PROF. DR.

TMUR AUGBA

KRONOLOJK

ABHAZYA TARH

eviri: Oktay Chkotua

stanbul - 2015

1
Orijinal Ad: storiya Abhazii v Datax
Basm Yeri: Sohum Devlet Basmevi
Basm Tarihi: 2011
Akademik Redaktr: Prof.Dr. O.X.Bavba
Rusadan eviren: Oktay Chkotua
Kapak Tasarm:Gurguliyanal Akbulut
Trke Redaksiyon:Kutarba Hayri Ersoy, Chkotua Hakan Mercan
Kapak ve Kitapta Kullanlan Resimler: Batal Capua

Eletirmenler Kurulu:
Prof.S. Z.Lakoba
Do.A. M.Xba
Do.G. D.Gumba
Dr.A. F.Aydzba

T.A. Achugba

2
 Bu eviriyi;
bana Abhazl, Abhazyay, Abhazcay ve Abhaz
tarihini sevdiren ve imdi herbiri ebediyete intikal
etmi olan deerli byklerim;
mer Beyguaa, Orhan Aamba, Cemal ukniya,
Tahsin Auba, efket Bediya, Cemal Haraniya,
Cengiz Bganba, frar kotua(Abdlipa),
Fehmi Agrba, Sezai Matua
ve babam
kotua (Abdlipa) Bekirin
anlarna ithaf ediyor, toplumumuzdan bylesi bilge
kiilikleri bundan byle de esirgememesini rabbimden
diliyorum...

3
Sevgili dostlar;
Henz yumurtadan kmam olan bir civciv dnyay ne
kadar biliyorsa bizler de tarihimizi ancak o karar biliyoruz
ne yazk ki...
zellikle de diaspora corafyasnda yaayanlarmz...
Bilinen krntlarn tesinde, devasa bir tarihi gemiin, su
zerinde kck grntsyle gezinen kta byklndeki
bir buzda gibi yedeimizde durduunu ve tarihimize ait
belgelerin dnya arivlerinin tozlu raflarnda kendilerine
uzanacak ellerimizi beklediinin farknda myz acaba?
Bizler, bu gne kadar ne yazk ki bakalarnn kendi
karlar dorultusunda rettikleri tarihi yalanlara inanmak
zorunda kalarak yetitik. Ancak, artk silkinme ve yeniden
kllerimizden doma zaman tm hametiyle gelip kapmza
dayanm bulunmaktadr. Bunu grmek iinsadece
gzmz, kulamz ve gnlmz amamz yeterli...
Deerli dostum ve bir dnem de kendisiyle Abhazya
parlamentosunda birlikte grev yapma onuruna eritiim
Prof.Timur Augbann son derece kt imknlarla ve adeta
ine ile kuyu kazarcasna derledii bu bilgileri ilk kez
okuduumda, diasporadaki kardelerimizin de
bilgilendirilmesi heyecan, ruhumun derinliinde kaynamaya
balad. Sonunda dayanamayp tercmeye yeltendim ve

4
dorusunu sylemek gerekirse balangta ok da zorlandm.
Ancak kzm Mramzann ve annesinin deerli katklaryla
tm zorluklarn stesinden gelerek krler olsun, eviriyi
bitirebildim.
Kronolojik olmas kimi insanlar iin belki basit gibi gelebilir,
ancak ben, ok daha ekici ve aklda kalc olabilir diye
dnyorum. Zira o ksa kronolojik bilgilerin altnda
ylesine kkl bilgiler ve mesajlar yatmakta ki, ilgilenen
kiilerin ayrntlara girerek konulara dahada vakf
olacaklarna gnlden inanyorum. Evet, 100 yllk, 1000
yllk sreleri bir paragrafta anlatmak zor, ama okumasn
bilenler iin her satrn altnda yzlerce kitaba smayacak
kadar derin bir tarihin gizli olduunu da unutmayalm...
Tarih bilinci, ulusal bilinci korumann en nemli ayadr.
Tarihini bilen ve ona sahip kan bir ulusun, insanlk
sahnesinden silinmesi sz konusu bile olamaz...
Bu almayla zellikle gen kardelerimizin ulusal tarih
bilincine zerre miktar bir katkmzn olduunu grebilmek,
btn yorgunluumuzu bir rpda silip sprecek en byk
mutluluk kaynamz olacaktr...
Hepinizin ayn mutluluu yaamas dileiyle.

Ana Hazaz Hapsuwara Umrdzn!

Oktay Chkotua

5
 KRONOLOJK ABHAZYA TARH

Gemii ne kadar bilirsen

Gelecee de o kadar hazrsn
Theodore Roosvelt

400 bin -12 bin yl ncePaleolitik a veya Eski Ta a: Bu

dnem, Alt, Orta ve st Paleolitik Dnem olmak zere e
ayrlr.
400 bin-100 bin yl nce Alt Paleolitik Dnem:Bu dnemde
insanlk hayvanlar aleminden ayrlarak olumaya balamtr.
nsan rknn Anadoludan Bat Kafkasyaya geileri de
yaklak 400 bin -300 bin yl ncedir.Bu blgeye nce
Arkhantrop (Yunanca ilk insan), daha sonra Paleantrop
(Yunanca eski insan), daha sonra da Neandertallar yerleti.
Abhazyada bulunanen nemli Paleolitik merkez Ytkhua
blgesidir. Yaklak 70 hektar aan bir blgede, bu blgeye
yerleenlere ait zel aletler ile eski insanlarn avclk ve
toplayclkta kullandklar enstrmanlar bulunmutur.
100 bin - 35 bin yl nce-Orta Paleolitik Dnem:Yaklak 100
bin yl nce Kafkasyay kaplad ve maara yaam insan
yaamnda nemli bir rol oynad. Abhazya topraklarnda bu
dneme ait 100n zerinde bilinen maara bulunmaktadr.
Bu yerler Abhazyann Kelafr, Oamra, Lekop, Aguara,
Kaldakhuara, Lkhn, Gudauta, Khuap, Yera gibi yerleim
birimlerinde yer almaktadr. Bu ada insanlar aa ve
talardan eitli aletler yapmakta ve genellikle maaralarda
yaayp yabani hayvanlarla beslenmekteydiler. Bu an en
nemli buluu ise srtnme yoluyla atein elde edilmesidir.
Orta Paleolitik Dneminsannn atei sndrmemek, eti
6
kurutmak, bitkileri ilemek ve kyafet yapmak gibi bir yn
uras vard. Aratrmaclara gre bu dnem insanlar
biribirileriyle iliki kurmak amacyla ok sayda ses ve kelime
kullanmaktaydlar.
35 bin 12 bin yl ncesist Paleolitik Dnem: Abhazyada
Cro-Magnonlarn yaad dnem. Bu insanlarn fiziksel
grnmleri modern insandan pek farkl deildi. Ta ve
kemii ilemesini renmi olduklarndan, baz bilimadamlar
bu aa Kemik a da demektedirler. Bu dnemde
kemikten ss eyalar, deriden ve krkten dikilmi kyafetler,
rg ipler, sanat duyarll, boyama, resim, heykelcilik gze
arpar. Dil ve dinler de (Animizm, Totemizm) bu dnemde
ortaya kmtr. Yine ayn dnemde ilk aile ve kabile
topluluklar ortaya km, maara veya aatan yaptklar
kulbelerde birlikte yaamaya balamlardr. Aile fertleri
ana atalarnn ve atei koruyanlarn etrafnda toplanarak ilk
kan balarn ve kltr oluturdular. st Paleolitik dnem bir
bakma Homo Sabilisden Homo Sapiense gei adr. Zaten
nsanounun tarihi de, bu ala birlikte ele alnmaktadr.
Abhazyada bu dneme ait 100den fazla nokta
bulunmaktadr.
12 bin 7 bin yl ncesi Mezolitik a, Orta Ta a: Baz
bilim adamlar Mezolitik a st Paleolitik an
sonaamas olarak da kabul ederler. Dierleri ise Neolitik
dnemle ilikilendirir. nsanlar Mezolitik Dnemde
akmaktan bulunmalar ve bundan elde edilen kk
aletlerin yapmyla birlikte ilkel yaamdan toplu yaama gei
yaptlar. Bu ekilde kadn erkek ayrm ve iblm gibi
topluluk yetenekleri de ortaya km oldu. Evliliklerin bir aile
grubu ile snrlandrlmas ve anne soyu ile evliliklere yasak
getirilmesi bu dnemdedir. Yine bu dnemdeki en nemli
bululardan biri de ok ve yaydr. Bu sayede avclk toplu
olmaktan kp bireysele dnmtr. Balk av iin zpkn da
7
ayn dnemde ortaya kmtr. Abhazyadaki bu dneme ait
yerleim birimlerinin banda Kuaara, Yatkhua, Campal,
Khuapnipaha, Apiana ve Maagua gibi yerler gelmektedir.
M.. VII-V bin yllar aras Neolitik a (Yeni Ta a): Bu
dnemde Makrolitik kltr egemen oldu ve ilkel topluluklarn
yaamnda nemli bir deiim meydana geldi. Gnlk
ilerden olan ihtiyalar depolama, avclk, hayvanclk, anak-
mlek yapm gibi alanlarda daha da gelitiler. Bu dnem,
buday, arpa, avdar, bezelye ve mercimek gibi bitkilerin
yetitirilmesine balanmasndan dolay Neolitik devrim olarak
adlandrlmtr. Yine bu dnem anaerkil sistemin parlad bir
dnemdir. Abhazyada neolitik dneme ait 20den fazla yer
bulunmaktadr. Bunlarn arasnda en gzde olanlar,
Gudautann batsnda denize yakn bir yer olan Kistrik
kydr. Burada yaklak 4 hektarlk bir alanda kalntlar gze
arpmaktadr. Neolitik Dnemde insanlar arasnda iblm
uslleri de ortaya kmt. Sahile yakn yaayanlar tarm ve
balklkla urarlarken, yukar kesimlerde yaayanlar ise
hayvanclk ve avclkla itigal etmekteydiler.
M.. V. bin yl Anagvdenin dalmaya balamas:
Anagvdenin dili, modern dilbilimi alanndaKuzey Kafkas
Dileriolarak adlandrlm olan Abhaz-Adge ve Nokh-
Dastan Dilleri olarak iki gruba ayrlmtr. Abhazcann
akraba dilleri arasnda Abazince, Ubxa ve Adigece yer
almaktayd. Bu diller ortak olarak Abhaz-Adge dil grubunu ya
da baka bir syleyile Bat Kafkas Dil Grubunu oluturmakta
olup Hattilerin dillerini de kapsamaktayd. Hattiler
Karadenizin gneydousunda yaamlar demir ve elii
kafetmilerdir. Nox-Dastan dil grubuna ise een, ngu,
Avar, Lezgin ve Dargin gibi 30u akn dil girmektedir. Bu diller
ayn zamanda M.. 3-1 bin yllar arasnda yaayan ve gl
devletler kuran Hurri ve Urartu halklarnn dillerine de
akrabadrlar.
8
M.. V-IV bin ylEneolititik a: Abhazyada ilkel komunal
sistemin balangc Eneolit aa denk gelmektedir.
Abhazyadaki bu gei dnemi pek de uzun srmemi, bakr
iiliinden scak bakr ve bronz dkmne geilmitir.
M.. III binli yllarn balangcndan M. binli yllara kadar
Bronz a: Bu a erken, orta ve ge olmak zere ana
dneme ayrlmaktadr. Bronz ann erken dnemi, maden
iletmeciliinin ortaya k ile balar. Abhazya, metalurjik
dnem asndan Kafkasyann en eski blgesidir. Bronz
hemen hemen Bakrla ayndr sadece arsenik ve kalay ierir.
Bu madenler zamanla tan yerini alm, gnlk retim
aralar ve silahlar bakr ve bronzdan yaplmaya balanmtr.
Bu sayede tarm bata olmak zere her alanda olumlu
gelimeler salanabilmitir.
M.. III binli yllarn balangcndan M. VIII.yz yla kadar:
Bzp nehrinin st kesiminde bulunan Bakapsara blgesindeki
maden ocandan bakr karlarak ilenmekteydi. Bu
blgede30a yakn bakr oca bulunmutur. Bu ada
erkeklerin emek gcnn nclnde,bakrn dkm iin
ok zor olan bir teknik gelitirilmiti. Kazlarda, Maara, Tam,
Kistrik ve Taglan gibi birok yerde, balta bata olmak zere,
birok dkm ara-gere karlmtr. Btn bu baarl iler,
ilkel komnal sistemden ataerkil aamaya geii de
tetiklemitir.
Gnmzde yaygn olarak bilinen Erken Tun a
kalntlarna daha ok Oamra kylerinde rastlanmaktadr.
Bu kylerde o dnem baskn olan ura alanlar tarm ve
hayvanclkt. nsalar, elde ettikleri bronz baltalar sayesinde
ormanlk alanlardaki allklarla baa kabiliyor ve temizlenen
blgelerde tarm yapabiliyorlard. Ayrca blge sakinlerinin
dokumaclkla da megul olduklar grlmektedir. O
dnemde Oamra yerlilerinin yaadklar konutlar,
benzerleri bu gn hala Apatsxa ad altnda varln devam
9
ettiren kulbelerdi. Aralarnda yakn akrabalk ba bulunan
gruplar ise, gnmzde Abipara ad altnda varln devam
ettiren klanlar oluturmaktaydlar.
M.. II. bin yldan Milada kadarMetalik Kltr (Dolmen
kltr): Dolmen, Keltede Mol+men, yani ta masa
anlamna gelmekte olup Erken Bronz ana ait ilk dolmenler
Abhazyann Sohum blgesinin Azanta kynde bulunmutur.
Daha sonra ayn kalntlara Yera, Aandara, Othara ve Psh
kylerinde de rastlanmtr. Gnmze kadar Abhazyada
ortaya karlabilen dolmen says 70 civarndadr. Abhaz
Dolmenleri ikincil bir defin yeri idi, yani dolmende sadece ana
kemikler ve kafatas bulunmaktayd. Blgedeki dolmen
buluntular, Abhaz ve Adgelerin, Karadeniz kylarnda
otokton olduklarnn da enbariz gstergelerindendir.
M.. XII. yzyl sonu: Asur yazl kaynaklarnda, (Kral
Tiglatpalasara I 1115 1077) Kk Asya blgesinde
Abelalardan, yani etnonim olarak modern Abhaz
atalarndan sz edilmektedir. Kk Asyann kuzey
blgelerinde yaayan eski toplumlardan Kaka ve Abelalarn
Hattilerle ayn soydan olduklar ve ayn dili konutuklar
hakknda eitli iddialar bulunmaktadr. Abhaz-Adgelerin
akrabalar olduklar ileri srlen Kaka ve Abelalarin
yerleim yerleri, eski dnemlerden beri Bat Kafkasya, Kk
Asya ve Karadeniz kylar idi.
M.. VIII-VII yzyl aras: Ge Tun ann Abhazya
blgesinde zirve yapt ve Demir Dneminin balad
dnem.
M.. VIIIyzyl Milada kadar: Abhazya kylarnda antik
gemilerin grlmeye balamas.
M.. VIIyzyl Milada kadar: Yunan kaynaklar Abhazlarn
ilk atalar olarak kabul edilen Heniokhlardan bahseder. Eski
Yunancada Heniokh src anlamna gelmektedir ve bu
kelime tahminen Yunan yerli diline aittir. Yunanllarn
10
Argonotlarla ilgili mitolojisinde, Henioxlarla Diyoskuryallarn
ilahi kardeliinden bahsedilir. Henioxlar, dier Abhaz ve
Adge kabileleri gibi deniz korsanlnda olduka aktiftiler.

Bir Heniox savas

M.. VII-VI. yzyldan Milada kadar: Bronzdan silah ve eitli

ara-gerelerin yapm srecinin sona ermesi ve demirin
elie dntrlmesine balanmas. Abhazcadaki elie su
vermek (Adzrvra) kelimesi de bu dnemde ortaya
kmtr. Nart efsanesinin Abhaz varyantnda Demirci Aynar,
Nart Sasrquay kaynar elikle glendirir. Abhazlarda
gnmze kadar korunmu olan demircilik klt (Ajiyra) da
bu dnemde ortaya kmtr. Abhazya bu dnemde Kolxida
11
metalurjik alan ierisinde yer almakta olup, bu blge,
Gelencikten Orduya (Trkiye) kadar uzanan ve Abhaz-Adge
atalarnn da yaadklar iddia edilen blgeyle rtmektedir.
M.. VII-VI. yzyldan Milada kadar: skitlerin Abhazyada
grlmeleri (Kulanrkhua kynde bulunan mezarlar).
M.. VI-I. yzyllar aras: Abhazyada Erken Antik Dnem.
M.. VI.yzyldan milada kadar: Abhazyada Yunan
kolonilerinin oluumu. (Diyoskuryada Sohum, Yera blgesi
ve GienosOamra.) Diyoskuryada, efsaneye gre Kk
Asyadaki Milet kentinden gelen ikiz kardeler Polidev ve
Kastor tarafndan kuruldu. Bu kolonizasyon, Yunan
mitolojisine gre Argonotlarn Altn post peinde
Kolkhidaya gelileriyle gereklemitir. Yunan kolonizasyonu
bu blgeye gl bir d ticaret ile para kullanmn da
beraberinde getirdi. Eski Yunan kaynaklarda Diyoskuryada ve
Fazis kentlerinin Heniox topraklarnda bulunduklar belirtilir.
M.. II. yzyldan milada kadar: Pontus Krallnn Roma
mparatorluuna kar kmas. Boaz Kralln fetheden
Pontus Krallar, Yera kentini askeri bir kaleye dntrdler.
Dioscuryadaya ise zerklik vererek kendi kaleleri haline
getirmilerdi. Dioskuryada bu dnemde kendi parasn da
bast. Ayrca bir tersanesi bulunmaktayd. O dnemde
Dioskurya agorasnda (antik pazar alan) 70 ile 300 ayr
milletten kiiler bulunduu sylenir.
M.. 66-65 Yllarndan milada kadar: Pontus Kral Mitriad
VI. Evpatorann Dioskuryada bulunmas. Romallarn,
Pontus Krall tarafndan ele geirilen topraklarn geri
alabilmeleri iin tam yz yl gemesi gerekti.
M.. I.-II. yzyldan milada kadar: Diyoskurya isminin Roma
imparatoru Octavius ansna Sebastopolis olarak
deitirilmesi. Sebastopolis szc, ilk kez olarak yal
Plinius Secundusun yazlarnda ifade edilmektedir.

12
I.-VII.Yzyl aras: Abhazya Ge antik ve Erken Bizans
Dnemi.
M.. I.yzyldan milada kadar: Yal Plinius Secundusun
yazlarnda ilk kez Apsillerden sz edilmesi. Buna gre
Apsiller, Sebastopolis yaknlarnda ve Saniglerle
komuydular, I ve II yzylda dorulanan kaynaklara gre ise
Apsil'ler, Kolkhida'nn Kuzey-Bat ehirlerinde, yani Fazis'in
kuzeyinden Sebastopolis'e kadar olan blgelerde
yaamaktaydlar.
M I.yzyldan milada kadar: Memnon, ilk antik Abhaz
kabilelerinden olan Saniglerden bahseder.
M.S. 63 yl: Pitsunda ve Diyoskuryadaki Roma
garnizonlarnn glendirilmesi. Pitsunda kalesinin, Romallar
tarafndan Karadeniz kysnda ina edilen ve Pontus Snr
(duvar) ad verilen kale sistemine dahil edilmesi.
I. -II. Yzyl aras: Sanig kabilelerinin birlemeleri. Bu boylarn
Dioskuriya etrafnda bir araya gelmeleri ge Elenistik
Dnemde oluan Geniox Kltr toplumunun da kne
neden oldu. Saniglerin birliine Apsiller ve Abazglar da dahil
oldu. Procopia Kesariskovoya gre (VI yy.) dier kabileler
Gagradan Soiye kadar olan blgeyi kaplyorlard.
Bilimadam ve tarihilerin ifadelerine gre Sanigler; Heniox
ve Sadz soyundan gelmektedirler.
55.Kilise efsanesine gre Havarilerden Aziz Simon ve Aziz
Andreyin Abhazyada Hristiyanl yayma almalar. Yine
efsaneye gre Aziz Simon Psrdzxa nehri kysnda ikenceyle
ldrld ve ayn yere defnedildi. Bir sre sonra ise buraya
bir kilise inaa edildi.
I.-III. Yzyl aras: Efsanevi ve Apostolik verilere gre
Abhazyada hristiyanln yaylmas.
M.S.137: Romal Komutan Flavi Arriann denetim greviyle
Sebastopolise gelii. Ziyaretle birlikte eski Abhaz
kabilelerinden olan Abazglardan bahsedilirek, bu dnemde
13
(117-138) Abazg kralnn Rismag olduu ve bu nvann
mparator Adriana tarafndan kendisine verildii sylenir.

Apsil savalar

Abazglar; douda Apsiller, batda ise Saniglarla komuydular.

Flavi Arriann belirttiine gre; Apsiller de kuzey Lazlar ile
komu olup krallar Yulyana idi ve bu nvan kendisine
mparator Trayana (98-117) tarafndan verilmiti. Flavi
Arriann yazlarna gre Saniglarda Abazglarla komuydular
ve krallarnn ad da Spadag idi. Ona da bu unvan Roma
mparatoru Adriana tarafndan verilmiti. Flavi Arrian, bat
blgelerinde bulunan, Pitsunda ve Nitiki (Gagra) ileAbazg
nehrinden de (gnmzde Khapsa veya Psou)
szetmektedir.
252: Pitsundann Gotlar ve Kuzey Karadeniz kabileleri
tarafndan boaltlmas. Ancak Romallar daha sonra Pitsunda
kentini yeniden imar ettiler ve hristiyan ruhbanlarn srgn
edildii bir merkez haline getirdiler. III. yy sonu ve IV. yy.
14
banda Pitsunda ve Abazg topraklar Kafkasyadaki en eski
hristiyan yerleimi haline geldi.
325: mparator I. Konstantinin giriimiyle (306-337), znik de
ilk Ekmenik Kilise Konseyi topland. Bu toplantya katlanlar
arasnda Pitsundal Episkop Stratofilde bulunmaktayd.
IV-V.yzyl aras: Abhazyann Pitsunda blgesinde erken
dnem hristiyan kiliselerinin inaas.
395: Roma mparatorluu ikiye blnd: Bakenti Roma
olanBat Roma mparatorluu ve Bakenti Konstantinopol
olan Bizans. Arkadi ise Bizans mparatoru oldu (395-408).
407: Pitsundada srgnde bulunan Konstantinopol Patrii
Yohan Zlayoustun Kaman yolunda (Sebastopolis yaknlar)
lmesi. Patriin naa lmnden ancak 30 yl sonra
Konstantinopole gnderilebildi.
476: Bat Roma mparatorluu'nun "barbar" saldrlar ile
ortadan kaldrlmas. Siyasi yaamn merkezi bylelikle daha
zengin olan Bizansa kayd. Abhazyada ise Romallarn yerini
Bizansllar almt. Bizans, Bat Kafkasyadaki karlarn Lazika,
Apsilya, Abazgia ve Misimyanlar aracl ile yrtt.
523: Bizans, hristiyanl Lazikann resmi dini olarak ilan etti.
Bu durum, hristiyanln eski Abhaz kabileleri arasndaki
yaylma srecini de hzlandrmtr.
530-540 yllar aras: Bizans mparatoru I. Byk Justinianus
dneminde (527-565) hristiyanlk Apsilyada resmi din olarak
kabul edildi. Ancak yeni dinin nihai onay sresi 100 yldan
fazla bir zaman ald. Bunu Apsilya mezarlarndan karlan tak
ve silah gibi ara-gerelerde bulunan dinsel sembollerden de
anlamaktayz.
VI. yzyl ba: Bat Kafkasyann i kesimlerini Pers
ordusunun igal etmesi. Bylelikle, Dou Karadeniz
blgesinde ran ve Bizans gibi iki byk gcn karlar da
kar karya geldi. ran, Kuzey Kafkasyadaki mttefiklerinin
de desteini alarak VI. yy ortalarnda Kolkhiday Bizanstan
15
koparmak iin bir dizi uygulamaya giriti. Bizans ise yerel
siyasi kurulularn da destei ile Pers istilasndan nce
Pontus Snr denilen kalelerini yenilemi ve bir i savunma
sistemi oluturmutu. Ancak yerel siyasi gler, askeri ve
siyasi dengelerin deiimine bal olarak Bizans veya ran
yanls bir tutum taknmaktaydlar.
VI. yzyl: Bizans tarihisi Agafinin, "Justinyan devri" adl
eserinde Misimiyanlardan bahsetmesi. Msimyanlar, kltr
ve dilleri ile gnmz Abhazlarnn atalar olarak kabul edilen
Apsillerin bir benzeri idiler ve Kudr ve ngur nehirleri
arasndaki dalarn eteklerinde ve Apsillerin st kesiminde
bulunmaktaydlar. Kuzeyde Alanlar, douda Svanlarla
snrdatlar. Gneydoularnda ise Lazlar bulunmaktayd.
Misimyanlarn nl kaleleri arasnda, Bukhloon, Ttsakhar,
Bat, Pal, Lar ve Akhsta saylmaktadr.
VI. yzyl: Abhazya topraklarnda aktif olarak kilise
inaatlarna balanmas. Bu yaplar arasnda Dranda
Katedrali, Tsandrp Bazilikas (IX. yyda yenilendi), Tzabal
Kiliseleri ile Haups ve Gerzeul gibi kalelerde bulunan kiliseler
saylabilir.
VI-VII. yzyl aras: Abhazyada Erken Bizans Dnemi:
Hristiyanln Abhazya topraklarnda resmi bir din olarak
kabul edilmesi aslnda bu dnemdir.
532: Bizans ve ran arasnda, "Ebedi bar" anlamasnn
imzalanmas.
530lu yllarn sonu: Persler Lazikada glenerek baz Apsilya
kalelerini ele geirmeyi baardlar.
542: Bizans garnizonlar, Pers basks altndaki Sebastopolis ve
Pitsundadan ekildi.
VI. yzyl ortalar: Abazgiann Bizans'tan ayrlma abalar.
Jstinyen Abazg kuvvetlerini elinden karmamak iin
Abazglar vaftiz karar ald..

16
548: Abazg kkenli Efratn, mparator Justinianus adna (527
- 565 ) Abazgiaya gelii. Efrat, Hristiyanl yeniden resmi din
olarak tescil etti veJstinyen Abazglar iin Tsandrp
blgesinde kutsal bakire kilisesini ina etti.Bu kiliseye ait
arkeolojik buluntulardaki bir mermer levhada Yunanca olarak
"Abasgias" yazmaktadr. Konstantinopolde Abazgiadan
gelen genler iin bu dnemde bir okul da almt.Ancak,
Abazgiallar, "Romal askerler" tarafndan emperyal bir
dzen getirilmeye allmasndan dolay rahatszlar ve
Bizans'a kar savaa hazrlanmaktaydlar. Bu dnemde
Abazgia, Skeparna ve Opsta adndaki krallarn liderliinde
ikiye ayrlm durumdayd.
550 ylnn yaz aylar: Nabedom komutasdaki Pers birlii
Abazgia yolunda, Tsibilium (Tsibil, Tsabal) da bulun,
Apsilyallarn balca kalesini ele geirdi. Nabeda, Apsilyadan
Abazgiaya geti ve buradaki Bizans askerlerini bastrd. Ancak
bu durum Abazgiyallar da sorumluluk altna sokmutur.
Tannm ailelerden alnan 60 gen, rehin olarak rana
gnderilmek zorunda kalnd, hal byle olunca Bat Abazgia
hkmdar Skeparna, Pers Kral Khosrowa ynetimden
feragat ettiini bildirdi. Dou Abazgia hkmdar Opsitise,
Traxee denilen yerde gizlice Bizansa kar sava hazrlklar
yrtmekteydi.Traxe (sonralar-Anakopiya) surlar ardndaki
Abazg isyann bastrmak iin, mparator Justinyan Fazis'ten
1000 askerlik ek bir kuvveti daha blgeye gnderdi. Abazg
hkmdar Opst ise beraberindeki kk bir grup ile Kuzey
Kafkasya dalarna snd. Bu arada Bizans yardm olmadan,
kendi balarna ran'la savaan Apsilsyallar bamszlklarn
elde etmeyi baarmlard. Ancak Bizansllar, Traxe kalesinde
Abazglar malup edince, Bizansl komutan Johan,
Apsillerinde bamszlklarndan gnll olarak
vazgemelerini ve Ttsibilium kalesini de Bizansa vermelerini
art kotu.
17
555-556 aras: Bizansllara kar Misimian isyan. Bizans
tarafndan, kendilerine yardm eden Alanlara resmi grevli
olarak para gtren Sotterikh, Misimyanlara gnderildi.
Sotterikh, grmelerde ngur nehrinin sa kysndaki
bulunan Misimyan kalesi Buxloonu (gnmzde Paxulan)
Alanlara vermeyi kararlatrnca Misimyan isyan da balam
oldu. Misimyanlar, Sotterikh ve oullar tarafndan ynetilen
birlii yok edilip Perslerden yardm istedi. Persler de nemli
geit noktalarna askerlerini koyarak destek verdiler. Ancak
bu destek sadece k aylarna kadar srd. Bizans ise bu
durumu cezalandrmak iin Martin komutasndaki bir
kuvvetle Kudr nehrinin st tarafnda bulunan Tsaxar kalesini
kuatp ar bir darbe vurmutu. Kuatmada, erkek, kadn ve
ocuk, 5 binden fazla kayp veren Misimianyanlar, Bizansa
itaat edip hristiyanl kabuletmeye zorlandlar.
568: Bizansl diplomat ve komutan Zimarhann Apsiliadan
geii.
571: Abazg ve Alanlarn Perslere kar isyan eden Ermenilere
yardmc olmalar.
VII. yzyl ba: Kafkasya'nn Karadeniz kysndaki en byk
savunma yaps olan Anakopia kalesinin inaat. (Traxea
kalesinin yerinde)
623: Abazgia, Bizans mparatoru Heraklius'un sraryla (610 -
641) Bizansn ran'a kar yrtt Transkafkasyadaki askeri
harekta katld.
VII. yzyl sonuVIII. Yzyl ba: Transkafkasyada Arap
istilas ve Apsilya topraklarnda askeri garnizonlar
oluturmalar.
708-711 aras: Gelecekte Bizans mparatoru olacak olan Leo
savria'nn aracl ile Kafkasya'da Arap kart askeri bir
koalisyonun oluturulmas.
737-738 aras: Sar Merwan olarak da anlan Arap
komutan Merwan bin Muhammedin binlerce askeriyle
18
birlikte Anakopiya surlarna dayanmas. Mervan daha nce
Kartli'yi harap etmi ve tm ehirlerini ele geirdikten sonra
ve Erisi blgesini glendirmiti. Ancak Abazg'lar, Araplar
yenilgiye urattlar ve Araplar'n Anakopiya'da aldklar yenilgi
byk yank uyandrd. Bu durum, Dou Karadeniz blgesi
iletm Kafkasya'nn ve Bat Avrupa'nn tarihinde de nemli
bir rol oynad.Abazgia yneticisi I.Leon bylece, Bizans
mparatoru nezdinde ve blgede nemli bir g elde ederek,
Abazgia, Apsilia, Misimiyanya ve Lazika'y da kapsayan geni
bir blgenin hkmdar haline geldi.

Abazg savalar

786ya kadar.Bizans'n Abhaz Feodal Devletinin

bamszln tanmas ve Abhaz Krall'nn kurulmas. Abhaz
Krallnn kurulma nedenleri olarak unlar saylabilir:
Abazgiann glenmesi, Bizansn Araplarla mcadelede zayf
dmesi, HazarlarnII. Leonayardm etmeleri, Lazikann
Abhaz prensliine katlmas ve Araplarla srekli bir mcadele
ierisinde bulunan Bizansn, snrnda gl bir Hristiyan
devletinin bulunmasnn kendi asndan avantajl olmas.
786-806 aras: Abhazlarda II. Leon dnemi: II. Leon, (775 -
780) ayn zamanda Bizans mparatorunun da teyze olu idi,
nk Hazar kralnn kzkardei olan annesi kralie Hakasra ile
Bizans mparatoru Leo Hazarn annesi kralie iek
kardetiler. II. Leon dneminde Yunanllarla anlalarak Abhaz
19
katoliklii kuruldu. Tarihi belgelerde, II. Leon'a kadar; Anos,
Gozar, Justinyen, Filiktios, Kaparuki (Baruk), I.Dimitri,
I.Feodosi, I.Konstantin, I.Feodor, I.Konstantin ve II. Leon
isimlerinde 11 Abazgia hkmdar grlr.

Abhaz Kral II. Leon

VIII-XI. yzyl aras: Abhaz Krallnn Karadeniz'in
dousunda iyice genilemesi ve glenmesi. Abhaz Krallnn
kuzeyinde Neepsuho (Nikopsia) nehri, Gney-dousunda
Suramski (Lkhski) dalar, kuzey-dousunda Kafkas
sradalar, gneyinde oruh (Apsar)nehri ve batsnda ise
Karadeniz bulunmaktayd. Zamanla dou blgelerindeki d
politikasn daha baarl yrtme ihtiyac dounca, Kutaisi
20
kenti (Anakopiya'dan sonra) Abhaz Krall'nn ikinci bakenti
haline geldi. II. Leon bu seiminde olduka haklyd, zira
Kutaisi, gerektiinde Hazar'lardan en hzl ekilde askeri
yardm alabilecei bir konumdayd. Abhaz Krall
dneminde, ayr durumda olan Abhaz kabileleri, feodal
Abhaz halklar birlii ats altnda bir konsolidasyona giderek,
ortak bir ethnonime sahip oldular ve Apsua ad altnda
birletiler. Sre sonunda ise topraklarnn btnn Apsn,
devletlerini Apshara, Krallarn Apsha, Tanry da Ana
olarak olarak isimlendirdiler.
806: II. Leonun lmnden sonra Abhazya Kralln oullar
II. Feodosi, II. Dimitri ve I. Georgi idare ettiler. II. Leonun
oullarnn en bata gelen grevi gl bir d politika iin
dou snrn glendirmekti. Bu arada Araplarn gsz
duruma dmesiyle birlikte Tiflis Emirlii olumu, bu emirlik
iinden de Kaxeti, Ereti, Triyaleti, Tao-Klarceti ve Kartli ad
altnda eitli prenslikler ortaya kmt. Bunlarn arasnda en
zengini ama en gsz Kartli (Transkafkasyann anahtar)
idi. Kartliyi ele geirmek iin komu prenslikler veAbhaz
Krallar sava halindeydiler.
806-825 aras: mparator II. Feodosiya dnemi:Feodosiya,
Tao-Klarceti tarafnda durarak, Kartli ve Kakheti iin
mcadeleye nderlik yapmaktayd. Ancak Kartlide gl bir
dayanak bulmad iin baarsz oldu.
820-821 aras: Abhaz krall, Bizansn i siyasi ekimelerine
mdahil olup, baarszbir ayaklanma hareketini destekledi.
825-861 aras: II. Dmitry saltanat: Dimitry, Kartli iin
savamaya devam etti, ancak bir sonu alamayp, 853 ylnda
da Arap komutan Buga-Turkaya Kuertshoba da yenilince,
ksa bir dnem Araplara hara demek zorunda kald.
861-868 aras: Kral I. Georgeun saltanat: I. George,
Kartlideki mcadeleyi devam ettirdi ve yeeni Bagrat Kartli
tahtna oturtmay baard. Ancak ocuu olmayan I. George
21
868 ylnda lnce Krall ei idare etmeye balad. Kralie,
kocasnn yeenlerinden olan Tieneni (II. Dimitrinin olu)
ldrd. Sradaki Bagrat ise taraftarlarnca Bizansa karld.
Abhaz krall bundan sonra 20 yl kadar bir sre Kartli
soyundan olan Shavliani, Johann ve Adarnasenin ellerinde
oldu.
887: Abhaz Krall'nn yasal varisi Bagrat, (II. Dimitrinin olu)
Bizansta mparator I. Basileios (867 - 886) himayesinde
yetimiti. Bizanstan ald askeri destek sayesinde
savamaya gerek kalmadan babasnn tahtna geti.
888-893 aras: Abhaz Kral I.Bagratn saltanat: Bu dnemde
Abhazlar ve Ermeniler arasnda Kartli konusunda ciddi bir
rekabet ortaya kt ve Samtskhe surlarnn bir blm
Abhazlar tarafndan ele geirildi. Ancak, 888 ylnda, Tao-
Klarceti ve Ermenistan yneticileri, (886 ylnda Arap Halifelii
tarafndan formalite olarak tannan Aot I. Baratuni Ermeni
kral idi) Abhazya Kraln yenmek iin Kura nehrini getiler ve
kan savata Abhaz ordusunun Oset komutan Bakatar
ldrld.
893-922 aras: Abhaz Kral III. Konstantin devri: Ermeni ve
Abhaz Krall arasndaki Kartli rekabeti bu dnemde de
devam etti. 90'l yllarn sonunda, III. Konstantin, kzn Ermeni
kralnn olu Sumbata verdi. 904 ylndaise Arap istilas
altnda kalan Ermeni krallnn k ile Ermeni kral
I.Sumbat, Kartli prensi III. Konstantin'le ittifak yapmaya
mecbur oldu ve kzn III. Konstantin ile evlendirdi. Bu
dnemde Abhaz Krallar Kutaisi'de ikamet etmekte olup, en
byk oullarn daidareci olarak Kartli'ye gnderirlerdi.
Kakheti ve Ereti'de Abhazlara itaat etmi durumdayd.
922-957 aras: III. Konstantin'in olu II. George dnemi: II.
George'un, kardei Bagrat ile mcadelesi uzun yllar ald, ama
yine de devleti kendi ynetimi altna almay baard.
adalar, II. George'u en sekin Abhaz krallarndan biri
22
olarak kabul ederler. Bizans bile, II. George'u, dini btn,
Tanry ve elisini ok seven bir Abhaz yneticisi olarak
nitelerler ki, byle bir unvan hi bir Abhaz hkmdarna
verilmemitir.

II. Georgeun savaa giderken kutsanmas.

II. George, en byk olu Konstantin'i Kartli hkmdar olarak

atad. Ancak o, babasnn tahtn ele geirmek iin
alyordu,ksa bir sre sonra da babasna kar bir isyana
yeltendi. Ancak komplosu aa kan Konstantin, ikence
altnda hayatn kaybetti. Daha sonra ise II. Georgeun Kartli
hakimi olan dier olu III. Leon AbhazyaKral oldu. O
dnemde kondidi (Martvili)de naa edilen kilise de
oluturulan piskoposluk vastas ile Alanyann
hristiyanlatrmasna da devam edildi.

23
945-957 aras: Bizans mparatoru VII. Konstantin
Porphyrogenitus dnemi: Bu dnemde Abhaz krallnn
snrlar ve Abhaz krallar ile ilgili ok deerli bilgiler kayt
altna alnd.
957-967 aras: Daha nce Kartli yneticisi olan III. Leon'un
Abhazya Kral olmas.
964: III. Leonun, Kumurdo'da (Ahalkalek yaknlar) bir kilise
inaa etmesi.
967ye kadar: III. Leon tarafndan grkemli Muk Katedralinin
inaas ve burasnn Piskoposluk katedrali olarak ilan
edilmesi.
967-975 aras: III. Leonun kardei III. Dmitry'nin Abhazya
Kral olmas. III. Dmitry dnemi, II. George'un olu olan
Theodosius ile mcadele etmekle geti. Bu mcadele
sresinde Theodosius kr oldu. III. Dmitry ise ocuu
olmadan ld.
975-978 aras:Kr III. Theodosius'un Abhaz Kral olmas. III.
Dmitry'nin ani lmnden sonra, daha nce kendisiyle
srdrd mcadele srasnda kr olan III. Theodosius tahta
geti.
978: Kartli yneticisi olan III. Theodosius'un kzkardei Abhaz
Kralie Guranduht, kocas Gurgen Bagration ve Tao-Klarceti
yneticisi David Kuropalat ile birlikte olu III. Bagrat'
Abhazya Krall'na getirdi. (Oysaki kraliyet hiyerarisine gre
Leon'un olu II. Bagrat'n tahta gemesi gerekmekteydi.)
978-1014 aras: Abhaz Krall" ynetimi hala Bagratlarn
soyundan gelen III. Bagrat'ta bulunuyor. Ancak onunla
birlikte Abhaz Krall tabiri sona erecek ve "Abhaz-Kartvel
Krall"ad ile yeni bir dnem balayacakt. XIII. yy ortalarna
kadar Bagrat Hanedanna mensup olan Krallarn kullandklar
unvanlarnn banda nce Abhaz isimleri bulunmaktayd.
David Curopalatn, lmyle (1001) Tao Klarceti beylii miras
yoluyla Bizans mparatorluu'na geince, III. Bagrat, Bizans
24
25
 Abhazya Kral (Apsha) III. Leon

mparatoru II. Basileios (976 -1025) ile Tao beylii konusunda

bir mcadeleye girdi. Ancak sorun diplomasiyle zld ve
bamszll Bizans tarafndan formalite olarak tanndktan
sonra yine Bagrata brakld. Bagrat, daha sonra Kartli
feodallerini malup etti ve bu zaferden sonraannesi
Guranduhtu da Kartliden Kutaisiye gtrd. Onun abalar
sonucu Kartli, Trialeti, Kakheti ve Ereti de birletirildi.
999: III. Bagrat'n lm ve kendi zamannda yaplan Bedia
Katedraline defnedilmesi. Bu katedralde daha sonra zerinde
"Abhazlarn Kral Bagrat ve annesi Guranduxt yazl deerli
bir kse bulunmutur.
1008: III.Bagrat'n babas Gurgen Bagration'nun lm.
1014-1027 aras: III.Bagratn olu I.George'un "Abhaz ve
Kartvel" Kral olmas. Bu dnemde Kaheti ve Ereti'nin yeniden
ilhak edilmesi fikri ortaya kt. Ancak I.George'un gneyde
konumunu glendirme politikalar baarszlkla sonulanp,
Bizans mparatoru II. Basilieus tarafndan Transkafkasya'nn
dousuna bir dizi cezalandrc sefer dzenlemesi zerine,
I.George, Bizansla bar imzalamak zorunda kald ve lkesinin
Bizans tarafndan formalite olarak tannmasn tescil
edercesine olunu yllk bir sre iin rehine olarak Bizansa
gnderdi. Ayrca Tao-Klarceti iindeki baz kale ve varlklarn
da kaybetmiti. I.George, Ermeni Prensesi Maria ve Oset
Kral'nn kz Alde ile olmak zere iki kez evlendi. lk
evliliinden olu Bagrat ile kzlar Marta, Guranduxt ve Katu
oldu. kinci evliliinden ise Dimitri adnda bir olu
bulunmaktayd.
1027-1072 aras: IV. Bagrat dnemi: Kral Bagrat Oset
Prensesi Boren ile ikinci bir evlilik yapt. (ilk ei Bizans
mparatoru III. Romanos Argyros'un yeeni Elena idi) Bu
26
dnemde Bizans kartl iyice artmt. IV. Bagrata kar
kan vey kardei Dimitri defalarca kez isyan etti. Dmitry
isyan giriiminin merkezi olarak Anakopiya'y semiti. Prens
Dmitry ve annesi Aldi (I.George'un ikinci ei olan Oset
prensesi) taraftarlar 1032 ylnda gen Dimitri'yi tahta
geirmek iin IV. Bagrata ciddi bir komplo dzenlediler,
ancak baarsz oldular. Prens Dimitri bunun zerine
Anakopiyay Bizansa brakarak Konstantinopol'e gitti.
1045: IV. Bagrat Anakopiyay kuatt. Kuatma birliklerine
Prens Otago aba komuta etmekteydi. IV. Bagrat, bir Ermeni
prensesinin de olu olarak lkesinin gney-dousundaki
nfuzunu daha da arttrabilmek iin, dokuz kaleli eski
bakentleri Ani'yi Ermeni feodallerine vermiti. Ancak Bizans
mparatorluu, Ani'yi ele geirip, Kartliyide almak iin Dimitri
komutasnda bir ordu gnderince IV. Bagrat Anakopiya
kuatmasn kaldrarak Kartli'ye geri dnd ve bylelikle
Bizans Anakopiya'ya 30 yldan fazla sahip bir sre daha sahip
oldu. Bu srada Prens Dmitrynin kuvvetleri de, Bagrat'n
ordusunu malup edip doudaki Likhi dalarna ulamt,
ancak Dmitry'nin ani lm Bagrat'n bir sre daha iktidara
tutunmasna yardmc oldu.
1065: Bizansn desteine ihtiya duyan IV. Bagrat, kz
Martha'y Bizans mparatoru Konstantin Dukas'n olu
Mikail'le evlendirdi.
1068: Seluklu sultannn, Transkafkasya'nn merkezini ve
dousunu igal etmesi. Sultann ordusu Likhi geidini ap
Kutaisi'nin dou eteklerine ulancaIV. Bagrat, kaynbiraderi
olan Oset Kral' Dorgolel'in de destei ile kar saldrya geti
ve dman yendi.
XI-XIII. yzyl aras: Tarihi Vakhuti Bagration'a (XVIII. yy)
gre bu gnk Abhazya topraklar "Abhaz ve Kartvel krall"
ierisinde ayr blgeye blnmt. Abhaz; (tarihi Abazg
topraklar ve Zikhi ile Cigetiya'nn bir blm) Tsxum; (Eski
27
bat Apsilia ve bat Misiminiya) Bedia; (Apsilya ve
Misimyanya'nn dou blgeleri ve Lazika'nn bat blgeleri)
XII. yzylda Abhaz ve Tskhum tek blge olarak birletirilir.
Kralie Tamara zamannda ise blge kendi ynetimine sahip
durumda olup, bakenti Tskhum-Sohum, (Abhazca Aqua) idi.
Tskhum ayn zamanda blgenin ekonomik merkezi olup,
buradan mutfak gereleri ve baz taklar ihra edilmekteydi.
ehirde, ok sayda mleki, demirci ve marangoz
almaktayd. Ynetim, aba (ervaidze) ailesinin
elindeydi. Aile isminin ift yazlnn muhtemel nedeni
olarak,Transkafkasya'nn dousundan gelen irvan-ah'larn
yerli aba'lara katlmas gsterilir. Bu ailenin tm varlna
Kral David Kurucu (Constructors) el koymutur.
1066: Halley kuyruklu yldznn grnecek olmasyla ilgili,
Lkhn kilisesinde bir yaznn bulunmas.
1072-1089 aras: IV. Bagratn olu II. Georgeun "Abhaz ve
Kartvel" Kral olmas. IV. Bagratndneminin ilk yllarna
Kakhet ve Svan feolallerinin ayaklanmalar damgasn vurdu.
Megrelistan; Kutaisi ve kralln dier blgeleri harap edildi.
Bu sreci daha sonra Seluklu Sultan Melik ah'n Kartli ve
Transkafkasya'nn dou blgelerini ykm izledi. Bizans
mparatoru, Kafkasya'daki Seluklu igali sonras ortaya kan
derin krizden dolay, "Abhaz ve Kartvel" krall ile ilgili
politikasn deitirme durumunda kalr ve Anakopiya kalesi
iindeki garnizonunu kaldrp Trklerin ele geirdii
gneydoudaki birok kaleyi de "Abhaz ve Kartvel" Krallna
brakr. Olaylarn bu noktaya geliinde, II. Georgeun
kzkardei olan Maria'nn, srasyla iki Bizans imparatoru (VII.
Mikhael ve III. Nikeforos) ile evlenmesinin byk katks
bulunmaktayd. Seluklu Trkleri, 1080 ylnda Acara,
Megreliya ve Kutaisi'yi igal ettiler. II. George yenilgiyi kabul
etmek zorunda kald ve bunun bir iareti olarak, teslimiyet
anlamna gelen baz kiisel eyalarn Sultan'a sunulmak zere
28
sfahan'a gnderdi. Hkmranlk alan ise formalite olarak
sadece Kolhida ile snrlyd. Bu durum zerine Feodaller II.
Georgeu devirdiler ve onalt yandaki olu David'i tahta
geirdiler.
1089-1125 aras: IV. Kurucu David'in "Abhaz ve Kartvel" Kral
olmas. Saltanatnn ilk yllarnda, devlet byk lde
zayflad. Ancak, d politika olduka uygundu, en byk
Hristiyan devleti olan Bizans'n Komnenoslar liderliinde
(1081-1185) istikrarla gelitii bir dnemdi. Bu arada David'in
kz Komnenos hanedanndan biri ile evlenmi, Seluklu
devleti de zayflama srecine girmiti.Yeniden balayan Hal
seferleri sayesinde de blgedeki hristiyan devletlerin
prestijleri ykselmekteydi. Kral David, tm bunlara ilaveten,
devletin askeri gcn artrmak iin, bir Kpak Prensesi ile
evlendi ve Transkafkasyann merkezine 45 bin Kpak aileyi
getirip yerletirdi.
1121: Bask altndaki Abhazya topraklarnda skntlarn
bagstermesi zerine Kral David, Pitsunda'da ortaya kan
Abhazya ynetimi temsilcilerini yakalayp cezalandrd. Ancak
bu durum Abhazlarn her her eye ramen bireysel olarak
kendi siyasi ynelimlerini ve liderliklerini koruduklarn da
ortaya koymaktayd. Ayn yl, 15 Austos tarihinde Didgor
sava meydana geldi ve Seluklu ordusu bu avata adeta
yok edildi.
1122: Tiflis'in mslman yneticilerinden geri alnmas
sonucu "Abhaz ve Kartvel" Krall bakentinin Kutaisi'den
buraya alnmas. Bunu irvan'n amakh kenti ile antik Ermeni
kenti Ani ve evre blgelerinin birletirilmeleri izledi. Bylece
kralln Kafkasya'da gl bir hristiyan federal devleti haline
gelmesi saland. Daha sonra ise Kutaisi yaknndaki Gelati'de
bir manastr ina edildi.
1125-1156 aras: IV.David'in olu I. Dimitri dnemi: Onun
zamannda devlet toprak kayplar yaad. Seluklular Ani ve
29
Gence'yi geri aldlar. Uzun sre Kardei Vakhtang ve byk
olu David ile taht iin mcadele etmek zorunda kald. Oul
David, 1155 ylnda babasnn tahtn ele geirdiyse de ksa bir
sre sonra ld.
1156-1184 aras: I.Dimitri'nin kk olu III. George dnemi:
Bu dnemde, Baratlarn Bizans'n Transkafkasya'daki varisi
olduu dncesi hakim oldu. III.George, Ani, Dvin ve
irvan'n hristiyan kesimini Seluklulardan geri ald ve
I.Dimitri'nin yeeni liderliindeki feodal komployu da
bastrmay baard. III.George, Oset Prensesi Guranduht ile
evliydi ve kzlar Tamara ta giyip lkeyi tam alt yl babas ile
birlikte ynetmiti.
1184-1213 aras: Kralie Tamara dnemi: Bu dnemde
"Abhaz ve Kartvel" Krall maksimum gce ulat. Ancak
David kurucuya ramen merkezi gcn yitirmeye balamt.
lkenin kaderi kralienin kaderi olarak tanmlanmaktayd.
Tamara, balangta Rus Prens Yuri Bogolubsky ile evliydi.
Daha sonra ise Oset prensi David Soslan ile evlendi. Bizans'a
kaan Yuri Bogolyubsky ise Kafkasya'ya iki kez baarsz igal
giriiminde bulundu. Bu giriimler, Kralie Tamara'nn Likhi ve
Nikopsia dalar arasnda bulunan valisi Vardan Dadyan
tarafndan da desteklenmiti. Tamara askerleri yaklak yirmi
yl, ran, Trk, Ermeni ve Bizans feodal glerine kar askeri
operasyonlar yrttler.
1208: Kralie Tamara, David Soslan'n lmnden sonra,
ikinci ad Laa olan olu George'u (George-Laa'y) kendisine
naip yapt. Laa ad Apsar dilinde (Abhazca da) aydn
aydnlk ve aydnlatc anlamna gelmekteydi. Grc, Ermeni,
Fars ve dier kaynaklara gre, geleneksel Abhaz birlikleri
hemen hemen btn savalarda "Abhaz-Kartvel" krall
savalar arasnda yer aldlar.
1213-1222.Kral IV. George Lasha dnemi: George Lasha
zamannn ve gcnn ounu Gence, Nahvan, Erzurum ile
30
kralln dier ehir ve blgelerindeki isyanlar bastrmakla
geirdi. Bu arada baarlar Papa III. Honoriusa kadar ulam
ve hal seferlerine katlmaya davet edilmiti. Ancak, 1220
ylnda kralln dou snrlarnda, Cengiz Han tarafndan
gnderilen 20.000 kiilik bir Mool ordusu ortaya kverdi ve
Lasha-George, Moollarla yapt ilk sava kaybetti, ancak
ikincisinde ise Moollar geri ekilmek zorunda kaldlar.
1222-1245 aras: George-Laa'nn kk kzkardei
Rusudan'n saltanat.
1225: Krallnn dou topraklar Harzemah Celaleddin
tarafndan tahrip edildi. Rusudan ise Kutaisi'ye kamak
zorunda kald.
1230: Rusudan'n 5 yandaki olu David'in "Kutaisi krall
iin" ta giyme treni. Bu dnemlerde "Abhaz katoliklii"
merkezinin Pitsunda'da bulunuyor olmas "Abhaz ve Kartvel"
Krallnn ke getiinin de bir gstergesiydi. Rusudan,
Moollarn istila giriimlerine kar kamadndan Mool
askerleri btn dou Transkafkasya'ya yerlemi
bulunmaktaydlar.
1243: Rusudan, Batu Han'n egemenliini tand ve yllk
50.000 altn demeyi kabul ederek olu VI. David'i tahta
geiine onay iin byk Mool Hanna gnderdi. "Abhaz ve
Kartvel" Krall bata Abhazya, Megreliya, Guria, Acara ve
Svanetya olmak zere sekiz eyalete blnd. O dneme ait
bilgilere gre, Bu blgeler yaklak 10 bin sava vermek
durumundaydlar. Rusudan'n komutasndaki Grc-Mool
ortak ordusu 1243 ylnda Kk Asya'y igal etti. Bu savata
"anl Abhaz" Dardn aba (ervaidze) liderliindeki Erzin
Sultannn askerleri Rusudana kar cephe aldlar. Byk
olaslkla, bu dnemde Abhaz feodallerinin temsilcileri de
Rusudan'n otoritesine itaat etmekten ktlar.
1245: Kralie Rusudan'n lm. Moollar onun lmnden
sonra iki ayr kral, tahtn varisi olarak kabul ettiler; David'in
31
olu Lasha (1245 -1270) arasnda, Rusudan'n olu David ise
(1245-1293) yllar arasnda krallk yapt. Bu krallar, Moolca
"Ulu" ve "Narin" lakaplarna da sahiptiler.
1259: "Abhaz-Kartvel" Krallnn kardeler arasnda ikiye
ayrlmas. Laa'nn olu David (Ulu), lkenin dousundan Likhi
dalarna kadar olan alann, Rusudan'n olu David (Narin)
ise Likhi dalarndan itibaren bat kesimini ynetmekteydiler.
Bu blnmeyle birlikte "Abhaz ve Kartvel Krall" tarihe
gmlm oldu. Ermeni tarihi Khetum'a gre, (XIII. yy.)
Kralln dousu Grcistan, Bats ise Apvas yani Abhazya
olarak tanmlanmaya balamt. Dou krall dorudan
Moollara tabi oldu, ancak Bat krallnda Moollarn gc
geerli deildi. Grc kaynaklarnda Bat krall mereti
olarak da bilinmektedir. Kralln bu tarafnda kesinlikle
merkezi bir yaplanma olup, Abhazya, Megrelya, Svanetya,
Raa, Guria gibi birok blgeden olumaktayd.
XIII. yy.sonu-XV. yy. aras: Abhazya'da Ceneviz kolonisi.
Abhazya'daki Ceneviz varlndan ilk kez olarak 1280 ylna ait
kaynaklarda szedilir. Bu dnemde talyanlar, Abhazlardan
ayr olarak, sadece kendilerine ayrlm olan yerleim
blgelerinde serbest ticaret yapabilmekteydiler. Bu anlamda
ticaret yaplalan blgeler arasnda: Kasto (Xosta), Laiso (Lie,
Liya - Adler vadisi), Abkasia (Tsandrp) Kakari (Gagra),
Santa-Sofia ( Alahadz ky), Petsonda (Pitsunda), Kavo di
Bukso (Gudauta), Nikoffa (Yeni Afon), Sevastopolis - San
Sebastian (Sohum), Kavo-Ziziba (Adzybja), Tamasa (Tam),
Santa Angelo (ngur nehri aznda) gibi yerleim birimleri
bulunmaktayd. Sevastopolis ise Kafkasya kylarndaki
Ceneviz kolonilerinin merkezi haline gelmiti. Buradaki
balca ithalat rnleri arasnda ipek, kuma, tuz ile Hindistan
ve in'den getirilen eitli baharatlar bulunmaktayd. hrac
edilen mallar arasnda ise: Aa (imir, "demir" ve "krmz"
aac), tahl, arap, deri, deri rnleri, gm cevheri ve
32
meyve gibi rnler saylabilir. Ayrca bir baka ticaret de
"canl mal" denilen ve genelde esirlerlerden oluan kle
ticareti idi.
XIII. yy. sonu: David Narin'in lmnden sonra, oullar
arasnda bagsteren taht mcadelesi, mereti krallnn
zayflamasna yol at. Bu durum zerine Abhazya, Megreliya,
Raa, Lekhum ve Argvet bamszlklarn ilan ettiler.Ancak,
Megrelya prensi Georgi Dadyan, abaervaidze
prensleriyle savap, Anakopiya'ya kadar olan blgeyi kendi
topraklarna katnca. aba'lar da Sohum'daki saraylarn
Lkhnya tamak zorunda kaldlar. abalarn o dnemdeki
gc ise Anakopiya ile Gagra arasndaki topraklarla snrl
kald.
XIV. yzyl: Megrelya ve Abhazya yneticileri arasnda Sohum
iin mcadele dnemi.
1330: Kartli Kral Georgi'nin mereti'yi igali. (1299-1346) Kral
Georgi, Kutaisi bata olmak zere birok ehir ve kaleyi ele
geirdi. Bu durum zerine, Guria, Megreliya, Svanetya ve
Abhazya yneticileri deerli hediyeler gndererek Georgi'nin
mereti Kralln kutladlar. En byk destei ise Megrelistan
yneticileri sunmaktayd. Kral Georgide bu yzden
Abhazya'ya girerek ald kalelerle, Tskhum garnizonunu
kendilerine brakt.
1330: Cenevizlilerin Sevastopolisde ilk Katolik cemaatini
kurmalar. Koloninin artk kendi konsoloslar da
bulunmaktayd.
1354: Ceneviz filosu Karadeniz havzasnda srekli rekabet
halinde olduu Venedik donanmasyla kar karya geldi ve
onu yok ederek Karadeniz'deki hkimiyetini ilan etti.
1373-1375 aras: Abhaz nfus ile kolonistler arasnda kan
atma sonucunda Sevastopolis'deki Ceneviz blgesi
tamamen ykld.

33
1386: Orta Asya fatihi Timurlenk'in. Kartli Kral Georgi'nin
torunu V. Bagrat' slama davet etmesi. Timurlenk
V.Bagrattan halkna da ayn arda bulunmasn
istemekteydi. Bu durumu kabul etmeyen V.Bagratn
ynetimden ekilmesiyle birlikte Guriya, Megrelya ve
Abhazya zerindeki otorite de zaafa urad. Btn bunlardan
sonra Bagrat Megrelyay boalmak zorunda kald ve
Megrelistann g kaybetmesi zerine de Abhaz prenslii
Sohum zerine younlat.
1390: Megrelya hkmdar Vameka Dadiani, Sohum iin
Abhaz prensliine kar sava balatt. Ayn zamanda
Sadzlara ve Alanlara kar da saldrlar gerekletirdi.
1401: David Narin'in torunlarnn mereti tahtna dou
Grcistan Kral VII. Giorgi'yi geirme giriimi. VII. Georgi,
aba prenslerinin zerinde hak iddia ettikleri Sohumu
Megrelya yneticileri Vameku ve Mamiya'ya teslim etti.
1403: mereti topraklarnn Timurlenk tarafndan igali.
Abhazya ise bu igalden etkilenmedi.
1414: Abhazya ve Megrelya Prenslii arasnda sava. Bu sava
sonucu Megrelya yneticisi II. Mamia ldrlp ordusu da
yok edilince Abhazya Prenslii Megrelya'ya bamllktan
kurtuldu. Ancak, Dou Grcistan Kral I.Alexandr
desteindeki Megrel birlikleri Abhazya'ya tekrar girdiler ve
Abhazya yeniden Megrelya hkmdar Dadiani'ye balanmak
zorunda brakld.
1453: Trkler Konstantinopol ele geirdiler.
1454: Trk donanmas Sebastopolise saldrd ve ehri
yamalad.
1455: Sebastopoisdeki Ceneviz Kolonisi Abhazlar tarafndan
bir kez daha saldrya urad.
1459: Kartli Kral VIII. Georgi, Osmanl kart bir askeri
koalisyon oluturmak iin arda bulundu. Abhazya
hkmdar Rabia bu koalisyona 30 bin asker vermeye hazr
34
olduunu bildirdiyse de, Transkafkasya devletleri birlii
liderlerinden (Kartli-Kakheti, Samtsxe, Megrelya ve Abhazya
yneticileri ile Trabzon mparatorluu) Burgunds Dk, Papa
II.Pius, Fransz kral VII. Charles ve halefi XI. Louisbu arya
destek vermediler.
1461: Osmanl mparatorluu, Trabzon Rum mparatorluunu
fethetti.
1464: Trkler kendilerine bal Krm ile Kafkasya'nn
Karadeniz ky kesimini birletirdiler.
XV-XVI. yzyl aras: Abhazya'da hristiyan ideolojinin
zayflamas ve hristiyanlk ncesine ait geleneksel inanlarn
yeniden canlanmas.
1475: Abhazyada Ceneviz kolonizasyonunun son bulmas.
XVI. yzyl: Abhazya Prenslii bu yzylda, deien
derecelerde, Megrelya prensliine baml kalmay srdrd.
1509: Sadzlar meretya'ya baarl bir sefer dzenlediler.
1533: III. Mamiya Dadyan'n, Guriyallarla birlikte Abhazya'y
igal etmesi ve mereti kralnn da desteiyle Ciget (Sadz) leri
dize getirme abalar. Bu dnemde Abhaz prensliine ait
birliklerin banda Tsandia nal-pa bulunmaktayd. nal-pa,
Sadz blgesinden gelerek Megrel-Grc birliklerini malup
etti. Mamiya Dadyan, Guriyal piskopos ve ok sayda
igalci asker ldrld ve esir alnd. Ayn yl Trkler de
Cigetya'ya baarsz bir saldr giriiminde bulundular.
1555: ran ve Trkiye arasnda bar antlamas. mereti,
Odii, Abhazya, Guria ve Laz blgesi, Osmanl
mparatorluuna brakld. Ancak, bu blgeler fiili olarak
bamsz durumdaydlar.
1578: Trkler ksa bir sre ierisinde Sohum sahiline bir
garnizon yerletirdiler.
1611: II. Levan Dadiani'nin kk yata Megrelya tahtna
gemesi. Hkmdarlnn ilk yllarnda lke amcas Georgi
tarafndan ynetildi.
35
1615: Trklerin Megrelya ve Guria'y bask altna alarak hara
demeye zorlamalar.
1615: Abhazya bamszln elde etti.
1621: Megrelya hkmdar II. Levann, Abhazya hkmdar
Puto aba'nn kz ile evlenmesi.
1623: Megrel ve Abhazaskerlerine komuta eden II. Levan,
Ciget birliklerinin de destei ile Kutaisi yaknnda Imereti kral
III. Georgi'yi yenilgiye uratt. Ksa bir sre sonra ise,
Abhazlarla Megreller arasnda yl srecek olan bir sava
patlak verdi. Savan nedeni, II. Levann Abhazya'l eini zina
ile sulamas idi. Ancak bu haksz bir iftirayd ve asl neden,
iftiray atan II. Levan'n,amcas George Liparteliani'nin gzel
ei Nestan-Darecan ile evlenme isteiydi. Abhaz ei ve iki
olunu bu iftira ile kendisinden uzaklatran II. Levan, Nestan-
Darejan ile evlendi. Amcas ise cezaevinde can verdi.
1634: Kudr nehrinin bulunduu blgeye Trkler tarafndan
byk bir kartma harekt dzenlendi. Dranda Manastr da
dahil olmak zere blge, tamamen yamaland.
1641: Annesi Abhaz kkenli olan nl Trk seyyah ve
corafyac Evliya elebi'nin Abhazya'ya gelii. Bu dnemde
Fae (Rion) nehri Abhazlar veMegreller arasnda etnik bir
snr grevi yapmaktayd.Nehrin sol tarafnda Megrel'ler
yaarken, sa tarafnda ise devasa bir Abhaz toplumu
bulunmaktayd. elebinin verilerine gre, Karadeniz kysnda
yaklak 600 bin Abhaz yaamaktayd. Evliya elebi
seyahatnamesinde, baz Abhazca kelimelerle Trke
karlklarna da yer verilmitir.
1657: Megrelya hkmdar II.Levann lm.
1660-1670 aras: Abhaz yneticilerinin Megrelya prenslii
zerine bitmek bilmeyen basknlar. Abhaz, Imeret ve Guria
birliklerinin saldrlar sonucunda Mingrelya Prenslii
neredeyse dald.

36
1680: Prens Khirps Maran Ahps, Tzabal ve Dal blgelerine
hakim oldu.
1680li yllar: ngur nehrine kadar olan Abhaz topraklarnn
Megrelyaya baml olmaktan kurtulmas. lkenin gney-
dou blgesinin bir ksmn Abhazya hkmdar Sustar
aba'nn olu Sarek ile kuzeni Kuap idare etmekteydiler.
Sarek, bu durumdan yararlanarak, ngur nehrini defalarca kez
ap, Megrelyay igal giriiminde bulundu ve kendisini
hkmdarolarak ilan etti. Ancak uzun srmeden amcas
Zegnak abann saldrsna urad. Zegnak aba,
topraklarnn bir ksmn iki olu arasnda paylatrmt. Buna
gre; Kudr ile Oxorey nehirleri aras(halk dilinde Abjuwa)
Cikeiya'ya kalrken. Oxorey ile ngur nehri arasndaki
topraklar da dier olu Kuap Samrzakan'a brakld. Zegnak'n
byk olu Rostom ise Abhazya'nn kalan topraklarna sahip
olup, ayn zamanda Abhazya'nn tamamnn hkmdar
unvann da kullanacakt. Bu ekilde, Abhazya Prenslii'nin
eski blgeleri olan Sohum ve Bedia'nn bir ksm da tekrar
birletirilmi oldu. Burada yaayan Abhaz topluluu sayesinde
bu birleme kolayca halledilmiti, zira halk, feodallere ve
piskoposluklara (zelikle de Dranda Muk ve Bedia
piskoposluuna) baml olarak kendi dilini ve kltrn
korumay baarabilmiti.
1723: Trklerin, ngur nehri aznda Anaklia kalesini ina
etmeleri.
1724: Trk mimar Yusuf Aa tarafndan, antik Sevasopolis
kalntlar zerinde drt burcu ve drt kaps olan bir kale ina
edildi ve kaleye Sohum-Kale ad verildi.
1833: Trkler, Yelr (lor) kilisesini yamalayp yaktlar.
XVIII. yzyl ortalar: Abhazya hkmdar Mana (Manuar)
aba'nn, olu Kelebey ile kardeleri irvan ve Zurab',
Osmanl mparatorluuna gndermesi. aba prenslerinin
srgne gnderilmesi, Sohum ve Abhazya genelinde Dzap-
37
ipa prenslerini glendirdi. Zurab aba daha sonra Abhazya
dnerek hkmdar olmay baard ve Dzap-ipa'larla da iyi
ilikiler kurmak iin, yeeni Kelebey aba'y bir Dzap-ipa
prensesiyle evlendirdi.
1771: Abhazlarn Zurab aba liderliinde Trklere
karisyan. Trkler, Sohum-Kale garnizonundan atldlarsa da,
aba'lardan birinin ihaneti zerine tekrar geri dndler.
Zurab aba ynetimden uzaklatrld ve Kelebey aba
Abhazya hkmdar oldu.

XVIII. yy. Abhaz savalar

24 Temmuz 1783: Giorgievski anlamas ile Kartli ve Kakheti

Krall'nn gnll olarak Rus himayesini kabul etmesi. Kartli
ve Kakheti Kral II. Heraklius (1744-1798) Pers vasalln
reddederek zerklikliini ilan etti ve hemen onun ardndan
da, Rus ariesi II. Katherina, (1762 - 1796) Kartli-Kakheti
Krall'nn toprak btnl ile zerk ynetiminin garantr
olduunu aklad. Rus arl, anlamann gizli ekinde tm
38
bunlara ilave olarak, Kartli ve Kakheti kralna komularyla
olan problemlerinin zmnde de yardm taahhdnde
bulunmaktayd. Bu uygulama daha sonralar, Abhazya da
dahil olak zere tm Kafkas lkeleri ve blgelerinde Rus
askerleri iddialarna dayanak oldu.
1800-1808 aras: Abhazya'da Prens Kelebey aba
(ervaidze) dnemi. Kelebey tam 30 yl, Trkiye ve
Rusya'nn karlar arasnda ustaca yrtt manevralarla
bamsz bir d politika srdrmeyi baard. Askeri bir tehdit
durumunda, 25.000 kiiden oluan iyi yetimi ve donatlm
topu, svari ve donanma birlikleri karabilecek gce sahip
olup, 600 kadar kadrgas ile Anapa'dan Batum'a kadar olan
btn Karadeniz kysn kontrol altnda tutmaktayd.
11-12 Mart 1801: Rus ar I.Paul'un (1796-1801) bir cinayete
kurban gitmesi.
1801-1825 aras: ar I. Alexander dnemi.
12 Eyll 1801: ar I.Alexander'n manifestosu uyarnca dou
Grcistan Rusya'ya katd. Kartli-Kaheti Krall lavedildi ve
Barat hanedan tahtlarn kaybetti. Kartli ve Kakheti'nin son
kral olan David ise, Rusya'ya srgne gnderildi.
1802: ar I.Alexander, Grcistan'da bulunan Rus birliklerinin
komutanlna General Tsitsiyanov'u (Tsitsivili) atad.
1802: Kelebey abann 20 bin Askerle Megrel Prensi
Grigori Dadyan zerine bir sefer dzenlemesi. Amanat'
Mengrelya Prensliinin varisi olan Levan Dadiani'nin almas
Aralk 1803: Megrel Prenslii'nin Rus arlna dahil edilmesi.
Megrelia bu ekilde Abhazya Prenslii zerinde askeri ve
siyasi bask salamak iin Rusya'nn ileri bir karakolu haline
geldi. Megrel prensliini, 1804 ylnda Imereti, 1810 ylnda
ise Guria prenslii izledi. Zamanla, bu prenslikler tamamen
kaldrld ve arlk idaresi tarafndan 1810da mereti'de,
1828de Guria'da ve 1857de ise Megrelya'da yerel idareler
oluturuldu.
39
Apsha Kelbey aba

40
1804: Megrelya prensi Gregori Dadiani'nin lm. Bu
lmden dolay ei Nina Dadyan sulu bulundu.
Mart 1805: Megrelya'daki Rus birliklerinin komutan Genel
Rikgof, ngur nehri aznda bulunan ve Abhazlara ait olan
Anakliya kalesini ele geirdi. Bu arada Abhazya yneticileri ile
2 Nisan tarihinde yaplan grmeler sonucu,ellerinde rehin
bulunan Levan Dadyanda serbest braklm ve kendisine
ngur blgesindeki bir kale verilerek Megrelistan Prensi ilan
edilmiti. Ancak btn bunlar sadecebir formaliteden ibaret
olup, gerekte prenslii yneten kii annesi Nina Dadyan idi.
Ayn dnemlerde Abhazya hkmdar Kelebey aba ise
Fransa ile ilikileri gelitirmek iin dileri bakan Taleyran ile
yazmalarda bulunmaktayd.
Temmuz 1805: Megreliya arabuluculuuyla, Rus
mparatorluu'nun korumas altna bulunan Samurzakan'a
saldr dzenlenmesi. Bu saldr sonrasnda Levan aba ile
yeeni Manuar. "Samurzakan'n yeni Abhaz Prensleri olarak
yemin ettiler."
1806-1812 aras: Rus-Trk sava.
1806: Bak ehrinin sembolik anahtar devir teslim treninde
ldrlen Tsitsyanov'un yerine, Kafkasya'daki Rus birliklerinin
komutanlna General Gudovi atand.
Mays 1806: Abhazya'nn Osmanl mparatorluu
himayesinden kmas. Kelebey aba,hemen sonrasnda
Rus arlnn himayesi iin Rus Dileri Bakan Budberg'e
"resmen bavurdu". ar I.Alexandr ise bu konuda tereddt
iindeydi.
Temmuz 1806: Abhazya hkmdar Kelebey'in, Abhaz ve
Adgelerden oluan 25 bin kiilik bir ordu ile Abhazya
kylarnda bulunan Trk filosunu (3 byk sava gemisi, 8
kk hcum gemisi) ele geirerek, Trklere kar savaan
Rus birliklerine destek vermesi.
41
1807: Abhazya Hkmdar Kelebey aba, Osmanl
mparatorluu ile askeri alanda dorudan kar karya
gelmekten kanmaktayd, bu yzden, Poti'deki Trk kalesini
birlikte ele geirmek iin Rus generallerinin yaptklar teklifi
reddetti. nk bu durum, sadece askeri alanda deil siyasi
alanda da Abhazya'ya byk kayplara malolabilirdi.
2 Mays 1808: Abhazya hkmdar Kelebey abann
dzenlenen bir komplo ile silahl saldr sonucu ldrlmesi.
Bu durum zerine Nina Dadyan, kendisinin damad olan,
Kelebey'in ikinci olu Seferbey (Georgi) adna avantaj
salamak iin, Kelebey aba'nn aslnda byk olu
Aslanbey tarafndan ldrtld eklinde baz dedikodular
Megrelya sarayndan yaymaya balad. Bu dedikodular daha
sonra General Rikgof'un ve Rusya tarafnn, George aba'nn
Abhazya tahtna geme mcadelesine destek vermelerinin de
temel nedeni oldu. Kelebey aba'nn lmnde, onun
Osmanllardan ve Kafkasyadaki Rus askeri temsilcilerinden
bamsz olarak yrtt politikalarn yansra Megreliya
prensesi Nina Dadyan'n kkrtmalarnn da byk rol vard.
Mays 1808-Temmuz 1810 aras: Abhazya ynetimine tahtn
yasal varisi Aslanbey abann gemesi.
1808: General Rikgofun, Kont Gudoviin emriyle, Megrelya
prensesi Nina Dadyan'n damatlar olan Safarbey (George) ve
Manuar abaya ait olan kuvvetlerle birleerek Sohum'a
saldrmas. Ancak Aslanbeyin Poti kale komutan olan kuzeni
Kuukbey aba, beraberinde 300 sava ve Adge gleri ile
yardma gelince, Safarbey ile taraftarlar Megrelya'ya katlar.
12 austos 1808: Megreliya'ya snan George (Safarbey)
aba'nn, Rus mparatoru I. Alexandr'a bavurarak Abhazya
adna Rus mparatorluu himayesi istemesi. Bu istein, Nina
Dadyan tarafndan dikte edildii ve grcce olarak barahip
Johan Yoseliani'ye yazdrld iddia edilir.

42
9 Mart 1809: Grcistan ve Kafkasya askeri gleri
komutanlna General Tormasov'un atanmas.
25 Kasm 1809: Genel Tormasov komutasndaki Rus birlikleri
Poti'yi ele geirdi.
17 ubat 1810: I.Alexanderin manifestosu ile Abhaz
Prenslii, Rus mparatorluu'nun himayesi altna alnd. Bu
karara gre Abhazya hkmdarna sadece zerk bir ynetim
hakk braklmaktayd.
10 Haziran 1810: Koramiral Yazkova'nn talimat ile
Sivastopol'den Sohum'a: 640 personel ve aralarnda
frkateynlerin de bulunduu 60 gemiden oluan bir filonun
gnderilmesi.
15 Haziran 1810: General Tormasov tarafndan, askeri g
kullanarak Sohum'un Rusya'ya katlmas ve George aba'nn
Abhazya ynetimine getirilmesi kararnn imzalamas.
8 Temmuz 1810: Rus filosu'nun Sohum'a baskna gelmesi.
Ayn gn Sohum kalesi top ateine tutuldu.
9 Temmuz 1810: Rus filosuna ait gemiler Sohum Kalesini ar
bir bombardmana tuttular.
10 Temmuz 1810: General Orbeliyani ve George(Safarbey)
aba liderliinde Zugdidi'den gelen deniz ve kara glerinin
Sohum-Kale'ye saldrs. Sohum Kalesi'nin kaderi bu saldryla
deiti. Bu saldrda Rus askerleri, 109 l ve yaral
verirlerken, Abhazya hkmdar Aslanbey taraftarlar ise 300
kayp verdiler, 78 kii de esir dt veciddi yaralar alan 5 kii
ise daha sonra ld. Aslanbey aba bu saldrdan sonra Sadz
blgesindeki Abhaz'lar arasnda gizlenmek zorunda kald ve
1810 ylnda Abhazlarn Osmanl mparatorluu'na ilk kitlesel
g (5000 kii kadar) yaand.
7 ubat 1821: George (Safarbey) aba dnemi: Bu dnemde
Abhaz Prensliinin merkezi ynetim gc zayflad. Etrafn
kuatan Rus askeri yetkilileri nedeniyle Safarbey ynetimi
sadece formaliteden ibaretti ve zaman zaman ynetimine
43
kar halk ayaklanmalar da patlak vermekteydi. Sadece
Ruslar tarafndan korunan Sohum kalesinde veya
Megreliya'da yaayabilen Safarbey, Rus askerleri ve
Megreliya ynetiminin destei sayesinde iktidarna
tutunabilmekteydi. Bununla birlikte, Abhazya'nn dalk
alanlar olan Dal, Tzabal, Psh blgeleriile Sadz blgesinin ky
ve dalk blgelerinde yaayan Abhazlar bamszlklarn
korumay srdrmektelerdi.
16 Mays 1812: Rusya ve Trkiye arasnda Bkre bar
anlamasnn imzalanmas. Rusya bu sayede, daha nce
kazanm olduu Abhazya ve Megreliya sahillerine ilaveten,
Krm'n da gvenliini glendirmek iin mereti ve Guriay
topraklarnadahil etti.
Haziran 1813: Aslanbey aba liderliindeki Abhazlarn,
Safarbey (George) aba otoritesine karayaklanmalar.
Ancak Rus taburu ve Megreliya prensi Levan Dadiani'nin
askerleri George aba'nn hayatn ve iktidarn kurtardlar.
12 Ekim 1813: Rusya ve ran arasnda Glistan bar
antlamas. ran Dou Grcistan zerindeki iddialarn terk
etttive Guria, mereti, Megreliya ile Abhazya'nn Rusya
tarafndan ilhakn tand.
1816: ran bykelilii ve Grcistan bakomutanl yapan
General Ermolovun Kafkas ordular komutan olmas.
General Ermolova bu grevle birlikte btn Kafkasya'y
boyun edirmek iin snrsz bir g de verilmiti. Bu yzden
daha sonralar dal halklara uygulad zulm ile dikkati
ekmitir.
1817 1864: Kafkas sava.
1820: ar I.Alexander, iyice ktleen askeri ve siyasi durum
zerine Abhazya'daki Rus askeri birliklerinin geri ekilmesini
gndeme ald. Ancak Kafkasya ordular bakomutan
Ermolov'un konumunu srarla korumasndan dolay, daha
sonra bu fikirden vazgeildi.
44
7 ubat 1821: Abhazya hkmdar Georgi abann lm.
21 Austos 1821-16 Ekim 1822: Abhazya'da Prens Dmitri
(Omarbey) aba dnemi: Erken yalardan itibaren St.
Petersburg'da bym olmasndan dolay, Abhaz dili,
gelenek ve grenekleri, konusunda tamamen yetersiz olan
Prens Dimitri'nin halk zerindeki etkisi babas Georgi'den de
daha azd. Bu yzden,1821 yl ekim aynda Aslanbey aba
liderliinde smrge kart byk bir ayaklanma oldu.Sadz,
Ubh ve Psh blgesinde yaayanlarn da destei ile
Abhazya'nn tamamna sahip olundu ve Sohum Kalesini de
ele geirildi. General Gorakov komutasndaki askerler bu
ayaklanma srasnda, Megrellerden ve Lekhum birliklerinden
(General ve tarihi Niko Dadyan tarafndan ynetilen) aktif
destek aldlar. Bu guruplar daha sonra Sohum ve evre
kyleri atee verdiler. Bzp nehrinin sol kysndaki birok
yerleim birimi ise arlk askerlerince tahrip edildi ve bu
blgede bir ok kii halk korkutmak amacyla asld.
1821 1828 aras: Abhazya tahtna aday durumda olanlardan
Georgi abann kardei Hasanbey abann Sibiryaya
gnderilmesi.
14 ubat 1823-Haziran 1864 aras: Abhazya'da Prens Mikhael
(Hamutbey) aba dnemi: Yaa kck olan prensin
dneminde ynetim gc daha da zayf dt.
1824 yaz: Aslanbey aba liderliindeki yeni bir Abhaz halk
ayaklanmas Haziran-Austos aylarnda General Gorchakov
tarafndan vahice bastrld.Bu olay ok sayda Abhaz'n zorla
Osmanl Devleti'ne srlmeleri izledi. Zaman zaman, ortaya
kan ayaklanmalar yl boyunca devam etti. Soylu aileler
Abhazyadan ayrlmaya zorland ve 1830 ylnda "Abhaz
seferi" ad verilen birlikler lkeye gelerek ky savunma hattn
ele aldlar.

45
Apsha Aslanbey aba

46
1825 1855 aras: ar I. Nikolay'n tahta gemesi.
25 Ekim 1826: Rusya ve Osmanl arasnda Akkirman
Antlamas. Osmanlnn Abhazya'nn Rusya'ya katlmn
tanmas ve Tuna prenslii ile, Srbistan'n zerkliklerini kabul
etmesi.
9 Nisan 1827: Genel Paskeviin Kafkas ordusuna komutan
olarak atanmas.
Nisan 1828- Eyll 1829-Rus-Osmanl Sava: Bu sava, 2
eyllde imzalanan Edirne anlamasyla sona erdi. Edirne
Antlamasna gre, Rusya Karadenizde Kuban azndan St.
Nikolas limanna kadar olan btn ky eridine hakim oldu.
stanbul ve anakkale Boazlar ise Rus ticaret filosuna ald.
1829: Samurzakan Prensi Alexandr aba'nn Sibirya'ya
srgne gnderilmesi.
Temmuz 1830: General Hesse komutasndaki 2 bin kiiden
oluan bir piyade ve svari birliinin Sohum'a gelmesi.
Hesse'nin gelii, Kont Paskevi tarafndan tasarlanan ve
mparator I. Nikolay tarafndan da onaylanm olan, Poti ile
Anapa arasndaki kara yolu yapmnn dal direnii nedeniyle
engellenmesini nleme amacna ynelikti. Ayn yl, Gagra,
Pitsunda ve Bambora tahkimat ina edildi.Btn bunlar Rus
arlnn Abhazya'daki askeri varln daha da
glendirmiti. Bu sre sonunda, Abhazya Prensliinin idari-
askeri ynetimi nce ikiye, sonra da e ayrlarak, Gagra,
Pitsunda, Bambora ve Mramba (Tzabal), Sohum Kalesi,
Dranda, Kutol ile Yelr (Ilor) blgeleri Karadeniz sahil ynetimi
hattna tabi tutuldu.
Austos 1830: Gagra'da bulunan Rus kalesine Prens Hac
Berzek (Adagua-ipa) komutasndaki Ubh ve Sadz
askerlerinden oluan bir birliin saldrs.
20 Ekim 1931: Baron Rozen'in Grcistan ve Kafkasya
ordularnn yeni bakomutan olarak atanmas.

47
1832: Sohum gmrnn almas ve ayn yl Abhazya
hkmdar Mihail abann,yeni piskoposu tayin etmesi.
1832: Samrzakan prensi Dimitri aba ld.
8 Temmuz 1833Rusya ve Osmanl arasnda Hnkr skelesi
Bar Antlamas:Osmanl, Karadeniz kylarile Kafkasya'nn
Rusya'ya katlm konusundaki Edirne Antlamas sonularn
teyit etti. Ancak, Abhaz-Adge halknn ezici ounluu, Rusya
ve Osmanlnn zerlerindeki bu tasarrufunu hi bir ekilde
kabul etmediler ve bu yzden anlama pratikte hibir hukuki
gce sahip olamayarak sadece kt zerinde kald.
19 Eyll 1934: Dastan mam Hamzatbeyin ldrlmesi ve
yerine mam amil'in seilmesi.
1834: Abhazyadaki Yelr (lor) cephesinin Rus General
Alhestiev tarafndan glendirilmesi.
1835.Bambora ve Sohum'da Rus askeri personeli ile e ve
ocuklarnn saylar, nceleri sadece 37 kii iken, Gagra,
Pitsunda, Bambora ve Sohum'da bu say 1845 ylnda 291
kiiye, 1857'de ise 382 kiiye ulamt.
1835: Rus askerlerinin Tzabal (Tsebelda) blgesine ilk askeri
harekat. Bu harekt srasnda ok sayda Abhaz ky harap
edildi.
1835 1836: Tzabal blgesinde smail Dzhapua liderliinde
smrge kart bir ayaklanma balatlmas.
1836: General Vorontsov, Karadeniz'in dou kylarnda
yapt geziden sonra, blgedeki kolonizasyon almalar iin,
Bambora kyne iyi iftilerin, bahvanlarn, arap
reticilerinin ve obanlarn yerletirilmelerini istemesi.
1836: Baron Rozen "Yeni yerleimcilerin zerine, yerlilere
daha da yabanc ve dman kabileler getirerek blgeyi
smrgeletirme" plann onay iin ynetime sundu.Bu zel
proje erevesinde 2,260 aile Abhazyaya yerletirildi.
18361838 aras: General Raewski'nin verdii bilgilere gre,
Sohum garnizonunda 659 asker hastalk nedeniyle kaybedildi.
48
Buna gre sadece hastalk sebebiyle yllk ortalama asker
kayb 154 kiiyi bulmaktayd.
1837: Kafkas ordusu komutan Baron Rozen komutasnda
Abhazya'nn Tzabal blgesine (8000 piyade ile) ikinci bir sefer
daha dzenlendi ve ok sayda ky topu ateiyle harap
edildi. Rozen, dzenledii sefer sonrasnda, burada yeni bir
yerleim yeri kurmaya karar vererek bir arlk subayn da
temsilci olarak Tzabal blgesine atad.
10 Ekim 1837: ar I.Nikolay'n onayyla "Kafkasya'da askeri
yerleim durumu" plan kabul edildi buna gre: "Blgedeki
rus nfusunu, yollar, snrlar ve sahil eridini, dal
saldrlarndan koruma amacyla, tecrbeli askerlerin, eitli
tevikler de salanarak bgeye yerletirilmeleri"
hedeflenmekteydi.
OcakMart 1840: Ubh ve apslar arasnda isyan. Bu isyan
ksa srede Abhazya'nn dalk blgelerinde yaayanlar
arasnda da yayld. Ayaklanma sonucunda kuzeybat da
topluluklar ile Karadeniz kysndaki halk bir araya geldi ve
durdurulamayan isyan Kudr (Kodor) blgesine de srad.
1840: Psh blgesinde yeni bir ynetim oluturularak bana
Temen Khutunia aba getirildi, ayn ekilde ky boyundaki
Cigetya'ya da bir atama yapld. (nceleri Alexander
abann kardei atand, ancak1841 ylnda onun yerine S.
Zvanba geti). 1843 ylnda ise Samurzakan'da ayr bir
ynetim birimi oluturuldu.
1840: General Raevski tarafndan Sohum'da "Askeri Botanik
Bahesi" kuruldu.
1840-1841: Albay Muravyova birliklerinin Kudr (Kodor) nehri
boyundaki Dal blgesini ate altna alnmalar. Bu olaydan
dolay Dal ve Tzabal (Tzebelda) kesiminde yaayan 6.000 kii
blgeden uzaklatrld ve geride braktklar evleri ile gda
malzemeleri atee verildi. Albay Muravyov'a gre bu tip sert
uygulamalar, Kaykasya'nn yeni vergileri idi.
49
ubat 1841: Albay Murayova'nn Dal ve Tzabal seferine yant
olarak, Kerantukh Berzek liderliindeki bin kiilik bir Ubh
birlii, daha nce arlk ordusuyla birlikte dallara kar
yrtlen mcadelede yer alm olan Mihail aba'ya bal
Othara kyne bir baskn dzenledi. Btn bunlar,
Kafkasyada savalarn zirve yapt ve amil'in eenya ile
Dastan'da baarl olduu dneme rastlamaktayd.
1841: Albay Muravyov, Jvadzex (Jvkuara) vadisine bir kule
inaa etti. Ona gre bu ekilde Sadz blgesindekilerin
Gagra'nn st kesiminden atlayarak Abhaz prenslii iine
szmalar nlenebilecekti.
18411842 aras: Dal blgesinde smrge kart isyan. Bu
dnemde, Muravyovun daha nce srm olduu yerel
nfus yeniden kendi yerlerine dn yaptlar.Bu kyler
arasnda Tzabal, Psh ve Guma'nn yansra, Abjuwa blgesi
kylerinden olan Cgerda ve lou'da bulunmaktayd. Yukarda
belirtilen seferleri daha sonra da Abhaz nfusunun Trkiye'ye
srgn edilmeleri izledi.
1843: Askeri operasyonlarn yrtlmesinde Karadeniz
Filosundan gerekli yardm alabilmek ve iletiimi
glendirebilmek iin, Karadeniz ky eridinin, Yelrdan (lor)
Supsa nehrine kadar glendirilmesi.
1843: Abhazya hkmdar Mikhail aba liderliinde Psh
zerine bir sefer dzenlenmesi.
1844: Abhazya hkmdar Prens Mihail aba'ya snrsz
haklar tannmas. Sava Bakan ile anlalarak verilen bu
haklara gre, Mihail aba, Abhazya'da istemedii tm
kiileri ve politik kartlarn geici veya kalc olarak Rusya'ya
srgne gnderebilecekti. Bu haklar, kendisine imparatorlua
yapt hizmetlerden ve dallara kar yrtlen seferlere
olan katksndan dolay ve feodal Muhalefete boyun
edirebilmesi iin tannmt.

50
Mart 1845: Karadeniz ky eridi komutan General Budberg
"Kuzey-dou Karadeniz kylarna yerleim projesi" nerdi ve
bu proje erevesinde "Rus nfusun kabul edilebilecei
yerler" olarak Anapa, Novorosisk ve Sohum'u gsterdi.
18451846 aras: Dastan ve eenistan'n mam amile
bal birlikler tarafndan arlk ordusu igalinden kurtarlmas.
1846: Abhazlar, Abhazya kylarndaki Rus askeri tahkimatna
88 kez saldr dzenlediler.
1847: Sohum'un bir liman kenti olarak tescil edilmesi. Ancak,
blgedeki ekonomik artlar deimi daha ok tarmsal
rnler n plana kmt. XIX yzyln banda burada arap
ve ttn retimi giderek gelitirdi ve bir ticari meta olarak
pazara sunuldu.
1848: mam amil'in en yakn Naiplerinden olan Muhammed
Emin'in Kafkasya'da srdrlen smrge kart mcadeleye
daha aktif katlm salamak iin Ubh'lar Sadz'lar, Dalllar ve
Tzaballlar arasnda propaganda almalarnda bulunmas.
Haziran 1849: Abhazya hkmdar Mikhail aba'nn, ar I.
Nikola'y St. Petersburg kentinde ziyaret etmesi.
1850: Abhazya'nn Abjuwa kylerinden Gup ve lou
sakinlerinin ayaklanmalar.
1851: Abhazyada alan ilk eitim kurumu Okum kynde
hizmete girdi.
1851: Bambora da bulunan arlk askeri ynetimi Sohum'a
tand. Tananlar arasnda buradaki ruhani misyon ve
piskoposluk da bulunmaktayd.
13 Mart 1853: Megreliya prensi D. Dadyan'n zel talimatyla
blgede srekli yaayan kyllerin Abhazya ve Megreliya
arasndaki snr belgesiz olarak geilerinin yasaklanmas.
Ancak, Abhazya prensliinin tasfiyesi (1864) ve Megrelistan
ynetiminin lavedilmesi ile (1865) bu durum deiti ve
Abhazya'ya g eden Megrel nfusu daha da artt. zellikle

51
Abhaz nfus ounluunun Osmanl mparatorluu'na
snrd edilmelerinden sonra da iyice younlat.
18531856 aras: Krm Savann balamas. Savan patlak
vermesinden ksa bir sre sonra Rus komutanl,
Abhazya'daki askerlerini geri ekti. Gagra, Pitsunda Bambora
ve Tzabal'daki mevzileri tahrip edildi. Karadeniz sahil hatt
kaldrld ve kaleler havaya uuruldu.
29 Kasm 1854: Naip General Muravyeva'nn Kafkasya genel
valilii ve Kafkas Ordusuna bakomutan olarak atanmas.
Mart 1855: Abhazyadaki Rus askeri birliklerinin
kontrolndeki blgeler ngiliz ve Fransz kuvvetlerinin de
yardm ile Trk birlikleri tarafndan igal edildi.
1855 1881 aras: ar II. Aleksandr dnemi.
Haziran 1855: Trk Sultan, ngiltere'nin de etkisiyle
erkeslerin bamszlklarn kabul eden bir ferman imzalad.
Trklerin "Bamsz erkesya'y" tanmas sadece
formaliteden ibaret olup, aslnda ngiltere'nin de "Bamsz
erkesya'y" tanmaktaki asl amac Trkiye'yi zayf drme
dncesiydi. ngilizlerle Trklerin bu giriiminin ana hedefi
ise Abhazya hkmdar M. aba'y kendi yanlarna ekme
abasyd, ancak her ikisi de baarl olamadlar.
Ekim 1855: mer Paa komutasndaki binlerce Trk askerinin
Sohum'a karma yapmas ve buradan ngur nehri ynne
doru hareket etmeleri.
25 Ekim 1855: ngur nehi civarnda sava. Buradaki savata
Tmgeneral Prens Bagration Muxransk komutasndaki Guria
birlii Rusya tarafnda yer ald. Bu birlik irisinde Ruslarla
birlikte baz Abhaz subaylar da savat. 11. tabur komutan,
etnoraf Yarbay Salomon Avanba'da burada kahramanca
lenler arasndayd.lk etapta ngur'daki sava kazanan
Trkler,daha sonra Rus ordusunun Kars' kuatmasna kar
tedbir almak iin Megrelistan tesine getiler. Bu arada
General Muravyov Askeri kuvvetlerini gruplara blerek
52
dmana bir dizi saldrda bulundu ve bu saldrlar Trklerin
1856 baharnda Abhazya'y terk etmelerine kadar devam etti.
30 Mart 1856: Paris Bar Antlamasnn imzalanmas. Bu
anlamayla Karadeniz'de Rusya'nn sahip olduu donanmaya
ve deniz slerine snrlama getirildi.
Haziran1856: Kafkasya genel valisi Muravyov'un Abhaz
prensliinin kaldrlmasna ynelik teklifi ar II. Alexandr
tarafndan reddedildi.
10 Temmuz 1856: Sohum'un Rus askerleri tarafndan igal
edilmesi ve Abhazlarn byk bir dalga halinde Osmanl
mparatorluu'na srlmeleri.
25 austos 1856: General Baryatinski'nin Kafkasya Genel
Valilii ve Kafkasya'daki Rus Ordular Bakomutanlna
atanmas. General Baryatinski, daha nce Ermolov tarafndan
mparator II. Alexandr'a sunulan Kafkasya'nn fethi plann
uygulamakla grevliydi.
1857: Sadz ve Ubhlar Gagra kalesine gl bir saldr
dzenlediler. Ayn yl haziran aynda Adler yaknlarnda kan
savalarda ise yaklak 5000 dal savamaktayd.
Ocak 1859: Abhazya'nn Psh blgesinde yeni bir ayaklanma
balad. Ayaklanmay bastrmak iin dzenlenen harekt
Abhazya'daki igal ordusu bakomutan Genel Loris-Melikov
bizzat yrtt. Ayn yl Sadz'lar defalarca kez Gagra'ya baskn
dzenlediler.
26 austos 1859: mam amil'in Gunib kynde yenilmesi ve
esir dmesi. Bu durum zerine Kuzey-Bat Kafkasya'da
bulunan askeri kuvvetlerin nemli bir ksm Abhaz-Adge
halknn direniini krmak iin Kuzeydou Kafkasya'ya
gnderildi. General Baryatinski tarafndan oluturulan Bat
Kafkasya'nn fethi ve yerli halklarn srlerek, yerlerine Rus
yerleimcilerin iskn, plan da bylece daha kapsml bir
ekilde uygulamaya konmu oldu.

53
1860: Psh blgesindeki dallar arasnda yeni bir ayaklanma
balaynca General Karganova 3000 askerle buradaki nfusun
"sindirilmesi" iin bir sefer dzenledi. Psh halk iddetli bir
diren gsterdi veAybga, Ahps, Haltzs ve Tzabal birlikleri
de Psh Abhazlar ile birlikte savatlar. Ancak ayaklanma
vahice bastrld ve Psh isyanna yardm etmelerine
misilleme olarak Rus askeri birimleri ard ardna Adler ve Soci
arasndaki ky eridinde bulunan Sadz yerlemelerine ciddi
saldrlar dzenlediler. Blge sakinleri de bu saldrlar zerine
yerlerini terk ederek da kylerine smak zorunda kaldlar.
19 ubat 1861: Rusya'da kleliin kaldrlmas.
Haziran 1861: smail Barakay-ipa Dzap bakanlndaki da
topluluklarnca oluturulan meclisin Soi'de toplanmas."Yce
ve zgr toplant" adndaki meclis toplantsna Ubh'lar,
apsglar, Abadzexler, Aybgallar, Ahpsllar ve Haltzslar
katldlar.
15 Eyll 1861: ar II. Alexandr'n Sohum'u ziyaret etmesi.
1862: Akademisyen Uslar tarafndan Rus grafii esas alnarak
bir Abhaz alfabesi ile Abhaz dilbilgisi kurallarn oluturulmas.
Bu olay, Abhaz ulusal aydnlarn ortaya knda nemli bir
dnm noktas olmutur.
Aralk 1862: Abhaz heyetinin ngiltere ziyareti. Heyet,
Babakan Palmerston tarafndan da kabul edildi, ancak
ngilizler, Abhazlarn arlk Rusya'snn smrge politikalarna
kar yardm teklifini reddettiler.
1863: Sohumda Dal okulunun almas.
ubat 1864: Trabzon'a 10 bin Abhaz ve Adge mltecinin
gelii. Mlteciler arasnda sadece bir ay iinde 3 bin kii eitli
hastalklardanyaamn yitirdi.
2 Nisan 1864: Ubh, aps ve Sadz blgesi temsilcilerinin
anavatanlarnda kalma isteklerinin Rus ordu merkezi
tarafndan kesinolarak reddedilmesi. ltimatomun etkisiyle
umutlarn yitiren ve daha fazla diren gsteremeyen Xostaile
54
axe nehirleri arasnda yaayan Ubh'lar, Nisan ay sonuna
kadar tarihi vatanlarn terkederek Trkiye'ye srgne gitmek
zorunda brakldlar. Bu srgn, ky boyu apslarnn ezici
ounluu, Natuhaylar ve dier Adige etnik gruplarnn
srgn izledi.
lkbahar-Yaz 1864: Bu dnemde arlk makamlar Kafkasya
dal halklarn Anapa, Novorossiysk, Tuapse, Soi, Hosta ve
Adler limanlarndan, maddi olarak da destekledikleri
teknelerle srgne gnderdiler. Bu amala, anlan limanlarda
gmen noktalar da dzenlenmiti.
Nisan sonu 1864: General atilof, General Svyatopolk-
Mirskov, General Gaiman ve General Grabbe komutasnda,
Sadz Abhazlarna kar byk drt byk sefer dzenlenmesi.
Dikkatle hazrlanm olan bu askeri operasyonlar, "Kk
Abhazya" denilen blgede yaayan yerli halkn yurtlarn terk
etmelerini hedefliyordu.
21 Mays 1864: Kafkas SavannAbhazya'nn tarihi
topraklarndan olan Ahps merkezindeki Gubaad kynde
(gnmzde Krasnaya Polyana) sona ermesi. Sava sonucu,
blgede yaayan Abhaz Sadz etnik grubundan olan
(Haltzslar, Aybgallar, Ahpsllar ve vjaa'lar) Osmanl
topraklarna srgn edildiler.
1864: Sadece yaz aylarnda Trabzon'da alk, hastalk ve
fiziksel bitkinlikten dolay yaklak 19 bin Kafkasya'l mlteci
ld. Samsun civarnda ise l says 60 bine ulamaktayd.
Bu dnemde, srgnzedeler arasnda gnlk lm 200 kiiyi
amt. lm nedenleri olarak yksek ate, kolera ve iek
hastal zellikle gze arpmaktayd.
Haziran 1864: Abhaz Prenslii lavedildi ve Abhazya yeniden
adlandrlarak "Sohum Askeri Blgesi" adn ald. lke ayrca:
Bzp, Sohum ve Abjuwa olarak blgeye, Tzabal ve
Samurzakan olarak da iki ayr ynetim birimine ayrlmaktayd.

55
12 Temmuz 1864: Sohum askeri blgesinin bana general
P.N atilof'un atanmas.
Austos ba 1864: Rus askeri birlikleri Psh sakinlerine kar
balattklar iddetli bir savan ardndan Bzp blgesinin st
kesiminde yaayanlar, yurtlarn terk edip Trkiye'ye gitmeye
zorladlar. lerinden ok az Kuzey Kafkasya'ya kaarak
Abazin'lerin arasna yerleebildi.
Kasm 1864: Ar bir hastalk geiren Abhazya Prensi M.
aba'nn tutuklanp nce Stavropol'e ardndan da Rostov'a
srgne gnderilmesi.
17 austos 1865: Srgndeki Abhazya prensi M. aba'nn
Voronej ehrine yerlemesi.
1865: Petersburg Bilimler Akademisi yesi P.K. Uslar'n
"Abhaz Alafabesi"ni yaynlamas.
16 Nisan 1866: Abhazya'nn son hkmdar prens M.
aba'nn srgnde bulunduu Voronej kentinde lm.
Prensin Naa Abhazya'ya getirilerek Muk kilisesinde trenle
defnedildi.
26 Temmuz 1866: Abhazya'nn tarihi Lxn kynde
ayaklanma balamas. Ayaklanma, Abhaz devlet varlnn
ortadan kaldrlmas ve srgndeki Abhazya hkmdarnn
lm nedeniyle balamt. Ancak Rus ynetimi tarafndan
Abhazya'da dzenlenen tarm ve vergi reformlar da
ayaklanma sebepleri arasndayd. Daha nce 1861 ylnda
Rusyada da denenmi olan bu refomlar, Abhaz kyl
nfusunun yaam tarzna uymamaktayd. nk byk
ounluu zgr kyllerden yani Anxaylarla orta ve alt snf
kyller olan axavala ve axuy (agrwa)'lar dan oluan bu
insanlar, sahip olduklar topraklarn tekrar kendilerine
verilmesi iin rus ynetiminin talep ettii cretlerden olduka
rahatszdlar. Lxn meydannda toplanan 7 bin kiiye
dalmalar emrini veren Rus ynetimi temsilcisi Albay Konyar
ve beraberindeki subaylarla Kazaklar, halka hakaret edince,
56
57
Abhazlar da Albay Konyarla birlikte beraberindeki subaylar
ve 54 Kazak askerini ldrdler. Ayaklanma Kaldaxuara'dan
Tzabal'a tm lkeye yayld. Sohumun da ele geirildii bu
ayaklanmaya yaklak 20 bin kii katlmt.
29 Temmuz 1866: syanclar Mihail'in olu George aba'y
Abhazya hkmdar olarak ilan ettiler. syanclar Abhaz devlet
sembollerinin de devam etmesini talep etmekteydiler. Ancak
Kutaisi Valisi General Svyatopolk-Mirski komutasnda
Abhazya gelen askerler ayaklanmay bastrd ve halk iddetli
bir bask altna alnd. Sohum'da birok kii hemen idam edildi
ve nde gelen 30 kadar isyanc da nce Orel ve Kaluga
vilayetlerindeki cezaevlerine, oradan da Sibirya'ya gnderildi.
Bu isyanda ou erkekler silahsz ve sadece hanerleri ile yer
almlard. nk doalar gerei arlk politikalarna kar
anti-smrgeci bir isyan ruhu onlar ynetmekteydi.
11 austos 1866: ar II. Alexandrn emriyle Sohum Askeri
Blgesi; Pitsunda, Tzabal, Dranda ve Okum, olarak drt
blgeye ayrld.
1866: Sohum'da Kz Koleji ile Erkek Sanat okulunun almas.
NisanHaziran 1867: Osmanl mparatorluu'na yeni bir
srgn dalgas. Abhazya topraklar bu dalgayla 20.000 kiiyi
daha kaybetti.
18671868: Kudr vadisinde ilk kolonilerin oluumu. Tzabal ve
Dal sakinlerine uygulanan "temizlik" sonra erdikten sonra,
1868 baharnda zellikle Sacken nehri vadisi bata olmak
zere, koloni edileceklerin korunmas iin, Dal blgesine
emekli askerler yerletirildi. (61 aile 183 kii). Sonralar alt
kye daha yeni gelenler iskn edildi. Bu yerleim birimlerine
Romanov onuruna Mihailovski, Olginski, Aleksandrovski,
Anastasyevski, Nikolayevski ve Georgievski eklinde aile
fertlerinin isimleri verilmiti. Ancak buraya tamak isteyen
Ruslar yeterli olmadndan, Slavlarn dnda; Yunanllar,
58
Moldovallar, Ermeniler Megreller, Almanlar, Estonyallar da
koloni edilmeye baland.
27 Mays 1868: Abhazya'da yeni bir idari reform. Buna gre
Sohum blgesi Pitsunda ve Oamra olarak iki blmden
oluuyordu. Ayrca her birim kendi iinde de ikiye ayrlacakt.
Pitsunda blgesi Gudauta (Gagra-Psrdzxa aras) ve Gumsta
(Psrdzxa-Kudr aras) eklinde. Oamra blgesi ise Kudr
(Kudr-Aldzga aras) ve Samrzakan (Aldzga-ngur aras)
blgelerinden oluuyordu.
1868: Abhazya'daki nfus saymnda Megrel says 429 kii
olarak belirlendi.
18681869: Adler yaknlarnda ilk koloni yerleimleri.
Balangta, Osmanldan getirilen 20 Rum aile ile
Moldovya'dan getirilen 50 Moldav aile de bu blgeye
yerletirildi.
1869: Psou nehrinin sa kysnda bulunan ve Sadz'larn
Geba prenslerine ait topraklara Moldoval 100 aile
yerletirilerek buraya Veseloye ad verildi. Bu arada Kuban
blgesinden 40 Moldav aile daha Mexadr nehrinin sol
kysna yerletirilmiti. Bessarabia blgesinden gelenler iin
kurulan kye ise Pilenkovo ad verildi.
Ocak 1870: Hint-Avrupa telgraf hatt hizmete girdi. Hattn
yardmc istasyonlarndan biri de Sohum'da ald ve 1Mays
1870 tarihinde Sohum'dan Petersburg'a ilk telgraf gnderildi.
1870.Sohum'da yeni bir kz okulu ald. Okul, 1872 ylnda
yeniden reorganize edildi ve 1909 ylnda ise yatl hale
getirildi.
8 Kasm1870: ar II. Alexandrn "Sohum blgesinde kiisel
arazi edinme hakkn snrlayan kanunu iptal eden bir
kararname imzalamas. Bu belge, 19 ubat 1871 tarihinde,
yani Rusya'da kleliin kaldrlmasnn 10. yldnmnde
yrrle girecek olan Abhazya kyl reformunun da temeli
olacakt. Belgede kiisel arazi satn alabilme konusunda
59
kyllerin zgr olduklarndan bahsedilmektedir. Buna gre;
toprak satn alan kyller deme ykmllklerini 4 ylda
tamamlayabileceklerdi. Soylular ise bu durumu kyllerden
gizlemeye altlar ve Ruslara da kyllerin toprak satn
almak istemediklerini ilettiler. Bu karara gre kyller 3 ila 7
dnm, soylular ise 250 dnm arazi alabileceklerdi. Yine bu
kararla su havzalar, meralar, ormanlar ve dier arsalar devlet
hazinesine ait kabul ediliyor ve bunlarn kullanm iin zel bir
vergi demek zorunluluu getiriliyordu. Ayrca kyller; yol,
okul ve kilise yapmnda almak durumundaydlar. Reform
koullarnn ou kt zerinde kald ve bu burjuva
reformlar, yarg ve ehirleme gibi Abhazya'nn dier
sorunlarna hi dokunamad.
13 Mart 1871: Londra Antlamasnn imzalanmas. Rusya iin
aalayc hkmler ieren Paris Antlamas (1856) ile
Karadenizi ntralize ederek uluslararas ticaret gemilerine
kapatan Edirne anlamasnn (1829) hkmleri bu anlamayla
iptal edildi. Londra Antlamas Rusya iin byk bir
diplomatik zafer oldu.
1874: Kafkasya merkezi ynetimince yaplan aklamaya gre
Karadeniz blgesinde sata karlan 65,000 dnm "hazine
arazisi" ksa bir sre iinde Rus toprak sahipleri, soylular ve
subaylar tarafndan satn alnd.
1874: Afon manastrnn temelinin atlmas.
18771878: Rus-Osmanl Sava.
30 Nisan-1 Mays gecesi 1877: Ahmet Paa komutasndaki 6
gemiden oluan Osmanl filosunun Gudauta'ya kartma
yapmas.
1 Mays 1877: Trk sava gemilerinin Sohum ve Oamra'y
bombalamas.
2 Mays 1877: Trklerin Sohum'a denizden kartma
yapmalar. Abhazlarn ise Ruslara birlikte savama talebinde
bulunmalar. (Bunun iin sadece Sohum'da yaklak 8 bin
60
gen toplanmt.) Ancak Abhazya'daki Rus askerleri
komutanl bu talebe scak bakmad. Ayrca, Trk
askerlerinin karaya ayak basmasyla birlikte General
Kravchenko komutasndaki Rus askeri birimleri ngur nehri
snrndan Abhazya'y terk etmilerdi. Halkn silahland bir
ortamda Rus askerleri lkelerini terk etmiti. Bu yzden de
silahlar dmana kar kullanlamad. Abhazya topraklar XIX.
Yzylda, iki byk imparatorluk arasndaki iddetli
mcadelenin sergilendii bir tiyatro sahnesi haline gelmiti.
6 Mays 1877: Oamra, Trk askeri gemileri tarafndan
yeniden ate altna alnd ve karaya 500 kiilik bir birlik
karld.
10 Mays 1877: Osmanllarn Gagra kartmas.Osmanllar,11
Mays gn de Adler'de karaya ayak bastlar ve bylece
korunmasz durumda bulunan Abhaz ky ve kasabalar
Osmanllarn eline geti. Bu dnemde,Osmanllarn srarlarna
ramen, Abhazlar atmalarda taraf olmak istememekteydi.
Ancak, ileride bu durum bile kendilerini kurtarmaya yetmedi.
Abhazya topraklarnda oynanan sava tiyatrosu Ruslarn
zaferi ile sonulanp, Osmanllar da geri ekilince, binlerce
Abhaz yine srgn yollarna dmek zorunda kald. Geri
ekilen Osmanl askerleri ise yerleim birimlerini atee
vererek silahsz insanlar zorla Osmanl mparatorluuna
srmeye baladlar. arlk Rusyas da, elinde hi bir geerli
neden bulunmad halde Abhazlara "hain" damgas
vurmutu. Abhazya'nn daha nce boaltlan blgelerine bu
olayla birlikte yenileri katld ve Sohum halk ile Aapsta'dan
Toum'a kadar olan tm ky blgesindekikylerde yaayan
50 binden fazla kii Abhazya'y terketmek zorunda brakld.
19 ubat 1878: Rusya ile Osmanl arasnda San Stefano bar
antlamasnn imzalanmas. Bu anlama uyarnca Gney
Bessarabya, Ardahan, Kars, Beyazt, Batum ve Soanlk
blgesi Ruslara devredi.
61
8 Austos 1878: Batum'dan Kafkasya'daki Rus Genel
kararghna gnderilen bir telgrafa gre; Osmanldan gelen
ve yasad olarak Abhazya'ya gemek isteyen 240 Abhaz
mlteci Abhazya kylarna ulamt.
1878: Y.Gogebashvili'nin "Anadilde eitim Sorunlar" balkl
makalesiyle Abhazlarn ve dier Kafkas halklarnn anadillerini
renme hakkn savunmas.Bu makalede "Abhazya
politikalar" (1907) iddetle eletiriliyor ve "Sohum'un
grcletirlmesi" ad altnda Abhazca soyadlarnn tahrif
edilmesi ve deitirilmesi ile Abhaz'lara uygulanan
asimilasyon politikas gndeme getirilerek, ulusal kltrlerini
gelitirebilmeleri iin Abhazlara yardm edilmesi gerektii
savunuluyordu.
1 Ekim 1878: Novi Afonda Meryem ana kilisesinin almas.
1879: Abhazyada kolonizasyon srecinin aktif olarak
balatlmas. Rus arl, Abhazya ve tm Kafkasya'ya arlkl
olarak Rus nfus yerletirerek askeri ve siyasi karlarn
gvence altna almak istemekteydi. Yrtlen kolonizasyon
drt ana konuda younlayordu: 1-Rusya'nn farkl
blgelerden gelen iftilere arazilerin kiralanmas.2- Asillere
toprak tahsisi, Rus toprak sahipleri ile askeri ve sivil yetkililere
arazi datm. 3- Manastrlar iin arazi tahsisi. 4-Askeri ve
idari yneticilere, eitli muafiyetlerle birlikte turistik
arazilerin tahsisi.
1879: "Grc toplumu arasnda okuryazarln arttrlmas
kurumu" hizmete sokuldu. Kurum, Grc dilinin Abhaz'lar da
dahil olmak zere, Abhazya'daki halk arasnda
yaygnlamasn hedeflemekteydi.
18791884 aras: Abhazya'da, Ruslar, Grekler, Ermeniler,
Estonyallar, Almanlar, Megreller ve dier halklardan yeni
koloniler oluturulmas. Bu yeni yerleim birimleri arasnda;

62
63
Gudauta blgesinde Baklanovka ve Mtsara. Gumsta
blgesinde ise Vladimiovka, Dranda, ernigovka, Pap,
Besletski, Andreevski, Dimitrevski, Kelafr, Mihailovski,
Konstantinovski, Pavlovski, Lndau, Haydorf, Gandenberg,
Estonka ve dierleri bulunmaktayd.
8 Aralk 1879: Yeni Afon'da erkekler iin yksek derecede bir
manastr kurulmas.
1880li yllar: Megrellerin Sohum yaknlarndaki eski Abhaz
kylerinden olan Abjaqua, Merkheul, Pap, Akapa, Gumsta,
Kelafr, Bagavyata, Maara, Gulrp, Bagbaran, Babuara,
Wara ve Naa gibi birok kye yerletirilmeleri.
31 Mays 1880: arlk makamlar Abhazya yerli nfusunu iki
paraya ayrdlar. Buna gre: Bzp ve Aaldzga nehirleri
arasnda yaayanlar "sulu" olarak ilan edilirken, Aaldzga ve
ngur nehirleri arasnda kalanlar ise "masum" kabul
edilmekteydiler. Ancak pratikte Abhaz halk 1877 ylndan bu
yana "sulu" kabul edilmekteydi. Bundan dolaydr ki,
atalarna ait araziler zerindeki haklar ortadan kaldrlm,
hatta kirac olarak kullanmak veya ortaklk yapmakizninleri
bile ellerinden alnmt.Ayrca, Kudr ve Aapsta nehirleri
arasnda bulunan ve Abhazya'nn merkezi kabul edilen
blgelere yakn olan birimlere yerleme yasa getirilmiti.
Abhazlar btn bunlarn da dnda "Geici nfus" olarak
tanmlanyor ve hkmet kart protestolar nedeniyle
anavatanlarndan srgn edilme tehdidi altnda yayorlard.
8 Temmuz 188031 Ocak 1881: Tiflis'de bulunan Grcistan
Devleti merkez tarih arivindeki sadece bir tek dosyada
(2069, s. 545) bu dneme ait 150'den fazla belge
bulunmakta olup, bu belgelere gre; Rus yetkililerin,
"gvenilmez grup" diye niteledikleri ve anavatanlarna dn
yolunda olan Abhaz mltecilerini yeniden gemilere
doldurarak Batum limanndan Osmanlya geri gnderdikleri
anlalmaktadr.
64
Temmuz sonu 1880: Batum ynetimi,tamam Anxua
kyllerinden oluan 600 kiiden fazla Abhaz mlteciyi
Trkiye'ye geri gnderdi.
11 Austos 1880: Batum limanndaki gemilerde bulunan
yaklak 1200 Abhaz ailesi Trkiye'ye geri iade edildi.
Austos sonu 1880: Yunan gemisi "Agios Petros" ile Trkiye
den Abhazya'ya gemeye alan 1000 kiiden fazala hristiyan
Abhaz, Batum limanndan Trkiye'ye iade edildi.
4 Eyll 1880: Trkiye'den dnerken Batum limannda
alkonulan sekizyz hristiyan Abhaz kadn ve ocuk adna,
Abhazya'ya dnlerine izin verilmesi iin Kafkasya'daki
ynetime telgraf ekilmesi. Ancak buna karlk olarak Batum
Valisine "Majestelerinin verdii emir deimedi" elkinde
cevabi bir telgraf gnderildi ve Batum valisi de limandakileri
derhal Trkiye'ye iade etti.
1 Mart 1881: ar I.Alexandr'n ldrlmesi.
1881 1894 aras: ar III. Aleksandr dnemi.
1882: Rus arl tarafndan Abhazya'nn kolonizasyonuna hz
verilmesi. 1865 ylna kadar Meglelistan'dan Samurzakan'a
tanan toprakszlar kyllere "Geici sakinler" satats
tannmaktayd. Daha sonra ise "yerleik halk" olarak
tanmlanarak Samurzakan dnda ve Sohum blgesinin dier
blgelerinde tahsis edilen4-5 dnmlk arazilere
yerletirilmeye balandlar.
18821883 aras: Vvedenskovo'nun istatistiklerine gre,
Samurzakan blgesinde yaayan 5794 ailenin sadece 222si
yerleik Megrel ailelerden oluurken, 1570 Megrel ailesi
"geici yerleimci" statsndeydiler. Kalan 4002 aile ise
Abhazlardan olumaktayd.
1883: Sohum askeri blgesinin stats deitirilerek Kutaisi
askeri valiliine dahil edilmesi ve lkenin Gudauta, Gumsta,
Kudr ve Samurzakan olarak 4 blgeye ayrlmas.

65
1886: Nfus saym sonularna gre Sohum blgesinde
toplam 68.800 kiinin yaad belirlendi. Bunlar arasnda:
Abhazlar 59.000, Grcler 4.000, (Grc 500, Megrel 3500
kii), Ruslar 1000, Ermeniler 1.300, Yunanllar 2000, dierleri
ise 1500 kii idiler. Yine ayn nfus saymna gre,
Samurzakan'da yaayan 30.529 kiiden 29.520 kiisi
Abhazlardan oluurken blgenin daimi sakinlerinden kabul
edilebileceksadece 984 Megrel bulunmaktayd.
1889: Oamra ve Gudauta'da ormanclk birimleri
oluturuldu.
18921913 aras: Dini kitaplarn Abhazcaya evrisi iin
komisyon kurulmas ve ilk Abhaz rahiplerinin ortaya kmas.
Komisyon, ncelikle 10 emir'i ve dua listesini (1892)
yaynlad. Ancak aktif olarak faaliyete gemesi ancak ilk Rus
devriminden sonra olabildi.
1890l yllar: Sohumdan Batuma kadar uzanan ve
Novorossisk osesi ad verilen yolun 1892 ylnda
tamamlanarak hizmete girmesi. Ancak yol yapmnda
altrlan ok sayda iinin alktan lmesi nedeniyle bu
yola alar yolu da denmekteydi.
1890l yllarn ortalar: Abhaz ressam Aleksandr aba'nn
(1867-1968) eitli tiyatro sahnelerindeki dekor almalar.
Sanat, o dnem St. Petersburg, Paris, Londra, Madrid ve
Monte Carlo'nun en nl tiyatrolarna dekorlar tasarlam ve
bu sanatn geliimine nemli katklarda bulunmutu.
1892: Dirmit Gulia ile Konstantin Maavariann yeni Abhaz
alfabesini basmalar. Zamanla bu alma Abhaz dilinin
renilmesi iin nemli bir ara haline gelmitir.
18941917 aras: Rusyann son imparatoru, ar II.Nikolay
dnemi.
1895: Sohumda ilk matbaann ve kitap maazasnn almas.
1895: Sohum kent ynetiminin oluturulmas.
1896: Sohumda ktphane almas.
66
28 Ocak 1897: Yeni nfus saym sonularna gre Sohum
blgesinde 106.200 kii yayordu ve bunlar arasnda:
Abhazlar 58.700, Grcler 25.800 (gerekte Grcler 1.900,
Megreller 23.800, Swanlar 100 kii), Ruslar 6.000, Ermeniler
6500, Yunanllar 5400, dierleri ise 3.900 kii bulunmaktayd.
1898: G.A Rybinsk'in giriimiyle Sohum Tarm Dernei ald.
XX. yzyln banda Abhazya'da faaliyete geen ilk bilimsel
kurum olan dernek, "Sohum Tarm Dernei Blteni",
"Karadeniz tarm" ve "Karadeniz kylleri" gibi dergilerle,
eitli kitap ve brorleri yaynlad.
1898: Milyoner iadam V.R.Maximov tarafndan Kudr
vadisine kurulan Kereste fabrikasnn almas.
1898: Moskova'da dzenlenen XII. Uluslararas doktorlar
Kongresi'nde Sohumun gs hastalklarnn tedavisi
asndan en uygun tatil yresi seilmesi.
18981903 aras: Sohum-xalta yolu hizmete ald.
1899: Sohum ehir ehir nfusunun artmas (8 bin kii) ve
Sohum'da ilk belediye meclisi seimleri.
1890l yllarn sonuGagra'ya byk ilgi. arlk prenslerinden
Oldenburg'un burasn yce ve soylu bir tatil beldesi olarak
ilan etmesi.
XX. yzyl ba: Abhazya'ya getirilen yerleimciler aadaki
kylerde koloni edilmilerdi: Andreev, Aleksandrov, Akapa,
Kelafr, Beslet, Vladimirovka, Georgevka, Gnadenberg
Dmitriev, Dranda, Ekatherinski, Konstantinovka, Lindau,
Spaskoe, Mihaylovka, Maryinski, Merkheul, Anastasevskaya,
Najdorf, Olginskoye, Pavlovsk, Pap, Poltava, Eski-ernigov,
Yeni-ernigov, Estonka, Lata, Ajara, Gulrp ve Babuara.
19 Mart 1901: Kafkasya Naiplii Kafkasyada boalan
topraklarla ilgili yaynlad bir genelgede, bu topraklardaki
Rus yerleiminin devletin "olaanst karlar" asndan
tad nemini vurgulad.

67
9 Temmuz 1901: arn zel karar ile Gagrann "Prenslik tatil
merkezi" yaplmas ve bunun iin Prens Oldenburgsky'ye
14.500 dnm deerli arazi ile 3 milyon ruble tahsis edilmesi.
1902 lkbahar: Abhazyada ilk siyasi gsteri.
19031906 aras: Sohum blgesinin dorudan Tiflis Kafkas
ynetimine balanmas.
1903 Yaz: Batum Sosyal Demokrat Partisinin Sohumda
rgtlenmesi.
Aralk 1904: ar II. Nikolayn yeeni Prens Oldenburgsky'nin
insiyatifi ile Gagra ve evresi, Sohum blgesinden alnarak,
Karadeniz Valiliine bal Soi blgesine dahil edildi. 1896
ylnda kurulan Karadeniz vilayetinin Abhazya'daki yeni
snrlar,1907 ylnda, yukarda Gagra dalarndan balayp
aada Bzp nehrinin sa kysnda kadar uzanmaktayd.
Bylece Bzp havzas Abhazya'dan tamamen koparlm,
Gagra ve evresi ise Rus smrgecilerin hzla yerleime
atklar bir yer haline getirilmiti.
1904: Abhazyada ilk olarak 1 Mays kutlamalar.
12 ocak1905: 9 Ocak tarihindeki "Kanl Pazar" iin Sohum'da
tepkiler. Sadece ilk ay ierisinde iiler, alanlar,
demokrat aydnlar ve renciler tarafndan 11 grev, saysz
miting ve gsteri dzenlendi.
Mart ba, 1905: Sosyal Demokratlarn nclnde ii ve
kyllerin ilk ortak eylemi dzenledi. (10 bin kadar katlmla)
Gudauta'da Samurzakan'da, Gagra ve Sohum'da durum
ciddileti. Silahl devrimci halk, polis ve Kazaklara ramen
askeri polis ynetimine saldrda bulundu.Ayn giriim Mart
aynda Sohum Halk Mahkemesi oluturulmas srasnda da
yaand. Burada da devrimci hareketin nne yeni getirilen
smrge nfusu karlmt.
2324 Temmuz 1905: syanc sava gemisi "Potemkin"in
Abhazya kylarnda grnmesi.

68
20 Aralk 1905: Sohum'da "Korunmay glendirme
ynetmelii" yrrle kondu.
28 ubat 1906: Abhazya'nn tamamnda skynetim ilan
edildi. Devrimci hareket de geti.
20 Eyll 1906: Stalin (Koba) bakanlndaki militan gruplarn
Kudr vadisinde eitli basknlar dzenlemeleri.
1906: zel bir ekip tarafndan Abhazca olarak hazrlanan
"Abhaz alfabesi" yaynland.
1907: ncil'in Abhazcaya evrilmesi, Sohum'da bulunan kz
okulunda Abhazca ile ilgili almalarda bulunulmas ve bu
sre ierisinde Abhazca yaynlarn ortaya kmas. Abhazca ilk
kitabn yaynlanmas. Okullarda ve kiliselerde ise Abhazca
kullanmnn yeniden gndeme gelmesi, halkn sosyo-
ekonomik ve kltrel hayat ile ilgili sorunlarn dile getiren
yazlarn da basnda Abhazca olarak yaynlanmaya
balanmas.
1907: Abhaz edebiyatnn kurucusu Dirmit Gulia tarafndan
"Abhaz ataszleri, bilmeceleri ve tekerlemeleri" adl kitabn
yaynlanmas.
1907: F.H.Ebann,"Aritmetik Problemleri" adl kitabn
yaynlanmas.
27 Nisan 1907: ar II.Nikolay dneminde karlan ve Abhaz
halkn "sulu" ilan eden 31 Mays 1880 tarihli kararn iptal
edilmesi ve arln Abhazlarla ilikilerinin yumuama
srecine girmesi.
1907: Lkhn ve Muk kiliselerinde Abhazca ayinlerin
yaplamaya balanmas. Bu srada Abhaz kilisesinin, Grc
kilisesinden ayrlmas konusu da gndeme getirilmiti, ancak
devrim sreci ve I.dnya savann balamas nedeni ile sonu
alnamad.
19081923 aras: stanbul'da "erkes Yardmlama ve Kltr
Derneikuruldu. Bu dernek Abhaz-Adge aydnlarnn

69
oluumunda ve diasporadaki ulusal bilinlenme
almalarnda paha biilmez bir rol oynad.
1909: Abhazlar arasnda, pozitif bilgilerin yaylmasn tevik
amacyla. "Abhaz Toplumu arasnda eitimi yaygnlatrma"
kurumunun oluturulmas.1913 ylnda Lkhn kynde bu
kurumun bir ubesi "Bzp Komitesi" ad altnda almalarna
balad ve 1913-1916 arasnda son derece deerli folklorik
derlemelerde bulundu. Kurum daha sonra Dirmit Guliya ve
M. Tarnaaya ait ok sayda kitab da yaynlad.
1909: A.M.oua tarafndan yeni bir Abhaz Alfabesi
yaynland.
1909: A.. ukbar ve N.S. Pateypa tarafndan "Abhaz kolejleri
iin Abhazcadil dersleri" kitabnn yaynlanmas.
1911: Sohum'da 395 kk iletmenin bulunduu ve
buralarda istihdam edilen ii saysnn binden fazla olduu
belirlendi.
1912: lk Abhaz corafyac ve haritac olan M.L. aba, Rus
ordusunda subaylk yaparken deerli bilgiler ieren kapsaml
bir Abhazya haritas (Apsn akhsaala) kard.
17 Mays 1912:ar II. Nikolayn Gagraya gelii.
1913: K.D. Maavaryan'n "Abhazya'nn tarihi ve etnografik
hazineleri ile Sohum klavuzu" adndaki kitabnn
yaynlanmas. Maavaryan'n verdii bilgilere gre
Abhazya'da 83 bin Abhaz bulunmaktayd, Samurzakan'da
bulunan 38.580 kiiden 33.639u Abhaz, 3915 kii ise Grc
(yani Megrel, meretin, Gurial ve di.) idi. Saym sonucu 26
Trk'de belirlenmiti.
Nisan 1914: Sohum'daki tecrbeli ii istasyonunda grev
yaplmas. Boleviklerin aktif propaganda almalarna
balamalar.
3 Kasm 1914: Sohum sularnda Alman sava gemisinin
grnmesi.

70
Ekim 1914-Ocak 1915 aras: Sohum halknn ehirden tahliye
edilmeleri.
1916: Yaynlanan "Kafkas Takvimi" verilerine gre;
Abhazya'daki Abhazlarn says 111.700 kii olup, bunun
60.429 kiisi hristiyan Abhazlardan, 17.676 kiisi de
mslman Abhazlardan olumaktayd. Samurzakan
blgesinde ise 33.605 Abhaz yaamaktayd.
27 ubat 1917: Rusya'da burjuva-demokratik devriminin
zaferi.
10 Mart 1917: Abhazya'da istikrar ve dzeni korumak iin
"Kamu Gvenlii Blge Komitesi" ad altnda geici bir yerel
hkmet kuruldu ve bakanlna Prens Alexandr aba
getirildi. Tata Maran ise polis tekilatnn bana atand.
Nisan 1917: Tarihi Lkhn meydannda binlerce kiinin bir
araya geldii ulusal toplant.
Mays 1917: Kafkas Dal Halklar I. Kurultay.
2427 Mays 1917: Abhazya Ortodoks kilisesine bal din
adamlarnn Sohum'da dzenledikleri kongre de Abhaz Ulusal
Kilisesinin oluturulmasn talep etmeleri. Bu balamda M..
Tarnaa" Abhaz Kilisesinin Ksa Tarihi" adl bir bror yaynlad
ve kongre, Abhaz Ulusal Kilisesi'nin tannmas konusunu
geici hkmet ile yeni kurulan Grc Katolikliine iletti.
Ancak, Abhaz Ulusal Kilisesi'nin kurulumu bir trl formle
edilemedi.
20 Ekim 1917: Vladikavkaz'da kurulan Gney Dou Kazak
birlikleri Birlii ve zgr Kafkas Dal Halklar Birlii'ne.
Abhazya'nn da "Dallar Birlii" araclyla katlmas ve
Simon Akhatsaa'n Abhazya temsilcisi olmas.
8 Kasm 1917 15 austos 1918: Simon Basariya
bakanlnda Abhaz Halk Meclisi'nin (ilk Abhaz
parlamentosu'nun) toplanmas.8 Kasm tarihinde dzenlenen
ilk oturumda bir "Deklarasyon" yaynland ve "Abhaz Halk
Konseyi Anayasas" kabul edildi. S.Basaria, A. eripov,
71
M.Tsaguria, M. Tarnaa, D. Alania ve A. aba tarafndan
hazrlanan anayasa, Abhaz halknn kendi kaderini tayin hakk
mcadelesinin de temel ta oldu. Toplantda, Akaki xenkeli
bakanlndaki eski Grc milletvekilleri, Abhazya'nn,
Grcistan'n bir paras olduunu iddia ederek, Kuzey
Kafkasya halklaryla iletiim kurulmas ynndeki admlar
engellemeye altlar. Ancak bu abalar boa kt, Abhazya
Halk Meclisi, gney Rusya halklar ve Kafkas Dal halklar ile
yakn ilikiler kurulmas karar ald.
16 Kasm 1917: "Gney-Dou Birlii, Birleik Hkmeti"
kuruldu.
Kasm 1917: Abhazya, Kaberdey, Adigey, Osetya, Dastan,
eenistan ve Karaay-Balkar'n katlmyla Dal
Hkmeti'nin kurulmas.
Aralk 1917: Abhazya'da "Kiaraz" ad altnda kyllerden
oluan silahl gruplarn ortaya k.
9 ubat 1918: Abhaz Halk Konseyi ile Grcistan Ulusal
Konseyi arasnda bir anlama imzalanmas. Anlamada u
maddelere ncelik tannd: 1) Grcistan, ngur ile Mzmta
nehirleri arasnda kalan Abhazya topraklarn bir btn olarak
kabul eder. 2) Abhazya ile gelecekteki siyasal ilikiler,
Abhazya Kurucu Meclisince kararlatrlacaktr.
1621 ubat 1918: Abhazya'da Sovyet iktidarn kurmak iin
Efrem Eba nderliinde ilk giriimin yaplmas.
8 Nisan17 Mays 1918: Abhazya'da Sovyet iktidarnn
kuruluu iin ikinci giriim.
9 Nisan 1918: Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'n dahil
olduu Transkafkasya Demokratik Federal Cumhuriyeti'nin
kurulmas.
1126 Mays 1918: Batum'da Abhazya Halk Konseyi heyetinin
de katlm ile uluslararas bir bar konferansnn
dzenlenmesi. Osmanl mparatorluunun Adalet Bakan Halil
Bey bakanlndaki konferansa, Transkafkasya Federal
72
Cumhuriyeti ile (Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan) Kafkas
Dallar Birlii de katldlar.Konferansn 11 Mays tarihindeki
lk toplantsnda, Dastan, een-nguetya, Osetya, Karaay-
Balkar, Kabardey, Abhazya ve Adigey'in katlmlaryla oluan
Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin bamszln ilan edildi
("Dal Cumhuriyeti"). Abhazya bylece, Haziran 1864'de
elinden alnan devlet organlarna yeniden kavumu
oluyordu.

Efrem Eba Nestor Lakoba

17 Mays 1918: V.Cugelya bakanlndaki Grc muhafzlarn

Sohum'u ele geirmeleri.
26 Mays 1918: Batum konferansnda Trk heyetinin istei ile
Transkafkasya Demokratik Federal Cumhuriyeti'nin kuruluu
ilan edildi. Bu balamda 26 Mays tarihinde Grcistan
Demokratik Cumhuriyeti, 27 Maysta Azerbaycan ve 28
Maysta da Ermenistan Cumhuriyeti kurulmu oldu.26 Mays
gn Grcistan'n bamszlk bildirgesinin kabul ile zaten

73
Dal Cumhuriyetinin yelerinden biri olan Abhazyada
bamsz bir devlet olarak bir kez dahatescil edilmi oldu.
8 Temmuz 1918: Abhazya Halk Konseyi ierisinde Grcistan
ile "anlama" imzalama konusunda ekinceler ortaya kmas.
Anlama konusunu yrtmekle R. Kakubaa bakanlnda bir
heyet grevlendirildi. Abhazya Halk Konseyi, 10 Temmuzda
anlama metninin hazrlanmasn kabul etti. Metin,
11Temmuzda Tiflis'te taraflarca imzalanacakt ve 8 maddelik
anlamann 6. Maddesinde sava halinde Grcistan'n
Abhazya'nn iilerine silahl mdahalede bulunabileceine
ynelik bir belirsizlik bulunmaktayd. General Mazniyavili bu
maddeden yararlanmak istedi. Ancak anlama geici bir
karakter tamakta olup, Abhazya Halk Konseyi tarafndan
gzden geirildikten sonra son eklini alacakt.
18 Haziran 1918: Grcistan Sava Bakannn karar ile
General Mazniyavili Abhazyaya Genel Valisi olarak atand.
19 Haziran 1918: General Mazniev (Mazniyavili)
komutasndaki Grc birliklerinin Abhazya'y igal etmeleri.
23 Haziran 1918: General Mazniev 1nolu kararnamesiile
Abhazyay genel valilik, kendisini de genel vali olarak ilan etti
ve sadece askeri deil tm siyasi yetkileri de eline aldn
aklad.
Temmuzaustos 1818: Dal Cumhuriyeti Hkmeti adna
(T.ermoyev ve H. Bammat) bu igal dolaysyla Grcistan ve
Almanya nezdinde defalarca protestoda bulundu ve "Kafkas
Dal Cumhuriyetinin ayrlmaz bir paras" olan Abhazyadaki
Grc birliklerinin "sivil grevlilerle birlikte derhal geri
ekilmesi" uyarsnda bulundu.
HaziranEyll 1918: Grc birliklerine kar Abhazyada
eylemlerin balamas. Abhazya Halk Konseyi yeleri Abhaz
diasporasna yardm arsnda bulundu. Bunun zerine
Camalbek Maran komutasnda Trkiye diasporasndan gelen
kuvvetler 27 Haziran gn Kudr nehri aznda A. abaya ait
74
bir yerde karaya ktlar. Ancak gelen bu yardm nedeniyle
Grc igalbirliklerinin Abhaz kylerine saldrlar daha da
younlat.
26 Haziran 1918: Rusya'daki i sava dolaysyla ortaya kan
askeri-siyasi karmaadan faydalanan General Mazniev,
Tuapse'ye kadar olan Karadeniz kylarn kolayca ele geirdi.
15 Austos 1918: Abhaz diyasporasndan gelen gnlllerle
Grc igalcilerin Muk kilisesi civarndaki savamalar. Grc
hkmeti ayn gn Abhazya Halk Konseyini lavetti.
Milletvekilleri ise Grcistan'n Abhazya politikasna destek
vermediler ve Grc yetkililer tarafndan "isyanc hareketi"
organize etmekle sulandlar. Bu ekilde"hkmet kart"
olmakla sulanan: Simon Basariya, Alexandr aba, Tata
Maran, Takua Tccba, Kegua Kiut, Hak Aydzba, Habica
Auba ve dierleri aranmaya baland ve eitli toplantlarda
Grc saldrganln knayan saygn yallardan ok sayda kii
tutukland.
25 Eyll 1918: Abhaz heyetinin General M.V. Alekseev ile
Ekaterinodar (Krasnodar) kentinde grmelerde bulunmas.
9 Ekim 1918: Abhaz Halk Konseyi'nin ikinci toplantsnda
da,15 Austos gn dzenlenen ilk toplantdaki sorunlarn
aynen gndeme getirilmesi zerine Grcistanla olan ihtilaf
daha da byd ve Grcistan Hkmeti AHK'ni datmak
amacyla 10 Ekim gn baz Abhaz milletvekillerini Trk
yanls olmakla sulayarak tutuklad. Tutuklanan 16 kii
arasnda S. Axatsaa, . Maan, G. Tumanov, D. Alania, G.
Acamov, V. aba ve M. latter gibi nl politik figrler de
bulunmaktayd. Tutuklananlar Tiflis'teki Metex kalesine
hapsedildiler.
5 Aralk 1918: Mttefik ordular komutan ngiliz General
Thomson, Grcistan ynetimine yazd bir mektupla tutuklu
bulunan Abhazlarn serbest braklmalarn istedi. (Bu
dnemde Almanya I. Dnya Sava'nda yenilmi olduundan
75
Grcistan topraklarn terk etmiti) Grc yetkililer, bu istei
yerine getirmek zorunda kaldlar.
1919: Mustafa Btbay tarafndan erqes Elifbe-Apsuele
ad altnda Latin esasl Abhazca alfabenin yaynlanmas.
Ocak 1919: Gnll Ordusu komutan General Denikin'in
Gagra'ya bir saldr balatmas. Grc yetkililerle yaplan
grmelerde Sohum blgesinin (yani Abhazya'nn
tamamnn) tarafszlatrlmas gndeme getirildi. General
Denikin, Grc askerlerinin ngur nehri tesine ekilerek,
blgede dzenin salanmas grevinin Abhaz yetkililere
devredilmesini talep etti.
27 ubat 1919: Dirmit Gulia, ilkAbhazca gazete olan "Apsn"
gazetesini yaynlamaya balad.
18 Mart 1919Mart1921 aras: Abhazya Halk Konseyi
3.toplants eitli deiikliklerle balad. Grc yetkililerin
emriyle, Konsey'e seilecek olan milletvekillerinin Abhazya
sakinlerinden olma art kaldrld ve Grcistan'da
yaayanlarn da ye olabilecei kabul edildi.Bu ekilde
seimleri yaplan Konseydeki 40 milletvekilinden 27'si Grc
hkmetinin politikalar dorultusunda hareket edince, 20
Mart 1919 tarihinde "Abhazya zerklik szlemesi" kabul
edildi. Ancak lkenin igal altnda bulunmas nedeniyle bu
kararn hibir yasal dayana bulunmamaktayd.
Ocak 1920: AHKnin bilgisi dnda Olaanst Askeri
Mahkeme kuruldu ve bu mahkeme tarafndan bir ka ay
iinde 20 kiinin kuruna dizildi. Ayrca 129 kii hakknda da
yarglama balatlmt.
7 Mays 1920: Grcistan Demokratik Cumhuriyeti ile Sovyet
Rusya arasnda Anlama imzalanmas. Ancak Grc igali
eskisi gibi devam ettiinden, Abhazya konusuna hi bir aklk
getirilemedi.

76
Ocak 1921: Merkez Devrim Komitesi Kafkasya Brosu
tarafndan Abhazya'da silahl bir ayaklanma hazrlna
balanmas karar.
17 ubat 1921: E. Eba bakanlnda N.Lakoba ve N.Akrtaa,
Abhaz Devrim Komitesini kurdular.
20 ubat 1921: Abhazya Devrim Komitesi, Abhaz halkna
Sovyet iktidar iin mcadele arsnda bulundu. Abhaz milis
glerinden olan "Kiaraz" Kzl Ordu birlikleriyle ortaklaa
Grc hkmetinin dzenli ordusuna kar Psou nehri
hattnda bir saldr balatt. Abhaz halk, Grc igalinden
kurtulmak iin Kzl Ordu'yu ve bolevikleri bir frsat olarak
grmekteydi.
21 ubat 1921: Grcistan Kurucu Meclisi'nin "zerk Abhazya
Ynetmelii" tasarsn kabul etmesi. Ancak bu kararn
Abhazya asndan yasal bir dayana bulunmamaktayd. Zira
igal altndayd ve 1920 baharnda yaplan Grcistan Kurucu
Meclis seimlerini de Abhazlar boykot etmilerdi.
21 ubat 1921: Abhazyada inin sesi gazetesinin yayn
hayatna balamas. Bu gazete 9 Ekim 1924 tarihinde
Abhazyada Emek, 4 Aralk 1926 tarihinde ise Sovyet
Abhazyas adn ald.
22 ubat 1921: Gagrada sovyet ynetiminin oluturulmas.
25 ubat 1921: Lkhnda Sovyet ynetiminin oluturulmas.
25 ubat 1921: Grcistanda Sovyet ynetimi.
26 ubat 1921: Gudautada sovyet ynetimi oluturuldu.
2 Mart 1921: Grc igal birlikleri Sohumdan atld.
4 Mart 1921: Sovyet ynetimi Sohumda zaferini ilan etti.
6 Mart 1921: Oamrada Sovyet ynetimi kuruldu.
8 Mart 1921: Galda Sovyet ynetimi olutu.
10 Mart 1921: Abhazya Devrim Komitesi Lenin'e bir telgraf
ekerek Abhazya topraklarnda Sovyet iktidarnn zaferini ilan
etti.
15 Mart 1921: Abhazya Sovyet Sendikasnn kurulmas.
77
25 Mart 1921: Abhazya Devrim Komitesi sanayi tesislerinin
milliletirilmesini kararlatrd.
26 Mart 1921: "Rusya Halklarnn Haklar Bildirgesi"
erevesinde Abhazya Devrim Komitesi Abhazya Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti'nin kuruluunu ilan etmeye karar verdi.
Abhazya liderleri ayn gn, Lenin ve Kafkas Brosu sekreteri
Orjonikidze'ye Sovyet Abhazya'nn Rusya Halklar
Federasyonu'na girmesi gerektiini ilettiler.
28-29 Mart 1921: Batumdaki S. Orjonikidze S. Kavtaradze,
E.Eba, N.Lakoba ve ok sayda ileri gelenin katld
toplantda da Abhaz liderliinin bu karar onayland ve Abhaz
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kuruluu kabul edilerek,
"Abhazya'daki Sovyet hkmetinin ve KomnistPartisinin
yaplanmas" haknda ek bir karar daha alnd.
31 Mart 1921: Abhazya Devrim Komitesi, Abhazya Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti'nin oluumu ile ilgili deklarasyonu
kabul etti. Karar. Lenin'e ve dier sovyet cumhuriyetlerine
iletildi.
31 Mart 192117 ubat 1922: Bamsz Abhazya Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti.
Mart 1921ubat 1922: Abhazya'nn en yksek ynetim
organ Abhazya Devrim Komitesi olarak kald.Devrim
Komitesi'nin banda E. Eba (Bakan), N.Lakoba ve N. Akrtaa
bulunmaktaydlar. Krsal kesim de dahil olmak zere tm
yerleim birimlerinde devrimci komiteler oluturuldu.
Abhazya Devrim Komitesi, ilgili departmanlar ve ynetim
birimleri ile lkeyi ynetmeye balad.Seimlerden sonra ise
devrimci komitelerin fonksiyonlar Sovyetlere geti.
Cumhuriyetin en yksek ynetim organ Sovyetler Kongresi
oldu ve Kongreler arasnda grev yapan Merkez Yrtme
Kurulu ise yrtme gcn Halk Komiserleri Konseyi
vastasyla icra etti.

78
19 Nisan 1921: Rus Telgraf Ajansnn Abhazya ubesinin
oluturulmas.
19 Nisan 1921: Abhazya Devrim Komitesi, Halk Komiserlii
yeniden yaplandrd.
20 Nisan 1921: Apsn Qap (Kzl Abhazya) gazetesinin yayn
hayatna balamas.
25 Nisan 1921: Kzl Ordu birliklerinin Abhazyada da
oluturulmaya balanmas.
30 Nisan 1921: Abhazya Devrim Komitesi'nin zel mlklerin
devletletirilmesi ve devlet iftliklerinin oluturulmas kararn
almas.
1 Mays 1921: Sohumda ilk ocuk yuvasnn almas.
21 Mays 1921: Grcistan Devrim Komitesi, Abhazya SSC'nin
bamszlk bildirgesi'ni kabul etti. Bununla birlikte,
bildirgenin kabulnden bir buuk ay kadar sonra, Stalin'in ve
evresinin balattklar siyasi kulislerle, Abhazya SSC'nin
aka mali ve ekonomik bir abluka altna alnp,
bamszlnn nlenmesi almalarna giriildi.
Haziran 1921: D.Gulia nclnde Sohum'da amatr bir
Abhaz tiyatro topluluu kuruldu.
5 Haziran 1921: Stalin, Orjonikidze, Kirov, Makharadze,
Orakhelavili, Nazaretyan,Myasnikov, Figatner ve E.Eba'nn
katlmyla dzenlenen Kafkas Brosu genel kurul
toplantsnda "Abhazya'nn durumu" tartld ve Efrem
Eba'nn itirazlarlarna ramen Abhazya'nn zerk bir birim
olarak Grcistan'la birlemesi ynnde karar alnd.
4 Temmuz 1921: Sohum Merkez Halk Ktphanesinin
hizmete girmesi.
7 Temmuz 1921: Abhazya Sendikalarnn ilk Kongresi.
13 Temmuz 1921: Abhazyadaki bankalarn milliletirilmeleri.
10 Ekim 1921: Sohum Pedagoji ve Endstri Koleji ald.
15 Ekim 1921: Parti Brosu ve Abhazya Devrim Komitesi
toplantsnda Abhazya ve Grcistan arasndaki ilikilerin resmi
79
bir anlamayla yrtlmesine karar verildi. Antlama metni
iin kurulan komisyoda . Eliava, E.Eba ve dierleri grev
ald.
14 Kasm 1921: E.Eba'nn Kafkasya Bro Merkez Komitesine
bir mektup gndererek, Abhazya'nn Grcistan ile bir
anlama imzalayarak Transkafkasya Federasyonu'na
drdnc bir cumhuriyet olarak dorudan katlmn talep
etmesi.
16 Kasm 1921: Kafkasya Bro Merkez Komitesi, E.Eba'ya
Abhazya iin, ya Grcistan'la bir anlama temelinde
birlemeyi, ya da Rusya SSC'ne otonom olarak katlmay
nerdi. Bunun zerine baka seenei kalmayan Abhaz
liderlii de Grcistan'la anlamal bir birlie raz olmak
zorunda kald.
16 Aralk 1921: Abhazya SSC ile Grc SSC arasnda "askeri,
siyasi, mali ve ekonomik birlik" kapsamnda bir ittfak
antlamasnn imzalanmas.
17 Aralk 1921: i ve kyllerden oluan bir Polis
yaplanmasna ilikin Abhazya Devrim Komitesi Karar.
6 Ocak 1922: Alk snrndaki Volga blgesinden 100 ocuun
bakm iin Abhazya'ya getirilmesi.
7-12 Ocak 1922: Abhaz Boleviklerinin ilk genel kurulu. Stalin,
Orjonikidze ve dierlerinin youn basklar sonucunda
Abhazya Parti rgt, Grcistan Komnist Partisi'ne tabi
oldu.
3 ubat 1922: i ve kzlordu yelerinin ilk kez Sohum Kent
Konseyi'ne seilmeleri.
10-17ubat 1922: Abhazyada I.Sovyetler Kongresi ile yeni
kamu otoritelerinin oluumu: E.Eba (1893 - 1939 ) Merkez
Yrtme Kurulunun ilk bakan oldu. Halk Komiserleri Konseyi
bakanlna ise N.Lakoba (1893 - 1936) getirildi.
17 ubat 1922: Abhazya SSC Sovyetleri I.Kongresi, Abhazya
ile Grcistan arasndaki birlik anlamasn onaylad.
80
ubat 1922ubat 1931 aras: Antlama tabanl Abhazya SSC.
10 Haziran 1922: Abhazya Merkez statistik biriminin
oluturulmas.
1922: Samson anba'nn yazd lk Abhaz tiyatro oyunu
"Mahacr" Gagra'da sahnelendi.
26 Austos 1922: Abhaz Bilim Dernei'nin oluturulmas.
Dernek, 1923 ylndan itibaren "Blten" dergisini, 1925
ylndan sonra ise tm almalar bir araya getiren "zvestia"
dergisini periyodik olarak yaynlad.
30 Aralk 1922: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii
Kongresi. RSSFC, Ukrayna SSC, Beyaz Rusya SSC ve
Transkafkasya Federasyonu SSC arasnda birlik antlamas
imzalanmas. Abhazya SSC adna Transkafkasya
Federasyonu'nun bir paras olan Grcistan ile arasndaki
ittifak antlamas uyarnca N.Akrtaa'da, anlamaya imza
koydu.
1923: Simon Basariya tarafndan ansiklopedik bir karakter
tayan "Corafya, Etnografya ve Ekonomik ilikiler
bakmndan Abhazya" adndaki almann yaynlanmas.
19 Mart 1923: Eski Dal okulunun adnn deitirilerek
Nestor Lakoba Abhaz okulu haline dntrlmesi.
1 Haziran 1923: Abhaz SSC Yksek Mahkemesinin kuruluu.
31 Ocak1924: SSCB II. Kongresinde SSCB Anayasasnn kabul
edilmesi.
24 Temmuz 1924: Doal ve kltrel varlklarn korunmasna
ilikin Abhaz SSC Merkez Yrtme Kurulu Karar.
24 Kasm 1924: Abhazya SSC MYK. Devlet armasn ve
bayran kabul etti.
1924 1925: Medeni, arazi ve orman konular ile ilgili olarak
hazrlanan ceza kanunu yrrle girdi.
1925: Dirmit Guliyann Abhazya Tarihi ad altndaki bilimsel
almas Tifliste yaynland.

81
1 Nisan 1925: Abhazya SSC Sovyetleri III. Kongresinde
Abhazya Anayasann benimsenmesi. Anayasann 5. maddesi
Abhazya'y egemen bir devlet olarak tanmlyor ve olursa
olsun kendi topraklarnda baka bir otoriteyi devlet gc
olarak tanmadn vurguluyordu.
1 Eyll 1925: Sohum Devlet Yatl Okulu ald.
11 Ekim 1925: Akademisyen N. Marrn inisiyatifiyle
Sohum'da Abhaz dili ve edebiyat Akademisi oluturuldu. 26
Mays 1926 tarihindeki Abhazya Halk Komiserleri
toplantsnda Akademi'nin tz onaylad ve bakanlna da
oua ile Gulia getirildi. Akademinin ana faaliyetleri, dil,
kltr ve Abhaz yaam biimi aratrmalarna ynelikti.
1925 1926: Prof. A.S. Bakirov, M.M. vaenko, V.. Strajeva
ve A.L. Lukin gzetiminde Abhazya'da arkeolojik aratrmalar.
9 ubat 1926: Pitsundadaki am orman rezervinin koruma
altna alnmas.
27 Ekim 1926: Abhazya Merkez Yrtme Kurulunun III.
Oturumu. Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Anayasasnda deiiklikler. IV. maddedeki egemenlik haklar
daha da glendirildi. V. maddeye ise "Abhazya SSC
topraklar halkn rzas olmadan deitirilemez" fkras
eklendi.
10 Kasm 1926: Gudauta ve Oamrann
kentyaplanmalarnn oluturulmas.
17 Aralk 1926: SSCB'de nfus saymnn yaplmas. Resmi
verilere gre, Abhazyada 212.000 kii bulunuyor. Bunlar
arasnda: Abhazlar 55.900, Grcler 67,500 (Grc 19.900,
Megrel 41.100, Swan 6600 olarak), Ruslar 20.500, Ermeniler
30.000, Yunanllar 27.100, dierleri ise 11.000 kii. Yine bu
verilere gre: Abhazya'da yaayan 55.918 Abhaz arasnda
8.755 kiisi Kartvel dillerini (arlkl olarak da Megrelceyi)
anadili olarak kabul etmi bulunuyor. Abhazyada anadilini

82
bilen Abhazlarn says 47.053 kii olarak belirlendi. Bu sonu,
Abhazlar arasnda dil asimilasyonun ak bir kant idi.
7 Mart 1927: Abhazya Sovyetlerinin IV. Kongresi, Abhazya
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti egemenlik haklarn garanti
altna alan ve Grcistan ile arasndaki szleme ilikisini
dzenleyen II. Abhaz Anayasasn kabul etti.
4 Nisan1927: Grcistan SSC anayasasnn kabul.Bu
anayasann en nemli zellii "Abhazya SSC ile anlama"
bal altndaki zel blmde "...Abhazya SSC bu zel
antlama erevesinde Grcistan SSCne ve dolaysyla da
Transkafkasya Federasyonu'na girer" Maddesini iermesiydi.
Abhazya'da ki ynetim organlar bu anayasaya uygun ekilde
ve ayn zamanda Abhazya SSC Anayasasna gre oluturuldu.
Ancakbu durumda Abhazya Komnist Partisi rgt,
Grcistan Komnist Partisi'ne baml olacakt. Bununla
birlikte Abhazya makamlar, Abhazya topraklarnda kendi
yasalarn koyabileceklerdi.
ubat 1928.Abhaz iir almana olan Etcatcaa ilk saysn
yaynlad.
1 Eyll 1928: Tiflis'in basks ile Sohum'da Grc Pedagoji
Koleji'nin almas.
Ocak 1929: Pilenkovsko blgesinin (Begerepsta ve Psou
nehirleri arasnda bulunan) Abhazyaya dahil edilmesi.
ubat 1929: Gudauta, Oamra ve Gagrada belediye
meclislerinin oluturulmas.
17 ubat 1929: Abhaz Devlet Drama Tiyatrosunun kurulmas.
15 Mart 1929: AbhazyaSSC Merkez Arivi kuruldu.
21 Mart 1930: SSCB alma ve gvenlik sovyeti, Tkuarchal
kmr havzas ile ilgili bir karar kabul etti.
17 Nisan 1930: Abhaz SSC Merkez Komitesi kendi
oturumunda. Tiflis'in sraryla Abhazya Halk Konseyi'ni
ortadan kaldrmak zorunda kald. Konseyin fonksiyonlar ise
Abhazya Parti Merkez Komitesine geti. Oturumdaayrca 16
83
Aralk 1921 tarihinde Abhazya ve Grcistan arasnda
imzalanan anlama yeniden gndeme geldi ve iki
cumhuriyetin birlemesine referans veren madde dlanarak,
"Anlamal Cumhuriyet" ifadesi "zerk cumhuriyet" olarak
deitirildi.
28 Mays 1930: Abhaz Dili ve Edebiyat Akademisi
bnyesinde Abhaz Dili ve Edebiyat Enstits kuruldu. Bu
enstit 5 Austos 1931 tarihinde Abhaz Aratrmalar
Enstits adn almtr. Enstit yeleri, Abhaz dili, folklor,
tarihi ve etnografyas zerine almalarda bulundu.
14 austos 1930.SSCB leinde parasz ve zorunlu
ilkretime balanmas.
28 Austos 1930: Abhazya SSC MYK tarafndan ile
yaplanmalarnn yeniden dzenlenmesi.
2 Eyll 1930: Abhazya devlet basmevinin kurulmas.
15 Eyll 1930: K. Dzidzaria, K. Kova ve O. Dimitriadi'nin
insiyatifleriyle Abhazya Devlet Mzik Koleji'nin almas. Kolej
bnyesinde; etnografik grup, yayl sazlar grubu, erkek vokal
grubu ve bando takm da oluturuldu.
1930: Tkuarchal kentine, kmr madeni almas iin 30
milyon ruble tahsis edildi. Rusya, Ukrayna ve Sovyetler
Birlii'nin dier cumhuriyetlerinden iiler almak iin
Abhazya'ya geldiler.
1 Ocak 1931: Sohum Salk Kolejinin almas.
11 ubat 1931: Tiflis ve Moskova basks altnda kalan
Abhazya SovyetleriVI. Kongresi, Abhazya SSC'nin anlamal
konumunu zerk cumhuriyet olarak deitirdi.
31 ubat 1931: Grc Sovyetleri VI. Kongresi "Abhazya
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin zerk Cumhuriyet olarak
Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne katlmn"
ngren bir karar kabul etti.
18-28 ubat 1931: Abhaz Ulusal Toplants yaklak 20.000
kiinin katlm ile Gudauta'nn Drp kynde gerekleti.
84
Toplantda Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin
statsnn deitirilerek ortadan kaldrlmas protesto edildi.
29 Nisan 1931: SSCB'de ilk deneysel televizyon yaynlarnn
balamas.
1 Eyll 1931:Sohum'da Ermeni ve Rum Pedagoji Kolejinin
almas.
11 Ekim 1931: SSCB genelinde zel ticaretin tamamen
ortadan kaldrlmas.
17 Aralk 1931: Kudr (Kodor) blgesinin ad Oamra olarak
deitirildi.
Nisan 1932: N.A. Lakoba Sohum Devlet Pedagoji
Enstits'nn almas. Akademininilk ylnda, enstit
bnyesinde; Matematik ve Fizik, kimya ve biyoloji, sosyal ve
edebiyat, olmak zere ayr faklte bulunmaktayd.
30 Nisan 1932: Abhazya Radyosunun yayna balamas.
11 Ekim 1932: Abhazya yazarlar kurucular kurulu
kongresinde, Abhazya Sovyet Yazarlar Birlii oluturuldu.
1932: Sohum Abhazya Drama Stdyosu'nun oluturulmas.
27 Aralk 1932: pasaport (kimlik) verilmesine yeniden
balanmas (devrimden sonra iptal edilmiti). Ancak
kolhozlarda alan iftilere pasaport verilmiyordu.
6 Mart 1933: Abhazya SSC. Merkezi arivi ynetimi
oluturuldu.
1 Nisan1933: K. Kova ynetiminde Devlet Senfoni Orkestras
kuruldu.
Nisan 1933: Apsn Qap (Kzl Abhazya) dergisinin ilk saysnn
kmas.Bu yayn daha sonra "Edebiyat dergisi" adn ald.
8 Haziran 1934: Vatana ihanet yasasnda deiiklik. (lm
cezasnda aile yelerinin de sorumlu tutulmaya balanmas)
19 Temmuz 1934: Gal kynn ehre dntrlmesi.
7 Nisan 1935: SSCB Merkez Komitesi kararyla "ocuk
sularyla mcadele" kapsamnda 12 ya gurubu ocuklar iin
de kuruna dizilme cezasnn kabul edilmesi.
85
Mays 1935: Tkuaral'da ilk madenin devreye girmesi ve
Tkuaral kentinin Abhazya'nn endstri merkezi haline
gelmesi.
1935: Abhazya'da kolhoz hareketinin krlmas.
Eyll 1935: Sohum sanat okulunun almas, okul 1937 ylnda
yeniden yaplandrlarak sanat koleji adn ald.
1935: SSCB Halk Komiserlii'nin gnderdii telgraf ofisleri
listesinde Abhazyadaki iki yerleim birimi olan; Psdzxa ile
Gagra'nn isimlerinin grcce olarak deiime tabi tutulup,
Axali Afon ve Axali Gagra olarak yer almas. Bu durum
Grclerin Tiflis'in insiyatifi ile Abhazyada balattklar
"Toponomik Reform" alanndaki ilk admlaryd.Ayn yl, SSCB
Merkez Yrtme Komitesi'ne hitaben yazlan bir raporla yeni
deiim istemleri szkonusu olunca Abhazya Merkez
Yrtme Komitesi Bakan Lakoba, bu istemler iin "yanl"
ve "temelsiz" buldum erhini decekti.
9 Haziran 1935: Yurt dna kaanlara lm cezas
uygulamas.
29 Ekim 1935: Sosyal nedenler gerekesiyle niversitelere
giriteki kstlamalarn kaldrlmas.
11 Nisan 1936: Abhazya Devrim Komitesi'nin ilk bakan
E.Eba'nn Moskova'daki dairesinde tutuklanmas.
16 Austos 1936: SSCB Merkez Yrtme Kurulunun,
"Yerleim isimlerinin doru yazlmas" karar uyarnca
Abhazyadaki kent isimlerinden Sohumun "Sohumi",
Tkuaraln "Tkavreli" ve Oamrann da "Oamiri" olarak
deitirilmesi. Bu deiiklikler daha sonralar Abhazya'da
yerde bulunan talarn bile isimlerini toptan deitirmeyi
hedefleyen uygulamann ilk admyd. 1936-1953 yllar
arasnda Grc ynetiminin karar ile Abhazya'da 150'den
fazla yerleim yerinin Abhazca isimleri deitirildi ve buralara
Grcce isimler verildi. Dier yerleim birimlerinin isimleri ise
Grc dili transkripsiyonuna dayandrlarak deitirildi. Bu
86
yllar arasnda Grcistan SSC topraklarnda 500 yerleim yeri
yeni isimler alm olup, bunlarn 318'isadece Abhazyadaki
birimlere ait isimlerdi.
5 Aralk 1936: VIII. Olaanst Sovyetler Kongresi SSCB'nin
yeni Anayasasn kabul etti.
27 Aralk 1936: 43 yandaki Abhaz lider, Abhazya Merkez
Yrtme Kurulu Bakan N.A.Lakoba Tiflis'te Lavrenti
Beria'nn evindeki yemekte zehirlendi. 28 Aralk sabah
Lakoba'nn ld akland.
6 Ocak 1937: SSCB genelinde nfus saym. Nfus Saym
verileri Stalinin kiisel talimat ile gizlendi.
Ocak 1937: Abhazya'daki kollektif iftliklerin % 74,1i
birletirildi. Abhazya'daki kollektivizasyon hareketinin, halkn
sosyo-ekonomik, kltrel ve tarihsel zellikleri
nedeniylekendine has bir yaps bulunmaktayd ve bu yzden
Abhazya'daki kollektivizasyon Rusya'da olduundan daha
yava bir hzla gerekletiriliyordu.
17 Mart 1937: SSCB tarafndan, "iftilerin idarenin izni
olmadan iftliklerini terketmelerini yasaklayan" kanunun
kabul edilmesi.
Mays 1937: Abhazya Parti Konferansnn "Abhaz alfabesinde
Latin grafiin terkedilerek Grc harflerine geilmesi"
kararn almas.
2 Austos 1937: Abhazya Sovyetleri VIII. Olaanst
Kongresinde Abhazya SSC Anayasas'nn kabul edilmesi.
5 Eyll 1937: Abhazlara uygulanan asimilasyon politikasnda
aktif bir rol oynayan Grc gazetesi "Sabota Aphazeti"
("Sovyet Abhazya") ilk saysn yaynlad.
1937 Sonbahar: Bat Grcistan'dan Abhazya'ya kitlesel g
hareketinin balatlmas. Bu gmen politikas ikisi de Grc
komnisti olan Stalin'in destei ile Beria tarafndan
yrtlmekteydi. Sre, smrgeci bir karakter tamakta

87
olup, lkenin otokton halk Abhazlar asimile etmeyi
hedefliyordu.
1937 1938: Abhazya'da kitlesel basklar. Tm Abhaz siyasi
liderlerinin ve entelektellerinin neredeyse tamamnn
ortadan kaldrlmas. rnein, Ocak 1935 tarihindeki
Sovyetler VII. Kongresine 185 ye ve 49 aday seilirken, 30
Temmuz 1937 tarihinde ise sadece 41 ye kongreye
katlabilmiti. Dier yeler ise "Kar-devrimci" ve "halk
dman" olarak yok edilmilerdi. Abhazya Savclnn
verilerine gre sadece Temmuz 1937 ile Ekim 1938 tarihleri
arasnda 2186 kii tutuklanm ve bunlardan 794 kiisi "halk
dman" olarak derhal kuruna dizilmiti. 1937-1941 yllar
arasndaki dnemde idam edilenlerin says ise yaklak 3.000
kii kadard.
30 Ekim3 Kasm 1937: Abhaz zerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti Yksek Mahkemesinde Abhaz halknn nde
gelen devlet adamlarndan olan: V.D. Lakoba, M.A. Lakoba,
K.P. nal-IPA, V.K. Ladaria, M.. almaz, D.. Cergenia, S.S.
Turkiya, P.A. Seyisyan, S.E. Ebjnou, A.F. Engelov ile ilgili
davann grlmeye balanmas. Mahkeme, bu isimlerin
tamamn "halk dman" olarak sulad ve kuruna dizilerek
ldrlmelerine hkmetti. Bunlarn dnda kalan M..
Kimariya, X.P. anba ve K.D. Axuba'ya ise 20, 15 ve 10 yl
ar hapis cezas verildi. Grc gvenlik grevlileri
fabrikasyon kovuturmalar ve mahkmiyetlerle Abhaz
halknn nclerini fiziksel tehdit ve imha altna almt. Bu
karanlk aylar ierisinde Abhazya iinde ve dnda tannan
birok kii hunharca katledildi:
31 Ekim 1937: Nestor Lakoba'nn 15 yandaki olu Rauf'un,
Lavrenti Beria'nn zel talimatyla tutuklanmas.
1937 sonu1 Ocak 1940: Abhazya'da yeni kollektif iftliklerin
organize edildilmesi. Bu amala 7 iskn blgesinde 990 ev
ina edildi ve Grcistan'n eitli blgelerinden getirilen 609
88
ifi aile buralara yerletirildi. Evlerin yapm ve zel yerleim
alanlarnn salanmas iin ise 12.489.500 ruble harcand.
10 Mart 1938: SSCB genelinde dzenli televizyon yaynlarnn
balamas.
1 Haziran 1938: Tiflis ve Sohum arasnda dzenli tren
seferlerinin balatlmas.
25 Haziran 1938: Abhazya Tarmsal Halk Komiserlii
ierisinde kolonizasyon zel bir blmnn organize
edilmesi.
28 Austos 1938: Sohum ehir Ktphanesi Cumhuriyet
Ktphanesi olarak yeniden dzenlendi.
24 Kasm 1938: N.Yejov'un grevden alnarak SSCB ileri
Halk Komiseri olarak Beria'nn atanmas.
Aralk 1938: Tkuaral Enerji Santrali'nin ilk blmnn
devreye girmesi. Daha sonra Sohum Hidroelektrik Santrali'nin
de inaatna balad.
1938: Parti organlarnn kararna dayanarak, uygulanan
kanunsuzluklar ve devlet terr erevesinde Abhazca iin
kullanlan Latin alfabesinin Grc alfabesiyle deitirilmesi.
Grc alfabesinin Abhazlara zorla dayatlmas, Abhaz kltr
ve ulusal varlnn gelecei asndan ciddi bir tehdit
oluturmaktayd. Bu adm, yerli halkn anadilini yok etme
plannn henz balangc idi. Grc alfabesine gei,
sonradan yararlanlan argmanlardan biri oldu ve Abhaz
okullarnda ocuklara grcce eitim de verilmeye baland.
17 Ocak 1939: Yeni nfus saym sonularna gre 1926
ylndaki saymdan farkl olarak Abhazyadaki nfusun etnik
kompozisyonu byk lde deimi bulunmaktayd.Saym
sonularna gre; Abhaz nfusu sadece 300 kii artarken.
(1926 - 55.900, 1939 - 56.200 ). Ayn dnem iin nemli
lde Rus, Ermeni ve Rum nfusu artmt. rnein Ruslar
yaklak 40.000 kii artmlard (1926 - 20.500, 1939-60.200).
Ermeni nfusundaki art 20.000 idi. (1926 - 30.000. 1939 -
89
49.700). Yunanllar ise 7.000 kii artmlard (1926 - 27,100.
1939-34.600).1939 saymnda 1886-1897 ve 1926 saymnda
yapld gibi Megreller ve Swanlar ayr kaydedilmeyip
tamam "Grc" saylmlard. Buna gre Grcler; 1926
ylnda 67.500 kiilik bir nfusa sahipken, 1939 ylnda 91.900
kiiye ulamlard.
Ocak 1939: Abhazya Ressamlar Birlii kuruldu.
27 Mays 1939: SSCB Merkez Komitesi ve Halk Komiserleri
Kurulu Karar ile geni lekli yeni bir yerleim politikasnn
kabul. Bu kararla, Grcistan'dan Abhazya'ya yneltilen aktif
kyl gnden iki yl sonra yeni bir g sreci daha
balatlm oluyordu.
1 Eyll 1939: Almanya'nn Polonya'y igali veII. Dnya
sava'nn balamas.
14 Eyll 1939: Komnist Partisi Merkez Komitesive SSCB Halk
Komiserleri'nin "SSCB skn Bakanl'nn rgtsel sorunlar"
belgesi temelinde yeniden yerleim blm ve ofislerinin
oluturulmas. Yeni g sreci, Grcistan SSC Halk Komiserlii
ile Abhazya SSC Halk Komiserliine bal olarak
yrtlecekti.
25 Ekim 1939: GSSC Halk Komiserlii "Grcistan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti tarafndan 1940 yl tarmsal iskn
taslak plan" ad altnda bir karar kabul etti. Grcistan
Hkmeti, Abhazya SSC topraklarndaki yeniden yerleim
ofisinin, 700 konutluk bir inaat plann daonaylad. Bu plan
erevesinde yeniden yerleim organizasyonuna 28.900.000
ruble tahsis edildi. Ayrca yeni yerleimlerin kapsamn daha
da geniletmek iin mevcut kollektif iftliklerde bulunan eski
yerleimcilerden faydalanma yoluna da gidildi ve bu sayede
eski yerleim birimlerine yenileri eklendi.
1939: Abhazya Devrim Komitesi ilk Bakan Efrem Eba'nn
kuruna dizilmesi karar. Ancak 1956 ylnda toplanan
Sovyetler BirliiYargtay Eba hakkndaki dosyay yeniden ele
90
ald ve beraatine karar verdi. Bylece SSCBKP Parti Kontrol
Komitesi (lmnden sonra) Efrem Eba'nn itibarn iade
etmi oldu.
15 Nisan 1941: Abhazya Devlet Filarmonisi kuruldu.
22 Haziran 1941: Sovyetlerin II.Dnya savana girmeleri.
28 Haziran 1941: Soi'den Gagra'ya ilk yolcu treninin gelii.
2728 Temmuz 1941: "Abhaz ocuklar" dosyas kapsamnda
Abhazyann eski liderlerinin oullarndan olan Rauf, Nikolay
veTengiz Lakoba ile Nikolay nal-ipa'nn kuruna dizilmeleri.
1318 Kasm 1941: Sohum'daki NKVD (iileri bakanl)
binasndaki Grcistan SSC NKVD Askeri Mahkemesi
oturumunda, 7544 nolu "Gudautallar dosyas" ad verilen
"dava" grlmeye baland.Taraflarn alnmad ve kapal
kaplar ardnda dzenlenen mahkeme sonucunda sanklar,
mal varlklarna el konularak, kuruna dizilmeye mahkm
edildiler. Bu cezaya arptrlan Abhazya'nn saygn insanlar
arasnda: Z..Kobaxia, Z.V.Agrba, V.M. Maan, V.D. Pateipa,
N.S. Pateipa, M.. Tarnaa, T.V. Maan, K.A. Gabliya ve S.G.
Dbar bulunmaktayd.
Ocak 1942: Sohum Tersanesinin almaya balamas.
89 Mays 1942: Tiflis'te Grcistan SSC NKVD Askeri
Mahkemesinin kapal oturumda devam grlen "Gudauta
dosyas" davasnda, tannm Abhaz bilimadam ve
siyasetiler malvarlklar msadere edilerek kuruna dizilme
cezasna arptrldlar. lme mahkm edilenler arasnda
Abhaz Ulusal Konseyi ilk Bakan S.Basariya ile K.P. Tarnaa,
G.A. Kilasonia, P.G. Hvartskiya, P.P. Kutarba ve K.G. Weber'de
bulunmaktayd. nfazlar 27 Mays gn gerekletirildi.
Durumadan gn nce ise nemli bir siyasi figr olan R..
Kukba cezaevinde ikenceden lmt.
Mays 1942: Grcistan KGB'si tarafndan Oamra'da 7616
dosya numarasyla ve "Oamra okul dosyas" ad altnda
hazrlanan smarlama bir iddianameyle, birok gen, yeralt
91
faaliyetlerinde bulunan ulusal sosyalist bir rgte ye olarak,
Alman faistlerinin de destei ile halk Sovyetler kart silahl
bir ayaklanmaya hazrlama sulamas ad altnda
yarglanmaya balad. Dava srecinde, mahkemeleri grlen
M.K. Arba, M.D. Kutelia, .. Kutarba L.M. Adleyba, B.A.
Kubrava, M.D. Xiba, .M. Sangulia, M.T. Kapba ve S.K. Copua
gibi isimlere ek olarak, yasad faist rgt aktivisti olmakla
sulanan 9. ve 10.snf rencileri de mahkemeye karld ve
tamam Abhazyadan srgn edildi.
Austos 1942: Nazi askerleri Abhazya'nn st kesimlerindeki
Kluxor, Marux ve Sanar geitlerini igal ettiler. Abhazya'nn
sahil kesimi (Bakent Sohum'da dahil olmak zere) Alman
uaklar tarafndan bombalad. (lk bombalama Sohum 15 -
18 Austos). 27 Austos gn ise Alman birlikleri Psh
blgesini igal ettiler.
9 Ekim 1942: Psh ky, Nazi igalinden kurtarld. Dalk
blgede yaayan kyllerin aktif katlm ve R.Gubaz
komutasundaki Gudauta Taburu bu igalin sonlanmasnda
byk bir rol stlendi.
1942 sonu1943 ba: Alman birlikleri Abhazya'dan srld.
II. Dnya Savanda 55.500 Abhazya vatanda cephede
savat ve bunlar arasndan sadece 17.436 kii evlerine sa
dnebildi. 22 kii ise Sovyetler Birlii Kahraman olarak ilan
edildi.
2 Kasm 1943: Yaklak 70 bin Karaay srgne gnderildi.
Karaay-erkes blgesi ortadan kaldrld. Karaaevsk
ehirinin ad deitirildi. Topraklarnn ou ise hemen
Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil edildilerek
hzl bir ekilde Grc nfusuyla iskan edildi ve blgedeki tm
yerleim birimlerinin isimleri Grcce olarak deitirildi.
23 ubat 1944: een ve ngularn srgn. een-ngu
srgn sonrasnda zerk Cumhuriyetin topraklarnda da

92
blnd ve Stavropol eyaleti ile Dastan, Kuzey Osetya ve
arlkl olarak da Grcistan arasnda paylatrld.
Mart 1944: Balkarlarn srgne gnderilmeleri ve Kabardey
Balkar-SSC'nin Kabardey zerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetine dntrlmesi. Eski Kabardey Balkar SSC
snrlarna giren dalk alanlar ise derhal Grcistan SSC
snrlarna dahil edildi ve kalabalk bir Swan ve Rain nfusu
buralara iskan edildi. Kuzey Kafkasya topraklar rehabilite
edildikten sonra (1956), Grcistan'dan transfer edilen Grc
nfusu ile demografik yaps da alt st edildi. Abhazya'da ise
yeni iskn iftlikleri, Gagra, Gudauta, Sohum ve Oamra
blgelerinin yansra Gal blgesindeki kylerde bile almaya
devam etmekteydi.
14 Haziran 1944: Grcistan Halk Komiserleri Sovyetinin 662
no'lu karar ile "1944 yl tarmsal iskn plan" kabul edildi. Bu
karar erevesinde Halk Komiserleri Sovyeti de 29 Austos
1944 tarihinde kabul ettii "1944 yl gmen yerleim plan
faaliyetleri" ile ilgili 413 no'lu karar ald. Bu kararlarn
almas, dier faaliyetlere ek olarak 7.639.700 tutarndaki bir
kredinin Abhazya SS Cumhuriyeti'ne yerletirilecek yeni
gmenlere tahsis edilmesi anlamna gelmekteydi.
31 Temmuz 1944: SSCB Devlet Savunma Komitesi'nin 24 Eyll
1944 tarih ve 6779 sayl karar uyarnca 1944 sonbaharnda
Grc SSC topraklarnda yaayan 46.516 Trk, 8694 Krt,
1385 Heminli ve dier milletlerden de 29.505 kii srgn
edildi. Ancak yetkililerin talimat ile ok sayda kiiye srgn
listesinde yer verilmedii iin gerek say bilinememektedir.
1944 yl sonu itibariyle toplam 94.955 kii srgne
gnderilmiti. Ayn yl, yaklak 100.000 Ahska Trk de
srgn edildiler.
9 Ocak 1945: Grcistan Komnist Partisi Abhaz Blge
Komitesinin "Abhaz okullarnn yeniden yaplandrlmas ile
ilgili komisyon oluturulmas" karar.
93
13 Mart 1945: Komnist Partisi Abhaz Blge Komitesinin
nerisi zerine, Komisyon, 247 sayl "Abhazya'daki okullarn
eitim-retim dzeyini arttrma" kararn ald.
"Reorganizasyon" almalar Abhaz okullarnn kapatlarak
Grc okullarna dntrlmeleri ile balatld. Bu kararn
asl nedeni, Abhaz okullardaki eitimi bask altna alma
dncesiydi. Abhaz okullarnda 1-5.snf aras Abhazca
eitim grlrken 5.snftan itibaren Rusa eitime
geilmektedir ve bu durum renciler iin saknca
dourmaktadr iddiasyla eitim sistemi batan aa
deitirilmek istenmekteydi.
14 Mays 1945: Abhazyann kurucu cumhurbakan Vladislav
Ardznba dnyaya geldi.
30 Mays 1945: Abhazya Devlet Gvenlii Halk Komiseri
A.Gagua'nn gizli raporuna gre 1945-1946 arasndaki dnem
ierisinde Grcistan'dan getirilecek olan 1.500 aile, Oamra,
Gudauta, Gagra ve Sohum blgelerine iskn edilecektir.
6 Haziran 1945: II.Dnya savanda yararllk gsteren
Abhazya vatanda 32.102 kii madalyaya layk grld.
13 Haziran 1945: Komnist Partisi Abhaz Blge Komitesinin,
Abhaz okullarnn reorganize edilmesi ynndeki karar
Grcistan Komnist Partisi tarafndan da onand.Bu kararla
birlikte Abhaz okullar kaldrlarak Grcce retime geilmi
olup, bir tek kelime Grcce bilmeyen ok sayda Abhaz
retmen sistemin dnda kalrken, Abhaz rencilerin
tamam da eitim srecinden uzaklatrlm oluyorlard.
Bundan dolay birok Abhaz retmen meslek deitirmek
veya Cumhuriyet'i terk etmek zorunda kald ve "Yeniden
yaplandrlan" Abhaz okullarnda altrlmak zere yzlerce
Grc retmen Grcistan'dan Abhazya'ya getirildi. Btn bu
ve dier "reformlar" Abhazlar arasnda Grcceyi zorla
yerletirme plannn bir paras olup, Tiflis ynetimi bu

94
faizan uygulamalar "Abhaz halknn kltrel geliiminde
nemli bir baar" olarak deerlendirmekteydi.
17 Austos 1945: Grcistan SSC Halk Komiserleri ve
Grcistan Komnist Partisi Merkez Komitesi "Abhazya'daki
yeni yerleim iftliklerinde uzun mrl bitkilerin
gelitirilmesi zerine" bir karar kabul etti. Bu kararn
temelinde, Abhaz kyleri civarnda, "Narenciye plantasyonlar
oluturmak ve uzun mrl bitki trleri yetitirmek" maskesi
altnda kurulacak yeni kollektif iftliklerle, kolonizasyon
almalarn hzlandrma dncesi yatmaktad.
24 Austos 1945: Abhazya SSC Halk Komiserlii ve Parti
Brosu'nun "Kolonize edilen kollektif iftliklere gda, tahl ve
retim mallar yardm yaplmas" karar almas. Ynetimin
ald bu karara gre, yeni oluturulan kollektif iftliklerde
bulunan her aileye retken hayvanlarn salanmas
gerekmekteydi ve ayrca devlet fonlar vastasyla da
kendilerine sr alm iin kredi tahsis edilecekti.
1945 1946 aras: Sohum, Gagra, Gudauta, Oamra ve Gal
blgelerinde Grc okullarnn ek retmen ihtiyacn
karlamak iin retmen okullarnn almas. Yeni alan
okullarn rencilerinin tamamna yakn ise Grc
yerleimcilerin genlerinden olumaktayd.
27 Mart 1946: Abhazya zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Halk Komiserlikleri, bakanlklara dntrld.
1946: Abhazya Halk Komiserleri Sovyetince yaplan
aklamaya gre 1945 yl ierisinde, devam etmekte olan II.
Dnya savana ramen, 6 yeni kolhoz oluturulup, 300 ev
daha ina edilerek Grcistan'dan 288 aile Abhazya'ya
tanm.
25 ubat 1947: Abhaz Aratrma Enstits bilim
adamlarndan K.S. akrl, G.A. Dzidzaria ve Parti Merkez
Komitesinden B.V. inkuba tarafndan, Abhaz okullarnn
kapatlmas, Yeni yerleim politikalar, Abhazya ynetiminde
95
Grc personel kadrolamas ve Abhazya'daki yerleim
adlarnn deitirilmesi uygulamalarn protesto eden bir
mektubun yaynlanmas. Grc yetkililer mektubu yazanlar
"burjuva milliyetileri" ve "faist unsurlar" olarak nitelediler.
Onlara gre, "Abhazlar bamsz bir etnik grup deillerdi" ve
Grc ulusunun bir paras olduklarndan, Grc ulus
kompozisyonu ierisinde bulunmalar gerekmekteydi.
Mart 1947: Abhazya Yksek Sovyeti bakanl tarafndan
"Yerleim isimlerinin transkripsiyonu iin "zel bir komisyon
oluturulmas.
26 Mays 1947: SSCB'de lm cezasnn kaldrlmas.
5 Haziran 1947: Grcistan SSC Merkez Komitesinin"1947 yl
tarmsaliskn plan" Grcistan SSC Bakanlar Kurulu tarafndan
kabul edildi.
16 Haziran 1947: Abhaz zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Bakanlar Kurulu, Grcistan Komnist partisi Abhazya Blge
Komitesinin 279 sayl kararyla "Grcistan SSC 1947 yl
tarmsal iskn plan" erevesinde 1947 ylnda Grcistan'dan
800 ailenin daha Abhazya'ya iskn edilmesine karar verdi.
Yln ilk yarsnda 225 aile iskn edilirken, ikinci yarsnda da
kalan 575 aile Abhazya'ya yerletirildi.
1947: Grcistan KGBsinin Abhaz aydnlar iin "Kara liste"
hazrlanmas. Bu liste elbette "Kovuturma" amac
tamamaktayd. Listede daha nce protesto mektubu
yaynlayan K.S.akrl, G.A. Dzidzaria ve B.V inkuba yer
almaktayd. Abhazya Gvenlik Bakan olan Tmgeneral
.Gagua ise "kara listeye" ye yeni isimler eklemekte hi
zorlanmad. A.M.oua, D.Y. Gulia, M.L. Xaba, P.S. kadua,
Z.H. Tarkil, .D. nalipa, K.S. Dbar, M.M. Calakua,
E.Kuchuberiya, .K. Bagatelya, M.K. Delba, K.K. erkezia, D.M.
Hag, M.F. Kuarelia, M.P. Kurmaziya, R.P. Kurmaziya,
K.Osiya, K. Aydzba, N.D. Kooniya, M.Kakaliya, M.Gunciyia,
K.Kiut ve M.A. Abuxba isimleri de kara listede yer ald.
96
8 Austos 1948: Grcistan Komnist Partisi Merkez Komitesi
Brosu protesto mektubu yazarlarn "SBKP Merkez
Komitesi'nin almalarn yanl aktararak bilgi kirlilii
yaratmak ve Partinin Abhazya organizasyonuna iftira
atmakla" sulad. Daha sonraki yllarda bu isimler "Burjuva
milliyetileri" ve "Faist unsurlar" yaftas ile byk bir zulm
grdler. Abhazya yurtseverlerine uygulanan zulm 1953 yl
ortalarna kadar devam etti.
12 Austos 1948: Grcistan Komnist Partisi Merkez
Komitesi'nin ve Bakanlar Kurulunun kabul ettii 910 no'lu
"ay plantasyonlarnn verimliliini ve ay kltrnn daha
da gelitirilmesini salama plan" yrrle girdi. Bu plann
da gerek amac Grcistandan Abhazya'ya yeni gmen
dalgalar oluturma dncesinden baka bir ey deildi.
28 Eyll 1948: Sohum hidroelektrik santrali hizmete girdi.
1948: Abhazya Halk Sanatlar Merkezinde . Kortua tarafndan
nl etnografik topluluk "Nartaa" kuruldu.
19481952 aras: Bu yllar arasnda Abhazya 150'den fazla
yerleim yerinin adlar Grcceletirildi. simleri yenilenen
yerler arasnda sokaklar ve ehir meydanlar, mahalleler, tren
istasyonlar, platformlar, ortaokul ve liseler, hatta
rencilerin isimleri bile bulunmaktayd.
11 ubat 1949: Grcistan Komnist Partisi Merkez
Komitesi'nin ve Bakanlar Kurulunca ncekilere ilaveten 628
no'lu "Grcistan SSCnde ay plantasyonlarnn verimliliini
ve ay kltrnn daha da gelitirilmesini salama plann"
kararnn bir kez daha yrrle konmas ve bu yolla
Abhazyadaki Grc kolonizasyonunun kapsamnn daha da
arttrlmaya allmas.
28 Mays 1949: SSCB Devlet Gvenlii Sovyeti kararyla
Kafkasya ve karadeniz kylarnda yaayan Yunanl, Trk ve
Tanak Ermenilerinin srgn edilmeleri.

97
6 Haziran 1949: Abhazya Gvenlik Bakanlnn, Yunanl, Trk
ve Tanak Ermenilerinin srgn edilmeleri konusunda yazl
emir almas.
11 Haziran 1949: Abhazya Gvenlik Bakanl 14 Haziran
1949 gn sabah 03.00 de, "Dalga" olarak adlandrlan bir
operasyonla Yunanl, Trk ve Tanak Ermenilerini srgne
gndermeye balad.
14-16 Haziran 1949: Yeni srgn dalgasnda Abhazya'dan
4830 aile (28.043 kii) gnderildi. Buna gre; Trklerden 361
aile (1.058 kii). Yunanllardan 4474 aile (21.837 kii) Ermeni
Tanaklardan ise 45 aile (148 kii) srgn yollarna dmt.
Belgelerden anlald kadaryla Abhazya'daki Laz'lar ise
listelere Trk olarak kaydedilmilerdi.
17 Haziran 1949: Srgn kararlar SSCB Bakanlar
Kurulununun 2417-955 nolu ve Grcistan Komnist Partisi ile
Bakanlar Kurulunun 765 sayl kararlaryla 18-20 Haziran 1949
tarihinde kabul edilmiti. Ancak, Abhazya'daki Yunanllar ve
dier halklarn tahliyesi belgelerin kabulnden nceydi.
Ksacas henz hi bir "yasal" dayanak yokken insanlar
srgne yollanmlard. Yunanllar ve dier halklarn
Abhazya'dan apar topar srgn edilmelerinin gerek nedeni
de ok gemeden ortaya kt. Grcistan Komnist Partisi ve
Hkmetinin 765-C sayl karar kapsamnda srgne
gnderilenlerden boalan ev ve araziler, Grcistan'n farkl
blgelerinden gelen Grc gmenlerce ayn gn igal edildi.
17 Temmuz 1949: Abhazya'dan ikinci etnik srgn dalgas.
Bu dalgada da 1092 Rum aile (yaklak 5.124 kii) ve 10 Trk
aile srgne gnderildi.1949 yl ierisinde Abhazya'dan
toplamda yaklak 34.000 kii srgne gnderilmti. Bunlarn
dnda Gagra'nn krsal kesiminden 256 kyl aile,
Gudauta'dan 320, Sohum'dan 2734, Gulrp'tan 1525 ve
Oamra'dan 127 aile daha, yani toplam 4.963 aile zorla
tahliye edilenler arasndayd. Yunanllar ve dier uluslarn
98
srgnleri Lavrenti Beria'nn tutukland tarih olan Haziran
1953 sonuna kadar aralksz devam etti.
15 Austos 1949: "Abhazyagmeninaat" yneticisi
.Moniava Grcistan Komnist Partisi Abhazya Blge Komitesi
Tarm bakanlna bir yaz yazarak, 1953 yl ierisinde
Abhazya'da 3000 yeni yap iin izin istedi.
1950: Bu ylki genel plan dahilinde ifti-gmenler iin 900
konut inaatnn bitirilmesi kararlatrld. Ayrca 1949 yl
planndan aktarlan 311 ev daha 1950 ylnda gmenlere
tahsis edildi.
5 Ekim 1950: "Buday retimi ile byk ve kkba
hayvancln daha da gelitirililerek verimliliini artrmak iin
alnmas gereken nlemler" ad altnda Grcistan SSC
Bakanlar Kurululunun 4166 sayl karar.
17 Mays 1951: Abhazya'daki Grc isknn hzlandrmak
amacyla "Grcistan SSC'nde ay plantasyonlarn oaltmak"
konulu SSCB Bakanlar Kurulunun 1637 sayl karar.
1951: "Abhazyagmeninaat" tamamlam olduu inaatlara
ek olarak 362 evidaha tamamladktan sonra 1951 yl iin
planlanan 600 evin inaasna balad.
1 Aralk1951: Sohum tren istasyonunun hizmete girmesi.
1952: "Abhazyagmeninaat" yeni evlerin inaatna hzla
devam ediyor. Mevcut plann zerine 800 ev daha ina
etmeye balad. Bu yl zellikle cumhuriyetin kollektif
iftliklerden 18'inde daha Grcistan'n farkl blgelerinden
getirilecek yeni gmenler iin iskn alanlar planland.
Eyll 1952: Grcistan Komnist Partisi Abhaz Blge Komitesi
parti konferansnda, Partinin ideoloji sekreteri .Tuskadze
1947 ylndaki protesto mektubunun yazarlarndan olan
akrl, Dzhidzariya ve inkubay bir kez daha ar bir biimde
sulad ve yazlan mektubun "Abhazya'daki nfus
btnlnn kabul edemeyecei burjuva-milliyetisi bir tez"
olduunu vurgulad. .Tuskadze ayrca, Abhazlarn Megreller,
99
Swanlar ve dierleri gibi bir Grc boyu olduu tezini de
tekrarlad.
10 Aralk 1952: E.P.akrl ve T.P.Tarkil'n Stalin'e hitaben
"Grc makamlar tarafndan Abhaz halkna kar ovenist bir
politika yrtldne" dair ikayet mektubu yazmalar.
5 Mart 1953: Stalinin lm.
15 Mart 1953: Lavrenti Beria'nn yeniden yaplandrlan SSCB
ileri Bakanlna getirilmesi.
26 Haziran 1953.Beriann tutuklanmas.
2 7 Temmuz 1953: SBKP Merkez Komitesi genel kurulunda
Beriann Parti ve devlet kart eylemleri hakknda bir raporun
grlmesi.
Eyll 1953: A.M.Gorki Sohum Pedagoji Enstitsnde Abhaz
Filolojisi blm ald.
9 Eyll 1953: "Grcistan SSC'de ttn, zm, narenciye ve
dier meyvelerle, patates ve sebze retiminin gelitirilmesi
zerine" SSCB Bakanlar Kurulunun 2373 sayl karar.Bu tr
belgeler ekonomik deil, tipik olarak daha ncekiler gibi
Abhazlar zerindeki etno-politik basky arttrmak ve onlar
kendi topraklarnda asimile etmeye ynelik kararlard.
1953: Abhaz SSC Kltr Bakanl ve yerel organlar
oluturuldu. Sohum'da drama tiyatrosu ve Abhaz Devlet
Filarmoni binas yapmna baland. Sohum ve Tkuaral bata
olmak zere kent merkezlerinde yeni kltr merkezlerinin
yapmna hz verildi.
1953 ylnn ikinci yars: Abhazya Blgesel Parti Komitesi ve
Bakanlar Kurulu, kabul ettii bir dizi kararla, Abhaz ve Ermeni
okullarnn yeniden almasn ve buralarda eitim verecek
olan retmenlerin yetitirilmesini onaylad. A.M. Gorki
Sohum Devlet Pedagoji Enstits'nde, Abhaz dili ve edebiyat
blm tarafndan oluturulan, Filoloji Fakltesi, Metodoloji
Fakltesi ve ilkretim pedagojisi blmleri ile Abhaz okullar
iin yabanc diller blm eitime balad.
100
19531955: Planlanan 1990 yerleimci evi neredeyse
tamamland. Stalin'in lm ve Beria'nn tutuklanmas da
Grc gmenler iin yeni evler inaa edilmesi almalarn
durdurmaya yetmemiti.
1954: 1 Ocak 1954 tarihinde okunan, yeni kurulacak gmen
evlerinin inaat plann uygulanmasna ilikin bir rapora gre;
1953 yl plan pratikte tamamland. Planlanan 585 evden
520'si bitirilerek teslim edilmi.
1954: Abhaz alfabesi Grc harflerini terkederek Kril
harflerine geti.
1 Haziran 1954: Grcistan SSC naat ve Konut Bakanl 247
nolu kararyla inaat ynetimi olan "Abhazyagmeninaat"
"Grcgmeninaat" kurumuna balad ve yeni yerleim
evlerinin inaat da rutin olarak devam etti. Grcistan halknn
Abhazya'ya iskn sreci 1956 yl sonuna kadar srdrld.
Ocak 1955: Edebiyat, sanat ve politika dergisi "Alaara"
(Aydnlk) yayn hayatna balad.
1425 ubat 1956: SBKP XX. Kongresi. 25 ubatta yaplan
kapal oturumda Nikita Kruev gizli bir rapor sunarak Stalin'i
knad.
10 Haziran 1956: SBKP Merkez Komitesi bakanlnn
"Grcistan Komnist Partisi Merkez Komitesi'nin almalar
ile ilgili hatalar ve eksiklikler zerine" balkl bir karanameyi
kabul etmesi. Belgede Abhazya, Gney Osetya,...yerel ulusal
kltrleri kasten ortadan kaldrmak iin Abhaz, Ermeni ve
Oset nfusuna zorla asimilasyon gerekletirdi..." ifadeleriyle
zellikle vurgulanmaktayd.
22 Temmuz 1956: Sohum Gudauta arasnda ilk elektrikli
banliy treni seferlerinin balatlmas.
Eyll 1956: A.M.Gorki Sohum Pedagoji Enstits'nde Abhaz
dili ve edebiyat Blm'nn almas.

101
19561957 aras: Grc liderliinin Abhaz halkna kar
uygulad ovenist politikalara kar Abhazlarn kitlesel
eylemlere balamalar.
Temmuz 1957: Resimli ocuk dergisi "Amtsabz" ("Alev")
yaynlanmaya balad.
Eyll 1957: A.M.Gorki Sohum Pedagoji Enstits'nde,
Pedagoji Fakltesi ve ilkretim metodolojisi blm ald.
5 Mart 1958: Sporcu-Pilot A.A.Aydzba helikopterle uu
ykseklii dalnda dnya rekoru krd.
Haziran 1958: Moskova'da "Abhaz iirleri Antolojisi"
yaynland.
Ocak 1959: Grc Subtropik Tarm Enstitsnn Kutaisi'den
Sohum'a transfer edilmesi.
1959: Sovyetler genelinde nfus saymnn yaplmas.Saym
sonularna gre Abhazya nfusu 404.700 oldu. Bunlar
arasnda: Abhazlar 61.200, Grcler 158.200, Ruslar 86.700,
Ermeniler 64.400, Yunanllar 9.100, dierleri ise 25.000 kii
olarak belirlendi. Sovyet nfus saym verilerine gre 20 yl
iinde, yani 1939 ve 1959 arasnda Abhazya'da Grclerin
says yaklak 66 bin kii artt. Grcler bu sayya ulaarak
Abhaz halknn tarihi vatanlarnda sahip olduklar toplam
nfustan bile daha fazla bir art gstermilerdi. Buna gre
1886-1959 yllar arasnda Abhazya'daki Abhaz says 2.200
kii artarken, Grc, Megrel ve Swanlarn saysndaki art
tam 154.200 kiiye ulamaktayd.
7 Nisan 1960: Abhaz ulusal airi Dirmit Guliya yaamn
yitirdi.
20 Mays 1960: Abhaz Dili, Edebiyat ve Tarihi Enstitsne
Dirmit Guliyann ad verildi.
12 Ekim 1963: Pitsundann tatil blgesi statsne kavumas.
31 Aralk 1964: Sohum radyo istasyonunun yayna balamas.
1965: .D.nalipa'nn "Abhazlar-Tarihi ve etnografik
derlemeler" adl temel almasnn yaynlanmas.
102
19651967 aras: Grcistann Abhaz kart politikalarna
kar Abhaz halknn kitlesel protestolar.
1966: Abhazya Devlet Kapela Korosunun kuruluu.
Eyll 1967: A.M.Gorki Sohum Pedagoji Enstits'nde Abhaz
Edebiyat Blm'nin kurulmas.
Kasm 1967: Pitsunda tatil beldesinin al.
1970: SSCB Nfus Saym sonular akland. Buna gre
Abhazya nfusu 487.000 kiiye ulat. Nfusun uluslara
dalm ise: Abhazlar 77.300, Grcler 199.600, Rusa
92.900, Ermeniler 74.900, Yunanllar 13.100, dierleri 29.200
kii eklinde oldu.
1970: Abhazya Devlet Halk Danslar Topluluu "aratn"
Edvard Bebiya tarafndan kuruldu.
1971: A.iba, R.Gumba, K.engelya, T.Acapua, V.kadua ve
MXaba terefndan Abhazya Kompozitrler Birlii kuruldu.
1975: Prof. G.A. Dzidzaria'nn "Muhaceret ve XIX. yzyl
Abhazya tarihinin sorunlar" adl eserinin baslmas. (1982
ylnda ikinciye basld.)
4 Haziran 1975: Yeni Afon maara kompleksinin ziyarete
al.
1976: Prof. alwa nalipa'nn Abhazlarn etnogenetik ve etnik
tarihlerini ele alan "Abhaz etno-kltrel tarihinin Sorunlar"
adl kitabnn yaynlanmas.
1976: .M. Xaba'nn "Abhaz halk mzik aletleri" adl eserinin
yaynlanmas.
10 Aralk 1977: 130 Abhaz aydn Komnist Parti Merkez
Komitesi'ne ve SSCB Yksek Sovyeti Bakanlna
"Abhazya'daki Beria politikalarnn devamn protesto eden"
bir mektup gnderdi.
13 Ocak 1978: "Dou afak" gazetesinin okurlarna
bildirdiine gre: Grcistan Hkmeti yakn bir gelecekte
Abhazya'nn Gagra blgesindeki "Auadhara tatil blgesini
gelitirmek" amacyla Grcistan'n Kutayisi ekonomik
103
blgesinden on binlerce insann burayaiskn edileceini
aklad. Btn bunlar, 3 Austos 1976 tarihinde Grc SSR
Bakanlar Kurulunun 533 sayl karar ile yaplandrlan
"Grcgmeninaat" kurumu ve "Abhaz SSC blgesel
planlama dzeninin ana hkmleri" plan erevesinde
Abhazya'ya yeni gmenler transferi anlamna gelmekteydi.
Bu yollarla Abhazya'nn eitli blgelerinde 1980 ylnda
yaklak 60 bin kii tand. 1990 ylnda ise Abhazya'daki
Grc nfusu 160 bin kiiyi bulmutu.(2000 yl plannda ise
250.000 kii getirilmesi hesaplanmaktayd)
18 Mart 1978: Abhazya blge parti komitesinin toplantsnda
"yz otuzlar" mektubuna ok sert tepki verildi. Mektup,
GrcistanKomnist Partisi Merkez Komitesine kolektif olarak
yaplan "Apolitik bir iftira" olarak deerlendirildi ve parti
yelerinin proestolara kalkan Abhaz halk ile ilgili sylemleri
yerel basnda youn olarak yer ald. Ancak halk, Sohum,
Tkuaral, Gagra, Lxn, Pakua ve Bzpta gerekletirdikleri
toplant, grev ve gsterilerle bunacevap verdi. Abhaz halk,
yeni anayasa taslana zel bir madde eklenerek, Abhaz
SSC'nin diledii zaman Grc SSC'nden ayrlma hakknn
bulunduunun garanti altna alnmasn istemekteydi.
1 Haziran 1978: SBKP Merkez Komitesi ve SSCB Bakanlar
Kurulu Karar ile "Abhaz SSC'nin ekonomik ve kltrel olarak
daha da gelitirilmesi plan" kabul edildi. Ardndan benzer bir
eylem plann Grcistan Komnist Partisi'de kabul etti. Plana
gre atlan admlar arasnda, Grc-Abhaz atmasnn
stesinden gelmek amacyla Abhazyaya 500 milyon ruble
tutarnda bir ekonomik yardm gnderilmesi, Sohum Pedagoji
Enstitsnn Abhazya Devlet niversitesi'ne
dntrlmesi, Abhazca televizyon yaynlarnn balatlmas
ve Protesto mektubuna imza koyan 130 kiinin Komnist
Partisi yeliklerine ve nceki konumlarna iade edilmeleri de
bulunmaktayd.
104
6 Haziran 1978: Grcistan Komnist Partisi Abhazya Blge
Komitesi binasnda asker ve polis kuatmas altnda
dzenlenen Abhaz zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek
Konseyi olaanst oturumunda Abhaz halknn iradesine
kar, Abhaz zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Anayasasnn
(SSCB'deki tm anayasalardan sonra) kabul edilmesi.
15 Temmuz 1978: Abhaz aydnlarnn SSCB'nin en yksek
makamlarna "Grcistan liderliininin Abhazya'y
Grcletirme politikalarn iddetle protesto eden yeni bir
mektup gndermeleri.
6 Kasm 1978: Abhaz televizyonunun yayna balamas.
Ocak 1979: Sovyetlerde yeni nfus saym. Saym sonularna
gre Abhazya nfusu 486.200 kii. Bunlar arasnda: Abhazlar
83.100, Grcler 213.300 Ruslar 79.700, Ermeniler 73.300,
Yunanllar 13.300, dierleri ise 23.500 kii olarak yer alyor.
5 ubat 1979: SSCB Bakanlar Kurulu Karar uyarnca Sohum
Pedagoji Enstitsnn Abhazya Devlet niversitesi'ne
dntrlmesi.
Temmuz 1979: "Akoli apstazaarei" ("Okul ve Hayat") ile
"Apsn akazara" ("Abhazya Sanat") dergileri Abhazca olarak
yaynlanmaya balad.
25 Temmuz 1980: Abhaz sporcu S. Gumba XXII. Moskova
Olimpiyatlarnda cirit atmada gm madalya kazand.
19 Nisan 1982: GSSC ynetiminin talimat ile "Vartsix ve
Khudoni Hidroelektrik Santralinin kalifiye personelini
dllendirmek amac ile kendilerine Sohum, Gagra ve
Abhazya'nn dier ehirlerinde ev yapma izini verilmesi.
Gerekte bunun da amac Abhazya'daki Grc demografik
yaplanmasnn daha da geniletilmesi idi. Bu kararla ilk kez
olarak, iyerlerine 200-300 km uzakta yaayan alanlara
Lojman yapm hakk tannm oluyordu.
10 -12 Aralk 1982: Brejnevin lm ve yerine Andropuvun
seilmesi.
105
1984: Trkiye diyasporasnda yaayan Agrba Fehminin
Trke-Abazaa szlk almasn yaynlamas. Ayn yl
Xaraniya Cemal Yeybapaaz iimli bir iir kitab yaynlad.
9-10 ubat 1984: Andropovun lm ve ernenkonun SSCB
KP Merkez Komitesi sekreterliine seilmesi.
10-11 Mart 1985: ernenkonun lmyle boalan SSCB KP
Merkez Komitesi sekreterliine M.Gorbaov getirildi.
17 Haziran 1988: Abhaz aydnlarnn SSCB KP XIX. Genel
Kuruluna bir mektup gndermeleri.
1988 Sonbahar: Abhazya'daki Grc nfusunun
Grcstandan aldklar ideolojik ilhamla miting ve gsteri
dalgas balatmalar. Grcistandaki gayri resmi siyasi
oluumlar, Abhazya da dahil olmak zere Grcistan'n
SSCB'den ayrlmas iin abalamaktaydlar. Ancak bunda
baarl olmadlar. Abhazlarn ryas ise farklyd. Onlarn
mcadelesi Tiflisin diktasndan kurtulabilmekti.
13 Aralk 1988: Abhaz halknn ulusal kurtulu hareketini
organize etmek, Abhaz yurtsever glerinin koordinasyonunu
salamak ve toplumu ultra-radikal Grclerin yaratt tehlike
karsnda korumak amacyla, Abhaz Halk Forumu
"Aydglara" kuruldu.
Ocak 1989: SSCBde nfus saym. Nfus saym sonularna
gre, Abhazya'daki toplam nfus 525.100 kii olup, bunlar
arasnda: Abhazlar 93.300, Grcler 239.900, Ruslar 74.900,
Ermeniler 76.500, Yunanllar 14.700 ve dieri ise 25.800 kii
olarak berlirlendi.
18 Mart 1989: Tarihi Lkhnata'da (Lkhn meydan) 30 bini
akn bir katlmla yaplan toplantda. SSCB merkez
ynetiminden Abhazya'nn bamsz bir Cumhuriyet stats
tad 1921 anayasasna geri dn hakk talep edildi. Tarihe
"Lxn ars" olarak geen bu talep, oybirliiyle kabul
edilmiti.ar belgesine Abhazya'da yaayan dier milletlerin
temsilcileri de imza koydular.
106
1989 Mart sonu Nisan ba: Abhaz halknn Grcistan
SSC'nden ayrlma iradesini ortaya koymas ve Abhazya devlet
egemenliini yeniden kurma teebbs, Sohum bata olmak
zere, Gulrp, Gal, Gagra, Gerp ve dier yerleim
birimlerinde Grclerin anti-Abhaz halk toplantlar
dzenlemeleri iin yeterli bir neden oldu. Grc liderler ile
siyasi partiler ve oluumlarn aktivistleri Abhaz halkn ve
kltrn aalayarak Abhazya'nn zerkliini ortadan
kaldrmak iin ellerinden geleni yapyor ve yetkililerine
tannm Abhaz aydnlarn cezalandrmalar arsnda
bulunuyorlard.
4 Nisan 1989: Grcistan Hkmet binalar nnde binlerce
kiinin katlmyla mitingler dzenlenmeye balanmas.
Protestocularn anaart, Grcistan'n Sovyetler Birliinden
ayrlmas ve NATO askerlerinin halk korumak iin
topraklarna davet edilmesi idi. Ayrca Grcistan makamlar
ve tm Grc halkna Abhazya'nn Grcistan'dan ayrlna
izin verilmemesi arsnda da bulunulmaktayd. Bir sre
sonra bildiriler ortalkta dolamaya balad. Grc genlii bu
bildirilerle halk "Nehir gibi kan dkmeye" ve "Grc
topraklarndaki kk devletleri yok etmeye" davet
edilmekteydi. Yine baz bildirilerde 14 Nisan tarihinde
"katliamn" tamamlanm alaca, Abhaz ve Osetlerin
bitirilecei yazlyor. Devlet binalarnn nnde toplanan
kalabalklardan, Abhazlarn Abhazya'dan derhal snrd
edilmeleri naralar ykseliyordu.
9 Nisan 1989: Sovyet birlikleri Hkmet binalar nndeki
Grc protestocular hzla datt. Bu srada yaanan
lmlerin gerekte Abhazya ile uzaktan yakndan hi bir ilgisi
bulunmamaktayd. Tm bunlar, toplumun eitli liderler
tarafndan (yani Z.Gamsakhurdia M.Kostava G.anturia
.Tsereteli, N.Natadze, A.Bakradze) tetiklenerek provake
edilmelerinden kaynaklanmaktayd. Asl ama ise dnyann
107
108
dikkatini buraya ekmek ve SSCB'nin k ile Grcistan'n
bamszlk srecini hzlandrma abasndan baka bir ey
deildi. Tabiki SSCBden ayrlrken Abhazya ve dier zerk
birimleri de beraberlerinde gtrmeyi hayal ediyorlard.
Nisan Mays 1989: Tiflis'den ynlendirilen miting dalgas;
eitligsteriler, alk grevleri (Sahte) ve i brakma
eylemleriyle devam ederek, neredeyse Abhazya'daki sosyal
hayat fel edecek boyutlara ulat. Abhazya ehirlerinde ve
kasabalarda Abhazlar kkrtmak iin, kasten yas mitingleri
dzenleniyor, insanlar sanki Tiflis'de deil de Abhazya'da
lmler gibi bir imajla 9 Nisan anmalarna davet ediliyordu.
Btn bunlar, Abhaz halknn negatif reaksiyonlar
hesaplanarak yaplmaktayd. 26 Mays gn Abhazya'daki
Grc nfusu Grcistan devletinin kuruluunu (1918) kutlad.
Bu gn, Abhazlar da dahil olmak zere herkesin iine
gitmesini engellemeye altlar. Grc radikal unsurlar byk
lekli etnik bir atma ynnde admlar atmaktaydlar.
Giderek, Grc yetkililere Abhaz halk iin de "cezalandrma"
arsnda bulunmaya baladlar.
14 Mays 1989: Grcistan SSC Bakanlar Kurulu'nun Tiflis
Devlet niversitesine Sohum'da ube ama izni vermesi.
2 Haziran 1989: SSCB milletvekili Vladislav Ardznba'nn SSCB
Halk Temsilcileri Kongresindeki tarihi konumas. Ardznba bu
konumada Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin
Abhazya ve Abhaz halkyla ilgili politikalarn iddete eletirdi.
15 Temmuz 1989: Abhaz zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Yksek Sovyeti'nin "Tiflis Devlet niversitesinin Sohum'da
yasa d ube ama isteinin, Abhazya zerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetinde etnik ilikileri alevlendirme giriimi" olarak
kabul etmesi.
1516 Temmuz 1989: Tiflis Devlet niversitesi'nin Sohum
ubesi iin giri snavlar yapmakta srar etmesi atmalara
109
neden oldu ve adata kk bir Grc-Abhaz meydan sava
yaand. Resmi verilere gre, 15-16 Temmuz atmalarnda
14 kii ldrlmt. (9 Grc 5 Abhaz). Yaralananlar
arasnda ise 4448 kii bulunmaktayd. Bu kanl atma, ayrlk
iin istenilen neden oldu ve Grcistan Hkmeti Abhazya
ynetimi ile Abhazya Devlet niversitesi yetkililerinin bilgisi
dahi olmadan, sadece Grc renci ve retmenlere dayal
olarak Tiflis Devlet niversitesi Sohum ubesini kurdu. Bu
durum, Grc toplumunun Abhazyann ok uluslu etnik
yapsnn geri kalanndan izole edilmesi anlamna gelmekteydi
ve dier uluslarla olan ilikiler Grc-Abhaz atmasna kadar
daha da bozulma srecine girdi.
16 Temmuz 1989: Abhaz zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Yksek Sovyeti Bakanl karar ile Sohum, Oamra ve
Gulrp blgelerinde sokaa kma yasa ile uyumlu zel
hkmler uygulandnn aklanmas.
17 Temmuz 1989: SSCB Yksek Sovyeti'nin "Abhaz zerk
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki olaylar zerine" karar
almas.
18 Temmuz 1989: Abhaz zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Yksek Sovyeti Bakanl ve Abhaz SSC Bakanlar Kurulu
kararyla "Abhaz SSC topraklarndaki vatandalar zel rejim
kurallarna uymaya" davet etti.
2526 Austos 1989: Kafkas Dal Halklar Meclisi kurucu
kongresinin Sohum'da toplanmas. Kongrede16 Kafkas
halklarnn temsilcileri de hazr bulundu.
1989 sonu Austos 1992: Abhazya'da yasad Grc
gmen organizasyonlar Stalin dnemindeki gibi
almalarn srdrmekteler. Bu organizasyonlar arasnda:
"Abhazya blgesine yeniden yerleim komitesi", "Abhazya
blgesine nfus yerleimi iin Grcistan Komitesi", "Grcistan
topraksz ve kalabalk aileler komisyonu Abhazya blge
ubesi" ve dierleri gze arpmaktayd. eitli kurulularn
110
yan sra, olaya ulusal bir sorun olarak yaklaan ok sayda
Grc de bireysel yardm ve para balaryla Grcistan'dan
yeni yerleimciler getirilmesine nayak olmaktayd.
1990.Agrba Fehmi tarafndan hazrlanan ve 20 bin szck
barndran Abhazca-Trke szln Ankarada yeniden
baslmas.
3 ubat 1990: Abhazya Ulusal Forumu "Aydglara" II.
Olaanst Kongresinde Sovyet Grcistan'nn Abhaz halkna
kar Stalinist dnem politikalarn uygulama abalarn
iddetle knayan bir karar kabul etti.
23 ubat 1990: Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Adalet Bakanl tarafndan kabul edilen 3/1 sayl bir karar
uyarnca, Grcletirme faaliyetleri kapsamnda,Abhazya'daki
Nfusdairelerine Abhazlarn da "Grc" olarak
kaydedilmeleri talimatnn verilmesi.
3 Nisan 1990: SSCB'nde karlan "Bal cumhuriyetlerin
SSCB'den ayrlmalar balkl yeni bir yasa ile,
Cumhuriyetlerden herhangi birisinin Sovyetler Birliinden
ayrlmas durumunda, dier zerk oluum ve etnik gruplarn,
SSCB iinde kalmaya devam etme konusunda kendi
kararlarn serbete alabilme haklar gvence altna alnd.
26 Nisan 1990: SSCB'de yani karlan "SSCB ve Federasyon
arasndaki gler ayrl" yasasyla, zerk cumhuriyetlerin de
"Federasyon unsuru" olarak kabul edilmeleri kararlatrld.
31 Mays 1990: Sohum'da 30 bini akn bir topluluun, Kuzey
Kafkasya cumhuriyetleri ve Abhaz-Adge diasporasnn
temsilcilerinin de katlm ile bir araya gelmesi. Kafkas
halklarnn srgn dnemi kayplar ansna gerekleen
toplant sonunda, Sohum sahilinde belirlenen bir alana XIX.
yzyldaki Kafkas Sava srasnda yitirilenler ve Kafkas
savann bitii (21 Mays 1864) ansna ileride ant yaplmak
zere simgesel bir ta konuldu.

111
12 Haziran 1990: Abhazya Yksek Sovyeti "Abhazya
Devletinin Egemenlik Deklarasyonu" ile "Abhazya devlet
yapsnn korunmasnn yasal garantileri" kanununu kabul
etti. Yksek Sovyetin, Grc uyruklu milletvekilleri bu
oturumda protesto amacyla yer almadlar. Hatta bununla da
kalmayp, Tiflis ynetimine arda bulunarak Abhazlar ve
Abhazya Devleti'ne kar sert nlemler almaya davet ettiler.
28 Ekim 1990: Grcistan'da yaplan parlamento seimlerini
Zviyad Gamsakhurdia liderliindeki "Yuvarlak Masa -
Bamsz Grcistan" koalisyonu kazand. Abhazlar ve Osetler
ise Grcistan parlamentosu seimlerini boykot ettiler.
14 Kasm 1990: Z.Gamsakhurdia bakanlndaki Grcistan
Yksek Sovyeti, "Cumhuriyet snrlar ierisinde gei dnemi
ilan edilmesi" yasasn onaylad. Buna ynelik olarak, 28
ubat 1991 tarihinde kabul edilen bir kararla da, ayn yl 31
Mart tarihinde Grcistanda bamszlk referandumunun
yaplaca ilan edildi.
24 Aralk 1990: Abhaz SSC Yksek Sovyeti Bakanlna
Vladislav Ardznba seildi.
1990 1991 aras: Grc yetkililer, Abhazya'da yaayan dier
uluslarn, ar milliyeti guruplar ve ultra-radikal unsurlar
tarafndan bask altna alnmalarn, antaj ve tehditlerle
Abhazya'y terk etmeye zorlanmalarn aka tevik etmeye
baladlar. Bu yolla ok sayda kiinin ev ve daireleri
Grclerce zorla satn alnarak, lkeyi terk etmeleri
salanmt. Basklar sonucunda, resmi verilere gre, Grc
olmayan uluslardan 6.700 kii Abhazyay terketmek zorunda
braklrken, yerlerine getirilen yeni gmenler ile Grclerin
says da 1500 kii daha artmt.
11 ubat 1991: Grcistan Cumhuriyeti Yksek Sovyeti
Bakanlk kararnamesi ile Abhazya'nn Gal valisinin grevden
alnarak, yerine bir baka kiinin atanmas. Abhaz SSC
Yksek Sovyeti Bakanl, 13 ubat 1991 tarihde ald bir
112
kararla Grcistan'n bu tutumunu yasad ve kabul edilemez
olarak niteledi.
28 ubat 1991: Abhazya SSC Yksek Sovyeti, Sovyetler
genelinde yaplacak olan referanduma katlm karar ald.
9 Mart 1991: Yeni birlik antlamas taslann yaynlanmas.
17 Mart 1991: SSCB birlik referandumu sonular 3 Nisan
1990 tarihinde akland. Bu sonulara gre: Abhaz SSC
vatanda olan 318.317 semen arasndan 166.544 (% 52,3)
kii oylamaya katlrken, 164.231 (% 98,6) "evet", 1.566 (%
0,9) kii "hayr" hayr oyu kullanmt. Geersiz oy says ise
747 (% 0.45) kii idi.
31 Mart 1991: Birlik referandumunu boykot eden Grcistan,
daha sonra kendi bamszlk referandumunu dzenledi.
Grc halk oylamas sonularna gre, Grcistan Yksek
Konseyi 9 Nisan 1991 gn bamszlkla ilgili yasay kabul
ederek, 1918 ylndaki Grcistan Demokratik Cumhuriyeti
anayasasna dn yapldn aklad. Bylece, Grcistan
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti topraklarndan ayr bamsz
devlet; Grcistan, Abhazya ve Gney Osetya ortaya km
bulunmaktayd. Abhazya, zatenSSCB'nin knden nce de
Grcistan'n bamszlk referandumuna ve cumhurbakanl
seimlerine (26 Mays 1991) katlmam, Sovyetler Birlii'nin
bamsz bir birimi olarak hareket etmiti. Bu yzden,
SSCB'nin hukuki varlnn ortadan kaldrlmas ile birlikte
kendiliinden bamsz bir devlet olarak ortaya kt.
23 Nisan 1991: Eski 9 Sovyet Cumhuriyeti, yeni bir birlik
antlamasnn ilkeleri konusunda ortak bir bildiri imzaladlar.
19 Austos 1991: Sovyetler Birlii'nde darbe giriimi.
Olaanst durumla ilgili olarak bir Devlet Komitesi kuruldu
ve bakan Mihail Gorbaov Krm'da bulunduu evde izole
edildi.
23 Austos 1991: Rusya Federasyonu Bakanlk Kararnamesi
ile Rus Komnist Partisi'nin faaliyetleri askya alnd. Ertesi
113
gn Gorbaovda Parti Sekreterlii grevinden istifa ettiini
aklad.
27 Austos 1991: Abhazya zerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti "Abhazya SSC Yksek Sovyeti yelerinin seimi"
kanununu kabul etti. Grcistan ynetimi ve Gamsakhurdiya
ile de uzlalarak kabul edilen yasayla, seimlerde kota
konulmas kabul edilmekteydi. Buna gre Yksek Sovyet
yelerinin 28'i Abhaz halkna, 26' s Grc topluluuna, 11'i
ise dier ulusal topluluklara tahsis edilecekti.
27 Eyll 1991: Abhazya SSC Yksek Sovyeti Bakanlnca
"Abhazya egemenliinin ekonomik temellerinin salanmas"
kararnn alnmas.
29 Eyll1991: Abhazya Yksek Sovyeti (Parlamentosu)
seimleri.
1-2 Kasm 1991: KDHB (Kafkas Dal Halklar Birlii)
III.Kongresi Sohum'da topland. Kongreye; Abazin, Abhaz,
Avar, Adge, een, Kabardey Dargin, Lak, Oset ve aps
temsilciler katldlar. Kongrede, (KDHK) Kafkasya Dal Halklar
Konfederasyonunun kurulu karar da imza altna alnd ve
"Kafkasya Dal Halklar Konfederasyonu Bildirgesi" oybirlii
ile kabul edildi.Kongre, Kafkas Parlamentosunun kuruluuna
da onay verdi. Ayrca; Yksek Mahkeme, Savunma Komitesi
ve dier organlarn kuruluu da karara balanarak,
Konfederasyon genel merkezi olarak Sohum ilan edildi.Yeni
oluturulan Kafkas Parlamentosu ise ilk toplantsn 3 Kasm
gn tarihi Lkhn kynde gerekletirdi.
11 Kasm 1991: Grcistan Cumhurbakan Zviad
Gamsakhurdia, yaynlad bir kararname ile GSSC
topraklarnda, SSCB Silahl Kuvvetlerine ait olan tm askeri
varln Grcistan'a devredildiini ve bu noktalara artk
Grcistan askeri birimlerinin konulanacan ilan etti. Buna
karlk olarak Abhazya Yksek Sovyeti Bakanl da 29 Aralk
1991 tarihinde ald bir kararla, Abhazya topraklarnda
114
bulunan tm askeri birimlere, derhal bulunduklar noktalara
konulanmalar talimatn verdi.
27Kasm 1991: Abhazya Yksek Sovyeti Bakanlnca
Gvenlik Servisi oluturulmas karar alnd. Daha nceki KGB
ve bal birimlerinin kaldrlmas ile ilgili olarak alnan karar
uyarnca, lavedilen birimlerin yeni oluturulan Abhazya
Gvenlik Servisi tarafndan devralnaca ve dorudan
Abhazya Yksek Sovyetine bal olunaca akland.
29 Aralk 1991: Abhazya Yksek Sovyeti Bakanl, Abhazya
topraklarndaki askeri birliklerin yeniden konulandrlmalar
hakkndaki yasa erevesinde, snr gvenlii, karasular ve i
asayi birliklerinin fonksiyonlar ile bu kurumlar arasndaki
ilikileri dzenleyen yeni bir karar ald.
5-6 Ocak 1992: Z.Gamsakhurdia'nn askeri bir darbe ile
devrilmesi. Kitovani, Yoselyani ve Tsigua lsnn
nderliinde Grcistan Devlet Konseyi ad altnda yeni bir
askeri diktatrln kurulmas. lkedeki politik kurulular
konsey bakanlna Eduard evardnadze'yi atamak
istedilerse de bunda baarl olamadlar.
24 Ocak 1992: Abhazya Yksek Sovyeti Bakanl ald bir
karar ile Abhazya Savcl ve ileri Bakanln kendisine
balad.
17 ubat 1992: G.Karkaravili komutasndaki Grcistan Ulusal
Muhafz birimlerinin, eski bakan Gamsakhurdiya
taraftarlarn "sakinletirmek" amac ile Abhaz liderlii ile de
anlaarak, Abhazya topraklarna girmesi. Abhazya
Parlamentosu Milletvekillerinin (en bata da Grc
milletvekilleri) talebi zerine, Grc birlikleri Abhazya
topraklarn terk ettiler. Ancak, ayrlmadan nce ellerindeki
silah ve mhimmatn nemli bir ksmn Gagra ve Sohum'da
bulunan yasad milis guruplarna aktarmlard.

115
13 ubat 1992: Geici Sovyet ynetimine sorumlu olan Asker
ve Polis birimlerinin Abhazya Yksek Sovyeti Bakanlna
balanmalar.
21 ubat 1992: Grcistan ynetiminin Grcistan Demokratik
Cumhuriyetinin kurulduu 25 ubat 1921 tarihi itibaryla,
1978 ylnda kabul edilen Grcistan SSC Anayasas da dahil
olmak zere, Sovyet dnemine ait tm yasama gemiinin
iptal edildiini aklamas. Bu dnemde Abhazya ile Grcistan
devletleri arasnda hi bir hukuki iliki bulunmamaktayd.
25 ubat 1992: Abhazya Yksek Sovyeti Bakanlnn,
Abhazya Askeri Komiserlii'nin (Askerlik ubelerinin)
kuruluuna karar vermesi.
10 Mart 1992: Grcistan Devlet Konseyi Bakanlna Eduard
evardnadze getirildi.
30 Mart 1992: Grcistan'n eski cumhurbakan Z.
Gamsakhurdia taraftarlar Megreliya blgesini kontrol altna
aldlar. Devlet Konseyi birlikleri 1 Nisan tarihinde
Gamsaxurdia taraftarlarna kar youn bir saldr balatt. 3
Nisan gn ise Abhazya i gvenlik birimleri ngur kprs
civarnda Abhazya'ya girmesi muhtemel Grc kuvvetlerinin
yolunu kesmek iin pozisyon ald. 4 Nisan gn Konsey
birlikleri Zugdidi kentini ele geirdiler. Ardndan ngur nehri
kysnda Abhaz ve Grc birlikleri arasnda atmalar kt ve
4 asker hayatn kaybetti.
31 Mart 1992: Abhazya Yksek Sovyeti Bakanl kararyla,
Cumhuriyet topraklarnda yaayan ve aktif askerlik grevi
ana gelen genlerin "evrensel bir grev olan askerlie
davet edilmeleri.
5 Mays 1992: Abhazya Yksek Sovyeti ierisinde etnik
temelde nihai bir blnmln yaanmakta olduu en
hassas dnemde, Megrel kkenli Vaja Zarandiya'nn Abhazya
Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Bakanl (Babakanlk)
grevine atand.Ancak Grc milletvekilleri Abhazya Yksek
116
Konseyi'nin yeni bir hkmet kurmasn engellemeye
almaktaydlar. Gulrp ve Gal vilayetlerinin valileri ise
Abhazya'nn meru idarecileri yerine, dorudan Tiflis'e itaat
etmeyi tercih etmilerdi. Bu dnemde Abhazya'nn siyasi
istikrarn bozmak iin Grc ve Grc olmayan eklinde bir
blnme yaratlarak devlet grevlileri etnik temelde bask
altna alnmaktayd. Grc etnik grubuna bal grevliler
ileri Bakanl ve Savclklarda kendilerini izole ettiler.
Ayrca, Temmuz 1992 bandan beri Grcistan Savunma
Bakanlna bal eitli gruplar Abhazya topraklarnda,
"Mexedrioni", "Gvenlik taburlar" ve "Grcistan i gvenlik
kuvvetleri" adlar altnda yasad yaplanmalara girimilerdi.
5 Temmuz 1992: Devlet daireleri ve dier iyerlerinin
Grcler tarafndan etnik temelde blnmesine yant olarak
Abhazya Ulusal Forumu "Aydglara", Abhazya'daki etnik
yaplanmalarn tamamnn eit olarak temsil edilecei bir
Ulusal Savunma Komitesi oluturulmasn nerdi.Abhazya
Ulusal Forumu "Aydglara", Abhazya Halk Partisi, Ermeni
Kltr Dernei "Krunk", Rus kltr topluluu "Slav Evi",
Sohum Enternasyonalist Toplumu, Oset Kltr Topluluu
"Alan" ve Abhazya Yunan Kltr Merkezi, bu ar etrafnda
birleti.
18 Temmuz 1992: Rusya Bakan Boris Yeltsin ile Abhazya
Yksek Sovyeti Bakan Vladislav Ardznba'nn Soi'de bir
araya gelmeleri.
18-23 Temmuz 1992: Dnya Abhaz-Adge Halklar Festivalinin
Abhazya'da dzenlenmesi. Festivale ABD, Almanya, Trkiye,
Suriye, rdn, srail ve dier lkelerden gelen Abhaz-Adge
diasporasnn temsilcilerinin yan sra, Kuzey Kafkasya ve
Gney Rusya halklarnn temsilcileri de katldlar.
23 Temmuz 1992: Abhazya Yksek Sovyeti son gelimeler
zerine, Grcistan ve Abhazya cumhuriyetleri arasndaki
hukuki problemleri zme kavuturmak ve ortaya kan yasal
117
boluu gidererek Abhazya-Grcistan ilikilerini yeniden tesis
etmek amacyla,23 Temmuz 1992 tarihinde, 1978 anayasasn
lavedip 1925 Anayasasna geri dnen" bir karar kabul etti. Bu
anayasasnn 5. maddesi; "Abhazya Cumhuriyeti, topraklarnda
devlet egemenliini kendi iradesiyle ve baka hibir iktidara
bal olmakszn gerekletiren bamsz bir devlettir ifadesine
yer vermekteydi.Ayn gn lkenin ad "Abhazya Cumhuriyeti"
olarak deitirildi ve sanat V. Gamgiya tarafndan tasarlanan
"Devlet Armas" ile "Abhazya Cumhuriyeti Bayra" resmen
kabul edildi. Oturum sonucunda Abhazya yksek yasama organ
tarafndan Abhazya ve Grcistan arasndaki devlet-hukuk
ilikilerini temel alan bir anlama taslann acil olarak
hazrlanmas teklifi de kabul edildi.
24 Temmuz 1992: Abhazya'daki 19 Grc siyasi parti ve sivil
toplum hareketinin, (Devrik cumhurbakan Zviad Gamsakhurdia
taraftarlar da dahil olmak zere) Abhazyadaki Grc nfusunu
"Grcistan Ulusal Birlik Konseyi" etrafnda biraraya gelerek,
Abhazya yetkililerine kar itaatsizlie ve alternatif bir hkmet
oluturulmaya davet etmesi. Aslnda bu ar ile Abhaz devletine
kar dzenlenecek olan ortak eylemler sayesinde, Grc
toplumunun siyasi konsolidasyon sorunu da zme
kavuturulmak istenmekteydi.
2431 Temmuz 1992: Abhazya Yksek Sovyeti Bakan Vladislav
Ardznba ve beraberindeki heyetin Trkiyeyi ve Abhaz
diyasporasn ziyareti.
10 Austos 1992: Grcistan Devlet Konseyi'nin demiryolu
tamaclndaki olaanst durum ile ilgili bir kararnameyi
kabul etmesi ve bu kararname uyarnca 11 Austos gn
dzenlenen gizli toplantda "Demiryollarn ykc gruplardan
koruma" bahanesi ad altnda Abhazyaya asker gnderme karar
almas. Ancak, Transkafkasya demiryolunun Abhazya taraf,
Grcistan taraf ile karlatrldnda gayet istikrarl
almaktayd ve bu durum daha sonra Grcistan yetkililerince de

118
 Vladislav Ardznba ve beraberindekiler Antkabirde

itiraf edilecekti. (Grcistan Babakan Sigua 5 Eyll 1992Mart

ayndan bu yana demiryollar asndan Megrelya
topraklarndatam 16 sabotaj grubu belirlenmi olmasna
ramen, Abhazya'da yasad herhangi bir oluuma
rastlanmamt," aklamasnda bulundu.) Esasen, Grc
saldrganlnn gerek amac da demiryollarn korumak
deil, Abhaz ulusal kurtulu hareketini bastrmak,
Abhazyann devlet yaplanmasn ortadan kaldrmak ve
nihayetinde Abhaz topraklarn da Grcistan'a dahil ederek,
Abhaz varln tamamen yok etmek dncesinden baka bir
ey deildi.
12 Austos 1992: Abhazya Yksek Sovyeti, Grcistan Devlet
Konseyi'ne,iki devlet arasndaki hukuki ilikilerin
restorasyonu arsnda bulundu ve Grcistan ile yaplmas
tasarlanan federal bir anlama taslan grmek zere
Abhazya Parlamentosunu 14 Austos 1992 tarihinde
toplantya davet etti.

119
14 Austos 1992, sabaha kar 03.30: Grcistan Devlet
Konseyi'nin, 58 zrhl ara, ok sayda top ve iki bin askerden
oluan n birlikleriyle egemen Abhazya'y igale yeltenmesi.
Saldrganlar hava ve deniz kuvvetleri tarafndan da
desteklenmekteydi. Grcistan, uluslararas hukuk, insanlk
deerleri ve komuluk haklarn da ayaklar altna alarak
bylesi bir igali gze almt. Saldrya son derece hazrlkl bir
ekilde balamlar, komu bir devleti ve halk yok edilmesi
gereken azl bir dman eklinde konumlandrdklarndan,
nlerine kan her eyi yakp ykarak ilerlemekteydiler. 15
Mays 1992 tarihli Takent anlamasyla elde ettikleri askeri
ara ve gerelerin salad sava gcne, evardnadzenin 31
Temmuz 1992 tarihinde Yeltsin ile Soi kentinde bir araya
gelip Gney Osetyadaki politikalarna tam destek almas da
eklenince, adeta kendilerinden gemiler veartk kimsenin
nlerinde duramayacan dndklerinden olsa gerek
Kl adn verdikleri bir saldr planyla Abhazyann
canevine hcum etmilerdi. te yandan BMde Grcistan,
iinde bulunduu bunca atma ve hukuki anlamazla
ramen, uluslararas hukuka aykr bir ekilde ve otoritesi
altnda bulunmayan eski SSCB dnemindeki snrlar ile
yelie kabul ediyor ve bu durum, Grcistann igal
giriimine anak tutan bir hukuksuzluk olarak tarihteki yerini
alyordu.
14 Austos 1992: Abhazya Cumhuriyeti Yksek Sovyeti
Bakan Vladislav Ardznba, yapt televizyon konumas ile
Abhazya halkn Grc saldrganlna kar rgtl bir
direnie davet etti. Ayn gn, Abhazya Cumhuriyeti Yksek
Sovyeti Prezidyumu 18 a 40 ya aras vatandalar iin
seferberlik ilan etti ve Abhazya Gvenlik Biriminin her biri
500 askerden oluan 5 tabur halinde hazrlanmalarn
emretti. Ancak vatan savunmak iin her yatan kii direnie
katld ve Abhaz halknn Bamszlk Sava balam oldu.
120
15 Austos 1992: Tsandripsh ky civarna Grcistan Devlet
Konseyi amfibi birliklerinin kartmas. galciler Grc
gmenlerin de aktif desteiyle, Rusya Federasyonu snr
blgesindeki Tsandrp ve Gerp hattnda kontrol ele
geirdiler.
15 Austos 1992: Grc igal birimleri Sohum'daki tv yayn
kulesini ele geirdi.
16 Austos 1992: Savaan taraflar arasnda, atekes ilan
edilmesi ve birliklerin atma hattndan geri ekilmesi
konusunda bir anlamaya varlmas.Buna gre Abhaz birlikleri
Gumista nehri kysndaki Era kyne, Grc birlikleri ise
Kelafr (Kelasur) nehri civarndaki Babaran kyne geri
ekileceklerdi. Ancak, Abhaz askeri birimleri anlama
hkmleri uyarnca 18 Austos gn saat 14:00te Gumsta
nehrine geri ekilirlerken, Grc birlikleri de anlamay ihlal
ederek Sohum kentini igal ettiler.
18 Austos 1992: Abhazya Cumhuriyeti Yksek Sovyeti,
Devlet Savunma Komitesi oluturulmas ile ilgili bir karar
kabul etti ve bakanlna da Abhazya Yksek Sovyeti Bakan
Vladislav Ardznba'y getirdi. Ardznba bu grevle birlikte
lkedeki tm siyasi ve askeri yetkileri devralm
bulunmaktayd. Ardznba ilk i olarak Albay V. Kakaliya'y
Silahl Kuvvetler Komutanlna ve Albay Sultan Sosnaliev'i ise
Kurmay Bakanl'na atand.
21 Austos 1992: Kafkasya Halklar Konfederasyonu
Parlamentosu ve Bakan, Grcistan igalini geri pskrtmek
iin oluturulacak gnll mfrezelerinin Abhazya'ya
transferi ile ilgili bir kararnameyi kabul etti.
22 Austos 1992: Grcistan Devlet Konseyi Bakan Eduard
evardnadze "Grcistan'n toprak btnln korumak
amacyla" bir milyon asker toplamak iin genel seferberlik
ilan etti.

121
24 Austos 1992: Abhazya Savunma Devlet Komitesi (bakan
V.Ardznba) Gumsta cephesi savunma hatt komutanlna
Albay Muni Huartskiya'y, yardmclna da Albay Givi
Agrba'y atad. Albay Sergey Dbar ise Bzp cephesi savunma
hattna komutan tayin edildi.
24 Austos 1992: Abhazya Parlamentosu lkede yaamakta
olan Grc nfusuna, atmalarda tarafsz kalmalar,
frsatlarn yalanlaryla, Grcistan Devlet Konseyi'nin
Sohum'daki kuklalarnn propagandalarna inanmamalar
arsnda bulundu.
25 Austos 1992: Grc igal kuvvetleri komutan Albay G.
Karkaravili'nin, Abhaz televizyonu ve radyosundan "100 bin
Grc askerini feda etme pahasna da olsa 97 bin Abhaz yok
edeceklerini" aklamas. Albay Karkaravili, bu syleminden
sonra Eduard evardnadze tarafndan "Grc valyesi"
olarak adlandrp General rtbesine terfi ettirildi ve Grcistan
Savunma Bakanlna atand. Grcistan ynetimi tavryla
blgedeki askerlerine; Abhaz halkna uygulanacak bir
soykrmnn kendileri iin ne byk bir nem tadn aka
ilan ediyordu. Abhaz halknn igalciler tarafndan soykrmla
tehdit edildii gn ise Trkiye diyasporasndan gelen
kalabalk ilk gnll grububu Soi zerinden deniz yoluyla
Gudauta'ya ayak basarak, bu hezeyanlara dnya Abhaz-Adge
toplumu adna en gzel cevab veriyordu.
3 Eyll 1992: Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri liderlerinin de
katlmyla, Grcistan ve Abhazya arasndaki silahl atmann
sona erdirilmesi iin Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin
araclnda, Moskovada grmelerde bulunulmas ve bir
sonu bildirisi imzalanmas.
15 Eyll 1992: Abhazya Yksek Sovyeti Bakanlnn,
"Grcistan Devlet Konseyi birliklerinin Abhazya'ya silahl

122
saldrs" ve "Abhaz halkna uygulanan soykrm" konusunda
iki ayr kararnameyi kabul etmesi.
1 Ekim 1992: Abhaz savalar, Kuzey Kafkasya gnllleri,
Kazaklar ve AbhazAdge diasporas gnllleri ile birlikte
Gagra operasyonunu balattlar. Grclerin Gagra kentinde
drt binden fazla tam tehizatl askeri, 40 ar zrhls, onlarca
havan topu, uzun menzilli toplar ve askeri uak destekleri
bulunmaktayd.
2 Ekim 1992: Gagradaki Grc silahl guruplarnn imha
edilmesi ve Gagra kent merkezinin Grc igalcilerden
temizlenmesi.
6 Ekim 1992: Gagra blgesinin tamam Grc saldrganlardan
temizlenmesi. Abhaz Rus snrndaki Psou nehrine Abhazya
bayra ekilerek, yaklak iki aydr devam edenablukann
sona erdirilmesi.
7-8 Ekim 1992: Dnya Abhaz Abazin Kongresi Lkhn
kynde ilk toplantsn yapt.
11 Ekim 1992.Abhazya Savunma Bakanlnn kurulmas ve
bakanla General V.G.Arbann getirilmesi. Kurmay Bakan
olarak ise General Sultan Sosnaliev atand.
22 Ekim 1992: Grc igalciler tarafndan Dimitry Gulia Abhaz
Aratrmalar Enstits ve Devlet Arivi yakld. Abhazya
tarihini ve kltrnne ait ei benzeri bulunmayan yzlerce
belge ve materyal barbarca yok edildi.
26 Ekim 1992: Abhazya Silahl Kuvvetleri Oamra kentine
bir operasyon dzenlediler.
3-4 Kasm 1992: 1.rom (Guma) operasyonu.
4 Aralk 1992: Abhazya Yksek Sovyeti, Abhazyadaki corafi
blge ve yer isimlerinin aslna dndrlmesi kararn kabul
etti.

123
5 Ocak 1993: Abhazya Silahl Kuvvetleri Sohuma baarsz bir
operasyon dzenledi.Operasyonda her iki taraf da ar
kayplar verdi.
8 Ocak 1993: Abhazya Yksek Sovyeti Prezidyumu karar ile
Abhazya Silahl Kuvvetleri Bakomutanlna Vladislav
Ardznba getirildi.
14 ubat 1993: Kafkasya Dal Halklar Konfederasyonu
Pitsundada geni katlml bir toplant dzenledi.
15-16 Mart 1993: Abhazya silahl kuvvetleri Bakent Sohumu
temizlemek iin yeni bir operasyon giriiminde daha bulundu.
Ancak, Sohumun bat blgeleri ve banliylerinde sert
atmalara giren Abhaz kuvvetler ar kayplar vererek
Gumsta nehri kysndaki mevzilerine ekilmek zorunda
kaldlar.
21Mart 1993: Abhazya Yksek Sovyeti Bakan Vladislav
Ardznbann imzalad bir karaname ile Diasporada
yaayanlarn anavatanlar ile ilikilerine destek salamak
amacyla Geriye Dn Devlet Komitesinin kurulmas. Bu
kurum, savan devam ettii bir dnemde savunma
bakanlndan sonra oluturulan ikinci devlet organ olmas ve
sadece kurulu zamanlamas bakmndan bile anavatann
diyasporaya bakn net bir ekilde ortaya koymas asndan
tarihi neme sahiptir.
4-5 Nisan 1993: Abhazya'ya askeri yardm salama amacyla,
Kafkasya Dal Halklar Konfederasyonu ve Gney Rusya
Kazaklar arasnda bir ibirlii anlamas imzalanmas.
2 Temmuz 1993: Dou cephesinde geni apl bir operasyon
dzenlendi. Gudautadan yola kan 300 kiilik bir kuvvet de
dou cephesindeki askerlere destek vermek zere Tam
blgesine denizden karma yapt ve bukarma sonucunda
Abhazya Ordusu Suhum-Oamra arasndaki kara ve tren
yollarnn 10 kilometrelik blmn 7 gn boyunca

124
kontrolne geirdi. Ancak daha sonra blgedeki tm
kprleri havaya uurarak nceki konumuna geri ekildi.
4 Temmuz 1993 gecesi 03:00: Abhaz gleri Aa Eera
blgesindeki Gumsta kprsn geerek dman ilk
savunma hattndan kardlar.Ancak bu, dikkati datmaya
ynelik bir manevrayd.Asl saldr ise Sohumun kuzeyinde
balad. Gumsta nehrini geen Abhaz gler birka gn
ierisinde Dvuxreiya blgesindeki Ahaleni, Kaman ve
Suhum Hidroelektrik Santralini dmandan temizlediler ve
Grc General Z.Mamulaviliyi esir aldlar.
9 Temmuz 1993 saat 22:00: Abhazya Silahl Kuvvetleri
stratejik nem tayan Guma blgesine girdi.Saat 24:00
sralarnda dmann direnci tamamen krld ve blgeye
Abhazya bayra ekildi.
27 Temmuz 1993: Grc tarafnn insiyatifi ile Soi kentinde
Abhazyada atekesin salanmas ve blgede uluslararas
kurallara uyulmas konusunda bir anlama imzalanmas. Bu
anlama, uluslararas kurulular ile bar glerinin atma
blgesine getirilmesini, blgenin silahtan arndrlmasn ve
kanuni dzenin gerektii gibi ilemesini ngryordu.Ancak
anlamann etkisi uzun srmedi.Suhumda, Abhaz halk ve
hkmetine ynelik pervaszca tehditlerin savrulduu
mitingler dzenlenmesiyle birlikte balayan eylemler
anlamay iptal noktasna srkledi.
15 Austos 1993: Sohum limanndaki bir Yunan gemisiyle
1200'den fazla Abhazya vatanda Rum, Abhazya'dan
srld. Sohum ve yakn kylerde yaayan bu insanlar
ellerinde isim listeleriyle dolaan Grc polisi tarafndan
teker teker toplanp, bir daha Abhazya'ya geri
dnmeyeceklerine dair bir belge de imzalatldktan sonra
limandaki gemiye bindirilerek snrd edildiler.
16 Eyll 1993: Abhazya Silahl Kuvvetlerinin Sohum
operasyonu balad. Saat 13:00 sularnda Abhaz Silahl
125
Kuvvetleri Gumista nehrinin kprsnnaa blgesini ele
geirdi. Gumsta cephesindeki askerler, dmann gl
savunmasn atlar ve Grc askerlerinin Sohum grubunu
kuatma altna aldlar. Brtsha, Tabisupleba, Odi gibi blgeler
dmandan temizlendi. Dou cephesi askerleri de son derece
zorlu atmalardan sonra Sohum Oamra karayolunu
kapatarak dmann Sohuma desteini engellediler.
17 Eyll 1993: Grcistan Devlet Bakan E.evardnadze bir
kez daha lke genelinde seferberlik ilan etti.
20-21 Eyll 1993: Abhaz askeri birimleri Sohum evresini
tamamen kuatma altna aldlar.
21 Eyll 1993: Rusya Abhazyaya ambargo ilan etti.
25 Eyll 1993 akam saatleri: Zorlu atmalar sonucunda
Abhaz bayra Sohum tren istasyonu atsnda dalgalanmaya
balad.
27 Eyll 1993: iddetli atmalar sonucunda Abhaz birlikler
Sohum merkezine girdiler ve Bakanlar Kurulu binasn ele
geirip Abhazya bayran burada da dalgalandrdlar.
29 Eyll 1993 saat 11.30: Abhaz kuvvetler Maara nehri
civarndaki dman savunmasn kertip Sohum yaknndaki
Babuera havaalann ele geirdiler.Bu arada,Kudr (Kodor)
nehrini boyunu ele geiren ikinci grup, Abhazya Bat Ordusu
ile birlemiti. Tkuaral Oamira blgesi ise 13 aydr iinde
bulunduu ablukadan kurtarld ve aresiz durumda kalan
Grc birliklerinin bir ksm Lata kyndeki dalara ekilmek
zorunda brakld.
29-30 Eyll 1993: Dmann peini brakmayan Abhaz
Ordusu, Oamra, Gal ve dier yerleim blgelerini
igalcilerden sratle temizledi.
30 Eyll 1993 20:00 sular: Tm cephelerde zafer elde eden
Abhazya Silahl Kuvvetleri, Grcistan Abhazya snrndaki
ngur nehrine vardlar ve Abhazya bayran snrdaki gndere
ektiler. Dman darmadan olmu, Abhazya topraklar igal
126
askerlerinden temizlenmiti. Bylece evardnadzenin
Abhazyay fethederek kendi kk imparatorluuna dahil
etme plan da bertaraf edilmi olmaktayd. 13 ay sren
Grc-Abhaz sava, Abhazlar iin gerekten tam bir
bamszlk sava oldu ve bu uurda Abhazya'da yaayan
halklar, ncelikle de Abhazlar, byk kayplar verdiler.Ancak
Abhaz halknn Grc igali karsnda elde ettii kesin zafer,
lkeyi smrgeletirmek isteyen glerin bu heveslerini
sonsuza dek tarihe gmyor ve Abhaz halknn kendi kaderini
tayin hakknn, yine kendi elinde olduunu, bir kez daha ve
gl bir ekilde dnya kamuoyunun gndemine gelmesini
salyordu.
9 Ekim 1993: Grcistan, Abhazya ve Gney Osetya'y "eski
kk imparatorluuna" geri dndrebilmek hlyasyla BDT
yeliine bavurdu.
Kasm 1993: Abhazya Devlet niversitesi eitim almalarna
balad. niversiteyi eski haline dndrebilmek iin "Yeniden
Dou Vakf" kuruldu.
1993Kasm sonu Aralk ba: BM himayesinde, Rusyann
destei ve AGK temsilcisinin katlmyla Abhazya ve Grcistan
arasndaki atmann zm iin dzenlenen grmelerin
ilk turu Cenevre kentinde balad. Grmelerde atekesin
salanmas ve bir izleme mekanizmas gelitirilmesi
konularnda uzlamaya varld. Taraflar, devam eden
mzakere sresince birbirlerine kar kuvvet veya tehdit
kullanmama konusunda gr birliine vararak ortak bir
"Mutabakat zapt" imzaladlar.
10 Aralk 1993: Abhazya Cumhuriyeti Yksek Sovyeti
"Abhazya Cumhuriyeti Vatandal" kanununu kabul etti.
Kanun, 5 Ocak 1995 tarihinde baz deiikliklere tabi
tutulduktan sonra Abhazya Parlamentosu tarafndan 24 Ekim
2005 tarihinde bu gnk halini alarak yasalat.

127
12 Aralk 1993: Abhazya Cumhuriyeti Yksek Sovyeti'nin
ald bir kararla Abhazya Bilimler Akademisi'nin kurulmas.
1994 Mart ay balar: Abhazya ve Grcistan heyetleri
arasnda BM himayesinde New York grmelerinin
yaplmas. Karlkl iddia ve taleplerin tartld bir ortamda,
zerinde uzlalan maddeler ortak bir irade beyan olarak,
metin haline getirildi ve drt tarafn da zerinde anlat
ekilde yerlerinden edilen mltecilerin dn konusu imza
altna alnd.
Mart 1994: Trkiye Cumhuriyeti'nde Abhazya Cumhuriyeti
temsilciliinin almas.
4 Nisan 1994: BM, Rusya ve AGT temsilcileri, Rusya Dileri
Bakan ve BM Genel Sekreteri'nin de katlm ile Moskova'da
imzalanan "Grc-Abhaz atmas iin siyasi zm ve
nlemler bildirgesi" erevesinde, atmann taraflar
birbirlerine kar atekes ilan edeceklerini ve kuvvet kullanma
tehdidinde bulunmayacaklarn taahht ettiler. Taraflar, BM
bar gcnn ngur nehri civarna yerletirilmesini ve gzlem
grevi yrtmesini de kabul ettiler. Dzenlenen belge,
Abhazya ile Grcistan arasnda herhangi bir hukuki iliki
bulunmadndan, taraflar eit haklara sahip unsurlar olarak
ortak bir devlet ats altnda birlemeye davet etti. Bu konu,
BM genel sekerterinin 3 Mays 1994 tarihli konumasnda da
(S/1994/529) vurguland ve Abhazya ile Grcistan arasnda
bir barn tesis edilebilmesi iin taraflarn eit haklara sahip
olmalar gerektii dile getirildi.
15-18Nisan 1994: Cenevre'deki askeri uzmanlarn tavsiyesi
zerine Grc-Abhaz atma blgesine bar gc
yerletirilmesi karar alnd.
11Mays 1994: BM, Rusya Federasyonu ve AGK
temsilcilerinin huzurunda, atmann taraflarna
Koordinasyon Komisyonu kurulmas nerisinde bulunuldu.
Moskova'da imzalanan anlamaya gre, Koordinasyon
128
Komisyonu, taraflar ilgi duyduklar pratik konularda
grtrmek zere kurulmutu. (Enerji, ulatrma,
haberleme, ekoloji, vb gibi).
14 Mays 1994: Moskova'da gerekleen toplantda, atan
taraflarn da rzasyla "Kart glerin atekes salanarak
ayrlmas" ve "Bamsz Devletler Topluluu Bar Gc
Protokol" kabul edildi.mzalanan belgeye gre; atmann
zm ile sonrasnda ortaya kabilecek dmanlklarn
engellenmesinin garantr olan ve mzakere srecini de
yrten Rusya Federasyonu bar gc bu blgede
konulanacakt. BDT himayesinde atma hattnda bulunacak
olan bar gc, ngur nehri civar ile Kudr (Kodor) vadisinin
yukar kesiminde grev yapacakt. Bar gcnn faaliyetleri
21 Temmuz 1994 tarihinde kabul edilen BM Gvenlik
Konseyinin 937 sayl karar uyarnca BM askeri gzlem
misyonu tarafndan da denetlenecekti.
27Mays 1994: Abhazya Cumhuriyeti'nin Kuzey Kafkasya ve
Gney Rusya blgelerine birlik talebinde bulunmas.
26 Haziran 1994: Grc-Abhaz atmas hattndaki ngur
nehri zerinde, Rusya Federasyonu bar gcne bal
birliklerin BDT himayesinde greve balamalar. Bar
gcnn yerleim noktalar BM gzlemci misyonu tarafndan
belirlendi.
1994 Temmuz ba: Moskova'da nl mzisyen aykovsky
adna dzenlenen Uluslararas Mzik Yarmas'nda Abhaz
soprano Khibla Gerzmaa'ya "Grand Prix" dl verildi.
7 Temmuz 1994: Rusya bar gc askerlerinin Kudr (Kodor)
vadisine konulandrlmas.
24-26 Temmuz 1994: Dnya Abhaz-Abazin Halk Kongresinin
II. Genel Kurulu Pitsunda kentinde topland.
1994 TemmuzAustos aras: Grc mltecilerin
Abhazya'nn Gal blgesine kontrolsz olarak geri dnlerinin
balamas.
129
7 Eyll 1994: Abhazya Cumhuriyeti toprak yasasnn kabul.
9 Eyll 1994: "Abhazya Cumhuriyetindeki baz yerleim
isimlerinin yeniden dzenlenmesine ilikin" Abhazya Yksek
Sovyeti karar.
1617 Eyll 1994: Abhazya'nn Yeni Afon kasabasnda
Abhazya ve Grcistan devlet bakanlar arasnda grmeler
yaplmas. Vladislav Ardznba ile Eduard evardnadze'nin bir
araya gelmesi iin, Rusya Federasyonu Devlet Bakan Yeltsin
talimatyla Savunma Bakan Pavel Graev arabuluculuk yapt.
10 Kasm 1994: Abhazya Cumhuriyeti Yksek Sovyeti
Kararnamesi ile szleri Gennadi Alamiya'ya mzii ise Valery
kadua'ya ait olan Abhazya Cumhuriyeti Milli Mar kabul
edildi.
26 Kasm 1994: Abhazya Cumhuriyeti Yksek Sovyeti,
Abhazya Cumhuriyeti Anayasasn kabul etti. Anayasann 1.
maddesine gre; Abhazya, egemen ve demokratik bir hukuk
devleti olarak tanmlanyor. 3. maddesinde ise uluslararas
hukukun bir unsuru olduu vurgulanmakta. Abhazya
Cumhuriyeti Anayasasnn kabul ile De-jure ve de-facto
bamsz bir devlet, yani Abhazya Cumhuriyeti (Apsn) ortaya
km oldu. Abhazya Cumhuriyetinin Devlet erki, Abhazya
Cumhuriyeti Anayasas uyarnca, yasama, yrtme ve yarg
organlarnn gler ayrlna dayanr. Yrtme gcn temsil
eden Devlet Bakan 5 yllk bir sre iin seilir. (md. 49)26
Kasm 1994 tarihinde yaplan seimlerle Abhazya
Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbakanlna, Modern Abhazya
devletinin kurucusu Vladislav Ardznba seildi. Abhazya
Cumhuriyeti devlet iktidarnn dier temsilcisi olan yasama
organ Abhazya Halk Meclisi, yani parlamentodur. Parlameto,
dar blge sistemiyle seilen 35 milletvekilinden oluur.
11 Aralk 1994: Rus askerlerinin eenistan Cumhuriyeti
topraklarna girmesi. Bu durum zerine Psou nehri zerindeki
Rus-Abhaz snr kaps Ruslar tarafndan kapatld.
130
19 Aralk 1994: Rusya Federasyonu Hkmeti karar ile
Abhazya'ya ekonomik abluka ilan edilmesi. Ambargo ile
Abhazya d dnyadan tamamen izole edilmiti. Abhazya
ynetiminin, kararn deitirilmesi ynnde Rus hkmeti
nezdindeki giriimlerinin herhangi bir etkisi olmad gibi,
ambargoya neden olarak gsterilen eenistan savann son
bulmasndan sonra da karardan geri adm atlmad.
31 ubat 1995: Abhazya Cumhurbakan V. Ardznba,
Abhazya Anayasas uyarnca Abhazya Cumhuriyeti Bakanlar
Kurulu yasasn onaylad ve yeni hkmeti atad.
18 Mart 1995: Devlet arivlerinin koruma altna alnmas
amacyla Ariv fonu yasas kabul edildi.
29 Aralk 1995: "Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu
Milletvekillerinin Seimi" ile ilgili Anayasa maddesinin kabul
edilmesi. Bu madde uyarnca18 Mart 2004 tarihinde
miletvekillii seimleri ile ilgili yeni bir yasa daha
parlamentoda kabul edildi.
25 Ocak 1996: Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu'nun BDT
yesi lkelerin devlet bakanlar ile Rusya Federasyonuna
bal cumhuriyet ve blge bakanlarna, Abhazya'ya ynelik
uygulanan ekonomik ambargo ve siyasi bask yntemlerinin
terkedilmesi arsnda bulunmas.
19 Ocak 1996: BDT Toplantsnda, Devlet Bakanlar Konseyi
tarafndan "Abhazya-Grcistan atmasna siyasi zm iin
alnmas gereken nlemler zerinde" balkl bir kararn
benimsenmesi. Bu belge temel alnarak, uluslararas hukuk
normlarna ve insan haklar prensiplerine aykr olarak,
Abhazya devleti ve halkna, siyasal,ekonomik ve enformasyon
ablukas uygulanmas karar alnd.Belge, Ermenistan,
Azerbaycan, Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, Moldova,
Rusya, Tacikistan, zbekistan ve Ukrayna devlet bakanlar
tarafndan imzaland. Ancak, Belarusya ve Trkmenistan
devlet bakanlar bu insanlk d belgeye imza koymay
131
reddettiler. Abhazyayakar insafszca uygulanan ambargo,
Rusya'nn ve BDT lkelerinin ulusal karlarna deil, sadece
Grc liderliinin gndelik karlarna hizmet etmekteydi.
Savatan ar yaral km bulunan Abhaz halknn bu tip
basklarla eski Grc Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne
dnmek gibi bir niyeti asla olamazd. Uygulanan ambargo
Abhaz halkna diz ktremedi ancak, ok uluslu Abhazya
halk iin onarlmas g ekonomik ve manevi zararlara neden
oldu.
7 Austos 1996: Abhazya Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu
yasasnn kabul.
23 Kasm 1996: Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu II.dnem
milletvekili seimlerinin yaplmas.
14 Temmuz 1997: Abhazya Parlamentosu'nun "zelletirme"
yasasn karmas.
14-15 Austos 1997: Rusya Dileri Bakan Primakov'un
arabuluculuk giriimleriyle, Abhazya Cumhurbakan Vladislav
Ardznba ile Grcistan Devlet Bakan Eduard
evardnadze'nin, Tiflis'te bir araya gelmeleri. Mzakereler
sonucunda taraflar biribirilerine kar kuvvet kullanmn
reddetme konusunda gr birliine vardlar.
15 Ekim 1997: Abhazya Millet Meclisindeki oturumda, ayr
karar kabul edildi. Bunlardan ilki; "Abhazlara XIX. yzylda
uygulanan srgn" ile ilgiliydi. kinci karar "Abhaz halkna ve
lkede yaayan dier halklarn temsilcilerine Grcistan
Demokratik Cumhuriyeti ile Sovyet Grcistan ve onlarn siyasi
miraslar tarafndan uygulanan bask ve soykrm
politikalar" konusundayd. 3. karar ise "Soykrm knama
erevesinde Grcistan askeri ve siyasi otoriteleri tarafndan
1992-1993 tarihlerindeki Grc-Abhaz sava srasnda
Abhazya nfusuna kar ilenen etnik temizlik ve dier sular"
ile ilgiliydi.

132
20 Ekim 1997: Abhazya Parlamentosu tarafndan "Grc-
Abhaz sava srasnda igal yetkilileri ile ibirliinde
bulunarak vatana ihanet edenlerin mahkm edilmeleri"
konusu ele alnd.
30 Ekim 1997: Abhazya Bilimler Akademisi kurucu yelerinin
ilk blm ile fahri yeler ve yabanc lkelerden katlacak
olan onur yelerinin seimi tamamland. Buna gre
Profesrler: V.Ardznba, G. Aiba, . Arstaa, X. Bavba,
M.Maksimov, B.Saariya ve B.inkuba Abhazya Bilimler
Akademisi kurucu yesi olarak seildiler. M.Ladaria,
V.Startsev, V.Tsnariya, L.kadua, G.amba, R.angeradze ise
fahri yeliklere getirildiler. Abhazya Bilimler Akademisine
yabanc lkelerden seilen onur yeleri ise N.Ekba, A.agirov,
B.Talibov, Z.Gabunia ve G.Hewitt ve mer Beyguaa gibi
isimlerden olutu. Abhazya Bilimler Akademisi'nin ilk bakan
ise nl bilimadam ve dilbilimci ota Arstaa oldu. Bakan
yardmclna ise tannm botaniki G.Aiba seildi.
13 ubat 1998: "Abhazya Cumhuriyeti Tarihi ve Kltrel
Miras" yasasnn kabul edilmesi.
14 Mart 1998: Abhazya genelinde yerel ynetim seimlerinin
yaplmas.
18-25 Mays 1998: Grclerin intikam duygusuyla
Abhazya'nn Gal blgesine igal giriiminde bulunmalar.
Saldr, 25 Mays gn Abhazya'nn Gagra kentinde imzalanan
bir protokol sonucunda Grc askeri glerinin geri
ekilmeleriyle son buldu. Bu durumla balantl olarak Gal
blgesi ve civarnda olaanst hal ilan edildi.
1 Haziran 1998: Abhazya Cumhuriyeti Geri dn yasasnn
(Kafkas savalar sonucu srgne gnderilenlerle ilgili) kabul
edilmesi.
16-18 Ekim 1998: BM himayesinde, Rusya Federasyonu ve
AGT temsilcilerinin de katlm ile dzenlenen, Grc ve

133
Abhaz taraf iin gven arttrc nlemlerin ele alnd Atina
grmeleri.
4 Mart 1999: Abhazya Cumhurbakanl yasasnn
parlamentoda kabul edilmesi.
7-9 Temmuz 1999: Grc ve Abhaz taraflar, BM
himayesinde, Rusya Federasyonu ve AGT temsilcilerinin de
katlm ile gven artrc nlemler zerinde grmelerde
bulunmak zere stanbul'da bir araya geldiler.
9 Austos 1999: Vladimir Putinin Rusya Federasyonu
Babakanlna vekleten atanmas.
25 Eyll 1999: Abhazya Cumhuriyeti devlet snrlar
kanununun kabul edilmesi.
3 Ekim 1999: Abhazya Cumhuriyeti Anayasas vatandalarn
onay iin referanduma sunuldu 219 bin Abhazya vatanda
arasnda, oy kullanma hakkna sahip olanlarn sava ncesi
semen saysnn % 58,5i civarnda oluu, referandumun
hukuki temeli konusundaki tm iddialar boa kard ve
%87,6 katlmla gerekleen oylama sonras, Abhazya
Anayasas %97,7 orannda evet oyu alarak kabul edildi.
12 Ekim 1999: Anayasann halk oylamasnda kabul
edilmesinin ardndanParlamentoda "Abhazya Cumhuriyeti
Devletinin Bamszlk Bildirgesi" kabul edildi. Bildirge, Devlet
Bakan, meclis bakan ve milletvekillerinin tamam
tarafndan imzaland.
26 Mart 2000: Vladimir Putin'in Rusya Federasyonu
Bakanlna seilmesi ve bununla birlikte Abhazya'ya
uygulanan ekonomik ablukann da hafifleme srecine
girmesi.
7 Mays 2001: Abhazya Parlamentosu'nun, Rusya
Federasyonu Devlet Dumas'na Abhazya Cumhuriyeti
devletinin bamszln tanma arsnda bulunmas.

134
 Abhazya Cumhuriyeti Devletinin Bamszlk Bildirgesi metninin son
blmnde yer alan Devlet bakan, parlamento bakan ve
milletvekillerinin imzalar.

3 Ekim 2001: Grc ve uluslararas terristlerin, Abhazyann

dalk kesiminde, Grcistan'n Abhazya'ya kar
balatabilecei kapsaml bir savataaskeri srama noktas
oluturabilmek amacyla Kudr (Kodor) blgesini igali
etmeleri. gal giriiminin ilk kurbanlar ne yazk ki yine sivil
kyller oldu.
8 Ekim 2001: Grc ve uluslararas terristler Adagua da
civarnda (eker tepesi) BM askeri gzlem misyonu
helikopterini drld ve 9 kii hayatn kaybetti. Terristler
ayrca Naa kynde 12 sivili ldrerek ky yaknlarndaki BM
askeri gzlemcilerini koruyan 2 Abhaz askeri de ehit ettiler.
9 Ekim 2001: Grc sava uaklar, silahl terr etelerini
desteklemek amacyla, Abhazya Silahl Kuvvetleri mevzilerini
bombaland.
11 Ekim 2001: Abhazya Cumhurbakan Vladislav Ardznba,
Rusya Federasyonu bakan Vladimir Bakan Putin'e bir
135
mektup gndererek "Kafkasya'da yeni ve kapsaml bir sava
nlemek iin tedbir alnmasn ve Grcistan'n devlet terrn
nleyecek gl politik admlarn atlabilmesi iin BM
Gvenlik Konseyi'nde Grcistan' knayan bir kararn kabul
edilmesi ynnde desteini istedi.
12 Ekim 2001: Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu, ABD,
ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya Federasyonu
Parlamentolarna "Grc liderliinin terrist uygulamalarnn
knanmas ve Grc-Abhaz atmasnn yeniden siyasi
zme srecine dndrlmesi abalarna destek olunmas"
arsnda bulundu.
1 Mart 2002: Abhazya Cumhuriyeti Cumhurbakan Vladislav
Ardznba, Rusya Federasyonu Bakan Vladimir Putin'e bir
mektup gndererek Rusya Federasyonu ile Abhazya
Cumhuriyeti arasnda ortaklk ilikisi kurulmas nerisinde
bulunmas.
2 Mart 2002: Abhazya Parlamentosunun, III. dnem
seimleri sonucunda yeniden olumas.
18 Mart 2003: Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu'nun
Rusya Dumas ve Federasyon Meclisine, Abhazya
Cumhuriyeti ile ortaklk anlamas imzalanmasn talep eden
bir arda bulunmas.
28 Mays 2004: "Abhazya Cumhuriyeti Cumhurbakanl
seimi yasas" kabul edildi.
6 Austos 2004: Abhazya Cumhuriyetinde "Medya"
kanunu'nun kabul.
3 Ekim 2004: Abhazya Cumhuriyetinde bakanlk seimleri
krizi. Seimlere katlan be adaydan hi biri gerekli ounluu
salayamad ve ilk iki sray paylaan Bagap ve Hacmba
arasnda gerekleen seim yarnn sonular da tartma
konusu olup, YSK ve Anayasa Mahkemesi bu konuda farkl
kararlar verince lkedeki siyasi atmosfer gerginleti.

136
12 Kasm 2004: nl bilim adam ve dilbilimci, insan haklar
savunucusu, Abhaz ulusal kurtulu hareketi liderlerinden,
Abhazya Kahraman Tamara akrl'n, muhalefetin hkmet
binalarn ele geirmek iin dzenledii bir baskn srasnda,
kendisine isabet eden serseri bir kurunla hayatn
kaybetmesi.
6 Kasm 2004: Siyasi gerginliin zirve yapmas zerine
Abhazya Cumhurbakan Ardznba'nn giriimiyle, en yksek
oyu alan bakan adaylar bir araya geldiler ve "Abhazya
Cumhuriyetinde ulusal uzlamay salamak iin alnmas
gereken nlemler" zerinde anlamaya vardlar.Taraflar, iki
adayn seimlere ortaklaa girmeleri zerinde bir mutabakata
vararak, en ok oyu alan Bagap'n Cumhurbakan,
Hacmba'nn da Bakan Yardmcs aday olarak birlikte
seime gidilmesi karar aldlar. Ancak bakan yardmcl
makamnn yetkileri tartma konusu olunca, 6 Aralk
tarihinde bir kez daha tekrar bir araya geldiler ve "Abhazya
Cumhuriyeti Bakan Yardmcsnn fonksiyonlar" konulu bir
protokol dzenlediler. Daha sonra 27 Aralk gn Parlamento
tarafndan bu protokol esas alnarak "Abhazya Cumhuriyeti
Bakan Yardmcs yetkileri" kanunu da kabul edilince, sorun
tamamen zme kavuturulmu oldu.
12 Ocak 2005: Yaplan seimler sonucunda Sergey Bagap
cumhurbakanlna, Raul Hacmba ise bakan yardmclna
seildiler.
21 Haziran 2005: "Bilim ile Bilim-Teknoloji alanndaki devlet
politikalar" yasasnn kabul edilmesi.
28 Haziran 2006: Abhazya Cumhuriyeti Medeni Kanunu'nun
I. blmnn kabul edilmesi. (Kanunun II. Blm de 11
Haziran 2008 tarihinde kabul edilmitir.)
18 Temmuz 2006: Grcistan Parlamentosu'nun Rus bar
glerinin Grc-Abhaz atma blgesinden geri ekilmesi
ynnde karar almas.
137
25 Temmuz 2006: Grc askeri birliklerinin yasad Svan
silahl gruplar ile mcadele bahanesiyle Kudr (Kodor)
vadisinin yukar kesimlerine girmesi. Aslnda bu giriimin de
gerek nedeni, planlamakta olduklar yeni bir igal giriimi
iin Abhazya topraklarnda gl bir dayanak noktas elde
edebilmekti.
18 Ekim 2006: Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu'nun
"Rusya Federasyonu Bakan ve Rusya Federasyonu Federal
Meclisi'ne, Abhazya'nn bamszlnn tannmas ve Rusya
Federasyonu ile Abhazya Cumhuriyeti arasnda bir ortaklk
ilikisi kurulmas" arsnda bulunmas.
15-16 Aralk 2006: Dnya Abhaz-Abazin halk Kongresi'nin V.
Genel Kurulu Sohum'da topland. Kongre "Dnya halklarna,
parlamentolarna ve hkmetlerine hitaben" Abhazya
Cumhuriyeti'nin bamszlnn tannmas arsnda
bulundu.
23 Aralk 2006: Abhazya Cumhuriyeti Ceza Kanunu'nun
Parlamento tarafndan yenilenerek kabul edilmesi.
4 Mart 2007: Abhazya Parlamentosu IV. Dnem milletvekillii
seimlerinin yaplmas.
23 Kasm 2007: "Abhazya Cumhuriyeti devlet dili"
kanunu'nun kabul edilmesi.
25 Aralk 2007: Abhazya Cumhuriyeti'nin yeni "Ceza
Muhakemeleri Usl Kanunu" kabul edildi.
2007: Moskova'daki "Bilim" yaynevi tarafndan G.A. Dzizariya
tarafndan hazrlanan ve Rusya Etnoloji ve Antropoloji
Enstits ile Dirmit Guliya Abhaz Aratrmalar Enstits
alanlarnca da desteklenen "Abhazlar" adl kitabn
yaynlanmas. Kitabn yazar ve ekibi daha sonra Devlet
dl'ne layk grldler.
7 Mart 2008: Abhazya Cumhuriyeti Parlamentosu'nun, Rusya
Federasyon Konseyi ile Devlet Dumas'na "Abhazya

138
Cumhuriyetinin bamszlnn tannmas" iin yeni bir
arda bulunmas.
6 Haziran 2008: Avrupa Birlii Dileri ve Gvenlik Politikalar
Yksek Komiseri Javier Solana'nn Abhazya'ya gelmesi.
18 Haziran 2008: Federal Almanya Cumhuriyeti Dileri
Bakan Steinmeierin Abhazya'y ziyareti.
12 Austos 2008: Abhazya Cumhuriyeti Silahl Kuvvetlerinin,
Kudr (Kodor) vadisinin st kesimini igalcilerden temizlemesi.
26 Austos 2008: Rusya Federasyonu Bakan Dmitry
Medvedev tarafndan yaynlanan bir kararname ile Rusya
Federasyonu'nun Abhazya Cumhuriyeti'nin bamszln
resmen tannmas.
8 Eyll 2008: Nikaragua Devlet Bakan Daniel
Ortega'nn, Abhazyann bamszln tanyan bir
kararnameyi imzalamas.
14 Eyll 2008: Rusya Federasyonu Dileri Bakan Sergey
Lavrov'un Abhazya Cumhuriyeti'ne resmi bir ziyareti.
17 Eyll 2008: Rusya Federasyonu ile Abhazya Cumhuriyeti
arasnda Moskova'da "Dostluk, ibirlii ve karlkl
yardmlama" anlamasnn imzalanmas.
27 Eyll 2008: Gudauta ve Tkuarchal kentlerinin "Kahraman
ehir" unvan ile onurlandrlmalar.
30 Nisan 2009: Rusya Federasyonu ve Abhazya Cumhuriyeti
arasnda "Abhazya Cumhuriyeti devlet snrlarnn ortak
korunmas" anlamasnn Moskova'da imzalanmas.
18 Mays 2009: Rus Devlet Dumas bakan Boris Grizlov'un
Abhazya Cumhuriyetine resmi bir ziyarette bulunmas.
21 Temmuz 2009: "Abhazya Cumhuriyeti Aile Kanunu"
parlamentoda kabul edildi.
12 Austos 2009: Rusya Federasyonu Babakan Vladimir
Putinin Abhazya Cumhuriyetini resmen ziyaret etmesi.
10 Eyll 2009: Venezuela Bolivar Cumhuriyeti tarafndan
Abhazyann bamszlnn tannmas.
139
15 Eyll 2009: Sohum-Abhaz Piskoposluu, ismini "Sohum ve
Pitsunda Ortodoks Patrikhanesi" olarak deitirmesi. Karar,
Abhaz din adamlarnn katlm ile yaplan bir toplantda Abhazya
Ortodoks Kilisesi'nin 1795 ylna kadar sahip olduu bamszl
yeniden ihya etmek amacyla alnd.
15 Eyll 2009: Rusya Federasyonu ile Abhazya arasnda
savunma ibirlii anlamas imzaland.
23 Eyll 2009: Abhaz grei Denis Tsarguun Dnya
ampiyonluunu elde etmesi. (Denis Tsargu daha sonra da yeni
Dnya ve Avrupa ampiyonluklar kazand.)
2-3 Ekim 2009: Rusya Federasyonu Dileri Bakan Sergey
Lavrov'un Abhazya Cumhuriyeti'ne ikinci kez resmi ziyarette
bulunmas.
6 Ekim 2009: Danimarka Dileri Bakan Pera Stig Mller'in
Abhazya'y ziyaret etmesi.
12 Aralk 2009: Abhazya Cumhuriyeti Cumhurbakanlna
Sergey Bagapn yeniden seilmesi.
15 Aralk 2009: Dileri bakanlar arasnda imzalanan bir
dostluk ve ibirlii anlamasyla Abhazya ve Nauru
Cumhuriyeti arasnda diplomatik ilikiler tesis edildi.

4 Mart 2010: Abhazyann kurucu cumhurbakan Vladislav

Ardznbann lm.

140
30 Nisan 2010: Stalin-Beria dnemi bata olmak zere politik
bask altnda kalanlarn rehabilite edilmeleri ile ilgili kanun
Abhazya Parlamentosu tarafndan kabul edildi.
17-21 Temmuz 2010: Abhazya Cumhurbakan Sergey Bagap
bakanlndaki bir delegasyonun Nikaraguay resmen ziyaret
etmeleri ve iki lke arasnda dostluk ve ibirlii anlamasnn
imzalanmas.
21-23 Temmuz 2010: Abhazya Cumhurbakan Sergey
Bagapn beraberindeki heyetle Venezuela Bolivar
Cumhuriyetine resmi bir ziyarette bulunmas.
8 Austos 2010: Rusya Federasyonu Bakan Dimitri
Medvedevin Abhazyay resmen ziyaret etmesi.
21 Kasm 2010: Meksika'nn Queretaro kentinde dzenlenen
Dnya Karate Shotokan Kupas'nda Abhazya takm
ampiyonu oldu.

....sonsuza kadar devam edecek....

141
Abazgia Yneticileri Anosid Hanedan

Anos

Gozar

Justinyen

Filiktios

Kaparuki (Bakur)

I.Dimitri

I. Feodosi

Konstantin

I.Feodor

II.Konstantin

Leon

142
Abhaz Krall Leon Hanedan

II.Leon (786-808)

II.Feodosi (806-825)

II.Dmitry (825-861)

Georgi (861-868)

[Johan avlian] (868-879)

[Adarnase Shavlian] (868-888)

I.Bagrat (888-893)

III.Konstantin (893-922)

II.George (922-957)

III.Leon (957-967)

III. Dmitri (967-975)

III. Feodosi (975-978).

143
 AbhazKartvel Krall
Bagrat Hanedan
Bagrat III (978 - 1014)

George (1014 - 1027)

Bagrat IV (1027 - 1072)

George II (1072 - 1089)

David IV - naat (1089 - 1125)

Dmitry I (1125 - 1156)

George III (1156 - 1184)

Tamara (1184 - 1213)

George IV - Lasha (1213 - 1222)


Rusudan (1222 - 1245)

David-Ulu David-Narin
(1245 - 1270) (1245 - 1293)

144
 Abhazya Devlet Armas

Abhazya Cumhuriyeti Bayra

145
17.yy. Abhaz sava kyafetleri...

146
147
148
149
150
151
Esiz deerdeki almalarn bizlerle paylat iin
ressam

Batal Capua
dostumuza sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz...

152