Qarachay - Balkar Adilxan Adiloghlu (2.427KB) PDF

- www.turklib.
ru Turkistan Library
TURKOLOJI MAKALELERI
ADILHAN ADILOGLU
KARAAY-MALKAR TRKLER
TARIHI
EDEBYATI
DILI
Turkiston Kutubxonasi - 2010

- www.turklib.ru Turkistan Library
KARAAY-MALKAR TRKLER
arlk Rusyas ve Sovyetler Birlii dneminde ikiye ayrlan Karaay-Malkar Trkleri

gnmzde Rusya Federasyonuna bal Karaay-erkes zerk Cumhuriyetinde ve
Kabardey-Balkar zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Karaay-erkes .C.
nfusunun % 36sn oluturan Karaay Trklerinin says 1989 yl nfus saymna gre
156.140 kiidir. Fakat gnmzde Karaay Trklerinin nfusunun 200 bin civarnda
olduu tahmin edilmektedir. 14.100 km karelik bir alan kaplayan Karaay-erkes
.C.nin bakenti erkessk ehridir. Dier nemli ehirleri Karaayevsk, Zelenuk,
kken, Cgetey, Pregradnaya, Adige-Habl ve Habaz ehirledir. Kabardey-Balkar
.C. nfusunun % 9unu oluturan Malkar Trklerinin says ise 1989 yl nfus
saymna gre 88.771 kiidir. Fakat gnmzde Malkar Trklerinin nfusunun 100 bin
civarnda olduu tahmin edilmektedir.
I. Karaay-Malkar Trklerinin Nfusu ve Yaadklar Corafya
[s. 13] arlk Rusyas ve Sovyetler Birlii dneminde ikiye ayrlan Karaay-Malkar
Trkleri gnmzde Rusya Federasyonuna bal Karaay-erkes zerk
Cumhuriyetinde ve Kabardey-Balkar zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Karaay-
erkes .C. nfusunun % 36sn oluturan Karaay Trklerinin says 1989 yl nfus
saymna gre 156.140 kiidir. Fakat gnmzde Karaay Trklerinin nfusunun 200
bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. 14.100 km karelik bir alan kaplayan Karaay-
erkes .C.nin bakenti erkessk ehridir. Dier nemli ehirleri Karaayevsk,
Zelenuk, kken, Cgetey, Pregradnaya, Adige-Habl ve Habaz ehirledir. Kabardey-
Balkar .C. nfusunun % 9unu oluturan Malkar Trklerinin says ise 1989 yl nfus
saymna gre 88.771 kiidir. Fakat gnmzde Malkar Trklerinin nfusunun 100 bin
civarnda olduu tahmin edilmektedir. 12.470 km karelik bir alan kaplayan Kabardey-
Balkar .C.nin bakenti Nalik ehridir. Dier nemli ehirleri Prohladny, Sovyetskoye,
Nart-Kala, Mayskiy, Terek, Baksan, Trnavuz ve egem ehirleridir. Karaay-Malkar
Trkleri Kafkasya dnda, 1943-1944 yllarnda srgne gnderildikleri Orta Asyada
Kazakistan, Krgzistan ve zbekistanda tahmini 20 bin kiilik bir nfusa sahiptirler.
1886 ve 1905 yllarnda Osmanl Trkiyesine g eden Karaay-Malkar Trklerinin
Trkiyedeki tahmini nfusu 20 bin kiidir. Bunun dnda, Amerika Birleik Devletlerinde
5 bin, Suriyede am ve evresinde 1.500 Karaay-Malkar Trk yaamaktadr.
Karaay-Malkar Trklerinin yaad sahalar Kafkasyann merkez blgeleridir. Karaay

Trkleri Elbruz dann batsnda, Koban rmann kaynak havzasnda yer alan
Hurzuk, Ukulan, Kart-curt kyleri ile daha batdaki Duvut, Teberdi, Morh, Ishavat, Urup,
Laba rmaklarnn yukar ksmlarnda yer alan kylerde ve Mara, Cgetey, Zelenuk
vadilerindeki kylerde yaarlar. Malkar Trkleri ise Elbruz dann dousunda Bashan
[Baksan] vadisi ile daha douda yer alan egem, Holam, Bzng ve Malkar [erek]
vadilerindeki kylerde ve Kndelen, Aksuv, Hasaniya, Kahatav, Karasuv, Gerpegej vs.
kylerinde yaarlar.
Mingitav [Elbruz 5.642 m], Dhtav [5.203 m] ve Kotantav [5.145 m] gibi Kafkasyann ve
hatta Avrupann en yksek dalar Karaay-Malkar topraklar ierisinde yer almaktadr.
Dalarn 2 bin 200 metreye kadar olan ksmlar am, ladin ve kknar ormanlaryla
kapldr. 3 bin metreden sonraki ksmlar ise buzullarla kapldr. Kafkasyann en byk
buzullar olan Alibek, Amanavuz, Uzunkol, Ullukam, Tonguzorun, Azav, Bzng buzullar
da Karaay-Malkar blgesinde yer alr. Bata Koban rma olmak zere Kafkasyann
byk rmaklar Elbruz da buzullarndan domaktadr. Bunlardan Hurzuk, Ullu Kam ve
Ukulan rmaklar birleerek Ukulan ky yaknlarnda Koban adn alr. Yine Duvut,
Teberdi, Arhz, Morh, Zelenuk [nik], Laba, Urup rmaklar da Koban rman
beslemektedirler. Biyesn yaylasndan doan Hudes, Calankol, Amankol, ndi ve Mara
rmaklar da dou tarafndan Koban rmana karrlar. Biyesn yaylasndan doan
Kuma [Gum] rma ise Hazar denizine dklr. Yine Elbruz da buzullarndan doan
Malk [Balk] ile Bashan rmaklar ve daha doudan doan egem, Holam-Bzng ve
erek rmaklar Terek rmana karr.
I. Karaay-Malkar Trklerinin Etnik Oluumu
Trk kavimlerinin tarihini devamllk esasnda incelemenin eitli zorluklar vardr. Tarih
srecinde tekilatlanma biimleri ve kavim adlar deimedii srece, Trk kavimlerinin
tarihteki izlerini takip etmek kolaydr. Ancak, onlar sanki bu izleri kartrmak ve ortadan
yok etmek istiyormu gibidirler. Tarihe baktmz zaman, dank haldeki Trk
boylarnn oklukla federasyon eklinde birletiklerini, bu federasyonu oluturan
Hanlardan veya Beylerden birinin de bu federasyonun bana geerek, kendi boy
adn veya bizzat kendi adn bu birliin tamamna kavim ad olarak kabul ettirdiini [s.
14] gryoruz. Bir sre sonra bu tekilatlanma ekli, kurulduu zamanki kadar ani bir
ekilde dalr ve boylarn her biri tekrar bamsz olur. Aradan bir zaman getikten
sonra bu bamsz ve dank haldeki boylar, bir baka boyun ynetiminde, yeni bir
kavim adyla, yeni bir tekilatlanma srecinde tekrar birleirler. Bazen bu yeni
birlemede, eski birlikteki boylarn tamam yer almaz. Onlarn yerine baka yeni boylar
geer. Ancak bu durum bylece sona ermez. Ayn birlik, bykl ne olursa olsun yine
dalabilir ve tekrar baka bir kavim adyla ortaya kabilir.[1]
Kafkasyada Elbruz dann dou ve batsndaki yksek dalk vadilerde yaayan

Karaay-Malkar Trkleri, tarih boyunca blgede hakimiyet kuran Kimmer, Saka [skit],
Hun, Bulgar, Alan ve Kpak Trklerinin binlerce yl sren etnik btnlemesinden
szlerek ortaya km bir Trk halkdr. 22-26 Haziran 1959 tarihinde, Nalik ehrinde
yaplan Karaay-Malkar Halknn Etnik Oluumu adl sempozyumda varlan sonuca
gre; Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumu, Bulgar, Alan, Kpak ve muhtelif
Kafkas kabilelerinin birbirleriyle karmasndan meydana gelmitir. Kafkasya tarihi ve
kltr zerine yapt almalaryla mehur E.P. Alekseyeva bu etnik oluumun,
Karaay-Malkarllarn bugn yaad topraklarda XIII-XIV. yzyllarda, tamamlandn
sylemekte, yukardaki Bulgar, Alan, Kpak ve Kafkas kabileleri dizisine bir de Koban
Kltrn yaratan kavimleri eklemektedir. Bilindii zere Koban Kltrnn
yaratclar ise Kimmer ve Saka [skit] gibi Proto-Trk kavimleridir.[2]
Proto-Trk kavimleri daha M.. 5000 yllarnda Kafkasya corafyasyla iliki ierisinde
olmulardr. Kimmer, Saka, Hun, Bulgar, Alan, Hazar ve Kpak gibi eski Trk kavimleri
ok eski tarihlerden itibaren Kafkasya corafyasn binlerce yl hakimiyet altnda
tutmulardr. Bununla birlikte, Araplar VIII. yzylda Kafkasyay fethederek til rma
tesine kadar ulamlar, fakat Bizans ve Hazar direnii karsnda geri ekilmek
zorunda kalmlardr. Bu arada Ermeni ve Grc krallklar genilemi ve ranllarn
blgedeki etkinlii artmtr. Sonralar Ouzlar ve dolaysyla Seluklu Trkleri
Kafkasyaya gelmi, nihayet XIII. yzylda Moollar Kafkasyay ele geirmilerdir. Fakat
Moollar kendilerinden hem daha fazla nfusa sahip ve hem de askeri bakmdan daha
stn zellikleri olan Trklere baml kalmlardr. Dolaysyla kendilerinden sonra
ortaya kan devletler de hep Trk asll olmulardr.[3]
1. Kafkasyada Kimmerler ve Sakalar
Eskia tarihinde Bozkr Gebelerinin yaratm olduklar Atl Kavimler Medeniyeti

veya Bozkr Kurgan Kltrnn sahipleri, Kafkasya corafyasndaki Trk varlnn
balangcn oluturmalar bakmndan byk nem arz etmektedir. Bozkr Kurgan
kltrnn sahipleri olan Proto-Trk kavimleri, Kafkasyaya geldikleri zaman burada da
eteklerinde yaayan yerli kavimlerle kararak Maykop ve Koban kltrlerini
oluturmulardr. Bu kltrn nemli zellii ise kurgan tipi mezarlardr. Bilindii gibi
kurgan tipi mezarlar Trk kavimlerinin en eski mezar formunu yanstrlar. Kurgan tipi
mezar kltr en eski alardan M.S. XVIII. yzyla kadar Trk kavimlerinde muhafaza
edilmitir. Kafkasyada Kurgan Kltrn yaratan Proto-Trk kavimlerine yani Kimmer
ve Sakalara ait ortaya karlan arkeolojik bulgular Trk kavimlerinin ok eski alardan
beri bu corafyada yaadklarn gstermektedir. Bu arkeolojik bulgularn en ak rnei,
M.. IV. binden kald sanlan Nalik Mezarldr. Bu mezarlk Zatiye blgesindedir.
Bu mezarlkta tespit edilen bulgulardan, Kafkasyal yerli kavimler ile Kurgan Kltr
sahiplerinin birbirleriyle yakn ilikilerde bulunduklar anlalmaktadr. Malkarda Bllm
ky yaknlarnda, Krasnodar blgesinde ve Karaayda Kelermeskiy, Novolabinskiy,
Zubovskiy kyleri ile Cgetey ehri yaknlarnda, een-ngu topraklarnda Mekenskiy
ky yaknnda, Kabardeyde Akba ve Kipek kyleri yaknlarnda Kurgan Kltr
sahiplerinden kalma eski arkeolojik kalntlarn says olduka fazladr.[4]
Bozkr Kurgan Kltr sahiplerinin byk bir ksm, M.. II. bin balarndan, M.. VIII.
yzyla kadar Karadenizin kuzeyinde ve Kafkasya corafyasnda yaamlar ve tarihte
Kimmerler adyla tannmlardr. Kimmerlerin tarihi ve etnik kkeni meselesi, skit
aratrmalar ile ortaya km ve buna paralel olarak gelimitir. skitler zerine yaplan
aratrmalar srasnda, XVII. yzyln eyreinde, Sibiryadaki kurganlarda ok kymetli
altn eserler bulunmutur. Bu olay takiben, Sibirya ve Gney Rusyada tesadfen
bulunan benzer ekilli buluntularn, bir zamanlar Avrasya bozkrlarnda yaam olan
gebelerle balantl olduu anlalmtr. Gebe-Hayvan slubu adyla tanmlanan
bu ok zengin arkeolojik materyal Bozkr Kurgan Kltrnn tipik bir kltr
rnlerinden balca ana grubunu oluturmaktadr.[5] Kimmerlere izafe edilen, Bakr ve
Bronz alara ait bu zengin [s. 15] materyaller, kuzeyde Kiev civarndaki ormanlk
alandan, batda Podolia blgesi ve douda Urallara kadar uzanan geni bozkr
kuana yaylmtr. Ayrca, merkez Kafkasya yaylaklarn kapsayan Koban blgesi de
bu alana dahildir. Bu blgedeki buluntular, Gney Rusya Bronz a formlarna bal bir
durum gstermekle birlikte ksmen zel bir blm tekil etmektedirler.[6] Kuzey
Kafkasyada yaplan arkeoloji almalarnda Kimmerlere ait avclkla ilgili eyalar,
silahlar, bakr ve tuntan yaplm oraklar bulunmutur. Bunlarn byk bir ksm da
gnmzde Karaay Trklerinin youn olarak yaad Kartcurt, Ukulan, Teberdi, ndi
ve Sartz kylerinde ortaya karlmtr.[7] Yine, Kimmerlerin M.. 1800-1700
yllarndan M.. XIII. yzyla kadar devam eden yaylma sreci dnemine tesadf eden
Katakomb Mezar ve Koban Kurganlar da Kimmerlere ait arkeolojik eserlerdir.
Katakomb Mezar kltr douda Volga, batda Dneper, gneyde ise Azak denizi ile
snrlanm geni bir bozkr kuanda grlmektedir. Buralarda ortaya karlan
arkeolojik materyaller tamamen Koban Kurganlar ile balantldr. Mezarlardan karlan
btn buluntular Katakomb Kltrn yaratan bozkr sakinlerinin Pastoral yani
Gebe-oban bir hayat tarz ile yerleik ziraat aras bir hayat srdrdklerini
gstermektedir. Fakat bu hayat tarz, icabnda hayvanlarna ot bulmak iin eitli
yrelere g eden obanlara klak veya konak vazifesi gren bir yerleikliktir. Yani bu
merkezler, klasik anlamda yerleik kltr iskanlarndan farkldr.[8]
M.. XII-VII. yzyllar arasnda, Kuzey Kafkasyann merkezi ksmlarnda Koban

Kltr olumutur. Kuzey Osetya Cumhuriyetinin Koban kynde ortaya karlan
arkeolojik buluntularn yanstt kltre, bu kyn ad dolaysyla Koban Kltr ad
verilmitir. Burada bulunan arkeolojik malzemenin Koban kltrnn M.. VII-VI. yzyl
dnemlerine ait olduu sanlmaktadr.[9] Kafkasyada Terek rma civarndaki
Pyatigorsk [Betav] kurganlar [M.. 1200] ve Koban bandaki kalntlar [M.. 1200-
1000] da yine Kimmerlerden kalmtr.[10] te yandan Koban Kltr kavram kimileri
tarafndan yanl anlalmakta ve bu kavram bir kltr terimi eklinde Kafkasya
halklarnn ortak bir kltr dairesi ierisinde oluturduklar bugnk Kafkasya kltrne
izafe edilerek yanlgya dlmektedir. Halbuki gerekte ise Koban Kltr ilm bir
terim olup adn Kuzey Osetyadaki Koban kynden almtr. Yani asl olan Kafkasya
kltr deil, Koban kynde ortaya karlan arkeolojik eserlerin yanstt kltrdr. Bu
kltr ise bozkr insanlarnn tipik sava karakterlerini yanstan Kimmer ve Saka
kltrdr. Katakomb kltr ile Koban kurganlar birbirleriyle organik olarak
balantldr. yle ki her iki gruptan elde edilen arkeolojik materyali birbirinden ayrmak
imkansz gibidir. Bu nedenle de, her iki kltr grubu Koban-Katakomb Komleksi olarak
da adlandrlmaktadr. Koban kurganlar, Kimmerlerin, Kafkaslar zerine yaylmaya
baladklarn gstermektedir. Bu kltrn komu evre kltrleri zerindeki etkileri
dikkati ekmektedir. Koban ve Kolkhidik adyla anlan kltrler, Kimmerlerin merkezi
Kafkasyaya yaylan byk kolunun temsilcisidirler. evre kltr zerindeki etkileri dikkat
ekicidir. te yandan, yerli Kafkas gelenekleri de Kimmerleri olduka etkilemitir.
Kurganlardan elde edilen arkeolojik materyal ok zengin olup, bozkr insanlarnn tipik
sava karakterlerini aka yanstmaktadr.[11]
Kimmerler M.VIII. yzyln son on ylnda Karadeniz kuzeyindeki bozkrlarda meskun

iken, Sakalarn [skitlerin] gelmesiyle buradan Kafkasyaya doru ynelmiler, Derbent
ve Daryal geitlerini aarak Anadolu ve Mezopotamya topraklarna yaylmlardr.[12]
Sakalarn [skitlerin] basks sonucunda g eden Kimmerlerden arta kalanlar
kendileriyle akraba olan Sakalar tarafndan izole edilmiler ve zamanla da onlarla
kaynaarak tarih sahnesinden silinmilerdir.[13] Kimmerlerin arasnda Bulgar Trklerinin
atalarnn da yaad ve hatta Kimmerlerin tamamiyle dorudan Bulgar Trklerinin
atalar olduu hakknda grler vardr. Szgelimi Prokopius, Kimmerleri dorudan
Bulgarlarn ceddi olarak gsterir. ran-Hazar rivayetleri de Bulgarlarn ceddi olarak
Kimarden [Kimmer] bahseder.[14] Mcmel el-tavarihte Yafesin yedinci olu
Kemarinin [Kimmer] Bulgarlarn babas olduu yazldr.[15] Macar mitolojisinde,
Vaktiyle Kimmer kralnn Kutirgur ve Utirgur adl iki olu varm eklinde Kimmerlerin
Kutirgur ve Utirgurlarn [Bulgarlarn] atalar olduu ifade edilmektedir.[16] Bulgarlarn
yakn akrabas Hazar Trklerinin Hakanlar da kendi cedlerini srasyla Nuh-Yafes-
Kimmer-Togarma eklinde gstermilerdir. Kimmerin olu Togarma ise btn Trklerin

atas saylmaktadr.[17]
Asur kaynaklarnda Aguzai, eski Yunan kaynaklarnda Skyth, in kaynaklarnda

Sai~Sak ve Pers kaynaklarnda Saka eklinde anlan Sakalar [skitler] Proto-Trk
kavimlerin en nemli kolunu [s. 16] tekil ederler. Sakalar da aynen Kimmerler gibi,
Trkler dnda akla hayale gelebilecek her milletle soyda gsterilmitir. Bununla
birlikte, Sakalar zerine yaplan aratrmalar Kimmerlere gre ok daha ileri safhadadr.
Btn kart hipotezlere ramen Sakalarn kkenleri Orta Asyaya balanmakta ve
Sakalarn Trk kkenli olduklar kabul edilmektedir. Arkeolojik materyal ve yazl
kaynaklar bu tezin ana dayanak noktalarn oluturmakta ve dier grleri objektif bir
ekilde bertaraf etmektedir.[18]
Sakalarn etnik kkeni hakkndaki grler genel olarak grupta toplanmaktadr.

Birinci grupta yer alan Avrupal bilim adamlar, Sakalarn ran bir kavim olduunu kabul
ederler. Bunlarn gr temelde Sakalar ile Perslerin akraba kavimler olduu
eklindedir. Fakat, Sakalar gerekten de ran bir kavim olsayd ve Perslerle bir
akrabalklar bulunsayd; Sakalar ok iyi tanyan Persler eski kitabelerinde Sakalardan
yabanc ve dman bir kavim eklinde sz etmez ve Trk-ran savalarn anlatan
ehnamede Alp Er Tongadan Saka~Turan Hkmdar eklinde bahsetmezlerdi. kinci
grupta yer alan Rus bilim adamlar ise Sakalarn Slav kkenli bir kavim olduunu ileri
srmektedirler. Bu gr savunanlarn banda .E. Zabelin gelmektedir. Halbuki,
Herodotos ve Hippokratesin eserlerinde Sakalarn Slav kkenli olduklaryla ilgili tek bir
sz dahi gemezken, .E. Zabelin ve dier Rus tarihiler, Sakalardan sanki Slav kkenli
bir kavim olduu ispatlanm gibi sz etmektedirler. nc grupta yer alan Avrupal ve
Trk bilim adamlarnn grleri ise Sakalarn Ural-Altay kkenli bir kavim olduu
ynndedir. Bu gr ortaya ilk atan B.G. Niebuhr olmutur. B.G. Niebuhr Herodotos
Tarihini tarafsz bir yntemle inceledikten sonra Sakalarn Trk veya Mool kkenli bir
kavim olabileceini ileri srmtr. Dayand esaslar ise bata Saka dili ile Trk-Mool
dili arasndaki paralellikler ve Saka hayat tarz ile muhtelif Trk-Mool kabilelerinin hayat
tarz arasndaki benzerliklerdir. B.G. Niebuhr dnda G. Grote, K. Neumann, G. Nagy,
G. Kuun, E. Minns, O. Franke, E. Meyer, G. Huntingford, Z.V. Togan, S.M. Arsal, Y.
ztuna, M.F. Krzolu ve daha birok tarihi Sakalarn Trk kkenli bir kavim olduunu
kabul etmektedirler.[19]
Herodotos Tarihinde, Sakalarn aslen Orta Asyal gebe bir kavim olduu ve
Massagetlerle [Hunlarla] yaptklar savatan yenik ktktan sonra Kimmerlerin yaad
yerlere geldikleri anlatlmaktadr.[20] Hippokratesin Sakalarn hayat tarz hakknda
verdii bilgiler ise Sakalarn Trkl konusunda pheye yer brakmamaktadr: skitler
[Sakalar] gebedirler. Sabit bir ikametgahlar yoktur. Bunlar drt yahut alt tekerlekli
arabalar iinde otururlar. Arabalarnn drt bir yan ve st kee ile kaplanmtr. Bu
evler yamura, kara ve rzgara kar dayankldrlar. Arabalarn bazlarn iki ift,
bazlarn ise ift kz eker. Bu arabalarda kadnlar ve ocuklar birlikte yaarlar
Erkekler ise at stnde onlarn yannda giderler. Bunlar koyun, sr ve at srleri izler.
Bir yerde hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalrlar. Otlarn hepsi bitince baka yere
giderler. skitler [Sakalar] pimi et yerler ve ksrak st ierler. Bu stten bir de hippage
denilen bir peynir yaparlar. Onlarn adetleri ve hayat tarzlar byledir.[21] Sakalarn
etnik kkeni hakknda Codex Cumanicus adl eserde nemli bilgiler verilmektedir:
skitlerin [Sakalarn] ad ok eski zamanlardan beri kollektif olmutur. skit ad verilen

kavmin, bir zamanlar Hyperborei denilen blgelerden, ran halklarn yaad lkelere
kadar geni bir alana yaylm olan Turanler [Trkler] olduu ortaya kmtr. Pers
destan ehnamede Turanllar ile ranllarn ok eski ve kanl savalarnn hatras hala
korunmaktadr. Artk belgelerin okluu skitlerin kollektif adnn farkl Trk boylarn
ierdiini aka gstermektedir. Son zamanlarda Grek yazarlar da skitlerin Trk
olduklarn aka sylemektedirler.[22]
Karaay-Malkar Trklerinde de, Sakalara ait birtakm dil ve kltr unsurlar halen
yaamaktadr. Szgelimi, Herodotos eserinde Sakalarn Tabiti adnda bir ocak
tanrasn kutsadklarndan bahsetmektedir.[23] Ayn ekilde, Karaay-Malkar
Trklerinin eski pagan inanlarnda da Tabt~Tabut adnda bir ocak tanras vardr.
Karaay-Malkar Trklerindeki Tabt adndaki ocak tanras inancnn Saka
kltrnden miras kald aikardr.
Hippokrates, Sakalarn hayat tarz hakknda bilgi verirken hippage denilen bir
peynirden bahsetmektedir. Z.V. Togan bunu kurut eklinde aklamtr.[24] Fakat
bunu kurut yerine, Karaay-Malkar Trkesindeki huppegi [yourt suyu~peynir suyu]
szyle aklamak daha isabetli olacaktr. Karaay-Malkar Trkleri peynir veyahut
yourt suyundan, bir tr lor peynirine benzeyen, yasz bir peynir yaparlar ve buna da
huppegi blak adn verirler. Saka dilindeki hippage sz, Karaay-Malkar
Trkesinde huppegi eklinde bugn bile kullanlmaktadr. Yine bu sz Osetede de
[s. 17] huppag [inceltilmi lapa] eklinde yaamaktadr.[25]
Sakalar et piirmek iin kaplar olmad takdirde, nce hayvann iskeletini zgara gibi
kullanmak zere itinayla karrlar, sonra da kemiklerinden syrlm etleri bu iskeletin
zerine koyarlar, etlerini syrdklar teki kemikleri de odun niyetine iskeletin altnda
koyup atee verirlerdi.[26] Sakalarn tencere ve oduna ihtiya olmakszn bu pratik et
piirme ynteminin ayns gnmzde bile Kafkasya meralarnda srlerini otlatan
Karaay-Malkar obanlarn uygulanmakta ve bunun ok eski bir Karaay-Malkar adeti
olduu bilinmektedir.[27]
Herodotos, Sakalarn fala ve falcla ok merakl olduklarn anlatr. Buna gre, Sakalar
st dallaryla fal bakarak gelecekten birtakm haberler almaktadrlar.[28] te yandan
Ammianus Marcellinus bu tip falcln Alanlarda da olduunu syler.[29] Saka ve
Alanlarn st dallaryla fal bakma adeti ayn ekilde Karaay-Malkar Trklerinin
kltrnde de muhafaza edilmitir. Bu ekil fal bakma adeti Sibirya Trklerinde de halen
devam etmektedir.[30]
Sonu olarak burada Karaay-Malkar Trklerinin dorudan Kimmerlerin ve Sakalarn

devam olduu ispatlanmaya allmamtr. Bununla birlikte, Kimmerlerin ve Sakalarn
tarihin farkl ama birbirini takip eden erken dnemlerinde Kafkasyaya gelerek blgede
yaayan kavimlerin etnik ve kltr yapsn olduka derinden etkiledikleri ve dolaysyla
da Kimmer ve Saka kavimlerinin bugnk Karaay-Malkar Trklerinin etnik ve kltr
yapsnn oluumundaki izleri eitli rneklerle ortaya konulmutur.
2. Kafkasyada Bulgarlar ve Hunlar~Sabirler
Milat ncesi in kaynaklarnda Okut veya Hokut eklinde bir Trk kavim ad
gemektedir. nceleri bu kavmin Uygurlar olduu ileri srlm ise de, Uygurlar daha
sonraki tarihlerde ortaya ktklar iin Okut kavminin Ogur Trkleri olmas daha kuvvetli
bir ihtimaldir.[31] Ogurlar, Hiung-nular [Hunlar] zamannda, onlarn kuzeyinde yerlemi
bulunan ve gneybat Sibiryada yaayan, inlilerin Ting-ling ve daha sonra Tieh-le
adn verdikleri kavimdir. Trk olduklar kesinlik arz eden Ting-ling kavminin ana
yurtlarnn Orhon civar olduu sanlmaktadr. Bir ksm da Vusunlarn batsnda
yaayan Ting-ling veya Ogurlarn til-Yayk havzasna ne zaman geldikleri kesin olarak
tespit edilememitir.[32]
Zeki Velid Togan, Ogurlarn tarihini ok daha eski alara gtrmekte ve Ogur adnn
milattan nceki dnemlerde Trk sz yerine kullanldn ileri srmektedir. Ona gre
Ogurlarn esas yaylmalar milattan nceki dnemlerde cereyan etmitir ve nasyadaki
Hurriler ile Ogurlar ayn kavimdir.[33] Smerler ile de akraba olduklar ileri srlen
Hurriler M.. 5000 yllarnda Trkistan corafyasnda yayorlard. Hurrilerin, M.. 4000
bin yllarnda Azerbaycan ve Dou Anadolu dolaylarnda gelip yerletikleri
sanlmaktadr.[34] Gerekten de Dou Anadoluda yaplan arkeoloji almalar sonucu
elde edilen bilgiler Z.V. Togann bu grn kuvvetlendirmektedir. M.. 4000
yllarnda, kuzeyde Kafkasya, gneyde Suriyenin kuzeyi, douda Urmiye gl civar,
batda Malatya-Elaz blgesi arasnda kalan geni bir alanda stn bir uygarlk ve
kltr tesis eden Hurrilerin Asyal bir kavim olduklar ve dillerinin de Ural-Altay dil
ailesine mensup olduu bilim adamlar tarafndan kabul edilmektedir.[35]
Bulgar tarihi B. Simeonov, eski in kaynaklarnda, M.. 103 ylnda ait bir kaytta Pu-
ku ve Bu-gu eklinde geen kavmin Bulgarlar olduunu ve onlardan Amu-Deryann
bats ve Tien-an dalarnn kuzeybatsnda yaayan bir kavim olarak bahsedildiini
sylemektedir.[36] Fakat, B. Simeonovun bahsettii Pu-ku veya Pu-ku kavmi, herhalde
Kk-Trkler dneminde de mhim bir rol oynayan ve Kk-Trklerin idaresinde iken
620li yllarda dier Tles boylaryla birleerek Alt-Bag Bodunu oluturarak Kk-
Trklere kar isyan eden Bu-gu Trkleri olmaldr.[37]
Bulgar adna Latin kaynaklarnda ilk olarak M.S. 354 ylnda rastlamaktayz. Yazar
mehul olan ve M.S. 354 ylnda yazld anlalan Anonim Kronikte Bulgarlardan
Vulgares eklinde bahsedilmektedir.[38] Bizans kaynaklar ise M.S. 482 ylnda,
Avrupa Hun imparatoru Attilann kk olu rnekin kurmu olduu devletin en nemli
kabilesi olarak Bulgar adn zikrederler.[39] te yandan Sryan Mar-Abas Katinann
Bulgarlar hakkndaki kaytlar, Latin ve Bizans kaytlarndan daha eskidir. Mar-Abas
Katina, Bulgarlarn daha M.. 149-127 yllarnda Kafkaslarn kuzeyinde yaadklarndan
bahsetmektedir. Hatta bu kayt, VII. yzyl Ermeni [s. 18] tarihisi Horenli Musa [Moses
Khorenaci] tarafndan da nakledilmitir. Horenli Musann kaytlarnda Bulgarlarla ilgili
olarak yle denilmektedir: Val Arak olu I. Arak zamannda [M.. 149-127]
Kafkasya dalar arasndaki Bulgarlar lkesinde byk karklklar kt. Bunlardan
kalabalk bir grup gp gelerek Golun altnda ok verimli ve buday bol ovalara
yerletiler.[40]
Bata M.. Artamonov olmak zere baz eski Sovyet ve Avrupal tarihiler, Mar-Abas
Katina ile Horenli Musann Bulgarlar hakknda milat ncesi dneme ait verdii bu
haberleri anakronik sayarlar.[41] Fakat, V.F. Kahovskiy, K. Patkanov ve Z.V. Togan
Bulgarlarn gerekten de milattan nceki dnemlerde Kafkasyada yaadklarn ve
bunlarn bir ksmnn, Horenli Musann da iaret ettii tarihlerde Ermenistan dolaylarna
g ettiklerini sylerler. Hatta, V.F. Kahovskiy ve K. Patkanov milat ncesi dnemde
Kafkasya ve Ermenistan corafyasnda Bulgarlarn yaadklarn ve bunun da tarihe
uygun olduu konusunda srarldrlar.[42]
VI. yzyl tarihisi Zacharias Rhetor ise 569 ylnda Bulgarlar hakknda nemli ve
gvenilir bilgiler vermektedir: Bazgun lkesinden Hazar kaps [Derbent] ve Hazar
denizine kadar olan yerler Hunlarn topradr. Onlarn yannda, Hunlardan farkl dilleri
ve pagan inanlar olan Burgar [Bulgar] adl barbar bir kavim yaar. Onlarn ehirleri
vardr. Bu kavmin yaknnda yaayan Alanlarn da be tane ehri vardr. Aunagur
[Onogur] kavmi adrlarda yaar. Bu yerlerde Avgar, Sabir, Burgar [Bulgar], Alan,
Kutargar, Avar, Hasar, Dirmar, Sirugur, Bagrasir, Kulas, Abdel ve Heptalit adlarnda on
tane kavim yaar. Bunlarn bir ksm adrlarda oturur. Bu kavimler hayvan yetitir ve
balklkla urarlar ve bundan baka yamaclk yaparlar.[43] irakl Anan [Anani
irakaci] da VII. yzyla ait Ermeni Corafyas adl eserinde, Bulgarlar hakknda yle
sylemektedir: Kafkaslarn kuzeyinde Trk [Hazar] ve Bulgar kavimleri yaarlar. Bulgar
kavmi Kupi-Bulgar, Dui-Bulkar, Oghondor-B.lkar, dar-Bolkar eklinde drt kabileden
teekkl etmitir.[44]
Bilhassa eski Ermeni kaytlarndan Bulgarlarn aslnda Hunlardan ok daha nce

Kafkasyaya gelip yerletikleri anlalmaktadr. Fakat daha ok itibar gren Bizans
kaynaklarnda ise Bulgarlar daha ok Hunlarla birlikte gemekte, Attilann
imparatorluunun dalmasndan sonra en kk olu rnekin kurmu olduu devletin
en nemli kabilesi olarak anlmaktadr.
Hunlar~Sabirler
Bizansl Dionius de Charax, Hunlarn M.S. 330 yllarda Kafkaslara geldiklerini

bildirmektedir.[45] Fakat, Alanlar yerinden edecek kadar gl bir hareket olan kavimler
gnn balamasndan ve Hunlarn toplu olarak til, Azak ve Kafkasya dolaylarna
gelip yerlemesinden ok daha nce Orta Asyadan gelip buralara yerleen Hun
kabilelerinin olduu bilinmektedir. Bu kabileler Hunlarn toplu gnden en az 150 yl
nce buralara gelip yerlemilerdir.[46]
Orta Asyadan Avrupaya doru dalgalar halinde akan Balamir Han ynetimindeki
Hunlar 355-360 yllarnda til rman atktan sonra Don rman da gemiler, Terek
ve Koban havzasndaki Alanlarn lkesini tamamen hakimiyet altna almlard. Fakat
Hunlar, Alanlarn lkesini ele geirdikten sonra hemen batya ynelmemiler, Kafkasya
zerinden 359 ylnda rana ve 363-373 yllar arasnda Ermenistana girmilerdir.[47]
Hunlar ksa bir zamanda Hazar denizinden Azak denizine kadar uzanan btn Kafkasya
corafyasn kontrol altna almlardr. Btn bu tarihi olaylardan sonra Kafkasya ve

Azak denizi dolaylar artk Hunlarn gerek vatan olarak saylmtr.[48]
Eski tarih kaynaklarnda Sabar~Savar~Suvar~Saber~Sabir vs. eklinde geen Sabir

Trkleri miladn ilk yllarnda rti havzasnda yayorlard. Bu saha, Sabirlerin burada
sre yaamalar nedeniyle glerinden sonra da Sabir yurdu [Saberia~Sibirya] olarak
anlmtr. M.S. II. yzylda bu sahada cereyan eden kavimler g nedeniyle Sabirler
yurtlarndan karak Volga rmann orta ksmlar ile Ural ve Kama rma havzasnda
gelmilerdir. 460l yllarda Avarlarn saldrs zerine Sabirler Volga-Kama-Ural
havzasn terk ederek Kafkasyaya doru kaymlardr. Sabirler bir mddet blgedeki
dier Hun ve Ogur kabileleriyle birlik halinde yaamlar fakat 506-558 yllar aras bir
dnemde Kafkasyay hakimiyet altna almlardr.[49] Sabir Trklerinin VI. yzyl
ortalarna kadar devam eden Kafkasya hakimiyeti, ran kral I. Husrevin 545 ylnda
yapt Kafkasya seferiyle birlikte zayflamtr. Bu tarihten sonra dalma srecine giren
Sabirlerin baz kabileleri 545-555 yllar arasnda Alan, Abhaz ve Zikhlerle komu haline,
merkezi idareden mahrum bir ekilde ve birok kabile reisleri idaresinde Koban, Terek,
Kura ve Rion rmaklar dolaylarnda yaamaya balamlardr. Bu dnemde Ermeni
kaynaklar bunlara Hun adn verirken, Bizans [s. 19] kaynaklar ise Sabir
demektedir.[50]
Arran Patrii Kardutun faaliyetleri sonucu Kafkasyada yaayan Hunlarn bir ksm
507-508 yllarnda Hristiyanl kabul etmitir. Hatta Bizansllar da Kardutun bu
faaliyetlerine destek vermiler 537 ylnda Kafkasyada bir Piskoposluk bile
kurmulardr. Piskoposluun bana geen Kardut adl rahip Hunlarn dilini renmi
ve yedi yl sren bir almadan sonra 544 tarihinde ncili Hun diline evirmitir. Sryani
rahibi Zacharias Rhetorun 555 ylna ait kaytlarnda bahsedilen bu Hristiyan Hun
kavmi Sabir Hunlardr. [51]
Bizansl tarihi Prokopius 508 ylnda Daryal geidine hakim bir mstahkem mevkide
Ambazuk adl bir beyin idaresinde yaayan Sabir Hunlarndan bahsetmektedir.
Prokopiusa gre Kuzey Kafkasya blgesi 465-556 yllar arasnda bu Sabir Hunlarnn
hakimiyeti altnda olmutur. Prokopiusun anlattklarna gre Kafkasyada Alan, Abhaz,
Zikh adl kavimlerin dnda bir de Sabir namnda Hun kabileleri yaamaktadr.
Sabirlerin yurdu ise daha ok Koban rma havzas ile biraz kuzeye kadar olan sahay
kapsamaktadr. Yine Prokopiusun kaytlarnda Kafkasya dalarndan Hazar geitlerine
kadar uzanan sahann Alanlarn elinde hakimiyetinde olduu fakat ayn zamanda bu
civarda Sabir ad verilen Hun kabilelerinin de yaad sylenmektedir. Ayrca Prokopius
bu Sabir Hunlarndan sava kltrleri ve sava aletleri ok gelimi bir kavim eklinde
bahsetmektedir. Btn bunlardan Sabirlerin 500-560 yllar arasnda Koban rma
havzasnda yaadklar anlalmaktadr. VI. yzyl sonlarnda ise Sabir kabileleri ve
Onogurlar birleerek Utirgur kabile birliini kurmulardr. Bundan sonra Kafkasyada
Sabir ve Onogur adlarnn yerine Utirgur ad anlmaya balanm ve Hazar Kaanlna
tabi oluncaya kadar da Byk Bulgarya devletinin temelini bunlar oluturmulardr.[52]
Kk-Trklerin basksyla 552 ylnda til-Don-Kafkasya sahasna gelen Avarlardan 558
ylnda byk bir darbe yiyen Sabirlerin ad bundan sonra tarih sahnesinden silinmitir.
Daha sonra bunlarn byk bir ksm Hazar hakimiyetine girerken, bir ksm da
Macarlarla karmtr.[53]
Hazar Kaanlnn kalabalk bir ktlesini tekil ettikleri ve hatta Balancar ve Semender
adl iki byk Hazar kabilesinin aslnda Sabirler olduu anlalmtr.[54] Bundan dolay
baz tarih aratrmalarnda Sabirler ile Hazarlarn ayn kavim olduu ne srlm ise
de bu doru olmasa gerektir. nk Kafkasyadaki Bulgar birliine dahil iken daha
sonra Hazar Kaanlnn hakimiyetine giren Sabir Trklerinin Bulgar ve Hazarlar gibi
Lir Trkesi konumad, Kagarl Mahmutun Suvarn eklinde adlandrd Sabir
dilinden aktard birtakm kelime ve cmleler onlarn az Trkesi konuan bir Trk
kavmi olduu ve Hazarlardan ziyade bir Hun kabilesi olduklar gr arlk
kazanmtr.[55]
Kafkasyann siyasi tarihinde nemli rol oynayan Sabirler, Karaay-Malkar Trklerinin

tarih ve kltr aratrmalarnda genellikle gz ard edilmitir. Karaay-Malkar
Trkesindeki alan [dost, arkada, vs.] sznden hareketle Karaay-Malkar Trklerinin
hi phesiz Alanlardan geldiini iddia ederek sayfalar dolusu teoriler retenler her
nedense Sabir Trkleri konusuna gereken nemi vermemilerdir. Halbuki, Karaay-
Malkar Trklerini ok iyi bilen ve Kafkasyada en yakn komusu olan Grc-Svanlar
eskiden Karaay Trklerine izafeten Savar adn, Malkar Trkleri iin de Sabir adn
kullanmlardr.[56] Elbette ki Grc-Svanlarn Karaay-Malkar Trkleri iin kulland
Savar ve Sabir adlarnn tarihteki Sabir Trkleriyle bir ilikisi olmaldr. Bunun
dnda, Prof. Dr. Kaziy T. Laypan, baz Sabir kabilelerinin eitli Kafkas kavimlerine
kartklarn sylemektedir. Ona gre Abhaz ve Abazalarn [Abazin] eski toplumsal
yapsnda st tabakay oluturan Aba, aba, Biyberd, Dudaruk~Tutark ve Kl adl
slaleler Sabir kkenlidir.[57]
Byk Bulgarya
Bizansl Priskos ve Suidas 463 ylnda aragur, Ogur ve Onogur adl kabilelerin
Karadeniz kuzeyindeki bozkrlarda ve Tuna rmann kollar ile Volga arasndaki
bozkrlarda yerlemi olduklarn ve daha sonra 482 ylnda rnekin kurmu olduu
birliin en nemli kabilesi olarak Bulgar adn zikrederler. Bulgarlar daha sonra
Kutirgur ve Utirgur eklinde iki kabile temelinde bir siyasi birlik oluturmulardr. Bu ilk
Bulgar birliinin merkezi Koban rma civarnda bulunuyordu.[58] Avrupadan
Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Kafkasyaya dn yapan Hunlar ile buralarda
ok eskiden beri yaamakta olan Bulgar ve Sabir kabileleri arasnda atma kaca
yerde ksa srede dostane temaslar neticesinde siyasi birlik olumutu. Bulgar ve
Sabirlerin bundan sonra kendileri iin Hun adn kullanmalar bunun en gzel delilidir.
[s. 20] IV. yzylda Bulgarlarn kendilerini Hunlardan saymas bir gurur vesilesi idi.[59]
M.. Artamonov, V. yzylda Kafkasyann etnik haritasn yle izmektedir; Dastann
kuzeyinden Kuma rma ve onun kollarnn evreledii yerlerde Sabirler ile onlarn biraz
yukarsnda aragurlar yaamaktadr. Onlarn kuzeyinde ve batsnda yani bugnk
Adige .C. ve Krasnodar ile Stavrapol evresinden Azak denizine kadar olan yerler
Onogurlarn lkesidir. Azak denizinin kuzey kylarndan dou ve gneye doru
aragurlara kadar olan yerlerde Akatsir~Akairler yaamaktadr. Bugnk Karaay-
erkes .C. ile Kabardey-Balkar .C ve Kuzey Osetya .C. sahalarnn tamam ise
Alanlarn hakimiyeti altndadr.[60]
Kk-Trklerin basksyla 560 yllarnda batya doru kaan Avarlar, Krm ve

Kafkasyadaki Hun-Bulgarlar hakimiyet altna almlardr. Bulgarlarn bir ksm Avarlarn

basksna dayanamayarak Kafkasya dalarna snmlardr. Bunlar daha sonralar
Bizans ve Rus vakayinamelerinde Kara Bulgar adyla anlacak olan ve bugnk
Karaay-Malkar Trklerinin atalar olan Bulgarlardr. Kk-Trklerin batya doru daha da
yaylmaya balamasyla Avarlar da 567 yllarnda Balkanlara ve Avrupa ilerine doru
kaymaya baladlar. Avarlar gittikleri zaman beraberlerinde de Kutirgurlarn nemli bir
ksmn gtrmlerdir.[61] Kafkasyada kalan dier Bulgar kabileleri ise Ermi adl bir
Trk kabilesine [veya slalesine] mensup Gostun [veya Organ] adl bir prensin
idaresinde 603 ylnda toparlanarak yeniden birlik oluturmulardr.[62] Tuna Bulgar
Hanlar Listesinde Gostun eklinde geen bu ahsn ad [veya unvan] Bizans
kaynaklarnda Organ eklinde gemektedir. Gostun veya Organ adyla anlan bu ahs
yakn bir gelecekte Byk Bulgaryay kuracak olan Kubrat Hann da days [veya
amcas] olan kiidir.[63] L.N. Gumilev, Organ adl prens ile Kk-Trklerin batdaki valisi
veya ikinci derecedeki hkmdar Mohodu-heunun ayn kiiler olduunu
sylemektedir. Gumileve gre, Mohodu-heu Kk-Trklerin mehur Aina soyundan
olup ayn zamanda da Kubrat Hann daysdr.[64] 605 ylnda, Kubrat days Organdan
idareyi devralarak Bulgarlarn Elteberi olmutur. Uzun sre Avarlarn basks altnda
kaldktan sonra Kubrat, Bizansn da desteini alarak, Bulgarlarn bamszl iin
Avarlara kar mcadeleye balamtr. 630 ylnda, Avarlara kar aka isyan
balatm, be yl sren bir mcadeleden sonra, 635 ylnda bu mcadelesini baaryla
sonulandrarak, temelde Onogur ve Utirgur [Onogur+Sabir] kabileleri olmak zere
Magna Bulgaria [Byk Bulgarya] devletini kurmutur. Kubrat bundan sonra Han
Kubrat olmu ve lnceye kadar da Han olarak kalmtr.[65]
Kubrat Hann 665 ylnda lmnden sonra yerine byk olu Bat-Bayan geer.
Fakat, VII. yzyl ortalarnda, batya doru ilerlemekte olan Hazarlarn basks sonucu
Byk Bulgarya devleti dalr. Bulgarlarn bir ksm Hazarlarn idaresine girerken, bir
ksm da Kafkasyay terk ederler. Kubrat Hann oullarndan Kotrag kendisine bal
kabilelerle Don rmann karsna yerleirken, Asparuk ise yine kendine bal
kabilelerle birlikte Tuna rma boylarna doru gider. Bat-Bayan ise Onogur, Utirgur,
As-Alan ve Macarlarn hkmdar olarak ata yurdu Azak-Kafkasya sahasnda kalr.
Fakat ksa bir sre sonra da Hazarlarn hakimiyetini kabul eder.[66]
Kara-Bulgarlar ve Karaay-Malkarlar
Tarihte Kara Bulgarlar veya Koban Bulgarlar eklinde geen Kafkasya Bulgarlarn
birok bilim adam Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumunda birinci derecede pay
sahibi olduklar konusunda birlemekte ve Karaay-Malkar Trklerini dorudan
Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak kabul etmektedirler. Szgelimi; V.F. Miller,
Karaay-Balkar Trklerini eskiden Koban rma dolaylarnda yaam olan eski
Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak saymaktadr. V. Minorsky ve J. Marqwart da ayn
grte olup V.F. Millerin bu grn desteklemektedirler.[67] Mehur tarihi M..
Artamonov da Karaay-Malkarlar Bulgar Trklerinin devam olarak kabul etmektedir.
Ona gre, tarihte Kara-Bulgar adyla bilinen ve Hazarlarn hakimiyetine giren Batbayan
nderliindeki Koban Bulgarlar bugnk Karaay-Malkarlarn atalardr.[68]
M.F. Krzolu yazm olduu kitap ve makalelerinin hemen hepsinde Bulgar Trklerinin
Karaay-Malkarlarn atalar olduunu syler. M.F. Krzoluna gre, XII. yzylda

Genceli Nizaminin iirlerinde bile bahsettii Kafkasya Bulgarlar [s. 21] bugnk
Karaay-Malkar Trkleridir.[69] F.A. Nurettinov, Karaay-Malkarlarn, Avar ve Hazarlarn
basksyla Azak-Kafkasya sahasn terk etmek zorunda kalan eski Bulgarlarn
Kafkasyada kalan bakiyeleri olduunu sylemektedir.[70]
Z.V. Togan da, Karaay-Malkarlarn Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak grmekte ve

Karaay-Malkarlarn nceleri bugnk uvalar gibi l-r Trkesini konutuklarn fakat
XV. yzyldan nce tespit edilemeyen bir dnemde -z Trkesine gei yaptklarn
sylemektedir.[71] Fakat Z.V. Togan, Karaay-Malkarlarn nceleri l-r Trkesini
konutuklar ve sonradan dillerinin -z Trkesine dnt eklindeki grn
ispatlayacak herhangi bir delil ortaya koyamamtr. Verdii kelime rnekleri ise
gnmzde Kpak Trkesi konuan dier Trk halklarnn dilinde yaamakta olup ayn
zamanda bu kelimeler -z Trkesine aittir. Bulgar tarihi B. Simeonov da uva ve
Karaay-Malkarlarn dillerini eski Bulgar Trkesinin varisleri sayarak yle bir aklama
getirir: uva ve Karaay-Malkar dilleri eski Bulgar Trkesinin devamdr. Fakat, artk
bugn uva dili daha ok Fin-Ugur dillerinin etkisinde kalarak eski Bulgar
Trkesinden uzaklamtr. Karaay-Malkar dili ise dier Trk dillerinin etkisinde
kalarak Bulgar Trkesinin esaslarn kaybetmitir.[72]
E.P. Alekseyeva, Bulgarlarn bir ksmnn VII. yzyldaki Hazar saldrlarndan kaarak
Kafkasyaya bugnk Stavrapol, Betav [Pyatigorski], Narsana, Arhz, Koban, Malkar ve
Digor [Kuzey Osetya] blgelerine gelip yerletiklerini ve burada eskiden beri yaayan
Alanlar ile de kararak bugnk Karaay-Malkarlarn temelini oluturduklarn
sylemektedir.[73]
1930lu yllarn balarnda A. Miller arkeoloji almalar srasnda Digoryada [Kuzey

Osetya] Bulgar Trklerine ait kulplu asma kazan paralarn bulmu ve daha o zaman,
Burada [Digoryada] bulunan Bulgar kazanlar, Azak Kara Bulgarlar atalarnn Kuzey
Kafkasyada bugnk Malkar Trkleri olduunu ortaya koymaktadr eklinde bir
aklama yapmtr. A. Millere gre, Azaktaki Kara Bulgarlarnn atalar nceden
Kafkasyada, bugnk Digor ve Malkar topraklarnda yayorlard. Daha sonra bunlarn
bir ksm Azak civarna g etmi, bir ksm da Kafkasyada kalmtr. Kuzey
Kafkasyada kalanlar da bugnk Malkar Trkleridir. A. Miller ileride bu konuyla ilgili
zel olarak ilgilenmek ve bu kltrn kalntlarn bulmak dncesiyle arkeoloji
literatrnde bu hususta herhangi bir aklamada bulunmaktan ekinmitir. A. Miller
bugnk Malkar Trkleri ile Azak Kara Bulgarlarnn bir kkten olduklarn ispat etmeyi
ve bundan sonra elde ettii sonular bilim dnyasna aklamay dnyordu. Fakat
1933 ylnn sonlarna doru Sovyet hkmeti tarafndan tutuklanarak Sibiryaya srgn
edilmi ve ok gemeden de orada lmtr. Onunla birlikte deerli almalar ve
toplam olduu malzemeleri de ortadan yok olmutur.[74]
A. Millerin bugnk Karaay-Malkar Trklerinin eski Kara-Bulgarlarn devam olduu

eklindeki teorisini M. Miller de kabul etmektedir. Fakat M. Millere gre Azak Kara
Bulgarlar Azak civarna Kafkasyadan g etmemi, tam tersine Azaktaki Kara
Bulgarlarn bir ksm g ederek Kafkasyaya gelmi ve bugnk Karaay-Malkar
Trklerinin temelini oluturmulardr. M. Miller, Azak Kara Bulgarlarn Kafkasyaya
glerinin Kiyev-Rus prensi Svyatoslavn 964-966 yllarnda Hazar Trklerine yapt

seferler srasnda gerekletiini ileri srmektedir. Buna gre, Svyatoslav, Hazarlarn
arkel ehrini ele geirdikten sonra Hazarlarn btn kuzeybat ksmn hakimiyet altna
alm ve Kiyev-Rus prensliiyle birletirmitir. Ruslarn, Dnyeperden gneydouya
doru yaptklar aknlarn basks altna kalan Bulgarlar, Don ve Azaktan Kafkasyaya
doru g etmilerdir. Eldeki arkeolojik malzemeye dayanlarak, Kafkasyadaki Karaay-
Malkar Trklerinin, Ruslarn basksyla Azak civarndan Kafkasyaya g edip gelen
Bulgarlarn devam olduklarn sylemek mmkndr.[75]
Hakikaten de, birtakm arkeolojik malzeme ve Kafkasyadaki baz yer adlar, Karaay-
Malkar Trklerinin etnik bakmdan Kafkasya Bulgarlarnn devam olduunu destekler
niteliktedir. Szgelimi Karaayda ndi rma yaknlarndaki Bulgar yerleimi kalntlar,
Malkarda Aa egem ve Lakuta kylerinde bulunan Bulgarlara ait arkeolojik eserler,
Yukar egem, Lgt ve Kaha-Tav yaknlarnda ortaya karlan Bulgar Trklerinden
kalma mezarlar Karaay-Malkarlar ile Bulgarlar arasndaki etnik ilikinin varln ortaya
koymaktadr.[76] te yandan, .M. Mz, Kutirgur adnn Malkarda egem vadisindeki
eski Gudurgu kynn adnda hatrasn koruduunu ve Bittogur adnn da egem
rmann yukar ksmnda Biturgu eklinde devam ettiini sylemektedir. Ayrca
lmas, Bulungu, Ukulan ve Bllm adl Karaay-Malkar kylerinin adlarnn da
Bulgar Trklerinden kaldn ileri srmektedir.[77]
Humara ehri
[s. 22] Bulgar Trkleri agul [avul] adn verdikleri, byk blok talardan ina edilen
mstahkem ehirlerde yaarlard. Bunun en gzel rneklerinden biri de Karaaydaki
eski Humara mstahkem ehridir. Bulgar Trklerinden kalm olan eski Humara ehri
20 hektardan fazla bir alan kapsamaktadr. Humara ehri eskiden evresi blok ta
duvarlarla evrili ve dokuz kulesi olan bir kale-ehirdir.[78] Eldeki bilgilere gre bu
ehrin, Kafkasya Bulgarlarnn ve Hazar Hakanlnn askeri, siyasi, kltr ve iktisadi
merkezlerinden biri olduu anlalmaktadr. Humara mstahkem ehrinin ina tarihi
kesin olarak bilinmemekle birlikte VIII. yzylda Araplarn Kafkasya saldrlarna kar
Bulgar ve Alanlar tarafndan ina edildii tahmin edilmektedir.[79]
Bulgar Yaztlar
1960-1962 yllarnda Karaaydaki eski Humara ehri kaz almalar srasnda Kk-
Trk yazsna benzeyen runik karakterde yazl talar bulunmutur. lk olarak 1962
ylnda A.M. erbak bu yaztlarn Don ve Talas yaztlaryla olan benzerliini
aklayarak Humara yaztlarnn Bat Trklerine ait zel bir runik alfabeyle yazlm
olduunu ileri srmtr. 1963 ylnda V.A. Kuznetsov ise Humara yaztlarnn, Kuzey
Kafkasyada geni bir alana yaylm olan eski Yunan kitabelerinden ok farkl bir dil ve
yaz sistemiyle yazlm olduunu ve bu yaztlarn Orhon-Yenisey yaztlaryla byk
benzerlik gsterdiini sylemi, Humara kitabelerinin phe brakmayacak ekilde
bunlarn eski Trk yazs olduunu ileri srmtr. Bylece bu iki bilim adamnn
abalaryla Humara yaztlarnn varl dnya bilim alemine duyurulmutur. Daha sonra
Humara yaztlarna ilgi artm, ok sayda bilim adam bu yaztlar zme almalarna
balamlardr. G.F. Turaninov, Humara yaztlarnn erkes veya Osetlerin atalarndan

kalm olabileceini ileri srm fakat onun bu yaztlar erkes ve Oset dilleriyle zme
almalarnn tm baarszlkla sonulanmtr. M.A. Habi ise bu yaztlardan
birkan baarl bir ekilde zm ve bunlarn Trk dilli Alanlara ait olduunu ileri
srmtr. Nihayet, S.Y. Bayora yllarca srdrd almalaryla, Karaay-Malkar
topraklarnda bulunan; Humara, Arhz, Sutul, Ahmat-Kaya, nal, Gnakz, Temirtz,
Sartz, Tokmak-Kaya, Ishavat, Ullu-Dorbunla, Kalej, Teikle, Bitikle, Ak-Kaya blgeleri
ile yine Kafkasyada Koban ve Terek rmaklar arasnda geni bir alanda yaylm olan
yaztlardan 74 tanesini zerek btn bu yaztlarn Bulgar Trklerine ait olduunu
delilleriyle ortaya koymutur. Arkeolog H.H. Bici de bu yaztlarn Bulgar Trklerine
aitliini kabul etmitir.[80]
S.Y. Bayora vard sonuca gre Humara ve Kuzey Kafkasyann birok blgesinde
bulunan yazl talarda kullanlan dilden, Kafkasya Bulgarlarnn d, c, dz ve
ara~ortak olmak zere drt ivede konutuklarn sylemektedir. Hasavut blgesindeki
baz yaztlar ise iki ayr Trk lehesi ve iki ayr alfabeyle kaznmtr. Bunlarn birincisi
Kafkasya Bulgar Trklerinin harfleriyle, ikincisi ise eski Uygur Trkleri harfleriyle
yazlmtr.[81] S.Y. Bayora, Kafkasya Bulgar yaztlar alfabesi ile Tuna Bulgar, til-
Don, Sekel, Orhon-Yenisey yaztlarnda kullanlan alfabelerin karlatrmal izelgesini
hazrlamtr.[82] Bu izelgede, Kafkasya Bulgar yaztlarnda kullanlan alfabenin
dierlerine ok benzedii, hatta harflerin ounluunun birbirlerinin ayns olduu
grlmektedir.
3. Kafkasyada As-Alanlar
Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumunda nemli pay sahibi olan kavimlerden biri de
As-Alanlardr. inlilerin An-tsa-i, Romallarn Alani ve Bizansllarn da Asioi eklinde
adlandrd As ve Alanlar ilk nceleri Trkistan sahasnda yayorlard. M.. I. yzyl
ortalarnda Trkistandan g ederek Don rma ile Krm arasnda geni bir sahaya
yerletiler. M.S. 370-3375 yllarnda gerekleen Hun basksyla As ve Alanlarn bir
ksm batya doru kaym, bir ksm da gneye doru giderek Kafkasya dalarna
snmlardr.[83] E.P. Alekseyeva, Bulgarlarn bir ksmnn VII. yzyldaki Hazar
saldrlarndan kaarak Kafkasyaya bugnk Stavrapol, Betav [Pyatigorski], Narsana,
Arhz, Koban, Malkar ve Digor [Kuzey Osetya] blgelerine gelip yerletiklerini ve burada
eskiden beri yaayan Alanlar ile de kararak bugnk Karaay-Malkar Trklerinin
temelini oluturduklarn sylemektedir.[84] Bulgar Trklerinin Koban rma havzasnda
yaadklar srada Kafkasyadaki Alanlarla sk temaslarda bulunduklar ve bunlarn baz
kltr tesirlerine maruz kalm olmalar mmkndr.[85] Karaaydaki tarihi Humara
kale-ehrinden elde edilen arkeolojik malzemeye gre bu kale-ehrinde Hazar-
Bulgarlar ile Alanlarn birlikte yaadklar [s. 23] anlalmtr.[86] E.P. Alekseyevaya
tespitine gre bugnk Karaay-erkes .C. snrlar ierisinde X-XIII. yzyllar
arasnda Alanlarn yaad ehir ve kylerin toplam says 40tan fazladr.[87] Bunun
dnda, VIII-X. yzyllar arasnda Bizans ve Grclerin etkisiyle Hristiyanl kabul
eden Alanlardan kalma Karaayn uvana, Snt ve Arhz blgelerinde birer tane kilise
mevcuttur.[88]
Avrupal ve Sovyet tarihileri genel olarak As-Alanlar ran bir kavim eklinde kabul
etmekte ve Kafkasyada yaayan bugnk Osetlerin de As-Alanlarn devam olduklarn

sylemektedirler. Z.V. Togan, A.N. Kurat, B. gel ve M.F. Krzolu da, Avrupal ve
Sovyet tarihilerinin ileri srd bu gr kabul etmilerdir. Fakat Z.V. Togan,
balangta ran kkenli olsalar bile As-Alanlarn ok eski tarihlerde Orta Asyada
yaarlarken Hunlarla ok yakn temaslar neticesinde Trklemeye baladklarn
sylemektedir. Szgelimi, M.. 3. yzylda in kaynaklarnda zikredilen Hunlarn 24l
tekilatnn ilk 4 esas kabilesinden birinin ad Alandr.[89]
As-Alanlarn etnik kkeni konusundaki tartmalar gnmzde halen devam etmektedir.

Bunun sebebi eski tarihi kaynaklarda verilen bilgilerin As-Alanlarn etnik kkenini
aydnlatacak kadar yeterli olmayndan ve en nemlisi de As-Alanlarn bizzat kendi
dilleriyle yazlm ve dolaysyla da As-Alanlarn hangi dili konutuunu ortaya koyacak
tatmin edici bir belgenin bulunamayndan kaynaklanmaktadr. Tarihi kaynaklarda
verilen bilgilerin ounluu As-Alanlarn hayat tarzyla ilgilidir. Bununla birlikte baz tarihi
kaynaklar As-Alanlarn etnik kkeni ve hangi dili konutuklar hakknda baz bilgiler
vermektedir. Bu bilgilerin ilgin olan taraf ise As-Alanlardan bir Trk kavmi olarak
bahsedilmesidir. Hakikaten de Avrupal ve Sovyet tarihilerinin As-Alanlar ran bir
kavim olarak kabul etmelerine karn eski tarihi kaynaklarn hibirinde As-Alanlarn ran
bir kavim olduu konusunda tek bir sz dahi gememektedir. Tam tersine btn eski
kaynaklarda As-Alanlardan Trk kavmi ve Hristiyan Trkler eklinde
bahsedilmektedir.
Szgelimi, Ebul Fidann kaytlarnda As ve Alanlardan Trk kavmi eklinde sz

edilmektedir: Ancazn dousunda deniz kysnda bir Alan ehri vardr. Trk olan
Alanlardan bir topluluun iskan ettii bir ehirdir. Bunlar Hristiyanlamlardr. Alanlar
bu blgede kalabalk bir kavimdir. Alann arkasnda Babl Ebvab vardr. Al-As denilen
bir Trk kavmine komudurlar.[90] Said el-Magrib de Kitab El-Corafya adl eserinde
As ve Alanlardan bir Trk kavmi olarak bahseder: Grcistann dousunda Alan lkesi
bulunur. Bunlar Hristiyan Trklerdir. Alanlardan sonra Trklerden As denen bir kavim
vardr.[91] Yahudi tarihi ve ilahiyats Josephus Flaviusun [M.S. 37 - 100] Yahudi
Sava adl eserinde Aslarn konutuu dilin Peeneklerin konutuu dile
benzediinden bahsedilmektedir.[92] Ayn ifadeler El-Birunnin kaytlarnda da
gemektedir: Bu mecrada [Ceyhun rma ile Hazar denizi arasnda] oturanlar Hazar
denizi sahiline gtler. Bunlar El-Lan [Alan] ve As kavimleridir. Bu kavimlerin dilleri
Harezmce ile Peenekenin bir karmdr.[93] te yandan Z.V. Togan, El-Birunnin
bu ifadelerinden, ran Harezmliler ile Peenek Trkleri arasndaki bir sahada yaayan
As-Alanlarn dil bakmndan Peenek Trkesinin tesirinde kalm olmakla birlikte ran
Harezmlilerle akraba bir kavim olduu konusunda srarldr. Z.V. Togan, XII-XIII.
yzyllarda til havzasnda yaayan Aslarn oktan Trklemi olmalarna ve Altn Orda
Hanlnda siyasi nfuz elde etmelerine ramen yerli Trkler [Kpaklar] ve Moollar
tarafndan daima yabanc sayldklarn syler. Hatta bu yzden Altn Orda Hanlarnn
As kzlaryla evlenmeleri hi ho grlmemitir. Szgelimi, Altn Orda Hanlnn son
byk hkmdarlarndan Canibek Han [1340-1357] hakknda Nogay ve Bakurt
rivayetlerinde yle bir kayt bulunmaktadr: Canibek Hann iki kars vard. Birincisinin
ad Taydulu Hatun idi. Bu Kpak olan idi. kincisinin ad ise Karaa idi. Bu da
Aslardan idi. Canibek Hann Kpak kkenli olan kars Taydulu bir gn Canibek Hana
yle der: Asd kzn ald, bizni kzden sald~As kzn aldn, bizi gzden
drdn.[94]
IV. yzyl sonlarnda Alanlarn hayat tarzyla ilgili en geni bilgiler Ammianus
Marcellinusun kaytlarnda bulunmaktadr. A. Marcellinusun anlattklarna gre
Alanlarn hayat tarznn eski Trklerin gebe hayat tarzndan pek bir fark yoktur:
Alanlarn evleri yoktur. Srekli g ettikleri, ba aa kabuklaryla rtl araba-evlerde
yaarlar. Tarla srmeyi bilmezler. Temel yiyecekleri et ve sttr. Bunlar da vahi
hayvanlar gibi yerler. Bir otlaa gelip yerletiklerinde ev-arabalarn daire eklinde
konulandrrlar. Otlaklar tkenince araba-evleriyle baka yerlere g ederler. Kadn,
erkek, ocuk hepsi bu araba-evlerde yaarlar. ocuklar bu araba-evlerin ierisinde
byrler. Bu araba onlarn srekli evidir. Kk ve byk ba hayvanlar [s. 24] vardr.
At srleri vardr. Buna zel nem verirler. Oralarda otlaklar geni ve yeildir. Her yer
meyve aalaryla doludur. Verimli topraklarn ve rmaklarn bol olmas nedeniyle
gebeler hibir zaman yiyecek ve otlak sknts ekmezler. Yallar, ocuklar ve
kadnlar savaamayacak durumda olduklar iin kolay ilerle urarlar. Erkekler
ocukluktan itibaren ata binmeyi renir. nk onlar yrmeyi onur krc olarak
grrler. Hepsi birer mkemmel sava olarak yetitirilir. Alanlarn byk ounluu iri
yapl, sarn ve gzel insanlardr. Baklar korkutucudur. Silahlarn hzl ve ustalkla
kullanrlar. Hunlara benzerler. Fakat yemek ve giyim-kuam kltr Hunlardan daha
gelimitir. Avclk ve yamaclkla geinirler. Hatta Meot bataklndan Ermenistana ve
Medya boylarna kadar geni alanlarda yamaclk yaparlar. Rahat ve huzurlu bir hayat
yerine tehlike ve savatan holanrlar. Savata lmek onlar iin mutluluk ve onurdur.
Yallktan veya herhangi bir kaza sonucu lenler aalanr ve onlarn cesetleriyle alay
edilir. Alan savalar dmanlarnn kafa derilerini yzerek bunlardan atlarna ssler
yaparlar. Alanlarn tapnaklar yoktur. Hatta bunlarda ats samanla rtl tek bir kulbe
dahi yoktur. Sava Tanrs Mars gibi, topraa saplanm bir klca taparlar. Kamlar
dikine birletirirler ve byl szlerle bir anda brakrlar. Bylece gelecei grdklerini
dnrler. Soylu bir kan tarlar. Klelik nedir bilmezler. Reislerini en ok sava
deneyimi olan kiiler arasndan seerler.[95]
Kaziy T. Laypan ve smail M. Mz bata olmak zere genel olarak Karaay-Malkarl

tarihilerinin byk ounluu As-Alanlarn bugnk devamnn Karaay-Malkar Trkleri
olduunu savunmaktadrlar. Buna en gl dayanak olarak da Karaay-Malkar
Trkesinde karde, dost, arkada anlamnda ve bir hitap eklinde kullanlan alan
sz gsterilmektedir. Bunun dnda Karaay-Malkar Trklerinin yakn zamana kadar
bata Osetler olmak zere baz komu Kafkas kavimleri tarafndan Alan ve As
eklinde adlandrlmas da bu grn dier nemli dayanadr. Gerekten de bugn
kendilerini As-Alanlarn devam sayan Osetler halbuki eskiden Karaay-Malkar
Trklerini Asi ve Asson eklinde, Malkar lkesini Asiyag ve Karaay lkesine de
Tstur-Asiyag eklinde adlandrmlardr. Yine Grc-Megreller Karaayllar Alani
eklinde adlandrrlarken, Abhazlar da Azuho ve As eklinde adlandrmlardr. [96]
V.F. Miller ise eskiden komu Kafkas halklar tarafndan Karaay-Malkarllarn Alan ve
As eklinde adlandrlmalarn kabul etmekle birlikte bunu farkl bir ekilde
yorumlamaktadr. Ona gre Karaay-Malkarllarn yaad topraklarda eskiden Osetler
veya onlarn atalar olan As ve Alanlar yaamlardr. As-Alanlar gneye doru bugnk
Osetlerin yaad yerlere g ettikten sonra onlardan boalan yerlere Karaay-Malkar
Trkleri gelip yerlemilerdir. Fakat tarih boyunca buralar As ve Alan adyla
anldndan dolay komu Kafkas halklar da Karaay-Malkar Trklerini As veya
Alan eklinde adlandrmlardr. V.F. Millerin bu ifadeleri hem mantksz ve hem de
elikilidir. Diyelim ki, Grc-Megreller ile Abhazlar, eskiden As ve Alanlarn yaad
topraklara gelip yerleen Karaay-Malkar Trklerini, V.F. Millerin syledii gibi
yanllkla As ve Alan eklinde adlandrmlardr. Fakat madem Osetler gerekten As

ve Alanlarn devam iseler neden kendileri iin ron ve Digoron adlarn kullanmlar
ve neden Karaay-Malkar Trklerine As ve Alan adlarn vermilerdir? V.F. Millerin
elikiye dt husus budur. Herhalde hibir halk kendi kavim adn unutarak
yanllkla bir baka kavim iin kullanmaz.[97]
Osetlerin As-Alanlarn devam olduuna dair ileri srlen grlerin en gl dayana

yine V.F. Millerin mehur Osetinskie Etd adl eseridir. Halbuki bu eserin hibir
yerinde Aslar veya Alanlar ran bir kavimdir ve bugnk ronlarn [Osetlerin] atalardr
eklinde bir ifade gememektedir. V.F. Miller kitabnda aynen yle sylemektedir:
Osetlerin atalar Alanyada [Terek ve Laba rmaklar arasndaki sahada] yaamlardr.
Bundan dolay da Osetlerin atalarnn Alanlar olmas mmkndr. V.F. Millerin bu
ifadelerinden Osetlerin kesinlikle Alanlarn devam olduu sonucu karlamaz. te
yandan XVIII. yzyl sonlarnda Kafkasyaya seyahat yapan J. Pototskinin Alanlarla ilgili
kaytlar olduka enteresandr: 19 Kasm 1797 tarihinde Mozdok ve Macar ehri
Piskoposu Grc asll Gay adnda birini ziyaret ettim. Piskopos bana tarihte ska
geen Alanlarn bir ksmnn halen mevcut olduunu ve bunlarn saysnn 1000 kii
civarnda olduunu syledi. Bunlar gerek Alanlarm ve Svanlarn yurduna yakn dalk
bir vadide yayorlarm. Fakat kendisi bu gerek Alanlar etin corafi artlardan dolay
grme imkann elde edememi. Piskoposun bahsettii bu gerek Alanlar grmeyi ve
onlarn hangi dili konutuunu renmeyi ok istememe ramen ben de bu imkan elde
edemedim. Halbuki byk bir tarihi problem aydnla kavumu olacakt. Digor ve
ronlarn [Osetlerin] 1744 ylnda kendi istekleriyle Rus arlnn [s. 25] hakimiyet
gemeleri tarihi belgelerle sabittir. Grclerin Ovset eklinde adlandrdklar bu iki halk
Rus arlna balandktan sonra Ruslar tarafndan Osetin eklinde
adlandrlmlardr. Aradan 53 yl sonra 1797 ylnda Kafkasyaya giden J. Pototski ve
hele Osetleri ok yakndan bilen Grc asll Piskopos Gayn gerek Alanlardan
bahsetmesi olduka enteresandr. zellikle de Grc Piskopos gerek Alanlar dedii
mehul kabile ile Osetler arasnda bir iliki olsayd bundan mutlaka bahsederdi. te
yandan Svanlarn lkesine yakn dalk bir vadide yaadklarn syledii gerek
Alanlarn yurdu bugnk Karaay Trklerinin yaad yerdir.[98] Bir baka nemli
husus ise baz eski ve tarihi Kafkasya haritalarnda Karaayllarn ve Alanlarn yaad
topraklar daima birlikte gsterilmektedir. Szgelimi Rus arlnn Kafkasya Ordusu
Komutanlnda Harita Subay olarak grev yapan van V. Sahovskoyun 1833 ylnda
izdii Kafkasya haritasnda Karaay Trklerinin yaad yerler Alanet-Karaavts
[Alanlar-Karaaylar] adyla gsterilmektedir.[99]
Karaay-Malkarl tarihiler Alanlarn bir Trk kavmi ve Karaay-Malkar Trklerinin atalar

olduu konusunda da srarldrlar. Bunun dnda baz bilim adamlar Alanlarn Trk ve
ran kabilelerden olumu bir kavim olduunu ileri srmektedirler. Szgelimi V.B.
Kovalevskiy Kafkasya ve Alanlar adl kitabnda Alanlarn hem Karaay-Malkar
Trklerinin hem de Osetlerin atalar olduu sonucuna varmaktadr.[100] M.A. Habi de
Alanlarn Trk ve ran olmak zere iki ksmdan olutuunu ve Trke konuan
Alanlarn Karaay-Malkar Trklerinin atalar, ran dilini konuan Alanlarn ise Osetlerin
atalar olduunu sylemektedir.[101] As-Alanlarn Trk veya ran bir kavim olduklar
konusundaki tereddtler ve tartmalar devam edecek gibi grnmektedir. Fakat As-
Alanlarn etnik kkeni ne olursa olsun, Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumunda As-
Alanlarn nemli bir pay sahibi olduu inkar edilemez bir gerektir.
4. Kafkasyada Kpak~Kumanlar
Bizans-Latin kaynaklarnda Koman~Kuman, slam kaynaklarnda Kpak~Kfak ve

Rus kaynaklarnda Polovest adyla anlan Kpak Trkleri, Mool istilasna kadar,
Karadeniz kuzeyi bozkrlar ile Kafkasya corafyasn 200 yl boyunca hakimiyet altnda
tutarak blgenin etnik ve kltr yapsnn ekillenmesinde ok byk rol oynamlardr.
Kpak Trkleri nceleri rti-Talas sahasnda yayorlarken 1060 ylndan itibaren
vaktiyle Peeneklerin igal ettii Karadeniz kuzeyi bozkrlarna gelmiler, ksa bir sre
sonra da Don-Dnester havzas merkez olmak zere douda Balka-Talas havzas ve
batda Tuna havzasna kadar geni bir sahaya yaylmlardr. Kafkasyada Koban
rma havzasndan Dastana kadar uzanan blgeleri de iine alan bu geni saha
kuzeyde til Bulgarlar snrna kadar uzanmaktadr. Dou Avrupa ile Bat Sibirya
bozkrlarnn tamamn iine alan Kpak sahas daha o tarihten itibaren slam
kaynaklarnda Det-i Kpak [Kpak Bozkr] adn alm, Bizans-Latin kaynaklarnda
da Komania eklinde anlmtr.[102]
Kpak Trklerinin tarih sahnesine ne zaman ktklar konusunda kesin bir sonuca
varlmamtr. Baz tarih aratrmalarna gre Kpaklar ok eski tarihlerden itibaren
Kafkasyada yaamaktaydlar. Eski Grc kaynaklarnda M.. IV. yzylda Kr [Kura]
nehri boylarnda yaayan Bun-Turki [Yerli Trk] ve Kpak adnda iki Trk kavminden
bahsedilmektedir. En eski Grc vakayinamesi olarak bilinen Kartlis Tshovrebada
[Grc Hayat] bu iki Trk kavminden yle bahsedilmektedir: M.. 312 ylnda Filipin
olu Makedonyal skender, Kartvele [Grcistana] geldii zaman Kr rma boyunca
ve onun kollar zerine yerlemi olan Bun-Turki ve Kpak adl kavimlerle karlat.
Btn ehirler ve kaleler, ylmaz savalar olarak bilinen Bun-Turki ve Kpaklar
tarafndan savunuldu. Makedonyal skender byk hayretler ierisinde kald. nk
hibir millet onlar gibi dmana kar koyamazd. Bunun dnda, Pliniusun kaytlarnda
M.S. 23-79 yllarnda Dastanda Kamak ve Oran adl iki Trk kavminden
bahsedilmektedir. Bilindii gibi Kamak ve Oranlar Maverannehir havzasnda yaayan
eski Trk kavimleridir ve Kpak Trklerinin bir dier ad da Kimak~Kemaktr. Plinius
ayrca Daryal geidinin Kumania Kaps eklinde adlandrldn da
sylemektedir.[103]
Kpak Trkleri, Dede Korkut destanlarnda azgun dinl kafirler eklinde ve Ouzlarn
ba dman olarak anlatlmaktadr. Dede Korkut Destanlarna gre Kpak Trkleri
Kafkasya dalar kuzeyinde yaamakta ve sk aralklarla Daryal geidini aarak gneye
aknlar yapmaktadrlar. Destanlarda anlatlanlara gre Kafkasya Kpaklarnn
hkmdar Alaca atl avhal Melik olup bugnk Kumuk-Avar blgesi hakimidir. Onun
sa [s. 26] kol beyi Bogauk Melik bugnk Koban rmann kaynak havzas olan
Karaay topraklarnn hakimidir. Sol kol beyi Kara Tokan Melik ise Dastanda Koy ve
Ilsu rmaklar boyu hakimidir. Yine, Ouz komutanlarndan Kara Konakn olu Kara
Budakn srekli akn edip kan kusturduu Demir Yayl Kpak Melik de Koban rma
boylar ile bugn Malkar ve Kabardey erkeslerinin yaad topraklarn hakimidir.[104]
Azak-Kafkasya hattndaki Kpaklarn en kuvvetli dnemi 1090-1110 yllar arasndadr.

Bu dnemde Kpaklar eski Trklerin klasik ynetim biimi olan 4l sistemine gre
Bek, Tugor, aru ve Altun-Aba adl komutanlarn idaresinde tekilatlanmlardr.

Koban rma havzas merkez olmak zere Bat Kafkasya blgesi aru Han ve daha
sonra da olu Etrek Hann ynetiminde olmutur. Guran-Duhkt adl kzn Grc kral II.
Davitle evlendirmek suretiyle Grclerle ilikileri salama alan Etrek Han 1118 ylnda
damad II. Davitin ars zerine kalabalk bir Kpak topluluuyla Grcistana
yerlemitir. Bununla birlikte Etrek Han Grcistanda fazla duramam ve tekrar
Kafkasyaya dnmtr. Fakat daha nce beraberinde gtrd halknn byk
ounluu Grcistanda kalmtr.[105]
Mool stilas ve Kpak-Alan ttifak
Moollar nce 1219-1222 yllarnda Orta Asyay bir kasrga felaketi gibi tahrip etmiler
ve binlerce insann hayatna son vermilerdir. 1222 yl baharnda Cengiz Han
tarafndan Orta Asyadan kaan Harzemah Muhammedi takiple grevlendirilen
Sbedey Bagatur ve Cebe Noyan adl komutanlarn idaresindeki Mool ordular nce
Kuzey ran kltan geirdikten sonra Grcistan zerinden irvan boaz yoluyla
Kafkasyaya gelmiler ve burada Kpak-Alan ittifakyla karlamlardr. Bunun zerine
Moollar gizlice Kpak komutanlarna eitli hediyeler gndererek Moollar ile
Kpaklarn ayn soydan olduklarn, Alanlarla kurduklar ittifaktan ayrldklar takdirde
Mool ordularnn Kpaklara dokunmayacaklarn bildirmilerdir. Kpak ordularnn
komutan Knek olu Yuri de Moollarn bu vaadine kanarak Kpak-Alan ittifakndan
ayrlmtr. Fakat bunu mteakip Moollar nce Alanlara saldrarak onlar malup etmi
ve daha sonra Koban dolaylarnda konulanm bulunan Kpaklara hcum ederek
birounu kltan geirmilerdir. Knek olu Yuri ve Kbek olu Daniel adl Kpak
komutanlar da Mool askerlerinin elinden kurtulamayp ldrlmlerdir. Bunun zerine
Kafkasya dalar eteklerinde yaayan Kpak kabileleri arasnda byk bir korku ve
tela ba gstermi, Kpaklarn byk bir ksm kuzeye doru Azak ve til dolaylarna
kaarken, bir ksm da Moollarn katliamndan sa kalabilen Alan ve Bulgar
kabileleriyle birlikte dalk arazilere snmlardr.[106] Kuzeye doru kaan Kpak
kabileleri ise bu sefer 1637 ylnda Cengiz Han olu Cuci Han tarafndan sktrlmlar
birou kltan geirilmilerdir. til ve Don havzasnda kurtulmay baarabilen Kpak
kabilelerinin birou erkes [Bat Kafkasya] ve Tmen [Dastan] yurtlarna kamlar
ve buradaki kavimlerle karmlardr.[107]
Emir Timurun Kafkasya Seferi
Moollarn istilas sonunda Det-i Kpak ve uzants Kafkasyada byk bir Mool
devleti kurulmutur. Dou kaynaklarnda Cuci Ulusu ve Kk Orda eklinde anlan,
Rus kroniklerinde ise Altn Ordu adyla geen bu devlet, XIII-XIV. yzyllarda siyasi,
iktisadi ve kltr bakmndan yalnz Dou Avrupada deil, btn Trk Dnyasnn en
nemli devletlerinden biri olmutur. Bu devletin ynetimi ve st tabakas Moollardan
olumakla birlikte ordunun kayna ve ahalinin byk ounluu Kpak Trkleri
idi.[108]
Tohtam Han vaktiyle 1377 ylnda Emir Timurun yardmyla Altn Ordu hkmdarlna
oturmutu. Bu yzden Tohtam ve Timur arasndaki ilikiler gayet iyi bir ekilde devam
ederken Harezm blgesi yznden bu iki hkmdarn aras almtr. Tohtam bu

blgenin Altn Ordu Devletine ait olduunu iddia etmekteydi. Bunun zerine Emir Timur
da zellikle Tohtam Hana bir ders vermek ve onu tahtndan indirmek iin Altn
Orduya iki byk sefer dzenlemitir. Bu seferlerin birincisi 1391 ylnda, ikincisi de
1395 ylnda gereklemitir. Bu seferlerin ikincisi, Kafkasya tarihi bakmndan byk
nem arz etmektedir. nk bu ikinci sefer Kafkasyada cereyan etmitir ve Timurun
karsna kan Tohtam Hann ordusunun byk ounluu Kpak, Bulgar, Alan ve
Kafkas kavimlerine mensup askerlerden olumaktadr. Tohtam Han ve Emir Timurun
ordular 15 Nisan 1395 tarihinde Terek nehri civarnda karlam ve byk bir meydan
savandan sonra Tohtam Hann ordusu mthi bir yenilgiye uramtr. Tohtam [s.
27] Hann kendisi de Timurun elinden g bela kurtulabilmitir.[109] Ali Yezidnin
kaytlarna gre malup olan Tohtam Hann ordusu, bilhassa merkez karargahla
balantlarn kaybetmi olan Bulgar ve Kpak kkenli askeri birlikler, Timurun ordusu
tarafndan tamamen yok edilme korkusuyla, Kafkasya dalarna doru kaarak yksek
ve kuytu vadilere snmlardr. Bunun iin en elverili yer ise bugnk Malkar
Trklerinin yaad erek [Malkar] vadisidir.[110]
Yukarda anlatlan Mool istilas ve Timurun Kafkasya seferi gibi tarihi olaylarn
Karaay-Malkar Trklerinin etnik yapsnn oluumunda byk etkisi vardr. Mool ve
Timur ordularndan kaarak yksek da vadilerine snan Hun, Bulgar, Sabir, Alan ve
Kpak kabileleri Karaay-Malkar Trklerinin etnik yapsnn temelini oluturmutur.
zellikle de XI-XIII. yzyllar arasnda, kalabalk Kpak~Kuman kabileleri, eskiden beri
Kafkasyada yaayan dier eski Trk kabileleriyle karm, Karaay-Malkar Trklerinin
etnik yapsnn en nemli unsurunu oluturmutur. Kpak kabilelerinin kalabalk ve
baskn unsur olmas nedeniyle zamanla dier kabilelerin hepsi Kpaklamtr.[111]
Kpak~Kuman Trkleri tarihi sre ierisinde Kafkasyaya gelen eski Trk kavimlerinin
sonuncusu olup ayn zamanda da Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumuna son
noktay koyan kavimdir. Gnmz itibariyle milletlerin kimliini belirleyen en nemli
unsur dil olduuna gre bu yzden Karaay-Malkar Trklerini de Kpak~Kuman
Trklerinin devam olarak saymak gerekir. nk Karaay-Malkar Trklerinin konutuu
dil, ana izgileriyle tipik bir Kpak Trkesi olup, Trk dilinin Kpak lehesi grubuna
girmektedir. Karaay-Malkar Trkesinde Hun-Bulgar dilinden kalma ok sayda kelime
bulunmakla birlikte Karaay-Malkar Trkesinin kelime hazinesinin tamamna yakn
Kpak Trkesine aittir. XIV. yzyl balarnda Avrupal misyonerlerin Kpak Trkleri
arasnda Hristiyanl yaymak ve Kpak Trkesini Avrupallara retmek amacyla
hazrlanan Codex Cumanicus adl eserde kullanlan Kpak~Kuman Trkesi ile
bugnk Karaay-Malkar Trkesi hemen hemen ayndr. Eserdeki kelime hazinesinin
drtte nden fazlas ekil ve anlam bakmndan Karaay-Malkar Trkesinin kelime
hazinesinde mevcuttur.
Bunun dnda, Kpak~Kuman Trkleri ile Karaay-Malkar Trkleri arasndaki etnik

ilikiyi baz arkeolojik bulgularla da desteklemek mmkndr. Karaay-Malkar
Trklerinin yaadklar topraklarda; Pregradna, Kobu-Ba, Storojevoy, spravna,
Kubina, Baytal-abhan, Arhz, egem ve Betav evresinde Kpaklara ait ok sayda
mezar ve heykel ortaya karlmtr. Tabiatyla bu durum bugnk Karaay-Malkar
topraklarnda eskiden Kpak Trklerinin yaadn belgelemekte ve Karaay-Malkar
Trklerinin etnik ve kltr yapsnn oluumunda etkili olduklarn ortaya koymaktadr.
Karaayda Koban rmann sol tarafndaki Kubina kyne 5 km yakn bir yerde Kpak
mezarlar bulunmutur. Bu mezarlarn taban talarla denmitir. Mezarda insan
kemikleri dnda bir de at iskeleti bulunmutur. Baytal-abhan blgesinde bulunan
mezarlarn XIV-XVI. yzyla ait olduu ve bunlarn Kpak Trklerinden kald tespit
edilmitir.[112]
G. Rubruck XI-XIII. yzyllara ait Kpak mezarlarn yle tasvir etmektedir: Kumanlar
[Kpaklar] lnn zerine byk bir tmsek yaparlar ve bunun zerine yz douya
dnk, elinde gbeinin hizasnda bir kadeh bulunan bir heykel dikerler. Kumanlar asil
ve zenginleri iin mezarlarn zerine ehramlar yani sivri binalar yaparlar. Baz yerlerde
tuladan byk kuleler, baz yerlerde de tatan evler yapldn da grdm.[113]
G.Rubruckun kaytlarnda bahsettii eli gbeinin hizasnda bir kadeh bulunan Kpak
heykellerinden birisi Karaayda Zelenuk rma kysnda bulunmutur. G. Rubruckun
tarif ettii Kuman [Kpak] asil ve zenginlerine ait mezarlarn ayns Malkar Trklerinin
yaad Yukar egem blgesinde bulunmutur. Yukar egemdeki Kpak
Trklerinden kalma sivri tepeli yani piramit eklindeki ant mezarlar bugn hala
ayaktadrlar. Ayrca eski Karaay-Malkar beyleri iin yaplan ant mezarlarn da Kpak
mezar tipinde olduu grlmektedir. Szgelimi Malkar beylerinden Alimurza Abay iin
Knlm kynde yaplan ant mezar tipik bir Kpak mezardr.[114]
III. Destan ve Efsanelere Gre Karaay-Malkar Trkleri
Karaay-Malkar Trklerinin tarih sahnesine ne zaman ve ne ekilde ktklar konusunda

tarih ve eski yazl kaynaklarda imdiye kadar herhangi bir bilgiye tesadf edilmemitir.
Bunun dnda bir de Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumuyla ilgili birtakm destan
ve halk hikayeleri vardr. Elbette bir [s. 28] milletin veyahut bir devletin tarihini incelerken
destan ve halk hikayelerini bir belge gibi grmek baz yanl sonular da beraberinde
getirecektir. nk bunlar ounlukla gerek ile abartnn ayrt edilemedii anakronik
olaylarn hikayesidir. Bunlarn en byk eksiklii anlatlan olaylarn kronolojik olarak
yerine oturmayndan kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte her ne kadar bir tarih belgesi
deilse de baz tarih gerekler bu destan ve halk hikayelerini rts altnda gizlidir. Bu
tr halk edebiyat rnlerinin iyi bir ekilde tahlil edilmesiyle milletlerin eski tarihini
aydnlatmak ve onlarn kltr hakknda bir fikir ortaya koymak mmkndr.
Karaay Trklerinin etnik oluumunu ve Kafkasyaya gelip yerlemesini anlatan bir sr

hikaye vardr. Birka ayrnt dnda bunlarn ounluu birbirine benzemektedir. Bu
hikayelerin birine gre Karaay Trkleri Kafkasyada bugnk yurtlarna gelip
yerlemeden nce Hazar Hakan Obadiy [Obedia] Han zamannda Karaay adl bir
beyin idaresinde Kuma rma civarnda Macar adl bir ehirde yayorlarm. Obadiy
Hann srekli olarak vergi almak suretiyle Macar ehrini bask altnda tutmasndan
dolay, Karaay adl bey ve kabilesi Macar ehrini terk ederek Kafkasyann dalk
vadilerine g etmiler ve burada kendilerine yeni bir yurt kurmular. Daha sonra
Karaay adl bey lnce onun kabilesi beylerinin hatrasn yaatmak iin kendilerine
kavim ad olarak Karaay adn vermiler.[115]
Baka bir hikayeye gre ise Karaay Trkleri Kafkasyaya gelmeden nce Krm
civarnda yaarlarken, Krmda kan siyasi karklklar zerine Kara adl bir beyin
idaresinde Krmdan Kafkasyaya gelip yerlemiler. Kara ve kabilesi nce Arhz ve
Bashan vadileri gibi Kafkasyann muhtelif yerlerinde bir mddet kaldktan sonra nihayet
bugnk yurtlar olan Koban rmann doduu yere gelmiler ve burada kalc olarak
yerlemiler. Kara ldkten sonra da onun ad zamanla Karaay ekline dnm ve
kabilesinin ad Karaay olmu.
Manzum ekli de mevcut olan bu ikinci hikaye tarih aratrmalar bakmndan birinci
hikayeye gre daha ok itibar grmektedir. Fakat Karaayllarn tarihi hakknda birtakm
ipular vermekle birlikte bu ikinci hikayenin de birok zayf yanlar vardr. Karann
hikayesinin hem manzume eklinde ve hem de nesir eklindeki rneklerinde anlatlan
farkl zamanlarda yaam kiilerin ve farkl zamanlarda cereyan eden olaylarn birbirine
kart grlmektedir. Szgelimi hikayede Karann mcadele ettii Kabardey erkes
beyinin ad hem Kaziy Bey olarak ve hem de Kaytuk olu Sar Aslanbek olarak
gemektedir. Halbuki bu iki ahs farkl zamanlarda yaamlardr. Yine Kara ile
Kabardey erkes beyinin arasnda geen olaylarn konusu hikayenin bir varyantnda
baka ekilde anlatlrken, bir baka varyantta ise daha baka trl anlatlmaktadr. Yani
ksacas Karaay Trkleri ile Kabardey erkesleri arasnda farkl zamanlarda ve farkl
kiiler arasnda cereyan eden farkl olaylar bu hikayede birbirine karmtr.
Tarihi kaytlara gre Kabardey erkes beyleri arasnda iki tane Kaytuk ve iki tane
Aslanbek adl beyin ad gemektedir. Bunlardan birinci Kaytuk ve onun olu Aslanbek
1500-1600 yllar arasnda yaamlarken, ikinci Kaytuk ve onun olu Sar Aslanbek ise
1700-1800 yllar arasnda yaamlardr. Karann hikayesinde bahsedilen Kabardey
erkes beyi ise ikinci Kaytuk olu Sar Aslanbektir. Halbuki hikayede ad geen bu
Kabardey erkes beyi ile Karann ayn dnemde yaamalarna imkan yoktur. nk
Kabardey erkeslerinin en gl ve en mehur beylerinden olan Kaytuk olu Sar
Aslanbek XVIII. yzyl ortasnda ve sonlarnda yaamken, elimizdeki Kara ile ayn
dnemde yaam birka salam Karaay [Navruz ve Bota] soy eceresine gre
Karann yaad dnem 1580-1630 yllar arasndadr. Bizim tahlilimize gre
Karann mcadele ettii Kabardey erkes beyi hikayelerde de ad geen Peapok
olu Kaziy Beydir. Peapok olu Kaziy Bey tarihte gerekten de yaam bir Kabardey
erkes beyidir ve Osmanl kaytlar da onun XVI. yzyl sonlar ile XVII. yzyl
balarnda yaadn dorulamaktadr. Bun gre bir Osmanl belgesinde, 1584 ylnda
irvan serdar zdemir olu Osman Paann askerleriyle birlikte Demirkapdan
stanbula gitmek zere Kefeye gelirken Kabardey erkes beylerinin yardmyla Terek
rma zerine bir kpr ina ettiinden bahsedilmektedir. Osman Paaya yardmc
olan Kabardey erkes beylerinin arasnda I. Kaytuk olu Aslanbek ile onun yeeni
Peapok olu Kaziyin ad da gemektedir.[116] Buna bal olarak da bizim vardmz
sonuca gre Kara XVI. yzyl sonlar ile XVII. yzyl balarnda yaamtr ve Karann
hikayesinde anlatlan olaylar da Kara ve kendisiye ayn dnemde yaayan Kabardey
erkes beyi Peapok olu Kaziy arasnda gemitir.
Bunun dnda Karaay Trklerinin etnik oluumunu ve Kafkasyada yurt tutuunu

anlatan bu hikayelerle ilgili olarak bir baka nemli husus daha vardr. Kara adnn
zamanla deierek Karaay [s. 29] ekline dntn varsayp Karaay Trklerinin
Kafkasyadaki tarihini Kara ile balatmak bize gre yanltr. Karadan Karaay
Trklerinin ilk kurucusu olarak deil, XVI. yzyl sonlar ile XVII. balar arasndaki bir
dnemde Karaay Trklerinin lideri olarak bahsetmek daha doru olur. Karaay ad da
Kara adl beyin adndan deil, yukarda birinci hikayede bahsettiimiz Karaay adl
beyin adndan kalm olmaldr. Yani Kara ve kabilesi gelmeden nce de Kafkasyada
Karaay adnda bir Trk kavmi mevcut idi. Bunlar Cengiz Han ve Emir Timur istilalar
dolaysyla dank bir ekilde dalarda ve komu Kafkas halklarna snm bir ekilde
yayorlard. Daha sonra muhtemelen 1600l yllarn balarnda Krm dolaylarndan
Kafkasyaya gelen Kara ve kabilesi burada dank ekilde yaayan Kpak ve eskiden
beri Kpaklama srecine girmi olan Hun-Sabir, Bulgar ve As-Alan bakiyelerinden
mteekkil Karaay kabilesiyle karlamtr. Kpak kkenli Kara ve kabilesinin
Kafkasyaya gelip bilhassa Kabardey erkes beylerine kar verdii baarl
mcadeleleri ve dolaysyla btn Kafkasyada nam salmasyla birlikte dank ve kk
bakiyeler halinde yaayan Trk unsurlar Kara ve kabilesinin etrafnda toplanarak
yeniden birlemilerdir. Yani Kara bu dnemde Kafkasyada dank ekilde yaayan
Trk unsurlar iin bir ekim kuvveti olmutur. Kara stn siyasi ve sosyal
tekilatlanma yeteneiyle btn bu unsurlar birletirmi ve bugnk Karaay Trklerinin
etnik oluum srecine son noktay koymutur.
Karaay Trkleri arasnda anlatlan destan ve halk hikayelerine gre Kara ve halknn
Kuzey Kafkasyaya gelip yurt tutma hikayesi zet olarak yledir:
Kara ve halk Kuzey Kafkasyaya gelmeden nce Krm dolaylarnda yayorlarm.

Krm Hanlnda ortaya kan taht kavgalarndan veya Krmn birileri tarafndan istila
etmesinden dolay Kara ve halk huzursuz olmular ve Krm terk etmiler. Kara ve
halk Karadeniz kys boyunca douya doru uzun ve skntl bir yolculuktan sonra ilk
nce Abhazyada nal-Kuba [Cemetey] denilen yere gelmiler. Burada az bir zaman
kaldktan sonra Zagzan~Zagdan denilen yere gidip oradan da Zelenuk rmann
yukar ksmlarna Arhz vadisine gelip yerlemiler. Kara ve halk burada kendilerine
yurt kurmular. Daha sonra buraya Eski-Curt denilmi. Akll ve cesur bir lider olan
Karann yannda en yakn neferleri olarak Adurhay Budyan ve Navruz adl arkadalar
bulunuyormu. Kara burada Kzlbeklerin [Abazalarn] basksna maruz kalm. Bunun
zerine Kara ve arkadalar Arhz vadisinden gmeye karar vermiler. Kara ve halk
buray terk ederek Cgetey vadisindeki Eltarka denilen yere gelmiler. Fakat bir sre
sonra burada bulac bir hastalk salgn km. Bunun iin de oradan ayrlmlar ve
Bashan [Baksan] vadisine gitmiler.
Kara ve halk Bashan vadisine yerleerek yeni bir yurt kurmular ve bu kyn adna da
El-curt demiler. Kara ve halk burada alt yl kadar hi kimseye grnmeden rahat ve
huzurlu bir ekilde yaamlar. Bashan rmann kar tarafna rahat bir ekilde gidip
gelebilmek iin Kara rman zerine bir kpr yaptrmak istemi ve adamlarna emir
vererek derhal kpr inaat almalarna balamalarn sylemi. Kara bu arada
adamlarn kpr ina ederken Bashan rmana tek bir aa paras dahi drmeyin
diye tembihlemi. Fakat Karann adamlar alma srasnda rmaa birka aa
parasn drmler. Aa paralar rman akntsyla srklenerek Bashan
rmann aa ksmlarnda yaayan Kabardey erkeslerinin lkesine kadar gitmi.
Kabardey erkesleri tesadfen rmakta dzgn bir ekilde yontulmu aa paralarn

grmler ve Bashan rmann yukar ksmlarnda birilerinin yaadn anlamlar.

Bunun zerine Kabardey erkesleri hemen kendi beylerine haber verip durumu
anlatmlar. Kabardey erkeslerinin prensi Kaziy Bey adamlarnn anlattklarn duyunca
hem ok arm hem de ok fkelenmi. Kaziy Bey hakimiyetindeki topraklara
kendisinden izinsiz yerleen bu mehul kiileri iddetle cezalandrmaya karar vermi ve
en cesur adamlarna emir vererek Bashan rmann yukar ksmlarnda yaayan bu
mehul kiileri bulmalarn sylemi. Bir zaman sonra burada yaayan mehul kiilerin
Kara ve halk olduu anlaldktan sonra Kaziy Bey tekrar adamlarn gndererek
Karaya kendisine tabi olmasn ve dzenli olarak vergi vermesini, ancak bu ekilde
burada rahat ve huzurlu ber ekilde yaayabileceini sylemi. Kaziy Beyin adamlar
gelip Karaya durumu bildirmiler. Kara ise Kaziy Beyin adamlarna imdiye kadar hi
kimseye vergi vermediini ve bundan sonra da birisine vergi verip erefini ayak altna
almayacan sylemi. Kara ayrca adamlara Kaziy Beyin bu isteini bir hakaret
olarak kabul ettiini ve eli olmalarndan dolay onlar bir defalna affettiini fakat bir
daha byle bir istekle geldikleri takdirde hepsini ldreceini bildirmi. Kara bunlar
syledikten sonra Kaziy Beyin adamlarnn srtna bir yal kpei balam [s. 30] ve
bu yal kpei beyinize benden hediye olarak gtrn diyerek adamlar geri gndermi.
Kaziy Bey kendi adamlarnn srtlarnda yal bir kpekle geldiklerini grp Karann
sylediklerini renince ok kzm ve hemen byk ordu hazrlayp Karay
cezalandrmak zere Bashan vadisine gitmi. Kara ile Kaziy Bey arasnda byk bir
sava balam. Kabardey erkesleri sayca ok daha fazla olduundan Kara bu
sava kaybetmi ve sa kalan adamlarn toplayp dalara ekilmi. Kaziy Bey de
bunun zerine Karann kyn yamalam ve ky halkn esir edip kendi yurduna
dnm.
Kara ve adamlar bir sre dalarda dolatktan sonra Grc-Svanlara gitmiler ve

onlardan yardm istemiler. Grc-Svanlar da Kara ve adamlarn ho karlamlar ve
onlara yardm edeceklerini sylemiler. Kara ve adamlar Grc-Svanlardan aldklar
asker yardmyla Kaziy Beyin topraklarna saldrmlar ve Kaziy Beyin btn at ve
koyun srlerini toplayp gtrmler. Kara koyunlardan birini Kaziy Beyin obanna
vermi ve bunu alp Kaziy Beye gtrmesini, Kaziy Bey eer mallarna tekrar kavumak
ve anlama yapmak istiyorsa onu Grc-Svan lkesi snrnda gn bekleyeceini
sylemi. obanlar hemen Kabardey lkesine gitmiler ve Karann sylediklerini Kaziy
Beye bildirmiler.
Kaziy Bey sahip olduu btn servetin elden gidecei endiesiyle Kara ile anlama
yapmaya raz olmu. Kaziy Bey ve adamalar Karann syledii yere gitmiler. Kara
anlamak iin art olduunu sylemi. Bunlardan birincisi yamalanan mallar ile esir
edilen adamlarn geri verilmesi, ikincisi Karann egemenlik hakk tannmas ve
Kabardey erkeslerinin bir daha Karann yurduna saldrmamas, ncs de
Karaya yardm etmek iin gelen Grc-Svan askerlerinin masraflarnn Kaziy Bey
tarafndan karlanmas imi. Kaziy Bey bu artlarn ilk ikisini kabul etmi fakat
ncsn kabul etmek istememi. Bunun zerine Kara da hiddetlenerek madem
yle gcn yetiyorsa mallarn gel de al bakalm diye barm ve elinde tuttuu demir
mzra yan banda duran byk ve sert kayaya saplam. Kara mzra yle kuvvetli
saplam ki kaya drt paraya ayrlm. Karann bu derece olaanst kuvvetini gren
Kaziy Bey korkmu ve Karann btn artlarn kabul etmi. Kaziy Bey ile Kara
arasnda tercmanlk yaparak anlama grmelerini yrten, Kaziy Beyin yannda
Krmavhal adl soylu bir adam varm. Krmavhal adl adam Kaziy Beyden msaade
isteyerek Karann yanna katlm. Kara daha sonra tek kzn bu Krmavhal adl
adamla evlendirmi.
Kara ve halk Bashan vadisindeki El-curt [El-curt~El-caagan~Tar-avuz] kynde 40 yl

kadar rahat ve huzurlu bir ekilde yaamlar. Karann halk burada oalp El-curt
kyne smaz olmu. Bunun zerine Kara da yeni bir yurt bulup Bashan vadisinden
gmeye karar vermi. Kara yeni yurtlar kefetmesi iin adamlarndan Bota adl birini
grevlendirmi. Bota yanna arkadalarn da alp yeni yerler kefetmek zere yola
km. Bota ve arkadalar epeyce dolatktan sonra Hurzuk vadisi civarnda ve
Elbruz dann kuzey batsnda bulunan Sadrla denilen yerde durup konaklamlar.
Bota ve arkadalar burada on be gn kaldktan sonra Ullu-Kam vadisine gitmiler.
Ullu-Kam vadisi ormanlk ve kimsenin yaamad ok gzel bir yermi. Bu yzden
Bota buray ok beenmi. Bota ve arkadalar birka gn Ullu-Kam vadisinde
kaldktan sonra El-curt kyne dnmek zere yola kmlar. Bota ve arkadalar
Bashan vadisine geri dnerlerken Ullu-Kam ve Hurzuk rmaklarnn birletii yerde
durmular ve buraya fiekliklerinde muhafaza ettikleri dar tohumlarn ekmiler. Bota
ve arkadalar El-curt kyne gelip durumu Karaya anlatmlar. Bir yl sonra Kara ve
arkadalar Botan dar ektii yere gelip bakmlar. Botan bir yl nce ektii dar
tohumlarnn byyp baak verdiini grnce ok sevinmiler. Bunun zerine Kara
buraya gmeye karar vermi. Kara ve halk gerekli hazrlklar yaptktan sonra Koban
vadisine g etmiler. Ancak Karann halknn bir ksm ise g etmeyip El-curt
kynde kalmaya karar vermi. Kara ve halk Koban vadisine gelip yerletikten sonra
burada bir ky kurmular ve kyn adna da El-tb adn vermiler. Fakat daha sonra
bu kyn adna Kart-curt denilmi.
Kara burada halkna toprak paylam yapt srada, Kara ile Bota arasnda bir
anlamazlk km. Bota bu yeni yurtlar ilk nce kendisinin bulduunu ve bu yzden
de bakalarna oranla kendisine daha fazla toprak verilmesi gerektiini ne srm.
Fakat Kara ise Botan bu isteini kabul etmemi ve Botaa karklk karmamasn
ve kendisine verilen paya raz olmasn sylemi. Ancak Bota bu isteinde srar etmi
ve Kara ile mnakaa girmi. Bunun zerine Kara da adamlarna emir vererek Bota
orada ldrtm. Babalarnn Kara tarafndan ldrldn duyan Botan oullar
kendilerinin de ldrlebilecekleri korkusuyla hemen oradan kaarak Kabardey
erkeslerinin topraklarna snmlar. Kara daha sonra Bota [s. 31] ldrdne
piman olmu ve Kabardey erkeslerine snan Botan oullarna geri gelmeleri iin
haber gndermi. Karann ars zerine Botan oullarndan bir ksm geri dnm.
Kara geri dnen Botan oullarna hem babalarnn topraklarn vermi ve hem de
gnllerini almak iin onlara fazladan toprak hediye etmi. Bunun dnda Kara bir de
Botan oullarna tarlalarn sulamalar iin uzun bir kanal yaptrm. Bylece her ey
tatlya balanm ve Karann halk Koban vadisinde uzun ve huzurlu bir hayat
yaam. Kara ldkten sonra ise halkn idaresi Karann damad olan Krmavhal ve
oullarna gemi.[117]
Malkar Trklerinin etnik oluumuyla da ilgili ok eskilere dayanan tarihi bir kayt yoktur.
Sadece halkn belleinde korunan belli belirsiz bir oluum hikayesi mevcuttur. Bu da
blk prk olarak ge tarihlerde yazya geirilebilmitir. Malkarllarn etnik oluumuyla
ilgili olarak Karaayllarn Kafkasyaya geli hikayesini anlatan Batr Kara destanna
benzer manzumeye de imdiye kadar rastlanmamtr. Bunun dnda Malkarllarn
Malkar Basiyat-Dger Badinat adl destan ise Malkar Trkesine ait bir manzume
olmakla birlikte bu destanda Digor [Kuzey Oset] prenslerinin mcadelesi
anlatlmaktadr.[118] Deiik kii ve tarihlerde halk azndan derlenerek ge tarihlerde
yazya geirilen Malkarllarn oluum hikayesi zet olarak yledir:
Malkarllar kendilerini, tarihi ve nereden geldii belli olmayan Malkar veya Balkar adl
bir avcya dayandrrlar. Malkar adndaki avc bir gn geyik avna km ve geyik
peinde koarken bugnk Malkar topraklarna gelmi. O zamanda bu yerlerde yaayan
kavim kendisini Tavlu [Dal] eklinde adlandryormu. Malkar adl avc Tavlularn
lkesini ok beendii iin kendisine bal kabilelerle birlikte buraya gelip yerlemi ve
Tavlularn ynetimini eline alarak onlarn bana hkmdar olmu. Zamanla Prens
Malkarn soyu ve kabilesinin nfusu oaldndan buras Malkar-El adyla anlmaya
balam.
Aradan bir zaman getikten sonra Malkar lkesine Dastan tarafndan Misak adl bir
prens gelmi. Dallar samimi bir misafirperverlikle onu en iyi ekilde arlamlar. Prens
Misak bir gn Prens Malkarn biricik kzn grp ak olmu. Malkarn kz da Prens
Misakn akna karlk vermi. Fakat Malkarn oullar, yani kzn erkek kardeleri bu
duruma kar kmlar. Bunun zerine Prens Misak ile Malkarn kz gizlice bir plan
yaparak Malkarn btn oullarn ldrmler. Prens Misakn nnde baka bir engel
de kalmaynca Malkarn kzyla evlenmi ve btn Malkar topraklarnn tek hakimi
olmu. Daha sonra da asl yurdu olan Dastandan kabilesini getirerek buraya
yerletirmi. Tavlular, Misakn ynetiminden hi memnun deilmiler. nk Prens
Misak, Tavlular srekli bask altnda tutmakta ve onlardan zorla vergi almaktaym. Bu
hikayede anlatlan Prens Misakn torunlarndan da Malkarllarn nde gelen Misak adl
prens slalesi domu.
Yine tarihi belli olmayan bir zamanda Kuma rma civarnda Macar adl bir ehrin
hkmdar olan Cambek [Canibek?] adl bir hkmdarn oullar olan Basiyat ve
Badinat adnda iki karde, Prens Misakn ynetimindeki Malkar lkesine gelmiler.
Basiyat ve Badinat adl bu iki karde, erek ve Holam rmaklar arasndaki sahada
yaayan btn Tavlularla savaarak onlar hakimiyetleri altna almlar. ki karde
fethettikleri bu topraklar kendi aralarnda blmler. Badinat adl karde kendi payna
den Digor [Kuzey Oset] topraklarnn hkmdar olarak buraya yerlemi. Daha sonra
Prens Badinat, Karaayllarn Krmavhal adl prens slalesine mensup bir prensesle
evlenmi. Badinat ile Karaayl prensesten doan yedi erkek ocuk Digorlarn prens
slalelerinin balangc olmular. Bu ocuklarn ad egem, Karacav, Koban,
Abisal, Tuvgan, Kubadiy ve Betuymu. te Digorlarn mehur Badinat [veya
Badilat] adl prens slalelerinin kkeni bunlara dayanyormu. teki karde Basiyatn
payna ise Malkar topraklar dm. Basiyat da Malkar topraklarnn tek hakimi olmu
ve ayn ekilde Malkarllarn mehur prens slalelerinin soy atas olmu. Malkarllarn
Abay, Aydabol, Canhot ve ahan adl prens slaleleri Prens Basiyatn soyundan
gelmekteymi. Prens Basiyat, Malkar lkesinde feodal bir dzen oluturmu ve lkenin
tek hakimi olmu. Fakat kendisinden nce Malkarllarn idaresini elinde tutan Prens
Misakn mlkiyetine dokunmayp bunlar Prens Misakn kendisine brakm.[119]
IV. Eski Avrupa ve Rus Yazl Kaynaklarna Gre Karaay-Malkar Malkar Trkleri
Eski Avrupa ve Rus yazl kaynaklarnda Karaay-Malkar Tkleri deiik adlarla

anlmaktadr. Karaay Trkleri hakknda tarihi ilk bilgiler 1404 ylnda Kafkasyada
bulunan Bapiskopos [s. 32] Johannes de Galonifontibusun notlarnda bulunmaktadr.
Fakat J. Galonifontibusun kaytlarnda Karaayllardan Kara erkes eklinde
bahsedilmektedir.[120] Osmanl Padiah Sultan III. Murat dnemine ait 15 Ocak 1583
tarihli fermanda [H. 20 Zilhicce 990, Mhimme Defteri, No: 44, Hkm: 218] geen
Karaay-Mirza adl ahs nce Kaziy olu Mirzabek adnda bir Karaay beyi eklinde
yorumlanmtr.[121] Halbuki bu fermanda ad geen bu kii Karaay deil, ad
Karaay olan Kabardey erkes beylerinden biridir. 1635-1653 yllar arasnda
misyonerlik faaliyetleri yrtmek zere Kafkasyada bulunan talyan misyoner
Archangelo Lambertinin 1954 ylnda Napolide yaymlanan Relatione Della Colchide
Boggi Detta Mengrellia adl eserinde Karaayllardan Karaioli [Karaayl] ve Kara
erkes eklinde bahsedilmektedir.[122] Fakat A.Lambertinin 18 yl boyunca kald
Kafkasyada Karaayllarla kesin olarak hangi tarihte karlat tespit edilememitir.
te yandan A. Lamberti ierisinde Karaioli [Karaayl] adnn da yer ald kitabn
ancak 1654 ylnda yaymlayabilmitir. Esasen yazl kaynaklarda Karaay sz tarihte
ilk olarak 1639 ylnda gemektedir. Bu tarihte Pavel Zaharev, Fedot Elin ve Fedor
Bajenov adl Rus elileri Svan [Grcistan] lkesine giderlerken Bashan vadisindeki El-
curt adl Karaay kynde on be gn kadar konaklamlar ve Karaayllar hakknda
birtakm notlar tutmulardr. Rus elilerinin kaytlarnda Karaayllarn ad Karaayev
ve Karaayevo Kabarda eklinde gemektedir.[123]
Malkar Trklerine izafen yazl kaynaklarda Balkar sz tarihte ilk olarak 1629 ylnda
arlk Rusyasnn Kafkasyada Terek blgesi Askeri Birlii Komutan .A. Dakovun
Moskovaya gnderdii bir raporda gemektedir. . A. Dakovun raporunda Balkarlarn
yaad dalarda gm madeni arama almalarndan bahsedilmektedir.[124] te
yandan 10 Mays 1518 tarihli bir Osmanl fermannda [Mhimme Defteri, Cilt: 32,
Hkm: 456] geen Kabardeye komu Burgun Hakimi Tapmas Bek adl bir ahs
Malkar beyi olarak yorumlanmtr.[125] Halbuki sz konusu fermanda ad geen bu kii
Malkar beyi deil de herhalde bir Kumuk beyi olmaldr. nk fermanda sz edilen
Burgun denilen yer Dastandaki Kumuk Trklerinin eski kylerinden biri olan Boragan
kasabasdr. Yani Burgun [Boragan] ile Malkar~Balkarn bir ilgisi yoktur. Buras
Nizamddin aminin Zafernamesinde Bragan eklinde ve XVIII-XIX. yzyl Rus
kaynaklarnda Buragunskie Tatar [Boragan Tatarlar] eklinde bahsedilen yerdir.[126]
Grcler XIV-XV. yzyllarda Malkar Trklerini Basiyani eklinde adlandrmlar ve

Malkarllarn yaad lkeye de Basiyaniya adn vermilerdir. Basiyani sz ilk olarak
XIV-XV. yzyldan kalma mehur Tshovati Handa gemektedir. Bu han zerinde,
Eristav Riziya Kvenipneveli adl Grc prensinin Basiyani halk tarafndan esir alnd
ve Ksan boazndaki Tshovati ky kilisesinde toplanan parayla Basiyanlara fidye
verilip Grc prensinin kurtarld yazlmaktadr. Burada bahsi geen Basiyani halk
Malkar Trkleridir. nk yine Grc Kralnn olu ve ayn zamanda tarihi olan
Vahutinin 1745 ylndaki kaytlarnda da dorudan Malkar Trkleri iin Basiyani
denilmektedir. Bunun dnda Grc-meretiya Kral II. Levann 1636 ylnda Rus arna
gnderdii bir raporda, hakim olduu topraklarn snrlar bildirilmekte ve kuzeyde Dal
erkeslerin lkesiyle snr olduu sylenmektedir. II. Levann Dal erkes dedii
kavim Malkar Trkleridir.[127]
XIX-XX. yzyl eski Rus kaynaklarnda Karaay-Ma1kar Trkleri iin genellikle Dal,
Dal Tatar, Dal erkes, erkes Tatar, Dal Kabardey vs. adlar
kullanlmaktadr. Andrey Taranovskinin 1569 tarihli Seyahatnamesinde: Nogaylar para
nedir bilmezler. Ancak erkes Tatarlar uha ve keten getirdikleri zaman karlnda
koyun, inek ve kz verirler eklinde bir ifade gemektedir.[128] Bir ihtimal ki, A.
Taranovskinin erkes Tatar dedii kavim Karaay-Malkar Trkleridir. nk
Karaay-Malkar Trkleri birok eski Avrupa ve Rus yazl kaynaklarnda erkes Tatar
eklinde adlandrlmaktadr. Bunun dnda, Evliya elebi Seyahtnamesinde dalk
blgelerde yaayan fakat deniz kysna ve ovalara asla inmeyen Macar adl bir
airetten bahsedilmekte ve yle denilmektedir: Airet-i Macar Beleri vardr. Cmle
[tamam] iki bin demdr [kiidir]. Amma [fakat] bahadr erlerdr [yiit kiilerdir]. Evliya
elebinin bu kayd parantez ierisinde Fin-Ogur kalnts eklinde yorumlamtr.[129]
Fakat Evliya elebinin bahsettii Airet-i Macarn aslnda Karaay-Malkar Trkleri
olmas ihtimal dahilindedir. Karaay-Malkar Trklerinin nceleri Kuma rma kysnda
Macar adnda bir ehirde yaarlarken daha sonra bu ehri terk ederek Kafkasyada
Koban ve Terek rmaklar boylarna gelip yerletiklerini anlatan baz hikayeler vardr. Bu
hikayede geen Macar ehri Kuma rmann sol kysna 12 fersah [12x6=72 km]
uzaklkta olup tarihte gerekten de var olmu bir [s. 33] ehirdir. Bu ehrin kalntlar
bugnk Stavropol ehri yaknlarnda bulunmutur.[130]
Tarih boycunca komu Kafkas kavimleri de Karaay-Malkar Trkleri iin eitli etnik
adlar kullanmlardr. Karaay Trkleri iin Adigeler Karaey, Kabardeyler Karaga-
Kuha, Abhazlar Akara, Abazalar [Abazinler] Kara, Osetler Karaseyag ve Asi,
Grcler Karaioli, Grc-Svanlar Mukray ve Savar, Grc-Megreller Alani
adlarn kullanrlarken; Balkar Trkleri iin Grcler Basiyani, Grc-Svanlar Sabir,
Grc-Megreller Alani, Kabardeyler Balkar ve Balkar-Kuha, Abhazlar Azuho ve
As, Osetler de Asson adlarn kullanmlardr.[131]
Karaay-Malkar Trklerinin tarihi, kltr, hayat tarzlar ve sosyal yaplar ilgili en eski
bilgileri IV-XIX. yzyllarda Kafkasyay dolaan Avrupal ve Rus gezginlerin yazdklar
seyahatnamelerden bulmaktayz. Fakat bu gezginlerin bir ksm Kafkasyay dolamakla
birlikte Karaay-Malkar Trkleri arasnda bizzat bulunmayp ziyaret ettikleri dier Kafkas
kavimlerinin Karaay-Malkar Trkleri hakknda anlattklar eyleri yazmlardr.
Karaay Trkleri hakknda ilk bilgiler 1404 ylnda Kafkasyada bulunan Bapiskopos
Johannes de Galonifontibusun notlarnda bulunmaktadr. J. Galonifontibus,
Karaayllardan Kara erkes eklinde bahsetmekte ve u bilgileri vermektedir:
erkesya veya Zikhia ad verilen lke Karadenizin arkasndaki dalarn eteklerinde

uzanr. Burada iki farkl kavim yaar. Yksek dalarn zerindeki vadilerde yaayan
dal kavim Kara erkeslerdir. Aalarda deniz kenarnda oturanlar ise Beyaz
erkeslerdir. Kara erkesleri hi kimse ziyaret etmez. Onlar da tuz ihtiyalarn
karlamaktan baka dalar asla terk etmezler. Kara erkeslerin kendilerine has dilleri
ve yazlar vardr.[132]
1635-1653 yllar arasnda misyonerlik faaliyetleri yrtmek zere Kafkasyada bulunan

talyan misyoner Archangelo Lambertinin, 1954 ylnda Napolide yaymlanan
Relatione Della Colchide Boggi Detta Mengrellia adl eserinde Karaay Trklerinden
Karaioli [Karaayl] eklinde bahsetmekte ve unlar sylemektedir:
Kafkasyann kuzey eteklerinde Karaioli [Karaayl] veya Kara erkes denilen bir
kavim yaar. Onlara bu Kara erkes ad esmer tenli olduklarndan verilmemitir. Bilakis
onlar beyaz tenlidir. Herhalde onlara bu ad lkelerinde gk yz srekli bulutlu ve
karanlk olduundan verilmi olmaldr. Onlarn dili Trk dilidir. Fakat ok hzl
konutuklarndan onlarn dili zor anlalmaktadr. Beni hayrete dren ey, bu kadar
acaip diller konuan kavimlerin arasnda Karaayllar Trk dilinin saflnn nasl
korumulardr? Kafkasyann kuzeyinde eskiden Hun Trkleri yaamlardr. Bu
Karaayllarn Hun Trklerinin bir dal olduu anlalmaktadr. Bu zamana kadar kendi
eski dillerini korumay baarmlardr.[133]
Eski Rus kaynaklarnda Karaay Trkleri hakknda verilen bilgilere ilk olarak 1639-1640
yllarnda rastlamaktayz. 1639 ylnda Rus ar tarafndan Grcistana gnderilen Pavel
Zaharev, Fedot Elin ve Fedor Bajenov adl Rus elileri Grcistan yolu gzergahnda
Bashan vadisindeki El-curt kynde on be kn konaklamlar ve Karaayllar hakknda
baz notlar tutmulardr. Rus elilerinin notlarnda anlatlanlar yledir:
Ekimin ikinci gn, Kabardey Aleguklara geldik. Fakat Aleguk bu srada Kabardeyde
deildi. Kendisi Ahazyaya veya Abazaya gitmi. Kyde onun kardeleri Hapuna ile
Otojuk vard. Fedot Elin, arn himaye tezkeresini Hapuna ve Otojuk Mirzalara
gsterdi ve onlara drder arn uha ile [...eski ve ypranm bir kat olduundan
bundan sonras okunamamtr]. Hapuna Mirzaya drt arn krmz ngiliz uhas ile
Alman yapm bir byk ayna verildi. Ayn eyler Otojuk-Mirzaya da verildi. Yine Aleguk
olunun hanmna da Alman yapm byk ayna verildi. Ekimin altnc gn, Hapuna ile
Otojuk kardeler bizi Karaayevo-Kabardaya [Karaaya] gnderdiler. Ben de onlarla
birlikte yol klavuzu olarak Puk adl bir soyluyu gnderdim. Onlar da ona bu yol
klavuzluu iin hediyeler verdiler. Hapunann soylusu [yaveri] Puka Kabardeyden
Karaaya yol klavuzluu yapt iin iki arn krmz ngiliz uhas verildi. Ekim aynn
onnc gn biz Karaayevo-Kabardaya [Karaaya] geldik. Biz, Karaayl prensler
Elbuzduk ve Gilastan Krmavhal kardelere, arn bize verdii himaye tezkeresini
gsterdik. Hediye olarak onlara [...eski ve ypranm bir kat olduundan bundan
sonras okunamamtr]. Karaayn prensleri olan Elbuzduk ile Gilastan kardelere drt
arn krmz ngiliz uhas ile sekiz adet kindyak [...eski ve ypranm bir kat
olduundan bundan sonras okunamamtr] verdik. Ekimin yirmi dokuzuncu gn
Aleguk, Abazdan [Abhaz veya Abazadan] kendi soylusunu [yaverini] Uranbuyu
gnderdi. Benden ve Fedottan, drt arn krmz ngiliz uhas vermemi emretti. O da,
Aleguka olunu [s. 34] kzdrmamak iin, onun yaveri Barambeye drt arn krmz
ngiliz uhas verdi. Karaayevo-Kabardada tercmanmz Fedor Bajenov ld. Fedor
Bajenov, Fedot Elinle birlikte Moskova'dan gnderilmiti. Karaayeve [Karaaya]
gittik. Daha sonra atlarmz ve eerlerimizi Koroayada [Karaayda] brakp Sonskuyu
[Svan] topraklarna gittik. Atlar brakmazmn sebebi ise bu yolun atlarn
yryemeyecek kadar bozuk olmasndandr. Yolumuz dzgn olsayd iyi olacakt.
Hepimiz dalarn yksek ksmlarndan ilerliyorduk. Eyalarmz tamak iin bir bedel
karlyla Karaaydan adamlar tutmutuk. Adamlara, Svanlarn topraklarna kadar,

her bir eya iin yarm arn uha verilmiti. Bizden sonra ise erkes Mirza Hapuna ald.
Kasmn birinci gn Svanlarn Vlekara adl kyne geldik. Vlekaratan Kasmn
ikinci gn ayrldk.[134]
Bahesaray ehrinde Fransa Konsolosluu ve ayn zamanda Krm Hannn zel

doktorluunu yapan Ksavio Glavaninin 1724 ylnda yaymlad Opisaniye erkesii
[erkeslerin Tasviri] adl eserinde Karaay-Malkarllardan ok ksa bir ekilde yle
bahsedilmektedir:
erkeslerin ortasnda egemliler [Malkarllar] yaarlar. egemlilerin nfusu 500

hanedir. Onlar Kabardey erkeslerinin hakimiyeti altndadrlar. Karakaylarn
[Karaaylarn] nfusu 200 hanedir. Onlar da Kabardeylerin hakimiyeti altndadr.[135]
XIX. yzyl balarnda 1807-1808 yllar arasnda Grcistan ve Kafkasyay seyahat

eden Julius Klaproth Karaay-Malkar Trkleriyle ilgili olduka geni bilgiler vermitir. J.
Klaprothun Karaay-Malkar Trkleri hakknda anlattklar yledir:
Bu kk kavimlerden baka Kobanda, gzlerden uzak Krm sultanlarnn torunlar

yaamaktadrlar. Tatarlar ve erkesler onlara Sultaniye adn vermilerdir. Onlarn
[Tatarlarn ve erkeslerin] bunlarn [Sultaniyelilerin] zerinde bir hakimiyeti
olmadndan onlar [Sultaniyeliler] seferlere [savaa ve yamaya] kendileri isterlerse
katlrlar. Bunun dnda onlar hi kimse seferlere gtremez.
Basiyat ad onlara mehur soy atalarndan kalmtr. Eskiden onlar Kuma rma
civarnda yayorlarm. Baehirleri Macar adl bir ehirmi. Birok savatan sonra
buradan gerek imdiki yurtlarna gelip yerlemiler. Bunlarn bir ksm Malka
rmann kenarna yerletiinden dolay onlara Malkar veya Balkar ad verilmitir.
Grc Kraliesi Tamara 1207 ylnda onlar hakimiyet altna alm ve burada
Hristiyanl yaymtr. Bu yzden olmaldr ki bunlarda Hristiyanln izlerini grmek
hala mmkndr.
Kyllerin belli bal bir din inanc yoktur. Onlar Teyri adn verdikleri bir tanrya
inanmaktadrlar. Onlarn inancna gre Teyri her eyin sahibidir ve mfiktir. Bundan
baka bir de Aziz lyay kutsarlar. Onlarn anlattna gre Aziz lya blgedeki en yksek
dan tepesinde sklkla grnmektedir. Onun erefine kurban keserler, st, ya, peynir
ve boza ikram edip din bir tren eklinde len tertip ederler. Onlar eskiden domuz eti
yemilerdir. Ziyaret ettikleri kutsal rmaklar ve bu rmaklarn yannda sakndklar tabu
aalar vardr. Onlar da dier Tatar kavimleri gibi koyunun krek kemiine bakp
gelecek hakknda tahminler yaparlar. Onlarn zengin kesimi erkeslerin etkisiyle slam
dinini kabul etmitir. Fakat, Karaayllarn dnda, mescit ve mollalar yoktur.
erkesler bu Tatarlara Tatar-Kuha [Dal Tatar~Da Tatar] veya Karl Dalarda

Yaayanlar adn vermilerdir. Osetler ise bunlara Assu derler. erkesler bunlara
Karaga-Kuha derler. Megreller ve Uriyalar ise Karaioli adn vermilerdir. Tatarlar

onlara Kara-erkes derler. Grcler ise ortaada onlara Kara-Cikhi demiler ve
yaadklar lkeye de Kara-Cikhetiya adn vermilerdir. Grcler eskiden erkeslere de
Cikhi veya Zikhi diyorlard.
Karaayllar da Malkarllar ve egemliler gibi eskiden pagan idiler. imdi ise burada
slamdan baka bir din yoktur. Bunlar domuz etinden ok tiksinirler. Halbuki eskiden
domuz onlarn en ba yiyeceiydi ve olduka fazla tketiyorlard. Bundan 32 yl nce
shak Efendi [Kabardey shak Abuk Efendi] bunlara slam dinini retmitir. Hristiyan
dini hakknda hibir ey bilmezler. Kuranda geen bayramlar bilirler ve tatbik ederler.
Karaayllar, Kafkasyada en gzel kavim olarak bilinirler. Onlar bozkrlardaki gebe

Tatarlardan daha ziyade Grclere benzerler. Vcut yaplar biimlidir ve gzel bir yze
sahiptirler. Byk ve siyah gzleri vardr. Beyaz tenlidirler. Onlarn arasnda hi Mool
tipine rastlanmadndan bunlarn Moollarla bir karmlar olmad anlalmaktadr.
Nogaylarnki gibi bunlarda bask surat ve ekik gzler yoktur.
Bunlar gelenekleri icab tek bir kadnla evlenirler. Fakat bazlarnn iki veya kars
vardr ve gayet iyi geinmektedirler. Baka dier dal kavimlerde olduu gibi bunlarda
kadnlara kt muamele yoktur. Bunlar karlarna insanca ve [s. 35] efkatle davranrlar.
Bunlarda kadn kocasnn hizmetisi gibi deil, Avrupallarda olduu gibi hayat
arkadadr. Prenseslerin kendilerine ait zel evleri vardr. Onlar yabanclara
grnmezler ve yabanclarla konumazlar. Gndz vakti erkek [bey], karsyla
[prensesle] karlamamaya zen gsterir. Gece olduu zaman karsna ait zel evde
grrler. Fakat bu erkes adeti yalnz st tabakaya mensup olan kesimde geerlidir.
Halbuki kyllerde durum bakadr. Koca ve kars birlikte yaar. Kadnlar yabanclarn
olduu ortamda bulunmak ve onlarla konumak konusunda serbesttir. Kzlar genellikle
evde otururlar ve pek az dar karlar. Altn ve gm simli ipliklerden kuma ve
elbiseler ilerler. Kzlar kocaya gidecekleri vakit evin reisi [kzn babas] dier Tatar
kavimlerinde olduu gibi balk paras alr. Bunun adna da Kan Bagas derler. Damat
zengin ise mstakbel gelin birok yeni ve gzel elbiseler gnderir. Kz da dn gn
bu elbiseleri giyer. Damat dn gn btn erkek arkadalarna byk bir ziyafet verir.
Kz tarafnda da ayn ekilde gelen misafirlere byk bir ziyafet verilir. Gelin kendi kz
arkadalarn davet eder. Gece yarsna doru genler kalabalk bir ekilde toplanarak
gelini damat evine getirmek iin kz tarafna giderler. Bu dn ve elence gn
boyunca devam eder. Dn sresince herkes yer, ier, eelenir, dans eder. Bekar
erkekler ile bekar kzlar birbirleriye tanr ve sohbet ederler. Bundan da birok yeni
tarihi aklar doar ve yeni dnlerle sonulanr. Bunlarn dnnde erkekler ile
kzlarn birlikte daire eklinde toplanp icra ettikleri bir danslar vardr.
Karaayllar komular erkes ve Abazalarn aksine hrszlk ve dolandrclk nedir

bilmezler. Onlar almay ok severler ve olduka da cmert insanlardr. Genellikle
tarla-sapan ileriyle uramaktadrlar. Btn halkn tamam 250 haneden ibarettir. Bu
yzden onlar Kabardey erkesleri gibi sava ve apul iinde gl deildirler. Bunlarn
yaad yerde toprak verimlidir. Buday, arpa, dar ve yulaf ok gzel yetimektedir.
Fakat bu topraklarn genilii sadece 8 versttir. evresi ormanlarla kapldr. Burada
yabani armut aalar vardr. Bunun dnda kzlck aalar da oktur. Karaayllar bu
aalarn meyvelerini balla birlikte kaynatarak Trklere ve Kabardeylere satarlar.

Ormanlarnda ay, kurt, iki deiik cins yaban keisi, tavan, vaak ve kunduz gibi bir
sr yabani hayvan vardr. Bunlarn derilerine ok deer verilir. Yabanc tccarlara ay,
tavan, kunduz ve vaak derilerini satarlar. Kendileri de yaban keilerinin derilerinden
olduka iyi faydalanrlar. Bunlardan namazlk yaparlar. Bundan sonra yine ark ve
izme gibi eyler yaparlar. Karaayllar at, eek, katr, koyun gibi ok eitli hayvanlar
beslerler. Fakat genel olarak besledikleri hayvanlar kaliteli ve gsterili deildir. Bununla
birlikte bu dalarda onlarn hayvanlar diri ve gl saylrlar. Hatta dalk araziler iin
mkemmeldirler. Karaayllarn imal ettii yan kalitesi ok yksektir. Ayrca stten ok
gzel peynir yaparlar. Bunlar gece gndz srekli kefir ierler. Halama et, ite
kzartlm et ve kavurma yerler. Deiik trde ekmekler piirirler. Ekmeklerini her
zaman klde piirirler. Onlarn yaptklar Sra adn verdikleri ikileri Osetlerinki gibi
btn Kafkasyada en kaliteli iki olarak bilinmektedir. Onlar bu ikiyi arpa ve budaydan
imal ederler. Ttn kendileri yetitirirler ve bunun deiik cinsleri vardr. Yetitirdikleri
ttn Nogaylara, Svanlara ve Megrellere satarlar. Bunun dnda Kabardeylere ve
Rusyaya da ihra ederler.
Karaayllar hainlik yapan kiileri hi sevmezler. Hainlik yapan her kim olursa olsun,
ister kendi ilerinden, isterse dardan casusluk yapmak iin gelen yabanc biri olsun,
onu yakalamak iin btn halk silahlanr ve haini yakalayp lmle cezalandrr.
Karaayllar bu haini yakalayp ldrmeden rahat edemezler. Karaayllar hi phesiz
Kafkasyann en medeni halkdr. Kibarlk ve hatrinaslk bakmndan dier komu
kavimlere gre ok daha yksek seviyededirler. Onlar beylerine son derece bal ve
itaatkardrlar. Beylerine ok deer verirler. Karaayllar fakirlere ok kar cmerttirler.
Zenginler fakirleri hor grmezler bilakis onlara hediyeler verirler ve skntlarna yardmc
olurlar. Szgelimi zenginler fakirlere kzlerini on gnlne karlksz dn verirler.
Fakirlere i verip onlara emeklerinin hakkn verirler. Bylelikle fakirlerin geim
skntlarn dzeltmeye alrlar.
Boza ve Sra ad verilen ikilerinden baka alkoll iecek eidi yok denecek kadar
azdr. Bunlarnda dnda buday ve arpadan ok sert iki imal ederler. Fakat bunu az
ierler. Sarholuk veren ikiler Kuranda yasaklanmtr. Onlar Boza ve Sray genellikle
k mevsimi iin hazrlarlar. Bunlar arclk yapmazlar. Bu yzden ballar yoktur. Bal
arlar iin burann havas k mevsiminde ok souktur. Bal ihtiyalarn Kabardey
erkeslerinden karlarlar. Bal ile kzlck meyvesini veyahut baka meyveleri kartrp
kaynatp bir tr iki yaparlar. Bal sadece bu i iin kullanrlar. Karaayllar barut ve
kkrt ihtiyalarn kendi topraklarndaki dalardan elde ederler. Karaayllar, erkesler
gibi yayla allarnda koyun gbresini elemekle uramazlar. Karaayllarn barutu ince
ve kalitelidir.
[s. 36] Karaayllar kendi elleriyle yaptklar elbise, kee, balk, manto gibi eylerin bir
ksmn meretyada, bir ksmn da Sohumdaki Osmanl kalesinde satarlar. Sohumdaki
Osmanl kalesinde ok dkkan vardr. Kafkasyann batsnda yaayan kavimler burada
mallarn iyi satarlar. Karaayllar buradan pamuklu kuma, ipekli kuma, ine, oymak,
pipo, Trk tnn, vizon derisi satn alrlar. Kabardey zerinden Rusya ile alverileri
azdr. Genellikle tuz ve kendilerinde mevcut olmayan mamulleri ithal ederler. Trkler
srekli stanbuldan deniz yoluyla sr getirdikleri iin Karaayllarn burada sattklar
eyler ucuza gidiyor. Karaayllar ve Svanlar arasndaki ticaret ilikileri olduka
gelimitir. Karaayllar genellikle Svanlara kkrt ve kurun satarlar. Basiyanlar

[Malkarllar] Svanlara Ebze derler.
Orusbiy kabilesi de Karaayllardan saylmaktadr. Orusbiyler, Kabardey beylerinin

kuzeydousunda, Calpak dann eteklerinde, Karaay ile Bashan vadilerinin birbirinden
ayrld blgede yaarlar. Onlarn toplam nfusu 150 hane kadardr. erkesler kendi
dillerinde Malkarllara Balkar-Kuha, Grcler de Basiane derler. Malkarllarn kendileri
ise Malkar-Avul veya Malkar-El derler. Bunlarn toplam nfusu 1.200 haneden fazladr.
erek, Psigon, Aruvan veya Argudan denilen rmaklarn kenarlarnda yaarlar. Bzng
da Malkarllardan saylr. Onlarn en nemli ticaret yollar Ullu-Malkardan 55 verst
uzaklktaki dalarn arkasnda Raa ve Oni ile meretiya ve Riona gider. Onlar
buralarda keeden yam, kepenek, ak kahverengi renkte elbise kumalar, kalitesiyle
mehur Kafkas elbiseleri, kalpak ve krkler satarlar. Bunlarn karlnda pamuklu ve
ipek kumalar, iplikler, altn ve gm simli ileme iplikleri, ttn, pipo ve baka ufak
tefek eyalar alrlar. Bunun dnda onlar bilhassa Oniden olduka fazla miktarda ta
tuzu alrlar. Yine tuz ihtiyalarn Rus snrndan, Karadeniz evresindeki ahaliden,
Yahudilerden ve Kabardey erkeslerinden karlarlar. Bundan baka nemli al-
verileri Raa zerinden getirilen bakr kazanlar ve dier bakr eyalardr. Bu bakr
eyalar da Erzurumdan gelmektedir.[136]
1820-1860 yllar arasnda Kafkasyada Rusya hizmetinde grev yapan Fransz asll
Leonti Y. Lyulye ok ksa bir ekilde Karaay-Malkar Trklerinden yle bahsetmektedir:
Dalarn kuzey yamacnda Tatar kavimleri yaarlar. Elbruz dann bat eteklerinde ve
Koban rmann st taraflarnda Karaayllar yaar. egem, Balkar ve Orusbiy de
Karaayllarla ayn kktendir.[137]
1823-1824 yllarnda Karaayda bulunan Rus subay Aleksander vanovi Yakubovi,

Karaayllardan yle bahsetmektedir:
Karaayllar Koban rmann kysnda, Kafkasyann hkmdar Elbruz dann

eteklerinde yaarlar. Karaayllar da yollarn usta bilirler. Karaayllar zgrlne
dkn, cesur ve alkan bir millettir. Tfek atmakta ustadrlar ve keskin niancdrlar.
Hayvanclk iiyle urarlar. Yaadklar yerlerde tabiat olaanst derecede gzeldir.
Dallar yksek ruh ve karaktere sahiptirler. Hayata tutkuyla baldrlar.[138]
arlk Rusyas ordusunda harita subay olarak grev yapan ve 1834 ylnda
Kafkasyada bulunan van Vladimirovi ahovskoy, Karaay-Malkar Trkleri hakknda
u bilgileri vermektedir:
Karaayllar Koban rma banda ve Elbruz dann batsnda yaarlar. Karaayllarn

ekonomik durumu olduka iyi durumdadr. Karaayllar iki sosyal tabakaya ayrlmtr:
beyler ve kyller. Koban vadisi iki ksmdan olumaktadr. Tarla-sapan ileri gelimitir.
Burada buday, arpa ve yulaf yetitirilmektedir. Fakat halkn esas ura ve geim
kayna bykba ve kkba hayvanclktr. Koyunlarnn kalitesi yksektir. Kee ve

yam imal edip bunlar komularna ve Liniyada satarlar. Orusbiyler [Bashanda
yaayan Malkarllar] Bashan vadisinin yukar ksmlarnda yaarlar. egemliler,
Karaayllarda olduu gibi, yaadklar yerler verimsiz olduundan topraklarndan
istenilen dzeyde rn alamamaktadrlar. Genel olarak fakirdirler. egemliler de beyler
ve kyller olmak zere ikiye ayrlmtr. Holamllar ve Bzngllar, erek-Hahu rma
banda yaarlar. Holam halk akman beylerinin hakimiyetindedir. Bzng halk ise
Syn beylerinin idaresindedir. Bunlarn yaad vadi geni ve elverilidir. egem ve
Karaay vadileri gibi dar deildir. Bu yzden tarlalarndan istenilen dzeyde rn
alnabilmektedir. Hayvanclk iinde de fena deildirler. Malkarllar, erek rmann
kysnda yaamaktadrlar. Malkarllar beyler ve kyller olmak zere ikiye ayrlmlardr.
Yaadklar vadi dar olsa da buradaki topraklar verimlidir. Bu yzden tarlalarndaki rn
iyi yetimektedir. Yksek da yaylalar da hayvanclk ii iin elverilidir. Karaay-
Malkarllar Mslmandrlar. Fakat Kabardey erkeslerinde olduu gibi slam dini
bunlarda da iyice yerlememitir. [s. 37] Hristiyanln izleri hala fark edilmektedir.
egemdeki kiliseyi at ahr olarak kullanmaktadrlar. Bzngdaki kilisenin ise sadece
duvarlar kalmtr. Fakat yer yer Hristiyan azizlerinin resimlerine tesadf edilmektedir.
Bu kilisenin XII. yzylda ina edildii anlalmaktadr. nk bu kilisenin mimari tarz,
Svanetyada XII. yzylda Grc Kraliesi Tamarn yaptrd kiliselerle ayndr. Birka
adet dnda bunlarn hayat tarzlar, Kabardey erkeslerinin hayat tarzyla ayndr.
Dallarn [Karaay-Malkarllarn] d grnleri de ovada yaayanlarla [Kabardey
erkesleriyle] ayndr. Bunlar birbirinden ayrt etmek ok zordur. Tek bir fark vardr ki
bu da giydikleri ayakkablardr. Dallar tal ve kayal yerlerde yaadklarndan
giydikleri ayakkablarn derisi kalndr. Kabardey erkesleri ise ovada yaadklarndan
ve srekli atla dolatklarndan onlarn ayakkablarnn derisi incedir.[139]
1835 ylnda Kafkasyada bulunan Rus subay Feodor F. Tornau ksa bir ekilde
Karaayllar Koban ve Teberdinin yukar taraf ile Elbruz da eteklerinde yaarlar.

Bunlar savalktan daha ok ticarete yatkn insanlardr. Nfuslarnn 8 bin kii olduu
tahmin edilmektedir. Karaayllarn konutuu dil Orta Asya lehesidir.[140]
Alman doa bilimcisi Dr. Moritz Wagner 1843 ylnda Karaayllardan Elbruz Tatar
adyla bahsetmekte ve yle demektedir:
Nogaylarn fiziksel grn ile erkes nesli ve Elbruz Tatarlar olan Karaay
kavimlerinin gzellii son derece arpc bir tezat oluturmaktadr[141]
1848 ylnda Karaayda bulunan Rus tarihisi G. Tokarev Karaay Trkleri hakknda
yle sylemektedir:
G. Rubruckun gvenilir ifadelerine gre bu topraklarda Komanlar [Kpaklar]

yaamlar. Onlar kendi beylerine ve zenginlerine piramit eklinde sivri atl mezarlar.
Acaba buradaki mezarlar da onlardan m kalmtr? Yoksa baka kavimlerden mi? Bu
meselenin akla kavuturulmas ne iyi olurdu. Koban rmann ad ise phesiz

Komanlardan kalm olmaldr. Pallas, Karaayllar bir Nogay kavmi diye yazmakla
yanlm. Bunlarn yz ve vcut yaplar Pallasn yazdklarnn tam tersini gsteriyor.
Ben bu bakmdan Klaprothun sylediklerine tamamen katlyorum. Klaproth, A.
Lambertinin sylediklerine dayanarak gerekten ok gzel ifade ediyor: Karaayllar,
Kafkasyann en gzel milletlerinden biridir. Bunlarn yz ekilleri Tatar, Mool ve
Nogaylara hi benzemiyor. Klaproth, Karaay szn kara rmak eklinde aklyor.
Kara rmaklar olan dar vadilerde yaayan Karaayllar Macar ehrinden, erkeslerin
Kabardeye gelmelerinden az bir zaman nce gelmilerdir. Bu hikaye ile benim daha
nce duyduum baka bir hikayeyle de uyumaktadr. Kendi azlarndan onlarn
Bashan vadisinden geldiklerine dair rivayetler dinledim. Bundan baka bu kyn nasl
kurulduu hakknda bir hikaye anlattlar. Bir avc bir geyii takip ederek buraya gelmi.
Bu yerin gvenli bir yurt olacana kanaat getirmi. Sonra geldii yere, Bashan vadisine
geri dnm ve hanmn yanna alarak tekrar buraya gelmi. Daha sonra onlarn pei
sra akrabalar, dostlar da gelmi ve bir zaman sonra buras bir ky haline gelmi.
Kart-Curt kynde 80 avlu~hane var. Onlar bizim kaldmz misafir evi gibi yksek
olmayan kk evlerdir. Hepsi de kaln ktklerden yaplmtr ve damlar kavislidir.
Baz evlerde ocaklar var. Bazlarnn msr baheleri de var. Tek tk meyve aalar da
grdm. Bunlarn topraklar verimli grnmektedir. Fakat topran pek ilenmedii
anlalyor. Bu kyde yaayanlarn bir ksm gsterili elbiseler giyinerek ve silahlaryla
birlikte dolarken dier bir ksm ise eski psk elbiseler ierisindedirler. Btn bunlar
ky halknn cahilliklerini ve henz askeri-sava toplumdan syrlamadklarn
gstermektedir. phesiz bu yabanilerin gm knl kamalarn brakp bu verimli
topraklar deerlendirecekleri gnlerin gelmesi iin daha ok zaman gerekmektedir.
Gsterili elbiseler giyerek, altn-gm kamalar, tabancalar ve kllarla dolaan zengin
kiilerle ile alk ve yoksulluk eken, eski psk elbiselerle dolaan kiileri bir arada
grmek dorusu bana olduka ackl geldi.[142]
1834-1865 yllar arasnda Peterburg ehrinde yaymlanan Biblioteka dlya teniya

[Ktphane ncelemeleri] adl derginin 1849 ylnn 97. saysnda G.D. imzasyla
yaymlanan bir makalede Karaayllardan yle bahsedilmektedir:
Kara-Yurt [Kart-curt] kynde ilk evi Kara yapm. Karaayllar Koban rma
bandaki vadilerde yaarlar. Karaayllarn topraklarnn snrlar douda Elbruz dann
eteklerine, Balk rma ba, Duvut ve Kihat [?] rmaklarnn ortalarna kadar uzanr.
Hurzukta 150, Ukulanda 200 hane vardr. Karaayllarn toplam nfusu 2.000 kiidir.
Karaayllarn din ve meden davalarna Kad Muhammet Hubiy bakmaktadr. Ufak
tefek davalarla ise kyn muhtar Tarhan Duda [s. 38] ilgilenmektedir. Karaayllarda
davalara iki trl hukuk sistemiyle baklyordu. eriat hkmlerine gre zlecek
davalara Kad Muhammet Hubiy bakyordu. Fakat gerektiinde eriat hkmlerine gre
bakt bir davada cezann hafifletilmesi iin geleneksel hukuk kurallarna gre hkm
vermekteydi. Kimi zaman kanun ve dzeni ineyen davallarn birer kanl dmanlar
haline geldikleri de oluyordu.[143]
1850li yllarn balarnda Kafkasyada bulunan arlk Rusyas askeri grevlisi V.V.
evtsov blgede yapt etnografya almalarn bir makale eklinde 1855 ylnda
yaymlamtr. V.V. evtsov bu makalesinde Karaay-Malkar Trklerinden yle

bahsetmektedir:
Karaayllar Elbruz dann eteklerinde yksek yerlerde yaarlar. Nfuslar az olmakla

birlikte olduka cesur ve yiittirler. Hibir zaman dmanlarna yenilmemilerdir.
Karaay halk bir Mool-Tatar kavmidir. Komu kavimlerle yakn ilikiler ierisinde
olmakla birlikte kendi dillerini saf ve temiz bir ekilde korumulardr. Dier kavimlerin
dillerinden giren yaban kelimelerin says ok azdr. Karaayllarn idaresini be tane
bey yrtmektedir. Bu i babadan oula gemektedir. Dorusunu sylemek gerekirse
Karaayllar dier Dal kavimlerin aksine temiz giyinirler. Evleri hayatlar dzenli ve
temizdir. Tatl dillidirler. Yeminlerine olduka sadktrlar. Mslmanln Snn koluna
mensupturlar. Karaayllarda yksek derecede din adamlar vardr. Fakat bunun dnda
daha dk dereceli din adamlar da yok deildir. Karaay erkekleri orta boylu ve
yakkldrlar. Beyaz tenlidirler. Genellikle parlak ve mavimsi gzlere sahiptirler.
Kadnlar dikkat ekecek kadar gzeldirler.
Karaayllarn yetitirdii atlar Kafkasyann en iyi cins atlarndan saylmaktadr. Bu atlar

bilhassa dalk ve engebeli arazilerde rahata yol alabildiklerinden ok deerlidirler. Bu
atlar kendi haline brakldklarnda dahi en etin yollarda bile kolaylkla
yryebilmektedirler. Baka bir cins atn adm atamayaca bir yerde, yeter ki Karaay
cinsi atn ayann basaca bir yer olsun, phesiz kolay bir ekilde yoluna devam
edecektir. Karaay koyunlarnn kalitesi de olduka iyidir. Koyunlarn yn kamir gibi
ince, yumuak ve uzundur.
Karaayllarn en yakn komular Orusbiylerdir. Bundan sonra egemliler, Malkarllar,

Holamllar ve Aslarn bir kabilesi olan Digorlar da Karaayllarn komusudurlar. Bunlar
eskiden Hristiyan idiler. Ancak Hristiyanlk inanc iyice yerlemediinden bunlar daha
sonra Mslman olmulardr. Fakat Mslmanln artlarn da gerektii gibi yerine
getirmiyorlar. Bu kavimlerin evleri karl dalarn ortasnda, yksek yerlerdedir. Onlar
savalktan ziyade sakin ve huzurlu bir hayat tercih eden bir kavimdir. Arazileri ok
tal olduundan tara-sapan iine uygun deildir. Onlarn ekilebilir arazileri azdr. Msr
ve arpa ekmek iin olduka byk emek sarf ederek araziyi uygun hale getirmektedirler.
Kim en ok metal ve bakr eyaya sahip ise o kii yrenin en zengini olarak kabul
edilmektedir. Burada yallara gsterilen sayg ve hrmet baka hibir millette yoktur.
Ayran ve boza imeyi ok severler. Onlar iin ieceklerin ayr bir nemi vardr.
Dastanllardan btn Kafkasyaya yaylan tek kiilik [Lezginka] dansn bunlar sanki
havada uarak oynarlar. Mzik aletleri telli saz, kaval, davul ve on iki telli arptr. Bu
sonuncusu phesiz Greklerden gelmitir.[144]
1852 ylndan itibaren Kafkasya Genel Valiliinde uzun yllar grev yapan Fransz asll
Adolf Petrovi Berje btn Kafkasyay dolamtr. 1858 ylnda Tifliste yaymlanan
Kafkasyal Dal Kavimlerin Ksa Tasviri adl eserinde Karaay-Malkar Trklerinden
yle bahsedilmektedir:
Karaayllar Kafkas dalarnn kuzeydou eiminde, Koban ve Teberdi rmaklarn

yukar ksmlarnda ve Elbruz da eteklerinde yaarlar. Karaayllar nceleri Byk
Kabardey prenslerinin hakimiyetinde iken imdi bizim tabiliimizi kabul etmilerdir.
Karaayllar bize olduka sadktrlar. Kabardeyden Kobana giden btn geit ve yollar
korurlar. Karaayllar youn olarak Kart-curt, Hurzuk ve Ukulan adl kylerde yaarlar.
Bir ksm da Elbruz da eteinden doan rmaklarn yukar ksmlarndaki maaralarda
yaarlar. Karaayllar genellikle hayvanclk iiyle urarlar.
Orusbiyler [Malkarllar] Bashan rmann yukar ksmlarnda yaarlar. Orusbiyler tek bir
topluluktur. Malkar veya Balkarlar, egem ve erek rmaklarnn yukar ksmlarnda
yaarlar. Malkarllar drt ksma ayrlr: 1. Malkar~Balkar, 2. egem, 3. Holam, 4.
Bzng. Bunlarda nceden Kabardeylerin hakimiyetindeydiler. imdi bize
balanmlardr. Balkarlarn bu drt topluluu ile Orusbiylerin ky meclisleri araclyla
onlar yneten yal liderleri vardr. Ekonomileri en bata hayvancla ve meyvecilie
dayanr.[145]
1870li yllarda Batalpainski [bugnk erkessk] [s. 39] ehrinde grev yapan Rus
idarecisi Gregoriy Stepanovi Petrov ileri nedeniyle defalarca Karaayda bulunmutur.
G.S. Petrovun 1879 ve 1880 yllarnda yaymlanan iki makalesinde Karaayllar
hakknda olduka geni ve ayrntl bilgiler verilmektedir:
Durmakszn mcadele halinde olmalar sebebiyle Karaayllar etin tabiat ve corafi

artlara kar dayankllk kazanmlardr. Beklentileri de pek fazla deildir. Her bir para
araziyi kol gc ve byk zahmetle kullanlabilir hale getirmilerdir. Bu yzden
Karaayllar kendi yurtlarna derin bir sevgiyle baldrlar.
Karaayllar Kafkasyaya gelmeden nce Krm dolaylarnda yayorlarm. Buradan

Arhz vadisine gelmiler. Fakat burada Abazeh ve Abazalarn basksna maruz kaldklar
iin Cgetey rma civarna gmler. Karaayllar buray beenmemiler ve nihayet
Bashan rmann yukar ksmlarna gitmiler. Anlatlar hikayelere gre Bashan
vadisinde yaadklar srada Karaayllarn banda Kara adnda bir liderleri varm.
Karann halknn nfusu olduka azm. Kabardey beyi Kaziy Atajukin bir tesadf eseri
rmakta akan yontulmu aa paralarn grp Karaayllarn yaad yeri bulmu.
Bundan sonra da iki kavim arasnda birtakm anlamazlklar ve savalar balam. Sabr
tkenince Kara dalarn arkasndaki Svanlarn lkesine gitmi. Buradan da defalarca
Kabardey lkesine aknlar yapm ve bylece Kabardey prensinden intikamn alm.
Bunu mteakip Kara ve halk Koban vadisine gm. Kara ilk nce Kart-curt kyne
gelmi. Kimileri bu olaylarn 400 yl nce ve kimileri de 250 yl nce gerekletiini
sylemektedir. Kara halkyla birlikte Koban vadisine yerletikten sonra ok gemeden
lm. Karann lmnden sonra Karaayllarn bana Karann damad Krmavhal
gemi. Krmavhal, Karaayllar Bashan vadisinde yaadklar srada Krm
taraflarndan gelip Karaayllara katlm.
Karaayllarn nfusu artamaya balad sralarda veba salgn ortaya km. Bu

yzden Karaayllarn nemli bir ksm hayatn kaybetmi. Daha sonra aradan epey bir
zaman getikten sonra Karaayllarn nfusu tekrar artm. Bunun dnda komu
halklardan Karaayllara snmak iin gelip yerleen kiiler de olmu. Karaayllar

toplama bir millettir. Komular Nogaylar, Abazalar ve Kabardeylerdeki gibi birbirine
benzemeyip, Karaayllarda olduka farkl yz biimlerine sahip olan insanlarn
saysnn fazla olmas bunu gstermektedir. Karaayllar sahip olduklar kendilerine has
birtakm zelliklerle tannmaktadr. Karaayllarn Grc-Megrellere, Tatarlara ve
Abhazlara benzeyen taraflar vardr. Karaayllarn iinde gzel ve yakkl insanlar ok
fazla deildir. Karaayllar genellikle esmer, orta boylu, iri ve salam yapl, geni
omuzlu insanlardr. Btn dal kavimlerde olduu zere ak ve hayat dolu gzleri
vardr. Giydikleri elbiseler Asya kyafetlerine benzemektedir. Btn hayatlarn at
zerinde geirseler de yamaclk iiyle uramazlar. Dayankllk bakmndan btn
Kafkasyallarla yarabilecek dzeydedirler. Karaayllar atla veya yaya olarak dalarda
yrmekte herkesi imrendirecek kadar ok ustadrlar.
Karaayllarn kendilerine has bir dili vardr. Karaayllarn dili Nogay, Tatar ve
Azerbaycan diline benzer. Kelime hazinesi zayftr fakat cinasl szler oktur.
Karaayllar gzel konumasn bilen kiilere ok deer verirler. Karaayllarda gzel
konumasn bilen kiilerin says az deildir. Karaayllar konumay ok sever. Bu
onlarn kannda vardr. Yeni eyler dinlemeye ve anlatmaya pek heveslidirler. Bu
yzden onlar birisiyle karlat zaman ilk olarak Ne haber? der. Karaayllar sz ve
gftesiyle birlikte destan ve halk arks bestelemekte btn bu blgede mehurdurlar.
Karaayllarn aile yaps salamdr. Evlerine ve ailelerine son derece baldrlar. Koca,
kar ve ocuklar ileri paylaarak alrlar. Yani alma hayatnda i blm vardr.
Tarla ve hayvanclk ilerinde tek bir insan bile bo kalmaz. Kimisi tarlaya gbre atar,
kimisi tarla srerken kzn ban tutar, kimisi tarlay temizler. Erkekler hayvanlar
otlatp iftlie getirirken kadnlar ve ocuklar da orada ufak tefek ileri grrler. Tarla
srme ve arpa bime iini erkeler ve kadnlar birlikte yaparlar. Bu arada ocuklar da bo
durmaz ekin destlerini tarlar, kz srerler, baak tanelerini toplarlar, baaktan
tanelerin ayrlmasna yardm ederler.
Karaayllarda yallarn hatr byktr. Kkler byklerin yannda oturmazlar ve

bykler konuken onlarn szne karmazlar. Ayrca kkler byklerle birlikte
yemek yemezler. Dier dal kavimlerde olduu gibi Karaayllarn adetlerine gre de ev
hayatnda belli bir dzen ve kurallar vardr. Koca ve kar yan yana oturmazlar ve bir
arada bulunmamaya alrlar. Zenginler misafirler iin ayr bir ev tahsis etmilerdir. Bu
misafir evine kadn ve ocuk dahil hi kimse girip kamaz. Baba ocuunu bakalarnn
yannda [s. 40] okayp sevemez ve martamaz. ocuklar sevgiyi annelerinden
grrler. Babann grevi ailesinin geimini salamaktr. Anne ise ev ileriyle urar,
ocuklarna bakar, elinden geldiince kocasna tarla ilerinde yardmc olur. Hayvanclk
iiyle uramak zere erkekler genellikle kyden uzak iftliklerde uzun zaman kalrlar.
Bu durumda kimi zaman kadnlar gz ya dker. Bu da onlarn kocalarn zlediklerinin
iaretidir.
Karaayllardan biri yolda giderken tandk birisiyle karlap onunla lafladktan sonra
adam geri dnebilirsin diyene kadar ona elik etmek zorundadr. Yaa kk olanlar
kendisinden byk olanlarn atlarn getirmek ve atn yularn tutup onlarn ata
binmelerine yardmc olmakla ykmldrler. Karaayllarda yaa kk olan kii
kendisinden byk olann daima solundan yrr. Orta Asya kltrne bal olarak
Karaayl kadnlar hatta daha ziyade gen kzlar toplum iinde olduka serbest ve
rahattrlar. Dn ve enliklerde gen kzlar ile evli kadnlar ayr otururlar.
Karaayllarn olaanst derecedeki misafirperverlikleri onlara misafir gelen btn

yolcular ve devlet grevlilerini hayrete drmektedir. Karaayllarda misafir kim olursa
olsun byk sayg ve hrmet grr. Misafir en deerli kiidir. Misafir adeta bir eyh
gibidir. Ona kimse dokunamaz ve bir zarar veremez. Evsahibi misafirinin srekli
evresinde bulunup onun her istediini yerine getirir. Hatta bu misafir ile evsahibi
arasnda daha nceden bir tatszlk olmu olsa bile ev sahibi misafirine sonuna kadar
misafirperverliini gstermek ve bunun gereklerini yapmak zorundadr. Evsahibi
misafirine en gzel yemekleri en gzel tabaklarla ikram eder ve en rahat ve en gsterili
yata verir. Misafire yemek sunulduu zaman evin by veya mahalledeki hatr
saylan yallardan birka misafire sofrada elik eder. Evsahibi misafirle birlikte sofraya
oturmayp misafire hizmet eder. Bu arada misafire sz yarenlii de eder. Misafirin
sofrasndan arta kalanlar kklere verilir.
Topraklarn verimsiz oluundan dolay her yl tarlalara gbre atmak zorundadrlar.

Karaayllar hayvanlarn genellikle kyn dnda yaylalarda beslemektedirler.
Tarlalarn tohum atma dneminde bir araba gbrenin deeri 4 ruble kadardr. Halbuki
bu dnemde bir koyunun deeri 3 rubledir. Yazn nce tarlalar sonra ayrlar sularlar.
Sulama ii sras iin toprak sahipleri arasnda kura ekilir. Karaayda yalnz arpa
ekilebilmektedir. Hasat edilen rn de ancak bir aileye yetecek kadardr. Tarlaya ekilen
rnn ancak kat elde edilebilmektedir. Karaayllar son zamanlarda patatesle
tanmlardr. Byk bir hevesle patates iiyle uramaktadrlar. Fakat iki- yl iinde
ektikleri patatesin tohumu zayfladndan patatesler kk yetimektedir. Bunun iin
patateslerin tohumunu yenilemek veya gelitirmek gerekmektedir. Toprak ktl
Karaayllarn en byk derdidir. Karaayllarda; ta bizim babamz, Koban rma
annemiz, bizi yaatan ise hayvanlarmzdr eklinde bir sz vardr. Tarla iinde alkan
ve mcadeleci olsalar da bu szden de anlalaca zere Karaayllarn ba geim
kayna hayvanclktr.
Ba geim kaynaklar hayvanclk olduu iin Karaayllarn btn akl hayvanlarnda ve

ky dndaki iftliklerinde olmutur. Kyn ierisinde birka inek, bir at, bir eek ve iki
kz besleyen pek fazla aile yoktur. Bu sebeple dardan bakan bir kimse
Karaayllarn ok fakir bir ekilde yaadklarn dnebilir. Halbuki Karaayllarn
btn zenginlii olan hayvanlar ky dndaki iftliklerdedir. Karaayllarn iftlikleri
Kafkas dalar etei ile batda Urup rmandan balayp douda Elbruz da eteklerine
kadar bir saha ierisinde yer almaktadr. Karaayllarn hayvanclk iinin en zor taraf
hayvanlar srekli oradan oraya gtrmektir. Karaayllar hayvanlarn yazn da
eteklerine, ilkbahar ve sonbaharda yaprak am ormanlklar civarnda, kn ise lk
vadilerin ilerine, dzlk yerlere, nceden hazrlanm kuru otlarn bulunduu klaklara
gtrmektedirler. Klaklar genellikle Terek ve Koban eyaletlerinde devlete ait arazilerde
ve Eltarka mevkiinde kurulmutur. Karaayllar byle klaklar srayla
kullanmaktadrlar.
Karaayllarn hayat ite byledir. Bu hayat benimsemi ve kabullenmilerdir. Dalar,

ormanlar ve iftlikler. te bunlardr Karaayllarn hayat. Karaayllar dalarndan

ayrldklar zaman hznleniyorlar. Solmu ieklere benziyorlar ve hastalanyorlar. Dz
yerler Karaayllara irkin grnyor. Karaayllarn anlayna gre dasz ve ormansz
bir yerde yaamaktan daha kt bir kader olamaz. Karaayllarn doduklar yurtlarna
duyduklar sevgi asla bitmez ve azalmaz. Komu blgelerde, Pyatigorsk, Georgiyevsk,
Sohum ve dier ehirlerde yaayan gen kuak Karaayllar atalarnn adet ve
geleneklerine asla kar gelmezler. Onlar bu gelenek ve adetleri bozmaya
korkarlar.[146]
[s. 41] 1886 ylnda Elbruz dana trmanmak iin Kafkasyada bulunan S. Davidovi,
Bashan blgesinde yaayan Malkarl Orusbiy klan hakknda unlar sylemektedir:
Dal Kabardeyler [Malkarllar] dilleri ve adetleriyle ovada yaayan Kabardeylerden

farkldrlar. Bu halkn temiz kalplilii, derin zekas, slalelerinin dalmasna kar
koyular birok yere rnek olacak derecededir. Bunlarda ataerkil hayat dzeni devam
etmektedir. Burada 294 hane vardr. Toplam nfusu 2.200 kiidir. Bu byk kyn
iinde iki iilmez. Kyde isiz gsz, ba bo gezen kimselere rastlanmaktadr.
Aileler arasnda balk paras adeti sk bir ekilde devam ettirilmektedir. Bunun sebebi
ise erkek ile kadn ayrldklarnda, kadnn kendi bana hayatn idame ettirmesine
imkan salamaktr. Bu tabiatn oullar ne kadar da salkl gzel bir millettir.[147]
1890l yllarda Karaaydaki kmr iletmelerinde grev yapan N.A. toffun notlarnda
Karaayllar hakknda yle denilmektedir:
XVII. yzyl bandaki savaa kadar Karaayllar derin da vadilerinde pagan olarak
yaamlardr. Krm Han Kafkasyada slam dinini yaymak amacyla iki blk asker
gndermi. ncik~Zelenuk rma kysnda bulunan Adige [erkes] kylerini slam
dinine sokmular. Krm Hannn askeri Koban rma bana geldiklerinde ise burada
imdiye kadar hi kimseye boyun emeyen Karaayllarla karlamlar. Karaayllar
yurtlarn ve zgrlklerini korumak iin Marca adndaki kutsal ilahlarndan g alarak
Krm Hannn askerlerine kar koymular. Krm Hannn askerleri ne kadar urasalar
da asker gcyle bile burada slam dinini kabul ettirme konusuna baarl olamam ve
aresiz geri dnmlerdir. Fakat bu savatan sonra Karaayllarn gc de epeyce
azalm. slam dini Karaayllara ancak XVII. yzyln sonlarnda girmi.[148]
Arthur Byhan 1936 ylnda Pariste yaymlanan Kafkasya Toplumlar adl eserinde
Karaayllar beyaz tenleri ve dzgn hatlaryla tannmaktadrlar. Gerekten de

Karaayllarn yznde Moollarn irkin hatlar yoktur. Daha ok Gney Kafkasyallara
benzemektedirler. Salar ve gzleri siyahtr. Erkeklerin ou sakalldr. Karaayllarn
ba geim kayna kkba hayvanclktr. Kn hayvanlarn otlatmak iin Kabardey
erkeslerinin meralarna giderler. Yazn ise yksek dalardaki yaylalara giderler.
Karaayllar al, hal, kilim, yam, balk, eyer ve izme gibi eyleri kendileri imal
ederler. Hepsi birer iyi avcdr. Genellikle ay, kurt, tilki, da aslan ve da keisi avlarlar.
Temel yiyecekleri st, peynir, ya, koyun ve at etidir. Baharatl yemekleri severler.
Karaayllar, erkesler gibi sosyal tabakaya ayrlmtr: beyler, soylular ve kyller.
Bunun dnda mollalar ve kleler vardr. Karaayl kadnlar cenazelerde dvnerek
lklar atarlar. Erkekler ise birbirlerinin alnlarna silahla vururlar. Kulak memelerini
kk baklarla delerler. Mezarlklar ta duvarlarla evrilidir. Teberdi blgesindeki
mezarlarn zerinde piramit veya daire biiminde kaln talar vardr. slam dini
Karaayllar arasnda 1782 ylndan sonra yaylmaya balamtr. Karaayllar
Mslman olmalarna ramen birtakm doa st glere inanrlar. Karaayllarn
dalarn ykseklerine yaayan tanrlar vardr. Eliya adl tanr bunlarn banda gelir.
Karaayllar Eliyann erefine kurbanlar keserler, dans ederler, trenler dzenlerler.
Baka Kafkas halklarnda olduu gibi Karaayllarn da birtakm kutsal aalar ve kutsal
rmaklar vardr.[149]
V. Osmanl ve arlk Rusyas Dneminde Karaay-Malkar Trkleri
Kafkasya halklarnn idaresi 1502 ylnda Altn Orda Devleti tamamen ortadan kalktktan
sonra Krm Hanlna gemi, 1475 ylnda Krm Hanlnn Osmanllara
balanmasyla birlikte ayn ekilde Krm Hanl idaresinde olan Kafkasya blgesi de
Osmanllarn hakimiyetine gemitir. 1768-1774 Osmanl-Rus savalar neticesinde
imzalanan Kk Kaynarca Anlamasyla Krm Hanl tamamen Osmanllarn elinden
kmtr. arlk Rusyas ok gemeden Krmdaki hanlk mcadelelerini frsat bilerek
ahin Gereyi Krm Hanlnn bana getirmitir. Fakat ahin Gereye lke apnda
tepkiler ve protestolar dounca arlk Rusyas da Krm Hanln 1783 ylnda ilhak
etmitir.[150] Bu tarihten sonra Osmanllar ile Ruslar arasnda Koban rma snr olarak
izilmitir. Buna gre Koban rmann sa tarafnda bulunan Karaay Trklerinin yars
ile Malkar Trkleri tamam arlk Rusyas topraklarna, Koban rmann sol tarafnda
bulunan Karaay Trkleri dier bir yars ise Osmanl topraklarna dahil olmutur.[151]
1787 ylnda Osmanl-Rus savalar tekrar balam ve Rus ordular ilk kez Koban
rmann sol tarafna gemilerdir. Bunun zerine Osmanl Padiah III. Selim
tarafndan Anapa seraskerliine ve Kafkasyadaki Osmanl ordular komutanlna [s.
42] tayin edilen Battal Hseyin Paa emrindeki 30 bin kiilik Osmanl ordusuyla
Anapadan hareketle Koban rman getikten sonra Kabardey blgesine gelmitir.
Battal Hseyin Paa komutasndaki Osmanl Ordusuna Kafkas halklarndan da youn
bir katlm olmu ve bylece Battal Hseyin Paann ordusu askeri bakmdan byk bir
kuvvet haline gelmitir. Osmanl ve Rus ordusu 27 Eyll 1790 tarihinde Tohtam rma
civarnda karlam ve Battal Hseyin Paann komutasndaki Osmanl ordusu bu
savatan malup kmtr. Savan kaybedilmesindeki en byk sebeplerden biri de
Osmanl ordusu saflarnda bulunan erkes kuvvetleri komutanlar ile Osmanl subaylar
arasndaki savan gidiatyla ilgili ihtilaflardr. Savan balamasndan hemen nce
Osmanl Padiah III. Selim tarafndan gnderilen Mahmut adl bir mbairin cebinde
Ruslara kar savan kaybedilmesi durumunda kendi idam fermannn olduunu bilen
Battal Hseyin Paa yanndaki birka adamyla birlikte kaarak Rus ordusuna snm
ve klcn teslim etmitir. Daha sonra Ruslar savan cereyan ettii yerde kurduklar
kk bir kasabann adna Battal Hseyin Paann adna izafeten Batalpainski adn
vermilerdir. Bu kasaba bugnk Karaay-erkes .C.nin bakenti olan erkessk
ehridir. Bundan sonra Osmanl kuvvetleri Anapaya ekilmek zorunda kaldlar. Fakat
bunu mteakiben Rus ordular 1791 ylnda on be gn boyunca kuatma altna aldklar
Anapa kalesini drmeyi baarmlardr. 10 Ocak 1792 tarihinde imzalanan Ya

anlamasna gre Ruslarn Kafkasya blgesinden yeni bir toprak kazanm olmamtr.
Fakat bu anlamayla Osmanllar Krm ve Tamann Rusyaya ait olduunu ve 1783
anlamasndaki Koban rmann Osmanl-Rus snr tekil ettii eklindeki maddeyi bir
kere daha tasdik etmilerdir. Ruslar bundan sonra Koban rmann sa tarafna
ekilerek bu sahada hzla ve planl bir ekilde mstahkem mevkiler kurmular ve Bu
rma civarndan getirdikleri Rus Kazaklarn iskan etmilerdir.[152]
Buna ramen Karaay-Malkar Trkleri, Rusyay destekleyen Kabardey erkes

beylerinin oluturduu Baksan grubunda yer almayp, Osmanl ve Krm destekleyen
Kaha Tav grubunda yer almlar ve 1804 ylnda btn Kafkasyallar ile Ruslar
arasnda cereyan eden egem meydan savanda en n saflarda savamlardr. Daha
sonra 1806-1812 Osmanl-Rus savandan sonra imzalanan Belgrad anlamasna gre
Osmanl-Rus snrlar yeniden izilmitir. Buna gre Koban rmann sol tarafnda kalan
Karaay Trklerinin dier yars da Ruslarn hakimiyet alanna girmitir. Bunu
mteakiben arlk Rusyas 1822 ylnda Karaay Trklerinin Rusya tabiyetinde
olduunu ilan etmitir. Rusyann bu karar zerine Karaay Trkleri isyan etmiler ve bir
heyet gndererek Osmanllarn Anapa muhafz Hasan Paadan yardm istemilerdir.
Hasan Paa da Karaay heyetini kabul etmi, Osmanllara sadk kalacaklarna dair
ahidnme veren heyet bakan slam Krmavhal Karaay valisi tayin etmi ve ayrca
Karaay Trklerine yardm edeceine dair sz vermitir. Fakat Kafkasya Rus ordular
komutan General Emanuelin Karaay topraklarn tehdit etmeye balamas zerine
Karaay Trkleri sz aldklar Hasan Paadan 1826 ylnda yardm istemilerse de
hibir zaman ondan yardm alamamlardr.[153]
Karaay lkesi Kafkasyann orta ksmlarnda ve yksek dalarn arasndaki derin

vadilerde kurulu olduundan, Ruslara kar vur-ka taktiiyle savaan dier
Kafkasyallar iin adeta bir kale ve snak vazifesini grmekteydi. Ayrca Kabardey
erkesleri ile Abaza ve dier erkes kabilelerini birbirine balayan yollarn hepsi
Karaaydan gemekteydi. Karaay lkesinin stratejik nemini oktan kavram olan
arlk Rusyas bir an nce Karaayn kendi hakimiyetine gemesini istiyordu. 17 Ekim
1828 tarihinde ayr koldan Karaay lkesine doru hareket eden General Emanuel
komutasndaki Rus ordular, Karaay beylerinden Duda olu Tengizbiy ve Kabardey
beylerinden Atajuk olu Atajukun rehberliiyle gizli da yollarndan geerek Hasavka
mevkiine geldiler. Halbuki Karaayllar bundan habersiz bir ekilde Rus ordularnn
Aman-Nht tarafndan geleceklerini zannederek burada konulanmlard. 20 Ekim
1828 tarihinde sabahn ilk klaryla birlikte Rus toplar Hasavka geidini dvmeye
baladlar. Neye uradklarn aran Karaayllar az saydaki askerleriyle Hasavka
geidini korumak zere Ruslara kar direnie gemilerse de on iki saat kadar sren
savatan Rus ordusu galip kmtr. Karaay liderleri bir gn boyunca istiare ettikten
sonra 22 Ekim 1828 tarihinde General Emanuele teslim olduklarn ve arlk
Rusyasnn himayesini kabul ettiklerini yazl bir ekilde bildirmilerdir. Malkar Tkleri
ise bir yl nce 1827 ylnda silahlarn brakm ve kendi istekleriyle arlk Rusyas [s.
43] himayesine girmilerdi. Bylece bu tarihten sonra Karaay-Malkar Trkleri resmen
arlk Rusyas hakimiyetine gemi ve arlk Rusyas tebas saylmtr.[154] Karaay
Trkleri 1835-1853 yllar arasnda arlk Rusyas ynetimine kar birka isyan
teebbsnde bulunmu ise de bu isyanlar sonusuz kalmtr. Fakat 1854 ylnda Kad
Muhammet Hubiyin nderliinde balatlan byk isyan baarl bir ekilde
sonulanmak zere iken arlk Rusyas tarafndan kanl bir ekilde bastrlmtr.
arlk Rusyas 1861 ylnda Kafkasyay eyaletlere ayrarak yeni bir idari sistem
kurmutur. Buna gre Karaay Trkleri Kuban Eyaletine, Malkar Tkleri de Terek
eyaletine balanmtr. Bylece Karaay-Malkar Trkleri Rus hakimiyeti srasnda ilk
defa ikiye ayrlm oldular. Karaay Trklerinin ierisinde yer ald Kuban Eyaleti ise
Elbruz, Zelenuk, Urup, Laba ve Psekups eklinde be askeri blgeye taksim edilmitir.
Karaay blgesi ve erkeslerin yaad Humara ile Abazalarn yaad Gum-Lov
blgeleri Elbruz askeri blgesine balandlar. 1865 ylnda Elbruz askeri blgesinin
bana General Nikolay Grigorovi Petrusevi getirilmi ve dolaysyla da Karaay
Trklerinin bana ilk defa bir Rus valisi atanmtr. General N.G. Petrusevi ilk olarak
Karaay Trkesini renmi ve halkla scak ilikiler kurarak kendisini Karaayllara ok
sevdirmitir. N.G. Petrusevi zamannda Karaayda her alanda byk bir gelime
yaanmtr. N.G. Petrusevi yeni Karaay kyleri kurmu, Rus hkmetinden
Karaayllar iin yeni topraklar alm, Karaay kyleri arasnda ulam kolaylatrmak
iin yeni yollar yaptrmtr. Getirdii daha birok yenilikleriyle gerekten de N.G.
Petruseviin Karaay Trklerine ok byk hizmetleri olmutur. N.G. Petruseviin
Karaaydaki grevi 1876 ylnda sona ermi ve Trkmenistana tayin olmutur. N.G.
Petrusevi Trkmenistann Gk-Tepe mevkiinde cereyan eden bir savata hayatn
kaybetmitir. N.G. Petruseviin lm ancak 1881 ylnda Karaayda duyulmu ve halk
buna gerekten de ok zlmtr. Daha sonra bir Karaay heyeti Trkmenistana
giderek N.G. Petruseviin cenazesini alp Karaaya getirmiler ve Batalpainski
[erkessk] ehrine gmmlerdir.[155]
VI. Sovyet Dneminde Karaay-Malkar Trkleri
1877-1878 yllarnda cereyan eden Osmanl-Rus savann balamasndan ksa bir sre
sonra Kafkasyada bir isyan hareketi balam ancak Osmanlnn sava kaybetmesi
zerine Ruslar Kafkasyadaki isyan kanl bir ekilde bastrmlardr. Fakat, Ruslar da
dahil arlk ynetiminden hi kimse memnun deildi. Bu yzden 1905 Rus-Japon
savandan sonra bamszlk amacyla mill ve sosyal hareketler meydana gelmitir. Bu
hareket genel olarak bamszlk isteklerinin ve sosyalist hareketin habercisi niteliini
tamaktayd.
1917 ylnda balayan Bolevik ihtilaliyle birlikte btn Kafkasyallar kurtulu midiyle
harekete gemi ve 3 Mays 1917 tarihinde Terek-Kala [Viladikafkaz] ehrinde I. Kafkas
Halk Kurultay toplanmtr. Kurultayda Kuzey Kafkasyann geici Milli Hkmeti
zelliini tayan Birleik Kuzey Kafkasya ve Dastan Dallar Birlii Merkez Komitesi
ad verilen yksek icra organ seilmitir. 18 Eyll 1917 tarihinde Andi kasabasnda
Kuzey Kafkasya Milli Messesan Meclisi adyla ikinci bir kurultay toplanm ve bu
kurultay byk ilgi grmtr. Toplantya Dastan, Kumuk, Salatay, Terek Vilayeti,
een-ngu, Asetin, Kabardey, Karaay-Malkar, Adige, Abhaz, etkale [Stavropol]
blgeleri delege gndermilerdir. Kafkasyallar siyasi birlik kurmak iin alrlarken 7
Ekim 1917 tarihinde Bolevikler iktidar ele geirmi ve i sava balamt. Bolevikler
uzun sreden beri alyor ve ihtilali nasl gerekletireceklerini planlyorlard. arlk
taraftarlarnn oluturaca cepheyi blp paralamak iin, Rus olmayan milletlerin nasl
kullanlaca konusunda hesaplar yapmlard. Bu maksatla, youn bir propaganda
balattlar. Ancak, yzyllardr Ruslarn yalanlarna tank olan Kafkasyallar Boleviklerin
szlerinin aslnda bir tuzak olduunu biliyorlard. Bu yzden Kuzey Kafkasya Merkez
Komitesi 20 Kasm 1917 tarihinde Rusyadan ayrldn ve bamsz bir devlet
olduunu ilan etti. Osmanl hkmeti ileride Rusya ile Osmanl arasnda duvar ve engel
grevini stlenecek, bir Kuzey Kafkasya Devletinin kurulmasna scak bakyordu. Bu
nedenle imali Kafkasya Cemiyeti Siyasiyesi kurulmutu. Hkmetten maddi yardm
alyor ve onun gdmnde alyordu. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti heyeti stanbul'a
geldiinde, cemiyet yeleri hkmetle yaplacak grmelerde arac oldular. Osmanl
hkmeti ile yaplan grmelerden sonra Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin bamsz bir
devlet olduu kabul edildi. 11 Mays 1918 tarihinde Kuzey Kafkasya'nn bamsz bir
devlet olduu bir nota ile btn batl devletlere duyuruldu. Karaay-Malkar Trkleri de
bu cumhuriyet ierisinde yer almlardr. Fakat bu [s. 44] cumhuriyetin mr ksa
srm ve 1921 ylnda sona ermitir.
Karaayl General Mirzakul Krmavhal komutasndaki Karaay askeri birlikleri

Boleviklere kar byk bir direnie gemilerdi. Be ay sonunda Karaayllarn
direniini kramayan Bolevikler bu direniin btn Kafkasyaya yaylabilecei
endiesiyle Karaayllara daha geni bir zerklik vaadinde bulunmulardr. Bunun
zerine Karaayllar da Boleviklerle anlama yapacaklarn bildirdiler. Fakat ubat
1922de Ruslar en sekin askeri birlikleriyle Karaayllarn zerine saldrdlar. Bu
saldry beklemeyen Karaay Trkleri Rus igaline kar ancak ay dayanabildiler. Bu
sre zarfnda Karaayn ileri gelen aydnlar ve subaylarnn hepsi kuruna dizilerek
ldrlmtr.[156]
Karaay-Malkar Trkleri ilk nce Sovyetler Birlii bnyesinde 1921 ylnda kurulan
Sosyalist Dal Halklar Sosyalist Cumhuriyeti ierisinde yer almlardr. Daha sonra
Sovyet hkmeti kararyla 12 Ocak 1922 tarihinde Karaay-erkes zerk Blgesi, 16
Ocak 1922 tarihinde Kabardey-Balkar zerk Cumhuriyeti kurulmutur. Karaay-erkes
zerk Blgesi 1924 ylnda Karaay zerk Blgesi ve erkes zerk Blgesi eklinde
ikiye ayrlmtr. 1921-1928 yllar arasnda Sovyetler Birliinde uygulanan Yeni
Ekonomik Politika [NEP] dnemi gerei Karaay ve Malkarda nispeten olumlu
gelimeler yaanmtr. Bu dnemde Karaay-Malkar Trkleri ekonomi ve kltrel
hayatta birtakm kalknma ve gelime imkanlar elde etmilerdir. Fakat Karaay zerk
Blgesinin bana getirilen Rus yneticileri 1920li yllarn sonlarndan itibaren 1918-
1920 yllar arasnda Boleviklere kar savaan Karaayllar birtakm sulamalarla
tutuklayarak idam etmeye baladlar. 1926-1928 yllar arasnda birok din adam ve
doktor, bilim adam, yazar ve air gibi birok aydn kiiler tutuklanarak idam
edilmitir.[157]
1941 ylnda Rus-Alman savann patlak vermesinden nce Karaay-Malkarda NKVD

birlikleri ile Karaay-Malkar gerillalar arasnda iddetli atmalar cereyan etmekteydi.
Stalin tarafndan 1929 da balatlan zorunlu kollektifletirme Karaay-Malkar'da sert bir
direnile karlat. Karaay-Malkar Trkleri binlerce yldr zel mlkiyetlerine sahip
olarak ve de buna sayg duyarak yaamlard. Kollektifletirme hareketleriyle birlikte
zel mlkiyete el konulmak istenilmesi ve kyl snfnn ortadan kaldrlmaya
allmas Karaay-Malkarllar Sovyet ynetimine kar itaatsizlie sevk ediyordu.
nk Sovyet idaresinin bu tutumu Karaay-Malkar Trklerinin gelenek ve ahlak
yapsyla taban tabana ztt. Bylece 1929-1930 yllarnda Karaay-Malkarllar byk bir
isyan balattlar. Bu isyan Kzl Ordu ve GPU birliklerine kar gerek bir askeri
mcadeleye dnt. Bashan, egem, Holam ve dier dalk blgelerin tm Malkar

Trklerinin kontrolne geti ve tamamen komnistlerden temizlendi. te yandan
Mikoyan-ahar [Karaayevsk] ve Narsana [Kislovodsk] ehirleri de Karaayllarn
kontrolne gemiti.[158]
Karaay-Malkarllarn direncini silah zoruyla kramayacan fark eden Sovyet hkmeti

stratejisini deitirdi. Kolhoz sisteminin kaldrlacana ve zel mlkiyetin geri
verileceine dair szler verilen propaganda metinleri uaklarla blgeye atld. Stalinin
bu manevras baarl oldu ve bamszlk yanls Karaay-Malkarllarla arabuluculuk
yapacak yerel komisyonlar kuruldu. Ardndan silahlarn brakmalar artyla bu
mcadelede yer alan liderler dahil herkesi kapsayacak genel af ilan edilecei duyuruldu.
Karaay-Malkarllarn birou Stalin'in verdii szlere kanp evlerine geri dndler.
Ancak hepsi daha sonra bu yaptklarna piman oldu. nk silahlarn teslim ettikten
hemen sonra Ruslar askeri operasyonlara baladlar. Tutuklananlarn hepsi ya toplama
kamplarna gnderildi ya da hemen idam edildi. Sadece idam edilen Karaay-
Malkarllardan says 3.000 kiidir. Bylelikle Karaay-Malkarllar Boleviklere
gvenilemeyeceini ok ac bir biimde anladlar. 1936 ylnda Sovyet yetkilileri
Karaayl komnistleri de tutuklayp idam etmeye baladlar. Bylece Karaayllarn
aydn tabakas tamamen ortadan kaldrlmtr. 1938 ylna gelindiinde Karaayda idari
grevlerde alabilecek tek bir Karaayl ynetici dahi kalmamtr.
25 Temmuz 1942 tarihinde Alman ordular Rostov ehrini ele geirdikten sonra
Kafkasyaya girdiler. Kzl Ordu birlikleri hibir direni gstermeden geri ekildiler. NKVD
birlikleri de dalara ekilip Almanlara kar gerilla sava vermeyi dnyorlard. Fakat
dalarda onlar bekleyen Karaay-Malkar savalar NKVD askerlerini rahat
brakmadlar. iddetli geen arpmalardan sonra NKVD birlikleri Karaay-Malkarllara
yenilerek Karaay-Malkar blgesini terk ettiler. Almanlar gelmeden nce blgenin
kontrol tamamen Karaay-Malkarllarn eline gemiti. Almanlar Karaay-Malkar
blgesine girdikten sonra Karaay-Malkarllarn sevgi ve sayglarn kazanmak iin hi
kimsenin dinine, zel mlkiyetine ve [s. 45] zgrlne karlmayacan sylediler.
Kapatlan camiler yeniden ald ve kolhozlar kaldrld. Fakat Almanlar blgede fazla
kalamadlar. 1942 yl sonlarnda Stalingrad bozgunu ardndan Almanlar Kafkasyadan
geri ekilmek zorunda kaldlar. te bu durum Karaay-Malkarllar iin olduka byk ve
ac bir darbe olmutur. nk Almanlarn Kafkasyadan ekilmesinden hemen sonra
Kzl Ordu birlikleri uak, tank ve toplarla Karaay-Malkar topraklarna byk bir saldr
gerekletirmi ve btn Karaay-Malkar kylerini yerle bir etmitir.
Fakat Sovyet hkmeti bununla da yetinmemi, J. Stalin bakanlnda toplanan SSCB

Devlet Gvenlik Komitesi 12 Ekim 1943 tarihinde ald bir kararla Karaayllar 2 Kasm
1943 tarihinde; 5 Mart 1944 tarihinde ald bir kararla da Malkarllar 8 Mart 1944
tarihinde topyekn Orta Asyann muhtelif yerlerine srgn etmitir.
NKVDnin bu kararnameleri zerine 2 Kasm 1943 ve 8 Mart 1944 tarihlerinde sabaha

kar saat 06da Karaay-Malkarllar srgn edilmek iin apar topar uyuduklar
yataklarndan kaldrldlar. Babalar, kocalar, oullar, kardeleri yani ksacas Karaay-
Malkarl yetikin erkeklerin byk ounluu cephede Sovyet ordusu saflarnda
Almanlara kar savarlarken; tamam yallar ile kadn ve ocuklardan oluan 63.323
Karaayl ve 37.713 Malkarl tren istasyonlarna ylarak hayvan vagonlarna

dolduruldular. Nereye ve niin gtrldklerini bilmeyen bu aresizler on gn
boyunca a ve susuz bir halde trenlerle Orta Asyann muhtelif blgelerine datldlar.
Karaay-Malkar Trkleri on drt yl sren srgn hayatlarnda gerekten de ok byk

aclar ekmilerdir. Orta Asyann muhtelif yerlerinde ocuklar annelerinden, kadnlar
kocalarndan, yallar evlatlarndan ayr ve dank bir ekilde lme terk edilmilerdir.
Bu ekilde alk ve sefalet ierisinde hayat mcadelesi veren Karaay-Malkar Trkleri
srgn hayatlar boyunca nfuslarnn yarsn kaybetmilerdir.
J. Stalinin lmnden sonra Sovyetler Birliinin bana geen Kruevin izni ve Sovyet
Yksek urasnn kararyla 1957 ylnda Karaay-Malkar Trkleri kendi yurtlarna
dnmlerdir. Fakat Karaay-Malkar Trklerine yaplan zulm bununla da bitmemi
uzun yllar boyunca gvenilmez halk veya vatan haini muamelesi grmlerdir. Hatta
SSCB Parlamentosu yurtlarndan zorla srgn edilen halklarn kanun d yollarla ve
haksz yere srgn edildikleri hususunda ve bu halklarn iade-i itibar konusundaki
bildirisini ancak 14 Kasm 1989 tarihinde deklare etmitir. Bunu mteakiben Rusya SSC
Parlamentosu da srgne tabi tutulan halklarn iade-i itibar hakkndaki kanunu 16
Nisan-18 Ekim 1991 tarihinde kabul etmitir.
Srgnden hemen sonra Karaay-erkes zerk Blgesi ve Kabardey-Balkar zerk

Cumhuriyeti lavedilerek yerine erkes zerk Blgesi ve Kabardey zerk Cumhuriyeti
kurulmutu. Karaay-Malkar Trklerinin 1957 ylnda tekrar yurtlarna dnmeleri zerine
Karaay-erkes .B. ve Kabardey-Balkar .C. tekrar kurulmutur. Bunun dnda bir de
Karaay-erkes .B. 3 Temmuz 1991 tarihinde zerk cumhuriyet statsne
ykseltilmitir. Gnmzde Karaay Trkleri Rusya Federasyonuna bal Karaay-
erkes zerk Cumhuriyetinde ve Malkar Trkleri de yine Rusya Federasyonuna bal
Kabardey-Balkar zerk Cumhuriyetinde yaamaktadrlar.
DPNOTLAR
[1] Roux, 91:17

[2] Hacilayev, 70:6; Mokayev, 76:87
[3] Henze, 1985:3
[4] Mzlan, 93/3:15; Miziyev, 94:23-24
[5] Tarhan, 79: 355-356
[6] Tarhan, 79:359
[7] Miziyev, 94:32, 95
[8] Tarhan, 79:359-361
[9] Alekseyeva, 93:5
[10] Grousset, 80:22
[11] Tarhan, 79:361-362
[12] Durmu, 93:63; Lang, 97:65
[13] Tarhan, 79:365
[14] Krzolu, 53:66
[15] een, 85:30

[16] gel, 71:579
[17] gel, 71:376
[18] Tarhan, 79:358
[19] Durmu, 93:41-43
[20] Herodotos, 91:196
[21] Durmu, 93:151
[22] Durmu:93:135
[24] Togan, 81:34
[25] Hacilayev, 70:125
[27] Mzulu, 94/6:192-193
[29] Mzulu, 93:35
[30] Mzlan, 93/3:16
[31] Koay, 56:4
[32] Eberhard, 96:70-71; Czegledy, 98:117
[33] Togan, 81:22-24, 149
[34] Krzolu, 53:27
[35] Ar, 44:515-566; Erzen, 86:15-16
[36] Simeonov, 79:54
[37] Gme, 97:31-32
[38] Momsen, 50:547
[39] Kurat, 72:108; Tekin, 87:1
[40] Kurat, 72:109; Krzolu, 72:80; Krzolu, 92:36
[41] Koay, 32:2; Artamonov, 62:79
[42] Togan, 39:XXVIII; Kahovskiy, 65:225; Togan, 81:168-169
[43] Pigulevskaya, 41:3-9
[44] Patkanov, 83:21-32
[45] Kurat, 72:13
[46] Skryinskaya, 60:91; Nemeth, 96:7
[47] Nemeth, 96:42
[48] Kurat, 72:13; Grousset, 80:88; Kafesolu, 93:6, 69; Ahmetbeyolu, 95:7; Nemeth,
96:8; Gumilev, 01:169
[49] Feher, 84:10-11; Czegledy, 98:22
[50] Batav, 41:60-63
[51] Togan, 77.403; Tekin, 87:2
[52] Batav, 41:68-72; Rasonyi, 93:77-78; Gumilev, 99:60-61
[53] Kurat, 72:24; Rasonyi, 93:77-78
[54] Kafesolu:93:150
[55] Togan, 81:171
[56] Lavrov, 78:21; Miziyev, 91:135
[57] Laypanov, 00:24-25
[58] Tekin, 87:1
[59] Gumilev, 01, 162
[60] Artamonov, 62:71
[61] Tekin, 87:2; Kurat, 93:782
[62] Tekin, 37:3
[63] Tekin, 87:3
[65] Tekin, 87:2-4; Kafesolu, 93:191-192; Ostrogorksky, 95:97

[66] Feher, 84:31; Kafesolu, 85:15-16; Kafesolu, 93:191; Ostrogorsky, 95:117
[67] Miller, 87:60
[69] Krzolu, 80:286
[70] Nurettinov, 91:XIV
[71] Togan, 39:202
[72] Mzulu, 93:87
[73] Laypanlan, 92:2
[74] Miller, 62:13
[75] Miller, 62:14
[76] Mzulu, 94/4:39
[77] Mzulu, 93:91-92; Miziyev, 94:58
[78] Bayorov, 89:166-167
[79] Kobanlan, 88:I; Miziyev, 94:58-59
[80] Bayorov, 89:8-9, 20-24, 32-33, 310
[81] Bayorov, 89:28, 277, 281
[82] Bayorov, 89:90-91
[83] Kurat, 72:14-17
[85] Kurat, 72:110
[86] Biciyev, 83:4, 14-15
[87] Bayramkullan, 82:241
[89] Togan, 81:422
[90] Ahmed, 98:61
[91] een, 85:203
[92] Mzulu, 94/4:43
[93] een, 85:197
[94] Togan, 78:376
[95] Kuznetsov-Lebedinski, 01:31-32
[96] Lavrov, 78:21; Bayramkullan, 82:245; Miziyev, 91:135
[97] Zekiev, 01:36-37
[98] Bayoralan, 89:4; Bayramuklan, 96:2
[99] amanlan, 92, 8
[100] Kobanlan, 88:I
[101] Habiev, 71:16
[102] Kurat, 72: 65-72, 98; Kafesolu, 93:177-178
[103] Krzolu, 92:8, 12, 20-21, 32-33, 82
[104] Krzolu, 92:11
[105] Kurat, 72:74; Krzolu, 92:112
[106] Kurat, 72:92-93; Yakubovskiy, 92:24-25
[107] Krzolu, 92:13
[108] Kurat, 72:132, Yakubovskiy, 92:30
[109] Kurat, 72:138-139; ami, 87:196-199; Ycel, 89:30-32; Yakubovskiy, 92:177-180
[110] Mokayev, 76:88
[111] Lavrov, 78:21
[112] Tekelan, 79:306-307; Bayramkullan, 82:241
[113] Yakubovskiy, 92:13-14; Safran, 93:76-77
[114] Miziyev, 76:32-33
[115] Bayramkullan, 88:6-16
[116] Krzolu, 93:77

[117] Aleynikov, 83:164-168; Tulinskiy, 03:249; Akbayev vd., 65:29-33; amanlan,
87:3-13; Aliyev, 91:49-51; Miziyev, 91:37; Curtubaylan, 93:21-26; Laypanlan, 98:2
[118] Otarov-Holayev, 69:65-71
[119] Miller-Kovalevskiy, 84:553-555; amanlan, 87:42; Kudaev, 91:156-157; Abayev,
92:7; Mzulu, 94/4:45-46
[120] Tardy, 78:105; Bayorov, 89:31-33
[121] Krzolu, 93:312, 441; Tavkul, 93:17
[122] amanlan, 87:180-181
[123] Lavrov, 78:22; Alekseyeva, 93:46; amanlan, 87:14; Mzulu, 94/4:29
[124] Miziyev, 91:16
[125] Krzolu, 93:314; Tavkul, 93:17
[126] Aciyev, 82:6-7; ami, 87:197
[127] Miziyev, 91:14-16; Miziyev, 94:13
[128] Kurat, 72:378
[129] Krzolu, 93:8
[130] Noghumuka, 74:116; Bayramkullan, 88:6-13
[131] Lavrov, 78:21; Miziyev, 91:135
[132] Tardy, 78:105; Bayorov, 89:31-33
[133] amanlan, 87:180-181
[134] amanlan, 87:16-17
[135] amanlan, 87:174
[136] amanlan, 87:41-56
[137] Lyulye, 98:37
[138] amanlan, 87:67
[139] amanlan, 92:8
[140] Tornau, 99:96
[141] Wagner, 99:128
[142] amanlan, 87:76-82
[143] amanlan, 87:91-93
[144] amanlan, 87: 84-87
[145] Berje, 99:53-54
[146] amanlan, 87:125-146
[147] amanlan, 87:212
[148] amanlan, 87:166-167
[149] Byhan, 36:240
[150] Saydam, 97:33-34
[151] Caferolu, 88:48-49
[152] Bala, 93/3:382; Saydam, 97:49
[153] Caferolu, 88:49; Bala, 93/6:220
[154] Laypanlan-Dudalan, 40:43-45; Kagylan, 88:279-304; Aliyev, 91:92-96;
Borlaklan, 01:2
[155] amanlan, 87:101-123
[156] Aslanbek, 52:25
[157] Aslanbek, 52:30, Kara, 56:38; Hapayev, 92:4, 63
[158] Aslanbek, 52:32; Kara, 56:40
KAYNAKLAR
Abayev, Misost., Balkariya, Nalik, 1992.
Aciyev, A.M., Nartskiy Prozaieskiy Folklor Kumkov i Ego Mesto v Kavkazskoy

Nartiade, Dagestanskaya Narodnaya Proza, Mohakala, 1982.
Ahmed, Cemal Reid., Atalarn Karlamas-Derbent ve ervan lkesinde Krtler ve

Alanlar, eviren: Sira Direk, Avesta Yaynlar, stanbul, 1998.
Ahmetbeyolu, Ali., Grek Seyyah Priskos'a [V. Asr] Gre Avrupa Hunlar, TDAV
Yaynlar, stanbul, 1995.
Akbayev, M.O., Bayramukova, H.B., Kagiyeva, N.M., Karaay Poeziyan Antologiyas,

Stavropol, 1965.
Alekseyeva, E.P., Karaayevts i Balkarts-Drevniy Narod Kavkaza, Moskova, 1993.
Aleynikov, M., Karaayevskie Skazaniya, SMOMK, vp. 3, otd. II, Tiflis, 1883.
Aliyev, Umar., Karaay, erkessk, 1991.
Ar, Mustafa Seluk., ivi Yazl Kaynaklara Gre Trke-Etice-Hurrice Arasndaki

Balar, Belleten, VIII/32, Ankara, 1944.
Artamonov, M.., storiya Hazar, Leningrad, 1962.
Aslanbek, Mahmut., Karaay ve Malkar Trklerinin Facias, ankaya Matbaas, Ankara,

1952.
Bala, Mirza., erkesler, .A., Cilt 3, stanbul, 1993.
Bala, Mirza., Karaay ve Balkarlar, .A., Cilt 6, stanbul, 1993.
Batav, erif., Sabir Trkleri, Belleten, V/17-18, Ankara, 1941.
Bayorov, S.Y., Drevnie-Trkskie Pamyatniki Evrop, Stavropol, 1989.
Bayoralan, Soslanbek., Karaay-Malkar Tilni Alan Tamrlar, Karaay Gazetesi,

erkessk, 31.01.1989.
Bayramkullan, Ahmat., Alanlan Tillerini snden storiya Dokmentle, orka,

erkessk, 1982. [Bayramkulov, Ahmat., Alanlarn Dilleri Hakknda Tarihi Belgeler,
eviren: Adilhan Appa, Krm Dergisi, Say: 25, Ankara, 1998].
Bayramkullan, Ahmat., storiyal Haparla, Caavnu Oyuvlar, erkessk, 1988.
Bayramuklan, Umar., Alanlan Tuvduklar Kimledile, Karaay Gazetesi, erkessk,

27.08.1996.
Berje, Adolf., Kafkasyal Dal Kavimlerin Ksa Tasviri, eviren: Murat Papu, Kafkas
Dernei Yaynlar, Ankara, 1999.
Biciyev, H.H., Humarinskoe Gorodise, erkessk, 1983.
Borlaklan, Yusuf., Hasavka Uru, Karaay [Gazetesi], erkessk, 14.03.2001.
Byhan, Arthur., La Civilisation Caucassienne, Paris, 1936.
Caferolu, Ahmet., Trk Kavimleri, Enderun Kitabevi, 1988.
Curtubaylan, Hysa., Eski Crla, Karaay-Malkarn Cr Haznasndan, Nalik, 1993.
Czegledy, Karoly., Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, eviren: Erdal oban,
zne Yaynlar, stanbul, 1998.
Durmu, lhami., skitler-Sakalar, TKAE Yaynlar, Ankara, 1993.
Eberhard, W., in'in imal Komular, eviren: Nimet Ulutu, TTK Yaynlar Ankara,
1996.
Erzen, Afif., Dou Anadolu ve Urartular/Eastern Anatolia and Urartians, TTK Yaynlar,
Ankara, 1986.
Feher, Geza., Bulgar Trkleri Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara, 1984.
Gme, Saadettin., Kk Trk Tarihi, Trksoy Yaynlar, Ankara, 1997.
Grousset, Rene., Bozkr mparatorluu, eviren: Dr. M. Reat Uzmen, tken

Gumilev, L.N., Eski Trkler, eviren: Ahsen Batur, Birleik Yaynclk, stanbul, 1999.
Gumilev, L.N., Hazar evresinde Bin Yl, eviren: Ahsen Batur, Birleik Yaynclk,
stanbul, 2001.
Habiev, M.A., Karaayevo-Balkarskoe mennoe Slovoobrazovaniye, erkessk, 1971.
Hacilayev, H.M.., Oerki Karaayevo i Balkarskoy Leksikologii, erkessk, 1970.
Hapayev, S.A., Karaayevo-erkesiya-Na Kray Rodnoy, erkessk, 1992.
Henze, Paul B., Kafkaslarda Ate ve Kl-19. Yzylda Kuzey Kafkasya Da

Kyllerinin Direnii, OTD Yayn, 1985.
Herodotos., Herodot Tarihi, eviren: Mntekim kmen, Remzi Kitabevi Yaynlar,

stanbul, 1991.
Kafesolu, brahim., Bulgarlarn Kkeni, TKAE Yaynlar, Ankara, 1985.
Kafesolu, brahim., Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1993.
Kafl, Kadircan, imali Kafkasya, Vakt Matbaas, 1942.

Kagylan, Nazifa., Teyri Cark, erkessk, 1988.
Kahovskiy, V.F., Proishojdeniye uvaskogo Naroda, eboksar, 1965.
Kara, Ramazan., imal Kafkasya'da Tehcir ve Katlim, Dergi, Say: 5, Mnich, 1956.
Krzolu, M. Fahrettin., Kars Tarihi, I. Cilt, stanbul, 1953.
Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznameleri Corafyas ve Dnceler, Birinci

Milli Trkoloji Kongresi Teblileri, Kervan Yaynlar, stanbul, 1980.
Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznamelerine Gre Kars'n An [Arpaay boyu]

ve Kazman Kesimindeki Kamsarakan/Kalba Hanedan, VII. Trk Tarih Kongresi
Bildirileri, Cilt I, TTK Yaynlar, Ankara, 1972
Krzolu, M. Fahrettin., Kpaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1992.
Krzolu, M. Fahrettin., Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, TTK Yaynlar, Ankara, 1993.
Kobanlan, Arsen., Bizni Ata-Babalarbz-I, Karaay Gazetesi, erkessk, 19.03.1988.
Koay, Hamit Zbeyr., Bulgar Trklerinin Eski Tarihi, Bavekalet Mdevvenat Matbaas,
1932.
Koay, Hamit Zbeyr., dil-Ural Blgesindeki Trklerin Menei [Ethno-Genezisi], Dergi,

Say: 4, 1956.
Kudaev, V.N., storieskie Svedeniya o Kabardinskom Narode, Nalik, 1991
Kurat, Akdes Nimet., IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve

Devletleri, TTK Yaynlar, Ankara, 1972.
Kurat, Akdes Nimet., Bulgar, A, C.2, stanbul, 1993.
Kuznetsov, Vladimir.,-Lebedinski, Yaroslav., Alanlar-Step Atllar-Kafkas Beyleri,

eviren: Demir Alp Serezli, Alan Kltr ve Yardm Vakf Yayn, n Matbaas,
Ankara, 2001.
Lang, David Marshall., Grcler, eviren: Neenur Domani, Ceylan Yaynlar, stanbul,
1997.
Lavrov, L.., Karaayevts-storiko-Etnografieskiy Oerk, erkessk, 1978.
Laypanlan Hamit-Dudalan Mahmut., Eski Karaay Crla, Mikoyan-ahar, 1940.
Laypanlan, Kaziy., Karaaylla Kimledile, Karaay Gazetesi, Say: 131-132, 2. sayfalar,

erkessk, 1992.
Laypanlan, Kaziy., Eltarkaha Ming Cl, Karaay Gazetesi, No: 49, erkessk, 1998.
Laypanov, K.T., Etnogenetieskie Vzaimosvyazi Karaayevo-Balkartsev s Drugimi

Narodami, erkessk, 2000.
Lyulye, Leonti., erkesya, eviren: Murat Papu, iviyazlar, stanbul. 1998.
Mzlan, smail., Trk Halklan Tarih em Kultura Tamrlar, Mingitav, Say: 3, Nalik,
1993.
Mzulu, smail., Merkezi Gafgazn Etnik Tarihinin Kklerine Doru, evirenler: Prof. Dr.
Sleyman Eliyarl, Do. Dr. Mehman Abdulla, TDAV Yaynlar, stanbul, 1993 [Miziyev,
.M., agi K stokam Etnieskoy storii Tsentralnogo Kavkaza, Nalik, 1986].
Mzulu, smail., Tarih Halkn Baylgd, Mingitav Dergisi, Say: 4, Nalik, 1994 [Mzulu,
smail., Tarih Halkn Zenginliidir, eviren: Adilhan Appa, Bilig Dergisi, Say: 7, Ankara,
1998].
Mzulu, smail., Skifla bla Karaay-Malkarlla, Mingitav, Say:6, Nalik, 1994.
Miller, M., Balkar Trklerinin Asllar Meselesi Etrafnda, Dergi, Say: 30, Mnih, 1962.
Miller, V.F., Osetinskie Etd, Cilt-III, Moskova, 1887.
Miller, V.-Kovalevskiy, M., V Gorskih Obestvah Kabard, Vestnik Evrop, Kn. IV, 1884.
Miziyev, .M., Turistskimi Tropami v Glub Vekov, Nalik, 1976.
Miziyev, .M., Oerki storii i Kultur Balkarii i Karaaya XIII-XVIII vv, Nalik, 1991.
Miziyev, .M., storiya Karaayevo-Balkarskogo Naroda s Drevneyih Vremen Do

Prisoedineniya k Rossi, Nalik, 1994.
Mokayev, A., Malkarn aav Tarhndan, uyohluk, No: 3, Nalik, 1976. [Mokayev, A.,
Malkar Halknn Tarihi, eviren: Adilhan Appa, TDAV Tarih Dergisi, Say: 173-174,
stanbul, 2001].
Momsen., T., Ueber den Chronographen von Jahre 354, Saechischen Geselshaft der
Wissenschaften, I, Leipzig, 1850.
Nemeth, Gyula., Hunlar ve Tanrnn Krbac Attila, eviren: Tark Demirkan, YKY,
stanbul, 1996.
Noghumuka, ora B., erkes Tarihi, eviren: Vasfi Gsar, Baha Matbaas, stanbul,
1974.
Nurettinov, Ferhat A. [Ed.], Mikail Batu bn ams Tebir'in an Kz Destan, eviren:

Avidan Aydn, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
Ostrogorsky, Georg., Bizans Devleti Tarihi, eviren: Fikret Iltan, TTK Yaynlar,
Ankara, 1995.
Otarov, S.A.-Holayev, A.Z., Malkar Halk Crla, Nalik, 1969.

gel, Bahaeddin., Trk Mitolojisi, Cilt I., Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits
Yaynlar, TTK Basmevi, Ankara, 1971.
Patkanov, K., z Novogo Spiska "Geografii" Pripisayvaemoy Moyseyu Horenskomu,

Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveshteniya, CCXXVI, 1883.
Pigulevskaya, N.V., Siriyskie stoniki po storii Narodov SSSR, 1941.
Rasonyi, Laszlo., Tarihte Trklk, TKAE Yaynlar, Ankara, 1993.
Roux, Jean-Paul., Trklerin Tarihi, eviren: Galip stn, Milliyet Yaynlar, stanbul,
1991.
Safran, Mustafa, Yaadklar Sahalarda Yazlan Lgatlara Gre Kuman/Kpaklarda

Siyasi, ktisadi, Sosyal ve Kltrel Yaay, TKAE Yaynlar, Ankara, 1993.
Saydam, Abdullah., Krm ve Kafkas Gleri, TTK Yaynlar, Ankara, 1997.
Simeonov, B., stoni svori za storiyata i Nazvaniyeto na Asparuhovite Bulgari Vekove

VIII, 1979.
Skryinskaya, E.., Yordan-O Proishojdenii i Deyaniyah Getov, Moskova, 1960.
amanlan, brahim., Koban Banda-Tarih Haparla, erkessk, 1987.
amanlan, brahim., Colovunu Hapar, Karaay [Gazetesi], 8. Sayfa, erkessk,

01.05.1992.
ami, Nizamddin., Zafername, eviren: Necati Lugal, TTK Yaynlar, Ankara, 1987.
een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TKAE

Yaynlar, Ankara, 1985.
Tarhan, Taner M., Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. Trk Tarihi Kongresi Bildirileri, I.
Cilt, TTK Yaynlar, 1979.
Tardy, Lajos., The Caucasian Peoples and Their Neigbours in 1404, Acta Orientalia,
Tom: 32, Budapest, 1978.
Tavkul, Ufuk., Kafkasya Dallarnda Hayat ve Kltr, tken Yaynlar, stanbul, 1993.
Tekelan, German., Bgng Karaay-erkesiyan Cerinde Burungu Kpak Belgile,

Tngsz Crekle, erkessk, 1979.
Tekin, Talat., Tuna Bulgarlar ve Dilleri, TDK Yaynlar, Ankara, 1987.
Togan, Zeki Velidi., Ibn Fadlan's Reisebericht, Leipzig, 1939.
Togan, Zeki Velidi., Hazar, .A., Cilt V/I, stanbul, 1977.
Togan, Zeki Velidi., Alan, .A., Cilt I, stanbul, 1978.

Togan, Zeki Velidi., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981.
Tornau, Feodor F., Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, eviren: Keriman Vurdem,
Kafkas Dernei Yaynlar, Ankara, 1999.
Tulinskiy, N.P., Poem, Legend, Pesni, Skazki i Poslovits Gorskih Tatar Nalikskogo
Okruga Terkskoy Oblasti, Terskiy Sbornik-Literaturno-Naunoe Prilojenie k Terskomu
Kalendaryu, vp. IV, Vladikavkaz, 1903.
Wagner, Moritz., Kafkas-Rus Savanda erkesler-eenler-Kazaklar ve Grcler,

eviren: Sedat zden, Kayhan Yaynlar, stanbul 1999.
Yakubovskiy, A.Yu., Altn Ordu ve k, eviren. Hasan Eren, TTK Yaynlar,

Ankara, 1992.
Ycel, Yaar., Timur'un Ortadou-Anadolu Seferleri ve Sonular, TTK Yaynlar,

Ankara, 1989.
Zekiev, Mirfatih., dil Tatarlar, Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi-17, Tatar
Edebiyat-I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001.
______________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Trkleri, Trkiye Dndaki

Trk Edebiyatlar Antolojisi-Karaay-Malkar, Cilt: 22,
T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002, s. 13-45
KARAAY-BALKAR TRKLERNN KKEN
Adilhan Adilolu
Proto-Trk kavimleri daha M.. 5000 yllarnda Kafkasya corafyasyla iliki

ierisindeydiler. Yani, Kafkasyann kaderi daha o zamandan beri Trk dnyasyla
ilikilidir. Araplar, VIII. yzylda Kafkasyay fethederek til rma tesine kadar
ulamlar, fakat Bizans ve Hazar direnii karsnda geri ekilmek zorunda kalmlardr.
Bu arada Ermeni ve Grc krallklar genilemi ve ranllarn blgedeki etkinlii
artmtr. Sonralar Ouzlar ve dolaysyla Seluklu Trkleri Kafkasyaya gelmi, nihayet
XIII. yzylda Moollar Kafkasyay ele geirmilerdir. Proto-Trk kavimleri daha M..
5000 yllarnda Kafkasya corafyasyla iliki ierisindeydiler. Yani, Kafkasyann kaderi
daha o zamandan beri Trk dnyasyla ilikilidir.
[s. 572] Proto-Trk kavimleri daha M.. 5000 yllarnda Kafkasya corafyasyla iliki
ierisindeydiler. Yani, Kafkasyann kaderi daha o zamandan beri Trk dnyasyla

ilikilidir. Araplar, VIII. yzylda Kafkasyay fethederek til rma tesine kadar
ulamlar, fakat Bizans ve Hazar direnii karsnda geri ekilmek zorunda kalmlardr.
XIII. yzylda Moollar Kafkasyay ele geirmilerdir. Proto-Trk kavimleri daha M..
5000 yllarnda Kafkasya corafyasyla iliki ierisindeydiler. Yani, Kafkasyann kaderi
daha o zamandan beri Trk dnyasyla ilikilidir.
Araplar, VIII. yzylda Kafkasyay fethederek til rma tesine kadar ulamlar, fakat
Bizans ve Hazar direnii karsnda geri ekilmek zorunda kalmlardr. Bu arada
Ermeni ve Grc krallklar genilemi ve ranllarn blgedeki etkinlii artmtr.
Sonralar Ouzlar ve dolaysyla Seluklu Trkleri Kafkasyaya gelmi, nihayet XIII.
yzylda Moollar Kafkasyay ele geirmilerdir. Moollar kendilerinden nfus olarak
daha fazla olan Trklere, onlarn askeri stnlklerinden dolay baml kalmlar ve
kendilerinden sonra ortaya kan devletler hep Trk asll olmulardr [1].
Kafkasyada Elbruz dann [Mingitaw] dou ve batsndaki yksek dalk vadilerde

yaayan Karaay-Balkar Trkleri, tarih boyunca blgede hakimiyet kuran Kimmer, Saka
[skit], Hun-Bulgar ve Kpak Trklerinin binlerce yl sren etnik btnlemesinden
szlerek ortaya km bir Trk boyudur. Elbruz dann batsnda Koban [Kuban]
rmann kaynak blgesindeki Kartcurt, Hurzuk, Ukulan kyleri ile Duvut, Teberdi,
Morh, Ishavat, Urup, Laba rmaklarnn yukar blgelerinde ve Arhz, Cgetey, nik
[Zelencuk], Mara vadilerinde; Elbruz dann dousunda Bashan [Baksan], egem,
Holam, Bzng ve Balkar [erek] vadilerinde yaarlar.
Karaay-Balkarlar gnmzde youn olarak Rusya Federasyonuna bal Karaay-

erkes Cumhuriyeti ile Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Bu
cumhuriyetlerde Karaayllarn nfusu yaklak 200 bin, Balkarlarn nfusu ise 130 bin
kadardr. Ayrca; Kazakistan, Krgzistan ve zbekistanda 20 bin, Trkiyede 20 bin,
ABDde 5 bin, Suriyede 1500 civarnda Karaay-Balkar yaamaktadr.
22-26 Haziran 1959 tarihinde, Nalik ehrinde yaplan, Karaay-Balkar Halknn Etnik
Oluumu konulu sempozyumda yle bir sonuca varlmtr: Karaay-Balkarlarn etnik
oluumu, Bulgar, Alan, Kpak, ve yerli Kafkas kabilelerinin birbirleriyle karmasndan
meydana gelmitir. [2] Kafkasya tarihi ve kltr zerine yapt almalaryla mehur
E.P. Alekseyeva, bu etnik oluumun, Karaay-Balkarlarn bugn yaad topraklarda
XIII-XIV. yzyllarda, tamamlandn sylemekte; yukardaki Bulgar, Alan, Kpak ve
yerli Kafkas kabileleri dizisine bir de Koban Kltrn yaratan kavimleri eklemektedir
[3].
Kafkasyada Kimmerler ve Sakalar
Eskia tarihinde, Bozkr Gebelerinin yaratm olduklar Atl Kavimler Medeniyeti

veya Bozkr Kurgan Kltr sahipleri, Kafkasya corafyasndaki Trk varlnn
balangcn oluturmalar bakmndan byk nem arz etmektedir. Bozkr Kurgan
kltrnn sahipleri olan Proto-Trk kavimleri, Kafkasyaya geldikleri zaman burada da
eteklerinde yaayan yerli kavimlerle kararak Maykop ve Koban kltrlerini
oluturmulardr. Bu kltr tipinin en nemli zellii ise kurgan tipi mezarlardr. Bilindii
gibi kurgan tipi mezarlar, Trk kavimlerini en eski mezar tipini yanstmaktadr. Kurgan
tipi mezar kltr, en eski alardan M.S. XVIII. yzyla kadar Trk kavimlerinde
muhafaza edilmitir. Kafkasyada, Bozkr Kurgan Kltr sahiplerine [Proto-

Trkler~Kimmer ve Sakalar] ait ortaya karlan arkeolojik bulgular, Trk kavimlerinin
ok eski alardan beri bu corafyada yaadklarnn delilidir. Bu arkeolojik delillerin en
ak rnei, M.. IV. binden kald sanlan Nalik Mezarldr. Bu mezarlk [s. 573]
Zatiye [sessizlik] blgesindedir. Bu mezarlkta tespit edilen bulgular, Kafkasyal yerli
kavimler ile Bozkr Kurgan Kltr sahiplerinin birbirleriyle yakn ilikilerde
bulunduklarn ortaya koymaktadr. Balkaryada Bllm ky yaknnda; Krasnodar ve
Karaay blgelerinde Kelermeskiy, Novolabinskiy, Zubovskiy kyleri ve Aa
Cgetey ehri yaknnda; een-ngu lkesindeki Mekenskiy ky yaknnda;
Kabardeyde Akba ve Kipek kyleri yaknnda, Bozkr Kurgan Kltr sahiplerinden
kalma eski arkeolojik bulgularn says olduka fazladr [4].
Bozkr Kurgan Kltr sahiplerinin byk bir ksm, M.. II. bin balarndan, M.. VIII.
yzyla kadar Karadenizin kuzeyinde ve Kafkasya corafyasnda yaamlar ve tarihte
Kimmerler adyla tannmlardr [5]. Bakr ve Bronz alarna ait, Kimmerlere izafe
edilen, skit ncesi kltrlerini temsil eden gmler tespit edilmitir. Bu devirleri temsil
eden ktrler; kuzeyde Kiev civarndaki ormanlk alandan, batda Podolia blgesi ve
douda Urallara kadar uzanan geni bozkr kuana yaylmlardr. Ayrca, Kuzey
Kafkasyada yer alan ve merkezi Kafkasya yaylaklarn kapsayan Koban blgesi de bu
alana dahildir. Bu blgedeki buluntular, gney Rusya Bronz a formlarna bal bir
durum gstermekle birlikte ksmen zel bir blm tekil etmektedirler [6]. Kuzey
Kafkasyada yaplan arkeoloji almalarnda, Kimmerlere ait avclkla ilgili eyalar,
silahlar, bakr ve tuntan yaplm oraklar bulunmutur. Bunlarn byk bir ksm da,
Karaayllarn youn olarak yaad Kartcurt, Ukulan, Teberdi, ndi ve Sartz
kylerinde bulunmutur [7].
M.. XII-VII. yzyllar arasnda, Kuzey Kafkasyann merkezi [orta] ksmlarnda Koban
Kltr olumutur. Kuzey Osetya Cumhuriyetinin Koban kynde ortaya karlan
arkeolojik buluntularn yanstt kltre, kyn adndan dolay, Koban Kltr ad
verilmitir. Bu arkeolojik malzemelerin, Koban kltrnn M.. VII-VI. yzyl
dnemlerine ait olduu sanlmaktadr [8]. Kafkasyada Terek rma civarndaki
Pyatigorsk [Betav] kurganlar [M.. 1200] ve Koban bandaki kalntlar [saf bronz a
M.. 1200-1000] Kimmerlerden kalmtr [9]. Katakomb kltr ile Koban kurganlar
birbirleriyle organik olarak balantldr. yle ki her iki gruptan elde edilen arkeolojik
materyali birbirinden ayrmak imkansz gibidir. Bu nedenle de, her iki kltr grubu
Koban-Katakomb Komleksi olarak da adlandrlmaktadr. Koban kurganlar,
Kimmerlerin, Kafkaslar zerine yaylmaya baladklarn gstermektedir. Bu kltrn
komu evre kltrleri zerindeki etkileri dikkati ekmektedir. Koban ve Kolkhidik adyla
anlan kltrler, Kimmerlerin merkezi Kafkasyaya yaylan byk kolunun temsilcisidirler.
evre kltr zerindeki etkileri dikkat ekicidir. te yandan, yerli Kafkas gelenekleri de
bu yeni gelenleri [Kimmerleri] olduka etkilemilerdir. Kurganlardan elde edilen
arkeolojik materyal ok zengin olup, bozkr insanlarnn tipik sava karakterlerini
aka yanstmaktadr [10]. XIX. Yzyldan gnmze kadar eden aratrmalar,
Kimmerlerin Gney Rusya ve Kafkasya Bronz a kltrlerinin bir temsilcisi ve
taycs olduunu ortaya koymutur. Buna gre, Kimmerler etnik bakmdan Ural-Altay
kkenli bir kavimdir. Yani Proto-Trkler kavram ile organik olarak bantldr ve onun
bir parasdr. Kimmerler Kurgan Kltrnn tipik bir temsilcisi ve bozkrlarn geni
sahalarna yaylm olan Atl Kavimler Medeniyetinin byk bir bat kolunu tekil
ederler [11].
Kimmerler, M.VIII. yzyln son on ylnda Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda

meskun iken, Sakalarn [skitlerin] gelmesiyle, buradan Kafkasyaya doru ynelmiler,

Derbent ve Daryal geitlerini aarak Anadolu ve Mezopotamya topraklarna
yaylmlardr [12]. Sakalarn basks sonucunda g eden Kimmerlerden arta kalanlar,
kendileriyle akraba olan Sakalar tarafndan izole edilmiler ve zamanla da onlarla
kaynaarak tarih sahnesinden silinmilerdir [13]. Kimmerlerin arasnda Bulgar
Trklerinin atalarnn da yaad veya Kimmerlerin tamamiyle dorudan Bulgar
Trklerinin atalar olduu hakknda grler vardr. Szgelimi Prokopius, Kimmerleri
dorudan Bulgarlarn ceddi olarak gstermektedir. ran-Hazar rivayetleri de Bulgarlarn
ceddi olarak Kimariden [Kimmer] bahseder [14]. Mcmel el-tavarihte Yafesin yedinci
olu Kemarinin [Kimmer] Bulgarlarn babas olduu yazldr [15]. Macar mitolojisinde;
Vaktiyle Kimmer kralnn Kutirgur ve Utirgur adl iki olu varm eklinde, Kimmerlerin
Kutirgur ve Utirgurlarn [Bulgarlarn] atalar olduu ifade edilmektedir [16]. Bulgarlarn
yakn akrabas Hazar Trklerinin Hakanlar kendi cedlerini srasyla Nuh-Yafes-
Kimmer-Togarma eklinde gstermilerdir. Kimmerin olu Togarma ise btn Trklerin
atas saylmaktadr [17]. M.F. Krzolu, en eski Grc vakayinamesi saylan Kartlis
Tshovrebada M.. dnemlerde srekli bahsi geen Hazarlarn aslnda Kimmerler
olduunu ve Kimmerlerin de Hazarlarn atalar olduunu syler [18].
Asur kaynaklarnda Aguzai, eski Yunan kaynaklarnda Skyth, in kaynaklarnda

Sai [Sak], Pers kaynaklarnda ise Saka eklinde anlan Sakalar [skitler] da Proto-
Trk kavimlerinden biridir. Kimmerler gibi Sakalar da, Trkler dnda, akla hayale
gelebilecek her milletle soyda gsterilmitir. Saka aratrmalar, [s. 574] Kimmerlere
gre, ok daha ileri safhadadr. Kart hipotezlere ramen, kkenleri Orta Asyaya
balanmakta ve Sakalarn Trk kkenli olduklar kabul edilmektedir. Arkeolojik materyal
ve kaynaklar bu tezin ana dayanak noktalarn oluturmakta ve dier grleri objektif
bir ekilde bertaraf etmektedir [19].
Sakalarn etnik kkeni hakkndaki grler genel olarak grupta toplanmaktadr.

Birinci grup, yani Avrupal bilim adamlar, Sakalarn ran kkenli bir kavim olduunu
kabul ederler. kinci grup, Sakalarn Slav kkenli bir kavim olduu ynndeki grlerdir.
nc grup, Sakalarn Ural-Altay kkenli bir kavim olduu ynndeki grlerdir. Bu
gr ortaya ilk atan B.G. Niebuhr olmutur. B.G. Niebuhr, Herodotos Tarihini tarafsz
bir yntemle inceledikten sonra Sakalarn Trk veya Mool kkenli bir kavim
olabileceini ileri srmtr. Dayand esaslar, Sakalar ile Trk-Moollarn dilleri ile
eski kltr, adet ve gelenekleri arasndaki benzerlikler olmutur. G. Grote, K. Neumann,
G. Nagy, G. Kuun, E. Minns, O. Franke, E. Meyer, G. Huntingford, Z.V. Togan, S.M.
Arsal, Y. ztuna, M.F. Krzolu, lhami Durmu ve daha birok tarihi Sakalarn Trk
kkenli bir kavim olduu grn kabul etmektedirler [20].
Karaay-Balkar Trklerinin mitolojisinde en eski ocak tanrasnn ad Tabt~Tabu

eklindedir. Herodotos, Sakalarn Tabiti adnda bir ocak tanrasn kutsadklarndan
bahseder [21]. Kolayca anlalaca gibi, Sakalarn Tabiti adl ocak tanrasnn,
Karaay-Balkar mitolojisinde ekil ve anlam bakmndan Tabt~Tabu eklinde
korunduu grlmektedir.
Hippokrates, Sakalarn yiyecekleri hakknda bilgi verirken; Hippage denilen bir

peynirden bahsetmektedir. Z.V. Togan, bunu kurut eklinde aklamtr [22]. Fakat bu
szn, kurut yerine, Karaay-Balkar Trkesindeki, Sakalarn hippagesine ok
benzeyen huppegi szyle [peynir suyu ve yourt suyu] aklanmasnda fayda vardr.
Karaay-Balkar Trkleri, peynir ve yourt suyundan bir tr yasz peynir yaparlar ve
buna huppegi blak [lor peyniri] derler. Grld gibi, Sakalarn hippagesi,
Karaay-Balkar Trklerinde huppegi eklinde bugn bile yaamaktadr. te yandan bu

sz, Kuzey Kafkasyann ran kkenli kavimlerinden olan Osetlerde de huppag
[inceltilmi lapa] eklinde yaamaktadr [23].
Herodotos, Sakalarn et piirmek iin kaplar olmad takdirde, nce hayvann iskeletini,
zgara gibi kullanmak zere, itinayla kardklarn, sonra da kemiklerinden syrlm
etleri bu iskeletin zerine koyduklarn, etlerini syrdklar teki kemikleri de odun
niyetine iskeletin altnda koyup atee verdiklerini anlatyor [24]. .M. Mz, Sakalarn
tencere ve oduna ihtiya olmakszn bu pratik et piirme ynteminin aynsnn, bugn
bile, Kafkasya meralarnda srlerini otlatan Karaay-Balkar obanlarn uyguladn ve
bunun da ok eski bir Karaay-Balkar adeti olduunu sylemektedir [25].
Herodotos, Sakalarn fala ve falcla ok merakl olduklarn anlatr. Sakalar st

dallaryla fal bakarak gelecekten haber vermektedirler [26]. Ammianus Marcellinus,
Sakalarn st dallaryla fala bakma ynteminin Alanlarda da olduunu syler [27]. te
yandan, .M. Mz da, Saka ve Alanlarn st dallaryla fal bakma adetinin, zellikle
Sibirya Trklerinde ve Karaay-Balkar Trklerinde halen muhafaza edildiini syler [28].
Sonu olarak temelde, Kimmer ve Saka [skit] kltrleri arasnda kesin bir ayrm yoktur.
kisi arasndaki arkeolojik materyali birbirinden ayrmak imkanszdr. Bunun nedeni, her
iki kavmin ayn etnik kkene dayanmalarndan ileri gelmektedir. Srubna Kltr
temelinde, ayn etnik kkene dayanan Kimmer ve erken Saka kltr, Proto-Trklerin
bir temsilcisidir [29]. Kimmerler ve Sakalar tarihin farkl ama birbirini takip eden erken
dnemlerinde Kafkasyaya gelerek blgenin etnik ve kltr yapsn olduka derinden
etkilemilerdir. M. Seyidov tarih sahnesindeki varlklarn bin yldan fazla bir sre devam
ettiren Sakalarn, Yakut, Kazak ve Kafkasyada yaayan Trk boylarnn [Karaay-
Balkarlarn] etnik oluumunda nemli rol oynadklarn sylemektedir [30]. Bizim bu
almada gsterdiimiz birtakm benzerlikler de Kimmerler ve Sakalarn Karaay-
Balkar Trklerinin etnik ve kltr yapsnn oluumundaki izlerini gstermektedir.
Bulgarlar ve Hunlar
in kaynaklarnda daha milattan nce Okut veya Hokut eklinde bir Trk kavim ad
gemektedir. Bu kavmin Uygurlar olduu ileri srlm ise de, Uygurlar daha sonraki
tarihlerde ortaya ktklar iin Okut kavminin Ogurlar olmas daha kuvvetli bir ihtimaldir
[31]. Ogur Trkleri, Hiung-nular [Hunlar] zamannda, onlarn kuzeyinde yerlemi
bulunan, gneybat Sibiryada yaayan, inlilerin Ting-ling ve daha sonra Tieh-le
adn verdikleri kavimdir. Trk olduklar kesinlik arz eden Ting-ling kavminin ana
yurtlarnn Orhon civar olduu sanlmaktadr. Ting-ling kavminin bir ksm da
Vusunlarn batsnda yayorlard [32]. Ting-ling kavmi veya Ogurlarn til-Yayk
havzasna ne zaman geldikleri kesin olarak tespit edilememitir.
Z.V. Togan, Ogurlarn tarihini ok eski alara gtrmekte ve Ogur adnn milattan
nceki dnemlerde Trk sz yerine kullanldn ileri srmektedir. Ona gre,
Ogurlarn esas yaylmalar milattan nceki dnemlerde [s. 575] cereyan etmitir ve
nasyadaki Hurriler ile Ogurlar ayn kavimdir [33]. Smerler ile de akraba olduklar
ileri srlen Hurriler M.. 5000 yllarnda Trkistan corafyasnda yayorlard.
Hurrilerin, M.. 4000 bin yllarnda Azerbaycan ve Dou Anadolu dolaylarnda gelip
yerletikleri sanlmaktadr [34]. Gerekten de, Dou Anadoluda yaplan arkeoloji
almalar sonucu elde edilen bilgiler, Z.V. Togann bu teorisini kuvvetlendirmektedir.
M.. 4000 yllarnda, kuzeyde Kafkasya, gneyde Suriyenin kuzeyi, douda Urmiye
gl civar, batda Malatya-Elaz blgesi arasnda kalan geni bir alanda stn bir
uygarlk ve kltr tesis eden Hurrilerin Asyal bir kavim olduklar ve dillerinin de Ural-
Altay dil ailesine mensup olduu bilim adamlar tarafndan kabul edilmektedir [35].
Bulgar tarihi B. Simeonov, eski in kaynaklarnda, M.. 103 ylnda ait bir kaytta Pu-
ku ve Bu-gu eklinde geen kavmin Bulgarlar olduunu ve onlardan Amu-Deryann
bats ve Tien-an dalarnn kuzeybatsnda yaayan bir kavim olarak bahsedildiini
sylemektedir [36]. Fakat, B. Simeonovun bahsettii Pu-ku veya Pu-ku kavmi, herhalde
Kk-Trkler dneminde de mhim bir rol oynayan ve Kk-Trklerin idaresinde iken
620li yllarda dier Tles boylaryla birleerek Alt-Bag Bodunu oluturarak Kk-
Trklere kar isyan eden Bu-gu Trkleri olmaldr [37].
mehul olan ve M.S. 354 ylnda yazld anlalan Anonim Kronikte Bulgar
Trklerinden [Ziezi ex quo Vulgares] bahsedilmektedir [38]. Bizans kaynaklar ise M.S.
482 ylnda, Avrupa Hun imparatoru Attilann kk olu rnekin kurmu olduu
devletin en nemli kabilesi olarak Bulgar adn zikrederler [39]. Halbuki, Bulgar Trkleri
hakknda en eski yazl kayt, Sryan Mar-Abas Katinaya aittir. Mar-Abas Katina,
Bulgar Trklerinin M.. 149-127 yllarnda Kafkaslarn kuzeyinde yaadklarndan
bahsetmektedir. Bu kayt, VII. yzyl Ermeni tarihisi Khorenli Musa [Moses Khorenaci],
tarafndan da nakledilmitir. Khorenli Musa, Bulgarlarla ilgili olarak yle demektedir;
Val Arak olu I. Arak zamannda [M.. 149-127] Kafkasya dalar arasndaki
Bulgarlar lkesinde byk karklklar kt. Bunlardan kalabalk bir grup gp gelerek
Golun altnda ok verimli ve buday bol ovalara yerletiler. [40]
Katina ile Khorenli Musann Bulgarlar hakknda milat ncesi dneme ait verdii bu
haberleri anakronik sayarlar [41]. Fakat, V.F. Kahovskiy, K. Patkanov ve Z.V. Togan,
Bulgarlarn gerekten de milattan nceki dnemlerde Kafkasyada yaadklarn ve
bunlarn bir ksmnn, Khorenli Musann da iaret ettii tarihlerde Ermenistan
dolaylarna g ettiklerini sylerler. V.F. Kahovskiy ve K. Patkanov, milat ncesi
tarihlerde Kafkasya ve Ermenistan corafyasnda Bulgarlarn yaadklarn ve bunun da
tarihe uygun olduu konusunda srarldrlar [42].
Bulgarlarn aslnda Hunlardan ok daha nce Kafkasyaya gelip yerletikleri

anlalmaktadr. Fakat, Bizans kaynaklarnda Bulgar Trkleri daha ok Hunlarla birlikte
anlmaktadr. Bulgarlar, Attilann Avrupa Hun mparatorluunun dalmasndan sonra
en kk olu rnekin kurmu olduu devletin en nemli kabilesi olarak gemektedir.
Yani, Avrupa Hun mparatorluunun yklmasndan sonra Bulgarlar tarih sahnesinde
yeni siyasi bir oluumun en nemli paras olarak ortaya kmaktadrlar.
Hunlar Kafkasyada

bildirmektedir [44]. Fakat, Alanlar yerinden edecek kadar gl bir hareket olan
kavimler gnn balamasndan ve Hunlarn toplu olarak til, Azak ve Kafkasya
dolaylarna gelip yerlemesinden ok daha nce, Orta Asyadan gelip buralara yerleen
Hun kabilelerinin olduu bilinmektedir. Bu kabileler, Hunlarn toplu gnden en az 150
yl nce buralara gelip yerlemilerdir [44].
Hunlar, 355-360 yllarnda, til rman atktan sonra, Don rman da gemiler, Terek
ve Kobandaki Alanlarn lkesini tamamen hakimiyet altna almlard. Hunlar, Alanlarn
lkesini ele geirdikten sonra hemen batya ynelmediler. Kafkasya zerinden 359
ylnda rana ve 363-373 yllar arasnda Ermenistana girdiler [45]. Hunlar ksa bir
zamanda, Hazar denizinden Azak denizine kadar uzanan btn Kafkasya corafyasn
kontrol altna aldlar. Btn bu tarihi olaylardan sonra, Kafkasya ve Azak denizi civar,
artk Hunlarn gerek vatan olarak saylyordu [46].
Balamirin torunu Munuk, hkmdarl zamannda, Kafkasya kavimlerinin

hkmdarln kardei Aybarsa vermiti. Aybars, ordularnn banda Kafkasyada tam
bir hakimiyet kurmak maksadyla, tilden gneye doru hareket etti. Bu dnemde, Azak
ile Kafkasya arasndaki bozkrlarda yaayan Alanlar ve Kasoglar [erkesler] ile
karlat ve onlar yenilgiye uratarak hakimiyeti altna ald. Hunlar ile Alan ve Kasoglar
arasnda geen bu tarihi hadiseler, Kabardey erkeslerinin destanlarna da gemitir.
L.G. Lopatinskiynin Kabardeylerden derlemi olduu bir destanda Hunlar ile Kasoglarn
olan sava anlatlr [47].
Hunlar, Kafkasyann tarihini, corafyasn, kltrn ok derinden etkilemiler ve bu

blgede kalc izler brakmlardr. Szgelimi, Hun ordularnn Kafkasya zerinden
Anadoluya yaptklar aknlarn banda, [s. 576] Hunlarn hkmdar Dulo slalesine
mensup Kursk ve Bask adl iki komutandan bahsedilmektedir [48]. Hun prensi
Kurskn ad, Karaayllarn en eski kylerinden olan Hurzukun adnda hatrasn
korumaktadr. te yandan, Hurzuk ad sadece bir kyn ad deil, bu kyn de iinde
bulunduu byk bir vadinin addr. Ayrca, Koban rmann kaynan oluturan
rmaklardan birinin ad da Hurzuktur. .M. Mzya gre dier Hun prensi Baskn ad
ise, bugn Kabardey-Balkar .C. snrlar ierisinde bulunan fakat daha ok Karaay-
Balkarllarn yaad Bashan~Baksan [Bask-Han] vadisinde hatrasn devam
ettirmektedir. Yine, Balkaryadaki egem rmann kollarndan biri olan Dongat
[Doat] suyunun ad, Hun komutanlarndan Donatn adn hatrlatmaktadr [49].
Karaaydaki Hun-Kala [Hun-Kale] adndaki kale kalnts ile Balkardaki Hun-Tala
[Hun dzl] toponimleri Hunlarn adndan kalmtr [50]. Ayrca, Hunlarn mehur
hkmdar slalesi Dulo [Dula~Doula] ad, Karaayllarn eski slalelerinden biri olan
Dola slalesinde adn korumaktadr. Dastanda, Avarlarn meskun olduu tarihi
Hunzakh ehri Hunlardan kalm olup, bu ehrin ad, Avar dilinde Hun yeri demektir
[51]. Bunlarn dnda, Macaristandaki Hun a eserleriyle, Kafkasyada Terek ve Digor
blgelerinde bulunan eserlerin birbirleriyle ok yaknlk gstermesi, Hunlarn Kafkasya
kltrnde ne kadar etkili olduunu gstermektedir [52].
Magna Bulgaria
Attilann 453 ylnda lm zerine, yerine byk olu lek geti fakat imparatorluun
paralanmasnn nne geemedi. Attilann ikinci olu Tengizik de Tuna civar ve
Romanya ovalarna yerleti. Attilann kk olu rnek ise 456 yllarnda kendisine bal
Hun kabileleriyle birlikte Orta Avrupay terk ederek Karadeniz kuzeyindeki bozkrlara
geldi. rnek Han, burada karlat Bulgar kabileleriyle birleerek bir Hun-Bulgar
Devleti kurmu ve gelecekte Kubrat Hann kuraca Magna Bulgariann [Byk
Bulgarya] temellerini atmtr [53].
Bizansl Priskos ve Suidas, 463 ylnda aragur, Ogur ve Onogur adl kabilelerin
Karadeniz kuzeyindeki bozkrlarda, Tuna rmann kollar ile Volga arasndaki
bozkrlarda yerlemi olduklarn kaydederler ve daha sonra 482 ylnda rnekin kurmu
olduu birliin en nemli kabilesi olarak Bulgar adn zikrederler. Bulgarlar daha sonra,
Bulgar birliinin merkezi Koban rma civarnda bulunuyordu [54]. Avrupadan
Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Kafkasyaya dn yapan Hunlar ile buralarda
ok eskiden beri yaamakta olan Bulgar ve Sabir kabileleri arasnda atma kaca
yerde, ksa srede dostane temaslar neticesinde siyasi birlik olumutu. Bulgar ve
Sabirlerin bundan sonra kendileri iin Hun adn kullanmalar bunun en gzel delilidir.
IV. yzylda Bulgarlarn kendilerini Hunlardan saymas bir gurur vesilesi idi [55]. M..
Artamonov, Kafkasyann V. yzyldaki etnik haritasn yle izmektedir: Dastann
kuzeyinden Kuma rma ve onun kollarnn evreledii yerlerde Sabirler ile onlarn biraz
yukarsnda aragurlar yaamaktadr. Onlarn kuzeyinde ve batsnda yani bugnk
Adige .C. ve Krasnodar ile Stavrapol evresinden Azak denizine kadar olan yerlerde
Onogurlar yaamaktadr. Azak denizinin kuzey kylarndan dou ve gneye doru
aragurlara kadar olan yerlerde Akatsirler [Akair] yamaktadr. Bugnk Karaay-
erkes .C. ile Kabardey-Balkar .C ve Digorya [Kuzey Osetya] blgelerinin
tamamnda da Alanlar yaamaktadr [56].
Kk-Trklerin basksyla, 560 yllarnda batya kaan Avarlar, Krm ve Kafkasyadaki

Hun ve Bulgarlar hakimiyet altna aldlar. Bulgarlarn bir ksm, Avarlarn basksna
dayanamayarak Kafkasya dalarna sndlar. Bunlar daha sonralar Bizans ve Rus
vakayinamelerinde Kara Bulgar adyla anlacak olan ve bugnk Karaay-Balkar
Trklerinin atalar olan Bulgarlardr. Kk-Trklerin batya doru daha da yaylmaya
balamasyla, Avarlar da 567 yllarnda Balkanlara ve Avrupa ilerine doru kaymaya
baladlar. Avarlar gittikleri zaman beraberlerinde de Kutirgurlarn nemli bir ksmn
gtrdler [57]. Kafkasyadaki dier Bulgar kabileleri ise Ermi adl bir Trk kabilesine
[veya slaleye] mensup Gostun [veya Organ] adl bir prensin idaresinde 603 ylnda
toparlanarak yeniden birlik oluturdular [58]. Tuna Bulgar Hanlar Listesinde Gostun
eklinde geen bu ahsn ad [veya unvan] Bizans kaynaklarnda Organ eklinde
gemektedir. Gostun veya Organ adyla anlan bu ahs yakn bir gelecekte Magna
Bulgariay [Byk Bulgarya] kuracak olan Kubrat Hann da days [veya amcas]dr
[59]. Kubrat, 605 ylnda Bulgarlarn ynetimini, days Organdan devralarak,
Bulgarlarn Elteberi oldu. Fakat bu srada Bulgarlar halen Avarlarn basks
altndaydlar. Kubrat, hkmdar olduktan sonra, Bulgarlarn bamszl iin Avarlara
kar mcadeleye balad. Kubratn bu mcadelesini Bizansllar da destekliyordu.
Hatta, Bizans mparatoru Herakleiosla ittifak anlamas yapan Kubrat, kendisine
Patrikios unvan verilmesini de salad. Kubrat, 630 ylnda, Avarlara kar aktan
isyan balatm, be yl sren bir mcadeleden sonra, 635 ylnda, bu mcadelesini
baaryla [s. 577] sonulandrarak, temelde Onogur ve Utirgur [Onogur+Sabir] kabileleri
olmak zere Magna Bulgaria [Byk Bulgarya] devletini kurmutur [60]. Kubrat bundan
sonra Han Kubrat olmu ve lnceye kadar da Han olarak kalmtr [61].
Kubrat Hann 665 ylnda lmnden sonra yerine byk olu Bat-Bayan geer [62].
ksm da Kafkasyay terk ederler. Kubrat Hann oullarndan Kotrag kendisine bal
kabilelerle Don rmann karsna yerleirken, Asparuk ise [63] yine kendine bal
Fakat ksa bir sre sonra da Hazarlarn hakimiyetini kabul eder [64]. Bizansl tarihi
Theophanes [760-818], Kronik adl eserinde Bulgarlar hakknda deerli bilgiler
vermektedir. Bu eserde verilen bilgileri, arkeoloji ve ksmen de filoloji nemli derecede
dorulamaktadr. Theophanesin, Kubrat Han ve oullaryla ilgili naklettii hikaye

yledir; Glden [Azak denizi] ve Kuphis [Koban] adyla anlan rmaa kadar olan yerler
Bulgarlarn lkesidir. Bunun iin buraya Byk Bulgarya denilir. Bulgarlar ve onlarla
birlik halindeki Kotraglar [Kutirgurlar?] burada yaarlar. mparator Konstantin dneminde
[558-641] Bulgar ve Kotraglarn Krovat [Kubrat] adl krallar ld. Bu kraln be olu
vard. Kral [Kubrat] lmeden nce be oluna da, baka bir milletin klesi olmamak
istiyorlarsa birlik halinde olmalarn tlemiti. Fakat onun lmnden ksa bir sre
sonra be olu da babalarn dn tutmayp kendilerine bal kabilelerle birlikte
birbirlerinden ayrldlar. Yalnz, Krovatn [Kubrat] Batbayan adl byk olu, babasnn
dn tutarak atalarnn yurdunda kald. kinci oul Kotrag, Tanais [Don] rman
geip aabeyinin karsndaki topraklara yerleti. ster [Tuna] rman geen drdnc
olu [Kuber] Pannoniadaki Avar Hakannn tabisi oldu. Beinci olu [Alek] ise
Pentapolise kadar giderek Ravennadaki Hristiyan imparatorunun tabisi oldu. Asparuh
adl nc oul ise, Dnepr ve Dnestr rmaklarn geerek, Tunann kuzeyindeki Onglos
[Bucak] rma civarna geldi ve gvenli bir yer olduuna karar vererek buraya yerleti.
Bylelikle onlar bee blndler ve zayfladlar. Bundan sonra, Berziliann iinden, eski
Sarmatya topraklarnda byk Hazar kavmi kt ve Pont denizi [Karadeniz] kadar olan
yerlerde hakimiyet kurdu. Bulgar kralnn ilk olu Batbayan da Hazarlarn tabisi oldu.
Bundan sonra, Batbayan onlara [Hazarlara] vergi dedi. [65] Kubrat Hann lmnden
sonra, ok gemeden oullar arasnda lkede hakim olma savalar balad. Asparuk,
amcas ambatn da desteiyle Batbayan sktrmaya balad. Bu karklk ve i
savalardan faydalanan Hazarlar Bulgarlara saldrarak i sava halindeki Byk
Bulgaryaya son verdiler. Asparuk nceleri Hazarlara kar koymaya altysa yenilerek
geri ekildi [66]. Batbayan ise kendi idaresindeki Bulgarlarla birlikte, Elteber [vali, ikinci
derece hkmdar] konumunda Hazarlarn hakimiyetine girdi. Daha sonralar,
Batbayann idaresindeki Azak ve Kafkasya Bulgarlar, Bizans ve Rus vakanvisleri
tarafndan Kara Bulgarlar adyla anlmlardr. Kara Bulgarlar ile Hazarlar arasndaki
mnasebetler olduka iyi bir ekilde cereyan etmitir [67].
Kara-Bulgarlar ve Karaay-Balkarlar
Birok bilim adam, tarihte Kara Bulgarlar veya Koban Bulgarlar adyla geen
Kafkasya Bulgarlarnn, Karaay-Balkar Trklerinin etnik oluumunda birinci derecede
etkili olduklar konusunda birlemekte ve Karaay-Balkarlar dorudan Kafkasya
Bulgarlarnn devam olarak kabul etmektedirler.
V.F. Miller, Karaay-Balkar Trklerini, eskiden Koban rma dolaylarnda yaam olan
eski Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak saymaktadr. V. Minorsky ve J. Marqwart da
ayn grte olup V.F. Millerin bu grn desteklemektedirler [68].
Mehur eski Sovyet tarihilerinden M.. Artamonov da, Karaay-Balkarlar, Bulgar

Trklerinin devam olarak kabul etmektedir. Ona gre, tarihte Kara-Bulgar adyla
bilinen ve Hazarlarn hakimiyetine giren Batbayan nderliindeki Koban Bulgarlar
bugnk Karaay-Balkarlarn atalardr [69].
M.F. Krzolu yazm olduu birok kitap ve makalelerinin hemen hepsinde; Bulgar
Trklerinin, Karaay-Balkarlarn atalar olduunu syler. M.F. Krzoluna gre, XII.
yzylda Genceli Nizaminin iirlerinde bile bahsettii Kafkasya Bulgarlar bugnk
Karaay-Balkar Trkleridir [70].
F.A. Nurettinov, Karaay-Balkarlarn, Avar ve Hazarlarn basksyla Azak-Kafkasya

sahasn terk etmek zorunda kalan eski Bulgarlarn Kafkasyada kalan bakiyeleri
olduunu sylemektedir [71].
Z.V. Togan da, Karaay-Balkarlarn Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak grmekte ve

Karaay-Balkarlarn nceleri bugnk uvalar gibi Lir Trkesini konutuklarn, fakat
XV. yzyldan nce tespit edilemeyen bir dnemde az Trkesine gei yaptklarn
sylemektedir [72]. Fakat, Z.V. Togan, Karaay-Balkarlarn nceleri Lir Trkesini
konutuklar ve sonradan dillerinin az Trkesine dntyle ilgili ileri srd [s.
578] bu grn ispatlayacak herhangi bir delil sunmamtr.
Bulgar tarihi B. Simeonov, uva ve Karaay-Balkarlarn dillerini, eski Bulgar Trk

dilinin varisleri sayarak yle bir aklama getirir; uva ve Karaay-Balkar dilleri, eski
Bulgar Trkesinin devamdr. Fakat, artk bugn uva dili daha ok Fin-Ugur dillerinin
etkisinde kalarak eski Bulgar Trkesinden uzaklamtr. Balkar dili ise dier Trk
dillerinin etkisinde kalarak Bulgar Trkesinin esaslarn kaybetmitir. [73]
E.P. Alekseyeva, Bulgarlarn bir ksmnn, VII. yzyldaki Hazar saldrlarndan kaarak
Kafkasyaya bugnk Stavrapol, Betav [Pyatigorskiy], Narsana, Arhz, Koban, Balkarya
ve Digorya [Kuzey Osetya] blgelerine gelip yerletiklerini ve burada eskiden beri
yaayan Alanlar ile de kararak bugnk Karaay-Balkarlarn temelini oluturduklarn
sylemektedir [74].
A. Miller, 1930lu yllarn balarnda, Digoryadaki [Kuzey Osetya] arkeoloji aratrmalar

srasnda Bulgar Trklerine ait kulplu asma kazan paralarn bulmutur. A. Miller daha
o zamanda: Burada [Digoryada] bulunan Bulgar kazanlar, Azak Kara Bulgarlar
atalarnn Kuzey Kafkasyada bugnk Balkar Trkleri olduunu ortaya koymaktadr
eklinde bir aklama yapmt. Millere gre, Azaktaki Kara Bulgarlarnn atalar
nceden Kafkasyada, bugnk Digorya ve Balkarya topraklarnda yayorlard. Daha
sonra bunlarn bir ksm Azak civarna g etmi, bir ksm da Kafkasyada kalmtr.
Kuzey Kafkasyada kalanlar da bugnk Balkar Trkleridir. A. Miller, ileride bu konuyla
ilgili zel olarak ilgilenmek ve bu kltrn kalntlarn bulmak dncesiyle arkeoloji
literatrnde bu hususta herhangi bir aklamada bulunmaktan ekinmiti. A. Miller,
Azak Bulgarlarnn, bugnk Bulgaristana g yollarnn tespitini ve bugnk Balkar
Trkleri ile Azak Kara Bulgarlarnn bir kkten olduklarn ispat etmeyi ve bundan sonra
elde ettii sonular bilim dnyasna aklamay dnyordu. Btn almalar bu
yndeydi. Fakat, 1933 ylnn sonlarna doru A. Miller, Sovyet hkmeti tarafndan
tutuklanarak Sibiryaya srgn edilmi ve ok gemeden de orada lmtr. Onunla
birlikte konuyla ilgili almalar ve toplam olduu malzemeler de ortadan yok olmutur
[75].
M. Miller ise, A. Millerin Karaay-Balkar Trklerinin Kara-Bulgarlarn devam olduu

eklindeki teorisini tamamen kabul etmektedir. Fakat ona gre, Azaktaki Kara Bulgarlar,
Azak civarna Kafkasyadan g etmemi, tam tersine, Azaktaki Kara Bulgarlarn bir
ksm g ederek Kafkasyaya gelmi ve bugnk Karaay-Balkar Trklerinin temelini
oluturmulardr. M. Miller, Azaktaki Kara Bulgarlarn Kafkasyaya glerinin Kiyev-Rus
prensi Svyatoslavn 964-966 yllarnda Hazar Trklerine yapt seferler srasnda
gerekletiini ileri srmektedir. Ona gre; Svyatoslav, Hazarlarn arkel ehrini ele
geirdikten sonra Hazarlarn btn kuzeybat ksmn hakimiyet altna alm ve Kiyev-
Rus prensliiyle birletirmiti. Ruslarn, Dnyeperden gneydouya doru yaptklar
aknlarn basks altna kalan Bulgarlar, Don ve Azaktan Kafkasyaya doru g
etmilerdir. Bugne kadar elde edilen arkeolojik malzemeye dayanlarak denilebilir ki,
Kafkasyadaki Karaay-Balkar Trklerinin, Ruslarn basksyla Azak civarndan

Kafkasyaya g edip gelen Bulgarlarn devam olduklar phe gtrmez bir gerektir.
[76]
Karaay-Balkarlarn etnik bakmdan Kafkasya Bulgarlarnn devam olduunu arkeolojik

bulgular da desteklemektedir. Szgelimi, Karaayda ndi rma yaknlarndaki Bulgar
yerleimi kalntlar, Balkaryada Aa egem ve Lakuta kylerinde bulunan
Bulgarlara ait arkeolojik eserler, Yukar egem, Lgt ve Kaha-Tav yaknlarnda ortaya
karlan Bulgar Trklerinden kalma mezarlar, Karaay-Balkarlar ile Bulgarlar arasndaki
etnik balanty ortaya koymaktadr [77]. .M. Mz, Kutirgur adnn, Balkaryann egem
vadisinde eski bir Balkar ky olan Gudurgu adnda, Bittogur adnn da, egem
rmann yukar ksmnda Biturgu eklinde korunduunu sylemekte; ayrca lmas,
Bulungu, Ukulan ve Bllm adl Karaay-Balkar kylerinin adlarnn da Bulgar
Trklerinden kaldn ileri srmektedir [78].
Balkar ve Bulgar Szleri Arasndaki Benzerlik
Birok bilim adam, Balkar ve Bulgar szleri arasndaki benzerlie dikkat ekmi ve
bundan dolay da Bulgarlar ile Balkar Trkleri arasnda etnik balant kurmaya
almtr. Fakat Balkar ad eski Sovyetler Birliinde, Avrupada ve Trkiyedeki
Trkoloji literatrnde Balkar eklinde gemesine karn, Balkar Trkleri kendilerini
Malkar eklinde adlandrrlar. Karaayllar da Balkarlara Malkar derler. Bulgar sz
ile Balkar sz arasndaki benzerlikten hareketle, Bulgarlarn Balkar Trkleriyle etnik
ilikisini ortaya koymaya alan bilim adamlar, Malkar sznn, Trk dilinde grlen
b>m ses deiimiyle ortaya ktn sylemektedirler. Balkar sznn b>m
deiikliiyle Balkar ekline dnt kabul edilebilir olmakla birlikte burada Trk dili
kurallarna aykr olan g>k ses deiimi gzden kamaktadr.
Trkenin k>g ses deiimi kuralna gre; Balkar sz eer kaynan Bulgar
sznden alyor ise, Bulgar szndeki gibi g sesiyle Balgar eklinde devam etmesi
gerekirdi. Fakat bu kural tam tersine g>k eklinde ilemi ve Balkar sz ortaya
kmtr. ayet, Trk dilinin k>g ses deiimi kuralnn buna benzer bir istisnas yok
ise ya da bu kural deimez bir kural ise; o zaman Bulgar sznn nceki ve asl
ekli Bulkar olmaldr. Bulgar ad, eski Bizans [s. 579] kaynaklarnda Bulgar~Bolgar
eklinde anlmakla birlikte, bn Rustehin kaytlarnda B.lkar eklinde ve eski Ermeni
kaynaklarnda da B.lkar~Bolkar~Bulkar eklinde gemektedir [79]. Yani, Bulgar adnn
aslnn Bulkar~Bolkar eklinde olmas uzak bir ihtimal deildir. Hatta, biraz sonra
zerinde genie durulaca zere, ben Bulgar adnn ilk ve asl eklinin Balkar veya
Balkhar eklinde olduunu dnyorum.
Balkar veya Malkar ad, Balkarlarn eski halk rivayetlerine gre, ne zaman ve nereden
geldii belli olmayan Malkar veya Balkar adl prensin adndan kalmtr [80]. Balkar
Trklerine izafe edilmek zere Balkar sz tarihte yazl ve ilk olarak, Rus
kaynaklarnda 1629 ylnda, Terek blgesi Rus Garnizonu Komutan .A. Dakovun
Moskovaya gnderdii Balkarlarn yaad dalarda gm madeni arama
almalarnn bahsedildii bir mektubunda gemektedir [81]. te yandan, eski Grc
kaynaklarnda, XIV. yzylda, Balkarlara Basian~Basiani~Basiati ad verilmekte ve
Balkar lkesine de Basiania denilmektedir. Grclerin, Balkarlara izafe ettikleri
Basian ve Basiania adlar ilk olarak Tshavatskiy Handa gemektedir. Bu han
zerinde, Eristav Rzya Kvenipneveli adl birinin Basianiada [Balkaryada] tutsak alnd
ve Ksansk vadisindeki Tshavatskiy kynn Spasskiy kilisesinde toplanan fidye ile
kurtarld yazlmaktadr. Yine 1745 ylnda, Grc Kalnn olu ve ayn zamanda
corafyac ve tarihi olan Vahutinin notlarnda da, Balkarlara izafeten Basian ve
Basiania adlar gemektedir. . Mz, Basian adnn, tarihte Hazarlar ile ittifak halde
srekli olarak Kafkaslarn gneyine saldran ve Khorenli Musann notlarnda bazen
Basil eklinde geen Barsiller ile bir ilgisi olduunu ileri srmektedir [82]. Fakat bana
gre, Balkarlarn Basian adnn, eski Balkar prenslerinin soy atas Basiyatn adndan
kaynakland daha mantkl gibi grnmektedir.
Evliya elebinin seyahatnamesinde, bugnk Kabardey-Balkar .C. topraklarnda

olduu anlalan, Dalk blgelerde yaayan ve asla ovalara inmeyen Macar adl bir
oymaktan bahsedilmektedir: Airet-i Macar beleri vardr. Cmle [hepsi] iki bin
ademdr [kiidir]. Amma [fakat, az olmalarna ramen] bahadr erlerdr. M.F. Krzolu,
Evliya elebinin bu kaydn Fin-Ogur kalnts eklinde yorumlamtr [84]. Fakat,
Evliya elebinin bahsettii Macar adl oymak, Balkarlarn oluum hikayesinde bahsi
geen Macar ehri ve halk olmaldr. Ben bunlarn Balkarlar olduunu sanyorum. te
yandan, Balkarlarn oluum hikayesindeki Macar adl ehir hikaye deil gerektir.
Bugnk Stavropol ehri yaknlarnda hikayede ad geen Macar ehrinin kalntlar
bulunmutur. Ayrca, bu Macar ehrinin ad, Karaayllarn oluum hikayelerinde de
ska gemektedir [85].
Balkar sznn kkeniyle ilgili olarak birka etimolojik aklama vardr. A. Mokayeve
gre Malkar sz mal [mal, hayvan] ve kar [kara, yer, arazi] eklinde iki ayr szn
birlemesinden olumutur ve bundan da mal, hayvan bol olan yer veya malclkla,
hayvanclkla uraanlarn yeri eklinde bir anlam karlmaldr [85]. J. Klaproth ise,
Balkarlarn eskiden Kuma rma civarnda yaadklarn ve daha sonralar bugnk
yurtlarna, yani Malk [Balk] rma civarna gelip yerletiklerini; Malk [Balk] rmann
adndan da Malkar veya Balkar adnn ortaya ktn sylemektedir [86].
Birok bilim adamnn ileri srd gibi, ben de, Balkar ve hatta Balk rma adlarnn
kkeninin Bulgar Trkleriyle balantl olduunu dnyorum. Bunu daha aada
Bulgar sznn etimolojisiyle ilikilendirerek aklamaya altm.
Bulgar sznn kkeni zerine ileri srlm teorilerin iinde en ok taraftar bulan
Macar Trkolog Gy. Nemethin teorisidir. Ona gre, Bulgar sz Trke bulga- fiili ile
-r geni zaman ekinden tremi bir szdr ve kark anlamna gelmektedir. Yani,
deiik Trk kabilelerinin bir araya gelip karmasyla ortaya Bulgar adl bir kavim
kmtr. . Kafesolu da, Gy. Nemethin bu grn destekleyerek, Bulgarlarn, Hun
ve Ogur kabilelerinin karmasndan meydana geldiini ve V. yzyldan nce Bulgar
adnda bir kavime rastlanmadn sylemektedir [87]. T. Tekine gre, Gy. Nemethin
Bulgar [kark] sz hakkndaki etimolojisi genellikle kabul edilmi olmakla birlikte
gzden kaan zayf bir taraf vardr. Trke bulga- sz geisiz deil, geili bir fiildir
ve bundan kark deil, kartran eklinde bir anlam ortaya kmaktadr. Ona gre,
Bulgar kavim adnn asl anlam karklk karan, ortal kartran, isyankr
eklinde olmaldr [88]. Gerekten de, eski Trkede ve bugnk Trk lehelerinin
birounda bulga- sz kartrmak, ortal kartrmak, bozgunculuk yapmak
anlamlarnda kullanlmaktadr. Karaay-Balkar Trkesinde de bulga- fiili kartrmak
anlamnda olup bundan treyen bulgak [bozguncu, fesat, ykc, ortal kartran
kii] eklinde bir sz vardr.
M.Z. Zakiyev, bilim adamlarnca genel olarak kabul edilen, Bulgarlarn bugnk uva
Trkesine benzer bir dili, yani Lir Trkesini konutuklar eklindeki teoriye kar
kmaktadr. Ona gre Bulgarlar, Ouz-Kpak tipinde, az Trkesi konuuyorlard.
M.Z. Zakiyev bu teorisini yle aklamaktadr: Bulgarlarn konutuklar dil bugnk
uva diline benzeyen bir dil [Lir Trkesi] olsayd; Bulgarlar kendilerine kavim ad
olarak kendi dillerinde Palkhar diyeceklerdi. [s. 580] Fakat, herhangi bir tarih
belgesinde bu ekilde bir ifadeye rastlanmamaktadr. Bulgarlarla ilgili olan btn eski
tarih kaynaklarnda onlar iin Bulgar ve Bolgar adlar kullanlmaktadr. Bu da fonetik
ve semantik bakmdan ancak az Trkesiyle aklanabilen bir szdr. [89] Fakat, M.Z.
Zakiyevin tarih belgesi dedii kaynaklarn hibiri Trklere ait olmad gibi, bu
kaynaklar yazanlarn hibiri de Trk diliyle yazmamlardr. Bulgar kavim adnn
getii tarihi belgeler; Bizans, Latin, Ermeni ve Arap kaynaklardr ve ad geen
kavimlerin dilleriyle yazlmlardr. te yandan bu kaynaklarn bir ksmnda Bulgarlarn
ad yalnzca Bulgar~Bolgar eklinde deil, B.lkar~Bolkar~Bulkar eklinde de
gemektedir [90]. Fakat, M.Z. Zakiyevin kar kt Bulgarlarn Lir Trkesini
konutuklar teorisi ve buna bal olarak Palkhar ad, benim yukarda biraz
bahsettiim zere Bulgar sznn aslnn Balkar veya Balkhar olduu eklindeki
teorime uygun dmektedir. Bunu daha aada geni bir ekilde izah edeceim.
Bulgar tarihi . imanov, Bulgarlarn ilk ve en eski yurtlarnn Volga [til] rma
boyunda olduunu ve Bulgar sznn de Volga rma adndan kaynaklanarak Volga-
eri sznden geldiini ileri srmtr. H. Eren bu gre kar karak yle
demektedir, Bu aklamay kabul etmek iin eski Trklerin Volga adn kullandklarnn
ispat edilmesi gerekir. Oysa Trklerin bu rmaa Etil adn verdiklerini Bizans
kaynaklarndan biliyoruz. Mesela, VII. yzyl balarnda Theophylaktos Symmokattes bu
rman adn Til eklinde tespit etmitir. Bulgar Trklerinin Volga adn kullandklarn
kabul etsek bile Bulgar ile Volga szlerini birletirmek gtr. Eski Trkede ve
bugnk Trk diyalektlerinde sz bandaki b sesinin v sesine [b>v] dntn
gryoruz. Fakat buna karlk sz bandaki v sesinin b sesine [v>b]
dnmemektedir. Yani Volga sznn Bolgaya dnmesi gtr. Bu bakmdan .
imanovun etimolojik aklamas kabul edilemez. [91] Halbuki, eski Trklerin Etil~til
rmana nceden Volga adn vermi olabilecekleri bence uzak bir ihtimal deildir.
Etil~til rma adnn, Avrupa Hun hkmdar Attilann adndan kaynakland genel
olarak bilim adamlar tarafndan kabul grmektedir. Attila ise V. yzylda yaamtr
[lm 453]. Yani Etil~til rmann ad da V. yzyldan daha ncesine gidemez.
Demek ki, eski Trkler V. yzyldan nce til rman baka bir ekilde adlandryorlard
ki bu da muhtemelen Bolga eklinde idi [92]. H. Erenin yukarda ileri srd grn
tersine; Volga sznn nceki ekli Bolga olup sonradan b>v deimesiyle Volga
ekline dnm olmas mmkndr ve Trk dilinin ses deiimi kurallarna da
uygundur. Hatta, Bulgar Trkesine ait eski metinlerde b>v ses deimesini gsteren
rnekler mevcuttur.
Ben, Bulgar sznn kkenini Balk sznde aramak gerektiini dnyorum.

Trklerin yaad yerlerde Balk szyle ilikili corafi terimlerin says olduka
fazladr. Balk sz ilk olarak Avrupada corafi bir blgeye de adn veren Balkan
dalarn akla getirmektedir. Avrupadaki Balkan dalar adnn kkeni, Hazar denizinin
dousundaki Amu-Derya rma havzasndaki Balkan dalarna dayanmaktadr [93].
Balkan sznn kayna ise Balk sznden gelmektedir.Balk sz, Kagarl
Mahmutun bildirdii zere, eski Trkedeki kale-ehir anlamna gelen Balk~Balg
szn [94] akla getirmekte ise de, A. nan, Balkan sznn kkeninin eski Trkede
parlamak anlamna gelen balk szyle bir ilgisi olabileceini sylemektedir [95].
Balk sz parlak, parlaklk, parlamak, parlt, k aydnlk, aydnlk samak
anlamlarna gelen eski Trke bir szdr. Balkr [~Balkar] sz de balk--mak

[parlamak] fiilinden treyen ve parlar~parlayan, k saan anlamna gelen bir szdr
[96]. Eski Yunanllarn Baktria dedii, Trklerin ve ranllarn Horasan adn verdii
blgenin bir dier ad da Balkhtr [97]. Horasan sz, Farsa hor~hur [gne,
aydnlk] sznden gnein doduu memleket anlamna gelmektedir [98].
Muhtemelen gne ile bir balants olan eski Trke balk [parlak, k, aydnlk] sz
de herhalde Trklerin Horasan blgesine verdii bir ad olmaldr. Buradan hareketle;
Bulgar sznn aslnn Balkar [parlar~parlayan] olduunu ve bunun da Balkh
[Horasan] blgesiyle ilgili olup eski Trkedeki balk [parlak, k, aydnlk=gne?]
sznden kaynaklandn syleyebiliriz [99].
Z.V. Togan, Bulgarlarn [ve Hazarlarn], Makedonyal skender zamannda Horasan

[Balkh] blgesinde yaadklarn sylemektedir. Bulgar ve Hazar Trkleri, til havzasna
muhtemelen skenderin fetihleri srasnda gelmilerdir. Hatta, Bulgar ve Hazarlarn bir
ksm da, skenderin Horasan taraflarna gelmesinden daha nce Sakalarla [skitlerle]
birlikte til dolaylarna gelmi olabilirler. Reideddin Ouznamesinde Bulgarlar til
havzasnda Ouz Handan nce yaayan yerli bir kavim olarak ve Bulgar tarihi iin ok
nemli olan Ulu-Balagur adyla zikredilmektedirler [100]. Sakalarn [skitler] Balkhtan
[Horasan] gleri iki koldan gereklemitir. Sakalarn bir ksm Hazar denizinin
kuzeyinden til-Azak dolaylarna gelerek Kimmerleri yerlerinden karrken; Sakalarn
dier bir ksm da Hazar denizinin gneyinden ran, Azerbaycan ve Ermenistan
topraklarna girmilerdir. Strabon, ran-Azerbaycan-Ermenistan corafyasnda hakimiyet
kuran Araklarn bir Saka boyu olduunu ve olarn Balkh [Horasan] blgesinden [s.
581] geldiklerini syler [101]. Hazar denizinin kuzey ve gneyinden gerekleen Saka
glerinin duraklad ve birletii corafya ise zellikle de Dastann kuzeyi olmak
zere Kafkasyadr.
Balkh adnn tarihi gemii, Azak ve Kafkasya blgesinde de olduka eskilere

gitmektedir. Krm yarmadasnn gneybatsndaki Akyardan [Sivastapol] 13 km
uzaklkta Balaklava adnda kk bir liman ehri vardr. Strabonun da Palakhion
adyla bahsettii bu kk ehrin tarihi olduka eskilere dayanmaktadr. Strabona gre
bu ehrin ad, Saka [skit] hkmdarlarndan Skilurosun olu Palakhiosun
[Palakh~Balakh] adndan gelmektedir [102]. Bizans kaynaklarnda, Kafkasyada Koban
rmandan Dastann kuzeyine kadar olan blgelerde uzun yllar hakimiyet kurmu
olan Sabir [Hun] Trklerinin 520 ylnda len Balakh adl bir hkmdardan
bahsedilmektedir [103]. Bu iki hkmdarn adlarnn birbirleriyle olan benzerlii dikkat
ekicidir. Bunlarn her ikisinin kayna da bence Balkh sznden gelmektedir. M..
Artamanov, Mirza Kazm-Bekin Derbent-Namesi ve Tabariden naklen, Arap
kaynaklarnda Balangar~Balancar~Belencer eklinde geen Hazarlarn Dastandaki
tarihi ehrinin asl adnn Bulkar veya Balk eklinde olduunu sylemektedir [104].
Derbent-Namede, 652-653 yllarnda, Salman adl bir komutann ynetimindeki Arap
ordularnn, Dastan blgesinde Bilkhar [Balancar] adl bir ehre girdiklerinden
bahsedilmektedir [105]. Hazarlarn Balancar ehrinin adnn Bulgarlar ve Balkhla
[Horasan] ilgisi olduu aktr.
Dastanda Gazi-Kumuklarn kuzey dousunda halen, tarihi ok eskilere dayanan

Balkar adnda bir kasabada vardr. Bu kasabann halk da Balkar adyla
bilinmektedirler ve tarihte seramik iiliindeki ustalklaryla n yapmlardr.
Dastandaki Balkarlar, gnmzde yanl olarak Gazi-Kumuklarn bir kabilesi olarak
saylmaktadr. Fakat gerekte ise bunlar, M.. 149-127 ylnda, Kafkasyadan
Ermenistan ve Dou Anadolunun kuzeyine gen Bulgar Trklerinin Dastanda kalan
bakiyeleridir [106]. J. Klaprothun kaytlarna gre, Balkarlar [Karaay-Balkarlar] eskiden

ok geni bir alana yaylm olarak yayorlard. Youn olarak yaadklar yerler ise
Kuma rma civar ile Dastann kuzeyindeki blgelerdi [107]. Gerekten de,
Balkarlarn oluum efsanelerinde, Balkarlarn nceleri Dastann kuzeyinde
yaadklarna dair rivayetler vardr [108].
Kafkasyada, Karaayllar ve Kabardeylerin Malk dedii, Balkarlarn ise Balk adn

verdikleri Balk vadisi ve Balk rmann ad da Bulgar Trkleriyle balantl olarak
Balkh sznden gelmektedir. Yukarda, Hunlar bahsinde, Karaay-Balkarlarn
yaad Bashan [Baksan] vadisi ve Bashan rmayla ilgili olarak Kabardey
erkeslerinin efsanelerinde geen Baksan [Dav olu Baksan] adl bir kahramandan
bahsetmitik. .B. Noghumuka bunun erkeslerin atalar olan Antlarn [?] kral olduunu
ve eski Yunan dilinin fonetiinden kaynaklanan bir yanllkla tarih kaytlarna Bakso
eklinde getiini fakat dorusunun Baksan eklinde olmas gerektiini sylyor [109].
Halbuki bu adn Trke Baskh veya Basok ad olduu aktr. Hatta, Kabardey
erkeslerinin efsanelerinde geen Baksan adl kahramann bir de IV. yzylda
yaad belirtilmektedir ki bu Hun prensi Baskhn yaad ayn dnemdir. Bu konuyla
ilgili grlerimi daha nce Hunlar bahsinde belirtmitim. .B. Noghumuka yine
Kabardey erkeslerinin efsanelerinde Malkh adnda bir kahramann olduunu
kaydetmi fakat Baksan adl kahramann hikayesinin tersine Malkh adl kahramanla
ilgili en kk bir malumat vermemitir. .B. Noghumuka bununla ilgili olarak sadece:
Eski rivayet ve mitolojilerde adlar iimizde sakl bulunan baz byk kahramanlar
gerekten gemi alarda geni bir dnya hreti aldlar diyor ve yirmi bir tane
kahraman ad sayarak on dokuzuncu srada da Malkh adn veriyor ve Malkhla ilgili
baka da bir ey sylemiyor [110].
Malk veya Balk vadisi ve rmann adnn Kabardey erkeslerinin efsanelerinde geen
Malkh adl kahramann hatras olarak yaadn ve Balkarlarn da daha sonra Malk
veya Balk vadisine gelerek Balkar adn bu vadinin veya rman adndan aldklar
eklinde dnlebilir [111]. Fakat, yukarda da ifade ettiim gibi, .B. Noghumuka,
Malkh adl kahramanla ilgili hibir malumat vermemitir. erkeslerin efsaneleriyle ilgili
birok kayna taramama ramen ne byle bir ada, ne de byle bir hikayeye rastladm.
Gerekten de Malkh adl bir kahramann konu edildii bir erkes efsanesi varsa,
bence sz konusu bu Malkh adl kahraman, Sabir [Hun] Trklerinin V-VI. yzylda
yaam mehur Balakh [lm 520] adl bir kralnn [112] hatrasn yaatmaktadr.
ran kral I. Hsevin 545 ylnda saldrsndan sonra Sabirlerin tamamen dalarak 545-
555 yllar arasnda bir ksmnn merkezi idareden mahrum ekilde, bugn Karaay-
Balkarlarn yaad, Koban ve Terek rmaklar dolaylarna gelerek her birinin banda
bir prens olmak zere kk kabileler halinde yaamaya devam ettikleri bilinmektedir
[113]. te, erkeslerin efsanelerindeki Malkh adl kahramann ad da, Sabir kral
Balakhla balantl olarak, XV. yzylda Koban ve Terek blgesine gelip yerleen
erkeslerin arasnda eriyip giden bu Sabir kabilelerinden kalm olmaldr. Bir de,
Balkarlarn youn olarak yaad Balk rma kylarnda ok eski zamanlardan kalma
Palkh adnda bir ehir kalnts vardr. Bu ehrin ne zaman ve kimler tarafndan ina
edildii konusunda kimse bir ey [s. 582] bilmemektedir [114]. Balk rma kysndaki bu
eski ehir kalntsnn adnn da yine Sabir kral Balakhn adndan kald aktr ve bu
ehrin kurucular da byk bir ihtimalle Sabirlerdir.
En bandan beri sylediimiz gibi, btn bu kavim, ahs ve yer adlarnn kkeni dnp
dolap eski Trke balk [parlamak] szne dayanmakta ve bunun da Balkh [Horasan]
blgesiyle balantl olduu anlalmaktadr. Yukarda uzun uzun aklama getirerek
verdiim rneklerden u sonulara varlabilir: 1. Bulgar adnn asl Balkar veya

Balkhar eklindedir ve bu da balkh szne Trk kavim adlarnda ska grlen -ar, -
er ekinin gelmesiyle [Hazar, Kabar, Kaar~Kacar, vs.] olumutur ve bu sz de parlar
veya parlayan anlamna gelmektedir. 2. Eski Trkler balk sznden kaynaklanarak
Horasan blgesine Balkh adn vermilerdir ve bu da dorudan doruya Bulgarlarn
kavim adnn olumasna birinci derecede etkili olmutur. Yani Bulgarlarn ilk ata
yurtlarnn Balkh [Horasan] olmas sebebiyle kavim adlarn buradan aldklar
anlalmaktadr. 3. Bulgarlarn ve Bulgar kavim adnn, Avrupa Hun mparatorluunun
yklmasndan sonra, yani V. yzylda olumad, tam tersine Bulgarlarn ve Bulgar
kavim adnn ok daha eskilere dayand; Bulgarlarn daha Makedonyal skenderin
Balkh [Horasan] taraflarna gelmesinden ok daha nceleri Balkhta [Horasan]
yaadklar anlalmaktadr. Bulgarlarn Balkhtan [Horasan] Kafkasya gelmeleri,
Sakalarn [skitlerin] M.. VII. yzylda Hazar denizinin kuzeyinden ve gneyinden
olmak zere iki koldan gerekletirdii gler kanalyla olmutur. Bulgarlar, Saka [skit]
birliine dahil olarak kuzey ynnden til rma dolaylarnda, gney ynnden de ran-
Azerbaycan yoluyla Dastanda gelmilerdir. Hazar denizinin kuzey ve gneyinden
gelen Bulgarlarn birleme noktas ise Azak denizi ile Koban rma arasnda kalan
Kuzeybat Kafkasya blgesidir. Sonu olarak da, bugnk Balkar Trklerinin eski
Bulgarlarn devam olduklar ve Bulgar sznn asl ekli olan Balkar adn koruklar
anlalmaktadr.
Karaayllar ve Kara Bulgarlar
Bilindii gibi tarihte, Kubrat Hann olu Bat-Bayan idaresindeki Bulgarlarn bir ksm
Azak dolaylarna, bir ksm da Kafkasyaya yerlemiler ve Rus vakayinamelerinde
Kara Bulgarlar [erniye Bolgar] eklinde anlmlardr [115]. Fakat, sz konusu bu
Kara Bulgarlarn adndaki orny yani kara sfat zerinde pek durulmad grlyor.
Kara Bulgar szndeki kara sfatndan ilk olarak; kara-kemik, kara-kii, kara-ba,
kara-halk, vs. eklinde eski Trklerde ska kullanlan ve alt tabakay ifade eden kara
sz akla gelmektedir. Buradan Kara Bulgarlarn adnn aa tabakaya mensup
Bulgarlar ifade ettii dnlebilirse de, bence bu dnce yanl olur. Bu anlamda
tarihte Kara Bulgarlarn kart olarak Ak Bulgar [st tabaka~soylu Bulgarlar] eklinde
bir kayt yoktur. Kald ki, Kara Bulgarlarn hkmdar Bat-Bayan ile evresi soylu ve
mehur Dulo slalesine mensup idiler.
Trk dilinde kara sznn birok anlam vardr: kara [siyah rengi], kuzey [kuzey yn],
yer [arazi, bozkr, toprak, lke], ulus [topluluk], byk [yce, ulu], alt, [alt tabaka], kat
[sert], vs. Bu anlamlarn ierisinde benim zerinde durduum bozkr anlamn ifade
eden kara szdr. Trk dilindeki kara [bozkr] sznden treyen kara-yurt sz de
bozkr anlamna gelmektedir [116]. Bozkr denilen yerler ise ormansz, kurakl
bitkilerle kapl ve kara ikliminin hkm srd geni alanlardr. Rus dilindeki orny
[kara] sz de aynen Trkede olduu gibi birok anlama gelmekte ve hem siyah hem
de bozkr anlamlarnda da kullanlmaktadr. Szgelimi Ruslar, Kiyev ehri ile civar
blgelerini ernozem [kara toprak~kara yer] eklinde adlandrrken [117] burada
aslnda bozkr anlam ifade edilmektedir. Ayn ekilde, Ruslar eskiden, Azak ile
Maniin dousundan Kuma rmann kuzeyine kadar olan yerleri, yani Kafkasyann
kuzey dou blgelerini ernie zemli [kara topraklar~kara yerler] eklinde
adlandrlmaktaydlar [118]. Hazar Hakan Yusufun zamannda yani X. yzylda ise bu
kara yerlerde yani Azak denizinin kuzey dousu ile Maniten Koban rma ve onun
kollarnn orta ksmlarna kadar olan yerlerde Kara Bulgarlar yaamaktayd [119].
Buradan da, Kara-Bulgar kavim adnn bozkrlarda yani kara yerlerde yaayan
Bulgarlar ifade ettii ortaya kmaktadr.
Karaay Trklerine izafe edilmek zere Karaay sz tarihte yazl ve ilk olarak, Rus
kaynaklarnda 1639 tarihinde gemektedir. Bu tarihte, Pavel Zaharev, Fedot Elin ve
Fedor Bajenov adl Rus elileri, Grcistana giderlerken, Karaay topraklarnda [Bashan
vadisindeki Elcurt kynde] on be gn kadar kalmlar ve Karaayllar hakknda baz
notlar tutmulardr. Rus elilerinin notlarnda Karaayllardan Karaay ve Karaayevo
Kabarda eklinde bahsedilmektedir [120].
Karaay sznn kkeni ve Karaayllarn bu kavim adn nasl aldklar hakknda

birok gr vardr. Bunlardan birkan sralayalm. Karaay sznn kkeniyle ilgili
ilk olarak bunun kara [kara, siyah] ve ay [su, rmak] szlerinin birlemesinden
olutuu ve Karaay sznn de kara rmak anlamna geldii ileri srlmtr. A.
Mokayev ise buna benzer bir etimolojiyle Kara-ay sznden sulu yer, sulak yer
anlam karlmas gerektiini sylemektedir. Fakat bu gr, [s. 583] Karaay-Balkar ve
genel olarak dier Kpak lehelerinde ay [su, rmak] eklinde bir szn
bulunmamas, Karaay-Balkar Trkesinde rmak ve nehir anlamnda suw, erek ve
koban szlerinin kullanlmas, Karaayllarn kendilerine zellikle de kavim ad olarak
kara rmak adn vermeleri pek mmkn grnmemektedir [121]. Buna rnek olarak,
eskiden beri Kpak Trkesinin konuulduu Krm yarm adasnn gneyindeki Yayla
dalarndan doup Azak denizine dklen Karasuw [Kara-su, Kara-rmak] rmann
ad verilebilir.
Karaay sznn kkeni hakknda en ciddi ve genel olarak kabul edilen gr;
Karaay sznn, Karaayllarn efsanevi lideri Karann adndan hatra kald
grdr. Buna gre; Karaayllarn efsanevi kurucu atas Karann ad balangta
Karaca veya Karaa eklindeydi. Karaayllarn komular olan Kabardey erkesleri,
Karaann halkn ve yurdunu ifade etmek iin Karaa szne, Kabardey dilindeki -
ey nisbet ve izafet edatn ekleyerek Karaa-ey szn kullandlar. Kabardey diline
yabanc dillerden giren sesi sesine dnr. Karaa-ey eklinde telaffuz edilen
bu sz daha sonra vokal benzemesi [kontraksiyon] sonucunda Karaey eklini
almtr. Daha sonra da, Karaayllar kendileri iin Kabardeylerin kullandklar Karaey
eklindeki kavim adn Karaay ekline evirmilerdir. Yani, Kabardey dilindeki
Karaey sz, Karaay Trkesinin, > dnm ve e>a vokal birlemesi ve nl
uyumu kurallarna gre Karaay ekline dnmtr [122].
Ben de ayn ekilde, bu grn taraftar olarak, Karaay sznn Kara adl beyden
hatra kaldn dnyor ve yukardaki gr destekliyordum. Fakat Batr Kara
destan iyi tahlil edildiinde, Kara adl ahsn efsane bir kiilik olmad, tam tersine
Kara adl beyin gerekten de 1550-1650 yllar arasndaki bir dnemde yaam olduu
anlalmaktadr. te yandan ben Kara adnn aslnn Karaca veya Karaa eklinde
deil, Karga eklinde olduunu sanyorum. Kpak Trkesine ait bir sz olan
Karga sz, kartalgillerden bir tr yrtc ku olan aladoan, atmaca, lain anlamna
gelmekte ve Codex Cumanicusta Karga ve Karaga eklinde gemektedir [123].
Karga sz, Tatar ve Krgz Trkesinde Karga, Kazak Trkesinde Karga,
Bakurt Trkesinde Karsga eklinde [124] Karaay-Balkar Trkesinde Kartga
eklinde [125] gemekte ve aladoan, atmaca, lain anlamna gelmektedir. Bilindii
gibi ahin, kartal, doan gibi yrtc kularn adlar, Trklerde erkek ad olarak oka
kullanlmaktadr. Karga kuunun ad da Kpak Trklerinde olduka sk kullanlan
erkek adlarndan biridir. Szgelimi, bugn de Kazak Trklerinde Karga ad ok sk

kullanlan bir erkek addr. Bana gre, Karaayllarn efsanevi kurucu atas Karann
ad da, balangta Karga eklindeydi. XIX. yzyl balarnda, Kafkasyada bulunan
J. Klaproth, Kabardey erkeslerinin, Karaayllara Karaga Kuha adn verdiklerini
sylemektedir [126]. Yani, Kabardeylerin Karaga Kuha dedikleri sz, Karagann
Dallar anlamna gelmektedir ki, bana gre buradaki Karaga szyle Kara
kastedilmektedir. Buradan hareketle, Karaga~Karga szlerinin Kara adnn
balangtaki ekli olduunu dnyorum. Btn bunlardan da Karaay sznn
Karann adndan kaynaklanmad anlalmaktadr Ayrca, Karann kendisi Kpak
kkenlidir. Karaayllarn Kpaklama dnemi de muhtemelen onunla balamtr.
Karadan ancak XVI. yzyl sonlar ile XVII. balar arasndaki bir dnemde
Karaayllarn lideri olarak bahsedilebilir.
Karaayllarn oluumunu anlatan bir sr hikaye vardr. Bunlarn bir ksmnda Karann
yerine dorudan Karaay adl bir beyden bahsedilir. Bu hikayelerin birinde
Karaayllarn, Hazar Hakan Obadiy Han [Obedia] zamannda, Karaay adl bir beyin
idaresinde Macar veya Krk-Macar adl bir ehirde yaadklar, Obadiy Hann srekli
ve zorla vergi almak suretiyle Macar ehrini bask altnda tutmasndan dolay Karaay
adl beyin kabilesiyle birlikte Macar ehrini terk ederek Kafkasyann dalk vadilerine
g ettii, daha sonralar Karaay adl bey ldkten sonra onun kabilesinin beyin
hatrasn yaatmak amacyla kendilerine kavim ad olarak Karaay adn aldklar
anlatlr [127]. Hikayede geen Macar ehrinin gerek olduunu daha nce
bahsetmitik. Bu Macar ehrinde muhtemelen yukarda bahsettiimiz Kara Bulgarlar ile
adndan da anlalaca zere Macarlar yayorlard.
A. Bayramuk, bu hikayede geen Karaay adl beyin gerek olduunu ve

Karaayllarn kavim adnn da ondan geldiini ifade etmekle birlikte Karaay sznn
sadece tek bir ahsn ad olmadn, Karaay sznn kaynann ok eskilere
dayandn sylemektedir. Ona gre, Karaay sz aslnda bugnk Karaayllardan
ok daha eski zamanlarda yaayan ok eski bir slale veya kabilenin addr. Sz
konusu bu eski Karaay adl slale veya kabileden Karaay adl veya soyadl bir sr
ahs Kafkasyann deiik kavimleri arasnda yaylmtr. Bugnk Karaayllarn
oluum hikayelerinde anlatlan Karaay adl bey de bunlardan biridir. Ayrca,
Digoryada [Kuzey Osetya] ok eski bir kyn ad Karaaydr.Yine, Digorlarn eski halk
destanlarndan birinin ad Karaaydr ve bu destanda Karaay adl kahramann
yiitlikleri anlatlmaktadr. [s. 584] Fakat, Digorlarda geen bu Karaay ismi bugnk
Karaayllarla ilgili deildir. Bunlar, yukarda bahsettiimiz Karaay adl slale veya
kabileye mensup kiilerin adndan kalmtr [128]. Kabardey erkeslerinde de Karaey
[Karaay] adl bir slale vardr. Bu slalenin kkeni Karaey adl bir Kabardey prensine
dayanmaktadr. Ayn ekilde Nogay Trklerinin tarihinde de Karaay [Karaay] adna
ska rastlanmaktadr. Yine, Krm Trklerinin Adil Sultan destannda Karaay [Orak
olu Karaay] adl bir ahstan bahsedilmektedir. Hakikaten de Karaay sznn
tarihte bugnk Karaayllarn dnda baka yer ve ahslarn ad olarak da getii
grlmektedir. Fakat, A. Bayramukun da belirttii gibi, Karaayllar da dahil btn yer
ve ahs ad olarak kullanlan Karaay sz sonuta tek bir kaynaktan kmaktadr. Bu
kaynak da, Kara adl beyin XVI-XVII. yzylda gelip Karaayllarn ynetimini
almasndan nceki asl Karaayllardr. Bunlar da bence tarihte bilhassa da Altn Orda
ve Krm Hanlnn siyasi tarihinde byk rol oynam olan Karai beyleri ve Ker
ehridir.
Karai beyleri ile Ker ehrinin tarihi Altn Orda ve Krm Hanlnn tarihinden ok daha
eskiye dayanmaktadr. Tarihte Pantikapaion adyla da geen Krmn gney

batsndaki Ker ehri, etraf surlarla evrili bir mstahkem mevki idi. VII. yzyln
sonlarna kadar bu ehir Hazarlarn hakimiyetinde kalmtr. 1016 ylnda Krmn dou
ksm Ker ile birlikte eski ad Phanogoria olan Tmutarakan [Tamantarhan] Rus
prensliinin eline geti. Ker ehrinin ad eski Rus vakayinamelerinde Karaev
eklinde gemektedir [129]. Yani, Altn Orda Devleti [kuruluu 1241] ve Krm Hanl
daha ortada yok iken Karai beyler ve Ker ehri mevcuttu. Ker ehrinin sakinlerini
oluturanlarn ounluu ise Aslar ve Kara Bulgarlar idi. Yukarda anlatlan hikayedeki
Hazar Hakan Obedia zamannda Macar adl ehrin idarecisi olan Karaay adl bey
ite bu Karai beylerinden biri olmaldr ve Hazarlarn basksndan kurtulmak iin da
kabilesini yanna alarak Macar ehrini terk etmi, eskiden beri Laba, Arhz ve Koban
vadilerinde yaayan Bulgar bakiyeleriyle de birleerek bugnk Karaay Trklerinin
ekirdeini oluturmutur.
te yandan, Kpak kkenli Kara adl beyin Karaayllarn tarihinde ayr bir nemi
vardr. Moollarn 1222 ve Timurun 1395 yllarndaki Kafkasyay istilalar sebebiyle
Karaayllar byk kayplar vermilerdir. Halkn byk bir ksm dalara kam, bir
ksm da komu Kafkas kabilelerine snmlardr. Uzun zaman bu ekilde yaayan
Karaayllar, XVI. yzyl sonlarnda Kpak kkenli Karann Kafkasyaya gelmesiyle
birlikte yeniden toparlanmaya balamlar ve Karann evresinde yeniden
birlemilerdir. Yani bu dnemde Kara bir ekim kuvveti olmutur. Karann bilhassa
da Kabardey prenslerine kar verdii baarl mcadeleleri dolaysyla btn
Kafkasyada nam salmas, dank ve kk birlikler halinde yaayan Trk kabilelerinin
kendi evresinde birlemesini salamtr. Kara da stn tekilatlk yeteneiyle bu
kabileleri birletirmi ve onlarn Kpak karakterini almalarnda en byk rol oynam,
Karaayllarn etnik oluum srecinde son noktay koymutur.
Kafkasyada Bulgarlarn zleri
Bulgar Trklerinin Kafkasyadaki komu kavimlere dil bakmndan da byk tesirler

yapt anlalmaktadr. Z. Gombocz ve M. Poppenin Macar dili aratrmalarndan,
Kafkasyada Koban rma civarnda yaayan Macarlarn kendileriyle komu olarak ayn
blgede yaayan Bulgar Trklerinden birok kelime aldklar tespit edilmitir. Bu
kelimeler son derece gelimi hayvan slah, ziraat kltr, devlet ve sosyal tekilatyla
ilgilidir. Bu kelimelerden anlaldna gre Bulgar Trkleri ok eski alardan beri
hayvanclk, ziraat, sanat ve ticaretle urayorlard [130]. Bulgar Trklerinden Macar
diline geen bu kelimelerin birou Karaay-Balkar Trkesinde halen yaamaktadr
[131]. te yandan, Kafkasya Bulgar Trklerinin dil mirasn yalnz Macar, uva ve
Karaay-Balkar dillerinde aramamak lazmdr. Bulgar Trkleri ayn zamanda bugnk
erkes [Adige] ve Oset gibi Kafkasyal kavimlerin etnik yapsn [bilhassa ynetici
snfn] oluturan en nemli unsurlardan biridir. Oset bilim adam V.. Abayev, Oset
dilinde eski Trke kkenli szlerin olduka fazla olduunu ifade etmektedir [132].
erkes [Adige] dilindeki baz szlerin de Bulgar Trkesine aitlii ortaya kmtr.
Szgelimi, Hazarlarn tarihi Sarkel ehrinde bulunan bir yaztta dag [ya] sz
gemektedir. Bulgar Trkesine ait olduu anlalan dag [ya] sz, Kabardey erkes
[Adige] diline dage [ya] eklinde devam etmektedir [133]. Ayrca, erkes [Adige]
dilindeki kaml [kam, kaval] sz ise [kaml>kam] Lir Trkesi zellii gstermekte
olup yine Bulgar Trkesinden gemitir.
Bulgar Trklerinin dini doal olarak akraba Trk kavimlerin dinine ok yakn idi. Tangra
[Tengri/Tanr] dedikleri semavi bir varla inanyorlard. Ayrca birtakm kaya ve talarn
kutsal olduuna ve onlardan ifa bulduklarna inanyorlard. Bulgarlarn tesirinde kalan

Macarlar da birtakm kutsal saydklar talar takdis ederlerdi [134]. Bulgarlarda aalar
da kutsal saylrd. Bilhassa mee aalar kutsal idi. Bulgarlarn an Kz Destannda
bu kutsal aa motifi Boy Terek ile ortaya kmaktadr [135]. Tangra/Tengri [Tanr],
Karaay-Balkar [s. 585] Trklerinin eski inanlarnda en ulu tanr olarak Teyri eklinde
gemektedir. Ayrca, Teyri sz, aynen Kk-Trklerde olduu gibi, gk anlamna da
gelmektedir. Karaay-Balkar Trkleri de Bulgarlar gibi; Bayrm-ta, Totur-ta,
Cangz Terek ve Ravbaz vs. adn verdikleri birtakm ta ve aalar kutsal sayarlar
ve bunlarla ilgili trenler yaparlard [136].
Bulgar Trklerinin muhtelif zaman ve yerlerde, zellikle de Kafkasyadaki komu

kavimlerin kltrne byk tesirleri olmutur. Szgelimi, Kafkasyada yaayan
kavimlerin elbise kltrn byk lde ekillendiren Bulgar Trkleri olmutur;
Bulgar Trkleri, d elbise olarak dizden aa kadar uzanan bir kaftan giyiyorlard.
Kaftann yukar ksm ve yenleri vcuda yapk, alt ksm ise geni ve iki paradan
ibaretti. Kaftann n taraf kordonlarla dmelenirdi. Altna ksa ceket [gmlek], pantolon
ve izme giyiyorlard. Ayrca abalar [yam] da vard. Kt havalarda silahlar rter ve
yayn slanmasna mani olurdu. Bulgar Trkleri iki tr balk kullanyorlard. Birincisi
tepesi sivri ve deriden yaplm balktr. kincisi, soylularn giydii, yuvarlak ve kenar
krkl kalpak idi. Bulgar Trklerinin kadnlarnn elbiseleri de erkeklerinkine
benziyordu. Evli kadnlarn sa bir ba rts ile kapal idi. Bunun stnde ssl bir
kalpak tarlar veya ayn rty bir kalpak ekline sokarlard. [137] On yedi yl boyunca,
Bulgar Trklerinin dil, kltr ve arkeolojisi zerine alan Macar Trkolog G. Feherin
bu ifadelerinden, Bulgar Trkleri elbiselerinin Kafkas milli kyafetlerinin temelini
oluturduu kolayca anlalmaktadr.
Bulgar Trkleri mimaride, eski dnem Roma ve Bizans kaynakl inaat malzemesi olan
tula ve moloz akl yerine, ar ve kocaman blok talar kullanyorlard. G. Fehere gre,
Bulgarlarn bu mimari yap stili Sasani-ran etkisini tamaktadr. Bununla birlikte, Bulgar
Trkleri ta yontuculuunda ve ta duvar ina etmedeki ustalklaryla ok mehur idiler
[138]. Karaaydaki Humara ehrinin inasna baklarak Bulgar Trklerinin ta yap
mimarlnn ustalar olduu anlalmaktadr. Onlarn bu ta yap inaat ustalklar,
zellikle erek vadisinde yaayan Balkarlarda devam etmitir. erek vadisinde yaayan
Balkarlar iin sylenen Huna Malkarlla [Duvarc/Taduvar ustas Balkarllar]
eklindeki yaktrma Bulgar Trklerinden miras kalm olmaldr [139].
Bundan baka, Bulgar Trkleri, iklim artlarnn icab olarak, kaln aa ktklerini st
ste koymak suretiyle y evler ina ederlerdi. Bulgar Trklerinin ky veya ehirleri
ekseriyetle orman ve nehir kenarnda idi [140]. Bulgar Trklerinin bu tip evleri de
Karaayllarn kltrnde korunmutur. Karaayllarn en eski ev tipi tngertme ad
verilen, kaln aa ktklerini st ste koymak suretiyle ina edilen evlerdir.
Bulgarlar agul [avul] adn verdikleri mstahkem ehirlerde otururlard. Kafkasyadaki

Bulgarlar da mstahkem ehirlerde yayorlard [141]. Bunun en gzel rnei de,
Karaaydaki eski Humara mstahkem ehridir. Bulgar Trklerinden kalm olan eski
Humara ehri 20 hektardan fazla bir alan kapsamaktadr. Humara ehri eskiden evresi
blok ta duvarlarla evrili ve dokuz kulesi olan bir mstahkem ehir idi [142].
S.Y. Bayora, W. Bartholddan naklen, X. yzylda Gardiznin notlarnda Hazarlarn

lkesinde halkn kutsal bir aaca tapnd Humara adl bir ehir vardr eklinde
ifadelerin olduunu sylemektedir. Fakat ben, Gardiznin Trk lkeleriyle ilgili notlarnda
byle bir kayda rastlayamadm. Ancak, Mesudnin notlarnda, Hazar denizi yaknlarnda
ve til rmana bir saat uzaklkta Hum adl bir ehir ad gemektedir [143]. Fakat
bunun Karaaydaki Bulgarlardan kalma eski Humara ehri olmad aktr.
Eldeki arkeolojik verilerden, eski Humara ehrinin, Kafkasya Bulgarlarnn ve Hazar

Hakanlnn askeri, siyasi, kltr ve iktisadi merkezlerinden biri olduu anlalmaktadr.
Humara mstahkem ehrinin ina tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Konuyla ilgili
arkeologlar da kesin bir tarih syleyememekte, sadece Humara ehri kalntlarnn VIII-
X. yzyldan daha ge bir dneme ait olamayacan ifade etmektedirler.
Halbuki, baz arkeolojik buluntulardan, Humara ehrinin VIII-X. yzyldan nceki

dnemlerde ina edildiine dair birtakm izlere rastlanmaktadr. Szgelimi, Humarada
yaplan kazlarda, deiik konut trleri bulunmutur. Bunlarn bir ksm tatan ina edilen
evler, bir ksm gebe adrlar, bir ksm da yer alt evlerdir. Yine, ok farkl mezar
trleri de bulunmutur. Fakat bu mezarlarn tmnn tabanna kee serilmi olduu
saptanmtr. Bilindii gibi, bu tr defin gelenei gebe kavimlerin kltrne aittir [144].
1960-1962 yllarnda, Karaaydaki eski Humara ehri kaz almalar srasnda runik
karakterde yazl talar bulunmutur. lk olarak 1962 ylnda A.M. erbak bu yaztlarn,
Don ve Talas kitabeleriyle olan benzerliini aklayarak, Humara yaztlarnn Bat
Trklerine ait zel bir runik alfabeyle yazlm olduunu ileri srmtr. 1963 ylnda
V.A. Kuznetsov ise Humara yaztlarnn, Kuzey Kafkasyada geni bir alana yaylm
olan eski Yunan kitabelerinden ok farkl bir dil ve yaz sistemiyle yazlm olduunu ve
bu yaztlarn Orhon-Yenisey yaztlaryla byk benzerlik gsterdiini [s. 586] sylemi,
Humara kitabelerinin phe brakmayacak ekilde eski Trk runik yazs olduunu ileri
srmtr. Bylece bu iki bilim adamnn abalaryla, Humara yaztlarnn varl dnya
bilim alemine duyurulmutur. Daha sonra Humara yaztlarna ilgi artm, ok sayda
bilim adam bu yaztlar zme almalarna balamlardr. G.F. Turaninov, Humara
yaztlarnn erkes veya Osetlerin atalarndan kalm olabileceini ileri srm, fakat
onun bu yaztlar erkes ve Oset dilleriyle zme almalarnn tm baarszlkla
sonulanmtr. M.A. Habi ise bu yaztlardan birkan baarl bir ekilde zm ve
bunlarn Trk dilli Alanlara ait olduunu ileri srmtr. Nihayet, S.Y. Bayora, yllarca
srdrd almalaryla, Karaay-Balkar topraklarnda bulunan; Humara, Arhz, Sutul,
Ahmat-Kaya, nal, Gnakz, Temirtz, Sartz, Tokmak-Kaya, Ishavat, Ullu-Dorbunla,
Kalej, Teikle, Bitikle, Ak-Kaya blgeleri ile yine Kafkasyada Koban ve Terek rmaklar
arasnda geni bir alanda yaylm olan yaztlardan 74 tanesini zerek, btn bu
yaztlarn Bulgar Trklerine ait olduunu delilleriyle ortaya koymutur. Arkeolog H.H. Bici
de bu yaztlarn Bulgar Trklerine aitliini kabul etmitir [145].
S.Y. Bayorann vard sonuca gre, Humara ve Kuzey Kafkasyann birok

blgesinde bulunan yazl talarda kullanlan dilden, Kafkasya Bulgarlarnn d, c, dz,
ara/ortak olmak zere drt ivede konutuklar anlalmaktadr. Hasavut blgesindeki
baz yaztlar ise iki ayr Trk lehesi ve iki ayr alfabeyle kaznmtr. Bunlarn birincisi
Kafkasya Bulgar Trklerinin harfleriyle, ikincisi ise eski Uygur Trkleri harfleriyle
yazlmtr [146]. S.Y. Bayora, Kafkasya Bulgar yaztlar alfabesi ile Tuna Bulgar, til-
Don, Sekel, Orhon-Yenisey yaztlarnda kullanlan alfabelerin karlatrmal izelgesini
hazrlamtr [147]. Bu izelgede, Kafkasya Bulgar yaztlarnda kullanlan alfabenin
grlmektedir.
Humara Yazt 01:

Transkripsiyon: g[]nbeh b[e]lg dog [e]ni e[] oyut[u]k. zden el [o]l. [148]
Trkiye Trkesi: gnbek[in] iaretini [antn] tren [anma] yeri tapnakta oyduk
[kazdk]. Tanrnn nnde o [duruyor].
Eski Humara ehri kazlarnda ortaya karlan bu yazttan da anlald gibi, Bulgar
Trkleri len soylular adna ant dikmeyi kendilerine bor sayarlard [149]. Bu yazttaki
dog sz, genel Trkedeki yog~yug [tren, yas treni] szdr.
gnbeh~gnbek ad iki szn birlemesinden [gn-beh~bek] olumu bir zel
addr. gn sz, eski Trke g- [vmek] fiilinden tretilmi g--gen [vlm,
vlen, vgye layk, naml] szdr. Beh kelimesi ise genel Trkedeki beg~bek
szdr. Bu sz Hazar ve Bulgar Trkesinde beh eklinde gemektedir. zden
[tanr] sz ise Macarca kkenli isten/iten [tanr] bir szdr. Yazttaki bu szn varl,
ayn zamanda Bulgar Trkesinin de Macar dilinin etkisi altnda kaldn
gstermektedir. S.Y. Bayora, yazttaki e [tapnak] szn balangta Trke e-
[emek, kazmak] fiili olduunu sandn, fakat daha sonra bu szn nasya kkenli bir
sz [e: tapnak] olduu sonucuna vardn ifade etmektedir [150].
Humara Yazt 02:
Transkripsiyon: Cugut[u]r [e]kc belg tiketki c[a]l [e]ki kic[e] oy[u]w oyd[uk]. [151]
Trkiye Trkesi: kinci dakeisi [aynda] antn tketildii [tamamland] yl iki kk

ss oyduk.
Cugutur sz da keisi anlamnda olup bugnk Karaay-Balkar Trkesinde halen

yaamaktadr. Fakat, Tuna ve til Bulgar Trkleri yaztlarnda tekou [koyun yl]
dnda, cugutur [da keisi] eklinde yl ve ay ad gememektedir [152]. te yandan
bu sz Osetede dzebudr~dzebodur~dzebedur [da keisi] eklinde gemektedir.
V.. Abayev bu szn kkenini yle aklyor; Cugutur veya dzebodr [da keisi] sz,
farkl iki dile ait fakat anlamda iki szn [cugu-tur~dzebo-dur] birlemesinden
olumutur. Birinci cugu sz, Grcce cihu~cihvi [da kz, yabani kz] sznden
kaynaklanmaktadr. kinci tur sznn kkeni ise Hint-Avrupa kkenlidir. Szgelimi,
eski Yunan dilinde tavr-os [kz/sr], Latincede taur-us [kz/sr], eski Slavcada
tur [yabani kz] gibi rnekler verilebilir. Ayrca bugnk Rusada kullanlan tur sz
artk da keisi~yabani kei anlamna yakn bir szdr. Sonuta, tur sznn
kkeninin Alan diline ait olduu anlalmaktadr. [153]
Humara Yazt 03:
Transkripsiyon: Cugut[u]r [e]mge minge. [154]
Trkiye Trkesi: Da keisi [ylnn] nc [aynda] ebedi [abide].
M.A. Habi bu yazt, Elteber kunga tize canga [Elteber ta duvar diziyor [ina ediyor]
fil[lerle]] eklinde okumutur [155]. Fakat, S.Y.Bayora, M.A. Habiin bu
transkripsiyonunun pheli olduunu, nk sz konusu yazttaki harfler ile
transkripsiyonun birbiriyle hi uyumadn syleyerek, yukardaki kendi
transkripsiyonunu nermitir.
Humara Yazt 05:
Transkripsiyon: C[u]gut[u]r [e]m[i]g Mengur [e]line ur biti gig[e]n. [156]
Da keisi [ylnn] nc [aynda] Mengur lkesinde kaznm kitabeyle vld.
Arhz Yazt 04:
Transkripsiyon: D[o]g [][]w en e[] m[e]n []g Bk[a] / Ul[u]ma bkmet[i]m uy... /
[E]r[e]n [a]z [a]y[rlt]m. [157]
Trkiye Trkesi: Tren [anma] yerinde [tapnakta], ben g Bka / Oluma [s. 587]
doyamadm uy[?]... / Yiit As[lardan] ayrldm [ldm].
Tokmak-Kaya Yazt 02:
Transkripsiyon: Sg d[o]g []z[]h d[e]r. [158]
Trkiye Trkesi: Sg[nn] tren [anma] kutsal yeri.
Bu yazttaki Sg zel ad, eski Trke s [asker, ordu] ile g~ge [bilge bakan]
szlerinin birlemesinden olumutur ve balangta askerin~ordunun
bilgesi=komutan eklinde bir unvan ad iken burada zel ad olarak kullanlmtr [159].
Yazttaki zh sz, genel Trkedeki dk~duk [kutsal] szdr. Bu sz, Karay
iyuh, uva yrih~iyrik, Hakas zk ve son olarak Karaay-Balkar Trkesinde
ykh~yk eklinde yaamakta olup [160] Pazar gn ve hafta anlamlarna
gelmektedir. Bunun nedeni, Hristiyanlk inancnn bir dnem Karaay Malkar kltrne
tesirinden ileri gelmektedir. Hristiyanln kutsal gn saylan Pazar gn, Karaay-
Balkarlarda ykh-kn [kutsal gn] eklinde yorumlanmtr.
DPNOTLAR
[1] Henze, Paul B., Kafkaslarda Ate ve Kl-19. Yzylda Kuzey Kafkasya Da
Kyllerinin Direnii, OTD Yayn, 1985, s. 3.
[2] Hacilayev, H.M.., Oerki Karaayevo i Balkarskoy Leksikologii, erkessk, 1970, s.
6.
[3] Mokayev, A., Malkarn aav Tarhndan, uyohluk, No: 3, Nalik, 1976, s. 87.
[4] Miziyev, .M., storiya Karaayevo-Balkarskogo Naroda s Drevneyih Vremen Do
Prisoedineniya k Rossi, Nalik, 1994, s. 23-24.
[5] Tarhan, Taner M., Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. Trk Tarihi Kongresi
Bildirileri, I. Cilt, TTK Yaynlar, 1979, s. 355-356.
[6] Tarhan, a.g.e., s. 359.
[7] Miziyev, a.g.e., 1994, s. 32, 95.
[8] Alekseyeva, E.P., Karaayevts i Balkarts-Drevniy Narod Kavkaza, Moskova, 1993,

s. 5.
Koban Kltr terimi, baz yazarlar tarafndan yanl anlalmaktadr. Bu yazarlar

Koban Kltrn, Kafkasya kavimlerinin ortak bir kltr dairesi ierisinde oluturduklar
bugnk Kafkasya kltrne izafe etmektedirler. Koban rma ve onun kollar
dolaylarn kapsayan sahadan Kuban Blgesi eklinde sz etmekte ve bu sahada
oluan kltrden [Kafkasya kltrnden] de Kuban Kltr diye bahsetmektedirler.
Halbuki gerekte ise Koban Kltr ilm bir terim olup adn Koban kynden almtr.
Asl olan, Kafkasya kltr deil, Koban kynde ortaya karlan arkeolojik eserlerin
yanstt kltrdr. Bu kltr ise, bozkr insanlarnn tipik sava karakterlerini yanstan
Kimmer-Saka kltrdr.
[9] Grousset, Rene., Bozkr mparatorluu, eviren: Dr. M. Reat Uzmen, tken
Yaynlar, stanbul, 1993, s. 22.
[10] Tarhan, a.g.e., s. 361-362.
[11] Tarhan, a.g.e., s. 357.
[12] Durmu, lhami., skitler-Sakalar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn,
Ankara, 1993, s. 63; Lang, David Marshall., Grcler, Ceylan Yaynlar, stanbul, 1997,
s. 65.
[13] Tarhan, a.g.e., s. 365.
[14] Krzolu, M. Fahrettin., Kars Tarihi, I. Cilt, stanbul, 1953, s. 66.
[15] een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TKAE
Yaynlar, Ankara, 1985, s. 30.
[16] gel, Bahaeddin., Trk Mitolojisi, Cilt I., TTK Yaynlar, Ankara, 1971, s. 579.
[17] gel, a.g.e., 1971, s. 376.
[18] Krzolu, M. Fahrettin., Kpaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1992, s. 17.
[19] Tarhan, a.g.e., s. 358.
[20] Durmu, a.g.e., s. 41-43.
[21] Herodotos., Herodot Tarihi, eviren: Mntekim kmen, Remzi Kitabevi Yaynlar,
stanbul, 1991, s. 208.
[22] Togan, Z.V., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981, s. 34.
[23] Hacilayev, a.g.e., s. 125.
[24] Herodotos, a.g.e., s. 208.
[25] Mzulu, smail., Skifla bla Karaay-Malkarlla, Mingitav, Say:6, Nalik, 1994, s.
192-193.
[26] Herodotos, a.g.e., s. 210.
[27] Mzulu, smail., Merkezi Gafgazn Etnik Tarihinin Kklerine Doru, evirenler: Prof.
Dr. Sleyman Eliyarl, Do. Dr. Mehman Abdulla, TDAV Yaynlar, stanbul, 1993, s. 35.
[28] Mzlan, a.g.e., 1993, s. 16.
[29] Tarhan, a.g.e., s. 362-363.
[30] Durmu, a.g.e., s. 59.
[31] Koay, Hamit Zbeyr., dil-Ural Blgesindeki Trklerin Menei [Ethno-Genezisi],
Dergi, Say: 4, 1956, s. 4.
[32] Eberhard, W., in'in imal Komular, TTK Yaynlar Ankara, 1996, s. 96:70-71;
zne Yaynlar, stanbul, 1998, s. 117.
[33] Togan, a.g.e., 1981, s. 22-24, 149.
[34] Krzolu, a.g.e., 1953, s. 27.
[35] Ar, Mustafa Seluk., ivi Yazl Kaynaklara Gre Trke-Etice-Hurrice Arasndaki
Balar, Belleten, VIII/32, Ankara, 1944, s. 515-566; Erzen, Afif., Dou Anadolu ve
Urartular/Eastern Anatolia and Urartians, TTK Yaynlar, Ankara, 1986, s. 15-16.
[36] Simeonov, B., stoni svori za storiyata i Nazvaniyeto na Asparuhovite Bulgari
Vekove VIII, v: 1, 1979, s. 54.

[37] Gme, Saadettin., Kk Trk Tarihi, Trksoy Yaynlar, Ankara, 1997, s. 31-32.
[38] Momsen., T., Ueber den Chronographen von Jahre 354; Abhandlungen der phil;
Hist. Classe der kais; Saechischen Geselshaft der Wissenschaften, I, Leipzig, 1850, s.
547.
[39] Kurat, Akdes Nimet., IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve
Devletleri, TTK Yaynlar, Ankara, 1972, s. 108; Tekin, Talat., Tuna Bulgarlar ve Dilleri,
TDK Yaynlar, Ankara, 1987, s. 1.
[40] Kurat, a.g.e., 1972, s. 109; Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznamelerine
Gre Kars'n An [Arpaay boyu] ve Kazman Kesimindeki Kamsarakan/Kalba
Hanedan, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt I, TTK Yaynlar, Ankara, 1972, s. 80;
Krzolu, a.g.e., 1992, s. 36.
[41] Koay, Hamit Zbeyr., Bulgar Trklerinin Eski Tarihi, Bavekalet Mdevvenat
Matbaas, 1932, s. 2; Artamonov, M.., storiya Hazar, Leningrad, 1962, s. 79.
[42] Togan, Zeki Velidi., Ibn Fadlan's Reisebericht, Leipzig, 1939, s. XXVIII; Kahovskiy,
V.F., Proishojdeniye uvaskogo Naroda, eboksar, 1965, s. 225; Togan, a.g.e., 1981,
s. 168-169.
[43] Kurat, a.g.e., 1972, s. 13.
[44] Skryinskaya, E.., Yordan-O Proishojdenii i Deyaniyah Getov, Moskova, 1960, s.
91; Nemeth, Gyula., Hunlar ve Tanrnn Krbac Attila, eviren: Tark Demirkan, YKY,
stanbul, 1996, s. 7.
[45] Nemeth, a.g.e., s. 42.
[46] Kurat, a.g.e., 1972, s. 13; Grousset, a.g.e., s. 88; Kafesolu, brahim., Trk Milli
Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1993, s. 69; Ahmetbeyolu, Ali., Grek Seyyah
Priskos'a [V. Asr] Gre Avrupa Hunlar, TDAV Yaynlar, stanbul, 1995, s. 7; Nemeth,
a.g.e., s. 8; Gumilev, L.N., Hazar evresinde Bin Yl, eviren: Ahsen Batur, Birleik
Yaynclk, stanbul, 2001, s. 169.
[47] Kosok, Pimaho., Kuzey Kafkasya-Hrriyet ve stiklal Sava Tarihinden Yapraklar,
eltt Matbaas, stanbul, 1960, s. 12-16.
[48] Kafesolu, a.g.e, 1993, s. 70, 264.
[49] Mzulu, a.g.e, 1993, s. 91; Miziyev, a.g.e., 1994, s.35.
Burada bir baka bir gre daha yer vermek gerekir; Kabardey erkeslerinin
efsanelerinin birinde Dav olu Baksan ad gemektedir. Bu efsaneye gre, imdiki
Baksan rma ve vadisinin ad Dav olu Baksann adndan kalmtr. .B.
Noghumukaya gre, Dav olu Baksan ise, erkeslerin atalar olan Slav kkenli
Antlarn [?] hkmdar Baksonun kendisidir [Noghumuka, ora B., erkes Tarihi,
eviren: Vasfi Gsar, Baha Matbaas, stanbul, 1974, s. 63-68]. Ant kavim ad,
Alanlarn bir kolu olan Antlarn adndan gelmektedir. Antlarn birinci snf yneticileri
Trklerden, ikinci snf yneticileri Alanlardan ve kalabalk halk tabakas da Slavlardan
olumaktayd. G. Vernadsky, Alan, As ve Antlarn ayn kavimler olduu konusunda srar
eder. Ona gre, in kroniklerinde, Alanlarn lkesi olarak gsterilen Antsai~Yantsai
[imdiki Kazakistann gney blgesi] ad da Antlarn adndan gelmektedir. G.
Vernadsky, Latinlerin de Alanlara Ant adn, Yunanlarn ise As adn verdiklerini
syler. Apsi adl bir komutann nderliindeki Avarlar 602 ylnda Antlar Dnester
boylarnda tamamen imha etmilerdir. Bu tarihten sonra da tarihte bir daha Ant adna
rastlanmaz. Theophanes, 583 ylnda Trakyaya saldran Antlarn banda Ardagast ve
Mousoukios adl komutanlardan bahsetmektedir. G. Vernadsky, Ardagast adnn ran
kkenli olduunu sylemekte, Mousoukios adn da Busok eklinde dzelterek,
Jordanesin daha nceki yllarda bahsettii Antlarn Boz adl komutanyla

badatrmaktadr [Karatay, Osman., Hrvat Ulusunun Oluumu, ASAM Yaynlar,
Ankara, 2000, s. 91, 117]. Ant komutan Busokun adndan, onun Trk kkenli olduu
anlalmaktadr. te yandan, Hun komutan Bask adyla olan benzerlii de dikkat
ekmektedir.
[50] Biciyev, H.H., Trki Severnogo Kavkaza, erkessk, 1993, s. 268.

[51] Kafl, Kadircan, imali Kafkasya, Vakt Matbaas, 1942, s. 42:26.
[52] gel, Bahaeddin., slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara,
1991, s. 101.
[53] Grn, Kamuran., Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Cilt-I, Karacan Yaynlar, 1981,
s. 239; Kafesolu, a.g.e., 1993, s. 79, 185; Rasonyi, Laszlo., Tarihte Trklk, TKAE
Yaynlar, Ankara, 1993, s. 89-90; Ahmetbeyolu, a.g.e., s. 16-18; Ostrogorsky, Georg.,
Bizans Devleti Tarihi, eviren: Fikret Iltan, TTK Yaynlar, Ankara, 1995, s. 53.
[54] Tekin, a.g.e., s. 1.
[55] Gumilev, a.g.e., s. 162.
[56] Artamonov, a.g.e., s. 71.
[57] Tekin, a.g.e., s. 2; Kurat, Akdes Nimet., Bulgar, .A., C.2, stanbul, 1993, s. 782.
[58] Tekin, a.g.e., s. 3.
[59] Tekin, a.g.e., s. 3.
L.N. Gumilev, Organ ile Kk-Trklerin batdaki valisi veya ikinci derecedeki hkmdar
Mohodu-heunun ayn kiiler olduunu sylemektedir. Ona gre, Mohodu-heu Kk-
Trklerin mehur Aina soyundan olup ayn zamanda da Kubrat Hann daysdr
[Artamonov, a.g.e., s. 162].
[s. 588] [60] Tekin, a.g.e., s. 2-4; Kafesolu, a.g.e., 1993, s. 191-192; Ostrogorksky,
a.g.e., s. 97.
[61] T. Tekin, Kubrat sznn derlemek, toplamak, bir araya getirmek fiilinin emir
ekli olduunu sylemekte ve kinci Kk-Trk Hakan Kutluun unvannn da ayn
anlamda l-Teri [kabileleri toplayan] eklinde olduunu hatrlatmaktadr [Tekin, a.g.e.,
s. 3]. T. Tekinin Kubrat adyla ilgili etimolojisi de pheli grnmektedir. Kubratn
kardeinin ve byk olunun adlarnn am-bat ve Bat-Bayan eklinde olmas,
Kubrat sznn aslnn Kur-bat veya Kor-bat eklinde olabileceini
dndrmektedir. F. Nuretinovun syledii, Putivl ehrinin asl ve eski adnn Bat-
avl [Prens Karargah] eklinde olduu [Nurettinov, Ferhat A. [Ed.], Mikail Batu bn
ams Tebir'in an Kz Destan, eviren: Avidan Aydn, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1991, s. XVII] doru ise, yle anlalyor ki, bat sz, Bulgar Trklerinde
herhalde nceleri bey, prens, vali eklinde bir unvan ad olarak kullanlmakta idi.
Kubrat adnn aslnnKur-bat eklinde olduunu varsayarak bu szn eski Trkedeki
kr [cesur, yiit] sznden Kr-bat eklinde olutuu dnlebilir.
[62] Kafesolu, brahim., Bulgarlarn Kkeni, TKAE Yaynlar, Ankara, 1985, s. 15-16.
[63] Karaay-Balkar Trkesinde de ospar [gururlu, kibirli] ve osparlk [kendine ar

gvenme, kurum, alm] eklinde yaamaktadr. Karaay-Balkar Trkesindeki ospar
ve osparlk sz, Asparukun adna izafen Asparuk gibi gururlu ve kibirli gibi bir
anlam ykyle tremi olabilir.
[64] Feher, Geza., Bulgar Trkleri Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara, 1984, s. 31; Kafesolu,
a.g.e., 1993, s. 191; Ostrogorsky, a.g.e., s. 117.
[65] Koay, a.g.e., 1956, s. 40; Miller, M., Balkar Trklerinin Asllar Meselesi Etrafnda,
Dergi, Say: 30, Mnih, 1962, s. 4; Bayorov, S.Y., Drevnie-Trkskie Pamyatniki Evrop,
Stavropol, 1989, s. 33-34.
[66] Nurettinov, a.g.e., s. XI.
[67] Miller, a.g.e. 1962, s. 5.
[68] Miller, V.F., Osetinskie Etd, Cilt-III, Moskova, 1887, s. 60.
[70] Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznameleri Corafyas ve Dnceler,
Birinci Milli Trkoloji Kongresi Teblileri, Kervan Yaynlar, stanbul, 1980, s. 286.
[71] Nurettinov, a.g.e., s. XIV.
[72] Togan, a.g.e., 1939, s. 202.
[73] Mzulu, a.g.e., 1993. s. 87.
[74] Laypanlan, Kaziy., Karaaylla Kimledile, Karaay Gazetesi, Say: 131-132, 2.

sayfalar, erkessk, 1992.
Bulgarlarn Koban boylarnda yaadklar srada Kafkasyadaki Alanlarla sk temaslarda

bulunduklar ve bunlarn baz kltr tesirlerine maruz kalm olmalar mmkndr
[Kurat, a.g.e., 1972, s. 110]. E.P. Alekseyevann, Karaay-Balkar Trklerinin Bulgar ve
Alanlarn karmasndan meydana geldii eklindeki grne gnmz Karaay-
Balkar tarihilerinin hemen hepsi tam destek vermektedirler. Hatta birou da, Karaay-
Balkarlarn kkeninin yalnzca As ve Alanlardan geldiini kabul etmektedirler. Temel
dayanak olarak da, Karaay-Balkar Trkesinde karde, dost, arkada anlamnda
kullanlan alan szn gstermektedirler. Ayrca bugn kendilerini Alan ve Aslarn
devam sayan Osetlerin eskiden Karaay-Balkarlara Asson [Aslar, As-oullar]
demeleri ve Balkar lkesini Asiyag [Asiya, Aslarn lkesi], Karaay lkesine de Tstur-
Asiyag [Byk Asiya] eklinde adlandrmalarn; yine eskiden Grc-Megrellerin
Karaayllar Alani ve Abhazlarn da Azuho [As] eklinde adlandrmalarn, Karaay-
Balkarlarn dorudan As ve Alanlarn soyundan geldiklerine dair kant olarak
saymaktadrlar. Ben ahsen, Karaay-Balkarlarn dorudan As-Alanlarn devam olduu
fikrine karym. Fakat burada ok fazla yer tutacandan As-Alan bahsine
girmeyeceim.
[75] Miller, a.g.e., 1962, s. 13.

[76] Miller, a.g.e., 1962, s. 14.
[77] Mzulu, smail., Tarih Halkn Baylgd, Mingitav Dergisi, Say: 4, Nalik, 1994, s.
39.
[78] Mzulu, a.g.e., 1993, s. 91-92; Miziyev, a.g.e., 1994, s. 58.
[79] Patkanov, K., z Novogo Spiska "Geografii" Pripisayvaemoy Moyseyu Horenskomu,

Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveshteniya, CCXXVI, 1883, s. 21-32; Kurat, a.g.e.,
1993, s. 785.
[80] Miller, V.-Kovalevskiy, M., V Gorskih Obestvah Kabard. Predanie o Proishojdenii
Balkarskih Feodalov [Tavbiyev], Vestnik Evrop, Kn: IV, Aprel, 1884, s. 553-555;
amanlan, brahim., Koban Banda-Tarih Haparla, erkessk, 1987, s. 42; Kudaev,
V.N., storieskie Svedeniya o Kabardinskom Narode, Nalik, 1991, s. 156-157;
Abayev, Misost., Balkariya, Nalik, 1992, s. 7; Mzulu, smail., Tarih Halkn
Zenginliidir, eviren: Adilhan Appa, Bilig Dergisi, Say: 7, Ankara, 1998, s. 28.
[81] Miziyev, .M., Oerki storii i Kultur Balkarii i Karaaya XIII-XVIII vv, Nalik, 1991, s.
16; Mzulu, a.g.e., 1998, s. 19.
[82] Miziyev, a.g.e., 1994, s. 13.
[83] Krzolu, M. Fahrettin., Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, TTK Yaynlar, Ankara,
1993, s. 8.
[84] Bayramkullan, Ahmat., storiyal Haparla, Caavnu Oyuvlar, erkessk, 1988, s. 8.
1807-1808 yllarnda Kafkasyada bulunan J. Klaproth notlarnda Balkarlar hakknda

yle demektedir; Basiyat ad onlarn mehur soy atalarnn addr. Onlar nce Kuma
rma civarnda yaamlar. Baehirleri Macar ehri imi. Daha sonra imdiki Malk
[Balk] rma civarna gelip yerlemiler ve bunlardan bir ksm Malk [Balk] rmann
adndan Malkar veya Balkar adn almlar [amanlan, a.g.e., s. 42]. erkes
tarihisi .B. Noghumuka da eskiden Macar adnda bir ehrin varlndan
bahsetmektedir; Macar ehrinin snr, Kuma rmann sol kysnda olup 12 fersah
[12x6=72 km] uzaktadr [Noghumuka, a.g.e., s. 116].
[85] Mokayev, a.g.e., s. 90.

[86] amanlan, a.g.e., s. 42.
[87] Kafesolu, a.g.e., 1985, s. 1-3.
Halbuki, Mar-Abas Katina ile Khorenli Musann kaytlarna gre Bulgarlarn M.. 149-
127 yllarnda Kafkasyada yaadklarndan daha nce bahsetmitik. V.F. Kahovskiy, K.
Patkanov ve Z.V. Togan da bunun anakronik olmadn sylemilerdir. Yani, Bulgar
sznn V. Yzyldan nce olmad gr yanltr.
[88] Tekin, a.g.e., s. 62-63.

[89] Zakiyev, M.Z., Tatar-Problemi storii i Yazki, Kazan, 1995, s. 81.
[90] Patkanov, a.g.e., s. 21-32; Kurat, a.g.e., 1993, s. 785.
[91] Eren, Hasan., Bulgarlar ve Trk Dili, Bulgaristan'da Trk Varl, TTK Yaynlar
Ankara, 1985, s. 1, 13.
[92] til rmann en eski ad Finlilerin verdii Rha addr. Finler sonralar bu rmaa
Volga demiler ve bu ad daha sonralar Slavlar tarafndan da benimsenmitir [Kurat,
a.g.e., 1972, s. 112]. Demek oluyor ki, til rmana Volga adn Slavlar ve Finlilerin
vermemitir. Yani, til rmana Volga adnn kimler tarafndan verildii belirsizdir.
[93] nan, Abdlkadir., Makaleler ve ncelemeler, TTK Yaynlar, Ankara, 1987, s. 619.
[94] Kagarl, Mahmut., Divan Lugat-it Trk, eviren: Besim Atalay, C.I., TDK
[95] nan, a.g.e., s. 619.
[96] Eyubolu, smet Zeki., Trk Dilinin Etimolojik Szl, Sosyal Yaynlar, stanbul,
1995, s. 68, 70, 548.
[97] Krzolu, a.g.e., 1992, s. 204.
[98] Huart, C., Horasan, .A., C.5/I, stanbul, 1993. s. 560.
Farsa hor [gne] sz ile Dou Slavlarnn [Ruslarn atalar] pagan inanlarndaki
Hors [Gne Tanrs] arasndaki benzerlik dikkat ekmektedir. Bu ikisi arasnda bir
iliki olmaldr.
[99] til Bulgarlarndan kalma eski mezar talarnn zerindeki gne resimlerinin belki
bununla bir ilgisi vardr.
[100] Togan, a.g.e., 1939, s. 147; Togan, a.g.e., 1981, s. 169.
[101] Togan, a.g.e., 1981, s. 426.[102] Barthold, W., Balaklava, .A., C.2, stanbul, 1993,
s. 269.[103] Batav, erif., Sabir Trkleri, Belleten, V/17-18, Ankara, 1941, s. 62.
. Batav, Sabir Trklerinin Balakh adl hkmdarnn malak [manda yavrusu]

szyle bir ilgisi olabileceini sylemektedir.

[105] Alihanova, M., Tarihi Derbent-Name, Tiflis, 1898, s. 131.
[106] Erel, erafeddin., Dastan ve Dastanllar, stanbul, 1961, s. 52.
[107] amanlan, a.g.e., s. 42.
[108] Balkarlarn etnik oluumuyla ilgili ok eskiye dayanan tarihi bir kayt yoktur.
Sadece halkn belleinde korunan belli belirsiz bir oluum hikayesi mevcuttur. Bu da
blk prk olarak ge tarihlerde yazya geirilebilmitir. Bkz; Miller-Kovalevskiy,
a.g.e., 1884, s. 553-555; amanlan, a.g.e., s. 42; Kudaev, a.g.e., s. 156-157; Abayev,
a.g.e., s. 7.
[109] Noghumuka, a.g.e., s. 67-68.

[110] Noghumuka, a.g.e., s. 60.
[111] Balkarlarn bugnk yurtlarnda ok daha eski zamanlardan beri yaadklarn

bizzat Kabardey erkeslerinin efsaneleri sylemektedir: Kabardeyler geldikleri yeni
yerlerde Tatar [Karaay-Balkar] kyleriyle karlatlar. Onlar dalk vadilere ekilmeye
zorladlar ve kendileri de onlarn yurtlarna yerletiler [Kudaev, a.g.e., s. 31]. Yani,
Balkar Trkleri, Balk vadisi ve Balk rma dolaylarna erkeslerden sonra gelmemiler,
tam tersine Balkarlar eskiden beri buralarda yaarlarken daha sonra Kabardey
erkesleri gelip Balkarlar bask altna almlar ve dalk blgelere ekilmeye
zorlamlardr. Kabardey erkeslerinin, Koban ve Terek rmaklar dolaylarna glerinin
ancak XV. yzylda Prens naln zamannda gerekletii bilinmektedir.
[112] Batav, a.g.e., s. 62.
[113] Batav, a.g.e., s. 63.
Grc-Svanlarn eskiden Balkarlara Sabir ve Karaayllara da Savar adn vermeleri

bu yzden olmaldr [Lavrov, L.., Karaayevts-storiko-Etnografieskiy Oerk,
erkessk, 1978, s. 21; Miziyev, a.g.e., 1991, s. 135].
[114] Noghumuka, a.g.e., s. 27.

[115] Kurat, a.g.e., 1993, s. 796.
[116] Eyubolu, a.g.e., s. 376.
[117] Kurat, Akdes Nimet., Rusya Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara, 1993, s. 51.
[120] Lavrov, a.g.e., s. 22; Alekseyeva, a.g.e., s. 46; amanlan, a.g.e., s. 14-19;
Mzulu, a.g.e., 1994, s. 29.
[s. 589] [121] Hacilayev, a.g.e., s. 17-18; Mokayev, a.g.e., s. 91; Aliyev, Umar., Karaay,
erkessk, 1991, s. 48-49.
[122] Aslanbek, Mahmut., Karaay ve Malkar Trklerinin Facias, ankaya Matbaas,
Ankara, 1952, s. 7; Bala, Mirza., Karaay ve Balkarlar, .A., C.6, stanbul, 1993, s. 218;
Nevruz, Ylmaz., Karaay-Malkarllan Tamrlarn snden, Birleik Kafkasya Dergisi,
Say: 1, Eskiehir, 1994, s. 47.
[123] Grnbech, K., Kuman Lehesi Szl-Codex Cumanicus'un Trke Szlk
Dizini, eviren: Prof. Dr. Kemal Ayta, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992, s. 90.
[124] Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Cilt 1, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
1991, s. 534-535.
[125] Teniev E.R., Goiyaeva S.A., Synev H.., Karaay-Malkar-Orus Szlk,
Moskova, 1989, s. 396; Prhle, W., Karaay Lehesi Szl, [eviren: Prof. Dr. Kemal
Ayta], Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991, s. 49.
[126] amanlan, a.g.e., s. 42.
[127] Bayramkullan, a.g.e., s. 6-7, 12.
[128] Bayramkullan, a.g.e., s. 35-36.
[129] Barthold, W., Ker, A, C.6, st. 1993, s. 582-583.
[130] Kurat, a.g.e., 1993, s. 782; Feher, a.g.e., 1984, s. 2-3; Feher, Geza., Bulgar
Trkleri-Macarlar ve Bunlara Akraba Olan Milletlerin Kltr, TKAE Yaynlar, Ankara,
1986, s. 10.
[131] Karaay-Balkar Trkesi ve Macarca arasndaki ortak szler iin bkz. Hacilayev,
a.g.e., s. 150-151; Rona-Tas, A., The Character of Hungarian-Bulgaro-Turkic Relations,
Studia Turco-Hungarica, Tomus V., Budapest, 1981, s. 121-126.
[132] Biciyev, a.g.e., s. 259.
[133] Bayorov, a.g.e., s. 58.
[134] Beevliyev, V., Proto-Bulgar Dini, eviren: T. Acarolu, Belleten, IX/34, Ankara,
1945, s. 218; Feher, a.g.e., 1984, s. 80; Feher, a.g.e., 1986, s. 20-21.
[135] Nurettinov, a.g.e., s. XXXIII.
[136] Malkonduyev, H.H., Drevnyaya Pesennaya Kultura Balkartsev i Karaaevtsev,
Nalik, 1990, s. 15-16.
[137] Feher, a.g.e., 1984, s. 84-85; Feher, a.g.e., 1986, s. 41.
[138] Kafesolu, a.g.e., 1985, s. 52-53; Feher, a.g.e., 1986, s. 34.
[139] Miziyev, a.g.e., 1994, s. 59-60.
[140] Kurat, Akdes Nimet., Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri, Trk Dnyas El
Kitab, Cilt I, TKAE Yaynlar, 1992, Ankara, s. 185.
[141] Feher, a.g.e., 1984, s. 42; Feher, a.g.e., 1986, s. 34.
[142] Bayorov, a.g.e., s. 166-167.
[143] een, a.g.e., s. 51.
[144] Miziyev, a.g.e., 1994, s. 58-59.
[145] Bayorov, a.g.e., s. 8-9, 20-24, 32-33, 310.
[146] Bayorov, a.g.e., s. 28, 277, 281.
[147] Bayorov, a.g.e., s. 90-91.
[148] Bayorov, a.g.e., s. 174.
S.Y. Bayora, bu transkripte geen izden [tanr] sznn ijden eklinde de
okunabileceini de sylemektedir.
[149] Feher, a.g.e., 1986, s. 29.
[150] Bayorov, a.g.e., s. 35, 38, 70, 78.
[151] Bayorov, a.g.e., s. 178.
[152] Karlatrnz; Tekin, a.g.e., s. 20, 25.
[153] Bayorov, a.g.e., s. 84.
V.. Abayev, Sonuta, tur sznn kkeninin Alan diline ait olduu anlalmaktadr
derken, ayrca Alanlarn da sonuta bir Hint-Avrupa kavmi olduunu kastetmektedir.
[154] Bayorov, a.g.e., s. 181.

[155] Bayorov, a.g.e., s. 23.
[156] Bayorov, a.g.e., s. 183.
[157] Bayorov, a.g.e., s. 239.
[158] Bayorov, a.g.e., s. 231.
[159] Bayorov, a.g.e., s. 70.
[160] Biciyev, a.g.e.,s. 266.
__________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni

Trkler, II. Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar
Ankara, 2002, s. 572-589
KARAAY-MALKAR TRKLERNN ETNK OLUUMUNDA

BULGAR VE SABR HUNLARININ ROL
Kafkasyada Elbruz dann [Miitaw] dou ve batsndaki yksek dalk vadilerde

yaayan Karaay-Malkar Trkleri, tarih boyunca blgede hakimiyet kuran Kimmer, Saka
[skit], Bulgar, Sabir-Hun ve Kpak Trklerinin binlerce yl sren etnik
btnlemesinden szlerek ortaya km bir Trk boyudur. Proto-Trk kavimleri daha
M.. 5000 yllarnda Kafkasya corafyasyla iliki ierisindeydiler. Yani, Kafkasyann
kaderi daha o zamandan beri Trk dnyasyla ilikilidir. Araplar, VIII. yzylda
Kafkasyay fethederek til rma tesine kadar ulamlar, fakat Bizans ve Hazar
direnii karsnda geri ekilmek zorunda kalmlardr.

XIII. yzylda Moollar Kafkasyay ele geirmilerdir. Moollar kendilerinden nfus
olarak daha fazla olan Trklere, onlarn askeri stnlklerinden dolay baml kalmlar
ve kendilerinden sonra ortaya kan devletler hep Trk asll olmulardr [Henze, 85:3].
Kabardey-Balkar Cumhuriyetinin bakenti Nalik ehrinde 22-26 Haziran 1959 tarihinde
yaplan Karaay-Malkar Halknn Etnik Oluumu konulu sempozyumda yle bir
sonuca varlmtr: Karaay-Malkarlarn etnik oluumu, Bulgar, Alan, Kpak ve yerli
Kafkas kabilelerinin birbirleriyle karmasndan meydana gelmitir [Hacilayev, 70:6].
Kafkasya tarihi ve kltr zerine yapt almalaryla mehur E.P. Alekseyeva, bu
etnik oluumun, Karaay-Malkarlarn bugn yaad topraklarda XIII-XIV. yzyllarda,
tamamlandn sylemekte; yukardaki Bulgar, Alan, Kpak ve yerli Kafkas kabileleri
dizisine bir de Koban Kltrn yaratan kavimleri eklemektedir [Mokayev, 76:87].
M.. XII-VII. yzyllar arasnda, Kuzey Kafkasyann merkezi ksmlarnda ilm

literatrde Koban Kltr ad verilen bir medeniyet tesis edilmitir. Bugnk Kuzey
Osetya Cumhuriyetinin Koban kynde ortaya karlan arkeolojik buluntularn
yanstt bu kltre, kyn adndan dolay, Koban Kltr ad verilmitir. Bu arkeolojik
malzemelerin, Koban kltrnn M.. VII-VI. yzyl dnemlerine ait olduu
sanlmaktadr [Alekseyeva, 93:5]. Kafkasyada Terek rma civarndaki Pyatigorsk
kurganlar [M.. 1200] ve Koban bandaki kalntlar [saf bronz a M.. 1200-1000]
Kimmerlerden kalmtr [Grousset, 93:22]. Burada bir hususa dikkat ekmemiz
gerekmektedir; "Koban Kltr" terimi baz yazarlar tarafndan yanl anlalmaktadr.
Bu yazarlar "Koban Kltr"n, Kafkas kavimlerinin ortak bir kltr dairesi ierisinde
oluturduklar bugnk Kafkas kltrne izafe etmektedirler. Koban rma ve onun
kollar dolaylarn kapsayan sahadan "Kuban Blgesi" eklinde sz etmekte ve bu
sahada oluan kltrden, yani Kafkas kltrnden, "Kuban Kltr" diye
bahsetmektedirler. Halbuki gerekte ise "Koban Kltr" ilm bir terim olup adn
"Koban" kynden almtr. Asl olan Kafkas kltr deil, Koban kynde ortaya
karlan arkeolojik eserlerin yanstt kltrdr. Bu kltr ise bozkr insanlarnn tipik
sava karakterlerini yanstan Kimmer-Saka kltrdr.
Kimmerler ve Sakalar tarihin farkl ama birbirini takip eden erken dnemlerinde
Kafkasyaya gelerek blgenin etnik ve kltr yapsn olduka derinden etkilemilerdir.
M. Seyidov tarih sahnesindeki varlklarn bin yldan fazla bir sre devam ettiren
Sakalarn, Yakut, Kazak ve Kafkasyada yaayan Trk boylarnn [Karaay-Malkarlarn]
etnik oluumunda nemli rol oynadklarn sylemektedir [Durmu, 93:59].
Bulgarlar
mehul olan ve M.S. 354 ylnda yazld anlalan Anonim Kronikte Bulgar
Trklerinden [Ziezi ex quo Vulgares] bahsedilmektedir [Momsen, 50:547]. Bizans
kaynaklar ise M.S. 482 ylnda, Avrupa Hun imparatoru Attilann kk olu rnekin
kurmu olduu devletin en nemli kabilesi olarak Bulgar adn zikretmektedirler [Kurat,
72:108; Tekin, 87:1]. te yandan, Sryan Mar-Abas Katina, Bulgar Trklerinin M..
149-127 yllarnda Kafkaslarn kuzeyinde yaadklarndan bahsetmektedir. Bu kayt, VII.
yzyl Ermeni tarihisi Horenli Musa [Moses Khorenaci], tarafndan da nakledilmitir.
Horenli Musa, Bulgarlarla ilgili olarak yle demektedir: Val Arak olu I. Arak
zamannda [M.. 149-127] Kafkas dalar arasndaki Bulgarlar lkesinde byk
karklklar kt. Bunlardan kalabalk bir grup gp gelerek Golun altnda ok verimli
ve buday bol ovalara yerletiler [Kurat, 72:109; Krzolu, 72:80; Krzolu, 92:36].
Katina ile Horenli Musann Bulgarlar hakknda milat ncesi dneme ait verdii bu
haberleri anakronik sayarlar [Koay, 32:2; Artamonov, 62:79].
Fakat, V.F. Kahovskiy, K. Patkanov ve Z.V. Togan, Bulgarlarn gerekten de milat

ncesi dnemlerde Kafkasyada yaadklarn ve bunlarn bir ksmnn, Khorenli
Musann da iaret ettii tarihlerde Ermenistan dolaylarna g ettiklerini sylerler. V.F.
Kahovskiy ve K. Patkanov, milat ncesi tarihlerde Kafkasya ve Ermenistan
corafyasnda Bulgarlarn yaadklarn ve bunun da tarihe uygun olduu konusunda
srarldrlar [Togan, 39:XXVIII; Kahovskiy, 65:225; Togan, 81:168-169].
Z.V. Togan, Bulgarlarn, Makedonyal skender zamannda Horasan blgesinde

yaadklarn sylemektedir. Ona gre Bulgar ve Hazar Trkleri, til havzasna
muhtemelen skenderin fetihleri srasnda gelmilerdir. Hatta, Bulgar ve Hazarlarn bir
ksm da, skenderin Horasan taraflarna gelmesinden daha nce Sakalarla birlikte til
dolaylarna gelmi olabilirler. Reideddin Ouznamesinde Bulgarlar til havzasnda
Ouz Handan nce yaayan yerli bir kavim olarak ve Bulgar tarihi iin ok nemli olan
Ulu-Balagur adyla zikredilmektedirler [Togan, 39:147; Togan, 81:169]. Bizans
kaynaklarnda Bulgar Trklerinin daha ok Hunlarla birlikte anlmasna ramen,
Bulgarlarn aslnda Hunlardan ok daha nce Kafkasyaya gelip yerletikleri
sanlmaktadr. Fakat resm tarih, Bulgarlar, Avrupa Hun mparatorluunun
dalmasndan sonra Attilann en kk olu rnekin kurmu olduu devletin en nemli
kabilesi olarak saymaktadr.
Hunlar Kafkasyada

bildirmektedir [Kurat, 72:13]. Fakat, Alanlar yerinden edecek kadar gl bir hareket
olan kavimler gnn balamasndan ve Hunlarn toplu olarak til, Azak ve Kafkasya
dolaylarna gelip yerlemesinden ok daha nce, Orta Asyadan gelip buralara yerleen
Hun kabilelerinin olduu bilinmektedir. Bu kabileler, Hunlarn toplu gnden en az 150
yl nce buralara gelip yerlemilerdir [Skryinskaya, 60:91; Nemeth, 96:7].
Hunlar 355-360 yllarnda, til rman atktan sonra, Don rman da gemiler, Terek
ve Kobandaki Alanlarn lkesini tamamen hakimiyet altna almlard. Hunlar, Alanlarn
lkesini ele geirdikten sonra hemen batya ynelmediler. Kafkasya zerinden 359
ylnda rana ve 363-373 yllar arasnda Ermenistana girdiler [Nemeth, 96:42]. Hunlar
ksa bir zamanda, Hazar denizinden Azak denizine kadar uzanan btn Kafkasya
corafyasn kontrol altna aldlar. Btn bu tarihi olaylardan sonra, Kafkasya ve Azak
denizi civar artk Hunlarn gerek vatan olarak saylyordu [Kurat, 72:13; Grousset,
93:88; Kafesolu, 93:69; Ahmetbeyolu, 95:7; Nemeth, 96:8; Gumilev, 01:169].
Balamirin torunu Munuk, Kafkasya kavimlerinin hkmdarln kardei Aybarsa

vermiti. Aybars, ordularnn banda Kafkasyada tam bir hakimiyet kurmak
maksadyla, tilden gneye doru hareket etti. Bu dnemde, Azak ile Kafkasya
arasndaki bozkrlarda yaayan Alanlar ve Kasoglar [erkesler] ile karlat ve onlar
yenilgiye uratarak hakimiyeti altna ald. Hunlar ile Alan ve Kasog ittifak arasnda
geen bu tarihi hadiseler, Kabardey erkeslerinin destanlarna da gemitir. L.G.
Lopatinskiynin Kabardeylerden derlemi olduu bir destanda Hunlar ile erkesler
arasnda cereyan eden sava anlatlmaktadr [Kosok, 60:12-16]:
Frtna esnasnda gklerde olduu gibi

Grltler iitiliyor
Toz bulutlar g ve gnei kaplyor
Hunlar geliyor, Hunlar sayszdr
Bunlar insandr, fakat kurda benziyorlar
Sar yzl, ekik gzl, ksa boylu
Kendi boylar kadar atlara binmiler
Mzrak ve yay ormanlar gzkyor
Arkalarnda oklar ve bellerinde kl
Bir ekirge srs gibi geliyorlar
Ve her eyi mahvediyorlar
ekik gzllerin avlayaca gafillere yuh olsun
Biz hazrz, bir gnlk uzun yolda, dikenli demetler
Demetler arkasnda Azaka kadar siperler saklyor
akallar gibi havlayarak, uluyarak, bast sar yzller
Demetlerin arkasndan
Siperlerden onlara cevap veriyoruz
Grnmeyen okularn oklarndan kuvvetli slklar
Kurnaz Hunlar atlarn evirdiler, koturuyorlar
Orman arkasndan svarimizin kp
Takibe koyulmasn bekliyorlar
Dmann bu kurnazln biz oktan biliyoruz
Dmanlarmza zaferi temin eden takip olmayacaktr
Gs gse kl sava
Ve mzrak bu defa her eyi halledecektir
Mzraklarmz ustadr, oklarmz da isabetlidir
Kl vurmakta, bizimkilerle kimse yaramaz
Fakat ekik gzllerin kuvveti byktr

Saylar hudutsuzdur
Saflar ykyorsun, yenileri evvelkinden daha ok
Daha kuvvetlileri geliyor
Bu suretle topraklarmz iin
Gnlerce, aylarca arpyoruz
Ylmadan arpyoruz.
Hunlar, Kafkasyann tarihini, corafyasn, kltrn ok derinden etkilemiler ve bu

blgede kalc izler brakmlardr. Mesel, Hun ordularnn Kafkasya zerinden
Anadoluya yaptklar aknlarn banda, Hunlarn hkmdar Dulo slalesine mensup
Kursk ve Bask adl iki komutandan bahsedilmektedir [Kafesolu, 93:70, 264]. Hun
prensi Kurskn ad, Karaayllarn en eski kylerinden olan Hurzukun adnda
hatrasn korumaktadr. Ayrca Hurzuk ad sadece bir kyn ad deil, bu kyn de
iinde bulunduu byk bir vadinin addr. Yine Koban rmann kaynan oluturan
rmaklardan birinin ad da Hurzuktur. smail Miziyeve gre dier Hun prensi Baskn
ad ise bugn Kabardey-Balkar Cumhuriyeti snrlar ierisinde bulunan Bashan [Baksan
< Bask Han] vadisinde hatrasn devam ettirmektedir. Yine, egem rmann
kollarndan biri olan Doat deresinin ad, Hun komutanlarndan Donatn adndan
miras kalmtr [Mzulu, 93:91; Miziyev, 94:35]. erkes tarihi ora Bekmurza
Noghumukaya gre, Kabardey erkeslerinin efsanelerinin birinde "Dav olu Baksan"
adnda bir kahramandan bahsedilmektedir. Ona gre Baksan vadisi ile Baksan
rmann ad Dav olu Baksan'n adndan miras kalmtr. .B. Noghumuka'nn
sylediine gre Dav olu Baksan, erkeslerin atalar olan Antlarn hkmdar
"Bakso"nun kendisidir [Noghumuka, 74:63-68]. Fakat Antlar, erkeslerin atalar deildir.
"Ant" kavim ad, Alanlarn bir kolu olan "Ant"larn adndan gelmektedir. Antlarn birinci
snf yneticileri Trklerden, ikinci snf yneticileri Alanlardan ve kalabalk halk tabakas
da Slavlardan olumaktayd. G. Vernadsky, Alan, As ve Antlarn ayn kavimler olduu
konusunda srar etmektedir. Ona gre, in kroniklerinde, Alanlarn lkesi olarak
gsterilen "Antsai~Yantsai" [imdiki Kazakistan'n gney blgesi] ad da Antlarn
adndan gelmektedir. G. Vernadsky, Latinlerin Alanlara "Ant" adn, Yunanlarn ise "As"
adn verdiklerini sylemektedir. Apsi adl bir komutann nderliindeki Avarlar 602
ylnda Antlar Dnester boylarnda tamamen imha etmilerdir. Bu tarihten sonra da
tarihte bir daha Ant adna rastlanmaz. Theophanes, 583 ylnda Trakya'ya saldran
Antlarn banda "Ardagast" ve "Mousoukios" adl komutanlardan bahsetmektedir. G.
Vernadsky, "Ardagast" adnn ran kkenli olduunu sylemekte, "Mousoukios" adn da
"Busok" eklinde dzelterek, Jordanes'in daha nceki yllarda bahsettii Antlarn "Boz"
adl komutanyla badatrmaktadr [Karatay, 00:91, 117]. Ant komutan "Busok"un
adndan, onun Trk kkenli olduu anlalmaktadr. te yandan, Hun komutan "Bask"
adyla olan benzerlii de dikkat ekmektedir. Kabardey erkeslerinin efsanelerinde
geen Baksan adl kahramann IV. yzylda yaad belirtilmektedir ki bu Hun prensi
Baskn yaad dnemdir. Karaaydaki Hun-Kala [Hun-Kale] adndaki kale kalnts
ile Malkardaki Hun-Tala [Hun dzl] toponimleri Hunlarn adndan kalmtr
[Biciyev, 93:268]. Dastanda, Avarlarn meskun olduu tarihi Hunzakh ehri
Hunlardan kalm olup, bu ehrin ad, Avar dilinde Hun yeri demektir [Kafl, 42:26].
Ayrca, Hunlarn mehur hkmdar slalesi Dulo [Dula~Doula] ad, Karaayllarn eski
slalelerinden biri olan Dola slalesinde adn korumaktadr. Bunlarn dnda,
Macaristandaki Hun a eserleriyle, Kafkasyada Terek ve Digor blgelerinde bulunan
eserlerin birbirleriyle ok yaknlk gstermesi, Hunlarn Kafkasya kltrnde ne kadar
etkili olduunu gstermektedir [gel, 91:101].
Byk Bulgarya
Attilann 453 ylnda lm zerine, yerine byk olu lek gemi fakat kendisi
imparatorluun paralanmasnn nne geememitir. Attilann ikinci olu Tengizik de
Tuna civar ve Romanya ovalarna yerlemitir. Attilann kk olu rnek ise 456
yllarnda kendisine bal Hun kabileleriyle birlikte Orta Avrupay terk ederek Karadeniz
kuzeyindeki bozkrlara gelmitir. rnek Han, burada karlat Bulgar kabileleriyle
birleerek bir Hun-Bulgar Devleti kurmu ve gelecekte Kubrat Hann kuraca Magna
Bulgariann [Byk Bulgarya] temellerini atmtr [Grn, 81:239; Kafesolu, 93:79,
185; Rasonyi, 93:89-90; Ahmetbeyolu, 95:16-18; Ostrogorsky, 95:53].
Bizansl Priskos ve Suidas, 463 ylnda aragur, Ogur ve Onogur kabilelerinin

Karadeniz kuzeyindeki bozkrlarda, Tuna rmann kollar ile Volga arasndaki
bozkrlarda yerlemi olduklarn ve daha sonra 482 ylnda rnekin kurmu olduu
birliin en nemli kabilesi olarak Bulgar adn zikrederler. Bulgarlar daha sonra
Bulgar birliinin merkezi Koban rma civarnda bulunuyordu [Tekin, 87:1]. smail
Miziyev bu merkezin, yani Bulgar Devletinin bakentinin bugnk ssi-Suv [Pyatigorkski]
ehri civarnda olduunu sylemektedir [Mzulu, 94:39]. Avrupadan Karadenizin
kuzeyindeki bozkrlara ve Kafkasyaya dn yapan Hunlar ile buralarda ok eskiden
beri yaamakta olan Bulgar ve Sabir kabileleri arasnda atma kaca yerde, ksa
srede dostane temaslar neticesinde siyasi birlik olumutu. Bulgar ve Sabirlerin
bundan sonra kendileri iin Hun adn kullanmalar bunun en gzel delilidir. IV.
yzylda Bulgarlarn kendilerini Hunlardan saymas bir gurur vesilesi idi [Gumilev,
01:162].
V. Yzylda Kakfasyann Etnik Haritas
M.. Artamonov, Kafkasyann V. yzyldaki etnik haritasn yle izmektedir;

Dastann kuzeyinden Kuma rma ve onun kollarnn evreledii yerlerde Sabirler ile
onlarn biraz yukarsnda aragurlar yaamaktadr. Onlarn kuzeyinde ve batsnda yani
bugnk Adige .C. ve Krasnodar ile Stavrapol evresinden Azak denizine kadar olan
yerlerde Onogurlar yaamaktadr. Azak denizinin kuzey kylarndan dou ve gneye
doru aragurlara kadar olan yerlerde Akatsirler [Akair] yamaktadr. Bugnk
Karaay-erkes .C. ile Kabardey-Balkar .C ve Digorya [Kuzey Osetya] blgelerinin
tamamnda da Alanlar yaamaktadr [Artamonov, 62:71].
Kk-Trklerin basksyla, 560 yllarnda batya kaan Avarlar, Krm ve Kafkasyadaki

Hun ve Bulgarlar hakimiyet altna aldlar. Bulgarlarn bir ksm, Avarlarn basksna
dayanamayarak Kafkasya dalarna sndlar. Bunlar daha sonralar Bizans ve Rus
vakayinamelerinde Kara Bulgar adyla anlacak olan ve bugnk Karaay-Malkar
Trklerinin atalar olan Bulgarlardr. Kk-Trklerin batya doru daha da yaylmaya
balamasyla, Avarlar da 567 yllarnda Balkanlara ve Avrupa ilerine doru kaymaya
baladlar. Avarlar gittikleri zaman beraberlerinde de Kutirgurlarn nemli bir ksmn
gtrdler [Tekin, 87:2; Kurat, 93:782]. Kafkasyadaki dier Bulgar kabileleri ise Ermi
adl bir Trk kabilesine [veya slaleye] mensup Gostun [veya Organ] adl bir prensin
idaresinde 603 ylnda toparlanarak yeniden birlik oluturdular [Tekin, 87:3]. Tuna
Bulgar Hanlar Listesinde Gostun eklinde geen bu ahsn ad [veya unvan] Bizans
kaynaklarnda Organ eklinde gemektedir. Gostun veya Organ adyla anlan bu
ahs yakn bir gelecekte Magna Bulgariay [Byk Bulgarya] kuracak olan Kubrat
Hann da days [veya amcas]dr [Tekin, 87:3]. L.N. Gumilev ise, Organ ile Kk-
Trklerin batdaki valisi veya ikinci derecedeki hkmdar "Mohodu-heu"nun ayn kiiler
olduunu sylemektedir. Ona gre, Mohodu-heu Kk-Trklerin mehur Aina soyundan
olup ayn zamanda da Kubrat Han'n daysdr [Artamonov, 62:162].
Kubrat, 605 ylnda Bulgarlarn ynetimini, days Organdan devralarak, Bulgarlarn

Elteberi olmutur. Fakat bu srada Bulgarlar halen Avarlarn basks altndaydlar.
Kubrat, hkmdar olduktan sonra, Bulgarlarn bamszl iin Avarlara kar
mcadeleye balamtr. Kubratn bu mcadelesini Bizansllar da destekliyordu. Hatta,
Bizans mparatoru Herakleiosla ittifak anlamas yapan Kubrat kendisine Patrikios
unvan verilmesini de salamtr. Kubrat, 630 ylnda, Avarlara kar aktan isyan
balatm, be yl sren bir mcadeleden sonra, 635 ylnda, temelde Onogur ve Utirgur
[Onogur+Sabir] kabileleri olmak zere Magna Bulgaria [Byk Bulgarya] devletini
kurmutur. Kubrat bundan sonra Han Kubrat olmu ve lnceye kadar da Han olarak
kalmtr [Tekin, 87:2-4; Kafesolu, 93:191-192; Ostrogorksky, 95:97].
Kubrat Hann 665 ylnda lmnden sonra yerine byk olu Bat-Bayan geer.
ksm da Kafkasyay terk eder. Kubrat Hann oullarndan Kotrag kendisine bal
kabilelerle Don rmann karsna yerleirken, Asparuk ise yine kendine bal
Fakat ksa bir sre sonra da Hazarlarn hakimiyetini kabul eder [Feher, 84:31;
Kafesolu, 85:15-16; Kafesolu, 93:191; Ostrogorsky, 95:117].
Bizansl tarihi Theophanes [760-818], Kronik adl eserinde Bulgarlar hakknda deerli
bilgiler vermektedir. Bu eserde verilen bilgileri, arkeoloji ve ksmen de filoloji nemli
derecede dorulamaktadr. Theophanesin, Kubrat Han ve oullaryla ilgili naklettii
hikye yledir: Glden [Azak denizi] ve Kuphis [Koban] adyla anlan rmaa kadar
olan yerler Bulgarlarn lkesidir. Bunun iin buraya Byk Bulgarya denilir. Bulgarlar ve
onlarla birlik halindeki Kotraglar [Kutirgurlar?] burada yaarlar. mparator Konstantin
dneminde [558-641] Bulgar ve Kotraglarn Krovat [Kubrat] adl krallar ld. Bu kraln
be olu vard. Kral [Kubrat] lmeden nce be oluna da, baka bir milletin klesi
olmak istemiyorlarsa birlik halinde olmalarn tlemiti. Fakat onun lmnden ksa bir
sre sonra be olu da babalarnn dn tutmayp kendilerine bal kabilelerle
birlikte birbirlerinden ayrldlar. Yalnz, Krovatn [Kubrat] Batbayan adl byk olu,
babasnn dn tutarak atalarnn yurdunda kald. kinci oul Kotrag, Tanais [Don]
rman geip aabeyinin karsndaki topraklara yerleti. ster [Tuna] rman geen
drdnc olu [Kuber] Pannoniadaki Avar Hakannn tabisi oldu. Beinci olu [Alek]
ise Pentapolise kadar giderek Ravennadaki Hristiyan imparatorunun tabisi oldu.
Asparuk adl nc oul ise, Dnepr ve Dnestr rmaklarn geerek, Tunann
kuzeyindeki Onglos [Bucak] rma civarna geldi ve gvenli bir yer olduuna karar
vererek buraya yerleti. Bylelikle onlar bee blndler ve zayfladlar.
Bundan sonra, Berziliann iinden, eski Sarmatya topraklarnda byk Hazar kavmi
kt ve Pont denizine [Karadeniz] kadar olan yerlerde hakimiyet kurdu. Bulgar kralnn
ilk olu Batbayan da Hazarlarn tabisi oldu. Bundan sonra, Batbayan onlara [Hazarlara]
vergi dedi [Koay, 56:40; Miller, 62:4; Bayorov, 89:33-34].Kubrat Hann lmnden
sonra, ok gemeden oullar arasnda lkede hakim olma savalar balad. Asparuk,
amcas ambatn da desteiyle Batbayan sktrmaya balad. Bu karklk ve i
savalardan faydalanan Hazarlar Bulgarlara saldrarak i sava halindeki Byk
Bulgaryaya son verdiler. Asparuk nceleri Hazarlara kar koymaya altysa yenilerek
geri ekildi [Nurettinov, 91:XI]. Batbayan ise kendi idaresindeki Bulgarlarla birlikte,
Elteber [vali, ikinci derece hkmdar] konumunda Hazarlarn hakimiyetine girdi. Daha
sonralar, Batbayann idaresindeki Azak ve Kafkasya Bulgarlar, Bizans ve Rus
vakanvisleri tarafndan Kara Bulgarlar adyla anlmlardr. Kara Bulgarlar ile Hazarlar
arasndaki mnasebetler olduka iyi bir ekilde cereyan etmitir [Miller, 62:5].
Kara-Bulgarlar ve Karaay-Malkarlar
Birok bilim adam, tarihte Kara Bulgarlar veya Koban Bulgarlar adyla geen
Kafkasya Bulgarlarnn, Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumunda birinci derecede
etkili olduklar konusunda birlemekte ve Karaay-Malkarlar dorudan Kafkasya
Bulgarlarnn devam olarak kabul etmektedirler. V.F. Miller, Karaay-Malkar Trklerini,
eskiden Koban rma dolaylarnda yaam olan eski Kafkasya Bulgarlarnn devam
olarak saymaktadr. V. Minorsky ve J. Marqwart da ayn grte olup V.F. Millerin bu
grn desteklemektedirler [Miller, 87:60]. Mehur eski Sovyet tarihilerinden M..
Artamonov da, Karaay-Malkarlar, Bulgar Trklerinin devam olarak kabul etmektedir.
Ona gre, tarihte Kara-Bulgar adyla bilinen ve Hazarlarn hakimiyetine giren Batbayan
nderliindeki Koban Bulgarlar bugnk Karaay-Malkarlarn atalardr [Artamonov,
62:172].
M.F. Krzolu yazm olduu birok kitap ve makalelerinin hemen hepsinde; Bulgar
Trklerinin, Karaay-Malkarlarn atalar olduunu syler. M.F. Krzoluna gre, XII.
yzylda Genceli Nizaminin iirlerinde bile bahsettii Kafkasya Bulgarlar bugnk
Karaay-Malkar Trkleridir [Krzolu, 80:286].
F.A. Nurettinov, Karaay-Malkarlarn, Avar ve Hazarlarn basksyla Azak-Kafkasya

sahasn terk etmek zorunda kalan esk Bulgarlarn Kafkasyada kalan bakiyeleri
olduunu sylemektedir [Nurettinov, 91:XIV]. Z.V. Togan da, Karaay-Malkarlarn
Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak grmekte ve Karaay-Malkarlarn nceleri
bugnk uvalar gibi Lir Trkesini konutuklarn, fakat XV. yzyldan nce tespit
edilemeyen bir dnemde az Trkesine gei yaptklarn sylemektedir [Togan,
39:202]. Fakat, Z.V. Togan, Karaay-Malkarlarn nceleri Lir Trkesini konutuklar ve
sonradan dillerinin az Trkesine dntyle ilgili ileri srd bu grn
ispatlayacak herhangi bir delil sunmamtr.
Bulgar tarihi B. Simeonov da, uva ve Karaay-Malkarlarn dillerini, eski Bulgar Trk
dilinin varisleri sayarak yle bir aklama getirir; uva ve Karaay-Malkar dilleri, eski
Bulgar Trkesinin devamdr. Fakat, artk bugn uva dili daha ok Fin-Ugur dillerinin
etkisinde kalarak eski Bulgar Trkesinden uzaklamtr. Karaay-Malkar dili ise dier
Trk dillerinin etkisinde kalarak Bulgar Trkesinin esaslarn kaybetmitir [Mzulu,
93:87]. E.P. Alekseyeva, Bulgarlarn bir ksmnn, VII. yzyldaki Hazar saldrlarndan
kaarak Kafkasyaya bugnk Stavrapol, Betav [Pyatigorski], Narsana, Arhz, Koban,
Malkarya ve Digorya [Kuzey Osetya] blgelerine gelip yerletiklerini ve burada eskiden
beri yaayan Alanlarla kararak bugnk Karaay-Malkarlarn temelini oluturduklarn
sylemektedir [Laypanlan, 92:2]. Bulgarlarn Koban boylarnda yaadklar srada
Kafkasya'daki Alanlarla sk temaslarda bulunduklar ve bunlarn baz kltr tesirlerine
maruz kalm olmalar mmkndr [Kurat, 72:110]. A. Miller, 1930lu yllarn balarnda,
Digoryadaki [Kuzey Osetya] arkeoloji aratrmalar srasnda Bulgar Trklerine ait kulplu
asma kazan paralarn bulmutur. A. Miller daha o zamanda; Burada [Digoryada]
bulunan Bulgar kazanlar, Azak Kara Bulgarlarnn atalarnn Kuzey Kafkasyada
bugnk Malkar Trkleri olduunu ortaya koymaktadr eklinde bir aklama yapmt.
Millere gre, Azaktaki Kara Bulgarlarnn atalar nceden Kafkasyada, bugnk
Digorya ve Malkarya topraklarnda yayorlard. Daha sonra bunlarn bir ksm Azak
civarna g etmi, bir ksm da Kafkasyada kalmtr. Kuzey Kafkasyada kalanlar da
bugnk Malkar Trkleridir.
A. Miller, ileride bu konuyla ilgili zel olarak ilgilenmek ve bu kltrn kalntlarn bulmak
dncesiyle arkeoloji literatrnde bu hususta herhangi bir aklamada bulunmaktan
ekinmiti. A. Miller, Azak Bulgarlarnn, bugnk Bulgaristana g yollarnn tespitini ve
bugnk Malkar Trkleri ile Azak Kara Bulgarlarnn bir kkten olduklarn ispat etmeyi
ve bundan sonra elde ettii sonular bilim dnyasna aklamay dnyordu. Btn
almalar bu yndeydi. Fakat, 1933 ylnn sonlarna doru A. Miller, Sovyet hkmeti
tarafndan tutuklanarak Sibiryaya srgn edilmi ve ok gemeden de orada lmtr.
Onunla birlikte konuyla ilgili almalar ve toplam olduu malzemeler de ortadan yok
olmutur [Miller, 62:13]. M. Miller ise, A. Millerin Karaay-Malkar Trklerinin Kara-
Bulgarlarn devam olduu eklindeki teorisini tamamen kabul etmektedir. Fakat ona
gre, Azaktaki Kara Bulgarlar, Azak civarna Kafkasyadan g etmemi, tam tersine,
Azaktaki Kara Bulgarlarn bir ksm g ederek Kafkasyaya gelmi ve bugnk
Karaay-Malkar Trklerinin temelini oluturmulardr. M. Miller, Azaktaki Kara
Bulgarlarn Kafkasyaya glerinin Kiyev-Rus prensi Svyatoslavn 964-966 yllarnda
Hazar Trklerine yapt seferler srasnda gerekletiini ileri srmektedir.
Ona gre; Svyatoslav, Hazarlarn arkel ehrini ele geirdikten sonra Hazarlarn btn
kuzeybat ksmn hakimiyet altna alm ve Kiyev-Rus prensliiyle birletirmiti.
Ruslarn, Dnyeperden gneydouya doru yaptklar aknlarn basks altna kalan
Bulgarlar, Don ve Azaktan Kafkasyaya doru g etmilerdir. Bugne kadar elde
edilen arkeolojik malzemeye dayanlarak denilebilir ki, Kafkasyadaki Karaay-Malkar
Trklerinin, Ruslarn basksyla Azak civarndan Kafkasyaya g edip gelen Bulgarlarn
devam olduklar phe gtrmez bir gerektir [Miller, 62:14].
Karaay-Malkarlarn etnik bakmdan Kafkasya Bulgarlarnn devam olduunu arkeolojik

bulgular da desteklemektedir. Mesel Karaayda ndi rma yaknlarndaki Bulgar
yerleimi kalntlar, Malkaryada Aa egem ve Lakuta kylerinde bulunan
Bulgarlara ait arkeolojik eserler, Yukar egem, Lgt ve Kaha-Tav yaknlarnda ortaya
karlan Bulgar Trklerinden kalma mezarlar, Karaay-Malkarlar ile Bulgarlar
arasndaki etnik balanty ortaya koymaktadr [Mzulu, 94:39]. .M. Miziyev, Kutirgur
adnn, Malkaryann egem vadisinde eski bir Malkar ky olan Gudurgu adnda,
Bittogur adnn da, egem rmann yukar ksmnda Biturgu eklinde korunduunu
sylemekte; ayrca lmas, Bulungu, Ukulan ve Bllm adl Karaay-Malkar
kylerinin adlarnn da Bulgar Trklerinden kaldn ileri srmektedir [Mzulu, 93:91-92;
Miziyev, 94:58].
Balkar ve Bulgar Szleri Arasndaki Benzerlik
Birok bilim adam, Balkar ve Bulgar szleri arasndaki benzerlie dikkat ekmi ve
bundan dolay da Bulgarlar ile Balkar Trkleri arasnda etnik balant kurmaya
almtr. Fakat eski Sovyetler Birliinde, Avrupada ve Trkiyedeki Trkoloji
literatrnde Balkar eklinde gemesine karn, Balkar Trkleri kendilerini Malkar
eklinde adlandrrlar. Karaayllar da ayn ekilde Balkarlar Malkar eklinde
adlandrrlar. Bulgar sz ile Balkar sz arasndaki benzerlikten hareketle,
Bulgarlarn Malkar Trkleriyle etnik ilikisini ortaya koymaya alan bilim adamlar,
Balkar sznn, Trk dilinde grlen b>m ses deiimiyle ortaya ktn
sylemektedirler. Balkar sznn b>m deiikliiyle Malkar ekline dnt kabul
edilebilir olmakla birlikte burada Trk dili kurallarna aykr olan g>k ses deiimi gzden
kamaktadr.
Trkenin k>g ses deiimi kuralna gre; Malkar sz eer kaynan Bulgar
sznden alyor ise, Bulgar szndeki gibi g sesiyle Balgar eklinde devam etmesi
gerekirdi. Fakat bu kural tam tersine g>k eklinde ilemi ve Malkar sz ortaya
kmtr. ayet, Trk dilinin k>g ses deiimi kuralnn buna benzer bir istisnas yok
ise ya da bu kural deimez bir kural ise; o zaman Bulgar sznn nceki ve asl
ekli Bulkar olmaldr. Bulgar ad, eski Bizans kaynaklarnda Bulgar~Bolgar eklinde
anlmakla birlikte, bn Rustehin kaytlarnda B.lkar eklinde ve eski Ermeni
kaynaklarnda da B.lkar~Bolkar~Bulkar eklinde gemektedir [Patkanov, 83:21-32;
Kurat, 93:785]. Yani, Bulgar adnn aslnn Bulkar~Bolkar eklinde olmas uzak bir
ihtimal deildir.
Balkar veya Malkar ad, Malkarlarn eski halk rivayetlerine gre, ne zaman ve nereden
geldii belli olmayan Balkar veya Malkar adl bir prensin adndan kalmtr [Miller-
Kovalevskiy, 84:553-555; amanlan, 87:42; Kudaev, 91:156-157; Abayev, :92:7;
Mzulu, 98:28].
Malkar Trklerine izafe edilmek zere Balkar sz tarihte yazl olarak ilk kez Rus
kaynaklarnda, 1629 ylnda, Terek blgesi Rus Garnizonu Komutan .A. Dakovun
Moskovaya gnderdii Balkarlarn yaad dalarda gm madeni arama
almalarnn bahsedildii bir mektubunda gemektedir [Miziyev, 98:19]. 1807-1808
yllarnda Kafkasya'da bulunan J. Klaproth notlarnda Malkarlar hakknda yle
demektedir; "Basiyat ad onlarn mehur soy atalarnn addr. Onlar nce Kuma rma
civarnda yaamlar. Baehirleri Macar ehri imi. Daha sonra imdiki Malk [Balk]
rma civarna gelip yerlemiler ve bunlardan bir ksm Malk [Balk] rmann adndan
"Malkar" veya "Balkar" adn almlar [amanlan, 87:42].
Sabirler
Eski tarih kaynaklarnda Sabar~Savar~Suvar~Saber~Sabir eklinde geen Sabir

Trkleri miladn ilk yllarnda rti havzasnda yayorlard. Bu saha, Sabirlerin burada
uzun sre yaamalar nedeniyle g etmelerinden sonra da Sabir yurdu

[Saberia~Sibirya] olarak anlmtr. M.S. II. yzylda bu sahada cereyan eden kavimler
g nedeniyle Sabirler yurtlarndan karak Volga rmann orta ksmlar ile Ural ve
Kama rma havzasnda gelmilerdir. 460l yllarda Avarlarn saldrs zerine Sabirler
Volga-Kama-Ural havzasn terk ederek Kafkasyaya doru kaymlardr. Sabirler bir
mddet blgedeki dier Hun ve Ogur kabileleriyle birlik halinde yaamlar fakat 506-
558 yllar aras bir dnemde Kafkasyay hakimiyet altna almlardr [Feher, 84:10-11;
Czegledy, 98:22]. Sabir Trklerinin VI. yzyl ortalarna kadar devam eden Kafkasya
hakimiyeti, ran kral I. Husrevin 545 ylnda yapt Kafkasya seferiyle birlikte
zayflamtr. Bu tarihten sonra dalma srecine giren Sabirlerin baz kabileleri 545-555
yllar arasnda Alan, Abhaz ve Zikhlerle komu haline, merkezi idareden mahrum bir
ekilde ve birok kabile reisleri idaresinde Koban, Terek, Kura ve Rion rmaklar
dolaylarnda yaamaya balamlardr. Bu dnemde Ermeni kaynaklar bunlara Hun
adn verirken, Bizans kaynaklar ise Sabir demektedir [Batav, 41:60-63]. Arran Patrii
Kardutun faaliyetleri sonucu Kafkasyada yaayan Hunlarn bir ksm 507-508
yllarnda Hristiyanl kabul etmitir. Hatta Bizansllar da Kardutun bu faaliyetlerine
destek vermiler 537 ylnda Kafkasyada bir Piskoposluk bile kurmulardr.
Piskoposluun bana geen Kardut adl rahip Hunlarn dilini renmi ve yedi yl
sren bir almadan sonra 544 tarihinde ncili Hun diline evirmitir. Sryani rahibi
Zacharias Rhetorun 555 ylna ait kaytlarnda bahsedilen bu Hristiyan Hun kavmi Sabir
Hunlardr [Togan, 77:403; Tekin, 87:2].
Bizansl tarihi Prokopius 508 ylnda Daryal geidine hakim bir mstahkem mevkide
Ambazuk adl bir beyin idaresinde yaayan Sabir Hunlarndan bahsetmektedir.
Prokopiusa gre Kuzey Kafkasya blgesi 465-556 yllar arasnda bu Sabir Hunlarnn
hakimiyeti altnda olmutur. Prokopiusun anlattklarna gre Kafkasyada Alan, Abhaz,
Zikh adl kavimlerin dnda bir de Sabir namnda Hun kabileleri yaamaktadr.
Sabirlerin yurdu ise daha ok Koban rma havzas ile biraz kuzeye kadar olan sahay
kapsamaktadr. Yine Prokopiusun kaytlarnda Kafkasya dalarndan Hazar geitlerine
kadar uzanan sahann Alanlarn hakimiyetinde olduu fakat ayn zamanda bu civarda
Sabir ad verilen Hun kabilelerinin de yaad sylenmektedir. Ayrca Prokopius bu
Sabir Hunlarndan sava kltrleri ve sava aletleri ok gelimi bir kavim eklinde
bahsetmektedir.
Btn bunlardan Sabirlerin 500-560 yllar arasnda Koban rma havzasnda

yaadklar anlalmaktadr. VI. yzyl sonlarnda ise Sabir kabileleri ile Onogurlar
birleerek Utirgur kabile birliini kurmulardr. Bundan sonra Kafkasyada Sabir ve
Onogur adlarnn yerine Utirgur ad anlmaya balanm ve Hazar Kaanlna tabi
oluncaya kadar da Byk Bulgarya devletinin temelini bunlar oluturmulardr [Batav,
41:68-72; Rasonyi, 93:77-78; Gumilev, 99:60-61].
Kk-Trklerin basksyla 552 ylnda til-Don-Kafkasya sahasna gelen Avarlardan 558

ylnda byk bir darbe yiyen Sabirlerin ad bundan sonra tarih sahnesinden silinmitir.
Daha sonra bunlarn byk bir ksm Hazar hakimiyetine girerken, bir ksm da
Macarlarla karmtr [Kurat, 72:24; Rasonyi, 93:77-78]. Hazar Kaanlnn kalabalk
bir ktlesini tekil ettikleri ve hatta Balancar ve Semender adl iki byk Hazar
kabilesinin aslnda Sabirler olduu anlalmtr [Kafesolu:93:150]. Bundan dolay baz
tarih aratrmalarnda Sabirler ile Hazarlarn ayn kavim olduu ne srlm ise de bu
doru olmasa gerektir. nk Kafkasyadaki Bulgar birliine dahil iken daha sonra
Hazar Kaanlnn hakimiyetine giren Sabir Trklerinin Bulgar ve Hazarlar gibi Lir
Trkesi konumad, Kagarl Mahmutun Suvarn eklinde adlandrd Sabir
dilinden aktard birtakm kelime ve cmleler onlarn az Trkesi konuan bir Trk
kavmi olduu ve Hazarlardan ziyade bir Hun kabilesi olduklar gr arlk
kazanmtr [Togan, 81:171]. Bizans kaynaklarnda, Kafkasyada Koban rmandan
Dastann kuzeyine kadar olan blgelerde uzun yllar hakimiyet kurmu olan Sabir
[Hun] Trklerinin 520 ylnda len Balak adl bir hkmdarndan bahsedilmektedir
[Batav, 41:62].
.B. Noghumuka, Kabardey erkeslerinin efsanelerinde Malk adnda bir kahramann

olduunu kaydetmi fakat bu kahramanla ilgili en kk bir malumat vermemitir. .B.
Noghumuka bununla ilgili olarak sadece: Eski rivayet ve mitolojilerde adlar iimizde
sakl bulunan baz byk kahramanlar gerekten gemi alarda geni bir dnya
hreti aldlar diyor ve yirmi bir tane kahraman ad sayarak on dokuzuncu srada da
Malkh adn vermektedir [Noghumuka, 74:60].
Kabardey erkes efsanelerindeki Malk adl kahraman bence Sabir [Hun] Trklerinin V-
VI. yzylda yaam mehur Balak [lm 520] adl kralnn [Batav, 41:62] hatrasn
yaatmaktadr. ran kral I. Hsevin 545 ylnda saldrsndan sonra Sabirlerin tamamen
dalarak 545-555 yllar arasnda bir ksmnn merkezi idareden mahrum ekilde, bugn
Karaay-Malkarlarn yaad, Koban ve Terek rmaklar dolaylarna gelerek her birinin
banda bir prens olmak zere kk kabileler halinde yaamaya devam ettikleri
bilinmektedir [Batav, 41:63]. te, erkes efsanelerindeki Malk adl kahramann ad
da, Sabir kral Balakla balantl olarak; XV. yzylda Koban ve Terek blgesine gelip
yerleen erkeslerin arasnda eriyip giden bu Sabir kabilelerinden kalm olmaldr.
Yine, Malkarlarn youn olarak yaad Balk rma kylarnda ok eski zamanlardan
kalma Balk adnda bir ehir kalnts vardr. Bu ehrin ne zaman ve kimler tarafndan
ina edildii konusunda kimse bir ey bilmemektedir [Noghumuka, 74:27]. Balk rma
kysndaki bu eski ehir kalntsnn adnn da yine Sabir kral Balakn adndan kald
aktr ve bu ehrin kurucular da byk bir ihtimalle Sabirlerdir.
Karaay Kelimesinin Kkeni
Karaay Trklerine izafe edilmek zere Karaay sz yazl olarak tarihte ilk defa Rus
kaynaklarnda 1639 tarihinde gemektedir. Bu tarihte, Pavel Zaharev, Fedot Elin ve
Fedor Bajenov adl Rus elileri, Grcistana giderlerken, Karaay topraklarnda [Bashan
vadisindeki El-Curt kynde] on be gn kadar kalmlar ve Karaayllar hakknda baz
notlar tutmulardr. Rus elilerinin notlarnda Karaayllardan Karaay ve Karaayevo
Kabarda eklinde bahsedilmektedir [Lavrov, 78:22; Alekseyeva, 93:46; amanlan,
87:14-19; Mzulu, 94:29].
"Karaay kelimesinin kkeni ve Karaayllarn bu kavim adn nasl aldklar hakknda

birok gr vardr. Bunlardan birkan sralayalm. Karaay kelimesinin kkeniyle ilgili
ilk olarak bunun kara [kara, siyah] ve ay [su, rmak] szlerinin birlemesinden
olutuu ve Karaay sznn de kara rmak anlamna geldii ileri srlmtr. A.
Mokayev ise buna benzer bir etimolojiyle Kara-ay sznden sulu yer, sulak yer
anlam karlmas gerektiini sylemektedir. Fakat bu gr, Karaay-Malkar ve genel
olarak dier Kpak lehelerinde ay [su, rmak] eklinde bir szn bulunmamas,
Karaay-Malkar Trkesinde rmak ve nehir anlamnda suw, erek ve koban
szlerinin kullanlmas, Karaayllarn kendilerine zellikle de kavim ad olarak kara
rmak adn vermeleri pek mmkn grnmemektedir [Hacilayev, 70:17-18; Mokayev,
76:91; Aliyev, 91:48-49]. Karaay kelimesinin kkeni hakknda en ciddi ve genel olarak
kabul edilen gr; Karaay kelimesinin, Karaayllarn efsanevi lideri Karann

adndan hatra kald grdr. Buna gre; Karaayllarn efsanevi kurucu atas
Karann ad balangta Karaca veya Karaa eklindeydi.
Karaayllarn komular olan Kabardey erkesleri, Karaann halkn ve yurdunu

ifade etmek iin Karaa szne, Kabardey dilindeki -ey nisbet ve izafet edatn
ekleyerek Karaa-ey szn kullandlar. Kabardey diline yabanc dillerden giren
sesi sesine dnr. Karaa-ey eklinde telaffuz edilen bu sz daha sonra ses
benzemesi sonucunda Karaey eklini almtr. Daha sonra da, Karaayllar kendileri
iin Kabardeylerin kullandklar Karaey eklindeki kavim adn Karaay ekline
evirmilerdir [Aslanbek, 52:7; Bala, 93:218; Nevruz, 94:47]. Yukardaki btn bu
grlerden farkl olarak ben Kara adnn aslnn Karga eklinde olduunu
dnmekteyim. Kpak Trkesine ait bir kelime olan Karga sz, kartalgillerden bir
tr yrtc ku olan aladoan, atmaca, lain anlamna gelmekte ve Codex
Cumanicusta Karga ve Karaga eklinde gemektedir [Grnbech, 92:90]. Yine bu
kelime Tatar ve Krgz Trkesinde Karga, Kazak Trkesinde Karga, Bakurt
Trkesinde Karsga ve nihayet Karaay-Malkar Trkesinde Kartga eklinde
gemekte ve aladoan, atmaca, lain anlamna gelmektedir. Bilindii gibi ahin,
kartal, doan gibi yrtc kularn adlar, Trklerde erkek ad olarak oka
kullanlmaktadr. Karga kuunun ad da Kpak Trklerinde olduka sk kullanlan
erkek adlarndan biridir. Szgelimi, bugn de Kazak Trklerinde Karga ad ok sk
kullanlan bir erkek addr. Bana gre, Karaayllarn efsanevi kurucu atas Karann
ad da, balangta Karga eklindeydi. XIX. yzyl balarnda, Kafkasyada bulunan
J. Klaproth, Kabardey erkeslerinin, Karaayllara Karaga Kuha adn verdiklerini
sylemektedir. Yani, Kabardeylerin Karaga Kuha dedikleri sz, Karagann
Dallar anlamna gelmektedir ki, bana gre buradaki Karaga szyle Kara
kastedilmektedir.
Kpak kkenli "Kara" adl beyin Karaayllarn tarihinde ayr bir nemi vardr. Bilhassa
Moollarn 1222 ve Timur'un 1395 yllarndaki Kafkasya'y istilalar sebebiyle
Karaayllar byk kayplar vermilerdir. Halkn byk bir ksm dalara kam, bir
ksm da komu Kafkas kabilelerine snmlardr. Uzun zaman bu ekilde yaayan
Karaayllar, XVI. yzyl sonlarnda Kpak kkenli Kara'nn Kafkasya'ya gelmesiyle
birlikte yeniden toparlanmaya balamlar ve Kara'nn evresinde yeniden
birlemilerdir. Bu dnemde Kara bir "ekim kuvveti" olmutur. Kara'nn bilhassa da
Kabardey prenslerine kar verdii baarl mcadeleleri dolaysyla btn Kafkasya'da
nam salmas, dank ve kk birlikler halinde yaayan Trk kabilelerinin kendi
evresinde birlemesini salamtr. Kara da stn tekilatlk yeteneiyle bu kabileleri
birletirmi ve onlarn Kpak karakterini almalarnda en byk rol oynam,
Karaayllarn etnik oluum srecinde son noktay koymutur.
Kafkasya'da Bulgarlarn zleri
Bulgar Trklerinin Kafkasya'daki komu kavimlere dil bakmndan da byk tesirler

yapt anlalmaktadr. Z. Gombocz ve M. Poppe'nin Macar dili aratrmalarndan,
Kafkasya'da Koban rma civarnda yaayan Macarlarn kendileriyle komu olarak ayn
blgede yaayan Bulgar Trklerinden birok kelime aldklar tespit edilmitir. Bu
kelimeler son derece gelimi hayvan slah, ziraat kltr, devlet ve sosyal tekilatyla
ilgilidir. Bu kelimelerden anlaldna gre Bulgar Trkleri ok eski alardan beri
hayvanclk, ziraat, sanat ve ticaretle urayorlard [Kurat, 93:782; Feher, 84:2-3;
Feher, 86:10]. Bulgar Trklerinden Macar diline geen bu kelimelerin birou Karaay-
Malkar Trkesinde halen yaamaktadr [Hacilayev, 70:150-151; Rona-Tas, 81:121-

126]. Fakat, Kafkasya Bulgar Trklerinin dil mirasn yalnz Macar, uva ve Karaay-
Malkar dillerinde aramamak lazmdr. Bulgar Trkleri ayn zamanda bugnk erkes
[Adige] ve Oset gibi Kafkasyal kavimlerin etnik yapsn [bilhassa st tabakay]
oluturan en nemli unsurlardan biridir. Oset bilim adam V.. Abayev, Oset dilinde eski
Trke kkenli szlerin olduka fazla olduunu sylemektedir [Biciyev, 93:259].
erkes dilindeki baz kelimelerin de Bulgar Trkesine aitlii ortaya kmtr. Szgelimi,
Hazarlarn tarihi Sarkel ehrinde bulunan bir yaztta "dag" [ya] sz gemektedir.
Bulgar Trkesine ait olduu anlalan "dag" [ya] kelimesi, Kabardey erkes diline
"dage" [ya] eklinde devam etmektedir. Yine, erkes [Adige] dilindeki "kaml" [kam,
kaval] sz ise [kaml>kam] Lir Trkesi zellii gstermekte olup yine Bulgar
Trkesinden gemitir [Bayorov, 89:58].
Bulgar Trklerinin dini doal olarak akraba Trk kavimlerin dinine ok yakn idi. "Tara"
[Teri~Tanr] dedikleri semav bir varla inanyorlard. Ayrca birtakm kaya ve talarn
kutsal olduuna ve onlardan ifa bulduklarna inanyorlard. Bulgarlarn tesirinde kalan
Macarlar da birtakm kutsal saydklar talar takdis ederlerdi [Beevliyev, 45:218;
Feher, 84:80; Feher, 86:20-21]. Bulgarlarda aalar da kutsal saylrd. Bilhassa mee
aalar kutsal idi. Bulgarlarn "an Kz Destan"nda bu kutsal aa motifi karmza
"Boy Terek" eklinde kmaktadr [Nurettinov, 91:XXXIII]. "Tara [Tanr], Karaay-
Malkar Trklerinin eski inanlarnda en ulu tanr olarak "Teyri" eklinde gemektedir.
Ayrca, "Teyri" sz, aynen Kk-Trklerde olduu gibi, "gk" anlamna da gelmektedir.
Karaay-Malkar Trkleri de Bulgarlar gibi; "Bayrm-ta", "Totur-ta", "Caz Terek" ve
"Ravbaz" vs. adn verdikleri birtakm ta ve aalar kutsal sayarlar ve bunlarla ilgili
trenler yaparlard [Malkonduyev, 90:15-16]. Bulgar Trkleri'nin muhtelif zaman ve
yerlerde, zellikle de Kafkasya'daki komu kavimlerin kltrne byk tesirleri olmutur.
On yedi yl boyunca, Bulgar Trklerinin dil, kltr ve arkeolojisi zerine alan Macar
Trkolog G. Feher, Bulgar Trklerinin elbise kltrnn Kafkas mill kyafetlerinin
temelini oluturduu ifade etmektedir:
"Bulgar Trkleri, d elbise olarak dizden aa kadar uzanan bir kaftan giyiyorlard.
Kaftann yukar ksm ve yenleri vcuda yapk, alt ksm ise geni ve iki paradan
ibaretti. Kaftann n taraf kordonlarla dmelenirdi. Altna ksa ceket [gmlek], pantolon
ve izme giyiyorlard. Ayrca abalar [yam] da vard. Kt havalarda silahlar rter ve
yayn slanmasna mani olurdu. Bulgar Trkleri iki tr balk kullanyorlard. Birincisi
tepesi sivri ve deriden yaplm balktr. kincisi, soylularn giydii, yuvarlak ve kenar
krkl kalpak idi. Bulgar Trklerinin kadnlarnn elbiseleri de erkeklerinkine
benziyordu. Evli kadnlarn sa bir ba rts ile kapal idi. Bunun stnde ssl bir
kalpak tarlar veya ayn rty bir kalpak ekline sokarlard" [Feher, 84:84-85; Feher,
86:41].
Bulgar Trkleri mimaride, eski dnem Roma ve Bizans kaynakl inaat malzemesi olan
tula ve moloz akl yerine, ar ve kocaman blok talar kullanyorlard. G. Feher'e gre,
Bulgarlarn bu mimari yap stili Sasani-ran etkisini tamaktadr. Bununla birlikte, Bulgar
Trkleri ta yontuculuunda ve ta duvar ina etmedeki ustalklaryla ok mehur idiler
[Kafesolu, 85:52-53; Feher, 86:34]. Karaay'daki Humara ehrinin inasna baklarak
Bulgar Trklerinin ta yap mimarlnn ustalar olduu anlalmaktadr. Onlarn bu ta
yap inaat ustalklar, zellikle erek vadisinde yaayan Malkarlarda devam etmitir.
erek vadisinde yaayan Malkarlar iin sylenen "Huna Malkarlla" [Duvarc/Taduvar
ustas Malkarllar] eklindeki yaktrma Bulgar Trklerinden miras kalm olmaldr
[Miziyev, 94:59-60].
Bulgarlar "aul" [avul] adn verdikleri mstahkem ehirlerde otururlard. Kafkasya'daki

Bulgarlar da mstahkem ehirlerde yayorlard. Bunun en gzel rnei de,
Karaay'daki eski "Humara" mstahkem ehridir. Bulgar Trklerinden kalm olan eski
Humara ehri 20 hektardan fazla bir alan kapsamaktadr. Humara ehri eskiden evresi
blok ta duvarlarla evrili ve dokuz kulesi olan bir mstahkem ehir idi [Bayorov,
89:166-167].
Mstahkem Humara ehri

S.Y. Bayora, W. Barthold'dan naklen, X. yzylda Gardiz'nin notlarnda "Hazarlarn
lkesinde halkn kutsal bir aaca tapnd 'Humara' adl bir ehir vardr" eklinde
ifadelerin olduunu sylemektedir. Fakat ben, Gardiz'nin Trk lkeleriyle ilgili notlarnda
byle bir kayda rastlayamadm. Ancak, Mesud'nin notlarnda, Hazar denizi yaknlarnda
ve til rmana bir saat uzaklkta "Hum" adl bir ehir ad gemektedir [een, 85:51].
Fakat bunun Karaay'daki Bulgarlardan kalma eski Humara ehri olmas mmkn
deildir.
Eldeki arkeolojik verilerden, eski Humara ehrinin, Kafkasya Bulgarlarnn ve Hazar

Hakanlnn askeri, siyasi, kltr ve iktisadi merkezlerinden biri olduu anlalmaktadr.
Humara mstahkem ehrinin ina tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Konuyla ilgili
arkeologlar da kesin bir tarih syleyememekte, sadece Humara ehri kalntlarnn VIII-
X. yzyldan daha ge bir dneme ait olamayacan ifade etmektedirler.
Humara ehri Kalntlar
Halbuki, baz arkeolojik buluntulardan, Humara ehrinin VIII-X. yzyldan nceki

dnemlerde ina edildiine dair birtakm izlere rastlanmaktadr. Szgelimi, Humara'da
yaplan kazlarda, deiik konut trleri bulunmutur. Bunlarn bir ksm tatan ina edilen
evler, bir ksm gebe adrlar, bir ksm da yer alt evlerdir.
Yine, ok farkl mezar trleri de bulunmutur. Fakat bu mezarlarn tmnn tabanna

kee serilmi olduu saptanmtr. Bilindii gibi, bu tr defin gelenei gebe kavimlerin
kltrne aittir [Miziyev, 94:58-59.]
Bundan baka, Bulgar Trkleri, iklim artlarnn icab olarak, kaln aa ktklerini st
ste koymak suretiyle evler ina ederlerdi. Bulgar Trklerinin ky veya ehirleri
ekseriyetle orman ve nehir kenarnda idi [Kurat, 92:185]. Bulgar Trklerinin bu tip evleri
de Karaayllarn kltrnde korunmutur. Karaayllarn en eski ev tipi "tertge" ad
verilen, kaln aa ktklerini st ste koymak suretiyle ina edilen evlerdir. Bu tip evler
Kuzey Kafkasyada yalnz Karaayllarda vardr.
Tertge Ev, Karaay, Hurzuk Ky, 19. Yzyl

Tertge Ev, Karaay, Hurzuk Ky, 19. Yzyl
Maksut Botaa Ait Tertge Ev, Yazlkaya Ky, Han, Eskiehir
1960-1962 yllarnda, Karaay'daki eski Humara ehri kaz almalar srasnda runik
karakterde yazl talar bulunmutur. lk olarak 1962 ylnda A.M. erbak bu yaztlarn,
Don ve Talas kitabeleriyle olan benzerliini aklayarak, Humara yaztlarnn Bat
Trklerine ait zel bir runik alfabeyle yazlm olduunu ileri srmtr.
1963 ylnda V.A. Kuznetsov ise Humara yaztlarnn, Kuzey Kafkasya'da geni bir alana
yaylm olan eski Yunan kitabelerinden ok farkl bir dil ve yaz sistemiyle yazlm
olduunu ve bu yaztlarn Orhon-Yenisey yaztlaryla byk benzerlik gsterdiini
sylemi, Humara kitabelerinin phe brakmayacak ekilde eski Trk runik yazs
olduunu ileri srmtr.
Bylece bu iki bilim adamnn abalaryla, Humara yaztlarnn varl dnya bilim
alemine duyurulmutur. Daha sonra Humara yaztlarna ilgi artm, ok sayda bilim
adam bu yaztlar zme almalarna balamlardr.
G.F. Turaninov, Humara yaztlarnn erkes veya Osetlerin atalarndan kalm

olabileceini ileri srm, fakat onun bu yaztlar erkes ve Oset dilleriyle zme
almalarnn tm baarszlkla sonulanmtr. M.A. Habi ise bu yaztlardan
birkan baarl bir ekilde zm ve bunlarn Trk dilli Alanlara ait olduunu ileri
srmtr.
Nihayet, S.Y. Bayora, yllarca srdrd almalaryla, Karaay-Malkar topraklarnda

bulunan; Humara, Arhz, Sutul, Ahmat-Kaya, nal, Gnakz, Temirtz, Sartz, Tokmak-
Kaya, Ishavat, Ullu-Dorbunla, Kalej, Teikle, Bitikle, Ak-Kaya blgeleri ile yine
Kafkasya'da Koban ve Terek rmaklar arasnda geni bir alanda yaylm olan
yaztlardan 74 tanesini zerek, btn bu yaztlarn Bulgar Trklerine ait olduunu
delilleriyle ortaya koymutur. Arkeolog H.H. Bici de bu yaztlarn Bulgar Trklerine
aitliini kabul etmitir [Bayorov, 89:8-9, 20-24, 32-33, 310]. S.Y. Bayora'nn vard
sonuca gre, Humara ve Kuzey Kafkasya'nn birok blgesinde bulunan yazl talarda
kullanlan dilden, Kafkasya Bulgarlarnn "d, c, dz, ara/ortak" olmak zere drt ivede
konutuklar anlalmaktadr. Hasavut blgesindeki baz yaztlar ise iki ayr Trk lehesi
ve iki ayr alfabeyle kaznmtr. Bunlarn birincisi Kafkasya Bulgar Trklerine, ikincisi ise
eski Uygur Trklerine aittir [Bayorov, 89:28, 277, 281].
S.Y. Bayora, Kafkasya Bulgar yaztlar alfabesi ile Tuna Bulgar, til-Don, Sekel, Orhon-
Yenisey yaztlarnda kullanlan alfabelerin karlatrmal izelgesini hazrlamtr
[Bayorov, 89:90-91]. Bu izelgede, Kafkasya Bulgar yaztlarnda kullanlan alfabenin
grlmektedir.
Sonu
almamzda tefferruatl bir ekilde akland zere, Bulgarlarn, Makedonyal

skenderin Horasan taraflarn igalinden nce Horasanda yaadklar anlalmaktadr.
Bulgarlarn Horasan blgesinden Kafkasya gelmeleri, Sakalarn M.. VII. yzylda
Hazar denizinin kuzeyinden ve gneyinden olmak zere iki koldan gerekletirdii
gler kanalyla olmutur. Bulgarlar, Saka birliine dahil olarak kuzey ynnden til
rma dolaylarnda, gney ynnden de ran-Azerbaycan yoluyla Dastanda
gelmilerdir. Hazar denizinin kuzey ve gneyinden gelen Bulgarlarn birleme noktas
ise Azak denizi ile Koban rma arasnda kalan Kuzeybat Kafkasya blgesidir.
Buradan da Bulgarlarn, Hunlardan ok daha nce Kafkasyaya gelerek yerletikleri
anlalmaktadr.
Trkoloji bilimiyle uraan birok bilim adam Karaay-Malkar Trklerinin etnik

oluumunda Bulgarlarn ok byk bir pay sahibi olduunu, hatta baz bilim adamlar da
Karaay-Malkarllarn dorudan Bulgarlarn devam olduunu kabul etmektedir.
Kuzey Kafkasyada, Karaay-Malkar Trklerinin en yakn komular olan Grc-

Svanlarn eskiden Malkarllara "Sabir" ve Karaayllara da "Savar" adn vermeleri,
baka bir veriye gerek kalmakszn, Karaay-Malkar Trklerinin Sabirlerle olan etnik
balantsn yeterince aklamaktadr [Lavrov,78:21; Miziyev, 91:135]. Biz de btn bu
grlerle ayn istikamette; bu almamzda Bulgarlar ile onlarn kardeleri Sabir
Hunlarnn Karaay-Malkar Trklerinin etnik oluumundaki izlerini tespit etmeye altk.
Eldeki verilerden de Karaay-Malkarllarn Kafkasyadaki gemiinin binlerce yl geriye
uzand anlalmaktadr.
Kaynaklar
Abayev, Misost., Balkariya, Nalik, 1992.
Ahmetbeyolu, Ali., Grek Seyyah Priskos'a [V. Asr] Gre Avrupa Hunlar, TDAV
Alekseyeva, E.P., Karaayevts i Balkarts-Drevniy Narod Kavkaza, Moskova, 1993.
Aliyev, Umar., Karaay, erkessk, 1991.
Artamonov, M.., storiya Hazar, Leningrad, 1962.
Aslanbek, Mahmut., Karaay ve Malkar Trklerinin Facias, ankaya Matbaas, Ankara,

1952.
Bala, Mirza., Karaay ve Malkarlar, .A., C.6, stanbul, 1993.
Batav, erif., Sabir Trkleri, Belleten, V/17-18, Ankara, 1941.
Bayorov, S.Y., Drevniye-Trkskie Pamyatniki Evrop, Stavropol, 1989.
Beevliyev, V., Proto-Bulgar Dini, eviren: T. Acarolu, Belleten, IX/34, Ankara, 1945.
Biciyev, H.H., Trki Severnogo Kavkaza, erkessk, 1993.
zne Yaynlar, stanbul, 1998.
Durmu, lhami., skitler-Sakalar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, Ankara,

1993.
Feher, Geza., Bulgar Trkleri Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara, 1984.
Feher, Geza., Bulgar Trkleri-Macarlar ve Bunlara Akraba Olan Milletlerin Kltr,

TKAE Yaynlar, Ankara, 1986.
Grousset, Rene., Bozkr mparatorluu, eviren: Dr. M. Reat Uzmen, tken

Gumilev, L.N., Eski Trkler, eviren: Ahsen Batur, Birleik Yaynclk, stanbul, 1999.
Gumilev, L.N., Hazar evresinde Bin Yl, eviren: Ahsen Batur, Birleik Yaynclk,
stanbul, 2001.
Grn, Kamuran., Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Cilt-I, Karacan Yaynlar, 1981.
Hacilayev, H.M.., Oerki Karaayevo i Balkarskoy Leksikologii, erkessk, 1970.
Henze, Paul B., Kafkaslarda Ate ve Kl-19. Yzylda Kuzey Kafkasya Da

Kyllerinin Direnii, OTD Yayn, 1985.
Kafesolu, brahim., Bulgarlarn Kkeni, TKAE Yaynlar, Ankara, 1985.
Kafesolu, brahim., Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1993.
Kahovskiy, V.F., Proishojdeniye uvaskogo Naroda, eboksar, 1965.
Karatay, Osman., Hrvat Ulusunun Oluumu, ASAM Yaynlar, Ankara, 2000.
Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznamelerine Gre Kars'n An [Arpaay boyu]

ve Kazman Kesimindeki Kamsarakan/Kalba Hanedan, VII. Trk Tarih Kongresi
Bildirileri, Cilt I, TTK Yaynlar, Ankara, 1972.
Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznameleri Corafyas ve Dnceler, Birinci

Milli Trkoloji Kongresi Teblileri, Kervan Yaynlar, stanbul, 1980.
Krzolu, M. Fahrettin., Kpaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1992.
Kosok, Pimaho., Kuzey Kafkasya-Hrriyet ve stiklal Sava Tarihinden Yapraklar,

eltt Matbaas, stanbul, 1960.
Koay, Hamit Zbeyr., Bulgar Trklerinin Eski Tarihi, Bavekalet Mdevvenat Matbaas,
1932.
Koay, Hamit Zbeyr., dil-Ural Blgesindeki Trklerin Menei [Ethno-Genezisi], Dergi,

Say: 4, 1956.
Kudaev, V.N., storieskie Svedeniya o Kabardinskom Narode, Nalik, 1991.
Kurat, Akdes Nimet., IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve

Devletleri, TTK Yaynlar, Ankara, 1972.
Kurat, Akdes Nimet., Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri, Trk Dnyas El Kitab, Cilt
I, TKAE Yaynlar, 1992.
Kurat, Akdes Nimet., Bulgar, .A., C.2, stanbul, 1993.
Lavrov, L.., Karaayevts-storiko-Etnografieskiy Oerk, erkessk, 1978.

Laypanlan, Kaziy., Karaaylla Kimledile, Karaay Gazetesi, Say: 131-132, 2. sayfalar,

erkessk, 1992.
Malkonduyev, H.H., Drevnyaya Pesennaya Kultura Balkartsev i Karaaevtsev, Nalik,

1990.
Miller, M., Balkar Trklerinin Asllar Meselesi Etrafnda, Dergi, Say: 30, Mnih, 1962.
Miller, V.F., Osetinskie Etd, Cilt-III, Moskova, 1887.
Miller, V.-Kovalevskiy, M., V Gorskih Obestvah Kabard. Predanie o Proishojdenii

Balkarskih Feodalov [Tavbiyev], Vestnik Evrop, Kn: IV, Aprel, 1884.
Mzulu, smail., Merkezi Gafgazn Etnik Tarihinin Kklerine Doru, evirenler: Prof. Dr.
Sleyman Eliyarl, Do. Dr. Mehman Abdulla, TDAV Yaynlar, stanbul, 1993.
Mzulu, smail., Skifla bla Karaay-Malkarlla, Mingitav, Say:6, Nalik, 1994.
Mzulu, smail., Tarih Halkn Baylgd, Mingitav Dergisi, Say: 4, Nalik, 1994.
Miziyev, .M., Oerki storii i Kultur Balkarii i Karaaya XIII-XVIII vv, Nalik, 1991.
Miziyev, .M., storiya Karaayevo-Balkarskogo Naroda s Drevneyih Vremen Do

Prisoedineniya k Rossi, Nalik, 1994.
Mokayev, A., Malkarn aav Tarhndan, uyohluk, No: 3, Nalik, 1976.
Momsen., T., Ueber den Chronographen von Jahre 354; Abhandlungen der phil; Hist.
Classe der kais; Saechischen Geselshaft der Wissenschaften, I, Leipzig, 1850.
Nemeth, Gyula., Hunlar ve Tanrnn Krbac Attila, eviren: Tark Demirkan, YKY,
stanbul, 1996.
Nevruz, Ylmaz., Karaay-Malkarllan Tamrlarn snden, Birleik Kafkasya Dergisi,

Say: 1, Eskiehir, 1994.
Noghumuka, ora B., erkes Tarihi, eviren: Vasfi Gsar, Baha Matbaas, stanbul,
1974.
Nurettinov, Ferhat A. [Ed.], Mikail Batu bn ams Tebir'in an Kz Destan, eviren:

Avidan Aydn, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
Ostrogorsky, Georg., Bizans Devleti Tarihi, eviren: Fikret Iltan, TTK Yaynlar,
Ankara, 1995.
gel, Bahaeddin., slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara, 1991.
Patkanov, K., z Novogo Spiska "Geografii" Pripisayvaemoy Moyseyu Horenskomu,

Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveshteniya, CCXXVI, 1883.
Rasonyi, Laszlo., Tarihte Trklk, TKAE Yaynlar, Ankara, 1993.
Rona-Tas, A., The Character of Hungarian-Bulgaro-Turkic Relations, Studia Turco-

Hungarica, Tomus V., Budapest, 1981.
Skryinskaya, E.., Yordan-O Proishojdenii i Deyaniyah Getov, Moskova, 1960.
amanlan, brahim., Koban Banda-Tarih Haparla, erkessk, 1987.
een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TKAE

Tekin, Talat., Tuna Bulgarlar ve Dilleri, TDK Yaynlar, Ankara, 1987.
Togan, Zeki Velidi., Ibn Fadlan's Reisebericht, Leipzig, 1939.
Togan, Zeki Velidi., Hazar, .A., Cilt V/I, stanbul, 1977.
Togan, Z.V., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981.
_____________________________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Trklerinin Etnik Oluumunda Bulgar ve

Sabir Hunlarnn Rol, Makaleler ve ncelemeler - 1, Ankara, 2005, s. 1-35
KAFKASYA'DA YAAYAN TATAR KABLELER
Karaay-Malkar Trklerinin tarihi ve kltr hakknda en eski bilgileri XV-XIX.

yzyllarda Kafkasyay dolaan Avrupal ve Rus gezginlerin yazdklar
seyahatnamelerde bulmaktayz. Fakat bu gezginlerin bir ksm bizzat Karaay-Malkar
Trklerinin arasnda bulunmamlar, Kafkasya seyahatleri srasnda ziyaret ettikleri
yerlerde bakalarnn Karaay-Malkar Trkleri hakknda anlattklarn yazmlardr.
Bununla birlikte bu gezginlerin seyahatnamelerinde verilen bilgiler Karaay-Malkar
Trklerinin eski tarihi ve kltr bakmndan ok deerlidir. nk, Karaay-Malkar
Trkleri hakknda eskiye dair kayda geirilmi bilgi ve belge pek azdr. Karaay-Malkar
Trklerinin eski tarihi ve kltryle ilgili en nemli seyahatnamelerden biri de Julius von
Klaprothun 1807-1808 yllar arasndaki Kafkasya seyahatinden sonra yaymland
Kafkasya ve Grcistana Seyahatler adl eseridir. Eski seyahatnameler ierisinde
Karaay-Malkar Trkleri hakknda en fazla bilgiler Julius von Klaprothun eserinde
verilmektedir. Fakat, Julius von Klaprothun: Karaayllarla ilgili anlatlan bilgiler Sachar
vanovi ergilov adl bir Ermeninin azndan yazlmtr. Bu adam imdi Mozdokta
yaamaktadr.
[s. 21] Karaay-Malkar Trklerinin tarihi ve kltr hakknda en eski bilgileri XV-XIX.
yzyllarda Kafkasyay dolaan Avrupal ve Rus gezginlerin yazdklar
seyahatnamelerde bulmaktayz. Fakat bu gezginlerin bir ksm bizzat Karaay-Malkar
Trklerinin arasnda bulunmamlar, Kafkasya seyahatleri srasnda ziyaret ettikleri
yerlerde bakalarnn Karaay-Malkar Trkleri hakknda anlattklarn yazmlardr.
Bununla birlikte bu gezginlerin seyahatnamelerinde verilen bilgiler Karaay-Malkar
Trklerinin eski tarihi ve kltr bakmndan ok deerlidir. nk, Karaay-Malkar
Trkleri hakknda eskiye dair kayda geirilmi bilgi ve belge pek azdr.
Karaay-Malkar Trklerinin eski tarihi ve kltryle ilgili en nemli seyahatnamelerden

biri de Julius von Klaprothun 1807-1808 yllar arasndaki Kafkasya seyahatinden sonra
yaymland Kafkasya ve Grcistana Seyahatler adl eseridir. Eski seyahatnameler
ierisinde Karaay-Malkar Trkleri hakknda en fazla bilgiler Julius von Klaprothun
eserinde verilmektedir. Fakat, Julius von Klaprothun: Karaayllarla ilgili anlatlan
bilgiler Sachar vanovi ergilov adl bir Ermeninin azndan yazlmtr. Bu adam imdi
Mozdokta yaamaktadr. Birka yl Karaayllarn iinde kalm. Karaayllarn adet,
gelenek ve grenekleri hakknda bana ok ey anlatt. Karaayllarla ilgili verilen bu
bilgiler dier Tatar kabileleri iin de geerlidir eklinde cmlesinden onun Kafkasya
seyahati srasnda bizzat Karaayllarn arasnda bulunmad anlalmaktadr.
Julius von Klaproth Kafkasyada iki kere bulunmutur. lk seyahatini 1807 ylnda
Stavropol ve Georgiyevsk blgelerine yapmtr. Bu blgelerde bulunduu sralarda
Betav [Pyatigorsk] ve evresinde de aratrmalar yapmtr. Bu yllarda Kafkasyada
ba gsteren veba salgn nedeniyle Kuzey Kafkasyaya girmeyip dorudan Tiflise
gemitir. 1808 ylnda ise veba salgna aldrmayarak Mozdoka ve oradan da Kabardey
blgesine gitmitir. Buradan Kafkas dalarn aarak Raaya gemi ve daha sonra
Kuzey Kafkasyaya geri dnerek Laba rma dolaylarna kadar seyahatini
srdrmtr. Buradan da Stavropol yoluyla Petersburga dnerek seyahatini
tamamlamtr.
Oryantalist [Doubilimci] ve gezgin Heinrich Julius von Klaproth 11.10.1783 tarihinde

Berlinde domutur. Mehur Alman Kimyager Martin Heinrich von Klaprothun oludur.
Genlik yllarnda dou bilimleriyle uramaya [s. 22] balam ve ince renmeye
byk arlk vermitir. 1801-1803 yllar arasnda Halle niversitesinde klasik filoloji
renimi grmtr. Dou milletleri zerine dil, tarih, corafya ve etnografya alanlarnda
ok sayda kymetli eserler vermitir. Julius von Klaproth 08.08.1835 tarihinde Pariste
lmtr.
Julius von Klaproth 1804 ylnda Petersburg Bilimler Akademisi tarafndan ald davet
zere Rusyaya gitmitir. Rusyada yedi yl kalan J. Klaproth, in, Manu, Mool, Trk,
Ermeni, Grc ve erkesler zerine almalar yapmtr. Sibirya ve Kafkasyaya
dzenledii seyahatlerde bol miktarda materyal toplamtr. 1805 ylnda J.A.
Golovkinin bakanlnda tertiplenen bilim kuruluyla birlikte ine seyahat etmek zere
yola kmsa da Urgadan rkutska dnmek zorunda kalmtr. Dn srasnda Dou
ve Bat Sibiryann gney blgelerinde dil, etnografya ve corafya aratrmalar

yapmtr.
Asya dileri zerine hazrlad ilk almalar Asiatisches Magazin [Weimar, 1802-
1803] adl dergide yaymlanan Julius von Klaprothun balca nemli eserleri yledir:
Sur la langue et lorigine des Aghouans [Paris, 1810]; eserde Afganllarn dilleri ve
etnik kkeni zerinde durulmaktadr. Ayrca Sanskrit, Fars, Krt ve Oset dilleri ve
kltrleri arasndaki benzerlikler ortaya konulmaktadr. Asia Polyglotta [Paris, 1823 ve
1831]; eserde Bakurt, Kazak, Krgz, Yakut ve Tunguzlar hakknda deerli bilgiler
verilmektedir. Sur quelques antiquites de la Siberie [Paris, 1824]; eserde eski Trk
yaztlarnda kullanlan yaz Grek yazsyla aklanmaya allmaktadr. Memories
relatifs a IAsie [Paris, 1824 ve 1828]; eserde Codex Cumanicus zerinde
durulmaktadr. Abhandlung ber die Sprache un Schrift der Uiguren [Berlin, 1811] ~
Memories sur la langue et lecriture des Ouigours [Paris, 1812]; eserde Uygur dili ve
yazs zerinde durulmaktadr. Reise in den Kaukasus und Georgien in den Jahren
1807 und 1808 [Halle, 1812] + Reise in den Kaukasus und Georgien in den Jahren
1807 und 1808 [Berlin, 1814] ~ Travels in the Caucuasus and Georgia performed in
the years 1807 and 1808 [London, 1814] ~ Voyage au mont Caucase et en Georgie
[Paris, 1823]. Die Sprachen des Kaukasus [Weimar, 1814]. Geographisch-Historiche
Beschreibung des ostlichen Kaukasus [Weimar, 1814]. Description geographique du
Caucase orientale [Paris, 1814]. Tableaux Historique, Geographique, Ethnographique
et Politique de Caucase [Paris, 1827]. Tableaux Historiques de IAsie [Paris, 1826].
Vocabulaire et grammaire de la langue georgienne [Paris, 1827]. Description des
provinces Russes enre la mer Caspienne et la Mer noire [Paris, 1814]. Catalogue des
livres et manuscrits chinois et mantchous de la bibliotheque de Berlin [Paris, 1822].[1]
Julius von Klaproth

[s. 23] Petersburg Bilimler Akademisinin desteiyle 1807-1808 yllarnda Kafkasyaya iki
kere seyahat yapan Julius von Klaproth burada Grc, erkes, Abaza, Oset ve een-
ngu gibi Kafkas kavimleri ile Karaay-Malkar, Kumuk ve Nogay Trkleri hakknda bol
miktarda materyal toplamtr. Toplad bu materyalleri Reise in den Kaukasus und
Georgien in den Jahren 1807 und 1808 [Halle, 1812] adl eserinde yaymlamtr. Bu
eser daha sonra dzeltme ve eklemeler yaplarak ikinci kez [Berlin, 1814]
yaymlanmtr. Julius von Klaprothun bu deerli eserinin ngilizce tercmesi Travels in
the Caucuasus and Georgia performed in the years 1807 and 1808 adyla 1814 ylnda
Londrada [s. 24] yaymlanmtr. Franszca tercmesi ise Voyage au mont Caucase et
en Georgie adyla 1823 ylnda Pariste yaymlanmtr. Eserin ngilizce tercmesi,
Almanca nshann ilk basksndan [Halle, 1812] tercme edilmitir. Eserin Franszca
nshas olan Voyage au mont Caucase et en Georgie [Paris, 1823] adl kitap ise
Almanca dzeltmeli ve ilaveli nshadan yani ikinci baskdan [Berlin, 1814] tercme
edilmitir. Bu kymetli eserin orijinal Almanca nshalarna maalesef ulaamadm. Fakat,
ngilizce ve Franszca tercmeler arasndaki karlatrmadan, Almanca nshann ikinci
basksnda pek fazla dzeltme ve ilave olmad anlalmaktadr.
Travels in the Caucuasus and Georgia

Bu almada, Julius von Klaprothun Karaay-Malkar Trkleri hakknda verdii bilgiler,
ngilizce tercmenin 280-298 sayfalar arasndaki Tartar tribes in the Caucasus balkl
XXIV. blm ile Franszca tercmenin 273-214 sayfalar arasndaki XI. blmnden
Trkeye evrilmitir.[2] Julius von Klaprothun verdii baz hatal bilgiler dipnotlarla
belirtilerek tarafmdan dzeltilmitir. Tereddt edilen baz zel, yer ve kavim ad
aktarmlarnn yanna Julius von Klaprothun yazd orijinal ekilleri parantez ierisinde
verilmitir.
***
Kafkas dalarnn arasnda; Kuban rmann doduu yerde, Baksan, egem, Nalik,
erek ve Argudan rmaklar civarnda; erkeslerin Tatar Kuha[3] dedii ve Grclerin
de Basiyani eklinde adlandrd; kendi hallerinde ve sakin bir hayat sren Tatar
kabileleri yaamaktadr. Gldenstdt makalesinde bunlarn adn hatal olarak Ciki
[Dshiki] eklinde yazmtr. Halbuki bu ad eskiden erkesler iin kullanlmtr. Mesela
Grcler eskiden erkeslere Ciki derlerdi. Yaadklar lkeyi de Ciketi [Dshikethi]
eklinde adlandrmaktaydlar. Ciki denilen kavim, talyanlarn hazrlam olduu ortaa
haritalarnda Kuban vadisinden Karadeniz kylarna, Pitsunda [eski Pytius] ve
Pezondaya kadar uzanan yerlerde gsterilen erkes kavmidir. Bunlar eski Bizansn
Zik [Zychians] dedii kavimdir.
George Interiano da ak ve net bir ekilde eski Yunanllarn erkesleri Zik eklinde
adlandrdn sylemektedir. Basiyan ad ise onlarn beylerinin aile adndan
gelmektedir. Grc Corafyas adl esere gre Basiyat adl bey ailesi Oset kkenlidir.
lgin bir alma olan Aghtzera atzindelissa Kharthlissa Ssasghwritha mthith Mdixarith
da adgilitha da mass schina schenebulitha [Karthlinin Tasviri: Snrlar, Dalar,
Irmaklar, Blgeler ve Buralarn Yaplar] adl eserin ortaan son yzyl hakkndaki [s.
25] blmnde yle denilmektedir: ailitze [Schtschachilitse], Tagaur [Thagauri],
Kurtauli [Khurthauli], Badelidze [Badelitse], erkes ve Basiyanlarn etnik oluumunda
birok soylu Oset ailelerinin nemli pay vardr.[4]
Yallarn anlattna gre onlar ok eskiden Kuma ve Don rmaklar arasnda

yayorlarm. Fakat bu dnemin ne zaman olduu hakknda kesin bir tarih
syleyemiyorlar. Onlarn baehirlerinin ad Krk-Macar imi. Bu ehrin ad onlarn
dillerinde krk tane ta bina veya krk tane drt tekerlekli araba-ev anlamna
gelmektedir. Herhalde onlar gebe hayat srdrp koyunculuk iiyle megul
olduklarndan ehrin adnn anlam da bundan kaynaklanmaktadr. Macar ehri
harabelerine baklrsa ehir halknn kt kanaat yaad anlalmaktadr. Bu ehrin
sakinleri ile komu kavimler arasnda srekli dmanlk olmu ve uzun sren savalar
cereyan etmi. Daha sonra ehir halk yenilgiye uram ve ehirden kovulmu. Onlar
da bugn Byk Kabardey denilen topraklara gelip yerlemiler. Bir ksm da yksek
dalk vadilere, Kuban, Baksan ve egem rmaklar civarna yerlemiler. Sylediklerine
gre bu olaylar bundan 450 yl nce gereklemitir.
Bunlarn bir ksm da Malka dolaylarna yerlemilerdir. Halen orada yaamaktadrlar.

erek rma kylarndan baka bir yere g etmemilerdir. Burann sakinlerine
Malkar veya Balkar denilmektedir. Buraya gelip yerletikten sonra onlar uzun bir
zaman komu kavimler tarafndan fark edilmemiler. Bu yzden kimse onlar rahatsz
etmemi. Grc Kraliesi Tamar, Oset ve dier Kafkas kavimlerinde olduu gibi,
Basiyanlara da Hristiyanl kabul ettirmitir. Fakat gnmzde ise bu dalarda tek bir
kilisenin dahi kalmad grlmektedir. Bununla birlikte Hristiyanln baz izlerini bu
Tatar kabileleri arasnda grmek mmkndr. Mesela bunlar baharda yedi hafta ve yaz
mevsimi sonlarnda dokuz hafta et, ya ve st yemezler.
[s. 26] Moollarn Grcistan fethetmesinden sonra Basiyanlar serbest kalmlar. Fakat
bu zgrlk pek fazla uzun srmemi. Ksa bir zaman sonra Kabardeylerin hakimiyetine
girmiler. Halen Kabardeylerin hakimiyeti altndadrlar. Basiyanlar, Kurgok ve Kaytuk
adl iki Kabardey beyine baldrlar. Basiyanlar her yl vergi olarak her bir aile bana bir
koyun verirler. Basiyanlar bu vergiyi tuz, bakliyat, kurutulmu balk, pamuk, keten, Trk
derisi ve dier gerekli eyleri satn almak iin Kabardey lkesine gittikleri zaman verirler.
Basiyanlar, Kabardeylerden aldklar mallar, kendi rettikleri yn, uha, avdar, kee,
tilki derisi, slfr, barut ve dier eylerle dei-toku ederler.
Dier erkes kabileleri gibi Basiyanlar da k mevsiminde srlarn Kabardey

meralarna gtrmeye mecburdurlar. Fakat rnn bol olduu zamanlarda hayvanlarn
kendi topraklarnda klatrlar. Byle zamanlarda Kabardey lkesine hi uramazlar.
Herhangi bir ihtiya olmaynca her iki kavim birbirini ziyaret etmez. Bu yzden de
aralarnda sava veya baka bir husumet olmaz. Bununla birlikte Basiyanlar bu gibi
durumlara frsat vermemek iin ok dikkatli davranmaktadrlar. Zaten, Basiyanlar slam
dinini kabul etmelerinden bu yana Kabardeylerin hakimiyeti altndadrlar. Basiyanlar
kendi yaylalarnda mutlu ve huzurludurlar. Tuz ihtiyalarn meretya ve Grcistandan
karlarlar. Bunun dnda bahar mevsiminde dalardan gelen rmaklardan kardklar
tuzu kaynatp kullanlr hale getirirler.
Kyllerin belli bal bir din inanc yoktur. Kendi dillerinde teyri dedikleri bir tanrya
inanrlar. Fakat kesinlikle bu tanrya Allah demezler. Onlarn inancna gre teyri her
eyin sahibidir ve mfiktir. Bundan baka birde lyas peygamberi [Elijah][5] kutsarlar.
Anlattklarna gre, lyas peygamber sk sk yksek dalarn tepelerinde grnrm.
Bu yzden onun erefine kuzular kesip kurban ederlermi. Ayrca st, peynir, tereya
ve sra adn verdikleri ikilerini sunarlarm. Daha sonra arklar syleyip dans
ediyorlarm. Bunlar eskiden domuz eti yiyorlarm. Eskiden kutsal saydklar birtakm
rmaklar ve aalar varm. Bilhassa bahar aylarnda aa kesmeyi byk uursuzluk
sayarlarm. Gelecekten ve gaipten haber veren kahinlere byk hrmet gsterirler.
Dier Tatar kabilelerinde olduu gibi bunlarn kahinleri de koyunun krek kemiine
bakp gelecek hakknda tahminler yaparlar. Bunlarn beyleri, Kabardeylerin basksyla
Muhammedin dinini kabul etmilerdir. Fakat, Karaayllardaki mescit ve mollalar,
Basiyanlarda yoktur. Bunlarn dili, Nogay Tatarlarnn diline ok benzemektedir.
Malkarl Bir Kadn aman
[s. 27] erkesler bunlara Tatar Kuha derler. Bu ad erkes dilinde Da Tatar
anlamna gelmektedir. Osetler ise bunlara As [Assi] derler. Bunlar deiik kabilelerin
bir araya gelip karmasndan meydana gelmilerdir. ounluu rmak kenarlarnda
yaamaktadr.
Karaayllarla ilgili anlatlan bilgiler Sachar vanovi ergilov adl bir Ermeninin
azndan yazlmtr. Bu adam imdi Mozdokta yaamaktadr. Birka yl Karaayllarn
iinde kalm. Karaayllarn adet, gelenek ve grenekleri hakknda bana ok ey
anlatt. Karaayllarla ilgili verilen bu bilgiler dier Tatar kabileleri iin de geerlidir.
Karaay kelimesi kara ay veya kara dere [black rivulet] anlamna gelmektedir.
erkesler bunlara Karaga Kuha derler. Mingrelyallar ve meretyallar ise Karaioli
[Karatschioli] derler. Karaayllar, erkeslerin hakimiyetinde olduklar iin Tatarlar
bunlara Kara erkes derler. Grcler orta ada [s. 28] bunlara Kara Ciki [Qara
Dshiki] ve yaadklar lkeye de Kara Cigeti [Qaradshachethi] derlerdi. Bilindii gibi
Grcler eskiden erkeslere Ciki derlerdi. Ciki ve Zik [Zychi] kelimeleri e
anlamldr ve erkesler iin kullanlmtr.
Reyneggs bunlar hakknda yle diyor: Kk Kubanda yaayan Karaay [Karaghay]

adl kabile 130 aileden mteekkildir. Bunlarn en yakn komular Kl [Kilitsch] ve
Ke [Kesch] adl kabilelerdir. Bunlar da 300 aileden mteekkildir. Reyneggsin hatal
olarak Kk Kuban dedii yer aslnda Yukar Kubandr. Podrobnaya Kartada bunlar
ak bir ekilde Karayagi [Karatschjgi] adyla gsterilmektedir.
Anlattklarna gre, erkeslerin bugnk Kabardey blgesine gelip yerlemelerinden

ok daha nce onlar Macar ehrini terk edip buralara gelip yerlemilerdir. Karaay
kabilesinin ad onlarn beylerinin adndan hatra kalmtr. Onlar bu beyin zamannda
Kubana gelip yerlemiler. Pallas bunlarn lkesinin snrlarn gereinden fazla geni
gstermektedir. Ona gre bunlarn lkesinin snrlar batda Urup rma kenarnda
yaayan Bailbaylara kadar uzanmaktadr. Bunlar ounluu Hurzuk, Kuban ve Teberdi
rmaklar kenarlarnda ve Mingitav adn verdikleri Elbruz dann kuzey tarafnda
yaarlar. Douda Kancal, Calpak ve Urdi dalar; kuzeyde Avarse [Auarsetsch],
Keergan [Ketschergan], Brmamt [Baramut] ve Mara dalar bunlar ile erkes ve
Abazalar arasnda snr tekil etmektedir. Batda ise Tramkt, Lov ve Kl adl Abaza
kabileleriyle komudurlar.
Karaayllarn iki byk ky vardr. Birinci ky Kuban ile Hurzuk rmaklarnn birletii
yerin sa tarafnda yer almaktadr. Bu kyde 250 hane vardr. Yukar Kubann batsnda
ve Teberdi rmann kenarndaki ikinci kyn nfusu ise 50 hane kadardr. kinci ky
birincisinden daha sonralar, Kabardeylerin basksndan kaan Karaayllar tarafndan
kurulmutur. Bunlarn lkesine giden yol ok etindir. Buraya yalnz atla ve Kuban ile
Baksan rmaklar takip edilerek gidilebilir. Karaay kynden ve Hurzuk ile Kuban
rmaklarnn birletii yerden 17 verst uzaklkta tatan yaplm bir kpr vardr.
erkesler bu kprye Mivetle mi [Miwwetle misch] derler. Tatarlar ise Takpr
derler. Buraya Kuban rmann sa tarafndan gidilir. Fakat buraya arabayla gitmek
imkanszdr. Karaaydan Byk Kabardeye gitmek iin ilk nce Hurzuk rmann
yukar tarafna ulamak gerekmektedir. Daha sonra buradan Calpak sradalar
istikametiyle Kancal dann batsndan gidilmelidir. Bu yol 60-70 verst uzunluundadr
ve ok etindir. Kancal da sivri ulu bir kama gibi grnmektedir. Herhalde ad bundan
dolay almtr. Tatar dilinde haner [chandshar] kelimesi sivri ulu kama anlamna
gelmektedir. Kafkasyallarn Kancal adn verdii bu daa [s. 29] Ruslar Kincal derler.
Mingitav veya Elbruz dann eteklerine kadar olan mesafe sadece 15 versttir ve yarm
gnlk yoldur. Fakat bu dan en tepesine ulamak mmkn deildir. Eskiden
Karaayllar da Malkarl ve egemliler gibi putperest idiler. Fakat onlarn eski inanlar
Muhammedin dini karsnda varlklarn srdrememitir. Karaayllar eskiden bolca ve
ok severek yedikleri domuz etinden imdi ok tiksinmektedirler. Yaklak otuz yldan
[1782 ylndan] beri onlar slam dinine mensupturlar. Bunlara Mslmanl Kabardey
mollas shak Abuk Efendi retmitir. Bunlar sadece Kuranda emredilen eyleri bilir ve
tatbik ederler.
Hristiyanlk artk ok onlara yabancdr. nk Kuranda slam ncesi inan ve

geleneklerin terk edilmesi emredilmitir. Karaayllar yabanclarn ve baka dinlere
mensup kimselerin cenazelerini kylerinden uzakta bir yere defnederler. Bunlarn
gmld yerde ok sayda mezar ta vardr. Talarn zerinde Frank ve Katolik
simgeleri bulunmaktadr. Karaayllar beylerine biy derler. Karaayllarda tane bey
ailesi vardr. Bunlar Krmavhal, Orusbiy ve Mudar aileleridir.[6] Karaayl beyler
ksa bir sre iin zden denilen asilzadelerin adamlarn ve atlarn kullanma hakkna
sahiptir.
Kabardey beylerine Bek denilmektedir. Btn Karaayl beyler, asilzadeler ve kyller

Kabardey beylerine tabidir. En st makam olarak yalnz Kabardey beylerini bilirler.
Kabardey beyleri, Karaayllardan vergi almaktadrlar. Genellikle her bir aile iin be
koyun alrlar. Ayrca varlkl kimselerden iyi bir at, bir kz, ok sayda yam ve krk,
bakr eyalar ve dier eyleri alrlar.
Karaayllarda halkn hukuken beylere vergi verme mecburiyeti yoktur. Bunun dnda,
Karaayl beyler at srtnda gezmeye ktklar zaman asilzadeler onlara refakat etmek
zorundadrlar. Ayrca, beylere ve beylerin misafirlerine hrmet etmek, onlar arlamak
zorundadrlar. Karaayl beyler, Kabardey beylerinden g ve destek almak iin onlarla
dostluk kurmaya byk nem verirler. nk beklenmedik baz felaketler ve saldrlar
karsnda onlarn himayesinde olmak byk bir imtiyazdr. Baz Karaayl aileler,
Kabardey beyleriyle olan dostluklarndan dolay daha gl ve nemli konumdadrlar.
Bu yzden Abazalar ve Nogaylar, Karaayllara saldrmaya cesaret edemezler. Aksi
takdirde, Kabardey beyleri tarafndan iddetli bir ekilde cezalandrlacaklardr.
[s 30] Karaayllar dier Kafkasyal kavimlere gre daha yakkl ve gzeldirler.

Bozkrlarda gebe hayat sren Tatarlardan daha ok Grclere benzerler. Karaayl
erkekler ay gibi gldr. Fakat ayn zamanda olaan st derecede kibar ve ince
ruhlu insanlardr. Dzgn yzldrler ve biimli vcutlar vardr. Gzleri iri ve siyah
renklidir. Beyaz tenlidirler. Nogaylarda olduu gibi bunlarda bask surat ve ekik gzler
yoktur. Karaayllarn iinde Mool tiplere rastlanmaz. Buradan da onlarn Moollarla bir
karmlar olmad anlalmaktadr.
Papaz Archangelo Lambertinin 17. yzyl ortalarnda Mingrelya ziyareti srasnda

Karaayllar hakkndaki izlenimleri yledir: Karaayllar [Caratscholi] Kafkasyann
kuzeyinde yaarlar. Onlara Kara erkes [Caraquirquez] de denilmektedir. Bunun
anlam Siyah erkesler [Black Circassians] demektir. Fakat bunlarn son derece ak
tenleri vardr. Muhtemelen bu ad onlara yaadklar lkede gkyznn daima bulutlu
ve karanlk olmasndan dolay verilmi olmaldr. Onlar Trke konuurlar. Fakat ok
hzl konutuklarndan dilleri zor anlalmaktadr. Burada, biri sr deiik milletin
arasnda, onlarn Trk dilini bu kadar temiz ve saf ekilde korumu olmalar olduka
artc bir durumdur.
Karaayllar genellikle tek kadnla evlenirler. Fakat az da olsa aralarnda iki- tane
kars olanlar vardr. Ancak bunlar da gayet iyi geinmektedirler. Karaayl ailelerin son
derece mutlu bir hayat vardr. Dier dal kavimlerde olduu gibi bunlarda kadna kt
muamele yaplmaz. Bunlar karlarna son derece insan ve sevecen davranrlar.
Karaayllarda kadn, kocasnn baya bir hizmetisi deil, ayn Avrupallarda olduu
gibi hayat arkadadr.
Beylerin karlar, kocalarndan ayr, kendilerine zel olarak tahsis edilen evlerde
otururlar. Beylerin karlar yabanclara grnmez ve onlarla konumazlar. Beyler gndz
vakti karlaryla karlamamaya, onlarla konumamaya zen gsterir. Beyler ancak
gece vakti olduu zaman karlarnn yanna giderler. Bu erkes adetleri, beylerde ve
varlkl asilzade ailelerinde grlr. Halkn genelinde ise durum farkldr. Koca ve kars
birlikte yaarlar. Kadnlar yabanclarn olduu ortamlarda bulunabilirler ve yabanclarla
konuabilirler. Kzlar genellikle evde otururlar. Darya pek az karlar. Altn ve gm
simli iplikler yaparlar. Onlarn balca ii babalarna ve erkek kardelerine elbise
dikmektir.
Karaayllarda kzlar kocaya gidecekleri zaman ebeveynler, dier Tatar kabilelerinde

olduu gibi, erkek tarafndan balk paras isterler. Buna kedi dillerinde kalm derler.
Bunun anlam kan bedeli [price of blood] demektir.[7] Damat [s. 31] eer varlkl biri ise
mstakbel geline birok yeni ve gzel elbiseler gnderir. Mstakbel gelin de dn
gnnde bu elbiseleri giyer. Dn gn damadn btn erkek arkadalar damat
evinde toplanr. Burada byk bir ziyafet verilir. Misafirler byk bir itahla yer ierler.
Gelin evinde de ayn eyler yaplr. Gelin kendi kz arkadalarn davet eder. Akama
doru genler toplanarak gelini damat evine gtrmek iin kz tarafna giderler. Dn
enlikleri gn boyunca devam eder. Dn sresince ziyafet verilir, herkes yer, ier,
elenir ve dans eder. Delikanllar ile gen kzlarn daire eklinde dizilerek toplu halde
yaptklar bir danslar vardr. Dnde kyn delikanllar ile gen kzlar birbirleriyle
tanr ve sohbet ederler. Bylece gelecekte yeni evliliklerle sonulanacak yeni aklar
doar.
Evlenme ana gelen Karaayl delikanllar, sevdikleri ve kendilerine e olarak

setikleri kzn kim olduunu, herhangi bir engel karmasnlar diye nceden
ebeveynlerine bildirmezler. nk genellikle ebeveynler en az kendileri kadar soylu ve
zengin bir ailenin kz olmazsa, oullarnn setii kz istemezler.
Sz kesim veya nian ileri pek fazla uzun srmez. Merasimler sadedir ve ksa
zamanda yaplverir. Fakat nikah ve dn olduka ileri bir tarihe ertelenir. Genellikle
nian ile nikah arasndaki zaman drt veya alt ay kadardr. Hatta bu sre bir yl bile
olabilir. Bu sre ierisinde delikanl ile gen kz birbirleriyle grmez. Adetlere gre
nikah yaplana kadar delikanl ile gen kzn birbiriyle grp konumas yasaktr.
Delikanl, nianlsnn ebeveynleri yannda oturamaz, hatta onlarn olduu yerlerde

bulunamaz. Ayn ekilde gen kz da evlenip damat evine girene kadar delikanlnn
ebeveynleriyle gremez, onlarn olduu yerlerde bulunamaz.
Zampara bir erkekle ilgili ya da evli veyahut bekar bir kadnn namusuyla ilgili bir iddia
ortaya atld ve ayn zamanda bu iddia kyn her tarafnda duyulduu zaman, btn
halk ky mescidinin nnde toplanr. tham edilen kimse de oraya getirilir. Orada hemen
bir yallar mahkemesi kurulur. tham edilen kimse burada mahkeme edilir. Bu kimsenin
sulu olduu sabit grlrse o kimse temelli olarak kyden kovulur. Bundan sonra o
kimse ok kt bir duruma der. Onu ok zor bir hayat beklemektedir. Sulu olduu
kabul edilen kzn babas veya bu kimse evli bir kadn ise onun kocas suluyu temelli
olarak evden kovar. Fakat byle durumlarda zaten btn aile kye rezil olduundan aile
fertlerinin tamam ky terk eder. Ancak bu tr olaylar burada ok nadir grlmektedir.
Karaayllarda beylerin nikahl karlarndan ocuklar olmuyorsa ve bunun sebebi de

kadndan kaynaklanyorsa, beylerin kendilerine ait kadn klelerden ocuk sahibi olma
haklar vardr. Beylerin bu ekilde sahip olduu ocuklarna [s. 32] tuma veya anka
denilmektedir. Bu ekilde doan ocuklar eer erkek ise bey onlar bytmesi iin fakir
bir aileye verir. Bu ocuklar babalar lnceye kadar o fakir ailede kalrlar. Bey ld
zaman, bu ocuklarn babalarnn imtiyazlarna sahip olma haklar vardr. Ayrca
babalarnn mlkiyetinden miras haklar da vardr.
Ancak, beyin bu kle kadndan doan ocuklarndan baka, dier nikahl karsndan da
ocuklar varsa ve bu meru ocuklar babalarnn gayri meru ocuklarn kendilerine
karde olarak kabul etmiyorlarsa, babalarndan kalan mlkiyeti onlarla paylamak bir
tarafa, bu iin sonu meru ocuklarn, gayri meru ocuklar ldrmesine kadar
gitmektedir. Fakat genel olarak durum byle deildir. Beyin meru ocuklar, eer
babalarnn gayri meru ocuklar varsa, onlar kendilerine karde olarak kabul ederler
ve babalarnn mlkiyetinden onlara da pay verirler. Bundan sonra, adet olduu zere,
beyin gayri meru ocuu kendisini bytp yetitiren fakir aileyi kendi himayesine alr
ve lnceye kadar onlara bakar.
Karaayllarda ocuklarn eitim iini mollalar yrtmektedir. Mollalar ocuklara okumay

ve yazmay retmektedirler. ocuklar okuma ve yazma iini iyice rendikten sonra
talebe anlamna gelen sohta unvann alrlar. Bundan sonra onlar mescitte Kuran
okurlar. Aradan epey bir zaman getikten ve talebeler kendilerinin iyi bir din adam
olarak yetitiklerine kanaat getirdikten sonra artk onlar da birer molla olurlar.
Karaayllar, komular erkes ve Abazalar gibi hrsz ve dolandrc deildirler. Onlar

son derece alkandrlar. Tarmla urarlar ve kt kanaat geinirler. Fakat olduka
cmert insanlardr. Halkn tamam 250 aileden ibarettir. Karaayllar, tabi olduklar
Kabardeyler gibi sava ve yamaclk ileriyle uramazlar.
Karaayllarn topraklar ok verimlidir. Buday, arpa, dar ve yulaf ok gzel

yetimektedir. Fakat bu topraklarn genilii sadece 8 versttir. evresi ormanlarla
kapldr. Burada kertme denilen yabani armut aalar vardr. Bundan baka kzlck
aalar da vardr. Karaayllar kzlck yemiini balla birlikte kaynatarak bir tr iki imal
ederler. Bu ikiyi Kabardeylere ve Trklere satarlar. Ormanlarda ay, kurt, iki farkl cins
yaban keisi, tavan, vaak ve kunduz gibi bir sr yabani hayvan vardr. Bunlarn
derilerine ok deer verilir. Karaayllar yabanc tccarlara ay, tavan, kunduz ve vaak
derilerini satarlar. Kendileri ise yaban keilerinin derilerinden faydalanrlar. Yaban keisi
derisinden namazlk, kilim, ark ve izme gibi eyler yaparlar. Karaayllar evlerinde at,
eek, katr ve koyun beslerler. Fakat besledikleri bu hayvanlar kaliteli ve gsterili
deildir. Bununla birlikte dalk arazi iin bu hayvanlar ok gl ve diridirler. [s. 33]
Karaayllar ok kaliteli ya ve peynir imal ederler. Gece gndz srekli kefir ierler.
Halama et, ite kzartlm et ve kavurma yerler. Deiik trde ekmekler piirirler.
Ekmeklerini her zaman klde piirirler. Karaayllarn sra dedii biralar, Osetlerinki
gibi btn Kafkasyada en kaliteli iki olarak bilinmektedir. Onlar bu ikiyi arpa ve
budaydan imal ederler. Ttn kendileri yetitirirler. Yetitirdikleri ttnn birka
deiik cinsi vardr. Bu ttnleri Nogaylara, Svanlara ve Yahudilere satarlar. Bundan
baka Kabardeylere ve Rusyaya ihra ederler.
Karaayllar yalanm ve artk ie yaramayan atlarn kuyruklarn ve yelelerini keserek

ormana veya meraya gtrerek serbest brakrlar. Bu onlarn ok houna gider.
Karaayllar k mevsimi iin besledikleri hayvanlarn etlerini kk paralar halinde
kuruturlar ve bundan bir eit sucuk yaparlar. Bu sucuklarn ayr bir deeri vardr.
Karaayllar bu sucuu ok severler ve bunu ancak ok deer verdikleri misafirlerine
ikram ederler. Besledikleri hayvanlarn ikembesini, btn sakatatlarn, ban ve
ayaklarn da yerler. Fakat, Karaayllarda kmz veya buna benzer stten imal edilen
sarholuk verici bir iki yoktur. Karaayl erkekler, erkesler gibi, ynl kumatan
yaplm bir kaftan giyerler. Buna epken derler. Karaayllar Kafkasyaya zg iyi cins
kuma imal ederler. Karaayl kadnlar evden dar ktklar zaman veya bir cemiyet
ierisinde ynl kumatan yaplm elbiseler ve krkl mantolar giyerler. Yaz
mevsiminde ise sadece beyaz keten kumatan yaplm hafif elbiseler giyerler. Gen
kzlar gm ilemeli balklar giyerler. erkeslerde olduu gibi, uzun salarn beyaz
tokalarla balayp omuzlarndan gslerine doru sarktrlar. Evli ve ya ilerlemi
kadnlar ise balarna beyaz kuma rtler sararlar.
Karaayllar evlerini ok temiz tutarlar. Evlerinin yapmnda kknar aalarndan

faydalanrlar. Evlerinin ierisinde frn yoktur. Kk pencereler vardr. En nemli mutfak
eyalar bakr kazanlardr. Bu kazanlar Sohum-Kala yoluyla Anadoludan gelmektedir.
Karyolalar tahtadan yaplmtr. Karyolann boyu fazla yksek deildir. Demeye
yakndr. Karyolann zerini kee ve yastklarla doldururlar. Karaayllarn balca
silahlar tfek, tabanca, svari klc ve kamadr. Fakat eskiden kalkan ve iki deiik
trde mzrak gibi silahlar da kullanyorlarm. Bu mzraklarn adna sng ve mucura
denilmektedir. Yaadklar yerler engebeli olduundan yk tama aralar yoktur.
Yklerini genellikle atlarla tarlar.
Karaayllarda kan davas vardr. Biri ldrldnde, onun akrabalar katili yakalayp
cezalandrmak iin ellerinden geleni yaparlar. Karaayllarn anlayna [s. 34] gre eer
len kimsenin intikam alnmazsa onun ruhu huzur bulamaz ve ardnda kalan
akrabalarnn yreklerindeki ate snmez. Ancak yrenin beyi taraflar bartrmak ve
kan davasn engellemek iin byk aba gsterir. Taraflar arasndaki dmanl sona
erdirmek iin elinden geleni yapar. Bunun iin inek ve koyun gibi hayvanlar kurban
eder, onlar iin byk bir ziyafet verir. Bu i genellikle olumlu bir ekilde sonulanr.
Katil, lenin ocuu yoksa veya len yoksul bir kimse ise lenin en yaknna kan bedeli
olarak deerli bir hediye verir. Bu hediyenin deeri 600 gm rubleden fazla olmaldr.
Karaayllar buna kan bagas derler.
Karaayl ve Malkarl Kz, XIX. Yzyl

Karaayl beyler, Kabardeylerin ancak zden [asilzade, ikinci derecedeki soylu]
kzlaryla evlenebilirler. Kabardey zdenleri ise Karaayl beylerin kzlaryla evlenmeye
ok heveslidirler. Karaayllarda bey aileleri arasndaki balk paras 1000 gm
rubleden fazladr. Bu bedeli silah, hayvan ve kapkacak gibi eylerle verirler.
Karaayllarn ocuk yetitirmedeki kabiliyetleri gerekten vgye deerdir. Bu iin

olduka keskin kurallar vardr. Bir erkek ocuk veya delikanl ebeveynlerinin buyurduu
eyleri yerine getirmezse, halkn mescide topland bir zaman, o [s. 35] delikanl mescit
kapsnn nne dikilir. Herkes bir an nce bu kt ahlkndan vazgemesi iin
delikanly azarlar. Delikanl bu kt ahlkndan vazgemezse ebeveynleri onu evden
kovar. Ebeveynleri artk oullarnn sorumluunu kabul etmezler. Delikanl evden
kovulurken ailesi ona sadece en gerekli eyleri verir. Bundan sonra delikanl bir daha
baba evine dnmeye cesaret edemez. Bunun dnda eer delikanlnn bir de yz
kzartc suu varsa, o delikanl kyden temelli kovulur. Delikanl artk bir daha kyne
dnemez.
Karaayllar casuslar ve hainlik yapan kimseleri hi sevmezler. Hainlik yapan her kim
olursa olsun; ister kendi aralarndan olsun, isterse dardan casusluk yapmak iin gelen
yabanc bir kimse olsun, btn halk onu yakalamak iin silahlanr ve harekete geer.
Yakaladklar zaman da derhal lmle cezalandrrlar. Karaayllar bu haini yakalayp
ldrmeden rahat edemezler.
nemli bir mesele olduu zaman Karaayl aksakallar mescitte toplanarak konuyu
burada grrler. Ceza veya tazminat gibi alnan kararlar hakknda herkese yemin
ettirilir. Yemini bozan veya alnan karara uymayan kii veya kiiler ky meclisine ceza
olarak be il on koyun der. Eer bir kii yeminini herhangi bir sebepten dolay bozmak
istiyorsa meclise gelip bunu bildirir ve cezasn nceden der. Karaayllarn yemin
merasimi ksaca yle olur; mescidin ierisinde, elinde Kuran tutmu vaziyette molla
ayakta durur, yemin edecek kimse bir elini Kurann zerine koyar ve Allahn adyla
yeminini eder. Yemin merasimi bylece sona erer.
Biri ld zaman kadnlar korkun ekilde feryat ederler. Ellerini gslerine vururlar
ve salarn yolarlar. Erkekler ise cenaze kaldrrken yolda kamlarla balarna vururlar
ve kk baklarla kulak memelerini kesip kanatrlar. Cenazeyi gmp mezarlktan
dndkten sonra aclarn dindirmek ve zntlerini hafifletmek iin iki ierler.
Karaayllar fala inanrlar. Dier dal kavimler gibi batl inanlar kuvvetlidir.
Karaayllarn deiik batl inanlar vardr. Mesela birisi atla seyahate kacak olursa
veya ava gidecek olursa onun heybesine akl ta, fasulye, arpa, buday vs. gibi krk
bir tane kk eyler koyarlar. Kk akl talaryla, fasulye veya arpa taneleriyle fal
bakarlar. Bu taneleri belli bir dzene gre gruplar halinde dizerler ve buna gre
yolculuun nasl geei hakknda baz tahminler yrtrler. Fakat imdi byle eylere
pek inanmyorlar. Dorusunu sylemek gerekirse buralarda yaayan dier dal
kavimler gibi bunlar da ok cahildirler.
Karaayllar tuhaf hikayeler anlatmay ve dinlemeyi ok severler. imdi burada onlarn

bu tuhaf hikayelerinden bir rnek vereceim. Karaayllar yaadklar yere yakn bir
ormann iinde uzun sal dii bir cinin yaadna inanrlar. [s. 36] Buna kendi dillerinde
almast diyorlar. Kyllerden biri bundan yirmi be yl nce bu cini yakalayp evine
getirmi. Cinin salarndan bir tel koparp bunu derin bir yere gmm. Bylece bu cin o
adamn klesi olmu. Bir gn adam cine boza[8] hazrlamasn buyurmu. Cin atee
kazan koyup boza hazrlamaya balam. Bozann hazr olmasna yakn bir vakit evin
sakinleri evden baheye kmlar. Fakat iki ocuk evin ierisinde kalm. ocuklarn
karn ackm ve cinden yiyecek bir eyler istemiler. Cin de ocuklara, siz benim
samn telininin nerede olduunu sylerseniz ben de size yiyecek veririm demi.
ocuklar, sa telinin nerede olduunu cine sylemiler. Cin hemen sa telini bulup
alm. Bylece o adamn klesi olmaktan kurtulmu. Daha sonra da adamn iki
ocuunu ierisinde boza kaynayan kazana atp ormana kam. Karaayllar bu cinin
hl ormanda yaadna inanmaktadrlar.
Karaayllar, Kuranda belirtilen emir ve yasaklara byk nem verirler. Gnlk ibadet
ve dualarn ihmal etmezler. Oru tutmamay byk gnah sayarlar. Gnde be vakit
namaz klmayan kimselere ho bakmazlar. Kafkasyal dier kavimler gibi Karaayllar
da snndirler. Alinin yolunu tutanlar sevmezler. Karaayllar eskiden domuz ve yaban
domuzu eti yiyorlarm. Fakat imdi domuzdan ok tiksinmektedirler. Haram saydklar
iin domuz eti yemezler.
Karaayllar tez canl insanlardr. Son derece ateli bir mizaca sahiptirler. En kk ve
nemsiz bir eye dahi hemen fkelenirler. Fakat ksa bir sre sonra da yanl
yaptklarn anlayarak bundan pimanlk duyarlar. Karaayllar hi phesiz
Kafkasyann en meden halkdr. Kafkasyal dier kavimlere gre daha nazik ve
hatrinastrlar. Beylerine ok deer verirler. Karaayllar, Kabardey beylerine bal
olduklarndan onlarn buyruklarn yerine getirmek ve koyduklar kurallara uymak
zorundadrlar. Karaayllar fakirlere kar ok cmerttirler. Varlkl kiiler, fakirleri hor
grmez, bilakis onlara hediyeler verir, eitli skntlarna yardmc olurlar. Mesela zengin
kimseler fakirlere kzlerini on gnlne karlksz dn verirler. Fakirlere i verip
onlara emeklerinin hakkn verirler. Bylelikle fakirlerin geim skntlarn dzeltmeye
alrlar.
Karaayllar sabr gerektiren zor ileri sevmezler. Tfek, kl ve kama gibi silahlar
erkeslerden, Sohum-Kaladan ve Abazalardan satn alrlar. Karaayllarn
topraklarnda tuz ve demir yoktur. Kurun ve dier maden ihtiyalarn Nogaylardan ve
erkeslerden satn alrlar. K mevsimi iin et stoklarnn hazrland zaman, etleri
tuzlamak iin Hurzuk kyne yakn bir rmaktan tuz karrlar. Yemeklerinde de bu
rmaktan kardklar tuzu kullanrlar. Karaayllarda boza ve sra ad verilen biradan
baka alkoll iecek eidi [s. 37] yoktur. Bunlarnda dnda buday ve arpadan ok
sert bir iki daha imal ederler. Fakat bunu ok az ierler. nk sarho edici ikiler
Kuranda yasaklanmtr. Karaayllar ikiyi genellikle k mevsimi iin hazrlarlar.
Karaayllar arclk yapmaz. Bunun iin ballar yoktur. Bal arlar iin Karaayllarn
lkesi k mevsiminde ok souktur. Karaayllar bal ihtiyalarn Kabardeylerden
karlamaktadrlar. Karaayllar bal ile kzlck yemiini kaynatarak bir tr iki imal
ederler. Bal sadece bu i iin kullanrlar. Karaayllar barut ve kkrd kendi
topraklarndaki dalardan kararak imal ederler. erkesler gibi yayla allarnda koyun
gbresini elemekle uramazlar. Karaayllarn barutu ince ve kalitelidir.
Karaayllar imal ettikleri al, kee ve kyz dedikleri hal, krk, balk vs. gibi eylerin
bir ksmn meretyallara ve Sohum-Kaladaki Trklere satarlar. Sohum-Kalada
Trklerin bir kalesi vardr. Bu kalenin iinde ok sayda dkkan vardr. Bat Kafkasyada
yaayan kavimler mallarn burada iyi satarlar. Karaayllar buradan pamuklu kuma,
ipekli kuma, ine, oymak, pipo, Trk ttn, vizon derisi satn alrlar. Kabardey
zerinden Rusya ile ticaretleri azdr. Genel olarak kendilerinde bulunmayan tuz gibi
zorunlu ihtiyalarn ithal ederler. Trkler srekli olarak stanbuldan deniz yoluyla
Kafkasyaya hayvan getirdikleri iin Karaayllarn burada sattklar hayvanlar ve hayvan
mamulleri ucuza gitmektedir.
Karaayllar ile Svanlarn ticaret ilikileri olduka ileri seviyededir. Karaayllar genellikle
Svanlara kkrt ve kurun satarlar. Karaayllar ve Basiyanlar [Malkarllar], Svanlara
Ebze derler. Karaay topraklarnn gneybatsnda 6 Alman mili uzaklkta Cumantav
[Dshumantaw] adnda bir da vardr. Bu dan eteklerinde Svan kyleri vardr. Bu da
ile Elbruz da arasnda ve bat tarafta dar bir vadi ierisinde Teberdi adnda kk bir
rmak akar. Bu rmak yukar, karl dalara doru yol alr gider. Bu rman gittii yolla
Kafkasyann aasna, Zcheniss-tzqali rma kylarna varlr. Buradan da meretya
ve Mingrelyaya klr. Bu vadi bir ok yerde ok daralmaktadr. evresi kayalklarla
evrilmitir. Gneyde meretyaya giderken vadinin genilii 800 kula kadar olmaktadr.
Buradan dou tarafna giderken Kemme adnda bir kye gelinir. Bu ky meretyann
en cra yeri saylmaktadr. Bu kyde talardan ina edilmi 40 tane ev vardr. Eskiden
bu kyn giriinde byk bir sur varm. Kyllerin anlattna gre baz yerlerde bu
surun kalntlar duruyormu. Kyller bu surlarn kaln demir stunlarla ina edildiini
sylediler. Bu yol korunakl olduundan herhalde bu yerin ad Demir-Kap olmaldr. [s.
38] Dalara doru giderken dar vadilerde yaayan Svanlarn lkesinde de bu surlarn
kalntlarna rast gelinmektedir. Papaz Lambertinin sylediine gre bundan 150 yl
nce Mingrelyann kuzeyine Kafkasyal kavimlerin saldrlarndan korunmak iin 60
fersah uzunluunda tatan surlar ina edilmitir. Reineggsin tahminlerine gre, daha
nce bahsetmi olduum Cumantav ile Elbruz da arasndaki vadi, Plinusun Kuman
Kaps [Porta Cumana] dedii yerdir. Fakat bu mesele tam olarak akla
kavuturulmamtr. Onun sylediine gre Hazar Kaplar [Kaspian Gates] olduu
yerde talardan ina edilmi bir kale vardr ve bu kalenin ad da Kumaniadr. Fakat
burada nemle bir eyi vurgulamak gerekir ki, Reyneggsin Kuman Kaps eklindeki
tahmini onun en byk yanllarndan biridir. nk antik a yazarlar bu konuda tek
bir kelime dahi yazmamlardr.
Karaayllarn baz bey aileleri ve bu ailelere mensup ahslarn adlar yledir: [9]
1. Krmavhal ailesi: Biynger olu Gilaksan, Gilaksan olu Aslanbek, Gilaksan olu
Kara, Aahmat olu slam, Kk olu Misost, Kk olu Kaziy, Kk olu slam,
Mudar olu Biynger, Mudar olu Misost, Mudar olu Aahmat.
2. Hasan ailesi: Mussa, Osman, smail, Biynger, Dudaruk, Misost.
3. Kumuk ailesi: Umar, Canay, Osman.
4. aman ailesi: Mahamet, Tavsoltan, opal, Hasana, Kudenet.
5. Dotta ailesi-I: Umar, Osman, Krmavhal 6. Kohar ailesi: Murtaza, Osman, Umar,
Kerim.
7. ota ailesi-I: Mahmut, Hasana, Osman, Mustafa.

8. Kaysn ailesi: Kaysn, Bekir, Mirza, Osman.
9. Mirzabek ailesi: Mirzabek, Hasana, Canay, Goanay.
10. ota ailesi-II: Goanay, Hasana.
11. Korkmaz ailesi: Korkmaz, Hasana, Hacibek, Hakim.
12. Dotta ailesi-II: Mirzabek, Canay, Kaysn, Canbolat, Mirza.
13. Bota ailesi: Osman, Mustafa, Hasana, smail.
Karaayllarn ileri gelenleri. Kart-Curt, 1867.

Oturanlar-sadan sola: Hac Abdurrahman Bota, Yusuf Bota, Hac Abdurzak
Krmavhal, Hac Devlet-Geriy Krmavhal. Ayaktakiler-sadan sola: Hoca Ali sa
zden, Aslanbek Krmavhal, Tavsoltan Krmavhal.
[s. 39] Orusbiy kabilesi de Karaayllardan saylr. Orusbiy kabilesi, Calpak dalarnn
eteklerinde ve Baksan vadisinde yaamaktadr. Orusbiy kabilesinin nfusu yaklak 150
ailedir. Kabardey beyi Misosta baldrlar. Orusbiy kabilesinin topraklarnda Orusbiy
ailesinden baka Karaayllarn kkl ailelerine mensup aileler, Derbentten gelmi bir
aile ve Enderey [Endery] tarafndan gelen iki- aile yaamaktadr.
Orusbiy Ailesi
Karaayllarn dou tarafnda, koyu renkli dalarn eteklerinde, Baksan vadisinde Tatar
kabileleri yaamaktadr. Baksan rmann yukarsnda Kulkucin [Kulkudshin] deresi
vardr. Burada tuzlu bir gl vardr. K mevsiminde buradan tuz elde edilir. Burada
yaayan Tatar kabilesine erkesler erige derler. Bunlar egemliler veya
erigelilerdir. erkesler bunlara egem-Kuha derler. Bunlar 400 aileden
mteekkildir. egem ve avdan rmaklarndan Baksan vadisine kadar uzanan yksek
ve karl dalarda yaarlar. Bunlarda toplum yaps biy, zden ve agar eklide
snfa ayrlmtr. agar ad verilenler, beylere bal yaarlar ve onlarn ilerini yaparlar.
Fakat hepsi de komu Kabardey [s. 40] beylerine tabidirler. Eskiden beri belli aralklarla
Kabardey beylerine vergi vermektedirler. Kabardey beyleri bu vergiyi almak iin frsat
bulduka onlara bask uygulamaktadrlar.
egemliler topra ileyip buday, arpa ve dar yetitirirler. Mkemmel kalitede bira imal
ederler. ok sayda hayvan ve at srleri vardr. Atlar kk fakat ok ar eyalar
dahi tayabilecek kadar dayankldr ve dalarda seyahat etmek iin kullanldr.
egemliler bu atlar Mingrelya ve meretyallara satarlar. Ayrca bunlarn tuhaf bir cinste
katrlar da vardr. Bunlara kara katr denilmektedir. Attan biraz kk olan bu katrlara
Grcistanda bile ok deer verilmektedir. egemliler ok kaliteli bal imal etmektedirler.
yi cins byk ba hayvanlar vardr. Fakat erkeslere vergi olarak bunlar
verdiklerinden byk ba hayvanlarnn says azalmtr. erkeslerin uzun zamandr
var olan basks ve yakn zamanda da Ruslarn gelip buralara hakim olmasyla
egemlilerin durumu bsbtn ktlemitir. Btn bunlara kar direnme gcne
henz sahip deildirler.
egemlilerin yakn komular Balkarlardr. Grcler onlara Basiyan derler. Gldenstdt

ve Pallas ise onlar Ciketi [Dshikethi] eklinde yanl adlandrmlardr. Bu dalarda

ok sayda eski harabeler ve ta kiliseler vardr. Bu da onlarn buralarda ok eskiden
beri yaadklarn gstermektedir. Onlarn belli bal kyleri unlardr:
1. Ullu-El [Ulu-Elt]: egem blgesinin hemen ilerisindeki yksek tepelerdedir. Hemen

yaknnda ok eski bir kilise vardr. Alt yard uzunluundadr, byk bir kayann zerinde
ina edilmitir. Demir parmaklklarla evrilmitir. Birtakm kitap kalntlar hala kilisede
muhafaza edilmektedir. Bunlardan birisi eski Yunan diliyle yazlm Yeni
Vasiyetnamedir [New Testament]. Dierleri de yine eski Yunan diliyle yazlm kilise
kitaplardr. Burada hamile kadnlar rahat bir doum yapmak iin dua etmektedirler.
Ayrca adaklar adayp baz hayvanlar kurban etmektedirler.
2. egem: Ayn ad tayan rman sa tarafndadr. Yukarda bahsedilen yerin tam

karsndadr.
3. Tabenincik [Tabenindshik].
4. Berdebi [Berdebi]: Ayn ekilde egemin sa tarafnda ve aa ksmndadr.
5. Orsundak.
6. Mimula [Mimula]: egemin sa tarafndadr. Sol tarafta fazla uzakta olmayan

avdan da iine almaktadr.
7. Acaga [Adshaga]: egemin sol tarafndadr. Berdebinin gneybatsnda kk bir

yerdir.
[s. 41] 8. erlige [Tscherliche]: avdan rmann her iki kysndadr. Bu rman
kayna karl dalardan fazla uzakta deildir.
9. Bulungu: avdan rmann sa tarafndadr. Yaklak on verst aasndadr.
10. Usducurd [Usduschird].
11. Kam [Kam]: avdan rmann her iki kysndadr. Dorudan egemin sol tarafna
girer.
avdan rmann akt vadide demir cevheri vardr. Burann sakinleri bu cevheri ileyip
demir elde ederler. Ayrca, Korgaintaw [Ckargadshei-taw] denilen dada kurun
cevheri vardr. Bu dan ad Kurun Da [Lead-mountain] anlamna gelmektedir.
Onlar buradan kurun karrlar. Ayrca onlar barut imal ederek satmaktadrlar.
erkesler, Balkarlara Balkar-Kuha derler. Grcler ise Basiyan derler. Kendileri ise
Malkar Avul derler. Bu Malkar Ky demektir. Onlarn nfusu 1200 aileden fazladr.
erek, Psigon-suv, Aruvan veya Argudan adl rmaklarn kenarlarnda bir ksm dank
ve kk kylerde, bir ksm da toplu ve byk kylerde yaarlar. Yukar Miikteki

[Upper Mischdshigk] Bzngllar da Malkarllardan saylr. Buras egemin sol
tarafndaki arazidedir.
Malkarllar en ok Raa [Radsha] ve meretyada Rion zerindeki Onide ticaret

yaparlar. Buras, Ullu-Malkara 55 verst uzaklktadr. Malkarllar, Raa ve Onideki
pazarlarda keeden yaplm yamlar, kepenekler, ak sar ve kahverengi elbiselik
kumalar, balklar ve krkler satarlar. Bunlarn karlnda ise pamuklu ve ipekli
kumalar, altn ve gm simli iplikler, ttn, pipo ve dier eyleri alrlar. Oniden
zellikle kaya tuzu satn alrlar. Oninin bu kaya tuzu ok mehurdur. Grcistana ve
btn Kafkasyaya ihra edilir. Malkarllar yemeklik tuz ihtiyalarn Rusya snr
civarndan, Yahudilerden ve Kabardeylerden karlarlar. Bunun dnda en ok bakr
kazanlar ve benzeri eyalar satn alrlar. Bu bakr kazanlar Batum ve Poti yoluyla
Erzurumdan gelmektedir. Malkarllar ve egemlilerin sylediine gre Rus bakrnn ve
ayn zamanda bu bakrdan yaplan tabak anaklarn deeri ok dkm.
Digor tarafndaki Malkarllarn yaad yerde, Kasriya-Don [Chassria-Don] rma ve

sdi-ong [Isdi-chong] da [Kurun da demektir] yaknnda ok maden cevheri
vardr. Buraya gelip maden cevheri karrlar. Daha sonra bu cevheri evlerinde eritip
iliyorlar. Onlar bu maden cevherini rahatlkla Masquawa adl Digor kyne kadar
gidip almaktadrlar. Grclerin anlattna gre bunlarn Basiyat adl bey ailesi derece
olarak ancak Kabardey zdenleriyle eittir. Onlarn belli bal kyleri unlardr:
[s. 42] 1. Ullu-Malkar: Byk Malkar anlamna gelir. Kk Psigon-suv rma

zerindedir. Buras en byk kydr. Basiyat ailesi de burada oturur. Bu kyde yaklak
180 hane vardr.
2. Kospart: Ayn rman zerindedir.
3. Kurdayra [Churdaira].
4. avurdat: erekin sol tarafndadr.
5. Cl [Julu]: Ayn rman aa kysndadr.
6. Ikant.
7. Aalga [Adshalga].
8. Muhol: Psigon rmann erek rmana girdii yerdedir.
9. Bzng: Ayn ad tayan vadide kurulmu bir kydr. erek ile Miik [Missdschigk]
rmaklar arasndadr. Aa Bzng, Kara-suv deresi, erekin sol tarafna
dklmektedir.
10. Holam: erek rmann bat kysndadr. erek rma byk ve temiz bir rmaktr.
Yksek dalardan domaktadr. Irman sular bat kylarnda azalmaktadr. Bu rman
suyu son derece berrak ve temizdir. Fakat tuzlu ve acdr. erkesler bu rman bu
ksmna erek-Jana derler. Bu kelime erekin Anas anlamna gelmektedir. Biraz
tede, yaln kayalklarn bulunduu tepelerin yannda, erek rma zerine bir kpr
ina edilmitir. Bu kpr vastasyla Malkar topraklarndan Kabardey lkesine gidilir.
Holam kynde Svan aileleri de yaamaktadr. Bunlar meretya tarz elbiseler giyerler.
Kendilerine Svani [Ssoni] demektedirler.
Kahataw civarnda da Malkarllar vardr. Fakat burada dank bir ekilde

yaamaktadrlar. Burada yaayanlar da Kabardeylerin hkm altndadrlar. Malkarllar
ile Kabardeyler dei toku yoluyla ticaret yapmaktadrlar. Kendi rettikleri eyleri, tuz,
tahl, erkek ve kadn kleleri alp satmaktadrlar.
Dipnotlar
[1] Prof. Dr. Hasan Eren., Trklk Bilimi Szl: I. Yabanc Trkologlar, TDK Yaynlar,
Ankara, 1998, s. 190-191; Hartmut Walravens, Julius Klaproth [1783-1835] Leben und
Werk, Wiesbaden, 1999, s. 20-27; Aydn O. Erkan., Tarih Boyunca Kafkasya,
iviyazlar Yaynlar, stanbul, 1999, s. 44.
[2] Julius von Klaproth, Travels in the Caucuasus and Georgia, translated from the
German by F. Shoberl, London, 1814, s. 280-298; Jules Klaproth, Voyage au mont
Caucase et en Georgie, Paris, 1823, s. 273-214.
[3] erkes dilinde kuha kelimesi da, dal anlamlarna gelmektedir. Buna paralel
olarak Tatar Kuha kelimesi Da Tatar veya Dal Tatar eklinde aklanabilir.
[4] Julius von Klaproth burada hatal bilgi vermektedir. Malkar Trklerinin etnik oluum
hikayelerine gre; Kuma rma civarnda Macar adl ehrin hkmdar Canbek
Hann Basiyat ve Badinat adnda iki olu varm. Bu iki karde ordularyla gelerek
Prens Misakn ynetimindeki Malkar lkesini zaptetmiler, erek ve Holam rmaklar
arasndaki btn topraklarn hakimi olmular. Daha sonra bu iki karde kendi aralarnda
toprak paylam yapmlar. Badinat payna den Digor [Kuzey Osetya] topraklarnn
hkmdar olarak buraya yerlemi. Badinatn yedi olu olmu. Bunlarn ad: egem,
Karacav, Koban, Abisal, Tuvgan, Kubadiy ve Betuydur. Badinatn oullar Digor prens
ailelerinin soy atalardr. Ayrca, Digor hakimi Badinatn kars da Karaayllarn
Krmavhal ailesine mensuptur. Basiyat adl kardein payna ise Malkar topraklar
dm. Basiyatn drt olu olmu. Bunlarn ad: Abay, Aydabol, Canhot ve ahandr.
Bunlar da ayn ekilde Malkar prens ailelerinin soy atalardr. Anlalaca zere, Malkar
ve Digor prens ailelerinin soy atalar Oset deil, Macar ehrinin hkmdar Canbek
Hann oullar Badinat ve Basiyat kardelerdir. [Bkz. Miller V.-Kovalevskiy M., V

Gorskih Obestvah Kabard-Predanie O Proishojdenii Balkarskih Feodalov [Tavbiyev],
Vestnik Evrop Kn. IV, 1884, s. 553-555; Kudaev, V.N., storieskie Svedeniya o
Kabardinskom Narode, Nalik, 1991, s. 156-157; Abayev, Misost., Balkariya, Nalik,
1992, s. 7.]
[5] Karaay-Malkar Trkesinde Eliya eklinde sylenir. Karaay-Malkar Trklerinin

eski inanlarna gre imek ve yldrm tanrsdr. lyas [Elijah] peygamberin ad bu
tanrya izafe edilmitir.
[6] Julius von Klaprothun yukarda syledii Karaayllarn eski bey aileleri dnda
Duda ve Karaba gibi baka bey aileleri de olmutur. Ayrca, Julius von Klaprothun
syledii Orusbiy ailesi Karaayl deil, Bzng vadisinden Baksan vadisine gelip
yerleen bir bey ailesidir.
[7] Julius von Klaproth burada hatal bilgi vermektedir. Daha ileride bizzat kendisi
tarafndan akland zere, kan bedeli [kan bagas] eklindeki terim; bir kimsenin,
birini ldrd zaman, lenin yaknlarna dedii belirli bir para veya bunun karl bir
maldr. Yani balk parasyla bir ilgisi yoktur. Karaay-Malkar Trkesinde balk paras
iin qalm, qaln ve st bagas terimleri kullanlr.
[8] Arpa, dar veya msrdan yaplan bira cinsinden hafif alkoll bir iki.[9] Julius von
Klaprothun bey aileleri diye verdii aile adlarndan sadece birinci sradaki Krmavhal
ailesi bey ailesidir. Bunun dnda dier ailelerin hepsi zden [asilzade, ikinci derecedeki
soylu] ailelerdir. Ancak, ikinci derecedeki soylu ailelerin iinden bey aileleri kadar zengin
ve hatta beylerden daha zengin aileler kmtr.
________________________________________________
Adilhan Adilolu, Kafkasya'da Yaayan Tatar Kabileleri,

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 17,
TDK, Ankara, Bahar-2004, s. 21-42
KARAAY-MALKAR EDEBYATI
Adilhan Adilolu
aramba, 17 Mays 2006 13:33
Yazl edebiyat ok ge dnemlerde balamakla birlikte kkl ve zengin bir halk
edebiyatna sahip olan Karaay-Malkar Trklerinin edebiyatn genel olarak Szl

Edebiyat ve Yazl Edebiyat eklinde iki ana blmde incelemek mmkndr. A.
Szl Edebiyat 1. Mitoloji, Pagan-aman Kltryle lgili Mitolojik Destanlar ve
Efsaneler, Karaay-Malkar Trkleri, XVIII. yzyl ortalarnda slam dinini kabul edene
kadar, pagan-aman inanlarn devam ettirmiler ve buna bal olarak birtakm tanr ve
tanralara inanmlardr. slam ncesi bu inan kltr dnemine ait szl edebiyat
rnlerinin byk bir ksm, Karaay-Malkar Trkesinde genel olarak cr ad verilen
destan ve halk arklaryla gnmze kadar yaatlarak korunmutur.
[s. 132] Yazl edebiyat ok ge dnemlerde balamakla birlikte kkl ve zengin bir halk
edebiyatna sahip olan Karaay-Malkar Trklerinin edebiyatn genel olarak Szl
Edebiyat ve Yazl Edebiyat eklinde iki ana blmde incelemek mmkndr.
A. Szl Edebiyat
1. Mitoloji
Pagan-aman Kltryle lgili Mitolojik Destanlar ve Efsaneler
Karaay-Malkar Trkleri, XVIII. yzyl ortalarnda slam dinini kabul edene kadar, pagan-
aman inanlarn devam ettirmiler ve buna bal olarak birtakm tanr ve tanralara
inanmlardr. slam ncesi bu inan kltr dnemine ait szl edebiyat rnlerinin
byk bir ksm, Karaay-Malkar Trkesinde genel olarak cr ad verilen destan ve
halk arklaryla gnmze kadar yaatlarak korunmutur. Szgelimi; Teyri, oppa,
Erirey, Gutan, Gollu, Dolay, nay, Apsat ve Biynger gibi mitolojik halk arklarnn
hepsi Karaay-Malkar Trklerinin slam ncesi pagan-aman kltrnn rnleridir.
Karaay-Malkar Trkleri eski inanlarna gre Teyri [Tanr] adn verdikleri ilahn btn
kainat ve dnyay yarattna inanrlard. Her trl dert ve skntlarnn giderilmesi iin
ona dualar ederler, dilekler dilerlerdi.[1] Karaay-Malkar Trkleri, Teyriden sonra en
fazla hrmeti oppa adl bir tanrya gsterirler ve onun [s. 133] iin din trenler
yaparlard. Szgelimi, eski Karaay kylerinden biri olan Ukulan kynde btn halk
kutsal saydklar oppa-Ta [oppann Ta] adn verdikleri byk bir kayann
evresinde toplanr, oppann erefine eitli hayvanlar kurban eder, lenler verir ve
en sonunda herkes oppa-Tan etrafnda el ele tutuup birtakm din danslar
yaparlard. Trenlerin sonunda oppadan; inek ve koyun gibi besledikleri hayvanlarnn
rnlerinin bol ve bereketli olmasn, vahi hayvanlarn saldrlarndan korumasn;
ekinlerin iyi yetimesi iin yamur, baaklarn olgunlamas iin gne; ocuu olmayan
kadnlar da ocuk dilerlerdi.[2]
Karaayllar eskiden ilkbaharda tarla srmeye kmadan nce Davlenin [yer~toprak

tanrs] erefine kurbanlar kesip lenler verirler, Davleden tarlalarn kolay srlmesini
ve rnlerinin bereketli olmasn dilerlerdi. Malkarllar da ayn trenleri Gollu [ziraat ve
mahsul tanrs] iin yaparlar, Golludan tarlalarn bol rn vermesini dilerlerdi. Ekinler
hasat edildikten sonra tanelerin baaktan ayrlmas iin harman yerinde dven
srlrken Erireyden [mahsul tanrs] tanenin baaktan kolayca ayrlmas ve rnn
bol olmas dilenirdi. Hayvanlar yaylalara karld zaman vahi hayvanlarn

saldrlarndan korunmak iin Dolaya [evcil hayvanlar koruyan tanrs], Makkurua
[keileri koruyan tanr] ve Aymua [oban ve koyunlar koruyan tanr] dualar edilirdi.[3]
Karaay-Malkar Trklerinin eski kltrnde bir de geyik ve da keisi cinsinden yaban

hayvanlar koruyan Apsat adnda bir tanr inan vardr. Bu inana gre, Apsat
beyaz bir da keisi eklinde tasavvur edilirdi. Apsat, koruyucusu olduu hayvanlarn
kendisinden izinsiz olarak avclar tarafndan avlanmalarna msaade etmezdi. Bunun
aksini yapan avclar, Apsat tarafndan lanetlenerek byk felaketlere urarlard.
Szgelimi Biynger adl [s. 134] destanda, Apsat ve kz Fatima tarafndan
lanetlenerek felakete urayan bir avcnn hikayesi konu edilmektedir. Biyngerin
aabeyi lmcl bir hastala yakalanmtr. Onun iyilemesi iin dii bir geyiin st
gerekmektedir. Biynger bu yzden dalarda dii bir geyik aramaya balar. Bir sre
sonra arad dii geyii bulur ve gnlerce onun peinden dolar. Biynger dii geyiin
peinden dolarken her naslsa kendisini yaln kayalklarn tepesinde bulur. Yaln
kayalklardan aaya inmek mmkn deildir. Biyngerin gnlerce arkasndan kotuu
dii geyik aslnda Apsatnn kz Fatimadr ve Biyngeri lanetlemitir. Aaya inmenin
imkan olmadn anlayan Biynger on be gn boyunca yaln kayalklarn tepesinde
a ve susuz yaamaya alr. Fakat Biynger daha fazla dayanamaz ve karsnn da
telkinleriyle kendisini kayalklardan uuruma atar. Sonu olarak Biynger, Apsatnn kz
Fatimann lanetine uram ve bunca avlad geyiklerin bedelini hayatyla demitir.
Ayrca, Apsat inanc; Osetlerde Afsat, Grc-Svanlarda Apsat, Abhazlarda
Ajveypaa, Adigelerde Mezitha ve een-ngularda Elta eklinde dier Kafkas
halklarnn kltrnde de yer almaktadr.[4]
Nart Destanlar
Kuzey Kafkasya halklarnn ortak kltr rnlerinden biri olan Nart destanlar, Karaay-
Malkar Trklerinin halk edebiyatnda da nemli bir yere sahiptir. Karaay-Malkar Nart
destanlar tarih ncesi tanr, yar tanr ve insan st kahramanlarla ilgili olaan st
olaylar anlatan, uzun soluklu ve geni oylumlu destanlardr. Bunlarn bir ksm zamanla
iir biimini kaybederek dzyazya, efsane-hikaye biimine dnmtr. Kafkas
halklarnn hemen hepsinin halk edebiyatnda yer alan Nart destanlar birok ynden
birbirlerine [s. 135] benzemekle birlikte, aralarnda baz farkllklar gstermekte, her
halkn kendisine has mill vasflar arz etmektedir. Szgelimi, Abhaz ve Adigelerin Nart
destanlar daha ok eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken, Karaay-Malkar
Trklerinin Nart destanlar ise eski Trk mitolojisine daha yakndr.
Karaay-Malkar Nart destanlarnn merkezinde olaylar ve kahramanlar vardr. Nart

kahramanlarnn dmanlarna kar yaptklar mcadeleler, emegenlerle [insanst,
irkin dev yaratklar] yaptklar savalar ve Nartlarn kahramanlklar, yiitlikleri anlatlr.
Nart kahramanlar daha ok yiitlik ve dinamizm ynnden karakterize edilmektedir.
Onlarn sava tutkular, cesaretleri, halk birtakm canavar ve devlere kar korumalar;
halkn hayatn kolaylatrmak iin gsterdikleri abalar ve bulduklar pratik zmler
Nart kahramanlarnn en belirgin zellikleridir. Olaanst zelliklerle kuatlan Nart
kahramanlar; yiitliin, cesurluun ve mertliin semboldrler. Onlar korkunun ne
olduunu bilmezler ve hatta lmden bile korkmazlar. Karaay-Malkar Nart
destanlarnda, Nart kahramanlarnn hayat tarzlar ve tabiatla ilgili betimlemeler birer
ayrnt olarak kalmaktadr.
Karaay-Malkar Nart destanlar ilk nce evrenin ve Nartlarn yaratln anlatan bir
efsaneyle balar. Buna gre; Gne tanrs gnei, Yer tanrs da yeri yaratmtr. Gk
ve yer yaratldktan sonra ikisi arasnda insanolu yaratlm. lk insanlar Nartlar imi.
Tanrlar ilk olarak Nartlarn demircisi Debeti yaratmlardr. Debet, Gk tanrs ile Yer
tanrsnn birlemesinden domutur. Debetin kalbi ve kan ateten yaratlmtr. Debet
sadece ilk Nart kahraman deil, ayn zamanda Nartlarn hem ilk demircisi, hem de ilk
retmenidir. Debet, demir ve dier madenlerini hibir alet kullanmadan plak elleriyle
kolayca ileyebilmektedir. Karaay-Malkar Nart destanlarnda, Debetin lmedii, gkte,
tanrlarn katnda hala yaad ve demircilik yapt anlatlr.
Karaay-Malkar Nart destanlarnn kadn kahraman Satanay-Biyenin babas Gne

tanrs, annesi ise Ay tanrsdr. Satanay-Biye gzelliin ve bilgeliin semboldr.
Btn Nart kahramanlarn perde arkasndan yneten hep Satanay-Biyedir. Satanay-
Biyenin [s. 136] doa st gizli ve sihirli gleri vardr. Her eyi nceden bilir ve ok
kuvvetli ngrs vardr. Nart kahramanlarnn lideri konumumda olan Nart rzmek,
gkten den bir meteor [kuyruklu yldz] kayasnn iinden domutur. Sonra bir dii
kurt, rzmeki alp gtrm ve kendi style beslemitir. Nart rzmek, devlerin
korkulu ryasdr. rzmek, Nart halkn haraca balayan ve Nart lkesine yamur
yamasn engelleyen Kzl Fuku ldrp Nartlar zgrle kavuturmutur. Nart
destanlarnda ok zeki ve kurnaz biri olarak anlatlan Nart Sosuruk [veya Sosurka] bir
granit kayasndan domutur. Sosurukun tatan domasyla ilgili bu motif, Dede Korkut
destanlarndaki Tepegzn douuna ok benzemektedir. Sosuruk her zaman pratik
zekas ve kurnazlyla devleri yenmektedir.
Nart Alavgan, Debetin on dokuz olundan en byk olandr. Debet, oullarnn hepsini
evlendirmi ancak evlendirme iine en kk olundan balamak zorunda kalmtr.
nk en byk olu olan Nart Alavgan dev gibi iri yapl biri olduu iin, Nart kzlar
arasndan uygun bir e bulunamamtr. Bu yzden Alavgan, dev kadnlarndan biriyle
evlenmek zorunda kalmtr. Alavgann olu Nart avay [veya Karaavay] birtakm
doa st yeteneklere sahiptir. Szgelimi, havay istedii zaman soua veya scaa
evirebilmekte, ayrca istedii kla girebilmekte ve grnn deitirebilmektedir.
avayn can yolda olan at Gemuda ise bir deniz atdr. Yani denizin derinliklerinden
gelmitir. Kulaklarnn arkasnda balklarda olduu gibi solungalar vardr.[5]
2. Tarih-Kahramanlk Destanlar ve Halk arklar
Karaay-Malkar Trklerinin halk edebiyatnda destan tarznda sylenen tarih halk

arklar ok nemli bir yere sahiptir. Karaay-Malkar Trklerinin eski tarihini, sosyal
hayatn ve toplumsal yapsyla ilgili olaylar destan tarzndaki halk arklarnda grmek
mmkndr.
[s. 137] Batr Kara destannda, Kabardey erkesleriyle toprak anlamazl

sonucunda, Karaayllarn efsanevi lideri Karann halkyla birlikte, Bashan vadisini terk
ederek Koban vadisine g edii anlatlr. Karaayllarn tarihi, Batr Kara destanyla
sk skya ilikilidir.
Aey olu Aemez destannda, Kafkasyaya sefere kan Krm Hannn hara
toplamak ve dinlenmek iin Karaay-Malkar topraklarnda konaklamas, daha sonra
Krm Hannn burada Aey olu Aemezden gzellii dillere destan olan karsn bir
geceliine istemesi konu edilmekte, Krm Han ile Aemez arasndaki karlkl
mnakaadan sonra, Aemezin namusunu korumak iin Krm Hann ldrmesi
anlatlmaktadr.[6]
Hasavka ve Bagatr olu Umar adl destanlarda, 1828 ylnda General Emanuel
komutasndaki arlk Rusyas ordularnn Karaay topraklarn igali anlatlmaktadr.
Hasavka destannda, Karaayllarn ellerindeki eski ve ilkel silahlarla, modern sava
aletleriyle donanml Rus ordusuna kar vatanlarn canla bala savunmalar
anlatlmaktadr. Bagatr olu Umar destannda ise ayn ekilde Hasavka sava
anlatlmakta ve Umar adl yiit bir Karaaylnn sava srasnda gsterdii
kahramanlklar dile getirilmektedir.[7]
Karaay-Malkar Trklerinin tarih halk arklar arasnda; Kabardey, Abhaz, Oset,

Grc-Svan gibi Kafkasyal halklarn tarihi olaylarn konu alan halk arklar da vardr.
Szgelimi; Cansohlar, Dger Badinat-Malkar Basiyat, Ullu-Hoj gibi halk arklar
bunlardan birkadr. Kabardey-erkes prensleri arasnda ynetimi ele geirme
mcadelesinin anlatld Cansohlar adl tarihi halk arks, bir Karaay-Malkar halk
edebiyat rn olmasna karn, destanda anlatlan olay ve kiiler tamamen Kabardey-
erkesleri arasnda gemektedir.[8] Dger Badinat-Malkar Basiyat halk arksnda da
ayn ekilde Kuzey Osetya [Digor] prensleri arasndaki [s. 138] mcadeleler
anlatlmaktadr.[9] Ullu-Hoj adl at trndeki halk arksnda ise, arlk Rusyas
ordularnn 1864 ylnda, Adige-erkeslerin Hodz adl kyn yakp ykmas ve kyde
yaayan btn halk katletmesi anlatlmaktadr.[10]
3. Ak arklar ve Maniler
Karaay-Malkar halk edebiyatnda symeklik cr ad verilen ak arklar geni bir yer

tutmaktadr. Konular genellikle; sevgilinin gzellii, karlksz ak, vs.dir. eitli
engeller nedeniyle iki sevgilinin birbirine kavuamamas ve lm gibi kt bir sonla
bitmesi konular ise daha ok at tr halk arklarna girmektedir. Karaay-Malkar halk
edebiyatndaki ak konulu eski halk arklarna Aycayak, Aktamak ve Kemishan
adl arklar rnek olarak verebiliriz.
Aktamak adl halk arksn, szl-halk edebiyat dneminin son temsilcisi olan Unuh
olu smail Semen [1891-1981], ja slalesinden Yakup kz Aktamak [asl ad Anisat]
iin yapmtr. smail Semen daha kk yata iken bir dnde grp beendii Anisat
adnda bir kza ak olur. Yllar getike, yreinde Anisata duyduu ak da
bymektedir. smail Semen nihayet sevdii kz iin bir ark yapar. arknn adna
beyaz boyunlu anlamna gelen Aktamak adn verir. Bu ayn zamanda, Anisata
verdii takma addr. Sonunda, birbirlerini seven smail ile Anisat evlenerek mutlu sona
kavumulardr. Aktamak adl ark btn Karaayllar tarafndan ok sevilmi, dilden
dile dolaarak bir halk arks haline gelmitir. ark olduka uzun olup iki bin drtlkten
fazladr.[11]
Karaay-Malkar halk edebiyatnda, ak konulu halk arklarndan baka, bir de iynar

ad verilen maniler vardr. Bu manilerin, Anadoluda sylenen manilerden bir fark
yoktur. Genellikle birinci, ikinci ve drdnc msralar kafiyelidir. lk iki msra ile son iki
[s. 139] msra arasnda anlam btnl yoktur. Konular genellikle ak zerinedir.
4. Atlar
Karaay-Malkar Trkesinde kv~ky, syt ve sarn ad verilen atlar, Karaay-

Malkar halk edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. nk, Karaay-Malkarllar gerek
toplumsal, gerekse ferd, olumsuz bir ekilde sonulanan, hemen hemen her bir olay ve
durum iin at trnde bir halk arks yapmlardr. Karaay-Malkar atlar; savata
ehit olan yiitler, salgn hastalklar sebebiyle ba gsteren toplu lmler, hakszlk ve
tertip sonucu ldrlen yiit genler, birbirlerine kavuamayp len sevgililer, vb. gibi
ok eitli konular kapsamaktadr. Gapalav, Kanamat, Akbiye ile Ramazan ve
Zariyat gibi at trndeki halk arklar, Karaay-Malkar atlarndan sadece birka
rnektir.
Kanamat adl atta, Tben Teberdi [Snt] kynde Ebze slalesine mensup Aliy olu
Kanamatn 1886-1893 yllar arasnda bandan geen olaylar anlatlmaktadr. Tben
Teberdi kynn muhtar Cavba olu Tokmak, arlk Rusyas ynetimine irin
grnmek iin susuz yere Kanamat tutuklatarak hapse attrr. Ancak, Kanamat ksa
bir sre sonra bir yolunu bulup hapisten kamay baarr ve dalara kar. Kanamat yedi
yl boyunca dalarda perian bir ekilde dolatktan sonra bu ekilde yaamann bir
sonu olmayacan dnerek Karaaydan temelli gitmeye karar verir. Gerekli katlar
hazrlatmak zere, o dnemde Karaayn merkezi konumunda olan Ukulan kyne
gider. Fakat, Ukulan kynn ileri gelenleri birtakm hilelerle Kanamat yakalamak iin
pusu kurarlar. Kanamat epey bir zaman teslim olmamak iin direnir fakat sayca fazla
olan muhafzlar tarafndan ldrlmekten kurtulamaz. Kanamatn haksz yere
tutuklanmas, yedi yl boyunca dalarda kaarak yaamas ve nihayetinde pusu
kurularak ldrlmesine Karaay halk ok zlm ve onun adna bir at
yapmtr.[12]
5. Dua-Dilek ve Beddua
[s. 140] Karaay-Malkar halk edebiyatnda alg ad verilen dua-dilekler; eski inan,
sihir ve byden birtakm unsurlar alarak beslenen ve birtakm mspet ve menfi
hkmler bildiren, iir biiminde ve kafiyeli, bazlar uzun, bazlar ise ksa olan szl
gelenek rnleridir. Karaay-Malkar halk edebiyatnda; dn gibi insanlarn sevinli ve
mutlu olduu ortamlarda, salk veya hastalk durumunda, yamurun yamasnda,
mahsuln bereketli olmasnda, ksacas doumdan lme kadar olup biten btn her
ey iin sylenen bir dua-dilek vardr. Bunun dnda, karg ad verilen beddualarda
ise; genel olarak kiinin kendisine veya yaknlarna zarar dokunan bir kiiye veya
kiilere iddetli bir ekilde bela okumas veya lanet etmesi anlatlr.
6. Nkteler ve Hicivler
Karaay-Malkar halk edebiyatnda am-cr ad verilen nkteli halk arklar ile seleke
ad verilen hicivlerin nemli bir yeri vardr. Bu tr halk arklarnda genellikle kiilerin
yapt birtakm hal ve hareketleri kimi zaman akayla kark, komik bir ekilde; kimi
zaman da sert ve olumsuz bir ekilde hicvedilerek anlatlmaktadr. Konular genellikle;
idare edenler ile idare edilenler arasndaki sosyal ve ekonomik atmalar, kiilerin
birtakm uygunsuz davran ve tavrlar, din inan ve adetler ile birtakm yasak
davranlar vs. hakkndadr. Nkteli halk arklarna rnek olarak Crme, Bayoralan
Kara-Ca ve Tav Klkla adl arklar gsterebiliriz.[13] Mehur halk airi Kalay olu
Appann iirleri, Karaay-Malkar hiciv rnlerinin en gzel rneklerini tekil etmektedir.
7. Nasreddin Hoca
Halk sylencelerine gre, Eskiehirin Sivrihisar ilesinde doup, Konyann Akehir

ilesine len Nasreddin Hoca, Trkiye bata olmak zere btn Trk Dnyasnda
yaygn olarak bilinmektedir. Onun adna mal edilen fkralar yalnz Trk dilinin
konuulduu [s. 141] corafyada deil, Trklerle uzaktan yakndan iliki kurmu birok
milletlerin kltrnde de yer almaktadr. Karaay-Malkar halk edebiyatnda Nasra
Hoca adyla bilinen Nasreddin Hocann fkralar, Trkiyedeki Nasreddin Hoca
fkralaryla hemen hemen ayndr. Birtakm esprilerin altnda yatan bilgelii ve pratik
zekas ile korkusuz kiilii ve hazrcevaplyla kar karmza. Karaay-Malkar halk
edebiyatndaki Nasra Hocann fkralarndan bir rnek verelim; Adamn biri Nasreddin
Hocann omzuna dokunup: Hoca gryor musun, brekleri gtryorlar demi. Hoca,
adama: Bana ne fayda? diye cevap vermi. Adam: Brekleri sizin eve gtryorlar
deyince bu sefer Hoca: Peki o zaman sana ne fayda? demi.[14]
8. Ninniler, ocuk arklar, Tekerlemeler
Kagarl Mahmutta ninni szne karlk olarak balu-balu eklinde geen, Karaay-
Malkar Trkesinde bellaw ve beik cr ad verilen ninniler ile sabiy cr ad verilen
ocuk arklarnn Karaay-Malkar halk edebiyatnda nemli bir yeri vardr. Eski
Karaay-Malkar toplumunda ocuklarn yetitirilmesine ayr bir nem verilmitir. Daha
ok kk yalardan itibaren toplumun adet ve gelenekleri retilir, adetler gerei
ocuklar genellikle dede ve neneler tarafndan yetitirilirdi. Dede ve nenelerin torunlar
iin syledikleri ocuk arklar vardr. Bunlar genellikle ocuklar oynatlrken sylenirdi.
Szgelimi; Bara-bara baz tabdm, Cuv-cuv-cuvala, Tarta-soza, Durku-durku vs. adl
arklar bu tr arklara rnek olarak verilebilir.[15]
9. Ataszleri
Ataszleri, toplumlarn hayat tecrbelerinden kaynaklanan ve bilgeliinin rn olan

kk cmle kalplardr. Karaay-Malkar Trkleri, Nart destanlarnda geen Nart
kahramanlarn kendi atalar saydklarndan, ataszlerine de Nart-sz adn
vermilerdir. [s. 142] Nart-szleri, Karaay-Malkar Trklerinin eski hayat tarzn, eski
kltrn, sosyal ve ekonomik yapsn yanstrlar. Basit kurululu ama derin
anlamldrlar.
Karaay-Malkar Trkleri sz sylemeyi, konumay ve sohbet etmeyi olduka seven bir

halktr. zellikle de, bir topluluk iinde sz sylemek, daha dorusu sz sylemesini
bilmek, bir Karaay-Malkarl iin en byk hner saylr. Konumac sz arasnda fakat
gerekli olduu yerde, dncelerine veya sylemek istediklerine belirginlik ve g
katmak iin Nart-szler sylemeye zen gsterir. nk kendisi de bilir ki Nart-sz tilge
can salr [atasz dile can verir].[16]
10. Bilmeceler
Karaay-Malkar Trkesinde comak ad verilen bilmecelerin halk edebiyatnda nemli

bir yeri vardr. Gnmzde artk ocuklarn bir oyun veya bir elence arac haline gelen
bilmecelerin, eski Karaay-Malkar toplumunun kltr hayatnda zel bir nemi ve ciddi
grevleri olmutur.
Karaay-Malkar Trkleri eskiden bilmecelere o kadar nem verirlerdi ki, yetikin hatta
yal Karaay-Malkarllar zellikle k mevsimlerinde her gece bilmece toplantlar
dzenlerlerdi. Bilmece toplantlarnn k gecelerinde yaplmasnn sebebi; bahar, yaz ve
sonbahar aylarnn i mevsimi olmasndan kaynaklanyordu. te yandan, tarla srme
zaman ve koyunlarn kuzulad dnemler ile dini bayramlarda bilmece toplantlar
dzenlemek, uursuzluk sayldndan, kesinlikle yasaklanmt.
Bilmece toplantlarnda, yetikin kiiler iki gruba ayrlr ve karlkl bilmeceler sorulur; bir
bakma bilgide, zekda, muhakemede, hafzada, dikkatte, stnlk yarmas yaplrd.
Bilmeceyi soran kii, eer karsndaki kii veya grup bilmecenin cevabn bilemezse, [s.
143] bilmecenin cevab karlnda bir ky isterdi. Bilmecenin cevabn bilemeyen kii
de onun bu isteini kabul etmek zorunda kalr ve nce kendi setii kylerden birini
verirdi. Fakat bilmeceyi soran kii eer verilen ky beenmezse kendi setii bir ky
isterdi. Karsndaki de bilmecenin cevabn renmek iin onun istedii ky vermek
zorunda kalrd. te yandan, bilmecenin cevabn doru ekilde bildii takdirde, ayn
eyler bilmeceyi soran kii iin de geerlidir. Yani, bilmeceyi doru olarak cevaplayan
kii, bilmeceyi soran kiiden, kendi setii bir ky alabilir. XVIII. yzylda Mati Aliy ile
XIX. yzylda Appiy Hasan gibi btn Karaay kylerini almay baaran bilmece ustalar
kmtr. Bylelikle, Karaay-Malkar halk edebiyatnda El Bergen Comak ad verilen
bilmeceler domutur. El Bergen Comak sznn Trkiye Trkesindeki tam karl
Ky Verilen Bilmece [cevab karlnda ky verilen bilmece] eklindedir. El Bergen
Comak sz daha sonralar ksaca El-Ber eklinde sylenir olmutur. Gnmz
Karaay-Malkar halk edebiyat literatrnde genel olarak bilmece terimi iin elber sz
kullanlmaktadr.[17]
11. Masallar
Karaay-Malkar halk edebiyat rnlerinin en yaygn olanlarndan biri de masallardr.

Karaay-Malkar Trkesinde genel olarak masallara comak ve tawruh [
[s. 144] Kahramanlar ve kahramanlarn yaadklar veya bulunduklar yerler genellikle
tespit edilemez ekilde hayal rndr. Fakat bazlar efsane-menkbe tryle karm
durumdadr. Karaay-Malkar masallarn kahramanlar ve konular; insanlar, hayvanlar,
eitli maddeler, yaratklar, fikir veya nasihat vermek vs. akla gelen her ey hakknda
olabilir.[18]
12. Halk airleri
Karaay-Malkar Trklerinin eski tarih, kltr ve sosyal hayatnn izlerini tayan;

Karaay-Malkar Trkesinde cr veya halk-cr ad verilen destan tarzndaki halk
arklarnn olumasna ve ayrca kuaktan kuaa aktarlarak gnmze kadar
gelmesine araclk eden, Karaay-Malkar Trkesinde cr ad verilen halk airlerinin
eski Karaay-Malkar halk edebiyatnda nemli bir yeri vardr.
Karaay-Malkar halk airleri hakknda ilk ayrntl bilgileri veren Safar-Aliy Orusbiy yle
sylemektedir: Halk airleri, herhangi bir sebepten dolay yaplan toplantlarda, rnein
dnlerde, cenazelerde vb. yerlerde bulunurlar, toplantnn anlamna ve nemine gre
halk arklar sylerler veya yeni arklar besteleyerek o anda icra ederler. Halk airleri,
kendi zamanlarnn edebiyatlar olmulardr. Onlar srekli farkl yerleri dolatklar iin
syledikleri halk arklar da her tarafa yaylmtr. Halk airleri yal ve bilge kiiler ile
yiit genlere vg trnde halk arklar yaparlar. te yandan, kt, iki yzl ve
ahlaksz insanlar da ok sert bir ekilde eletiren halk arklar da yapmlardr. Halk
airleri eskiden toplumda olduka nemli bir konuma sahip idiler. nk, birok olay ve
durumun halkn anlamasnda dorudan etkili olmulardr.[19]
slam Karaayl [Hubiy] ise, Karaay-Malkar halk airlerinin, baka milletlerin halk
airlerinden baz ynlerden farkl olduunu [s. 145] yle anlatmaktadr: Byk
milletlerin halk airleri, krallarn ve kalelerin glgesinde, meydanlarda ve pazarlarda
karlarna kim karsa ona vgler dizerek destanlar sylemilerdir. Karaay-Malkar

halk airleri ise byle deildir. Karlatklar bir olay veya bir durumu gerektiinde
vmesini, gerektiinde ise sonuna kadar yermesini bilmilerdir.[20]
Karaay-Malkar Trklerinde halk airlerinin says olduka fazladr. En mehurlar

arasnda; Kara-Mussa, Zantuvdu Moka, Kaltur Semen, Kk Bayramuk, Kasbot
Kohar, Appa Canibek, rzmek Mekk, Kaysn Batd, eke Bayora, smail Semen,
Kzim M, Aliy Ette, Hamzat Bittir, Davut Malkondu, Abuk-Aliy zden, Gite Teka
gibi isimleri sayabiliriz.
Bilinen en eski Karaay-Malkar halk airi olan Kara-Mussann [17. Yzyl] doum ve
lm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, 17. Yzyln nde gelen
Malkar beylerinden Artutay Aydabolun himayesinde yaad tespit edilmitir. Kara-
Mussann Zurnukla [Turnalar], Grc Patah Teymuraz [Grc Kral Teymuraz ],
Artutayn Ky [Artuyayn At] adl iiri vardr.[21]
Zantuvdu Moka [1695-1798], Kafkasya tarihine k tutacak halk arklarnn sahibidir.

Qaytuq ulu Sar Aslanbek bla Qanuq ulu Esen adl halk arksnda; Kafkasyann
kuzey bat ksmn hakimiyet altna alan Kabardey erkes beyi Kaytuk olu Sar
Aslanbekin, Osetlerden vergi almak zere Kanuk olu Esen Beyin topraklarna yapt
seferi anlatmaktadr. Bu halk arksndan baka Zanhotlar ve Nogayl Kz adl halk
arklarnn da Zantuvdu Mokaya ait olduu tespit edilmitir.[22]
Debo olu Kk Bayramuk [1772-1862], Hurzuk kynde domu, Dastann Aksay

kasabasnda medrese eitimi alm, [s. 146] Trke, Rusa ve Arapa dillerini
renmitir. Bata stanbul ve Mekke olmak zere dou illerinin birounu gezip
grmtr. Dneminin ileri gelen aydnlarndan biri olan Kk Bayramukun ayn
zamanda deerli air olduu bilinmekle birlikte onun iirlerinin birou artk halk arks
haline geldiinden bunlardan hangisinin Kk Bayramuka ait olduu henz laykyla
tespit edilememitir. Edebiyat tarihisi Asiyat Karaya gre, 1828 ylnda arlk
Rusyasnn Karaay topraklarn igalini anlatan Hasavka ve Bagatr ulu Umar adl
tarihi halk arklar Kk Bayramuka aittir.[23]
Bagr olu Kasbot Kohar [1834-1940], Karaay-Malkar halk airlerinin en mehurudur.

iirlerinin birou artk halk arks haline gelerek anonimlemitir. Debo, Horasan
ve Aycayak adl halk arklar onun en mehur halk arklarndan birkadr. Kasbot
Koharn iirleri, birok iir antolojisinde yaymlanm, iirlerinin bir blmnn
bulunduu Saylamala [Semeler] adl kitab da lmnden sonra ancak 1964 ylnda
yaymlanabilmitir. Bunun dnda, Prof. Dr. Magomet Habiin, Kasbot Koharn
hayatn ve btn eserlerini konu alan, byk bir emekle hazrlayarak 1986 ylnda
yaymlad Koharlan Kasbot-Halk Crlan Tamadas [Kasbot Kohar-Halk
airlerinin nderi] adl kitab vardr. [24]
Tipik bir gezgin-halk airi olarak btn hayatn at srtnda geiren Kala-Geriy olu Appa
Canibek [1860-1934] bir hiciv ustasdr. Gezip grd yerlerde karlat aksi, cimri,
grgsz, kaba ve zellikle de varlkl kiileri sert bir ekilde eletirerek hicivler
sylemitir. Bu hicivleriyle varlkl kimselerden byk tepki grmekle birlikte fakir halk
tabakalarnn byk sevgisini kazanmtr. [s. 147] Varlkl kimselerin aslsz sulamalar
nedeniyle iki kere tutuklanarak Sibiryaya alma kamplarna srgn olarak gnderilmi
ve toplam on bir yl srgn hayat yaamtr. Kalay olu Appann iirleri deiik
tarihlerde yaymlanan Karaay iir antolojilerinde yer almtr. Bunun dnda, Rimma
Ortabay ile Ahiya Bicinin hazrlad, Kalay olu Appann hayatn ve btn eserlerini
konu alan Kalay ulu Appan Izn Izlay, erkessk, 1995 [Kalay olu Appann zlerinin
Peinde] adl bir kitap yaymlanmtr. [25]
Karaay-Malkar edebiyat tarihileri tarafndan Malkar szl-halk edebiyatnn son

temsilcisi olarak gsterilen Kzim M [1859-1945], aslnda bir halk airi olarak deil,
yazl Malkar edebiyatnn kurucusu eklinde deerlendirilmelidir. Kzim Mnn
Malkarl Bolevik Soltan-Hamit Kalabeke ithafen yazm olduu Soltan-Hamit adl iiri
ve daha birka iiri halk tarafndan ok sevilmi ve birer halk arks haline
getirilmitir.[26]
Unuh olu smail Semen [1891-1981], kk yatan itibaren medrese eitimi alarak
Arapa okumay ve yazmay renmitir. Karaay edebiyat hayatna halk airi olarak
giren smail Semen 1917 Bolevik ihtilalinden sonra modern iir almalarna
balamtr. XX. yzyl Karaay halk iirinin son temsilcisi olan smail Semen 1939
ylnda Ermenistann bakenti Erivanda, David Sasun Destannn 1000. Yl erefine
dzenlenen halk airleri yarmasnda birinci olmutur. smail Semenin iirlerinin byk
bir ksm halk arks haline gelmitir. Mingi Taw [Elbruz Da] adl iiri, adeta Karaay-
Malkar Trklerinin milli mar gibidir. lk hanm Anisat iin yazd iki bin drtlk kadar
uzunluundaki Aktamak adl arks ok mehurdur. smail Semenin iirlerinde
Kafkasyaya, ata yurduna ve tabiata olan sevgisi fazlasyla [s. 148] hissedilmektedir.
smail Semen sradan bir halk airi deil, ayn zamanda modern Karaay iirinin de
nde gelen isimlerinden biridir. 1940l yllarn balarnda Sovyet dzenine kar yazd
iirleri nedeniyle Sovyet hkmeti yetkilileri tarafndan hemen gz altna alnarak srekli
bask altnda tutulmutur. Hatta, deiik tarihlerde yaymlanan Karaay iir
antolojilerinde smail Semenin iirlerine yer verilmemi, bylece onu Karaay
edebiyatndan silmek ve unutturmak iin istenilmitir. Son yllarda, smail Semenin
hretine layk bir ekilde ilm almalar yaplmakta, smail Semenin ark ve iirleri
kitaplar halinde yaymlanmaktadr. smail Semenin iirlerinde Kafkasyaya, ata yurduna
ve tabiata olan sevgisi fazlasyla hissedilmektedir. Ayrca, Stalin ve Beriya bata olmak
zere Sovyet yneticilerini sert bir ekilde eletiren iirleri dikkat ekmektedir.[27]
B. YAZILI EDEBYAT
1. Karaay-Malkar Trkesi Yaz Dilinin Teekkl
Eldeki bilgi ve belgelerden, Karaay-Malkar Trklerinin ilk olarak Arap harflerine dayal
bir yaz kullandklar anlalmaktadr. XVIII. yzylda slam dinini kabul eden Karaay-
Malkar Trkleri ayn zamanda Arap alfabesiyle de tanm ve birtakm ilerde Arap
yazsn kullanmaya balamlardr. zerinde birtakm tre kararlarnn yazl olduu
1715 tarihli Holam Yazt, Karaay-Malkar Trkesine ait Arap alfabesiyle yazlm en
eski yazt saylmaktadr.
Karaay-Malkar Trklerinin yazl edebiyat ok ge dnemlerde balamtr. Debo olu

Kk Bayramuk, Yusuf Hair, Eldavur olu Geriy Slpagar ve Malkarl Muhammmedl
Varak gibi medrese tahsili grm kimselerin Arap alfabesiyle yazm olduklar din
manzumeler Karaay-Malkar Trklerinin yazl ilk edebi eserleri olarak deerlendirilebilir.
Ancak bu eserler matbu olmayp, tamam el yazmas eklindedir. Yusuf Hair ile
Muhammmedl Varaknin manzumelerinden bir ksm yllar sonra Dr. Ylmaz Nevruz
tarafndan Trkiyede [s. 149] yaymlanabilmitir.[28] Ayrca, Kart-curt ky medresesi
mderrisi Eldavur olu Geriy Slpagarn [1857-1906] fkh, kelam ve hadis zerine ok
sayda eser verdii rivayet edilmektedir. Fakat bu eserlerden hibiri maalesef matbu
deildir. Geriy Efendi, Osmanl Trkiyesine yerletikten sonra, beraberinde getirdii
eserlerinin hepsi muhtelif zamanlarda ve bir ekilde kaybolmutur.[29]
1909 ylnda Dastann Temirhan-ura [bugnk Buynakskiy] ehrinde Lokman Asan

el-Balkarnin Kitb Mridi'n-Nis [Kadnn Rehber Kitab] adl eseri yaymlanmtr.
Bu eser Arap harfleriyle ve Karaay-Malkar Trkesiyle baslm ilk kitaptr. Bu eserin
son ksmnda, Karaay-Malkar yazl edebiyatnn babas saylan Kzim Mnn
yman-slam [man-slam] adl manzmesi de yer almaktadr. Kzim Mnn Soltan-
Hamit el-egem [egemli Soltan-Hamit] adl ikinci kitab 1918 ylnda Baksan-Kalada
yaymlanmtr. Kzim M bu kitabna konu olan ve sonralar halk tarafndan ok
sevildii iin bir halk arks haline gelen Soltan-Hamit adl uzun iirini Malkarl
Bolevik ihtilalcisi Soltan-Hamit Kalabeke ithafen yazmtr.[30] Bunun dnda, Teberdi
kynde imamlk ve medrese hocal yapan smail Akbayn 1916 ylnda Tifliste Arap
alfabesiyle yaymlad Ana Tili [Ana Dili] adl [s. 150] kitab da ilk matbu eserlerdendir.
smail Akbayn bu kitabnda, kendi yazd iirler ve Rus edibi Krlovun
manzumelerinden eviriler yer almaktadr. [31]
Elbette, bu ilk eserlerin yaymland yllarda, Karaay-Malkar Trklerinin gerek

anlamda bir yazl edebiyata sahip olduunu sylemek mmkn deildir. Bu dnemde,
medrese tahsili grm birka kii dnda, halkn byk ounluu, yazl edebiyat bir
tarafa, okuma-yazmay dahi bilmiyordu.
Arap alfabesine dayal, gerek anlamda Karaay-Malkar yazl edebiyat ancak 1920li
yllarn ortalarnda balayabilmitir. 1922 ylnda Batalpainski [bugnk erkessk]
ehrinde Rusa yaymlanmaya balayan Gorskaya Bednota [Yoksul Dallar]
gazetesinin bir sayfasnda, Arap alfabesi ve Karaay-Malkar Trkesiyle iirler,
makaleler ve haberler yaymlanmaya balanmtr. Bunu mteakip, 19 Ekim 1924
ylnda tamam Karaay-Malkar Trkesi ve Arap alfabesiyle Tawlu Caaw [Dal
Hayat] adl ilk Karaay-Malkar gazetesinin yaym hayatna balamasyla gerek
anlamda Karaay-Malkar yazl edebiyatnn douu gereklemitir. 1928 ylnda
Tawlu Carlla [Yoksul Dallar] adn alacak olan bu gazetenin, Karaay-Malkar yazl
edebiyatnn teekkl ve geliiminde ok byk rol vardr. Bunun dnda, Karaay-
Malkar Trkesi ve Arap alfabesiyle 1924 ylnda Moskovada baslan Karaayl air
ssa Karaktn Cang igirle [Yeni iirler] adl kitab, modern Karaay-Malkar iirinin
ilk eseri saylmaktadr.[32]
Karaayl ressam ve air slam Krmavhal, 1908-1910 yllarnda ilk defa, Karaay-
Malkar Trkesi iin Latin alfabesi almalarn balatm ise de, konuyla ilgili asl ciddi
ve ilm almalar Umar Aliy ile Magomet Eney yapmtr. Umar Aliyin 1924 [s. 151]
ylnda yaymlanan Cang Karaay-Malkar Elible [Yeni Karaay-Malkar Harfleri] adl
kitab Karaay-Malkar Trkesiyle ve Latin alfabesiyle yaymlanm ilk kitaptr.[33]
Ancak, Umar Aliyin bu kitabndan ok daha nce, Wilhelm Prhle ve Gyula Nemethin
Keleti Szemle dergisinde 1909-1916 yllar arasnda yaymlanan ilmi almalarndan
bahsetmek gerekir. nk, W. Prhle ve Gy. Nemethin szlk, gramer ve folklor
almalar sz konusu dergide Latin harfleriyle yaymlanmtr. Bilhassa, W. Prhlenin
Karatschajische Studien ve Balkarische Studien-II adl almalarnda yer alan
masal, efsane, hikaye, destan, halk arks ve mani gibi halk edebiyat rnleri,
Karaay-Malkar Trkesiyle ve Latin harfleriyle verilmitir.[34]
1926 ylnda Tawlu Caaw gazetesi ve dier btn matbuatn Latin alfabesine
gemesiyle Karaay-Malkar yazl edebiyatnn geliimi daha da hzlanmtr, birbiri

ardna kitaplar yaymlanmaya balamtr. smail Akbayn Ana Tili [Ana Dili-1924] ve
Tlma [Dilma~Rusa-Karaayca Szlk-1926], Ashat Bicinin Bilim [1926], Azret
rtenin Cang Crla [Yeni arklar-1927] ve Erkinlikni Ciltinleri [Hrriyet Kvlcmlar-
1929], Umar Aliyin Birlikde Tirlik [Birlikte-Dirlik-1929], Umar Bayramkulun Qaraay
Tilni Grammatikas [Karaay Dilinin Grameri-1931] ve Hasan Appann Kara Kbr
[Kara Sandk-1935] vs. adl Karaay-Malkar Trkesiyle ve Latin alfabesiyle yaymlanan
eserler, [s. 152] Karaay-Malkar Trkesi yaz dilinin ve yazl edebiyatn gelimesinde
byk pay sahibidirler.
1938 ylnda Rus [Kiril] harflerine dayal Karaay-Malkar Trkesi alfabesinin kabul
edilmesiyle birlikte Latin alfabesi matbuatna da son verilmitir. Aslnda, Rus [Kiril]
alfabesi 1938 ylndan ok daha nce Karaay-Malkar Trkleri tarafndan bilinmekte ve
kullanlmaktayd. 1827 ylnda Malkar Trklerinin, 1828 ylnda da Karaay Trklerinin
Rus arl hakimiyetine girmesinden sonra Ruslar derhal Karaay ve Malkar kylerinde
Rusa eitim veren okullar amlard. Kart-curt kyndeki Rus okulunun retmeni
Nikolay Kirienko, kyn ileri gelenlerinden Abdulkerim Hubiyin yardmyla 1897 ylnda
ilk Rus-Karaay Szln hazrlamtr. Karaayl aydn kimseler, Karaaydaki Rus
okullarnda Rusa eitimin yan sra ana dilde de eitim yaplmas gerektiini
kavramlar ve bu ynde birtakm almalar yapmaya balamlard. lk olarak,
Abdulkerim olu mmolat Hubiy, Karaay-Malkar Trkesi iin bir Rus [Kiril] alfabesi
hazrlam fakat Rusa eitim veren okullarda ana dilde eitime izin verilmeyince bu
alfabenin bir kullanm alan olmam, dolaysyla da bu dnemde Rus [Kiril] harflerine
dayal bir alfabeyle Karaay-Malkar Trkesinde herhangi bir eser
yaymlanamamtr.[35]
2. Karaay Trklerinin Yazl Edebiyat
Karaay yazl edebiyatnn kurulu dnemi Kasbot Kohar, Appa Canibek ve smail
Semen gibi halk iirinin son temsilcileri ile dnemin arlk Rusyas okullarnda, stanbul
ve Dastan medreselerinde tahsil grerek yurtlarna dnen slam Krmavhal, smail
Akbay, slam Hubiy, Umar Aliy, Ashat Bici, smail Karakt, Azret rten ve Hasan Appa
gibi Karaayl gen eitimcilerle balamtr. Kurulu dneminin airleri, bata ssa
Karakt ve Azret rten olmak zere, Davut Baykul, Abdulkerim Bata, Hasan Bostan ve
dierleri yeni gelen Bolevik ve sonrasndaki Sovyet dzeninin iyiliini, rahatln, fakir
halkn ihtilali nasl [s. 153] sevinle karladn anlatan cokulu iirler yazmlardr.
Eski hayat ile Sovyet dzeninin karlatrlmas n plandadr. Sovyet dnemi ncesi
Karaay Trklerinde sosyal tabakalar arasndaki atmalar anlatlmakta, devrim
sayesinde fakir halkn, zengin beylerin zulmnden kurtulduklar vurgulanmakta; baz
adet ve geleneklerin bozukluu ve ktl ifade edilerek baz mill deerler
aalanmakta; dinin kltr ve sanat gerilettii, milletin gelimesinin nnde bir engel
olarak durduu ilenmektedir.
1917 Bolevik ihtilalinden itibaren 1930'lu yllarn sonlarna kadar devam eden yazl
Karaay edebiyatnn kurulu dneminde iir ve nesrin ana temas Sovyet rejimini halka
anlatmak ve benimsetmektir. Kasbot Kohar ve Appa Canibek gibi, 1917 Bolevik ihtilali
ncesi dnemin mehur halk airleri de yeni kurulan Sovyet dzenini can gnlden
desteklemiler; Sosyalizm, Sovyet hayat, Komnist Parti, Lenin vs. konularnda yeni
halk arklar yapmlardr. Bu tr konular bilhassa ssa Karakt ve Azret rten
iirlerinde bolca ilemiler ve adeta bu dnemin ateli bayrak airleri olmulardr. Umar
Aliy ve slam Hubiy ise daha ok Komnizm ve Sovyet hayatn konu alan siyasi ve
iktisadi makaleler yazmlardr.
1927 ylnda slam Hubiyin bakanlnda Abidat Bota, Magomet Dekov ve Halid
Astejevin kurucu yeliinde Karaay-erkes Yazarlar Birlii kurulmutur. Bu dernein
Karaay yazl edebiyatnn gelimesinde byk katks vardr. Kuruluun iir blmn
ssa Karakt ile Ashat Bici, nesir blmn Abdulkerim Bata, tiyatro ve piyes blmn
de Gemma Geben ile Abitat Bota yrtmlerdir. Bu dnemde; Hasan Appa, Azret
rten, ssa Karakt, Ashat Bici, Abidat Bota, Hasan Bostan, Davut Baykul ve
Abdulkerim Batann birlikte hazrladklar Almanax-Qaraay Sovet Xudojestvo
Literaturan lgleri [Almanak-Karaay Sovyet Sanat ve Edebiyatndan rnekler-
Mikoyan-ahar, 1936], Karaayl airlerin mterek hazrladklar Nazmula [iirler-
Mikoyan-ahar, 1937] Crla bla ynarla [arklar ve Maniler-Mikoyan ahar-1938],
Crla bla Nazmula [arklar ve iirler-Mikoyan ahar, 1938], Stihi i Pesni [iirler ve
arklar-Pyatigorsk, 1940] adl kitaplar yaymlanmtr.
[s. 154] Bu dnemde, Kara Kbr [Kara Sandk] adl romann mellifi Hasan Appa
[1904-1939] dikkat ekmektedir. Hasan Appa 1930-36 yllar arasnda Karaay-erkes
.B. Komnist Partisinin st dzey kademelerinde alm ve bilhare Karaay-erkes
.B. Basavcs olarak grev yapm, 1936 ylnda Karaay-erkes .B. Komnist
Partisi 2. Sekreteri, 1937 ylnda da 1. Sekreteri olmutur. Hasan Appa, Karaayllarn
kurtuluunun ancak Komnizm ile gerekleeceine yrekten inanan samimi bir
Komnist idi. Fakat ilerleyen yllarda, Ruslarn komnizm maskesi altnda Karaay
Trklerine yapt zulm bizzat yaayp grnce hayal krklna uram ve Komnist
hareket ierisinde olmaktan duyduu pimanl halkna kar aka itiraf etmitir. 1937
ylnda tutuklanan Hasan Appa iki yla yakn bir sre hapishanede korkun ikencelere
maruz kalm, saln tamamen kaybetmi bir vaziyette, lmnden bir ay nce
kaldrld Batalpainski [bugnk erkessk] ehri hastanesinde henz 35 yan
doldurmadan 4 Haziran 1939 tarihinde lmtr.
Hasan Appann yazl Karaay edebiyatndaki asl nemi ve hreti 1935 ylnda
yaymlanan mehur Kara Kbr [Kara Sandk] adl ciltlik romanyla teekkl
etmitir. Bu romann en byk zellii Karaay-Malkar Trkesiyle yazlm ilk roman
olmasdr. Romann ilk iki cildi 1935 ve 1936 yllarnda yaymlanm, daha sonra bu ilk
iki cilt tek bir cilt halinde birletirilerek 1937 ylnda tekrar yaymlanmtr. Romann en
nemli ve son blm olan nc cildi ise Hasan Appann tutuklanmas ve sonra da
ldrlmesi nedeniyle yaymlanamamtr. Hasan Appa bu romannda; Karaay
Trklerinin 1890l yllarn sonu ile 1900l yllarn balar, hatta dorudan doruya 1905
Rus ihtilaline rastlayan bir dnemini anlatmaktadr. Romanda, Karaaydaki arlk
Rusyas idarecileri ile Karaay beyleri, proleter bak asyla sert bir ekilde
eletirilirken; trl basklar altnda ezilen fakir halk tabakalarnn kurtulaca gnler, yani
Bolevik ihtilali ve sonrasndaki kurulacak olan yeni Sovyet hayat mjdelenmektedir.
Hasan Appa ilerleyen yllarda Sovyet rejiminin gerek i yzn ve arpklklarn grp
hayal krklna uraynca, bu durumu anlatmak zere [s. 155] romannn nc cildini
kaleme almtr. Fakat romann nc cildi [el yazmas] yaymlanamadan, Hasan
Appann tutukland 1937 ylnda NKVD grevlileri tarafndan yaklarak imha edilmitir.
Hasan Appann yakn alma arkadalarnn rivayetlerine gre, romannn nc
cildinde Stalin ve Beriya gibi dnemin st dzey liderleri eletirilmekte ve Sovyet
rejiminin arpklklar dile getirilmekteydi. Roman ak ve akc bir dille yazlmtr. Rusa
kelimelerin kullanlmamasna zen gsterilmitir. Tarih olaylara, halk edebiyat
rnlerine ve etnografik unsurlara romanda bolca yer verilmekte, eski adet ve
geleneklerden rnekler verilerek Karaay Trklerinin eski kltr ve hayat gzel bir
ekilde tasvir edilmektedir.[36]
1940-1960 yllar aras dnem; Sovyet dzeninin oturduu, Sovyet tipi yerli aydnlarn ve
edebiyatlarn yetiip olgunlat dnemdir. Bu dnemin iirlerinin konusu, kurulu
dnemiyle balantl olarak hemen hemen ayndr. Konular; Byk Bolevik Devrimi,
Kzl Bayrak, Yeni Sovyet Hayat, Lenine ve Komnist Partiye vg, milletlerin
kardelii ve dostluu vs.dir. Bu dnemin belli bal air ve yazarlar arasnda; Umar B.
Aliy, Abdulkerim Baykul, aharbiy Ebze, Tohtar Borlak, Magomet Orus, Halimat
Bayramuk, Osman Hubiy, Azret Semen, Azamat Syn, Seyit Laypan, Magomet
ota, Magomet Hubiy, Nasu Abayhan adlarn sayabiliriz.
Bu dnemin en nemli zellii, 1930'lu yllarn ortalarnda seslerini duyurmaya balayan

Halimat Bayramuk, Osman Hubiy ve Azret Semen gibi gen edebiyatlarn yazl
Karaay edebiyatna yeni bir izgi getirmeleridir. Bu edebiyatlar ilk iir [s. 156]
yazmaya baladklar yllardan itibaren Sovyetik temalarla birlikte kiisel duygu ve
heyecanlar anlatan lirik iirler yazmlar, ayrca yurt, millet ve tabiat sevgisi gibi konular
n planda tutmaya almlardr.
Mesela, bu dnemde yetien ve Karaay edebiyatnn en nemli temsilcisi olarak kabul

edilen Halimat Bayramuk dnemin tehlikeli artlarna ramen Karan ydegisi
[Karann Ailesi] adl kitabnda, birok Karaayl yazar ve airin aksine, cesur bir
ekilde, btn eski mill adet ve geleneklerin ktlenmesine, bunlarn tamamen ortadan
kaldrlmasna kar km, ktler gelenekler ortadan kaldrlsn fakat halkmz iin
mspet olan mill deerlerimiz kalsn. Onlar, eskiden olduu gibi bugn de, yani
Komnizm zamannda da bize lazmdr diyebilmitir.
Ne yazk ki, Halimat Bayramuk ve Osman Hubiy ile bu dnemin dier yeni
edebiyatlarnn iirde ve nesirde olgun eserler vermeye balad srada, 2 Kasm
1943 tarihinde Karaay Trkleri topyekn Orta Asyann muhtelif blgelerine srgn
edilmilerdir. Karaay Trklerinin srgn hayat srasndaki dnemi, yazl Karaay
edebiyatnn l dnemidir. Birok Karaayl edebiyat ve aydn kiiler, eitli
bahanelerle tutuklanarak hapse atlm ve hemen sonrasnda ikence edilerek
ldrlmlerdir. Sa kalabilenler ise Orta Asyann muhtelif yerlerinde dank bir halde
en kt artlarda hayatta kalma mcadelesi vermiler, birok yksek tahsil grm
kiiler ta ocaklarnda karn tokluuna birer kle gibi altrlmlardr. Buna ramen
baz Karaayl airler, Malkarl airlerle birlikte ortaklaa hazrladklar Caawubuznu
Bayrag [Hayatmzn Bayra], Bizni Szbz [Bizim Szmz], Birge Crlayq
[Birlikte ark Syleyelim] adl iir antolojilerini yaymlamay baarmlardr.
1960-1970 yllar aras dnemde, Karaay Trklerinin Orta Asyadaki srgn hayat
sona erip Kafkasyaya dnmelerinden sonra; Halimat Bayramuk, Osman Hubiy ve Azret
Semen gibi nde gelen edebiyatlar, Karaay edebiyatn byk bir heyecanla yeniden
kurma almalarna balamlardr. Vatana kavuma heyecan ve sevinci, genel olarak
bu dnemin balarnda verilen eserlerin en belirgin konusudur. Fakat bu arada her
ihtimale kar ve artlar [s. 157] bunu gerektirdiinden Sovyet dzenine duyulan
minnettarlk ve sadakat temas da bu dnemin eserlerinde gz ard edilmemitir.
Bu dnemde eskilerle birlikte yeni edebiyatlar da yetimeye balamtr. Yeni air ve

yazarlarn arasnda; Nazir Hubiy, Kulina Slpagar, Husey Cavba, Bilal Appa, Mussa
Bata, Nazifa Kagy, Azret Akbay, Albert zden, Mediha aman, Baydmat Keeruk
adlarn sayabiliriz. Bu dnemde, II. Dnya Sava zerine yazlan eserlerin says bir
hayli fazladr. Bu konuyla balantl olarak iir ve nesirde genellikle; Sovyetler Birlii
topraklarnn savata Nazi-Alman ordularna kar kahramanca savunulmas, savata
lenlerin kahramanlklarn yanstan vg iirleri, savan getirdii ykm ve sava
kartl gibi temalar ilenmektedir. Bunun dnda yurt sevgisi ve tabiat sevgisi konulu
lirik iirler de yazlmtr.
1970-2000 yllar aras dnemin balarnda verilen edebi eserlerin en belirgin zellii,
konularn toplumsallktan bireysellie kaymasdr. iirin temas artk toplum deil
bireydir. Bu dnemin iirlerinde genel olarak tek bir insann i dnyas, gizli duygular,
hayata bak ve evresiyle olan ilikilerinin psikolojik analizi gibi temalar ilenmektedir.
SSCBde M. Gorbaov ile balayan aklk siyasetiyle birlikte, 1980lerin sonlarndan

itibaren Karaay edebiyatnda da deimeler yaanmtr. Artk bu dnemde,
Karaayllar az da olsa birtakm siyasi basklardan kurtulmaya balamtr. Bu son on
yllk dnemde, bilhassa iirde mill deerler ve milliyetilik n plana kmtr. Gen
edebiyatlar, Sovyet dneminde unutturulmaya allan, hatta o dnemde -artlar
gerei- yerli aydnlarn bile yerden yere vurduu, mill deerlere byk bir heyecanla
sarlmlardr. te yandan, Bolevik ihtilali ve sonrasndaki Sovyet dzeni zamannda
Karaay Trklerine yaplan hakszlklar dile getirilmekte, zellikle de Orta Asya srgn
dolaysyla her bakmdan ykma urayan milletin hesab sorulmakta, gemite
taparcasna vdkleri, bata Stalin olmak zere, mehur Sovyet liderleri aka
lanetlenmektedir. Bu dnemin yeni edebiyatlar arasnda; Bilal Laypan, Dina Mamu
ve Fatima Bayramuk adlarn sayabiliriz.
3. Malkar Trklerinin Yazl Edebiyat
[s. 158] Malkar yazl edebiyatnn kurulu dnemi, Karaay-Malkar yazl edebiyatnn
babas saylan Kzim M ile dnemin arlk Rusyas okullarnda ve Dastan
medreselerinde tahsil grerek yurtlarna dnen Said ahmurza, Said Otar, Bert Gurtu
gibi Malkarl gen eitimcilerle balamtr. Kurulu dneminin edebiyatlar yeni gelen
Bolevik ihtilali ve sonrasndaki Sovyet dzenini ven cokulu iirler yazmlardr. 1917
Bolevik ihtilalinden itibaren 1930lu yllara kadar devam eden yazl Malkar edebiyatnn
kurulu dnemi iir ve nesrin ana temas Sovyet rejimini halka anlatmak ve
benimsetmektir. Hem manzum hem de mensur eserler veren bu dnemin belli bal
edebiyatlar arasnda; Kzim M, Said ahmurza, Said Otar, Bert Gurtu, Omar
Etez, Salih Hou, Azret Buday, Haci-Mussa Kuliy, Ahmadiya Malkarl [Ahmadiya
Ulluba] ve Hamit Temmo adlarn sayabiliriz.
Kzim M daha medrese tahsil ettii ocukluk yllarnda iir yazmaya balam,
Karaay-Malkar mitolojisindeki Apsat adl halk arksndan esinlenerek yazd
Apsat adl ilk iirini 1886 ylnda yazmtr. lerleyen yllarda, eski Malkar toplumundaki
sosyal tabakalar arasndaki atmalar yanstan iirler yazmaya balam ve bilhassa
Malkar beylerinin basks altnda ezilen fakir halkn ilesini dile getirmeye almtr.
Bunun dnda din ve felsef konulara da arlk vermitir. Hz. Muhammedin hayatn
anlatan bir Mevlid ve slam dinini ve uyulmas gereken kurallar konu alan manzum bir
ilmihal yazmtr. Ayrca, Tahir ile Zhreyi kendisine gre yorumlayarak Karaay-
Malkar Trkesiyle yeni bir Tahir ile Zhre yazmtr.
Kzim M, 1917 Bolevik ihtilalini ve sonrasndaki Sovyet dzenini gnlden

desteklemi ve vg dolu iirler yazmtr. nk, arlk Rusyas ynetimi ile Malkar
beylerinin basksyla zor artlarda yaayan fakir halkn ilesinin bu yeni gelen dzenle
birlikte sona ereceini ve her alanda serbestlik geleceini umuyordu. Nitekim,

Boleviklerin ve sonrasndaki Sovyet yetkililerinin vaadleri de bu yndeydi. Fakat durum
Kzim Mnn beklentilerinin aksine bir gelime gstermitir. Malkarda Sovyet dzeni
[s. 159] yerletirildikten hemen sonra, Bolevik ihtilaline gnlden katlan, hatta Sovyet
dzeninin yerletirilmesinde byk rol oynayan drst ve samimi Malkarl Komnist
aydnlar eitli bahanelerle tutuklanarak bir bir ldrlm, bata slm dini olmak zere
btn mill deerlerin yok edilmesi faaliyetlerine balanmtr. Yeni dzenin eskisinden
daha kt olduunu anlamakta gecikmeyen Kzim M de bu duruma kar aka
cephe alm, Sovyet dzenini sert bir ekilde eletiren iirler yazmaktan ekinmemitir.
Bu dnemlerde yaymlanmas mmkn olmad iin Kzim Mnn bu tip iirleri
gizlice elden ele dolatrlarak korunmaya allm, lmnden ok uzun yllar sonra,
ancak 1990l yllarn ortalarndan itibaren yaymlanmaya balanmtr.[37]
1930-1940 yllar aras dnem; Sovyet dzeninin oturduu, Sovyet tipi yerli aydnlarn ve
edebiyatlarn yetiip olgunlat yllardr. Bu dnemin belli bal air ve yazarlar
arasnda; Kaysn Kuliy, Kerim Otar, Canakayt Zalihan, Habib Katsi, Safar Makit,
brahim Mamme, ssa Bota, Ahiya Ahmat, Osman Bala adlarn sayabiliriz. Bu dnem
iirlerinin konusu, kurulu dnemiyle hemen hemen ayndr: Byk Bolevik Devrimi,
Kzl Bayrak, Yeni Sovyet Hayat, vs. Bilindii zere bu dnemde birtakm Sovyet
deerlerini edebi eserlerde vmek ve yceltmek bir zorunluluk idi. Ayrca bu dnemde
Said ahmurza, Said Otar ve Bert Gurtu gibi edebiyatlar ilk acemiliklerinden syrlarak
iir ve nesirde olgunlamaya balamlardr.
Bu dnemin en nemli zellii, 1930lu yllarn ortalarnda seslerini duyurmaya balayan

Kaysn Kuliy ve Kerim Otar adl gen airlerin yazl Malkar edebiyatna yeni bir soluk
getirmeleridir. Bu iki gen air ilk iir yazmaya baladklar yllardan itibaren Sovyetik
ifadelerden ellerinden geldiince kanmaya almlar, ilerleyen yllarda dolayl
ifadelerle kiisel duygu ve heyecanlar anlatan lirik iirler yazmlar; yurt, millet ve tabiat
sevgisi gibi [s. 160] konular n planda tutarak Sovyet slubundan bir lde syrlmay
baarmlardr.
Kaysn Kuliy ve Kerim Otar ile bu dnemin dier yeni edebiyatlarnn iirde ve nesirde
olgun eserler vermeye balad srada, 8 Mart 1944 tarihinde Malkar Trkleri topyekn
Orta Asyann muhtelif blgelerine srgn edilmilerdir. Malkar Trklerinin srgn hayat
srasndaki dnem, Malkar edebiyatnn l dnemidir. Birok Malkarl edebiyat ve
aydn kiiler, eitli bahanelerle tutuklanarak hapse atlm ve hemen sonrasnda
ikence edilerek ldrlmlerdir. Sa kalabilenler ise Orta Asyann muhtelif yerlerinde
dank bir halde en kt artlarda hayatta kalma mcadelesi vermiler, birok yksek
tahsil grm kiiler ta ocaklarnda karn tokluuna birer kle gibi altrlmlardr.
Buna ramen baz Malkarl airler, Karaayl airlerle birlikte mterek hazrladklar
Caawubuznu Bayrag [Hayatmzn Bayra], Bizni Szbz [Bizim Szmz],
Birge Crlayq [Birlikte ark Syleyelim] adl iir antolojilerini yaymlamay
baarmlardr. Yine bu yllarda, Kerim Otarn Colla [Yollar-1956] ve ssa Botan
Cregimden Crlayma [Yreimden ark Sylyorum-1956] adl iir kitaplar
Krgzistann Frunze [bugnk Bikek] ehrinde yaymlanmtr. Kaysn Kuliyin
iirlerinin yaymlanmas Sovyet hkmeti yetkilileri tarafndan yasaklanmtr. Kaysn
Kuliy, srekli KGB tarafndan kontrol edildiinden, iirlerini gizlice yazyor ve ileride
yaymlanr umuduyla bu iirlerini saklamalar iin dostlarna ve akrabalarna veriyordu.
Kaysn Kuliy bu iirlerini ancak srgn dnemi sona erip Kafkasyaya dndkten sonra
1958 ylnda yaymlayabilmitir.
ocukluk yllarn at srtnda dalarda obanlk yaparak geiren Kaysn Kuliy iir
yazmaya kk yatan itibaren balam, Eski Malqarga [Eski Malkara] adl ilk iiri
1934 ylnda, Salam Ertdenlik [Selam Sabah] adl ilk iir kitab 1940 ylnda
yaymlanmtr. 1966 ylnda yaymlanan Caral Ta [Yaral Ta] adl kitab Maksim
Gorki Edebiyat dln, 1974 ylnda yaymlanan Cer Kitab [Yer Kitab] adl kitab
Sovyetler Birlii Devlet Edebiyat dln almtr. Kaysn Kuliyin btn edebi eserleri,
[s. 161] 1990 ylnda eski SSCBnin en byk edebiyat dl saylan Lenin Edebiyat
dlne layk grlmtr. Kaysn Kuliy, iirlerindeki gl tabiat tasvirleri, hayal
dnyas ve anlatm gcndeki zenginliiyle Karaay-Malkar iirinin en byk ustas
olarak kabul edilmektedir.[38]
1960-1970 yllar aras dnemde; Orta Asyadaki srgn hayat sona erip Kafkasyaya
dnen Bert Gurtu, Kaysn Kuliy ve Kerim Otar gibi nde gelen edebiyatlar, Malkar
edebiyatn byk bir heyecanla yeniden kurma almalarna balamlardr. Genel
olarak bu dnemin balarnda verilen eserlerin konusu vatana kavuma heyecan ve
sevincidir. Bu dnemde Kaysn Kuliy ve Kerim Otar gibi usta airlerin yannda yeni
edebiyatlar da yetimeye balamtr. Bu yeni air ve yazarlarn arasnda; Tanzil
Zumakul, brahim Gadiy, Cagafar Tokuma, Macit Guliy, Eldar Gurtu, brahim Baba, Alim
Tppe, Hasan ava, Salih Gurtu, Zeytun Tolgur, Magomet Moka, Svetlana Mottay, Aliy
Bayzulla, Ahmat Sozay, Zugar Sarba adlarn sayabiliriz.
Bu dnemde, II. Dnya Sava zerine yazlan eserlerin says bir hayli fazladr. Bu
konuyla balantl olarak iir ve nesirde genellikle; Sovyetler Birlii topraklarnn savata
Nazi-Alman ordularna kar kahramanca savunulmas, savan getirdii ykm ve sava
kartl gibi temalar ilenmektedir. Ayrca ky hayat ve halk kltr bu dnemde
verilen eserlerin konular arasndadr.
Kaysn Kuliy ve Kerim Otardan sonra Malkar Trklerinin en mehur airlerinden biri
olarak kabul edilen Tanzil Zumakul ayn zamanda Malkarl ilk kadn airdir. Qayada
Glle [Kayalkta Gller] adl ilk iir kitab 1959 ylnda yaymlanmtr. Edebiyat
almalarn aralksz srdren Tanzil Zumakul bir dnem SSCB Parlamentosunda
Milletvekili olarak da grev yapmtr. 1974 ylnda yaymlanan Sokrovennost [Gizli
Duygular] adl Rusa iir [s. 162] kitab Maksim Gorki Edebiyat dlne layk
grlmtr. Tanzil Zumakul eski SSCBde bu edebiyat dln alan ilk kadn airdir.
1970-2000 yllar aras dnemin balarnda verilen edebi eserlerin en belirgin zellii,
konularn toplumsallktan bireysellie kaymasdr. Bu dnemin iirlerinde genel olarak
tek bir insann i dnyas, gizli duygular, hayata bak ve evresiyle olan ilikilerinin
psikolojik analizi gibi temalar ilenmektedir. Karaay edebiyatnda olduu gibi,
1980lerin sonlarndan itibaren Malkar edebiyatnda da deimeler yaanmtr. Artk bu
dnemde, Malkar edebiyat siyasi basklardan kurtulmaya balamtr. Bu son on yllk
dnemde, bilhassa iirde mill deerler ve milliyetilik n plana kmtr. Gen
edebiyatlar, Sovyet dneminde unutturulmaya allan mill deerlere byk bir
heyecanla sarlmlardr. te yandan, Bolevik ihtilali ve sonrasndaki Sovyet dzeni
zamannda Malkar halkna yaplan hakszlklar dile getirilmekte, zellikle de Orta Asya
srgn dolaysyla her bakmdan ykma urayan milletin hesab sorulmakta, gemite
taparcasna vdkleri, bata Stalin olmak zere, mehur Sovyet liderlerine aka lanet
edilmektedir. Bu dnemin belli bal air ve yazarlar arasnda; Magomet Gekki, Mutalip
Beppay, Abdullah Begiy, Muradin lmez, Asker Dodu, Sakinat Musuka, Muhtar
Tabaksoy, Safariyat Ahmat, Hysa Curtubay, rzlan Bolat, Burhan Berber, Lba
Ahmat adlarn sayabiliriz.
Gnmzde Rusya Federasyonuna bal btn federe cumhuriyetlerde olduu gibi

Kabardin-Balkar .C. de almas g ekonomik skntlar ierisindedir. Buna bal
olarak, eskiye oranla Malkar Trklerinin kitap, dergi, gazete gibi yaymlarnn says
olduka azalm durumdadr. Bu ekonomik skntlar, siyasi baskdan kurtulmu, yeni bir
aydnlanma ve dnyaya alma dnemine girmi Malkar edebiyatndaki gelimelerin
nn biraz kesmi durumdadr.
Dipnotlar
[1] Xaciyeva, T.M., Malqarllan bla Qaraayllan Xalq Poeziya garmalqlar, Nalik,
1988, 197-199.
[2] Laypanov, H.O., K storii Karaayevtsev i Balkartsev, erkessk, 1957, s. 40.
[3] Laypanlan Xamit-Dudalan Maxmut., Eski Qaraay Crla, Mikoyan-ahar, 1940,

s.77, 81-82; Goiyalan S.A., Ortabaylan R.A.K., Synlan X.., Qaraay Xalk Crla,
[Al Sz: Ortabaylan Rimma, Qaraay Xalkn Crlarn snden], Moskova, 1969, s. 10-
11, 257; Xaciyeva, T.M., Malqarllan bla Qaraayllan Xalq Poeziya garmalqlar, s.
199.
[4] Laypanlan Xamit-Dudalan Maxmut., Eski Qaraay Crla, s. 18; Goiyalan S.A. vd.,
Qaraay Xalk Crla, s. 11-12; Ortabayeva, R.A.K., Karaayevo-Balkarskaya Ohotniya
Poeziya, Vopros Folklora Narodov Karaayevo-erkesii, erkessk, 1983, s. 6;
Xabilan Magomet., Biynger, erkessk, 1984, s. 3-25; Xaciyeva, T.M., Malqarllan bla
Qaraayllan Xalq Poeziya garmalqlar, s. 18, 233.
[5] Adilolu, Adilhan., Karaay-Malkar Trklerinde Nart Destanlar, Yeni Trkiye Dergisi-
Trk Dnyas zel Says, Say: 15, Cilt I, Ankara, 1997, s. 575-591.
[6] Curtubaylan Xysa., Eski Crla, Nalik, 1993, s. 35-47, 213-214.
[7] Aqbaylan M.O., Bayramuqlan X.B., Qagylan N.M., Qaraay Poeziyan

Antologiyas, [Al Sz: Qaralan Asiyat], Stavropol, 1965, s. 7, 81-86.
[8] Aqbaylan M.O. vd., Qaraay Poeziyan Antologiyas, s. 36-41.
[9] Otarlan S.A.-Xolalan A.Z., Malqar Xalk Crla, Nalik, 1969, s. 65-71.
[10] Curtubaylan Xysa., Eski Crla, s. 122-126, 216.
[11] Semenlan Azret-Begiylan Abdullah, smail bla Aqtamaq, Nalik, 1996, s. 96:7-34.
[12] Qaralan Asiyat., Qaraay Literaturasn Oerki, erkessk, 1966, s. 35; Ortabaylan
Rimma., Qara Suwnu Qatnda, erkessk, 1981, s. 89.
[13] Goiyalan S.A. vd., Qaraay Xalk Crla, s. 111-115.
[14] Ortabaylan R.A.K., Qaraay-Malqar Folklor, erkessk, 1987, s. 6-7.
[15] Haciyeva, T.M., Karaay-Malkar Trklerinin Eski Folklor rnleri, eviren: Adilhan
Adilolu, Bilig Dergisi, Say: 6, Ankara, 1997, s. 191.
[16] Aliylan Soltan., Qaraay Nart Szle, [Al Sz: Xubiylan Osman], erkessk, 1963, s.
3-11; Appalan Xazis., Qaraay-Malqar Nart Szle, Zaman Gazetesi, Nalik,
29.06.1977; Ortabayeva R.A.K., Mijayev M.., ikatuyeva S.U., Sikaliyev A..M.,
Poslovits i Pogovorki Narodov Karaayevo-erkesii, erkessk, 1990, s. 5-14.
[17] Aliylan Soltan., Qaraay Xalkn El Bergen Comaqlar, erkessk, 1984, s. 9-11.
[18] Ortabaylan R.A.K., Qaraay-Malqar Folklor, s. 4-11.
[19] Urusbiev, S., Skazaniya O Nartskih Bogatryah U Tatar-Gortsev Pyatigorskogo

Okruga Terskoy Oblasti, SMOMK, No: 1, Tiflis, 1881, s. V-VIII; Orusbiy, Safar-Aliy.,
Dal Tatarlarn Nart Destanlar, evirenler: Bilal Appayev-Adilhan Appa, Birleik
Kafkasya Dergisi, say: 4, Eskiehir, 1995 s. 61-62.
[20] Karaayl, slam., Satirieskie Pesni Karaaya, Severny Kavkaz, No: 1, 1930, s.
39.
[21] Tppelan Alim., Burungulu Qaraay-Malqar Nazmuula-Qara Mussa, Mingi Taw,

No: 2, Nalik, 1993, s. 20-24; Bittirlan Tamara., Burungulu Nazmuu, Mingi Taw, No: 2,
Nalik, 1993, s. 25-27.
[22] Tawmrzalan Dalxat., Burungulu Qaraay-Malqar Nazmuula-Zantuwdu, Mingi

Taw, No: 3, Nalik, 1993, s. 19-28.
[23] Aqbaylan M.O. vd., Qaraay Poeziyan Antologiyas, s. 7; Urusov K.S.B., Hatuyev
R.T., Nahuev R.T., Temirov S.S., zvestne Ldi Karaayevo-erkesii Kratkiy
Biografieskiy Slovar, Tom: 1, erkessk, 1997, s. 94.
[24] Xabilan M.A., Qoxarlan Qasbot-Xalq Crlan Tamadas, erkessk, 1986, s. 6-

42; Ortabayeva, R.A.K., Bagr ulu i Ego Pesennoe Tvorestvo, Folklor Narodov
Karaayevo-erkesii Janr i Obraz, erkessk, 1988, s. 67-93; Xubiylan M.A.,
Synlan A.A., Laypanlan Q.T., Qaraay Literatura, erkessk, 1988, s. 25-35;
Xubiylan Magomet., Batmaz Culduznu Carg, erkessk, 1989, s. 222-226.
[25] Akbayev M.O. vd., Qaraay Poeziyan Antologiyas, s. 109-116, 133-137;

Ortabayeva R.A.K., Kagiyeva N.M., Kalay ulu i Ego Kukolny Teatr, Vopros Folklora
Narodov Karaayevo-erkesii, erkessk, 1983, 105-148; ; Xubiylan M.A. vd., Qaraay
Literatura, s. 43-48.
[26] Tppelan Alim., Meilan Kzim-Nazmula Kitab, [Al sz: Quliylan Qaysn], Nalik,
1984, s. 5-16; Tppelan A.M., Meilan Kzim-garmalarn Ekitomlugu, Birini Tomu,
Nalik, 1989, s. 11-129.
[27] Semenlan Smayl., Crla bla Nazmula, Moskova, 1992, s. 3-29; Tppelan Alim.,
Malqar Adabiyat, Nalik, 1995, s. 141.
[28] Nevruz, Ylmaz., Karaayca Bir El Yazmas Mecmua ve Yusuf Hairin Din
Manzumeleri, Trk Kltr Dergisi, Say: 218, Ankara, 1981, s. 164-184; Slpagarlan
Ylmaz Nevruz., Harlan Yusufdan Din Nazmula-Cennet, Karcurt [Birleik Kafkasya
Dergisi eki], Say: 1, Eskiehir, 1996 [ve muhtelif saylar]; Slpagarlan Ylmaz Nevruz.,
Malkarl Muhammatn Din Nazmular-Duniyan Hallar, Karcurt [Birleik Kafkasya
Dergisi eki], Say: 4, Eskiehir, 1997 [ve muhtelif saylar].
[29] Slpagarlan Dr. Ylmaz Nevruz., Esgerivlerim-Kart Atam Geriy Efendi, Karcurt
[Birleik Kafkasya Dergisi eki], Say: 2, Eskiehir, 1997, s. 2-3.
[30] Tppelan A.M., Meilan Kzim-garmalarn Ekitomlugu, s. 11-129; Balkan,

Vedat., Kzim Meinin Doumunun 140. Yl Ansna, Birleik Kafkasya Dergisi, Say:
20, Eskiehir, 1999, s. 35.
[31] Aqbaylan M.O. vd., Qaraay Poeziyan Antologiyas, s. 139-144; Xubiylan M.A.
vd., Qaraay Literatura, s. 49-53.
[32] Bilimgotlan Mnir-Laypanlan Raid., Leninni Bayrag-Tuwgan Emda sw Colu,

Zamann Awaz, erkessk, 1975, s. 162, 165-166; Aqbaylan M.O. vd., Qaraay
Poeziyan Antologiyas, s. 149-162; Qaraktlan ssa., Erkinlikni Sawgas, Stavropol,
1980, s. 7-13; Xubiylan M.A. vd., Qaraay Literatura, s. 80-121.
[33] Baskakov N.A. [Redaktr], Appayev A.M., Ahmatov .H., Bayramkulov A.M.,
Boziyev A.., Goiyayeva S.A., Jaboyev M.T., Musukayev B.H., Sottayev A.H., Habiev
M.A., Qaraay-Malqar Tilni Grammatikas, Nalik, 1966, s. 40; Bilimgotlan-Laypanlan.,
Leninni Bayrag-Tuwgan Emda sw Colu, s. 162, 165-166; Xubiylan M.A. vd.,
Qaraay Literatura, s. 11.
[34] Prhle, Wilhelm., Karatschajisches Wrterverzeichnis, Keleti Szemle, No: 10,

Budapest, 1909, s. 83-150; Prhle, Wilhelm., Karatschajische Studien, Keleti Szemle,
No: 10, Budapest, 1909, s. 215-304; Prhle, Wilhelm., Balkarische Studien-I, Keleti
Szemle, No: 15, Budapest, 1914/1915, s. 165-276; Prhle, Wilhelm., Balkarische
Studien-II, Keleti Szemle, No: 16, Budapest, 1915/1916, s. 104-243; Nemeth., Gyula.,
Kumk Es Balkar Szojegyzek, Keleti Szemle, No: 12, Budapest, 1911, s. 91-153.
[35] Xubiylan M.A. vd., Qaraay Literatura, s. 10-11.
[36] Aslanbek, Mahmut., imali Kafkasyada Karaayllarn mhas, Kafkasya, No: 4-5,
Mnich, 1951, s. 20, 26; Karayeva, A.., Oerk storii Karaayevskoy Literatur,
Moskova, 1966, s. 124-125; Qaralan Asiyat., Qaraay Literaturasn Oerki, s. 127-162;
Kara, Ramazan., Kuzey Kafkasya Edebiyat zerine, Dergi, Say: 57, 1969, s. 36-40;
Synlan Azamat., Appa ulu Hasan, Miyikge, erkessk, 1974, s. 282-315; Urusov
K.S.B., Hatuyev R.T., Nahuev R.T., Temirov S.S., zvestne Ldi Karaayevo-erkesii
Kratkiy Biografieskiy Slovar, Tom: 1, erkessk, 1997, s. 62-63.
[37] Tppelan Alim., Meilan Kzim-Nazmula Kitab, [Al sz: Quliylan Kaysn], Nalik,
1984, s. 5-16; Tppelan A.M., Meilan Kzim-garmalarn Ekitomlugu, s. 11-129;
Mottaylan Svetlana, Suvugan Otcaga, Nalik, 1994, s. 16.
[38] Xubiylan M.A., Synlan A.A., Laypanlan Q.T., Ana Literatura, erkessk, 1976,
s. 62-70; Tppelan Alim., Malqar Adabiyat, Nalik, 1993, s. 3-67; Begiylan Abdullah-
lmezlan Muradin., Malqar Poeziyan Antologiyas, Nalik, 1993, s. 93:111-128.
_________________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Edebiyat, Karaay-Balkarlar:

Tarih, Toplum ve Kltr, Karam Yaynevi, Ankara, 2003, s. 132-162
KARAAY-MALKAR NART DESTANLARI
Kafkasya corafyasnda yaayan halklarn ortak kltr rnlerinden biri olan Nart
destanlar, Karaay-Malkar Trklerinin halk edebiyatnda da nemli bir yer tekil
etmektedir. Karaay-Malkar Trkleri dnda; erkes, Abhaz-Abaza, Oset, een-ngu
ve Kumuk Trklerinin folklorunda da yer alan Nart destanlar birok ynden birbirlerine
benzemekle birlikte bu destanlarn her birinin kendisine has birtakm mill vasflar
barndrd ve aralarnda baz farkllklarn olduu dikkat ekmektedir. erkes ve
Abhaz-Abazalarn Nart destanlar eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken,
Karaay-Malkar Trklerinin Nart destanlar ise eski Trk mitolojisiyle yaknlk
gstermektedir. Karaay-Malkar Nart destanlarnda, tarih ncesine ait birtakm
olaanst olaylar ve kahramanlar anlatlmaktadr.
KARAAY-MALKAR NART DESTANLARI
Adilhan Adilolu
zet
[ s. 196 ] Kafkasya corafyasnda yaayan halklarn ortak kltr rnlerinden biri olan
Nart destanlar, Karaay-Malkar Trklerinin halk edebiyatnda da nemli bir yer tekil
barndrd ve aralarnda baz farkllklarn olduu dikkat ekmektedir.
Anahtar Szckler
Karaay-Malkar Nart Destanlar, Nart Kahramanlar
Abstract
Nart eposes, which are one of the common cultrual values of peoples on Caucasian
geographical area, have an important place in folk literature of Karachay-Malkar Turks.
Nart eposes take place, apart from the Karachay-Malkar Turks, in the folklore of
Circassians, Abkhasians-Abazins, Ossets, Chechens-Ingushes and Kumuk Turks.
These eposes are smilar from many aspects. But, it is remarkable that each of then
contains spesific national characteristic and that there are some differences between
then.
Key Words
Nart Eposes of Karachay-Malkar, Nart Heroes
Kafkasya corafyasnda yaayan halklarn ortak kltr rnlerinden biri olan Nart
barndrd ve aralarnda baz farkllklarn olduu dikkat ekmektedir. erkes ve
Abhaz-Abazalarn Nart destanlar eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken,
Karaay-Malkar Trklerinin Nart destanlar ise eski Trk mitolojisiyle yaknlk
gstermektedir (Adilolu, 1997:577).
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, tarih ncesine ait birtakm olaanst olaylar ve

kahramanlar anlatlmaktadr. Destanlarn dokusunda gerek ile hayal i iedir. Btn
Trk boylarnn szl geleneinde olduu gibi, Karaay-Malkar Nart destanlarnn byk
[ s. 197 ] bir ksm cr (destan) eklinde ve belli bir makamla sylenmektedir (Adilolu,
1993/4:7-9).
Karaay-Malkar Nart destanlar hakknda ilk bilgileri veren P. Ostryakov notlarnda yle
sylemektedir:
"Sbzg (kaval) ad verilen mzik aletiyle ve kk tahta paralarnn belli bir tempoyla
birbirine vurularak ortaya karlan armoni eliinde halk ozanlar destanlar
sylemektedir. Halk ozanlarnn evresine toplanan kimseler de byk bir dikkat ve
hayranlkla onlar dinlerler. Destanlarn her birinin kendisine ait farkl bir makam vardr.
(Ostryakov, 1879:700).
G.N. Potanin, Kafkas Nart destanlarnn kkenini Altayl kavimlere yani Trk-Mool
kltrne balamaktadr. Ona gre, Trk-Mool destanlaryla byk benzerlikler
gsteren Kafkas Nart destanlarnn teekklnde Altayl gebe kavimlerin byk rol
vardr (Potanin, 1899:1-4, 384-508, 841-856). A.N. Dyakov-Tarasov Nart destanlar
iin yle sylemektedir:
Orta Asyadan Avrupaya gerekleen byk g srasnda Kafkasya blgesi yol

gzergah zerindeydi. Karaay-Malkar Nart destanlarnda bu byk gn izleri ok
ak bir ekilde grlmektedir. Nart hikayelerinde iyilik ile ktln, karanlk ile
aydnln savamas, yer alt ve yer stndeki birtakm yaratklar ve devler ile Nart
kahramanlarnn mcadeleleri anlatlmaktadr. Bu konularn tamam btn gebe
halklarn destanlarnda da grlmektedir. (Dyakov-Tarasov:1898:72).
M.V. Rklitskiy ise dier Kafkas Nart destanlarndaki ba sonu belli olmayan ve baz
anlalmaz karmak blmlerin Karaay-Malkar Nart destanlarnda akla
kavutuunu sylemektedir (Rklitskiy, 1927:28).
Nart Kelimesinin Anlam ve Kkeni

Karaay-Malkar Trkesinde ve Kafkas dillerinde kullanlan nart kelimesinin anlam

olarak Trkedeki tam karl alp kelimesidir. Yani nart kelimesi; yiit, cesur, mert,
kahraman ve benzeri birok kelimenin anlamn bnyesinde toplayan bir kelimedir.
Nart kelimesinin anlam hakknda en gzel tarifi Safar-Aliy Orusbiy yapmtr:
Karaay-Malkar Trklerinde bir kimseyi vmek iin sylenebilecek en gzel sz Nart

gibi gzel endaml ve her bakmdan mkemmel vasflara sahip kii eklindedir.
Karaay-Malkar Trkleri bir kimsenin herhangi bir davrann ok beendii zaman o
kimseyi takdir etmek iin Narta (Nart gibi) yaktrmasn yapar. Bu [ s. 198 ]
rneklerden de anlalaca zere, Karaay-Malkar Trklerindeki nart kelimesi her
bakmdan mkemmel vasflara haiz kimse anlamna gelmektedir. Halktan derlediim
malzemeye gre Nartlar uzun boylu, iri yapl, gl, dayankl, sert durulu, zor ilerin
kolayca stesinden gelebilen kahraman zelliklerine sahip kimselerdir. Nartlar hayatn
zorluklaryla karlamaktan ve bu zorluklarla mcadele etmekten zevk almaktadrlar.
Nartlar bir sefere ktklar zaman birtakm zorluklarla ve engellerle karlamay arzu
ederler. Bylece onlar kendi yiitliklerini snam olacaklardr. Karaay-Malkar Trkleri,
Nartlar ite bu ekilde anlatrlar. (Urusbiyev, 1881:II).
Nart kelimesinin kkeni hakknda eitli grler ileri srlmtr. lk olarak, ora B.
Noghumuka, nart kelimesinin nar (gz) + ant (Ant kavmi) eklinde iki ayr
kelimeden teekkl ettiini ve bunun da Adige (erkes) dilinde Antn gz anlamna
geldiini sylemektedir. . B. Noghumukaya gre nart (< nar + ant) kelimesi
erkeslerin atalar olan Antlarla ilikilidir (Noghumuka, 1974:16). Fakat, erkes dilinde
gz kelimesinin karl nar deil nedir. Ayrca, tarihte Ant adyla anlan bu kavim;
Slav, Alan ve Trk kabilelerinden mteekkil bir kavimdir. Dolaysyla bu kavmin
erkeslerle bir ilgisi yoktur.
Asker M. Hadagatl da, .B. Noghumuka gibi, nart kelimesinin Adige (erkes) dilinde
nar (gz) + te~ten~tn (vermek) eklinde iki ayr kelimeden teekkl ettiini ve bunun
da gz vermek, gzn budaktan saknmamak anlamlarna geldiini sylemektedir
(Gadagatl, 1967:206).
B.H. Balkarov ise /t/ sesinin Adige ve Abhaz dillerinde okluk anlam veren bir ek
olduunu fakat kelimenin kk olan nar kelimesiyle birlikte hibir anlam ifade
etmediini sylemektedir (Balkarov, 1965:55-56). erkes dilinde nar eklinde bir
kelime olmad gibi, bu dildeki okluk eki -t deil, -khedir.
M. S. Tuganov, nart kelimesini Oset diliyle aklamaya almaktadr. Ona gre bu

kelime na + art eklinde iki ayr kelimeden teekkl etmekte ve bizim ateimiz,
bizim ocamz anlamlarna gelmektedir (Tuganov, 1977:127-148).
alva D. nal-pa, nart kelimesinin Abhaz dilinde annenin ailesi veya annenin
ocuklar eklinde aklanabileceini sylemektedir (nal-pa, 1949:111-116).
L. G. Lopatinskiy, nart kelimesi ile Farsa merd (alp, yiit, cesur), Ermenice mard
(insan) ve Grc-Svanca mar (insan) [ s. 199 ] kelimelerini karlatrmakta ve nart
kelimesinin kaynan bu kelimelerde aramaktadr (Bayramukov, 1998:37). Nart
kelimesi ile Farsa merd kelimesi arasnda morfolojik ve semantik bakmdan bir iliki
olduu dnebilir. Ancak, iki kelime arasndaki /m/ > /n/ ses deiikliinin Farsann dil
hususiyetleri gz nne alnarak bilimsel bir ekilde aklanmas gerekir.
Georges Dumezil ise nart kelimesiyle ilgili iki farkl gr ileri srmtr. lk olarak bu
szn eski Hint-ran dilinde nrit (dans etmek) kelimesinden tremi olacan; ikinci
olarak da bu kelimenin kaynan yine eski Hint-ran dilinde nar (erkek) kelimesinden
alm olabileceini sylemektedir. G. Dumezil, Kafkas Nart destanlarnn kkenini, Hint-
Avrupa dil ailesine mensup olan Osetlerin Nart destanlarna balamaktadr (Dumezil,
1976:19; Dumezil, 2000:72-73).
Vladimir . Abayev, nart kelimesinin Moolca olduunu ileri srmekte ve bu kelimeyi

nar (gne) + t (okluk veya soy bildiren ek) eklinde tahlil ederek bu kelimenin
Gnein ocuklar ve Kurdun ocuklar eklinde iki farkl anlama geldiini
sylemektedir. V.. Abayeve gre nart kelimesi M.S. 13-14. yzylda ortaya kmtr.
Destanlarda anlatlan Nart kahramanlar Alanlardr. Yani, Moollar Alanlara Nart adn
vermilerdir. Alanlar ise bugnk Osetlerin atalardr. Sonu olarak Kafkas Nart
destanlarnn ana kayna Oset Nart destanlardr (Abayev, 1978:28-29, 35; Abayev vd.,
1999:15).
Umar Bayramuk ise nart kelimesinin kkeni hakknda V.. Abayevin etimolojisine
aynen katldn, fakat nart kelimesinin ok eski tarihlerden beri Orta Asya
bozkrlarnda kullanldn, Cengiz Hann Kafkasyay istila etmesiyle birlikte bu
kelimenin Kafkasyaya geldiini sylemektedir. U. Bayramuka gre Moollar nart
kelimesini gnein ocuklar anlamnda Hunlar iin; kurdun ocuklar anlamnda ise
Kk-Trkler iin kullanmlardr (Bayramuklan, 1982:249-257; Bayramukov, 1993:56-
79; Bayramukov, 1998:37-39).
Magomet Habi, nart kelimesinin Moolca nert (mehur, nl, tannm, nemli)
kelimesinden kaynaklandn ileri srmektedir. Ona gre Moolcadaki nert kelimesi;
Buryata nertey (nam salm adam), Kalmuka nerte (nam salm adam), Marice
nar-edem (gl, kuvvetli adam); Karaay-Malkar Trkesinde nart (alp, kahraman),
Kumuk Trkesinde nart (alp, kahraman), Karakalpak Trkesinde nart (alp,
kahraman), Sagay Trkesinde nart (alp, kahraman), Saha (Yakut) Trkesinde nar
(becerikli, vasfl insan), uva Trkesinde nar (koyu krmz, kzl [ s. 200 ] yzl,
gzel endaml) kelimelerine kaynaklk etmitir (Habilan, 1973:217-219; Habiev,
1998:33-36).
Murat Karakt, or ve Sagay Trklerinde kahramanlk hikaye ve destanlar iin nart-

pak kelimesinin kullanldn sylemekte ve bu kelimenin kavimler gyle paralel
olarak Sibirya blgesinden Kafkasyaya geldiini ileri srmektedir (Karaketov, 1995:55).
M. Habiin nart kelimesinin Sagay Trkesinde kahraman, cesur anlamna geldii

eklindeki gr ile M. Karaktn or ve Sagay Trklerinde kahramanlk hikaye ve
destanlar iin nart-pak kelimesinin kullanld eklindeki gr dikkat ekmektir.
Hakikaten, Sagay Trkleri ile Mras rmann yukar ksmlarnda yaayan or Trkleri
kahramanlk hikayesi (bogatrskaya skazka) iin nartpak kelimesini kullanmakta ve bu
hikayeleri anlatan kimseleri de nartpak eklinde adlandrmaktadrlar (Drenkova,
1940:IX-X). Ben de buradan hareketle, baka bir yazmda, Sagay Trkesindeki
nartpak kelimesi ile Karaay-Malkar Trkesi ve Kafkas dillerinde kullanlan nart
kelimesinin ayn kelimeler olduunu, nartpak kelimesinin Trk kavimlerinin Orta
Asyadan batya doru gleri srasnda Kafkasyaya tandn, daha sonra deiime
urayarak nart eklini aldn ileri srm ve sonuta bu kelimenin Trke bir kelime
olduunu sylemitim (Adilolu, 1997:587).
Ancak, Prof. Dr. sa zkann Trk boylarnn szl edebiyatnda destan, efsane,
masal, bilmece anlamnda kullanlan nmah~comok~cumbak~yomak~comak
kelimeleri hakknda yapt etimoloji almasndan; Sagay Trkesindeki nartpak

kelimesinin, nart (kahraman) + pak (hikaye) eklinde iki ayr kelimenin
birlemesinden meydana gelmi bir kelime deil, yap bakmndan fiilden tremi tek bir
kelime olduu anlalmaktadr. . zkann sz konusu bu kelimeler zerine yapt
etimolojiye gre yumak kelimesi, kapamak, rtmek anlamna gelen yu- fiilinden
tremitir (zkan, 1998:370). Yumak kelimesinin ikinci hecesi -makn fiilden isim
yapm eki olduu aktr. Yumak kelimesi, Hakas Trkesinde nmak~nmah
eklindedir. Hakas Trkesinde orta hecede /m/, /n/, // gibi sesler tayan kelimelerin
bandaki /y/ nsz gerileyici benzemeye urayarak /n/ sesine dnmektedir. Bu
sebeple yumak kelimesi Hakas Trkesinde nmah ekline girmitir (zkan,
1997:30).
Sagay Trkesindeki nartpak kelimesinin son hecesindeki -pak (< mak) kelimesi
fiilden isim yapm eki olduuna gre kelimenin ilk hecesindeki nart- kelimesinin de fiil
olduu ortaya kmaktadr. Yani nartpak kelimesi nart- fiilinden tretilmi tek bir
kelimedir. . zkann almasnda nartpak kelimesiyle veya nart- fiiliyle [ s. 201 ]
ilgili bir etimoloji yaplmamtr. Burada ilave olarak, nartpak kelimesinin /n/ namr
(yamur), ye > ne (yen), yelke > nelke (ense), vs. (Habilan, 1973:224).
Sonu olarak, nart kelimesinin kkeni hakkndaki grlerden bizce en mantkl olan
M. Habiin ortaya koyduu grtr. Hakikaten de Moolcada nert (mehur, nl,
tannm, nemli) eklinde bir kelime vardr (Luvsandendeva, 1957:287; Hacilayev,
1970:57). Nart kelimesinin kkeni hakknda daha iyi bir aklama ortaya konulana
kadar, Moolcadaki nert kelimesinin Karaay-Malkar Trkesi ile Kafkas dillerinde
kullanlan nart kelimesine kaynaklk ettiini syleyebiliriz.
Nart Kahramanlar
Karaay-Malkar Nart destanlarnn merkezinde olaylar ve kahramanlar vardr.

Kahramanlarn hayat tarzlar, yaadklar yurtlar ve tabiatla ilgili tasvirler birer ayrnt
olarak kalmaktadr. Destanlarda Nart kahramanlarnn yiitlikleri, dmanlarna kar
yaptklar mcadeleler, irkin ve insanst dev yaratklarla yaptklar savalar anlatlr.
Nart kahramanlar daha ok yiitlik ve dinamizm ynnden karakterize edilmektedir.
Onlarn sava tutkular, cesaretleri, halk birtakm canavar ve devlere kar korumalar;
halkn hayatn kolaylatrmak iin gsterdikleri abalar ve bulduklar pratik zmler
Nart kahramanlarnn en belirgin zellikleridir. Olaanst zelliklerle kuatlan Nart
kahramanlar yiitliin, cesurluun ve mertliin semboldrler. Onlar korkunun ne
olduunu bilmezler ve hatta lmden bile korkmazlar. Ayrca, Nart kahramanlarnn her
birinin kendine has zellikleri de vardr. Yani bu kahramanlar tip deil, hepsi farkl birer
karakterdir (Adilolu, 1993:7-9).
Karaay-Malkar Trkleri destanlarda anlatlan Nart kahramanlarnn gerekten
yaadklarna inanrlar ve onlar kendi atalar olarak kabul ederler. Bunun iin atasz
kelimesi yerine nart-sz kelimesini kullanrlar.
Karaay-Malkar Trkleri destanlarda ad geen Nart kahramanlarna byk sayg

duyarlar ve onlar iin birtakm trenler yaparlard. egem blgesinde eskiden El-Tb
ky sakinleri bir ocuk doduu zaman, Nart-Ta ad verilen byk kayaln
yannda, doan ocuk iin kurban keserler ve yeni doan ocuu ad [ s. 202 ] geen
kayaln tepesinden dklen suda ykarlard. Daha sonra doan ocuk eer erkek ise
yle bir dilekte bulunurlard:
Nart Debet gibi demirci ol

Nart avay gibi yiit ol
Nart Sosuruk gibi meale ol
Halkna tatl, ho gnll ol.
ocuk eer kz ise onun iin yaplan dilek yleydi:
Satanay gibi dolunay ol

Etrafn hep dn-dernek olsun
Adn olsun yer tanrsndan bereket
Eksilmesin kynden, evinden bereket. (Haciyeva, 1988:10).
Karaay-Malkar Nart destanlarna gre, Nart kahramanlarnn yaadklar yerler Koban

vadisi dolaylardr. Ancak Nartlarn seferlere kt ve savatklar yerler til (Volga)
rmana kadar uzanmaktadr. Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatlan
kahramanlarn adlarnn bir ksm yledir: Debet, Satanay, rzmek, Sosuruk,
Alavgan, avay, Sibili, Batraz, rdan, Cnger, Rakav, Gilastrhan, Sozuk, Bolat
Hm, Aemez, Hubun, Bdene, yerdi, Bora Batr vs. Karaay-Malkar Nart
destanlarnda anlatlan Nart kahramanlarnn says olduka fazladr. imdi bunlarn
iinde destanlardaki konumlar bakmndan en nemli olanlarn ksaca anlatmaya
alalm.
Debet ~ Devet
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Debetin, Gk ile Yerin olu olduu anlatlr. Tanrlar
ilk olarak Debeti yaratmlardr, dier Nart kahramanlar Debetten tremilerdir.
Debetin kalbi ve kan ateten yaratlmtr. Debet sadece ilk Nart deil, ayn zamanda
Nartlarn hem ilk demircisi, hem de ilk retmenidir. Tanrlar, Debeti Elbruz dann
eteklerinde yaratmlardr. Debet, demir madenini ve demirden elik yapmasn burada
renmitir. Debet, demirin ve dier madenlerin dilini bilmekte, kzgn demiri plak
elleriyle dverek kolayca ileyebilmektedir. Bundan baka, kularla ve dier yabani
hayvanlarla konuabilme yeteneine sahiptir. Kl, balta, mzrak, ok gibi silahlar, silah
ilemeyen zrhlar ve at naln ilk defa Debet yapmtr. Eer, Debetin yapt silahlar
olmasayd Nartlar dmanlarna kar zaferler kazanamayacaklard. Debetin yapt
silahlar meteor (gkta) alamldr. Bu yzden Nartlarn kllar ok salamdr ve
dedii yeri kat gibi kesmektedirler.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, Debetin lmedii, gkte yaad ve orada [ s. 203
] demircilik yapt anlatlr. Nart lkesinde yaplacak bir i kalmadndan, Debet
kendisine demirden kanatl bir araba yaparak gkyzne ger ve orada demircilik
sanatna devam eder. Yldzlar, Debetin rsnden srayan kvlcmlardan olumutur.
Geceleyin gkyznde bir yldzn kaydn grrseniz bilin ki bu kayan yldzlar
Debetin gkyzndeki atlyesinde demir dverken kard kvlcmlardr.
Nartlarn demircisi Debet hakknda eitli grler ileri srlmtr. M. Habi, bu

kahramann adyla ilgili deiik varyantlar toplam ve bunlar etimolojik adan
incelemitir. Debet kelimesinin varyantlar: Tavas, Davat, Devet, Debet
eklindedir. M. Habi bunlardan Tavas ve Devet kelimelerini esas almtr. M. Habi,
Tavas kelimesini, tav (da) + As (As kavmi) eklinde; Devet kelimesini ise dev
(dev~kuvvetli) + et (okluk eki) eklinde aklamtr (Habilan, 1973:220).
smail Mz, Karaay-Malkar Trklerinde Debo adnn ok kullanldn bunun da

Debet kelimesiyle bir ilgisi olduunu ileri srmektedir. Ona gre, Debo kelimesi eski
Trk kavimlerinden biri olan Tobolarn (Tobalar~Topalar) adndan miras kalmtr. .
Mzya gre Debo kelimesi ile okluk veya soy bildiren et ekinin birlemesiyle de
ortaya Debet kelimesi kmtr (Miziyev, 1991:161). . Mz bunun dnda Debet
kelimesi ile skitlerin aile-ev-ocak tanras Tabiti arasndaki kelime benzerlie dikkat
ekmekte, bu iki kelime arasnda bir ilikinin olabileceini sylemektedir (Mzulu,
1993:28).
Mahti Curtubay ise Debet kelimesini dp~tp (ate~ateli) + bet (yz) eklinde iki
ayr kelimenin birlemesinden meydana geldiini bunun da gne anlamna geldiini
sylemektedir. M. Curtubaya gre, Karaay-Malkar Trkleri eskiden gnee Dpbet
diyorlarm ve bu kelime daha sonra Nartlarn demircisi Debetin ad olmutur
(Curtubayev, 1991:157).
Yukarda aktarlan Debet kelimesiyle ilgili grlerin hepsi ekil ve anlam bakmndan
yetersizdir. Ben bundan nceki almalarmda, demircilik sanatyla mehur Davut
peygamberin Karaay-Malkar Nart destanlarna demirci Debet olarak girdiini ve Davut
peygamber ile demirci Debet arasndaki benzerlikleri ilk defa ortaya koymutum
(Adilolu, 1997:589; Appa, 1998/16:25-27; Appa, 1999/17:38-39).
Davut peygamberle ilgili rivayetlerde, bir kral olmakla birlikte onun ayn zamanda usta
bir demirci olduu anlatlr. Davut peygamberin ad Kuran- Kerimde 16 kere geer.
Peygamberlii dnda kendisine has baz zelliklerinin dile getirildii bu ayetlerden [ s.
204 ] ayr olarak, sahih hadislerde de Davut adndan oka bahsedilir (Bursal,
1991:18-67; Aydemir, 1996:151-185). Davut peygamberin demircilik sanat ve dier
vasflar Kuran- Kerimde yle anlatlmaktadr: Allah ona (Davuta) hkmdarlk ve
hikmet verdi, diledii ilimlerden ona retti (Bakara-251). Ona (Davuta), sizi savata
korumak iin zrh yapma sanatn rettik, artk kreder misin? (Enbiya-80). Ona
(Davuta) demiri de yumuattk. Uzun zrhlar yap, onlar dokumada intizam gzet diye
buyurduk (Sebe-10-11); (Bursal, 1991:18-67). slam rivayetlerde, Davut peygamberin
demiri atete kzdrmadan, demiri dvmek iin rse, ekice ve balyoza muhta olmadan
plak elleriyle demiri hamur gibi eip bkt ve demire diledii gibi ekil verdii
anlatlr. Ayn rivayetlere gre, Davut peygamberin dalarla, talarla ve kularla
konuabilme yetenei de vardr. Kendisinden sonra kral ve peygamber olan Hz.
Sleymann da babas olan Davut peygamberin 19 olu olmutur (Bursal, 1991:18-67).
Karaay-Malkar Nart destanlarnn demircisi Debet ya da Devet isminin kkeni

Davut isminden gelmektedir. Debet, ayn Davut peygamber gibi plak elleriyle kor
halindeki demiri eip bkebilmekte, ona diledii ekli verebilmektedir. Yine, Davut
peygamber gibi atein, talarn ve kularn dilini de bilmektedir. Davut peygamber ile
demirci Debet arasndaki bu benzerliklerin dnda baka bir benzerlik de her ikisinin de
19 olu olmasdr. Ayrca, Davut peygamber ve demircilik sanat Krgz, Kazak ve
Taranc Trklerinin szl edebiyat rnlerine de girmitir. Davut peygamber, Orta Asya
Trk boylarnda demirciliin piri olarak kabul edilir (nan, 1995:121-123-133-141).
Bilindii zere M.S. 7-10. yzyllar arasnda Kafkasya corafyasnn hakimi olan Hazar
Trkleri Musevilik inancna sahip idiler. Musevilik inancnda Davut peygamber bir
kahramandr. Hazar Kaanlnn dalmasndan sonra Hazar Trk kabileleri
Kafkasyada yaayan halklar arasna karmlardr. Hazar kkenli bu kabileler
beraberlerinde getirdikleri kltr unsurlarn Kafkas halklarna tamlardr. Karaay-
Malkar Nart destanlarndaki Demirci Debet ile Davut peygamber arasndaki
benzerliklerin bir tesadf olmas imkanszdr. Eldeki verilerden Davut peygamberin

Karaay-Malkar Nart destanlarnda birtakm deiiklere urayarak Nartlarn demircisi
Debet kimliine brnd ok ak bir ekilde anlalmaktadr.
Alavgan
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, Alavgann dev gibi iri yapl ve ok kuvvetli olduu
anlatlr. Alavgan ok sayda emegen (dev) ldrmtr. Ayrca devlerin kazann alp
Nartlara getirmitir. [ s. 205 ] Bu kazann iine krk tane kzn eti smaktadr.
Alavgan, Nartlarn demircisi Debetin on dokuz olundan en byk olandr. Debet,
Alavgan dnda, oullarnn hepsini evlendirmitir. Alavgan, dev gibi iri yapl biri
olduundan ona Nartlardan uygun bir e bulunamamtr. Alavgan bu yzden emegen
(dev) kadnlardan biriyle evlenmek zorunda kalmtr.
Bir baka yazmda ilk defa, Karaay-Malkar Nart destanlarndaki demirci Debetin
balangtaki adnn Alogan veya Al-Ogan eklinde olduunu ve daha sonra Hazar-
Musevi kltrnn etkisiyle demircilik sanatyla mehur Davut peygamberin adnn
Debet eklinde deierek Karaay-Malkar Nart destanlarna kaynaklk ettiini,
Alogan adnn ise tamamen unutulmayarak Karaay-Malkar Nart destanlarnda
Alavgan adyla Debetin en byk olu olarak yaamaya devam ettiini sylemitim
(Adilolu, 2001:29-32).
Oset Nart destanlarnn demircisinin ad Kurdalagondur. G. Dumezil, Kurdalagon

adnn kurd (eski Osete demirci) sz ile Alag (bir Nart slalesi) sznn
birlemesinden meydana gelmi olabileceini sylemektedir (Dumezil, 2000:63). V..
Abayev bu kelimenin ilk halinin Kurdalavargon eklinde olduunu sylemekte ve bu
kelimeyi; kurd (eski Osete demirci) + ala (Alan kavmi) + varg (eski Osete kurt) + on
(Osete oul, soy bildiren ek) eklinde aklamaktadr. V.. Abayev bu hecelemeden
Alanlarn kurt soyundan olan demircisi eklinde bir anlam karmaktadr. Mahti
Curtubay ise, V.. Abayevin bu aklamasna kar karak ncelikle eski Osetedeki
varg (kurt) sznn aslnda Moolca barak (kpek) sznden kaynaklandn, te
yandan Osetede kurd (demirci) eklinde bir kelimenin olmadn ve bunun da Trke
kurt kelimesinden kaynaklandn ileri srmektedir. M. Curtubaya gre, Oset Nart
destanlarndaki Kurdalagonun ad, Karaay-Malkar Nart destanlarndaki Alavgann
adndan kaynaklanmaktadr. Ona gre, Alavgan ad, Oset Nart destanlarna Kurd-
Alagon (Kurt soylu Alagon < Alavgan) eklinde gemitir. M. Curtubay, Alavgan
adnn kkenini; al (n, nce, ilk) + avgan (aan, devrilen) eklinde aklamakta,
bundan da ilk olan eklinde bir anlam karmaktadr. Karaay-Malkar Trkesinde
av- fiili amak, dmek, devrilmek anlamlarna gelir. M. Curtubay herhalde burada
avgan kelimesini gelen anlamnda dnmekte ve bundan da ilk gelen, ilk doan,
ilk olan eklinde bir anlam karmaktadr. Bu aklamasn da Alavgann demirci
Debetin ilk olu olmasyla desteklemektedir (Curtubayev, 1991:158-159).
Gerek slam ncesi, gerekse slam sonras Trklerin kltrnde bugne kadar yaayan
halk inanlarndan biri de [ s. 206 ] Al-Ruhu veya Albastdr. Karakter ve seciye
itibariyle, btn Trk boylarnn halk inanlarna gre Al-Ruhu genellikle lousa
kadnlara musallat olan kt bir ruhtur. Fakat, Al-Ruhu tarih ncesi devirlerde Trklerin
kltrnde kt bir ruh deil, tam tersine gl ve koruyucu tanrlardan biri idi. Fakat
daha sonralar Al-Ruhu, Trk kltrnde kt bir ruh olarak tasavvur edilmitir. Bununla
birlikte tarihi devirlerde, Al-Ruhunun koruyucu ve iyi bir ruh olduunu bildiren iaretler
de yok deildir. rnein, Uranha-Tuba Trklerinin aman dualarnda Al-Ruhu koruyucu
ve iyi bir ruh olarak telakki edilir. Yakut Trklerinde aile oca ateine Al-Ot denir. Altay
ve Krgz Trklerinde alka- kelimesi takdis etmek anlamna gelir. Btn Trk
boylarnda alk~alg kelimesi dua, takdis, dilek, tebrik anlamlarnda kullanlan bir
kelimedir. Alas veya alazlama tabiri, eski Trk kltrndeki atele ruhu
ktlklerden arndrma ayinidir. Al sznn ate kltyle alakal olmas bilhassa bu
ruhun eski zamanlarda koruyucu ve iyi bir ruh olduunu gstermekte, hatta bu Al-
Ruhunun tarih ncesinde eski Trk kltrnde ate-tanrs olduunu ortaya
koymaktadr. Al-Ruhu ve Al sznn kkenini ise Sumer kltrnde aramak
gerekmektedir. Eski Trklerin ate tanrs Al ile Sumerlerin ate tanrs Al veya
Alunun bir olduuna phe yoktur (nan, 1987:259, 261, 263-266).
Tarih ncesinin derin karanlklarnda kaybolmayarak, nce ate tanrs Al eklinde ve

daha sonra da kt bir ruh eklinde tasavvur edilerek Al-Ruhu eklinde eski Trk
kltrnde yer bulan Sumerlerin ate tanrs Aln ad phesiz ki Karaay-Malkar ve
Oset Nart destanlarndaki Alavgan ve Kurdalagon adlarna da kaynaklk etmitir.
Alavgan kelimesini: al (ate) + awgan < ogan (tanr), yani Ate Tanrs eklinde;
Kurdalagon kelimesini de: kurd < kur (demir-elik) + al (ate) + agon < ogan
(tanr), yani Demirci-Ate Tanrs eklindeki tahlil, yukarda ileri srlen grlerin
hepsinden daha mantkl ve isabetlidir.
Satanay ~ Satanay Biye
Satanayn babas Gne, annesi de Aydr. Satanay doduktan ksa bir sre sonra
Deniz Tanrs onu alp karr ve bir adaya gtrr. Satanay yllarca bu adada mahsur
kalr. Deniz Tanrs oynamas iin Satanaya denizden kard yakut, elmas, mercan
gibi deerli talar verir. Satanay bunlarn iinde en ok mercan talarn sever. Bu
yzden de Deniz Tanrs ona Satanay adn verir. Satanay aradan uzun yllar getikten
sonra bir yolunu bulup adadan kamay baarr. Gnlerce ormanlarda, dalarda
dolatktan sonra Nartlarn lkesine gelir ve burada Nartlarn lideri rzmekle evlenir.
Karaay-Malkar Nart destanlarnn kadn kahraman olan Satanay gzelliin ve
bilgeliin semboldr. Satanay birtakm doa st [ s. 207 ] glere sahiptir. Satanayn
sihir yapma gc ve olacaklar nceden sezme yetenei vardr. Nartlar perde
arkasndan yneten Satanaydr. Satanaya danmadan Nartlar hibir ie kalkmazlar.
Satanay, Nart kadnlarna ynden uha yapmasn, elbise dikmesini, ekmek piirmesini,
boza yapmasn, stten peynir ve yourt yapmasn retmitir (Appa, 1993/6:17-22).
Satanay kelimesinin etimolojisi hakknda baz grler ileri srlmtr. Bunlardan

birka yledir; erkes aratrmaclara gre Setenay veya Sataney kelimesi Adige
(erkes) dilindeki se (bak, kl) kelimesi ile tn (vermek) fiilinin birlemesinden
meydana gelmitir ve bu kelime bak~kl veren anlamna gelmektedir (zbay,
1990:18). M. Habie gre Satanay kelimesi Sogdca kkenli ad (yksek rtbeli
asker) ve Trke anay (anne) kelimelerinin birlemesinden meydana gelmitir
(Habilan, 1973:226). U. Bayramuk ise Satanay kelimesinin sata (mercan) ve anay
(anne) kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini ileri srmtr (Bayramuklan,
1982:255). Bunlardan baka Satanay kelimesinin sat (kutsal) + anay (anne)
veyahut satan (ok gzel) + ay (Ay) kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini
ileri srenler de olmutur (Laypanov-Miziyev, 1983:66).
G. Dumezil, yukardaki grlerden farkl olarak, Kafkas Nart destanlarndaki Satanay

ile Alan kralnn gzel kz Satinikin birbirleriyle ilikili olduunu sylemekte, hatta bu
ikisinin ayn kiiler olduunu ileri srmektedir (Dumezil, 1965:170). Alanlar ile Ermeniler
arasnda geen bir savata, Alan kralnn olu Ermeniler tarafndan esir alnm, taraflar
arasndaki uzun grmelerden sonra, Ermeni kral Artaes ile Alan kralnn gzel kz
Satinikin evlenmesiyle taraflar arasnda bar yaplmtr (Krzolu, 1992:38-39).
Tarihte gerekten yaam kiilerin birtakm deiikliklere urayarak destan ve

efsanelere girmesi mmkndr. G. Dumezilin Nart destanlarndaki Satanay adl kadn
kahraman ile Alan kralnn kz Satinik arasnda bir balant kurmas gz ard
edilmeyecek bir fikirdir.
Bana gre Satanay kelimesinin eytan (veye eytan) kelimesiyle bir alakas vardr.
Karaay-Malkar Nart destanlarndaki Satanay ile Oset Nart destanlarndaki Satana
veya atanann birtakm sihir glerine sahip olduu, gaipten ve gelecekten haber
verdii bolca ilenmektedir. Hatta, Karaay-Malkar Nart destanlarnda Satanay ismi
birok yerde Bilgi Satanay (Khin Satanay), Kurtha Satanay ve Obur Satanay
(Byc Satanay) eklinde gemektedir. Bilindii gibi byclk, khinlik vb. gibi iler
eski toplumlarda eytan ii olarak kabul edilirdi. Byk bir [ s. 208 ] ihtimalle, toplum
tarafndan sevilmekle birlikte byclk, khinlik gibi eytan ilerde uratndan
dolay kendisinden korkulan, ekinilen bir kadn bir ekilde Nart destanlarna girmitir.
Belki bu kadn, gerekte baka bir ismi olan fakat byclk ve khinlik gibi birtakm
eytan ilerle uratndan dolay Satinik (< Satanik) adyla anlan Alan kralnn
gzel kz olabilir.
rzmek
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, rzmek, Nart kahramanlar iinde akll ve ar

bal kiiliiyle anlatlr. Btn Nart kahramanlar onu rnek alrlar. rzmek, Nart
kahramanlarnn lideri ve Satanayn kocasdr. Destanlarda rzmekin anlatld en
mehur blm, rzmekin Nartlar haraca balayan ve Nartlarn lkesine yamur
yamasn engelleyen Kna Sakall Kzl Fuku ldrp Nartlar zgrle kavuturduu
blmdr. rzmekin dou motifi ksaca yledir; Nartlarn demircisi Debet gnlerden
bir gn dalarda demir madeni ararken gkten bir meteorun dtn grr. Debet,
meteorun dt yere gider. Meteorun dt yerde derin bir ukur, ukurun iinde
de kk bir ocuk grr. ocuk ukurun iinde dii bir kurdu yakalam ve onun stn
emmektedir. Daha sonra, Debet bu ocuu alp Nartlarn lkesine gtrr. rzmekin
dii bir kurdun style beslenmesi motifi, Karaay-Malkar Nart destanlarndaki eski Trk
mitolojisinin izlerini yanstmaktadr.
Karaay-Malkar Nart destanlarndaki rzmekin ad; Oset Nart destanlarnda

Urizmeg, Urzmag, Orazmag, Werizmeg, Wrjmeg ve Vurijmeg eklinde; Adige
(erkes) Nart destanlarnda ise Osirmeg, Osirmes, Wazermes, Wazrmes ve
Werzemec eklinde gemektedir (Noghumuka, 1974:53; Mijayev, 1988:5, 17; Abayev
vd., 1999:151; Dumezil, 2000:74). M. Habi, Karaay-Malkar Nart destanlarndaki
rzmek adn: rz (rmak) + mek < bek (bey, prens) eklinde iki ayr kelimenin
birlemesinden meydana geldiini ileri srmekte bunun da rman beyi, rman sahibi,
rman efendisi anlamna geldiini sylemektedir (Habilan, 1973:219). G. Dumezil
ise Oset varyantndaki Urizmeg kelimesini varaza (erkek domuz) kelimesiyle
ilikilendirmitir. Fakat bundan baka bir aklama yapmam ve kendisi de bu grn
pek mantkl olmadn dnm olacak ki etimolojisinin yanna bir soru iareti
dmtr (Dumezil, 2000:74).
M. Habi ve G. Dumezilin ileri srd grlerin yetersiz olduu aktr. Kafkas Nart
destanlarndaki rzmek, Urizmeg, Osirmeg vs. adl kahramann ad tamamen
Trke bir kelime olup, Dede Korkut destanlarndaki Kazan olu Oruz Bekten ibarettir
(Adilolu, 1993/4:7-10; Appa, 1993/6:17-22). Dede Korkut [ s. 209 ] destanlarnn,
Kafkas Nart destanlar zerindeki etkisi kimseyi artmamaldr. Hatta, Dede Korkutun
mezarnn Kazakistanda (Kzlorda vilayetinde), Trkmenistanda, Azerbaycanda ve
Trkiyede (Bayburtta) olduuna dair efsaneler dnda bir de Kafkasyada olduuna
dair inanlar ve ciddi tarihi bilgiler vardr. 1638 ylnda Dastanda Derbent ehrinin
batsndaki bir tepede Dede Korkut trbesi olduunu syleyen Adam Olearius nl
seyahatnamesinde yle sylemektedir: Eskiden burada Okus (Ouz) milletinden
Kasan (Kazan) adl bir hkmdar yaarm. Bu hkmdar, Lezgi denilen Dastan
Tatarlaryla korkun savalar yaparken, tepe zerindeki trbede yatan mam Korkut
kopuz alarak Kasan (Kazan) adl hkmdar coturup Lezgiler aleyhine savaa
kkrtrm. A. Oleariustan on yl sonra Derbentte bulunan Evliya elebinin notlarnda
Dede Korkuttan yle bahsedilmektedir: Ziyaretgh- Dede Korkut ulu sultandr.
irvanllar bu sultana (veliye) yrekten baldrlar. (Krzolu, 1972:214).
M. Fahrettin Krzolu Oruz kelimesinin, Trke rs (demirci rs) kelimesinden

kaynaklandn sylemektedir (Krzolu, 1972:187, 199). N.A. Baskakov ise,
Trkedeki orus kelimesini ilk olarak, Trk-Rus melezlerine verilen ad veya Rus
hayat tarz yaayan Trk soylularna verilen ad eklinde aklamakta, ikinci olarak da,
Kpak Trkesinde sava, saldr anlamna gelen urus~uru (vurumak) kelimesinden
de kaynaklanm olabileceini, bunun da kavgac veya sava anlamna geldiini
sylemektedir (Baskakov, 1997:152).
N.A. Baskakov gibi, ben de, Oruz ve rz kelimelerinin Orus (Rus) kelimesinden
kaynaklandn dnyordum. Bilindii gibi Trkede kelime banda /r/ sesi
bulunmaz. Baka dillerden girmi /r/ sesiyle balayan kelimeler ise bir nl nses
almlardr. Bu kelimelerden biri de Orus ( < Rus ) kelimesidir. zellikle Dou
Trkesinde Rus kelimesi Orus veya Urus eklinde sylenmektedir. Ayrca,
Trklerde eskiden Orus kelimesi, Rusa benzeyen veya Rus gibi anlamnda bir zel
ad olarak olduka yaygn ekilde kullanlmtr. Dou Trklerinde bu ad gnmzde de
Orusbiy, Oruzbek, Orazbek, Orazbay, Orazhan, Orushan vs. eklinde olduka yaygn
olarak kullanlmaktadr. Orus adnn Rus szyle ilikisini ok gzel aklayan bir
Malkar rivayeti vardr. Bu rivayete gre, Malkarda Bzng vadisinde yaayan Bashanuk
adl bir prensin bir olu olmu. Bashanukun dedesi veya yal akrabalarndan biri yeni
doan ocuu grmeye geldiinde, ocuun salarnn sar, gzlerinin de mavi
olduunu grnce: Bu ocuk ayn Rus prenslerine benziyor demi ve bylece
Bashanukun oluna Orusbiy (Rus prensi) ad konulmutur. Malkarllarn kkl Orusbiy
[ s. 210 ] slalesi ite bu ocuun soyundan gelmektedir. (Musukayev, 1976:97;
Musukayev, 2001:28).
Ancak, tarihte daha Rus kelimesi ve Rus adnda bir millet yok iken, eski Trk
destanlarnda Oruz adnn gemesi, bu kelimenin kkeninin ok daha eskilere
dayandn ortaya koymaktadr. rnein, efsanevi Saka hkmdar Alp Tongann olu
Alp Arz veya Oruz Han ile Ouz Han destannn Uygur varyantndaki Ouz Hann
sol kanat komutan Urum Kaann kardei Uruz Bek ve M.. 66 yllarnda Alazon
rma ile Hazar denizi arasndaki yerlerin, yani Kafkasyann hakimi ve Partlarn (Saka-
Arakllarn) da mttefiki olan, Saka soyundan Albanlar hkmdar Oroizin adlar bu

fikri yeterince desteklemektedir (Krzolu, 1972:198-199). Bu tarihi ahslarn adlar
destanlara daha sonradan girmemi ise, ki Alban hkmdar Oroizin adnn M.. 66
ylnda tarih kaytlarndaki tespiti bunu teyit etmektedir, Rus kelimesi ile Oruz kelimesi
arasnda bir iliki olmad ortaya kmaktadr. nk, Rus kelimesi ve Rus etnik kavim
ad tarihte ancak M.S. VIII. yzyldan sonra ortaya kmtr.
Bence tarihte ve destanlardaki btn Oruz (ve dier varyantlar) adlarnn kkeni, Saka
hkmdar Alp Tongann olu (veya kardei) Alp Arza dayanmaktadr. Sakalarn
Hazar denizini kuzeyden ve gneyden dolaarak Kafkasya ve Dastandaki Derbent
(Demirkap) ehrinin fethi Alp Tonga olu Alp Arz tarafndan gerekletirilmitir (Togan,
1981:108). Neticede, Alp Arzn Kafkasyadaki savalar ve buna bal dier tarihi
olaylarn, Kafkas Nart destanlar ve Dede Korkut destanlarnda iz brakmamas mmkn
deildir. Hatta, Dede Korkut destanlarnda anlatlan mekann Kafkasya ve Kuzey
Azerbaycan corafyas olmas da bu fikre uygundur.
Bana gre, Trk kltrndeki Oruz adnn kkeni, Saka hkmdar Alp Tongann olu
Alp Arza dayanmakta fakat bu Arz ad da Yunan mitolojisindeki Aresten
kaynaklanmaktadr. Zeus ile Herann olu Ares, eski Yunan mitolojisinde en byk
sava tanrs olarak anlatlr. Ares ayn zamanda kymdan ve kan dkmekten holanan,
sava dnce tarznn temsilcisidir. Sava tanrs Ares, zrhl, miferli, kalkan, mzrak
ve klla donanm olarak tam bir sava grnmnde tasvir edilir (Grimal, 1997:84).
Herodotos, Sakalarn (skitlerin) Papaios, Tabiti, Api, Oitosyros, Argimpasa,

Thagimasadas gibi belli bal tanrlar hakknda bilgi verirken, Sakalarn sava tanrs
Aresin dnda heykel, sunak, tapnak kurma geleneklerinin olmadn, kurban ve
dier dini trenlerin yalnz Ares iin yapldn sylemektedir (Herodotos, 1991:208-
209). Herodotosun anlattklarndan, Sakalarn en ok [ s. 211 ] nem verdikleri tanrnn
eski Yunandaki sava tanrs Ares olduu anlalmaktadr. Fakat burada dikkat eken
nemli nokta, Herodotos, Sakalarn tanrlarndan bahsederken bunlarn adlarn da
Saka dilinde verdii halde, sava tanrs Aresin Saka dilindeki adn vermemitir.
Heredotos, Sakalarn sava tanrsndan bahsederken, dorudan Ares adn
kullanmaktadr. Buradan da, Sakalarn eski Yunan kltrnn etkisinde kald
anlalmaktadr. Yani, Saka ve daha sonraki Trk kltrndeki Arz adnn kayna,
Saka veya eski Trk kltrnden deil, eski Yunan mitolojisindeki sava tanrs
Aresten gelmektedir. Sakalarn, sava tanrs Arese bu kadar nem vermesi
dolaysyla da Sakalarda birtakm soylu kiilerin Ares ( > Arz ) adn kullanmalar
mantkl grnmektedir. Bunun en gzel rnei de Saka hkmdar Alp Tongann olu
Alp Arzn addr.
Sosuruk ~ Sosurka
Karaay-Malkar Nart destanlarnda zeki ve kurnaz biri olarak anlatlan Nart Sosuruk
(veya Sosurka), Nartlarn amansz dman olan devleri bilek gcyle deil, kvrak
zekasyla yenmektedir. Nart Sosurukun douu ksaca yledir; Nartlarn oban Sozuk
bir gn dil rma kenarnda koyunlarn otlatrken, gzellii dillere destan olan Satanay-
Biyeyi grr. Satanay-Biyeyi o kadar ok beenip arzular ki, Sozukun ersuyu
fkrp, rman kysnda Satanay-Biyenin zerine oturduu granit kaya parasna
deer. Sozuk, Satanay-Biyeye granit kayay yannda gtrmesini syler. Satanay-
Biyenin evine alp gtrd granit kaya bymeye balar. Belli bir zaman sonra
granit kaya kendi kendine bir yumurta gibi krlr ve iinden kor halinde bir bebek kar.
Satanay-Biye hemen Nartlarn demirci Debeti arr. Debet, kor halindeki bebei
dizlerinden bir kskala tutup suya batrr. Bylece bebein vcudu eliklemi olur.
Satanay-Biye ve Debet, Soslan-Tan (granit kayas) iinden kan bu bebee
Sosuruk adn verirler. Nart Sosurukun vcudu elikten olduu iin ona hibir kesici ve
delici silah ilemez. Ancak, Debet onu suya batrd srada, vcudunun kskala kapal
olan yerleri su ile temas etmedii iin Sosurukun dizleri eliklememitir. Bu yzden
Sosurukun dmanlar onu dizlerinden yaralamak isterler (Adilolu, 1993/5:18-21).
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Nart Sosuruk bla Emegen (Nart Sosuruk ile Dev)
balkl blmde, Sosurukun zekas ve kurnazlyla devi nasl yendii ksaca yle
anlatlmaktadr:
Gnlerden bir gn Nart yiitleri sefere karlar. Yolculuk srasnda erzaklar tkenir,
atesiz kalrlar. Bunun zerine Nart Sosuruku ate bulmas iin grevlendirirler.
Sosuruk ate aramak iin dolarken bir devin maarasna gelir. Maarada byk bir
ate yanmaktadr. Sosuruk devin [ s. 212 ] ateinden bir kor paras alp kamak
zereyken, kor parasndan srayan bir kvlcm devin gzne gelir. Bunun zerine dev
uyanr ve Sosuruku kskvrak yakalayverir. Dev ona Sosuruku tanyp tanmadn
sorar. Sosuruk kendisinin kim olduunu deve sylemez fakat Sosuruku ok yakndan
tandn, onun ok byk bir yiit olduunu ve birtakm hnerlere sahip olduunu
syler. Bunun zerine dev heyecanla ona Sosurukun hnerlerinin neler olduunu sorar,
kendisinin de ayn hnerleri yapmak istediini syler. Sosuruk deve, Sosurukun birinci
hnerinin, dan tepesinden yuvarlanan byk kayalar bayla vurup dan tepesine
geri gndermek olduunu syler. Dev ben de aynsn yaparm diyerek Sosuruka dan
tepesine kmasn ve yukardan byk kayalar yuvarlamasn syler. Sosuruk dan
bandan kayalar yuvarlamaya balar. Dev ok kolay bir ekilde kayalar bayla vurup
geri gnderir. Sosuruk deve, Sosurukun ikinci hnerinin kzgn demirleri yutmak
olduunu syler. Dev hemen atete demirleri kor haline gelene kadar kzdrarak yutar
ve kendisine hibir ey olmaz. Sosurukun nc ve son hnerinde dev gle girer ve
gln buz tutmasn bekler. Gl buz tuttuktan sonra Sosuruk deve glden kmasn
syler. Dev btn gcyle urar fakat bir trl buzlar krp glden kamaz. Dev
oyuna geldiini ve bu kiinin Sosuruk olduunu anlamtr. Sosuruk devin ban
kesmek iin klcn devin boynuna vurur. Fakat devin boynu kesilmez. Dev, Sosuruka,
bann ancak kendi klcyla kesilebileceini syler. Bunun zerine Sosuruk devi kendi
klcyla ldrr.
lk olarak T.M. Haciyevann tespit ettii zere, mehur Trkolog Wilhelm Radloffun 19.
yzylda Gney Sibirya Trklerinden derlemi olduu Ak-Kbek destan ile yukarda
anlatlan Nart Sosuruk ile Dev destan arasndaki byk benzerlikler vardr. Aynen,
Sosuruk ile dev arasnda olduu gibi, Ak-Kbek ve Salur Kazan kimin daha gl
olduunu anlamak iin deiik hnerler gsterirler. En sonunda Ak-Kbek, buz tutan
glden kamayan Salur Kazann ban keserek bu mcadeleden galip kar.
Birbirlerinden olduka uzak yurtlarda yaayan Gney Sibirya Trkleri ile Karaay-Malkar
Trklerinin destanlar arasndaki bu benzerlikler, her ikisinin de eski Trk mitolojisiyle
ilikili olduunu gstermektedir. Prof. Dr. B. gele gre, d dnyaya hatta daha
gneydeki Trk boylarnn tesirlerine bile uzak olan Ak-Kbek destan, Proto-Trk
motifleri tayan mitolojik bir destandr [ s. 213 ] (Aliyeva vd., 1994:28; gel, 1995:10,
22, 35). Bunun dnda, Nart Sosuruk ile devin mcadelesini anlatan bu destann
benzerleri Oset ve Abhaz-Abazalarn Nart destanlarnda da yer almaktadr (zbay,
1990:116-129; Abayev vd., 1999:241-249). Bunlar byk ihtimalle Karaay-Malkar Nart
destanlarndan gemi olmaldr.
Sosuruk veya Sosurka kelimesinin kkeni hakknda grler yledir; Adige (erkes)
Nart destanlarnda bu kahramann ad Sosrko ve Sawsruk eklinde gemektedir.
Buna gre erkes dilinde bu kelime; se (bak, kl) + sr veya str (scak) + w
veya wo (vurmak, ate etmek) + ko (oul, olu) kelimelerinin birlemesinden scak
ocuk, ate saan, yakan erkek ocuk anlamna gelmektedir (zbay, 1990:14).
Vladimir Meremkula gre, Sosurka kelimesi ile eski Msrllarn tanrlarndan Osiris
arasnda bir iliki vardr (zbay, 1990:98). M. Habi ise bu kelimeyi Karaay-Malkar
Trkesiyle aklamaya almaktadr. Ona gre bu kelime sos (granit) ve uruk (soy,
sop) kelimelerinin birlemesinden meydana gelmitir (Habilan, 1973:219-220). Fakat,
Karaay-Malkar Trkesindeki sos-ta (granit) kelimesi, Sosuruk adl kahramann
dou hikayesiyle balantldr. Yani Sosuruk adl kahramann adndan atfen sonradan
granit tana sos-ta denilmitir.
erkes Tarihisi ora B. Noghumuka ise, bir kayann yarlmasndan, kayann iinden
kan Sosurka ile anne karn yarlarak bebek doum tekniine de ad verilen mehur
Roma mparatoru Sezar arasnda bir iliki kurmaktadr. Ona gre Roma mparatoru
Sezarn ad, Kafkas Nart destanlarna birtakm deiikliklere urayarak girmitir
(Noghumuka, 1974:60-61). Bana gre de, yukarda ileri srlen grlerden ziyade .B.
Noghumukann gr daha isabetlidir.
avay ~ Karaavay
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, dmanlarna hibir zaman yenilmeyen, gl ve

ok cesur bir kahraman olarak anlatlan avay, Nart Alavgann oludur. avayn
annesi ise bir emegen (dev) kadndr. avayn douu ksaca yle anlatlr:
Alavgann emegen (dev) kars iki ayda bir ocuk douruyormu. Fakat bu ocuklar
dourur dourmaz azna atp yiyormu. Alavgan dertli bir ekilde Satanaydan yardm
istemi. Satanay hemen bir plan yapm. Emegen (dev) kadnn doum zaman gelince
onu evin atsna karm bacann stne oturup dourmasn sylemi. Emegen (dev)
kadn dourunca bebek bacann altnda, ocan iinde hazr duran sepete dm. [ s.
214 ] Satanay hemen sepetin iindeki bebei alp Elbruz dana gtrm. avay
burada Elbruz dann buzullarn emerek bym. ocuk byyp yiit bir delikanl
olduktan sonra Satanay onu alp Nart lkesine getirir. avay yurduna dndkten sonra
derhal emegen (dev) annesini ldrr ve bylece Nartlar emegen (dev) kadnn
zulmnden kurtarm olur. avayn babas Alavgan ise oluna kavutuu iin ok mutlu
olur ve ona Gemuda isimli at hediye eder.
T. M. Haciyeva, avayn douu ve ocukluuyla ilgili bu motiflerin benzerinin Altay

Trklerinin Maaday-Kara destannda da olduunu sylemektedir (Aliyeva vd.,
1994:19). U.S. Gagloyti, avayn douu ve annesiyle ilgili motiflerin Adige (erkes),
Oset, een-ngu ve hatta Grc destanlarnda da olduunu, ancak bu motiflerin en
ak ekilde Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatldn bu yzden de bu motiflerin
dier Kafkas Nart destanlarna Karaay-Malkar Trklerinden gemi olabileceini
sylemektedir (Gagloyti, 1977:110).
avay birtakm olaanst glere sahiptir. rnein istedii zaman scak havay souk
havaya ya da souk havay scak havaya evirebilmektedir. Bunun dnda, avayn
kendisi ve at Gemuda istedii zaman istedii kla girebilmektedir. avay ile Gemuda
adl destanda, avay, Nart kahramanlar arasnda dzenlenen bir msabakaya yal bir
grnle ve eski psk elbiseleriyle katlr. avayn at Gemuda ise zayf, clz ve
gsz bir at gibi grnmektedir. Halbuki avay bunu dier Nart kahramanlarn
yanltmak iin yapmtr. Neticede msabakay avay ve at Gemuda kazanr.
M.E. Talpa, Adige (erkes) Nart destanlarnda savalara eski elbiseler giyerek giden
avayn neden eski elbiseler giydii sorusunun cevapsz kaldn ifade etmektedir.
M.E. Talpa bu sorunun cevabnn ancak Karaay-Malkar Nart destanlarnda
verilebildiini sylemektedir. Karaay-Malkar Nart destanlarndaki avay, dmanlarnn
karsna yal ve gsz bir adam grnmnde, eski psk elbiseler giyerek kar.
nk, bylece gerek gcn dmanlarndan gizlemekte ve onlar yanltarak
yenmektedir (Aliyeva vd., 1994:17).
avayn vcudu ok dayankldr. Hibir ey onun bedenine zarar vermez. rnein

Nart ile Emegen adl destanda, emegenler (devler) avay yakalayp atein iinde
atarlar. Fakat, avaya hibir ey olmaz. Tam tersine, atein iinde avayn vcudu
elik gibi sertleir.
[ s. 215 ] avayn Gemuda isimli at denizin derinliklerinden gelmitir, kulaklarnn

arkasnda balklarnki gibi solungalar vardr. Bu yzden denizin altnda rahata
dolaabilmektedir. Toynaklar demir gibi sert, gzleri balk gibi parlaktr. Destanlarda
anlatlanlara gre, Gemuda bir gn Elbruz dann stnden srarken toyna dan
tepesine demi ve bylece nceden tek bal olan Elbruz dann tepesi Gemudann
toynann arpmasyla iki bal olmutur. Gemuda insanlarn dilinden anlamakta fakat
yalnz avay ile konumaktadr. Karaay-Malkar Nart destanlarnda, avay ve at
Gemudann, Elbruz dann tepesindeki lmszlk suyundan itikleri ve bu yzden
her ikisinin de sonsuza kadar yaayacaklar anlatlr.
Kaynaklar
Abayev, V.., Osetinskiy Epos, Moskova, 1978.
Abayev, V.., Djusoyev, N.G., vnev, R.A., Kaloyev, B.A., Nartlar-Asetin Halk Destan,
eviren: Kayhan Ykseler, YKY, stanbul, 1999.
Adilolu, Adilhan., Karaay-Malkar Nart Destanlar, Karaay-Malkar Dergisi, Say: 4,

Ankara, 1993.
Adilolu, Adilhan., Nart Sosurka, Karaay-Malkar Dergisi, Say: 5, Ankara, 1993.
Adilolu, Adilhan., Karaay-Malkar Trklerinde Nart Destanlar, Yeni Trkiye Dergisi-

Trk Dnyas zel Says, Say: 15 (I. Cilt), Ankara, 1997.
Adilolu, Adilhan., Kafkas Nart Destanlarnda Sumer ve Saka zleri, Bilge Dergisi, Say:
31, Ankara, 2001.
Aliyeva, A.., Haciyeva, T.M., Ortabayeva, R.A.K., vd., Nartla: Malkar-Karaay Nart
Epos ~ Nart: Geroieskiy Epos Balkartsev i Karaayevtsev, Moskova, 1994.
Appa, Adilhan., Nart rzmek ve Satanay Biye, Karaay-Malkar Dergisi, Say: 6,

Ankara, 1993.
Appa, Adilhan., Nartlarn Demircisi Debet-I, Birleik Kafkasya Dergisi, Say: 16,
Eskiehir, 1998.
Appa, Adilhan., Nartlarn Demircisi Debet-II, Birleik Kafkasya Dergisi, Say: 17,
Eskiehir, 1999.
Aydemir, Abdullah., slam Kaynaklara Gre Peygamberler, Trkiye Diyanet Vakf

[ s. 216 ] Balkarov, B.H., Adgskie Element B Osetinskom Yazke, Nalik, 1965.
Baskakov, N.A., Trk Kkenli Rus Soyadlar, eviren: Mlazm Kazmolu, TDK
Bayramuklan, Umar., Karaay Folklorda Shurtuknu Tuvduklar, orka, erkessk,

1982.
Bayramukov, U. Z., K Etimologii Slova Nart, Problem storieskoy Leksiki

Karaayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazkov, erkessk, 1993.
Bayramukov, Umar., Karaay Folklorunda Nart Suhurtukun Torunlar, eviren:

Adilhan Appa, Krm Dergisi, Say: 23, Ankara, 1998.
Bursal, M. Necati., Peygamberler Tarihi-Hazret-i Davut Aleyhisselam, l Yaynlar,

stanbul, 1991.
Curtubayev, M.., Drevniye Verovaniya Balkartsev i Karaayevtsev, Nalik, 1991.
Drenkova, N.P., orskiy Folklor, Moskova, 1940.
Dumezil, Georges., Le livre des heros. Legendes sur les Nartes, Paris, 1965.
Dumezil, G., Osetinskiy Epos i Mifologiya, Moskova, 1976.
Dumezil, Georges., Kafkas Halklar Mitolojisi, eviren: Musa Yaar Salam, Ayra
Dyakov-Tarasov, A.N., Zametki o Karaaye i Karaayevtsah, SMOMPK, Vp. 25, Otd.

2, Tiflis, 1898.
Gadagatl, A.M., Geroieskiy Epos Nart i Ego Genezis, Krasnodar, 1967.
Gagloyti, U.S., Nekotorye Voprosu storiografii Nartskogo Eposa, Tsinvali, 1977.
Grimal, Pierre., Mitoloji Szl, eviren: Sevgi Tamg, Redaksiyon: Cenap

Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997.
Habilan, Magomet, Karaay Nart Eposnu Nartlarn snden, Zamann Avaz,

erkessk, 1973.
Habiev, Magomet., Karaay Nart Destanlarndaki Kahramanlar, eviren: Adilhan

Appa, Krm Dergisi, Say: 23, Ankara, 1998.
Hacilayev, H. M. ., Oerki Karaayevo-Balkarskoy Leksikologii, erkessk, 1970.
[ s. 217 ] Haciyeva, T.M., Malkarllan bla Karaayllan Halk Poeziya garmalklar,

Nalik, 1988.
Haciyeva, T.M., Karaay-Malkarllarn Eski Folklor rnleri, eviren: Adilhan Appa, Bilig
Dergisi, Say: 6, Ankara, 1997.
Herodotos., Herodot Tarihi, eviren: Mntekim kmen, Remzi Kitabevi Yaynlar,

stanbul, 1991.
nal-pa, . D., Ob Abhazskih Nartskih Skazaniyah, Trud Abhazskogo N, Shumi,

1949.
nan, Abdlkadir., Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, TTK Yaynlar,

Ankara, 1987.
nan, Abdlkadir., Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar, Ankara, 1995.
Karaketov, M.D., z Traditsionnoy Obryadovo-Kultovoy Jizni Karaayevtsev, Moskova,

1995.
Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznamelerine Gre Karsn An ve Kazman

Kesimindeki Kamsarakan-Kalba Hanedan, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt I,
TTK Yaynlar, Ankara, 1972.
Krzolu, Fahrettin., Kpaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1992.
Laypanov, K.T.-Miziyev, .M., O Proishojdenii Trkskih Narodov, erkessk, 1983.
Luvsandendeva, A., Mongol-Oros Tol, Moskova, 1957.
Mijayev, M.., Bogoboreskie Mif Adgov, Folklor Narodov Karaayevo-erkesii Janr i

Obraz, erkessk, 1988.
Mzulu, smail., Merkezi Gafkazn Etnik Kklerine Doru, (evirenler: Prof. Dr.
Sleyman Eliyarl, Do. Dr. Mehman Abdullah), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf
Miziyev, .M., Oerki storii i Kultur Balkarii i Karaaya XIII-XVIII. vv, Nalik, 1991.
Musukayev, A., Bahsan Avzunda Birinci Elle, uyohluk, Say: 3, Nalik, 1976.
Musukayev, A., Malkar Halknn Etnik Oluumu, eviren: Adilhan Appa, Krm Dergisi,
Say: 34, Ankara, 2001.
Noghumuka, ora B., erkes Tarihi, eviren: Dr. Vasfi Gsar, Baha Matbaas, stanbul,
1974.
[ s. 218 ] Orusbiy, Safar-Aliy., Dal Tatarlarn Nart Destanlar, eviren: Bilal Appa-
Adilhan Appa, Birleik Kafkasya Dergisi, say: 4, Eskiehir, 1995.
Ostryakov, P., Narodnaya Literatura Kabardintsev i Ee Obrazts, Vestnik Evrop, Tom.

4, No: 8, Peterburg, 1879.
gel, Bahaeddin., Trk Mitolojisi, II. Cilt, TTK Yaynlar, Ankara, 1995.
zbay, zdemir., Mitoloji ve Nartlar, Kafda Yaynlar, Ankara, 1990.
zkan, Fatma., Altn Ar, Ankara, 1997.
zkan, sa., Trk Boylarnn Szl Edebiyatndaki Nmah/Comok/Cumbak/Yomak

Anlatm Tr zerine Bir Etimoloji Denemesi, Trk Dili, Say: 556, Ankara, 1998.
Potanin, G.N., Vostonye Motivi v Srednevekovom Evrope Epose, Moskova, 1899.
Rklitskiy, M.V., K Voprosu o Nartah i Nartskih Skazaniyah, zvestiya Osetinskogo N

Krayevedeniya, Vp. 2, Vladikafkaz, 1927.
Togan, Zeki Velidi., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981.
Tuganov, M. S., Literaturnoe Naslediye, Orconikidze, 1977.
Urusbiyev, S., Skazaniya O Nartskih Bogatryah U Tatar-Gortsev Pyatigorskogo

Okruga Terskoy Oblasti, SMOMPK, No: 1, Tiflis, 1881.
_____________________________________________________
Adilhan Adilolu, "Karaay-Malkar Nart Destanlar",

Turkish Studies [Trkoloji Aratrmalar], Volume: 2 / 1 [3],
Winter, 2007, s. 196-218, ISSN: 1303 - 9199
_____________________________________________________
KAFKAS NART DESTANLARINDA SUMER VE SAKA ZLER
Kafkas Nart destanlar; Karaay-Balkar, Kumuk, Oset, een-ngu, Abhaz, Abaza,

Adige vs. gibi Kafkasya halklarnn folklorunda nemli bir yere sahiptir ve szl edebiyat
geleneklerinin ilk rnleri olarak kabul edilirler. Dil ve etnik bakmdan birbirinden farkl
olan Kafkas halklarnn Nart destanlar birok ynden birbirlerine benzemektedir. Fakat
yine de bu destanlarn her birinin kendisine has milli vasflar barndrd ve aralarnda
baz farkllklarn olduu da dikkat ekmektedir. Szgelimi, Abhaz ve Adigelerin Nart
destanlar daha ok eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken, Karaay-Balkar ve
Kumuklarn Nart destanlar ise eski Trk destanlarna daha yakndr. te yandan, dier
Kafkas halklarnn Nart destanlarnda da Trk-Mool motifleri olduka fazladr.
[s. 29] Kafkas Nart destanlar; Karaay-Balkar, Kumuk, Oset, een-ngu, Abhaz,
Abaza, Adige [erkes] vs. gibi Kafkasya halklarnn folklorunda nemli bir yere sahiptir
ve szl edebiyat geleneklerinin ilk rnleri olarak kabul edilirler. Dil ve etnik bakmdan
birbirinden farkl olan Kafkas halklarnn Nart destanlar birok ynden birbirlerine
benzemektedir. Fakat yine de bu destanlarn her birinin kendisine has milli vasflar
barndrd ve aralarnda baz farkllklarn olduu da dikkat ekmektedir. Szgelimi,
Abhaz ve Adigelerin Nart destanlar daha ok eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler
gsterirken, Karaay-Balkar ve Kumuklarn Nart destanlar ise eski Trk destanlarna
daha yakndr. te yandan, dier Kafkas halklarnn Nart destanlarnda da Trk-Mool
motifleri olduka fazladr. Prof. Dr. A.N. Dakov-Tarasov ve Prof. Dr. G.N. Potanin,
Kafkas Nart destanlarnn kkenini Altayl kavimlere yani Trk-Mool kltrne
balamaktadrlar.[1] Gerekten de, Kafkas Nart destanlar ile Dede Korkut destanlar
arasndaki benzerlikler ve zellikle de Nart destanlarndaki kahraman adlarnn
birounun Trke olmas bu destanlarn dorudan doruya Trk kltryle balantl
olduunu ortaya koymaktadr.
Kafkas Nart destanlarndaki baz unsurlarn kkeni ok eski bir dnemin kltrne
dayanmaktadr. Bu unsurlardan biri de, Karaay-Balkar ve Oset Nart destanlarnda
Alawgan ve Kurdalagon adl kahramanlardr. Oset Nart destanlarndaki [bundan
sonra ksaca OND] Kurdalagon adl kahraman Nartlarn demircisidir ve demircilikle
balantl olarak ate kltyle de ilgisi vardr.[2] Karaay-Balkar Nart destanlarndaki
[bundan sonra ksaca KBND] Alawgan adl kahraman ise Nartlarn demircisi Debetin en
byk oludur. Alawgan ok iri csseli olduu iin kendisine uygun bir Nart kz
bulamam ve bir emegen [dev] kadnla evlenmek zorunda kalmtr.
Georges Dumezil, ONDdeki Kurdalagon adnn kurd [eski Osete demirci] sz ile
Alag [bir Nart slalesi] sznn birlemesinden meydana gelmi olabileceini
sylemektedir.[3] V.. Abayev ise, Kurdalogon adnn ilk halinin Kurdalawargon [Kurd-
ala-warg-on] eklinde olduunu sylemekte ve bunu da; Kurd [eski Osete demirci] +
ala [Alan] + warg [eski Osete kurt] + on [Osete oul, soy bildiren ek] eklinde
aklamaktadr. Yani, V.. Abayev bu etimolojisinden Alanlarn kurt soyundan olan
demircisi eklinde bir anlam karmaktadr. Mahti Curtubay ise, V.. Abayevin bu
aklamasna kar karak; ncelikle eski Osetedeki warg [kurt] sznn aslnda
Trk-Mool barak [kpek] sznden kaynaklandn, te yandan Osetede kurd
[demirci] eklinde bir szn olmadn ve bunun da Trke kurt sznden
kaynaklandn ileri srmekte ve V.. Abayevin etimolojisini tamamen reddetmektedir.
M.. Curtubayeve gre, ONDdeki Kurdalagonun ad, KBNDdeki Alawgann adndan
kaynaklanmaktadr. Yani, KBNDdeki Alawgann ad, ONDye Kurd Alagon [Kurt soylu
Alagonilk olan eklinde bir anlam karmaktadr. Bu etimolojisini de Alawgan adl
kahramann KBNDdeki demirci Debetin ilk olu olmasyla desteklemektedir.[4]
Ben bir baka yazmda, hem V.. Abayevin, hem de M. Curtubayn, Kurdalagon ve
Alawgan szleriyle ilgili aklamalarnn mantksz ve pheli olduunu sylemi ve her
iki szn de daha derin aratrlmas gerektiini geni bir ekilde izah etmitim. Fakat
bununla birlikte ben de, V.. Abayev ve M. Curtubayn grlerine kar bir aklama
ortaya koymamtm.[5] Fakat bu yazda, KBNDdeki Alawgan ve ONDdeki
Kurdalagon adl kahramanlarn, demircilik ve ate kltyle balantl olarak,
gnmzde btn Trk boylarnn kltrnde halen yaayan Al-Ruhuyla ilgisi olduu
ve bu iki kahramann kkeninin Sumerlerin ate tanrs Al veya Aluya dayand ilk
defa ortaya konulacaktr.
Gerek slam ncesi, gerekse slam sonras Trklerin kltrnde bugne kadar yaayan
halk inanlarndan biri de Al-Ruhu veya Albastdr. Karakter ve seciye itibariyle,
btn Trk boylarnn [s. 30] halk inanlarna gre Al-Ruhu genellikle lousa kadnlara
musallat olan kt bir ruhtur. Fakat, Al-Ruhu tarih ncesi devirlerde Trklerin kltrnde
kt bir ruh deil, tam tersine gl ve koruyucu tanrlardan biri idi. Fakat daha sonralar
Al-Ruhu, Trk kltrnde kt bir ruh olarak tasavvur edilmitir. Bununla birlikte tarihi
devirlerde, Al-Ruhunun koruyucu ve iyi bir ruh olduunu bildiren iaretler de yok
deildir. Szgelimi, Uranha-Tuba Trklerinin aman dualarnda Al-Ruhu koruyu ve iyi bir
ruh olarak telakki edilir. Yakut Trklerinin aile oca ateine Al-Ot denir. Altay ve Krgz
Trklerinde alka- sz takdis etmek anlamna gelir. Btn Trk boylarnda
alk~alg sz dua, takdis, dilek, tebrik anlamlarnda kullanlan bir szdr. Alas
veya alazlama tabiri, eski Trk kltrndeki atele ruhu ktlklerden arndrma
ayinidir. Al sznn ate kltyle alakal olmas bilhassa bu ruhun eski zamanlarda
koruyucu ve iyi bir ruh olduunu gstermekte, hatta bu Al-Ruhunun tarih ncesinde eski
Trk kltrnde ate-tanrs olduunu ortaya koymaktadr. Al-Ruhu ve Al sznn

kkenini ise Sumer kltrnde aramak gerekmektedir. Eski Trklerin ate tanrs Al ile
Sumerlerin ate tanrs Al veya Alunun bir olduuna phe yoktur.[6]
Mezopotamya blgesinde stn bir uygarlk tesis eden Sumerlerin Asiyatik bir kavim
olduu ve Sumer dilinin en ok da Trkenin ierisinde bulunduu Ural-Altay dillerine
benzedii btn bilim adamlarnca kabul edilmektedir. nasya tarihi uzman F. Hommel,
Sumerleri tamamyla bir Trk kavmi saymtr. Ona gre, baz Trk kavimleri M.. 5000
yllarnda Orta Asyadan Mezopotamya blgesine gelerek Sumerleri tekil etmilerdir.
Ayrca F. Hommel, Sumer diline ait 350 sz Trke ile izah etmitir.[7] te yandan,
Osman N. Tuna, Trklerin en az M.. 3500 yllarnda Dou Anadolu evresindeki
varln ve Sumerler ile Trkler arasnda dil bakmndan tarihi bir ilgi bulunduunu,
Sumer dilindeki 168 Trke sz denkliiyle ispatlamtr.[8] Kafkasyada, Karaay-
Balkar Trklerinin yaad Elbruz da [Mingitaw] evresinde yaplan arkeoloji
almalar sonucu kurganlarda Sumerlere ait eyalar bulunmutur.[9] Yine,
Kafkasyadaki Maykop kurganlarnda kullanlan seramik malzemenin Mezopotamya
kaynakl olduu saptanmtr.[10] Ayrca, Maykop kurganlarnda ortaya karlan gm
kaplarn zerindeki hayvan resimleri slubunun Sumer-Elam sanat slubuyla ayn
olduu tespit edilmitir. Sumer-Elam uygarlnn bu tip zellikleri Orta Asya
kurganlarnda da grlmektedir.[11]
Birok sz vardr ki, tarih ncesinin derin karanlklarnda kaybolan fakat inan, yaay
ve sosyal artlarn kalntlar halinde bugne kadar srklenerek gelmitir. Zaman
getike sosyal artlarn, yaay ve retim tarznn deimesine uygun olarak baz
szler eski anlamlarn yitirip yeni artlara gre yeni anlamlar alarak yaamaya devam
ederler. Genel olarak unu diyebiliriz ki, szlerin kklerini aydnlatmak iin yalnz fonetik
ve morfolojik aklamalar zm saylamaz. nk bu tr zmler dilin tarihsel
erevesini aamaz. Halbuki szlerin kkleri tarih ncesi devirlerin karanlklarna kadar
uzanr. Szlerin etimolojileri ancak tarih, arkeoloji, etnografya ve etnoloji bilimlerinin de
yardmyla aydnlatlabilir.[12]
Bu szlerden biri de Alawgan ve Kurdalagon adlardr. Tarih ncesinin derin

karanlklarnda kaybolmayarak, nce ate tanrs Al eklinde ve daha sonra da kt bir
ruh olarak tasavvur edilerek Al-Ruhu eklinde eski Trk kltrnde yer bulan
Sumerlerin ate tanrs Aln ad, phesiz ki Karaay-Balkar ve Oset Nart
destanlarndaki Alawgan ve Kurdalagon adlarna da kaynaklk etmitir. Biraz nce
yukarda verdiimiz A. nann tespitlerinin de yardmyla; KBNDdeki Alawgan adn: Al
[ate] + awgan
KBNDdeki demirci Debetle ilgili bir yazmda; Hazar-Musevi kltryle balantl olarak
demircilik sanatyla mehur Davut peygamberin, KBNDdeki demirci Debete kaynaklk
ettiini ilk defa ortaya koymutum. Bununla birlikte, Nartlarn demircisinin balangtaki
adnn Debet eklinde olmadn sylemi, imdilik bilinmese de, bu kahramann
eskiden mutlaka baka bir ad olmas gerektiini de ifade etmitim.[13] te bu yazda
talar yerine oturmakta; Debetin balangtaki adnn Alawgan olduu ve Hazar-
Musevi kltrnn etkisiyle Davut peygamberin Debet eklinde Alawgann yerine
getii anlalmaktadr. Yani, KBNDdeki ate tanrs ve bununla balantl olarak daha
sonraki demircilik tanrsnn ad balangta Alawgan eklindeydi. Daha sonra Hazar-
Musevi kltrnn etkisiyle demircilik sanatyla mehur Davut peygamberin ad
KBNDye Debet eklinde girerek Alawgann yerine gemitir. Alawgan ise tamamen
unutulmam, KBNDde Debetin en byk olu olarak yaamaya devam etmitir.
ONDdeki Kurdalagon adl [s. 31] kahraman ise phesiz KBNDden gemitir. nk
yukarda da izah edildii gibi Kurdalagon sznn etimolojisi en mantkl ve en isabetli
ancak Trke ile yaplabilmektedir. Kald ki bu etimoloji, sadece dil ile snrl
kalmamakta, bu kahramann destan ierisindeki karakteri ve demircilik motifiyle de
birebir uyumaktadr.
Kkeni ok eski dnemlere, Saka [skit] kltrne dayanan bir dier Karaay-Balkar
Nart destan kahraman rzmektir. Karaay-Malkar Nart destanlarnda rzmek
olarak geen bu kahramann ad; Oset Nart destanlarnda
Urizmeg[Urzmag~Orazmag~Werizmeg~Wrjmeg~Vurijmeg] eklinde, Adige [erkes]
Nart destanlarnda ise Osirmeg [Osirmes~Wazermes~Wazrmes~Werzemec] eklinde
gemektedir.[14]
Nart rzmek, KBNDda ve dier Kafkas destanlarnda Nartlarn lideri olarak

anlatlmaktadr. KBNDye gre rzmek gkten den bir gktann [meteor] iinden
km ve dii bir kurdun stn emerek beslenmitir. Kolayca anlald zere,
rzmekin dou motifi, zellikle de dii bir kurdun style beslenmesi, eski Trk
mitolojisinin izlerini tamaktadr. Dilbilimci Prof. Dr. Magomet Habi bu kahramann
adn rz [rmak] + mek
Yukardaki, M. Habi ve G. Dumesilin etimolojik aklamalarnn her ikisi de yetersizdir.

Kafkas Nart destanlarndaki rzmek~Urizmeg~Osirmeg adl kahramann ad tamamen
Trke bir sz olup, Dede Korkut destanlarndaki Kazan olu Oruz Bekten ibarettir.[17]
Prof. Dr. M. Fahrettin Krzolu Oruz adnn, Trke rs [demirci rs] sznden
kaynaklandn sylemektedir.[18] N.A. Baskakov ise, Trkedeki orus szn ilk
olarak, Trk-Rus melezlerine verilen ad veya Rus hayat tarz yaayan Trk
soylularna verilen ad eklinde aklamakta, ikinci olarak da, Kpak Trkesinde
sava, saldr anlamna gelen urus~uru [vurumak] sznden de kaynaklanm
olabileceini, bunun da kavgac veya sava anlamna geldiini sylemektedir.[19]
lk nce ben de, N.A. Baskakov gibi, Dede Korkut ve Kafkas Nart destanlarndaki Oruz
adl kahramann Orus [Rus] sznden kaynaklandn dnyordum. Bilindii gibi
eski Trkede r sesiyle balayan sz yoktur. Baka dillerden giren ve r sesiyle
balayan szler ise bir nl nses almlardr. Bu szlerden biri de Rus szdr. Dou
Trkesinde Rus sz gnmzde bile Orus veya Urus eklinde sylenmektedir.
Gerekten de, Trklerde eskiden Orus sz, Rusa benzeyen veya Rus gibi
anlamnda bir zel ad olarak olduka yaygn ekilde kullanlmtr.[20]
Fakat tarihte daha Rus sz ve Rus adnda bir millet yok iken, eski Trk
destanlarnda Oruz adnn gemesi, bu szn kkeninin ok daha eskilere dayandn
ortaya koymaktadr. Szgelimi; efsanevi Saka hkmdar Alp Tongann olu Alp Arz
veya Oruz Han ile Ouz Han destannn Uygur varyantndaki Ouz Hann sol kanat
komutan Urum Kaann kardei Uruz Bek ve M.. 66 yllarnda, Alazon rma ile
Hazar denizi arasndaki yerlerin, yani Kafkasyann hakimi ve Partlarn [Saka-
Arakllarn] da mttefiki olan, Saka soyundan Albanlar hkmdar Oroizin adlar [21]
bu fikri yeterince desteklemektedir. Bu tarihi ahslarn adlar destanlara daha sonradan
girmemi ise, ki Alban hkmdar Oroizin adnn M.. 66 ylnda tarih kaytlarndaki
tespiti bunu teyit etmektedir, Rus sz ile Oruz sz arasnda bir iliki olmadn
ortaya koymaktadr. nk, Rus sz ve Rus etnik kavim ad tarihte ancak M.S. VIII.
yzyldan sonra ortaya kmtr.
Bence tarihte ve destanlardaki btn Oruz [ve dier varyantlar] adlarnn kkeni, Saka
hkmdar Alp Tongann olu [veya kardei] Alp Arza dayanmaktadr. Sakalarn
[skitlerin] Hazar denizini kuzeyden ve gneyden dolaarak Kafkasya ve Dastandaki
Derbent [Demirkap] ehrinin fethi, Alp Tonga olu Alp Arz tarafndan
gerekletirilmitir.[22] Neticede, Alp Arzn Kafkasyadaki savalar ve buna bal dier
tarihi olaylarn, Kafkas Nart destanlar ve Dede Korkut destanlarnda iz brakmamas
mmkn deildir. Hatta, Dede Korkut destanlarnda anlatlan mekann Kafkasya ve
Kuzey Azerbaycan corafyas olmas da bu fikre uygundur.
Buraya kadar anlatlanlardan, M.F. Krzolu ve N.A. Baskakovun Oruz szyle ilgili
etimolojilerinin pek tatmin edici olmad anlalmaktadr. Ben, Trk kltrndeki Oruz
adnn kkeninin Saka hkmdar Alp Tongann olu Alp Arza dayandn ve bu Arz
adnn da Yunan mitolojisindeki Aresten kaynaklandn dnyorum.
[s. 32] Zeus ile Herann olu Ares, eski Yunan mitolojisinde en byk sava tanrs
olarak anlatlr. Ares ayn zamanda kymdan ve kan dkmekten holanan, sava
dnce tarznn temsilcisidir. Sava tanrs Ares, zrhl, miferli, kalkan, mzrak ve
klla donanm olarak tam bir sava grnmnde tasvir edilir.[23]
Herodotos, Sakalarn [skitlerin] Papaios, Tabiti, Api, Oitosyros, Argimpasa,

Thagimasadas gibi belli bal tanrlar hakknda bilgi verirken, Sakalarn sava tanrs
Aresin dnda heykel, sunak, tapnak kurma geleneklerinin olmadn, kurban ve
dier dini trenlerin yalnz Ares iin yapldn sylemektedir.[24] Herodotosun
anlattklarndan, Sakalarn en ok nem verdikleri tanrnn eski Yunandaki sava tanrs
Ares olduu anlalmaktadr. Fakat burada dikkat eken nemli nokta, Herodotos,
Sakalarn tanrlarndan bahsederken bunlarn adlarn da Saka dilinde verdii halde,
sava tanrs Aresin Saka dilindeki adn vermemitir. Heredotos, Sakalarn sava
tanrsndan bahsederken, dorudan Ares adn kullanmaktadr. Buradan da, Sakalarn
eski Yunan kltrnn etkisinde kald anlalmaktadr. Yani, Saka ve daha sonraki
Trk kltrndeki Arz adnn kayna, Saka veya eski Trk dilinden deil, eski Yunan
mitolojisindeki sava tanrs Aresten gelmektedir. Sakalarn, sava tanrs Arese bu
kadar nem vermesi dolaysyla da Sakalarda birtakm soylu kiilerin Ares [>Arz]
adn kullanmalar mantkl grnmektedir. Bunun en gzel rnei de Saka hkmdar
Alp Tongann olu Alp Arzn addr.
Dipnotlar
[1] Kafkas Nart destanlaryla ilgili daha geni bilgi iin bkz: Adilhan Adilolu, Karaay
Malkar Nart Destanlar, Yeni Trkiye Dergisi-Trk Dnyas zel Says, Say: 15, Cilt I.,
Ankara, 1997, s. 575-591.
[2] Abayev V.., Djusoyev N.G., vnev R.A., Kaloyev B.A., Nartlar-Asetin Halk Destan,
eviren: Kayhan Ykseler, YKY, stanbul, 1999, s. 375.
[3] Dumezil, Georges., Kafkas Halklar Mitolojisi, eviren: Musa Yaar Salam, Ayra
[4] Curtubayev M.., Drevnie Verovaniya Balkartsev i Karaayevtsev, Nalik,

1991,s.158-159. te yandan Karaay-Balkar Trkesinde alawgan sz iri-yar, dev,
azman anlamlarna gelir. Fakat, bu sz ve bu szn anlam, KBNDdeki Alawgan adl
kahramann adna izafe edilerek Karaay-Balkar Trkesinde kullanlmaktadr. nk,

KBNDde Alawgan, iri-yar ve gl-kuvvetli bir kahraman olarak anlatlmaktadr.
[5] Appa, Adilhan., Nartlarn Demircisi Debet, Birleik Kafkasya Dergisi, Say: 16,
Eskiehir, 1998, s. 23-24.
[6] nan, Abdulkadir., Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, TTK Yaynlar,

Ankara, 1987, s.259, 261, 263-266.
[7] Togan, Zeki Velidi., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981, s.
12.
[8] Tuna, Osman Nedim., Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi le Trk Dilinin Ya
Meselesi, TDK Yaynlar, Ankara, 1990, s. 50.
[9] Alekseyeva, E.P., Drevniyaya i Srednivekovaya storiya Karaayevo-erkesii,

Moskova, 1971, s. 38.
[10] Munayev, R.M., Kavkaz Na Zare Bronzovogo Veka, Moskova, 1975, s. 329.
[11] Turgiyev, T.B., Problem Hronologii Bronzovogo Veka Sevornogo Kavkaza;

Hronologiya Pamyatnikov Epohi Bronz Sevornogo Kavkaza, Orconikidze, 1982, s. 5.
[12] nan, Abdulkadir., Ada ve Sad Kelimelerinin En Eski Anlamlar, Makaleler ve

ncelemeler, TTK Yaynlar, Ankara, 1987, s.295, 297.
[13] Appa, Adilhan., Kafkasyada Hristiyanlk Kltr, Birleik Kafkasya Dergisi, Say:
18, Eskiehir, 1999, s. 47.
[14] Noghumuka, ora B., erkes Tarihi, Baha Matbaas, stanbul, 1974, s. 53; Mijayev,
M.., Bogoboreskie Mif Adgov, Folklor Narodov Karaayevo-erkesii Janr i Obraz,
erkessk, 1988, s. 5, 17; Haciyeva, T.M., Nartskiy Epos Balkartsev i Karaayevtsev, s.
8-66; Aliyeva A.. vd., Nart-Geroieskiy Epos Balkartsev i Karaayevtsev, Moskova,
1994, s. 20; Abayev vd., a.g.e., s. 151; Dumezil, a.g.e., s. 74.
[15] Habilan Magomet., Karaay Nart Eposnu Nartlarnn snden, Zamann Avaz,
erkessk, 1975, s. 219; Habiev, Magomet., Karaay Nart Destanlarndaki
Kahramanlar, eviren: Adilhan Appa, Krm Dergisi, Say: 23, Ankara, 1998, s. 33-34.
[16] Dumezil, a.g.e., s. 74.
[17] Burada, Kafkas Nart destanlarnda Dede Korkut destanlarnn izleri aka
grlmektedir. Hatta, Dede Korkutun mezarnn Kazakistanda [Kzlorda vilayetinde],
Trkmenistanda, Azerbaycanda ve Trkiyede [Bayburtta] olduuna dair efsaneler
dnda bir de Dede Korkutun mezarnn Kafkasyada olduuna dair inanlar ve ciddi
tarihi bilgiler vardr. 1638 ylnda Dastandaki Derbent ehrinin batsndaki bir tepede
Dede Korkut trbesi olduunu syleyen Adam Olearius nl seyahatnamesinde yle
demektedir: Eskiden burada Okus [Ouz] milletinden Kasan [Kazan] adl bir hkmdar
yaarm. Bu hkmdar, Lezgi denilen Dastan Tatarlaryla korkun savalar
yaparken, tepe zerindeki trbede yatan mam Korkut kopuz alarak Kasan [Kazan] adl
hkmdar coturup Lezgiler aleyhine savaa kkrtrm. A. Oleariustan on yl sonra
Derbentte bulunan Evliya elebinin notlarnda Dede Korkuttan yle bahsedilmektedir:

Ziyaretgh- Dede Korkut ulu sultandr. irvanllar bu sultana [veliye] yrekten
baldrlar. [Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznamelerine Gre Karsn An
[Arpaay boyu] ve Kazman Kesimindeki Kamsarakan/Kalba Hanedan, VII. Trk
Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt I, TTK Yaynlar, Ankara, 1972, s. 214].
[18] Krzolu, a.g.e., s. 187-199.
[19] Baskakov, N.A., Trk Kkenli Rus Soyadlar, eviren: Mlazm Kazmolu, TDK
[20] Dou Trklerinde bu ad gnmzde de Orusbiy, Oruzbek, Orazbek, Orazbay,

Orazhan vs. eklinde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. Orus adnn Rus
szyle ilikisini ok gzel aklayan bir Balkar rivayeti vardr. Bu rivayete gre,
Balkaryada Bzng vadisinde yaayan Bashanuk adl bir prensin bir olu olmu.
Bashanukun dedesi veya yal akrabalarndan biri, yeni doan sar sal ve mavi
gzl ocuu grmeye geldiinde, salarnn sar ve gzlerinin mavi oluundan dolay:
Bu olan Rus prenslerine benziyor demi ve bylece Prens Bashanukun oluna
Orusbiy [Rus prensi] ad konulmutur. Balkarlarn eski mehur Orusbiy slalesi ite bu
ocuun soyundan gelmektedir. [Musukayev, A., Bahsan Avzunda Birinci Elle,
uyohluk, Say: 3, Nalik, 1976, s. 97].
[21] Krzolu, a.g.e., s. 198-199.
[22] Togan, a.g.e., s. 108.
[23] Grimal, Pierre., Mitoloji Szl, eviren: Sevgi Tamg, Redaksiyon: Cenap
Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997, s. 84.
[24] Herodotos., Herodot Tarihi, eviren: Mntekim kmen, Remzi Kitabevi Yaynlar,
stanbul, 1991, s. 208-209.
_____________________________________________________________
Adilhan Adilolu, Kafkas Nart Destanlarnda Sumer ve Saka zleri,

Bilge Dergisi, Say: 31, AKMB Yaynlar, Ankara, 2001, s. 29-32
KARAAY-MALKAR NART DESTANLARININ KADIN

KAHRAMANI SATANAY BYE
Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatlan kahramanlarn tamamna yakn
erkeklerden olumaktadr. Fakat bu destanlarda anlatlan bir kadn kahraman vardr ki,
destanlarn ierisindeki konumu ve sahip olduu zellikleri bakmndan erkek
kahramanlarn hepsini geri planda brakmaktadr. Bu kadn kahraman Nartlarn bilgesi
ve yol gstericisi olan Satanay Biyedir. Satanay Biye, Nartlarn lideri olan rzmekin
karsdr. Fakat bata kocas rzmek olmak zere btn Nart kahramanlarn perde
arkasndan yneten Satanay Biyedir. Satanay Biye birtakm doa ste glere
sahiptir. Olacaklar nceden bilir. Sihir yapma gc vardr. Nart kahramanlarna akl
veren, onlar eitli tehlikelerden kurtaran Satanay Biyedir. Kafkasya corafyasnda
yaayan halklarn ortak kltr rnlerinden biri olan Nart destanlar, Karaay-Malkar
Trklerinin halk edebiyatnda da nemli bir yer tekil etmektedir.
[s. 7] Kafkasya corafyasnda yaayan halklarn ortak kltr rnlerinden biri olan Nart
etmektedir. Nart destanlar, Karaay-Malkar Trkleri dnda, Adige [erkes], Abhaz-
Abaza, Oset, een-ngu ve Kumuk Trklerinin folklorunda da yer almaktadr. Genel
olarak Kafkas Nart destanlar birok ynden birbirlerine benzemekle birlikte bu
destanlarn her birinin kendisine has birtakm mill vasflar barndrd ve aralarnda
baz farkllklarn olduu dikkat ekmektedir. Szgelimi, Adige [erkes] ve Abhaz-
Abazalarn Nart destanlar eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken, Karaay-
Malkar Trklerinin Nart destanlar ise eski Trk mitolojisiyle yaknlk gstermektedir
[Adilolu, 1997:577].
G.N. Potanin, Kafkas Nart destanlarnn kkenini Altayl kavimlere yani Trk-Mool
kltrne balamaktadr. Ona gre, Trk-Mool destanlaryla byk benzerlikler
gsteren Kafkas Nart destanlarnn teekklnde Altayl gebe kavimlerin byk rol
vardr [Potanin, 1899:1-4, 384-508, 841-856]. A.N. Dyakov-Tarasov Nart destanlar iin
yle sylemektedir: Orta Asyadan Avrupaya gerekleen byk g srasnda
Kafkasya blgesi yol gzergah zerindeydi. Karaay-Malkar Nart destanlarnda bu
byk gn izleri ok ak bir ekilde grlmektedir. Nart destanlarnda iyilik ile
ktln, karanlk ile aydnln savamas, yer alt ve yer stndeki birtakm yaratklar
ve devler ile Nart kahramanlarnn mcadeleleri anlatlmaktadr. Bu konularn tamam
btn gebe halklarn destanlarnda da grlmektedir. [Dyakov-Tarasov:1898:72].
M.V. Rklitskiy ise dier Kafkas Nart destanlarndaki ba sonu belli olmayan ve baz
anlalmaz karmak blmlerin Karaay-Malkar Nart destanlarnda akla
kavutuunu sylemektedir [Rklitskiy, 1927:28].
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, tarih ncesine ait birtakm olaanst olaylar ve

kahramanlar anlatlmaktadr. Yani destanlarnn merkezinde olaylar ve kahramanlar
vardr. Kahramanlarn hayat tarz, yaadklar yurtlar ve tabiatla ilgili tasvirler geri planda
kalmaktadr. Destanlarda Nart kahramanlarnn yiitlikleri, dmanlarna kar yaptklar
mcadeleler, emegen ad verilen irkin ve insanst dev yaratklarla yaptklar
savalar anlatlr. Nart kahramanlar daha ok yiitlik ve dinamizm ynnden karakterize
edilmektedir. Onlarn sava tutkular, cesaretleri, halk birtakm canavar ve devlere kar
korumalar; halkn hayatn kolaylatrmak iin gsterdikleri abalar ve bulduklar pratik
zmler Nart kahramanlarnn en belirgin zellikleridir. Olaanst zelliklerle
kuatlan Nart kahramanlar yiitliin, cesurluun ve mertliin semboldrler. Onlar
korkunun ne olduunu bilmezler ve hatta lmden bile korkmazlar. Bunun dnda, Nart
kahramanlarnn her birinin kendine has baz zellikleri de vardr. Bu ynyle Nart
destanlarndaki kahramanlar tip deil, hepsi farkl birer karakterdir. Karaay-Malkar
[s. 8] Nart destanlarna gre, Nart kahramanlarnn yaadklar yerler Kafkasyada
Koban vadisi dolaylardr. Ancak Nart kahramanlarnn seferlere ktklar ve savatklar
yerler til rmandan Hazar denizinin gney kylarna kadar uzanan geni bir alan
kapsamaktadr [Adilolu, 1993:7-9].
Karaay-Malkar Nart destanlar, Dede Korkut boylarna benzer bir ekilde, her bir
kahramann kendisine ait bamsz bir veya birka destan vardr, fakat hepsi birden
ayrca byk bir btn oluturmaktadr. Btn Trk boylarnn szl geleneinde olduu
gibi, Karaay-Malkar Nart destanlarnn byk bir ksm cr [destan] yani manzum
ekilde ve belli bir ezgiyle sylenmektedir. Fakat destanlarn bir ksm manzum-mensur
kark, bir ksm da sadece mensur ekildedir. Destanlarn manzum-mensur kark ve
sadece mensur olan blmlerin nesir ksmlarnda, Dede Korkut boylarndaki olduu
gibi, manzumeye yakn bir ifade yoktur. Bunlarn anlatmnda kullanlan dil bildiimiz
hikaye tarzndadr. Manzum ekildeki destanlarn nazm ls hece ls olmakla
birlikte bir l btnl grlmemektedir. Destanlarn nazm birimi ise genellikle
ikierlik msralar [beyit] eklindedir [Adilolu, 1993:7-9]. Karaay-Malkar Nart
destanlarnn manzum ekilde olanlarnn en byk zellii ezgili olmasdr. Ozanlardan
biri destan icra ederken dier ozanlar da ejiw ad verilen ve destann ezgisinden farkl
olan bir tr vokalle destan icra eden ozana elik ederler. Karaay-Malkar Nart
destanlar hakknda ilk bilgileri veren P. Ostryakov notlarnda yle sylemektedir:
Karaay-Malkar ozanlar, sbz [kaval] ad verilen mzik aletiyle ve kk tahta
paralarnn belli bir tempoyla birbirine vurularak ortaya karlan armoni eliinde
destanlar sylerler. Ozanlarnn evresine toplanan kimseler de byk bir dikkat ve
hayranlkla onlar dinlerler. Destanlarn her birinin kendisine ait farkl bir ezgisi vardr.
[Ostryakov, 1879:700].
Karaay-Malkar Trkesinde ve Kafkas dillerinde kullanlan nart kelimesinin anlam

olarak Trkedeki tam karl alp kelimesidir. Yani nart kelimesi; yiit, cesur, mert,
kahraman ve benzeri birok kelimenin anlamn bnyesinde toplayan bir kelimedir.
Nart veya Nartlar kelimesi destanlarda bahsi geen kahramanlar topluunu ifade
etmektedir. Nart kelimesinin anlam hakknda en gzel tarifi Safar-Aliy Orusbiy
yapmtr: Karaay-Malkar Trklerinde bir kimseyi vmek iin sylenebilecek en gzel
sz Nart gibi gzel endaml ve her bakmdan mkemmel vasflara sahip kii
eklindedir. Karaay-Malkar Trkleri bir kimsenin herhangi bir davrann ok beendii
zaman o kimseyi takdir etmek iin Narta [Nart gibi] yaktrmasn yapar. Bu
rneklerden de anlalaca zere, Karaay-Malkar Trklerindeki nart kelimesi her
bakmdan mkemmel vasflara haiz kimse anlamna gelmektedir. Halktan derlediim
malzemeye gre Nartlar uzun boylu, iri yapl, gl, dayankl, sert durulu, zor ilerin
kolayca stesinden gelebilen kahraman zelliklerine sahip kimselerdir. Nartlar hayatn
zorluklaryla karlamaktan ve bu zorluklarla mcadele etmekten zevk almaktadrlar.
Nartlar bir sefere ktklar zaman birtakm zorluklarla ve engellerle karlamay arzu
ederler. Bylece onlar kendi yiitliklerini snam olacaklardr. Karaay-Malkar Trkleri,
Nartlar ite bu ekilde anlatrlar. [Urusbiyev, 1881:II].
[s. 9] Nart kelimesinin kkeni hakknda eitli grler ileri srlmtr. Bu grlerin
ierisinde en mantkl ve kabul edilebilir olan Prof. Dr. Magomet Habiin grdr. M.
Habi, nart kelimesinin Moolca mehur, nl, tannm, nemli anlamlarna gelen
nert kelimesinden kaynaklandn ileri srmektedir [Habilan, 1973:217-219]. Nart
kelimesinin kkeni hakknda daha iyi bir aklama ortaya konulana kadar, Moolcadaki
nert kelimesinin Karaay-Malkar Trkesi ile Kafkas dillerinde kullanlan nart
kelimesine kaynaklk ettiini syleyebiliriz.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatlan kahramanlarn tamamna yakn

erkeklerden olumaktadr. Fakat bu destanlarda anlatlan bir kadn kahraman vardr ki,
destanlarn ierisindeki konumu ve sahip olduu zellikleri bakmndan erkek
kahramanlarn hepsini geri planda brakmaktadr. Bu kadn kahraman Nartlarn bilgesi

ve yol gstericisi olan Satanay Biyedir. Satanay Biye, Nartlarn lideri olan rzmekin
karsdr. Fakat bata kocas rzmek olmak zere btn Nart kahramanlarn perde
arkasndan yneten Satanay Biyedir. Satanay Biye birtakm doa ste glere
sahiptir. Olacaklar nceden bilir. Sihir yapma gc vardr. Nart kahramanlarna akl
veren, onlar eitli tehlikelerden kurtaran Satanay Biyedir. Bu yzden Nart
kahramanlar Satanay Biyeye danmadan hibir ie kalkmazlar. Nart kadnlarna
ynden uha yapmay, elbise dikmeyi, ekmek piirmeyi, boza yapmay, stten peynir ve
yourt yapmay ve bunun gibi birok eyi Satanay Biye retmitir. Karaay-Malkar
Nart destanlarnn kadn kahraman Satanay Biye, bata Dede Korkut boylar olmak
zere eski Trk destanlarnda anlatlan alp tipi kadn karakterinden farkl olarak, daha
ok bilgisiyle, zeksyla, becerikliliiyle ve sahip olduu birtakm doa st gleriyle n
plana kmaktadr.
Satanay Biye kelimesinin kkeni pek ok gr ileri srlmtr. Satanay Biye

kelimesindeki ikinci kelime olan biye kelimesi Trke olup bir unvan ismidir. Bu
kelime biy [bey] ile e eitlik hal ekinin birlemesinden meydana gelmi olup
prenses ve tanra anlamlarna gelmektedir. zerinde tartlan asl kelime Satanay
ismidir. Bu kelimeyle ilgili grlerden birka yledir: erkes aratrmaclara gre
Setenay veya Sataney kelimesi Adige [erkes] dilindeki se [bak, kl] kelimesi ile
tn [vermek] fiilinin birlemesinden meydana gelmitir ve buna gre bak~kl veren
anlamna gelmektedir [zbay, 1990:18]. M. Habie gre Satanay kelimesi Sogdca
kkenli ad [yksek rtbeli asker] ve Trke anay [anne] kelimelerinin
birlemesinden meydana gelmitir [Habilan, 1973:226]. Umar Bayramuk ise Karaay-
Malkar Nart destanlarnda da anlatld zere Satanay kelimesinin sata [krmz
mercan ta] ve anay [anne] kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini ileri
srmtr [Bayramuqlan, 1982:255]. Bunlardan baka Satanay kelimesinin sat
[kutsal] ve anay [anne] kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini; satan [ok
gzel] + ay [Ay] kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini ileri srenler de
olmutur [Laypanov-Miziyev, 1983:66].
Georges Dumezil, yukardaki grlerden farkl olarak, Kafkas Nart destanlarndaki

Satanay ile Alan kralnn gzel kz Satinikin birbirleriyle ilikili olduunu sylemekte,
hatta bu ikisinin ayn kiiler olduunu ileri srmektedir [Dumezil, 1976:170]. Gerekten
de tarihte Alan kralnn Satinik adnda bir kz vardr. Tarih kaytlarda, Alanlar ile
Ermeniler arasnda geen bir savata, Alan kralnn olu Ermeniler tarafndan esir
alndndan ve taraflar arasnda sren uzun grmelerden sonra, Ermeni kral
Artaes ile Alan kralnn gzel kz Satinikin evlenmesiyle [s. 10] Alanlar ile Ermeniler
arasnda bar yapldndan bahsedilmektedir [Krzolu, 1992:38-39]. Tarihte
gerekten yaam kiilerin birtakm deiikliklere urayarak destanlara girmesi
mmkndr. G. Dumezilin Nart destanlarndaki Satanay adl kadn kahraman ile Alan
kralnn kz Satinik arasnda bir balant kurmas gz ard edilmeyecek bir fikirdir.
Bana gre Satanay kelimesinin eytan veya eytan kelimeleriyle bir ilgisi vardr.
Karaay-Malkar Nart destanlarndaki Satanay ile Oset Nart destanlarndaki Satana
veya atanann birtakm sihir glerine sahip olduu, gaipten ve gelecekten haber
verdii bolca ilenmektedir. Hatta, Karaay-Malkar Nart destanlarnda Satanay ismi
birok yerde Bilgi Satanay [Khin Satanay], Qurtxa Satanay [Byc Satanay] ve
Obur Satanay [Cad Satanay] eklindeki epitetlerle gemektedir. Bilindii gibi

byclk, khinlik vb. gibi iler eski toplumlarda eytan ii olarak kabul edilirdi. Byk
bir ihtimalle, toplum tarafndan sevilmekle birlikte byclk, khinlik gibi eytan
ilerde uratndan dolay kendisinden korkulan, ekinilen bir kadn bir ekilde Nart
destanlarna girmitir. Belki bu kadn, gerekte baka bir ismi olan fakat byclk ve
khinlik gibi birtakm eytan ilerle uratndan dolay Satinik adyla anlan Alan
kralnn gzel kz da olabilir.
Satanay Biyenin ad Karaay-Malkar Nart destanlarnn hemen hemen her blmnde

gemektedir. Bununla birlikte dorudan Satanay Biyeyle ilgilendiren ve sadece ona
mahsus blm vardr. Bunlardan birincisi, Satanay-Biyenin olaanst doumu ve
ocukluk dneminin anlatld Ariuw Satanay [Gzel Satanay] adl blmdr. Bu
blm manzm ekilde olup bir ezgiyle sylenmektedir. Bu metnin vezni hece ls
olmakla birlikte metinde bir l btnl grlmemektedir. Metnin nazm birimi
ikierlik msralar [beyit] eklindedir. kincisi, kocas ve ayn zamanda Nart
kahramanlarnn lideri olan rzmekin ar yaral olmas sebebiyle, Satanay Biyenin
Nart askerlerinin sevk ve idaresini eline alarak Demir-Kap ordusuna kar yapt
savan anlatld Satanay Temir-Qapunu Askerin Xorlayd [Satanay Demir-Kap
Askerlerini Yeniyor] adl blmdr. Bu blm nesir eklindedir. Son olarak Satanay
Biye bla Nartlan Cerden Kkge Uxanlarn snden Tawrux [Satanay Biye ile
Nartlarn Yeryznden Gkyzne Utuklar Hakknda Hikaye] adl nc blmde ise
Satanay Biye ve dier Nart kahramanlarnn yeryzn terk ederek gkyzne gittikleri
ve orada yaamaya devam ettikleri anlatlmaktadr. Bu blm de nesir eklindedir.
Karaay-Malkar Nart destanlarnn kadn kahraman Satanay Biyeye mahsus bu

blm bir btn halinde ele alarak tipolojik motifler ynnden u ekilde
deerlendirebiliriz:
I. HAZIRLIK EPZODU
1. Zaman
Satanay Biyeye mahsus bu blmde anlatlan olaylarn hepsi belirsiz bir zaman
ierisinde gemektedir. Metinlerdeki olaylar gemi zaman kipiyle anlatlmakla birlikte
[s. 11] belli bir tarih veya dnemden sz edilmemektedir. Bunun sebebi ise bu metinlerin
muhtevasnn daha ok mitolojik unsurlardan meydana gelmi olmasdr.
2. Mekn
Metinlerdeki anlatlan olaylarn hangi meknlarda gerekletii genel olarak belirsizdir.

Fakat Satanay Demir-Kap Askerlerini Yeniyor adl blmde Hazar Denizinden,
bugnk eenistan ile Dastan arasnda uzanan Argn nehrinden ve Hazar denizinin
bat kysndaki Demir-Kap yani tarihi Derbent ehrinden bahsedilmektedir
[Haciyeva, 1994:105]. Fakat bu mekn isimleri Nartlarn yaad meknlar deil,
onlarn dmanlarnn yaad yerleri ifade etmektedir.
3. Anne-Babann Tantm ve Kahramann Olaanst Doumu
Satanay Biyenin babas Gne, annesi de Aydr. Satanay Biye gkyznde

domutur. Satanay Biye doduktan ksa bir sre sonra denizlerin hakimi olan Suw
Celmawuz tarafndan karlr ve bir adaya hapsedilir. Satanay Biyenin babas ve
annesi bu duruma ok zlrler. Bu yzden Gne ve Ay tutulmas olur. Gndzler ve
geceler zifiri karanla dnr. Kzlarnn karlmasndan dolay, Gne fkelendii
zaman yeryzn scaktan kasp kavuruyor, denizleri ve rmaklar kurutuyormu. Ay ise
zntden alad zaman gzyalar sel olup yeryzndeki denizleri ve rmaklar
taryormu [Haciyeva, 1994:71, 299].
Kahramann babasnn Gne, annesinin Ay olmas, gkyznde domas gibi mitolojik

unsurlar, birtakm tabiat afetlerinin kahramann karlmasyla sebeplendirilmesi, onun
ileride doa st glere sahip bir karakter eklinde karmza kacann ilk
iaretleridir.
4. Kahramann ocukluu ve Ad Almas
Suw Celmawuz, Satanay Biyeyi bir adaya hapsettikten sonra denizin altna girip
uykuya dalar. Satanay Biye yllarca bu adada mahsur kalr. Satanay Biyeyi denizlerin
tanras olan Suw Anas bytr. Suw Anas, Satanay Biyeyi ok seviyor ve ona
byk efkat gsteriyormu. Fakat Satanay Biye yine de ok mutsuzmu. Srekli
babasn ve annesini dnp alyormu. Satanay Biyenin byle ok mutsuz olduu
zamanlarda Suw Anas oynamas iin ona yakut, elmas gibi kymetli mcevher talarn
verirmi. Satanay Biye bu kymetli talarn iinde en ok sata tayla [krmz mercan
ta] oynamay severmi. Bu yzden Suw Anas ona Satanay ismini vermi [Haciyeva,
1994:299].
Satanay Biye ocukluunu bir adada tutsak olarak geirmektedir. Deniz Tanras
tarafndan ok byk sevgi ve efkt grse de anne ve babasndan ayr olduu iin ok
mutsuzdur. Yani kahraman bir eit ile dnemi yaamaktadr. Kahramann ad almas
ayrntl bir ekilde aklanmaktadr. Buna gre Karaay-Malkar Trkesinde krmz
mercan ta anlamna gelen sata ta Satanay Biyenin adna kaynaklk etmitir.
Sata tann belki eski Trk kltrnde kutsal saylan ve yamur yadrmak iin
kullanlan yada tayla bir ilikisi olabilir. Fakat bunun yan sra Kagarl Mahmutun
Divan Lgatit-Trk adl eserinde karl dorudan mercan eklinde verilen sata
kelimesi de gemektedir [Kagarl, 1992/III:218]. [s. 12] Metinde sata tann yakut ve
elmas gibi kymetli talarla edeer olarak verilmesi bu tan da mutlaka sra d bir
zellie sahip olmasndan ileri gelmektedir. Bununla birlikte, metinde Satanay adna
byle bir aklama getirilmesinin sebebi, sata kelimesi ile Satanay kelimesi
arasndaki ekil benzerliinden kaynaklanmaktadr. Muhtemel olarak destann yaratcs
da bu ekil benzerliinden hareketle byle bir epizod meydana getirmitir.
5. Kahramann Tutsaklktan Kurtulmas
Satanay Biye uzun yllar bir adada tutsak kalr. Bir gn bu adadan kamaya karar verir.
Denizde ba bo yzen bir kayn aac grr. Satanay Biye bu kayn aacna binerek
adadan kaar. Epey bir zaman denizde srklendikten sonra karaya gelir. Satanay
Biye karaya geldiinde baygn haldedir. Birtakm tuhaf grnl ucubeler onu alp bir
ormana gtrrler. Ucubeler, Satanay Biyeye gayet iyi bir ekilde bakp onu tedavi
ederler [Haciyeva, 1994:72].
6. Kahramann Bir Engelle Karlamas
Bir gn Satanay Biye ile ucubeler ormanda dolarlarken bir tepeye rast gelirler. Bu
tepe bir anda irkin bir deve dnr. ok korkan ucubeler hemen ormana kaarlar.
Satanay Biye ise devle kar karya kalr. irkin dev, Satanay Biyeyi yakalamak iin
atld srada Satanay Biye bandaki rty anca irkin devin tek gz Satanay
Biyenin yznden gelen ktan kamar ve kr olur. Bunun zerine irkin dev ok
fkelenir. Yerden ald kayalar saa sola frlatr. Tek gz kr olan irkin dev Satanay
Biyeyi yakalayaym derken uurumdan yuvarlanr ve paralanarak lr. Satanay Biye
bylece irkin devden kurtulmu olur [Haciyeva, 1994:72].
7. Kahramann Eitimi ve Yetimesi
Satanay Biye irkin devden kurtulduktan sonra gnlerce bu ssz ormanda tek bana
kalr. Bir gn ormanda dolarken tesadfen Nartlarn kyne gelir. Satanay Biye
kyn giriinde kyn cadsyla karlar. Tohana adndaki bu cad kadn btn Nart
yurdunun ba cadsdr. Cad kadn, Satanay Biyenin doa st zelliklere sahip
olduunu anlar ve onu alp evine gtrr. Satanay Biye uzun yllar bu cad kadnn
evinde kalr. Cad kadn btn bildiklerini Satanay Biyeye retir. Ayrca cad kadn
Satanay Biyenin gizli kalm doa st kabiliyetlerini ortaya karr ve Satanay
Biyeye bu doa st kabiliyetlerini kullanmasn retir. Bylece Satanay Biye, cad
kadnn yannda, olacaklar nceden bilen, gaipten haber veren ve sihir gcne sahip
olan biri olarak yetiir [Haciyeva, 1994:72-73, 104-105].
8. Kahramann Evlenmesi
Bu metinde, Satanay Biyenin evlenmesiyle ilgili geni ve ayrntl bir epizoda

rastlanmamaktadr. Metinlerde ksa bir ekilde, Satanay Biyeyi yetitiren cad kadnn,
Nartlarn lideri olan rzmek adl kahramana Satanay Biyeden bahsettii ve daha
sonra rzmek ile Satanay Biyenin evlendii anlatlmaktadr [Haciyeva, 1994:73].
9. Kahramann Olaanst zellikleri ve evresine Faydas

[s. 13] Nart kahramanlarna akl veren, sahip olduu doa st gleri sayesinde
Nartlar eitli tehlikelerden kurtaran Satanay Biyedir. Nartlarn her trl mkln
zen yine Satanay Biyedir. Bu yzden Nartlar, Satanay Biyeye danmadan hibir
ie kalkmazlar. Satanay Biye Nart kadnlar iin kuma dokuma makinesini ve
kirman icat etmitir. Bylece Nart kadnlar ynden iplik iml etmeyi, iplikten de kuma
dokumay Satanay Biye sayesinde renmilerdir. Ayrca elbise dikmeyi, ekmek
piirmeyi, boza yapmay, stten peynir ve yourt yapmay ve bunun gibi birok eyi
Satanay Biyeden renmilerdir. Nartlar nceden eti plak ate zerinde piirerek
yerlermi. Bu yzden Satanay Biye bir tencere iml etmi ve Nartlara eti suda
halamay retmi. Bunun dnda, Satanay Biye yeryzndeki btn aalarn ve
bitkilerin dilini bilmekte ve onlarla konuabilmektedir. Bu sayede btn hastalklarn
aresini bitkilere sorup renmekte ve bitkilerden her trl hastaln ilacn
yapabilmektedir [Haciyeva, 1994:105, 300].
II. KAHRAMANLIK EPZODU
1. Kahramann Dman Hakknda Haber Almas
Bir gece Nartlara kt bir haber gelir. Sylenenlere gre Demir-Kap ordusu, Nart
lkesini yama etmek zere yola kmtr. Nartlarn lideri olan rzmek ise ortalarda
yoktur. Bu yzden Nartlar telaa derler. Satanay Biye, rzmekin nerede olduunu
anlamak iin sihirli aynasna bakar. rzmekin ar yaral ekilde bir maarada yattn
grr. Hemen, rzmeki alp getirmesi iin byk olunu gnderir. Olu kanatl atyla
giderek babasn o maaradan alp getirir. Satanay Biye bitkilerden hazrlad
merhemleri rzmekin yaral yerlerine srer. Fakat, rzmek ok ar yaral olduu
iin ayaa kalkacak halde deildir. Bunun zerine Satanay Biye, Demir-Kap ordusuna
kar savamak zere Nart askerlerinin sevk ve idaresini kendisi almaya karar verir
[Haciyeva, 1994:105].
2. Kahramann Sava Hazrl
Satanay Biye ilk olarak Nartlarn demircisi Debete bir gn bir gece ierisinde bin adet
kl, bin adet yay ve yirmi bin adet de ok hazrlatr. Debetin hazrlad silahlarn ucuna
ylan zehiri srer. Daha sonra Satanay Biye bir gn bir gece ierisinde bin adet asker
elbisesi hazrlayp Nart askerlerini giydirir [Haciyeva, 1994:105].
3. Kahramann Klk Deitirmesi
Btn hazrlklar tamamlandktan sonra Satanay Biye, rzmekin kyafetlerini giyer,

onun silahlarn kuanr ve yzn de rzmeke benzetir [Haciyeva, 1994:105].
Daha nce, Satanay Biyenin alp tipi kadn karakterinden farkl olarak daha ok
bilgisiyle, zeksyla ve doa st gleriyle n plana ktn sylemitik. Burada ise

Satanay Biyenin dmanla savamak zere kl kuandn grmekteyiz. Fakat bu
durum onun ierisinde bulunduu toplum tarafndan bilinen konumunu deitirmez.
nk Satanay Biye dmanla savamak zere kl kuanp ordunun bana gese
bile doa st gleri sayesinde kocas rzmekin klna girmitir. [s. 14] Yani
sonuta ordunun bana geen komutan Satanay Biye deil, rzmektir. Nart
askerleri ordunun bandaki komutann rzmek olduunu grmektedirler. Halbuki o
aslnda Satanay Biyedir. Fakat Nart askerleri bunu hibir zaman bilmeyeceklerdir.
Satanay Biye her ne kadar toplum ierisinde konum itibariyle yksek bir seviyede ise
de bu epizottan Nartlarda ata erkil bir yapnn hakim olduu anlalmaktadr. Satanay
Biye ynetici veya buyruk verici deil, daha ok danma mercidir. Her halkrda
Satanay Biyenin syledikleri yaplmaktadr. Fakat icraatlar onun sylemesiyle veya
buyruuyla deil, toplumun resm yneticisinin buyruuyla yerine getirilmektedir. Sonu
olarak destann yaratcs Satanay Biyeyi bizzat kendi gerekliiyle bir alp tipi kadn
haline getirmemi, ordunun komutanlna bir kadn uygun grmemitir. Bu yzden de
Satanay Biyeyi kocas rzmekin klna sokmutur.
4. Kahramann Yola kmas
rzmekin klna giren Satanay Biye, Nart askerlerinden oluan ordusuyla birlikte,
Demir-Kap ordusunun Nart lkesine girmesini nlemek zere yola koyulur. Satanay
Biye ve Nart ordusu Hazar denizi kylarna kadar gelirler. Burada biraz dinlendikten
sonra Argn rma kenarna kadar ilerleyip burada karargh kurarlar [Haciyeva,
1994:105].
5. Dmann Tantlmas
Demir-Kapnn ordusu dev yaratklardan kurulmutur. Bunlar alnlarnda tek bir gz

vardr. Vcutlar ok pis kokmaktadr. ren ve rktc bir grnm
sergilemektedirler. Her birinin elinde on kula uzunluunda bir mancnk, srtlarnda da
ii byk ve sivri talarla dolu sr derisinden yaplm heybeler bulunmaktadr
[Haciyeva, 1994:105-106].
6. Sava ve Dmann Cezalandrlmas
Devler, Nartlar grnce saldrya geerek mancnklarla sivri talar atmaya balarlar.
Nart askerleri de zehirli oklarn frlatrlar. Fakat Nartlarn frlatt oklar dev askerlere
ilemez. Bunun zerine Satanay Biye, bir blk askerin kendisiyle kalmasn, dier
askerlerin hepsinin Hazar denizi kylarna doru ekilmesini syler. Daha sonra,
Satanay Biye kendisiyle kalan askerlerle birlikte yakndaki bir korulua gider. Burada
yz tane byk kazan ierisinde et piirir. Et kazanlarnn iine zehirli bitkilerden de
koyar. Daha sonra yannda kalan askerleri de alp Hazar denizi kylarna doru kaar.
Onlar takip eden devler koruluktaki ii etle dolu kazanlar grnce ok sevinirler ve
sava unutup etleri yemeye koyulurlar. Zehirli etleri yiyen devlerin hepsi orada lr
[Haciyeva, 1994:106].
Nartlar, fizik ynden kendilerinden daha gl olan dman, bilek gcyle deil, akl ve
hileyle yenmektedirler. Bu da rzmek klna girmi olan Satanay Biyenin sayesinde
olmaktadr. Ordunun banda rzmek klna girmi Satanay Biye deil de,
rzmekin bizzat kendisi olsayd, muhtemelen Nartlar dmanlarna yenilmi
olacaklard.
7. Zafer ve Yurda Geri Dn
[s. 15] Devlerin arkasndan gelen Demir-Kapnn insanlardan kurulu ordusu, devleri
lm vaziyette grnce kendi balarna Nartlar takip ederek onlarla savamaya
cesaret edemezler. Onlar, Hazar denizi kylarnda bekleyen Satanay Biye, sihirli
aynasna bakarak Demir-Kap ordusunun bu durumunu anlar ve Nart ordusunu kar
saldrya geirir. Nartlar, Demir-Kap askerlerinin yarsn ldrp, yarsn da esir alrlar.
Daha sonra, Satanay Biye ve Nart askerleri btn ganimeti toplayp sa esen bir
ekilde kendi yurtlarna dnerler [Haciyeva, 1994:106].
III. SONU EPZODU
1. Sonun Balangc
Nartlar yeryzndeki btn irkin dev yaratklar ve canavarlar ldrmlerdir. Artk

Nartlarn yeryznde yapaca bir i kalmamtr. Bunun zerine Gk Tanrsndan bir
buyruk gelir ve Nartlar kanatl atlaryla gkyzne uarak dnyay terk ederler. Satanay
Biye ise dnyadaki grevini henz tamamlamad iin yeryznde kalr. Uzun yllar
boyunca yeryznde yaayan insanlara pek ok ey retir. nsanlara ekmek
piirmesini, boza yapmasn, ate yakmasn; kadnlara talarla fal bakmasn, erkeklere
de hayvanlarn krek kemiiyle fal bakmasn retir.
Burada, Nartlarn dnya d varlklar olduu ve belli grevleri yerine getirmeleri iin Gk
Tanr tarafndan dnyaya gnderildikleri ak bir ekilde ifade edilmektedir. Destann
yaratcs normal insanlardan farkl olarak olaanst zelliklerle donatlm olan
Nartlar dnya d varlklar olarak tahayyl etmektedir. Buna gre Nartlar Gk Tanrnn
dnyaya gndermi olduu kusursuz varlklardr. Nartlarn grevi dnyadaki irkin dev
yaratklar ve canavarlar ortadan kaldrmaktr. Satanay Biyenin grevi ise dierlerine
gre daha farkldr. Onun grevi dnyadaki insan medeniyetinin gelimesine yardmc
olmaktr ve henz bu grev tamamlanmamtr.
2. Kahramann Rya Grmesi

Satanay Biye bir gn Yeryznde yapacak bir iim kalmad, artk beni de Nartlarn
yanna aln diye Gk Tanrsna yalvarr. Daha sonra Satanay Biye bir gece ryasnda:
Dalarn zirvesindeki Nart mbedine k, Gk Tanrs gkyznden sana bir urgan
sarktacak ve seni kendi yanna alacak eklinde bir ses duyar.
Satanay Biye artk grevini tamamlamtr. Dnyadaki insanlarn meden geliiminde

yardmc olaca bir ey kalmamtr. Bu yzden de Gk Tanrdan kendisini yanna
almasn istemektedir. Satanay Biyenin bu istei rya yoluyla cevaplandrlmaktadr.
Gk Tanr, Satanay Biyeye ryasnda onu kendi yanna alacan mjdelemektedir.
3. Kahramann Sonu
Satanay Biye ryasnda tarif edilen yere gider. Gkyznden bir urgann sarktldn,
urgann ucunda da byk bir sepetin olduunu grr. Satanay Biye hemen bu sepetin
iine girip oturur ve gkyzne doru hareket eder. Satanay Biyenin bugn bile [s. 16]
gkyznde yaad, gkyznde kanatl atlarla dolaan Nart kahramanlarna yol
gsterdii sylenmektedir [Haciyeva, 1994:300].
Destann yaratcs Satanay Biyeyi ve Nartlar dnya d varlklar olarak tahayyl

ettiinden onlar ayn zamanda lmszdrler. Satanay Biye, Gk Tanrnn yanna
gider ve gkyznde dier Nart kahramanlaryla birlikte hayatna devam eder.
METNLER
[Karaay-Malkar Trkesiyle]
1. Ariuw Satanay
Knd Satanayn atas

Ayd an tabxan tatl anas
Aydan an Teiz Teyri urlaand

An at Suw Celmawuz boland
Teiz Teyri ayrkamda carand

Caranlay nena clla arand
Ay tutulub kz beti qaraland

Awundan creginden taraland
Ay da, Kn da tutuladla an n
Titireyle, qaltrayla an n
Cerden ala carqlarn tyadla

Clab ala culduzlan cyadla
Cerge ala miyik kkden qaraydla

Satanayn qaydasn suraydla
Ne bolann, qaydasn tabalmaydla

Celmawuza sorura ala bazalmaydla
Ay clasa kzlerinden cavad cawunla

Kn qzdrsa cerde canad qawdanla
[s. 17] Satanayn Suw Celmawuz buqdurand bermeydi

Ayrkamda an kii krmeydi
Ayrkamn sn tuban bla cabxand

Kesi kirib teiz tbge catxand
Satanaya Suw Anas qaraand

Altn an qolu bla taraand
Ne bolsa da kn aman bla batxand

Teiz ta aman bla atxand
Blek clla clay clay turand

Bir keede qaara al burand
Betin boyab qand teiz caaa

zley barb miendi qayn qaaa
Butun qolun qalaq etib tartxand

Celle sre qara cerge atxand
Almastla krb an alandla

Qara ormaa eltib ala salandla
Almastla tamr ala bergendile

Satanayn syl, ariuw krgendile
Almastla slee bilmey edile

Satanayn bir de eri krmey edile
Bir kn bla aba corta ketdile

Bilmegenley bir tbege cetdile
Ol tbeden as-mus iyis urub balad

Qart almast birden esin talad
Qalanlar birden artxa qadla

Qara ormaa tk tk bolub udula
[s. 18] Ullu tbe qart emegen boland

Ceti cz cl ormanda turand
Ol Satanay qaalmayn qalan edi

Qart emegen tutaym deb baran edi
Ol kzwde Satanay betin ab qaraan edi

Birden emegenni caz kz qamaan edi
Caz kz cuq krmeyin qalan edi

Awlanb qaya tala alan edi
Cuq krmeyin tala bla ata edi

Cerden sermeb topuraqla cuta edi
Kele kelib tik qayadan clan edi

Tppe arx suw talaa calan edi
Qz Satanay qald kesi cazlay

Qara ormanda kesi allna calanlay
Kb aylaand qara ormanda abna

Amalszdan Cer Teyrige tabna
Ariuwluu tan tawnu carta

Xar bir zatn ol kesine qarata
[s. 19] Satanayn krgende toxtay edile suwla da

Keelede da cary edile tzle, tawla da
Ol Satanay kb aylaand el tabmay

Aarna bir burxu grcn qabmay
Kele kelib ol Nart elge kirgendi

El qyrnda qurtxa qatn krgendi
Qurtxa qatn Satanayn aland

Tutub kelib gumusuna saland
Cartnlay qurtxa an sdrgendi

rzmekge qzn alay sezdirgendi
Qatnlqa rzmekge bergendi

rzmek da andan aql bilgendi
Ol Satanay boland Nartla anas

rzmek da bolub Nart askerni atas.
[Haciyeva, 1994:71-73]
[Trkiye Trkesiyle]
1. Gzel Satanay
Gnetir Satanayn babas

Aydr onu douran tatl annesi
Aydan onu Deniz Tanrs alm

Onun ad Su Ejderi imi
Deniz Tanrs adada gizlemi

Gizleyerek birok yl zaman geirmi
[s. 20] Ay tutulup gz yz kararm

Acsndan yrei daralm
Ay da, Gne de tutuluyorlar onun iin

Titriyorlar, sarslyorlar onun iin
Yeryznden onlar klarn kesiyorlar

Alayp onlar yldzlar topluyorlar
Yeryzne onlar yksek gkyznden bakyorlar

Satanayn nerede olduunu aratryorlar
Ne olduunu, nerede olduunu bulamyorlar

Ejdere sormaya onlar cesaret edemiyorlar
Ay aladnda gzlerinden yayor yamurlar

Gne kzdrdnda yeryznde kavruluyor otlar
Satanay Su Ejderi gizlemi vermiyor

Adada onu hi kimse grmyor
Adann stn sisle kapatm

Kendisi girip denizin dibine yatm
Satanaya Su Tanras bakm

Altn san eliyle taram
Ne var ki btn gn skntyla gemi

Denizde afak skntyla aydnlanm
Uzun yllar alayarak geirmi

Bir gece kamaya niyet etmi
[s. 21] Yzn boyayp km deniz kenarna

Arayp gidip binmi kayn aacna
Elini ayan krek yapp ekmi

Rzgrlar srkleyip karaya atm
Ucubeler grp onu almlar

Kara ormana gtrp yiyecekler vermiler
Ucubeler bitki kk yiyecekleri vermiler

Satanaya deer verip sevmiler
Ucubeler konumay bilmiyorlard

Satanaya hi kt muamele etmiyorlard
Bir gn bunlar koa koa gittiler

Bilmeden bir tepeye vardlar
O tepeden dev kokusu gelmeye balad

htiyar ucube birden bayld
Dierleri hemen geri katlar

Kara ormana dalp utular
Byk tepe meer ihtiyar bir dev imi

Yedi yz yldan beri ormanda imi
Satanay kaamadan kalmt

htiyar dev yakalaym diye varmt
O srada Satanay yzn ap bakmt

Birden devin tek gz kamamt
Tek gz hibir ey gremeden kalmt

fkelenip kayalar almt
Hibir ey grmeden talar atyordu

Yerden kapp topraklar yutuyordu
Gele gele sarp kayalktan dmt

Kafas paralanp talara bulamt
Gen Satanay kald kendi bana yalnz

Kara ormanda kendi bana korumasz
ok dolam kara ormanda tkezleyip

aresizlikten Yer Tanrsna yalvarp
Gzellii da ta aydnlatarak
Her bir eyin dikkatini kendisine ekerek
Satanay grdnde duruyordu rmaklar da

Geceler aydnlanyordu ovalar, dalar da
Satanay ok dolam bir ky bulamadan

Yemek iin bir para ekmek yemeden
Gele gelip o Nart kyne gelmi

Kyn kenarnda cad kadn krm
Cad kadn Satanay alm

Tutup mahzenine kapatm
Gizlice cad onu bytm

rzmeke kz byle sezdirmi
[s. 23] E olarak rzmeke vermi

rzmek de ondan akl renmi
Satanay olmu Nartlarn anas

rzmek de olup Nart askerlerin atas.
2. Satanay Demir-Kap Askerlerini Yeniyor
Gzeller gzeli, bilge, alkan ve becerikli Satanay Biye, Nart rzmekin karsdr.
Satanay Biyeyi, Nart yurtlarnn ba cads Tohana adl kadn bytmtr. Satanay
Biyeden nce, Nart yurtlarnn kadnlar biki diki bilmiyorlarm. Nartlar eti plak
ate zerinde kebap yaparak yerlermi. Bunun zerine Satanay Biye bir tencere iml
etmi ve Nartlara eti suda halamay retmi. Bunun dnda yine tahldan un
yapmasn, undan da ekmek piirmesini retmi. Satanay Biye her gn Nartlara yeni
bir ey retmi. Satanay Biye, Nart kadnlar iin kuma dokuma makinesini, kirman
ve tara icat etmi.
Satanay Biye yeryzndeki btn aalarn ve bitkilerin dilini bilmekte ve onlarla

konuabiliyormu. Bu sayede btn hastalklarn aresini bitkilere sorup reniyor ve
bitkilerden her trl hastaln ilacn yapabiliyormu. Hatta, Satanay Biye bir gn
lmszlk iksirinin yapld bitkiyi bile bulmu. Fakat Satanay Biye bu lmszlk
bitkisinden iksir yaparak kendisi imemi, dier Nart kahramanlarna da iirmemi.
Bir gece Nartlara kt bir haber gelir. Sylenenlere gre Demir-Kap ordusu, Nart
lkesini yama etmek zere yola kmtr. Nartlarn lideri olan rzmek ortalarda
yoktur. Bu yzden Nartlar telaa derler. Satanay Biye, rzmekin nerede olduunu
bulmak iin, Tohana adl analndan miras kalan sihirli aynasna bakar. rzmekin
ar yaral ekilde bir maarada yattn grr. Hemen, byk olunu, rzmeki alp
getirmesi iin gnderir. Olu, kanatl atyla, babasn o maaradan alp getirir. Satanay
Biye bitkilerden hazrlad merhemleri rzmekin yaral yerlerine srer. Fakat,
rzmek ok ar yaral olduu iin ayaa kalkacak halde deildir. Bunun zerine
Satanay Biye, Demir-Kap ordusuna kar savamak zere Nart askerlerinin sevk ve
idaresini kendisi almaya karar verir.
Satanay Biye ilk olarak Nartlarn demircisi Debete bir gn bir gece ierisinde bin adet
kl, bin adet yay ve yirmi bin adet de ok hazrlatr. Satanay Biye, Debetin hazrlad
silahlarn ucuna ylan zehiri srer. Daha sonra Satanay Biye bir gn bir gece ierisinde
bin adet asker elbisesi hazrlayp Nart askerlerini giydirir.
Btn hazrlklar tamamlandktan sonra Satanay Biye, rzmekin kyafetlerini giyer,

silahlarn kuanr ve yzn de rzmeke benzetir. rzmekin klna giren Satanay
Biye, Nart askerlerinden oluan ordusuyla birlikte, Demir-Kap ordusunun Nart lkesine
girmesini nlemek zere yola koyulur. Satanay Biye ve Nart ordusu Hazar denizi
kylarna kadar gelirler. Burada biraz dinlendikten sonra Argn rma kenarna kadar
ilerleyip burada karargh kurarlar.
[s. 24] afan skmesiyle birlikte, Demir-Kapnn devlerden oluan askeri birlikleri,
Nartlarn kararghnn olduu yere gelirler. Demir-Kapnn dev askerlerinin her birinin
elinde on kula uzunluunda mancnk, srtlarnda da ii byk ve sivri talarla dolu sr
derisinden yaplm heybeler bulunuyordu. Alnlarnda parlayan tek gzleri, etrafa
yaydklar pis vcut kokularyla iren ve rktc bir grnm sergileyen dev askerler
Nartlar grnce saldrya geerek mancnklarla sivri talar atmaya balarlar. Nart
askerleri de zehirli oklarn frlatrlar. Fakat Nartlarn frlatt oklar dev askerlere
ilemez. Bunun zerine Satanay Biye, bir blk askerin kendisiyle kalmasn, dier
askerlerin hepsinin Hazar denizi kylarna doru ekilmesini syler. Daha sonra,
Satanay Biye kendisiyle kalan askerlerle birlikte yakndaki bir korulua gider. Burada
yz tane byk kazan ierisinde et piirir. Et kazanlarnn iine zehirli bitkilerden de
koyar. Daha sonra yannda kalan askerleri de alp Hazar denizi kylarna doru kaar.
Onlar takip eden dev askerler koruluktaki ii etle dolu kazanlar grnce ok sevinirler
ve sava unutup etleri yemeye koyulurlar. Zehirli etleri yiyen dev askerlerin hepsi orada
lr.
Devlerin arkasndan gelen Demir-Kapnn insanlardan kurulu ordusu, devleri lm

vaziyette grnce kendi balarna Nartlar takip ederek onlarla savamaya cesaret
edemezler. Onlar, Hazar denizi kylarnda bekleyen Satanay Biye, sihirli aynasna
bakarak Demir-Kap ordusunun bu durumunu anlar ve Nart ordusunu kar saldrya
geirir. Nartlar, Demir-Kap askerlerinin yarsn ldrp, yarsn da esir alrlar. Daha
sonra, Satanay Biye ve Nart askerleri btn ganimeti toplayp sa esen bir ekilde
kendi yurtlarna dnerler [Haciyeva, 1994:105-106].
3. Satanay Biye ile Nartlarn Yeryznden Gkyzne Utuklar Hakknda
Satanay, btn Nartlarn anas olarak bilinir. Dnyada ondan daha gzel, daha akll bir
canl yaratlmamtr. Btn dnyaya akl ve namus mefhumunu o datmtr. Satanay,
olmu ve olacak olan her eyi bilir. Satanayn babas Gne, annesi de Aydr. Satanay
gkyznde domutur. Satanayn Yer Tanrs tarafndan bytld sylenir. Fakat
kimileri ise Satanayn Celmavuz tarafndan karldn, Gne ile Ayn da bu yzden
tutulduunu sylerler. Gne, Satanay aklna geldii zaman, scaklyla dnyay kasp
kavuruyor, btn denizleri ve rmaklar kurutuyormu. Ay tutulduu zaman ise yamur
yayor, sel olup btn rmaklar tayormu.
Satanay yeryznde Su Tanras bytm. O, Satanay ok seviyormu. Satanaya

bizzat kendisi bakyormu. Satanay ismini ona Su Tanrasnn verdii sylenir. Gne
ve Ayn kk kz babas ve annesi aklna geldii zaman alarm. Byle olduu
zamanlarda Su Tanras Satanaya oynamas iin yakut, elmas gibi deerli
mcevherlerini verirmi. Satanay bu deerli talarn iinde en ok sata [krmz
mercan] tayla oynamay severmi. Bu yzden Su Tanras ona Satanay ismini
vermi.
Satanay, Celmavuzdan kaarak Nart lkesine gelmi. Daha sonra burada Nart
kahramanlarnn lideri olan rzmekle evlenmi. Satanay pek ok konuda Nartlara yol
gstermi, bu ekilde aradan uzun zaman gemi. Nartlar yeryzndeki dmanlar
olan irkin dev yaratklar ve canavarlarn hepsini ldrmler. Nihayetinde Nartlarn
yeryznde yapacaklar bir i kalmam. Bunun zerine Gk Tanrsndan buyruk gelmi
ve Nartlar [s. 25] kanatl atlaryla gkyzne uup yeryzn terk etmiler. Satanay ise
yeryznde kalm, buradaki insanlara pek ok ey retmi. nsanlara ekmek
piirmesini, boza yapmasn, ate yakmasn, kadnlara talarla fal bakmasn, erkeklere
de hayvanlarn krek kemiiyle fal bakmasn retmi.
Satanay bir gn Yeryznde yapacak bir iim kalmad, artk beni de Nartlarn yanna
aln diye Gk Tanrsna yalvarm. Daha sonra Satanay bir gece ryasnda: Dalarn
zirvesindeki Nart mbedine k, Gk Tanrs gkyznden sana bir urgan sarktacak ve
seni kendi yanna alacak diye bir ses duymu. Bunun zerine Satanay Biye ryasnda
tarif edilen yere gider. Gkyznden bir urgann sarktldn, urgann ucunda da byk
bir sepetin olduunu grm. Satanay hemen bu sepetin iine girip oturmu ve
gkyzne doru hareket etmi. Satanay Biyenin bugn bile gkyznde yaad,
gkyznde kanatl atlarla dolaan Nart kahramanlarna yol gsterdii sylenmektedir
[Haciyeva, 1994:299-300].
KAYNAKLAR
ADLOLU, Adilhan., Karaay-Malkar Nart Destanlar, Karaay-Malkar Dergisi, Say:

4, Ankara, 1993.
ADLOLU, Adilhan., Karaay-Malkar Trklerinde Nart Destanlar, Yeni Trkiye

Dergisi-Trk Dnyas zel Says, Say: 15 [I. Cilt], Ankara, 1997.
BAYRAMUQLANI, Umar., Qaraay Folklorda Sxurtuqnu Tuwduqlar, orqa, erkessk,

1982.
BAYRAMUKOV, U. Z., K Etimologii Slova Nart, Problem storieskoy Leksiki

Karaayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazkov, erkessk, 1993.
DUMEZL, G., Osetinskiy Epos i Mifologiya, Moskova, 1976.
DYAKOV-TARASOV, A.N., Zametki o Karaaye i Karaayevtsah SMOMPK, No: 25-

2, Tiflis, 1898.
HABLANI, Magomet, Qaraay Nart Eposnu Nartlarn snden, Zamann Awaz,

erkessk, 1973.
HACYEVA, T.M. [vd.], Malqar-Qaraay Nart Epos, Moskova, 1994.
KAGARLI, Mahmut., Divan Lgatit-Trk, eviren: Besim Atalay, III. Cilt, Ankara,
1992.
KIRZIOLU, Fahrettin., Kpaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1992.
LAYPANOV, K.T.-MZYEV, .M., O Proishojdenii Trkskih Narodov, erkessk, 1983.
OSTRYAKOV, P., Narodnaya Literatura Kabardintsev i Ee Obrazts, Vestnik Evrop,

Tom: 4, No: 8, Peterburg, 1879.
ZBAY, zdemir., Mitoloji ve Nartlar, Ankara 1990.
POTANN, G.N., Vostonye Motivi v Srednevekovom Evrope Epose, Moskova, 1899.
RKLTSKY, M.V., K Voprosu o Nartah i Nartskih Skazaniyah, zvestiya Osetinskogo

N Krayevedeniya, No: 2, Vladikafkaz, 1927.
URUSBYEV, S.., Skazaniya O Nartskih Bogatryah U Tatar-Gortsev Pyatigorskogo

Okruga Terskoy Oblasti, SMOMPK, No: 1, Tiflis, 1881.
______________________________________________________________________
___
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Nart Destanlarnn Kadn Kahraman Satanay Biye

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 18, TDK, Ankara, Yaz-2004, s. 7-25
KARAAY-MALKAR TRKLERNDE NEVRUZ
Trk kltrnde baharn geliiyle birlikte yeni bir yln balangcn temsil eden Nevruz
gelenei gnmzde Trk Dnyasnn ortak bayramlarndan biri olarak kabul
edilmektedir. K mevsiminin sona erip, tabiatn yeniden canlanmaya balad baharn
ilk gnleri, btn Trk boylarnda olduu gibi, Karaay-Malkar Trklerinde de ok eski
zamanlardan beri trl enlikler halinde kutlanmaktadr. Trk kltrnde baharn
geliiyle birlikte yeni bir yln balangcn temsil eden Nevruz gelenei gnmzde
Trk Dnyasnn ortak bayramlarndan biri olarak kabul edilmektedir. K mevsiminin
sona erip, tabiatn yeniden canlanmaya balad baharn ilk gnleri, btn Trk
boylarnda olduu gibi, Karaay-Malkar Trklerinde de ok eski zamanlardan beri trl
enlikler halinde kutlanmaktadr.
[s. 275] Trk kltrnde baharn geliiyle birlikte yeni bir yln balangcn temsil eden
Nevruz gelenei gnmzde Trk Dnyasnn ortak bayramlarndan biri olarak kabul
edilmektedir. K mevsiminin sona erip, tabiatn yeniden canlanmaya balad baharn
ilk gnleri, btn Trk boylarnda olduu gibi, Karaay-Malkar Trklerinde de ok eski
zamanlardan beri trl enlikler halinde kutlanmaktadr.
Karaay-Malkar Trklerinin kltrnde baharn geliini ve yeni yln ilk gnn temsil
etmesiyle ilgili olarak Nevruz kelimesine rastlanmamaktadr. Ancak, Karaay-Malkar
Trklerinin Ruzlama veya Oruzlama ad verilen eski halk takviminin adnda Nevruz
kelimesinin izine rastlamak mmkndr. Karaay-Malkar Trkesindeki Ruzlama veya
Oruzlama kelimelerinin kaynann Farsa rz [gn] kelimesinden gelmi olduu ak
bir ekilde grlmektedir. Karaay-Malkar Trklerinin eski halk takvim sistemine gre
yln balangc 22 Mart gnne tekbl etmektedir. Yln ilk aynn adna ise Toturnu Al
Ay veya Syn Ay ad verilmektedir.
Eskiden, baharn gelmesi demek, tarm ve bilhassa hayvanclk iiyle uraan Karaay-
Malkar Trkleri iin srleri meraya karma ve tarlalara tohum ekme dneminin
balamas demektir. Bu faaliyetler ise Karaay-Malkar Trklerinin hayat tarzn
dzenleyen en nemli olaylardr. Yani, baharn gelii, Karaay-Malkar Trkleri iin
hayatn balamas demektir. Bu yzden baharn geliini cokulu bir ekilde karlamak
zere byk hazrlklar yaplrd. Toturnu Al Ay veya Syn Aynn ilk gn olan 22
Mart gn, adeta bir din bayram havasnda zel trenler ve eitli enlikler
dzenlenerek Saban Toy, Gollu, Hardar ve Gutan ad verilen bayramlarla
kutlanrd.
Saban Toy
Karaay-Malkar Trklerinde baharn balangcnda dzenlenen kutlama enliklerinin en

grkemli olanlarndan biri Saban Toydur. Baharn ilk gnnde btn halk toplanarak
oppa [Ziraat ve Bereket Tanrs], Dawle [Toprak Tanrs] ve Erireyin [Mahsul
Tanrs] erefine kurbanlar keser ve byk lenler tertip ederdi. Karaay-Malkar
Trklerinde hi kimse Saban Toy yaplmadan kesinlikle tarla ilerine balamazd
[Curtubayev, 1994:133-134; Tawmurzalan-Bayramqullan, 1998:5].
Eski Karaay kylerinden biri olan Ukulan kynde herkes, kutsal saylan oppa Ta
[oppann Ta] ad verilen byk bir kayann evresinde toplanr, oppann erefine
eitli hayvanlar kurban edilirdi. Daha sonra byk bir ziyafet verilir, trl enlikler
yaplrd. lenin [s. 276] sonunda, herkes oppa-Tan etrafnda kol kola girerek
geni bir ember oluturur ve din mahiyette birtakm danslar icra edilirdi. Trenin
sonunda insanlar oppadan inek ve koyun gibi hayvanlarnn rnlerinin bol ve
bereketli olmasn, vahi hayvanlarn saldrlarndan korumasn, ekinlerin iyi yetimesi
iin yamur, baaklarn olgunlamas iin gneli bir mevsim dilerlerdi [Laypanov,
1957:40]. oppa iin yaplan trenin bitiminde Tamada veya Trei ad verilen tren
idarecisi u duay ederdi:
oppa, Teyriden sora sen teyri

oppa qzwuluqnu quw keri
oppa bir qandr cerni
oppa alq kyedi ne eteyik
oppa cawun kele sebeley
oppa alq kele tbeley
Teyribiz bersin semiz cita
Mayl bolsun erinle
Cal bolsun kelinde
Teyri bersin igilik
Bolsun bizde tirilik
[Haciyeva, 1988:198-199]
oppa, Tanrdan sonra sensin ilh

oppa scakl kov geri
oppa bir kandr topra
oppa hububat yanyor ne yapalm
oppa yamur geliyor iseleyerek
oppa hububat geliyor tepe gibi
Tanrmz versin semiz et
Yal olsun dudaklar
Olanl olsun gelinler
Tanr versin iyilik
Olsun bizde dirlik
Karaay-Malkar Trkleri Saban Toy sona erdikten sonra, tarla srmeye kmadan
nce tarlalarn iyi ve kolay srlmesi iin Dawleye, ekinlerin dolgun ve bol yetimesi
iin de Erireye dua ederlerdi [Malkonduyev, 1988:27-28].
Bunun dnda, Karaay Trkleri, slm dinini kabul etmeden nce, bahar mevsiminin
her aramba gnnde, Mahar rmann sa tarafnda kutsal saylan byk bir am
aacnn evresinde toplanr, din trenler yapar ve Teyriye [Tanr] dua edip, dileklerde
bulunurlard:
Cazbz cawumlu bolsun

Kzbz knl bolsun
Qbz qarl bolsun
Acalbz sabr bolsun
Istavatla mall bolsunla
Batmanla ball bolsunla
Kple mrzewleden tolsunla
Azgbz mo bolsun
Cazbz nasbl bolsun
Egiz egiz tl tuwsun
Segiz segiz nasb cawsun
Teyribiz bersin axlq
Krmeyik barbz alq
[Haciyeva, 1988:12]
Baharmz yamurlu olsun

Gzmz gneli olsun
Kmz karl olsun
Ecelimiz yava olsun
iftliklerde hayvan bol olsun
Kovanlar ball olsun
Kpler yiyeceklerden dolsun
Yiyeceimiz tok olsun
Baharmz bahtl olsun
kiz ikiz nesil dosun
Sekiz sekiz ksmet yasn
Tanrmz versin iyilik
Grmeyelim hibirimiz alk
Gollu Bayram
[s. 277] Karaay-Malkar Trklerinde baharn balangcnda dzenlenen kutlama

enliklerinin en grkemli olanlarndan bir dieri de Gollu bayramdr. Gollu, Karaay-
Malkar Trklerinin eski inanlarna gre topran, ziraatn, mahsuln ve bereketin
tanrs olarak kabul edilmektedir. Bahar geldii zaman btn halk toplanarak Gollunun
erefine kurbanlar keser, byk lenler tertip ederdi. lenin sonuna doru herkes kol
kola girerek halka eklinde toplanr, sbzg ad verilen kaval eliinde hep birlikte
Gollunu Crn [Gollunun arks] syleyerek Gollu Tepsew [Gollu Dans] icra
ederlerdi [Holayev, 1979:5-12; Kudayev, 1997:36-39]. enliklerin sona ermesinden
sonra tren idarecisi Golluya dua eder, ondan dileklerde bulunurdu:
Gollu sen carq Gollu

Gollu sen rsxl qollu
Bek bitsin sabanla
Abmasn adamla
Alq, zntx qlqsz tolu bolsun
Sabanlan ordurub
Buday gltle baylatxn
Indr tbele qalatxn
Gollu sen aydnlk Gollu

Gollu sen ltufkr
ok bysn ekinler
ncinmesin insanlar
Hububat, yulaf, kaliteli ve bol olsun
Ekinleri bitirip
Buday demetleri balatasn
Harman tepeleri ydrasn
[Haciyeva, 1988:199-200; Malkonduyev, 1990:78]
Hardar Bayram
egem, Holam ve Bzng vadilerinde baharn gelii Hardar Bayramyla kutlanrd.

Karaay-Malkar Trklerinin eski inanlarna gre Hardar veya Altn Hardar
hububatn ve dier mahsuln tanrsdr [Malkonduyev, 1988:28-29; Curtubayev,
1991:141-142]. egem vadisi kylerinde bahar zaman tarla srmeye klmadan nce
Hardarn erefine kurbanlar kesilir, lenler dzenlenirdi. len alanna getirilen
kzlerin brmesine gre o yln iyi veya kt geeceine dair fikir yrtlrd.
lenin sonunda btn halk toplanr, hep bir azdan dyle dua edilirdi:
Sabanlada qlq kibik

Xar zamanda tuluq alq alayq
Bereket ketmesin kpleden, arbazladan
Erireyge ariuw krneyik
Xardarga ba urayq
[Malkonduyev, 1990:89]
Tarlalardaki baak gibi

Her zaman dolgun hububat alalm
Bereket gitmesin kplerden, avlulardan
Erireye ho grnelim
Hardara secde edelim
Gutan Bayram
Karaay-Malkar Trklerinin ziraatilikle ilgili bayramlarndan biri olan Gutan

Bayramnda yine baharn geliiyle ilgili enlikler, kutlamalar ve trenler yaplrd. Fakat
daha ncesinde, sonbahar veya k mevsiminde kesilen sr veya koyunlarn etleri ak
havada kurutulur, tarlaya ekilecek tohumlar kplere doldurularak topran altnda daha
nceden hazrlanan saklama yerlerine konulurdu. Bahar banda, tarlalarn ekim
dneminin ilk gnnde halk erken saatlerde bir araya toplanarak bahar kutlamalarn
balatrd. Sonbahar veya k mevsiminde kurutulan etler bata [s. 278] olmak zere
eitli yiyecek ve iecekler sofralara konulur, byk bir ziyafet verilirdi. Ziyafetten sonra
trl elenceler tertip edilir, herkes byk bir cokuyla baharn geliini kutlard. len
sona erdikten sonra kyller kafile halinde, zerinde bir da keisi resminin olduu yeil
bayraklarla tarlalara gitmek zere yola karlard. nlerinde de heybetli ve sslenmi bir
kz bulunurdu. i arpa unundan ve simit eklinde yaplm byk bir ekmek, iki
boynuzunu da iine alacak ekilde bu kzn bana konulurdu. Bu ekilde halk

tarlalarn olduu araziye geldii zaman toplu halde yle dua edilirdi:
Quwan bla barazaga barayq

Bir atxanbz mi bolsun
Allaxn kl tz bolsun
Bek bitsin, saw ceteyik
Bu urluqa brkeyik
[Haciyeva, 1988:195]
Sevinle tarlaya gidelim

Bir attmz bin olsun
Allahn gnl iten olsun
ok bysn, sa salim erielim
Bu tohum gibi serpilelim
Karaay-Malkar Trklerinin kltrnde Nevruz kelimesine rastlanmasa da, yukarda

verilen rneklerden de anlalaca gibi, baharn geliini ve yeni bir yln balangcn
temsil eden Nevruz gelenei, farkl adlarla Karaay-Malkar Trklerinin kltrndeki
yerini almtr.
KAYNAKLAR
CURTUBAYEV, M.., Drevniye Verovaniya Balkartsev i Karaayevtsev, Nalik, 1991.
CURTUBAYEV, M.., Duhovnaya Kultura Karaayevo-Balkarskogo Naroda, Nalik,

1994.
HACYEVA, T.M., Malqarllan bla Qaraayllan Xalq Poeziya garmalqlar, Nalik,

1988.
HOLAYEV, A.Z., K Voprosu o Transformatsii Obryadovoy Pesni-Plyaski Gollu u

Balkartsev i Karaayevtsev, Hudojestvenny Yazk Folklora Kabardintsev i Balkartsev,
Nalik, 1979.
KUDAYEV, M.., Drevniye Tants Balkartsev i Karaayevtsev, Nalik, 1997.
LAYPANOV, H.O., K storii Karaayevtsev i Balkartsev, erkessk, 1957.
MALKONDUYEV, H.H., Mifologiya Karaayevtsev i Balkartsev, Folklor Narodov

Karaayevo-erkesii Janr i Obraz, erkessk, 1988.
MALKONDUYEV, H.H., Drevnyaya Pesennaya Kultura Balkartsev i Karaayevtsev,

Nalik, 1990.
TAWMURZALANI, Dalxat-BAYRAMQULLANI, Xamit., Qaraay-Malqar Xalq Oyunla,

Nalik, 1998.
______________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Trklerinde Nevruz,

Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, AKMB Yaynlar,
Ankara, 2004, s. 275-278
KARAAY-MALKAR YAZILI EDEBYTININ KURUCUSU

KZM M
Kafkasya blgesinin yksek ve grkemli dalar arasndaki derin vadilerde, yzyllar

boyunca kapal bir toplum halinde meden dnyadan uzak yaayan Karaay-Malkar
Trklerinin edebiyt, 19. yzyln sonlarna kadar, dier Trk boylarnn birounda
olduu gibi, szl halk edebiyat eklinde devam etmitir. Karaay-Malkar Trklerinde
yaznn kullanlmas ancak 18. yzyln ortalarna doru slm dininin kabul edilmesiyle
balamtr. slm dininin kabulyle birlikte Arap harflerine dayal fakat belirli kaideleri
olmayan bir alfabe oluturulmu; Kurn- Kerimden baz surelerin ve hadislerin
tercmelerinde, er ve rf kararlarn kaydnda, arazi tapularnda, mezar talarnda ve
buna benzer sosyal hayatla ilgili ilerde bu alfabe kullanlmtr. Karaay-Malkar
Trkesiyle gerek anlamda edeb eserlerin verilmesi ise ancak 1880li yllarda,
Karaay-Malkar yazl edebiytnn temellerini oluturan Kzim Mnn din ve sosyal
ierikli manzmeler yazmasyla balamtr.
KARAAY-MALKAR YAZILI EDEBYATININ KURUCUSU KZM M
Adilhan Adilolu
zet
[s. 183] 19. yzyl sonlarna kadar szl edebiyat geleneini srdren Karaay-Malkar
Trklerinde yazl ve gerek anlamda edeb eserlerin verilmesi 1880li yllarda Kzim
Mnn din ve sosyal ierikli manzmeler yazmasyla balamtr. airin eserleri ile
Karaay-Malkar Trklerinin tarihi, kltr ve sosyal hayat arasnda ok yakn bir iliki
vardr. Kzim M iirlerinde yaad dnemin tarih olaylarn ve sosyal hayatn
ileyerek adeta bir halkn tablosunu izmektedir.
Anahtar Szckler
Karaay-Malkar Edebiyat, Kzim M
Abstract
Karachay-Malkar Turks who carried oral literature tradition until the end of 19 th century,
written literary works in real sense started with Kzim Ms poems including religious
and social content in 1880s. There is a very close relation between poets works and
history, culture and social life of Karachay-Malkar Turks. Kzim M even draws a
picture of a people by reflecting the historical events and social life of the period in
which he lived.
Key Words
Karachay-Malkar Literature, Kzim M
Kuzey Kafkasya blgesinin yksek ve grkemli dalar arasndaki derin vadilerde,

yzyllar boyunca kapal bir toplum halinde, meden dnyadan uzak yaayan Karaay-
Malkar Trklerinin edebiyat, 19. yzyln sonlarna kadar, dier Trk boylarnn
birounda olduu gibi, szl halk edebiyat eklinde devam etmitir. Karaay-Malkar
Trklerinde yaznn kullanlmas ancak 18. yzyln ortalarna doru slm dininin kabul
edilmesiyle balamtr. slm dininin kabulyle birlikte Arap harflerine dayal, ancak
belirli kaideleri olmayan bir alfabe oluturulmu; Kurn- Kerimden baz surelerin ve
hadislerin tercmelerinde, er ve rf kararlarn kaydnda, arazi tapularnda, mezar
talarnda ve buna benzer sosyal hayatla ilgili ilerde bu alfabe kullanlmtr. Karaay-
Malkar Trkesiyle gerek anlamda edeb eserlerin verilmesi ise ancak 1880li yllarda,
Karaay-Malkar yazl [s. 184] edebiyatnn temelini kuran Kzim Mnn din ve
sosyal ierikli manzmeler yazmasyla balamtr.
Kzim M, 1859 ylnda, bugn Rusya Federasyonuna bal Kabardey-Balkar

Cumhuriyeti snrlar ierisinde yer alan Bzng blgesinde, k adnda kk bir da
kynde, fakir bir ailede domutur. Kzim Mnn babas Bekki M, kt kanaat
geinen bir demirci ustas idi. Kzim Mnn bir baca doutan aksak olmas
sebebiyle babas onun bu durumuna ok zlyor, Kzime az yrmesi gereken bir
meslek lzm eklinde dnyordu. Babas nihayetinde olunun da kendisi gibi bir
demirci ustas olarak yetimesine karar verir. Bylece Kzim M daha kk bir
ocuk iken bir eline balyoz, bir eline de krk alm, iyi bir demirci ustas olarak
yetimek zere babasnn demirci atlyesinde almaya balamtr [Meiyev, 1984:6].
Kzim M bir taraftan babasnn demirci atlyesinde alrken, bir taraftan da bo

zamanlarnda medresede tahsil gren arkadalarndan Arap alfabesini renmi,
bylece kendi abasyla okumaya ve yazmaya balamtr. Kzimin babas bu duruma
ok sevinir ve ileride Kzimin Afendi [Hoca] olmas hayaliyle onu kyn medresesine
gnderir [Sozayev, 1986:15]. Kzim Mnn tahsil grd medresenin banda,
Dastandan gelmi Kumuk Trklerine mensup bilgili ve aydn bir hoca vardr. Kzim bu
hocadan bata Arapa ve Farsa olmak zere Kurn- Kerim, tefsir, hadis, fkh, slm
tarihi, Peygamberlerin hayat, ark edebiyat ve corafya dersleri alr [Meilan,
1989/I:11-12].
Kzim M, medrese tahsilini tamamladktan sonra da, babasnn demirci atlyesinde

almaya devam eder. Bo zamanlarnda kyn mescidine giderek burada Kurn-
Kerim okur. Mescidin cemaatine Kurn- Kerimden baz sureleri tercme ve tefsir eder.
Cemaat, Kzim Mnn Kurn- Kerimi gzel okumasna, tercme ve tefsirlerine
byk hayranlk duymakta, Byle giderse Kzim, btn Malkarn en byk hocas
olacak demektedir. Hakikten, Kzim M gen yana ramen evresinde, hem din
grevlerini eksiksiz ve aksatmadan yerine getiren bir dindar, hem de din ilimleri iyi bilen
bir lim olarak tannmaya balamtr. Fakat cemaatin dndnn aksine, Kzim
Mnn Hoca olmaya pek niyeti yoktur. Onun btn akl fikri, pellev Efendinin
ktphanesinde okumu olduu Nizm, Nev ve Fuzulnin iirlerindedir.
Holam blgesinin zen kynde yaayan ve halk tarafndan byk sayg gren lim
pellev Bz Efendinin, Kzim Mnn edeb ahsiyetinin olumasnda, zellikle de
iirlerinin byk bir blmnn muhtevasnn ekillenmesinde ok etkisi vardr. pellev
Efendi, medrese tahsili yannda, Vladikavkaz ehrinde Rus Lisesini [s. 185] de
okumutur. Bata A. Pukin, N. Gogol, L. Tolstoy ve M. Gorki gibi yazarlar olmak zere
Rus edebiyatnn btn klasiklerini okumutur. Petersburg ve Rostov gibi Rus ehirlerini
gezip grm, dnemin artlarna gre kendisini mkemmel bir ekilde yetitirmi,
bylelikle halk tarafndan ok sevilen, lim ve aydn bir kii olarak tannmtr
[Tppelan, 1992:4].
pellev Efendi zengin bir ktphaneye sahiptir. Ktphanesinde ark Dnyasna ait
klasik eserlerin tamam ve ayrca bol miktarda Rusa kitap bulunmaktadr. Kzim M
bata Rusa olmak zere birka yabanc dil bilen ve geni bir hayat tecrbesine sahip
olan pellev Efendiye byk hayranlk duymaktadr. Sk sk pellev Efendiyi ziyaret
etmekte, onunla eitli konular hakknda uzun sren sohbetler yapmaktadr. Kzim
M, pellev Efendiyi ziyaret ettii zamanlarda onun zengin ktphanesinden
faydalanmay da ihmal etmemi; Nizm, Ali r Nev, Fuzul, Firdevs, Burn, Farb
ve bn Sinann eserlerini okuma imknn bulmutur [Meilan, 1989/I:13-14, 399-400;
Meilan, 1989/II:294].
Kzim M bir taraftan arkn eserlerini okuyarak kendisini gelitirirken, bir taraftan da
iirler yazmaya balar. Kzim Mnn ilk yazd iirlerinin byk blm din konular
zerinedir. Mslmanl henz 17. yzyl sonlarnda kabul eden Karaay-Malkar
Trkleri bu durumun tabi bir sonucu olarak slm dininin esslarn ve ykmllklerini
gerektii ekilde bilmiyorlard. Kzim M de buradan hareketle halkn slm dininin
gereklerini daha iyi anlayabilmesi iin retici tarzda din manzumeler yazmtr.
Bunlarn banda yman-slam [man-slm], Mavlut [Mevlid-i erif] ve brahim [Hz.
brahim ve Hz. smail Kssas] adl manzmeleri gelmektedir.
Kzim M yman-slam [man-slm] adl eserinde Mslmanln temeli saylan 32

farz halkn anlayaca bir ekilde ve manzm halde anlatmaktadr. Manzme beyit
eklinde ve 11li hece vezniyle yazlm olup tamam 100 beyitten olumaktadr. Eser ilk
defa 1909 ylnda Lokman Asan el-Balkarnin Kitab Mridi'n-Nis [Kadnn Rehber
Kitab] adl kitabnn son ksmnda yaymlanmtr [Lokman Asan, 1909:34-42]. Bu kitap
ayn zamanda Karaay-Malkar Trkesiyle ve Arap harfleriyle yaymlanm ilk matbu
eserdir.
Trk kltr ve edebiyatnda byk kabul gren Mevlid-i erif bilindii gibi
Peygamberimiz Hz. Muhammede hrmeten ve Onu en gzel ynleriyle methetmek
gyesiyle yazlm olan bir manzmedir. Mevlid-i erifte, Hz. Muhammedin doumu,
peygamber oluu, mirc ve lm anlatlr. Mevlid-i erif, Trk edebiyatnda pek ok

ir tarafndan yazlm olmakla birlikte en mehr olanlar Sleyman [s. 186] elebinin
Vesiletn-Nect ile ar Ahmedin Mevlid adl eserleridir [Banarl, 1987/I:479-489].
Kzim Mnn byk ihtimalle Sleyman elebinin eserinden faydalanarak kaleme
alm olduu Mavlut adl manzmenin muhtevas da Sleyman elebinin eserinden
farkl deildir. Ayrca, ar Ahmedin Mevlid adl eserindeki Merhab Faslndan da
izler tamaktadr. Kzim Mnn manzmesinde ana izgileriyle, Peygamberimizin
doumu, mirc ve lm Karaay-Malkar Trkesiyle gzel bir ekilde anlatlmaktadr.
Manzmenin kiril harfleriyle baslm nshasndaki dizilii drtlkler halinde olmakla
birlikte aslnda beyit eklinde ve 7+7 durakl hece vezniyle yazlm olduu aktr.
Kzim M bu eserini 37 yanda iken 1896 ylnda yazmtr [Kzim-Haci, 1992:19-
65; Kzim, 2002:155-193].
Kzim Mnn bir dier din manzmesi brahim [brahim Kssas] veya Ak Kohar
[Beyaz Ko] adl eseridir. slm medeniyeti tesirindeki Trk iirinde hem mstakil
manzmeler eklinde ve hem de deiik beyitlerde eitli vesilelerle geen brahim
Kssas veya smail Kssasnda zetle Hz. brahimin olu Hz. smaili Allaha kurban
etme hikyesi anlatlr. Bu konuda en ok tannan eser k Pervernin Kssa-i smail
Destn adl manzmesidir. Ayn konu Abdlvasi elebinin Halilnme adl eserinde
de anlatlr. Kzim Mnn brahim adyla kaleme ald bu manzme de Trk
edebiyatnda genel olarak smail Kssas eklinde bilinen manzmenin bir benzeridir.
Manzmede dikkati eken husus, dier benzer manzmelerde Hz.brahimin grd
gecelik ryann Kzim Mnn manzmesinde yetmi gece olmas ile Hz. brahimin
Allaha verdii sze karlk koyun ve deve dnda atlarn da kurban etmesidir. Bu
manzmenin de, Mavlut [Mevlid] manzumesinde olduu gibi, kiril harfleriyle baslm
nshasndaki dizilii drtlkler halinde olmakla birlikte aslnda beyit eklinde ve 7+7
durakl hece vezniyle yazlm olduu aktr [Sar-Balkan, 2000:184-201; Kzim,
2002:194-202]. ar bu manzmelerinin dnda; Be Namaz [Be Vakit Namaz]
Rasul [Resul], Aldanmagz Ahr Zaman Duniyaga [Aldanmayn Ahir Zaman Dnyaya]
gibi yazd birok manzmesinde din konular ilemi ve bu yolla halka slm dinini
anlatmaya almtr.
Kzim Mnn Tahir bla Zuhura [Tahir ile Zhre] adl eserinden de bahsetmek
gerekir. ark dnyasnn en mehur halk hikyelerinden biri olan Tahir ile Zhre
hikyesi btn Dou Trklnde olduu gibi Karaay-Malkar Trklerinde de ok
sevilen ve yaygn olan bir hikyedir. Kzim M de halkn ok sevdii bu hikyeyi
Karaay-Malkar Trkesiyle manzm ve mensr bir ekilde yazl hale getirmitir. Kzim
M Tahir ile Zhre adl eserini elbette bu halk hikyesinden ilham alarak yazmtr.
Ancak airin bu eseri, Karaay- [s. 187] Malkar Trkesiyle yazlm basit bir kopya
deil, airin birtakm mesajlar verdii ve baz mill kltr zelliklerini katt yeni bir
Tahir ile Zhre yorumudur. Kzim M bu eserini 1891 ylnda tamamlamtr.
Eserinde beyit, gzel ve kasde ekillerini de kullanlm, bylelikle bu nzm ekillerini
ilk defa Karaay-Malkar iirine sokmutur [Bittirlan, 1989:13; Meilan, 1989/I:36, 49-50,
151-230, 352, 356].
Kzim Mnn ilk yazd iirler arasnda; din manzmelerle birlikte, toplum dzenini
eletiren, eitli hakszlklar ve adaletsizlikleri dile getiren sosyal ierikli iirlerinin says
da olduka fazladr. Kzim Mnn bu tr iirleri yazmasnda, yukarda kendisinden
genie bahsedilen pellev Efendinin etkisi byktr. pellev Efendi hayat boyunca
fakir ve ezilmi halk kitlelerinin yannda ve onlarn haklarn savunan bir kimse olmutur.
Holam ve Bzng blgesinde toprak reformunun yaplmasn, toplumdaki trl
eitsizliklerin zmlenmesini istemi ve bu konularda ateli bir mcdele vermitir.

Kzim M, pellev Efendinin bu fikirlerinden ok etkilenmi ve kendisi de bu fikirleri
aynen benimsemitir. Kzim M, pellev Efendinin savunduu fikirleri daha ilk
iirlerinden itibaren dile getirmeye balamtr. Mesel 1886 ylnda yazm olduu
Apsat ve Kar Cavad [Kar Yayor] adl iirlerinde toplumdaki eitsizlikleri dile
getirmektedir.
Kzim M, Apsat adl iirini, Karaay-Malkar Trklerinin halk edebiyatnn en eski

rnlerinden biri olan Apsat adl destandan ilhm alarak yazmtr. Apsat, Karaay-
Malkar Trklerinin slm ncesi eski inanlarna gre geyik ve da keisi cinsinden
yaban hayvanlarn koruyucusudur. Destanda anlatlanlara gre, Apsat koruyucusu
olduu hayvanlarn kendisinden izinsiz avclar tarafndan avlanmasna msaade
etmemektedir. Bunun aksini yapan avclar, Apsat tarafndan lnetlenmekte ve korkun
felketlere uramaktadrlar [Laypanlan-Dudalan, 1940:12, 18-21]. Bu destann
muhtevasnda destann yaratcs Apsat ve hayvanlarn tarafndadr. Kzim Mnn
yazd Apsat adl iirde ise durum farkldr. air, destan yaratcsnn aksine,
avclardan yanadr. nk onun iirinde avclar halk, Apsat ise beyleri temsil
etmektedir. Bu yzden Apsaty eletirmektedir. Onun iirinde, hayat trl skntlarla
geen fakir avc, Apsatya kar srdrd mcdeleden glip kmaktadr [Meiyev,
1984:19-21]. air, Kar Cavad [Kar Yayor] adl iirinde de yine toplumdaki ekonomik
dengesizlii dile getirmekte ve varlkl kimseleri eletirmektedir [Meiyev, 1984:22-23].
Kzim M, toplumdaki sosyal ve ekonomik dengesizliin sebebini blgenin idaresini

elinde bulunduran beylerde grmektedir. 1888 ylnda yazm olduu Sag [Dnce]
adl iirinde eski [s. 188] erdemli beylere duyduu zlemini dile getirmektedir [Kzim,
1996:173]. Toplumdaki bozulmann ancak, blge beylerinin eski beyler gibi halk
ezmeyen, hakkaniyetli ve erdemli kimseler olmalaryla dzelebileceini umut etmektedir.
Bu umudunu 1905 ylnda yazm olduu Allay Biyle Kerekdi Bizge [Byle Beyler
Gerek Bize] adl iirinde ortaya koymaktadr [Meilan, 1989/I:296].
Kzim Mnn bu tr sosyal ierikli iirlerinin iinde en gzel ve en mehur olan

Caral Cugutur [Yaral Da Keisi] adl manzmesidir. airin 1907 ylnda yazm
olduu bu manzme sekiz blmden olumaktadr. Kzim M bu eserinde, geimini
avclkla salamaya alan Haimin hayat hikyesiyle; beylerin basks altnda, fakir,
skntl ve zor artlarda yaayan btn bir halkn durumunu anlatmaya almaktadr.
Manzmede kurt ve Cambolat Bey zulm ve bask dzeninin temsilcisi olarak
gsterilmekte iken yaral da keisi ile Haim ise ezilen btn bir halk temsil
etmektedir. air, manzmesinin sonunda halk ile yaral da keisi arasndaki
benzerlie dikkat ekmektedir [Kzim, 1996:367-377].
Kzim M toplumdaki bozulmann insanlardaki din inancn kuvvetlenmesiyle

dzeltilebileceine inanmaktadr. Mesel Din Karndalabz Biz [Din Kardeleriyiz Biz]
adl manzmesinde bu fikrini dile getirmekte; insanlar arasnda ayrm yaplmamasn,
herkesin ak yreklilikle birbirini kucaklamasn sylemekte ve din kardeliini
vurgulamaktadr [Kzim, 1996:44].
20. yzyln balarnda Kzim Mnn fikirlerinin deimeye balad grlmektedir.

air, din ve sosyal ierikli iirleriyle vermeye alt mesajlarn insanlar arasnda etkili
olmadn ve toplumdaki bozukluun bu ekilde dzeltilemeyeceini, zalimin zulm
etmeye devam edeceini dnmektedir. Halkn ve idarecilerin din inanlarnn
kuvvetlendirilmesi yoluyla toplumdaki bozulmann dzelecei konusundaki umudu da
iyice tkenmitir. air artk karamsar bir ruh hali ierisinde yazm olduu Allah bla
Sleib Turdum [Allah le Konuup Durdum], Bayga Sen Kb Baylk Berdi [Zengine
Sen Zenginlii ok Verdin] ve Allah da Zalimle Canl [Allah da Zalimlerin Yannda]
balkl iirlerinde Allaha neredeyse isyan etmektedir [Meilan, 1989/I:62; Kzim,
1996:52, 194].
1917 Bolevik ihtillinin cereyan ve arlk Rusyasnn yklmasndan sonra, 11 Mays

1918 ylnda Dastanda Temir-Han ura ehrinde Kuzey Kafkasya Dallar
Cumhuriyeti iln edilmi, Karaay-Malkar Trkleri de temsilcilerini gndererek bu
cumhuriyete dahil olmulardr. Ancak, Rusya ile btn Orta Asya ve Kafkasyada dalga
dalga yaylan Bolevik hareketinin etkileri Karaay-Malkar Trklerine kadar ulamtr.
Sergey Kirov ve Sergo Orconikidze gibi Bolevik hareketinin nde gelen isimleri ile yerli
boleviklerin youn [s. 189] faaliyetleri neticesinde, Bolevik hareketi bilhassa fakir halk
tabakalarnn byk tevecchn kazanm, ksa bir sre ierisinde halkn nemli bir
ksm bu hareketin saflarna katlmtr.
Kzim M de Bolevik ihtilline ilgisiz kalmam, kendisi bu hareketin samim ve faal

bir destekisi olmutur. Kzim M artk, arlk Rusyasnn Kafkasyadaki idarecileri
ile Malkar beylerinin basks altnda ve zor artlarda yaayan fakir halkn ilesinin ancak
bu yeni dzenle birlikte sona ereceini umut etmitir. Bu yzden, Kafkasyadaki Bolevik
hareketini desteklemi ve btn halk da bu hareketi desteklemeye armtr. Hatta,
Holam-Bzng blgesinde Kzl Partizan Komitesinin kurulmasnda aktif grev alm,
Bolevik saflarnda Meneviklere kar savamas iin byk olu Muhammetin Kzl
Partizan Komitesinin milis glerine katlmasna bizzat nayak olmutur [Meiyev,
1939:7; Sozayev, 1986:22].
Kzim M, 1917 ihtilliyle birlikte, beyleri ve toplum dzenini sert ekilde eletiren,
Bolevizmi ven, btn halk ihtilli desteklemeye aran cokulu iirler yazmaya
balamtr [Sozayev, 1986:22; Akbolatlan, 1989:11]. iirlerinde, halkn Meneviklere
kanmamasn ve herkesin Leninin partisinin ats altnda toplanmasn sylemektedir
[Sozayev, 1986:23]. Mesel Bolevikni Colu Tzd [Boleviin Yolu Dorudur] adl
iirinde Bolevik hareketinin doruluunu ve haklln anlatmakta, halk da bu harekete
davet etmektedir [Meilan, 1989/II:174]. air yine Savut Algz Kolga [Silah Aln
Elinize] adl iirinde halk Boleviklerin safnda silahl mcdeleye tevik etmektedir
[Meilan, 1989/II:175]. Yine, 1918 ylnda Baksan-Kalada yaymlanan Nazmu Soltan
Hamid Kalabek el-egem [egemli Soltan Hamit Kalabekin iiri] adl eseri mehur
Malkarl Bolevik ihtillcisi Soltan-Hamit Kalabeke ithafen yazlmtr. Kzim Mnn
bu eseri daha sonralar halk tarafndan ok sevildii iin bir halk arks haline gelmitir.
1920 yl sonlarna doru Sovyet dzeninin oturmasyla birlikte Kzim M de yeni

Sovyet hayatn ve kurumlarn ven iirler yazmaya balar. Mesel Lenin, Ca
Cark [Yeni Ik], Kzl Asker [Kzl Asker] ve Kolhozga [Kolhoz in] adl iirlerinde
Sovyet dzenini cokulu bir ekilde vmektedir. Artk, kendisi de demirci atlyesinde
kolhoz iin demir dverken, btn halk da kolhozlarda almaya tevik etmektedir
[Houlan, 1939:4; Meiyev, 1984:16; Meilan, 1989/II:195, 208, 240, 247]. lk kez 1924
ylnda Karahalk gazetesinde yaymlanan Sabet Blas [Sovyet Egemenlii] adl iiri
bu tr iirlerinin en mehurudur [Kzim, 1996:313].
Karaay-Malkar Trkleri, 1929-30 yllarnda, Sovyetlerin zel mlkiyeti devletletirme

siyasetine kar silahl bir mcadeleye giriirler. Sovyet asker birlikleri ile bir avu
Karaay-Malkar Trk [s. 190] arasnda cereyan eden bu mcadelenin sonu kanl bir
ekilde sona erer. Sovyet askerleri, bata idareci ve aydnlar olmak zere, nlerine
kan btn Karaay-Malkarllar ldrrler. 1937 ylna gelindiinde, Karaay-Malkarda
tek bir aydn ve idareci kalmamtr [Aslanbek, 1951:18-29; Kara, 1956:37-42].
Bolevik ihtillini gnlden destekleyen, Sovyet dzeninin yerletirilmesinde byk rol
oynayan Karaay-Malkarl komnist idarecilerin ve birok aydnn eitli bahanelerle bir
bir tutuklanarak ldrlmesi ve bunu mteakip din ve mill deerlerin yok edilmesi
faaliyetlerinin younlatrlmas zerine hayal krklna urayan Kzim Mnn
Sovyet dzenine olan inanc sarslmtr. Ne Bolur Ma Tasha [Ne Olabilir Bu
Muammaya Cevap] ve Kayr Ketdi Eneyulu [Nereye Gitti Eneyolu] adl iirlerinde
Sovyet dzenini sorgulamakta, belki de srann kendisine geldiini sylemektedir
[Kzim, 1996: 343-345].
II. Dnya Sava srasnda Karaay-Malkar Trklerinden eli silah tutan btn erkekler
Sovyet ordusuna alnr, Alman ordularna kar savamak zere cepheye gnderilir.
Kzim M bu dnemde iirlerinde savan acsn ve insanlara getirdii ykm anlatr.
te yandan Sovyet lkesine olan balln ve Kzl Orduya olan gvenini dile getirmeyi
de ihmal etmez. Dnemin havasna uygun olarak kaleme ald Biz Horlarkbz [Biz
Yeneceiz] adl iirinde Hitlere ve Nazi Almanyasna lnet okumakta ve sava er ge
Kzl Ordunun kazanacan sylemektedir [Meilan, 1989/II:262-263]. Kzl Ordu,
Kzim Mnn gvenini boa karmam, Nazi Almanyas ordularna kar sava
kazanmtr. Fakat bu sonu Karaay-Malkar Trklerinin urayaca byk bir felketin
balangcn oluturmutur. Almanlar II. Dnya Sava srasnda Kafkasyay igal
ettikleri zaman, 1917 Bolevik ihtillinden itibaren Sovyet rejimine kar olan ve
dalarda gerilla tarznda mcadele veren Karaay-Malkar direni kuvvetlerinden byk
destek grmlerdir. Almanlar da bu destei karlksz brakmam, Sovyet rejimi
aleyhtar Karaay-Malkar direni kuvvetlerine silah ve tehizat yardmnda
bulunmulardr. Bunlar, lkede kolluk grevini yapan Sovyet birliklerini ksa zamanda
temizlemi, Rus ve yerli komnist idarecileri tasfiye ederek ynetimi ele geirmilerdir
[Kara, 1956:44-45; Mhlen, 1984:191-198]. Karaay ve Malkarda zafer ve hrriyet
havas yaanrken, Almanlar 1942 ylnn sonlarna doru Sovyetler Birliine yenilince
Kafkasyadan ekilmek zorunda kalrlar. Almanlarla ibirlii yapan Sovyet rejimi
aleyhtar Karaay-Malkar direniilerinin byk bir ksm bata Almanya olmak zere
deiik Avrupa lkelerine iltica ederler. Bunu mteakip bizzat Stalinin emriyle ar
silahlarla donanm byk bir Sovyet ordusu Kafkasyaya gnderilir. Bu arada Karaay-
Malkar Komnist Partisinden bir heyet durumu anlatmak zere Stalinle grmek istedi
ise de Stalin fkeli bir ekilde: Devrim aleyhtar, [s. 191] gvenilmez ve asi Karaayllar
hibir zaman benden yardm gremez diyerek gelen heyetle grmeyi reddeder
[Aslanbek, 1952:17].
Felket ncesi vaziyetin tasviri yledir; halk byk bir endie ve korku ierisindedir. Eli
silah tutan btn yetikin erkek nfus Sovyet ordusunda grev yapmakta ve henz
cepheden dnmemitir. Sovyet aleyhtar milis kuvvetlerinin byk bir ksm lkeyi terk
etmitir. Yani lkede sadece yal erkek ve kadn nfus ile ocuklar bulunmaktadr. te
bu aresiz yal ve ocuklardan oluan halk Sovyet ordusunun kymna urar. Ar
silahl Sovyet birlikleri sratle Karaay ve Malkar lkesini yerle bir eder. Felket bununla
bitmez. fkesi dinmeyen Stalin gvenilmez ve asi unsur olarak grd Karaay-
Malkar Trklerini toptan imha etmek iin onlar yurtlarndan srgn etmeye karar verir
ve bu kararn derhl icra eder. Sovyet meclisi ve yksek mahkemenin kard
kanunlarla Karaay-Malkar Trkleri Almanlarla ibirlii yapmak suretiyle vatana ihanet
etmek suundan Orta Asyann muhtelif yerlerine srgn edilme cezasna arptrlrlar.
2 Kasm 1943 tarihinde Karaayllar, 8 Mart 1944 tarihinde de Malkarllar topyekn
ekilde bata Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan olmak zere Orta Asyann muhtelif
yerlerine srgn edilirler [Sabanlan, 1994:11-24; Laypanlan, 1998:2].
Malkar Trklerinin 8 Mart 1944 tarihinde toplu bir ekilde Orta Asyaya srgn edilmesi
srasnda Kzim M de, 85 yanda iken, Kazakistana srgn gitmitir. Bir sre
ailesiyle birlikte Tald-Kurgan vilayetinin Kirov ilesinde yaam, 1945 yl balarnda
Telman adl kolhozun yaknndaki Kk-Suv kyne yerletirilmitir. Kzim M
srgnde iken yazm olduu Carl Halkm [Zavall Halkm], Kyn Kn Aytama Sizge
[Zor Gnde Sylyorum Size], Tavkel Eteyik Biz Bgn [Metin Olalm Biz Bugn],
Irazlk [Razlk], ve Osiyat [Vasiyet] adl iirlerinde halkna moral vermeye
almakta, kendilerine yaplan bu hakszln mutlaka dzeltileceini sylemekte ve
sabrl olmay nasihat etmektedir [Kzim, 1996: 358-359, 360, 361-362, 363, 364].
Kzim M 1945 ylnn sonlarna doru hayatn kaybetmitir. Kendi vasiyeti zerine
Telman kolhozunda alan yakn dostu Nogay Kmenin mezarnn yanna
gmlmtr. Daha sonra mezar 1999 ylnda, yani Kzim Mnn lmnden 54 yl
sonra, Kabardey-Balkar Cumhuriyetinin baehri Nalikte adna ithaf edilen parktaki
ant mezarna nakledilmitir [Baiylan, 1989:2; Begiylan-Etezlan, 1989/I:8; Begiylan-
Etezlan, 1989/II:9].
Kzim Mnn iirlerinden rnekler
[Karaay-Malkar Trkesiyle]
[s. 192] Duniya Degen
Duniya degen alay kyn tik coldu

Ol colda kim azablk snamad
Duniya degen alay a teizdi
Anda kimni kemeleri batmad
A duniya teizinde barabz

Kemebiz kaan batarn bilmeyin
Atdan ketgende da alay ketebiz
Bileklikleni biz koldan iymeyin
Duniya, sen ne a teiz ese da

Ata ybz bolgansa sen barbzga
Tolkunlar avdursa da gabz
Sende bargan kyn collarbzga.
1910 [Kzim 1996:200]
Tzlk
Oyulmaz kala duniyada

Tzlkd, kl cok andan
Tzlk acamaz tubanda

Ol lmez, ketib kayadan
Mahtanmagz bay da, biy da

Biznia insansz siz da
Kalmabz biz biribiz da
Nedi baylk, mlk da, y da
[s. 193] Tzlk a lmez, irimez

An bir kl da kesmez
Zalim at maltab ketmez
Creginden kama tmez
Ol kb zalim boynun burgand

Ol patahladan kutulgand
Zindanladan uub kgand
Temir bugov coyalmagand
Munu aythan aksak Kzim

Kelginie maa lm
Kslgn eki kzm
Tzlkge kuld meni szm.
1912 [Kzim 1996:224]
Men Bir nsan
Men bir insan, caadm, cand otum

Temir tydm, kitabla da okudum
Tamadaga sak boldum, rge kobdum
Bir Allahdan, artklkdan korkdum
Kalrla krgm, tm, gm

Caadm, kulluk da etdim el n
Bir adam ketmez krrn krgn
Caavun etib, beririn bergini
[s. 194] Men lrme canazma kelirle

Cannet tileb, razlk berirle
Szm, aksak butumu esgerirle
Carl Kzim clay clay ketdi derle
Asl kartla, kelib duva tutarla

Egelerim ak alarn crtarla
Kart pariyim da trge gb ulur
Camavat arbazmda kn turur
Kabr suvuklugu ksar etimi

Mnker, Nekir bilirle niyetimi
Tilegim cartr anda betimi
klnley kalrma mmetimi
Tiyre kartla grbecimi katnda

Ekindide la ilaha ... aytrla
Uyatrla kb olugun esimi
na-Allah el unutmaz kesimi.
1943 [Kzim 1996:357]
[Trkiye Trkesiyle]
Dnya Denilen
Dnya denilen ylesine zor, dik yoldur

Bu yolda kim azab ekmedi
Dnya denilen ylesine ac denizdir
Orada kimin gemileri batmad
[s. 195] Ac dnya denizinde gidiyoruz

Gemimizin ne zaman batacan bilmeden
Attan dtmzde de yle dyoruz
Yular biz elimizden brakmadan
Dnya sen ne ac deniz isen de

Baba evimiz oldun sen hepimize
Dalgalarn devirse de kyoruz
Sende giden zor yollarmza.
Doruluk
Yklmaz kale dnyada

Doruluktur, gl yok ondan
Doruluk kaybolmaz dumanda
O lmez, dp kayadan
vnmeyin zenginler, beyler

Bizim gibi insansnz siz de
Kalmayz biz, hi birimiz de
Nedir zenginlik, servet, ev de
Doruluk ise lmez, rmez

Onu bir kl bile kesmez
Zalimin at ineyip gitmez
Yreinden kama gemez
[s. 196] O ok zalimin boynunu bkm

O hkmdarlardan kurtulmu
Zindanlardan uup km
Demir buka yok edememi
Bunu syleyen aksak Kzim

Gelinceye kadar bana lm
Kapanncaya kadar iki gzm
Dorulua kuldur benim szm.
Ben Bir nsan
Ben bir insan, yaadm, yand ocam

Demir dvdm, kitaplar okudum
Bye hrmet ettim, ayaa kalktm
Bir Allahtan, ktlkten korktum
Kalrlar krm, rsm, ekicim

Yaadm, altm halk iin
Bir insan lmez, greceini grmeden
Hayatn yaayp, vereceini vermeden
Ben lrm, cenazeme gelirler

Cennet dileyip, razlk verirler
iirlerimi, aksak bacam hatrlarlar
Zavall Kzim alaya alaya gitti derler
Soylu ihtiyarlar, gelip dua okurlar

Kz kardelerim ak salarn yolarlar
Yal kpeim de tepeye kp ulur
Cemaat avlumda gn kalr
[s. 197] Kabir soukluu sktrr bedenimi

Mnker, Nekir bilirler niyetimi
Dileim aydnlatr orada yzm
Vekili olarak kalrm mmetimin
Mahallenin ihtiyarlar atlyemin yannda

kindide la ilahe ... derler
Uyandrrlar hafzamn sessizliini
nallah halk unutmaz beni.
[s. 198] Kaynaklar
Akbolatlan, Aznor., Kaythan Kyn Bolad, Kzim [Kommnizmge Col Gazetni Kzim
Tuvganl 130 Cl Tolganna Atalgan Eni gvu], No: 1, Nalik, 20-i Oktyabr-Bayrm
Kn 1989.
Aslanbek, Mahmut., imal Kafkasyada Karaayllarn mhas, Kafkasya Dergisi, No:

4-5, Mnchen, 1951.
Aslanbek, Mahmut, Karaay ve Malkar Trklerinin Facias, Ankara, 1952.

Banarl, Nihad Smi., Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I. Cilt, stanbul, 1987.
Baiylan, Sveta., Kzimni Haciligi, Kzim [Kommnizmge Col Gazetni Kzim Tuvganl
130 Cl Tolganna Atalgan Eni gvu], No: 1, Nalik, 20-i Oktyabr-Bayrm Kn 1989.
Begiylan, Abdullah-Etezlan, Bahautdin. [I], Ta Okuna Et Tuvgan Cerine Kaytar,

Kzim [Kommnizmge Col Gazetni Kzim Tuvganl 130 Cl Tolganna Atalgan Eni
gvu], No: 1, Nalik, 20-i Oktyabr-Bayrm Kn 1989.
Begiylan, Abdullah-Etezlan, Bahautdin. [II], Topuraga Ba Urabz, Kzim

[Kommnizmge Col Gazetni Kzim Tuvganl 130 Cl Tolganna Atalgan Eni gvu],
No: 1, Nalik, 20-i Oktyabr-Bayrm Kn 1989.
Bittirlan, Tamara., Tahir bla Zuhra, Kzim [Kommnizmge Col Gazetni Kzim
Tuvganl 130 Cl Tolganna Atalgan Eni gvu], No: 1, Nalik, 20-i Oktyabr-Bayrm
Kn 1989.
Houlan, Salih, Szn Kymat, Sotsialist Kabart-Malkar Gazet, Nalik, 9-u Dekabr
1939.
Kara, Ramazan., imal Kafkasyada Tehcir ve Katlim, Dergi, No: 5, Mnchen,

1956.
Kzim., Nazmula-Zikirle-Poemala, Hazrlagan: Begiylan Abdullah, Nalik, 1996.
Kzim., Din Kitab, Hazrlagan: Begiylan Abdullah, Nalik, 2002.
Kzim-Haci., Din Kitab, Nalik, 1992.
Laypanlan, Hamit - Dudalan, Mahmut., Eski Karaay Crla, Mikoyan-ahar, 1940.
[s. 199] Laypanlan, Kaziy., Halkga Etilgen Zorluk, Karaay Gazet, No: 49, erkessk,
1998.
Lokman Asan el Balkar, Mridn-Nis, Temirhan-ura, 1909.
Meilan, Kzim., garmalarn Eki Tomlugu, Birini Tomu [I. Cilt], Hazrlagan: A.M.
Teppeyev, Nalik, 1989.
Meilan, Kzim., garmalarn Eki Tomlugu, Ekini Tomu [II. Cilt], Hazrlagan: A.M.
Teppeyev, Nalik, 1989.
Meiyev, Kzim., Meni Szm, Hazrlaganla: Canakayt Zalihanov, Salih Houyev, Al

Szn Cazgan: Kerim Otarov, Nalik, 1939.
Meiyev, Kzim., Nazmula Kitab, Hazrlagan: Tppelan Alim, Al Szn Cazgan:

Kuliylan Kaysn, Nalik, 1984.
Mhlen, Patrik von zur., Gamalha ile Kzlyldz Arasnda, eviren: Eref Bengi
zbilen, Ankara, 1984.
Sabanlan, Haci-Murat., Malkar Halkga Etilgen Zorluk, Mii Tav Jurnal, No: 3,
Nalik, 1994.
Sar, Mehmet-BALKAN, Vedat., Kzim Meinin Karaayca Ak Kohar [smail Kssas],

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 9, Ankara, 2000.
Sozayev, B.T., Malkar Literatura, Nalik, 1986.
Tppelan, Alim., XX. mr Malkarn Zakiy Adamlar-Bzlan pellev Efendi,

Zaman Gazet, Nalik, 25-i yun 1992.
______________________________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Malkar Yazl Edebiyatnn Kurucusu Kzim M,

Turkish Studies / Trkoloji Dergisi, Cilt: 1, Say: 2, Ekim-Kasm-Aralk, 2006,
s. 183-199, ISSN-1303-9199.
______________________________________________________________________
Yazarla rtibat : adilhanadiloglu@hotmail.com

______________________________________________________________________
KARAAY-BALKAR TRKES ALFABES VE SES BLGS
Adilhan Adilolu
Karaay-Balkar Trkesi [bundan sonra ksaca KBT], Trk dilinin Kpak lehesinin
Karay, Krm ve Kumuk iveleriyle birlikte Hazar-Karadeniz grubunda yer almaktadr [1].
Sovyet Trkologlarndan A.N. Samoyloviin Trk dili snflandrmasna gre KBT, Trk
dilinin z kolunun y blmnn taw, bol-, kalan grubuna girmektedir. Buna gre
eski Trkedeki ta [da] yerine KBTde taw, ol- yerine bol-, kalan yerine
kalan biimleri kullanlr. KBT, kendisine has birtakm sz, ses ve gramer zelliklerine
haiz olmakla birlikte genel olarak tipik bir Kpak ivesidir. KBTnin dier Kpak
ivelerinden baz farkl zellikler gstermesinin sebebi, bu ivenin eski tarihlerde Bulgar
ve Ouz Trkesiyle balants olmasndan ve komu Kafkas kavimlerinin birtakm dil
zelliklerinin tesirinde kalmasndan kaynaklanmaktadr [2]. Eski Trkedeki adak~azak
[ayak] yerine KBTde ayak, ben yerine men eklinin kullanlmas, sz balarnda d
yerine t sesinin, g yerine k sesinin kullanlmas ...
[s. 143] Karaay-Balkar Trkesi [bundan sonra ksaca KBT], Trk dilinin Kpak
lehesinin Karay, Krm ve Kumuk iveleriyle birlikte Hazar-Karadeniz grubunda yer

almaktadr [1]. Sovyet Trkologlarndan A.N. Samoyloviin Trk dili snflandrmasna
gre KBT, Trk dilinin z kolunun y blmnn taw, bol-, kalan grubuna
girmektedir. Buna gre eski Trkedeki ta [da] yerine KBTde taw, ol- yerine bol-
, kalan yerine kalan biimleri kullanlr. KBT, kendisine has birtakm sz, ses ve
gramer zelliklerine haiz olmakla birlikte genel olarak tipik bir Kpak ivesidir. KBTnin
dier Kpak ivelerinden baz farkl zellikler gstermesinin sebebi, bu ivenin eski
tarihlerde Bulgar ve Ouz Trkesiyle balants olmasndan ve komu Kafkas
kavimlerinin birtakm dil zelliklerinin tesirinde kalmasndan kaynaklanmaktadr [2]. Eski
Trkedeki adak~azak [ayak] yerine KBTde ayak, ben yerine men eklinin
kullanlmas, sz balarnda d yerine t sesinin, g yerine k sesinin kullanlmas ve
sz balarndaki y sesinin c sesine dnmesi de Kpak lehesinin ortak ve tipik bir
zelliidir. Bundan baka, KBTnin kelime hazinesi de Kpak lehesine ait szlerden
olumaktadr.
Karaayllar hakknda tarih ilk bilgiler, 1404 ylnda Kafkasyada bulunan Bapiskopos
Johannes de Galonifontibusun notlarnda gemektedir. Galonifontibus, Karaay
Trklerinden Kara erkes eklinde bahsetmekte ve Kara erkeslerin kendilerine has
bir dilleri ve yazlar olduunu sylemektedir. E.P. Alekseyevaya gre, XVII. Yzyl
ortalarnda Kafkasyada bulunan Archangelo Lambertinin de Karaayllar iin hem
Kara erkes ve hem de Karaioli [Karaayl] adlarn kullanmas, Galonifontibusun
iaret ettii Kara erkeslerin Karaayllar olduuna phe brakmamaktadr. Karaay
bilim adamlar, Galonifontibusun Kara erkeslerin kendi yazlar vardr ifadesinden,
Karaayllarn XV. yzyla kadar eski Trk yazsn [runik] bildikleri ve kullandklar
sonucunu karmaktadrlar [3]. Karaay-Balkar topraklarndaki; Humara, Arhz, Sutul,
Ahmat-Kaya, nal, Gnakz, Temirtz, Sartz, Tokmak-Kaya, Ishavat, Ullu-Dorbunla,
Kalej, Teikle, Bitikle, Ak-Kaya blgeleri ile yine Kafkasyada Koban ve Terek rmaklar
arasnda geni bir alanda eski Trk [runik] yazl birok yazt bulunmutur. [s. 144]
Soslanbek Y. Bayora bu yaztlardan 74 tanesini zm ve bunlarn Bulgar Trklerine
ait olduunu delilleriyle ortaya koymutur.
Karaay-Balkar Trkologlar, Galonifontibusun Kara erkeslerin kendi yazlar vardr

ifadesinden kardklar Karaayllarn XV. Yzyla kadar eski Trk [runik] yazsn
bildikleri ve kullandklar sonucunu, Kafkasya Bulgarlarndan kalma eski Trk
yaztlaryla kuvvetlendirmeye almaktadrlar. Fakat, bu yaztlarn dil zellikleri henz
lykyla incelenmemi ve bunlarn hangi yllara ait olduu kesin olarak ortaya
konulmamtr. Ayrca, bugnk veya bugnkne yakn bir Karaay-Balkar Trkesiyle
yazlm [szgelimi XV. yzyldan kalma] eski Trk [runik] yazl bir ta veya bir belge
yoktur. Bu yzden, Karaay-Balkar Trkologlarn ileri srdkleri bu gre karn,
Kafkasyada zellikle de Karaay-Balkar Trklerinin yaad blgelerde bulunan bu
eski Trk yaztlar, XV. yzyla kadar Karaay-Balkarlarn eski Trk [runik] yazsn
kullandklarna delil saylamaz.
Eldeki bilgi ve belgelerden, Karaay-Balkarlarn ilk olarak Arap harflerine dayal bir
alfabe kullandklar anlalmaktadr. XVIII. yzylda slam dinini kabul eden Karaay-
Balkar Trkleri ayn zamanda Arap alfabesiyle de tanmlardr [4]. zerinde birtakm
tre kararlarnn yazl olduu 1715 tarihli Holam Yazt, Karaay-Balkar Trkesine ait
Arap alfabesiyle yazlm en eski yaztlardan biri olarak saylmaktadr.
Karaay-Balkar Trklerinin yazl edebiyat ok ge dnemlerde balamtr. Bu yzden

de Arap harflerine dayal yaznn kullanm snrl olmu ve pek yaygnlamamtr.
Karaayl Kk Bayramuk Efendi [1772-1862] ile Yusuf Hair Efendi ve Balkarl

Muhammmedl Varaknin Arap alfabesi ve Karaay-Balkar Trkesiyle yazm
olduklar din manzumeler ilk edebi eserlerdendir. Fakat eser sahipleri bu manzumelerini
yaymlama imkann bulamamlardr. Bu manzumelerin bir ksm ancak uzun yllar
sonra Trkiyede yaymlanabilmitir. Yine, Karaayda ve Nalik ehrinde ilk ve orta
medrese eitimi aldktan sonra Dastanda yksek tahsil yapan Kart-curt ky
medresesi mderrisi Eldavur olu Geriy Slpagar Efendinin [1857-1906] fkh, kelam ve
hadis zerine ondan fazla eser yazd bilinmektedir. Fakat bu eserler de
yaymlanmamtr. Geriy Slpagarn ailesiyle birlikte Osmanl Trkiyesine g ederken
yannda getirdii eserlerinin tamam kaybolmutur.
Bu dnemde sadece, [s. 145] Karaay-Balkar yazl edebiyatnn babas saylan Kzim
Mnn [1859-1945] Arap alfabesi ve Karaay-Balkar Trkesiyle yazd iirlerinin
yaymland bilinmektedir. Mslmanln temeli saylan 32 Farzn manzm bir ekilde
anlatld yman-slam [man-slam] adl eseri 1909 ylnda Dastann Temirhan-ura
[bugnk Buynakskiy] ehrinde Arap harfleriyle ve Karaay-Balkar Trkesiyle
yaymlanm ilk kitap saylan Lokman Asan el-Balkarnin Kitb Mridi'n-Nis
[Kadnn Rehber Kitab] adl eserinin son ksmnda yaymlanmtr. Bunun dnda,
Kzim Mnn Soltan-Hamit el-egem [egemli Soltan-Hamit] adl ikinci kitab da
1918 ylnda Arap yazsyla ve Karaay-Balkar Trkesiyle Baksan-Kalada
yaymlanmtr [6].
Teberdi kynde imamlk ve medrese hocal yapan smail Akbayn [1877-1938], 1916
ylnda Tifliste yaymlad Ana Tili [Ana Dili] adl kitab da KBT ve Arap harfleriyle
baslm ilk matbu eserler arasndadr. smail Akbayn [okuna Efendi] Ana Tili adl
kitabnda kendi yazd iirler ve .A. Krlovdan KBTye evirdii hikyeler yer
almaktadr [6].
1880li yllarda Safar-Aliy ve Navruz Orusbiy kardeler KBT iin bir Arap alfabesi
dzenlemi ve hatta KBTnin ksa gramerini hazrlamlardr. Fakat o dnemin
imkanszlklarndan dolay bu eser yaymlanamamtr [7].
KBT iin Arap alfabesi zerine ilk ciddi ve ilm almalar yapanlar Karaayl smail
Akbay ve Balkarl smail Abaydr. 1920 ylnda . Akbay ve . Abayn birlikte
hazrladklar Arap harfli KBT alfabesinde 31 harf bulunmaktadr [8].
1923 ylnda . Akbayn yeniden dzenleyerek hazrlad Arap harfli KBT alfabesinde
ise 33 harf bulunmaktadr [9].
Fakat, Arap yazs ve Karaay-Balkar Trkesiyle bu eserlerin yaymland yllarda,

Karaay-Balkar Trklerinin gerek anlamda bir yazl edebiyata sahip olduunu
sylemek pek mmkn deildir. nk bu dnemde medrese tahsili grm birka kii
dnda, halkn tamamna yakn, yazl edebiyat bir tarafa, okuma-yazma dahi
bilmiyordu.
Arap yazsna dayal, Karaay-Balkar Trklerinin yazl edebiyat ancak 1920li yllarn
ortalarnda balamtr. 1922 ylnda Battal-Paa [bugnk erkessk] ehrinde Rusa
yaymlanmaya balayan Gorskaya Bednota [Yoksul Dallar] gazetesinin bir sayfas
Karaay Trklerine ayrlm ve bu sayfada Arap yazs ve Karaay-Balkar Trkesiyle
iirler, makaleler ve haberler yaymlanmaya balanmtr. Bunu mteakip 19 Ekim 1924
ylnda tamam KBT ve Arap yazsyla Tawlu Caaw [Dal Hayat] adl ilk Karaay
gazetesinin yaym hayatna balamas, ayn zamanda, gerek anlamda Karaay-Balkar

yazl edebiyatnn balangcdr. 1928 ylnda Tawlu Carlla [Dal Fakirler] adn
alacak olan bu gazete, Karaay-Balkar yazl edebiyatnn teekkl ve geliiminde en
byk rol oynamtr.
Ayn [s. 146] dnemde, 1924 ylnda Arap yazs ve Karaay-Balkar Trkesiyle
Moskovada baslan Karaayl air ssa Karaktn [1900-1924] Ca igirle [Yeni
iirler] adl kitab, modern Karaay-Balkar iirinin ilk eseri saylmaktadr.
1926 ylnda Tawlu Caav gazetesi ve dier btn matbuatn Latin alfabesine
gemesiyle Karaay-Malkar yazl edebiyatnn geliimi daha da hzlanmtr [10].
KBT iin ilk latin alfabesi almalarn yapan Karaayl ressam ve air slam
Krmavhaldr [1864-1910]. . Krmavhal 1908-1910 yllarnda KBT iin bir Latin
alfabesi hazrlamtr. Fakat bu alfabenin uygulama alan olmamtr. nk, 1900l
yllarn balarnda Rusya ve Kafkasya lkelerinde Latin alfabesiyle faaliyet gsteren bir
matbaa yoktu. Bu yzden 1900l yllarn balarnda KBT ve Latin harfleriyle baslm
herhangi bir kitap yoktur [11].
KBT iin Latin alfabesi zerinde asl ciddi ve ilm almalar 1920li yllarda Umar C.
Aliy ve Magomet Eney yapmlardr. Karaayllarn Sultan Galiyevi saylan ve bilahare
V. Leninle de yakn temas halinde olan Umar C. Aliyin [1895-1938] 1924 ylnda
yaymlanan Ca Karaay-Malkar Elible [Yeni Karaay-Malkar Elifleri~Harfleri] ve
Magomet Eneyin ayn yl yaymlanan Malkar Alifbi [Balkar Elifbesi~Alfabesi] adl
kitaplar KBT ve Latin yazsyla yaymlanm ilk matbu eserlerdir [12]. Bilahare; smail
Akbayn genileterek tekrar yaymlad Ana Tili [Ana Dili, Batalpainsk-1924] ve
Orus Tilden Karaay Tilge Tlma Kitab [Rusa-Karaayca Szlk, Batalpainsk-
1926], Ashat Bicinin [1900-1957] Bilim [1926], Azret rtenin [1908-1937] Ca
Crla [Yeni arklar-1927] ve [s. 147]
Umar C. Aliyin hazrlad Latin alfabesi zerinde birka deiik yaplarak son ekli
verilmi olan resmi KBT latin alfabesi aada transkripsiyon ile gsterilmitir.
Erkinlikni Ciltinleri [Hrriyetin Kvlcmlar-1929], Umar C. Aliyin Birlikde Tirlik

[Birlikte Dirlik-1929], Umar Bayramkulun Karaay Tilni Grammatikas [Karaay Dilinin
Grameri-1930] ve Hasan Appann [1904-1939] Kara Kbr [Kara Sandk, Mikoyan
ahar-1935] adl eserleri KBT latin alfabesiyle baslm ilk matbu eserlerdir.
Bu eserlerin KBT yaz dilinin teekklnde ve yazl edebiyatn gelimesinde byk

katks vardr. KBT latin alfabesiyle matbuat 1937-1938 yllarna kadar devam etmitir.
Balkar Trkleri 1937 ylnda, Karaay Trkleri de 1938 ylnda Rus [Kiril] alfabesi esasl
KBT alfabesini kabul etmiler ve dolaysyla da btn matbuat bu alfabeye gemitir.
Aslnda Rus [Kiril] alfabesi 1938 ylndan nce hatta 1917 Bolevik ihtilalinden ok daha
nce Karaay-Balkar Trkleri tarafndan bilinmekteydi. 1827 ylnda Balkarlarn ve 1828
ylnda da Karaayllarn, Rus arl hakimiyetine girmesinden sonra Ruslar hemen
kltr asimilasyonu almalarna balamlar, [s. 149] Karaay ve Balkar kylerinde
son hzla Rus okullarn amlardr. 1917 Bolevik ihtilalinden nce Karaayn 16
kynde de Rus okullar alm ve retime balam durumdayd Karaaydaki ilk Rus
okulu 1878 ylnda Ukulan kynde almtr. Bu okulun ve dolaysyla da btn
Karaayn ilk Rus retmeni olan Mois Aleynikovun Karaayllardan birok tarihi ve
folklor malzeme toplayarak yazd makaleleri vardr. Kartcurt kyndeki Rus okulunun
retmeni Nikolay Kirienko ise kyn ileri gelenlerinden olan Abdulkerim Hubiyin
yardmyla 1897 ylnda ilk Rus-Karaay Szln hazrlamtr. Ancak bu szlk
imkanszlktan dolay baslamamtr. Fakat bu eser orijinal haliyle halen muhafaza
edilmektedir. Karaayl aydn kimseler, Karaaydaki Rus okullarnda Rusa eitimin
yannda bir de ana dilde de eitim yaplmas gerektiini kavramlar ve bu ynde
birtakm almalar yapmaya balamlard. lk olarak, Abdulkerim Hubiyin olu mmolat
Hubiy, KBT iin bir Rus [Kiril] alfabesi hazrlamtr. Fakat, Karaaydaki Rusa eitim
veren okullarda ana dilde eitime izin verilmeyince bu alfabenin bir kullanm alan
olmam, dolaysyla da bu dnemde Rus [Kiril] harflerine dayal bir alfabeyle Karaay-
Malkar Trkesinde herhangi bir yazl eser ortaya konulamamtr [14].
1938 ylnda Rus [Kiril] alfabesi esasl KBT alfabesine geilmitir. Fakat eitli tarihlerde
bu alfabe zerinde birtakm harf deiiklikleri yaplmtr. 1961 ylnda Umar B. Aliy, A..
Bozi, A.H. Sotta, M. Akbay, H.V. Bayramkul ve H.. Syn tarafndan oluturulan bir
komisyon aadaki ekilde Rus harflerine dayal 40 harften mteekkil bir KBT alfabesi
hazrlamlardr [15].
1965 ylnda ve daha sonraki tarihlerde yukardaki alfabe zerinde yine birtakm harf
deiiklikleri yaplm ve son olarak aada gsterilen Rus [Kiril] esasl KBT
alfabesinde karar klnmtr.
Rus [Kiril] alfabesi esasl KBT alfabesine 1937-38 yllarnda geilmitir. Halen de bu
alfabe kullanlmaktadr.
[s. 150] Ses ve Alfabe Bilgisi
Rus [Kiril] esasl KBT alfabesinde bir sertletirme [] bir de inceltme [] iareti olmak
zere toplam 38 harf vardr. Karaay-Balkar Trkesinde sekiz tane nl [ a, e, , i, o, ,
u, ] ve yirmi yedi tane nsz [ b, c, , d, j, f, g, , h, h, h, k, q, m, n, , p, r, s, , t, ts,
w, v, y, z, ] olmak zere toplam 35 tane ses vardr.
nl Sesler
1. KBTdeki a sesi, arka damakta geni-dz ve ak telaffuz edilir. Trkiye Trkesindeki

[bundan sonra ksaca TT] a sesiyle ayndr. KBTdeki a sesinin Karaay-Balkar Trkesi
Kiril Alfabesindeki [bundan sonra ksaca KBTKA] karl a harfidir. Szgelimi:
a~alamat [muhteem], vs. Bunun dnda KBTde [uzun a] sesi de yoktur. Hatta
yabanc dillerden girmi baz szlerdeki sesi, KBTde a sesine dnmektedir.
Szgelimi: alam<lem, alim<lim, vs.
2. KBTdeki e sesi, n damakta, geni-dz ve ak olarak telaffuz edilir. TTdeki e

sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl e ve harfleridir. Rus yaz dilinde sz bandaki e
harfi ye eklinde, harfi ise e eklinde telaffuz edilir. KBTKAda ise her iki harf de e
eklinde telaffuz edilir. Karkla meydan vermemek iin sz banda daima harfi
kullanlr. Bunun dndaki sz ierisinde daima e harfi kullanlr fakat yine e sesiyle
telaffuz edilir. Zaten KBTde sz banda ye veya y sesi de yoktur. Szgelimi:
~emegen [dev, yaratk], ~egiz [ikiz], vs. Bunun dnda KBTde [ak e] ve
[kapal e]sesleri de yoktur.
3. KBTdeki sesi, arka damakta, dar-dz ve orta aklkta telaffuz edilir. TTdeki
sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl harfidir. Szgelimi: ~ndr [harman].
4. KBTdeki i sesi, arka damakta, dar-dz ve orta aklkta telaffuz edilir. TTdeki i
sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl harfidir. Szgelimi: ~ilki [srk].
5. KBTdeki o sesi, arka damakta, yuvarlak ve orta aklkta telaffuz edilir. TTdeki o
sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl o harfidir. Szgelimi: o~onow [fikir, karar].
6. KBTdeki sesi, n damakta, yuvarlak ve orta aklkta telaffuz edilir. TTdeki

sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl harfidir. Szgelimi: ~tgr [cesur, gururlu].
7. KBTdeki u sesi, arka damakta, dar-yuvarlak ve orta aklkta telaffuz edilir. TTdeki u
sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl harfidir. Szgelimi: Szgelimi: ~ullu [byk,
yce].
[s. 151] 8. KBTdeki sesi, n damakta, dar-yuvarlak ve orta aklkta telaffuz edilir.
TTdeki sesiyle ayndr. KBTKAdaki karl harfidir. Szgelimi: Szgelimi:
~l [pay].
nsz Sesler
1. ift dudak nszleri [ b, m, p, w ]: KBTdeki b, m, p ift dudak nszlerinin telaffuzu,

TTdeki b, m, p sesleriyle ayndr. KBTKAdaki karlklar , , harfleridir. Szgelimi:
~babu [rdek], ~mammat [imece], ~palapan [pehlivan, dev].
Karaay-Bashan-egem-Holam-Bzng azlarndaki b ve p sesleri erek aznda

szc f sesine dnr. Szgelimi: kb>kf [ok], tulpar>tulfar [yiit], vs. Fakat, b~p>f
ses deiimi kesin bir kural deildir.
KBTde bir de w sesi vardr. KBTKAdaki karl harfidir. Szgelimi: ~taw [da],
vs. Eski Trkedeki sesiyle biten szler KBTde w sesine dnmtr. Szgelimi:
ta>taw [da], ya>caw [ya], sa>saw [sa], vs. Bugnk resmi KBTKAda [w] harfi
olmasna ramen, gnmz KBT matbuatnda w sesi [u] harfiyle gsterilmekte ise de,
KBTdeki w sesi, u veya [uzun u] sesi deildir. 1938-60 yllar arasndaki matbuatta bu
w sesi [w] harfiyle gsterilirken daha sonralar [u] harfiyle gsterilir olmutur. Fakat
bu durum teknik sebeplerden kaynaklanmaktadr.
2. Di-dudak nszleri [ v, f ]: KBTdeki v, f di-dudak nszlerinin telaffuzu, TTdeki v, f

sesleriyle ayndr. KBTKAdaki karlklar ve harfleridir. Szgelimi: ~vra
[doktor], ~fitna [fitne], vs. Fakat bu seslerin her ikisi de asli olarak KBTde yoktur.
KBTdeki v sesinin olduu szler genellikle Rusa kaynakldr. Hata ierisinde v sesinin
olduu baz Rusa kaynakl szler, KBTnin ses yapsna uyum salayarak w sesine
dnmtr. Szgelimi: samawar
KBTde asli olarak f sesi olmamakla birlikte; Rusa, Arapa, Farsa vs. yabanc
dillerden girmi baz szlerdeki f sesi, hem konuma dilinde, hem de yaz dilinde
kullanlmaktadr. Szgelimi: fayton [fayton], fikir [fikir], vs. Fakat, genellikle Arapa ve
Farsa kaynakl szlerdeki f sesi, Karaay-Bashan-egem-Holam-Bzng azlarnda p
sesine dnr. Szgelimi: fayton>payton, fikir>pikir, vs. te yandan, yabanc dillerden
girmi baz szlerdeki f sesi erek aznda aynen korunur.
Ayrca, Karaay-Bashan-egem-Holam-Bzng azlarndaki b ve p sesleri erek

aznda f sesine dnr [bkz. ift dudak nszleri]. Fakat, b-p>f dnm konuma
dilinde [erek aznda] kullanlmakla birlikte KBT yaz dilinde kullanlmaz.
3. Di nszleri [ d, n, s, ts, t, z, ]: KBTdeki d, n, s, t, z di nszlerinin telaffuzu,

TTdeki d, n, s, t, z sesleriyle ayndr. KBTKAdaki karlklar , , , , harfleridir.
Szgelimi: ~dday [korku nlemi], ~nena [ne kadar, ka], ~seskek
[tela, phe], ~tot [pas], ~zaran [zarar], vs. KBTde ayrca, TTde olmayan,
szc ts ve [dz] sesleri de vardr. Fakat [s. 152] bu sesler KBTnin yalnz erek
aznda grlr. Karaay-Bashan-egem-Holam-Bzng azlarndaki ve c~j sesleri,
erek aznda ts ve [dz] seslerine dnr. Szgelimi: pk>tsftsk [sere],
eten>tsetsen [sepet], can>an [can], col>ol [yol], vs. Fakat, bu sesleri sanld gibi
erek blgesinde yaayan Balkarlarn hepsi deil, belli bir ksm telaffuz etmektedir.
erek azndaki ts sesinin KBTKAdaki karl harfidir. Fakat, KBT yaz dilinde >ts
dnm yoktur. Yani; tsftsk, tsetsen, vs. szler pk, eten eklinde yazlr. te
yandan KBT yaz dilinde ierisinde harfinin bulunduu btn szler Rusa kaynakldr.
Ayrca, erek azndaki [dz] sesinin KBTKAda bir karl yoktur ve KBT yaz dilinde
bu ses kullanlmaz.
4. Di-damak nszleri [ c, , j, ]: KBTdeki c, , j, di-dudak nszlerinin telaffuzu,

TTdeki c, , j, sesleriyle ayndr. KBTKAdaki karlklar , , , harfleridir.
Szgelimi: ~ccek [civciv], ~han [san, fare], a~adej [gem],
~ahn [lgn, deli], vs. Karaay-Bashan-egem azlarndaki sz bandaki
c sesi, erek aznda [dz] sesine dnrken [bkz. Di nszleri], Holam-Bzng
azlarnda ve egem blgesinin bir ksmnda j sesine dnmektedir. Szgelimi:
cark>jark [k, aydnlk], culduz>julduz [yldz], vs. Ayrca gnmzde Kabardey-
Balkar zerk Cumhuriyetindeki KBT yaz dilinde ve btn matbuatta [c] harfi yerine
[j] harfi kullanlmaktadr. Bunun dnda, KBTde yabanc dillerden girmi szlerdeki j
sesi hem konuma dilinde, hem de yaz dilinde kullanlmaktadr. Szgelimi: jurnal
[dergi], adej [gem], ibji [yeil biber], kmja [plak], ajm [phe], vs.
5. n damak nszleri [ g, h, k, l, r, y ]: KBTdeki g, k, l, r, y n damak nszlerinin

telaffuzu, TTdeki g, k, l, r, y sesleriyle ayndr. KBTKAdaki karlklar , , , ,
harfleridir. Szgelimi: ~gebde [yemlik], ~kekel [perem], ~loban
[kstebek], a~aybat [gsterili], vs.
KBTde bir de n damak h nsz vardr. Bu ses ayn k sesi gibi n damakta teekkl
eden bir sestir. Szgelimi: hora [doru], narth vs. [16]. Ayrca Rusadan girmi baz
szler de ayn ekilde n damak h nszyle telaffuz edilir. Szgelimi: himya [kimya],
arhiv [ariv], vs. KBT yaz dilinde h nsz iin ayrca bir harf belirtilmez. Bu sesin ve
KBTdeki dier h ve h seslerinin KBTKAdaki karl harfidir.
erek aznda baz szlerde g>h ses deiimi sz konusudur. Szgelimi: ketgen
edi>kethen edi [gitmiti]. Fakat bu g>h deiimi kesin bir kural deildir.
Yine, Karaay-Bashan-egem-Holam-Bzng azlarnda ince nl seslerden nce

veya sonra daima n damak k nsz geldii halde, erek aznda kimi zaman arka
damak q nsz gelmektedir. Szgelimi: kz>qz [gz], kzg>qzg [ayna], vs. Fakat
bu k>q ses deiimi de kesin bir kural deildir.
[s. 153] 6. Arka damak nszleri [ , h, q, ]: KBTdeki , h, arka damak nszlerinin

tm Anadoluda konuulan TTde olduu halde, TTnin yaz dilinde [stanbul
Trkesinde] bu sesler kullanlmamaktadr. KBTdeki q sesi, TTde kaln nl sesten

nce veya sonra kelen arka damak k sesidir. KBTdeki arka damak nszlerinin
KBTKAdaki karlklar , , , harfleridir. Szgelimi: a~al [dua, dilek],
~honu [komu], ~qalaq [tahta paras], ~ke [geni].
KBTdeki sesi, arka damakta teekkl eden, eski Trkedeki sesidir. Bu ses TTde
sesine dnmtr. KBTdeki h sesi arka damakta, eski Trkedeki q sesinin
szclamasyla teekkl eden bir sestir ve KBTdeki asl h sesi budur. Szgelimi:
qohar [ko], hurcun [cep], hyn [by], vs.
KBTde kaln nl seslerden nce veya sonra daima arka damak q nsz gelir.
Szgelimi: qonaq [konuk], ayaq, [ayak], vs. Fakat, bu kurala uymayan szler de vardr.
Bunlar yabanc dillerden girmi szlerdir. Szgelimi: qrdk [imen], qak [lapa], vs.
KBTdeki sesi, btn Trk lehelerinde olduu gibi, arka damakta teekkl eden,
yumuak ve tonlu bir nszdr ve ancak sz ortasnda ve sz sonunda kullanlr.
Szgelimi: ta [tan], ke [geni], kaa [tahta], kee [istiare, meclis], caz [yalnz],
touz [domuz], vs.
Sonu n ve sesleriyle biten szlerin sonuna ynelme hal -a, -ge ekleri geldiinde, hem
sz sonundaki n sesi sesine, hem de ynelme hal eklerinin bandaki ve g sesleri
sesine dnr. Szgelimi: men-ge>mee~maa [bana], sen-ge>see~saa
[sana], eten-ge>etee [sepete], katn-a>kata [kadna], vs.
Ayn ekilde -an, -gen sfatfiil ekleri de -an, -en eklinde deiir. Szgelimi: min-
gen>mien [binen], vs.
KBTde sz sonundaki sesinin yaz dilindeki kullanmnda bir problem olmamakla

birlikte, sz ortasndaki sesinin daha dorusu eklindeki nsz ikizlemesinin
yazmnda baz problemler vardr. Szgelimi KBT latin matbuatnda touz [domuz]
eklinde yazlrken, kiril matbuatnda nceleri tonuz [] eklinde, daha sonra ve
gnmzde ise touz [] eklinde yazlmaktadr. Ayn ekilde: caz [yalnz]>
canz []> caz [], vs. Halbuki bu son [touz] ve
[caz] szlerinin telaffuzu veya okunuu touz ve caz eklindedir. Yani, ikinci tekil
ahs iyelik eki sesi hari, sz ortasnda geen btn seslerinin olduu yerde nsz
ikizlemesi vardr ve vurgulu [eddeli] telaffuz edilir. Aslnda bu gibi szlerin KBT kiril
matbuatndaki doru yazl, KBT latin matbuatndaki gibi olmaldr. Szgelimi:
[touz], [caz], vs. Veyahut da, KBT kiril yaz dilinde [n] ve [g]
eklinde iki ayr harfin yan yana getirilmesiyle [~ng] telaffuz edilen sesini dorudan
karlayan, latin alfabesindeki harfi gibi, tek bir harf getirilmeli ve sz ortasndaki
ikizlemesi ayn ekilde eklinde yazlmaldr. te yandan, ikinci tekil ahs iyelik
ekinden sonra, ynelme hal -a,-ge ekleri ile ilgi hali -n,-ni,-nu,-n ekleri geldii [s. 154]
zaman durum farkldr. Bu durumda ynelme hali -a,-ge eklerinin bandaki ve g
sesleri ile ilgi hali -n,-ni,-nu,-n eklerinin bandaki n sesi dorudan der. Yani burada
, g, n> ses deimesi ve sz ortasnda nsz ikizlemesi olmaz. Szgelimi: ata->
ata--a>ata--a [baba-n-a], ata-> ata--n>ata-- [baba-n-n], vs. Burada sz
ortasndaki sesi vurgulu [eddeli] olarak telaffuz edilmez ve KBT kiril matbuatnda da
doru olarak: ~ataa, ~ata eklinde yazlr.
7. Grtlak nsz [ h ]: KBTdeki h grtlak nsznn telaffuzu, TTdeki grtlak h sesiyle

ayndr. KBTde h sesinin bulunduu szler yabanc kaynakldr. KBT yaz dilinde h
nsz iin ayrca bir harf belirtilmez. Bu sesin [ve dier h ve h seslerinin] KBTKAdaki
karl harfidir. Szgelimi: a~ayhay [elbette, tabii ki], ~har [dantel],
~hayda [haydi], vs.
8. [] ve [ ya, ] sesleri: KBTde hibir ekilde [] ve [ya] sesleri yoktur.

KBTde bu seslerin olduu szlerin hepsi Rusadr. te yandan harfi, KBTde asli
olarak [ince a] sesi olmamakla birlikte, Arapa ve Farsadan girmi baz szlerdeki
sesinin karl olarak yaz dilinde kullanlmaktadr. Szgelimi: ~kmar [kemer],
~Kzim, ~gwur, vs. Bunun dnda, KBT yaz dilinde, bir szde ya hecesi
varsa veya bir szde y ve a sesleri yan yana geliyorsa bu daima [ya] harfiyle yazlr.
Szgelimi: ~qoyan [tavan], ~duniya [dnya], vs.
Dipnotlar
[1] ner, Mustafa., Bugnk Kpak Trkesi, TDK Yaynlar, Ankara, 1998, s. XXIII.
[2] Baskakov A.N., Appaev A.M., Ahmatov .H., Bayramkulov A.M., Boziyev A..,
Goiyaeva S.A., Jaboyev M.T., Musukayev B.H., Sottayev A.H., Habiev M.A.,
Karaay-Malkar Tilni Grammatikas, Nalik, 1966, s. 8-9.
[3] Hubiylan M.A., Synlan A.A., Laypanlan, K.T., Karaay Literatura, erkessk,
1988, s. 9-10; Bayorov, S.Y., Drevnie-Trkskie Pamyatniki Evrop, Stavropol, 1989, s.
9, 31-33; Hapayeva, S.M., z storii Sozdaniya Karaayevo-Balkarskoy Pismennosti,
Problem storieskoy Leksiki Karaayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazkov,
erkessk, 1993, s. 137.
[4] Hubiylan vd., a.g.e., s. 10.
[5] Tppeyev, A.M., Meilan Kzim-garmalarn Ekitomlugu-I, Nalik, 1989, s. 11-

129; Balkan, Vedat., Kzim Meinin Doumunun 140. Yl Ansna, Birleik Kafkasya
Dergisi, Say: 20, Eskiehir, 1999, s. 35.
[7] Hapayeva, a.g.e., s. 140.
[8] Hapayeva, a.g.e., s. 138, 143.
[10] Bilimgotlan Mnir-Laypanlan Raid., Leninni Bayrag-Tuvgan Emda sv Colu,

Zamann Avaz, erkessk, 1975, s. 162, 165-166.
[12] Baskakov vd., a.g.e., s. 40; Hubiylan vd., a.g.e., s. 11; Hapayeva, a.g.e., s. 145-
146.
[13] Aliyev, Umar., Karaay, erkessk, 1991, s. 265.
[14] Hubiylan vd., a.g.e., s. 10-11.

[16] Habiev M.A., Kratkiy Grammatieskiy Oerk Karaayevo-Balkarskogo Yazka

[Teniev, E.R., Goiyaeva S.A., Synev H.., Karaay-Malkar-Orus Szlk, Moskova,
1989], s. 89:808-809.
___________________________________________________________________
Adilhan Adilolu, Karaay-Balkar Trkesi Alfabesi ve Ses Bilgisi,

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 13, Ankara, 2002, s. 143-154.
___________________________________________________________________
Yazarla rtibat :
adilhanadiloglu@hotmail.com
KARAAY-MALKAR TRKESNDE KNCL UZUN

NLLER
Adilhan Adilolu
Gnmz Karaay-Malkar Trkesinde imlda gsterilmemekle birlikte konuma dilinde
eit ikiz nller vastasyla meydana gelen ikincil uzun nller mevcuttur. Bunlarn bir
ksm tarih ses deimeleriyle, bir ksm da bugnk konuma dilinde kelimelerin
yapm ve ekimi srasnda telaffuzda meydana gelen nsz erimesi, nsz dmesi,
nl birlemesi ve hece kaynamas gibi muhtelif ses olaylar neticesinde teekkl
etmektedir. Ancak, Karaay-Malkar Trkesindeki bu ikincil uzunluklar srekli, kurall ve
standart deildir. Sz konusu bu ikincil uzunluklarn bir ksmnn ayn zaman dilimi
ierisinde kimi zaman normal uzun nlye, kimi zaman da ksa nlye dnt ve
hatta eriyip tamamen yok olduu grlmektedir.
KARAAY-MALKAR TRKESNDE ET KZ NLLER VASITASIYLA MEYDANA

GELEN KNCL UZUN NLLER
Adilhan ADLOLU
zet

ksm tarih ses deimeleriyle, bir ksm da bugnk konuma dilinde kelimelerin
yapm ve ekimi srasnda telaffuzda meydana gelen nsz erimesi, nsz dmesi,
nl birlemesi ve hece kaynamas gibi muhtelif ses olaylar neticesinde teekkl
etmektedir. Ancak, Karaay-Malkar Trkesindeki bu ikincil uzunluklar srekli, kurall ve
standart deildir. Sz konusu bu ikincil uzunluklarn bir ksmnn ayn zaman dilimi
ierisinde kimi zaman normal uzun nlye, kimi zaman da ksa nlye dnt ve
hatta eriyip tamamen yok olduu grlmektedir.
Anahtar Kelimeler
Karaay-Malkar Trkesi, Eit kiz nller, kincil Uzun nller
FORMATION OF THE SECONDARY LONG VOWELS THROUGH THE EQUAL TWIN

VOWELS (DIPHTONGS) IN KARACHAY-MALKAR TURKISH
Abstract
In modern Karachay-Malkar Turkish, there exists secondary long vowels originating

through the equal twin wovels in colloquial language, through they are not indicated in
spelling. Several of these vowels have been formed through the historical changes in
voice, and the others through the voice acts like the consonant falling, the vowel
combination and the syllable fusion, emerging in the course of word formations and
combinations ind modern colloquial language. However, they are not continual, regular
and have no standard. Some of the mentioned secondary vowels are observed that
sometimes they are turned into normal long vowels or into short vowels or even
disappeared.
Key Words
Karachay-Malkar Turkish, Equal twin vowels (Diphtongs), Secondary long vowels.
ada Trk lehelerinde grlen ikincil uzun nller, bilinen ilk rnekleri itibariyle, asl
olarak uzun olmadklar hlde, daha sonraki dnemlerde genellikle muhtelif ses olaylar
neticesinde uzam olan nllerdir. kincil uzun nller, bir kelime ierisinde; kimi zaman
iki nl sesin, kimi zaman bir nl ile bir nsz sesin, kimi zaman da bir nl ile iki
nsz sesin veya bir nsz ile iki nl sesin boumlanma srelerinin birlemesi sonucu
meydana gelirler. kincil uzun nller asl olmadklar iin geici bir durumu ifade
etmektedirler. Ses olaylar neticesinde teekkl eden eit ikiz nller ve ikincil uzun
nller, Trkenin genel eilimi olan uzun nllerin ksalmas hadisesine bal olarak
yazyla dondurulup sabitlenmedii takdirde zaman ierisinde ksalp normal sreli
nller hline gelirler. Yani ikincil uzun nller genellikle srekli, kalc ve standart
deildirdirler (Buran, 2006:3-4).

ksm tarih ses deimeleriyle, bir ksm da bugnk konuma dilinde isim ve fiillerin
ekimi srasnda telffuzda meydana gelen nsz erimesi, nsz dmesi, nl
birlemesi ve hece kaynamas gibi muhtelif ses olaylar neticesinde teekkl
etmektedir.
Karaay-Malkar Trkesindeki ikincil uzun nllerin byk bir ksm tarih ses
deimeleriyle ilikili olup Eski Trke kelimelerin i ve son seslerindeki / b /, / d /, / g /, /
/ ve / / nszlerinin szclama ve akclamas neticesinde Karaay-Malkar
Trkesinde yar nl / w / sesi ile / y / sesine dnmesi sonucu teekkl etmektedir.
Kelimenin i ve son seslerinde meydana gelen szclama ve akclama hadisesinden
sonra ilk safhada diftong veya eit ikiz nller meydana gelmekte ve hemen sonrasnda
ikincil uzunluk teekkl etmektedir. Son seste bulunan / w / ile / y / sesleri benzeme
yoluyla kendilerinden nce gelen nlye dnerek eit ikiz nlleri olutururken, i
sesteki / w / ile / y / sesleri kendilerinden nce veya sonra gelen nlyle birleerek
eriyip kaybolmaktadrlar. Karaay-Malkar Trkesindeki bu ikincil uzunluklar srekli,
kurall ve standart deildir. Sz konusu bu ikincil uzunluklarn bir ksmnn ayn zaman
dilimi ierisinde kimi zaman normal uzun nlye, kimi zaman da ksa nlye dnt
ve hatta eriyip tamamen yok olduu grlmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla
gnmz Karaay-Malkar Trkesindeki mevcut ikincil uzun nller: / a: /, / e: /, / i: /, / o:
/, / u: / ve / : / sesleridir. Bunun dnda, bilhassa Krgz Trkesinde grlen / : / ve /
: / eklindeki ikincil uzun nller (Bada, 2002:69-73) Karaay-Malkar Trkesinde
tespit edilmemitir.
Bu almada, Karaay-Malkar Trkesindeki mevcut ikincil uzun nller, teekkl

sebeplerine gre deil, konuma dilinde geldikleri safhaya gre tasnif edilmi ve daha
sonra her bir tasnif ierisinde bu ikincil uzunluklarn gelime safhalar aklanmaya
allmtr. rnek olarak verilen kelimelerin; ilk nce konuma dilinde geldii safha
yani ikincil uzun nlnn mevcut olduu ekiller yer almaktadr. Daha sonra ikincil
uzunluklarn gelime safhalar gsterilmi, mteakiben bu kelimelerin Latin ve Kiril
imlsndaki ekilleri verilmi ve son olarak gerekli yerlerde ilgili kelimelerin Eski
Trkedeki ekilleri eklenmitir.
1. / a: / ~ / aa /
Karaay-Malkar Trkesinde ikincil uzun / a: / sesi, son seste / b / ~ / p / nszleri

bulunan tek heceli fiiller ile -b / -p zarf fiil ekinin ekime girmesi sonucu teekkl
etmektedir. Buna gre ilk safhada fiil kknn sonundaki / b / ~ / p / nsz eriyerek
kaybolmakta ve alalan diftong meydana gelmektedir. kinci safhada ise -b / -p zarf fiil
ekindeki / / nls gerileyici benzeme yoluyla / a / nlsne dnmektedir. Bylece
eit ikiz nller vastasyla ikincil uzunluk meydana gelmektedir. Karaay-Malkar
Trkesindeki bu tr ikincil uzun / a: / sesi ok seyrektir.
ca:b ~ caab < cab < cabb ~ a (rtp)

a:b ~ aab < ab < abb ~ a (koup)
ka:b ~ kaab < kab < kabb ~ a (srp)
ta:b ~ taab < tab < tabb ~ a (bulup)
2. / e: / ~ / ee /
Karaay-Malkar Trkesinde ikincil uzun / e: / sesi, nl karlamas sebebiyle nl ve

nsz seslerin erimesi ile hece kaynamas sonucu iki ayr kelimenin birlemesinden
meydana gelmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla Karaay-Malkar Trkesindeki
ikincil uzun / e: / nls, son seste / e / nlsnn bulunduu isim, fiil ve eklerin isim
fiille yaplan ekimlerinde teekkl etmektedir. Yani bu tr ikincil uzunluklar genellikle
isim ve fiillerin birleik fiil ekimlerinde grlmektedir. Eski Trkede isimlerin ve fiillerin
bildirilmesinde kullanlan er- (olmak) fiili sondaki / -r / nsznn dmesi sonucu
gnmz Karaay-Malkar Trkesinde e- eklinde mevcut olup resm imlda istisnasz
olarak kendisinden nce gelen isim veya fiilden ayr gsterilir. Konuma dilinde ise isim
fiiliyle ekime girmi kelimelerin arasna balayc / y / nsz girer. Bir sonraki safhada
isim fiiliyle ekime girmi olan fiil kipi ahs ekleriyle birleerek eriyip kaybolur ve
bylece bir hece kaynamas meydana gelir. Bu safhadan sonra isim veya fiille ekime
girmi olan isim fiil arasndaki balayc / y / nsz isim fiille birleerek eriyip kaybolur,
bylece eit ikiz nller ve dolaysyla ikincil uzunluk meydana gelir.
2.1. sim ekiminde
simlerin bildirilmesi srasnda teekkl eden bu tr ikincil uzunluklar isim fiilin grlen
gemi zaman ekiminde grlmektedir.
2.1.1. smin Yaln Hli
ge:m ~ geem < geyem < geyedim < ge edim ~ (veydim).

ge: ~ gee < geye < geyedi < ge edi ~ (veydin).
ge:d ~ geed < geyed < geyedi < ge edi ~ (veydi).
ge:k ~ geek < geyek < geyedik < ge edik ~ (veydik).
ge:giz ~ geegiz < geyegiz < geyedigiz < ge edigiz ~ (veydiniz).
ge:lle ~ geelle < geyelle < geyedile < ge edile ~ (veydiler).
2.1.2. smin Bulunma Hli
yde:m ~ ydeem < ydeyem < ydeyedim < yde edim ~ (evdeydim).
yde: ~ ydee < ydeye < ydeyedi < yde edi ~ (evdeydin).
yde:d ~ ydeed < ydeyed < ydeyedi < yde edi ~ (evdeydi).
yde:k ~ ydeek < ydeyek < ydeyedik < yde edik ~ (evdeydik).
yde:giz ~ ydeegiz < ydeyegiz < ydeyedigiz < yde edigiz ~
(evdeydiniz).
yde:lle ~ ydeelle < ydeyelle < ydeyedile < yde edile ~ (evdeydiler).
Bu ekimde grlen ikincil uzunluklar standart deildir. kincil uzun / e: / nlsnn

teekklnden nceki safhasnda meydana gelen farkl bir gelime neticesinde ikincil
uzun / i: / nlsnn teekkl ettii de grlmektedir. Buna gre isim fiille ekime giren
fiil kipinin ahs ekleriyle birlemesi sonucu meydana gelen hece kaynamasndan
sonraki safhada balayc / y / nsznn erimeyip kendisinden nce ve sonra gelen / e
/ nllerini incelterek / i / nllerine dntrd ve ancak bu safhadan sonra isim fiille
birleerek eriyip kaybolduu grlmektedir. Bu tr ikincil uzunluk daha ok Malkar
Trklerinin konuma dilinde grlmektedir.
ydi:m ~ ydiim < ydiyim < ydeyim < ydeyem < ...
ydi: ~ ydii < ydiyi < ydeyi < ydeye < ...
ydi:d ~ ydiid < ydiyid < ydeyid < ydeyed < ...
ydi:k ~ ydiim < ydiyik < ydeyik < ydeyek < ...
ydi:giz ~ ydiigiz < ydiyigiz < ydeyigiz < ydeyegiz < ...
ydi:lle ~ ydiille < ydiyille < ydeyille < ydeyelle < ...
2.1.3. Soru Eki
kndzme:d ~ kndzmeed < kndzmyed < kndzmyedi < kndzm edi (gndz
myd)
keeme:d ~ keemeed < keemiyed < keemiyedi < keemi edi (gece miydi)
Bu ekimdeki ikincil uzunluk da standart deildir. kincil uzun / e: / nlsnn

teekklnden sonraki safhada ikincil uzun / e: / sesinin ksalarak normal sreli nlye
getii de grlmektedir.
kndzmed < kndzme:d ~ kndzmeed < < kndzm edi ~

keemed < keeme:d ~ keemeed < < keemi edi ~ e
Yine, ikincil uzun / e: / nlsnn teekklnden nceki safhada meydana gelen farkl
bir gelime neticesinde ikincil uzun / i: / ve / : / nllerinin teekkl ettii de
grlmektedir.
kndzm:d ~ kndzmd < kndzmyd < kndzmyed <

keemi:d ~ keemiid < keemiyid < keemiyed <
2.2. Fiil ekiminde
2.2.1. imdiki Zamann Hikyesi
kele:em ~ keleem < keleyem < keleyedim < kele edim ~ (geliyordum).
kele:e ~ kelee < keleye < keleyedi < kele edi ~ (geliyordun).
kele:ed ~ keleed < keleyed < keleyedi < kele edi ~ (geliyordu).
kele:ek ~ keleek < keleyek < keleyedik < kele edik ~ (geliyorduk).
kele:egiz ~ keleegiz < keleyegiz < keleyedigiz < kele edigiz ~
(geliyordunuz).
kele:lle ~ keleelle < keleyelle < keleyedile < kele edile ~ (geliyorlard).
2.2.2. stek Kipinin Hikyesi
kelge:m ~ kelgeem < kelgeyem < kelgeyedim < kelge edim ~ (geleydim).
kelge: ~ kelgee < kelgeye < kelgeyedi < kelge edi ~ (geleydin).
kelge:d ~ kelgeed < kelgeyed < kelgeyedi < kelge edi ~ (geleydi).
kelge:k ~ kelgeek < kelgeyek < kelgeyedik < kelge edik ~ (geleydik).
kelge:giz ~ kelgeegiz < kelgeyegiz < kelgeyedigiz < kelge edigiz ~
(geleydiniz).
kelge:lle ~ kelgeelle < kelgeyelle < kelgeyedile < kelge edile ~
(geleydiler).
2.2.3. art Kipinin Hikyesi
kelse:m ~ kelseem < kelseyem < kelseyedim < kelse edim ~ c (gelseydim).
kelse: ~ kelsee < kelseye < kelseyedi < kelse edi ~ c (gelseydin).
kelse:d ~ kelseed < kelseyed < kelseyedi < kelse edi ~ c (gelseydi).
kelse:k ~ kelseek < kelseyek < kelseyedik < kelse edik ~ c (gelseydik).
kelse:giz ~ kelseegiz< kelseyegiz < kelseyedigiz < kelse edigiz ~ c
(gelseydiniz).
kelse:lle ~ kelseelle < kelseyelle < kelseyedile < kelse edile ~ c
(gelseydiler).
2.2.4. imdiki Zamann art
kele:sem ~ keleesem < keleyesem < kele esem ~ (geliyorsam).

kele:se ~ keleese < keleyese < kele ese ~ (geliyorsan).
kele:se ~ keleese < keleyese < kele ese ~ (geliyorsa).
kele:sek ~ keleesek < keleyesek < kele esek ~ (geliyorsak).
kele:segiz ~ keleesegiz < keleyesegiz < kele esegiz ~ (geliyorsanz).

kele:sele ~ keleesele < keleyesele < kele esele ~ (geliyorlarsa).
Birleik fiil ekimlerindeki ikincil uzunluklar da standart deildir. kincil uzun / e: /

nlsnn teekklnden nceki safhada meydana gelen farkl bir gelime neticesinde
ikincil uzun / i: / nlsnn teekkl ettii de grlmektedir.
keli:m ~ keliim < keliyim < keleyim < keleyem < ... < kele edim ~ .
kelgi:m ~ kelgiim < kelgiyim < kelgeyim < kelgeyem < < kelge edim ~ .
kelsi:m ~ kelsiim < kelsiyim < kelseyim < kelseyem < < kelse edim ~ c .
keli:sem ~ keliisem < keliyisem < keleyisem < keleyesem < < kele esem ~
.
2.1.5. Birleik Fiil ekimi Srasnda Gelen Ekler
2.1.5.1. Olumsuzluk Bildiren / -me / Eki
imdiki zamann hikyesinin olumsuz ekiminde grlr.
bilme:m ~ bilmeem < < bilmey edim ~ (bilmiyordum).

bilme: ~ bilmee < < bilmey edi ~ (bilmiyordun).
bilme:d ~ bilmeed < < bilmey edi ~ (bilmiyordu).
bilme:k ~ bilmeek < < bilmey edik ~ (bilmiyorduk).
bilme:giz ~ bilmeegiz < < bilmey edigiz ~ (bilmiyordunuz).
bilme:lle ~ bilmeelle < < bilmey edile ~ e (bilmiyorlard).
Bu ekimdeki ikincil uzunluklar da standart deildir. kincil uzun / e: / nlsnn

teekklnden nceki safhada farkl bir gelime neticesinde ikincil uzun / i: / nlsnn
teekkl ettii de grlmektedir.
bilmi:m ~ bilmiim < < bilmey edim ~ (bilmiyordum).

bilmi: ~ bilmii < < bilmey edi ~ (bilmiyordun).
bilmi:d ~ bilmiid < < bilmey edi ~ (bilmiyordu).
bilmi:k ~ bilmiik < < bilmey edik ~ (bilmiyorduk).
bilmi:giz ~ bilmiigiz < < bilmey edigiz ~ (bilmiyordunuz).
bilmi:lle ~ bilmiille < < bilmey edile ~ e (bilmiyorlard).
2.1.5.2. Soru Eki
kelirme:m ~ kelirmeem < < kelirmi edim ~ (gelir miydim).

keleme: ~ kelemee < < kelemi edi ~ e (geliyor muydun).
kelgenme:d ~ kelgenmeed < < kelgenmi edi ~ e (gelmi miydi).
kellikme:k ~ kellikmeek < < kellikmi edik ~ (gelecek miydik).
kelirme:giz ~ kelirmeegiz < < kelirmi edigiz ~ (gelir miydiniz).
kelgenme:lle ~ kelgenmeelle < < kelgenmi edile ~ e (gelmi miydiler).
Bu ekimdeki ikincil uzunluklar da standart deildir. kincil uzun / e: / nlsnn

teekklnden sonraki safhada ikincil uzun / e: / sesinin ksalarak normal sreli nlye
getii grlr.
kelirmem < kelirme:m <

keleme < keleme: <

kelgenmed < kelgenme:d <
kellikmek < kellikme:k <
kelirmegiz < kelirme:giz <
kelgenmelle < kelgenme:lle <
Ayrca ikincil uzun / e: / nlsnn teekklnden nceki safhada meydana gelen farkl
bir gelime neticesinde ikincil uzun / i: / nlsnn de teekkl ettii grlr.
kelirmi:m ~ kelirmiim <

kelemi: ~ kelemii <
kelgenmi:d ~ kelgenmiid <
kellikmi:k ~ kellikmiik <
kelirmi:giz ~ kelirmiigiz <
kelgenmi:lle ~ kelgenmiille <
3. / i: / ~ / ii /
Eski Trkedeki baz kelimelerin i ve son seslerinde bulunan / d /, / g /, / n / ve / /

nszlerinin akclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / y / sesine dnmesi
suretiyle teekkl etmektedir. Sz konusu bu dnmden sonra ilk safhada diftong
teekkl etmekte, ikinci safhada / y / nsz kendisinden nce veya sonra gelen nly
/ i / sesine dntrmektedir. nc safhada son seste bulunan / y / nsz / i / sesine
dnrken, i seste bulunan / y / nsz eriyerek kaybolmakta ve drdnc safhada
da eit ikiz nller vastasyla ikincil uzunluklar meydana gelmektedir. Karaay-Malkar
Trkesindeki bu tr ikincil uzunluklar sadece konuma dilinde grlr. mlda ise / y /
nsz / i / nlsne dnmez ya da eriyip kaybolmaz. Bu tr ikincil uzunlukla ilgili
olarak tespit ettiimiz kelimelerin; ilk nce konuma dilinde geldii safha, yani ikincil
uzun nlnn mevcut olduu ekiller yer almaktadr. Daha sonra bu kelimelerin Latin ve
Kiril imlsndaki ekilleri verilmi ve son olarak ilgili kelimelerin Eski Trkedeki ekilleri
eklenmitir.
3.1. / y / < / d /
bi:k ~ biik < biyik ~ (byk, yksek) < ET. bedk (Gabain, 2000:267).
i:- ~ ii- < iy- ~ - (gndermek) < ET. d- (Ergin, 2002:94).
i:l- ~ iil- < iyil- ~ - (gnderilmek) < ET. dl- (Caferolu, 1993:56).
ki:- ~ kii- < kiy- ~ - (giymek) < ET. ked- (Gabain, 2000:279).
ki:m ~ kiim < kiyim ~ (giyim) < ET. kedim (Gabain, 2000:279).
ki:z ~ kiiz < kiyiz ~ (kee, kilim) < ET. kidiz (Gabain, 2000:281).
mi:k ~ miik < miyik ~ (byk, yksek) < ET. bedk (Gabain, 2000:267).
si:- ~ sii- < siy- ~ - (iemek) < ET. sid- (Caferolu, 1993:135).
si:dik ~ siidik < siydik ~ (sidik) < ET. sdk (Gabain, 2000:295).
3.2. / y / < / g /
bi: ~ bii < biy ~ (bey) < ET. beg (Ergin, 2002:88).
ci:rgen- ~ ciirgen- < ciyirgen- ~ - (irenmek) < EDPT. yigren- (Clauson,
1972:914).
i: ~ ii < iy ~ (i) < ET. ig (Siemieniec, 2000:144).
i:- ~ ii- < iy- ~ - (emek) < KB. eg- (Arat, 1979:143).
i:l- ~ iil- < iyil- ~ - (eilmek) < KB. egil- (Arat, 1979:143).
i:r- ~ iir- < iyir- ~ - (eirmek) < ET. egir- (Ergin, 2002:93).
i:men- ~ iimen- < iymen- ~ - (ekinmek) < DLT. eymen- (Atalay, 1991:209).
i:ne ~ iine < iyne ~ e (ine) < ET. igne (Siemieniec, 2000:94).
ki:r ~ kiir- < kiyir- ~ - (sokmak) < ET. kigr- (Ergin, 2002:102).
si:t ~ siit < siyit < syt ~ (feryat) < ET. st (Ergin, 2002:110).
ti:- ~ tii- < tiy- ~ - (demek) < ET. teg- (Ergin, 2002:113).
ti:re ~ tiire < tiyre ~ e (evre) < ET. tegre (Ergin, 2002:113).
ti:li ~ tiili < tiyili ~ (uygun) < ET. tigin (Caferolu, 1993:151).
3.3. / y/ < / n/
i:nak ~ iinak < iynak ~ (dost, yaknlk) < ET. nak (Caferolu, 1993:57).
i:nan- ~ iinan- < iynan - ~ - (inanmak) < ET. nan- (Caferolu, 1993:57).
3.4. < / y / < / /
i:nek ~ iinek < iynek ~ e (inek) < ET. iek (Ergin, 2002:96).
3.5. / y / = / y /
ki:k ~ kiik < kiyik ~ (geyik) < ET. keyik (Ergin, 2002:102).
3.6. Alnt Kelimelerde
Karaay-Malkar Trkesinde ikincil uzun / i: / nls baz alnt kelimelerde de

grlmektedir. Bunlar, Karaay-Malkar Trkesi imlsnda iy ~ eklinde diftongla
gsterilmekte, konuma dilinde ise / i: / ve / iy / eklinde nbetlee telffuz edilmektedir.
Ali: ~ Alii < Aliy ~ (Ali) < Ar. Ali:

bali: ~ balii < baliy ~ (vine) < Os. bali: < Far. blu (Cappuyev, 1974:64).
dari: ~ darii < dariy ~ (ipek kuma) < Os. dariy < Far. darayi (aatay,
1951:288).
i:man ~ iiman < iyman ~ (iman) < Ar. i:ma:n
sabi: ~ sabii < sabiy ~ (ocuk) < Ar. sabi:
zaki: ~ zakii < zakiy ~ (zeki) < Ar. zeki:
4. / o: / ~ / oo /
Krgz Trkesinde sklkla grlen ikincil uzun / o: / nls, Karaay-Malkar

Trkesinde sadece birka kelimede teekkl etmektedir. Bunlardan birincisi / so:ra /
(sonra) edat, ikincisi de Arapadan alnt / to:ba / (tvbe) kelimesidir.
4.1. / / < / /
Karaay-Malkar Trkesinde imlda soura () ve sora () olmak zere

her iki ekilde de kullanlan sonra edatnn konuma dilinde / so:ra / ~ / sora / eklinde
telffuzu da mevcuttur. Eski Trkede isim, sfat ve zarf olarak da kullanlan so
kelimesi ile yn gsterme -ra ekinin birlemesinden teekkl eden sora edatnn,
Karaay Malkar Trkesinde ilk hecede / u / nlsnn tremesi suretiyle soura
eklini ald, mteakiben / / nsznn derek i seste / ou / eklinde bir diftongun
teekkl ettii, daha sonra benzeme yoluyla / oo / eklindeki eit ikiz nllerin ve
nihayetinde de ikincil uzun / o: / nlsnn meydana geldii anlalmaktadr. Gnmz
Karaay-Malkar Trkesi imlsnda bu edat ounlukla sora () eklinde
yazlmaktadr. Yani imlda ikincil uzunluun gsterilmesi sz konusu deildir. Ayrca
yine imlda gsterildii ekilde, konuma dilinde de bu edatn telffuzunda ikincil
uzunluun normal sreli nlye getii mahede edilmektedir. Yani konuma dilinde
de bu edat / so:ra / ve / sora / eklinde nbetlee telffuz edilmektedir. Bununla birlikte
ilerleyen zamanlarda imlda olduu gibi konuma dilinde de ikincil uzun / o: / nlsnn
ksalarak normal sreli / o / nlsne dnecei aikrdr.
so:ra ~ soora < soura < soura ~ (sonra) < so + ra < ET. so (Gabain,
2000:294).
4.1. / o / < / w /
Arapa tevbe kelimesi Karaay-Malkar Trkesi imlsnda toba () eklinde

yazlmaktadr. Yani ilk hecedeki / o / nls normal sreli nl olarak gsterilmektedir.
Ancak konuma dilinde ise bu nlnn uzun olarak telffuz edildii de mahede
edilmektedir. Sz konusu bu nlnn yer ald ilgili kelime konuma dilinde / to:ba / ve /
toba / eklinde nbetlee telffuz edilmektedir. Ancak ilerleyen zamanlarda imlda
olduu gibi konuma dilinde de bu ikincil uzun nlnn ksalarak normal sreli / o /
nlsne dnecei anlalmaktadr.
to:ba ~ tooba < towba > tooba ~ to:ba > toba ~ (tvbe) < Ar. tevbe
5. / u: / ~ / uu /
Eski Trkedeki baz kelimelerin i ve son seslerinde bulunan / b /, / d / ve / /

nszlerinin szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesine dnmesi
suretiyle teekkl etmektedir. Sz konusu bu dnm sonrasnda meydana gelen
ikincil uzunluklarn imldaki ekillerine gre iki farkl ekilde gelitii grlmektedir.
5.1. / w / < / b /, / d /, / /
Eski Trke baz kelimelerde i ve son seste bulunan / b /, / d / ve / / nszleri

szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesine dnr. Bir sonraki
safhada kendisinden nce ve sonra gelen nller de dzenli ve kurall bir ekilde
yuvarlaklaarak / u / nlsne dnr. Bu safhada i ve son seste / uw / ve / uwu /
eklinde diftonglar meydana gelir. Karaay-Malkar Trkesi imlsnda da bu safha esas
alnarak bu tr diftonglar yazda (uw) ve (uwu) eklinde sabitlenmitir.
Konuma dilinde ise zaten yar nl saylan / w / sesi benzeme yoluyla / u / nlsne
dnerek eit ikiz nller ve mteakiben ikincil uzunluklar meydana gelir. seste
bulunan / w / sesi ise kendisinden nce veya sonra gelen / u / nlsyle birleerek eriyip
kaybolur.
Bu tr ikincil uzunluklarn resm imlda (uw) ve (uwu) eklinde diftongla

gsterilmesi esastr. Ancak bunun rneklerine yalnz 1970 ylndan nce yaymlanan
kitaplar ile 1989 ylnda yaymlanan Karaay-Malkar-Orus Szlk adl eserde
rastlanmaktadr. 1970 ylndan gnmze kadarki her trl yaynda ise bu tr diftonglar
(uu) ve (uuu) eklindeki eit ikiz nllerle gsterilmektedir. Bununla birlikte
son seste bulunan (uu) ile i seste bulunan (uuu) eklindeki eit ikiz
nllerden ikinci sesin / / ~ / w / nsz olduu varsaylmaktadr. Hatta bu durum

gramer kitaplarnda da zellikle vurgulanmaktadr. Ancak gnmzde, Kiril esasl resm
Karaay-Malkar Trkesi alfabesinde de yer almasna ramen, galiba matbuatta
kolaylk salamak amacyla, hibir yaynda (w) harfi kullanlmamakta, bunun yerine
(u) harfi kullanlmaktadr. Yani her ne kadar yazl metinlerdeki eit ikiz nllerin
ikinci seslerinin / / ~ / w / sesi olduu varsaylyorsa da, gzmzn grd somut
iaret (u) harfidir. Bu durum Kiril harfli Karaay-Malkar Trkesi metinlerini Latin
harflerine aktarmada da baz problemlere sebep olmaktadr. Kimi aktarmalar uw ve
uwu eklindeki diftonglarla yaplrken, kimi aktarmalar da uu ve uuu eklinde eit
ikiz nllerle yaplmaktadr. Biz, bu almada olduu gibi; dil almalaryla ilgili
aktarmalarda w harfinin, dier aktarmalarda ise Trkiye Trkesi alfabesindeki v
harfinin kullanlmasnn yeterli olaca kanaatindeyiz.
Konuyla ilgili olarak aada verilen rneklerin imldaki ekilleri gsterilirken; resm Kiril
alfabesindeki eklinde varsaylan ( w ) harfi deil, geree uygun olarak, grnen
(u) harfi esas alnmtr. Latin alfabesindeki eklinde ise harfinin / w / sesini
karlad varsaylarak w harfi esas alnmtr.
5.1.1. / w / < / b /
u: ~ uu < uw ~ (an) < ET. ab (Orkun, 1987:789).

su: ~ suu < suw ~ c (su) < ET. sub (Ergin, 2002:111).
su:r- ~ suur- < suwur- ~ cp- (savurmak) < ET. *sabur- (Ata, 1992:241).
u: ~ uu < uw ~ (av) < ET. ab (Gabain, 2000:258).
u:u ~ uuu < uwu ~ (avc) < ET. ab (Orkun, 1987:755).
5.1.2. / w / < / d /
u: ~ uu < uwu ~ (avu) < ET. adut (Caferolu, 1993:4).

u:rt ~ uurt < uwurt ~ p (avurt) < ET. adurt (Gabain, 2000:259).
5.1.3. / w / < / /
bu: ~ buu < buw ~ (erkek geyik) < ET. buu (Caferolu, 1993:34).
bu:- ~ buu- < buw- ~ - (bomak) < KB. bo- (Arat, 1979:96).
bu:n ~ buun < buwun ~ (boum) < DTS. boun (Nadelyayev, 1969:243).
buu: ~ buuu < buuw ~ (znt) < DLT. buu (Atalay, 1991:119).
cortu: ~ cortuu < cortuw ~ op (koturmak) < DLT. yortu (Atalay, 1991:803).
cu:- ~ cuu- < cuw- ~ - (ykamak) < *yu- < ET. < yu- (Gabain, 2000:313).
cu:k ~ cuuk < cuwuk ~ (yakn) < ET. yauk (Ergin, 2002:120).
culu: ~ culuu < culuw ~ (bedel) < ET. yulu (Caferolu, 1993:198).
cu:ran ~ cuuran < cuwuran ~ pa (yorgan)< ET. yourkan (Gabain,
2000:312).
cu:rt ~ cuurt < cuwurt ~ p (yourt) < ET. yourt (Gabain, 2000:312).
ku: ~ kuu < kuw ~ (ku ty) < ET. kuu: kuu (Gabain, 2000:284).
ku:- ~ kuu- < kuw- ~ - (kovmak) < ET. ko- (aatay, 1951:295).
ku:k ~ kuuk < kuwuk ~ (mesane) < ET. kauk (Caferolu, 1993:107).
ku:r- ~ kuur- < kuwur- ~ p- (kavurmak) < DLT. kuur- (Atalay, 1991:374)
ku:rma ~ kuurma > kurma ~ p (kavrulmu buday) < DLT. kourma
(Atalay, 1991:339).
ku: ~ kuu < kuwu ~ (oyuk) < DLT. kou: (Atalay, 1991:251).
ku:t ~ kuut < kuwut ~ (kavrulmu un) < DLT. kaut (Atalay, 1991:251).
soru: ~ soruu < soruw ~ (soru) < DLT. soru (Atalay, 1991:531).
su:k ~ suuk < suwuk ~ c (souk) < ET. sok (Gabain, 2000:294).
tu: ~ tuu < tuw ~ (orak toprak) < KB. to: toz (Arat, 1979:456).
tu:- ~ tuu- < tuw- ~ - (domak) < ET. to- (Ergin, 2002:115).
tu:r- ~ tuur- < tuwur- ~ p- (dourmak) < KB. tour- (Arat, 1979:457).
tu:ra ~ tuura < tuwra ~ a (doru, kar) < KB. toru (Arat, 1979:456).
tu:ra- ~ tuura- < tuwra- ~ pa- (doramak) < DLT. tora- (Atalay, 1991:631).
u: ~ uu < uw ~ (zehir) < ET. au (Gabain, 2000:259).
u:- ~ uu- < uw- ~ - (ovmak) < ET. o- (Ata, 1992:230).
u:z ~ uuz < uwuz ~ (ilk st) < ET. uuz (Caferolu, 1993:172).
uru: ~ uruu < uruw ~ p (soy, kabile) < ET. uru (Gabain, 2000:305).
Yukarda rnek olarak verilen kelimelerdeki ikincil uzunluklar konuma dilinde de

dzenli ve standart deildir. Sz konusu bu tr ikincil uzunluklarn e zamanl olarak /
uw / ve / uwu / eklindeki diftonglarla nbetlee telffuz edildii, hatta seyrek de olsa,
ksalarak normal sreli nlye getikleri de mahede edilmektedir. rnein imlda
kurma ~ p (kavrulmu buday < DLT. kourma; Atalay, 1991:339) eklinde
gsterilen bu kelimedeki / u / nls; diftong, eit ikiz nl ve ikincil uzun nl
safhalarn tamamlayarak normal sreli nlye gemitir. mlda da bu son safha esas
alnmtr. Halbuki konuma dilinde ise e zamanl olarak ikincil uzun nl / ku:rma / ile
diftonglu / kuwurma / ekillerinin telffuzda hlen nbetlee devam ettii grlmektedir.
5.2. / -w / < / - /
Karaay-Malkar Trkesindeki ikincil uzun / u: / nlsnn dier gelime safhas ise

yledir; Eski Trke baz kelimelerde bilhassa son seste bulunan arka damak / /
nsz szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesine dnmekle
birlikte kendisinden nce gelen / / nlsn yuvarlaklatrarak / u / nlsne
dntrememitir. Bu safhada son seste / w / eklinde bir diftong meydana gelir.
Karaay-Malkar Trkesi imlsnda da bu safha esas alnarak bu tr diftonglar yazda
(w) eklinde sabitlenmitir. Konuma dilinde ise durum farkl olup diftong
safhasndan eit ikiz nl safhasna gei sz konusudur. Son seste bulunan yar nl /
w / sesi kendisinden nce gelen / / nlsn yuvarlaklatrarak nce / uw / diftongunu,
sonra da / uu / eit ikiz nllerini teekkl ettirmekte ve nihayetinde ikincil uzunluklar
meydana gelmektedir.
au: ~ auu < auw < aw ~ (fke) < ET. a (Gabain, 2000:258).
asu: ~ asuu < asuw < asw ~ c (fayda) < ET. as (Caferolu, 1993:15).
ayu: ~ ayuu < ayuw < ayw ~ (ay) < ET. ad (Caferolu, 1993:3).
azu: ~ azuu < azuw < azw ~ (az dii) < ET. az (Caferolu, 1993:19).
batu: ~ batuu < batuw < batw ~ a (ukur) < KB. bat (Arat, 1979:65).
cabu: ~ cabuu < cabuw < cabw ~ a (rt)< *yap < DLT. yap- : rtmek
(Atalay, 1991:774).
carau:~carauu<carauw<caraw~aa (uygun)<*yara<DTS.yarak
(Nadelyayev,1969:240).
cazu: ~ cazuu < cazuw < cazw ~ a (yaz) < *yaz > DLT. yaz (Atalay,
1991:765).
cazu:u ~ cazuuu < cazuwu < cazwu ~ a (yazar) < DLT. yaz (Atalay,
1991:765).
aldu: ~ alduu < alduw < aldw ~ a (elme) < *ald < ET. al- : vurmak
(Gabain, 2000:271).
anu: ~ anuu < anuw < anw ~ a (sanc) *san < ET. san- (Gabain,
2000:292).
ksu: ~ ksuu < ksuw < ksw ~ (tela) < DLT. ks (Atalay, 1991:321).
satu: ~ satuu < satuw < satw ~ c (sat) < ET. sat (Caferolu, 1993:130).
taru: ~ taruu < taruw < targw ~ a (dertlenme) < *tark < DLT. tark-
(Atalay, 1991:578).
tatu: ~ tatuu < tatuw < tatw ~ (tat, lezzet) < ET. tat (Gabain, 2000:297).
tayu: ~ tayuu < tayuw < tayw ~ (kaygan) < DTS. tay (Nadelyayev,
1969:528).
Yukarda rnek olarak verilen ikincil uzunluklarn da konuma dilinde dzenli ve standart
olmad; e zamanl olarak / w / ve / uw / eklindeki diftonglarla nbetlee telffuz
edildii mahede edilmektedir.
Bunun dnda, yukarda izah edilen ikincil uzun / u: / nlsnn gelime safhasna
aykr ekilde gelime gsteren birka istisna kelimeden bahsetmek gerekir. Sz konusu
bu kelimeler imldaki ekilleriyle: (awruw: ar), (ariw: gzel, temiz) ve
(tiirw: kadn) kelimeleridir.
Yukarda, Eski Trke baz kelimelerde bilhassa son seste bulunan arka damak / /
nsznn szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesine dnmekle
birlikte kendisinden nce gelen / / nlsn yuvarlaklatrarak / u / nlsne
dntremedii sylenmiti. Halbuki awruw (< ET. ar; Gabain, 2000:259)
kelimesinin ikinci hecesindeki / / nlsnn yuvarlaklama hadisesi yoluyla / u /
nlsne dnt grlmektedir. Ancak buradaki yuvarlaklama hadisesi, kelimenin
son sesindeki / w / nsznn etkisiyle deil de i sesteki / w / nsznn etkisiyle
gereklemi olmaldr. Neticede bu kelime awru- (< ET. ar-: armak, hastalanmak;
Gabain, 2000:259) fiiline dayanmaktadr.
awru: ~ awruu < awruw ~ (ar) < ET. ar (Gabain, 2000:259).
Karaay-Malkar Trkesinde, konuma dilinde e zamanl olarak pek ok telffuz ekli

olan, imldaki ekliyle (ariw < ET. ar: saf, temiz; Gabain, 2000:261) kelimesinin
teekklnde ise daha farkl bir gelime olmutur. mldaki ekline bakldnda
kelimenin son hecesindeki / i / nlsnden dolay son seste / iw / ya da / i / eklinde bir
diftong teekkl ettii sanlabilir. Ancak telffuzda ise / iuw / eklinde bir diftongun varl
sz konusudur. Bu kelimenin gelime safhasn Eski Trke ar kelimesinden
balatrsak; ilk safhada son seste bulunan arka damak / / nsz szclaarak yar
nl / w / sesine dnm ve sz konusu kelime arw eklini almtr. Bu safhada son
seste / w / (u) eklinde bir diftong teekkl etmitir. Sonraki safhada son sesteki / w /
nsz, kendisinden nce gelen / / nlsn yuvarlaklatrarak / u / nlsne
dntrm; buna ilaveten ikinci hecenin ilk sesi olan, n damakta ve nl sahasnn
nnde teekkl eden n / r / nsznden (Ergin, 2000:47) sonra bir / i / nls tremi
ve son seste / iuw / eklinde bir diftong meydana gelmitir. Sz konusu kelimenin
imldaki ekli byle izah edilebilir. Ancak yukarda da belirtildii gibi sz konusu bu
diftong imlda / / ~ / iw / eklinde gsterilmektedir. Telffuzda ise bu diftong / iuw /
eklindedir. Ayrca telffuzda grlen bu ekil diftong daha sonra konuma dilindeki
gelimesine devam etmi ve son sesteki yar nl / w / sesi / u / nlsne dnmtr.
Bu son safhada / iu: /~ / iuu / eklinde ikincil uzunlukla kark bir diftong meydana
gelmitir.
ariu: ~ ariuu < ariw (ariuw) ~ (gzel, temiz) < aruw < arw < ET. ar (Gabain,
2000:261).
Yukarda bu kelimenin konuma dilinde e zamanl olarak pek ok telffuz ekli

olduunu sylemitik. Bunlarn ierisinde en ok telffuz edilenlerinin / eru: / ve / aru: /
eklinde olduu mahede edilmektedir.
Bunlardan birincisinin gelime safhas imldaki (ariw) eklinden balamaktadr.

Son sesteki / iuw / diftongundaki / i / nls gerileyici uzak benzeme yoluyla / a /
nlsn incelterek / e / nlsne dntrmtr. Bir sonraki safhada, son seste
bulunan / iuw / diftongundaki / i / nlsnn kendinden sonra gelen / u / nlsyle
birleerek eriyip kaybolmas neticesinde / uw / diftongu meydana gelmitir. Son safhada
ise / w / sesi benzeme yoluyla / u / nlsne dnerek eit ikiz nller ve mteakiben
ikincil uzunluk teekkl etmitir.
eru: ~ eruu < eruw < eriw (eriuw) < ariw (ariuw) < < ET. ar (Gabain, 2000:261).
Sz konusu bu kelimenin konuma dilinde en fazla telffuz edildii mahede edilen /

aru: / eklinin gelime safhas ise Eski Trke ar kelimesinden balamaktadr. Birinci
safhada son sesteki / / nsz szclaarak / w / sesine dnm ve son seste / w /
eklinde diftong meydana gelmitir. kinci safhada son sesteki / w / nsz kendisinden
nce gelen / / nlsn yuvarlaklatrarak / uw / diftongunu teekkl ettirmitir. Son
safhada ise yar nl / w / sesi benzeme yoluyla / u / nlsne dnerek / uu / eit ikiz
nllerini ve mteakiben ikincil uzun / u: / nlsn meydana getirmitir.
aru: ~ aruu < aruw < arw < ET. ar (Gabain, 2000:261).
ki ayr kelimenin birlemesiyle teekkl etmi olan (tiirw: kadn < tii +
uruw < ET. tii: dii + uru: soy; Gabain, 2000:300, 305) kelimesinin gelime safhasnda
ise daha farkl bir durum grlmektedir. Buna gre, sz konusu bu birleik kelimeyi
meydana getiren kelimelerden ikincisinin gelime safhas Eski Trke uru
kelimesinden balamaktadr. Son sesteki / / nsz szclaarak / w / nszne
dnm ve kendisinden nce gelen / u / nlsyle birlikte / uw / diftongunu meydana
getirmitir. Daha sonra tii ve uruw kelimelerinin birleme safhasnda, nl
karlamas ve mteakiben meydana gelen nl birlemesi neticesinde ikinci kelimenin
bandaki / u / nls kaybolmutur. Bu safhadan sonra i sesteki / i / nlsnn
etkisiyle, son sesteki yuvarlak / u / nls, dzleerek / / nlsne dnm ve / w /
diftongu meydana gelmitir. Karaay-Malkar Trkesi imlsnda da bu safha esas
alnmtr.
tiirw ~ (kadn) < tiiruw < tii + uruw < ET. tii + uru (Gabain, 2000:300,
305).
Konuma dilinde ise sz konusu bu kelimenin teekkl srasnda meydana gelen / uw /

eklindeki diftong safhasnn daha ok telffuz edildii, mteakiben bu diftongun eit ikiz
nl ve ikincil uzunlua getii mahede edilmektedir.
tiiru: ~ tiiruu < tiiruw < tii + uruw < ET. tii + uru (Gabain, 2000:300, 305).
6. / : / ~ / /
Karaay-Malkar Trkesindeki ikincil uzun / : / sesinin teekkl, yukarda genie izah

edilen ikincil uzun / u: / sesinin teekkl ekliyle hemen hemen ayndr. Tek fark bu tr
ikincil uzunluklarn ince nll kelimelerde meydana gelmesi ve ayrca ikincil
uzunluklarn teekklne tesir eden / w / nszne ilaveten bir de / y / nsznn tesiri
olmasdr. Buna gre, bu tr ikincil uzunluklar, Eski Trke baz kelimelerin i ve son
seslerinde bulunan / b /, / d /, / g / ve / / nszlerinin szclamas ve akclamas
neticesinde Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / ile / y / seslerine dnmesi
suretiyle teekkl etmektedir.
6.1. / w / < / g /
Eski Trkede baz kelimelerin yalnz son sesinde n damak / g / nsznn

szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesine dnmesi suretiyle
teekkl etmektedir. Bu tr ikincil uzunluklarn iki farkl ekilde gelitii grlmektedir.
6.1.1. / -iw / < / -ig /
Birinci gelime safhas yledir; Eski Trke baz kelimelerde son seste bulunan n
damak / g / nsz szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesine
dnmekle birlikte kendisinden nce gelen / i / nlsn yuvarlaklatrarak / /
nlsne dntrememitir. Bu safhada son seste / iw / eklinde bir diftong meydana
gelir. Karaay-Malkar Trkesi imlsnda da bu safha esas alnarak bu tr diftonglar
yazda (iw) eklinde sabitlenmitir. Konuma dilinde ise durum farkl olup diftong
safhasndan eit ikiz nl safhasna gei sz konusudur. Son seste bulunan yar nl /
w / sesi, kendisinden nce gelen / i / nlsn yuvarlaklatrarak nce / w / diftongunu
ve hemen sonrasnda / / eit ikiz nllerini meydana getirmekte ve nihayetinde ikincil
uzunluklar teekkl etmektedir. Tarih ses deimelerine bal olarak bu tr ikincil
uzunlukla ilgili iki kelime tespit edilmitir. Birinci rnek (ejiw: ezgi, bir ezgi veya
arkya koro halinde elik etmek) kelimesidir. Bu kelime erkesede de bir arkya
elik etmek anlamna gelen (ejw) ve (dejw) eklinde mevcuttur
(elikkran, 1991:133). Bu kelimenin Karaay-Malkar Trkesine erkeseden gemi
olmas ihtimali dnlebilirse de; biz bu kelimenin kkeninin Eski Trke egzig ( >
EAT. ezg > TT. ezgi) kelimesi olduu kanaatindeyiz. kinci rnek ise (keziw:
sra, esna) kelimesidir. Bu kelimenin imlda ve telffuzdaki bu ekli yalnz Malkar
Trkesinde mevcuttur. Her iki kelimenin de imldaki ekilleri, konuma dilinde ikincil
uzunluk safhasna gemitir.
ej: ~ ej < ejw < ejiw ~ (ezgi, koro) < ET. egzig (Glensoy, 2007:352).
kez: ~ kez < kezw < keziw ~ (sra, esna) < ET. kezig (Caferolu, 1993:72).
6.1.2. / -w / < / -ig /
Bu tr ikincil uzunluklarn ikinci gelime safhasnda ise; Eski Trke baz kelimelerde
son seste bulunan n damak / g / nsznn szclaarak Karaay-Malkar Trkesinde
yar nl / w / sesine dnt ve kendisinden nce gelen ince nlleri / / nlsne
dntrd grlmektedir. Bu safhada son seste / w / diftongu meydana gelmitir.
Karaay-Malkar Trkesi imlsnda bu safha esas alnarak / / ~ / w / eklinde
sabitlenmitir. Konuma dilinde ise son sesteki yar nl / w / sesi / / nlsne
dnerek eit ikiz nller vastasyla ikincil uzunluk teekkl etmektedir. Yine tarih ses
deimelerine bal olarak bu tr ikincil uzunlukla ilgili iki kelime tespit edilmitir. lk
rnek olan kzw kelimesinde, biraz nce yukarda izah edilen keziw kelimesinin
devam eden gelime safhalarnda nl deimeleri ok gzel ekilde takip
edilebilmektedir. Buna gre son sesteki / w / sesi hem kendisinden nce gelen / i /
nlsn yuvarlaklatrarak / / nlsne dntrm ve hem de uzak benzeme
yoluyla bir nceki hecede yer alan / e / nlsn yuvarlaklatrarak / / nlsne
dntrmtr. Ayrca konuma dilinde, son seste diftong safhasndan eit ikiz nl ve
ikincil uzunluk safhasna gei olmutur.
kz: ~ kz < kzw ~ (sra, esna) < keziw < ET. kezig (Caferolu,
1993:72).
sr: ~ sr < srw ~ p (sr) < ET. srg (Gabain, 2000:295).
6.2. / y / < / b /, /d/, / g /, / /
kincil uzun / : / sesinin bir dier gelime safhasnda ise Eski Trke baz kelimelerin i
ve son seslerinde bulunan / b /, / d /, / g / ve / / nszlerinin akclaarak Karaay-
Malkar Trkesinde yar nl / y / sesine dnt grlmektedir. Bundan sonraki
safhada / y / nsznden nce ve sonra gelen ince nller / / nlsne
dnmektedir. Bu safhada i ve son seste / y / ve / y / eklinde diftonglar meydana
gelir. Karaay-Malkar Trkesi imlsnda da bu safha esas alnarak bu tr diftonglar
(y) ve (y) eklinde sabitlenmitir. Konuma dilinde ise son sesteki yar
nl / y / sesi / / nlsne dnerek eit ikiz nlleri meydana getirmekte ve
nihayetinde ikincil uzunluklar teekkl etmektedir. seste bulunan / y / sesi ise
kendisinden nce veya sonra gelen / / nlsyle birleerek eriyip kaybolmaktadr.
6.2.1. / y / < / b /
:r- ~ r- < yr- ~ - (evirmek) < ET. ebir- (eenov, 1997:40).

: ~ < y ~ (ev) < ET. eb (Ergin, 2002:92).
s:- ~ s- < sy- ~ - (sevmek) < ET. seb- (Orkun, 1987:97).
s:n- ~ sn- < syn- ~ - (sevinmek) < ET. sebin- (Orkun, 1987:97).
6.2.2. / y / < / d /
k:z ~ kz < kyz ~ (hal) < *kdz > DLT. kvz (Atalay, 1991:402).
s:re- ~ sre- < syre- ~ - (srklemek) < ET. sdre- (Siemieniec, 2000:209).
6.2.3. / y / < / g /
c:rk ~ crk < cyrk ~ (hz, tempo) < ET. ygrk (Gabain, 2000:313).
k: ~ k < ky ~ (at, trk) < ET. kg (Caferolu, 1993:81).
t:- ~ t- < ty- ~ - (dmlemek) < ET. tg- (Gabain, 2000:303).
t:- ~ t- < ty- ~ - (dvmek) < DLT. tg- (Atalay, 1991:643).
t:l ~ tl < tyl ~ (deil) < ET. tgl (Orkun, 1986:871).
t:m ~ tm < tym ~ (dm) < ET. tgm (Tekin, 1999:121).
t:me ~ tme < tyme ~ (dme) < DLT. tgme (Atalay, 1991:667).
t:r ~ tr < tyr ~ (ember) < DLT. tegirme (Atalay, 1991:594).
t:re- ~ tre- < tyre- ~ (ilitirmek) < ET. tegr- (Orkun, 1987:108).
t: ~ t < ty ~ (dv) < ET. tegi (Ergin, 2002:113).
:r ~ r < yr ~ (aile) < ET. gr (Caferolu, 1993:177).
:ren- ~ ren- < yren- ~ - (renmek) < ET. gren- (Tekin, 1999:121).
Bu tr ikincil uzunluklarn bir sonraki safhada ksalarak normal sreli nllere dnt
de grlmektedir. rnein / t:l / (deil) edat ile / :ren- / (renmek) fiilindeki ikincil
uzun / : / nlsnn ksalarak normal sreli nlye getii mahede edilmektedir.
tl < t:l ~ tl < tyl ~

ren- < :ren ~ ren < yren- ~ -
6.2.4. / y / < / /
m: ~ m < my ~ (ke) < ET. b (Ata, 1992:258).

m:z ~ mz < myz ~ (boynuz) < ET. mz (Caferolu, 1993:90).
Sonu
1. Bugnk Karaay-Malkar Trkesinde, imlda gsterilmemekle birlikte, konuma

dilinde eit ikiz nller vastasyla meydana gelen / a: /, / e: /, / i: /, / o: /, / u: / ve / : /
ikincil uzun nlleri mevcuttur. Bu ikincil uzunluklarn imlda alalan diftonglarla
gsterildii; konuma dilinde ise bu alalan diftonglarn eit ikiz nl safhasna gemek
suretiyle ikincil uzun nlleri meydana getirdii grlmektedir.
2. Bunlarn bir ksm tarih ses deimeleriyle, bir ksm da kelimelerin yapm ve ekimi
srasnda telaffuzda meydana gelen nsz erimesi, nsz dmesi, nl birlemesi ve
hece kaynamas gibi muhtelif ses olaylar neticesinde meydana gelmektedir. Tarih ses
deimeleriyle meydana gelen ikincil uzunluklar, Eski Trke kelimelerin i ve son
seslerinde bulunan / b /, / d /, / g /, / / ve / / nszlerinin szclamas ve
akclamas neticesinde Karaay-Malkar Trkesinde yar nl / w / sesi ile / y / sesine
dnmesi sonucu teekkl etmektedir. Kelimelerin yapm ve ekimi srasnda
meydana gelen ikincil uzunluklar genellikle isim fiille ekime giren kelimelerde
grlmektedir.
3. Karaay-Malkar Trkesindeki bu ikincil uzunluklarn; srekli, kurall ve standart

olmad tespit edilmi; e zamanl olarak alalan diftong ve normal sreli nllerle
birlikte nbetlee telffuz edildii mahede edilmitir.
Ksaltmalar
ET. Eski Trke

EAT. Eski Anadolu Trkesi
TT. Trkiye Trkesi
DLT. Divn Lgtit-Trk
DTS. Drevnetrkskiy Slovar
KB. Kutadgu Bilig
EDPT. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish
Ar. Arapa
Far. Farsa
Os. Osete
Kaynaklar
Arat, Reid Rahmeti., Kutadgu Bilig III (ndeks), Hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman
F. Sertkaya, Nuri Yce, stanbul: TKAE Yay., 1979.
Ata, Aysu., Karaay, Balkar ve Kumuk Trkelerinin Karlatrmal Ses Bilgisi,

Trkoloji Dergisi, C. X, Say: 1, Ankara, 1992.
Atalay, Besim., Divan Lgat-it-Trk Dizini (Endeks), Ankara: TDK Yay., 1991.
Bada, Cahit., Krgz Trkesinde kiz nller, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 139,
stanbul, 2002.
Buran, Ahmet., ada Trk Yaz Dillerinde ve Trkiye Trkesi Azlarnda kincil
Uzun nller, II. Kayseri Ve Yresi Kltr, Sanat ve Edebiyat Bilgi leni, Kayseri, 10-
12 Nisan 2006.
Caferolu, Ahmet., Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul: Enderun Kitabevi, 1993.
Cappuyev, A., Rol Sosednih Yazkov v Razvitii Zemledeleskih Terminov Karaayevo-

Balkarskogo Yazka, Sovyetskaya Trkologiya, No: 3, 1974.
Clauson, Sir Gerard., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,

Oxford: Clarendon Press, 1972.
aatay, Saadet., Karaayca Birka Metin, A.. DTCF Dergisi, C. IX, Say: 3, Ankara,
1951.
eenov, A.A., storieskaya Fonetika Karaayevo-Balkarskaya Yazka, Moskova,

1997.
elikkran, Mehmet Yasin., Trke-Adgece Szlk, Maykop, 1991.
Ergin, Muharrem., Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Yay., 2000.
Ergin, Muharrem., Orhun Abideleri, stanbul: Boazii Yay., 2002.
Gabain, A. Von., Eski Trkenin Grameri, eviren: Mehmet Akaln, Ankara: TDK Yay.,
2000.
Goiyayeva, S.A.; H.. Synev., Karaay-Malkar-Orus Szlk, Moskova, 1989.
Glensoy, Tuncer., Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi Szl,

Ankara: TDK Yay., 2007.
Nadelyayev, V.M.; D.M. Nasilov, E.R. Teniev, A.M. erbak., Drevnetrkskiy Slovar,
Leningrad, 1969.
Orkun, Hseyin Namk., Eski Trk Yaztlar, Ankara: TDK Yay., 1987.
Siemieniec-Golas, Ewa., Karachay-Balkar Vocabulary of Proto-Turkic Origin, Krakow,

2000.
Tekin, Talat.; Mehmet lmez., Trk Dilleri (Giri), stanbul: Simurg Yay., 1999.
_____________________________________________________________________
Adilhan Adilolu., "Karaay-Malkar Trkesinde Eit kiz nller Vastasyla

Meydana Gelen kincil nller", VI. Uluslararas Trk Dili Kurultay,
21 Ekim 2008 Sal, nc Oturum, 14.50-15.10, Bilkent Otel ve Konferans
Merkezi: Gediz Salonu, Ankara.
Yazarla rtibat :
adilhanadiloglu@hotmail.com
Turkiston Kutubxonasi
Turkistan Library

http://www.turklib.ru
http://www.turklib.uz
http://www.turklib.com

Qarachay - Balkar Adilxan Adiloghlu (2.427KB) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Qarachay - Balkar Adilxan Adiloghlu (2.427KB) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

- www.turklib.

Turkiston Kutubxonasi - 2010

arlk Rusyas ve Sovyetler Birlii dneminde ikiye ayrlan Karaay-Malkar Trkleri

I. Karaay-Malkar Trklerinin Nfusu ve Yaadklar Corafya

Karaay-Malkar Trklerinin yaad sahalar Kafkasyann merkez blgeleridir. Karaay

I. Karaay-Malkar Trklerinin Etnik Oluumu

Kafkasyada Elbruz dann dou ve batsndaki yksek dalk vadilerde yaayan

1. Kafkasyada Kimmerler ve Sakalar

Eskia tarihinde Bozkr Gebelerinin yaratm olduklar Atl Kavimler Medeniyeti

M.. XII-VII. yzyllar arasnda, Kuzey Kafkasyann merkezi ksmlarnda Koban

Kimmerler M.VIII. yzyln son on ylnda Karadeniz kuzeyindeki bozkrlarda meskun

Kimmer-Togarma eklinde gstermilerdir. Kimmerin olu Togarma ise btn Trklerin

Asur kaynaklarnda Aguzai, eski Yunan kaynaklarnda Skyth, in kaynaklarnda

Sakalarn etnik kkeni hakkndaki grler genel olarak grupta toplanmaktadr.

skitlerin [Sakalarn] ad ok eski zamanlardan beri kollektif olmutur. skit ad verilen

Sonu olarak burada Karaay-Malkar Trklerinin dorudan Kimmerlerin ve Sakalarn

2. Kafkasyada Bulgarlar ve Hunlar~Sabirler

Bilhassa eski Ermeni kaytlarndan Bulgarlarn aslnda Hunlardan ok daha nce

Bizansl Dionius de Charax, Hunlarn M.S. 330 yllarda Kafkaslara geldiklerini

corafyasn kontrol altna almlardr. Btn bu tarihi olaylardan sonra Kafkasya ve

Eski tarih kaynaklarnda Sabar~Savar~Suvar~Saber~Sabir vs. eklinde geen Sabir

Kafkasyann siyasi tarihinde nemli rol oynayan Sabirler, Karaay-Malkar Trklerinin

Kk-Trklerin basksyla 560 yllarnda batya doru kaan Avarlar, Krm ve

Kafkasyadaki Hun-Bulgarlar hakimiyet altna almlardr. Bulgarlarn bir ksm Avarlarn

Karaay-Malkarlarn atalar olduunu syler. M.F. Krzoluna gre, XII. yzylda

Z.V. Togan da, Karaay-Malkarlarn Kafkasya Bulgarlarnn devam olarak grmekte ve

1930lu yllarn balarnda A. Miller arkeoloji almalar srasnda Digoryada [Kuzey

A. Millerin bugnk Karaay-Malkar Trklerinin eski Kara-Bulgarlarn devam olduu

glerinin Kiyev-Rus prensi Svyatoslavn 964-966 yllarnda Hazar Trklerine yapt

balamlardr. G.F. Turaninov, Humara yaztlarnn erkes veya Osetlerin atalarndan

etmekte ve Kafkasyada yaayan bugnk Osetlerin de As-Alanlarn devam olduklarn

As-Alanlarn etnik kkeni konusundaki tartmalar gnmzde halen devam etmektedir.

Szgelimi, Ebul Fidann kaytlarnda As ve Alanlardan Trk kavmi eklinde sz

Kaziy T. Laypan ve smail M. Mz bata olmak zere genel olarak Karaay-Malkarl

yanllkla As ve Alan eklinde adlandrmlardr. Fakat madem Osetler gerekten As

Osetlerin As-Alanlarn devam olduuna dair ileri srlen grlerin en gl dayana

Karaay-Malkarl tarihiler Alanlarn bir Trk kavmi ve Karaay-Malkar Trklerinin atalar

Bizans-Latin kaynaklarnda Koman~Kuman, slam kaynaklarnda Kpak~Kfak ve

Azak-Kafkasya hattndaki Kpaklarn en kuvvetli dnemi 1090-1110 yllar arasndadr.

Bek, Tugor, aru ve Altun-Aba adl komutanlarn idaresinde tekilatlanmlardr.

Mool stilas ve Kpak-Alan ttifak

Emir Timurun Kafkasya Seferi

ederken Harezm blgesi yznden bu iki hkmdarn aras almtr. Tohtam bu

Bunun dnda, Kpak~Kuman Trkleri ile Karaay-Malkar Trkleri arasndaki etnik

III. Destan ve Efsanelere Gre Karaay-Malkar Trkleri

Karaay-Malkar Trklerinin tarih sahnesine ne zaman ve ne ekilde ktklar konusunda

Karaay Trklerinin etnik oluumunu ve Kafkasyaya gelip yerlemesini anlatan bir sr

Bunun dnda Karaay Trklerinin etnik oluumunu ve Kafkasyada yurt tutuunu

Kara ve halk Kuzey Kafkasyaya gelmeden nce Krm dolaylarnda yayorlarm.

Kabardey erkesleri tesadfen rmakta dzgn bir ekilde yontulmu aa paralarn

grmler ve Bashan rmann yukar ksmlarnda birilerinin yaadn anlamlar.

Kara ve adamlar bir sre dalarda dolatktan sonra Grc-Svanlara gitmiler ve

Kara ve halk Bashan vadisindeki El-curt [El-curt~El-caagan~Tar-avuz] kynde 40 yl

Eski Avrupa ve Rus yazl kaynaklarnda Karaay-Malkar Tkleri deiik adlarla

Grcler XIV-XV. yzyllarda Malkar Trklerini Basiyani eklinde adlandrmlar ve

erkesya veya Zikhia ad verilen lke Karadenizin arkasndaki dalarn eteklerinde

1635-1653 yllar arasnda misyonerlik faaliyetleri yrtmek zere Kafkasyada bulunan

karlyla Karaaydan adamlar tutmutuk. Adamlara, Svanlarn topraklarna kadar,

Bahesaray ehrinde Fransa Konsolosluu ve ayn zamanda Krm Hannn zel

erkeslerin ortasnda egemliler [Malkarllar] yaarlar. egemlilerin nfusu 500

XIX. yzyl balarnda 1807-1808 yllar arasnda Grcistan ve Kafkasyay seyahat

Bu kk kavimlerden baka Kobanda, gzlerden uzak Krm sultanlarnn torunlar

erkesler bu Tatarlara Tatar-Kuha [Dal Tatar~Da Tatar] veya Karl Dalarda