko ze zbiorowego wydania rosyjskich pieni ludowych Rim-skiegoKorsakowa, lecz siga do tematw ludowych ju uprzednio wykorzystanych przez Baakiriewa i Czajkowskiego, a nawet dla celw tym razem parodystycznych bierze temat walca Lannera.

Mimo to, a dziki wyjtkowemu zmysowi orkiestracyjnemu kompozytora, Pietruszka jest dzieem niezwykle oryginalnym, jaskrawi odbijajcym swym charakterem od wspczesnej muzyki, dzieem niewtpliwie osobistym, obdarzonym odrbnoci stylistyczn, zawarunkowan odmiennoci rodkw (wyrazicie kontrastowana, przejrzysta instrumentacja, politonalno) oraz nowoci charakteru (elementy parodystyczne, realistyczne cytaty z pieni ludowych). (30'20") Muzyka baletowa wito wiosny (Le Sacre du Prin-temps). Jest to niewtpliwie najznakomitsze z wczesnych dzie Igora Strawiskiego, a w historii nowej muzyki zajmuje pierwsze miejsce z uwagi na swj rewolucyjny szczeglnie w zakresie rytmiki charakter. Dzieo (pisane na zamwienie kierownika Baletw Rosyjskich", Diagilewa) powstawao (19)013) zrazu jako programowa symfonia, pniej (od 1911) jako balet. Treci" baletu jest odrodzenie przyrody po przerwie zimowej oraz odrodzenie ycia ludzkiego dziki ofierze wybranej istoty. Strawiski nazywa ten utwr obrazami z pogaskiej Rusi". W swojej Chroniues de ma vie pisze: Pewnego dnia zobaczyem

nieoczekiwanie obraz wielkiego pogaskie912 i S t r awiski go kultu sakralnego: starzy kapani siedzc koem obserwuj taniec mierci modego dziewczcia, ktre ofiarowali bogu Wiosny, aby pozyska jego przychylno. To by temat Sacre du Printemps". Prawykonanie baletu odbyo si 29 V 1913 w Paryu (w Theatre des Champs-Elysees) i wywoao sprzeciwy, ktre doprowadziy do znanego w historii nowej muzyki skandalu (protesty i oburzenie publicznoci byy tak silne, e w oglnym chaosie i wrzasku tancerze chwilami nie syszeli w ogle muzyki). Protestowali wwczas: znany krytyk Andre Capu, ambasador austriacki i ksina de Pourta-les, podczas gdy tacy muzycy, jak Debussy i Ravel, wyraali swj entuzjazm. Rzecz t powinno si gra na prymitywnych instrumentach albo w ogle nie gra", zgraja dzikich mogaby robi podobny haas", w rzeczywistoci nie ma to w sensie, w jakim wikszo z nas rozumie nic wsplnego z muzyk" oto sowa, jakimi kwitowano utwr Strawinskiego. A po kilkunastu latach krytyk Timesa" nie zawaha si napisa, e dzieo to jest dla naszego

stulecia tym, czym dla XIX wieku bya Dziewita Beethoyena". Znaczenie wita wiosny polega na rewolucyjnym, zupenie nowym traktowaniu elementu rytmicznego. Dotd rytmika bya cakowicie podporzdkowana melodyce i formie, tu staje si ona czynnikiem nadrzdnym, czsto wrcz pierwszoplanowym, spychajcym melodyk do roli wtrnej. Strawiski operuje specjalnymi konstrukcjami rytmicznymi ktre okrela si jako komrki rytmiczne", posiadajce charakter i rol samodzielnych motyww; szereguje je, zestawia, rozwija, przeobraa w nowe postacie, przeakcentowuje i to w sposb majcy wszelkie cechy cisoci i dyscypliny. Sama materia muzyczna roi si od dysonansw, politonalnoci, brzmie ostrych, jakby niedobranych, przejtych z chaosu. Pod wzgldem kolorystycznym wito wiosny nie jest moe tak efektowne, jak poprzednie balety, lecz wynika to z jego charakteru, z celowo wybranej prymitywnoci i ekspansywnoci wyrazu. wito wiosny pisane jest na olbrzymich rozmiarw zesp orkiestrowy, o obsadzie przekraczajcej dotychczasowe zestawienia w muzyce baletowej: 5 fletw, 4 oboje, roek angielski, 5 klarnetw, 5 fagotw, 8 rogw, 5

trbek, 3 puzony, 2 tuby, koty obsugiwane przez dwu wykonawcw, duy ze<-staw instrumentw perkusyjnych o nieokrelonej wysokoci i wreszcie bogata obsada instrumentw smyczkowych. Due trudnoci wykonawcze zwizane z wystawieniem tego baletu s przyczyn, i rzadko pojawia si on na scenach. O wiele czciej wykonywana jest sama muzyka wita w formie koncertowej. Podobnie jak balet skada si ona z 2 czci: I Uwielbienie Ziemi, II Ofiara. (35') 58 Przewodnik koncertowy 913 S tr awi ski Suita baletowa Pulcinella (1920). Podobnie jak poprzednie balety, tak i ten napisany zosta na zamwienie S. Diagilewa. On sam wyszuka podczas I wojny wiatowej liczne manuskrypty nie dokoczonych utworw G. B. Pergo-lesiego (sonaty triowe i arie), da skopiowa cay ich szereg i przedstawi Strawiskiemu do zredagowania w formie muzyki baletowej. Pniej spotka si Strawiski z zarzutami braku pietyzmu dla wielkiego twrcy woskiego, z czego gsto tumaczy si w swoich Wspomnieniach (Memories and Com-mentaries). Prawykonanie baletu cdbyo si w Operze

paryskiej 15 V 1920 (choreografia Leonida Miasina, scenografia Pabla Picassa). Suit napisa kompozytor na ma orkiestr o podwjnej obsadzie instrumentw dtych i proporcjonalnie niewielkiej obsadzie smyczkowej z koncertujcym kwintetem. Czci suity: Sinfonia (uwertura), Serenata (Larghetto), Scher-zino (Allegro. Andantino), Tarantella, Toccata, Gavotta (z dwiema wariacjami), Duetto, Minuetto, Finale. (25') MAE DZIEA ORKIESTROWE Strawiski napisa cay szereg drobnych utworw okolicznociowych lub specjalnie zamwionych na okrelon obsad i o okrelonym charakterze. Do dug list tych kompozycji otwieraj Dwie suity na ma orkiestr. Pierwsza z nich (1921) skada si z 4 czci: Marsz, Walc, Polka, Galop (5'); druga (1925) jest te 4-czciowa: Andante, Neapolitana, Espagnola, Baaajka (7'). Obie utrzymane w lekkim, dowcipnym nastroju, s opracowaniami wczeniej powstaych utworw fortepianowych. Wykonuje si je czsto razem w odwrotnej kolejnoci. Dalej naley wymieni Cztery etiudy na orkiestr (1929); trzy pierwsze etiudy (Danse,

Excentrique, Can-tique) s opracowaniami na wielk orkiestr Trzech utworw na kwartet smyczkowy, ostatnia (Madrd) Etiudy na pia-nol. (12') Koncert in Es (Dumbarton Oaks Concerto, 1938) na orkiestr kameraln napisany by na zamwienie pastwa Bliss, mecenasw sztuki zamieszkaych w posiadoci Dumbarton Oaks std angielski tytu kompozycji. Niedugi ten utwr wykonuje may zesp 16 instrumentw (2 flety, klarnet, fagot, 2 rogi, 3 skrzypiec, 3 altwki, 2 wiolonczele i 2 kontrabasy); inspiroway go w pewnym sensie Koncerty brandenburskie Bacha, jednake pomylany by bardziej polifo914 ; .. S tr awiski nicznie. Trzy jego czci (Tempo giusto Allegretto Con rnoto) przebiegaj jedna po drugiej, bez przerw. Obie skrajne s fugowane (I cz utrzymana jest w technice pracy moty-wicznej, ostatnia w technice klasycznego fugata opartego na marszowym temacie). Cz rodkowa, przepojona klasyczn, zrwnowaon melodyjnoci, posiada rysy neobarokowe. (12')

Poza tym napisa Strawiski m. in. Polk cyrkow (1941) na orkiestr dt, skomponowan, jak mwi podtytu, dla modego sonia" (z cyrku Barnuma i Baileya), ktra w kocowym fragmencie persyfluje Marsz wojskowy Schu-berta; Cztery impresje norweskie (Intrada, Song, Wedding Dunce, Cortege, 1941), pomylane pocztkowo jako ilustracja muzyczna do filmu o inwazji hitlerowskiej na Norwegi; Tace koncertowe na orkiestr kameraln (1942); Od pamici Natalii Kusewickiej (1943); Sceny baletowe (1944); Scherzo rosyjskie (1944); Preludium dla zespou tanecznego (1953) i niespena minutowe 'Greetings Prelude (1956) z okazji 80-lecia urodzin dyrygenta Pierre'a Monteux. Jednym z najwybitniejszych dzie jest napisany dla zespou jazzowego Woody Hermana Hebanowy koncert (Ebo-ny Concerto 1945). (Oryginalny tytu wywodzi si std, e muzyk jazzow, do ktrej kompozytor wyranie nawizuje, kultywuj Murzyni, a zatem: Murzyn = czarny, czarny = heban, wic Koncert hebanowy.) Orkiestra skada si tu z instrumentw bigbandu, z solowym klarnetem na czele (Woody Herman jest znakomitym klarnecist). Koncert, zbudowany z 3 czci, jest muzyk w stylu jazzujcym, niemniej

jednak da si w niej rwnie wyranie odczu indywidualny styl kompozytora. Lindlar (muzykolog niemiecki, wietny znawca muzyki Strawiskiego) nazwa go jazzoidalnoneoklasycyzu-jc sonatin orkiestrow". (11') Koncert in D na orkiestr smyczkow (1946) powsta na zamwienie Paula Sachera, dyrygenta znakomitego zespou Das Basler Kammerorchester (std podtytu: Basler Concerto). Czci utworu odpowiadaj w pewnym stopniu typowi formalnemu dawnego woskiego concerto. I cz (Vivace) imponuje ywioowym pdem, jakby 'tanecznym, lecz jednoczenie metrycznie zdyscyplinowanym, skontrastowanym przez epizod o szerszej frazie melodycznej. II cz (Aroso) to piewny duet I skrzypiec i wiolonczel na tle staccata pozostaych grup smyczkowych. III cz (Rondo) opiera si na usta58- 915 S t r a u) i ski wicznym kontrastowaniu partii o energicznej motywice i pynnej tematyce. W sumie da Strawiski dzieo bez gbszych problemw, w bezporedni sposb wyzyskujce konwencje

neoklasyczne, a jednoczenie zdyscyplinowane przez wszechobecno i aktywno jednego interwau maej sekundy. Prawykonanie tej dzi ju popularnej kompozycji odbyo si 27 I 1947 w Bazylei; Bazylejsk Orkiestr Kamerain dyrygowa Paul Sacher. (12') W Wariacjach na orkiestr symfoniczn (1964) Strawiski znalaz si w krgu rodkw muzycznych, ktre trudno okreli jako nowe, przystajce do czasu powstania utworu, a ktre jednak wyranie wskazuj na to, e kompozycja powstaa w latach szedziesitych. Strawiski stosuje w tym utworze nowe ujcie fakturalne, wypywajce z niezalenoci wielkiej iloci gosw w pewnym przypadku jest ich dwanacie tworzcych oryginaln heterofoni. Wariacje nie nawizuj do konwencjonalnej techniki wariacyjnej, lecz do XVwiecznej kontrapunktyki, tyle tylko, e poszczeglne gosy zestawiane s z punktu widzenia wspbrzmie bez uwzgldnienia harmonicznej stopliwoci, dysonansowo, chaotycznie, jak gdyby chodzio o muzyk przypadkow. Tak jednak nie jest: Wariacje s utworem bardzo zwartym formalnie i faktu-ralnie jednoznacznym. Powicone zostay pamici Aldousa Huxleya.

DZIEA KONCERTOWE Koncert na fortepian i instrumenty dte (1924). Tytu utworu jest niepeny, fortepianowi towarzysz bowiem oprcz sporego skadu instrumentw dtych koty i kontrabasy. Koncert napisa Strawiski z myl o sobie jako wykonawcy; chocia nie ksztaci si na pianist-wir-tuoza, posiada jednak due zdolnoci pianistyczne i przez 5 lat okres, na jaki zastrzeg sobie wyczne prawo wykonywania tej kompozycji odnosi due sukcesy na estradach koncertowych. (Jedynie podczas prawykonania zawioda Strawiskiego pami i gdyby nie refleks dyrygenta, Sergiusza Kusewickiego, II cz musiaaby zosta przerwana.) Koncert jest jednym z pierwszych dzie typu neobarokowego. I cz to toccatowo pomylane LargoAllegro-Largo, utrzymane w klimacie Bachowskich preludiw i inwencji i jedynie w kadencji zaostrzone synkopowanymi akcentami; II cz (Largissi-mo) opiera si na kilku tematach kilku kadencjach ostatnia z nich tworzy przejcie do III czci (Allegro-Lent), w 916 Stratotrtsfci

ktrej kompozytor wyranie nawizuje do kontrapunktycznej i toccatowej aury I czci. (19'10") Capriccio na fortepian i orkiestr w 3 czciach (1929) napisa kompozytor podobnie jak poprzedni Koncert dla siebie (mia bowiem jeszcze wci wiele zobowiza wobec impresariw koncertowych, a prezentowanie wycznie Koncertu stao si dla nuce). Posugujc si terminem capriccio", nawiza Strawiski do dawnej terminologii z powoaniem si na wielkiego XVII-wiecznego teoretyka niemieckiego, Michaela Praetoriusa (swobodne zestawienie fugowanych utworw instrumentalnych"). W skrajnych, szybkich czciach (Presto i Allegro caprecioso) fortepian solowy gra na przemian z orkiestr kontrapunktowane epizody o kaprynym charakterze, odpowiadajcym tytuowi kompozycji. W powolnej, rodkowej czci (Andante rapsodico) Strawiski nawizuje do stylu barokowej ornamentyki (w fortepianie solowym), (jak sam podaje, podczas pracy nad utworem przychodzi mu czsto na myl kompozytor, ktry w tym gatunku formalnym by mistrzem, a mianowicie Carl Maria von Weber; autor Capriccia nazywa go ksiciem".) (22')

Koncert skrzypcowy (1931). Podczas jednej z licznych podry koncertowych Strawiskiego przedstawiono mu modego amerykaskiego skrzypka, Samuela Duszkina. Po wysuchaniu jego gry kompozytor postanowi napisa dla koncert. Strawiski mia due dowiadczenie kompozytorskie, niemniej jednak do nowej pracy zabiera si wolno, gdy nie zna zbyt dobrze instrumentu. W rozmowie z Paulem Hindemithem da si jednak cakowicie przekona do skomponowania Koncertu, tym bardziej e Hindemith uy susznego argumentu, i wanie nieznajomo praktyczna skrzypiec pozwoli na uniknicie wielu naduywanych i skonwencjonalizowanych chwytw i na nowe pomysy, niezalene od gry palcowej. Sam parti skrzypcow opracowa Strawiski wsplnie z Duszkinem, ktry otrzyma te na 2-letni okres prawo wycznego wykonywania tego dziea. Prawykonanie Koncertu skrzypcowego odbyo si 28 VII 1932 w Radio Berliskim, dyrygowa autor, solist by rzecz jasna Samuel Dusz-kin. Koncert skrzypcowy skada si z 4 czci, a utrzymany jest w klimacie muzyki barokowej. W I czci (Toccata) gwn rol formotwrcz posiadaj dwa

motywy, ktre na przemian pojawiaj si w gosie solowych skrzypiec orkiestry. W obu ariach, stanowicych dwie rodkowe czci (I Aria d-moll i II Aria fis-moll), Strawiski nawizuje do ornamentalnej 917 S tr awi ski melodyki bachowskiej, tworzc linie to kantylenowe, to melizmatyczne. W ostatniej czci w Capriccio, pisanym podobnie jak I cz w tonacji D-dur kompozytor stawia przed wirtuozem do due wymagania techniczne. (22') Movements na fortepian i orkiestr powstay w latach 195859 i 10 I 1960 utwr zosta wykonany po raz pierwszy w Nowym Jorku pod dyrekcj kompozytora (solistk bya nowo odkryta moda pianistka szwajcarska, Margrit We-ber). Movements skadaj si z 5 czci o rnych tempach, przedzielonych bardzo krtkimi intermezzami stanowicymi jakby wprowadzenia do kadego nowego tempa. Kompozycja jest jednak konsekwentnie ciga, a poszczeglne tempa nie maj odrbnego charakteru, ktry by pozwala na wyrane wyodrbnienie czci. Strawiski sam okreli to dzieo jako

najbardziej konsekwentne z dotychczasowych, szczeglnie w zakresie rytmiki, ktr uzna tu za bardziej postpow ni w swoich poprzednich dzieach. Podstaw organizacji materiau dwikowego jest seria 12dwikowa, uoona na wzr Weberna w cztery grupy 3dwikowe o charakterystycznej gstoci chromatycznej, tak sdzc po poprzednich dzieach dodekafonicznych i seryjnych kompozytora obcej Strawiskiemu. Zwizki tej muzyki z dawn muzyk epoki Josuina des Pres i Guillaume'a de Machaut, epoki motetu izorytmicz-nego, s niezaprzeczalne; dotyczy to przede wszystkim techniki rytmicznej. (12') DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE Symfonia psalmw. W 1930 Bostoska Orkiestra Symfoniczna zamwia z okazji 50-lecia swego istnienia szereg kompozycji. Zamwienie takie otrzyma rwnie Strawiski zaznaczono przy tym, i od niego zaley wybr rodkw i formy. Kompozytor od duszego czasu przemyliwa nad moliwoci odnowienia formy symfonicznej. Tendencje jego szy w kierunku wielkiego kontrapunktycznego rozwoju" formy. Zdecydowa si zatem pisa na skad wokalno-

instrumentalny, na chr i orkiestr, przy czym aden z tych obu organizmw nie mia growa nad pozostaym miaa pomidzy nimi zaistnie idealna (dotd nie spotykana w muzyce) rwnowaga. Stworzy wic Strawiski rodzaj symfonii chralnej opartej na nie tumaczonym aciskim tekcie, ktry wybra z fragmentw psalmw: XXXVIII, XXXIX i CL (Exaudi orationem meam, Dorane; Expectans expectavi Dominum; Laudate Do-minum in sanctis eius). 918 Strawiski Symfonia psalmw napisana jest na chr mieszany (w ktrym kompozytor zaleca uycie gosw chopicych) oraz na wielk orkiestr symfoniczn o specyficznym skadzie determinujcym barw (grup smyczkow reprezentuj tylko instrumenty niskie, a wic wiolonczele i kontrabasy, niezwykle silnie rozbudowana grupa instrumentw dtych potraktowana zostaa pierwszoplanowe, ponadto uy tu kompozytor 2 instrumentw perkusyjnych: kota i wielkiego bbna, oraz harfy i 2 fortepianw). Trzy jej czci nie s przedzielane pauzami, jakkolwiek tworz odrbne caoci. Rezygnujc z

oznacze tempa, ogranicza si Strawiski jedynie do wskazwek me-tronomicznych. I cz otwiera charakterystyczna gra dwu elementw: gucho akcentowanego akordu e-moll i organowe brzmicych pasay akordowych oboju i fagotu w podwjnych oktawach. Pasae te przejmuj pniej fortepiany, a rg zapowiada pierwsze wejcie chru (Exaudi orationem meam, Domine), oparte na charakterystycznym interwale maej sekundy. Tok muzyki utrzymuje si w ruchu staccatowego ta orkiestrowego 0 samodzielnej motywice; na nim pojawiaj si wejcia pojedynczych gosw chru, ktre przechodz stopniowo do punktu kulminacyjnego (akord e-moll). Nastpny epizod skada si z kilku wyranie zamknitych fragmentw o podobnym ukadzie stosunkw pomidzy chrem a uporczywie mu towarzyszcym zespoem instrumentw. Cz ta koczy si w G-dur, jakby archaizujcym zwrotem harmonicznym w instrumentach blaszanych, ktre w tej czci stanowi o charakterze kolorystycznym muzyki. II cz w nieco wolniejszym tempie rozpoczyna si 4gosow fug w dtych instrumentach drewnianych; temat

pojawia si kolejno w oboju, we flecie, ponownie we flecie 1 oboju w kwintowych relacjach, jakby ywcem przeniesionych z dawnej praktyki kontrapunktycznej. Temat fugi, skonstruowany oryginalnie zarwno pod wzgldem interwaw, jak i rytmiki, jest wyjtkowo wyrazisty, posiada rzadk odrbno jak na muzyk barokow, do ktrej tu kompozytor nawizuje. Po 4-krotnym pokazaniu tematu i jego rozwiniciu wchodz soprany z tematem nowej fugi (Expectans expectavi Dominum) na tle motyww cznikowych w instrumentach dtych i tematu pierwszej fugi w niskich instrumentach smyczkowych. Dalsze gosy wokalne wchodz w porzdku rejestrowym od altw do basw. Na sowach Et statuit pojawia si cienienie tematyczne (stretta) w chrze, tu wyjtkowo nie akompaniowanym, a dalej kunsztowne kontrapunktyczne opracowania wtkw tematycznych pierwszej fugi w instrumentach. Po generalnej pauzie chr i orkiestra eksponuj nowy, koco919 S tr awi ski

wy temat czci uroczysty, interwaowo pokrewny obu poprzednim tematom, prowadzony pocztkowo fortissimo, potem podany kontrastowo pianissimo (Et sperabunt in Domino). Ostatnia cz rozpoczyna si powolnym wstpem (Alleluja). Tu orkiestra zredukowana zostaa do jakby organowego ta. Kocowy akord tego wstpnego epizodu jest zatrzymany w podzielonych wiolonczelach i na jego tle dokonuje si przemiana tempa z powolnego w energiczne jakby allegro. Nastpuje teraz fragment orkiestrowy zbudowany na charakterystycznym motywie szeciu semek, z ktrych ostatnia jest czsto synkopowo przetrzymywana. Muzyka zmierza ku dwom krtkim punktom kulminacyjnym po nich soprany inicjuj nowy fragment chralny (Laudate eum in virtutibus eius). W nastpnym epizodzie rodkowe gosy chralne podejmuj temat semkowy, po czym nastpuje jednoczesne naoenie chru w dugich wartociach rytmicznych na motywik orkiestrow w ruchu semkowym. Po powrocie do tempa wstpu ostatniej czci zachodz dalsze przetworzenia materiau chralnego i orkiestrowego. Niedugie fugato (Laudate eum in tympano et choro) prowadzi do kody, moe najwspanialszego fragmentu caej

Symfonii psalmw. Na tle ostinata harfy i obu fortepianw (przez 42 takty) soprany podaj melodi, ktra przez pozostae gosy chralne i trbki jest jedynie podbarwiana harmonicznie, jakby uzupeniana (Laudate eum in cymbalis bene sonantibus). Ostatnie 8 taktw nawizuje do sw i klimatu dwikowego wstpnych taktw tej czci. Symfonia psalmw jest dzieem o niespotykanym piknie. Zaoona rozmylnie i znakomicie dostosowana do charakteru dziea pewna sucho brzmienia orkiestrowego i wokalnego bynajmniej nie czyni z tej kompozycji muzyki abstrakcyjnej, przeciwnie cechy te stwarzaj niepowtarzalny klimat dwikowy, przejmujcy swoj ekspresj. Kompozytor zrezygnowa z symfonicznych rozwini i podda form cisej dyscyplinie kontrapunktycznej. Podobnie sam materia dwikowy uleg tu zadziwiajcej kompresji. Muzyka nawizujca do stylu dawnego piewu kocielnego nie tylko nie stracia nic z indywidualnego charakteru stylu Strawiskiego, lecz nadto zyskaa na wyrazie. Fakt, e najbardziej radosne wiersze psalmw podane s w surowej instrumentacji i w rwnie surowym ukadzie choraowym, a najbardziej przejmujcy fragment, wbrew charakterowi tekstu

(Laudate), w cichym nateniu dowodzi, jak bardzo niekonwencjonalna jest w rezultacie ta napisana ku chwale Boga" (composee a la gloire de Dieu) kompozycja. Prawykonanie Symfonii psalmw odbyo si w Brukseli, w Palais des Beaux Arts, 13 XII 1930, pod dyrekcj Ernesta Ansermeta. Kilka dni pniej, 19 XII 1930, 920 Strawiski wykonaa j w swojej siedzibie Bostoska Orkiestra Symfoniczna, ktrej kompozycja zostaa zadedykowana; dyrygowa Sergiusz Kusewicki. (22') Kantata Babel na chr mski, orkiestr i narratora (1944) powstaa na zamwienie amerykaskiego muzyka Nata Shilkreta, ktry jako menaer postanowi stworzy duy cykl kompozycji wedug biblijnych epizodw z pierwszej ksigi Mojesza. Zamwienie to Shilkret rozesa do dziewiciu kompozytorw o wiatowym rozgosie (dziesitym mia by on sam), wrd ktrych znajdujemy obok Strawiskiego nazwiska Schonberga, Milhauda, Bartoka i Prokofiewa. Strawiski skomponowa utwr w formie kantaty, ktrej konstrukcja (przy

udziale kontrapunktyki) miaa za zadanie przedstawi w architektonice muzycznej budow wiey Babel. Opowie o budowie wiey przekaza kompozytor narratorowi, natomiast gos Jehowy wykonywany jest przez chr mski. Przez dugie lata partytura utworu nie bya wydawana. (7') Canticum sacrum ad honorem Sancti Marci nominis na gosy solowe, chr i orkiestr rozpoczte wiosn 1955 skomponowane -zostao na specjalne zamwienie miasta Wenecji i powicone jest w. Markowi, patronowi miasta (kompozycj otwiera osobna dedykacja muzyczna" na 2 gosy solowe i 2 puzony: miastu Wenecji, na chwa jej patrona, witego Marka apostoa".) Strawiski pisa swe dzieo z myl o wykonaniu go w weneckiej bazylice w. Marka, std te Canticum jest wietnie dostosowane do akustycznych wymaga tego kocioa (zazwyczaj wykonanie muzyki w kociele natrafia na liczne przeszkody z uwagi na echo i pogos). Utwr opiera si na tekstach w. Marka Ewangelisty i Starego Testamentu. Stosujc si do starokocielnej zasady mulier tacet in ecclesia, kompozytor zrezygnowa z gosw kobiecych; gosy solowe reprezentuj tenor i

baryton, chr w zasadzie mieszany skada si z sopranw i altw chopicych oraz z gosw mskich. Towarzyszy orkiestra o ciemnej i surowej, jakby organowej barwie, zoona z instrumentw dtych drewnianych (bez klarnetw), proporcjonalnie duej obsadzie trbek i puzonw, harfy, organw, altwek i kontrabasw. Canticum sacrum jest stosunkowo niedugie; poza dedykacj-" obejmuje 5 czci, odpowiadajcych jakby 5 kopuom bazyliki w. Marka. I cz, Euntes in mundum, skada si z dwu elementw, ktre zestawione z sob na przemian, daj znakomit gr kontrastw: potne forte chru i orkiestry oraz solowe epizody organw, lekko podbarwione dwikami fagotw pianissimo. II cz, Surge, auilla, opiera si cile 921 S t r awiski na serii 12-dwikowej; napisana jest kameralnie, na tenor z towarzyszeniem delikatnego, lecz swoicie barwnego zespou zoonego z fletu, ktry rozwija kunsztown ornamentyk skontrapunktowan z gosem tenorowym, oraz roka angielskiego, harfy i 3

kontrabasw solowych, w wysokim dla nich rejestrze. Cz III, odpowiadajca gwnej, najwikszej czci bazyliki, skada si z 3 ogniw Caritas, Spes i Fides opiewajcych trzy cnoty. Chr i orkiestra rozwijaj odrbne motywy muzyczne, zreszt oparte rwnie na technice dodekafonicznej. IV cz, Brevis motus cantilenae, napisana zostaa na baryton solo i wskazuje na jeszcze cilejsz dyscyplin dodekafoniczn, co czy si z jej charakterem (credo). Wreszcie V cz, Uli autem profecti, grana przez tutti i organy, zbudowana jest z 5 czonw I czci, uoonych w odwrconym porzdku (ukad rakiem). W Canticum sacrum Strawiski osiga maksimum pozaosobistego, ascetycznego stylu muzyki religijnej, ktra odnowiona jest tu nie przez archaizacj czy stylizacj w nowszym duchu, lecz przez odrbne traktowanie muzyki, przez uwzgldnienie nowych technik, do dodekafonii i webernowskiej techniki cisoci strukturalnej wcznie. W stosunku do Symfonii psalmw jest Canticum kompozycj daleko mniej emocjonaln, niemniej jednak niektre fragmenty zawieraj wielk si ekspresyjn i dramatyczn. Wykonane po raz pierwszy na XIX Midzynarodowym Festiwalu

Muzyki Wspczesnej w Wenecji (13 IX 1956 pod dyr. kompozytora, w bazylice w. Marka), spotkao si Canticum sacrum z ostr tak dobrze znan Strawiskiemu ocen, szczeglnie krytykw woskich. Dalsze wykonania potwierdzaj jednak wako tego dziea w nowej muzyce, (ca 17') A Sermon, a Narrative and a Prayer (Kazanie, opowie i modlitwa) kantata wedug tekstw biblijnych i angielskich tekstw religijnych (1961), to dzieo czce w sobie wszystkie zasadnicze cechy pnego stylu kompozytora: wychodzc od materiau dodekafonicznego, zestawionego jednak z wyran tendencj do podkrelania dwutrybowoci dur-moll, a tym samym do poczenia diatoniki i chromatyki, dziki czemu muzyka wraca do stylu XVI--wiecznych chromatystw, Strawiski stosuje faktur niezwykle przejrzyst, skoncentrowan gwnie na materiale melodycznym; technik rytmiczn i dwikow redukuje do minimum, naladujc tym kontrapunkt staroklasyczny i Weberna. Archaizacja Strawiskiego nie jest zwyk archaiza-cj jest to bardzo indywidualna konkretyzacja ideau elementarnej kontrapunktyki, o ktrej w naszym stuleciu zu-

922 l - < j *; K, Stroe penie zapomniano. Kady dwik ma tu swoj rol strukturaln, jak gdyby przed Strawiskim nie istnia ani kontrapunkt, ani harmonia. Muzyka nawizuje wyranie, cho transcendentnie, do atmosfery redniowiecza, do wczesnej wielogosowej muzyki religijnej. W sakralnej balladzie Abraham and Isaac na baryton i orkiestr kameraln (1963) Strawiski zachowuje dominujc w przedostatnim okresie swojej wci zmiennej twrczoci lapidarno, oszczdno i przejrzysto faktury, komprymacj formy, archaiczno faktury poczon z seryjn technik dwikow. Ani razu nie odzywa si w tym utworze pene tutti: 15 instrumentw dtych i orkiestra smyczkowa zachowuj wci, w caym przebiegu utworu, wyjciowy charakter akompaniamentu. Tekst powierzony jest gosowi solowemu, barytonowi. Dzieo opiera si na historii ofiarowania Izaaka (XXII rozdzia ksigi Genesis) jednake bez jakiegokolwiek scenicznego ujcia. Strawiski opracowa tekst w oryginalnym biblijnym jzyku hebrajskim, co wicej: zobowiza

wykonawcw do grania utworu tylko w tym jzyku. Kompozycja powicona jest to the people of the State of Israel". AUREL STROE * 5 V 1932, Bukareszt Kompozytor rumuski, studiowa w konserwatorium bukareszteskim: kompozycj u M. Andricu, harmoni i kontrapunkt u M. Negrea, fortepian u M. Fotina. Pracuje w Centrum Komputerowym na uniwersytecie bukareszteskim, od 1962 uczy w tamtejszym konserwatorium. Uderzajc waciwoci muzyki Stroego jest jej rys indywidualny, jej nieawangardowa, lecz autentyczna oryginalno. Stroe porzuca zuyte konwencje fakturalne, tworzy interesujce koncepcje formalne, wykazuje du wraliwo na jakoci barwne. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Koncert na smyczki 1951, Symfonia 1954, Uwertura-burleska 1961, Kontrasty na blach i perkusj 1963, Arkady na 10 grup instrumentw i organy 1963, Musique de concert na fortepian, blach i perkusj 1965, Laudes I dla 28 instrumentalistw 1966, Laudes II na 12 grup instrumentw 1968; kameralne Canto II na

flet, perkusj i 2 fortepiany 1969, De profundis na klawesyn, fortepian, organy i tam 1973; 923 Sutermeiser wokalno-instrumentalne kantata wg poematu P. Eluarda Le visage de la paiz 1960, Monumentum na chr mski i zesp instrumentalny 1961, Only through time. na baryton, 4 puzony, 4 gongi i organy do tekstw T. S. Eliota 1965; opera Ca n'aura pas le pri.r Nobel 1971. ch Musiue de concert na fortepian, instrumenty blaszane i perkusyjne (1965) skada si z 4 czci: AJoto perpe-tuo Armonia Molto impetuoso Armonia. Kompozytora jak sam podaje absorboway w tym utworze przede wszystkim problemy formalizacji i automatyzacji jzyka muzycznego, tj. problemy, nad ktrymi prowadzi od 1962 badania, pracujc w centrum komputerowym na uniwersytecie bukareszteskim. Styl kompozycji waha si pomidzy swobodnym serializmem a technik zmiennoci motywicznej; wirtuozowska partia fortepianowa nadaje utworowi charakter jakby maego koncertu fortepianowego.

HEINRICH SUTERMEtSTER * 12 VIII 1910, Feuerthalen (Zurych) ~ Kompozytor szwajcarski. Studiowa histori muzyki i literatur. Potem powici si cakowicie kompozycji, ktr studiowa w Monachium u C. Orffa. Od 1963 prowadzi klas kompozycji w konserwatorium w Hanowerze. Sutermeister przedstawia w muzyce europejskiej obok von Einema zdecydowanie tradycyjny kierunek, za swych mistrzw uwaa Verdiego, Pro-kofiewa i Honeggera. Muzyka powinna by jego zdaniem wyrazem rytmu ciaa i duszy. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe fantazja Die Alpen 1948, Divertim.en.to 11 1960, Poeme junebre (pamici P. Hindemitha) na smyczki 1965; koncerty fortepianowe (III 1962), koncerty wiolonczelowe (II 1972), Koncert klarnetowy 1975; Missa da Requiem 1953 i Ecclesla 1975 na sopran, bas, chr i orkiestr; opery (m. in. Romeo und Julia 1940, Raskolnikoff 1947, Der rot '* Stiefel 1951, SerapMne 1960, Madame Bovary 1967); jest te autorem baletw, oper radiowych (Die schwarze Spinne 1936) i telewizyjnych.

924 i S wir i d o w II Koncert wiolonczelowy (1972) napisany zosta w tradycyjnym jzyku muzycznym, w rozszerzonej tonalnoci. Solista gra tu z towarzyszeniem zespou typu klasycznego, nad ktrym stale gruje. I cz (Allegro non troppo ed affettuoso) rozwija si z eksponowanej na pocztku figury perkusyjnej (may bben) na tle marszowego ostinata, ktre organizuje puls przebiegu caoci, nie pozbawionej momentw archaizujcych. Cz II (Lento molto cantabile) opiera si na grze midzy solist a niskimi instrumentami smyczkowymi, tworzcymi wytumione to dla solisty. Cz III (Presto scherzando), w ktrej uderzaj aluzje marszowe i fanfarowe, eksponuje wirtuozeri instrumentu solowego. Prawykonanie II Koncertu odbyo si 27 XI 1974 w Genewie; solistk bya Esther Nyffenegger, dyrygowa Wolfgang Sawallisch. (25') JURIJ SWIRIDOW * 16 XII 1915, Fatie Kompozytor radziecki. Studiowa kompozycj od 1932 w Centralnej Szkole Muzycznej w Leningradzie

i tame w konserwatorium u P. Riazanowa i D. Szostakowicza. Od 1951 przebywa w Moskwie; peni funkcj sekretarza Zwizku Kompozytorw Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej. Dewiz kompozytorsk Swiridowa jest aktualno i prostota. Jego najwybitniejsze utwory cechuje wielka wyrazisto i aforystyczny _ charakter wypowiedzi. Waniejsze orkiestrowe orkiestr kompozycje: Symfonia na

, smyczkow 1940, koncerty fortepianowe (I 1936, II 1942), Tryptyk symfoniczny 1966; wokalnoinstrumentalne poemat wokalny ., Ojczyzna przodkw do sw Isaakiana 1950, poemat Pamici ? Sergiusza Jeslenina na tenor, chr i orkiestr 1955, Oratorium patetyczne wg Majakowskiego 1959, maa kantata Drewniana Ru na tenor, chr mski i orkiestr wg Jesienina 1964, ora-, torium Pi pieni o Rosji na mezzosopran, baryton, bas, chr i orkiestr 1967, kantata Pamici A. T. Twardowskiego na chr i orkiestr 1972; opera Dekabryci 1957; ponadto liczne pieni do sw

Puszkina, Lermontowa, Pasternaka, muzyka . teatralna i filmowa. ch 925 S zabelski

Boka,

reprezentatywne dla muzyki radzieckiej lat pidziesitych. BOLESAW SZABELSKI *3 XII 1896, Radory; t 27 VIII 1979, Katowice "' Studiowa w konserwatorium warszawskim u K. Szymanowskiego i R. Statkowskiego (kompozycja) oraz M. Surzyskiego (organy). W latach 192939 dziaa jako organista. Od 1945 do chwili przejcia w stan spoczynku by profesorem kompozycji i gry na organach w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach. Laureat nagrd artystycznych l pastwowych. W muzyce Szabelskiego dokonaa si niezmiernie interesujca ewolucja, ktra dowodzi talentu wielkiej miary i siy. Przez wiele lat twrczo kompozytora miecia si w kategoriach stylu neobarokowego. Przewaay utwory symfoniczne. Ju w pierwszych utworach Szabelskiego przejawiy si cechy waciwe caej jego muzyce: bogata inwencja fakturalna, wyborna znajomo aparatu orkiestrowego, wraliwo brzmieniowo-kolorystyczna. Poczwszy od Trzech sonetw (1958), pozornie ustabilizowany i zamknity zakres rodkw warsztatowych Szabelskego zmienia si i rozszerza.

Poemat pamici Sergiusza Jesienina na tenor, chr i orkiestr (1955) to kompozycja o monumentalnych rozmiarach, oparta w swojej tematyce na centralnym wtku poetyckim Jesienina na temacie mioci do ojczyzny. Obsada utworu jest potna (m.in. potrjne drzewo, 6 waltorni, olbrzymia perkusja). Z 10 czci dziea tylko VI cz subtelnie instrumentowana stoi w jakiej odpowiedniej proporcji do naszego wyobraenia o muzycznym odpowiedniku poezji wielkiego mistrza liryki rosyjskiej. Pozostae czci utrzymane s w typie bardzo monumentalizujcym, ktry oczywicie wywodzi si z rosyjskiej klasyki. Wokalna tematyka dziea wyrasta z ducha rosyjskiej pieni ludowej. W instru-mentacji kompozytor trzyma si starych kanonw ustawicznego zdwajania i wzmacniania, co sprawia, e brzmienie orkiestry staje si miejscami jednostajne. W sumie dzieo jest bardzo

Kompozytor siga do form kameralnych, do techniki punktualistycznej. Osignicia tego okresu stawiaj go w jednym rzdzie z najciekawszymi wspczesnymi kompozytorami polskimi. Waniejsze utwory: orkiestrowe Toccata 1938, Sinjonietta na orkiestr smyczkow i perkusj 1946, symfonie (III 1951, IV 926 S zb el ski 1956, V 1968), Uwertuta uroczysta 1953, Concerto grosso 1954, Concertino na fortepian i orkiestr 1955, 3 sonety na orkiestr 1958, Wiersze na fortepian i orkiestr 1961, Preludia na orkiestr kameraln 1963, Koncert na flet i orkiestr kameraln 1964, Koncert fortepianowy 1978; kameralne Kwartet smyczkowy 1956, Aforyzmy 9" na 9 instrumentw 1962; Improwizacje na chr zesp kameralny 1959, poemat symfoniczny Mikoaj Kopernik na sopran, chr i orkiestr 1975, kantata Reduta 1976; ponadto utwory organowe i wokalne. ch Toccata na orkiestr (1938) jest pierwszym ze znanych utworw symfonicznych Szabelskiego i

doskonale prezentuje nam jego twrcz indywidualno. Neobarokowa faktura, bogata, cho swobodna polifonika, ciekawa instrumentacja oto znamiona cechujce rwnie pniejsze dziea Szabelskiego, ktrych zapowiedzi jest Toccata. Wchodzia ona pocztkowo w skad skomponowanej przed wojn Suity orkiestrowej. Po wojnie wyda j Szabelski jako utwr samoistny, ktrym zreszt jest, mimo 5-minutowego zaledwie czasu trwania. Toccata opiera si na jednym temacie i na niezmiennie powtarzanym lub wyczuwalnym ruchu szesnastkowym. W toku rozwoju utworu sam ruch ustpuje powtarzanej i rozwijanej motywice, aby pod koniec przej w potn kulminacj tutti i majestatycznie podany temat. (5') III Symfonia (1951) przyniosa Szabelskiemu imi znakomitego twrcy i saw pierwszego polskiego kompozytora kierunku neobarokowego. Jest ona dzieem tematycznie oryginalnym, mimo e w duej mierze inspirowaa j melodyka folkloru kurpiowskiego. W 4 czciach monumentalnie zakrojonej kompozycji pokaza Szabelski muzyk pomysow, cho materiaowo uderzajco prost.

I cz to Passacaglia (Lento), oparta na dwu tematach, konstrukcyjnie zbliona do formy sonatowej, w partii drugiego tematu (Allegro moderato ma non troppo) toccatowo ruchliwa, niespokojna, a do zetknicia si ze zaugmentowa-nym pierwszym tematem; pniej prezentujca oba tematy jednoczenie i zakoczona tematyk i klimatem dwikowym pocztkowego fragmentu. II cz stanowi Scherzo (Vivace molto), oparte na ruchu szesnastkowym, ujte w formie ABA, od chwili wejcia blachy przechodzce w coraz bardziej augmentowan tematyk a po spokojn, liryczn melodi roka angielskiego, po ktrej w do szerokim rozwiniciu pojawia si powtrzenie czci A. W III czci (An927 Szabclsfci donte sostenuto) eksponowana jest melodia sol obojowego, do tego stopnia szeroko rozpostarta, e autor nie zawaha si zastosowa w partyturze pokanego vide", ktre zdawaoby si ju dawno wyszo bezpowrotnie z uycia. IV cz to Final (Allegro moderato), jakby w formie ronda, peen kontrastowych epizodw, jakkolwiek kompozytor trzyma si wypracowanego stylu, (ca 10')

Uwertura uroczysta (1953) ujta jest w form sonatow. Skadaj si na ni: krtki wstp wprowadzajcy do klimatu melodycznego kompozycji, ekspozycja dwu tematw, przetworzenie pierwszego tematu, skrcona repryza oparta na drugim temacie. Charakter tematyki doskonale kojarzy si z tytuem dziea. W sumie utwr ten napisany jest ze znakomit znajomoci rzemiosa, a o jego stosunkowo maym znaczeniu w twrczoci Szabelskiego decyduje fakt odstpienia od waciwego jej autorowi i przez niego znakomicie wypracowanego stylu, (ca 10') Concerto grosso (1954). W przeciwiestwie do monumentalnie rozbudowanej III Symfonii jest Concerto grosso kameralnie skrcone, bardziej wirtuozowskie, ale te w konsekwencji niejako w skrajnych czciach bardziej schematycznie motoryczne. Instrumentami koncertujcymi s tutaj: flet, trbka, obj, klarnet, fortepian i chwilami smyczki. W I czci kompozytor eksponuje uporczywy ruch motorycz-ny, na ktrego tle rozmylnie nieplastyczna tematyka ma funkcje podporzdkowane koncertujcemu charakterowi muzyki. Cz rodkowa bardzo mao polifoniczna', raczej harmonicznie

wielomelodyczna rozwija szerokie kantyleny smyczkowe o wyjtkowej ekspresyjnoci. W ostatniej czci Szabelski nawizuje do I czci, traktuje j jednak znacznie ywiej, bardziej dynamicznie. (19') IV Symfonia (1957) skada si z 3 czci. I cz otwiera krtki wstp (Grave) o szeroko rozpostartych liniach melodycznych, po czym rozpoczyna si waciwe Allegro molto o ruchliwym tftku semkowym, na ktry nakada si poprzednio zaprezentowana melodyka, tworzc w sumie wielowarstwow polifonik ruchu melodii. II cz to Adagio oparte na schemacie ABA, melodycznie nader skoncentrowane, linearnie zdyscyplinowane, instrumentacyjnie niecodzienne, barwne, skupione. III cz odwraca porzdek temp I czci. Po motorycznym Allegro molto, utrzymanym jakby w formie ronda o zmiennym refrenie, nastpuje ponure Grave, stanowice bezsporn aluzj do pocztku Symfonii i dobrze zamy928 S zb elski kajce cao. IV Symjonia koczy okres neobarokowych rozwini stylistycznych Szabelskiego. Po

niej pojawiaj si ju dziea o zgoa odmiennym charakterze, (ca 27') W Trzech sonetach na orkiestr (1958) Szabelski oddala si od poprzednio reprezentowanego stylu neobaroko-wego i zblia si ku swoicie traktowanemu i rozumianemu punktualizmowi, ktry zreszt usiuje poczy z dawniejszymi kryteriami formalnymi. Stanowi one zatem interesujcy przykad przyczenia si dowiadczonego twrcy do eksploatacji nowych technik kompozytorskich. Poszczeglne czci dziea okrelone s tempami: Adagio Vivace Lento. Adagio zasadza si na zestawianiu barw instrumentalnych w najrozmaitszych kontrastach zwaszcza dynamicznych, przez co muzyka zyskuje niemal mechanicznie na atrakcyjnoci. W Vivace kompozytor usiuje odnowi samo pojcie ruchu, dotychczas traktowane z punktu widzenia schematu motorycznego. Lento jest ponowieniem prb przeprowadzanych w I czci. (17') Wiersze na fortepian i orkiestr (1961) skadaj si z 4 wersetw uszeregowanych na zasadzie kontrastu agogicznego: 1. powolny, 2. szybki, 3. powolny, 4. szybki. Fortepian spenia tu rol nie tyle instrumentu solowego, co

koncertujcego. Cao oparta jest na cisej technice dodekafonicznej. Wedug kompozytora Wiersze nie kryj adnych treci poetyckich; tytu jest po prostu rodzajem swobodnej aluzji, nieobowizu-jc paralel z dzieem poetyckim okrela w jakim sensie pewne myli muzyczne zawarte w formie dwikowej". (11') Preludia na orkiestr kameraln (1963) oparte s w caoci na technice dodekafonicznej i trzech zasadniczych tempach, ktrych kontrasty daj indywidualne rezultaty formalne. Ssiadujce z sob fragmenty s rwnie kolorystycznie mocno skontrastowane, szczeglnie przez przeciwstawienie jdrnej blachy mikkiemu brzmieniu smyczkw o delikatnie wycieniowanych barwach. Orkiestra kameralna zestawiona jest pod ktem tyche kontrastw: pojedyncze drzewo, nieco mocniejsza blacha, dua obsada perkusyjna i may skad wysokich instrumentw smyczkowych oraz fortepian, ktry dziki swej odrbnej barwie wybija si tu jako instrument pkoncertujcy. (6'40") W V Symfonii (1968) Szabelski nawizuje przynajmniej tytuem do cyklu wielkich symfonii, przerwanego H lat wczeniej, po

IV Symfonii. Dzieo napisane jest na 59 Przewodnik koncertowy 929 Szal one k chr mieszany, organy i wielk orkiestr, zoon z 4 fletw, 4 obojw, 4 klarnetw, 2 fagotw, kontrafagotu, 6 rogw, 4 trbek, 4 puzonw, tuby, perkusji i odpowiednio duego kwintetu smyczkowego. Partie chralne potraktowa kompozytor na wzr instrumentalny, zastpujc tekst sowny ase-mantycznym tworzywem fonetycznym. Jest to wic jakby wielka jednoczciowa kantata instrumentalna o budowie swobodnej, oparta na technice swobodnego przetwarzania materiau melicznego i harmonicznego. (19') Poemat symfoniczny Mikoaj Kopernik na wielk orkiestr, solo sopranowe i chr mieszany (1976) rozpoczyna si hejnaem (w obojach i trbkach), po ktrym nastpuje dusze interludium orkiestrowe; z kolei chr podejmuje an-tyfon Vidi aguam i wiersz psalmowy. Po chrze gregoriaskim znowu pojawia si fragment orkiestrowy, w ktrym uderza wykorzystanie przetworzonego motywu ludowego. Po kulminacji chralnoorkiestrowej utwr koczy solo

sopranu: Me genuit Torunia, Cracoma me arie polivit. Dzieo zostao wykonane po raz pierwszy 2 IV 1976 podczas koncertw' XVI Poznaskiej Wiosny Muzycznej; solo sopranowe wykonaa Stefania Woytowicz, orkiestr i chrem dyrygowa Renard Czaj-kowski. (12') Koncert fortepianowy (1978) zadziwia przede wszystkim radykalnoci brzmienia, nieschematycznoci formy i byskotliwoci prowadzcej partii fortepianowej. Jest to kompozycja krtka, jednoczciowa, zoona z kilku epizodw. Jej zwarto i dynamizm uderzaj rwnie silnie, jak odrbno jzyka muzycznego, w jakim to dzieo 82-letniego twrcy byo pisane. Prawykonanie Koncertu odbyo si w czasie Warszawskiej Jesieni" 19 IX 1978, przy udziale pia^-nisty Tadeusza mudziskiego, pod dyrekcj Karola Stryi. (6') WITOLD SZALONEK * 2 III 1927, Czechowice Studia muzyczne odbywa w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach u B. Woytowicza. Obecnie wykada na Wydziale Teorii, Kompozycji i Dyrygentury tame. W 1973 obj rwnie klas kompozycji i teorii

w Hochschule der Kunste w Berlinie Zach. 930 ^'-'' -'- -'<->-;- iSzaIonek W pocztkowym okresie twrczoci Szalonek pozostawa w krgu stylistyki klasycznoludowej, pod koniec lat pidziesitych rozszerzy zakres rodkw kompozytorskich a po techniki serialne. Muzyk Szalonka cechuje wyrafinowanie dwikowe, finezja rodkw nstrumentacyjnych; kompozytorowi temu obok szczeglnego uwraliwienia na walory kolorystyczno-brzmieniowe waciwy jest zmys formy, umiejtno czasowej organizacji materiau dwikowego. Jest on odkrywc dwikw kombinowanych", tj. charakterystycznych pod wzgldem barwy wielodwikw moliwych do wydobycia z instrumentw dtych drewnianych. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Suita polifoniczna na smyczki 1955, Satyra symfoniczna 1958, Concertlno na flet i orkiestr kameraln 1962, Les sons 1965, Mutazlonl 1966, Koncert na smyczki 1975, Musico concertante na kontrabas i orkiestr 1977; kameralne Pastorale na obj i fortepian 1952,

Sonata na wiolonczel i fortepian 1958, Quattro monologtil na obj 1966, Improvlsatlons sonorlstlqu.es na klarnet, puzon, wiolonczel l fortepian 1968, Mutanza na fortepian 1968, 1 + 1 + 1 + 1 na 14 dowolne instrumenty smyczkowe 1969, Trzy szkice na harf 1972, Proporzoni III na skrzypce, wiolonczel i fortepian 1977, Trio na obj, klarnet i fagot 1978; wokalno-instrumentalne Suita kurpiowska na alt i 9 instrumentw 1955, Wyznania na gos recytujcy, chr i orkiestr do sw K. Iakowiczwny 1959, Ziemio mlta, kantata na gos i orkiestr do sw A. Goubiewa 1969. Les sons (Dwiki) na orkiestr symfoniczn (1965). Jednoczciowy utwr, powicony pamici Michaa Spisaka, skada si z szeregu paszczyzn dwikowych, ktre narastaj od najcichszego pianissima do maksymalnego natenia dwikowego. W kompozycji zastosowano rnego typu efekty dwikowe, szczeglnie w grupie instrumentw dtych. Determinowana w wielu punktach aleatoryka, ktr posuy si tu kompozytor, ma za zadanie umoliwi muzyce swobodne rozwijanie si w tych zakresach, w ktrych jako materii jest waniejsza od cisoci relacji.

Orkiestra skada si z typowego instrumentarium symfonicznego, jednake bez skrzypiec i wiolonczel. (9') Mutazioni na orkiestr kameraln (1966) zblione s jak to podkrela kompozytor do divertimenta i skadaj si z 3 bezporednio po sobie nastpujcych czci: Gazo Espressivo Molto agitato. Jest to utwr eksperymentujcy w zakresie techniki instrumentalnej, szczeglnie w zakresie 59* x 931 S alw ski brzmienia instrumentw dtych drewnianych, brzmienia deformowanego przez kompozytora rozmylnie sugerowaniem specyficznego sposobu zadcia, specjalnych kombinacji w uyciu klapek, dwigni i otworw, a wreszcie czenia obu wymienionych technik. Jzyk dwikowy opiera si na alter-nacjach aleatorycznie zmieniajcych si paszczyzn brzmieniowych, na spektralnie zbudowanych akordach, niekiedy dwu-nastodwikowych, oraz na specyficznym doborze materiau odpowiadajcego zaoonej fakturze. ANTONI SZAOWSKI

ch * 21 IV 1907, Warszawa; t 21 III 1973, Pary Szaowski studiowa kompozycj w konserwatorium warszaw-^ skim u K. Sikorskiego, nastpnie by uczniem N. Boulanger w Paryu, gdzie te zamieszka na stae. Reprezentowa nurt neoklasyczny w muzyce polskie]; realizujc w peni ideay szkoy paryskiej, pisa utwory o znakomitej, logicznej kon-. , strukcji, precyzyjne pod wzgldem technicznym. Jego muzyka jest lekka, przejrzysta, o wartkim przebiegu, czstokro dowcipna (uwertura!) i doskonale brzmica (dotyczy to zwaszcza utworw orkiestrowych). Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Uwertura 1936, Symfonia 1939, Sinjonietta 1940, Concertlno na smyczki 1942, Tripty-chon 1950, Koncert fletowy 1951, Koncert skrzypcowy 1954, Koncert na obj, klarnet, fagot i orkiestr 1958; kameralne 4 kwartety smyczkowe (1928, 1934, 1936 i 1956), Kwintet daty ' 1954; Kantata na chr eski i orkiestr smyc/kow do tekstw redniowiecznych 1960; balet Zaczarowana obero 1945; ponadto miniatury skrzypcowe i fortepianowe, pieni na gos i forte-. pian. W powstaej w 1936 Uwerturze idzie Szaowski cakowicie po linii estetyki francuskiej reprezentowanej przed ostatni wojn najpeniej przez szko Nadi Boulanger (ktra zreszt bardzo cenia to wietne dzieo modego wwczas kompozytora). W zaoeniu formalnym utwr jest klasycznie prosty, przejrzysty i suchowo atwo uchwytny (forma ABA z dosown repryz!). Pierwszy temat pojawia si zrazu w klarnetach, pniej we fletach i obojach; po krtkim, lecz nader charakterystycznym epizodzie rytmicznym, zakoczonym trze932 S z o. r z y s k i ma uderzeniami kotw i penym tutti orkiestry, nastpuje podanie dalszego tematu w rogach i jego uzupenienia w skrzypcach. W przetworzeniu kompozytor trzyma si uporczywie tematyki ekspozycji, dbajc o rozczonkowanie formy przez kontrasty paszczyzn dynamicznych. Po repryzie nastpuje koda tutti, oparta na solo kotw na tle rozszalaej orkiestry. Olbrzymi temperament, przebijajcy nie tylko z samego ruchu muzyki, lecz rwnie z jej tematyki, energia i blask orkiestry,

zwarto przebiegu oto zasadnicze walory tej najdoskonalszej z polskiego repertuaru wspczesnego uwertury. (7') STANISAW SZARZYSKI SYLWESTER

przeom XVII/XVIII w. Wybitny przedstawiciel polskiej muzyki barokowej, rang talentu dorwnujcy Bartomiejowi Pkielowi. O yciu jego wiemy tylko tyle, e by czonkiem zakonu cystersw. By moe, e zmar za granic, bowiem nazwiska jego nie podaj wczesne ksigi klasztorne notujce zgony mnichw. Z zachowanych kompozycji wnosi mona, e Szarzyski nie uprawia tradycyjnego stylu a cappella, natomiast szczeglne zainteresowanie okazywa muzyce wokalno-instrumentalnej i typowo barokowej technice koncertujcej. Naczelne miejsce w dorobku Szarzyskiego zajmuje 5 wokalnych koncertw solowych. Spord nich zwaszcza trzy zdobyy sobie trwae miejsce w repertuarze wspczesnym: Jesu, spes mea na sopran, 2 skrzypiec i organy, Parlendo non gravaris na tenor, 2 skrzypiec i organy oraz Ave Regina na sopran,, 3

skrzypiec, wiol basow i organy. Utwory te cechuje dojrzao techniczna, swoboda w operowaniu kontrastem koorystycz-no-brzmieniowym: gos partia instrumentalna. Ale nad wszystkim dominuje szlachetna i skupiona melodyka, ktrej nie zasaniaj pojawiajce si. od czasu do czasu koloratury. Jedynym zachowanym czysto instrumentalnym utworem Szarzyskiego jest Sonata na 2 skrzypiec i organy. Ta tylko kompozycja wystarczy, by jej twrc postawi na rwni, a pod pewnymi wzgldami nawet przed Jarzbskim i Mielczewskim. Jest bardziej jednolita formalnie, jednorodna motywicznie; zasad jej 7-czciowej budowy jest symetryczna kontrastowo tempa oraz faktury (ustpy homofoniczne przeplataj si z imitacjami i partiami solowymi). 933 Szczedrin Wszystkie wymienione kompozycje Szarzyskiego s wedle kryteriw obsady kompozycjami kameralnymi. W dzisiejszej praktyce wykonawczej rozbrzmiewaj na estradach koncertowych w obsadach zwielokrotnionych, jako muzyka maosymfo-niczna".

ch RODION SZCZEDRIN * 16 XII 1932, Moskwa Kompozytor radziecki. Studiowa w konserwatorium moskiewskim: kompozycj u J. Szaporina, fortepian u J. Fliera. Reprezentuje patriotyczno-ideowe podejcie do problemw estetyki muzycznej. Posuguje si jzykiem dwikowym cile tradycyjnym; ekspresj jego muzyki okrelaj kategorie patosu, dramatu i specyficznej, podniosej liryki. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe symfonie (I 1957, II 1965), Opowie o prawdziwym cztowieku, poemat symfoniczny 1950, koncerty fortepianowe (I 1954, II 1966), Ozornyje czastuszki 1963; kameralne 2 kwartety smyczkowe, Kwintet fortepianowy 1952, Suita kameralna na smyczki, harf, akordeon i 2 kontrabasy 1964; Dwudziestu omiu oratorium ku czci bohaterw ostatniej wojny 1953, Biurokratlada kantata 1968, Poetorium koncert na recytatora, chr eski l mieszany i orkiestr 1969; balety Konik garbusek 1955, Anna Karenina 1972; opera Nie tylko milo 1961; fortepianowe 25 preludiw i fug 1970.

ch Tematem ideowym II Symfonii (1965) Szczedrina jest pokj i wojna, ycie i mier; jest to epitafium zoone bohaterom ostatniej wojny. Cao skada si z 25 preludiw, zgrupowanych w 5 wikszych czci, przy czym preludia te s niemal nierozdzielne i wtapiaj si jedno w drugie, dochodzc niekiedy do stanu penej integracji, gdy preludium nastpne stanowi kontynuacj poprzedniego. Ideowe zaoenie II Symfonii przeobraa dzieo w patetyczno-dramatyczn panoram symfoniczn, w ktrej liryka peni rwnie rol dramatycznego epizodu, dziki umiejscowieniu jej w dramatycznym kontekcie. Wielkie zamierzenie duego rozmiarami dziea oraz jego tematyka ka widzie radzieckim krytykom w tym utworze epos godny porwnania z wielkimi dzieami symfonicznymi Dymitra Szostakowicza. 934 S z eli g o w s ki TADEUSZ SZELIGOWSKI * * 15 IX 1896, Lww; 110 I 1963, Pozna Nauk muzyki konserwatorium rozpocz w lwowskim,

kontynuowa j u B. WallekWalewskiego (kompozycja) w Krakowie. W latach 192931 studiowa u N. Boulanger w Paryu. Po po-, wrocie do kraju obok pracy twrczej zajmowa si pedagogik (Pozna, Wilno). Po II wojnie wiatowej dziaa w Warszawie i Poznaniu. W latach 195154 by prezesem Zwizku Kompozytorw Polskich. Twrczo Szeligowskiego jest niezmiernie obfita i rnorodna pod wzgldem gatunkw i stylu. Neoklasycyzm ssiaduje tu z emocjonalizmem neoromantycznym, archaizacja ze stylizacj ludow (w operze Bunt akw, stylizowanej na dawn, szczeglnie renesansow muzyk polsk, kompozytor siga nawet do XIII w.). Ta wielordowo muzyki Szeligowskiego nie zawsze wiadczy o jej bogactwie i nie zawsze prowadzi do artystycznej syntezy. W najwybitniejszych utworach wyraa si jednak pewno i sprawno warsztatu kompozytorskiego, dowiadczenie w zakresie techniki, pomysowo melodyczna. Waniejsze utwory: orkiestrowe suita Kaziukl 1927, Koncert klarnetowy 1932, Epitafium na mier Karola Szymanowsklego 1937, Koncert fortepianowy 1941, Suita lubelska na ma orkiestr

1945, Nokturn 1947, Uwertura komediowa na ma orkiestr 1952; kameralne II Kwartet smyczkowy 1934, Kwintet na instrumenty dte 1950, Trio na skrzypce, wiolonczel i fortepian 1956; wokalne Tryptyk na sopran i orkiestr, do tekstw ludowych 1946, Suita weselna na gosy solowe, chr i fortepian 1948, Rapsod na sopran i orkiestr, do sw J. Sowackiego 1949, Wesele lubelskie na sopran, chr i orkiestr, do tekstw ludowych 1948, Panicz i dziewczyna na sopran, baryton, chr i fortepian, do sw A. Mickiewicza 1949, Renegat, ballada na gos i orkiestr, do sw A. Mickiewicza 1953, oratorium Odys paczcy i opuszczony 1962; sceniczne balety Paw i dziewczyna 1948, Mazepa 1957, opery Bunt akw 1951, Krakatuk 1955, Teodor Gentleman 1963; ponadto pisa Szeligowski solowe utwory fortepianowe, skrzypcowe, pieni solowe i chralne, muzyk teatraln i filmow. ch Epitafium na mier Karola Szymanowskie-go. W 1937 29 marca zmar w Lozannie najwybitniejszy kompozytor polski od czasw Chopina, Karol Szymanow-ski. W tyme roku powstaje Epitafium Tadeusza Szeligowskiego jako dokument

pamici i wielkiemu 935 Sznitke

hodu

zoonego

risoluto) to oberek o ostrym rysunku rytmicznym. (21'45") ALFRED SZNITKE *24 XI 1934, Engels Kompozytor radziecki. Kompozycj studiowa w konserwato-. rium moskiewskim pod kierunkiem E. Goubiewa. Od 1961 wy-. kad w teje uczelni kompozycj i instrumentacj. Sznitke . , posiada du wiedz kompozytorsk, spor pomysowo w zakresie materiau i formy, umiejtnc budowania napi wyrazowych. Jzyk dwikowy pozostaje jednak przewanie tradycyjny. Waniejsze kompozycje: 3 koncerty skrzypcowe (1957,1966,1978), oratorium Nagasaki 1958, Muzyka na fortepian i orkiestr kameraln 1964, Dialog, na wiolonczel i zesp kameralny 1965, Piantssimo na orkiestr 1968, Koncert podwjny na obj, harf i smyczki 1971, Symfonia 1972, Der gelbe Klang kompozycja sceniczna wg Kandinsky'ego na 10 instrumentw i pantomim 1974, Requiem 1975, Concerto grosso na 2 skrzypiec i orkiestr kameraln 1977, Hymny lIV na rne skady 197479. ch

twrcy. Epitafium zbudowane jest w formie 3-czciowej: Adagio o aobnym charakterze i silnie emocjonalnej tematyce, fragment polifoniczny w formie fugata i marsz aobny. W melodyce mona odnale pewne zbienoci ze stylem Karola Szymanowskiego, podobnie zreszt jak w traktowaniu solowych skrzypiec (wysokie rejestry). (12') Koncert fortepianowy (1941) skada si. z 3 czci. Cz I utrzymana jest w formie sonatowej i eksponuje parti solistyczn na wzr koncertu wirtuozowskiego, a wic poprzez dominowanie fortepianu nad orkiestr, zredukowan do towarzyszenia, i poprzez ornamentalnie figuracyjn 'faktur fortepianu. Przed kod pojawia si kadencja fortepianu, oparta na zasadniczych wtkach tematycznych. W II czci (Andante) fortepian przechodzi od pocztkowego, nastrojowego liryzmu do improwizowanego scherzanda i dramatycznej kulminacji, by pod koniec powrci do tematu pocztkowego. Cz III (Allegro

P i a n i s s i m o na wielk orkiestr (1968) ma form 12 nastpujcych po sobie bezpauzowo wariacji, z ktrych kada 936 S z o s t ak o w i c z opiera si na innym materiale skalowym; i tak: wariacja I opiera si na skali chromatycznej, wariacja II na skali caotonowej, wariacja III na skali tercjowej itd., a do penej oktawy (wariacja XII). Mimo i obsada orkiestry stale si powiksza, kompozycja brzmi zupenie cicho std tytu utworu; dopiero wariacja XII wprowadza gwatowny wzrost napicia, dochodzcego do penej kulminacji, po ktrej utwr zamiera i przechodzi w dynamice do punktu wyjcia. Wedug kompozytora Pianissimo ma przypomina jakby ciemn, burzc si substancj, ktra stopniowo wzbiera i eksploduje". (8') Concerto grosso na 2 skrzypiec i orkiestr kameraln (1977) powstao na prob znakomitego skrzypka radzieckiego Gidona Kremera. W utworze tym autor zestawia wspczesne idee formalne i kolorystyczne z

klasycznym wzorem concerto grosso, eksponujc na przemian wzajemnie przeciwstawne partie concertina i tutti. Nie brak tu elementw muzyki lejszej, nawet tanecznej, nie brak te zdeformowanych cytatw z Vivaldiego, Corellego czy Haendla. Prawykonanie miao miejsce w marcu 1977 w Leningradzie (skrzypce Gidon Kremer i Tatiana Grindienko). DYMITR SZOSTAKOWICZ * 25 IX 1906, Petersburg; t 9 VIII 1975, Moskwa By najznakomitszym kompozytorem spord pokolenia muzykw, ktrych dziaalno przypada w czasach porewolucyjnych. Wybitnie uzdolniony, bardzo wczenie rozpocz komponowa; studiowa w konserwatorium petersburskim (fortepian L. Ni-koajew, kompozycja M. Steinberg). Dyplom z fortepianu uzyska w 1923, dwa lata pniej dyplom z kompozycji. Niemal rwnoczenie z ukoczeniem studiw zbieg si debiut kompozytorski Szostakowicza: wykonanie (1926) I Symfonii, pisanej jeszcze w konserwatorium. Dzieo to zapowiadao genialnego symfonika, twrc o bogatej inwencji melodyczno-ryt-micznej, intuicji i odkrywczoci w

traktowaniu problemw orkiestracji i techniki instrumentalnej, umiejcego nada utworowi idealn rwnowag wyrazow. / Symfonia ukazuje ju cechy dugo pniej waciwe twrczoci Szostakowicza: zamiowanie do kontrastw wyrazowych (bezporednie nastpstwo 937 S z o s t ak o wi c z groteskowo-roncznych fragmentw z prawdziwie lirycznymi) i drapien dramatyczno. O przejciu si muzyk SchSnberga, Kfenka i Hindemitha wiadczy opera Nos (1928) do tekstu Go,V gola. Bogata polirytmia, wykroczenie poza ramy tonalnoci, i, nowatorstwo instrumentalne, zastosowanie piewu mwionego , oto podstawowe, wyrniajce dzieo cechy. ", Po III Pierwszomajowej" radzieckim odpoSymfonii (1929),

J wiedniku (z uwagi na tre ideowo-programow) IX Symfonii '' Beethovena, i balecie Zloty wiek (1930) skomponowa Szostako--: wie drug z kolei oper: Lady Macbeth mceskiego powiatu (1932); jej gwne waciwoci to interesujce rozwizania teatralne, przerzucenie akcji muzycznej na plan symfoniczny, szo-;. kujce pomysy scenograficznoinstrumentacyjne. Radykalizm jzyka muzycznego Szostakowicza okaza si jednak nie do pogodzenia z panujc wczenie polityk kulturaln. Po paru niefortunnych prbach znalezienia waciwego rozwizania sy- tuacji kompozytor zdecydowa si zrezygnowa z dotychczasowego stylu i techniki kompozytorskiej, z poszukiwania nowych rodkw, uproci jzyk na rzecz maksymalnej komunikatyw-''' noci wyrazu i nieskomplikowanej formy. Trzon twrczoci Szostakowicza tworz symfonie, pitnacie dzie powstaych w cigu 46 lat, ktrym twrca zawdzicza miano jednego z najwybitniejszych symfonikw XX w. For-,. malnie by Szostakowicz kontynuatorem tradycji beethovenow-skiej: stosowa klasyczny wieloczciowy model symfoniczny, zachowywa klasyczne uformowanie wewntrzne poszczeglnych

czci. Talent Szostakowicza by dynamiczny i ywioowy, o wielkiej sile inspirujcej. Monumentalizm, patos, zawsze silny pierwiastek dramatyczny, bogata inwencja melodyczna, kracowe natenie ekspresji, dynamizm i witalno oto cechy muzyki wielkiego radzieckiego symfonika. Symfonie: I 1925, II 1927, III Pierwszomajowa" 1929, IV 1936, V 1937, VI 1939, VII Leningradzka" 1941, VIII 1943, IX 1945, X 1953, XI 1957, XII Pamici Lenina" 1961, XIII na gos solo, chr basw i orkiestr symfoniczn, do tekstw E. Jewtuszenki 1962, XIV Symfonia na sopran, bas i orkiestr kameraln powicona Benjaminowi Brittenowi 1969, XV 1971. Poza wymienionymi operami i baletami jest Szostakowicz autorem muzyki do sztuk teatralnych, do szeregu filmw, kompozycji kameral-j nych (15 kwartetw smyczkowych), Koncertu na fortepian, "' trbk i orkiestr smyczkow 1933, 2 koncertw skrzypcowych (1948, 1967), 2 koncertw wiolonczelowych (1959, 1966), oratorium Pie o lasach 1949, kantat i pieni. , i ch 938

Szostakowicz SYMFONIE nw*s-' ' '' "*** i. * I Symfonia f-moll powstaa w latach 192425 jako praca dyplomowa modego, zaledwie 18letniego Szostako-wicza. Jest to 10. opus kompozytora, a zarazem jedno z najlepszych w caym jego dorobku. Zdaniem wielu krytykw, naley do czoowych kompozycji symfonicznych swojego czasu. Istotnie, debiut symfoniczny Szostakowicza odbiega znacznie od debiutw innych kompozytorw na tym terenie muzyki; Szostakowicz da od razu dzieo dojrzae, wypracowane w kadym szczegle. Susznie okreli t Symfoni M. Stein-berg, pod ktrego okiem powstawaa, i jest ona wyrazem najwyszego talentu". Tak musiaa brzmie take opinia wybitnych dyrygentw: Toscaniniego, Bruno Waltera, Stokow-skiego, ktrzy po prawykonaniu Symfonii -w Leningradzie (12 V 1926) pod dyrekcj Mikoaja Malko przyczynili si walnie do zasuonej sawy tego utworu w Europie i w Ameryce. I Symfonia nie jest ani nigdy nie bya dzieem rewolucyjnym. Nie moga nim zreszt by jako praca dyplomowa; forma, jzyk muzyczny, gatunek tematyki,

ekspresji musiay nalee do tradycyjnych lub przynajmniej wzorowa si na tradycji. Mody Szostakowicz wybra t drug moliwo, mimo to w I Symfonii zarysowuje si indywidualno jej twrcy. Owa indywidualno bya ju widoczna w skomponowanych wczeniej (1922) Trzech tacach fantastycznych na fortepian, reprezentujcych w peni szostakowiczowski gatunek muzyki (humor, groteska, deformowana liryka, odrbne zwroty melodyczne wszystkie te elementy s tu ju podane w postaci dobrze nam znanej z pniejszych dzie kompozytora). Niemniej jednak nie wolno przeoczy faktu, e w I Symfonii s ustpy (w obu ostatnich czciach) niewiele majce wsplnego z korsakowowskoprokofiewowsko-skriabi-nowskim wiatem dwikowym, ktry Szostakowicz w pocztkowym okresie twrczoci uwaa za najbliszy sobie. I cz (Allegretto. Allegro non troppo) otwiera motyw trbki (con sordino) z kontrapunktycznie uzupeniajc melodi fagotu. Motyw ten przejmuje klarnet, ktremu towarzysz wiolonczele pizzicato innym kontrapunktem: wysoko granym motywem harmoniczno-chromatycznym. Motyw ten ksztatuje pierwsze niemiae tutti instrumentw

drewnianych i smyczkowych. W ten sposb kompozytor wprowadza pierwszy temat Symfonii wraz z towarzyszcym mu materiaem motyww pobocznych. Wszystkie motywy s nastpnie jakby poddawane wariacyjnemu opracowaniu, zmieniane i rozwijane. W Allegro non troppo muzyka, formowana dotd swobod939 S zostakowicz nie, podug zasad rwnowanoci tematu i motyww, przechodzi w charakterystyczny i jednoznaczny w swym upostaciowaniu rytmicznym marsz. Powraca pierwszy temat w trbce, ktremu kompozytor przeciwstawia od razu drugi temat, ujty w kontrastowym takcie 4 (walc, melodia we flecie na podou pizzicata smyczkw). W przetworzeniu oba tematy s przeksztacane kontrapunktycznie; z pocztkowego charakteru drugiego tematu zostaje tu niewiele. W partii repryzowej oba tematy pojawiaj si ^ w odwrotnej kolejnoci. Ostatni fragment nawizuje do pocztkowego Allegretta. II cz (Allegro) to scherzo oparte na groteskowym temacie. rodkowy czon scherza tworzy trio (niemal wycznie na instrumenty dte), nieco spokojniejsze, o

kontrastowym rytmie i innej dynamice. Powracajcy temat gwny czy si z tematem tria. III cz rwnie dzieli si na trzy wiksze odcinki (Lento Largo Lento). Melodia pierwszego szeroko rozpostarta, liryczna powierzona jest obojowi, ktremu towarzysz tremola smyczkw, melodi drugiego graj smyczki pianissimo; na ich tle odzywaj si instrumenty dte z podobnym, chromatycznym materiaem melodycznym. W kodzie wszystkie melodie gwne i motywy poboczne powracaj w kontrapunktycznych powizaniach. Z pianissima podzielonych smyczkw wyania si crescendo bbna, prowadzce bezporednio do finau (Allegro molto Lento Allegro molto) poprzedzonego powolnym wstpem, ktry przypomina tematyk poprzedniej czci. Tu wybijaj si dwa tematy: pierwszy podany w klarnecie, jakby wirtuozowski, drugi w caej orkiestrze, pniej, dla kontrastu, w skrzypcach solo i rogu solo. W caoci uderza bogate zastosowanie fortepianu. Symfoni koczy przypomnienie drugiego tematu i koda (Presto). (30') II Symfoni H-dur, zatytuowan Padziernikowi (1927), mody kompozytor zainicjowa w swojej twrczoci nurt symfonii programowych. Sam autor uwaa

swe dzieo za niezbyt doskonae, za eksperyment tylko, dugie lata zachowywa si wobec niego krytycznie, lecz jednoczenie twierdzi, e pomogo mu ono udoskonali wasny warsztat kompozytorski. Dzi II Symfonia jawi si jako przejaw bogatego talentu modego kompozytora, a jej ostry, dysonansowy jzyk muzyczny (w tych latach Szostakowicz pozostawa jeszcze pod silnym wpywem zachodnioeuropejskiej moderny) raczej dodaje jej odrbnoci, ktrej pozbawione s inne dziea tego kompozytora, nawet niektre z tych sawniejszych. II Symfonia skada si z 4 odcinkw, ale w sumie jest dzieem jednoczciowym, dcym na zasadzie symfonicznych napi i od940 S zo stakowicz prae do chralnego finau (hymn z tekstem A. Biezymien-skiego), dla ktrego wzorem bya ostatnia symfonia Beethove-na. Prawykonanie II Symfonii odbyo si w przeddzie 10-le-cia Rewolucji Padziernikowej 6 XI 1927 w Leningradzie (tutaj zreszt miay miejsce prawykonania wikszoci symfonii Szostakowicza); Chrem i Orkiestr Pastwowej Filharmonii

Akademickiej dyrygowa Mikoaj Malko. (16') III Symfonia Es-dur na orkiestr i chr (tekst S. Kirsanowa) nosi programowy podtytu Pierwszomajowa. Napisana w roku 1929, zostaa wykonana po raz pierwszy 21 I 1930 pod dyrekcj Aleksandra Gauka w Leningradzie. Podobnie jak II Symfonia, take i ta spotkaa si z nieprzychyln ocen, co wpyno na niepopularno dziea (jest mao znane i mao wykonywane). Jako jedn z przyczyn niepowodzenia obu symfonii wymienia si nawet mody wiek kompozytora, trudno si jednak z tym zgodzi, skoro Szostakowicz da si pozna jako twrca dojrzay ju w pracy dyplomowej. W III Symfonii kompozytor poszed w kierunku raczej suity ni symfonii, czc w jednoczciowej caoci uroczyste marsze, radosne pieni masowe itp. gatunki muzyczne. Biograf Szostakowicza, I. Martynow, zarzuca mu monta epizodw, ktry przewaa nad logik mylenia symfonicznego", przyznaje jednak, e Symfonia ta jest napisana jzykiem o wiele prostszym i janiejszym ni poprzednia. (28') IV Symfonia c-moll (w wikszej ni dotd, bo poczwrnej obsadzie instrumentw dtych) powstaa w latach 193536 jako dzieo

monumentalne nie tylko pod wzgldem brzmienia, jakoci tematyki, ale i czasu trwania. Po dwu symfoniach literackoprogramowych, od skomponowania ktrych upyno sporo lat, przysza znw pora na dzieo autonomiczne, na wielk form cykliczn z typow dla tego rodzaju wyrazistoci tematyki, dajcej si rozwija w szerokie linie, indywidualizacj rysunku melodycznego i bogat polifoni orkiestrow. Czci IV Symfonii: Allegro poco moderato, z wysoce konfliktowym kontrapunktycznym przetworzeniem, krtkie i formalnie niezwykle przejrzyste Scherzo oraz fina Largo, trwajcy a 25 minut i bdcy do osobliw mieszanin pomysw tematycznych (marsz aobny, toccata, polka, kilka uasi-walcw i wreszcie marsz w duchu piosenki pionierskiej). Prawykonanie IV Symfonii odbyo si dopiero po 26 latach, 30 XII 1962 w Moskwie. Swego czasu uznano j za zbyt radykaln, cho z perspektywy tylu dziesicioleci daje si przecie oceni jako dzieo o stosunkowo prostej i klarownej symfonicznej dramaturgii, (ok. 60') 941 S zostakowicz V Symfonia d-moll. 21 X 1937 filharmonicy lenin-gradzcy pod

dyrekcj Eugeniusza Mrawinskiego, odtd jakby etatowego dyrygenta prawykona Szostakowiczowskich dzie symfonicznych, wykonali po raz pierwszy V Symfoni, Dzieem tym Szostakowicz utwierdzi sw rang wybitnego symfonika w skali wiatowej, a wybitnego ideologa muzycznego w skali pastwowej. Kompozytor pisa t Symfoni pod wpywem krytyki, z jak przyjto jego oper Lady Macbeth mcenkiego powiatu. V Symjonia przeznaczona jest na stosunkowo du orkiestr symfoniczn (potrjne drzewo i blacha, sporo perkusji, 2 harfy, dzwony, ksylofon, czelesta, fortepian i smyczki). I cz (Moderato) ujta zostaa w swobodnej formie sonatowej. Pierwszy temat pojawia si w skrzypcach na podou imitacyjnych motyww w smyczkach i od razu ulega licznym przeksztaceniom; prowadz one do drugiego tematu, rwnie w skrzypcach na tle pozostaych smyczkw, do ktrych docza si harfa. Kompozytor zmienia stale koloryt harmoniczny muzyki i ukazuje jakby rne warianty ekspresyjne ekspozycji tematycznej. Przed przetworzeniem rozwija kilka myli muzycznych w instrumentach smyczkowych, we flecie i w klarnecie. Waciwe

przetworzenie otwiera motyw ostinatowy niskich instrumentw smyczkowych i fortepianu. Temat gwny pojawia si teraz w rogach. Oba tematy przechodz tu zasadnicze przeobraenia: po przyspieszeniu tempa instrumenty podaj przeksztacone tematy w groteskowych jakby deformacjach. Towarzyszy temu wzrost napicia szeroko rozplanowany, dugooddechowy, obejmujcy ca orkiestr, ktra oywa w stopniu zupenie przedtem nie przewidywanym. W repryzie kompozytor umieszcza tylko temat poboczny i poddaje go imitacji. Temat gwny pojawia si w kodzie. II cz (Allegretto) odpowiada scherzu w tradycyjnej symfonii. Rozpoczyna j rozpdzony temat w niskich instrumentach smyczkowych. Klarnet i fagot deformuj melodyk w upostaciowania artobliwie groteskowe. Du rol odgrywaj tu proste, lecz uderzajce suchacza zmiany taktu czy zmiany motywu rytmicznego. rodkowe ogniwo to delikatne i znakomicie skontrastowane trio (skrzypce solo, flet solo). Powrt tematu scherzowego nie przebiega mechanicznie, lecz towarzysz mu takie zjawiska, jak wzmocnienie bardzo dotd lekkiej instrumentacji i jednoznaczna motoryka ruchu. Cz III (Largo) napisana jest rodkami bardzo delikatnymi i wycieniowanymi. Instrumenty

smyczkowe s wielokrotnie podzielone; duy udzia maj harfa, fortepian i ksylofon. Ostatnia cz (Allegro non troppo) przedstawia jakby skrzyowanie konwencji finaowego ronda z rwnie fina942 S zo stakowic z owym stopniowym wzrastaniem napicia a do kocowej kulminacji. Najwaniejsze role przejmuj tu wyczone z poprzedniej czci instrumenty dte blaszane. Symfonia koczy si w jasnym Ddur. (45'55") VI Symfonia h-moll (1939) skada si z 3 czci: Largo, Allegro Presto. Mamy tu zatem swoist i nie spotykan w symfonice gradacj temp. W I czci ktra jak wszystkie pozostae dzieli si z kolei na trzy ogniwa temat pojawia si w niskich instrumentach smyczkowych i dtych drewnianych, stopniowo przechodzi do innych instrumentw i obejmuje ca orkiestr (kulminacja). Temat przeciwstawny wywodzi si na sposb paradoksalny z gwnego tematu (liryczna linia smyczkw oparta na towarzyszeniu triolowym). rodkowa partia to

kantylena roka angielskiego i recytatyw-ne improwizacje fletu. W ostatnich taktach Larga kompozytor nawizuje do pocztku Symfonii. Jaskrawym przeciwstawieniem lirycznej, bardzo melodycznej I czci jest cz II, ujta w formie jakby scherza. Muzyka toczy si tu nieprzerwanie, obejmujc wszystkie instrumenty, a w zakoczeniu przechodzc w tajemnicze piana. Cz III uwaana przez wielu za najlepsz w Symfonii, za jakby jej ukoronowanie jest jeszcze szybsza i jeszcze bardziej ywioowa. Oparty na trzech nieco podobnych tematach fragment pierwszy zostaje nagle i bardzo efektownie przerwany przez ujty w innym metrum fragment rodkowy. W powtrzeniu pocztku Presto bior udzia przede wszystkim skrzypce solo. Koda zbudowana jest na zasadzie crescenda. VI Symfonia odbiega w sumie od poprzednich symfonii Szostakowicza. Przede wszystkim nie ma tu adnej progra-mowoci: wszystkie tematy i fragmenty dziea s wyrazowe jednoznaczne, melodyka I czci np. nie wymaga komentarza tak jest w swej lirycznoci i patetycznoci wyrazista. Zwarta konstrukcja sprawia, e muzyka ma olbrzymie walory symfonii autonomicznej.

Pierwsze wykonanie VI Symfonii odbyo si 5 XI 1939 w Leningradzie, dyrygowa Eugeniusz Mrawinski. (33') VII Symfonia C-dur pisana bya w czasie oblenia Leningradu w 1941, std te otrzymaa nazw Leningradz-kiej" (w podtytule mamy dedykacj: Powicona miastu Leningradowi"). Szostakowicz tak pisze o warunkach i genezie powstania dziea: W lipcu 1941 roku rozpoczem prac nad moj VII Symfoni. Chciaem, by daa wiadectwo ideaowi walki patriotycznej. Praca ta pochona mnie cakowicie. Ani grone naloty, ani przygnbiajcy nastrj obleganego miasta 943 Szos t a/cotui cz nie mogy przeszkodzi mojej fantazji twrczej". Dalej podaje Szostakowicz tre dziea, traktujcego o wydarzeniach wojny i o ostatecznym zwycistwie. Martynow wyranie stawia znak zapytania nad problemem, czy muzyka rozwijana bya na kanwie podanego przez kompozytora programu, czy te program ten komentuje utwr napisany poprzednio bez zamysu treciowego. Dlatego te nie podajemy tu komentarza

Szostakowicza i ograniczamy si do wskazania na ukad formalny i tematyczny dziea, ktre mimo swych potnych rozmiarw potrafio szybko wej do repertuaru najznakomitszych orkiestr i dyrygentw. Prawykonanie, ktre odbyo si 5 III 1942 w Leningradzie (orkiestr Teatru Wielkiego z Kujbyszewa dyrygowa Samuel Samosud), przynioso Symfonii ogromne powodzenie; w nastpnych czterech miesicach niezwykle trudnego roku 1942 miao miejsce szereg pierwszych wykona dziea w Zwizku Radzieckim. W tym samym roku odbyy si te prawykonania w Stanach Zjednoczonych (Toscanini) i w Anglii (Henry Wood). VII Symfonia skada si z 4 czci. W I czci (Allegretto) Szostakowicz eksponuje dwa tematy: peen energii temat skrzypiec (poddany od razu przetworzeniu) oraz liryczny drugi temat skrzypiec i dtych instrumentw drewnianych, z ktrego wyania si temat piccola. Spokojny i kontemplacyjny niemal, zostaje nagle przerwany ostrym motywem bbna. Nowa, trzecia myl muzyczna pojawia si w smyczkach w rytmie marszowym i powoli, stopniowo przeksztaca si w nasilone ustawicznym crescendem tutti caej orkiestry (w tej technice

crescenda niektrzy krytycy widz kopi techniczn Bolera Ravela). Pod koniec wszystkie trzy myli muzyczne i zwizane z nimi ekspresje powracaj w poprzedniej kolejnoci. II cz (Moderato poco allegretto) ma charakter scherza. Jego pierwsze ogniwo przeciwstawia smyczki obojowi i rokowi angielskiemu, tematowi ruchliwemu temat piewny, liryczny, poetyczny niemal. W rodkowym fragmencie wspgraj z oywieniem klarnet (w wysokim rejestrze), ksylofon i fortepian. Powtrzenie pierwszego ogniwa powierzone jest klarnetowi basowemu i koczy si pianissimem. III cz to Largo, spokojne, piewne, wysoce melodyjne, oywione krtkim epizodem Moderato risoluto, po ktrym muzyka przechodzi w pierwotny nastrj i klimat dwikowy. Fina (Allegro non troppo) nawizuje tematycznie do I czci Symfonii. Po guchym tremolandzie kotw pojawiaj si krtkie motywy, ktre po powtrzeniach i rozwiniciach ukazuj w caej okazaoci specyfik gwnego marszowego tematu. Caa ta cz oparta jest na rozwoju zdajcym ku kulminacjom, przerwanym tylko raz przez epizod Moderato (o aobnym 944

S zo atakowi c z charakterze). Przed kocem pojawia si gwny temat I czci i gwny motyw finau. (64') VIII Symfonia c-moll powstaa rwnie w czasie wojny (1943) i rwnie traktuje" o wojnie. Zadedykowa j kompozytor Mrawinskiemu, znakomitemu dyrygentowi jego dotychczasowych utworw symfonicznych, ktry poprowadzi ten utwr po raz pierwszy 4 XI 1943 w Moskwie. Martynow okrela to dzieo Szostakowicza jako symfoni tragizmu wspczesnoci jzyk muzyczny jest tu wedug Martynowa bardziej abstrakcyjny i skomplikowany ni w VII Symfonii, co utrudnia rozumienie muzyki. Sam za Szostakowicz wypowiadajc si w wywiadzie poda, i myl filozoficzna utworu da si opisa bardzo zwile: ycie jest pikne. Wszystko, co ciemne i haniebne, zniknie; wszystko, co pikne, bdzie triumfowa". W istocie rzeczy VIII Symfonia nie jest mniej przystpna od innych dzie Szostakowicza, co najwyej bardziej oryginalna. Napisana zostaa na wyjtkowy nawet u tego kompozytora skad orkiestrowy: 4 flety, 2 oboje, roek angielski, 4 klarnety, 3 fagoty, 4 rogi, po 3 trbki i puzony, tuba, bogato wyposaona

perkusja i odpowiednio wzmocnione grupy instrumentw smyczkowych. Podobnie jak poprzednia, tak i ta Symfonia zyskaa od razu powodzenie, aczkolwiek pniej pomijano j czstokro w repertuarze europejskim. Za prawo wykonania dziea w Ameryce zapacono 10 000 dolarw, sum o tyle wart podkrelenia, e wyoon w okresie wojennym. (55'05") IX Symfonia E s - d u r zostaa napisana ju po wojnie (1945). Szostakowicz postanowi odej w niej od patetyczno--heroicznej tematyki poprzednich dzie i powrci do klimatu I Symfonii. Std te znamionuje t kompozycj lekko, przywodzca miejscami na myl rossinjowsk niefrasobliwo i prokofiewowsk groteskowo. Utwr jest dzieem bardzo autentycznym dyspozycje kompozytorskie autora I Symfonii zbiegy si bez przeszkd z zamierzeniem napisania utworu lejszego, zrywajcego z tematyk wojenn. Niejednokrotnie podkrelany paralelizm tej Symfonii Szostakowicza z Symfoni klasyczn Prokofiewa jest uderzajcy. Co prawda, IX Symfonia nie wytrzymuje konkurencji swego domniemanego wzoru, niemniej jednak mamy tu dzieo znakomite, w obranym typie muzyki doskonae. Symfonia ta

jest jak na Szostakowicza krtka, trwa zaledwie poow czasu w porwnaniu z Sidm czy sm, a ponadto ma jakby suitowy charakter, daleki od wielkich rozbudowa sonatowych czy cyklicznych. 60 Przewodnik koncertowy 945 S z os t a k oioicz Dzieo skada si podobnie jak poprzednie z 5 czci. Cz I (Allegro) to jakby parodia klasycznego allegra sonatowego za bardzo si tu wszystko zgadza, by mona t klasyczno bra na serio: dwa tematy, drugi temat w dominancie, prosta, niemal na szkolny sposb pokazowa technika przetwarzania tematw, naiwnie wprowadzona repryza, wskazuj na zamierzony efekt pastiszowy z domieszk neokla-sycznej maniery groteskowej. Forma naley do wyjtkowo przejrzystych; nie tyle w tym zreszt zasugi kompozytora, ile zalet obranego schematu formalnego. II cz (Moderato) przepeniona jest melodycznoci dugich stosunkowo jak na charakter dziea fraz; otwiera j klarnet solo przy towarzyszeniu niskich instrumentw smyczkowych melodi rozwijajc si nastpnie w instrumentach dtych drewnianych. Inny typ melodyki

 nastrojowo-kontemplacyjne frazy wnosz instrumenty smyczkowe, do ktrych doczaj si stumione rogi. Oba tematy pojawiaj si ponownie, a samo zakoczenie naley do piccola. Cz III (Presto) przedstawia rodzaj scherza opartego gwnie na instrumentach dtych drewnianych (gwny temat scherza w klarnecie). Muzyka rozwija si tu okresowo, szybko, bez zatrzymania; jedynie krtki ustp trbki solo z towarzyszeniem instrumentw smyczkowych daje niewielki zreszt kontrast. Presto przechodzi od razu w IV cz (Largo), opart na tematyce jakby choraowej (instrumenty dte blaszane). Niedugi fragment re-cytacyjny, napisany na fagot na tle akordw niskich instrumentw smyczkowych, stanowi nastpny, bezporedni pomost pomidzy czciami. V cz (Allegretto), na wskro lekka i groteskowa, cakowicie rna od dotychczasowych finaw kompozytora, jest ponownie ujta w formie sonatowej i nawizuje wyranie do klimatu tematycznego i instrumentalnego I czci. IX Symfoni wykonano po raz pierwszy 3 XI 1945 w Leningradzie; dyrygowa Eugeniusz Mrawinski. (36') X Symfonia e-moll (1953), skomponowana po 8-let-niej przerwie, spotkaa si niemal od

razu z wyjtkowym przyjciem, gwarantujcym nowemu dzieu popularno, jak cieszyy si tylko niektre symfonie kompozytora. Podobnie jak IX tak i X Symfonia nie ma programu. I cz (Moderato) otwiera szeroko rozwinity temat, ktrego motywy stan si w dalszym toku dziea podstaw pniejszego rozwoju. Zarwno ten temat, jak i poboczne s piewne, proste i z lekka taneczne. Tym silniej kontrastuje z tak uformowan ekspozycj tematyczn przetworzenie, od pierwszego taktu dynamiczne, nacechowane owym szostakowiczowskim wigorem perkusji i szorstkoci instrumentacji. Repryza nie jest me946 '': > ' '- < Szostakowicz chaniczna; przeciwnie, stanowi ona jakby podsumowanie ekspresji przetworzenia i tematyki ekspozycji. II cz (Allegro) rozwija si w rytmie marsza o licznych kulminacjach dynamicznych i orkiestrowych. III cz (Allegretto) to jakby fantazja w rytmie walca, dalekiego zreszt od tanecznoci, stylizowanego na wzr zapewne Czajkowskiego. rodkowy fragment podejmuje po krtkim solo rogu tematyk I

czci. Po kilku epizodach kontrastowych, wrd ktrych nie brak nawet walca skrzypiec solowych, pojawia si waciwy temat tej czci w maym flecie. Fina poprzedza fragment Andante, powierzony solowym instrumentom drewnianym na podou smyczkw. Nagle wchodzi Allegro, wielotematyczne, niemal sonatowe, ktrego przetworzenie skada si z rnych epizodw (wietny epizod groteskowy fagotu), bynajmniej nie cile tematycznych. Ukoronowaniem dziea jest ywioowa koda, bardzo prosta, wyrazista, jednoznaczna w swoim zakoczeniowym charakterze. (50') XI Symfonia g-moll. W sierpniu 1957 Szostakowicz koczy sw XI Symfoni. Dzieo to wykonano po raz pierwszy 30 X 1957 w Moskwie (dyr. Natan Rachlin) i odtd datuje si lego powodzenie zarwno w Zwizku Radzieckim, jak i za granic. Utwr zwany te Rokiem 1905 jest symfoni o wyranym programie. Dla tego celu kompozytor przeprowadzi dokadn konkretyzacj tematw dwu rodzajw: 1. tematy ludowe, popularne w okresie rewolucji 1905 (folklor rewolucyjny), oraz tematy jakby ludowe, utworzone przez kompozytora; 2. tematy wrogie, zowieszcze. Pierwszy rodzaj ma wedug intencji

kompozytora charakteryzowa wol i wiat emocji ludu rosyjskiego, drugi ciemne siy reakcji carskiej. I cz (Plac palacowy) jest w zamierzeniu kompozytora pejzaem muzycznym, symbolizujcym martwot caratu. Pojawiaj si tu wszystkie tematy rewolucyjne, poddawane od razu zmianom wariacyjnym. II cz (9 stycznia) obrazuje krwaw rozpraw caratu z bezbronnym ludem i pomylana jest jako obraz tragicznej walki, ktrej kulminacyjny punkt tworzy scena rozstrzelania. III cz (Wieczna pami) to marsz aobny, w zamierzeniu kompozytora ukazujcy przejcie od biernej aoby do rewolucyjnego dziaania, ktremu powicony jest fina (Dzwon alarmowy). Tak przedstawia si plan i program, do jednoznacznie ustalony przez kompozytora. (Rozwinicie programu przypado w udziale krytykom, ktrzy poszli jeszcze dalej w wyszukiwaniu konkretu treciowego".) A muzyka? Tematyka ludowa i uasi-ludowa do tego stopnia determinuje jako przebiegu, e dziea nieso 947 Szostakowicz

podobna rozpatrywa z punktu widzenia konwencji symfonicznych. Szostakowicz przechodzi tu na teren muzyki programowej, formalnie tak swobodnej, e nie unikajcej nadmiernego wyduenia i rozbudowania, muzyki mniej ambitnej z punktu widzenia samego tworzywa, gigantycznie monumentalnej tylko rozmiarami. Jednoczenie rezygnuje z dramatycznego i konfliktowego" prezentowania materiau tematycznego i zadowala si jedynie szeregowaniem melodii i tematw. Bez wtpienia Szostakowiczowi chodzio w tym dziele o dotarcie do najszerszych rzesz suchaczy. (56') XII Symfonia d-moll (Rok 1917) powstaa ku uczczeniu XX Zjazdu KPZR w padzierniku 1961 i powicona jest pamici Wodzimierza Iljicza Lenina". Mav ona wyranie zarysowany program dramatyczne wypadki roku 1917. Skada si z 4 czci nastpujcych po sobie attacca: 1. Rewolucyjny Piotrogrd, 2. Rasliw", 3. Aurora i 4. wit ludzkoci. Tematyka XII Symfonii wywodzi si z jednego podstawowego motywu, ktry w postaci oryginalnej, a pniej zmienianej, pojawia si w caym dziele. Niemal wszystkie tematy maj lini o kierunku wznoszcym, co symbolizowa ma

rodzenie si idei i powstawanie mas. Cae dzieo przebiega od mrocznego d-moll do jasnego i triumfujcego D-dur, w czym rwnie widoczny jest programowy zamys kompozytora. Me-lodyjno tematw, wyrazisto motyww, jednoznaczna w wyrazie instrumentacja uczyniy z tego dziea jeden z najlepszych przykadw masowej muzyki symfonicznej, komunikatywnej w kadym fragmencie swojego przebiegu. Prawykonanie XII Symfonii odbyo si l X 1961 w Leningradzie pod dyrekcj E. Mrawinskiego. (40') Inspiracj do stworzenia 5czciowej XIII Symfonii b-moll (1962) z udziaem gosu basowego, chru mskiego (wycznie gosy basowe) i orkiestry sta si wiersz Jewgienja Jewtuszenki Babi Jar, mwicy o zagadzie ydw, modych Ukraicw i Rosjan w przepastnym jarze niedaleko Kijowa w roku 1941. Po skomponowaniu I czci, zatytuowanej Babi Jar, Szostakowicz postanowi rwnie w nastpnych czciach Symfonii uy wierszy Jewtuszenki, nawet takich, ktre nie stroniy od humoru i groteski: Humor, W sklepie, Strachy, Kariera (tytuy kolejnych czci: Allegretto, Adagio, Largo i fina Allegretto).

Mimo i w dalszych czciach pojawia si element oywienia i optymizmu cao tchnie dramatyczn nut przypominajc tragedi Babiego Jaru. Prawykonanie XIII Symfonii odbyo si w Moskwie 18 XII 1962, dyrygowa Kiry Kondraszyn. (59') 948 S zostakowicz Rwnie XIV Symfonia g-moll (1969) powstaa do tekstw poetyckich, tym razem jednak do tekstw kilku autorw: Federico Garcia Lorki, Guillaume Apollinaire'a, Wilhelma Kuchelbeckera (rosyjski poetadekabrysta) i Rainera Marii Rilkego. Od innych symfonii rni si take tym, e przeznaczona zostaa na skad kameralny (sopran solo, bas solo, orkiestra smyczkowa i instrumenty perkusyjne o okrelonych i nieokrelonych wysokociach). Napisaem j do szybko wspomina kompozytor a wynikao to z tego, e pomys utworu nosiem w sobie dugo: myl o nim zrodzia si we mnie jeszcze w roku 1962." Dzieo to skada si z 11 czci, ktre zaopatrzone s w tytuy: 1. De profundis (Lorca), 2. Malaguena (Lorca), 3. Die Lorelei (Apollinaire), 4. Samobjczyni

(Apollinaire), 5. W pogotowiu (Apollinaire), 6. Pani, wysuchaj mnie (Apollinaire), 7. W wizieniu Sante (Apollinaire), 8. Odpowiedz zaporoskich Kozakw sutanowi Konstantynopola (Apollinaire), 9. O Delwig, Delwig! (Kiichelbekker), 10. mier poety (Rilke) oraz 11. Zakoczenie (Wielka jest mier rwnie Rilke). W tych 11 pieniach, ktre Szostakowicz uoy w 4 wiksze czci, mamy do czynienia z podkrelon przez krytyk radzieck bogat skal uczuciow i wyrazow. Chciabym pisa Szostakowicz aby suchacz, rozmylajc o mojej nowej symfonii (ktr powiciem Brittenowi), pamita o tym, e naley zawsze y uczciwie, twrczo, w imi swego narodu, ojczyzny, w imi najlepszych postpowych idei". Prawykonanie XIV Symfonii odbyo si 29 IX 1*69 w Leningradzie przy udziale Galiny Wiszniewskiej (sopran), Marka Rieszetina (bas) i Moskiewskiej Orkiestry Kameralnej pod dyrekcj Rudolfa Barszaja. (46') XV Symfonia powstaa w lecie 1971, a jej prawykonanie odbyo si 8 I 1972 w Wielkiej Sali Konserwatorium w Moskwie (dyrygowa syn kompozytora, Maksym Szostako-wcz). W dziele tym kompozytor nawiza do przerwanego na 18 lat nurtu czystej muzyki absolutnej,

symfoniki nieprogra-mowej (ostatnim dzieem tego typu bya X Symfonia). Pod wzgldem dramaturgii pisze w komentarzu do XV Symfonii O. Lewtonowa dzieo przedstawia si jako swego rodzaju tragikomedia w 4 czciach, poczonych wedug zasady kontrastowego przeciwstawiania czci ssiadujcych oraz pokrewiestwa czci IIII i IIIV. Symfoni charakteryzuje ogromne nasycenie emocjonalne oraz niezwyka rnorodno i wieofi rodkw wyrazu. Cz I (Allegretto) jest bajkowo--alegoryczna, zabawna ju od pierwszego motywu fletu. Cytat marsza Rossiniego z uwertury do Wilhelma Telia (podobny 949 Szostakowicz. cytat z tego kompozytora rnamy w VI Symfonii Szostakowi-cza) jest zdaniem syna kompozytora jakby wspomnieniem z muzycznego dziecistwa. O tej czci sam autor mia powiedzie, e jest to co w rodzaju sklepu z zabawkami". II cz to ponure tragiczne Adagio, rozpoczynajce si 17--taktowym choraem instrumentw dtych blaszanych; mimo deklamacyjnych interwencji sol wiolonczelowego cz ta utrzymuje si w ponurym,

aobnym i patetycznym nastroju, pogbionym przez instrumentacj blisk brzmieniu organw. Cz III (Allegretto) nawizuje do klimatu pierwszego scherza, jest wszake bardziej kameralna, jakby ludowa, taneczna i bliska burlesce. Gwny adunek ideowofilozoficzny caej symfonii zawiera si jednak w jej ostatniej, IV czci finale (Adagio). W zwizku z XIV Symfoni wyjawi Szostakowicz, e artystw wszystkich czasw interesoway dwa odwieczne tematy mio i mier. Fina XV Symfonii ma mwi 0 tym najwyraniej. Jego pocztek stanowi cytat Wagnerowskiego motywu przeznaczenia z Piercienia Nibelunga. Ta cz koresponduje z II czci Symfonii i ma charakter podobnie tragiczny i ponury, w miar jednak rozwoju przechodzi w muzyk liryczn, taneczn, wyranie optymistyczn. Krytycy radzieccy widz w ostatniej symfonii wielkiego mistrza jakby podsumowanie jego kompozytorskiego rzemiosa i jego filozoficznej postawy yciowej. Okrelaj j jako optymistyczn tragedi, a w dualizmie par czci Allegro l Adagio 1 Allegretto l Adagio dostrzegaj dialektyk walki z tragizmem. Sam autor uwaa, e XV Symfonia jest

dzieem bardzo osobistym, niejako spojrzeniem w przeszo. (45') KONCERTY > ' v "' Koncert c-moll na fortepian, trbk i orkiestr smyczkow (1933) jest jednym z najbardziej udanych i najczciej wykonywanych dzie Szostakowicza. Powodzenie tego utworu tumaczy si take tym, e kompozytor nawiza w nim do rosyjskiej tradycji fortepianowych koncertw (Czajkowski, Gazunow, Rachmaninow, Prokofiew) i e uycie psolistycznej, rwnie koncertujcej trbki! przypomnia typ klasycznej symfonii koncertujcej. Koncert skada si z 4 czci. I cz (Allegretto. Allegro vivace) zawiera dwa kontrastujce tematy. Pierwszy jest surowy, powany, drugi lejszy, janiejszy i jakby taneczny. Przetworzenie tematw zasadza si przewanie na motorycznym ru-i chu fortepian solowy wygrywa palcowe improwizacje" i1! i 950 Szostofcotoicz w stylu Strawiskiego. Muzyka przebiega tu przejrzycie i ekonomicznie. II cz (Lento) stanowi powolny walc liryczny, sentymentalny niemal, przerwany

na krtko epizodem z klimatu I czci. Pod koniec temat walca powraca z towarzyszeniem kontrmelodii wiolonczeli solo. III cz (Modera-t) nie jest w peni samodzielna; suy raczej jako pomost pomidzy II czci a finaem (Allegro con brio. Presto), utworzonym z rnych epizodw o odmiennych charakterach: od scherzowego i finaowego pdu impulsywnej motoryki a po grotesk i parodi (temat sonatowy Haydna w trbce). Pierwsze wykonanie Koncertu odbyo si 15 X 1933 w Leningradzie; solist by sam kompozytor. (20') 24 lata pniej (1957) Szostakowicz napisa atwy Koncert fortepianowy F-dur dla swego syna, Maksyma. Pisany w latach 194748 I Koncert skrzypcowy a - m o 11 doczeka si pierwszego wykonania dopiero 29 X 1955; gra Dawid Ojstrach, ktremu Koncert jest dedykowany, z orkiestr filharmonikw leningradzkich pod dyrekcj Eugeniusza Mrawinskiego. Sawny skrzypek przyczyni si walnie do popularnoci utworu rwnie poza Zwizkiem Radzieckim, on te broni tego dziea przed zarzutami krytykw, dla ktrych kompozycja Szostakowicza bya nazbyt pesymistyczna i tragiczna. Dawid Ojstrach pisa o Koncercie, i

pociga go w tym utworze powaga i gbia zasadniczej myli, prawdziwa symfonika. Nie ma w tej partyturze niczego przypadkowego, niczego, co by byo obliczone na efekt; wszystko tu znajduje motywacj w wewntrznej logice rozwoju materiau." Koncert skada si z 4 (zamiast konwencjonalnych 3) czci, ustawionych w porzdku odmiennym, niecodziennym. I cz, utrzymana w niezbyt szybkim tempie, nie jest zbudowana w formie sonatowej; stanowi j peen nastrojowoci, nie-wolny od patosu Nokturn. II cz, szybkie Scherzo, stawia przed wykonawc olbrzymie trudnoci techniczne; do ich pokonywania predestynowany by jak mao kto wrd wspczesnych skrzypkw wanie Dawid Ojstrach, wirtuoz szkoy rosyjskiej, przedstawiciel stylu antykameralnego, obdarzony wyjtkow wprost atwoci techniczn. W tej czci Szostakowicz uderza we waciwy sobie ton groteskowy (dialog skrzypiec i fagotu). III cz to Passacaglia, tematycznie cisa i gsta, pena tragicznego wyrazu, graniczcego z patosem. Do niej docza si kadencja, trudna i osobliwa w swej wielogosowoci, w sumie jednak odlega od wirtuozerii. Ostatnia cz jest

weso Burlesk, na ktrej zna wpywy rosyjskiej muzyki ludowej. Koncert skrzypcowy nie osign 951 S zo s tak owi c z tej popularnoci, co analogiczne dzieo Arama Chaczaturiana, mimo to stanowi on pozycj niewtpliwie wak ju przez sam fakt, e pisa go wielki symfonik radziecki. (35') II Koncert skrzypcowy cis-moll (1967) stanowi jaskrawe przeciwiestwo ciemnego w kolorycie i tragicznego w wyrazie I Koncertu. I ta kompozycja powicona zostaa Dawidowi Ojstrachowi. Jej ton, tylko na pocztku ekspresyjny i ciemny, w miar rozwoju dziea rozjania si: partia instrumentu solowego nabiera coraz wikszej wirtuozerii. Muzyka I czci (Moderato) po patetycznych kulminacjach staje si motoryczna, miejscami taneczna. W kantylenowej czci II (Adagio) wiele do powiedzenia maj instrumenty dte drewniane i rg. Krtkie Adagio, stanowice jakby cznik z powoln czci II, wprowadza wirtuozowski fina (Allegro), ktry jest burlesk na niemal wszystkie instrumenty orkiestry. Prawykonanie Koncertu odbyo si 26 X 1967 w Moskwie,

z udziaem Dawida Ojstracha i pod dyrekcj Kirya Kondra-szyna. (29') Dedykowany Mcisawowi Rostropowiczowi i przez niego te najidealniej wykonywany I Koncert wiolonczelowy Es-dur (1959) skada si z dwu wikszych czonw. Pierwszy to klasycznie zbudowana, pena prostoty I cz, dwutematyczna, ujta w typie romantycznych koncertw. Nastpny tworz II, III i IV cz, ktre nastpuj po sobie bezporednio, bezpauzowo. Obie ostatnie czci maj pokrewn tematyk z dwoma poprzednimi, co stanowi o integracji formalnej caoci. I Koncert wiolonczelowy zajmuje si niemal wycznie jedn, naczeln moe cech tego instrumentu solowego jego piewnoci. Pisany rwnie dla Mcisawa Rostropowicza II Koncert wiolonczelowy g-moll (1966) przepeniony jest jeszcze wikszym liryzmem, w stopniu bodaj nigdy przez kompozytora w koncertach nie osiganym. Do osobliwa kolejno czci: Largo Allegretto Allegretto, wynika z szeregowania kontrastujcych z sob epizodw to powanie zamylonych, to znw penych rozmachu, wybuchowych i wprowadzajcych nowe motywy myli muzyczne. I

cz (Largo) jest bardzo duga, obejmuje niemal poow caego czasu trwania dziea. Ujty w niskim rejestrze temat solowej wiolonczeli rozpociera si szeroko, a do osignicia rejestru bardzo wysokiego, po czym powraca dosownie do swego punktu wyjcia. W czci tej polifonia linii miesza si z efektami czysto wirtuozowskimi (pasae instrumentw orkiestrowych) 952 1 S zy manow ski i akcentami perkusyjnymi, tworzc do odrbny stop formalny. II cz (Allegretto) ma charakter scherza: rytmy walca przeplataj si tu niefrasobliwie z burleskowymi pasaami w semkach, cao przedrzeniaj" zawoania rogw. Fina (Allegretto) jest rwnie jakby scherzem, nawizuje wyranie do klimatu czci II, przy czym tu kontrasty maj ju wiksze znaczenie formalne (np. w reminiscencjach z I czci). W caym utworze przewaa polifonia i brzmienie smyczkowe. Prawykonanie: Moskwa 25 IX 1966, Mcisaw Rostropowicz i Orkiestra Filharmonii Moskiewskiej pod dyrekcj Maksyma Szostakowicza. (34')

KAROL SZYMANOWSKI * 3 X 1882, Tymoszwka; t 29 III 1937, Lozanna Systematycznych studiw muzycznych, poza prywatnymi lekcja-. mi u M. Zawirskiego i Z. Noskowskiego (190105), Szymanowski ; nie odbywa. W 1905 czterej kompozytorzy: Szymanowski, G. Fi-,: telberg, L. Rycki i A. Szeluto, zawizuj stowarzyszenie pod nazw Spki Nakadowej Modych Kompozytorw Polskich", ktrego celem byo wydawanie i propaganda nowej muzyki polskiej. Kierunek, reprezentowany przez twrczo tej grupy, nazwano MJod Polsk w muzyce". Do wybuchu I wojny wia--,i towej wikszo czasu spdza Szymanowski za granic; kilka , lat mieszka w Wiedniu, zwiedza Wochy i Afryk Pnocn; . podre te zostawiaj trway lad w jego twrczoci. Po I wojnie wiatowej, spdzonej na Ukrainie, kompozytor osiedla si -i w Warszawie. W 1921 przebywa kilka miesicy w Anglii i Ame-':; ryce wraz z przyjacimi, Pawem Kochaskim i Arturem Rubinsteinem. W 1927 obejmuje stanowisko dyrektora konserwa-; torium warszawskiego, za w trzy lata pniej zostaje pierwszym z wyboru rektorem Wyszej Szkoy Muzycznej. W 1932 rezygnuje z

pracy w konserwatorium i osiada w Zakopanem, '., oddajc si wycznie kompozycji. W ostatnich latach ycia mimo zego stanu zdrowia zmuszony by odbywa wiele podry . koncertowych po Europie (jako pianista). Dla wspczesnej muzyki polskiej ma Szymanowski znaczenie fundamentalne. Wielkoci swego talentu zdoa, mimo niezmiernie niedogodnych okolicznoci; wydwign z zacofania zapnion stylistycznie i technicznie twrczo polsk i popchn na drog rozwoju rwnoleg do wczesnej twrczoci europejskiej. W utworach wczesnego okresu przenis na grunt 953 S z y m an w ski polski zdobycze Wagnera, R. Straussa, Skriabina, stwarzajc tradycj" neoromantyczn; dziea z lat 191418 to cala oddzielna epoka polskiego impresjonizmu. Kompozycje z lat 1920 34, wzory nowoczesnego wykorzystania ludowego tworzywa muzycznego, day podwaliny stylu narodowego (podobnie jak na Wgrzech twrczo Bartoka, w Hiszpanii Falli). Szczeglna sil i

oryginalno talentu Szymanowskiego sprawiy, e mimo zewntrznych znamion rnorodnoci stylistycznej nadrzdne we wszystkich kompozycjach s cechy indywidualne i jednoczce: stae silne napicie wyrazowe, ogromne nasycenie emocjonalne melodyki o specyficznym rysunku: gitkim, kaprynym, finezyjnym. Wyrafinowana wraliwo kolorystyczna pozwolia Szymanowskiemu wicej ni dogoni" impresjonistyczne malarstwo dwikowe Debussy'ego pozwolia stworzy niezalene, oryginalne, indywidualne koncepcje brzmieniowe. Odkrywczo wyobrani dwikowej i technicznej Szymanowskiego wyrazia si najpeniej w zakresie techniki skrzypcowej. I Koncert skrzypcowy, Mity, Nokturn l Tarantela, Koysanka to kompozycje, ktre stanowi rozdzia w dziejach nowoczesnej wiolinistyki. W latach dwudziestych Szymanowsk rozwija yw dziaalno publicystyczn. Pozostawi szereg interesujcych artykuw, m. in. o Chopinie, na temat wspczesnej muzyki polskiej, cenn rozprawk socjologiczn Wychowawcza rola kultury muzycznej w spoleczestwie.

Waniejsze utwory: orkiestrowe Uwertura koncertowa 1905, symfonie (I 1907, II 1910, III Ple o nocy" na gos, chr i orkiestr 1916, IV Symfonia koncertujca na fortepian i orkiestr 1932), koncerty skrzypcowe (I 1916, II 1933); kameralne kwartety smyczkowe (I 1917, II 1927); na skrzypce Sonato d-moll 1904, Romans Ddur 1910, Nokturn l Tarantela 1915, Mity 1915, 3 kaprysy Paganlnlego 1918, Koysanka 1925; fortepianowe Preludia 1900, 4 etiudy 1902, Metopy 1915, 12 etiud 1916, Maski 1916, sonaty (I c-moll 1904, II A-dur 1911, III 1917), 20 mazurkw 1926; opery Haglth 1913, Krl Roger 1924, balety Mandragora 1920, Harnasle 192331; pieni na gos z orkiestr Pen-tezllea 1908, Pleni miosne Haflza 1914, Pleni ksiniczki z bani 1915, Pleni muezlna szalonego 1934, Soplewnle 1928; na gosy solowe, chr i orkiestr Demeter 1917, Stabat Mater 1926, Venl Creator 1930, Litania do Marli Panny 1933; liczne pieni solowe. ch 954 i ' S zymanow ski SYMFONIE

W licie do A. Klechniowskiej Szymanowski pisa na temat skomponowanej w 1907 l Symfonii f-moll: Bdzie to jakie monstrum kontrapunktycznoharmoniczno-orkiestro-we, i z gry ju ciesz si na myl, jak krytycy berliscy na naszym koncercie w czasie grania tej symtonii bd si wynosi z sali z przeklestwem na posiniaych ustach". To miodziecze dzieo nie wydane za ycia Szymanowskiego i nadal pozostajce w rkopisie po wyKonaniu 26 III lyU9 w Filharmonii Warszawskiej byo prezentowane zaledwie kilka razy. II Symfonia B-dur (1910) jest pierwszym wikszym dzieem symfonicznym Szymanowskiego o trwalszym znaczeniu. Wykonana po raz pierwszy 7 IV 1911 w Filharmonii Warszawskiej (pod dyr. G. Fitelberga), zostaa o wiele lepiej przyjta za granic ni w kraju. Skada si z 3 czci. I cz (Allegro moderato) opiera si na temacie, ktry decyduje niemal cakowicie o rozwoju formalnym i ekspresji utworu. Temat ten powierzony zosta I skrzypcom ju w pocztkowych taktach; jest to melodia o specyficznych dla wczesnego stylu kompozytora zagiciach linii majcych podoe chromatyczne. Stanowi poza tym podstaw wielowarstwowej kontrapunktyki, ktra tu nie jest

technik nadrzdn, lecz suy do uwypuklenia wszystkich przej" emocjonalnej tematyki, wywodzcej si z gwnego tematu Symjonii. II cz to cykl wariacji na prostym, piewnym temacie, ktry od razu rozwija si w emocjonalne crescendo (2taktowy motyw staje si czciej podstaw wariacyjnych przemian ni cay temat). 1. wariacja utrzymuje si w klimacie piewnoci tematu, 2. eksponuje przyczajone crescendo o ukrytym emo-cjonalizmie, 3. przechodzi w scherzando, ktre rozbudowane zastpuje osobn cz (scherzo), 4. i 5. przetwarzaj motyw tematu w 2 dawne tace, gawot i menuet, 6. wariacja jest zarazem punktem kulminacyjnym powolnej czci i introdukcj do III czci, do 5-tematowej, znakomicie uformowanej fugi, zakoczonej majestatycznym largo i dwutakto-wym, gwatownym motywem allegro energico. II Symfonia zostaa w latacn 1932 36 przeinstrumentowana przy udziale Grzegorza Fitelberga, i t wersj grywa si obecnie. (35') III Symfonia Pie o nocy" na tenor (sopran) solo, chr mieszany i orkiestr (1916) nie jest waciwie symfoni; uwaa j naley za kompozycj poredni pomidzy symfoni a kantat, w czym uwidaczniaj si wzory symfoniki mahle-

955 S zym anow ski rowskiej. Utwr ma na pocztku i przy kocu dusze ustpy wokalne oparte na tekstach poety orientalnego, Mewlany Dalaluddina Rumiego, co zreszt nie wpyno na progra-mowo dziea (spore partie maj charakter autonomiczny, uwarunkowany jedynie w zakresie emocjonalnoekspresyj-nym tematyk poetyck), miao jednak swj wpyw na orientalny" charakter melodyki. Pod wzgldem emocjonalnym III Symfonia to dzieo par excellence ekstatyczne, pod wzgldem technicznym barwne, subtelnie orkiestrowane, a jednoczenie nie cofajce si przed si brutalnego fortissima, melodyzowane zdobnicze na wzr melodyki orientalnej, egzotycznej, nieeuropejskiej. W harmonice i instrumentacji spotykamy tu ju wpywy francuskiego impresjonizmu, a w kadym razie oderwanie si od wpiyww skriabinowsko-straus-sowskoregerowskich, ktre zaciyy jeszeze na poprzedniej, II Symfonii. Szymanowski zastosowa w Pieni o nocy potn orkiestr o obsadzie, ktra moe konkurowa z partyturami R. Straussa i Mahlera: 4- i 5-krotna obsada instrumentw dtych, spora

perkusja, czelesta, fortepian, 2 harfy, organy oraz proporcjonalnie duy skad smyczkowy, a take woKalny; tak rozronity zesp daje oczywicie gwarancj siy ekspresyjnej, z ktr nie moe si rwna adne dzieo polskie tego czasu. (24') IV Symfoni Koncertujc" (Symphonie concer-tante, 1932) na fortepian i orkiestr pisa Szymanowski przeznaczajc j do wykonywania dla siebie (chocia utwr dedykowany jest Rubinsteinowi), gdy w tym okresie wystpowa jako pianista, jakkolwiek w zasadzie nim nie by. Tote faktura pianistyczna dzieia jest bardzo nietypowa dla tego, co w owym czasie uchodzio za ideay w tej dziedzinie. Niemniej jednak kompozycja naley do mistrzowskich zdradza dojrzao zarwno idei, jak i potrzebnego do jej realizacji rzemiosa. Poniewa utwr przybra ostatecznie posta nie typowego koncertu fortepianowego, lecz utworu symfonicznego z solowym instrumentem koncertujcym, kompozytor nada mu tytu Symphonie concertante (w jzyku francuskim, gdy wydawa j Eschig w Paryu). Partia fortepianowa nie roci sobie pretensji do prowadzenia caej akcji muzycznej i do podporzdkowania

towarzyszenia" orkiestrowego wasnym, gwnym wtKom (tak np. ma si rzecz w wielu XIX-wiecznych koncertach, m.in. w obu koncertach fortepianowych Chopina), lecz tworzy wesp z orkiestr jeden organizm dwikowy o przeciwstawnej barwie i roli. Symfonia koncertujca to dzieo wyjtkowego nasilenia twrczego, przepenione ekspresj przewanie typu lirycznego i dynamicz956 ; Szymanowski nego i wtkami melodycznymi o wyjtkowej piknoci, a wic zaletami niewtpliwie rzadkimi w nowszej muzyce. Skada si ona z 3, a me 4 czci, co zblia utwr bardziej do typu koncertu ni symfonii. Na tle niskich smyczkw i kotw w fortepianie solowym pojawia si w dugo na zastosowanie czekajcy pierwszy temat I czci (Moderato), grany w podwjnych oktawach. Jest to temat bardzo ekspresyjny, tonalnie niezmiernie prosty, przechodzcy z jednogosowoci w tercjow na og dwu-dwikowo, kontrapunktowan przez instrumenty dte. Zasadnicza myl tematyczna rozwija si tu

poprzez oywiony epizod oparty na motywie tematycznym a do punktu kulminacyjnego. W tempie znacznie wolniejszym pojawia si drugi temat we flecie na tle chromatycznych zawodze podzielonych smyczkw. Z oywieniem tempa wie si praca motywiczna drugiego tematu, ktra staje si podstaw materiau cznikowego. Nastpuje przetworzenie, oparte na motywach obu tematw, prowadzce do olbrzymich wyadowa napi, do subtelnie barwnego epizodu 6-taktowego oraz do tanecznego epizodu Molto moderato, gdzie przy powtrzeniu pierwszego tematu (wyprzedzajcego repryz) fortepian przejmuje rol towarzyszenia, a smyczki i instrumenty dte drewniane rol tematyczn. Oywienie tempa i motywiczne wyostrzenie tematyki wprowadza klimat kadencji fortepianowej, w ktrej motoryczny ruch czy si z witalnoci typu ludowego. W podobnej jak poprzednio aurze powraca drugi temat (rg), otwierajcy skrcon repryz. II cz, trjdzielne Andante molto sostenuto, eksponuje tak lubian przez kompozytora barw fortepianow-lletow (temat we tlecie na tle figur pasaowych fortepianu i fletowych barw smyczkowych). Z tigur pasaowych tworzcych to

wyrastaj motywy o coraz wikszym znaczeniu tematycznym; nastpuje kulminacja ekspresyjna czci, po niej za wchodzi lekko zmieniony temat pierwszy I czci w kanonie fletowo-fortepianowym. Wirtuozowskie pasae fortepianu prowadz bezporednio do III czci (Allegro non troppo), ujtej w rytmie oberkowym, stylizowanym w kierunku albenizowskich ekspresji rytmicznych. Jest to proste, 3czciowe rondo, oparte na charakterystycznym przebiegu, eksponowanym zrazu pianissimo, potem coraz goniej a do pierwszego punktu kulminacyjnego, po ktrym ten sam temat staje si materiaem scherzanda. Fortepian gruje tu nad innymi instrumentami a do drugiego punktu kulminacyjnego. Nastpuj epizody o wyranie ludowych wtkach melodycznych i rytmicznych, po czym (Motto decso) powraca rytm ronda, utrzymany a do koca kompozycji. Ostatnie fragmenty dziea s zdecydowanie wirtuo957 Szj/manotosfc zowskie. Prawykonanie odbyo si 9 X 1932 w Poznaniu; dyrygowa Grzegorz Fitelberg, solist by kompozytor. Dzi Symfonia

koncertujca naley do najczciej grywanych pozycji koncertowych polskiego repertuaru. (22'40") Naszkicowana w 1904, a zinstrumentowana w nastpnym roku, jest Uwertura koncertowa (E-dur) pierwszym dzieem symfonicznym Szymanowskiego i niczym nie zdradza pniejszego autora Stabat Mater i Symfonii koncertujcej. Mimo i jest to kompozycja inwencyjnie wtrna (w tematyce i in-strumentacji niemal cakowicie uzaleniona od muzyki Ryszarda Straussa, szczeglnie od jego poematw symfonicznych), niepodobna jej odmwi walorw repertuarowych, tote do czsto jest grywana. (16') KONCERTY I Koncert skrzypcowy, napisany w 1916, jest obok III Symfonii najlepszym dzieem tego bardzo dla muzyki Szymanowskiego szczliwego okresu. Sierpie 1916 kompozytor spdzi w Zarudziu, u swego przyjaciela Jzefa Jaroszyskie-go, gdzie w tym czasie przebywa rwnie zaprzyjaniony z nim znakomity skrzypek polski, Pawe Kochaski. W cigu kilku tygodni powsta szkic I Koncertu skrzypcowego, przy ktrym w opracowaniu partii solowej pomaga Kochaski nie tylko rad w

kwestiach technicznych, lecz nawet sugestiami fakturalnymi (sporo skrzypcowych kompozycji Szymanowskiego nosi pitno wsppracy z Pawem Kochaskim), a nadto uzupeni utwr wasn kadencj. Jemu zreszt to dzieo zostao powicone i w nim znalazo jednego z najwybitniejszych interpretatorw. I Koncert jest jednoczciowy, lecz mona w nim wyodrbni 4 wiksze fragmenty, ktre odpowiadaj konstrukcji swobodnie formowanej sonaty. Kompozycja nie posiada jednolitego tempa czy choby jednolitego klimatu Szymanowski zadba tu wyranie o rnorodno i kontrastowo (kontrastowo tradycyjnych w formie sonatowej czci wydobywa autor za pomoc rnic pomidzy emocjonaln liryk sol skrzypcowego a przyczajonym dramatyzmem orkiestry, a nadto za pomoc zrnicowanej pracy motywicznej). Skrzypcom solowym towarzyszy do dua orkiestra o wspaniaej barwnoci, spotgowanej licznymi zmianami ekspresji i charakteru muzyki. (23') 958 S zymanow ski II Koncert skrzypcowy powsta w 1933. Do napisania go namwi

Szymanowskiego Pawe Kochaski. Rwnie nad tym Koncertem skrzypcowym pracowa kompozytor bardzo krtko; w cigu czterech tygodni powsta szkic utworu. We wrzeniu 1933 gotowa ju bya partytura, a Kochaski chcc, by kompozycja trwaa przepisowe" dla koncertw wirtuozowskich p godziny skomponowa do niej kadencj, utrzyman zreszt w stylu muzyki caego utworu. Tematyka tego wybitnego dziea odbiega znacznie od rodzaju tematyki I Koncertu, Tu Szymanowski jest ju w zenicie stylu swego ostatniego okresu twrczoci, a mianowicie stylu folklorystycznego, tote tematyka trzyma si wzorw ludowych, cilej muzycznego folkloru podhalaskiego, ktrego odrbnoci kompozytor nie stara si uwypukli do tego stopnia co w Harnasiach, ale ktry mimo wszystko determinuje typ melodyki utworu. II Koncert skrzypcowy jest w zasadzie jednoczciowy, na 2 czony dzieli go kadencja Kochaskiego. Oba gwne tematy eksponuj skrzypce solowe i one te pozostaj w caym dziele instrumentem prowadzcym akcj muzyczn, aczkolwiek nie jest to kompozycja par excellence wirtuozowska. Naturalny przebieg formalny, odrbna, naznaczona

pitnem folkloru melodyka, przejrzysta harmonika, podporzdkowana skrzypcom solowym, lecz nie pozbawiona samodzielnoci instrumentacja, a nade wszystko w ekspresyjny i intensywny liryzm typowy dla pnego" Szymanowskiego oto zasadnicze waciwoci tego piknego Koncertu. Prawykonanie jego odbyo si 6 X 1933 w Warszawie, pod dyrekcj Grzegorza Pitelberga; solist by oczywicie Pawe Kochaski. (30') DZIEA WOKALNOINSTRUMENTALNE Fragmenty z baletu Harnasie". Praca nad Har-nasiami, jednym z najwybitniejszych dzie Szymanowskiego, przypada na ten okres jego twrczoci, ktry okrela si jako narodowy. Rozczarowanie wspczesn muzyk zachodnioeuropejsk i pewien przesyt dotychczasowym, subiektywnym charakterem wasnej twrczoci skieroway go ku polskiej muzyce ludowej, przede wszystkim gralskiej, z ktr styka si w Zakopanem, biorc udzia w zabawach i wieczornicach ludowych, przyjanic si z rodzinami gralskimi o ywych tradycjach rodzimej sztuki, suchajc melodii granych przez sawnego Bartusia Obrocht. Harnasie powstaway powoli

959 Szymanow ski ksztat ich zacz si krystalizowa wiosn 1923, a prapremiera odbya si 11 V 1935 (w Pradze). Chocia jednak zmienia si scenariusz baletu, kompozytor przerabia i szlifowa" muzyk, koncepcja caoci pozostaa od pierwszej chwili nie zmieniona: dzieo obejmuje oprcz tacw take partie piewane (solo tenorowe i chr mieszany). Akcja baletu, podzielonego na 3, a waciwie 2 akty i epilog, toczy si na hali i w chacie gralskiej: mody Harna, wdz zbjnikw, zakochuje si z wzajemnoci w piknej Gralce, narzeczonej sietniako-watego" gazdy porywa j w czasie wesela i uprowadza w gry. Muzyka, urzekajca barwnym egzotycznym" kolorytem i specyficznym klimatem nastrojowym, daje jak susznie zauwaono sam ekstrat gralszczyzny", poczona cile ze znakomicie stylizowanymi, oryginalnymi pomysami inwencji kompozytora. W dugo cyzelowanej partyturze Har-nasi uchwyci Szymanowski najbardziej charakterystyczne cechy muzyki podhalaskiej: szorstko, temperament rytmiczny, szerokooddechow fraz melodyczn.

Zanim Harnasie ukazay si na scenie, wykonywane ju byy wczeniej estradowe, w caoci lub czciowo, z chrem i solist lub bez. Pierwsza tego rodzaju prezentacja muzyki baletu odbya si 8 III 1929 w Filharmonii Warszawskiej pod dyrekcj Grzegorza Fitelberga. Odtd fragmenty Harnasi najczciej s to obrazy: Redyk, Hala i Taniec gralski nale do najpopularniejszych w naszych salach koncertowych utworw Szymanowskiego. (28'40") h

form tym samym straci ju sw tre uczuciow, zachowujc jedynie pojciow. Dziki temu, by moe przyznaj ze skruch piewane gdzie w wiejskim kociku wity Boe czy ulubione moje Gorzkie ale, ktrych kade sowo jest poetycko ywym organizmem dla mnie, stokro silniej zawsze poruszay we mnie instynkt religijny ni najkunsztowniejsza msza aciska." tak pisa Szymanowski na temat swojego stosunku do mu960 S zymanow ski

Stabat Mater na sol, chr mieszany i orkiestr (1926). Od wielu ju lat mylaem o polskiej muzyce religijnej (a wic nie liturgicznej, gdzie pewne formalne kanony s obowizujce). Chodzioby tu, zdaniem moim, przede wszystkim o dziaanie bezporednio-uczuciowe, a wic oparte, oczywicie, na powszechnej zrozumiaoci tekstu, na organicznym niejako stopieniu si uczuciowej treci sowa z jego muzycznym ekwiwalentem. Moe si myl, mam jednak wraenie, i nawet dla najlepiej znajcych acin jzyk ten z powodu tego, i straci bezporedni czno z yciem, i sta si wznios, oczywicie, zakrzep jednak, nie ulegajc dalszemu rozwojowi

zyki religijnej oraz w zwizku z skomponowaniem Stabat Mater. W utworze tym przebijaj wyranie wpywy polskiej pieni ludowej, ktrej odrbno w owym czasie najywiej interesowaa kompozytora. W myl zamieszczonych powyej uwag posuy si w nim Szymanowski tumaczeniem polskim aciskiego tekstu redniowiecznej sekwencji, dokonanym przez Jzefa Jankowskiego; tekst ten znany od wielu lat ju dawniej obudzi w kompozytorze ch napisania polskiego utworu religijnego. Pierwotnie, rzecz warta uwagi, miao si nazywa Stabat Mater Chopskim rekwiem", pniej

jednak Szymanowski zdecydowa si zachowa tytu aciski, mimo polskoci dziea. Stabat Mater napisane jest na orkiestr symfoniczn, chr i 3 gosy solowe (sopran, alt i baryton) i dzieli si na 6 odrbnych czci o rnym charakterze i rnej tematyce muzycznej. Ju z pierwszych taktw przebija prostota tej kompozycji. Autor zrywa z rozwinit przez siebie barwn wie-lopaszczyznowoci i konsekwentnie trzyma si ekonomii rodkw, ich bezwzgldnie suebnej roli w stosunku do pierwszoplanowej z natury rzeczy tu zamaskowanej emocjonalnoci. Szymanowski idzie w tym dziele po linii archaizacji, poczenia wybranych rodkw wypracowanego przez siebie jzyka harmonicznornelodycznego z odrbn przez czste wzorowanie si na motywice i mgdalnoei dawnej muzyki melodyk typu religijnego, melodyk skupion i odbarwion z wszelkiej afektacji, a przez to tym bardziej przejmujc. Surowa harmonika, oszczdna instrumentacja, prosta faktura i przejrzysta forma to zasadnicze przymioty tej piknej w kadym takcie, w kadym zwrocie melodycznym muzyki. (25') s Litania do Marii Panny; dwa fragmenty na sopran, chr eski i

orkiestr do sw Jerzego Lieberta op. 59 (1933). Anna Iwaszkiewiczowa, ktrej Liebert dedykowa swj wiersz Litania do Najwitszej Marii Panny, podsuna tekst Karolowi Szymanowskiemu. Z 17zwrotkowego wiersza kompozytor wybra zwrotk trzeci i szst, z nieomyln intuicj, bowiem skupiaj one najczystsz poetycko i s najprostsze w poetyckim obrazowaniu. Fragment pierwszy zatytuowany jest Dwunastodwiczna cytaro., drugi Jak krzak skarlay. Litania ma niewielkie rozmiary, jednak kilkunastostronico-wa partytura zawiera wszelkie charakterystyczne i typowe waciwoci stylu i warsztatu Szymanowskiego. Odznacza si maksymaln kondensacj wyrazu, penego skupienia i we61 Przewodnik koncertowy 961 Tabachnik < wntrznej ciszy. Efekt taki uzyskuje Szymanowski przeprowadzajc daleko posunit redukcj rodkw. Jest to bez wtpienia dzieo w swej najgbszej ekspresji pokrewne Sta-bat Mater; co jednak szczeglnie interesujce: Szymanowski nawizuje tu jakby

do dowiadcze z tzw. impresjonistycznego okresu swojej twrczoci. wiadczy o tym koncepcja brzmieniowa utworu, oparta na swoicie zespolonej fakturze, orkiestracji i dynamice. Mechanicznym zupenie kocem" formy jest oczywicie tekst zwrotka powtarza si trzy lub prawie trzy razy. Ale w pierwszym fragmencie istotny czynnik formotwrczy stanowi dynamika. Muzyka jest tu niezmiernie wyciszona, delikatnie i pastelowo brzmica od pocztkowego ppp do kulminacyjnego f i znw do ppp. Fragment drugi ma do wyran trzyczciow budow powtrkow (ABA) i jest oparty na bardzo jednorodnym materiale melodycznym. Szczeglnie pieczoowicie opracowa Szymanowski parti gosu solowego. Jego konsultantem bya niezawodna wykonawczyni pieni brata Stanisawa Szymanowska. Dobrze by byo, bymy te ustpy z Litanii razem przeszli, to, zdaje si, do trudne moe co mona bdzie zmieni." Nie zawsze sd kompozytora o wasnym dziele jest obiektywny, bezstronny". Tym razem zdarzyo si inaczej, o czym wiemy, mogc oceni Litani z perspektywy czasu. Ot Szymanowski pisa do przyjaci, e .to moe najgbsza,

najbardziej skupiona rzecz moja"; Litania b. mi si udaa na wysokoci Stabat Mater". ch MICHEL TABACHNIK *10 XI 1942, Genewa Kompozytor i dyrygent szwajcarski. Studiowa w konserwatorium w Genewie, uczestniczy te w kursach darmstadzkich (studia u Bouleza, Pousseura i Stockhausena). Dziaa jako dy-rygent-asystent Markvitcha, a pniej Bouleza. Prowadzi Ensemble Europeen de Musiue Contemporaine" w Paryu. W swoich kompozycjach Tabachnik dokonuje syntezy nowszych technik, starajc si bardziej o eksponowanie problemw strukturalnych ni brzmieniowych, co stawia go w rzdzie postserialistw. Waniejsze kompozycje: Pastel I dla 7 muzykw 1968, Pastel II na orkiestr kameraln 1969, Mondes na wielk i ma ' T a k e m i t s ii orkiestr 1972, Inventlon d 16 volx dla 23 muzykw 1972, Movimenti 1973, Les imaginalres

1974, Trois impressions wykona zmiennych 1975.

do

Movimenti na orkiestr (1973) inspirowane byy wedug kompozytora ruchem cia niebieskich: W ramach systemu drg mlecznych droga, rotacja i zmiana kadej pojedynczej gwiazdy s elementami staej ewolucji". Mommenti tworz tkanin dwikow zoon z krtkich i wyrazistych zdarze, ktrych gsto i barwa ulegaj zmianom, ale wysoko dwikowa i charakterystyka pozostaj wci podobne. Cao skada si z 2 czci: pierwsza dwikowo ogranicza si do dwch oktaw i przebiega bez wikszych przeobrae, w drugiej materia ulega staym przeksztaceniom prowadzcym do muzyki, ktra jak twierdzi autor ,.ma sta si swoim wasnym szkieletem". TORU TAKEMITSU * 8 X 1930, Tokio Kompozytor japoski. Kompozycj studiowa pod kierunkiem Y. Kiyose. W 1951 wraz z paru innymi muzykami zorganizowa w Tokio pierwsze w Japonii Studio Muzyki Elektronicznej i Konkretnej. Wykada w The Institute of XXth Century Musie, odbywa dalekie

podre koncertowe (m. in. do Stanw Zjednoczonych) w ramach Festival of Art and Musie in this >'! Country. Jeden z najwybitniejszych wspczesnych kompozytorw ja',poskich, obraca si swobodnie w najrniejszych gatunkach v , -, muzycznych i technikach, znajdujc zawsze rozwizania wasne , i twrcze; Takemitsu pisze muzyk o duej bezporednioci ', i sugestywnoci wyrazu. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Requiem na orkiestr smyczkow 1957, Musie of tree 1961, Coral Island na sopran i orkiestr 1962, Arc I 11 na fortepian i orkiestr 1963, 1966, The Dorian Horizon na 17 smyczkw 19SS, Novemt>er Steps na biw, shakuhachi i orkiestr 1967, Teztures 1967, Asterlsm na fortepian i orkiestr 1968, Crossing ni instrumenty solowe, gos kobiecy i orkiestr 1970, Wlnter 1971, Cassiopeia na perkusj i orkiestr 1971, Autumn na biw, shakuhachi i orkiestr 1973, Gemeauz 1974, Mnrginalia 1976, A Ftocfc Descends into the 61' 963

T a.k emi t su Pentagonal Garden 1977; kameralne Le son calligraphie IIII na podwjny kwartet smyczkowy 195863, Masque na 2 flety 1959, Ring na flet, gitar i lutni 1961, Sacrifice na flet altowy, lutni wibrafon 1962; na tam magnetofonow Relief statlque 1956, Vocalism 1956, water musie 1960, Kwaidan 1967, Toward 1970. W krtkiej orkiestralnej Musie of tree (1961) odnajdujemy typowe dla nowej muzyki japoskiej poczenie prastarej tradycji sztuki tego kraju ze rodkami wspczesnego jzyka dwikowego. Statyczny wyraz starej sztuki teatralnej rio" znajduje swj odpowiednik w samym rodzaju muzyki pozbawionej tak charakterystycznego dla muzyki europejskiej systemu napi dynamicznych. Takemitsu zestawia z sob metod acuchow lekko rozwibrowane pola dwikowe, ktre czy cienkimi nimi o niemelodycznym, raczej formalnym znaczeniu. Mimo charakterystycznego tytuu nie jest to muzyka programowa (tytu polski: Muzyka drzewa drzewa ycia"; y i komponowa znaczy by tak samo pierwotnym i ywotnym jak drzewo). The Dorian Horizon (1966) wykonuj 2 niewielkie zespoy instrumentalne. Pierwszy z nich skada si z 2 skrzypiec, 2 altwek, 2 wiolonczel i 2 kontrabasw, drugi jest rwnie smyczkowy: 6 skrzypiec i 3 kontrabasy. Oba zespoy s na estradzie rozstawione w maksymalnym oddaleniu od siebie, dziki czemu pojawiajca si w nich materia muzyczna odbierana jest przez publiczno niejako stereofonicznie. Ale na tym nie koniec: kady z zespow dysponuje dalszymi rozwarstwieniami, dziki czemu kompozycja ma charakter wielowarstwowy i w pewnym sensie wieloznaczny. Dowiadczenia kompozytora zdobyte w komponowaniu muzyki elektronicznej konkretnej przeniesione zostay na zesp homogeniczny, w ramach ktrego kompozytor dokonuje licznych przemian wewntrznych. The Dorian Horizon powicony jest pamici Sergiusza i Natalii Kusewickich. Marginalia na orkiestr (1976) powstay na tle kilku i wierszy i malowide, ktre na kompozytorze wywary wielkie wraenie (wiersze Edgara Allana Poe i Shuzo Takiguchi, ptno Paula Klee Ad marginem oraz obraz Sama Francisa). Kiedy w mojej

wyobrani komentuje autor rodzi si pomys tego utworu, wyraz marginalia kojarzy mi si nie tylko z obrazem nie zapisanego miejsca, obrzea; jawi mi si 964 i Tansman wwczas take i to bardzo intensywnie obraz wody. Wydaje mi si, e istnieje pewne podobiestwo midzy dwikiem i wod. Woda substancja nieorganiczna odczuwana jest przez nasze zmysy jako organiczna i ywa materia, dwik bywa dla nas rdem pikna, tajemniczoci i najrozmaitszych odczu. Kompozycja to jedynie dziaanie, ktre nadaje dwikom tymczasow form bd te umieszcza je na marginesie. Fakt, i obraz wody skojarzy si w mojej wyobrani z wyrazem marginalia, pozostaje w zwizku wanie z owym dziaaniem, ktrego celem jest umieszczanie dwikw na marginesie*." Utwr Takemtsu jest bardzo skupiony w wyrazie, a jego obrazowo bardziej nastrojowa ni opisowa. (15') ALEKSANDER TANSMAN * 12 VI 1897, d; 115 XI 1986, Pary *

Kompozytor i pianista polski. Studia muzyczne odbywa w odzi i Warszawie (u P. Rytla teoria muzyki, H. Melcera kompozycja, i W. Gawroskiego fortepian). Na Uniwersytecie Warszawskim studiowa prawo. Od 1920 przebywa stale we Francji. Tansman odbywa wiele podry koncertowych jako ' pianista po Europie, Ameryce Pnccnej i Dalekim Wschodzie. Zdoby wiatow saw, nie tylko jako pianista-wirtuoz, lecz rwnie jako kompozytor. Jest autorem ksiki o I. Strawi-skim (1948) oraz szeregu artykuw, wykadw teoretycznych i pogadanek radiowych; wykada m. in. na midzynarodowych kursach kompozytorskich w Hiszpanii. Twrczo Tansmana jest niezwykle obfita i wszechstronna. Jej pocztki charakteryzuj si zwizkiem z polskim folklorem, wpywem muzyki Chopina i Szymanowskiego. W pniejszym okresie Tansman wszed w sfer wpyww paryskich (Strawi-ski, Ravel), w krg stylistyki neoklasycznej i neobarokowej. Muzyka Tansmana odznacza si mistrzowsk instrumentacj, przejrzyst harmonik i dominujc nad wszystkim wyrazist melodyk. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe 8 symfonii (I 1925,

II 192(5, III Symfonie concerta ite 1931, IV 1939, V 1942, VI In memoriam 1943, VII 1944, VIII 1957), Rapsodie polonaise 1941, Muzyka na smyczki 1947, Muzyka na orkiestr 1948, Capriccio 1953, Koncert na orkiestr 1955, Symfonia kameralna 1960, Six mouvements na orkiestr smyczkow 1961, Dlptyue na orkie965 Tonsman str kameraln 1969, Quatre mouvements 1969, Hommage > a Erasme de Rotterdam 1969, Stele. In memorlam J. Strawtnsky 1972; koncerty fortepianowe 1925, 1926, Altwkowy 1936, Skrzypcowy 1937, Gitarowy 1946, Klarnetowy 1955, Wiolonczelowy 1962, Fletowy 1968; liczne utwory kameralne, w tym 8 kwartetw smyczkowych; opery La Nuit Kurde 1925, La Toison d'or 1938, Le Serment 1955, SabbataS Zevl 1958, Le Rossignol de Bobolt 1965; toalety Seztuor 1922, Lumleres 1926, La grand vllle 1932, Bric-d-Brac 1933, Mezico Amerlcaln 1945, Le roi qui jouait le jou 1947, Trols de Nuit 1949. . ch W powstaej w pierwszym okresie pobytu Tansmana w Stanach

Zjednoczonych V Symfonii (1942) zbiegy si zasadnicze cechy dojrzaego stylu kompozytora. V Symfonia ma form klasyczn i w swojej melodyce podkrela owe klasyczne ramy. Cz I skada si z 2 przeciwstawnych co do tempa podczci: Lento ma za zadanie obok prezentacji zasadniczych motyww wprowadzenie w klimat Symfonii, ktra take w nastpujcym Allegro wyraa si emocjonalizmem lirycznym. Cz II, Intermezzo: Andante sostenuto, prezentuje rwnie liryczne motywy, tym razem w innych instrumentach. W Scherzo czste zmiany metrw i rytmw ujawniaj inne strony temperamentu kompozytora. Cz ostatnia powraca do idei wyjciowej: po Lento przychodzi Allegro con moto, rozwijajc zasadnicze wtki Symfonii w pene, mocne tematy. W 1947 wykonana zostaje po raz pierwszy VII Symfonia (1944) w St. Louis pod dyrekcj Yladimira Gol-schmanna. Dzieo to grane jest bez pauz. Jego nuta wyjciowa i dominujca w caym dziele nuta medytatywna, refleksyjna, przenika wszystkie czci, nadajc utworowi wielk spoisto, bynajmniej nie przeczc konfliktowo rozgrywanym partiom wielotematycznym. W Scherzo pojawia si temat ludowy.

Fragmenty Symfonii pocztkowy i kocowy maj bardzo podobny ukad, dziki czemu cao spita jest jakby klamr. 966 g T o r t i n i GIUSEPPE TARTINI *8 IV 1692, Pirano; t 26 II 1770, Padwa Woski skrzypek, kompozytor, pedagog i teoretyk. Z wyksztacenia prawnik, studiom muzycznym powica jednak wicej czasu. cigany za oenek z nieletni swoj uczennic, schroni si do klasztoru w Asyu, gdzie znalaz znakomitego nauczyciela kompozycji, B. Cernohorsky'ego. Tutaj take doskonali sw technik wiolinistyczn, tu powstay jego pierwsze utwory skrzypcowe. Po opuszczeniu klasztoru pocztkowo zarabia na ycie grajc jako skrzypek w prowincjonalnych orkiestrach. W 1721 otrzyma stanowisko pierwszego skrzypka przy bazylice Sw. Antoniego w Padwie i zajmowa je do koca ycia, z dwuletni przerw w latach 172325, kiedy prowadzi orkiestr hrabiego Kinksy'ego w Pradze. W 1728 zaoy w Padwie Akademi Muzyczn, ktra w niedugim czasie staa si synn na ca Europ szko skrzypiec.

Tartin by bowiem jednym z najwietniejszych skrzypkwwirtuozw XVIII w.; jako nauczyciela skrzypkw rnych narodowoci zwano go maestro delie nazioni". Wprowadzi te szereg innowacji: uywa grubych strun i smyczka z lekkiego drewna, rozszerzy niezwykle granice techniki skrzypcowej, rnicujc .dynamik od pianissi-ma do potnego fortissima, stosujc podwjne chwyty oraz tryl zwany diabelskim" (w synnej Sonacie g-moll). Tartini dokona odkrycia akustycznego tzw. tonw kombinacyjnych wystpujcych przy idealnie czystym graniu dwudwikw. Szereg swoich odkry i dowiadcze opisa w pracach teoretycznych (m. in. Trattato di musica i Trattato delie appoggiature). Swoj teori muzyki usiowa zwiza jako z religi i filozofi, ale bez powodzenia. Twrczo Tartiniego naley do epoki przedklasycznej, jest ju cakowicie niemal uwolniona spod wadzy XVII-wiecznej, barokowej polifonii. Tartini uprawia przede wszystkim dwie formy: sonat i koncert; oczywicie na skrzypce. Sonat solowych napisa ponad 150, 50 triw (sonaty triowe), wprowadzajc podobnie jak w koncertach form trzyczciow w miejsce dotychczasowej czteroczciowej.

Koncertw Tartiniego znamy przeszo 130 niektre z nich wytrzymay prb czasu i s dzi czsto i chtnie grywane dla walorw czysto wiolini-stycznych. Dla porzdku historycznego raczej wspomnie wypada o kilku symfoniach i Koncercie wiolonczelowym Tartiniego. ch 967 T aur i ell o ANTONIO TAURIELLO s 20 III 1931, Buenos Aires Kompozytor i pianista argentyski. Studia kompozytorskie od-- s bywa u A. Ginastery, pianistyczne u R. Spiyaka, nastpnie u W. Giesekinga. W 1958 zadebiutowa jako dyrygent na Inter American Festiyal w Buenos Aires, odnoszc znaczny sukces. Odtd wsppracuje z Teatro Coln, Orchestra Sinfnica de s i; Chile, Orchestra Nacional de Brasil i Hitmus Percussion Ensemble w Buenos Aires oraz wykada w Julliard School of -.' Musie w Nowym Jorku. Jest jednym z najwybitniejszych kompozytorw argentyskich redniego pokolenia, znanym i popularnym we wszystkich krajach Ameryki

aciskiej. Pozostaje : w krgu rodkw neoklasycznych, szczeglnie powszechnych s w muzyce poudniowoamerykaskiej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Uwertura symfoniczna '-. 1950, Sinfonietta 1963, Ricercari l a 6 1963, Transparencias na 1 6 grup instrumentalnych 1965, Serenata H 1966, Mansin de Tlaloc 1969, Musica 11 na fortepian i zesp instrumentalny 1963, Musica III na fortepian i orkiestr 1966, Carati na skrzypce s, i orkiestr 1967, 2 koncerty fortepianowe (1952, 1968); kame-) ralne Musica na trbk i smyczki 1958, Signos de los tlempos i na flet, klarnet i trio fortepianowe 1969, Aria na flet i instrumenty 1970. ch Transparencias na orkiestr (1965) napisane s na 6 grup instrumentalnych: 3 flety - 8 skrzypiec 3 trbki perkusja 3 klarnety 8 altwek. Dzieo, zamwione przez III Interamerican Musie Festiyal" w Waszyngtonie, opiera si na jednym, stale powracajcym (retornos) materiale, ktry w zakresie artykulacji, wysokoci, gstoci, szybkoci i intensywnoci poddawany jest stale rnym przemianom. Moliwoci

transformacji i integracja elementw zadecydoway jak podaje kompozytor o formie i tytule kompozycji. (9') Skomponowana w 1966 Serenata II na orkiestr stanowi przykad muzyki czasowo aleatorycznej, komponowanej duszymi odcinkami, nie pozbawionej mimo swobd dwikowych jednoznacznej tendencji ekspresyjnej, wyraajcej si w blokowym zestawianiu ciszy i muzyki, epizodw dynamicznie eksponowanych z fragmentami brzmicymi na marginesie syszalnoci. Serenata II napisana zostaa na flet, obj, klarnet, wielokrotnie pomnoone trio smyczkowe i do du per968 Telemann kusj. Cao przebiega od szybkiego i cichego presta a do kocowej wirtuozowskiej kadencji, koczcej si umylnie niezdecydowanie (dziki zastosowaniu techniki nierwnomiernego przebiegu poszczeglnych gosw), aby sfinalizowa utwr krtkim i delikatnym motywem, zoonym z rozszerzonego ozdobnika tutti i akordu ppp. (8')

Mansin de Tlaloc na orkiestr (1969) kompozycja napisana na 3 flety, 3 klarnety, 3 trbki, 4 rogi, 3 puzony, fortepian, perkusj i smyczki. Jest to utwr jednoczciowy, zestawiony z rnej dugoci odcinkw mierzonych zazwyczaj w sekundach, przepywajcych czasowo niezalenie. Szereg efektw instrumentalnych (na og znanych) zastosowano tu nie dla odnowienia materiau, lecz rwnorzdnie z tradycyjnym materiaem, przez co kompozycja zyskuje na autentycznej naturalnoci. Kady odcinek, wyraony w innej instrumentacji wewntrznej", zestawiony jest z innego zespou efektw i rodkw, dziki czemu forma utworu jest wyrana i przejrzysta. Cz Violento-Presto przy kocu kompozycji uoona jest w formie wielkiej improwizacji. (11') GEORG PHILIPP TELEMANN * 14 III 1681, Magdeburg; t 25 VI 1767, Hamburg Syn pastora. Muzyki ufty si dorywczo, by waciwie autodydakt (zwyk by podkrela, e wiedz kompozytorsk zawdzicza studiowaniu partytur Lully'ego i Campry). W Lipsku studiowa jzyki obce i nauki przyrodnicze, zaoy wrd studentw towarzystwo zwane Collegium

musicum". Dziaa kolejno jako koncertmistrz w Sorau, Eisenach, od 1712 we Frankfurcie n.Menem, w Bayreuth. W 1721 osiad w Hamburgu jako kantor w Johanneum i kierownik muzyczny piciu gwnych kociow. Przez wspczesnych Telemann uwaany by za kompozytora pierwszej wielkoci. Pisa tak ogromne iloci kompozycji, e sam nie potrafi ich zliczy chyba nikt nie dorwna mu w muzycznej podnoci. atwoci tworzenia towarzyszyy wyjtkowe zdolnoci techniczne, znakomite opanowanie tradycyjnego warsztatu kompozytorskiego. By wietnym kontrapunkci-st; Haendel powiedzia o nim, e 8gosowy motet pisze z tak atwoci jak kto inny zwyky list. Czas obszed si z Tele-mannem surowo, odsiewajc wszystko, co byo zrcznoci 969 T elemann i sprawnoci; ukazaia si muzyka pozbawiona zarwno cech odkrywczych, jak i gbszej ekspresji. Nie znaczy to jednak, by w morzu tej twrczoci nie znalazy si jakie pery". Obecnie coraz czciej wydobywa si kompozycje, ktre odzyskuj blask muzycznej wieoci.

Telemann pisa muzyk wieck i religijn, pozostawiajc m. in. 600 uwertur w stylu francuskim, koncerty, sonaty, suity orkiestrowe (blisko 1000!), 60 oper, 12 caorocznych cyklw mszalnych, 44 pasje, oratoria, kantaty, kilkadziesit mszy, naboestwa aobne i weselne oraz niezliczon ilo drobniejszych utworw wokalnych i instrumentalnych. W czasie pobytu na lsku, take w Pszczynie l Krakowie, Telemann pozna polsk muzyk ludow; echa jej odezw si w jego sonatach skrzypcowych oraz suicie polskiej Partite Polonalse. ch SUITY To zupenie oczywiste, e wiele dzie Telemanna przy jego prawdziwej produkcji" muzycznej nosi oznaki popiechu i powierzchownoci. To sarno dotyczy jego suit, ktrych ilo okrela si sum 600, a ktre wydawa drukiem lub puszcza w obieg w rkopisach, czsto take pod anagramowym pseudonimem Melante. Ale moe wanie w swoje suity wkada kompozytor najwicej serca i opracowywa je ze szczegln troskliwoci; Uprawiajc z zamiowaniem t form przez cay czas swej

kompozytorskiej dziaalnoci, tworzy dziea o najrniejszym charakterze. Od utworw powanych i wytwornych, poprzez lejsze, rozrywkowe, a do cakowicie komicznych w rodzaju Suity na 4 rogi. Wiele z suit Telemanna ma programowe zabarwienie i zawiera obok normalnych" uwertur i tacw utwory ujmujce trafnie i czsto z citym dowcipem dany temat". Bdzie nim antyczny wiat bogw, narody dawne i wspczesne, odpyw i przypyw morza, to znowu stare kobiety, hipochondryk czy podagra. Wysoki kunszt kompozytorski, wieo i wdzik suit Telemanna sprawiaj, e do czsto pojawiaj si one we wspczesnych programach koncertowych, przypominajc tak bardzo za ycia cenionego, a po mierci przez dugi czas niemal zupenie zapomnianego kompozytora. Rozrywkowy w charakterze, burleskowy Don Kiszot jest najbardziej znan suit Telemanna, ktry podj tu temat nccy zawsze kompozytorw (wspomnie choby oper Mas970 Terzakis seneta lub poemat symfoniczny R. Straussa). Nie wiadomo, czy

inspiracj dala tu jaka sztuka teatralna, czy sama tylko lektura arcydziea Cervantesa; w kadym razie Suita nie ma adnego zwizku z oper Telemanna pod tym samym tytuem. W omiu czciach swojego dziea: Largo. Allegro Przebudzenie Don Kiszota Walka z wiatrakami Westchnienia milosne Oszukany Sanszo Pansa Galop Ro-synanta Galop osi Sanszo Pansy Zakoczenie, wietnie kontrastujc muzyczny przebieg caoci i stosujc niebanalne efekty ilustracyjne, daje Telemann swojego rodzaju kapitalny skrt historii smutnego rycerza z La Manchy. (18') D1MITRIS TERZAKIS * 12 III 1938, Ateny Kompozytor grecki. Studiowa w Atenach u Y. Papaioannou oraz w 1965 w Kolonii u B. A. Zimmermanna i H. Eimerta. Mie-. , szka na przemian w Atenach i Kolonii, powicajc si wycznie kompozycji. W utworach Terzaksa odbijaj si refleksy wikszoci nowych technik kompozytorskich, ktre czy on ze strojem nietemperowanym, wzorowanym na muzyce bizantyjskiej. 9 Waniejsze kompozycje: Medela na sopran, skrzypce, wiolonczel i

perkusj 1966, Ofceondes na gosy kobiece i orkiestr 1967, Echochronos (Echa czasu) I na tam 1967, II na 8 instrumentw i perkusj 1968, III na 7 instrumentw amplifikowanych i tam 1970, Hommage a Morse na instrumenty dte i smyczki 1970, Transcrtpftons telegraphiues na orkiestr 1971, Chroal (Barwy) na orkiestr 1972, Duet na wiolonczel i perkusj 1973. Kosmogramm na orkiestr 1974. Transcriptions telegra p hiues (1971) napisane s na zwyk, przewanie potrjnie obsadzon orkiestr (wprowadzona przez kompozytora pia jest tu tylko dodatkiem). Utwr sprawia wraenie improwizacyjnego. Linie prowadzonych mikrotonowo smyczkw wij si w bogatych figura-cjach, tworzc rodzaj wibrujcej i pulsujcej masy dwikowej; na jej tle odbywa si gra pozostaych instrumentw, wrd ktrych stale podwyszane i obniane dwiki instrumentw dtych tworz sinusoidalne, stae oscylacje. Powta971 Tippett rane motywy Morse'a (std tytu) i glissanda piy dopeniaj wraenia caoci do prostej, ale

na swj sposb sugestywnej, (ok. 9') MICHAEL TIPPETT *2 I 1905, Londyn Kompozytor i pedagog angielski. Studia muzyczne odbywa w Royal College of Musie (kompozycja u Ch. Wooda i R. O. Morrisa, dyrygentura u A. Boulta i M. Sargenta). I wojna wiatowa i lata powojenne wpyny na Tippetta szczeglnie deprymujco, opniy jego kompozytorski rozwj. Debiutowa dopiero w 1934. Do szybko zdoby du popularno jako pedagog muzyczny: wykada w Morley College w Londynie, prowadzi koncerty szkolne, jest znakomitym prelegentem radiowym. Przygotowa krytyczne wydanie wszystkich dziel H. Purcella. W latach 196974 by dyrektorem artystycznym festiwalu w Bath. Postawa postronnego obserwatora i pacyfistyczno-humanitar-ny wiatopogld zaprowadziy Tippetta w czasie II wojny wiatowej do wizienia. rdem jego przekona byy nie tyle wzgldy polityczne, ile religijne. Problematyka cierpienia, krzywdy, wolnoci pojawia si w szeregu kompozycji Tippetta (A Chiid of our Time; Boy?iood's End); ekspresja jego muzyki jest

najczciej bardzo osobista, jednak obok wyeksponowanego pierwiastka lirycznego znajduje si w niej do miejsca na silny wyraz dramatyczny. W zakresie technicznym siga kompozytor do rodkw umiarkowanie nowoczesnych, interesuj go .,, problemy rytmiki, jest doskonaym znawc polifonii, w oryginalny sposb rozwizuje w utworach typu oratoryjnego problem relacji tekstu sownego do muzyki. Waniejsze utwory: orkiestrowe 4 symfonie (l 1945, 11 1957, III 1972, IV 1977), Koncert na podwjn orkiestr smyczkow 1939, Little Musie na smyczki 1946, Birthday Suit 1949, Fantazja koncertujca na temat Corellego 1953, Divertimento na orkiestr kameraln 1954, Koncert na orkiestr 1963, Koncert jortepia-* nowy 1965, Interludes 1969; kameralne kwartety smycz.;. kowe (1-1935, II 1942, III 1946); wokalne oratorium A Child " of our Time 1940 i Tlie Yision oj Saint Auyustine 1965, kantata Croum of tn Year 1958, The SMres Suit na chr i orkiestr

i 1970, Songs }or Dov na tenor i orkiestr 1970; pieni na glos .: z fortepianem: Boyhood'* End 1943, The Hearfs Assurance 1951, 972 T p p e 11 , 3 Songs for Ariel 1962; opery The JKWsummer Marriase 1952, King Priam 1961, The KnotGarden 9; Preludia al vespro di Monteverdi na organy 1946. ,: j ch Koncert na podwjn orkiestr smyczkow (1939) obejmuje 3 czci. I cz (Allegro con bro) opiera si na dwu do bliskich sobie tematach, ktre jednak w przetworzeniu przeksztacaj si w tematy kontrastowe, szczeglnie w kontrapunktyczno-imitacyjnym nawietleniu. W Adagio (II cz.> uderza ton intensywnie liryczny, stopniowo przechodzcy w namitn ekscytacj. Fina Koncertu nawizuje do lekkoci i ludowoci I czci, z czasem jednak kompozytor wkracza w klimat nastrojowo epicki. Cao uderza osobistym i witalnym stylem, w ktrym krytycy angielscy widz odbicie wpywu muzyki angielskiej okresu elbietaskiego. Suchacza nieangielskiego zawsze bdzie w

tym dziele razi spory tradycjonalizm dwikowy. (22') Koncert na orkiestr (1963) to dzieo nawizujce do wspczesnej tradycji wielkich orkiestrowych dzie koncertowych. Skada si z 3 czci (szybka, powolna, szybka). Aby uzyska wraenie solistycznego koncertowania, kompozytor rozbija orkiestr na drobne czstki, na grupy instrumentalne, ktre w gwnych czciach przejmuj role prowadzce, a w czciach epizodycznych przenikaj si wzajemnie na zasadzie rytmicznych nawarstwie. Szczeglnie charakterystyczna dla tego rodzaju metody postpowania jest cz I. W czci II gwn rol przejmuj smyczki, ktre dotd ograniczay si do ta dla koncertujcych instrumentw. Ostatnia cz w formie nieobowizujcego ronda" opiera si na materiale motywicznym zaczerpnitym z innych dzie angielskiego kompozytora. Koncert powicony jest Beniaminowi Brittenowi okazji 50. rocznicy urodzin. Prawykonanie na festiwalu w Edynburgu, 1963. (31') W monumentalnie zakrojonej III Symfonii (1972), wprowadzajcej oprcz fortepianu i rozbudowanej perkusji take sopran solowy, Tippett nawizuje bardzo wyranie

do finau IX Symfonii Beethovena, moe tylko tekstowi kocowemu brak jest romantycznego optymizmu Schillera. Rozwizanie bowiem znajduje kompozytor nie we wzajemnym braterstwie, lecz we wzajemnym zrozumieniu si ludzi. Utwr skada si z 2 tylko czci, ale kada z nich dzieli si jeszcze na 2 rozbudowane ogniwa (szybkie i wolne), co odpowiada 973 T i ppe11 wielkiej 4-czciowej formie (cz szybka cz powolna scherzo fina). W pierwszym ogniwie czci I tempo Allegro non troppo e pesante alternuje z tempem Allegro molto e con grand energia; typowe dla pierwszego tempa s agresywne wejcia blachy i perkusji, dla drugiego szybkie pasae drzewa, smyczkw i fortepianu; wreszcie oba tempa i rodzaje muzyki cz si w integraln cao i przechodz attac-ca w Lento (drugie ogniwo czci I), obsesyjnie powtarzajce kilka wybranych motyww. Cz II odpowiadajca scherzu rozpoczyna si figuracyjnie, instrumentacja jest tu umylnie zredukowana do kilku podstawowych barw, lecz w miar rozwoju przy udziale takich rodkw, jak poli-metria i ostinata

 muzyka nabiera rozmachu. Z jej charakterem kontrastuje znakomicie fragment Slow Blues (Andante), w ktrym po raz pierwszy pojawia si sopran z tekstem As I drew nurture from my mother's breast" (Gdy ssaem pokarm z piersi matki"). Na tle bardzo prostego rytmicznie i harmoncznie akompaniamentu sopran prowadzi ze skrzydwk rodzaj dialogu. Kolejny kontrast przynosi fragment Fast Blues. (Allegro) o oywionej rytmice i bogatszej fakturze. Pojawiaj si zmienne metra, cao zagszcza si znacznie i przechodzi w fina, oparty na bogatych zrnicowaniach dynamicznych. III Symfonia napisana zostaa z ogromnym rozmachem i inwencj (cho jzyk jej jest tradycyjny, a miejscami wrcz banalny) i stanowi w angielskim repertuarze symfonicznym jedn z najwybitniejszych pozycji. (55') Koncepcja IV Symfonii (1977) jest, najoglniej biorc, podobna do III Symfonii; i tu w rozwijaniu materiau obowizuje zasada szeregowa i powtrze, przewaaj figura-cyjne struktury muzyczne, tematy rni si od siebie gwnie rytmik, a cao ma charakter programowy. Wyjani to zreszt sam kompozytor, ktry nazwa sw symfoni utworem od narodzin do mierci", czynic w ten sposb

aluzj do ycia bohatera Ryszarda Straussa. W zasadzie jednoczciowa, skada si IV Symjonia z 1 niepostrzeenie po sobie nastpujcych ogniw. Formalnie wic wbrew swojej nazwie jest to raczej swobodna fantazja na kilkanacie rnych tematw. Prawykonanie dziea odbyo si w Chicago 6 X 1977, pod dyrekcj Georga Solti. (30') 174 T o g n i CAMILLO TOGNI * 18 X 1922, Gussago Kompozytor woski. Fortepian studiowa m. in u A. Caselli i A. Benedettiego Michelangelego, kompozycj u F. Margoli i A. Caselli (193943). Zainteresowania nowszymi technikami kompozytorskimi zbliyy go wczenie do muzyki dodekafonicz-nej typu Schonberga i do niemieckiego ekspresjonizmu muzycznego. Mieszka i tworzy w rodzinnym Gussago w pobliu Brescii. Waniejsze utwory: Variazioni na fortepian i orkiestr 1966, Fantasia concertante na flet i smyczki 1958, 3 Rondeaux per Uleci na sopran i 9 instrumentw 1964, Tr pezzi na chr i orkiestr 1972, Some Other Where na orkiestr 1977.

Some Other Where na orkiestr (1977) to utwr jednoczciowy, zoony z 8 odcinkw nazwanych tu kadencjami". W jednych kadencjach kompozytor stawia na pierwszym planie barw, w innych prac mikromotywiczn. I tak np. Cadenza I wprowadza tylko pasa fortepianu solo na tle ppp dzwonu i rogu, po czym pozostae instrumenty operuj jedynie drobnymi motywami, w wikszej czci zredukowanymi do trylw i figuracji. Zmiany tempa, barw instrumentalnych i rodzaju figuracji decyduj o przemianach muzyki, ktr od pocztku do koca cechuje niezwykle oszczdna, subtelna faktura ograniczona do minimum (jeli np. jak w Cadenzy IV pojawi si materia zgszczona, zapowiadajca kulminacj w tutti, to po kilku taktach rozpada si ona w nico, zostaje z niej kilka lecych dwikw, majcych znaczenie tylko kolorystyczne), (ok. 8') ZBIGNIEW TURSKI ; *28 VII 1908, Konstancin; t 6 I 1979, Warszawa Studiowa w konserwatorium warszawskim (kompozycja u P. Rytla, dyrygentura u W. Bierdiajewa). W latach 193639 by reyserem muzycznym w warszawskiej rozgoni radiowej.

Po wojnie przez krtki czas (194546) dyrygowa orkiestr Filharmonii Batyckiej. W 1948 jego II Symfonia uzyskaa zoty medal na Midzynarodowym Olimpijskim Konkursie Sztuki w Londynie. 975 Turski Do szczupa ilociowo twrczo Turskiego (w ostatnich latach pisa on niezmiernie mao) zajmuje odrbne miejsce we wspczesnej muzyce polskiej. Nie wczajc si w nurt do , powszechnie panujcego wrd kompozytorw jego generacji neoklasycyzmu, Turski wypracowa posugujc si uniwersalnym jzykiem wspczesnym indywidualne znamiona stylistyczne. Utwory jego posiadaj due zalety techniczno-for-malne, doskonae proporcje architektoniczne, s zwarte, a przy tym pene ywioowoci i szerokiej inwencji. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Sinfo-da da camera 1947, II Symfonia Olimpijska" 1948, III Symfonia 1953, Mata uwertura 1955, 2 koncerty skrzypcowe (1951, 1963), Lemma ignigenum fragment symfoniczny 1976; kameralne II Kwar-t^t smyczkowy 1951;

wokalne kantata Ziemia do sw E. Fi-szera 1952 i Kantata o Wile do stw W. Broniewskiego 1953, nokturn Cie na tenor, chr i perkusj 1967, Canti di natmitate patriae na 3 gosy, chr i orkiestr 1969, tryptyk Regno ejukori na bas i orkiestr do tekstu asemantycznego 1974; Rozmwki, opera radiowa wg 4 felietonw S. Grodzieskiej 1966; balety Wernisa 1962, Tytonia i osio 1968, Ngede Ptak 1970; poza tym pisal Turski drobne utwory fortepianowe, pieni solowe, muzyk radiow, teatraln i filmow. ch

rozpostartym temacie, ktrego pocztkowy motyw sekundowy ma tu rol zasadnicz. Fina to scherzo z marszem porodku (Presto. Tempo di mar-cia. Presto). Temat Fiesta zbudowany jest z motywu ostinatowego I czci, a marsz wykorzystuje jej zmodyfikowany temat pierwszy, (ca 25') III Symfonia (1953) skada si z 4 czci. I cz (Allegro) rozwija si w schemacie sonatowym z kontrapunktycz-nym przetworzeniem i repryza opart na drugim, piewnym temacie. Cz II (Allegretto) jest cyklem 6 wariacji na tema976

II Symfonia (1948), zwana te Olimpijsk" (Turski zdoby za ni zoty medal na olimpiadzie w Londynie), skada si z 3 bezporednio poczonych czci. Cz I (Andante ma con moto. Lento) ma form sonatow. Na tle motywu ostinatowego rozwija si w niskim rejestrze pierwszy temat o szeroko zakrojonym rysunku. Drugi temat charakteryzuj rytmy punktowane, nadajce tej spokojnej muzyce bardziej zdecydowany charakter. Po stosunkowo niedugim przetworzeniu konfliktowym pojawia si repryza zbudowana na. 4--gosowym fugacie pierwszego tematu. II 'cz (Larghetto) opiera si na jednym bardzo szeroko

- T u r s k i ci podanym przez 2 fagoty. Nastpna cz (Lento), polifoniczna, skoncentrowana na piewnoci, wprowadza reminiscencje z I czci. Koczce Symfoni Impetuoso opiera si analogicznie do czci pocztkowej na schemacie formy sonatowej, dwutematycznej, w pewnej mierze kontrapunktowanej (dwutematowe fugato). (26'50") Maa uwertura (1955), napisana w skrconej formie sonatowej, opiera si na krtkich tematach bdcych stylizacjami rzeszowskich melodii tanecznych. Muzyka jest tu prosta,

formalnie przejrzysta jakby celowo atwa, odlega od jzyka dwikowego wczeniejszego" Turskiego. (4'10") I Koncert skrzypcowy (1951) Turskiego to kompozycja fakturalnie interesujca, z organicznie wtopionym w cao instrumentem solowym, formalnie konsekwentna, nacechowana wietn cigoci emocjonaln. I cz (Allegro giusto) zbudowana jest dwutematycznie. Zalki obu tematw tej czci zawiera ju wstp orkiestrowy. W ekspozycji skrzypce solowe podaj oba tematy (pierwszy temat rytmiczny, melodycznie rozwijajcy si wok jednej nuty a, drugi melodyjny, o wielkich rozpietociach interwaowych). Obok dwu tematw ekspozycji przetworzenie posiada rwnie trzeci temat. Umieszczona w repryzie kadencja wyzyskuje przede wszystkim materia motywiczny drugiego tematu. II cz (Adagio) to szeroko rozwinita kantylena skrzypiec na tle rwnych, miarowych uderze akordowych harfy. Drugi temat bardziej liryczny pojawia si w skrzypcach solo, a potem we flecie. Po kilku maych kulminacjach (tutti) wraca pierwszy temat w roku angielskim, kontrapunktowany przez melodi skrzypiec solowych, oraz drugi temat. III cz (Vivo e

gaio), utrzymana w formie ronda, jest stylizacj taca kurpiowskiego, oczywicie nie cytowanego in crudo, lecz symfonicznie przetworzonego. W jednym z epizodw kompozytor umieszcza krtk kadencj w szesnastkach. Wysoce wirtuozowska partia skrzypcowa tej czci cho rytmicznie prosta zawiera wiele trudnoci wiolinistycznych a po gr wielogosow wcznie. (31') 62 Przewodnik koncertowy 977 T w ar d o w s ki ROMUALD TWARDOWSKI * 17 VI 1930, Wilno t-*'- Studia muzyczne odbywa w konserwatorium w Wilnie w latach 195257 pod kierunkiem J. Juzelunasa, za w latach 195760 w Wyszej Szkole Muzycznej w Warszawie u B. Woytowicza. '';: Dwukrotnie (1963, 1966) przebywa w Paryu na studiach uzupeniajcych (chora gregoriaski, polifonia redniowieczna) u N. Boulanger. "' Obfita twrczo Twardowskiego koncentruje si na trzech gatunkach: muzyce orkiestralnej, chralnej i

scenicznej. Gwne problemy kompozytorskie to: przestrzenno dwiku, relacje czasowe, zespolenie konstrukcji muzycznej ze stowem i tekstem. Jzyk muzyczny Twardowskiego jest umiarkowanie nowoczesny, *' przejrzysty i efektowny. '"'< Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Suita w dawnym stylu '' na ma orkiestr symfoniczn 1957, Maia symfonia na smyczki, ''-, ''' fortepian i perkusj 1959, Antifone na 3 grupy orkiestrowe 1961, -.U) Nomopedta movimenti 1962, fiorentino: I. Tr cinque Trlttico

;r: i perkusje. 1962, Mata liturgia prawosawna na zesp wokalny 13 grupy instrumentalne 1968, Oda do mtodoci na gos recytujcy, chr i orkiestr do tekstu A. Mickiewicza 1969, Seguentiae de SS. Patronis Polonis na baryton, chr i zesp instrumentalny 1977; sceniczne balety-pantomimy Nagi ksi 1960 i Posgi czarnoksinika 1963, opery Cyrano de Bergerac 1962 i Lord Jim wg J. Conrada 1973, dramat muzyczny Maria Stuart 1979, muzyczny dramat radiowy Upadek ojca Suryna wg J. Iwaszkiewicza 1969. ch Tr studi secondo Giotto na orkiestr kameraln (1966) to utwr 3-czciowy. Wedug komentarza kompozytora, problematyk I czci stanowi pynne przejcia od cile wymiernych wartoci czasowych do aleatoryzmu rytmicznego, przy rwnoczesnym doprowadzeniu prostych struktur melodycznych przez nawarstwianie ich do skomplikowanych uksztatowa 12-tonowych. W odrnieniu od czci I, gdzie dominuje technika linearna, cz II opiera si na konstrukcjach wertykalnych, zbudowanych z kwart i trytonw. Cz Q78 <.--- -' .-...-.

studi secondo Glotto na orkiestr kameraln 1966, II. Sonettl dl Petrarca na tenor i 2 chry a cappella 1965, III. impresslonl fiorentinl na 4 chry instrumentalne 1967, Studium in a 1973, ' 2 pejzae 1975, Capriccio in blue na skrzypce i orkiestr 1979; /' utwory chralne, Canti antigui na sopran, klawesyn, fortepian

'Varese III to synteza linearnych uksztatowali czci I z konstrukcjami wertykalnymi czci II. W kocowych partiach utworu synteza ta dotyczy rwnie problemw rytmicznych: na aleatoryczn tkank smyczkw rzutowane s precyzyjnie odmierzone wartoci chorau instrumentw dtych. Poszczeglne czci kompozycji zostay zainspirowane nastpujcymi freskami Giotta: La predicazione di S. Francesco, La morte di S. Francesco oraz II paradiso. Charakterystyczna dla caego tryptyku jest redukcja materiau muzycznego do kilku uj, wrd ktrych przewaaj aleatoryczne powtrzenia. (9') Maa liturgia prawosawna na zesp wokalny i 3 grupy instrumentalne (1968) opiera si na starym kocielnym tekcie rosyjskim i skada si z 4 czci: Litania, Anty-jona, Jednorodzony Synu, Pie Cherubinw. Chr mieszany jest przeciwstawiony 3 zespoom (I: flety, oboje, fagoty, trbki, rogi i kontrabas; II: perkusja i fortepian; III: skrzypce, altwki i wiolonczela). W partiach chralnych przewaaj unisona, rwnolegoci i charakterystyczne dla starokocielne-go piewu diafonie. Orkiestra ma za zadanie

towarzyszy chrowi, a po prezentacji tekstu tworzy swoistego rodzaju wizje dwikowe, wspgrajce charakterem z liturgiczn tematyk (std rozmylna prostota niektrych fragmentw i zamierzona podrzdno aleatorycznych uj). (14') EDGAR YARESE ; ;* 22 XII 1883, Pary; f 6 XI 1965, Nowy Jork Kompozytor francuskoamerykaski. Pocztkowo powici si studiom matematycznym, dopiero w 1904 rozpocz nauk w paryskiej Schola Cantorum, gdzie przez dwa lata by uczniem V. d'Indy'ego A. Koussela. Trzy lata pniej wstpuje do konserwatorium paryskiego, do mistrzowskiej klasy kompozycji Ch. Widora. Yarese wczenie rozwija intensywn dziaalno organizacyjn; m. in. w Berlinie organizuje Chr Symfoniczny, przeznaczony do wykonywania starej muzyki wielogosowej, jest dyrygentem Paryskiej Orkiestry Filharmonicznej. W 1915, zwolniony od suby wojskowej z racji zego stanu zdrowia, wyjeda do USA, dziaajc tam rwnie aktywnie na terenie muzy czno-orga nizacyj ny m. Jest m. in. zaoycielem Panamery-kaskiego

Zwizku Kompozytorw. Muzyka Varese'a przynaley do okresu tuturyzmu w sztuce 62- 979 V ar e s e l jest jego penym muzycznym upostaciowaniem. Przeciwstawia si umownociom, przyzwyczajeniom suchowym, jest bezwzgldnie radykalna, miaa w harmonicznej dysonansowoci, wyrafinowana w swej warstwie rytmicznej i kolorystycznej. Szczeglnie oryginalny, wrcz odkrywczy jest sposb, w jaki Varese traktuje instrumenty perkusyjne (np. w lonisatlon jedynym tworzywem kompozycji s nieokrelonej wysokoci dwiki barwy perkusyjne). Muzyka Varese'a silnie wpyna na twrczo kompozytorw dziaajcych po II wojnie wiatowej. Varese powiedzia kiedy o swojej twrczoci: Proces ksztatowania si moich utworw? .oto mamy po prostu jak ide, podstaw pewnej struktury wewntrznej, ktra jest rozbijana i zostaje rozbita na rne formy czy grupy dwikw, zmienia nieustannie ksztat, kierunek i prdko, jest przycigana odpychana przez rne siy. Forma utworu stanowi wynik tego j zmiennego oddziaywania".

" Najwaniejsze kompozycje: Amzrlqv.es na orkiestr 1921, Hyperprism na instrumenty dte i perkusj 1922, Intgrales na orkiestr kameraln i perkusj 1924, Arcana na orkiestr 1927, lonisatlon na zesp perkusyjny 1931, Dserts na 14 instrumentw dtych, perkusj i tam 1954; Mttal na sopran i orkiestr 1932, Denslty 21.5 na flet 1936, Espace na chr i orkiestr 1937, Symfonia z chrem 1937, Euatorlal na basbaryton, trbki, puzony, organy, perkusj i instrument Teremina 1937; z muzyki konkretnej: Poeme electroniue 1958; poemat Nuit na gos i instrumenty 1965. ch Amriues na orkiestr (1921) to rodzaj poematu symfo^ nicznego mwicego o obu Amerykach, o ich przeszoci i przyszoci. Utwr, w harmonice i polifonii bezwzgldnie dysonansowy, organizowany na wzr masy dwikowej", jest przykadem skrajnego bruityzmu, w ktrym wida jednak pewien porzdek dajcy si sprowadzi do nastpujcej zasady: wszystkie parametry muzyczne zmieniaj si nie wewntrz systemu (jak w systemie dur-moll), lecz w stosunku do pewnej staej. Jest to pierwsza prba stworzenia muzyki przestrzennej (krytyk Zanotti

Blanco pisa na podstawie Amriues i Hyperprism o wielkich masach dwikowych w przestrzeni astralnej). Prawykonanie Ameriues odbyo si 9 IV 1926; Fladelfijsk Orkiestr Symfoniczn dyrygowa Leopold Stokowski. Integrales na ma orkiestr kameraln i perkusj (1924) stanowi drug pozycj w niedugim, ale niezmiernie wanym szeregu orkiestrowych dzie kompozytora. Ju w tym -j 980 . -^ .-, : : >< V ar e s e utworze Varese kadzie punkt cikoci na perkusj, co wicej: na zupenie w tym czasie nowe, przestrzenne traktowanie materiau dwikowego. Jak pisze kompozytor: Integrales zostay pomylane jako utwr przestrzenny. Skonstruowaem go z myl o warunkach akustycznych, ktre jeszcze nie istniay, lecz ktre jak o tym wiedziaem mogy by stworzone i wykorzystane prdzej czy pniej. Podczas gdy w naszym systemie muzycznym rozrniamy jakoci o wartociach ustalonych, w realizacjach przeze mnie zamierzonych wartoci zmieniayby si nieustannie,

pozostajc w relacji do jednej staej". Utwr Arcana (1927) naley do grupy wielkich dziej orkiestrowych, w ktrych dziki dominujcej roli perkusji brzmienie orkiestry odbiega od wci jeszcze, po dzie dzisiejszy nawet, tradycjonalnego brzmienia symfonicznego. Imponujcy aparat orkiestrowy wzmocniony do maksimum udziaem wielkiej iloci instrumentw perkusyjnych oraz rozszerzeniem normalnej obsady (m. in. 8 rogw, 5 trbek, puzony basowe i kontrabasowe oraz 10 kontrabasw) suy dn wzmoenia ekspresji brzmienia, w ktrym szmer, szum, dysonans, skrajne wysokoci dwikowe, specjalnie dobrane spektra harmoniczne tworz olbrzymie bloki dwikowe o niesychanej energii wewntrznej i duej, czysto fizycznej sile wolumenu dwikowego. Arcana zbudowane s na nowatorskiej zasadzie kumulowania i wycieniania brzmie, na zasadzie tworzenia napi dziki iloci i jakoci zestawie dwikowych. Partytura ta, jako typowy przykad bruityzmu orkiestrowego, staa si modelem dla wielu dzie wspczesnych z lat szedziesitych. lonisation (1931). 6 III 1933 Nicolas Slonimsky zaprezentowa

w Nowym Jorku publicznoci amerykaskiej nowe dzieo Edgara Varese'a: lonisation. Dzieo niezwyke, wyprzedzajce o wier wieku pierwsze prby muzykw francuskich nad muzyk konkretn, ktra niemuzyczne fenomeny akustyczne podnosi do rangi muzyki. Yarese posuy si tu obsugiwanymi przez 13 muzykw instrumentami perkusyjnymi lub zblionymi do perkusji (fortepian) oraz 2 syrenami. Slonimsky uwaa, i kompozycja ta utrzymana jest w formie sonatowej (pierwszy temat w tamburo militare, drugi wykonywany przez tutti szmerowej perkusji itd.). lonisation nie ma charakteru programowego, cho w relacji niektrych komentatorw oddaje" jakoby procesy zachodzce w chemii. (4'50") 981 Vaughan Williams Dwa lata (195254) pracowa Yarese nad kompozycj D e-s e r t s (Pustynie) napisan na duy zesp instrumentw perkusyjnych i dtych, z ktrymi organicznie poczony jest zanotowany na tamie dwikowej, a wyprodukowany za pomoc rodkw elektronicznych zorganizowany szmer", przekazywany stereofonicznie w

dwu kanaach. Yarese umylnie zrezygnowa z pojcia muzyka", przeciwnie: wola zaakcentowa swoj niemuzyczn postaw", ktra czyni z niego jednego z pierwszych odkrywcw nowych moliwoci. muzyki. Prawykonanie Dserts odbyo si w Paryu 2 XII 1954, dyrygowa Hermann Scherchen. (28'30") W bliskim zwizku z Deserts stoi P o e m e electroni-q u e, napisany specjalnie na zamwienie firmy Philips jako muzyka przekazywana przez 400 gonikw na Wystawie wiatowej w Brukseli (1958). RALPH YAUGHAN WILLIAMS * 12 X 1872, Down Ampney; t 26 VIII 1958, Londyn Studia muzyczne odbywa w Cambridge (w 1901 uzyska tytu : doktorski) i w Hoyal College of Musie (u Ch. Parry'ego i Ch. StaiHorda), uzupeniajc je w berliskiej Akademii (u M. Brucha), a potem jeszcze pod kierunkiem modszego od siebie M. Ravela. Po I wojnie wiatowej obj stanowisko profesora kompozycji w Royal College of Musie, dziaa take jako dyrygent Chru Bachowskiego i czonek Towarzystwa Angielskich Tacw Ludowych. Wykonanie Symfonii pastoralnej w Londynie (1922) rozpoczyna sukcesy

kompozytorskie Williamsa. Utwory jego pojawiay si odtd czsto na festiwalach Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Obfita twrczo Williamsa naley niemal w zupenoci do tradycji pnoromantycznej, wzbogaconej i odmienionej przez elementy angielskiej muzyki ludowej, muzyki angielskiej XVI stulecia oraz francuskiego impresjonizmu. Przy caym swym konserwatywnym charakterze twrczo kompozytora posiada swoist ekspresyjno i due zalety wytrawnego rzemiosa. Najwaniejsze utwory: opery balladowa Hugh the Drover 1914, komiczna SIT John In Love 1929 i Polsoned Kiss 1936, Rlders to the Sea 1937, moralitet The Pilgrim's Progress 1949; balet Job 1930; dziea orkiestralne i koncertowe Trzy rapsodie norfolckle 1907, Fantazja na temat T. Talllsa na orkiestr Vaughan Williams smyczkow 1910, symfonie (III Pastoralna" 1922, v 1943, VII Stnfonta antartca" 1952, VIII 1956, IX 1958), Koncert akademicki na skrzypce i orkiestr smyczkow 1925, Koncert fortepianowy 1933, Suita na altwk i orkiestr 1934, Concerto

grosso na smyczki 1950, Koncert na tub basow i orkiestr 1954. Yaughan Williams jest ponadto twrc wielu utworw kocielnych (motety, msze, hymny), chralnych z orkiestr, muzyki kameralnej (2 kwartety smyczkowe: I 1908, II 1945), na fortepian solo, utworw organowych, wielkiej iloci pieni na glos z fortepianem. c/i Fantazja na temat T. Tallisa (1910) bya jednym z pierwszych utworw, ktre przyniosy kompozytorowi rozgos. Wychodzc z zaoe muzyki romantycznej, autor sign po rodki angielskiej muzyki kocielnej XVI w. Stary temat Tallisa posuy mu jako kanwa do snucia modalnych wariacji uporzdkowanych w sposb swobodny std tytu wzdu wtkw tematycznych. Fantazja napisana jest na wielk orkiestr symfoniczn, z ktrej wyaniaj si dwa mniejsze zespoy: nonet smyczkowy i kwartet smyczkowy. Zespoy te bd koncertuj, bd towarzysz sobie wzajemnie (metoda antyfonalnego rozoenia melodii). Cao powizana jest na zasadzie kontrastowych nastpstw: utwr rozpoczyna si tajemniczym wstpem, ktry przedstawia temat w tempie largo, a dalej nastpuj coraz to inaczej uformowane i fak-

turalnie zmieniane powtrzenia tematu oraz kadencja; temat przechodzi rne metamorfozy, aby si w kocu pojawi w solowym kwartecie smyczkowym. Cao ma form ukow: po wszystkich przemianach i perypetiach powraca do spokojnego pocztkowego klimatu. Symfonia antarktyczna (Sinfonia antartca). W 1949 Yaughan Williams napisa muzyk do wywietlanego te w Polsce filmu Scott na Antarktydzie, osnutego na tle wyprawy Roberta Scotta na Biegun Poudniowy (191112). W latach 195152 kompozytor zaadaptowa t muzyk do ram tworzonej przez siebie symfonii (sidmej z kolei), ktr nazwa Sinjonia antartica. Skada si ona z 5 czci: Prelud Scherzo Krajobraz Intermezzo Epilog, a wykonuje j odrbny zesp orkiestrowy o specyficznym zimnym kolorycie (m.in. dzwony, wibrafon, organy, gosy kobiece traktowane wokalizowo, fortepian, czelesta, ksylofon i instrument imitujcy wiatr). (37'55") 983 Verdi ""' ' IX S y,m fonia e-moll (1958) bya na wzr innych kompozytorw, jeli tak mona powiedzie

ostatnim dzieem symfonicznym Yaughana Williamsa. Malcolm Sargent wykona j po raz pierwszy na kilka miesicy przed mierci kompozytora: 2 IV 1958 w Londynie. Dzieo ma 4 czci: Allegro moderato (oparte na temacie gwnym, ktry w innych czciach powraca jako jakby przewodnia myl dziea), Andante sostenuto {o ciemnym kolorycie i wyjtkowej powadze), Scherzo, Allegro pesante (rwnie bardzo powane) oraz Andante tranuillo (powracajce do klimatu obu pierwszych czci). Jest to w sumie muzyka pnoromantyczna, tradycyjna w zaoeniu i realizacji, a przy tym bardzo typowa dla stylu pnocnoeuropejskiej symfoniki. (34'15") GIUSEPPE VERDI *10 X 1813, Le Roncole; 127 I 1901, Mediolan " ,-, Syn waciciela wiejskiej gospody. Po skromnych pocztkach ' nauki u organisty w Busseto uda si do Mediolanu, lecz z po-'" "< wodu niewystarczajcych umiejtnoci pianistycznych kompozytorskich nie zosta przyjty do tamtejszego konserwatorium. (Pianist dobrym nie zosta zreszt nigdy. Rossin dokucza 'iii mu, adresujc listy: Maestro Verdi, pianista pitej klasy".) ' Verdi uczy si prywatnie

u V. Lavigna. W 1836 zostaje dyry-' ' gentem miejskiej orkiestry w Busseto. W Mediolanie przechodzi kompozytorski chrzest: w 1838 wykonano tam jego pierwsz oper Oberto. Nastpuje kilkunastoletni okres wytonej twrczoci, powstaje 13 oper, z ktrych wikszo osnuta jest na tematyce patriotycznej, wolnociowej, zwizanej z wyzwoleczymi ruchami w Italii. Verdi staje si osobistoci popularn ; w caych Woszech, jego muzyka pozostajca jeszcze pod wpywami Belliniego i Donizettiego wici triumfy. Wystawienie Rigoletta w 1851 rozpoczyna okres dojrzaoci artystycznej Verdiego; pochodzce z 1853 opery Trubadur i Tra-viata rozsawiaj imi Verdiego poza granicami woch. Na zamwienie Parya powstaj Nieszpory sycylijskie (1855), Pe-. i tersburga Moc przeznaczenia (La forza del destino, 1861). Wielkim sukcesem sta si Bal maskowy (1859), a potem Don Carlos (1867). Otwarcie Kanau Sueskiego w 1871 uwietnio wy-, . konanie Aldy, opery zamwionej przez wicekrla Egiptu. W Don Carlosle zarysowuj si cechy nowego stylu: od bel canta dotychczasowych oper przechodzi Verdi do dramatu muzycznego, w ktrym arie zatracaj swoj okrelono formaln,

984 '} i Verdi przeradzaj si w akompaniowane recytatywy lub wokalne, dugooddechowe frazy melodyczne, wzrasta rola orkiestry, stanowicej teraz rodek charakterystyki muzycznej. 74-letni Verdi tworzy wielkie dzieo w tym stylu: Otella, za majc 80 lat pisze Falsaffa, komedi liryczn, ukazujc nowe perspektywy rozwojowe opery komicznej. Poza operami nie pozostawi Verdi wielu kompozycji. Tylko kilka utworw z muzyki religijnej, w tym wielkie Requiem 1874 Quattro Pezzl Sacrl (Ave Maria, Stabat Mater, Te Deum, Laudi alla Vergine) 1898, Kwartet smyczkowy i kilka mao znaczcych drobnych utworw. O muzyce Verdiego powiedzia kto, e ma w sobie czar Rossniego, uczuciowo Belliniego, niefrasobliwo Donizettiego i. geniusz Verdiego. ch

Requiem. Giuseppe Verdi przeszed do historii muzyki jako twrca operowy. Jego Rigoletto, Trubadur, Traviata, Aida, Otello, Falstaff choby tylko te najwaniejsze dziea i najbardziej znane, stanowi osobny rozdzia w rozwoju swego gatunku. Siadem swych licznych wielkich rodakw nie prbowa Verdi prawie si poza oper, uwiadomiwszy sobie zapewne, e jego dramatyczny talent i niewyczerpana inwencja melodyczna wanie w tej formie mogy rozwin si najpeniej. Wobec blisko 30 oper niewiele znaczy jeden, wartociowy zreszt Kwartet smyczkowy i kilkanacie drobnych utworw. Osobne jednak i wane miejsce podobnie jak w twrczoci Rossiniego Stabat Mater zajmuje pikne Requiem. Verdi, wolny duch", ktrego nazwisko byo hasem patriotw woskich walczcych o narodowe wyzwolenie (zawoanie Eviva Verdi" byo kryptonimem hasa Niech yje Yittorio Emanuele Re Di Italia"), nie y wprawdzie w cakowitej zgodzie z kocielnymi przepisami, lecz by czowiekiem religijnym, i wraz z Requiem wanie kilka kompozycji kocielnych stanowi osobny, cho may rozdzia w jego twrczoci. Requiem Verdiego ma swoj histori. W 1868, na wiadomo o

zgonie Rossiniego, wezwa Verdi najwybitniejszych kompozytorw woskich, by wsplnie z nim napisali msz aobn dla uczczenia pamici wielkiego twrcy. Plan zosta zrealizowany, lecz wykonanie kompozycji, ktrej kada cz bya dzieem innego autora, udaremniy, rne intrygi, a rozalony Verdi wycofa napisan przez siebie cz Libera me. Tak wiele jest ju mszy dla umarych, zbdne jest wic dodawanie jeszcze jednej" twierdzi, gdy przyjaciele namawiali go, aby wyzyskujc ten napisany ju utwr, podj prac 985 Verdi nad caym dzieem. Jednak mier wybitnego poety woskiego, Aleksandra Manzoniego (1873), wpyna na zmian jego zdania. Verdi postanowi wystawi zmaremu przyjacielowi muzyczny pomnik i w krtkim czasie napisa powicone pamici Manzoniego Requiem. Wykonano je po raz pierwszy w rocznic (1874) mierci poety w mediolaskim kociele Sw. Marka przy udziale wybitnych artystw i w obecnoci najwyszych osobistoci kocielnego i politycznego ycia wczesnej Italii; wkrtce stao si jednym z najczciej

prezentowanych gatunku.

dzie

swego

Requiem, Verdiego wyroso niewtpliwie na gruncie chrzecijaskich idei i symboli, a zwizane cile z liturgicznym tekstem, wyraa w peni jego zasadnicze treci. Mimo to nie jest ono msz aobn w kocielnym rozumieniu i nie mieci si w ramach liturgicznych; jest zbyt szeroko rozplanowane, technicznie za trudne i zbyt wreszcie osobiste w swojej ekspresji. Dramatycznym ujciem nawizuje do tradycji woskiej muzyki kocielnej XVII i XVIII w., ktrej gwni przedstawiciele byli te jednoczenie jak Verdi kompozytorami operowymi. Ale Requiem Verdiego nie jest, jak to ongi przewanie bywao, okolicznociowym czy na zamwienie napisanym dzieem. Powstao spontanicznie, byo wyrazem smutku i alu po mierci przyjaciela, boleci tak wielkiej, e kompozytor nie czu si na sia eto by obecny na pogrzebie zmarego poety. Temu przejmujcemu uczuciu, ktre inspirowao muzyk Reuie.m, zawdzicza ono swoj szczero wyrazu i intensywn si oddziaywania w rwnym stopniu co mistrzowskiej technice kompozytorskiej. Podzia Messa da Requiem (tak brzmi peny tytu dziea) wyznacza

tekst, skadajcy si z 7 zasadniczych czci. I cz obejmuje Requiem aeternam i Kyrie, w ktrym do chru doczaj si take gosy solowe (kwartet solistw skada si z sopranu, altu, tenora i basa). Zwarta muzyka powcigliwie towarzyszy tu sowom bagania i pokory. II cz, Dies irae, jest potnym obrazem dwikowym sdu ostatecznego, ktrego groz maluje kompozytor odpowiednimi, lecz nie przesadnymi rodkami. Ta przejmujca scena stanowi blisko jedn trzeci caoci i dzieli si na szereg odrbnych czonw. Dramatyczne partie nale do chru i orkiestry, ktra jednak nawet tu jest traktowana raczej drugoplanowo. Kontrast stanowi liryczne bardziej, niemal kameralnie traktowane ariosa gosw solowych. Szczeglnyra piknem odznacza si altowe solo Liber scriptus, tercet Quid sum miser i Lacrimosa (solici i chr). W III czci Ofjertorium (Domine Jesu Christe), wystpuj tylko gosy solowe z towarzyszeniem instrumentw dtych 986 Verdi

i smyczkowych. To ogniwo jest moe najbardziej kocielne w charakterze. Sanctus, IV cz mszy aobnej, inauguruj trbki, po czym rozwija si ona w formie bardzo plastycznej fugi podwjnej na 8gosowy chr i wielk orkiestr. Utrzymany w podniosym nastroju, przechodzi utwr w entuzjastyczne akordy Benedictus i Hosanna. V cz, Agnus Dei, przebiega znowu w skupionym, modlitewnym nastroju. Stwarza go gwnie stylizowana melodyka gregoriaska, na ktrej oparte s solowe partie sopranu, altu oraz chru. Bagalny charakter ma VI cz Lux aeterna wykonywana przez alt solo, tenor i bas w dyskretnej oprawie instrumentalnej. Cao zamyka Libera me, druga co do rozmiarw cz dziea. Pocztkowo powracaj znane ju z poprzednich ogniw obrazy muzyczno-nastrojowe, by nastpnie przej w potn fug. Po osigniciu punktu kulminacyjnego nastpuje uspokojenie i bagalne gosy przebrzmiewaj w unisonowej modlitwie. W formie, wyrazie i charakterze jest Requiem Verdiego dzieem o

bardzo indywidualnym profilu. Mona by je porwna jedynie z podobnymi kompozycjami Berlioza i Brahmsa, ale pewne podobiestwa s raczej oglnej natury. Od tych i innych arcydzie muzyki kocielnej Bacha, Mozarta, Beethovena odcina si Requiem Verdiego wyranie latyskim charakterem. Impulsywny dramatyzm, plastyczno wyrazu, barwna orkie-stracja, lekko faktury i niezwykle bezporednie oddziaywanie stoj w zdecydowanym kontracie z kontemplacyjnym, refleksyjnym charakterem tamtych dzie i ich skomplikowanymi, cikimi" rodkami technicznymi. Verdi dokona w Requiem nadzwyczaj udanej syntezy swego indywidualnego stylu operowego, elementw woskiej muzyki kocielnej i wspczesnych rodkw technicznych. Chralne partie a cappella wskazuj, e dobrze zna dawn musica sacra", recytatywne partie s wyranie stylizowane na wzr psalmodii, pojawiaj si te fragmenty utrzymane trafnie w stylu chorau gregoriaskiego. Wielokrotnie, w imitacyj-nych ustpach i w dwch wielkich fugach, wykaza si Verdi wytrawn znajomoci i swobod w stosowaniu polifonicznej faktury. W harmonice nawiza do zdobyczy Liszta i Wagnera. Ale o oryginalnoci Requiem decyduje

przede wszystkim typowo Verdiowska melodyka i dbao o uzyskanie czystego brzmieniowego pikna, dziki czemu, jak to kto trafnie uj, mimo powanego nastroju dwikowo stoi cae dzieo w jasnym wietle Poudnia". (94') h 987 V i II a - L o b o s HEITOR VILLA-LOBOS ^ * * 5 III 1887, Rio de Janeiro; f!7 XI 1959, Rio de Janeiro ^ " Najwybitniejszy kompozytor brazylijski, dyrygent, pedagog i organizator tamtejszego szkolnictwa muzycznego. W 6. roku ycia rozpoczyna nauk gry na altwce pod kierunkiem ojca, nieco -. pniej prbuje gra na fortepianie i klarnecie. Jako miody ,. chopak grywa zarobkowo w teatralnych i kawiarnianych orkiestrach. Krtko trwajce lekcje harmonii u A. Franki i F. Bragi nie zmieniaj faktu, i Villa-Lobos pozosta w dziedzinie kompozycji autodydakt. W 1912 udaje si. jako czonek wyprawy naukowej w gb Brazylii, studiuje folklor muzyczny plemion indiaskich. W trzy lata pniej odbywa si debiut kompozytorski Villi-Lobosa

zaprezentowane utwory okazay si zbyt miae, nowatorskie i egzotyczne, by zyska twrcy atw popularno. Lata 192226 spdza kompozytor na stypendium rzdowym w Paryu. Obficie bogacca si w nowe pozycje twrczo Lobosa zyskuje uznanie i powodzenie w Europie; w 1927 odbywaj si w Paryu dwa festiwale jego muzyki, w 1929 koncert kompozytorski. VillaLobos pooy wielkie zasugi wok organizacji brazylijskiego szkolnictwa muzycznego, zrewo-f t. lucjonizowa metodyk nauczania; w 1931 zosta naczelnym in! , spektorem i dyrektorem wychowania muzycznego w szkoach w Rio de Janeiro, w 1936 reprezentowa Brazyli na Midzynarodowym Kongresie Szkolnictwa Muzycznego w Pradze. By nadto jednym z najwybitniejszych znawcw folkloru brazylijskiego, autorem szeregu zbiorw pieni ludowych (m. in. Almti do Brastl). W olbrzymiej twrczoci VilliLobbsa (ok. 2000 utworw!) krzyuj si rnorodne wpywy i tendencje: woska opera !? werystyczna i Puccini, a rwnoczenie uwielbiany w pewnym okresie Wagner, nieco

pniej francuski impresjonizm, Mil-haudowska politonalno, a nawet pewne rytmicznoharmonicz-ne reminiscencje Strawiskiego. Dziea symfoniczne bywaj nadzwyczaj bogato instrumentowane, obsada orkiestralna wielokrotnie pomnoona, uzupeniana czsto chrem. Wiele oryginalnoci fakturalnych, rytmicznych, harmonicznych, instrumentacyjnych czy wreszcie melodycznych w dzieach Lobosa pynie z wykorzystania folkloru, nie tylko zreszt brazylijskiego, ale indiaskiego, murzyskiego, z sigania take do popularnych j melodii niekoniecznie ludowego pochodzenia. Villa-Lobos by s wielkim mionikiem muzyki Bachowskiej; interesujcym wyrazem tego jest cykl suit pt. Baehianas Brasileiras. Jednjm z najbardziej interesujcych i oryginalnych dzie Lobosa s 988 V Ula- Lob o s Chros, 14 utworw na rozmaite zestawy instrumentalno-wo-kalne (m. in. na gitar brazylijsk, na flet i klarnet, na 3 rogi i puzon, na fortepian solo, na chr i orkiestr, na flet, obj, Klarnet, saksofon, fagot, skrzypce i wiolonczel).

Najwaniejsze dziel orkiestralne i koncertowe: Dancus cios indlos mestifos 1914, koncerty wiolonczelowe (I 1916, II 1954), suita symfoniczna Caizlnha, de Boas Festas 1932, Carneval do Brasll, 12 symfonii (VII America" 1945), koncerty fortepianowe (I 1945, V 1954), poematy symfoniczne (Iberictrabe 1914, Madona 1946, Erosao 1950, Izi 1957), opery (Izath 1913, Malazarte 1921, Yerma 1955), balety (w tym okoo poowa dla dzieci); muzyka fortepianowa Cirandas 1920, Rudepoema 1926, Saudades dos selvas braslletras 1928. Yilla-Lobos napisa 9 suit pod wsplnym tytuem B a c h i a-nas Brasileiras (193245). S to suity instrumentowane na rne zespoy od kameralnego duetu a po wielk orkiestr. Temat ich stanowi. Bach i brazylijski folklor muzyczny. I suita (1932) zredagowana jest w oryginalnej postaci na 8 wiolonczel (czci: Introdukcja Prelud Fuga), II przeznaczona na orkiestr kameraln (czci: Prelud Aria Taniec Toccata), III, mniej popularna, na fortepian i orkiestr, IV na orkiestr, V na gos czciowo wokalizowany i 8 wiolonczel (czci: Aria Taniec), VI na flet i fagot, VII i VIII na orkiestr, ostatnia (1945)

na orkiestr smyczkow lub chr a cappella. II Koncert wiolonczelowy a-moll (1954). Z morza kompozycji, ktre Heitor Villa-Lobos w swoim yciu zdy napisa, tylko niektre maj dane, by wej do wspczesnego repertuaru muzycznego. Z pniejszych kompozycji naley tu przede wszystkim II Koncert wiolonczelowy, ujty w tradycyjny sposb, a napisany na zamwienie modego wwczas, dzi synnego wiolonczelisty brazylijskiego, Aldo Parisota. Dzieo skada si z 4 czci: Allegro non troppo Molto andante cantabile Vivace Allegro energico. Jak niemal wszystkie kompozycje VilliLobosa, Koncert wiolonczelowy bliski jest folklorowi brazylijskiemu i czy w sobie wpywy europejskie z poudniowoamerykaskimi. , 969 Vivaldi , "^TJ-C. . . iwio n '::> ANTONIO VIVALDI i *4 III 1678, Wenecja; 128 VII 1741, Wiede , Twrczo Vivaldiego, jednego z najwybitniejszych kompozyto-

, , rw woskich XVIII w., zapomniana wkrtce po mierci muzyka, przeywa obecnie wielki renesans. Vivaldi by synem skrzypka orkiestry w kociele w. Marka w Wenecji. W 1693 otrzymuje pierwsze wicenia, w 1703 obejmuje funkcje kapaskie. Nauk muzyki rozpoczyna pod kierunkiem ojca, a kontynuuje v,:. u G. Legrenziego. Od 1704 wie sw dziaalno z Conservatorio dli" Ospedale delia Pita (rodzaj szkoy muzycznej dla dziewczt). Instytucja ta stanowia wany czynnik wczesnego ycia muzycznego Weneeji. Vivaldi mia tam do dyspozycji orkiestr, chr,solistw; peni funkcj nauczyciela gry skrzypcowej, pniej maestro di concertl i maestro di cro. Lata 171822 spdza w Mantui jako nadworny maestro di capella ksicia Filipa Hes-J* se-Darmstadt. Niecay rok przed mierci przenosi si (ladem przyjaciela, poety i librecisty, Metastasia) do Wiednia. wietny skrzypek, jeden z najznakomitszych w owym czasie, odbywa wiele podry koncertowych po Europie; warto wspomnie, e by twrc kantaty La Gloria Hlmeneo, przeznaczonej na uroczystoci lubne Ludwika XV i Marii Leszczyskiej. ' Saw wrd wspczesnych zawdzicza zarwno kunsztowi

'' s wirtuozowskiemu, zdobyczom w zakresie techniki gry skrzyp"" ~ cowej, jak i kilkudziesiciu operom. Antonio Vivaldi przyczyni si wiele do rozwoju formy koncertu solowego; po jego koncerty skrzypcowe siga Jan Sebastian Bach, transkrybujc szereg koncertw na fortel! pian (klawesyn) z orkiestr, na cztery fortepiany z orkiestr, "'' na organy. Ujawnienie wielu dzie ze spucizny weneckiego twrcy sprawio, i stan on w rzdzie najwikszych i najciekawszych muzykw XVIII w. Pomysy melodyczne i harmoniczno''' ' -brzmieniowe zadziwiaj oryginalnoci, przeamujc ramy konwencji jzyka muzycznego epoki. Podczas gdy dzieo "'"' Bacha wieczy i zamyka dugi okres sztuki polifonicznej, w twrczoci Vivaldiego przewaa homofonia, a utwory instrumentalne ilociowo znacznie przewyszaj wokalne. Obok oper, z dzie wokalnych pozostawi Vivaldi 2 oratoria, utwory ko-

> cielne na rne zespoy (chr, solici i orkiestra, skrzypce i orkiestra, chr a cappella), kilkadziesit kantat wieckich, arie, serenady. Utwory instrumentalne obejmuj: ponad 20 symfonii, 46 concerti grossi, ponad 400 koncertw solowych, m. in. na skrzypce, wiolonczel, flet, obj, mandolin, organy (tytuy 990 Vivaldi , niektrych drukowanych zbiorw koncertw skrzypcowych: L'Estro armonlco, La stravaganza, II Cimento dli' Armonia e dli' lnventlone, La cetra), koncerty kameralne, sonaty da camera (na 213 skrzypiec i basso continuo) ch KONCERTY SKRZYPCOWE Arcangelo Corelli, Giuseppe Torelli, Antonio Vivaldi i Giuseppe Tartini to nazwiska najznakomitszych przedstawicieli staroklasycznego koncertu skrzypcowego. Podobnie jak Corelli uchodzi za twrc formy concerto grosso, tak Torelli by tym, ktry pierwszy pisa koncerty z samodzielnymi partiami solowymi skrzypiec. Lecz chocia i u Corellego znajdujemy dusze sol skrzypcowe, to za waciwego reprezentanta solowego koncertu skrzypcowego na przeomie XVII i

XVIII w. uwaany jest Antonio Vivaldi, ktry w tej dziedzinie muzycznej twrczoci okaza si wwczas rzeczywicie wybitn osobowoci. On bowiem nada woskiemu koncertowi skrzypcowemu, wyksztaconemu z formy concerto grosso, najdoskonalsz posta. e wykaza przy tym jak stwierdza wspczesny mu kompozytor i sawny flecista Johann Joachim Quantz wicej rutyny ni inspiracji, to nie umniejsza jego wielkoci. wczesny koncert skrzypcowy by form swobodn o charakterze improwizacyjnym i nie zakada jakiego cisego schematu konstrukcyjnego. Cao skadaa si z trzech kontrastujcych tempem ogniw (szybko powoli szybko), ktrych tematy pojawiay si na przemian to w tutti orkiestry, nazywanych tu ritornelami, to w solach koncertujcego instrumentu. Vivaldi rozbudowa te sol i nada im dominujce znaczenie. Jednoczenie formowa ritornele w dusze, samodzielne partie orkiestralne, ktre przybieraj - zwaszcza na pocztku poszczeglnycn czci wcale imponujc posta. Jak wielkie znaczenie i wpyw posiaday koncerty skrzypcowe Vivaldiego, wiadcz transkrypcje szeregu z

nich dokonane na klawesyn lub organy przez J. S. Bacha. Vivaldi napisa ponad 200 koncertw na skrzypce solo i orkiestr, czonych zwykle po kilka lub kilkanacie w ramach jednego opusu, a take szereg koncertw na 2 (pikny Koncert arooll), 3 i 4 skrzypiec (znany Koncert h-moll). Ciekawy jest zbir koncertw zatytuowany II Cimento dli' Armenia e dli' Inventione op. 8. Interesujcy przede wszystkim dlatego, e jego sze pierwszych pozycji reprezentuje rzadki wtedy w utworach orkiestralnych czsty natomiast 991 Vivaldi l | w operach typ muzyki programowo-ilustracyjnej. TemaJ tem" czterech koncertw s pory roku, pitego koncertu burza na morzu (La tempesta di mar), szsty zatytuowany jest II piacere. Pory roku (Le uattro stagioni) op. 8 nr l4 zapocztkoway szereg dzie o tej tematyce, z ktrych wymieni mona choby oratoria Telemanna i Haydna, cykl fortepianowy Czaj-kowskiego, balet (take suita symfoniczna)

Gazunowa, cykl pieni Noskowskiego (piewnik dla dzieci do sw Marii Konopnickiej). Koncerty Vivaldiego nie tylko nosz tytuy czterech pr roku. Kompozytor jako jeden z pierwszych posuy si tak popularnym pniej w XIX w. literackim komentarzem, poprzedzajc wszystkie koncerty wdzicznymi sonetami nieznanego zreszt autora. Kady z tych sonetw jest rodzajowym obrazkiem i ukazuje krajobraz danej pory roku i czowieka na jego tle. Swoich koncertw nie rozwija Vivaldi rwnolegle do przebiegu poszczeglnych wierszy, a tylko zachowuje ich nastrj, podajc w odpowiednich miejscach partytury sowne objanienia. W Porach roku podziwia trzeba nie tylko wielk pomysowo kompozytora w muzycz-no-ilustracyjnej charakterystyce programowych epizodw, lecz moe bardziej jeszcze doskona konstrukcj formaln. Stosujc form koncertu-ronda, opisowe" szczegy zawar Vivaldi w solowych fragmentach, podczas gdy orkiestrowe ritornele utrzymuj zasadniczy nastrj. Koncert nr l E-dur Wiosna" (La Primavera"). Radosne tutti otwiera I cz (Allegro): Wiosna nadesza ju" ogasza odpowiedni cytat z sonetu, a w muzyce

cilej w ritorne-lach sycha piew ptakw (tryle i staccata 3 solowych skrzypiec), szmer wody i powiewy wiatru (szesnastkowe linie skrzypiec). Po krtkiej burzy z grzmotami (tremolo smyczkw) i byskawicami (szybkie pasae i figuracje) powraca pogodny nastrj. Utrzymana w prostej formie pieni cz II (Largo) ukazuje pastoraln scen spoczywajcego na ukwieconej ce pasterza z wiernym psem u boku" (imitujce szczekanie" altwki). Gz III (Allegro) o charakterze si-ciliany to radosny Taniec wiejski, w ktrym bior udzia take. nimfy; z orkiestry dochodz dwiki dud i fujarki. (12') Koncert nr 2 g-moll Lato" (L'Estate"). W I czci (Allegro) maluje kompozytor podobn jak w pierwszym ogniwie poprzedniego Koncertu scen, lecz rozgrywajc si w obezwadniajcej atmosferze skwarnego letniego dnia: znowu odzywaj si gosy ptakw (kukuki, turkawki, szczyga), znowu 992 Vivaldi zrywa si lekki wiatr (wysokie smyczki) i znowu nadciga nawanica, wrd ktrej daje si sysze pacz przestraszonego

chopca (aosna melodia solowych skrzypiec). II cz (Adagio e piano Presto e jorte) nie przynosi jednak tym razem uspokojenia. Najpierw zmczonych wieniakw nkaj dokuczliwe muchy i insekty (solowy piew skrzypiec, z uporczywym towarzyszeniem punktowanych grup szesnastkowych), a potem gromadz si znowu nad ich gowami zowrogie chmury (szybko powtarzane szesnastki), ktre w III czci (Presto) niszcz gradem kukurydz i dumnie wyprostowane zboe". Jednolicie dramatyczny nastrj tego obrazu osiga kompozytor takimi muzyczno-technicznymi rodkami, jak: tre-molo, szybkie pochody gamowe, amane akordy, niespokojne figury basowe czy wirtuozowskie efekty solowych skrzypiec, dl') Koncert nr 3 F-dur Jesie" (L'Autunno"). I cz (Allegro) przedstawia chopsk zabaw z wesoymi tacami (ritornel): Tacami i piewem wic wieniacy rado ze szczliwych zbiorw" mwi sowa sonetu. Ale w dwch solowych epizodach przedstawia Vivaldi dowcipnie rwnie tych, co przebrali miark w piciu (rozoone na niemal trzy oktawy akordy, trzydziestodwjkowe biegniki, grupy szesnastkowych triolek) i

wreszcie zasypiaj (coraz powolniejsze solo skrzypiec wygasa w fermacie). Sen pijanych taki tytu nosi II cz (Adagio molto), ktra jest w istocie pozbawionym elementw ilustracyjnych nastrojowym pejzaem nocnym (partia yiolino principale wtopiona jest tu w migotliwe brzmienie caego zespou). Myliwskie fanfary otwieraj Final (Allegro) Polowanie, ktrego etapy znacz sol skrzypcowe, a zakoczenie zwiastuje powracajce z tanecznym wigorem ritornello. (12') Koncert nr 4 }-moll Zima" (L'Inverno"). Ritornel I czci (Allegro non molto) symbolizuje trzaskajcy mrz (monotonne staccato smyczkw i tryle solowych skrzypiec), za bardzo realistyczne dwikowo epizody solowe obrazuj kolejno: dojmujcy wiatr, zagrzewanie si biegiem i przytupywaniem", a nawet szczkanie zbami" (nawarstwiajce si semki altwek, szesnastki ripienistw i wykonywane w podwjnych chwytach trzydziestodwjki solowych skrzypiec). Podany, ciepy" kontrast przynosi II cz (L/argo), ktrej muzyka mwi o tym, jak mie s chwile spdzane w zaciszu domowym przy kominku (piewna melodia solowych skrzypiec wraz z

altwkami), kiedy na dworze pada (pizzicato ripienistw). III cz (Allegro) rozpoczyna od razu yiolino princi63 Przewodnik koncertowy 993 VualdiB pale krelcy na lodzie kunsztowne figury ywiarz; jego harce, upadki, skoki ilustruje rwnie zesp. Drugie ogniwo utworu to pojedynek" dwch wiatrw, ciepego sirocco (tutti Lento) i mronego boreasza (violino principale Allegro), ktry zapowiada, e wkrtce nadejdzie znowu wiosna. (10') Stabat Mat r Vivaldiego, zdumiewajcy przejaw geniuszu" kompozytora, odnalezione zostao w latach trzydziestych przez Alfreda Casell w turyskiej Bibliotece Narodowej w II tomie (Oper sacri e concerti) zbioru Renza Giordano. Pierwsze wykonanie dziea odbyo si 21 IX 1939 w kociele Sw. Franciszka w Sienie podczas Tygodnia Vivaldiego". Stabat Mater, napisane na alt, smyczki i organy, skada si z 5 powolnych ogniw Largo, Recitativo, Andante, Largo, Lento w ktrych wykorzystana jest tylko cz caego tekstu tej sekwencji (por. Stabat Mater Pergolesiego). Nie wydaje si

moliwe stwierdzenie (przynajmniej na razie) pisze Casella w przedmowie do swojego wydanego drukiem opracowania czy kompozycja bya zupena, a tylko fragment jej dotar do nas, czy te zamiarem Vivaldiego byo napisa muzyk jedynie do najwaniejszych wyjtkw poematu. Zwaywszy cudown doskonao tej muzyki, uwaam za bardziej prawdopodobne, e stoimy w obliczu dziea skoczonego w sobie, ktremu Vivaldi rozmylnie nada ow skrcon posta." Jest to istotnie arcydzieo. Surowa w swej prostocie muzyka, powana i ekspresyjna, oddaje nastrj i myli tekstu, nie popadajc nigdzie w barokow przesad. Szeroka linia melodyczna partii wokalnej rozwija si na dyskretnym tle zespou smyczkowego, ktremu przypada te w udziale kilka samodzielnych epizodw, rozpoczynajcych lub koczcych poszczeglne czci. Opracowanie Caselli polegao jak sam podaje na realizacji partii organowej, ktra nie istniaa w rkopisie turyskim, kilku nieznacznych poprawkach oczywistych bdw i kilku modyfikacjach w partiach instrumentw smyczkowych, przy czym wszystkie te retusze zostay

ograniczone koniecznych". 994 V ogr e l

do

cile

VLADIMIR YOGEL '?<<*

'"'**-

' ''

*29 II 1896, Moskwa- 119 VI 1984, Zurych Kompozytor pochodzenia rosyjsko-niemieckiego, dziaajcy w Szwajcarii. Nauk muzyki rozpocz w Moskwie (silny wpyw wywar na A. Skriabin); po I wojnie wiatowej, w 1918 Vogel wyjeda na studia do Berlina (jest uczniem H. Tiessena i F. Bu-soniego). Wielkie znaczenie dla rozwoju jego twrczoci miao poznanie muzyki i zasad techniki dodekafonicznej SchSnBerga. Przez krtki czas by Vogel wykadowc kompozycji w berliskim Konserwatorium Klindwortha-Scharwenki. Po dojciu Hitlera do wadzy emigruje do Francji, pniej do Belgii; od 1935 przebywa stale w Szwajcarii. Do szybko osign znaczne sukcesy kompozytorskie utwory Vogla wprowadzili na estrady tacy dyrygenci, jak Furtwangler, Stokowski, Ansermet.

Styl muzyki Vogla ksztatowa si pod naciskiem dwch czynnikw: ekspresjonizmu i dodekafonii. Wpyw SchSnberga oddziaywa przede wszystkim przez kompozycje wczeniejsze, std pewne powizania Vogla poprzez estetyk ekspresjonizmu z neoromantyzmem. Charakterystyka ta odnosi si w caej rozcigoci do dzie chralnych muzyka instrumentalna jest bardziej surowa i ascetyczna w doborze dwikw, mniej bezporednia w ekspresji. Najwaniejsze kompozycje: orkiestrowe Symphonischer Vorgang 1922, Z etiudy 1931, Ritmtca ostlnata 1932, Trlpartlta 1934, Splegelungen 1952, Koncert skrzypcowy 1937, Koncert wiolonczelowy 1954, Aus der Einheit die Vielfalt, in der Vielfalt die Einheit na fortepian i orkiestr smyczkow 1973, Abschied 1974 i Meloformen 1974 na orkiestr smyczkow; wokalne oratoria Wagadu's Untergang durch die Eitelkeit 1931, Thyl Claes 1942, kantaty Arpiade na sopran, chr mwiony 15 instrumentw 1954, Meditationen iirer die Totenmaske von Amadeo Modigliani 1961, dramat oratoryjny Flucht 1964, Cli spaziali na 2 gosy mwione, kwintet wokalny l orkiestr 1971; ,; utwory kameralne Kwartet

smyczkowy 1924, Ticinella na ;t kwintet dty 1941, Kwintet na klarnet, trio smyczkowe i fortepian 1948, Na flet, klarnet, obj l fagot 1974; kompozycje fortepianowe. ch W powstaej w latach 193334 Triparticie Yogel zastosowa formaln metod tryptyku, ktrego rodkowa cz jest zarazem najwaniejsz czci dziea i stanowi o jego materiale tematycznym. Rdze materiau tematycznego zawarty jest na pocztku rodkowej czci (Adagio). Obie skrajne 63* 995 Wagner czci maj si do siebie jak odbicie lustrzane, std te Tripartita moe uchodzi za form idealnie symetryczn i koncentryczn. Tripartita pisana jest w swobodnej technice dwikowej, zblionej do atonalnoci wczesnego Schnberga. Prawykonanie odbyo si w 1936 na Biennale w Wenecji. RICHARO WAGNER , t *22 V 1813, Lipsk; 113 II 1883, Wenecja ia

Zainteresowania Wagnera szy wpywem

modego moe pod

s,-J rodowiska teatralnoartystycznego (ojczym, L. Geyer, by aktorem i malarzem) w kierunku dramatu, tragedii greckiej , :h' opery. W 1824 rozpoczyna nauk fortepianu, studiuje potem iji teori i skrzypce, harmoni i kontrapunkt (u Ch. T. Weinliga), pisze pierwsze kompozycje orkiestralne (Symfoni C-dur, uwer;t tury) i opery: Wesele (1832), Boginki (1834), Zakaz miloict (1836). W 1834 obejmuje stanowisko dyrygenta w Magdeburgu; dwa : lata pniej przenosi si na krtko do Krlewca Jako dyrygent .' teatralny. Dwa lata spdza w Rydze, skd w 1839 udaje si do Parya. W 1840 ma Ju ukoczon wielk oper tragiczn, Rlenzi; rok pniej pisze ostatnie stronice partytury Holendra tula-

cza. Mimo wysikw Wagnera rodowisko paryskie nie przyjo < przychylnie jego sztuki. Po dwch latach spdzonych tam czsto>> kro na granicy ndzy kompozytor powraca do Drezna, gdzie l otrzymuje stanowisko nadwornego dyrygenta Opery. W Drenie powstaj opery Tannhauser (1845) i Lohengrln (1848), w kt>s rych rysuj si pniejsze typowe waciwoci stylu Wagnerowskiego. W 1849 kompozytor, jako uczestnik wypadkw rewolucji 1848, musi opuci kraj. Osiedla si w Zurychu. [- Okres ten przynosi szereg prac teoretycznych, rewolucjo-nizujcych dotychczasow estetyk operow, burzcych dotychczasowe konwencje i przedstawiajcych nowe pomysy: Dle Kunst und Revolution, Das Kunstwerk der Zukunft, Kunst Y und Klima, Oper und Drania, Etn Mtttellung an meine Freunde. r Opera przeradza si w koncepcji Wagnera w dramat muzycz-

ny, cilej muzyczno-poetycki; te obydwie sztuki maj rw-, norzdne znaczenie. Znika okresowa budowa fraz, arie, ansam-; },, ble, popisowe koloratury ustpuj miejsca nie koczcej si j.JT^ melodii", piewnemu recytatywowi, pozostajcemu w cisej ',". zalenoci od dramatycznopoetyckiego wyrazu; celem jest Wagner przede wszystkim jak najintensywniejsza ekspresja prawda psychologiczna. Zamknite okresy melodyczne zamieniaj si w nastpstwo krtkich, charakterystycznych motyww przewodnich. Funkcja chrw wie si cile z tokiem dramatycznym, gos traktowany jest na rwni z instrumentem; orkiestra z roli akompaniatora" przechodzi do roli glwnego czynnika dramatycznego wyrazu. Zesp orkiestry zostaje znacznie powikszony; Wagner rozwija technik poszczeglnych instrumentw, ich moliwoci wyrazowe, osiga znakomite efekty ilustracyjne. Ilustrowanie to nie jest jednak dosownym" malarstwem dwikowym kompozytor charakteryzuje muzycznie zjawiska, typy bohaterw, sytuacje.

Najdoskonalsz realizacj Wagnerowskiej teorii opery sta si ukoczony w 1859 Tristan l Izolda. W Zurychu rozpocz Wagner prac nad wielk tetralogi, Piercie Nlbelunga w 1854 napisane ju byo Ztoto Renu, w 1856 Walklrla; Zygfryd i Zmierzch bogw powstaj po dugiej przerwie, dopiero w 1874. Na lata 186267 przypada praca nad jedyn oper komiczn: piewacy norymberscy. W 1860 kompozytor otrzymuje zezwolenie na powrt do kraju. Cztery lata pniej nawizuje si przyja midzy Wagnerem a arliwym mecenasem sztuk, modym krlem Ludwikiem II Bawarskim. Przyja krlewska uczynia ycie Wagnera atwym i penym sukcesw. Po wieloletnich zawodach osign on cel swych marze: w 1872 rozpoczto budow teatru w Bayreuth, przeznaczonego wycznie do przedstawie dramatw Wagnerowskich. Ostatni wielk kompozycj jest Parslfal, podniose misterium religijne pisane w iStach 187782. Poza dramatami muzycznymi adne inne kompozycje Wagnera nie posiadaj waciwie artystycznego znaczenia. S to: uwertury, utwory chralne, fortepianowe sonaty, Polonez, Fantazja zbiory miniatur. Spord pieni szczegln wag posiadaj

tzw. Wesendonck-Leder, bdce w duej mierze wstpnymi studiami do Trlstana. Wiele fragmentw orkiestralnych z dramatw yje samodzielnym yciem koncertowym, przede wszystkim uwertury oraz penice ich funkcje wstpy (yorspiele), ktre miewaj budow zblion do formy preludium (caa konstrukcja oparta i wysnuta z jednego motywu, jak wstp do Ziota Renu z motywu Renu" czy wstp do Trlstana l tzoldy z motywu tristanowskiego"). Jedn z najbardziej rewolucyjnych zdobyczy Wagnera jest jego harmonika, zwaszcza z okresu twrczoci po 1850. Granice tonalnoci dur-moll rozszerzy kompozytor do ostatecznoci przez rozwijanie i komplikowanie chromatyki, rozlunianie wzajemnych zalenoci poszczeglnych funkcji harmonicznych, re997 Wagner zygnacj z tonalnego cienia akordw. Wagner by jeli tak rzec mona grabarzem systemu tonalnego, torujc w ten sposb drog nowoczesnym systemom dwikowym. ch

Utwory orkiestralne Wagnera, ktre czsto pojawiaj si w programach koncertw symfonicznych, to uwertury i fragmenty instrumentalne z oper i dramatw muzycznych. Samodzielnych dzie orkiestrowych napisa mistrz z Bayreuth niewiele i z wyjtkiem Idylli Zygfryda pochodz one z wczesnego okresu jego twrczoci. Z godniejszych wymienienia nale tu: Symfonia C-dur i uwertury Polonia, Krzysztof Kolumb, Faust. Modziecze kompozycje Wagnera s poprawne, bywa nawet, e efektowne, wysokiej jednak wartoci artystycznej nie posiadaj. Take Uwertura Poloni a". To jednak dzieo jest o tyle ciekawe, e pozostao obok opery Rienzi jedynym muzycznym dowodem sympatii Wagnera dla nurtujcych Europ w drugim wierwieczu XIX w. ruchw wolnociowych, wiadectwem jego rewolucyjnych przekona, ujawnionych czynnie w drezdeskich wypadkach r. 1849 i dopiero po 1853 przeradzajcych si stopniowo w ideologi nacjonalistyczno-szowinistyczn. Polonia powstaa w latach 1832 36 pod wraeniem powstania listopadowego; Polska walka o wolno przeciwko przemocy pisa Wagner napenia mnie

rycho rosncym entuzjazmem. Zwycistwa, jakie Polacy odnieli w krtkim czasie w maju, doprowadziy mnie do stanu podziwu i ekstazy: zdawao mi si, e przez jaki cud wiat zosta na nowo stworzony. Natomiast wraenie wywoane wiadomoci o bitwie pod Ostrok byo takie, jakby wiat przepad ponownie." Te sowa mona przyj za programowy komentarz do Polonii, ktrej przebieg muzyczno-dramatyczny wspiera si na motywach Mazurka 3 Maja, hymnu Jeszcze Polska nie zyinla i pieni patriotycznej Wio-nl wiatr bogi przez Lechitw ziemie. (10') Idylla Zygfryda to okolicznociowa kompozycja, napisana przez Wagnera w 1870, kiedy wraz z drug on Cosi-m, crk Liszta, przebywa w Triebschen koo Lucerny; okolicznoci, ktrej utwr zawdzicza powstanie, byy urodziny syna Wagnera, Zygfryda. Uradowany tym wydarzeniem, pomyla kompozytor Idyll jako wyraz hodu dla ony i napisany w tajemnicy utwr kaza wykona pewnego poranka pod jej oknami. W muzyce dziea wykorzysta mate998 Wayncr

ria tematyczny z II i III aktu Zygfryda, trzeciego ogniwa tetralogii Piercie Nibelunga. Spord wszystkich orkiestralnych kompozycji Wagnera Idylla Zygfryda wyrnia si ma obsad instrumentw i lirycznym, intymnym nastrojem. (20') UWERTURY I FRAGMENTY ORKIESTROWE Z OPER Uwertura do opery R i e n z i". Rienzi, ostatni z trybunw (1840) jest pierwszym wartociowym dzieem scenicznym Wagnera. Podobnie jak w pniejszych operach i dramatach muzycznych tak i tu sam kompozytor by autorem libretta, napisanego wedug powieci Bulwera pod tym samym tytuem. To historyczne opery stanowi walka ludu rzymskiego przeciw samowoli i uciskowi patrycjatu, rozgrywajca si okoo poowy XV w. W obronie praw ludu staje na czele buntownikw Cola Rienzi (posta historyczna), ktry jako trybun pragnie odrodzenia dawnej republiki rzymskiej i zabezpieczenia praw gnbionego ludu. Walczc i zwyciajc pocztkowo w imi susznej sprawy, ginie Rienzi w kocu pod walcymi si murami Kapitolu, podpalonego przez ten sam lud, ktrego broni, a ktry zwrci si przeciw niemu, uwierzywszy

oszczerstwom zagroonych patryc j uszy. Uwertura do modzieczego dziea, jakim jest Rienzi, przy caej nieco surowej jeszcze strukturze formalnej i nie wypolerowanej" instrumentacji, a take pewnej atwoci w harmo-nicznomelodycznej koncepcji, posiada due napicie dramatyczne, w czym wida ju lwi pazur" kompozytora. Utwr, utrzymany w swobodnej formie sonatowej, opiera si na rnych motywach i tematach przewodnich opery. Gwn rol odgrywa wstpny sygna trbkowy, ktrym Rienzi wzywa (w operze) Rzymian do walki przeciw ciemizcom, piewna, szeroka melodia bagalnej modlitwy ostatniego trybuna (wprowadzona po raz pierwszy przez skrzypce), i peen wojowniczego animuszu marsz triumfalny, pojawiajcy si pod koniec utworu. (11') Uwertura do opery Holender tuacz" (Der fliegende Hollander, 1841). Opera ta naley do tzw. paryskiego okresu twrczoci Wagnera. Plan jej powsta w czasie podry kompozytora z Rygi do Londynu, ktra to podr obfitowaa w wiele dramatycznych przey. Walczcy ze wzburzonym morzem statek bliski by

parokrotnie zatonicia i musia szuka schronienia w jednym z norweskich portw. Tutaj wrd pospnych ska, w obliczu gronego ywiou, usysza Wagner z ust ludzi morza starodawn legend o Holendrze tuaczu, Wagner ktr zna poetyckiej Heinego: ju wczeniej w wersji Henryka

Hardy i uparty eglarz chcia przeciwstawi si siom natury i opyn niebezpieczny przyldek przy zym wietrze i szalejcej burzy". Przysig nie odstpi od swego postanowienia, choby mia eglowa do koca wiata. Przeklty za zuchwa pych, przemierza wraz ze swoj zaog wszystkie morza, a wierna mu do mierci kobieta, Senta, wyzwolia go od okrutnej kary. Uwertura daje skrt treci opery, ktrej zasadnicze momenty dramatyczne wypunktowane s tutaj uyciem motyww przewodnich dziea. Rozpoczyna si upiornym, guchym motywem Holendra (rogi), podczas gdy orkiestra maluje opadajcymi chromatycznie gamami, eksplodujcymi harmoniami i dzikimi uderzeniami akordw obdn jazd okrtu-widma po

wzburzonym morzu. Po ostatnim wybuchu burza uspokaja si, nastaje cisza. Pocieszajco rozbrzmiewa teraz (intor nowany przez roek angielski) motyw Senty, zapowiadajcy wyzwolenie Holendra. Lecz burza zrywa si na nowo przeklty musi si tua jeszcze nadal. Sycha piewy marynarzy, przez ktre przebija si motyw Holendra. W kocu coraz szerzej rozwija si radosny hymn wyzwolenia oto kochajca kobieta mierci dowioda swej wiernoci dla potpionego, zapewniajc mu wieczny spokj. (11') Uwertura do opery T a n n h a u s e r". Tannhauser to posta z ludowego niemieckiego podania: zim mieszka on w ciemnym borze jodowym (im iTann haust), wiosn wypenia wiat burzliwym yciem, lato nasyca gorcym arem, a sotn jesieni powraca do swego jodowego zacisza". Korzystajc z poetyckiej swobody, utosami Wagner ow mityczn posta ze redniowiecznym minnesangerem, Henrykiem von Osterdingen, i nie zatraciwszy symbolicznego sensu legendy ludowej, poczy w swym Tannhauserze (1845) wiat fantazji ze wiatem realnym. Jego bohater jest czowiekiem szukajcym cigych zmian, miotanym sprzecznymi pragnieniami, ktry w ramionach Wenus tskni za czyst

mioci szlachetnej Elbiety, u jej za boku powraca mylami do wadczyni krlestwa zmysowej rozkoszy; ktry szukajc jako pielgrzym przebaczenia, nie potrafi uwolni si od doczesnych pragnie. Uwertura czy si na wzr Webera cile z oper. Kompozytor bowiem wprowadza tu i przetwarza jej gwne motywy i tematy, streszczajc akcj dramatu we wspaniaym obrazie muzycznym. W pismach literackich Wagnera znajduje si poetycki program Uwertury, ktry podajemy 1000 Wagner w skrcie: Na pocztku wprowadza orkiestra piew pielgrzymw, ktry zblia si, narasta i w kocu oddala. Zmierzch sycha ostatnie dwiki piewu. Wr/, z nadchodzc noc ukazuj si czarodziejskie zjawy, kbi si rowe mgy, rozbrzmiewaj radosne, upajajce dwiki, wtrujce orgia-stycznemu tacowi to kuszce czary Gry Wenus". Objawiaj si nocn godzin tym, w ktrych piersi pon zmysowe tsknoty. Wabice zjawiska przycigaj smuk posta mczyzny; to Tannhauser,

piewak mioci. Intonuje on radosn i mia pie miosn. Odpowiada mu dzika wrzawa, gciej otacza rowy obok, upajaj zachwycajce wonie. Spostrzega w powiacie niewypowiedzianie pikn kobiet, syszy sodki gos, obiecujcy spenienie najgortszych pragnie. To zjawia si sama Wenus. Jej teraz w najwyszym zachwycie piewa Tannhauser radosn pie mioci. Jak na zaklcie odsania Gra Wenus" swoje wszystkie uroki. Upojone radoci bachantki porywaj Tannhausera w szalony taniec i wiod do bogini. wita z oddali dochodzi piew pielgrzymw. Dzie rozjania z wolna mroki nocy; wraz ze wschodem soca urasta piew do majestatycznego hymnu, ktry gosi wyzwolenie Tannhausera ze zowieszczego czaru. (14') Wstpy do I i III aktu opery Lohengrin". Do napisania libretta Lohengrina (1848) posuyy Wagnerowi pradawne eposy bohaterskie, podania ludowe, a przede wszystkim redniowieczna legenda o witym Graalu. Graal, jeden z ulubionych symbolw redniowiecznego chrzecijastwa, w ktrych lud czy elementy nowej wiary z prastarym kultem witych przedmiotw to czara napeniona przez Jzefa z Arymatei krwi Chrystusa. Znajduje si Graal w dalekim

kraju", we wspaniaej wityni na grze Monsalvat strzeony przez hufiec rycerzy, ktrzy powicili si cnocie, witobliwoci i wspomaganiu ucinionych i przeladowanych. Jednym z rycerzy Graala by Lohengrin, syn Parsifala. Lohengrin przyby do Brabancji, by zalubiwszy wadczyni tego krlestwa, Elz, broni jej praw i honoru przed zymi mocami, ktrych uosobieniem jest zbrodnicza cara maeska, Telramund i Ortruda. Za ich namow, zapytany wbrew zakazowi przez on o swe pochodzenie, zdradza je Lohengrin, wskutek czego musi porzuci Elz i krtkotrwae szczcie ziemskie, gdy rozpoznany rycerz Graala nie moe przebywa midzy miertelnymi. Wstp do I aktu nawizuje do synnego, stanowicego kulminacyjny punkt opery Opowiadania o Graalu i utrzymany jest w odpowiedniej, mistycznozamglonej, uroczystej aurze 1001 Wagner dwikowej. Ta muzyczna apoteoza Graala, niewtpliwie jeden z najwspanialszych utworw

orkiestralnych Wagnera, wywodzi si w zasadzie z motywu Graala, wprowadzonego na samym pocztku w najwyszym rejestrze przez czworo solowych skrzypiec; inne, szlachetne i dostojne motywy symbolizuj rycerzy, stranikw Graala. (?') Wstp do III aktu, poprzedzajcy scen w komnacie nowoecw, jest muzycznym obrazem radosnego wita zalubin Lohengrina z Elz. Ten krtki, zwarty utwr porywa rozmachem. Uroczyste i wesoe tony mieszaj si z ostrzejszymi dwikami, jakby ze szczkiem broni. Mona od razu pozna, e obchodzi si tu wesele bohatera. Olniewajcy, fanfarowy, unisonowy temat instrumentw dtych na ywym tle harmonicznym trjkowych rytmw niewtpliwy pierwowzr wybuchowych" tematw Ryszarda Straussa nadaje tej niemal bachicznej muzyce weselnej heroiczne rysy, ttni rycerskim animuszem. W intymny, liryczny nastrj wprowadza rodkowy epizod, gdzie piewna melodia oboju przechodzi w uroczy temat wiolonczel. (3') Wstp do Tristana i Izold y". Tristan i Izolda (1859), najbardziej nowatorski z dramatw muzycznych Wagnera, jest jednym z najwspanialszych dzie muzycznej literatury scenicznej.

Zalety stworzonej przez kompozytora formy przejawiaj si tu w caej peni. Z elazn konsekwencj postpujc po wyznaczonej sobie linii, stworzy Wagner z motyww przewodnich, sucych mu do muzycznej charakterystyki osb i stanw uczuciowych, prawdziwy system. Rozwj i zespalanie tych motyww w gstej substancji harmonicznej i orkiestralnej wie si cile z rozwojem poetyckiej akcji. Pikn w archaicznej prostocie tre poematu minnesangera Gotfryda ze Strasburga, ktry to poemat sta si kanw Wagnerowskiego arcydziea, pogbi kompozytor w nastroju i nasyci fascynujcym arem. Treciow interpretacj muzyki Wstpu poda sam Wagner: Tristan, jako starajcy si o rk Izoldy, prowadzi j do swego wadcy i stryja. Oboje kochaj si. Od niemiaej skargi nie zaspokojonego pragnienia, od najdelikatniejszego drenia a po potny wybuch tragicznej mioci przechodzi uczucie poprzez wszystkie fazy beznadziejnej walki z namitnoci, by pogry si z powrotem w omdleniu, wygasn jakby w mierci". Rozdzierajc tsknot przepojony jest kady niemal takt tej przedziwnej muzyki. Samodzielnie prowadzone gosy instrumentw splataj si w osobliwe harmonie (sawny akord

tristanowski"), drgajce wzruszeniem i namitnoci, nabrzmiewajce blem. Kojcy temat wio1002 Wagner lonczeli nie ma siy przezwyciy uczuciowego wzburzenia, ktre to wznosi si, to znowu opada i zanika wreszcie w przesyconych beznadziejn tsknot frazach pocztku. (10') Nastrojowym i treciowym uzupenieniem Wstpu jest instrumentalny fina dramatu, Miosna mier Izoldy (Isoldens Liebestod), wykorzystujcy przede wszystkim motywy II aktu (motyw miosnej mierci" i motyw miosnego zachwytu"). Wagner pisze: Co los rozdzieli, odywa teraz, wyzwolone w mierci; wrota do poczenia s otwarte; umierajca nad zwokami Tristana, widzi Izolda najszczliwsze zaspokojenie gorcej tsknoty w poczeniu si na" zawsze w niezmierzonych przestrzeniach bez przeszkd, bez wizw.!" (6') Wstp do opery piewacy norymbersc y". Wyjtkowo w piewakach norymberskich (Meistersinger von Niirnberg, 1867) opuci Wagner wiat mitw

i legend, osadzajc akcj wyranie w miejscu i czasie w Norymberdze okoo poowy XVI w. Bohaterami opery s tym razem nie germascy bogowie czy mityczni herosi, lecz ludzie, wrd ktrych nie brak te postaci autentycznej. Jest ni centralna posta akcji, Hans Sachs. w synny szewc-piewak reprezentuje ducha postpu w przestrzegajcym sztywno i bezwzgldnie skostniaych prawide sztuki mieszczaskim cechu norymberskich mistrzw piewu. Sztuka musi si rozwija wraz z yciem ta dewiza zapewnia Sachsowi popularno wrd ludu i autorytet, dziki ktremu, po wielu perypetiach, mody Walter von Stolzing za sw z serca wypiewan pie konkursow zostaje przyjty w poczet mistrzw-spiewakow i zdobywa rk ukochanej Ewy. Do pogodnej, czcej spokojny humor i drwin (w niektrych osobach wykpi Wagner swych muzycznych przeciwnikw), acz z pewnoci nie komicznej opery posta Sachsa wprowadza liryczne ciepo i akcenty filozoficznej zadumy. Wstp do piewakw norymberskich" jest sam w sobie wietn kompozycj programow, opart na motywach przewodnich dziea. Jej poetycka tre, podana w komentarzu Wagnera, przedstawia si mniej wicej

nastpujco: Mistrzo-wiepiewacy krocz w uroczystym pochodzie przez Norymberg (mocny temat marszowy o archaizujcych rysach), niosc leges tabulaturae, owe troskliwie przestrzegane starodawne prawa poetyckiej formy. Za ' wysoko niesion chorgwi z wizerunkiem krla Dawida (dumna fanfara instrumentw dtych) postpuje Hans Sachs, jedyna ze wszystkich mistrzw posta popularna wrd ludu. Z zebranego tumu 1003 Wagner- R egeny sycha miosne wezwanie. To starajcy si o przyjcie do grona mistrzw-piewakw mody rycerz Walter zwraca si do swej ukochanej Ewy, crki jednego z mistrzw. Odwitnie ubrana, poda ona w pochodzie, kierujc tskne spojrzenia w stron Waltera (motyw skrzypiec), ktry przedziera si do niej i piewa odwieczn pie zawsze nowej mioci. Gorliwi uczniowie mistrzw usiuj rozczy par (dowcipne przeksztacenie pocztkowego tematu mistrzw); powstaje zamieszanie. Z pomoc Walterowi spieszy Hans Sachs, ktry z uznaniem sucha pieni Waltera. Ujwszy modzieca za rk, umieszcza go na czele pochodu midzy sob a Ew.

Hucznie- pozdrawia ich lud. Pie mioci rozbrzmiewa teraz rwnoczenie z melodi mistrzwpiewakw (genialne poczenie trzech gwnych motyww: w skrzypcach i klarnetach motyw mioci", w fagotach i kontrabasach motyw piewakw" oraz uroczysta fanfara w II skrzypcach, instrumentach dtych drewnianych i rogach). (10') RUDOLF WAGNER-REGENY *2$ VIII 1903, Szaszregen; 118 IX 1969, Berlin Kompozytor niemiecki. Studiowa w Lipsku w Berlinie. Wybitny pedagog, w latach 194750 peni funkcj dyrektora konserwatorium w Rostocku, od 1950 uczy w Musikhochschule w Berlinie. W swoich utworach wyszed od wzorw neostyli-stycznych, by w 1946 zaadaptowa dodekafoni; by zwolennikiem muzyki atwej w suchaniu, przejrzystej, centralne miejsce w jego twrczoci zajmoway opery. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Mythologische Figu-rinen 1952, Elnleltung und Ode 1967, Acht Kommentare zu einer Weise des G. de Machaut 1967, Ko icert fortepianowy 1935; opery m. in. Moschopulus 1928, Der Gunstling 1935, Johanna BalK 1941, Prometheus

1959, Das Bergwerk von Falun 1961; balety Morltat 1929, Der Zerbrochene Krug 1937, Tristan 1968; pozostawi te utwory kameralne, fortepianowe i wokalne. Einleitung und Ode (Wstp i Oda) na orkiestr (1967) to dzieo znakomicie ilustrujce dojrzao wytrawnego kompozytora, jego umiejtnoci formalne techniczne, jakkolwiek sam styl muzyki nawizuje do odlegej przeszoci 1004 ' W agner-R e g eny Dzieo to krytyka wschodnioniemiecka okrelia jako symfoniczny autoportret kompozytora. Wstp, ujty w technice kon-trapunktycznej, otwiera 20-taktowa linia kontrabasu, ktr od 2. taktu kontrapunktuje linia altwek; po duszej partii smyczkw do gosu dochodz stopniowo inne instrumenty (wrd nich wana jest dajca pojcie o klimacie caego Wstpu kantylena oboju). Wstp koczy si podobnie, jak si zacz w dwugosowym kontrapunkcie. W Odzie kompozytor nawiza do starogreckich pieni strefowych; rozpoczyna j liryczna, szeroka linia skrzypiec (21 taktw), ktra

pojawi si jeszcze dwukrotnie porodku dziea i na jego kocu, w innej wszake instrumentacji i innym zespoleniu z materiaem towarzyszcym. W tej czci kunszt kontra-punktyczny kompozytora zadokumentowany zosta licznymi odwrceniami i imitacjami melodycznymi i rytmicznymi. (21') Acht Kommentare zu einerWeise des G u i 1-laume de Machaut (Osiem komentarzy do melodii Guillaume'a dc Machaut) na orkiestr (1967). Podobnie jak w powstaym w tym samym roku Wstpie i Odzie i tu zainteresowaa kompozytora idea powrotu do muzyki bardzo dawnej, wszake przy nieco innych zaoeniach formalnych i materiaowych. W Omiu komentarzach punktem wyjcia staa si melodia virelai C'est force (Nr 16 wydania F. Ludwiga). Kompozytor przedstawi t melodi w 8 krtkich kompozycjach (trwajcych przecitnie nie duej ni 2 minuty), poddajc j kadorazowo innemu nawietleniu kolorystycznemu i wyrazowemu (tempa!). I komentarz ma charakter ariosa (temat w fagocie), II powolnego taca (jakim virelai bya w oboju i flecie, z kadencj fortepianow); III komentarz jest kontrapunktyczny, IV w formie jakby walca (z

delikatnymi wtrtami muzyki lejszej, jazzu jakby). V komentarz posuguje si kontrapunktem drobnych, wyrazistych motyww, VI natomiast po wstpie w fortepianie po-limetri; VII komentarz ma charakter menueta, a VIII rozbudowanej, sukcesywnie polimetrycznej, a w materiale archizujcej kody. (14') 1005 i W a U o n ,, ,.^ ._v, WILLI AM W ALTON * 29 III 1902, Oldham; t8 III 1983 Ischia k. Neapolu Kompozytor angielski. Majc lat 10 zostaje umieszczony w chrze przy katedrze oksfordzkiej. Korzysta ze wskazwek organisty H. AHena, pniej E. J. Denta i E. Ansermeta, pozosta jednak w zasadzie samoukiem, w 1923 na festiwalu Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej w Salzburgu wykonano jego Kwartet smyczkowy. Nastpne lata ustalaj pozycj artystyczn Waltona, stawiajc go w rzdzie znanych kompozytorw angielskich. Walton odrzuca nowatorstwo muzyki XX-wiecznej, wyznaje estetyk romantyczn, zachowuje harmonik tonaln. Posiada du

inwencj melodyczn, subtelny zmys kolorystyczny, wyczucie formy; jego utwory odznaczaj si ywoci rytmiczn. ' Koncerty instrumentalne Waltona ciesz si znaczn popularnoci gwnie dla swych walorw wirtuozowskich. Kompo--' zycje wokalne obfituj w sugestywne efekty dramatyczne. : Waniejsze utwory: opery Troilus and Cresstda 1954, The Bear wg Czechowa 1967; balet The Quest 1943; oratorium Belshazzar's Feast 1931; orkiestrowe uwertury (Portsmouth ; Point 1925), suity (J 1926, II 1938), symfonie (I 1935, II 1960), Sinfonia concertante na fortepian i orkiestr 1927, koncerty (Altwkowy 1929, Skrzypcowy 1939, Wiolonczelowy 1956), Variations on a theme by Hindemith 1963, Capriccio burlesco 1968, r Improvisations on an Impromptu by B. Britten 1970; Missa brevis 1966; kameralne kwartety smyczkowe (I 1922, II 1947), Sonata na skrzypce i fortepian 1949. ch Monumentalnie rozbudowana l Symfonia (1935) Waltona skada si z 4 czci. I cz (Allegro assai) nie opiera si na schemacie

allegra sonatowego, lecz uksztatowana zostaa swobodnie z trzech epizodw o wasnej tematyce. II cz to Scherzo (Presto con malizia) o bardzo szybkim przebiegu rytmicznym. III cz (Andante con malinconia) rozpoczyna si liryczn melodi fletu i naley do najbardziej ekspresyw-nych fragmentw muzyki Waltona. Fina skada si z czterech czonw (Maestoso Brioso ed ardentamente Vivacissimo Maestoso), z ktrych skrajne tworz klamr spokojnej i skupionej muzyki otaczajcej kontrastowo ywioowe fugata. Prawykonanie Waltonowskiej Symfonii odbyo si 6 XI 1935 w Londynie. (43') 1006 Waski Koncert skrzypcowy (1939) napisany zosta dla Ja-szy Heifetza. I cz (Andante tranquillo), oparta na szeroko rozpostartej kantylenie skrzypcowej, pena jest elegijnego wyrazu, przerwanego wejciem orkiestry z dramatycznym tematem, po ktrego przeprowadzeniu muzyka powraca do spokojnego punktu wyjcia. II cz (Presto capriccioso alla napolitana) opiera si na trzech rnych tematach: na temacie tanecznym, na temacie pieni

neapolitaskiej (charakterystyczna gra w sekstach w instrumencie solowym), na temacie eiegijnej canzonetty. V.7 finaowym Vivace Walton zestawia temat w niskich smyczkach z pochodnymi tego tematu, ktre maj si do swego pierwowzoru tak jak wariacje tematyczne o ustawicznie zmiennym charakterze. Warto zaznaczy, e niektre fragmenty Koncertu zbliaj si dwikowo do techniki dwunastotonowej. (28'30") Koncert wiolonczelowy (1956) pisa Walton dla znakomitego Grzegorza Piatigorskiego, ktry 25 I 1957 wykona utwr po raz pierwszy pod dyrekcj Charlesa Muncha (orkiestra bostoska). I cz Koncertu (Moderato) jest na wskro liryczna, przepeniona melodyjnoci, zwaszcza we fragmencie, gdzie wiolonczela solo piewa" na tle podzielonych smyczkw i akordw harfowych. II cz (Allegro appassionato) ma charakter wielkiej etiudy na wiolonczel solo z towarzyszeniem orkiestry, utrzymanej w niezwykle ywym tempie, penej wirtuozowskiego blasku. III cz zawiera trzy mniejsze podczci: Lento, speniajce tu funkcje powolnego ogniwa (w Koncercie zupenie wyeliminowanego), Allegro molto, ktre jest tematem z improwizacj, oraz Lento, bdce niejako

podsumowaniem tematyki pierwszej i ostatniej czci Koncertu. (29') JAN WANSKI *1762, Wielkopolska; f PO 1800 O Waskim zachowao si bardzo niewiele informacji biograficznych. Wiadomo tylko, e y i dziaa na terenie Wielkopolski, e by skrzypkiem i kompozytorem. W skad spucizny Waskiego 'wchodzi muzyka operowa, "-' symfoniczna oraz wokalnoinstrumentalna. Pozostawi wiele dzie muzyki kocielnej. Waniejsze utwory orkiestrowe: dwie 4 symfonie, polonezy, mazury; opery Powstanie ok. 1786, Pas. 1007 Weber terz nad Wis, Kmiotek, przed 1787; muzyka kocieina litanie, msze, nieszpory, requiem i in. Obydwie symfonie oparte s na melodiach z uwertur do odpowiednich oper. Symfonia Pasterz nad Wista" D-dur,

powstaa po 1791, skada si z 4 czci: Adagio-Allegro, Andante. Menuet, Finale-Allegro. Symfonia G-dur, wykorzystujca materia melodyczny z uwertury do Kmiotka, z ok. 1790, ma podobn budow: Allegro, Andante, Menuet, Finale-Allegro-Rondo, Utwory te przeznaczone s na may zesp orkiestrowy, obejmujcy I i II skrzypce, altwk, kontrabas, flety i rogi; w owym czasie, w drugiej poowie XVIII w., bya to zwyczajna haydnowska orkiestra. Stylistycznie symfonie Waskiego nale do okresu wczesnoklasycznego; w Symfonii Pasterz nad Wis" sycha nawet wyranie, chyba wiadomie zapoyczone motywy z uwertury do Czarodziejskiego fletu Mozarta. Przynaleno stylistyczna oznacza tu operowanie zblionym zasobem rodkw kompozytorskich, nie za osignicie podobnej doskonaoci artystycznej, jak przedstawiay dziea Haydna czy Mozarta. Symfonie Waskiego odpowiadaj cile wczesnej praktyce wykonawczej panujcej w Polsce. Zespoy kapel kocielnych (symfonie grywano wtedy i w kocioach) i dworskich dysponoway przede wszystkim skrzypcami, std wane partie melodyczne powierzali kompozytorzy I skrzypcom, reszt

zespou traktujc jako gosy towarzyszce. U Waskiego widoczna jest dno do bogatszego wykorzystania instrumentw dtych, ktre czsto prowadz razem ze skrzypcami gwne, piewne tematy. Jeeli twrczoci Waskiego nie ocenia w zestawieniu z niedocignionymi wzorami muzyki klasykw wiedeskich, ukae ona swoje niezaprzeczalne wartoci jako muzyka wprawdzie mao oryginalna, operujca do obiegowymi rodkami, ale wiadczca o ywotnoci polskiej symfoniki w czasach niezbyt u nas sprzyjajcych rozwojowi sztuki w ogle. ch CARL MARIA VON WEBER * 18 XI 1786, Eutin; 15 VI 1826, Londyn Weber wzrasta w rodowisku muzyczno-teatralnym. W 179R rozpocz systematyczn nauk gry na fortepianie, nastpnego roku wysano go do chru chopicego do Salzburga, gdzie rwnoczenie studiuje pod kierunkiem Michaa Haydna (brata J. Haydna), w 1803 przenosi si do Wiednia, kontynuuje tam Weber

nauk m. in. u Abbe Voglera. Nastpnego roku obejmuje stanowisko dyrygenta w teatrze miejskim we Wrocawiu; po 1810 odbywa liczne podre koncertowe po Niemczech. W latach 181316 sprawuje funkcje dyrektora Opery w Pradze, reorganizuje j, dba o nowy repertuar; w zwizku z t dziaalnoci pozostaj jego wczesne wystpienia publicystyczne. Od 1817 Weber jest dyrygentem Opery w Drenie. Na kilka miesicy przed mierci udaje si w podr koncertow do Londynu. Weber, artysta wszechstronnie uzdolniony, by nie tylko kompozytorem, dyrygentem i pianist-wirtuozem, ale take krytykiem, pisarzem i poet. Szczeglne zasugi pooy na polu reorganizacji wczesnej opery czeskiej i niemieckiej. Jest przedstawicielem wczesnego romantyzmu w muzyce; reprezentuje w nie znanym przedtem stopniu niemieck muzyk narodow przez cisy zwizek z twrczoci ludow, wyrany zwaszcza w bogatej twrczoci pieniarskiej. Zdobycze Webera znalazy najpeniejszy wyraz i najdoskonalszy ksztat w twrczoci operowej. Stworzy on typ opery romantycznej, o tematyce zaczerpnitej z

fantastyczno-basniowego wiata duchw i demonw, o silnie podkrelonej nastrojowoci; nowy by tu rodzaj instrumentacji, pojtej ilustracyjnie, opisowo, wydobywajcej pierwiastek kolorystyki. Od orkiestry Webera ju tylko krok do orkiestry Berlioza; rwnie Wagner mia wiele do zawdziczenia twrcy Wolnego strzelca (1821), Oberona (1825), a zwaszcza Euryanthe (1823). W tym ostatnim dziele Weber akcentowa szczeglnie rol deklamacyjnego recytatywu, a pierwiastkowi dramatycznemu podporzdkowa przebieg czysto muzyczny. Uwertury do wymienionych oper s arcydzieami formy i byskotliwej instrumentacji. Take twrczo fortepianowa Webera zapowiadaa nadchodzc now epok, epok wirtuozo-stwa; brawurowa i byskotliwa (brillante), staa si ogniwem porednim pomidzy muzyk fortepianow Mozarta i Beetho-vena a Chopina i Schumanna. Waniejsze utwory instrumentalne; Konzertstiick f-moll na fortepian i orkiestr 1821, 2 koncerty na klarnet, Concertino na rg 1815, Koncert F-dur na fagot 1811; fortepianowe 4 sonaty, Polacca brillante 1819, Rondo brillante 1819, Zaproszenie do taca 1819 (ten ostatni utwr by pniej wielokrotnie przedmiotem

transkrypcji orkiestrowych, m. in. Berlioza i Liszta), walce, ecossaises. -i , ch 64 Przewodnik koncertowy 1009 Weber UWERTURY '--. - , ' . ..;.-.Kwintesencj operowego stylu Webera przedstawiaj trzy dziea: Wolny strzelec, Euryanthe i Oberon. Uwertury do tych oper nale do elaznego repertuaru koncertowego. Bo te s to znakomite utwory orkiestrowe, mae mona by dzi powiedzie poematy symfoniczne, ktre wyzyskujc kluczowe melodie poszczeglnych oper, daj obraz ich dramatycznej treci i nastroju. Pynna, prosta, lecz wyrazista melodyka, a take brawurowy rozmach oglnego ujcia znamionuj uwertury Webera. Odznaczaj si one take wietn instrumentacj. Weber jest waciwie twrc romantycznej orkiestry. W cakowicie nowy sposb wykorzystuje wiolonczele i altwki, klarnety i fagoty oraz rogi, a przez rne zestawianie instrumentw uzyskuje nie znane dotd kombinacje brzmieniowe. Mniej natomiast przykada wagi do rozwijania tematw, do pracy mo-

tywicznej. Zamiast przetwarza tematy na sposb klasyczny, ukazuje je w rnych barwach instrumentalnych, uzyskujc niemal tak samo intensywny wyrazowe przebieg dramatyczny. Uwertura do opery W olny strzel c". Wolny strzelec (1821) jest najsynniejsz oper Webera, a zarazem pierwsz oper romantyczn z jej fantastyk wiatw i zdarze, kontrastami nastrojowymi oraz du rol elementw ludowych tak w treci, jak i w muzyce. ycie myliwskie i dziaanie demonicznych mocy" decyduje jak mwi autor 0 charakterze opery. Uwertura oddaje kapitalnie nastrj opery i cay, w ogromnym skrcie przedstawiony dramat zaprzedajcego si ciemnym mocom myliwego, ktrego od zguby ratuje czysta mio dziewczyny. Romantyczn wizj lasu 1 myliwskiego ycia" roztacza kompozytor na pocztku Uwertury, w niezawodny sposb wykorzystujc chr czterech rogw. Dalszy przebieg utworu symbolizuje zwycisk walk Dobra ze Zem, co jest ide przewodni dziea. Dugo zastanawiaem si pisa Weber nad wyborem technicznych rodkw dla odmalowania nastroju

grozy; oczywicie musiay to by ciemne i ponure barwy dwikowe, a wic najnisze rejestry skrzypiec, altwek i basw, a zwaszcza niskie tony klarnetw, aosne dwiki fagotw, najnisze tony rogw i guche uderzenia kotw." Jasne natomiast barwy orkiestry, czyste harmonie i melodia miosnej pieni (w operze piewa j Agata), ktr wprowadza po raz pierwszy klarnet, a w zakoczeniu podejmuje byskotliwie caa orkiestra, charakteryzuj dobre moce i ich zwycistwo. (10') 1010 ;Weber Uwertura do opery Euryanth e". Piszc Euryanthe (1823), pragn Weber stworzy oper w wielkim stylu"; chodzio mu o nawizanie do reformatorskich idei Glucka, ktry da przede wszystkim prawdy dramatycznej osiganej przez cise zespolenie tekstu, muzyki i scenerii. Wykonujc postawione sobie zadanie, poczy Weber w Euryanthe elementy deklamacyjno-recytatorskie z czysto muzycznymi, przy czym dla charakterystyki osb, sytuacji i nastrojw posuy si zarwno barwami instrumentalnymi, jak i motywami przewodnimi. W ten sposb sta si bezporednim poprzednikiem Wagnera

waciwego twrcy dramatu muzycznego. O wpywie, jaki wywara Euryanthe na styl Wagnera, wiadczy niewtpliwie pokrewiestwo treciowe i muzyczne, zachodzce midzy tym dzieem a Wagnerowskim Lohengrinem. Lecz tylko w pewnych szczegach mogyby wspzawodniczy te obie opery. Jeli chodzi o cao, to Euryanthe brako nerwu dramatycznego i zwartoci. Opera, oparta na wyjtkowo sabym libretcie Helminy von Chezy, ju za ycia Webera przyjmowana bya bardzo chodno i mimo rnych przerbek (m. in. G. Mahlera) nigdy nie zdobya popularnoci. Natomiast Uwertura do Euryanthe" zachowaa wieo wietnego utworu symfonicznego. Pocztkowo pomylana bya jako utwr o jednolitym, penym temperamentu charakterze, a dopiero pniej doda kompozytor krtkie Largo dla uzyskania dramatycznego kontrastu. wiat rycerskiej romantyki, na ktrego tle rozgrywa si akcja opery, odmalowa Weber piknymi melodiami i barwn instrumentacj, dajc i w tej Uwerturze jak zwykle muzyczny skrt caej opery. (9') Uwertura do opery O b e r o n". Oberon (1825) jest ostatnim dzieem Webera, napisanym na

zamwienie Opery londyskiej. Temat, zaczerpnity z poematu Wielanda, opracowa Anglik J. R. Planche, i do tego tekstu, nie znajc jzyka angielskiego, pisa Weber muzyk. Dokona jednak tej pracy z nadzwyczajnym wyczuciem, i prapremiera Oberona w londyskiej Covent Garden Opera przyniosa mu wielki sukces. W Uwerturze pozosta Weber wierny swej zasadzie: utwr oddaje nastrj opery i jest jakby jej muzyczn ekspozycj. Plastycznie maluje kompozytor baniowy krajobraz krainy krla elfw, Oberona, i jego ony, Tytanii, owych zwiewnych postaci, znanych z Szekspirowskiego Snu nocy letniej, a jednoczenie rozsnuwa romantyczny obraz' tajemniczego Wschodu i bohaterskiego wiata redniowiecznego rycerstwa. Na tych paszczyznach rozgrywa si wanie akcja opery. Uwertura do Oberona" staa si pierwowzorem nie tylko dla Mendelssoh64Weber nowskiej muzyki do Snu nocy letniej, lecz take dla caej muzycznej romantyki duchw, wrek i elfw. Swoje sugestywne, ,,biorce" suchacza dziaanie zawdzicza to dzieo penej wyrazu inwencji melodycznej,

pomysowej pracy tematycznej i kolorytowi instrumentalnemu, ktry szczeglnie podkrela romantyczny nastrj caoci. (10') DZIEA KONCERTOWE Weber przeszed do historii muzyki wprawdzie nie tylko jako waciwy inicjator opery romantycznej, ale take jako wany reprezentant wczesnoromantycznej pianistyki, jednak jego 2 koncerty fortepianowe (I C-dur op. 11 z 1810; II Es-dur op. 42 z 1812) s praktycznie zapomniane, chocia Adagio drugiego jest jednym z celniejszych utworw z tego okresu. Wykonywany natomiast bywa z powodzeniem K o n z e r t-stiick f-moll op. 79. Pochodzcy z 1821 roku, w ktrym powsta Wolny strzelec, wykazuje wyranie w koncepcji i realizacji rysy operowodramatyczne. Mia to by pocztkowo 3-czciowy koncert, wyraajcy emocjonaln mow muzyki podobnie jak Beethovenowska Sonata fortepianowa Les adieuz" bl rozki i rado spotkania. Ostatecznie powstao concertino z dokadnym programem, ktrego kompozytor nie zamieci jednak w partyturze: Pani zamku siedzi na tarasie, wpatrujc si tsknie w dal. Rycerz

od lat przebywa w Ziemi witej. Czy go jeszcze kiedy zobaczy? Stoczono wiele krwawych bitew. adnych wieci od niego. Prne jej bagania do Boga, prna tsknota za panem i wadc. W kocu ukazuje si jej straszna wizja. Oto ley on na pobojowisku, opuszczony przez swoich, broczc krwi serdeczn z rany. Ach, gdyby moga by przy nim a przynajmniej wraz z nim umrze! Pada bez czucia i zmysw. Lecz co to? Co dwiczy tam w dali? Co byszczy w socu pod lasem? Wspaniali rycerze i giermkowie, wszyscy ze znakami krzya. Powiewaj chorgwie, lud si raduje. A tam to on! Ju pada w jego ramiona. Jakie miosne uniesienie, jakie niezmierzone, nieopisane szczcie. Jak bogoci szumi drzewa i fale, goszc triumf wiernej mioci". Wielki dramaturg, ktry podobne sceny rozgrywa" w Wolnym strzelcu i Oberonie, przenis tu swoje operowe dowiadczenia do muzyki instrumentalnej. Bohaterk tej dramatycznej sceny, pani zamku, i gr jej uczu uosabia fortepian i jego plastyczne tematy: smutku (Larghetto non troppo) i drczcych wizji (Allegro appasaionato). Westchnienia" wysoko ponad tremolem smyczkw prowadzonego fagotu przygotowuj

1012 i Weber Tempo di marcia triumfalny powrt rycerzy, ktrych symbolizuje z programow konsekwencj orkiestra. Oba organizmy dwikowe dramatis personae cz si w radosnym finaowym Presto giocoso. (17') Klarnet by ulubionym instrumentem Webera. Ten najwybitniejszy wrd romantykw kolorysta orkiestralny pierwszy wykorzysta w peni techniczne i brzmieniowe moliwoci klarnetu, nie tylko przeznaczajc dla charakterystyczne partie w swoich operach, lecz take komponujc trzy dziea solowe z orkiestr: Concertino i dwa koncerty. Obok sawnego Koncertu A-dur Mozarta s to najlepsze utwory tego rodzaju w klasycznej i romantycznej literaturze muzycznej, do ktrych doczy mona jeszcze wdziczny Koncert klarnetowy Karola Kurpiskiego. We wszystkich trzech dzieach Webera, inspirowanych przez zaprzyjanionego z kompozytorem wietnego klarnecist, Henryka J. Barmanna (17841847), a pochodzcych z 1811, solista ma szerokie pole popisu wirtuozowskiego. Jednoczenie nie

brak tu rwnie partii melodyjnych, przedstawiajcych idea romantycznego wykorzystania brzmieniowego kolorytu klarnetu, ktrego partia wobec orkiestry znajduje si niemal stale na pierwszym planie. (9') Goncertino op. 26 na klarnet i orkiestr rozpoczyna piewne, zrnicowane dynamicznie Adagio ma non troppo (c-moll). Z kolei nastpuje Andante con anima temat z dwiema wariacjami wybrzmiewajce pianissimo w kotach. Wykorzystujcy niskie dwiki klarnetu, tajemniczo brzmicy cznik prowadzi do ywego, myliwskiego" Ronda z lirycznym epizodem rodkowym. (20') I Koncert klarnetowy f-moll op. 73 ma due zacicie wirtuozowskie, nie rezygnuje jednak wcale z bardzo sposobnej dla klarnetu kantyleny. Sonatowa forma Allegra (I cz.) jest z romantyczn swobod odksztacona: temat gwny pojawia si tylko w tutti, klarnet za rozpoczyna swj wystp waciwie drugim tematem. Niskim rejestrem instrumentu solowego operuje Weber efektownie w Adagiu (II cz.); kontrast przynosz pasaowe figuracje fragmentu rodkowego. Finaem jest tradycyjnie popisowe Rondo. (20')

II Koncert klarnetowy Es-dur op. 74 przewysza dwa poprzednie dziea bogactwem inwencji. W I czci (Allegro) po wstpnym pompatycznym tutti wchodzi klarnet z krtk, przebiegajc ca skal instrumentu uasi-kadencj. Po regularnej ekspozycji dwch tematw przetworzenie przy1013 Weber nosi nowy, piewny temat; repryz rozpoczyna instrument solowy drugim tematem. Swobodnie uksztatowana Romanca (II cz., Andante con moto) przeplata kantylenowe, recytatywne i popisowe partie. Fina i tym razem jest efektownym Rondem, ale utrzymanym w rytmie poloneza (Alla polacca). (22') Koncert na fagot F-dur op. 75, jakkolwiek skomponowany przez romantyka, charakterem swym przynaley raczej do poprzedniej, klasycznej epoki. Napisany w 1811 dla fagocisty G. F. Brandta z Monachium, wicej przyciga uwag efektami wirtuozowskimi i brzmieniowymi ni czysto muzyczn treci. Techniczne i kolorystyczne moliwoci instrumentu wykorzysta kompozytor znakomicie, podkrelajc jego indywidualne

waciwoci odpowiedni instrumentacj. Przede wszystkim naley tu wskaza na pierwsze solowe wejcie fagotu na tle kotw i czste skokowe" zmiany rejestrw w I czci (Allegro ma non troppo). W rodkowym Adagiu zwraca uwag udany trzygosowy epizod fagotu i dwch rogw. W finaowym Rondzie (Allegro) dochodz do giosu humorystyczne moliwoci fagotu, zwaszcza w groteskowych skokach melodii w pierwszym temacie. (17') Concertino na rg i orkiestr op. 45 (1806) jest jednym z nielicznych prawdziwie wartociowych dzie tego rodzaju. Weber stworzy tu kompozycj, ktra obok koncertw Haydna, Mozarta i R. Straussa jesf interesujca muzycznie, a zarazem daje sposobno do wirtuozowskiego popisu. Liczc si ze specyficznymi wymaganiami i trudnociami wykonawczymi rogu, zrezygnowa Weber z typowej, szerzej rozbudowanej, trzyczciowej formy koncertu i uksztatowa dzieo zwile i swobodnie. Po wstpnym Adagiu pojawia si Andante (I cz.) temat z 4 wariacjami, gdzie z instrumentem solowym wspdziaa do cile orkiestra. Najbardziej ekspresyjny charakter posiada bogate w dynamiczne niuanse Recitativo (II

cz.), koczce si ciekawym efektem wykonawczym: czterogosowym akordem, ktry uzyskuje solista gosem i jednoczesnym zadciem, przez co do tych dwch dwikw doczaj si na zasadzie praw akustycznych jeszcze dwa nowe. Ostatnia cz, Rondo alla polacca, czy elementy polonezowe z. wgierskimi (rodkowa partia) w zgrabn zreszt, pen temperamentu cao. (14') 1014 W e b e r n ANTON WEBERN *3 XII 1883, Wiede; t 15 IX 1945, Mittersill J* Nauk muzyki rozpocz pod kierunkiem E. Komauera. W latach 190206 studiowa muzykologi na uniwersytecie w Wiedniu, ukoczywszy j z tytuem doktora. Z tych lat pochodz rwnie pierwsze kompozycje Weberna; od 1904 rozpoczyna studia u A. Schonberga. W latach 190813 dziaa jako dyrygent teatralny, najpierw w Wiedniu, pniej w Gdasku i Szczecinie. Po zakoczeniu I wojny wiatowej Webern osiada w Wiedniu, przez 4 lata dyryguje orkiestrami Towarzystwa Prywatnych Wykona Muzycznych. W 1924 powstaje pierwszy utwr dodekafoniczny, Drei Volhstexte op. 17.

Rok 1930 zastaje Weberna na ' stanowisku dyrygenta radia austriackiego. Kompozycje jego . wykonywane s na festiwalach Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej. Na pocztku lat trzydziestych przenosi si do Modling, zarabia udzielaniem prywatnych lekcji. Od 1941 jest lektorem firmy wydawniczej Universal Edition. Ginie na skutek tragicznej pomyki od kuli onierza amerykaskiego. - ' Webern, nie doceniany za ycia, traktowany tylko jako ucze Schonberga", dzi zosta powszechnie uznany za ojca najnowszej muzyki XX w. Sprecyzowa i ograniczy zasady dodekafonii, stworzy technik punktualistyczn, opart na zrnicowaniu pocztkowo tylko wysokoci, rytmw, barw, artykulacji, pniej caego materiau muzycznego, co dao w efekcie muzyk jakby zatomizowan", zoon z najdrobniejszych elementw. Muzyka Weberna -jest niezwykle skoncentrowana, wyrafinowana dwikowo', bardzo indywidualna; subtelna, ciszona, lecz barwna, o rozlegej skali rodkw ekspresji. Kom-; pozytor odchodzi cakowicie od tonalnoci, zastpujc odrzucone zasady now technik dwikow. Dy do najcilejszego stosowania zasad kontrapunktycznych, wypracowuje

precyzyjn technik motywiczn. Technika kompozytorska Weberna stanowia zjawisko absolutnie nowe, zmienia znaczenie i funkcj i wszystkich elementw muzycznych, jak rytm, metrum, dyna-; :" mika, artykulacja, agogika, uycie instrumentw. Najwaniejsze z dzie Weberna: orkiestrowe Passacaglia 1908, Sze utworw 1910, Pi utworw 1913, Symfonia na ma : orkiestr 1928, Wariacje 1940; kantaty I na sopran, chr i orkiestr 1939, II na sopran, bas,' chr i orkiestr 1943; Das : Augenllcht na chr i orkiestr 1935; utwory kameralne Czte-, ry utwory na skrzypce i fortepian 1910, Sze bagatel na kwar-,<<" tet smyczkowy 1913, Trzy mae utwory na wiolonczel i forte-<?.' pian 1914, Trio smyczkowe 1927, Kwartet na skrzypce, klarnet, 1015 iWebern saksofon tenorowy i fortepian 1930, Koncert na 9 instrumentw 1934, Kwartet smyczkowy 1938; Wariacje na fortepian 1936; pieil ni Dwie pieni na gos i 8 instrumentw 1910, Cztery pieni na gos i fortepian 1918, Sze pieni na gos, klarnet, klarnet baso-

j1 '(:,!. wy, skrzypce i wiolonczel 1921, Trzy teksty ludowe na gos, j(| .?.:T skrzypce, klarnet i klarnet basowy 1924. f *' ch

dwiki s identyczne: d = pry-ma toniki). Cay utwr jakby wzorowany na finale IV Symfonii Brahmsa (synna Chaconna), ktrego Arnold Schonberg 1 i jego uczniowie wysoko cenili jest jednoczenie znacznie | bogatszy materiaowo. (15')

Passacaglia na orkiestr (1908) to pierwsze opus Weber-na, a jednoczenie ju pozycja wybitna w jego niewielkim, lecz wakim dorobku kompozytorskim. Cho utwr ten pozostaje jeszcze pod wpywem Schnberga (u ktrego Webern w tym czasie koczy nauk) i podobnie jak pierwsze kwartety i inne dziea Schnberga tego okresu napisany jest w systemie tonalnym, jednake 25letni Webern wykazuje si tu nie tylko oryginalnoci, lecz zgoa mistrzostwem. Passacaglia zawiera w sobie wiele elementw wasnego jzyka dwikowego kompozytora: nadrzdno inter waowe j struktury nad materiaem, subtelno instrumentacji i dynamiki, ju w tym utworze ciszonej, a przez to wyraniejszej, bogactwo zrnicowa i wreszcie odrbn, wysublimowanie ekstatyczn ekspresj. Ujty w tonacji d-moll, temat Passacagli skada si z 8 dwikw, ktre strukturalnie zapowiadaj zmienno dodekafoniczn (tylko 2 skrajne

Podobnie jak powstaa dwa lata wczeniej Passacaglia, tak i Sze utworw op. 6 na wielk orkiestr skompono-j wanych w 1910 stanowi dopiero zapowied indywidualnego 1 stylu webernowskiego. Niemniej jednak ju w tej kompozycji zarysowuje si wyranie odrbno stylistyczna Weberna. Oddala si on tu od ideaw muzyki swego mistrza, Schnberga, i zwraca ku rozwijanej przez siebie potem a do punktualiz-mu technice pracy motywicznej, przy czym motywem s czsto mae komrki interwaowe i rytmiczne. W Szeciu utworach ', Webern kodyfikuje styl aforystyczny, skondensowany do ele-'!]t mentw najpotrzebniejszych, nie ekonomiczny, lecz raczej sys-j tematyczny, konsekwentnie formujcy bogaty materia mu-I,' zyczny w przejrzyste, krtkie odcinki, ktre w sumie tworz !Jj mozaikowy obraz wielostronnejkolorystyki i

ekspresji. Kom-|| pozycja ta jest rozwiniciem orkiestralnych zaoe Schnberga l w kierunku techniki aforystycznej: cykl trwa w sumie zalei 1016 Webern dwie 10 minut, co w tym czasie samo w sobie byo rewolucyjn innowacj. W Piciu utworach op. 10 na orkiestr (1913) Webern idzie jeszcze dalej w obranym kierunku stylu aforystycznego. 1 tak np. 4. utwr rozmieci na przestrzeni zaledwie 7 (!) taktw. Jednoczenie cala kompozycja pisana jest na do duy zesp, co w stosunku do czasu jej trwania (wspomniany 4. utwr trwa tylko 19"!) wydaje si szczytem nieproporcjo-nalnoci. Ale na tym m. in. polega oryginalno techniki kompozytora. Webern rozwija tu schnbergowsk ide melodii barw dwikowych i zmierza ku maksymalnemu precyzowaniu materiau dwikowego, co odtd stanowi bdzie jedn z gwnych cech jego techniki. Prawykonanie kompozycji odbyo si 23 VI 1926 na festiwalu Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej w Zurychu, a wic

dopiero po 13 latach od czasu jej powstania. (10') Symfonia op. 21 (1928) pisana jest na niewielki zesp kameralny o nastpujcej obsadzie: klarnet, klarnet basowy, 2 rogi, harfa, I i II skrzypce, altwka i wiolonczela; instrumenty smyczkowe s obsadzone wielokrotnie, tak e zastosowany zesp kameralny bynajmniej nie brzmi ubogo przeciwnie, wanie bogato, co wynika z ustawicznie zmiennej instrumentacji dziea. Podobnie jak obsada, tak i czas trwania kompozycji niewiele ma wsplnego z symfoni wspczesn: Symfonia Weberna skada si z 2 czci, ktre w sumie trwaj zaledwie 10 minut. Jest to zatem muzyka kameralna, skondensowana do minimum Webern zawsze lubi muzyk ciszon i to nie z racji ekonomicznych, lecz stylistycznoesle-tycznych. Obie czci utworu s asymloniczne" i nawet niezbyt z sob kontrastuj. I cz Ruhig schreitend (co odpowiada woskiemu Andante tranuillo) uformowana jest na zasadzie kanonu i zapowiada pniejszy punktualizm we-bernowski przede wszystkim samym rozbiciem materiau dwikowego na drobne, korespondujce z sob motywy. Na II cz skada si cykl 7

wariacji, poprzedzonych tematem, a zakoczonych krtk, 11taktow kod: temat podany jest w obu klarnetach, obu rogach i harfie. 1. wariacja to ywe allegretto na smyczki arco i pizzicato, 2. motoryczne allegro (popis rogu), 3. szybkie intermezzo, 4. subtelna, punktuali.styczna melodia, 5. ciche prestd, 6. mars/, na dte instrumenty, 7. ustawicznie zwalniana melodia krtkich motyww. Prawykonanie odbyo si w Nowym Jorku 8 XII 1929 pod dyrekcj Aleksandra Smallensa. (10') 1017 Webern Jednym z najciekawszych utworw Weberna jest poemat na chr i orkiestr Das Augenlicht (Swiatlo oczu) op. 26, powstay w 1935 do tekstu Hildegardy Jone, poetki austriackiej, ktrej subtelna i nieco hermetyczna twrczo bya kompozytorowi bardzo bliska zarwno pod wzgldem czysto literackim, jak i estetycznym. cile dodekafoniczna kompozycja Weberna zawiera spory adunek swoistego emocjonalizmu i czy w sobie liryzm wokalny z instrumentalnym punktualizowanym materiaem drobnych motyww o stale podobnej strukturze.

Do tego krgu stylistycznego nale te obie pne" kantaty Weberna: I Kantata op. 29 na sopran solo, chr mieszany i orkiestr (193839) i II Kantata op. 31 na sopran solo, bas solo, chr mieszany i orkiestr (1941 43), obie do tekstu H. Jone. Wariacje op. 30 (1940) s bez wtpienia centralnym" dzieem pniejszego okresu twrczoci Weberna. W utworze tym kompozytor stosuje wysoce zoon technik pracy motywicznej, opartej na motywach serii skadajcej si z 3 grup, wzajemnie podobnych lub pokrewnych. Sposb zuytkowania zmiennoci materiau, rejestrw, dynamiki, artykulacji, barw instrumentalnych, rytmu, a nawet tempa, jest tak wyjtkowy, i niepodobna znale w tym czasie partytury, ktra by w jakiej mierze dorosa do bogactwa strukturalnego tej muzyki. Co prawda, niektrzy dopatruj si tu jako jedynej konwencjonalnej warstwy wpywu dawnych form, w czym zreszt maj za sprzymierzeca samego Weberna (synny ju dzi list Weberna do Willi Reicha, zawierajcy uproszczon analiz formaln tego dziea), lecz sama muzyka, jej charakter i struktura przecz temu nieodwoalnie. Tu mamy ju do

czynienia z nowym traktowaniem formy, jako wypadkowej struktury 'samego materiau muzycznego. (Takie traktowanie formy stao si dla modej generacji punktem wyjcia w poszukiwaniu nowych moliwoci muzyki.) Wariacje skadaj si z 7 fragmentw, ktre nie s od siebie oddzielone adnym widocznym czy syszalnym przeciciem (przeciwnie: We-bern stara si przy przechodzeniu do nowego fragmentu jak najbardziej zatrze wraenie zmiany charakteru muzyki). W sumie jest to zatem utwr jednoczciowy o technice, nie formie, wariacyjnej (w licie do Reicha mwi Webern o gwnych i pobocznych tematach, o cznikach, repryzie i kodzie i sugeruje, i cao odpowiada formie uwertury"). (6'll") 1018 Wiechowicz WIECHOWICZ STANISAW

konserwatorium poznaskim, rozwija oywion dziaalno jako organizator ycia piewaczego dyrygent chralny oraz , krytyk muzyczny (Przegld Muzyczny", Muzyka Polska"). Po II wojnie wiatowej osiad w Krakowie, gdzie prowadzi katedr kompozycji w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej. Autor licznych prac z zakresu pedagogiki wokalnej. Otrzyma szereg nagrd artystycznych i odznacze pastwowych. Wiechowicz by jednym z najbardziej autentycznych, indywidualnych kompozytorw polskiej muzyki wspczesnej. Podstawowe rdo inspiracji stanowi dla polski folklor muzyczny, z ktrego czerpa materia zwaszcza melodyczny i ryt; miczny. Dziedzin, w ktrej osign szczyty mistrzostwa, jest muzyka wokalna. Utwory chralne, kantaty i pieni odznaczaj si doskonaoci fakturalna, niezwyk pynnoci gosw, wyszukanymi brzmieniami harmonicznymi, bogatym i oryginalnym uksztatowaniem rytmicznym. Nie mniej godna superlatyww jest muzyka orkiestrowa Wiechowicza, ywioowa, byskotliwa, rytmicznie ogromnie unerwiona,

* 27 XI 1893, Kroczyce; t 12 V 1963, Krakw Kompozytor, pedagog, dyrygent chralny, krytyk muzyczny. Studiowa w konserwatorium w Krakowie, w Instytucie Dal-croze'a w Drenie, w konserwatorium petersburskim i w paryskiej Schola Cantorum. Od 1921 wykada teori i kompozycj w

niemal zawsze wirtuozowska w zakresie rzemiosa technicznego, barwna, przepojona naturaln, swobodn melodyjnoci. Waniejsze utwory: orkiestrowe poemat symfoniczny Babie lato 1922, taniec weselny Chmiel 1927, obrazki symfoniczne Ul-galki 1944, suita ludowa Kasia 1946, Koncert staromiejski 1954; instrumentalne 2 mazurki na skrzypce i fortepian 1942; wokalne Pastoraki, recytacja na chr i orkiestr 1927, kantata Dzie slowiaski na chr i orkiestr dat do sw E. Zegadowicza 1929, Kantata romantyczna na sopran, chr i orkiestr do sw A. Mickiewicza 1930, MruczHowe bajki, wariacje na chr 1930, Z Wojtusiowej izby kantata dziecica na sol, chr : i orkiestr 1944, Pragn oczkl na chr i 2 fortepiany 1944, Na glinianym wazoniku na chr i orkiestr do sw J. Poraziskiej 1947, Kantata niuina (Olimpijska) 1948, Ka.itata mickiewiczowska 1950, passacaglia l fuga na chr 1960, List do Marc Chagalla, rapsod dramatyczny na gosy solowe, recytatorw, chr i orkiestr do sw J. Fieowskiego 1901, kantata Gobica na sopran, chr i orkiestr 19B2. ch

1019 Wter/ioioicz Taniec weselny Chmiel" (1927) to utwr o ludowej tematyce, a jednoczenie nie pozbawiony pitna osobowoci autora. W caym przebiegu tego niedugiego utworu utrzymuje si ten sam rytm i metrum. Podstaw melodyczn i rytmiczn jest znany temat ludowy z wyranie przez kompozytora eksponowanym modalizmem lidyjskim, temat oberkowy, a wic jednoznaczny i jednostronny. Wiechowicz opracowa go symfonicznie, na olbrzymi zesp orkiestrowy, zdolny do duszego utrzymania fortissima, na ktre kompozytor kadzie szczeglny nacisk. W przeciwiestwie do Szymanowskiego nie pocigaa Wiechowicza w polskiej muzyce ludowej jej odrbno i warstwa liryczna, lecz raczej jej typowo stereotypowo nawet i warstwa rytmiczno-dynamiczna. (6') Suita K a s i a" na orkiestr smyczkow i 2 klarnety (1946) skada si z 5 czci, z ktrych rzecz charakterystyczna III i V cz s identyczne (w zapisie partyturowym V cz nie zostaa powtrzona). Mona je obie uwaa za miniatury orkiestrowe czas trwania: 2'4'. Cz I (Allegro comodo) to duet 2

klarnetw z towarzyszeniem smyczkw. II cz (Andante assai, espressivo) graj wycznie smyczki, ktre bardziej ni klarnet nadaj si do muzyki ekspresyjnej. III cz (Allegro moderato) to ywy taniec, w ktrym znowu s eksponowane 2 klarnety. Cz IV (Andante cantabile) stanowi 3czciow pie na orkiestr smyczkow bez klarnetw. Jako fina wykonuje si jak wspomniano powtrnie III cz. (13'). Koncert staromiejski na orkiestr smyczkow (1954) skada si z 3 czci. I cz (Allegro comodo, risoluto) ma form sonatow. Uderza w niej swoim odrbnym piknem drugi temat (lento) w skrzypcach solo. II cz (Andante assai, molto cantabile) to nokturn z dramatycznym fugatem (allegro impetuoso) porodku. III cz (Allegro deciso), rwnie utrzymana w formie sonatowej, urozmaicona zostaa kontrastowymi epizodami, ktre na tle motorycznego ruchu wybijaj si swoj ekspresj. Orkiestra smyczkowa, jak tu posuguje si kompozytor, jest olbrzymia, ustawicznie dzielona i wielogosowa: utwr staje si wielk symfoni na smyczki, symfoni o piknym warszawskim Starym Miecie. (25')

List do Marc Chagalla na 2 gosy solowe, 2 recytatorw, chr mieszany i orkiestr (1961) to rodzaj rapsodu dramatycznego, w ktrym najwaniejsze jest sowo (tekst Jerzego Ficowskiego), sowo poetyckie o uderzajco humanistycznej wymowie, woajce o pami dla umczonych i za1020 Wenawsfci bitych przez okupanta hitlerowskiego. Dzieo Wiechowicza skada si. z 4 czci. CZQ I to Introdukcja, intonowana szerokim zapiewem skrzypiec o orientalnym zakroju, nawizujcym do piewu synagogalnego, rozbudowanym a po wielkie tutti orkiestry i chru, dochodzcym do potnej kulminacji, po ktrej nastpuje do dugo przeprowadzane uspokojenie (solo sopranu). Cz II jest rodzajem lamentacji na sol, chr i orkiestr o formie rapsodu z duymi kulminacjami, podczas gdy cz III opiera si na tekcie mwionym, alter-nujcym z partiami chralnymi. Fina Listu do Marc Chagal-la to dramatyczne Allegro, rozwinite z dwu myli przewodnich, z charakterystycznym powtarzaniem tych samych wysokoci w piewie; spokojne Andante zamyka

refleksyjnie cao w pianissimo. Utwr powicony jest pamici Janusza Korczaka. (40') HENRYK WIENIAWSKI * 10 VII 1835, Lublin; f 31 III 1880, Moskwa Najwybitniejszy po K. Lipiskim skrzypek-wirtuoz polski XIX w. Jako 8-letnl chopiec rozpoczyna studia w konserwatorium paryskim (L. J. Massart skrzypce); po czterech latach uzyskuje dyplom z najwysz nagrod. Bezporednio potem rozpoczyna wystpy wraz z bratem, pianist Jzefem Wieniawskim. Podre koncertowe Wieniawskiego obejmoway wszystkie niemal kraje Europy; nawet w okresie osiadego" ycia w Petersburgu w latach 186071 zajmowa tam stanowisko nadwornego solisty miesice letnie wypenione byy zawsze artystycznymi podrami. Po opuszczeniu Petersburga cdby wielkie dwuletnie tournee po Stanach Zjednoczonych z Antonim Rubinsteinem, potem, take z Paulina Lucca, po czym spdzi dwa lata w Brukseli, gdzie prowadzi klas skrzypiec w konserwatorium, w zastpstwie H. Vieuxtemps'a. W ostatnich latach ycia nie przerwa mimo cikiej choroby serca dziaalnoci wirtuozowskiej.

Wieniawski by przede wszystkim wielkim wirtuozem, co wicej, mona przypuszcza, i gdyby nim nie by, nie zajby si kompozycj. W owych czasach bowiem wykonawca wielkiej klasy musia posiada w repertuarze wasne utwory, dostoso-" wane do swych moliwoci technicznych i ukazujce je w jak najkorzystniejszym wietle. Tote na twrczo Wieniawskiego skadaj si wycznie utwory skrzypcowe: dwa koncerty 1021 Wieniawski (l 1853 *, II 1870), polonezy koncertowe na skrzypce i orkiestr (D-dur 1853, A-dur 1870), L'cole modern (1854 zbir wirtuozowskich etiud na skrzypce solo), Etiudy-Kaprysy 1862, Scherzo-Tarantela 1855, Legenda 1860, Wielki kaprys fantastyczny, Capriccio-Valse, szereg miniatur (mazurki, walce, wariacje), , fantazje. W muzyce Wlenlawskiego najsilniej wybija si pierwiastek wirtuozowski, i to czstokro ze szkod dla artystycznego dopracowania kompozycji. Wyrane jest pitno popiechu i do-ranoci; przewaaj formy swobodne, a nadto jeszcze upraszczane, miejsce konstrukcji

formalnej zajmuje lune szeregowanie melodii. A jednak mimo tych niedostatkw muzyka Wie-- niawskiego byskotliwa, czsto salonowa i sentymentalna yje na estradach koncertowych naszych czasw, jest sta pozycj wiatowego repertuaru skrzypcowego. Posiada wielkie zalety techniczno-fakturalne (jest doskonale skrzypcowa"), gadk piewno, lekko i ow specyficzn elegancj br"mie-nia, waciw XIX-wiecznej szkole francuskiej. ch I Koncert skrzypcowy fis-moll op. 14. Zgodnie z panujcym w XIX w. obyczajem, wymagajcym, by kady z wielkich wirtuozw posiada obok repertuaru klasycznego repertuar skadajcy si z wasnych utworw, mody Wieniawski rozpocz w 1852 prac nad koncertem skrzypcowym. W lad za napisanym najpierw Rondofinale powstaje w nastpnym roku I i II cz. Prawykonanie caego Koncertu (Rondo-finale gra Wieniawski jeszcze w 1852 w czasie tournee po Rosji) odbyo si 27 X 1853 w Lipsku z kompozytorem jako solist. Cz I (Allegro moderato) jest utrzymana w formie allegra sonatowego. Tematy ekspozycji s

skontrastowane: pierwszy charakteryzuje si ostrym rysunkiem rytmicznym, drugi biegnie szerokim, agodnym ukiem efektownej, operowej melodyj-noci. Po orkiestralnym tutti, w ktrym pokazane zostaj obydwa tematy, wchodzi solista temat pierwszy staje si dla pretekstem do zabynicia wspania, brawurow technik; pojawiaj si wszystkie akcesoria popisu: bogate pasae, taiegniki, akordy, podwjne flaolety, szeregi dwudwi-kw. Skromnie zarysowane przetworzenie operuje gwnie motywami tematu pierwszego; po dugiej brawurowej kadencji wracaj tematy ekspozycji. Cz II (Larghetto), zatytuowana Preghiera (modlitwa), Wszystkie daty oznaczaj tu rok wydania, nie napisania. ; j j 1022 Wieniawski kontrastuje silnie z pierwszym Allegrem, jest skupiona, spokojna, liryczna. Prosta, nieskomplikowana melodia wybrzmie-wa pianissimo, gdy attacca rozpoczyna si cz III Rondo. Po krtkim fanfarowym wprowadzeniu trbek skrzypce (na tle orkiestry) podejmuj gwny

temat, lekki, o tanecznym charakterze. Temat poboczny, urytmizowany na sposb pseudowgierski, ustpuje z kolei miejsca tematowi drugiemu, ywemu i penemu miaego rozmachu, cho bynajmniej nie popisowowirtuozowskiemu. Melodi przeksztaca figuracyjnie solista, podejmuje j orkiestra, po czym powraca temat gwny i temat drugi. Cao koczy si byskotliw kod. Koncert jismoll, trudny technicznie, a nie dajcy penego ekwiwalentu natury estetycznej, ustpuje wartoci artystyczn i popularnoci Koncertowi d-moll. (26') Praca nad II Koncertem skrzypcowym d-moll op. 22 trwaa dugo Wieniawski zacz komponowa go jeszcze w 1856, ukoczy za dopiero pcd koniec lat szedziesitych. Utwr jest dzieem dojrzaego twrcy, i to nie tylko skrzypka-wirtuoza, lecz kompozytora wiadomego celw artystycznych swej twrczoci, nie traktowanej ju doranie dla potrzeb uytkowo-wykonawczych. Cho Wieniawski i tu nie wyzwoli si w zupenoci od klimatu i stylu szkoy francuskiej, stworzy dzieo cakowicie osobiste, wolne od zapoycze czy bezporednich wpyww. Do dzi utwr ten jest jednym z najczciej (obok koncertw Karowi-cza i

Szymanowskiego) wykonywanych polskich koncertw skrzypcowych. W czci I (Allegro moderato) orkiestra eksponuje kolejno tematy: pierwszy dramatyczny, peen wewntrznej dynamiki, bardzo ekspresyjny, drugi agodny w rysunku, spokojny. Skrzypce, podejmujc temat pierwszy, nadaj mu namitn arliwo, a rwnoczenie szlachetn pynno; kantylena rozwija si wielkimi ukami. Solista wdaje si w dialog z orkiestr, cieraj si motywy pierwszego tematu, partia skrzypiec staje si coraz bardziej wirtuozowska, napicie narasta, zaamujc si dopiero w momencie wejcia drugiego tematu. Powrotowi (w orkiestrze) pierwszego tematu nie towarzyszy ju pierwotne napicie cz I cichnie i niemal niepostrzeenie przechodzi bezporednio (Wieniawski nie zaznaczy przerwy pomidzy czciami) w rodkowy Romans. Cz II (Andante ma non troppo) jest,pikn, szeroko, swobodnie pync, zamylon pieni skrzypiec na tle prostego, koyszcego akompaniamentu orkiestry. Kilkakrotnemu powtrzeniu melodii towarzyszy wzrost napicia nie tyle jednak dramatycznego, ile raczej ekspresyjnego, wzrost intensyw-

1023 Wtldbcrgcr

JACQUES WILDBKRGB , , . r _ ,, *3 I 1922, Bazylea - '' "'

noci wyrazu, wiksze jego nasycenie. Orkiestra wspdziaa w tym, uzyskujc odpowiednie efekty narastajcym tremo-landem. Jak wielka fala czy westchnienie melodia, osignwszy kulminacyjny punkt, opada agodnie, cichnie. Mocny, dysonujcy akord mci zamylenie II czci rozpoczyna si Finale Allegro moderato (alla zingara). Solista w oszaamiajcym tempie intonuje cygaski taniec", ktry wyrniaj brawurowe staccata, ostre, taneczne rytmy, zawrotne tempo. Nadzwyczaj silny kontrast z tym tematem tworzy wprowadzony nastpnie liryczny temat I czci Koncertu zawizuje si konflikt prowadzcy do epizodu kulminacyjnego, fortissimo molto appassionato. Kompozytor snuje nowe pomysy melodyczne, w dalszym cigu trwa zmaganie si obydwu tematw, zawsze jednak dominuje melodia cygaskiego taca. Zakoczenie III czci to jeszcze jeden wspaniay, efektowny popis solisty, zamknity zdecydowanymi akordami orkiestry. (25'20") ch

Kompozytor szwajcarski. Ucze W. Vogla. By korepetytorem i dyrygentem w teatrze miejskim w Bazylei, w latach 195966 profesorem konserwatorium w Karlsruhe, od 1966 wykada teori w bazylejskiej Akademii Muzycznej. W latach pidziesitych .- by Wildberger jednym z najywszych i najbardziej indywidualnych talentw kompozytorskich w Szwajcarii. Wyszed pocztkowo od techniki dodekafonicznej i punktualizmu, by skierowa si nastpnie ku wczesnej awangardzie. W nastpnych latach Wildberger zrezygnowa z poszukiwa na rzecz spokojniejszego" jzyka muzycznego, pewnego, lecz konwencjonalnego. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe lnte:islo-CentrumRe-missio 1958, Musik fur 23 Solostreicher 1960, Koncert obojowy ,:. 1963, Mouuements 1984, Contratempi na flet i 4 grupy instrumentalne 1971; kameralne Zeitebenen na 8 instrumentw

. :; 1958, Musik na wiolonczel i fortepian 1960, Double Refrain na flet, roek angielski, gitar i tam 1973; kantaty Von Kommen und Gehen der Menschen na sol, chr i orkiestr do tekstw Pigmejw 1954, In my end is my beginnlng 1965, Epltaphe pour Evariste Calois na sopran, baryton, gos mwio>024 W i 11 i n g e r ny, chr mwiony, goniki i orkiestr 1962, .die Sttmme, dle alte, schwUcier werdende Sttmme. na sopran, wiolonczel, tam i orkiestr 1974; Schattenwerlt na organy 1976. W Koncercie obojowym (1963) Wildberger postawi sobie zadanie penej eksploatacji moliwoci instrumentalnych oboju. Koncert obojowy pisany by dla Heinza Holligera, wybitnego oboisty szwajcarskiego. W kompozycji roi si od niecodziennych efektw obojowych typu frullata, flaoletw (nawet podwjnych), ostrych akcentw rnych zmian samego dwiku, stanowi wic ona idealny przegld moliwoci instrumentu w rkach znakomitego wirtuoza. Mimo e kompozycja jest 3-czciowa (Dialog; Scherzo i Aria; Kadencja, Stretta, Koda), nie ma nic wsplnego z klasyczn

form koncertu; s to raczej luno z sob zestawione fragmenty o rnym charakterze. ROBERT WITTINGER * 10 IV 1945, Knittelfeld (Styria) Kompozytor wgierski. Studiowa w Budapeszcie u Z. Durk, nastpnie w Studio Muzyki Elektronicznej w Monachium; mieszka w Bernhausen (koo Stuttgartu). Autor ambitnych dzie symfonicznych, kameralnych i solowych, czcych elementy nowego stylu polistrukturalnego ze swobodnymi ujciami dwikowymi; pisze te muzyk elektroniczn. Waniejsze kompozycje: Compensazioni na ma orkiestr 1967, Costellazioni na orkiestr 1971, Koncert na obj, harf i smyczki 1972, Stlloglsmo na skrzypce i perkusj 1974, Concerto llrico na orkiestr 1977, kwartety smyczkowe (IV 1977). s Concerto lirico (Musica in memoriam di Gustw Mahler) na orkiestr (1977) jest kompozycj jednoczciow, o bardzo gstej instrumentacji i wrcz uderzajcej homogenicznoci faktury i ruchu: utwr skada si niemal wycznie z biegni-kw i pasay, idcych w

gr lub w d. Muzyka zyskuje dziki temu na specyficznej ekspresji ruchowej i wewntrznej zoonoci, w sumie jednak kompozycja jest bardzo schematyczna, przesadnie uporzdkowana. Tytu Koncert liryczny 65 Przewodnik koncertowy 1025 Wodigerou; nie odpowiada tu charakterowi muzyki, by moe autor wzi za punkt wyjcia Suit liryczn Berga, ktra te w maym tylko stopniu ma co wsplnego z liryzmem. Prawykonanie dziea odbyo si 30 I 1978 w Bremie pod dyrekcj Hermanna Michaela. (12'30") PANCZO WADIGEROW * 13 III 1899, Zurych; t 8 IX 1978, Sofia Nestor kompozytorw bugarskich, pianista i dyrygent. Studia muzyczne odby w Berlinie u P. Juona i C. Schumanna. Tu dziaaj przez kilka lat jako dyrygent teatralny. Od 1933 by profesorem Akademii Muzycznej w Sofii. Jako pianista odby szereg podry koncertowych po Europie. W swoich pierwszych kompozycjach pozostawa pod wielkim wpywem

muzyki francuskiego impresjonizmu i czciowo muzyki niemieckiej (w czasie gdy by w Berlinie dyrygentem w teatrze M. Rein-hardta). Pniej zaj si eksploracj bogatego pod wzgldem rytmicznym folkloru bugarskiego: wikszo dzie powstaych w ostatnim pidziesicioleciu ma zwizek z muzyk bugarsk. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe symfonie (I 1939, II Symfonia majowa" na smyczki 1949), Legenda 1919, rapsodia Wardar 1922, Suta bugarska 1927, 7 tacw bugarskich 1931, uwertura koncertowa Ziemia 1933, 4 tace rumuskie 1942, uwertura heroiczna Dziewity wrzenia 1949, Poemat hebrajski 1951, ~ Poemat dramatyczny 1956, koncerty fortepianowe (I 1918, II 1930, III 1937, IV 1953, V 1963); koncerty skrzypcowe (I 1921, II 1968), Burleska na skrzypce i orkiestr 1922, Fantazja koncertowa na wiolonczel i orkiestr 1941; muzyka kameralna Trio fortepianowe 1916, Kwartet smyczkowy 1940. Jest te autorem licznych dzie na skrzypce i fortepian, utworw fortepianowych, opery Car Kalojan 1936, baletu Legenda o jeziorze 1946 (z tego baletu 2 popularne suity 1947, 1953). I Koncert fortepianowy (1918) sta si w bardzo krtkim czasie po I

wojnie jednym z najgoniejszych utworw koncertowych. Koncert ten przynis modemu i nieznanemu wwczas w Europie kompozytorowi bugarskiemu wielki rozgos, by zreszt wielokrotnie pniej grywany. Pisany w formie sonatowej, zaczyna si w I czci orkiestrowym wst1026 ":K^:-.Woytowjcz pem. Na dugo trzymanej nucie organowej (w kwincie) pojawiaj si impresjonistyczne paralelne akordy, ktre prowadz do kulminacji dynamicznej. Fortepian wchodzi od razu z kadencj (pisan na czterech systemach), bardzo wirtuozowsk, i intonuje pierwszy temat. Oba tematy pojawiaj si w fortepianie na tle orkiestry. Cz wolna przeciwstawia temat impresjonistycznie zabarwiony walcowi. Cz ostatnia utrzymana jest w formie sonatowej; w jej zakoczeniu pojawia si przypomnienie tematu z czci I. BOLESAW WOYTOWICZ *5 XII 1899, Dunajowce; t H VII 1980, Katowice Kompozytor, pianista, pedagog. Ukoczy Wyszy Szko

Muzyczn w Warszawie (fortepian u A. Michaowskiego), dalzze studia kompozytorskie odbywa w Paryu u N. Boulanger. W latach tych rozpoczyna te szerok dziaalno koncertow jako pianista; wystpy estradowe podejmuje po 1945. Po wojnie dziaa rwnie jako wykadowca (kompozycja i fortepian) w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach, w latach szedziesitych w Krakowie (kompozycja), nastpnie a do przejcia w stan spoczynku w Katowicach. Jest laureatem nagrd artystycznych i odznacze pastwowych. Woytowicz operuje umiarkowanym jzykiem muzycznym, wykorzystujcym jednak podstawowe wspczesne osignicia harmoniczne i formalne. Obok bardzo silnie zaznaczajcej si ekspresyjnoci i wyeksponowania pierwiastka emocjonalnego utv.o-ry Woytowicza cechuje logika budowy, oszczdno rodkOw, dyscyplina architektoniczna. Kompozytor lubi formy cise, kontrapunktyczne. Waniejsze utwory: orkiestrowe Szkice symfoniczne 1949, symfonie (II 1945, III Piano Concertante 1963); kameralne kwartety smyczkowe (I 1932, II 1953); fortepianowe 12 etiud

1948, Mata sonata 1976; wokalne kantata Prorok do sw A. Puszkina 1950, Kolysanka na sopran, flet, klarnet, fagot i harf do sw Doli Nicky 1930, Lamento na sopran, fortepian i klarnet 1959. ch II Symfonia (1945) z uwagi na wystpujcy w Scherzo temat Warszawianki zwana take Warszawsk skada si z 4 niezmiernie rozbudowanych czci. I cz rozpoczyna 65 1027 Wonia K powolny wstp (argo), w ktrym kompozytor poda wszystkie zasadnicze motywy utworu. Pierwszy temat ma charakter marsza aobnego, drugi nie jest kontrastowy, lecz prezentuje jakby odmienny wariant tej samej muzyki. Przetworzenie to fuga, ktrej tematem jest przeksztacony pierwszy temat. II cz (Presto) posiada form scherza, dramatycznego, niespokojnego; koczy je kulminacja, ktrej ukoronowaniem jest temat Warszawianki. Szeroko rozbudowana fuga podwjna, przedzielona epizodami choraowymi kontrastowo harmonicznymi w stosunku do cisego przebiegu fugi, tworzy

cz III (Andante). Fina (Vivo) w formie ronda zawiera co prawda aluzje do poprzednich czci, lecz jednoczenie uwalnia muzyk od eksponowanego dotychczas dramatyzmu. (40') Rwnie w III Symfonii (1963) Woytowicz pozostaje wierny zasadniczym kanonom swojej twrczoci. Sam kompozytor traktuje swe dzieo jako jedn wielk 4-tematow fug", przez co naley rozumie zarwno kontrapunktyczn konstrukcj kompozycji, jak i powizania tematyczne pomidzy 4 jej czciami. III Symfonia jest symfoni koncertujc, symfoni na fortepian i orkiestr (parti fortepianow znakomicie wykonywa sam autor). Cao skada si z 9 cile z sob powizanych czci: Intrada, Dramatis Personae, Fuga I, Scherzo I, Canto I, Canto U, Scherzo II, Fuga II i Coda. (15') FRANCISZEK WONI AK *7 VII 1932, Rawicz , " ,, ': , ' " ' Kompozycj studiowa w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Poznaniu u T. Szeligowkiego. Studiowa te fortepian i jest koncertujcym pianist. W latach 197378 uczy w PWSM w Gdasku;. Laureat szeregu nagrd kompozytorskich.

W swojej muzyce Woniak czy tradycyjne rzemioso z nowszymi zainteresowaniami w zakresie formy i organizacji materiau dwikowego. Waniejsze utwory: orkiestrowe Miniatury 1965, Impromptu 1967, Ballada 1975; Koncert fortepianowy 1962, J Symfonia 1972 i II sgmfonia 1977 na fortepian orkiestr, utwory na instrumenty perkusyjne, opera telewizyjna Nudia 1972, balety (m. in. *': Ruch 1966, Wariacje 4 : 4), kantaty. 1028 Wyttenboch I Symfonia na fortepian i orkiestr (1972) nie jest zdaniem kompozytora ani koncertem fortepianowym, ani symfoni koncertujc, gdy partia fortepianowa wtopiona zostaa w parti orkiestry. Symfonia skada si z 4 czci. Cz I ujta jest w formie sonatowej z ekspozycj, przetworzeniem i repryz. W ekspozycji uderza po lirycznym temacie ostre wejcie fortepianu solowego, ktre nadaje tej muzyce charakter wysoce dramatyczny. Przewaa praca motywiczna, czste zmiany instrumentacji i konfliktowe ujcie formy. Cz II opiera si na temacie ostinatowym (motyw marimba-fonu). III cz

skania si ku programowoci (faktura jakby organowa, sugestia dzwonw aobnych I Symfonia powicona jest pamici T. Szeligowskiego w 10-lecie jego zgonu). Fina (Postludium), niezwykle prosty, skada si z klasterw o niemal szumowym charakterze. (20') JtTRG WYTTENBACH * 2 XII 1935, Berno Kompozytor i planista szwajcarski. Po ukoczeniu konserwatorium w rodzinnym miecie (kompozycja u S. Yeressa, fortepian u K. von Fischera) wyjecha do Parya, gdzie w latach 1955 57 studiowa u Yyonne Lefebure i J. Calveta. Od 1962 uczy w konserwatorium w Bernie oraz prowadzi klas fortepianu w Akademii Muzycznej w Bazylei. Rozwija dziaalno kompozytorsk pianistycznokoncertow. Wyttenbach przedstawia umiarkowane tendencje nowe] muzyki, kierunek wywodzcy si z serializmu Bouleza. W dzie' ach swych prezentuje wielki temperament artystyczny, wyczulenie na barw, wasne poczucie formy, dochodzi niekiedy

do interesujcych fakturalnych.

rozwini

Waniejsze kompozycje: Koncert fortepianowy 1959, Sonato na obj solo 1961, 3 Satze na obj, harf i fortepian 1962, 3 Liebeslleder na alt, flet i fortepian 1963, Dtoislons na fortepian i 9 instrumentw solowych 1964, Suttl und Laar 10 pieni na chr mieszany i fortepian na 4 rce 1966, Nachspiel na 2 ; fortepiany 1967, Conteste na orkiestr kameraln 1969, 3 KlaiAer",2. stttcke 1969, Execution ajournee (l gesty dla 13 muzykw 1970, II gesty dla muzykw 1970, III na kwartet smyczkowy 1973). 1029 X e n a k i s '-' ffr Koncert fortepianowy (1959) skada si z 3 czci i powolnego epilogu. Instrumentowi solowemu

towarzyszy bogato obsadzona orkiestra; dialog pomidzy fortepianem a orkiestr opiera si na wci zmiennych asymetrycznych motywach, zestawianych w I czci w formie nastpstw wariacyjnych; w dalszych czciach motywy rozwinite zostaj do wikszych form o ambicjach symfonicznomalarskich. Partia fortepianowa nie jest tu ani byskotliwa, ani wirtuozowska: kompozytorowi chodzio o wtopienie barwy fortepianu w klimat perkusyjnoharfowy, dominujcy w caym dziele, ktrego przejrzysta faktura budzi skojarzenia z powebernowsk gr dwikw. YANNIS XENAKIS * l V 1922, Braila Studia muzyczne odbywa w Atenach (tu ukoczy take Szkol Politechniczn z dyplomem architekta), nastpnie w Paryu u A. Honeggera, O. Messiaena l D. Milhauda. Przez 12 lat by wsppracownikiem synnego architekta Le Corbusiera. Przebywa obecnie w Paryu. W 1966 zaoy na Sorbonie Euipe de mathematiue et d'automatique musicales, a w rok pniej Center of Mathematical and Automated Musie w India-^ na University.

Wrd awangardy muzycznej Kenakis zajmuje szczeglne miejsce. Dokonywane przez niego eksperymenty maj na celu stworzenie nowych kategorii brzmieniowych przez uycie specyficznego materiau dwikowego. Kompozytor wychodzi od oblicze i spekulacji matematycznych, uzyskujc niezwyke elekty kolorystycznobrzmieniowe, bardzo swoist wyrazowo, ciekawe uksztatowania. Xenakis porzuca wszelkie poziome, liniowe" formowanie materiau muzycznego; ksztatuje go jako paszczyzn (a raczej jako swego rodzaju bry" dwikow). Dwik pojedynczy traci tu znaczenie na rzecz integralnej caJ,a oci brzmieniowej. Muzyk tworzon w oparciu o teori prawdopodobiestwa okrela terminem Musiue Stochastiue, 0 teori gier Strategie Musicale, za muzyk tworzon w ,,, oparciu o teori zbiorw i logik matematyczn Musiue , Symboliue. Jest autorem ksiek Musiques Formelles (1963) 1 Muslque Architecture (1971). Waniejsze kompozycje: Mtastasels na 61 instrumentw 1954, Pithoprakta na 50

instrumentw 1956, Achorripsis na 21 Instru' Xena ki mentw 1957, Syrmos na 18 smyczkw 1959, Analogtue (A i B) na 9 smyczkw i tam 1959, ST/10-1, 080262 na 10 instrumentw 1962, Morslma-Amorslma na 10 instrumentw 1962, stratgie na 80 instrumentw 1962, Polla ta dhlna na chr dziecicy i ma ,, orkiestr 1962, Eonta na fortepian, 2 trbki i 3 puzony 1964, Hihetldes na chr eski, perkusj i 10 instrumentw 1964, Ahrata na 16 instrumentw dtych 1965, Orestea na chr i zesp kameralny 1966, Terretektorh na 88 instrumentw 1966, Nults na 2 chry a cappella 1968, Nomos Gammo dla 98 wyko,.,- nawcw 1968, Synaphai na fortepian i orkiestr 1969, Persephassa

; dla 6 perkusistw 1969, Antlkhthon (muzyka baletowa) na orkie, str 1971, Cendres na chr i orkiestr 197S, Erihhthon na for: tepan i orkiestr 1974, Empreintes 1975 l Jonchales 1977 na s orkiestr; muzyka konkretna Diamorphoses 1957, Concret PH 1958, Orient-Occldent 1960, Bohor 1962; spektakle wiato i dwik" Polytope na 4 orkiestry 1967, Hibtfci Hana Ma na .!&.- orkiestr i tam 1970, Polytope de Cluny 1972, La Legend . d'Eer 1977. ch W Metastaseis na 61 instrumentw (1954) Xenakis zaj si dwoma zasadniczymi problemami. Pierwszy to kwestia bezporedniego dziaania muzyki na zmysy i wyobrani suchacza. Kompozytor uwaa bowiem, e suchacz powinien poddawa si czystemu wraeniu suchowemu, nie korygujc go orientacj muzyczn, osuchaniem czy

znajomoci techniki, w jakiej utwr zosta skomponowany. Drug kwesti stanowi sprawa materiau dwikowego, ktry Xenakis poddaje specjalnej selekcji. Materia muzyczny, jakim kompozytor operuje w tym dziele, jest sam w sobie atrakcyjny. I tak np. spora partia muzyki napisana jest w technice glissand, ktre wychodz ze wsplnego punktu w kierunku wielodwikowej masy brzmieniowej i odwrotnie. Prawykonanie Metastaseis odbyo si w 1955 na festiwalu w Donaueschingen; dyrygowa Hans Rosbaud. (7') Pithoprakta na 50 instrumentw (195556; Pitho-prakta" oznacza: akty poprzez prawdopodobiestwo). Jest to utwr jednoczciowy, napisany na 24 skrzypiec, 8 altwek, 8 wiolonczel, 6 kontrabasw, woodblock, ksylofon i 2 puzony. Wzgldy natury logicznej (np. badanie niesymetrycznoci interwaowej) oraz intuicyjnej (np. ewolucje spunktualizowa-nych mas dwikowych) zmusiy autora jak sam mwi do rozszerzenia pojcia przyczynowoci i signicia do teorii rachunku prawdopodobiestwa; wewntrzne sprzecznoci sy103]

X e na k t s stemu serialnego, a zwaszcza fakt, e opiera si on waciwie na monotonnej fakturalnie kontrapunktyce, skoniy Xenakisa do porzucenia go i zastpienia ide muzyki stochastycznej" (stochastyczny nie wykazujcy adnej okrelonej tendencji, nie zmierzajcy do okrelonego celu; muzyka stochastyczna muzyka przewijajca si w czasie, ale majca charakter przypadkowy, nie tworzca regularnego procesu). Konstrukcja utworu polega na zestawieniu cigoci (glissan-do) i niecigoci; pojedynczy ton traci swoje znaczenie na korzy caociowo traktowanych faktur, ktrych blokowe ujmowanie w utworach z tego okresu stao si modelem nowych zestawie fakturalnych (na wiksz skal podjli to pniej inni kompozytorzy). W caoci utwr przejawia si jako masa dwikowa o wewntrznie zmiennej specyfikacji linii cigych i punktw. (10') Achorripsis (1957) napisane jest na 21 instrumentw (dte, perkusja, 3 skrzypiec, 3 wiolonczele i 3 kontrabasy) traktowanych solistycznie i pod wzgldem rejestrw niemal ekstremalnie. Na przestrzeni 182 taktw kompozytor zestawia materia muzyczny wycznie w

proporcjach matematycznych, stanowicych jaskraw antytez jakiejkolwiek muzyki stylistycznej". Prawykonanie Achorripsis odbyo si 24 VIII 1958 w Buenos Aires; dyrygowa Hermann Scherchen. (7') Syrmos na 18 instrumentw smyczkowych (1959) opiera si na stochastycznych (zob. Pithoprakta) transformacjach szeregu ukadw podstawowych. Owymi ukadami s w tym utworze: wizki paralelizmw horyzontalnych, wizki parale-lizmw glissandowych w gr i w d, wizki paralelizmw krzyujcych si, oboki" (nuages) dwikw artykuowanych pizzicato i paszczyzny brzmie col legno. Prawykonanie Syrmos odbyo si w maju 1965 w Paryu pod dyrekcj K. Si-monovica. (15') Terretektorh na wielk orkiestr symfoniczn (1966) wykonuje .88 muzykw rozproszonych po sali koncertowej i przemieszanych z publicznoci. Totalne, na poy przypadkowe przemieszanie muzykw z publicznoci daje w efekcie jak to podkrela kompozytor cakowicie now, kinematyczn koncepcj muzyki, jakiej nie udostpnia aden z istniejcych obecnie rodkw odtwarzajcych; nie moemy sobie bowiem wyobrazi 88 cieek dwikowych magnetofonu,

przekazujcych muzyk za porednictwem tylu emitorw dwiku rozrzuconych w przestrzeni. Kompozycja Xenakisa wzbogacia si dziki rozproszeniu muzykw w obszarze wy1032 Xenakis konawczym (ktry jest zarazem przestrzeni audytorium) o nowe wymiary ruchu mas dwikowych toczcych si obok siebie, przeciwko sobie itd. W materii dwikowej intencj kompozytora byo zblienie si do szumw; aby to osign, kady z instrumentalistw operuje dodatkowo 3 instrumentami perkusyjnymi typu blok chiski, marakasy, bat, mae gwizdki itp. Prawykonanie kompozycji odbyo si 3 IV 1966 w Royan pod dyrekcj Hermanna Scherchena. (15') Synaphai na fortepian i orkiestr (1969) to kompozycja, w ktrej Xenakis kontynuuje swoj ide muzyki matematycznej i automatycznej. W kadej mojej kompozycji pisze w komentarzu autor prbowaem postawi jak tez artystyczn, estetyczn lub filozoficzn. Wielokrotnie stosowaem rachunek prawdopodobiestwa. Tam, gdzie pojawiaj si procesy czasowe,

mwiem o muzyce stochastycznej, gdy stochastyka jest terminem wzitym z matematyki. Istniej jednak dalsze problemy, dotyczce nie postpw czasowych, lecz relacji i struktur. Dla nich trzeba byo wprowadzi inne metody, jak teoria zbiorw. Znana jest take teoria sita. Z jej pomoc podjem prb opisania mechanizmu powstawania skal wszelkiego rodzaju. Skala jest struktur i stawia nas wobec problemu wyboru i rozstrzygnicia, ktre elementy w okrelonej strukturze zostay wybrane z danego zbioru. T problematyk okreliem mianem muzyki symbolicznej, analogicznie do odkrytej w XIX w. logiki symbolicznej, na wzr tendencji do oczyszczenia matematyki i logiki z potocznego jzyka przez uycie symboli (tendencj t najpeniej wyrazili Hilbert, Frege i Russel). Z muzyk jest podobnie: gdy si chce j rozwin i gbiej w ni wnikn, trzeba j traktowa jako co abstrakcyjnego." Dzieo Xenakisa (parti solow opanowa w nim znakomicie Georges Pludermacher) jest faktycznie abstrakcyjne, nie tworzy asocjacji z niczym poza muzyk, jest. to dzieo trudne nie tylko dla wykonawcw, ale i dla publicznoci, ktra na prno oczekuje od tej muzyki fascynacji, jak daj fortepianowe koncerty.

1083 Yuasa JOJI YUASA * 12 VIII 1929, Koriyama ' Kompozytor japoski. Po studiach medycznych cakowicie powici si studiom kompozytorskim w tokijskim Warsztacie Eksperymentalnym" (195157). Od 1968 zajmuje si prac dydaktyczn (wykada take w Europie i Stanach Zjednoczonych) oraz organizacyjn (m. in. w 1969 by wsporganizatorem japoskiego festiwalu multimediw). W jego muzyce wielk rol odgrywaj idee multimedialne, instrumenty ampliflkowane ;' i nowe techniki kompozytorskie, w ktrych czy tradycyjne elementy muzyki japoskiej ze zdobyczami europejskimi. Waniejsze utwory: Projectlon dla 7 wykonawcw 1955, Pro'" jection Esemplastlc na fortepian 1961, Kansoku na gosy 1865, Voices Corning na tam 1969, Questions na chr mieszany 1971, Chronoplastic 1972 i Time of Orchestral Time 1975 na orkiestr, My Blue Sky in Southern

California, muzyka elektroniczna 1976, My Blue Sky na skrzypce 1977, Domain na flet 1978. Chronoplastic na orkiestr z bardzo rozbudowan perkusj (1972) jest kompozycj jednoczciow, mona w niej jednak wyrni 3 podczci, jeli si przyjmie pauzy generalne jako krtkie przerwy w toku caoci. Pierwsza cz skada si z specyficznie pomylanych, nikncych motyww (nikncych przez ciszenie dynamiki i zwolnienie tempa czy ruchu), przerywanych interwencjami instrumentw blaszanych i perkusyjnych. W czci drugiej klimat kompozycji niewiele si zmienia mimo wzrostu gstoci faktury. W ostatniej czci nastpuje pewne oywienie przez wprowadzenie nowych motyww rytmicznych i nowych barw, do ktrych docza si efekt przestrzenny. Jak komentuje autor utwr jest kombinacj statycznych i kinetycznych pl czasowo--przestrzennych w ramach moliwoci orkiestry. Znaczenie tytuu uwzgldnia take przestrze plastyczn, jednake tutaj przede wszystkim chodzio o uchwycenie problemu czasu jako podstawowej zasady kompozycji, co rwnie znalazo odbicie w tytule. (14') 1034

""'-'-Yun ISANG YUN / ' ' - " " (> * 17 IX 1917, Tongyong (Korea Poudniowa) Kompozytor koreaski. Studiowa najpierw w kraju, nastpnie w Japonii, w 1956 przenis si do Europy, gdzie kontynuowa studia muzyczne w konserwatorium paryskim pod kierunkiem T. Aubina oraz w Berlinie Zach. u B. Blachera i J. Rufera. Bra udzia jako suchacz w Midzynarodowych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadzie. Przebywa w RFN, o<I 1970 uczy kompozycji w zachodnioberliskiej Musikhochschule. W swych utworach kontynuuje tradycj muzyki narodowej Korei l Chin i dy do zespolenia jej z elementami awangardowego jzyka muzyki zachodnioeuropejskiej. Waniejsze kompozycje: orkiestrowe Bura 1960, Symphonic Scen 1961, Colloides Sonores na orkiestr smyczkow 1961, Fluctuations 1963, Reak 1966, Dimensionen 1971, Uwertura 1973, , Konzertante Figuren 1973; kameralne Muzyka na 7

instrumentw 1959, III Kwartet smyczkowy 1960, Loyang na zesp kameralny 1962, Images na flet, obj, skrzypce i wiolonczel , 1968, Trio na flet, obj i skrzypce 1973; wokalne Om mani padme hum na sopran, baryton, chr i orkiestr do tekstw Buddy 1964, Namo na 3 soprany i orkiestr wg buddyjskich formu modlitewnych 1971, Memory, wokalizy wg starochi-skich sentencji nagrobnych na mezzosopran, baryton, gos mwiony i perkusj 1974; opery Der Traum des Liu-tung 1965, Die Witwe des Schmetterlings 1967. Geliebte Filchsin 1970. Geisterltebe 1971, Sim Tjong 1972. s Om mani padme h u m, oratorium na gosy solowe, chr i orkiestr (1964) opiera si na tekcie starej formuy z nauki Buddy: jeli chcesz unikn cierpienia, przenie si w krain medytacji, gdzie nic ci nie dotknie. Z atmosfery medytacji zrodzia si sama muzyka, przy czym kompozytor stosuje tu metod nastpujc: sopran to mowa pytajca, baryton to zapytj^wany i zapytujcy nauczyciel, chrowi natomiast powierzono tu sam nauk. Cao, mocno osadzona w tradycji, jest szkicowan grubymi kreskami, lecz o monumentalnym

charakterze muzyk o wydwiku spoecznym. Dimensionen na orkiestr (1971) opieraj si na zasadzie ruchu w bezruchu", na zasadzie wtaczania ywej i zindywidualizowanej mikromaterii w obojtn i statyczn makro-materi. Tytu utworu powiada autor w komentarzu naley rozumie nie tylko w sensie fizycznym lub muzycznym, jako wymiary czy obszary (czasu, przestrzeni, 1035 Zender brzmienia), ale i w sensie religijnym, jako symbol zwizkw midzy wymiarami ziemskimi i niebiaskimi." Orkiestra jest w tym utworze materi yw, rozwijajc si i niknc, statyczne s organy instrument Niebios, ktre brzmi jakby z oddali, ale niewzruszenie, nieprzemijajce. Utwr ma form tradycyjn: cz wolna, szybka i wolna. (15') HANS ZENDER . > , . * 22 XI 1936, Wiesbaden ...' Kompozytor dyrygent niemiecki. Studia muzyczne odby we Fryburgu Bryzgowljskim (u W. Fortnera), gdzie do 1963 dziaa jako dyrygent teatralny. Pniej by dyrygentem w Bonn i K-lonii,

a od 1971 w Saarbrttcken (w Radiu). W swych dzieach czy pewno rzemiosa z zainteresowaniem nowszymi technikami kompozytorskimi, zwaszcza w zakresie muzyki wokalnej. Waniejsze kompozycje: Schachspiel na 2 grupy orkiestrowe 1970, ZeitstrOme na orkiestr 1974; Canto I na sopran i orkiestr kameraln 1965, Canto II na sopran, chr i orkiestr 1967, Canto III (Der Mann von La Mancha) na sopran, tenor, baryton i instrumenty z syntezatorem Mooga 1969, Canto IV (4 Aspecte) na 16 gosw i 16 instrumentw 1973, Canto V (Kontinuum und Fragmente) na gosy 1973, Muji no kyo na gos i orkiestr 1975. Muji no kyo na gos, flet, skrzypce, fortepian i organy elektroniczne oraz orkiestr (1975) jest kompozycj do osobliw jak na dzieo lat siedemdziesitych. Byo to wedug kompozytora wiczenie na prostot. W fakturze przewaa jednogosowo, nawet fragmenty tutti zawieraj jednolity materia dla wszystkich muzykw. Tytu oznacza w przyblieniu Pie o pustym pimie" albo Nie-piew". Forma muzyczna wywodzi si z tekstu: 2 strofom odpowiadaj 2 izomorficzne czci, kadej strofie 8 odcinkw, sylabom tekstu takty odcinka. Trudno sobie

wyobrazi mniej pretensjonaln form przekazu poezji w muzyce. W ten sposb pisze w komentarzu Zender figura jzykowa rozwinita zostaje w caoci w formy muzyczne; skromno zjawiska odpowiada zdyscyplinowaniu jzyka i jego tendencji do wyraenia pustki." (17') 1036 ZimmermannB. A. BERND ALOIS ZIMMERMANN * 20 III 1918, Bliesheim; 110 VIII 1970, Kolonia Kompozytor niemiecki. Odby staranne studia muzyczne w Ko-'.' lonii i Berlinie u H. Lemachera i Ph. Jarnacha oraz u W. Fortera i R. Leibowitza. Studiowa take filozofie, i ger-' manistyk. W latach 195052 wykada teori muzyki w instytucie muzykologicznym uniwersytetu w Kolonii. Od 1957 a do mierci prowadzi w Wyszej Szkole Muzycznej w Kolonii katedr kompozycji oraz seminarium muzyki filmowej i teatralnej. Ewolucja stylistyczna muzyki Zimmermanna przebiegaa od wpyww Strawiskiego, przez Weberna, zapoyczenia jazzowe, do polistrukturalizmu i muzyki elektronicznej. Jego utwory

odznaczaj si jasnoci formy, przejrzystoci faktury, silnym dynamizmem, ywioow ekspresj. Waniejsze orkiestrowe orkiestr kompozycje: Koncert na

smyczkow 1948, Symfonia 1950 (nowa red. 1953), Koncert ' skrzypcowy 1950, Koncert obojowy 19S2, Nobody knows the trouble I see, koncert na trbk i orkiestr 1954, Canto di speranza na wiolonczel i ma orkiestr 1957, Dtaloffi, koncert na 2 fortepiany orkiestr 1960 (nowa wersja Monologi 1964), t, Antlptionen na altwk i orkiestr kameraln 1962, Concerto , f na wiolonczel i orkiestr w formie pas de trois" 1966, Photo-.> ptosis 1968; kameralne Tempus louendl na 3 flety 1963, . Intercomunlcazione wiolonczel i fortepian kantata na 1967;

Lob der Torhelt na sopran, tenor, chr i orkiestr 1958, Requiem

;; fiir elnen jungen Dichter na sopran, baryton, chr i orkiestr 1969; balety Alagoana 1950, Kontraste 1954, Perspekttven 1955, Presence 1961, Giostra Cenovcse 1962, Musigue pour les soupers du Rot Ubu 1966; opera Die Soldaten 1960. ch Monologi na 2 fortepiany i wielk orkiestr s now wersj Dialogw (koncertu na 2 fortepiany i orkiestr), pochodzcych z 1960. Nowe opracowanie powstao w 1964. Jest to kompozycja 5czciowa; jej idea opiera si na prowadzeniu dwch monologw pianistycznych, wykonywanych przez obu solistw, ktrzy graj rwnoczenie, lecz nie zawsze razem, cho maj za zadanie jednoczenie zaczyna i koczy. Monologi, komponowane wedug autora - z punktu widzenia pluralizmu dwikowego, s skomplikowanym ukadem rnych przebiegw czasowych i emocjonalnych; te przebiegi dokadnie ustalone pod wzgldem czasu trwania i majce wyranie okrelon struktur dwikow z jednej strony

1037 Z i m m e r rn a n ?i U. s podporzdkowane zasadzie spontanicznych skojarze, obejmujcych przeszo i wspczesno muzyczn, z drugiej za strony tworz subteln, okrelon do najdrobniejszego szczegu konstrukcj poj wartoci muzycznych. Do utworw doczona jest w formie collage'u seria w rnym stopniu rozpoznawalnych cytatw muzycznych w szerokiej skali: od Ba-chowskich przygrywek choraowych, poprzez Mozarta, Beetho-vena, Debussy'ego, a do Messiaena. (17') UDO ZIMMERMANN * 6 X 1943, Drezno Kompozytor niemiecki. Studiowa kompozycj w Drenie u J. P. Thilmana oraz w Deutsche Akademie der Kunste w Berlinie u G. Kochana. Od 1970 dziaa jako dramaturg i kompozytor przy drezdeskiej Staatsoper. W muzyce swojej zachowuje Zimmermann styl konserwatywny, dopiero w nowszych dzieach widoczny jest wpyw aktualniejszych technik kompozytorskich.

Waniejsze utwory: orkiestrowe Dramatische Impression auf den Tod von J. F. Kennedy na wiolonczel i orkiestr 1963, BoTchert-Orchester-Gesange 1965, Muzyka na smyczki 1967, L'Hornme 1972, Mutazloni 1973; kantata do tekstu T. Rewlcza Ein Zeuge der Llebe beslngt den Tod na sopran i orkiestr kameraln 1972; opery' Weisse Ros 1967, Die zwelte Ent-scheidung 1970, Levins'Muhle 1973. L'H o m m e (1972) przeznaczony jest na kameralnie obsadzon orkiestr instrumentw dtych, rozbudowan perkusj i smyczki bez skrzypiec. Wczeniej Zimmermann napisa kantat do poematu L'Homme Eugene Guilevica, czonka francuskiego Ruchu Oporu okresu II wojny wiatowej. Ten sam tekst sta si podstaw utworu orkiestrowego, skomponowanego z okazji 100lecia urodzin W. Lenina i nagrodzonego w 1972 nagrod im. Hannsa Eislera. L'Homme (podtytu: 4 medytacje') skada si z 4 czci odpowiadajcych 4 fragmentom poematu: I cz Adagio espressivo, II - Agitato mol-to. Lento. Motto lento, III Tempo vitale. Adagio espressivo, i wreszcie IV Agitato motto e drammatico sempre. Orkiestra jest zestawiona przestrzennie: po stronie lewej od dyrygenta graj

instrumenty dte drewniane, po prawej instrumenty dte 1038 Zwier zch owski blaszane i perkusja, porodku smyczki; ukad ten zdaniem kompozytora ma zwizek z ukadem spoecznym, ktrego centrum stanowi uosabiajce ludzi smyczki. (14') MATEUSZ ZWIERZCHOWSKI * ok. 1713, Wielkopolska; 114 IV 1768, Gniezno Kompozytor, organista i kierownik kapeli katedralnej w Gnienie. Reprezentant okresu pnobarokowego w muzyce polskiej. Pochodzi z rodziny muzykw, odebra staranne wyksztacenie oglne i muzyczne. Wysokie, kierownicze stanowisko w miejscowym rodowisku muzycznym obj Zwierzchowski ju w modym wieku; powierzono mu je w uznaniu wybitnego talentu kompozytorskiego i zdolnoci organizacyjnych. W okresie dziaalnoci Zwierzchowskiego w kapeli dokonywane byy obfite zakupy aktualnych wydawnictw nutowych, wydatnie powikszono instrumentarium zespou. Sam Zwierzchowski by dostarczycielem bardzo wielu

wasnych kompozycji, z ktrych ,. i do dzi zachoway si tylko nieliczne: Pastorella na gos, 2 skrzypiec i fagot solo z organami, Polonez Tuba mlrum" na . bas, 2 trbki, wiolonczel i organy, Yesperae (Nieszpory) na :. 4 gosy, 2 skrzypiec i kontrabas oraz Dlxit Domlnus i Requiem. ch Ju po mierci Zwierzchowskiego syn jego przekaza gnienieskiej kapeli katedralnej nuty muzyczne zawierajce w sobie msze, nieszpory i rne symfonie, mogce si przyda na chrze w katedrze". Wrd nich znajdowao si najwiksze rozmiarami z zachowanych dzie Zwierzchowskiego, R e-q u i e m, powstae w 1760. Jest ono przeznaczone na zesp ^-gosowy: 4 glosy solowe (sopran, alt, tenor, bas), 2 skrzypiec, 2 trbki i organy. Skada si z 21 numerw o zmiennej fakturze, gdzie ustpy solowe ssiaduj z chralnymi. Requiem jest utworem homofonicznym, nie znajdziemy w nim nawet ladw wielogosowoci. O ile mona Zwierzchowskiemu wytkn niekiedy niezrcznoci w prowadzeniu gosw wokalnych, do nieciekawe traktowanie instrumentw (cho kompozytor stara si urozmaici akompaniament zespou), ubog

rytmik, o tyle na szczeglne uznanie zasuguje bardzo niekiedy ywa i wiea inwencja melodyczna. Co zwaszcza interesujce, e w rysunku motyww melodycznych w caym 1039 Zebrowski utworze widniej lady polskich kold i muzyki ludowej. Niektre melodie o charakterze tanecznopoloneowym s jak gdyby zapowiedzi pniejszych polonezw M. K. Ogiskiego. Requiem, przeznaczone na zesp p pojedynczej obsadzie instrumentw, wykonywane jest obecnie przez obsad zwielokrotnion, stanowic zatem posta orkiestry kameralnej. ch MARCIN JZEF ZEBROWSKI > -, , *ok. 1702; tok. 1770 '4 '{ '' ' ' - V . 1 ''. ' O yciu ebrowskiego wiadomo tylko tyle, e przypado ono na poow XVIII w., e w latach 174865 by on patnym czonkiem kapeli klasztoru Paulinw w Czstochowie. Dziaa

w niej jako skrzypek i wokalista (bas). Ale i te szczupe dane i z trudem przyszo zebra i ustali, bowiem w tym samym niemal czasie z klasztorem Pauliskm zwizanych byo a czte5 rech innych muzykw o nazwisku ebrowski (w kapeli piewa take syn kompozytora Jan). Do naszych czasw przetrwao ponad trzydzieci utworw ebrowskiego. W przewaajcej mierze s to kompozycje wo- kalno-instrumentalne, nalece stylistycznie do okresu pnego baroku w muzyce polskiej. ebrowski by indywidualnoci kompozytorsk duego formatu, jeli porwnamy go z innymi rodzimymi muzykami owego czasu; twrczo jego wiadczy o solidnym wyksztaceniu muzycznym. Nie zamyka si w krgu stylistyki barokowej, co potwierdzaj instrumentalne Sonaty pro processione, rzadkie na gruncie polskim zabytki muzyki przedklasycznej. ch Na wspczesne estrady koncertowe dostaa si najzupeniej zasuenie wielka

kantata ebrowskiego M a g n i f ic a t. Dzieo przeznaczone jest na 4 gosy wokalne, 2 oboje, trbk, 2 rogi, 2 skrzypiec, altwk, wiol basow i organy. Od partytur rwienikw dzieo ebrowskiego odrnia si znaczn dojrzaoci warsztatow. Znana bya ebrowskiemu technika wielogosowoci; w Magnificat stosuje kontrapunkt podwjny i dwugosowy kanon. W poczeniu z bogat inwen-r cj melodyczn daje to efekt nasyconej wyrazowoci, ktrej nie mc obecne niekiedy niezrcznoci czy prymitywizm techniczny. Rzecz interesujca, e jak u wielu innych pol1040 r ' eleski skich kompozytorw tego czasu czynnikiem wyrazu jest tu melodia. ebrowski w partiach solowych Magnificat zdobywa si na frazy autentycznie pikne. ch WADYSAW ELESKI *6 VII 1837, Grodkowice; t 23 I 1921, Krakw

Nauk muzyki rozpoczyna eleski od lekcji fortepianu, pobieranych od 9. roku ycia. Od 1854 studiuje teori i kompozycj u F. Mireckiego; pi lat pniej wyjeda do Pragi (nauka fortepianu u A. Dreyschocka, kontrapunktu u J. Krejiego). W 1862 otrzymuje dyplom doktora filozofii na Uniwersytecie J Karola w Pradze. W 1868 udaje si do Parya na dalsze studia muzyczne; przez p roku sucha wykadw z kompozycji u H. Rebera w konserwatorium paryskim, w 1868 studiuje kompozycj prywatnie u B. Damckego. Po powrocie do Krakowa daje pierwszy koncert kompozytorski. Lata 187280 spdza w Warszawie jako profesor harmonii w tamtejszym Instytucie Muzycznym i dyrektor artystyczny Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. Przez lata nastpne mieszka w Krakowie. Staraniem eleskiego powstaje Konserwatorium Krakowskie, w ktrym kompozytor obejmuje stanowisko profesora harmonii. Inspiracja eleskiego jest typu lirycznego pierwiastek ten dominuje zarwno w kompozycjach operowych, jak orkie-stralnych. Muzyka sceniczna, cho brak jej nieco nerwu dramatycznego, posiada szereg wartociowych fragmentw instrumentalnych i arii. eleski dysponowa rzeteln technik

kompozytorsk, wietn znajomoci kontrapunktu, biegoci w operowaniu chrami. W twrczoci instrumentalnej ulega silnie wpywom Mendelssohna, Schumanna i Brahmsa; reprezentowa tradycj klasyczno-romantyczn w oparciu o du wieo pomysowo. W zakresie muzyki wokalnej silnie zaznacza si pierwiastek narodowy elementy folkloru polskiego przedostaj si do melodyki i rytmiki, oczywicie w formie stosunkowo mao organicznego przenikania typowych formu. Utwory fortepianowe, poprawne w formie, maj czsto charakter salonowy. Szczegln warto przedstawiaj pieni solowe z fortepianem. Stanowi godne nawizanie do tradycji Moniuszkowskiej. Najwaniejsze kompozycje: opery Konrad Wallenrod 1884, Goplana 1891, Janek 1900, Stara ba 1906; utwory orkiestrowe 66 Przewodnik ioncertowy 1041 Palester uwertury (W Tatrach 1870, Echa lene), Suita tacw polskich, Koncert fortepianowy Es-dur 1903; kameralne 4 kwartety smyczkowe, Sekstet smyczkowy C-dur, Kwartet fortepianowy c-

moll; ponadto fortepianowe sonaty, walce, polonezy, mazurki, utwory chralne, organowe. ch Spord utworw orkiestralnych eleskiego najwiksz warto i popularno zachowaa uwertura charakterystyczna na wielk orkiestr W Tatrach. Kompozycja ta powstaa w czasie pobytu eleskiego w Paryu (186870), ale plany jej napisania snu kompozytor ju w 1860, po powrocie z wakacji spdzonych w Tatrach (pierwotny tytu uwertury brzmia Fantazja pasterska). 30 I 1871 w Krakowie odbyo si prawykonanie pod dyrekcj kompozytora. Utwr, cho w zaoeniu programowy, nie zawiera elementw obrazujcych, ilustracyjnych nie znajdziemy tu nawet nawizania do folkloru gralskiego. Jest przykadem akademickiego podejcia do tematu, nieco sztywnego traktowania programu. Lecz niedostatki spontanicznoci charakterystyki muzycznej wynagradza pewno rzemiosa, zrczno instru-mentacji, pynno fraz melodycznych (na przemian idyllicznych i brawurowo tanecznych), przejrzysto i konsekwencja budowy formalnej. (15')

..r . - -r. ..-i . , JHi " ;-.?'V .i >.- . ; "} ch Uzupenienie ; ROMAN PALESTER *28 XII 1907, niaty; f 25 VIII 1989, Pary Studiowa w konserwatoriach: lwowskim (fortepian u M. Sotysowej) i warszawskim (kompozycja u K. Sikorskiego). W 1945 obj stanowisko profesora i prorektora Pastwowej Wyszej Szkoy Muzycznej w Krakowie. Od 1949 przebywa na emigracji (Pary, Monachium, Pary). Utwory Palestra ze stosunkowo wczesnego okresu twrczoci, z lat trzydziestych, odznaczaj si ju wyjtkow dojrzaoci artystyczn i techniczn. Rozwj twrczoci postpowa poprzez wpywy Strawiskiego, Hindemitha i Szymanowskiego, od pocztku jednak rwnolegle z poszukiwaniami coraz to nowych rozwiza technicznych, w kierunku znalezienia wasnej estetyki i odrbnego stylu. W zalenoci od zainteresowa formalM42 ' Palester

nych Palester stosuje rne techniki (powracajc nawet do muzyki czysto tonalnej). Dysponuje olbrzymi inwencj techniczno-konstrukcyjn; kompozycje jego cechuje oryginalno rozwiza fakturalnych, przejrzysto :,-,: formy, wietna kolorystyka orkiestrowa, mistrzostwo instrumentacji, indywidualny jzyk harmoniczno-brzmieniowy, czste stosowanie techniki polifonicznej. Naley do nielicznych twrcw, ktrzy zdoali osign syntez rodkw wspczesnego jzyka muzycznego z odrbn indywidualn kon-,t cepcj stylistyczn. Waniejsze utwory: orkiestralne symfonie (Dziecica 1942, II 1942, Symfonia na dwie orkiestry smyczkowe 1950, IV \. wersja 1952, 2. wersja ''''-. 1972, V 1981), Nokturn na orkiestr smyczkow 1. wersja 1947, 2. wersja '''. 1954, Passacaglia 1951, Wariacje na orkiestr 1955, mier Don Juana, trzy

.-r fragmenty symfoniczne 1963, Metamorfozy 1970; koncertowe Concertino na saksofon altowy i orkiestr smyczkow 1938, Koncert skrzypcowy 1. wersja 1941, ost. wersja 1985, Concertino na fortepian i orkiestr 1943, - Concertino na tematy starych tacw polskich na klawesyn i zesp kameralny 1955, Koncert na altwk 1975; utwory kameralne 3 kwartety smyczkowe (77 1936, 777 1942), 2 tria smyczkowe, Duety na dwoje skrzypiec 1965, Trio stroikowe 1967, Trio na flet, altwk i harf 1985; utwory sceniczne mier Don Juana, akcja muzyczna w jednym akcie 1961, balet Pie o ziemi 1937; utwory wokalnoinstrumentalne Koacze na chr eski i orkiestr kameraln 1942, Requiem na 4 gosy solowe, chr mieszany i orkiestr 1947, kantata Wisla 1948, Hymnus pro gratiarum actione (Te Deum) na chr dziecicy, 2 chry mieszane i zesp instrumentalny 1979; utwory wokalne solowe Trzy sonety do Orfeusza na ii sopran z tow. orkiestry 1952, Trzy wiersze Czeslawa Milosza na sopran i 12 instrumentw 1977, Monogramy, koncert kameralny na sopran i fortepian 1978, Listy do Matki, kantata na baryton i ma orkiestr 1984; ponadto jest

autorem muzyki fortepianowej, teatralnej, filmowej i radiowej. ch II Symfonia (1942) jest wyrazem dnoci kompozytora do monumentalizmu symfonicznego, ktre to dnoci przez nastpny do spory okres bdzie Palester reprezentowa. Utwr skada si z 4 czci o duych rozmiarach, zagszczonych polilinearnie, instrumentacyjnie zoonych i barwnych, a pod wzgldem formalnym i konstrukcyjnym opartych na rnego rodzaju technikach pracy tematycznej, ktrej Palester jest mistrzem. // Symfonia jest dzieem penym emocjonalizmu, stylistycznie bliskim ekspresjonizmowi, technicznie podporzdkowanym niespokojnej dynamiczno-dramatyczej ekspresji. I cz dziea to Allegro non troppo, zbudowane podug wzorw sonatowych. II cz (Molto lent) zblia si budow do passacaglii. 1043 Palester III najkrtsza jest scherzem, Vivace e moltoferoce. IV to fina w dwu tempach: Molto lento e calmo i Allegretto giusto (fuga).

Kompozycja dedykowana zostaa Grzegorzowi Fitelber-gowi. (40') W swej IV Symfonii (1952/1972) Palester idzie jeszcze dalej w kierunku odnowienia typu ekspresyjnego symfoniki. Tu kompozytor posuguje si indywidualnie traktowan technik do-dekafoniczn, wysuwajc na pierwszy plan jej moliwoci tematyczne. Uwidacznia si te tendencja do zerwania z poprzednio reprezentowanym stylem ekspresjonistycznym. IV Symfonia nie opiera si na tradycyjnych schematach formalnych i nie wykazuje dualizmu tematycznego. Caa tematyka dziea wywiedziona zostaa z jednej serii zasadniczej, ktrej zreszt kompozytor osobno nie eksponuje. (28') Powstaa w latach 1977-81, trwajca ponad p godziny V Symfonia skada si z piciu czci, ktre wie jedna idea formalna (dlatego kompozytor nie oddziela w partyturze poszczeglnych czci). Cz pierwsz otwiera znakomicie uyta perkusja, ewokujca wspaniae rozedrganie materii muzycznej caej orkiestry. Kompozytor otwiera tu przed suchaczem ca panoram waciwej sobie, oryginalnej orkiestracji. Moja V Symfonia mwi Palester w jednym z wywiadw jest

utworem jednoczciowym w sensie czysto zewntrznym, gra si j od pocztku do koca bez przerw,", dodajc, e w sumie obejmuje ona pi czci o radykalnie odmiennym charakterze, ale zwizanych materiaem tematycznym i technik jego opracowania. W kolejnych czciach znajduj si nawet pewne powroty, aluzje repetycyjne, ktre wzmacniaj wizada kompozycyjne ". Kompozytor zastanawia si otwarcie nad czytelnoci tak budowanej formy dla suchacza, lecz chyba niepotrzebnie, gdy jest to w sumie muzyka arcyklarowna, a zwizki motywiczne i kolorystyczne s tu atwo widoczne. W drugiej czci, oczywicie granej bez przerwy ( by moe nie odbierze si jej jako now cz!), kompozytor posuguje si aleatorycznoci przebiegu czasowego, ale ta technika w praktyce umieszczona jest w toku narracji symfonicznej tak naturalnie, i nie odbiera si zwykle 1044 ' Palester w takich przypadkach pojawiajcego si wraenia sztucznoci. Tu kompozytor nawizuje do wypracowanej przez siebie mono-metrycznoci ruchu

(Jakby tokkatowego), znakomicie podkrelajc walory swego symfonicznego temperamentu (o czym takim mona byo mwi ju od najwczeniejszych utworw tego urodzonego symfonika). Cz trzecia spenia funkcje jakby czci powolnej (ulubione okrelenie: Misterioso). Jest to muzyka arcy-subtelna, oparta na piknie zrealizowanym narastaniu (a do kulminacji). Umieszczone po jej rodku solo rogu wprowadza nas w aur mikrotonow, arcysubtelnie wyoon w smyczkach pp, po ktrych nastpuj uasi-kadencje fortepianu, harfy i czelesty, ale najwicej tu brzmie i fragmentw fortepianowych, tak e przez chwil odnosimy wraenie, i mamy do czynienia z koncertem fortepianowym, ale to tylko zudzenie, bo oto pojawia si cz czwarta (Vivace), znakomicie wywaona w rytmice i fakturze, zakoczona ciszonym epizodem, prowadzcym do czci pitej (molto lento, calmo), wykadajcej misterium spotgowanej, linearnie zwielokrotnionej liryki i prowadzcej do ekstatycznej kulminacji, po ktrej wszystko cichnie dugo i przejmujco. W tym dziele udaa si Palestrowi symfonika najwyszej prby, tym cenniejsza, e w kadym szczegle oparta na indywidualnie rozwinitym, imponujcym rzemiole. (32')

Koncert skrzypcowy powsta w latach 1940-41 i naley niewtpliwie do najpikniejszych koncertw polskich napisanych na ten instrument. Prawykonanie Koncertu mogo si odby dopiero po wojnie (14 lipca 1946 przy udziale Eugenii Umiskiej i orkiestry BBC pod dyrekcj Grzegorza Fitelberga w Covent Garden w Londynie). Koncert ten skada si z trzech czci rnicych si midzy sob faktur, tempem, nastrojem, a nawet instrumentacj, w tym przypadku brawurow. Pierwsza cz Koncertu Allegro moderato oparta jest na wyrazistych tematach i motywach, przeprowadzona jest te pod wzgldem formalnym po mistrzowsku: kada nastpna myl muzyczna wypywa logicznie z poprzednich. Pikne jest wejcie skrzypiec solowych na ciszonej do pp tokkacie. W tej czci uderza przede wszystkim wielka sia dramatyczna i osobliwy temperament 1045 Palester autora, tworzcego tu muzyk pen wigoru, jak dziwnie modziecz (Palester ma w tym czasie dopiero 33 lata!), ale jednoczenie dojrza i pewn

(ow pewno rki moglimy podziwia w instrumentacjach muzyki do filmw, w ktrych w czasach PRL starannie wymazywano nazwisko autora). Partia skrzypiec jest idealnie dopasowana do moliwoci tego instrumentu, cho moe warto podkreli, e w obu koncertach skrzypcowych Karola Szymanowskiego instrument solowy ma 0 wiele wicej do powiedzenia. wietna jest kadencja pierwszej czci, ktra jakby sprowadza swoj zdecydowan wyrazistoci do dugi, olniewajco barwny i fakturalnie pomysowy fina tego Allegra. Przepikna jest cz wolna Koncertu, Lento misterioso, zdradzajca kompozytora wraliwego na subtelnoci frazy poczwszy od pierwszych melodii fletu i (potem) klarnetu. Cz ta zachwyca zmiennoci nastroju, akuratnoci starannie dobranych rodkw i piknej, wyszukanej liryki. Allegro giusto tworzce trzeci cz Koncertu moe najpeniej uosabia temperament autora, waciw mu werw i mistrzostwo w podporzdkowaniu rodkw naczelnej idei formalnej. Arcybyskotliwa jest kadencja tej czci, a ostatnie strony partytury, formalnie nawizujce do pierwszej czci, zawiadczaj o swoistym geniuszu kompozytora. (40')

Koncert na altwk i orkiestr powsta w 1975. Palestra inspiroway moliwoci techniczne i ekspresyjne tego instrumentu, moliwoci tylko pozornie ograniczone. Jest to szczeglnie wana pozycja repertuarowa, jeli zwaymy, e nieliczne koncerty na ten instrument nie nale do szczeglnie udanych. Palester 1 w tym przypadku pokaza, e potrafi wczu si w natur wybranego instrumentu: altwka brzmi tu znakomicie, a oszczdna instrumentacja potguje wraenie zupenego growania instrumentu solowego nad innymi instrumentami, co technicznie wcale nie jest takie atwe. Jak powiada kompozytor w komentarzu, poszczeglne czci o zdecydowanym agogicznym i ekspresyjnym profilu poczone s intermediami, majcymi charakter recytatyww i kadencji. Z tego wzgldu utwr naley wykonywa bez przerw". I w tej kompozycji Palester trzyma si 1046 Palester od lat wytworzonego stylu czcego elementy swoicie rozumianej tonalnoci (jest to na og bitonalno sukcesywna), z dominujc w melice chromatyk i

tendencj do wyzyskania wszystkich 12 dwikw (tylko niekiedy tworzcych autentyczne serie). (24') Metamorphoses (Metamorfozy) na orkiestr powstay w latach 196870 i s przejawem zainteresowania Palestra nowymi technikami kompozytorskimi, ktre stale operujc indywidualnymi rozwizaniami w zakresie jzyka dwikowego i kolorystyki wolno adaptowa. Tytu jest znamienny dla postawy kompozytora wobec formy: dwudziestominutowa muzyka stale si zmienia, przybiera coraz to nowe ksztaty, ale nad t koncepcj gruje styl postweberaowski, ktry kompozytor stosuje tu w caej rozcigoci (krtkie motywy, materia dodeka-foniczny, fragmentaryczno epizodw, staa zmienno kolorystyki, liczne zmiany tempa). Styl ten wzbogacony jest o elementy muzyki aleatorycznej i rytmiki swobodnej. W sumie jest to duga seria 26 segmentw (litery od A do Z wskazuj na taki podzia utworu na segmenty). (20') Requiem na cztery gosy solowe, chr mieszany i orkiestr powstao po wojnie w latach 1946-47 i powicone byo pamici przyjaci, ktrzy walczc zginli w Warszawie". Pisane na stosunkowo niewielk orkiestr

(podwjne drzewo, bez perkusji) dzieo to wyraone jest rodkami prostymi, ale niezwykle celnymi. Palestrowi nie chodzio w tym omioczsciowym dziele o przytoczenie suchaczy ogromem rodkw i si potnej, masywnej ekspresji, lecz o cichy, liryczny zapiew, bardzo miejscami polski, o muzyk o skupionej ekspresji, oddajcej bl po stracie bliskich. Piknie napisaa o Requiem w swoim szkicu Teresa Chyliska: Kompozytor bardzo starannie dobra teksty, a cztery z nich zaczerpn z przepiknej sekwencji Dies irae. Zarwno caa forma, jak i uksztatowanie poszczeglnych fraz s wywiedzione z sensu i ekspresji tekstu. Tekst tak wiernie odczytany nadaje dzieu dramaturgi, zwarto i jednolito, kompozytor za dopenia go emocj przejmujc i wyrazist". Warto doda, e Palester w tym przypadku zredukowa swj jzyk dwikowy do 1047 Palester koniecznego minimum i znalaz dla ekspresji dziea rodki metatonalne, znakomicie uatwiajce solistom i chrowi piew zgodny i lirycznie intensywny. (36')

Hymnus pro gratiarum Actione (Te Deum) na chr dziecicy, dwa chry mieszane i zesp instrumentalny, powicony Ojcu witemu, Janowi Pawowi II, jest dzieem o niezwykle skoncentrowanym wyrazie i przejmujcej ekspresji. Dzieo to powstao w roku 1979. Orkiestr stanowi tu zep trzech trbek, trzech puzonw i mocno rozbudowanej perkusji (tu wybijaj si koty, dzwony i dwa wibrafony). Towarzyszenie spenia rol zaledwie dopenienia bogatej faktury chralnej polifonii, ktra niekiedy dochodzi do wielogosowoci przekraczajcej absolutnie znane nam konwencje. Kompozycja ta jest pomylana jako bardzo osobista, kontemplatywna, skupiona na piknych (a w duym stopniu i niezalenych) liniach i nie ma nic wsplnego z zewntrznym blaskiem wspczesnych polskich dzie tego typu, ktry Kisielewski okrela jako socrealizm religijny". Przeciwnie: wci nasuwa si tu myl o kompozytorze niezwykle inteligentnym, pokornym wobec stawianego sobie zadania, a przede wszystkim dysponujcym olbrzymi kultur w opracowaniu formy i materii. (28') s

Spis treci Od Redakcji . . Amy Gilbert Diaphonies Anzaghi Davide Ausa . . . Apostel Hans Erich Wariacje na temat Haydna . . . Arrigo Girolamo . . . Nel fuggir del tempo Bacewicz Grayna . . Dziea orkiestrowe: III Symfonia . . . IV Symfonia .. Uwertura... Koncert na orkiestr smyczkow . . . Wariacje symfoniczne Muzyka na smyczki, trbki i perkusj Pensieri notturni Koncert na wielk orkiestr symfoniczn ... Contradizione . . . 10 10 11 12 12 13 13 13 13 14 14 14 In una parte . 15 Koncerty: Koncert na fortepian 15 III Koncert skrzypcowy .. 15 IV Koncert skrzypcowy.. 16 i V Koncert skrzypcowy .. 16 II Koncert wiolonczelowy ... 16 Koncert na altwk 16 Bach Carl Philipp Emanuel.. 17 Koncert Es-dur na klawesyn i fortepian .. 18 Bach Johann Christian 18 Symfonie: . . . 19 Symfonia B-dur . . 20 Koncerty fortepianowe (klawesynowe): ... 20 Koncert Es-dur op. 7 nr 5.. 21 1049 Spis treci Muzyka na instrumenty strunowe, perkusj i czelest . . 52

Divertimento na smyczki .. 55 Koncert na orkiestr 55 Koncerty: I Koncert fortepianowy .. 57 II Koncert fortepianowy .. 57 III Koncert fortepianowy ... 58 Koncert na 2 fortepiany .. 59 Koncert skrzypcowy 59 Koncert altwkowy 61 Becker Giinther . 62 Nacht- und Traumgesdnge... 62 Stabil-Instabil . 63 Transformationen . . 63 Beethoven Ludwig van 64 Symfonie: I Symfonia C-dur . 66 II Symfonia D-dur 67 III Symfonia Es-dur Eroica"... 69 IV Symfonia B-dur 71 V Symfonia c-moll 73 VI Symfonia F-dur Pastoralna" . 74 VII Symfonia A-dur 76 VIII Symfonia F-dur 78 IX Symfonia d-moll 79 Uwertury: Coriolan ... 82 Egmont ... 83 Uwertury do opery Fidelio" .. 84 Leonora I .. 85 Leonora II .. 85 Leonora III . 85 Uwertura Fidelio" 88 Koncerty: I Koncert fortepianowy C-dur .. II Koncert fortepianowy B-dur . . . III Koncert fortepianowy c-moll . . . IV Koncert fortepianowy G-dur . . . V Koncert fortepianowy Es-dur .. Koncert skrzypcowy D-dur ...

Koncert potrjny C--dur na skrzypce, wiolonczel i fortepian .. Dziea wokalno--instrumentalne: Fantazja c-moll . . Missa solemnis . . . Benguerel Xavier Koncert na gitar l orkiestr... 86 87 88 88 90 91 92 93 94 95 96 Bennett Richard Bodney 96 Aubade na orkiestr 97 Berg Alban .. 97 Trzy utwory orkiestrowe ... 98 Symfonia Lulu" . 99 Koncert kameralny . 100 Koncert skrzypcowy 100 Berger Theodor . . 102 : Homerische Symphonie...102 Berio Luciano . 103 Nones per orchestra 104 ' Allelujdh .. 104 Serenata I na flet i 14 : instrumentw . . 104 ; Divertimento per orchestra ... 105 1051 Spis treci Epifanie . . . 106 Sinfonia ... 106 Bewegung .. 106 Koncert na 2 fortepiany i orkiestr . 107 Cro.. 107 Berlloz Hector . 108 Symfonia fantastyczna ... 110 Symfonia Harold w Italii" ... 111 Uwertury: . . . . 112 Krl Lear .. 112 Kar nawal rzymski 113 Requiem... 113 Birtwistle Harrison . 115 Canzona The Triumph o f Time . . 115 Melencolia l . 115 Bizet Georges .. 116 Symfonia C-dur . 117 J i II Suita z Arlezjanki" .. 117 Blacher Boris .. 118

Dziea orkiestrowe: Muzyka koncertujca 119 Wariacje na temat Paganiniego . . 120 Dialog.. 121 Ornament orkiestrowy .. 121 Fantazja orkiestrowa 122 Poeme.. 122 Koncerty: I Koncert fortepianowy ... 123 II Koncert fortepianowy .. 123 Koncert altwkowy 124 Requiem . . . 124 Bloch Augustyn . 125 Dialoghi per violino ed orchestra . . . 125 Enfiando per orchesstra .. 126 Bloch Ernest .. 126 Koncert skrzypcowy 127 Blomdahl Karl-Birger . 128 Fioriture... 129 Boccberlni Luigi . . 129 Koncert wiolonczelowy B-dur .. 130 Bogusawski Edward . 131 Concerto na obj . 131 Borodin Aleksander . 132 Symfonie: . . . . 132 I Symfonia Es-dur . 133 II Symfonia h-moll 133 * * * W stepach Azji rodkowej ... 134 Tace polowieckie . 135 Boulez Pierre .. 135 Le Visage nuptial . 136 Le Soleil des eaux 136 Don... 137 Eclat .. 137 Figures, Doubles, Prismes .. 137 Liwe pour cordes . 138 Rituel in memoriam Maderna... 139 Brahms Johannes 139 Symfonie: I Symfonia c-moll . 141

II Symfonia D-dur . 143 III Symfonia F-dur . 144 IV Symfonia e-moll 146 1052 Spis treci Concerto na fortepian i orkiestr .. 192 Atlas eclipticalis . . 192 Renga with Apart-ment House 1776 193 Cardew Cornelius Third Orchestral Piece . . . . 193 194 194 Carter Elllot .. Double concerto na klawesyn, fortepian i 2 orkiestry kameralne .. 195 Casella Alfredo . 195 Rapsodio Italia" . 197 Castiglioni Niccol . . 198 I Symfonia .. 198 Uwertura... 199 Disegni.. 199 Rondels ... 199 Koncert no orkiestr 200 Arabeski . . . . . 200 Inverno in-ver . . . 200 Cerha Friedrich . 201 Spiegel IVII . 201 Sinfonie 1975 . 202 Chaczaturian Ararn . 203 Dziea orkiestrowe: I Symfonia .. 203 II Symfonia .. 204 Suity z baletu Gajane".. 204 Suity z baletu Spartak"... 205 Koncerty: Koncert fortepianowy 205 Koncert skrzypcowy 206 Koncert wiolonczelowy ... 206 Chopin Fryderyk . . 207 Wariacje na temat La ci darem la mano" 208 Fantazja polska . . 209 Krakowiak .. 209 Andante spianato i Polonez Es-dur . . 210

Koncerty fortepianowe: ... 210 Koncert fortepianowy 1-moll.. 211 Koncert fortepianowy e-moll ... 212 Chriennikow Tichon . 214 II Symfonia .. 215 Koncert skrzypcowy 215 Koncert wiolonczelowy .. 215 Cilenek Johann . . 216 II Symfonia .. 216 Konzertstjick na fortepian i orkiestr . 216 Clementi Aldo Tr studi . 217 217 Copland Aaron . 218 El Salon Mexico . . 219 Suita z baletu Billy the Kid" .. 219 Koncert na klarnet i orkiestr smyczkow 219 Corell Arcangelo . . 220 Concertigrossi: . 220 Concerto grosso g-moll Boe Narodzenie" op. 6.. 221 Couperin Fransois . . 221 Cowell Henry Dxon . 222 Koncert na perkusj i orkiestr .. 223 Crumb George . 224 Echoes of Time and the River .. 224 1054 Czajkowski Piotr "**?' . 225 Symfonie: - 226 I Symfonia g-moll . 226 II Symfonia c-moll . 227 III Symfonio D-dur . 227 IV Symfonia f-moll . 227 V Symfonia e-moll . 229 VI Symfonia h-moll Patetyczna" . 231 Symfonia Manfred" 233 Inne dziea orkiestrowe: Romeo i Julia . . 235 Uwertura Rok 1812" 236 Francesca da Rimini 236 Kaprys wioski . 237 Serenada C-dur . . 237 IV Suita G-dur Mozartiana" .. 238

Suity baletowe: Jezioro abdzic . . 239 Dziadek do orzechw 240 Koncerty: I Koncert fortepianowy b-moll .. 241 II Koncert fortepianowy G-dur .. 242 III Koncert fortepianowy Es-dur . . . 242 Fantazja koncertowa na fortepian i orkiestr ..243 Koncert skrzypcowy D-dur..243 Serenada melancholijna na skrzypce i orkiestr .. 244 Walc-Scherzo na < skrzypce i orkiestr 244 ' Pezzo capriccioso na wiolonczel i orkiestr ...244 Wariacje na temat roSpis treci kokowy na wiolonczel i orkiestr . . 244 Dallapiccola Luigi . . 244 May koncert dla Muriel Couweuce . 245 Dwa utwory na orkiestr ... 246 Tartinicma .. 246 Tartiniana seconda . 246 Maa muzyka nokturnowa .. 247 Wariacje na orkiestr 247 Canti di prigionia . 247 Three Questions with Two Answers . . . 248 Commiato... 248 Davies Peter Maxwell . 249 ', Stone Litany: Runes f r om a House o f the Dead ..249 Debussy Claude . 250 Maa suita .. 251 ' Popoudnie fauna . . 252 Nokturny... 252 Morze .. 253 Images.. 254 Gry... 255 .Dziea koncertowe: Fantazja na fortepian ' i orkiestr .. 256 ''Dwa tace na harf <.. i instrumenty smyi czkowe ...256 ; Rapsodia na klarnet > i orkiestr .. 257 'Dziea wokalno--instrumentalne: Syn marnotrawny . . 257 : Wiosna..258 :: Damoiselle elue . . 258 :" Mczestwo w. Sebastiana ..259 1055 Koncert na fortepian i orkiestr .. 297 Eszpaj Andriej . 297

111 Symfonia . . . 298 Evangelisti Franco . . 298 Ordini.. 299 Falla Manuel de . 299 Czarodziejska mio 300 Trjktny kapelusz . 301 Noce w ogrodach Hiszpanii .. 302 Farkas Ferenc Prelude et fugue 303 304 304 Feldman Morton . . . The Swallows of Salangan ...305 Structures.. 305 Fellegara Yittorio Sinfonia 1957 . Chanson . . , Ferrari Luc . . Flashes . . . . . 306 . 306 . 307 . . ^ 307 . . % 308 Forteer Wolfgang . . 308 Symfonia... 310 Fantazja na temat B-A-C-H .. 310 Mouvements .. 310 Impromptus .. 311 Parergon do Impromptus .. 311 Prismen ... 311 Tryptyk ... 312 Foss Lukas... 312 // Koncert fortepianowy .. 313 Phorion ... 314 Ceod Non-improvisation .. 314 Spis treci Francaix Jean-Ren . 314 Concertino na fortepian i orkiestr . . 315 Koncert na kontrabas i orkiestr . . 315 Cassazione per tr orchestre .. 316

Franek Cesar .. 316 Symfonia d-moll . . 317 Potpiony strzelec . 318 Psyche.. 319 Wariacje symfoniczne na fortepian i orkiestr... 320 Gershwin George . . 320 Bkitna rapsodia . . 321 Koncert in F na fortepian i orkiestr . 321 Amerykanin w Paryu .. 322 Ginastera Alberto . . 322 Koncert fortepianowy 323 Koncert skrzypcowy . 324 Glier Reinhold . 324 Koncert na sopran koloraturowy i orkiestr ... 325 Globokar Vinko . 325 Traumdeutung . 326 Etude pour folklore 11 326 Gluck Christoph Willibald ... 327 Uwertura do opery l Alcesta" .. 328 e Uwertura do opery '*, Ifigenia w Aulidzie" 329 fiazunow Aleksander . 330 V IV Symfonia Es-dur 330 ' Stieka Razin . 331 '; Koncert sfcrzypcotu^ * a-tnoll ... 332 67 Przewodnik koncertowy 1057 Concerto per oboe ed orchestra .. Ra wiatrw . . . Krauze Zygmunt . . . Piece for Orchestra No l .. Piece for Orchestra No 2 .. Folk Musie .. Koncert fortepianowy Kfenek Ernst .. Dziea orkiestr o-w e: I Symfonia .. II Symfonia .. Wariacje symfoniczne

I Wonder as I Wander" .. Elegia symfoniczna Sinfonietta brazylijska .. Eleven Transparencies .. acuch, kolo i zwierciado" . . . Horizont umkreist . K o n c eyr t y: 171 Koncert fortepianowy ... II Koncert skrzypcowy ... Kupko vi Ladislav . . Miso krzya . . . Kurpiski Karol . Uwertura do opery Dwie chatki" . . Uwertura do opery Ruiny Babilonu" . Uwertura do opery Jadwiga, krlowa Polski" ... Uwertura do opery Kalmara" . . . 493 494 494 495 495 495 496 496 499 499 499 500 500 501 501 502 502 503 503 504 505 Spis treci Lachenmann Helmut . 505 Schwankungen am Rand Musik fur Blech und Saiten . 506 Accanto ...506 Ldw Anatol Baba Jaga Zaczarowane Kikimora .

jezioro Lalo Edouard . . . Symfonia hiszpaska Leeuw Ton de . Lamento Pacis . . 498 Leibowitz Ren . . . 498 Sze utworw na orkiestr ... 492 Lessel Franciszek . . 498 Koncert fortepianowy C-dur ... Lidholm Ingvar Ritornello . Poesis Liebermann Rolf . . . Furioso ... Symfonia... Koncert na zespl jazzowy i orkiestr symfoniczn . . . Koncert jubileuszowy dla firmy J. R. Geigy ... 506 507 507 507 508 508 509 510 510 511 512 512 512 513 513 514 514 515 515 517 Ligeti Gyorgy .. 517 Apparitions .. 518 Atmospheres . . . 518 Koncert wiolonczelowy ... 519 Lontano ... 519 Requiem... 520 Ramifications . . . 520 Melodie ... 521 Koncert podwjny na flet, obj i orkiestr 521 1063 IV Symfonia (In Me-moridm)...

VI Symfonia Sin-fonia degli archi IX Symfonia (Delf ahime")... Mamangakis Nikos . . Anarchia... Manzoni Giacomo . . Insiemi ... Parole da Beckett Holderlin (Frammen-to)... Marco Tomas .. Angelus novus . . Koncert skrzypcowy Escorial ... Maros Rudolf .. Eufonia l .. Eufonia U .. Eufonia III . . Martin Frank .. Maa symfonia koncertujca .. Koncert na 7 instrumentw dtych,, koty, perkusj i or-'' kiestr smyczkow Koncert skrzypcowy Koncert na klawesyn i ma orkiestr Etiudy na orkiestr smyczkow . . . Martiuet Jean-Louis Orfeusz ... Martinu Bohuslay . . Concerto grosso . . Koncert podwjny na 2 orkiestry smyczkowe, fortepian i perkusj.. Parables... 576 577 577 577 578 578 579 579 579 580 580 581 581 582 582 583 583 583 585 587 588 588 589 589 590 590 591 592 592 Spis treci Matsudaira Yoritsune . 592 Figures sonores . . 593

Mayuzumi Toshiro . . 593 Bacchanale .. 594 Essay ..594 Melcer-Szczawiski Henryk ..595 I Koncert fortepianowy e-moll .. 595 Mendelssohn Bartholdy Felix ... 596 Symfonie: . . . . 597 I Symfonia c-moll . 598 II Symfonia B-dur . 598 III Symfonia a-moll Szkocka" .. 599 IV Symfonia A-dur Woska" .. 600 V Symfonia D-dur Reformacyjna" . . 601 Inne dziea orkiestrowe: Hebrydy ... 601 Ruy Blas .. 602 Muzyka do Snu nocy letniej" ... 602 Koncerty: Koncert fortepianowy g-moll ...603 Koncert skrzypcowy ; e-moll ...604 Oratoria: Paulus Eliasz Messiaen Olivier . . . Wniebowstpienie ? Trzy male liturgie ,, o obecnoci Boej l. Symfonia Turanga' Ula" .. ii Przebudzenie si pto-u fcw .. 605 606 609 610 611 611 613 1065 Ravel Maurice . 767 Szeherezada .. 769 Patrona dla zmarej infantki... 769 Alborada del gracioso ... 770 Rapsodia hiszpaska 771 Moja matka ga . . 772 Walce szlachetne i sentymentalne . . 773 Dafnis i Chloe . 774

Nagrobek Couperina . 775 Walc... 776 Tzigane ... 776 Bolero.. 777 ., Koncert fortepianowy D-dur na lewa H rk ...'. 778 Koncert fortepianowy G-dur .. 779 Don Kichot do Dulcy-nei... 780 Raxacb Enriue . . 780 Fluxin.. 781 Syntagma .. 781 Teztures... 781 Regamey Konstanty . 782 Wariacje i temat . . 783 Muzyka na smyczki . 783 4X5" Koncert na 4 kwintety .. 783 Autograf... 784 Reger Max... Wariacje i fuga na temat J. A. Hillera . Wariacje i fuga na temat W. A Mozarta . 784 785 786 787 Reimann Aribert II Koncert fortepianowy ...787 Requiem...787 Wariacje . . 788 Spis treci Renosto Paolo . . . 788 Scops Strutttire e Improwisazioni . . 789 Respighi Ottorino . . 789 Fontanny rzymskie . 790 Pinie rzymskie . 791 Uroczystoci rzymskie 792 Ptaki .. 792 Tryptyk botticelliaski... 793 Dziea koncertow e: Concerto in modo misolidio.. 793 Concerto gregoriano . 793

Rimski-Korsakow Mikoaj ... 794 Kaprys hiszpaski . 795 Szeherezada .. 796 Roue Alsina Carlos . 797 Stiicke per orchestra 798 Rossini Gioacchino . . 798 6 sonat na smyczki . 799 Uwertura do opery Wilhelm Tell" . . 800 Stabat Mater . 800 Roussel Albert . 801 Uczta pajka . 802 Suita in F .. 802 III Symfonia g-moll 803 IV Symfonia . 803 Rycki Ludomir . . 804 Dziea orkiestr o-w e: Staczyk... 805 Anhelli.. 806 Mona Lisa Cioconda 806 Koncerty: ; Koncert fortepianowy g-moll . . . 806 1071 Spis treci II Symfonia H-dur Padziernikowi" . 940 III Symfonia Es-dur Pierwszomajowa" . 941 IV Symfonia c-moll . 941 V Symfonia d-moll . 942 VI Symfonia h-moll . 943 VII Symfonia C-dur Leningradzka" . . 943 VIII Symfonia c-moll 945 ' IX Symfonia Es-dur . 945 X Symfonia e-moll . 946 XI Symfonia g-moll ; Rok 1905" . 947 XII Symfonia d-moll J Rok 1917" . 948 .' XIII Symfonia b-moll 948 ' XIV Symfonia g-moll 949 l,XV Symfonia . 949 .Koncerty: Koncert c-moll na fortepian, trbk i or-c kiestr smyczkow . 950 ! Koncert fortepianowy

1 F-dur..951 I Koncert skrzypcowy '>_ a-moll ...951 II Koncert skrzypcowy cis-moll . . . 952 ? I Koncert wioloncze-'. Iowy Esdur . 952 : II Koncert wiolonczelowy g-moll . . . 952 Szymanowski Karol . 953 Symfonie: I Symfonia f-moll . 955 II Symfonia B-dur . 955 III Symfonia Pie 0 nocy"...955 IV Symfonia Koncertujca" na fortepian 1 orkiestr .. 956 * * * Uwertura koncertowa 958 Koncerty: I Koncert skrzypcowy 958 II Koncert skrzypcowy 959, Dziea wokalno--instrumentalne: Fragmenty z baletu Harnasie" .. 959 Stabat Mater . 960 Litania do Marii Panny... 961 Tabachnik Michel , . 962 Movimenti . . . . 963 Takemitsu Toru . .' . 963 Musie of tree . . . 964 The Dorian Horizon . 964 Marginalia .. 964 Tansman Aleksander . 965 V Symfonia .. 966 VII Symfonia . 966 Tartini Giuseppe . . 967 Tauriello Antonio . . 968 Transparencias . . . 968 Serenata II .. 968 Mansin de Tlaloc . 969 Telemann Georg Philipp 969 Suity:.. 970 Don Kichot .. 970 Terzakis Dimitris Transcriptions graphiues

tele971 971 972 lippett Michael . . . Koncert na podwjn orkiestr smyczkow 973 Koncert na orkiestr 973 III Symfonia . 973 IV Symfonia . 974 Togni Camillo . . Some Other Where 975 975 1076 Spis treci Uzupenienie Palester Roman...1042 // Symfonia....1043 IV Symfonia....1044 V Symfonia....1044 Koncert skrzypcowy .. 1045 Koncert na altwk .. 1046 Metamorfozy...1047 Requiem....1047 Hymnus. (Te Deum) . . . 1048

Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Krakw, al. Krasiskiego U a. Prmled m Poland. Wyd. IV, ark. wyd. 69,6, rk. druk. 33 \ nakad 20000 egz. Druk ukoczono w 1991 roku. Drukarnia Narodowa, Krakw. Nr zam. 453/89.